You are on page 1of 530

i D D E T

SAYI: 6-7 K BAHAR '96


Kredi 643
Cogito
dergisi
6-7 1996
S. 200S
ISSN 1300-2880
Kredi Kltr Sanat
sahihi:
KApRACAN
Mdr:
ASLIHAN DiN
Dergi Editr:
ZLEM SOLOK
Kapak
FARUK ULAY-PINAR KAZMA
Sekreteri:
GLAY
Cogito'nun bu iin
Merih ederiz.
Renk 1
-ER OFSET .
Mah. Massit S. Cad. No: lS 1 Istanbul
Tel.: (0212) 629 03
Halkla
ARZUHAKSUN
Reklam:
SERKAN KALKANDELEN
Adresi:

Kredi Kltr Sanat ..
Caddesi, No: 28S 34433/Istanbul
Tel.: (0212) 2S2 47 00 (pbx)
Faks: (0212) 293 07 23
E-posta: ykkultur@ykykultur.com.tr
E-posta: ecakmak@ykykultur.com.tr
adresi: http://www.cogitoyky.com
www.teleweb.com.tr
Tr:
Yerel sreli
Cogito'da tm
aittir.
Dergide yer alan kaynak gsterilmek

Kurulu, dergiye gnderilen
serbesttir.
Gnderilen iade edilmez.
IS.- YTL- lS.OOO.OOO.- TL
Bu SAYIDA:
5 ZLEM So LOK nsz Yerine
7 HANNAR ARENDT zerine
23 RAFAEL MosEs Nerede
29 ARTUN NSAL Bir Tipolojisi
37 zerine Bildiri
41 SEMRA SoMERSAN Yz
51 MARK HOBART ve Susku: Bir Eylem Si
65 KoNRAD LoRENZ Ecce Homo
79 ROGER CAILLOIS Karizmatik
91 - ARTUN NSAL Kent ve Siyasal
105 MAHMUT TEZCAN Bir Olarak Okul
109 ERGDEN rnek Bir Hapishane
117 FERDA KEsKiN Foucault' da ve
123 ULus S. BAKER Bilimsel Bilimden
133 UYGUR Spinoza'yla Amor
143 YAvuz ERTEN- ARDALI ve Terrn
Psikososyal
165 KONRAD LORENZ
169 FRIEDRICH ENGELS Tarihte Rol
185 NSAL OsKAY "Efendi/Kle" ve
Grnmleri zerine
197. BERKTAY-ZAFER TOPRAK; YNETEN: AHMET
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
207 MuRAT uLcu Mafia ve
215 DNMEZER Toplumda ve Mafia
221 ALEXANDER MITSCHERLICH zulm stne Savlar
237 DANE ARCHER- RosEMARY GARTNER Dnemi
Etkisi
253 TANER AY Punk Grsel slubundaki Ha
257 MER LAiNER Bir Modern Olarak Terr
261 C.A.]. COADY Terrn
279 E. V. W ALTER Montesquieu' den Terristlere
297 KK Dakika
299 HLYA TUFAN Tek Frekanstan ve
305 CANAN ARIN Ynelik
313 M. MuKADDER YAKUPOGLU Erotizmde ve Ahlak
319 YILDIRIM TRKER . Seviyorum!
323 NKET EsEN Trk Aile
327 ENGiN KILI Golding ve Dostoyevski' de ve
Yntemsel
341 Sanat, Psikanaliz ve Beyaz Otel
347 AYDIN GN Opera'da
353 KuTLUKHAN KuTLU " Quentin Harikalar Tarantino

357 GiOVANNi ScoGNAMiLLO Toplum, Birey ve Kan
363 o ADNAN TNEL Refleksi "Happening" ve
367" EROL MuTLU Futbol,
Milliyetilik ve
379 CEM zerindekt iy Taocu
385 CAN DNDAR Televizyon ve
391 EMiR TuRAM o TV' deki ocuklara Etkileri zerine
Bir
407 AHMET EKEN Bir Olgu Olarak Trkiye' de
411 MiT KivAN. Trkiye'de Olarak Devlet-Toplum
421 Huzurunda
429 o ALi AKAY zere ...
441 MER NAci SoYKAN Hangi Akla Veda?
448. FATMAGL BERKTAY. Felsefe ve Zor .Bir
457 RAGIP EGE Gilles Deleuze
461 GLENNY Yugoslavya: Byk
476 Leibniz ve Levinas'ta Sonsuzluk
486 MICHAEL RosEN Rica Ediyorum
491 SiNAN zBEK Din FelsefesindeOrtak Sistemi ve
Kilise
511 KENZABURO OE- CLAUDESIMON Mektup Kutusu
..
NSZ
nedir, ne "hangi hangi de-
i bin bir yznden (ekonomik, toplumsal, antro-
polojik, sosyal psikolojik, biyolojik, vesaire) sz amak yerine, size bir
istiyorum:
Sinekierin (Lord of The Flies) gibi bir olarak William
Golding'in 1983 Nobel Edebiyat dlne grlmesi pek
ok Romanda dolu ila on
ocuklar tam bir
olarak ocukluk, simgesi,
nceki durumu iin ocuklara ynelik bylesi bir
'feci" drt nce gerek bir "Sineklerin ola-
yine donup ve sekiz iki erkek o-
Liverpool'daki en merkezinde kaybolan bir erkek
annesine gtreceklerini syleyerek elinden tuttular, hi acele etmeden
merkezinden biraz uzakta bir tren yoluna g-
trdler. yaparak ldrdler. tr ve
gibi basma hibir verilmedi. Ama yznde dolu
"garip" bir ifade olan st dzey polis yetkililerinden biri ceset le ilgili olarak
"rnutilated" ...
Btn sustu. tepki vereceklerini Liverpool
nk onlar iki kk ocuk unutup gzleri dn-
bir biimde ailelerine lanetler
Kk cesedi polis, gz birbirine
bir ocuk katili yakalamaya kendini ylesine ki, gizli
CociTo, '96
5
zlem Solak
kameralardan elde edilen grntlerin incelenmesi sonucunda gerek ortaya
bile buna Grntler yzlerce kez izlendi, defalarca incelendi. Her iki ocuk
da ocuk tarafindan haftalarca sonra cinayeti kabul ettiler.
kendisinden ok daha korkun olan, ocuklar mahkemeye bir arabayla
getirilirken Liverpool arabaya ve paralamak istediklerini
Mahkeme boyunca ieriye Ama temsili re-
simlerde her iki da oyuncak ve srekli
grlyordu. Karara nce bu iki
bir niye ldrdklerini anlayabilmek iin bilim ok ter dkt-
ler. aileleri ncesine kadar Hatta beyin tomografileri bi-
le ekildi. psikologlar, cinayet gnnden bir gece nce Child's Play
("ocuk Oyunu") korku filmini olup zerinde bile
durdular. Sonu: Bu benzersiz olay bir iin o-
"toplum iin tehlikeli" karar verildi. ocuklar ylesine kklerdi
ki_ kanun byle bir durum aresiz Ama demokrasilerde are tkenmez;
her ikisi de mr boyu hi zere zel hapishaneZere
Zene kadar da btn insanlardan tecrit edilecekler.
Gnlerce televizyonlarda, radyolarda ve
maya zerine ve yneiten etkenler birer birer in-
celendi. Uzmanlar saatler sren grltl "ocuklarda lm kav-
yoktur, bu nedenle zarar vermeyi bilmezler ve yoktur. Kedinin
teneke sinekierin kopartmak gibi alttan alta
ieren onlar iin "bilimsel olarak"
bile yetmedi.
Srekli sofistike bir en u gzne kestir-
olan insan, diyor: "Ben ilkel bir hayvanken uygar bir insa-
diye diri diri engizisyon mahkemelerini orta-
dan yzde geirmiyorum, idam tek-
niklerim ok daha uygar, atom lm vaadediyorum,
igdlerimle ve birkavram olarak
rum ...
insan, yoketme ve gdsn mi? Yoksa neyi, niye
anlamaya kendini srekli iin hibir zaman kim oldu-
anlayamayacak
zlem Solak
6
CoGiTO, '96
..
UzERiNE*
Hannah Arendt
Burada 20. geri biimiyle,
son birka olay ve 20. Lenin'in
gibi ve devrimlerin, bu iki olgunun ortak
na oldu. Ama bugnk durumda bir etken daha var;
kimse ngrmediyse de bu etken, hi nem
teknik yle bir noktaya geldi ki, hibir siyasal ama, insan
iinde, bu potansiyeline denk ne de bu arala-
fiilen Bu yzden en eski dnemlerden beri
nihai ve hakem olarak tm etkili-
ve bulunuyor. Sper gler, bir en
yksek dzleminde hareket eden gler (apokaliptik) satran, tek
bir kurala gre birisi ikisinin de sonu Bu,
daha nceki hibir oyununa benzemeyen bir oyundur. "Rasyonel" zafer de-
silah ve ancak en
iyi gvencesinin, daha ok gerekesiyle Bu duru-
mun gzle grlr kendimizi sorusuna verile-
cek bir yok.
Kudret, g ve olarak Engels'in ok nceleri
gibi daima aralara teknolojide, alet devrim,
zellikle dikkat ekici eylemin bizatihi
* Bu makale Hannah Arendt'in olan 1. Blmdr.
Harvey Wheeler, "The Strategic Calculators", Ni gel Calder, Unless Peace Comes iinde, New York, 1968, (s.109.)
2 Herrn Diihring's der Wissenschaft (1878, Il, Blm 3.
'96
7
Hannah Arendt
tzne hakim olan, ara-ama kategorisidir. Bu kategorinin en temel in-
sani olaylara ifade edilebilir: Ama, ve ger-
gereksinilen kalma tehlikesi iindedir. Fabrika
retimindeki nihai amatan olarak insan eyleminin nihai asla gvenilir bi-
imde ngrlemez. Bu yzden siyasal amalara iin kullamlan aralar,
niyeHenilen amalardan daha belirleyici olabilmektedir.
insan eylemlerinin eylemcinin denetimini te yandan
det, iinde fazladan bir keyfilik Fortuna (talih), iyi ya da kt insani me-
selelerde hibir yerde denli belirleyici bir rol oynamaz. s-
telik en beklenmeyenin bu ihlali, bu ona "rastgele olay"
ya da bilimsel olay ortadan olmuyor. Ne de simu-
lasyon, senaryo, oyun ve benzerleri onu yok edebiliyor. Bu meselelerde kesinlik
yoktur. ineeye belli bile
yoktur. nihayet yle bir teknik ge-
dzeyine ki, yani bizatihi elinin duran
aralar nedeniyle tmyle ortadan kalkma bulunuyor.3 Bizatihi bu du-
rum, alaruna anda bu ezip geici
ironik biimde bir gerektir. hala bizimle nedeni ne
insan trnn gizli lm istenci, ne gelmeyen bir drts ne de
daha olsa da ciddi toplumsal ve iktisadi tehlikeler-
dir.4 Bunun nedenini yerine siyasal sahnede bir ni-
hai hakemin ortaya aramak gerekir. Hobbes, sz-
szckten bir anlam derken
ulusal yani azade olma hali,
ve devlet yani denetimsiz ve iktidar
srece ikame edecek bir yolun ortaya da
(Amerika Devletleri, zgrlk ve tam birbirin-
den -elbette Amerikan cumhuriyetinin temelleri bu nedeniyle tehli-
keye girmedike-hi kuramsal olarak mmkn nadir lkelerden biridir.
Anayasaya gre lkelerle lke hukukunun bir
1793'te James Wilson'un gibi, Devletler
egemenlik tmyle bir bilinmezden ibarettir." Ama Avrupa ulus-devletlerinin
geleneksel dilinden ve kavramsal siyasal erevesinden bylesine net ve gururlu bir ay-
uzun bir zgdr. Amerikan devriminin unutuldu. Amerikan h-
kmeti, iyi ya da kt, Avrupa kendi kabul etti.
Ne ki bunu yaparken, gerileyen gcnn ve siya-
sal ulus-devletin ve onun egemenlik
lkelerin hala ultima ratio, eski "siyasetin
olarak kendini gsteriyor
bir sav te yandan yalmzca nkleer ve biyolojik silahiara sahip kk
3 General Andre Beaufre'nin "1980'lerin nda gibi: ancak nkleer
na girmeyen blmlerinde hala mmkndr". Bu "kon vansiyonel hali" bile tm daima var olan nkleer
hrmanma tehdidi nedeniyle (Calder, A.g.y iinde, s3).
4
Report from Iron Mountain (New York, 1967), Rand Corporation ve (think tank) biimi zerine
bir olan bu belki de rkek "ciddi" daha
toplumumuzun ylesine temel, ylesine vazgeilmezdir ki* zmek iin daha
lmcl , daha caniyane yollar onu ortadan Bu sav ancak Byk Depresyondaki
Dnya patlak vermesiyle unutanlar olacakhr. Ya da bugn yatakta
biimlerinin sessizce bekleyen yle iin grmezden gelen veya byle bir
idda edenler
8 CociTo, '96
zerine
lkelerin durumda da kimseyi nl rastgele
ortaya en muhtemel blgelerin eski "ya zafer ya lm" sloga-
hayli ikna edici blgeler kimse iin bir
Bu gerekten de son on bilimsel
hkmet konseylerinde artan daha korkutucu pek az So-
run, denli de-
Onlar bylesine bilgisayar ol-
bile bir etkinlikle zaman harcayamaz. Bunun yerine belli hi-
potetik olarak iman ederler. Ne varki hipotez-
lerini gerek olaylar yetisinden yoksundurlar. Gelecek olaylara
bu hipotetik kurgulardaki atlak her zaman bir hipotez ola-
rak dzeyine gre, ikin seenekleriyle ya da hibir seenek ima etmeksi-
zin) bu savlar, genellikle birka paragraf sonra derhal "olgu" haline ge-
lir. bir dizi benzeri szde olguyu Sonuta tm spe-
klatif karakteri unutuluverir. Bunun bilim szde bilim sylemeye ge-
rek bile yok. Szde bilim: Noam Chomsky'nin szleriyle, "toplumsal ve bi-
limlerin, gerekten de entelektel olan bilimlerin yzeysel niteliklerini
taklit etme yolundaki Richard N. Goodwin'in szde bi-
limsel bir makalesinde gibi, bu tr
stratejik kurama ynelik en ve "en derin neme sahip itiraz, de-
tehlikesidir. nk bu tr kuram, ve zerinde denetime
sahip yol aar." 5
Olaylar, tekdze sre ve kesintiye ortaya
Gelecekbilimcinin ancak nemli hibir ortaya bir dnyada
gerek olabilir. ynelik tahminler, bugnk otomatik sre ve yani
eylemde ve beklenmedik bir ortaya halinde olup
bitecek (projeksiyon) bir olamaz. ya
da kt her eylem ve her kaza, tahminin, iinde hareket ve ere-
veyi paralamak (Proudhon'un geerken sz, "Beklenme-
dik devlet ok hala ge-
erli bir szdr: Beklenmedik haydi haydi
ezip geer.) Bu tr beklenmedik, ngrlmedik, ngrlemez "rastgele olaylar"
ya da son vermek konu saymak ya da "tarihin
mahkum etmek, bu ticaretin en eski hilelerindendir. bu hile kura-
ama gereklikten hep biraz daha
na. Tehlike, gerekten de gncel fark edilebilir olaylardan nedeniyle
bu ikna edici i nedeniyle hipnotik bir etkiye
sahip Bu kurarnlar gereklik ve anla-
ma ve kafa yorma uykuya gcne sahiptir.
Tarih ve siyaset zerine edinen hi kimse, insan
daima muazzam roln varmaktan kendini Durum
byleyken nadiren zellikle konu ilk (Sosyal
Bilimler Ansiklopedisi'nin son konusuna bir bile yok-
tur.) Bu, ve ne lde verili olarak ve bu yzden ihmal edil-
5 Noam Chomsky, American Power and New Mandarins., New York, 1969; Richard N. Goodwin, Thomas C. Schelling'in Arms and
Injluence (Yale, 1969) zerine incelemesi, The New Yorker (17.2.1968).
6 ve hali zerine bir literatr ancak bu literatr kendisiyle ilgi-
lidir.
'g6
9
Hannah Arendt
gsterir. Herkesin bir hi kimse sorgulamaz, incelemez.
san bir grmeyenler, insan "daima
ciddiyetten ve kesinlikten uzak (Renan) ya da sonsuza daha b-
yk askeri birliklerin Bylelerinin ya da tarih
konusunda syleyecek bir yoktur. bir
bulmak iin bakan herkes, marjinal bir fenomen olarak grmek
Clausewitz "siyasetin aralarla srdrlmesi" diye ya da Engels
"iktisadi olarak grrken7 vurgulanan hep siyasal ya
da iktisadi srekliliktir; ya da eylemi neeleyen bir belirlenen ve be-
lirlenmekte olan bir srecin
kiler dneme sylyordu: "Ulusal gcn daha
derindeki kltrel bir askeri zm hali olamaz", ya
da Engels'in szleriyle, "nerede bir lkenin iktidar iktisadi dzeyiyle eli-
sahip siyasal iktidar yenilgiye mahkumdur.8
Gnmzde ve siyaset ya da ve iktidar dair tm
bu eski geerliklerini Dnya
askeri-sinai-emek (military-industrial-labour) kompleksi oldu.
"Toplumdaki asli gcn yapma potansiyelinin sz
etmek, "iktisadi sistemlerin, siyasal felsefelerin, corpora juris'in bnyesinin)
sistemine hizmet ve bu sistemi tersinin geerli
ileri srmek, ''bizatihi temel toplumsal sistem ikincil toplumsal
rgtlenme bu sistem iinde mcadele ya da ayakta kalmaya
savunmak -tm bunlar Engels ya da Clausewitz'in 19. formllerinden daha
ikna edici geliyor Report form Iron belirtilmeyen bu ba-
sit tersine dndrme "diplomasinin (ya da siyasetin, iktisadi amalar
gtmenin) bir olmak bir yana", aralarla srdrlmesidir-
daha olan, tekniklerindeki Rus fiziki Sakharov'un
"Termonkleer bir (Clausewitz'in formlnde gibi) siyasetin ara-
larla srdrlmesi gibi grlemez. Ancak evrensel bir yolu olarak grlebi-
lir."9
biliyoruz ki ''birka silah ulusal gcn tm teki birka dakika
iinde silip sprebilir" "kk birey ... stratejik dengeyi ola-
ve "nkleer gc gc yetmeyen bile rete-
denli ucuz biyolojik silahlar ''birka iinde" robot askerler
ve nihayet konvasiyonel
halinde yoksul lkeler tam da iin ve teknik stnlk geril-
la ok ykmllk" haline byk glerden
daha gvenli Tm bu edici yenilikler duruma ekleniyor:
ve btnyle tersine ve bu kk ve
byk gler ynelik bir tersine dnmenin de habercisi ola-
bilir. Herhangi bir lkenin elinin kapasitesi, sre iinde lkenin g-
7 Bkz. Engels, A.g.e. II, Blm 4.
8 Wheeler, A.g.e., s.1 07; Engels, yerde.
9 Andrei D. Sakharov, Progress, Coexistence, and lntellectual Freedom. New York, 1968, s.36.
10 Wheeler, A.g.e.
ll Nigel Calder, "The New Weapons," A.g.e. iinde, (s.239.)
1
2
M.W.Thring, "Robots on the March," Calder, A.g.e. iinde, (s.169)
13 Vladimir Dedijer, 'The Poor Man' s Power," Calder, A.g.e. iinde, (s.29.)
10
CoGiTo, '96
zerine
cnn gvenilir bir gstergesi ya da ciddi lekte daha kk ya da daha byk
bir lke ciddi bir gvence olmaktan Bu,
siyasal bilimin en eski birine bir benzerlik gqsterir: G zengin-
likle llmez, fazla zenginlik gc ve zenginlikler cumhuriyetierin g ve
zellikle tehlikedir. Bu bilgece olmakla
yitirmez; hele kapasitesine de uygulanabilir hale gelmesiyle yeni
boyutlar bir zamanda.
ne kadar mphem ve kesinlikten uzak bir hali-
ne geldiyse de i siyasette ve cazibesi arth; zellikle devrim konusunda bu
byle. Yeni Solun gl Marksist Marksizmden tmyle uzak bir ya-
glenme gstermesiyle Bu Mao Zedung
ilan namlunun ucunda byr." Marks, tarihte oy-
roln Ama bu rol ona gre ikincil bir rold. Eski toplumun sonunu
getiren kendi i Yeni bir toplumun ortaya neeleyen
ama bunlar yeni toplumun ortaya neden
muyordu. Marks neeleyen benzetir, ama bunlar
nedeni olarak grlemez. damarda ilerleyerek, devleti egemen
denetiminde bir olarak Ama egemen fiili ta-
toplumda roldr; ya da daha bir retim srecindeki ro-
l. ve bazen de ifade gibi,
tisinden etkilenen devrimci sol, reddeder.
bir rejim olarak "proletarya devrimin
ve Roma gibi kesinlikle bir dnemle ola-
Kk birka bireysel terr eylemi si-
yasal suikast, daha ok tekelinde rgtl ayaklanmalarsa askeri-
yenin zel mnsdr. Sol, konuda ikna ve bundan "Tm
komplolar salt tesinde, Onlar ok iyi bilirler ki devrimler
ne niyeHenerek ne de keyfi olarak zgl parti ve irade ve
I tmyle zaruri sonucu olarak
Kurarn dzeyinde birka istisnadan sz etmek gerekir. Marksizmle
Bergson'un felsefesini deneyen Georges Sorel, daha bir usta-
da olsa tuhaf biimde bugn
benzer sonulara Sorel, mcadelesini askeri terimlerle
yordu. Buna nl genel grev mitinden.daha bir yol Bu-
gn "genel grevi" daha ziyade olmayan siyasetin iinde
mek daha Elli nce bu neri bile, Lenin'i ve Rus Devrimini
ona yetti. Fanon'un
Yeryznn Lanetlileri nszde yceltmek So-
rel'in zerine sylediklerinden, hatta Fanon'un kendisinden ok
daha ileri giden Sartre, hala "Sorel'in szlerinden" sz edebiliyor. Bu, Sartre'nin
konusunda Marks'tan ne kadar uzakta bile gs-
terir. zellikle cmlelerinde: ... kendini yeniden yara-
tan insandan bir "yeryznn lanetlileri" ancak
"insan haline gelebilir". Bu nosyonlar, "kendini yaratan insan" bir
Hegelci ve Marksist biimine zg ok daha Kendini
14 Engeli>' e 1847'de bir ileri srlen bu ilk ifadeyi borluyum: jacob Barion, Hegel die marksis-
tische Staatslehre, Bonn,1963.
CociTo, BAHAR '96 11
Puerto Cabello, Venezella. Asker, bu ekildikten dakika sonra ld.
Rondon, Peder ve Asker, 1962.)
zerine
yaratan insan sol hmanizmin bizatihi temelidir: Fakat Hegel' e gre insan,
kendini yoluyla Buna Hegel'in "idealizmini" evi-
ren Marks' a greyse insamn kendini yeniden emektir; emek, yani do-
metabolizmamn insanca biimi. kendini yeniden
tm bizatihi durumunun bir isyanda or-
tak (trn bir yesi ya da birey olarak insamn, kendi kendine bor-
lu daha gzle grnr bir gerek olamaz); Sartre, Hegel ve
ortak bir olgu olmayan bu beklentinin
ileri srdkleri etkinle trnn daha nemli oldu-
iddia etmek mmkndr. Yine de, zde olan emek ve etkinlikle-
riyle tm eylemleri derin bir uurumun da "Bir Av-
ldrmek bir iki vurmakhr ... geriye kalan l bir adamla zgr bir
Bu, nszde syledikleri. asla bir
cmle.
Sartre'den yaparken devrimci bu yeni
en temsil edici ve en szclerinin bile bir
durum gstermek istiyorum. ki tarihiyle soyut bir nos-
yon Bu yzden de-zellikle gerekiyordu.
evirirseniz "materyalist" emek asla nosyonuna
tm bunlar kendine zg bir manhk ieriyor ve bu deneyim
daha nceki tm tmyle
Yeni Solun patos gc) ve
tuhaf, intihara gtren Bu, atom glge-
sinde byyen ilk Anne ve siyasetin
m kitlesel ve canice bir ihlal etmesi deneyimini miras Yksek okul-
larda toplama ve imha ve sonra si-
villerin toptan katledilmesini,16 ki toplu katliamlar askeri operasyon-
lar "konvansiyonel" silahlarla olsa bile mmkn tepkileri
her trne ve olmayan siyaseti destekle-
mek oldu. Tam da bu hareketin, zellikle sivil haklar Vietnam sava-
hareketiyle srd; ki bu lkede kamu oyunu belirlemekte hala nemli
bir etkendir. Ama durumun o gnden bu yana arhk herkes biliyor.
olmayan siyaset savunmaya ekildi.
yceltilmesine ve Cezayirli
kylleri gibi- hibir sonu vermez" demeye syle-
mek
Yeni militanlar nihilist, Nazi olarak nitelenip
daha yksek bir sulamaysa "makine makine nitele-
mesiydi. lde sloganlada verdi: "polis devleti",
15 Hegel'in bu yani "Sichselbstproduzieren" hayli Bkz. Vorlesungen ber die
Geschichte der Phi/Dsophie, ed. Hoffmeister, (s.114.) Leipzig, 1938.
16 Noam Chomsky olarak yatan ilkiler "hepimizin hor grmeyi 'iyi
yer reddetme ilkisinin de belirtiyor. A.g.e., (s368.)
17 Frantz Fanon, The Wretched of the Earlh (1961); Grove Press 1968, s.61. Bu b, bugnk
byk etkiden Buna Fanon'un kendisi konusunda hayranlanndan daha ok kukuludur.
yle grnyor ki birinci blm olarak Fanon ok iyi biliyor ki, ve tam
derhal mcadele edilmemesi halinde biimde hareketin birka hafta iinde yenilgisiyle (s.147).
hareketi iinde konusunda Alman haber dergisi Der Spiegel' de (10 1969 ve izleyen
"Gewalt" diziye ve "Mit dem Latein am Ende" diziye (1969, 26 ve27.
'96 13
Hannah Arendt
"ge kapitalizmin gizli ve daha bir "tketim toplumu".1
8
Davra-
sorumlusu her trden toplumsal ve psikolojik etkende Amerika' da
fazla Almanya ve Japonya'da otoriteye tepki, Avru-
pa' da zgrlkten yoksunluk, fazla zgrlk, Fransa' da sosyoloji
ve bunun felakete yol Devletler' de her alanda bollu-
Tm bu yerel olabilir, ama
kresel bir olgu Hareketin toplumsal bir ortak bul-
mak grnebilir. Ama psikolojik bu her yerde ortak bir zelli-
var: dn vermez bir cesaret, bir eylem istenci ve ko-
nusunda lde bir gven.19 Ancak bu nitelikler sebep gibi grlmemeli.
her yerinde niversitelerde tmyle beklenmedik biimde ortaya bu
durumun fiili nedeni sorulacak olursa, hibir ncl ve benzeri bulunmayan ama en
gzle grnr ve belki de en gl bir etkeni etmek sama Basit bir
gerektir bu: "Teknolojik ilerleme" pek ok dzeyde felakete gtrmektedir.
bu ve bilimler, yle grnyor ki kendi
teknolojinin felakete gtrc grmeye kabil olmak bir yana, sre-
cinde geldikleri noktada lanet tek bir yoktur ki ynel-
tilmesin" dedirtecek hale -Senatr hk-
mete finanse edilen projelerine hale gelerek kamu gvenine ihanet
eden - niversitelerin hibir ynelik ve buna
tm kopma ynnde daha nemli olamaz. Ancak bu-
nun bilimin ya da nlemesini beklemek
Bylece bir pekala niversite stan-
neden inkar etmek de olur. Bu yol a-
bir varsa o da federal hkmet bir dalga halinde geri ekilmesi
nk Massachussetts Institute of Technology'de Jerome Lettwin'in
larda gibi, "Hkmet bizi desteklememeyi gze alamaz."22 niversi-
telerin federal kabul etmemeyi gze gibi. Ama bunun en
fazla niversiteler, "mali sterilize edeceklerini ykm-
ldr" [Henry Steele Commager]. niversitelerin toplumlardaki muazzam g-
c bu bir grev ama zorlu bir teknik ve
makinelerin direnilmesi ve belli teh-
18
Bu etiketierin sonuncusu bir tarzda Ancak bu nitelemeitin
zgr reticiler toplumuna dair yatar. Bu hayal, toplumun retici glerinin Ama
bu gerekte devrimin, bilim ve teknolojinin oldu. stelik retici glerin devrim
srecinden geen tm lkelerde bir yana, ciddi lde gecikmeye bir tketimi red-
detmelerinin yatan retimin ve bununla birlikte gelen retim ve
yaraha bir -gerekten de yle, retken Makinelerin
basit aletlerle tek emek biimi Ama makineler bunu ok daha verimli bir
yapar.
19
Bu eylem zellikle kk ve grece daha dikkat ekicidir. kafeteryalarda, bina ve sahalar-
da asgari cretin deme yapan kampus otoritelerine eylemlerinde oldu. Berkeley
niversite mlkiyelindeki bir araziyi "Halk evirme mcadelesine da, otoriteterin kadarki en
kt tepkisine yol da, bu Berkeley hadisesine bakarak bir tam da bu tr
"siyasal olmayan" eylemlerin kitlesini radikal ncterin tarihinde en
yksek olan referandumda 15000 oyun yzde SS' i arazinin (bir halk olarak) ynndey-
di." Sheldon Wolin ve john parlak raporuna "Berkeley: Meydan New York Review of
Books, 9 Haziran 1969.
2
0 M.l.T.' den jerome Lettvin, New York Times 18.5.1969.
21
temel niversitelerden sanayi laboratuvariann olduka ve bu duruma bir rnek
eder.
22 M.l.T.'den jerome Lettvin, New York Times Magazine, 18.5.1969.
'96
zerine
dit etmekten ziyade tm bir ulusun, tm bizatihi tehdit
etmektedir.
"Otuz stndekilerle" yeni
daha olarak gen bu, yeryzndeki ilk
deneyimleri (Bizim "sorun" olan "genlerin etine
ve Bu gen herhangi bir yesine iki soruyu sorun:
elli iinde istersiniz?" "Kendi elli iinde na-
istersiniz?" genellikle hiHa dnya diye
bir yerin var kabul edersek. .. ve "hala olursam .. " George W sz-
leriyle, bir hibir emin olamayan bir ku-
nk gelecek, Spender'in ok gzel ifade gibi, bir saatli
bomba gibi, ama bugn duyuyoruz." sorulan ''bu yeni kim-
lerdir?" sorusuna verilecek en iyi "Saatin tmyle in-
kar edenler kimlerdir sorusunun "Durumu gibi grmeyi
reddeden ya da bilmeyenler."
ayaklanmalan kresel bir durum. Ama ortaya biimleri l-
keden lkeye, hatta niversiteden niversiteye bu
zellikle somut grup yerlerde
kurarn ve retorikle Kadrolu ve fakltenin kalaba-
ders ve seminerlerde derin bir Almanya' da bu, kayda biimde
byleydi. Amerika' da ysa polisin ve polis zde olmayan gs-
terilere mdahale her yerde hareketi ynetim
edilmesi, oturma eylemleri vs. Ciddi lekli ancak Siyah Gc (Black Power) hare-
ketinin kampslere girmesiyle sahneye Byk akademik lHere
niversiteye kabul edilen siyah kendilerini bir grubu olarak
grd ve siyahi cemaatlerin temsilcisi olarak rgtlendi. akademik
Beyaz asilerden daha dikkatHydil er. Ama daha itibaren
siyah sz konusu olunca (Comell niversitesi ve New York City College hadi-
selerinden nce bile) bir kurarn ve hitabet meselesi te yandan
lkelerinde hareketi niversite halk bulamaz ve
anda siyah szl ya da fiili
destekleyen bir siyah Nitekim siyah bir nce-
ki hareketinin benzetilebilir. hareketindeki
detle hareketinin bir benzerlik kuran tek yazar
Staughton Lynd oldu. Buna akademik kurum, tuhaf bir siyah hareketin
aptalca, taleplerine beyaz asilerin temelinde ve genel-
likle yksek ahlaki temellere dayanan taleplerinden daha fazla verme
grnyor. Ancak akademik kurum da hareketini hareketine benzeterek de-
ve olmayan demokrasi" dense ve
hareketlerle kendini daha rahat hissediyor. niversite otoritele-
rinin siyah taleplerine boyun beyaz "sululuk duygusu"yla
Bana ynetimler ve mtevelli heyetlerinin faklteler de, res-
m! Amerika'da Raporu'nun sonucun gzle grlr bi-
linli bir halk kaba g ve top-
lumsal denetim ve ikna daha teknikler gibi grnyor."25
23 Stephen Spender, The Year Rebcls, New York, 1969, (s.l79.)
24 George W ald, New Yorker, 22 Mart 1969.
25 Bkz. "National Commission on the Causes an9 Prevention of Violence" Nedenleri ve nlenmesi Konulu Ulusal
Komisyon) raporu (Haziran 1969), aktaran York Tinws,6 Haziran
'96
15

hareketinin yeni ve inkar edilemez bir olarak yceltmesi,
tuhaf bir zgnlk gsteriyor. Yeni Fanon' dan esinleniyor.
Buna kuramsal sav Marksist bir- Bu,
gerekten de Marks ya da Engels herhangi bir insan iin olduka kafa
bir durum. iman eden, kentsel nc gcn lumpenp-
roletaryada gvenen bir ideolojiye kim Marksist diyebilir ki?26 Szcklerde
mutluluk bulart Sartre bu yeni imana ifade gc veriyor. Fanon'un ver-
gle ki gibidir, bu
intikam tm dertlerimizin her derde deva olurdu. Bu mit, Sorel'in
genel grev mitinden okdaha soyuttur ve gereklikten ok daha Sartre'nin
Fanon'un kendine yitirmeden a klelikte ekmekten
daha derken trden en kt belagat boy Bu son
rtmek iin hibir kurarn ya da tarih bilgisine gerek yok bedenindeki s-
releri en yzeysel biimde gzleyen bir gzlemci bile bunun bilir.
Ama yitirmeksizin yenen kle kalarak yenen pastadan daha ol-
syleseydi, retorik bir
Bu sorumsuz ve byk okurken Fanon'un pek
daha becermesinin adil biimde temsil edici nitelikte-
dir) ve ayaklanmalar, devrimler tarihinden bildiklerimiz
nemini inkar etmek, gelip geici bir ruh haline ekici gelebilir. Ya
da daha nce benzeri olay ve ve bunlarla etmek
iin zihni hibir olmayan, bu yzden devrimi bir
onlardan kurtarmak ve yeniden canlan-
duygu cehalet ve isteyebilir insan.
Tecavze mazlumun "hi olmazsa
bir gn" zalirnin yerini yoksulun zenginin mlkn
den, "av roln rolyle ve son "sonucu-
nun birinci ve birincinin sonuncu" o mutlu lkeyi kim du-
yabilir? Sorun ki, da gibi ryalar gerek olmazPYoksul
lan ve ayaklar kle ve
pek bir durum Az birka ve bunlar da
herkes iin karabasana eviren tir tam da. En benim ka-
deyimiyle bu "volkan hibir durumda "onlara neden olan
denk Ulusal hareketlerini bu tr patlamalarla
tirmek, sonuna dair kehanette te yandan, bylesi hareketlerin
pek de muhtemel grnmeyen zaferi, (ya da sistemi) de-
bir sonu vermez. Nihayet "nc diye bir
var ve nc Dnyalllara "Tm lkelerin yerlileri,
(Sartre) diye slogan atmak, en kt daha byk bir l-
ekte yinelemektir; stelik bu kez ok daha az nc Dnya ger-
eklik ideolojidir.28 Mao, Kastro, Che Guevera ve Ho Chi Minh'in
bir dnyadan bir amaoyla szde dinsel ilahi-
lere benzer. Yugoslavya daha uZa.k Yugoslavya'ya daha zor ol-
Tito'nun da Ama Black Power hareketi iin durum
26 Fanon, Ag.e. s.!30, 129,69.
27 Fanon, Ag.e. (s-37 vd), (s53.)
28 sperg ve lde olarak Mao
in'inden Kastro bir nc dnya ideolojisinin (Spender, A.g.e. s.92).
CoGiTo, '96
zerine
var olmayan "nc Dnyamn ne bir romantik
ibaret Siyah-Beyaz ikileminde bir Bu da
gerekten dnya nfusunun ezici
bir lkesine
Bir soru hala -ortada: Neden yeni vaizlerinin
ciddi bir olgusal
melerce olmamn yam kendi siyasetleriyle de bylesine
iindeki kavram ve doktrinlere bylesine inatla yatan nedir?
Yeni hareketin ortaya bir tek olumlu slogan var: demokrasi." Bu slogan
dnyamn her yerinde buldu. ve tm ortak payda-
hale geldi. demokrasi slogam, devrimci en nemli kat-
Konsey sistemi; 18. beri her yenilgiye
ama her devrimin byme srecinin tek otantik sonucu olan konseyler. Ama ne
ne de Lenin'in bu amaca ne szde kalan ne de ze
bir gndermeye Tam tersine her ikisi de devletle birlikte kamu eyleminin ve
kamusal "snp yok bir toplumu Bunlara gerek
Pratikteki bir yznden-
dir ki Yeni Solun hitabet temsili demok-
rasilerine (ki bunlar temsil bile parti yelerini bile salt yneticilerini
"temsil" eden devasa parti zeredir.) ve
ilke olarak reddeden tek parti brokrasilerine yeterince iyi ifade etmeksi-
zin yetinilen bir slogan tesine geemiyor.
bir garip sadakatten daha olan, Yeni Solun, ahlaki karak-
terinin -ki bu kabul edilen bir olgudur3o_ Marksist ne lde ol-
Gerekten de harekete hibir taraf-
ve daha olamaz. Commonweal' deki
(26.7.1968) "1968 Devrimi" dikkat ekici makalesinde Peter Steinfels ok
"Peguy, kltrel devrim ok yerinde bir nder olabilirdi. nk son-
radan Sorbonne mandarinlerini yerden yere ve 'toplumsal devrim ya ahlaki
olacak ya da her devrimci hareket adalet duygusu ve
duygusuyla dolu, gtmeyen
Marks ve Lenin iin de geerlidir bu. Ama gibi Marks, alabil-
etkili bir biimde "duygu" ve tabu haline getirdi. (Bugn ahlaki sav-
diye bir yana atan dzen, marksistideolojiye asilerden daha ol-
sa gerektir.) Marks, olmayan nderlik sorununu da tarihinin nihai
ve tm nc gc nosyonuyla zmledi. Yine de bu
"' "whithering away" olarak evrilen
11
Snp yokolma" evrensel bir
evrensel bir gereklik haline gelmesi, bir kategori olarak
gelir (.N.)
29 yle grnyor ki Marks ve Lenin de benzeri bir sulanabilir. Paris Komn'n ycelten Marks miydi? "Tm
iktidar soyvetlere" diyen Lenin miydi? Ama Marks Komn, devrimci eylemin geici bir bir
... iktisadi temellerini kknden skp atmak iin bir manivela." Engels olarak bunu
geici olan "proletarya benzetiyordu. (Bkz. Fransa'da Karl Marks ve F. Engels, Selec/ed Works,
Londra, 1950, Cilt I, s. 474 ve 440). Lenin'in bu durumu daha Ama Sovyetleri devreden ve tm par-
tiye veren de Lenin' dir.
30 Spender'in gibi devrimci ahlaki (A.g.e. s.114) Noam Chomsky olgulan
"Gerek ki 20 Ekim 1967'de Adalet geri gnderilen binlerce askere belgesinin askerden kaabilecek
ama daha az olaniann insanlardan geldi." niversite ve kolejlerdeki askere
gsterilerinin ve oturma eylemlerinin tm iin de bu geerlidir. lkelerde de durum Der
Spiegel Almanya'da grevlilerinin edici, "Angesichts dieser
Verhalt-nisse nimmt es gradezu wunder, class die Assisterrten in der vordersten Front der Radikalen stehen." (23 Haziran
1969, s.58). Her zaman yk: asilere
CociTo, '96
17
Hannah Arendt
tr nderler bile ilkin speklatif olmayan, yere basan des-
teklemek ve bylece bu bile onlara toplum bir taban
lamaya yetti. bu asilerin beri yoksun ve niversite
da mttefik Tm lkelerde
asilere bulunuyor.3
1
Devletler'de ken-
di cemaatlerinde kkleri olan ve niversitelerde
daha gl bir konumuna sahip olan Siyah Gc hareketiyle herhangi bir
btnyle beyaz asiler en oldu. (Siyah
Gc gtmeyen" nderlerin proletarya roln
reddetmelerinin bir tutum olup bir sorundur.) olmayan
bir olarak Almanya' da, Genlik hareketinin eski bir grubu bu-
gn "tm rgtl genlik kendi neriyor.32 Bu neri-
nin
Bu sonuta olacak; bundan emin Ama bu
tipik 19. duyulan derinlerdeki nedeninin ilerleme kavra-
Bu kavram liberalizm, sosyalizm ve komnizmi bir
"sol" cephede ama hibir yerde Karl
mz ve dzeyine liberal
daima kesi gibi bir rol liberalizm, ilerlemeye Marks-
ya da Hegelci artlarnda Tarihin yceltilmesini lde reddetme tutu-
munu Oysa ilerlemeye ve gvence alabilecek
tek yol byle bir tarih genlik hareketinin bylesi bir kavramdan
kopma konusundaki bu yatan neden

Btn olarak ilerlemesi gibi bir nosyonu, 17.
kimsenin Bu 18.
19. neredeyse evrensel kabul gren bir dogma halini Ama
ilk biimleriyle nihai farklar belirleyici niteliktedir. Bu
dan 17. en iyi temsilcileri Pascal ve Fontenelle'dir. Onlara gre iler-
leme bilginin sren bir srete birikimini ifade ediyordu. 18. yz-
ilerleme, (Lessing'in Erziehung des Menschengeschlechts kav-
bunun sonucu kemiile ermesiyle
me tarihin sonu eskatolojisinin ya da Yahu-
di mesyanizminin olarak ve zgrlk
olarak toplum, gerekte hala
Ancak 19. itibaren tm bu tr kayboldu. Pro-
udhon'un hareket, "ilkel iman" (le Jait primitij) ve hareket
ezeli ve ebedi"ydi. Bu hareketin ne ne de sonu "Le mouvement est; voila tout!"
(hareket hepsi bu!) insana gelince tm "Mkemmelle-
olarak ve asla mkemmel Hegel'e
borlu ilerleme (her organizma kendi yavrusunun tohumunu
iinde her toplum da kendi tohumunu iinde en
yreklisi zamanda tarihte ilerlemenin daimi mmkn olan
3l ekoslavakya bir istisna ediyor olabilir. Buna en n cephelerinde reform hareketi,
tm ulusun Marksist dille burada ve belki de tm Avrupa
lkelerinde az Marksist kadar ok toplumsal sahipti.
32 Bkz. Christoph Ehmann'la rportaj, Der Spiegel, 10 1969.
33
P.J. Philosophie Progres (1853), 1946, (s.27-30, 49); De La (1858), I. s.238. bkz. William Harbold
"Progressive Humanity in the philosophy of P.J. Proud hon", Review of Politics, Ocak 1969.
CociTo, '96
zerine
tek kavramsal gvencesidir. zamanda ilerlemenin ve glerin
sonucu her "geri gerekli ama geici bir d-
olarak yorumlamak
nihai analizde bir pek teye gemeyen bir dayanan
bir gvence, bir pek bir zemin Ama ne ki bu,
Marksizmin, felsefe tarihindeki daha pek ok de bir durum-
dur. Buna bu byk "ezeli yinelenme",
ve zde olaylarm verimli gibi tarih kavra-
hemen ortaya Bu trden tarih
hepsi de lde belgelenebilir ve gsterilebilir Ama hibiri
Marksist gibi bir zaman ve tarihte ilerlemenin
garanti veremez. Bu alanda Marksizmin tek bir rakibi Kadim nos-
yonu. Buna gre bir sonraki her bu tre-
medir. Ama bu srekli bir ima eder ve bu insa-
na gven veren daha iyi bir dnyaya iin gereken tek ileriye
yrmek bunu yapmaktan aremizin de
hznl yan etkileri de Her nce basit bir
gerekir: genel bireysel vaat edebile-
bir yok; bireyin kesin olan tek lmdr. Bu dikkate ve yal-
genellikler zerinden srece, ilerleme yneltilebilecek
gayet bir itiraz sz konusudur: Alexander Herzen'in "insan kro-
nolojik bir ibarettir; nk sonradan gelenler, bedelleri
demeksizin kendilerinden nce emeklerinin meyvesini yer."34 Ya da
szleriyle, "nceki sonrakiler yk girmesi...
ve ancak son gelenin (tamamlanan) binaya sahip olacak ..
daima bir durum olarak
Yine de nadiren fark edilen bu dezavantajlar muazzam bir glgesinde
zaman kesintiye kalmaz, ay-
zamanda gelecekte eylemde dair bir da
Hegel'i evirirken de buydu. Bylece tarihinin yn de
oldu. Tarihi bakmaktansa gvenle bakabilir.
leme bir soruya, "peki ne sorusuna bir
verir. En alt dzeyde syler: Elimizdekini daha iyisine, daha vs.
(Liberallerin bymeye ynelik- tm siyasal ve iktisadi kuram-
- ilk gelen bu Solda,
daha sofistike dzeyde bu mevcut ikin sentez
me ierir. Her iki durumda da tmyle yeni ve beklenmedik bir olamay-
konusunda gvence oluruz. hali bildiklerimizin "gerekli"
Bu ylesine gven vericidir ki, Hegel'in "hali
orada hibir gelmeyecek."37
Oysa bu tm deneyimlerimiz, tmyle beklenmedik olanla
memizi defalarca rnekledi. deneyimlerin bu ve bariz
bir iinde eklerneme gerek var Ama bu ve
kabul grmesi, salt gereklikten huzurlu, speklatif ya da szde bilimsel bir
34
Alexander Herzen' den aktaran Isaiah Berlin, "Introduction", Franco Venturi, Roots of Revolutions, New York, 1966.
35 "Idea for a Universal History with a Cosmopolitan Intent." nc ilke, The Philosophy Modern Library
36 Bu konumun konusundaki bir iin bkz. Robert A. Nibsbet, uThe Year 2000 and All That", Commentary,
Haziran 1968 ve Eyll fkeli
37 Hegel, A.g.e. (s.lOO vd)
CociTo, '96
19
Hannah Arendt
gibidir. Bizatihi neredeyse ahlaki
bir hareketi de bu bsbtn beklenmedik
Kendinden ncekiler gibi "benim pastadaki toplumsal ve siyasal
biimleriyle bu bize maniplasyon ya da daha
rusu manipulasyonun konusunda bir ders bu dersi unutmasak iyi
ederiz. fiziksel zor, ya da "maniple" edilebilir. keyfi
olarak rgtl bilgilendirme yoluyla biimlendirilebilir. Ama insan
leri, "gizli yoluyla, televizyon, reklam ya da zgr bir toplumda varolan
psikolojik aralarla Ne ki gereklikle
tirilerek rtlmesi daima uzun ve zen isteyen bir Maniplasyon mp-
maniplasyona kadar bundan yersizce korkanlar da
nerede habersizdir. varan kurarnlara en gzel r-
neklerden biri, Berkeley' de zamanlarda "Halk verildi.
Polis, tfekli ve sng halde gelen Ulusal
helikopterden bomba -ki "slogandan daha tehlikeli bir
dostluk kurdu.
biri ellerini indirip buna diye Peki ne oldu?
olanlar ancak "Apar topar
psikiyatri muayenesine ve muzdarip
edildi.")3S
Kimsenin itikatlar sergiye en
ciddi ve en mal ilerlemedir.39 19. ilerlemeye dair
iman, zellikle bilimlerinin dzeyi nedeniyle evrensel kabul grd.
Modern beri bilimleri, fiilen evrensel bilimler haline geldi.
Bylece sonu olmayan evrenin grevine gz dikebilirdi. Yer-
yznn ve olmasa da bilimin, sonu olmayan ilerlemeye
tabi hibir anlamda kesin Ama insan bilimlerinde, insan
rnleriyle Geisteswissenschaften verilen alandaki
bir yerde sona ermek durumunda
okuma ve mmkn alanlarda zgn akademis-
yenlik ynndeki umursuz, talepler, ya [gncel olanla] ilgisiz,
yerinde olmayan ortadan (nl bir biteviye daha az
konusunda daha ok bilmek) ya da gerekte nesnesini bir szde
yol Btnyle ahlaki ya da siyasi itkilerden l-
de, genlik hedefini bilim ve akademik an-
lamda yceltilmesinin kayda bir durumdur. gznde
nedenlerle olsa da bu iki kurum byk lde dn Her iki alanda da belir-
leyici bir dnm getiriler hi de ihtimal
bu Bilirnde ilerlemenin ilerlemesiyle (bu her ne anlama
gelirse gelsin) denk bir noktaya bir yana, bilimsel ilerleme in-
sonunu telaffuz edebilir hale akademik alanda daha fazla iler-
lemenin bu ne varsa pekaHi mmkn
38 Olay, Wolin ve Schmar yorumsuz (A.g.e.) bkz. Peter Barnes, "An Outcry; Thoughts on Being Tear
Gassed," NewsweekJ 2 Haziran 1969.
39 Spender (A.g.e. s.45) Paris'teki (rendement) ve 'ilerleme' ideolojisini ve benzeri
sahte gleri kategorik olarak Amerika'da ilerleme bahsinde bu henz sz konusu Hata "ilerici" ve
"gerici'' gler, uilerici" ve "gerici ve benzeri sylemleriyle
40 Gereksiz kadar da olan bu mkemmel bir iin bkz. Edmund Wilson. The Fruits of the M LA.
New York. 1968
20 CoGiTo, '96
zerine
gibi. bir ilerleme, felakete yol nitelikteki
srelerini bir lt arhk.
Burada her nce iin, ekici grnebilecek bir
anlamaya Tarihe srekli bir kronolojik ilerlemenin, stelik
maz bir ilerlemenin terimleriyle srece ve devrim biiminde
kesintinin tek biimi gibi grnebilir. Bu
insan otomatik sreleri kesintiye mmkn
seydi, vaizleri nemli bir noktada olurdu. (Benim
kuramsal bu nokta hi ileri srlmedi. Ama son birka verici
etkinliklerinin bu kanaate bana ok bir gerek gibi geliyor.) An-
cak salt olarak her eylemin eylem otomatik
olarak devam edecek ve ngrlebilir olacak sreleri kesintiye
ratmakhr.
Ingilizceden ev.: Blent Peker
CociTo, '96 21
San Pedro Catud ky germe treni. Katalik lkesi Filipinletde Paskalya ncesi Kut-
sal Cuma Giin dini ayininde Romeo Gacad- EPA)
NEREDE
Rafael Moses
"( .. .) ve sapan demirleri; ve
yapacaklar; millet millete
yacak, ve cengi
2/4
SALDIRGANLIGIN KAYNACl
nereden sorusu tm ve zellikle de psika-
nalistleri teden beri eden bir sorudur. Sigmund Freud, ona
bu konuda bir soruya (1933 olduka
her insan iin bu soru bu yana hayati nem
Bir toplum veya sosyal grup ok nemli bir sorun-
dur. Filistin rgt'nn ortaya bir biimde
bir toplumda -gerek gerekse Filistin toplumunda- bylesi bir
sorusunu bereberinde getirmektedir.
zaman ya igdsel ve bu nedenle srecinde ok az
ya da sadece ve sadece evrP etkenlerinden kaynaklanan bir olarak
grlr. Genellikle psikiatristler, eyleminde bulunan bireyin toplumla ve ebe-
veynleriyle olan varana tm (aile ii de gz nnde
bulundurarak) n plana konusuna olan ilginin son
larda ve konusunda Journal of Family Violence, Violence and Victims gibi
pek ok yeni derginin konu ortaya
olanak Bu Albert Einstein'in 1932 Freud ile sr-
istiyorum. Bu mektuplarda Einstein, Freud'a
CoGiTo, '96
23
Moses
soruyu yneltiyordu: konum itibariyle iin en can so-
ru kurtarabilmek iin bir yol var Fre-
ud'un Eyll1932'de mektubununda ise olduka ama
yine de mektubunu bir notla noktalar:"(. .. ) insan ve duygulanyla olaylara
ve ilerde kopacak bir sonulardan iin, ya-
zamanda bitebilir ok da topik
sorununun ne kadar eskilere ve bu soruna bir zm
teden beri ne kadar zor biliyoruz. Psikiatristler, ynelik
yol aan etkenleri istediklerinde zaman ilk nce bireyin
incelemeye Winnigott'a gre bir onu eyilimli
gtrenen nemli etkenler,''yetersiz kalan" ana-baba-ocuk-aile aile
ve nesilden nesile ieren biimleridir.
bir ki ocuklar iin depresyonu nleyici
bir yntem gibi grnmektedir. (Burks ve Harrison 1962) meyda-
na gelmesine yol aan sosyal, kltrel ve ekonomik faktrlerin yoksulluk ve
ile faktrleri de nemli rol oynarlar. Bunun
bireyler ve topluluklar aniden beliren gerginlik sonucunda,
terr eylemlerinde ve kendini gsteriverir.
Westley' e gre kabullenmek, yol aar. Arlow ise profes-
yonel katillerin bile (ekmek cinayetleri nce, birbirle-
rine lm hak ettiklerini ve hatta ldrmenin ve nemli bir
bu kuvvetlendirrnek iin biraraya geldiklerini ne sr-
mektedir. Bir insanlar, bir eylemini grmeye
rahatlatmak Bu insanlar bile, evreleri ve ta-
bir sergiledikleri duygusuna denli bir
anayianma ve desteye gereksinim Bylece niyetlerinin
kadar "narsist" bir destek olurlar. bu nedenden tr ideolojiler,
unsurunu krklemeye uygundur. Bu konuyu biraz daha aacak
olursak: dini ve dnyevi kltrlerden, kutsal kadar uzanan
bir platformda ele Hintli Nobel dl sahibi, ve
yazar Tagore, "Ulus olma icaat edilen en etkili madde-
dir. etkisi btn bir ulus neredeyse sistematik bir ahlaki
kntsnn varamadan, bu tehlikeli tutsak olur. "Genel bir hukuk
bilincine sahip olan her toplumun; kin, yalan, casusluk veya cinayet olarak nitelendirdi-
olgular, ulus belirlemesinin soyut bir ilkesi anda, ey-
lemler olma Bylece, bir anlamda vicdana, yani st
cu verir. yle durumlar ki, uluslar, bireylerinden ierse bile) ulus
isterler ve hatta bunu emrederler. Bylece eylemi de
olur.
kabul edilmesi asla mmkn olmayan bir
ile en rnek, bir "asker" bir
ldrebilmesidir. Freud, st bir kurum ne
(1921), zellikle ordu ve kilise gibi kurumlara da
_ ideolojik olan daha kk ve nemsiz kurumlar ise
yine ruhsal kullanarak, sonucu Bunlara
genlik eteler, fanatik ve gruplar, dini ve
etnik gruplar, ve ideolojik da eklenebilir.
CoGiTo, '96
Nerede
incelemek bir alan ise, ile Filistinliler
sre gelen ile ilgilidir. gibi bu 1987
ve Gazze edilmesine Filistinlilerin
Byk bir blm 10-16 grubundan Filistinliler, si-
lah kullanmazlar, bunun yerine askerlere szle hakaret eder ve
runa tutarlarken zamanla madde, silah ya da terr eylemlerine
ru ordusu da buna tedbirini yntemleri ile
verdi. Bir sre sonra, eylemlerini en aza indirmek iin, ey-
lemcileri Terr blgelerinde grev yapmak, askerlerin
son derece ters gelmesine ordusu da
lerin Filistinlilerin kendi
ne srerek, zor hatta pek ok Filistinliyi yolunda bilgiler de
bulunmakta.
Uzun devam eden bu durum, de tepkilere yol aarak, birok
beraberinde getirdi. Kimi zaman olduka hararetli geen bu ay-
siyasetiler, bilim gazeteciler vb. yrtlmekte ve
ve Filistinliler bu askerler zerindeki etkileri, psikolojik ve duy-
gusal ynleri dahil olmak zere, enine boyuna incelenmektedir. ordusu, siyasi d-
ne olursa olsun, her durumunda zorunlu bir ordu-
dur. Bu nedenle, konu her aileyi bir ilgilendirmektedir.
ki, hi bir toplum, o veya bu srekli bir
bulunamaz. Ama da unutmamak gerekir ki
meydana her toplum, belli bir sre sonra ve eylemle-
ri ile ilgili haberlere daha ok sol siya-
si gruplar olmak zere toplumunun giderek tehlikesi ile
sz etmektedir. insanlar zamanla bu sorunla ciddi
ilgilenmeye ve bir sre sonra konuyla ilgili ancak
bu siyasi gruplar iin geerli Nedenleri ideolojik
kabul anda
ok gibi grnmekte. polisi bugnlerde daha ieren yntem-
lere niyetli. Filistin rgt yelerine
ve hatta Musevilere da sert
yle grnyor ki aile kurumunun iine kadar durumda ve
ynelik stelik eskisinden daha ok benziyor.
olan, eylemlerini gndelik bir
gibi gren cepheden dnen askerlerin, ve ldrme ra-
gz nnde bulundurursak, bunun bir tr
syleyebiliriz.
durum Filistin iin de geerli mi? Sonuta, bir or-
bir toplumda bireyler Filistin da
da F.K..'nn eylemleri ile Filistin toplumunu daha
meyilli bir hale getirmedi mi?
Granta edebiyat dergisinin Bill Buford, Hooli-
kitabinda byle bir durumu Hafta futbol
ile birlikte geiren Buford'u, kana hem
hem de Newsweek gazetesinde Buford'un zerine bir
"Onlar kundaklarlar ve bir saatin dzeniyle l-
'96
25
Rafael Moses
drrler. Son futbol yzlerce insan kaybetti(. .. )." Buford
futbolun sz konusu bir bahane sonucu-
na Ona gre fanatizm ve milliyetilik de birer bahane. ve ailesi
olan bu serserileri gerekte eviren Bir futbol
gibi: "Bu, gerekten dini bir inan gibi. Cumartesi gnleri bizim ibadet
gnlerimizdir." Buford'un tek srece iyi huylu
gibi grnyorlar. ok daha Buford'un, hooliganlara sonra,
bizzat kullanmaya hepimizin
iindedir( ... ) bu ne bir igd, ne de bir drtdr( ... ) fakat iin
maz bir Bir diyebiliriz buna, yani doyuma
bir ara." devam ediyor: "Buford iin bu tr
fakirlik veya toplumsal ile ilgisi yoktur, Ona gre bundan da te birey,
daha byk ve tehlikeli bir gce teslim eder. O bireyler, bir birey
ne kadar o kadar rktc (Newsweek, "Back of the
Book", 5 Temmuz, 1992.)
Her bireyin byk bir kitlenin hiddetini kendi bedeninde
bu tutum, ieren ve ufak boyutta eylemlerinden, yara-
lanmalarla, adam ldrme ve cinayetlerle sonulanan, ve eylemleri-
ne kadar Bu bir bireyin ne zaman, ve neden bir
da gerekir. Hangi n kullan-
mmkn veya destekler? Duygu, ve hayalleri olan ve eyi-
limli bir bireyi ne, olup da insan yaralamaya veya ldrmeye itebilir?
Bu konu olan bir kitaptan sz etmek istiyorum. Amerikan
tarihisi Christopher R. Browning, Gayet Normal Adamlar. 101 No'lu Yedek Polis ve
Polanya'daki Kesin zm eserinde, bir Alman yedek polis 13 Temmuz
1942 tarihinde Jozefow Birlikteki
adamlar, sistematik bir 1500 Yahudiyi sonra ormana sryorlar, ka-
st yere emrediyorlar ve arka dayayarak
bu ldryorlar. Browning, "bizi kitlesel katHarnlara hale geti-
ren rnekleri ile bu olay
Alman polisleri, Nazi yenik gen askerler de-
Hamburg'un veya orta en alt gelen orta
aile Nazi dneminden nce-
sine Bu adamlar ordu iin yaramaz" ve rk rapo-
ru verilip bu yedek polis tayin Byk bir blm haber-
sizdi. Ve bu durumda bizim iin gerekten ve son derece ilgin sz konusu
olan bu 500 adama, katliama Birlik
Wilhelm Trapp, infaz emri ve o g-
nn sesleniyor: "Bu emri yerine
herkes, bir ne geerse, grevden muaf bir dzine adam
bu Katliam ve reddediyor ve
bir blmnn de kan ve ller midesi ...
Olaydan sonra bu bakacak olursak
hemen hepsinin de uygulamak iin iyi bir nedeni grrz.
den biri, sonra mahkemede ifade verir: kendi eliyle
ldrerneyen veya ldrmek istemeyen birisinin bu grevden geri ekilmemesi sz ko-
nusu bile
CoGiTO;
Nerede
Birlikteki 500 en az 400' bu kendi hr iradesi ile Bu
katliamdan sonra grevleri de 1943 kadar bu
yedek polisler hemen hepsi en az 38.000 Yahudinin ldrlmesine ve 45.000'inin de Tri-
eblinka'ya srlmesine olurlar.
Hamburg birlik
durumuna "erkeklikle-
rini" istediklerini ve olarak kurktuk-
srerek bu da reddettiler
ve Yahudilere bir byle sy-
lediler. 35 bir metal de: "Sadece vurmaya zen gsterdim, ve
bunu ... ) nk kendi kendimi, bir annesiz zaten
Yani annesiz hayatta kalamayacak bir kur-
ifade
infaz emri, Wilhelm Trapp'a olsa da bu onu emri ger-
de 1948 bir ile birlikte, Polon-
ya' da bir mahkeme idam tm, Yahudi
78 intikam yznden ldrmek suuyla
Bu, o Polonya komnist partisinin uygun bir
Katliama biri de isterseniz, bu katliam
zerinde fazla ifade verdi.
Almancadan ev.: Kul
'96
Macar Erich Lessing, 1956)

BiR
Artun nsal
her yerde her zaman var var
ya da iten toplumdur, toplumsal gibi bir belirleme-
ler veya ya da vg, vesaire, vesaire' den sz edilebi-
lir. Bu klasik burada girmeden, sadece e ve biraz
getirmeyi deneyelim.
SzcK VE TANIMLAR
@imolojik ynden, dilimize Arapadan herkes bilir.
Turkf'ye sertlik, sert ve kaba kuvvet kullan-
ma olarak geiyor. ise sert, ve demek. da sertlik ve
ile nl eski Yemen Ali Trke Sz-'\. )
lk' ise gnmzde yeni anlamlara da yer veriyor: tutumda, 'V
olanlara kaba kuvvet kullanma, sert davranma, sertlik." ise, in-
sindirmek, iin olay ya da olarak
dillerde,
in da bir yapmak ya da eylemi,
zorlama, kaba bedensel ya da psikolojik
Latince Violentiq
'_.,,_. """" - -" -="-" -r
'96
29
Artun nsal
da __
Violare kkeni ise
\ .. C1esimgeffyof:-Eski Yunancadaki
kullanan
Hemen genel anlamda gc ldrme, sakat
ya da yaralama yoluyla zarar verilmesini iin. Bu tr eylemlerin
tehdit ve insana fiziksel ve ruhsal zarar veren her
olarak Bu ereveye, yerine gre, mallara verilen
zarar da dahil edilebilir. ve ne
srlen siyasal, sosyal ve ekonomik sistemlerin veya smrge ynetimlerinin
indirgeyen ve yrrikteki sistemin ancak ortadan ve yeni bir
dzene savunan Marksist, anarko-sendikalist, kktendinci siyasal eylemci-
leri ve ulusal da unutmamak gerekir.
ycelten, ona olumlu bakan de Devletin gcn
ve insanlar kendini iin kurban etmeyi ve daya-
bir ara olarak gryordu.
Bu genel bir de salt hukuksal nem kazan-
su giren (cinayet, yaralama, tecavz,
gasp) gibi daha hafif kabul edilen da (trafik suu,
tehdit) Ceza genelinde bedensel
ama, spor bir eylemi Faul kart,
kart ama kamu gc devreye girmez. ki, kamugc de
Ama bu kamu gcnn zor kullanma tekelinden
Devlet ynetiminde bile asgari bir toplumsal dzenin
gibi gereklidir. Ancak bu kaba kuvvet toplum zorunlu ve
bir g, daha ve bir rejim ere-
vesinde Bu yzden de, bir dikta rejimine
en siyasal dur.
te yandan, fiziksel ya da tehdit
Belli bir toplumsal dzene ve da
ierir. Yves Michaud'nun incelemesinden, l}em
hem getiren or-
taraflardan biri veya veya toplu veya olarak,
veya bir bedensel veya trel ahlaki/ moral/ manevi)
V veya veya simgesel ve sembolik ve ne
olursa olsun zarar verecek orada
bir iki tr olarak ve
bir olarak Birinci trde, belirli hedeflere iin yo-
luyla a zarar verilir ya da bir etki trde ise
ister bireysel, ister kollektif olsun, bir sonucu dikkate bir kahraman-
eylemi gibi. byk nem veren Angio-Sakson antropolojisinin ba-
yeri David Riches,
da ilgin bir perspektifi" ve "aktr perspektifi" getiriyor: ya da kur-
bana gre eylemin ona fiziksel tesinde, zamanda
rudur. Byle bir nitelendirmede, bir deyimle ideolojisi,
30
'96
Bir Tipo/ojisi
sz gelimi devlet sosyal ve ekonomik gi-
bi. Aktrn gelince; gayri olarak bakan tersine,
belki eylemini eylemi olarak Ortada "bir insani
olarak fiziksel zarar vermek" sz konusudur, ama "pratik" ya da "sem-
bolik" olarak hangi hedeflere (ekirdek ama) ve bu hedeflere
neden nem Riches, "taktik
da sz ediyor: ynelik zsavunrna ya da intikam). Ya-
zar, Angio-Sakson kltrnn bir "si-
yasal rekabet" gesi ve gesi zerinde duruyor. Buna gre, (sub-
version) ve neyin olarak konusunda ortak bir dere-
cesinin dikkate gerekiyor.
ana zellikleri ne olursa olsun, zamana ve topluma gre de
dnernindeki ile gnmz Trkiye'sinde kefeye koyama-
Toplumlar gibi, da olarak Devlet byklerimi-
zin pek sevdikleri "Nereden gelirse gelsin, her trl
forml de maalesef Ama de ifte
olamaz. Genelde, tipolojisinin olarak hukuksal
ra izliyoruz. Ne var ki, toplum ve salt hukuksal ltler ye-
terli olmayabiliyor. Bu nedenle, tipolojinin bir blmnde "fiziksel"
te hukuksal bir blmnde de gnmz toplumlannda
hukuksal ynden yeterince dikkate ve cezai
henz ve benim "psikosomatik" olarak
trlerine de yer verilecek.
DAR ANLAMIYLA
Dar ve llebilir nitelikleri y-
le, fiziksel tektir.
_ve
dirilir. "Adam ldrmek (TCK, m.448-450: kasten adam ve
456:

zaran Icid:er-
--- -________ !YIJ' .. ,, _.,. ................ _ .... ' ------ --'
ya
bir tehdit sz konusu: ..
--kesmek gibi. "Cebir ve ve

(TCK, m . .495)
eylemlerinin ..
kendi
ka -
_ .. !a :r,o
Salt _
vuran sz etmemiz

trlk rejimlerinin kitlesel . .eylemlerLgibi.Verilen rneklerin

'96
31
Artun nsal
bir _:nekleri de sz konusu olabi-
l_ir. (Bir Erotesto
Bu trlerinden bir sonu da, ister bireyin ister grubun uy-
bir ya da gruba gibi; hedef ve kur-
banlar Devlet' e gibi, Devlet'ten de
"Histoire de la violence" ok bir incelemenin olan
\ Jean-Claude Chesnais'nin polis rgt Interpol'n
V esas tipolojisinde sz edilen trleri yer
I-zel
1. Crmsel
a) lmle sonulanan: cinayetler, suikastler, zehirlerneler (ebeveyn ya da ocuk
ldrmeleri de dahil), idamlar, v.b.
b) bedensel: bilerek darbe ve yaralamalar.
c) cinsel: gemeler.
2. Crmsel Olmayan
a) intihar (intihar ve intihar
b) kaza (araba da dahil).
II- Kollektif
1.
a)terr
b) grevler ve ihtilaller
2.
a) devlet terr
b) endstriyel
3. Son Kertede
Chesnais'nin bu Sz konusu somut edimlerinin t-
mnn birer cezai zellikle "endstri-
yel siyasal iktidardan gelen trlerine dahil ehnesi ve basit bir
da ilgin. Bir toplumdaki
ltn zgrlk dzeyi ile Chesnais'in bu vgye
Ne var ki, dar yetinmek ve sadece fiziksel ver-
mek, belli bir da, hem eksiklikler hem
de toplumsal ve sistemlerin yol edilmesine
neden olabilir.
Chesnais, A.g.e., (s.34)
32
CoGiTo, '96
Bir Tipo/ojisi
ANLAMIYLA
Gerekten de, "Dnya Bu nedenle, insan zerindeki fizik-
selve ruhsal etkileri, ve toplumbilimcilerin pek sevdikleri ve l-
lebilirlik"te olmasa da, ve somut bir biimde hissedilen
kategorisine dahil edebiliriz.
Sz gelimi, genellikle tipolojisine dahil Her
trl mala "verilen zarar" olarak, insana ynelik fiziki
benim bu konuda tereddtlerim var. kesimde aileler
da birbirinin vurmak, ekinini ya da yakmak, zellikle kan dava-
korkutmak ve sindirrnek dnk iin ba-
sit bir mala zarar verme de ortaya ko-
yabilir. bir mafya bomba ve uyar-
tesinde kurban zerinde ve korku iin sz edilebi-
lir.
Medya terr, gibi betimlemeler de son zamanlarda Trkiye' de ok
oldu. yoksa gerek mi? En gnmzn gerekten
"drdnc gc" konumuna gelen medya ellerindeki bu gl bazen
rakip gruplara ve kimi zaman da zel kantan fazla
bizce Hele Trkiye gibi medya henz ve zellikle tele-
vizyon zerinde RTK'n yetkilerinin belirsiz ve hatta dzeyde sre-
ce ...
te yandan, bir lkede ok yksek oranlarda seyreden enflasyon ve dze-
yinin, yetersiz sosyal gvenlik da bir ekonomik olarak
lendirilmesi mmkndr. insanca tehdit
eder, stelik korku duyan daha sorunlu ve gerilimli iin
de katalizrlk eder. Sonu kt biten bir aile veya kahve ya da
bir aktrleri zerindeki bu tr bir ekonomik ve

Byle bir "etik" "felsefi" ya da "idelojik" bulanlar, en gereki
grmeyenler de olabilir. lkedeki kimlere ykte-
Devlete ya da toplumun teknolojisine, sosyo-ekono-
mik ve kltrel glere" mi aktrleri gzyle
bir sorundur. Gene de, Protestanlara uygulanan
toplu bir d-
nemlerin kollektif eylemierinin, son sfyasariktidar sahiplerinden
toplumun bir ok kesiminden de
Devam edelim: "Cinayet gibi trafik ... gze arpan bu trden
haberler, trafik zaman zaman crmsel bir nitelik da gstermiyor
mu? Hem alkol hem de srat yapan ve kazaya neden olarak bir ok aile sn-
dren bir srcnn, st ve tehlike konusunda herhangi bir bulu-
bir ukurun gz yuman ister bireysel ister kamusal bir t-
r, "Azrail'in yollarda gezmesi" acaba zerinde uygulanan bir tr
midir? nk her kaza geirmese de, (sadece src kaynak-
lanmayan), yol durumu, trafik kontrol ve "adam sendecilik" ve can ve
mal emniyeti tehdidi mu? Ve btn bunlar sadece bireye
'96
33
Artun nsal
>evlet' in otoritesine ve olarak topluma zarar veren eylemleri olarak de-
ok mu felsefi bir olur?
Her ne kadar son evre ve tarih ynnde olumlu
da, baltaya tutsak edilmesinin, verimli erozyon ya da
ve ile giderek ortadan nehir ve denizlerirnizin ka-
nalizasyon ukuruna kent srekli kirlenmesinin,
ruhsal dengesi ve bedensel kesin bir tehdit
mi? Ebeveyn koca okul polis mahalle kav-
stadyum babaya topluma terre, insan
ihlallerinden, kronik ve enflasyona, her yerde. bir de bu-
na evre ve yepyeni bir ekleniyor.
Evet, ok bundan ncesine dek, zerimizde bu denli ve bir
kuramayan yeni de hesaba Ve toplumun
gerekli dzeltrnelerin ve yetersiz oranda, hukuksal
ortaya toplumu ynetenlerden talep etmeliyiz. nk toplum
srekli ve bunun . sonucunda daha da
yor.
Bir soru daha: dzeyde sadece yol
Bu trn da eksik ve edemi-
yoruz. Kuzey lkelerinin, nfusu ok, teknolojisi geri,
Gney lkelerinin aleyhine srekli ve yeterince nlemlerin iki
dnya ticaret hadlerinin srekli zengin lkelerden yana enerji
spergler denetlenmesi, bir insan ya-
refah blgelerinin ok ve bir ok lke iin
nerdeyse kader da bir tr midir? Ya da kabahatli Irak ynetimini
iin bunca lmesinin Irak ekonomik ambargo-
nun bu denli uzun bir sre da bu kez daha net bir biimde petrol kokan
bir mi? Burada, kimi gcnn
uluslar zerinde oluyoruz. Byle bir rnekte uluslara-
g szkonusu.
sonra, Chesnais'nin da gznn-
de tutan, ancak gnmz kadar toplumsal beklentilere daha bir tipolo-
ji bir nerebilirim:
34
CociTo, '96
Bir Tipolojisi
Gnmz devletinde
suu kabul edilen
I-ZEL

lmcl: Cinayet, suikast, zehirleme, idam vb.
Bedensel: isteyerek darp ve yaralama
Cinsel: geme (ama anda yol
hem bedensel hem de psikolojik

olmayan
intihar (intihar ve intihar
Kaza (Trafik dahil, ama kaynaklanan
bir yok)

Grup
Grubun bireylere
(Terr, medya terr)
Grubun kendi iinde
toplu intihar, rgt
Grubun gruba
(Kan stadyum ya da
taraftar
gruplar terr, grev,
Grubun iktidara
terr -siyasal ya da mafya terr-,
sokak i genel grev, gerilla
ihtilal)
Devlet
birey ve gruplara
-Devlet terr: insan ihlalleri,
tek propaganda, soy
-Endstriyel
yetersiz ve
gvenlik grlt, tehlikeli
santrali, vb.

En son kertede

CoGiTo, 'g6
Birey ve toplum iin tehdit
ancak henz
Trafik kural ihlali)
Mala zarar (sindirmek korkutmak
Kronik enflasyon,

tarihsel
evrenin tahribi,

gcnn zerinde
(zorla peyk devlet
konumuna sokma -Eski Soyvetler
ve sosyalist lkeler
ham madde
denetimi, ticaret hadlerinde
dengesizlik, askeri mdahele ve geici
(ABD ve Granada).
35
nsal
her trlsne demekle bitmiyor. Biimsel hukuku da
yetmiyor. Hukuk, siyaset ve ve elbette t_oplum-
sal etik _
gelerinin de bir an __
sunulan egemen gc etkilemek ve bunun engelle-
mek, etkilemek kolay Ancak ulusal sade-
ce fiziksel mcadele ile yetinilmeyip
yeni trlerine daha Gerek birey
ve gruplar gerekse bizleri ynetenler dzeyinde, hem
zarar veren ya da ciddi bir tehdit bu tr da, toplum
idari ve hukuksal yeni nlemler geldi geiyor. nk "pembe
dizi"lerde
KAYNAKA
Chesnais, Jean-Ciaude, (1981), Histoire de la violence, Paris: Robert Laffont, Co!. Pluriel.
Michaud, Yves, (1986), (ev.Cern Universitaires de
France (1991).
Riches, David (Der.), (1986), (ev. Dilek (1989).
..
UzERiNE BiLDiRi*
Kendi zel disiplinlerimiz trmzn en tehlikeli ve
ve olarak inanarak; tam ve
eksiksiz olamayan ya da btn kavrayamayan bilim'in, insana zg bir kltrel rn
kabullenerek; ve Sevilla kentinin yneticileriyle UNESCO'su temsil-
cilerinin anarak; ilgili bilim mensubu olan ve im-
bulunan biz akademisyenler, her biraraya gelerek,
yeralan zerine Bildiri" yi ortaya Bu bildiride biz, ve
bizlerle disipline mensup dahi kulla-
olan, iddia dzeyindeki bir dizi biyolojik bulguya dze-
yindeki bu bulgular, gnmzde, bir atmosferinin bu-
biz de bu ve bir biimde reddin in, Ulus-
nemli bir ileri sryoruz.
Bilimsel kurarn ve verilerin, ve ktye
yeni olmayan ve hatta modern bilimin ortaya itibaren sregelen bir yak-
evrim zamanda smr-
ve ezilmesini iin de
Konumumuzu nerme biiminde belirlemekteyiz. disip-
linler verimli bir biimde dile getirebilecek, ve ok sa-
konular da ama, burada kendimizi, nemli bir
ilk
I- Hayvan ynnde bir miras syle-
mek "bilimsel olarak Hayvan trleri byk oranda birbirleriyle d-
oluyorsa da, ortamda trlerde, tr-ii rgtl gruplar
yolaan birka rapor ve bunlardan hibirin-
de silah olarak aletler ieren ve trleri ye-
mek yoluyla "normal" bir beslenme eylemi, tr-ii olarak
* Medicine and War, Vol.3, 191-193, 1987.
'96
37
zerine Bildiri
kabul edilemez. insana zel bir fenomendir ve hayvanlarda bulunmamak-

Zaman iinde bylesin kkten bir geirmesi bir kltr
rn etmektedir. Biyolojiyle ncelikle koordinas-
yonunu, teknolojinin ve aletlerin mmkn "dil"
biyolojik olarak mmkndr ama, gerek gerekse itibariyle
zaman ve uzam iinde de gibi, Belirli
dnemlerde halde, ok uzun bir zaman hi kl-
trler gibi, boyunca kltrler de
II- ya da ynelik herhangi bir insan genetik
olarak sylemek "bilimsel olarak sistemine
her dzeyinde rol alan genler, ancak ekolojik ve sosyal evre bir
potansiyeli Bireyler, deneyimleri sonucunda meydana
eyilimierine gre gsterirler. Bir bireyin belirleyen etken, sa-
hip genetik biimi Seyrek grlen
patolojik durumlar genler, bireyler veya bunun
tam tersi, genler olmayan birey de retemezler. kapasitelerimi-
zin bir rol oynamakla birlikte genler, sonucu kendi
etkileyemezler.
III- evrim srecinde, da-
ha fazla bir sylemek "bilimsel olarak stnde
bir btn trlerde grup iindeki stat, yapma yetisi ve sz-
konusu grubun uygun sosyal btnyle yerine getirilmesi ile elde
edilmektedir. sosyal ve gerektirir;
lar da iermekle birlikte, basit bir sahiplenme ve stn bir fiziki g kullanma meselesi
Hayvanlarda, yapay olarak iin genetik uygulan-
hallerde bu, sratle, hiper bireylerin remesine Bu da, do-
ne bir tabi etmekte-
dir. Byle deneysel olarak hiper hayvanlar bir sosyal gruba sokul-
duklannda, ya sosyal paralamakta ya da grup ne
bizim evrimsel ne de genlerimizde.
IV- ynelik bir beyin'ne sahip sylemek "bilimsel ola-
rak etkinlik gsterebilen sinir sistemimiz, i ya da
drtlerle otomatik olarak harekete gemez. zel sinirsel sreler bu
drtleri, bizi harekete geirmesinden nce filtrelerler. hareket ko-
ve biimlenir. Nrofizyolojimizde bizi
sunda tepki vermeye zorlayacak hibir yoktur.
V- 'igd' den ya da herhangi tek bir gdlenmeden sy-
lemek "bilimsel olarak Modern tekniklerinin ortaya duygusal ve
bazen 'igd' olarak da unsur-
bir yolculuktur. Modern boyun etki kalma ve
idealizm trnden karakter zelliklerinin, dil trnden sosyal yetenekierin ve
hesaplama, planlama ve enformasyon elde etme trnden kurumsal
olarak gerektirir. Modern teknolojisi, hem fiilen
minde hem de nfusun genelinin desteklemesi iin
kili zellikleri lde Bu bir sonucu olarak bu tr zel-
likler, bir biimde, srecin olarak de nedenleri olarak

CociTo, '96
zerine Bildiri
sonu, biyolojinin mahkum ve bi-
yolojik azade
beyninde gibi da beyinlerimizde icat eden tr, da
icat etme sahiptir.
ev.: Bahar cal Dzgren
CociTo, '96
39
garip zevklerinin
Yz
Semra Somersan
Niin siyasal, trensel, sesli,
sessiz, simgesel, fiziksel, ya da atipik ya da kendine ynelmesi, mazur
gsteren sebepler beni ilgilendirmiyor. Hepsi Bu tr ya da
kategorisine tutmak, boyut, nicelik
Ama demeyin. Sadece fiziksel sadece
zamanda, rutin, gndelik de, isterseniz ritel, geleneksel de,
grneni kadar grnmez da; hem hem de fiil kadar sz
de iermeli Kieslowski'den2 esinlenip, da su
rnek kadar, hatta ondan daha ykl olabilir) diyebilmeli. kendi iinde "Bu
szde uygar dnyada, uygar davranan insanlar gerekte srekli bir
mu duyuyorsunuz? birbirlerini l-
drmekte musunuz?" sorusunu soran ve zerine herkes
yazabilir ve her zamart korkuntur. Ama zerine yazmak,
yani bizim zerine, nk bu, gerekte Gerek her
zaman olan diyen Ingeborg da ihmal
etmemeli.3
dil incelenmesi. dillerdeki ta-
giren szckler, szckleri ve dillerdeki benzer
szcklerle Belki kalbine en giden yol bu ama yeterince irdelen-
benim da Bu konuda daha ok
1
Foucault, Michel, 1977, Discipline and Punish: The Brith of the Prison, London: Penguin.
2
Polonyah ynehnen Krzystof Kieslowski'in "ldrme zerine Bir Film" i
3 Bachmann, lngeborg, 1985. MJJ.lina BFS {s.S)
'96
Semra Somersan
dillerini ieriyor, ya da az bilinen toplum ve dillerdeki szck verilmesi ile
yetiniyor ... Bu ben ok nemli dil ala-
Belki kavramlar iin de genel geer bir tek-
rarlamakla yetinilebilir: Trkiye' de egemen dilde ve bilim dilini hemen her
yerinde tutan Anglo-Saxon dillerindeki dil-
lerde bulunmayabilir, ya da kavramlar ierikleri
Cinsel ise bir alan. konusu ele bu konu mut-
laka incelenecektir.
Byle bir var iin. Ama yazamam bu
imkanlar iinde. ki bu btn, toptan ieren kavramsal, teorik
formlasyonlar da yok. Sonuta ancak bu da
"bunlar da var, da demektir; sadece Tr-
kiye' de sadece Avrupa ve ABD' de "merkez" den uzak top-
da.
Trkiye' deki resmi ile Anglo-Saxon gayri ya
da tasvip edilemezlik kriteri4 benim iin hi ilgin resmiyetle de fazla
i ie. ki antropolojide, ok olmasa da, grnmez, tl gibi
trlerinden hi olmazsa bahsedenler, tek tk daha derinine inip inceleyenler de
Kimi grnmez kimi simgesel (David Riches, 1986), bir antropolog "ahla-
ki" terimini (Elisabeth Copet-Rougier, 1986), bir de "metafizik" sz-
(David Parkins, 1986). Bir de olmayan toplumlardaki "kara
by" kurumu var, belki bundan da bir tr olarak sze-
dilebilir. dakinden epey hem hem erkekleri ieriyor.) s
ok ynsz ve olamam, biliyorum. sevmiyorum,
yorum, sinemada bile, en ufak gstergesini seyredemiyorum; pa-
sifistlere kimi zaman ama elinden ya da hi
ezilenlerin, gc eylemlerini "Terrist"
pulu derin bir uykuya Devletin terr, ta-
hakkm edenlerin zoru ile kefeye Resmi ideolojiyi savunmam ola-
yzlym ben. Ama belki onlar benden daha iki yzl. Devletlerin
"terr" diyebiliyorlar sokuyorlar Yetmiyor; bunu
da: Onlara gre bu sadece, ynetmek, dzenlemek ve temizlemek. Bir
antropolog, ekolnn nclerinden Radcliffe-Brown nce
bunu daha zarif bir ifade Siyasi otorite fiziksel zora (veya zor tehdidine) da-

stelik antropolojik bu konuda kimi
sylediklerini, O halde olmayan toplurnlara
kr rettiklerini ben de onlara

POSTMODERNiZM
Postmodernizm, zellikle Amerikan antropolojisinde ciddi bir gerilim ve
Fiziki ve sosyal bilimlerdeki kah sektirmeyen, gz
yntem talebine hibir zaman ayak uyduramayan antropoloji, bu kez de
4 Riches, David, 1986, Antrapo/oj ik
S Bu konudaki klasik herhalde nl E.E. saha
Azande kabilesi konusundaki E.E. Evans-Pritchard, Witchcraft, Magic and Orac/es the Azande, Oxford:
University Press.
42
CociTo, '96
Yz
postmodernizmin her gelen geer, olur blk ile "kltr"
herkesin birden gibi btn sosyal bilimlerin "kltr" stlenmesi-
ni hazmedemedi. irili her niversitede "Kltr krsleri, bu
kitap ve dergiler pek ile nk bunlar antro-
poloji bilim gel gr ki antropolojinin kalbine giden sahada
cirit Akademisyenler, blmlerine verilecek kesilmesinden, antro-
paljik yelerinin kuru-
rkt. Kimlik ve bilin antropoloji, ya da sanarak
krize girdi.
Amerikan Antropoloji genel New York niversitesi profesr
ve Bronislaw Malinowski'nin nl Trobriand Malinowski'den ve
Dnya bir otuz kadar sonra yeniden inceleyen Annette Weiner,
1993 bunu
ok bir dile getirdi. Antropoloji'nin bir dnemi ve
"kriz" anlatan Weiner, antropolojinin veya bu
kilde her zaman bir kriz dnemi sonra, bunu, "Disiplinin
dnemi, kltr disiplinlerin de sahiplenmesi, Amerikan antropolojisi-
nin temelini eden geleneksel drtl (Fiziki Antropoloji, Arkeoloji, Klt-
rel Antropoloji ve Dil Antropolojisi) ve ok fazla
lenmesinin ykl" diye ifade etti.6 Bunlar, rzgarlan-
hemen bilim btelerine ve parasal kesintilerden ilk ok iyi
bilinen sosyal bilim Amerika' da, bu erevede antropologlar da, di-
disiplinlerin, antropolojinin etmeye ve kimbilir belki de
disiplinin yani atmosfere gibi beraber bir


Artan paralel yeni pek ok konusu ile birlikte alt disip-
lin olarak 1980'li antropolojisinde ve
terr zerine ve da yol
Dzenli sistematik teoriden tme bir ge-
idi bu.
"Terr" ancak bu antropoloji literatrne rutin olarak girdi. Ant-
rapologlar daha nce ritel ve ile bu
konularda Ancak olmayan toplumlarda d-
nemsel kavgalar, kan ve "ll ile
n "lsz terr" ise derdi idi.
kendi de Avrupa ve Amerika gelen ve gelenekleri iinde ant-
ropolog, kendi toplumuna bakmaya nce sonunda kentsel antro-
polojinin ortaya kadar bu terim ve ile pek
Tabii, Trkiye gibi 3. Dnya lkelerini de bu szlerin tutmak gereki-
yor. nk bu antropologlar, I. Dnya lkelerinin tersine, de-
galiba kompleksi ile "ieriye", kendilerine bakarlar. Hatta Avrupa'da
ABD' de okuyup doktora yapsalar da, tezleri mutlaka kendi lkelerine yneliktir. Bunu
belki, gereksiz bir "yurtseverlik" borcu olarak grrler. Ancak, mevcut
imkanlada kaynak Trkiye' de zerine ve dnya
6
Weiner, Annette, 1995, "Culture and Our Discontents" American Antrhopologist, 97(1):14-40.
'96
43
Semra Somersan
antropoloji literatrne ve Bu-
rada daha ok kimi tarihi ve sosyolog resmi devlete bulun-
mak Krtler ve dneminde "Ermenilerin Mslman-
kesip dair" ''bilimsel" yapar. Geri kalanlar iin de konu,
sadece laf retmeyecek, yapacaksa, hatta tabudur. Asgari bilimsel
drstlk erevesinde bu byle Sosyolog, geri kalan da,
Devlet'in cezaevinde geirmeye mecbur Dr. PKK zerine yaz-
bunun tutmak ama bunlar da
'7C'li sonuna sosyobiyolojinin ortaya (ve antropolojiyi derin-
den etkilemesi) ile o gne kadar daha olan ve zerine
birbiri ile iki temel tez Sosyobiyoloji biyoloji, genetik bilimi ve
evrim seme erevesinde- dzeyinde
"pskrtme yoluyla (hayvan ya da insan) bir poplasyonun mekansal yol
aan olarak Hatta bu arada daha dolayli, daha nce grnmez
olarak sz edilen biimlerinden de szediyordu:
den ve aarak
gstermesi), belli bir mekanda egemenliklerini korumak iin
kpeklerin kadar) ...
Her ne kadar sosyologlara ve sosyal bilim Hayvanlar
Alemi ile insanlar kurulan paralellik ok sevimli gelmese de antropologlar, in-
da Hayvanlar Alemi'nin bir (ok z olarak: insan da bir hay-
hayvanlarla insanlar arasmdaki ancak 14 milyon ncesinde
(Ramapithecus) hi unutmazlar. Unutmamak nk
antropolojiyi antropoliji yapan, en sosyolojiden da bu ak-
bilinci ve uzanan onbinlerce, milyonlarca zaman perspektifidir ...
kimisi ve konusundaki sosyobiyolojik teorileri
se, pek inanmasa da, kulak asmak, haberdar olmak Buna
tehditlerine nem, sosyal-kltrel antropologlara
da ilgin gelebilir. tehditleri, gerek olmayan bir stnlk
yabilir. tehditleriyle bylece bir taraf geri iin
san soyu (havyan soyu), ya da taraflardan biri yokolma tehlikesi ile Ancak
bu herkese kabul gren bir David Riches tehdit edilen ile
detin kendisi destekleyen olgunun seme ve soyun korun-
dair bilgi syler. (1986)
VE DL
1990 ve 1986 bir seminerde verilen
temelini Antropolojisi" (The Anthropology of W ar) isimli kitap
det konusunda bu iki ok tezi temsil eden makalelerini biraraya
temel zetlenebilir: temsil birinci gre
devlet ncesi toplumlarda hemen her zaman tek bir olay, btnlkl bir olgu
olarak incelenmesi mmkndr: Burada nedeni, ya btn insanlara (ve can-
dl azamiye arzusu, ya da maddi kaynak-
lara Kltrel ya da sosyal ynelimli antropologlar ise buna
zgl tarihi bunun basit faktrlere in-
7 1992, PKK zerine Melsa
8 Riches, David, ed., 1986. Olgusu", Antropo/ojik Aynnh (s.34)
9
Haas, jonathan, ed., The Anthropology of W ar, New York: Cambridge University Press.
44
'96
Yz
dirgenemeyecek, girift bir olgu vurguluyorlar. Burada iin sarfedilen
szler, fiziksel iin de geerli
Sosyobiyologlar ve maddeci savunanlardan Ferguson, "Karar ve-
ren, maddei savunanlardan Ferguson, "Karar verenler, mad-
di menfaatlerini tahmin ettiklerinde yaparlar" Brezilya'da
Amazon ve kabileler dnemsel ve
ile nl Yanamamolar etnegrafik ile nlenen
antrapolog Napoleon Chagnon ise, devlet ncesi toplumlarda kay-
naklar zerinde rekabet etme olarak yersiz sosyal evrimin bu
dl azamiye amalayan bir kurum olarak ge-
belirtiyor. Robert Carneiro' da paralel bir byk genellernelere
hibir yerinde egemenliklerini teslim etmeye
iin, kyleri bir reis toplanmaya ancak askeri g
zorlayabilir savunuyor.J1 Carneiro dinsel otoriteden hi sz etmiyor, savunma
iin paktlardan da: bahsetmiyor. Cauca Vadisi ile Fiji'den bu
ilgin bulgular sergileyen Carneiro, buralarda olduka ge

editr Jonatahn Haas ise ABD'de bugnk Arizona eyaleti ile
yada (1150-1300 ve bugn Kayenta Anasazi toplu-
munu kendi maddeci veri etmek zere rnek olarak
Haas'a gre Kayenta Anasazi toplumunda, evrenin kirlenip ile birlikte k-
k ekirdek savunmalara ynelik birimleri ortaya Haas bu za-
manla, bir kabile da sylyor: gruplarla
dem vuruyor, ancak kendi kavgalardan pek sz etmiyor.
Ekolojik nemine eden bir formlasyon da C.R.
Hallpike'a gre kabileler ekolojik dzenli sa-
ve gsterilerine sahne olur. nk ancak bu olumlu taraf-
lar yenilgi sosyal yeniden organize etme ve menzili
bulabilme gibi olanaklara sahiptir.J3
toplumsal-tarihsel analiz edilmesi ve d-
bu tr genellernelere pek Ancak R.
Girard, biraz 19. tr ve Freud hatta Jungvari bir zmleme ile toplumsal dze-
nin sonra, ilk eyleminin ritellerle sylyor.14
Ve dzen ncesi hi bir dnem
ortaya Hayvanlar gstergelerine dikkat eken fiziki antrapo-
bu pek itibar etmediklerini hemen ekleyelim.
J. Bazin ile E. Terray polemos (tekilere ile statis (kendine
kendine ynelik ve devletli toplumlarla, top-
lumlar bir gre dev-
letli toplum iinde izin verilen tek devlet ya da tesi sa-
Devletsiz, toplumlarda ise fark bu kadar berrak Bu tip toplumlar-
dan yeleri bir katliam byme-
lO Ferguson, Haas, iinde, (s.30.)
11 Carneiro, Robert, a.g.e.
12
Haas, )., a.g.e.
13 Hallpike, C.R. 1977. "Bloodshed and Vengeance in the Papuan Mauntains", Oxford: Ciarendon Press, David Riches, 1986.
Antropolojik ahftan.
14
Gir ard, R, 1972., "La Violence et la Sa ere", Paris: Editions Bemard Grasset, Elisabeth Copet-Roguier'in iinde, a.g.e.
lS Bazin, J. ve F. Terray, eds., 1982, L'Guerres de Lignages et Guerres d'Etals en Afrique ... , Paris: editions des Archives
Contemporaines: Elisabeth Copet-Rougier'in iinde a.g.e.
'96
45
Semra Somersan
sine izin verirler, ise bu ldrmenin derhal tazmin edilmesi konusun kesin ku-
rallar koyar; bazen de her iki dzenleme bir olur.
ilerde gibi.) Ama benzer oldurme
ciddiye ki intikam veya tazminat yoluyla olan bir ahlaki
kirlenme ile
Sosyal-kltrel ynelimli antropoglar, devlet ncesi toplumlarda btn-
cl bir olgu olarak tek bir nedene itiraz ediyorlar. Bunlar-
dan Roberchek Malezya' daki Semai iinde ve
ieren bir inceleyerek
ve maddeci rtmeye

Gregor, Brezilya'da
Xingu'lardan bahsederek ve drt dil grubunu ieren bir savunma
koalisyonunu Bu kyler ticaret yaparak, evlenerek ve ortak tren-
ler dzenleyerek bir birarada makale-
sinde ise Filipinler'de ve olmayan Buid isimli bir topluluktan
szediliyor.1s Filipinler'de bu tr gruplar Tasaday) daha nce de antro-
pologlar gndeme Gibson' a gre Buid' de egemen bu sulh
geim ekonomisi ve maddi ile hibir yok. Buradaki ahla-
daha ok yredeki yksek ve alak yerlerde topluluklar bir
biimi olarakele almak gerekiyor. Whitehead, Karib lSOO'l
1820'lere kadar sren dizisini ele alarak, bunun geleneksel Karib kltr ile
galci ve kltrleri girift bir sonucu
sylyor.l9
sylemek gerek: Antropoloji' de bu tr genellemeler, zellikle de
ve gibi konularla ilgili olarak hipotez ve teoriler henz emekleme
bu konuda daha nce durum
byle. Tekil incelenmesinden, genellernelere giden yol, epey uzun. Bu arada
herkes kendi kk yapmaya devam edecektir. Kendi
btn dnyaya genellememek, ok da gerekli antro-
poloji iin, hatta byk genellemelere, teorilere daha ok ihtiya duyan sosyoloji, siya-
set ve sosyal psikoloji iin daha da gerekli.
1993 ve Kay B. Warren'in bir kitap,
Uluslarda Kltrel ve Siyasal Muhalefet" (The Violence Wit-
hin: Cultural and Political Opposition in Divided Nations) antropoloji ve siyaset bilimlerinin
analitik yntemlerini kullanarak editrn uluslar" da siyasi
ma konusunu Burada ele rnekler Guatemala, Brezilya,
Gney Afrika ve Filipinler ve Kuzey geliyor. Kitaptaki makalelerde
iki temel tema ele Birincisi Guatemela' daki kyller ve deki Arap-
lar (Filistinliler) yle bir erevesinde, gizli ajanlar, muhbirler, gizli senaryolar ve
senaryolar hareket ediyorlar ki, sonuta kendileri de hangi
erevede asla emin Bu tr ve siyasi ey-
lem erevesinde teoriler aktrlerin, kimin kim bilmelerinin ne
kadar nemli ortaya koyuyor. Bu hibir gibi
kyllerin en bir ya da iftli veya l bir
16 A.g.e.
17 A.g.e.
18 A.g.e.
19 A.g.e.
ZO Warren, Kay, B., ed., 1993, The V.iolence Within: Political Opposition in Divided Nations, Boulder, Colorado: Westview
Press.
'g6
Yz
oyun emin gsteriyor. Ve sonunda tabii, fel
oluyor.
te ikinci tema ise, biri Gney Afrika' da, ve da
olmak zere, ve zulm ile kurumsal irdelenmesine
en siyasi rgtlenme biimleri nelerdir? yazarlar
ele iki makalenin ikisi de gaynresmi, yerel eylem rgtlerinin, devlet
resmi, ulusal rgtlerden daha ok gsteriyor.
Gney Afrika'da Demokratik Cephe'nin kk yerel
Hal Rejimi' ne, ulusal aptaki rgtten ok daha uzun sre direndi. ve
ulusal apta kktendinci rgtlenmelerini kertirken, ereve-
sinde, ve dostluk dayanan, benzer ideolojik ynelimli
pek Bu belki pek ancak da dikkat ekmek gerekir, yine
bu gruplar, resmi gizli rgtlenmelerden de daha
Yazarlar bu sivil toplum, demokrasi ve ifnemli
bir ders eklerneyi de ihmal etmiyorlar.
VE
Trkiye'ye son konferans vermek zere gelen
Alain Touraine'nin Michel terrizmi irdeleyen
"Terrizmin (The Making of Terrorism) fiziki bilimiere ve Amerikan
sosyal bilim uygun bilimsel bir yntemle, hipotezler ve
rneklerle terrizmin ortaya anlamaya O kadar bilimsel olma-
ya ki bir gre, Comte' u bir pozitivizme srkleniyor.22 Wievior-
ka'da Alain Touraine gibi Fransa'da "mdahaleci sosyoloji" diye bir ekoln tem-
silcisi. deneklerini, olarak ge-
tiriyor. ve ok da mltefit olmayan
Kendileri zerinde kendilerini yneltmek istiyor.
ne kadar bilincinde anlamaya bulunmaya
Tedavi nermiyor, ama terrizmi bir olarak ortaya ko-
yuyor. Ne var ki kendi bunun tesinde, bunun
bir zmlerneyi gerektiren, nedensellikleri hibir hibir
ereve ... Ordu ETA
tr rgtlerden seiyor.
Ama Wieviorka, toplumsal hareketlere
nedeni olarak gstermiyor ... Touraine'in birini dn alarak
"anti-hareket" tersine dnmesini, ya da kendi terimiyle
ele Tersine olarak anti-hareketler, tama-
men bir muhalifleri ve bir ay-
istiyor. Her zaman olmasa bile kez mdafaa ediyorlar. Bu
ya kadar Wieviorka onlara "terrist" Ancak kendi
yitirdikleri zaman, terr kendi bir anlam hale gelince
terrizm ortaya Yani analizi ile Trkiye'de resmi gr-
terrizmi epey bir uurum var. Terristler toplumdan radikal
ifade etmek iin silah kullanmaya yneliyorlar. terristleri,
bir yrtmenin ve yetersiz nedenlerin oluyorlar. Fanatizmleri,
21 Wieviorka, Michel, 1993, The Making ofTerrorism, Chicago: University Press.
22 James D. Faubion, 1995, American Anthropologist, 97(1):182.
CociTo, '96
47
Semra Somersan
ancak erevesinde ana-
lizi konusunda ynetiminin ikna iin iyi bir ara, ancak ter-
rizmi bir olarak sosyolojiden ok psikolojik bir tahlil
nedensellik konusunda da, temelini , ve protesto ynn
sylenebilir.
MASKELi
Grnmez bir lde inceleyen makaleler de var antropoloji literatrnde.
Elisabeth Copet-Rougier ile David Parkins'in makaleleri23 bir lde bu konuy-
la ilgileniyor. Copet-Rougier ile daki (violence)
kelime Fran-
daha bir ediyor.
dan fiziksel ve bir dile getiren szck, da, bunun
birisinin gstermesini iin uygulamak fikrini de
Yani Copet-Rougier'e gre ahlaki (grnmez de oluyor. Bun-
dan yola yazar bu perspektiflerdeki iki dzeyde yeniden retildi-
ve Fransa'da Etudes Rurales
dergisinin konusuna bir da2
4
bu Copet-
Rougier, sosyal dzenin ve bir ola-
rak ele alan Weber'ci ve Durkheim'ci da "Ku-
tubun bir ucu (yasal bir sosyal dzenin ve srdrlme ilgi-
liyken zamanda da sosyal hukukun ihlallerine ve
ve "grltnn" ilgili teki kutubu da iinde Burada
bir uta zerine teki uta ise bir gr-
lecektir."25
David Parkin fiziksel tahrip olarak ile metafizik kirletme olarak ara-
ve Copet-Rougier' den olarak Par kin, da fiziksel
detin gizli metafizik sylyor.26 Buna Afrika
byle bir sz konusu Burada metafizik dzen ve fiziksel zarar birbirin-
den srece, metafizik dzenin tahribi bedensel ya da
maddi zarar olsun veya somut fiziksel tahripten ok daha byk bir
meseledir. intikam yeterli da gereklidir, daha nce sz
edilen Nu er ve Masailer' de gibi... Fakat Parkin'in Afrika toplumunda
(Kenya' Mijikenda Giramalar fiziksel tahrip ile metafizik tah-
rip bu greli nem duruma gre Kk bir fiziki
detin, durumlar da var, o zaman eylem fiiliyatta, metafizik d-
yol aan gnah olmaktan otoriteye bir "su" haline geliyor.
VE DiGER KILIFLAR
Evet her aldatmaz, iin
sylenen szler sizi olun kadar, kendi
kendi tamamen deyip devleti ya-
insanla-n Yalansylersiniz.Nede devletten bu bek-
leyin.
23 Antropolojik iinde
24 Etudes Rurale, 1984, "Violence", Paris: EHESS
25 E. Copet-Rougier, Antropolojik iinde
26 Par kin, David, Antropolojik iinde.
Yz
Kimi yerde bir bir gazetecinin zoru, yasal
idam, yasal operasyon, genlerin keserek kalbi ve
tannlara bitmeyen engizisyonu, annenin yumru-
Yanarnoma kabilelerinin dnemsel cetveli
(hem de llebiliyor), bir yznze bir
hi kyn zorla bazen klitorisin snnet edilmesi, (burada kl-
trn bir iin sylemesi zor, ama belki penisin snneti), kimi yerde milli-
yetilik, bazen grnmez iftira,
bazen de, sadece bir sz, bir cmleciktir, sessiz kalmak
da, Trkiye' de gibi sessiz mutabakat da sessiz
Bazen para iin, bazen ritel zaman zaman et, kimi zaman ot, biraz
bazen yoksa ihtiras iindir. olarak
kez: "adet, tre, tren" denir. Ritel hi vurul-
maz. Ritelin kltrnde iin. Bazen bylece ritel olmayan
de gibi, kutsanarak, korunarak bunun vatan, millet,
iin Ya da buna gerek bile duyulmaz. Yapanlar
Yapmayanlara da duyurmaz bile. Krtlere bugn gibi, Ermenilere,
Sryanilere 19. sonunda gibi. yle ki aradan bir gese de,
gen olaylarla "olay" milli tabudur, gemeyen, sz edilme-
yen tarih konusuna girer. Ancak gnn birinde belki szl tarihle egemenlerden birinin
bir itiraf olarak
Devletin, zenginlerin grnmez de,
kapitalsiz elde etmek iin vu-
rulur. da, en ufak bazen
tek bir cmlesi derhal klasifikasyona sokulur. Kendi kltrndeki
ti gremez insan, bir ise hemen isimlendirir.
Treni'nde gen erkek etinden olarak da ba-
gemez. kafes iinde her
ne kadar iyi besienseler de, pasif bir grlmez.
lar zorlamak da olarak Onun bunu "hakketmek" iin
eylem her ne olursa olsun.
ikizidir. Gcn koruyucusudur.
oysa. niversitedeki, Ktphanedeki polisin sadece ile ortada duru-
ya da "sivil" olarak hibir yapmadan oradaki bile
iktidarlardan, gllerden yana bile okudu-
Okuma, anlama, bilgilenme bir sem-
bol.
"En iyi savunma iyi bir der bir Amerikan atasz. Kendimi korumak
iin uygulamam kimseyi orada. Ama gsz bireylere Bir kuru-
ma geri teper; sistem bana kurumlar orada.
En iyisinden en ktsne, en eskisinden en yenisine, her ku-
rum, kendi iinde Grnr, elle tutulur kurumlardan, grn-
mez, sembolik, iindeki kurumlara kadar hepsi. Szler de grnr grnmez,
hissedilir hissedilmez kurumlara olarak Oysa bireylerin zellik-
le stat simgeleyen pozisyonlardan birinde iktidar sahibi olmayan bireylerin
kolayca ihlal edilir. de yoktur bireyin bu anlamda. ku-
rumlara en ufak bir szl, toplumun kar-
CociTo, '96
49
Semra Somersan
olarak Louis Farrakan garip, bir siyah lider olarak
toplumun cezaevinde tutmak, sorgulamak, didik didik etmek bir
haline Bunun iin de en uygun zaman beklenir.
Oysa e gre bir vuranlara br
sistem iine Ama Seferleri
miyette bir yandan sonsuz bir ve yanda gafillere, gevurlara
sonsuz bir ve cihat geerlidir. Tevrat'ta 10 Emir'den biri "ldrmeyeceksin"
der, ama Dnya'da kendine bir mekan edinmek iin, o olanla-
kanla yerinden etmeyi az
Kltrlerin, en konudur. Gelenekler, adet-
ler, byteci incelenir hep: ok ortada, ok
onun iin. ise ne grmek, ne de analiz etmek her
O yntemi bilmek, o bilimsel dile hakim olmak gerekir. A
mek, z ortaya iin, o dili, o kltr kadar
iyi bilmek vazgeilmez bir Aksi halde analiz kabul grmez, yerel, becerik-
siz, sama bir olarak Almanya' da bir koyunun biimi-
ne itiraz edenler, evcil hayvanlarla de kendi
ileri teknolojinin maruz yzlerce
anda, ama belki gnl rahat uyur. ko-
caman et buzlayarak midesine afiyetle indirir. Ama yksek teknolo-
jinin kesip midesine yapmak iin de o kltrn
girip stnden ince ve derin bilgi gerek
Bir de, midesine gnler, haftalar, aylarca et koyamayan bir
mesela Seyrantepe' de, iyi besili bir hatta besili bir ne kadar
sevecen bakabilir insan Bu da sonucu ortaya bir
det midir? en ok et proteinini tketen ABD'lisi ile
Kwasihorkor'dan iinde tiksintiye ben-
zer bir isyan Ve bu bir taraftaki taraftaki a-
midir? Ama de
rm ve sakatata lmcl gzle bakarlar. Beyin sz
ederseniz gzleri Mideleri kendilerini tuvalete atar-
lar; bu durumda geemez tabii. Ama o gnler boyu dur durak
bilmeksizin et kesmeyi, et yemeyi srdrler. Daha ekonomik et yemek iin
daha az yokeden biimini Arada bir ses ''ben
ceset yemem" der. O kadar.
Mutlak saf objektiviteyi bilmiyorum. Olaylar, olgular
hem gzlenirken, hem de hep birilerinin szgeinden geer. "Ant-
ropologlar sadece gzlem yapmak iin zamanda daha iyi
bir yer yapmak iin de varlar" diyen antrapolog Johnnetta Cole'a ne kadar
henz bilmiyorum.27 Bu sefer misyonerler kim olacak? Kime gre?
2
7 Cole, )ohnetta B., 1995, "Human Rights of Anthropologists", 97(3): 445-48.
so
'96
VE SUSKU: BiR EYLEM
SiYASASINA DOGRU*
Mark Hobart
Sze bir bilmeceyle
Bali, cennetidir: inceliklidir
1
ruhludur; bura-
da, alakgnll kyller, yce gnll yerel denetiminde, bu ll<;enin
ekinini ve zgr insan ruhunun usuz sergilerler. Bali,
cehennemidir: doludur; burada, zor-
balar, ynetimlerini ve srdrrler; halk, ve al-
lme korkusu"yla yoksul, berbat, kaba
ve
Bu bu paradaksun olacak. Bunu
yapabilmek iin, ortada olan nedir?" sorusu, temsil edilir?"
biiminde yeniden dzenlenerek Bu da, bizi daha genel bir soru-
ya gtrecektir: "Eylem temsil edilir?" nk benim nerim, ilgin olan soru-
nun, ve ekinsel
SAv
nedir?" sorusunu sormak, dzlemde, genel zel-
likler byle bir varsaymak gibi temel bir gtrr bi-
St. Andrews'da Ocak !985 tarihinde Violence asa Social ("Sosyal Bir Kurum Olarak kon-
feransta
'96
MarkRobart
zi.
1
yntem, erevelerin
sorununu gndeme getirir. olarak bu ereveler insan
(ya da zihni), iktidar ve ilgilidir. kimin
hangi temsil sorunu, iktidarla ve bilgiyle ilgili bir sorundur.
gelince, (bizim llerimizle) bir tarihi bulunan Bali'de
sekinler, ellerinde vurgulamak iin ok byk aba
bunu, prensierin askeri ve siyasal etkinlikleri ve
kendileriyle iin yksek rahiplere gerek duyulan
uygulayan ama inaru-
lan kyller kitlesinden Bu nedenle sekinlerin bir
olur; nk iktidar soyut biimlerin ge-
rekir. Bu, grnr yndr. Pek ok Balili'nin, edilgen aralar olarak
iktidar ve da gizli yn-
dr.
Bilgiye gelince, burada da fikirleriyle sorgulamak
gerekir. Balililerin, zihin ve eylem konusunda eksiksiz oy-
sa var de, eylemlerinin var bu kurarnlar
Burada nemli olan, eylemi Gizil olarak
bilen, eylemi denetleyen ara olarak usun zihni vurgulayan sy-
lemlerin, bir kendi sylemlerimizin rn ve siyasal
nemli

temsil biimlerine gemeden nce, izgilerle belirle-
mek olabilir. Bir kere, neyi kastediyoruz? O her zamanki
vuru Oxford English Dictionary, ala-
bile ok gsteriyor. Bu "bedene zor uygu-
lama", "bedensel zedelenme"ye neden olma, zor yoluyla
"bozma ya da uymama", "rahata ya da engellemek zere
srelere, vb. yersiz getirme",
"byk g, sertlik ya da duygularda sertlik" ve "tutkulu dav-
ya da dile bulunuyor. Bunlar, olumlu ynleridir.
en etkili biimleri belki de, gstergelerin ya da temsil edici bulunma-
ortaya ya da - ya da gibi- niteliksiz damga-
yiyenlerin, bellietkinliklereya da sylemiere getirilen gibi).
bir kavramsa, o zaman ve da gz nne almak
gerekecektir.
violence gsterilen ve edimlerin sergile-
Bali dilinde bulmak zordur. trlerini zgl ola-
rak bir terim zor ilgili olanlar
iin, bizim, "sert davranma", yerlerde gemes
zaman, "zor" denerek geilen paksa, olan
ama ille de bedensel olmayan ynlerini Bununla birlikte, ve
olan bir terimle -kasar'la- Bunun
1 "ekin", "Bali", "Balililer" gibi terimler ve szckler iin de geerlidir. ben bu terimleri, yaftalar olarak
Balililer, kaynaklardan olsam da, Bali'nin benim blgesinde kylleri
ve gsteriyor. Smrge ncesindeki ya da "geleneksel" durumdan sz ederken, elbette gerekte ne
bilemiyoruz- bu temsil biimlerinden sz ediyorum.
CociTo, '96
ve Susku: Bir Eylem S
olan al us, incelikli, denetimli, terbiyeli insanlar iin kasarda bunun tersini, ka-
ba, denetimsiz ve gsterir.
Denetimin akla getire-
bilir. Cehennemde yanan odunla besleyen ifritler, kasar ve olarak gste-
rilir. Bununla birlikte, dikkati elden gerekir. Bu iki terim, eylemlerin sonu-
gstermek iin kadar biemleri anlatmak iin de zdene-
timleri nedeniyle prensler, sola duran kaba kyllere gre ok da-
ha lmcl darbeler indirmekle n insanlar, 1965'teki
hkmet darbesinde gibi, iin ok incelikli icat
dir. Kasar, belli bir ve da akla getirir: ok,
meden hayvanca bir ilgili grlr. Balililer, genelde d-
rst benimseme dalaverelerden, uygu-
tasadamaktan sorumlu olanlar, kurnaz ne olursa ol-
sun, Balililer'de genel bir yok gibidir; onlar, bu konuyu bizimkilerle r-
biimlere blerler.
bizim iin neden nemli ve neden bu denli tutulan bir
akademik inceleme konusu sorulabilir. Bunuel'in filmi, Burjuvazinin Gizli ekici-
"nezih" bir yandan kendileri biimlerini uygularken, bir
yandan da zarif bir biimde anla-
ve biimi, en yce boyutlara rakipiere ve gele-
cek mdahalelere gereken bir mlke Benzer biimde,
profesyonel ilgi de, ok
borludur. Toplum, bir organizmaysa ya da bir dilse, onun patalajik
ya da demektir. Bu ilgimizin, yok etme konusunda teknolojinin
gittike artan yolundaki sav sorgulanabilir ve soru sorulabi-
lir: Acaba, ve nk be-
bekleri dvmekten ekonomik dek yeni biimleri ya da
sokakta insan soymaktan tutun da, beyin kadar yeni biim-
leri
RTK BiR
Benimsenen kuramsal ne olursa olsun, incelenmesinde
lan glk, sylemimizde usun rolle gibi grnyor. Pek ok
iki konu gibi de, bir biliminin bu mer-
kezden byk lde ya da duruma getiriyor.
Bu nedenle, us, ilerleme, bilim ve gibi alma-
ussuzluk, arzu ve olumsuz bir dile getiriliyor; btn
bunlar, Nietzsche'den dek, basan yerinde
ama umutsuz biimde hie saymaya gtrd. nk bu
Bu ynlerini
bu nedenle de Muhalefet roln, olsa olsa bir Othello'nun Iago'su ol-
ma roln oynamaya
ivedilikle ele gereken insan iktidarla,
ve ilgili nk kendi ele
pek olmaz. bir dnya ve "ironik bir episteme"yle, za-
man, daha derinlerde yatan bir belirtisidir; bu nedenle de
gereken bir bir ve dzen kozmik ar-
'g6
53
MarkHobart
zerinde olarak grlebilir. eliyle
srece, bu ister bnyesel isterse bir zaman
toplumdan kaynaklanan olsun, insan ilgili iinde ka-
Bizi, "birey toplum" gibi ok bir iine tesin-
de, kendi temel bir insan ve topluma zg temel niteliklerin bu-
var saymaya gtrr bizi. insanca ve toplumsal zelliklerin neler ol-
bir kez karar verdikten sonra, zmlemenin gerisi, bir o-
rap gibi gelir. Ama burada en byk engel, ve toplumla ilgili d-
Ben burada, bu sorunun her yeri kaplayan
bir temelcilik sorunu ofarak ileri sryorum.
sorununa burada grebiliriz. Kutsal Kase'nin aranma-
gibi, kavrama da somut sonulardan ok, umut
Bunun nedeni basit olabilir.
dar da, zaman gibi, vurgulayan bir bilgi-
bilim z iin, elle dakunulur bir
rneklendirmeye gerek Bu nedenle iktidar, olarak temsil edilir:
tidar, sahip ele ama gz ederneye-
bir zor ve gibi Ama ol-
duka ki iktidar, ne zor ne de "rneklenmesi", "-
daha moda bir szckle "dramatize edilmesi" isteniyorsa, bir
zerinde iin maddi ara-
kalka ilerlemek gibi zor bir zorlama olarak,
gizilg olarak ya da bir neden olarak temsil edilebilir, ama hibiri Hi
grnmese de, bir betimlemekten te yol
yoktur.
Buradaki her bir nedene ve
limimizden Gerek, temel bir iktidar (ya da niin var olsun? Var
durumunda, gibi durumda ya-
mb, bir Bu Chimaera* ile glkleri, Fou-
cault'nun son ok gzel kul-
szcklerle temsil gren Foucault, birinin
brlerinden daha geerli iin dikkatle ve bile bile birbirine kul-
Platoncu bir "iktidar" icat etme gren Foucault, bunun yerine
zamanlarda, toplumlarda ele
olarak grnmelerinin glkle ve arkalarda
bir yerde da bilincinde olan Foucault, sylenemeyeni ve
ynnde ilerledi. Foucault'nun iinden nvarsa-
gz nne alacak olursak, Foucault sonunda geriye ve Klasik
Dnem'e ve ben'in bu sorunu temsil biimlerini inceleyerek z-
meye gibi grnyor.
Btn eylemlerinin sorunu Zihinle
ilgili kuramlarda, bu soruna,:insanda bir drtsnn ya da zaten
varsayarak (Freud'un thanatos'a** buna bir rnek-
2
Fikirler de, de zaman birbirlerinin aleyhine, bir ulam (Platon'la Aristoteles
bu Bununla birlikte, hem Platon, hem de Aristoteles bu biimlerde kabul

* pskren mitolojik bir canavar; ssleme canavar figr; vehim; kuruntu; kbus(.N)
**Thanalos: lm (.N.)
54
CoGiTo, '96
ve Susku: Bir Eylem S
tir) bir tutumdur. Bu tutum, olabilir; gene de eylemleri petitio
principii'ye' Bu sav da dngseldir. Bu savda,
ma ya da ynelik eylemler, bu gibi
Bu gibi
larda grlen daha genel bir da, kendini "niyet" olarak gsteren "us"un, eyle-
mi o zihin/beden, us/neden blnmesine gre rolden

ok bir glk, normal eylemlerin niyetler
gelir: "Neden" ve niyetlilik, anormal eylemiere getirmek iin
sorulur. Bir bulmak yerine, normal bir olarak grmek daha kolay
gelebilir. nk kendisini yerlere ya da sakla-
yan patolojik ya da burjuvaya zg ok daha
Eylemleri niyetlilik ya da zihin bin bir gl-
yol aar. nk o edimi yaparken iinde (ekolojik
simgesel vb.) belirlemek bir bu o eylemlerin neden-
leri olarak ele almak bir
Size, gereksiz yere gibi geliyorsa, so-
rular zerinde istiyorum. nedir?" sorusuna verilen
da bize ne sylemektedir? belirlememiz ne lde "Bil-
mem kimi neden ldrdn?" sorusunun bir "gerek"
belirlemede, neden dvmyorsun?" ya da etmekteki ne?"
gibi sorulara verilecek daha olabilir mi? incelenmesi, bizi
ilk grlenden daha amurlu iine ekebilir.

bilmecemize dnelim. Belki de paradoks, Balilileri ve
temsil eden sylemden Nitekim, Bali'yle ilgili olarak
Balililerden ok bizim bir (Boon 1977) ileri srl-
Bali, gizemli bir Shangri-La** olarak temsil edilir;
gerek olmaktan ok tiyatro temsillerine benzer; Nehru'nun
le, cennette benzer. o zaman paradoks da zl-
meye bu Cennet Bahesi, "gerek" Bali'yi, Cambridge'li ve
L.S.E.'li**' insanbilimcilerin, gerekten yle o Hobbs'u
temsil ediyor.
ok olumlu bulunan insanbilim"
olumsuz bize kendimiz ok sylemesi, ama Balililer hibir
sylememesidir. "Naif gereki" tutum daha fazla bir sylyor mu acaba? Bu
sorunun daha sylyor, nk bu tutum, insanlar ve
* Petitio principii: olmayan sonucun hibir dayanmadan iddia etme
(.N.)
3 Clifford Geertz, Bali devletiyle ilgili (1980) yazarken bu kendini hi
Geertz'in zmlemesi, Sali'ye zg simgelerin belirlenmesinden sonra bitiyor; bylece kolektif temsil biimlerini bize
sunduktan sonra Geertz, Balililerin, neden yle her bekliy-
or bizden. Ben, bunun iki yetersiz Bu tutum, Geertz'i le eylemleri a priori
gtryor; bu konuda Balililer'in benimserlikleri
4
Bu soru, Keegan (1976) ok gzel bir biimde Keegan, bir gerekten yer yoruma
belirtir. ilgili olarak g, olup bitenleri gremeyen ya da hibir
zaman orada bulunmayan insanlarca Olup bitenlerin her trl yklenmesinde ve
insana zg yok olup gider.
" Shingri-La: Dnya Cenneti; Hayal lkesi (.N.)
"' L.S.E.: London School of Economics (.N.)
CoGiTo, '96
55
MarkRobart
toplum karar verirken, olup bitenlerden ok
Balililerin fiziktesi ve bu hesaba kat-
madan da elimizde zlemeyecek bilmeceler var. bizim ve iktidar ola-
rak Baliliterin temsil ettiklerini anlayabilmenin bir yolu-
nu gerekiyor.
nk, Bali'ye zg budunbetimde (etnografyada),
lar da var:
"1965'te, komnistlerin darbe lke tarihinde ilk kez ol-
masa da, kitlesel bir bu belki lOO.OOO'den fazla insan vuru-
larak ya da ld (benim inceleme kyde, yedi evden birinin re-
isi Gene de bunlar, orduyla komnistlerin askeri bir ortamda
ok sonra oldu. Gene Balililer, sular iin br
dnyada almaz sz eder: Oysa bu sular, zaman
nemsizdir -daha ciddi olan sular da Balililerin, karma pala,
"etki tepki yatan bir sorumluluk bu kurama
gre, bir eylemleriyle belirlenir. Bu yasa
ca insan, aile yelerinin sulardan da ceza grr; oysa kader, by ve dinsel
ayin, bu sistemden kabul Balililerin insan
konusunda bir oysa ben'i byk lde
anormal ve ynelik iin de

Burada sz konusu olan sorunu anlamak iin Bali'de ve
detin temsil biimleri zerinde durmak istiyorum. Daha sonra, eylemle ilgili d-
bir gz atarak bitirmek istiyorum; bylece bilmecelerden


Geleneksel olarak Balililer, Hindu-Budistlerdi; sulu pirin kyl
iftiler, bir sekin soylular lks iinde kle bulma seferlerini, smr-
ge ve i desteklemeye yetecek (K)Satriya
konumunda iddia eden, dinsel ayin ve metin yorumlama gibi konumlarda
ulusal tekeli ellerinde tutan rahipleriyle iinde bulunan y-
neticilerin dokuz prenslik Bu prensiikierin i rgtlenmesi, her
bir yneticinin denetiminin, belirsiz toprak ynetmek ve rakip olabilecek ha-
nedan ailelerin etkisine zere erkek evlat soyuna oldu-
geliyordu. Bu prensler, zaman etkili beylikler
ittifaklar ve entrikalarla Rnesans bile geride
cak bir
Baliliterin ilgili olarak byk
Bununla birlikte, genel zelliklerden bahsedilebilir. ayakta
svarilik becerilerinin
"yok etme zerinde tekeli yoktu; ordular,
ve kullanan kyllerden Byk silat, yani yerel sa-
vunma ve teknikleri konusunda sekin askerler Bu askerler,
ok iyi rakip taraflar
Dans etme ve zdenetim biimlerinde olan prenslerin,
mak kyllere gre ok daha byk bir beceriye sahip
CoGiTo, '96
ve Susku: Bir Eylem Siyasasma
lir. Yerli saray tarih zafer, prensierin bedensel olmayan glerine
(sakti) ve silahiara sahnelerde, hkmdarlar,
kendilerinin ve rakip sakti'lerin
iinde kilitlenip hareketsiz dururken gsterilir. Bir taraf geri o tara-
nderinin sakti'si kesinlikle ilgili prensie-
rin iine ve daha aralarla

Bizim son zamanlardaki ilgili bile byk lde de-
gre, bu soylu-
olarak grme konusunda dikkatli
Benim kydeki erkeklerin (bu erkekler, ko-
nularda dikkate ve yerel sa-
hem kaynaklarda, hem de ok daha
Yenilgiye sivillerin kesilip biilmesi, (orada bu-
lunan nfusa kle olarak zere el konmuyorsa) ve de-
talan edilmesi, srekli olarak grlyor. Bali resim-
lerinde ve bu lde bir gryoruz: ko-
kollar bacaklar, ilerinde kan damarlar, atan kurbanlar.
prensiere zg bir Bali ky
uygulanan biimlerine verilen cezalara da lde yer verir. Toplu
olarak kararlara uymayan kyllere getirilen
evinin bir duvarla evrilmesi ve lm var-
Benim alan kyde bir polislerin
elinden lin edildi. bir kyde de, kye hakaret eden bir
adam hemen kendi boynundan bir kazma geirilerek ivilendi. Ra-
kip kylerin de birbirleriyle kendilerine gre kavgalara ve
tikleri grlyor; su nedeniyle sulama birlikleri kan dklmesine de
zaman zaman ne zaman ky-
ller kan ne zaman prensierin ya da
yasal karar verebilmek zor.
Zor o kadar durumlar da grlyor. Benim a-
blgede Rawana dayanarak yerel yasal
kabul edilen) evlenme, bir grup erkek ba-
gtrlmesi, gen ve ana hi gitmese de, ok
olarak grlyor. Balililerin, kabul ettikleri horoz ve
hayvan kurban kesme edimlerine de yar.
Foucault'yu (1977) izleyerek syleyecek olursak, Balili kyller, gzetim ve disip-
lin uygulama yoluyla ok denetleme gleri insanlar ve yap-
bu denetleme gleri bir dzene sokulur. Neredeyse btn et-
kinlikler, ya gruplar halinde ya da yerine getiri-
lir. Balililerin o nl bir zariflik lde srekli gzetim al-
olmaya gsterilen bir tepkidir. (Gece olunca, ortaya bir yk
eylemlerinin, ve geceleyin
ortaya dklr). Bu trden denetimleri incelikli zorlamalar olarak grrsek, ky toplu-
munda uygulanan iktidarlar byk boyutlara vanyar demektir. Prensler de, daha do-
bir gzetim Olup bitenleri grp denetleyebilmek iin siya-
sal eskiden (ve gibi saraylar da du-
'96
57
MarkHobart
Prensierin ky toplumunu ne lde ynettikleri ya da bu toplu-
mun ne lde kendi iine konusunda sonu gelmez
Burada nemli olan, trden ve eskiden de
di de
insanlara zarar vermek tekelinde olaylar
da byk lde kurban Her nce Bali ok dik bir volkanik
Lavlar ve depremler her zaman pek ok seller ve gi-
bi. 1815'te yer alan toprak rakip hanedanlar geen en insan
daha fazla gre, lO.OOO'in stnde) lme neden
Bununla birlikte, Balililer, kltrden kopuk bir bu gibi olay-
lar gznde ilahi ya da maddi olmayan trlerine yleyse
drt yam saran bir olarak grlyordu.
Ben ve temsil biimlerine bu bakmak istiyo-
rum. Bu gibi felaketler, ilahi (karma pala) ya da bun-
prensierin eylemlerine getirilen cezalar
Kuzeydeki Buleleng tarih olan Babad Buleleng'de, sz edilen
toprak devletten bir prens ailesi ele geirilmesine ilahi
bir tepki olarak bu, belirli prenslerin, bu talihsiz suunu
kendi stlerine ok, tm biimlerini kendilerinde
ve dnyada nemin mutlak olarak
temsil etmelerindendir.s
da buna benzer bir gibi grnyor.
biliyoruz ki eylemlerinin zorba eski ai-
lesi Buleleng geirilmesi) halk
elinde btn tutacak askeri teknoloji de,
na gre rgt de yoktu. Eninde sonunda, bir sav olan bu fikri, daha fazla zor-
lamak prensler ve bu
elde daha sonra yol sonulara
neriyorum. Bu sav, Balililerin sakti'nin olaylar olarak yo-
oluyor. birden garip yer
vb durumlarda, bu gibi olaylar zaman insan ya da sakti'nin olarak
grlyor buna uygun olarak, manusa saktil sakti olarak
yor). Prensler, bu trden bir gce sahip iddia ediyorlar; ye-
teneklerini iin Tantra metinlerini inceliyorlar. blgede-
ki prensin, byclk gibi grnen bir alanda neden bu kadar
hi tekelini ellerinde tutma an-
durum
sz paradoksu ve gelen bilmecenin birincisini z-
meye epeyce d Kraliyete zg temsil biimlerinde Bali, hem
dmenini prensierin yolunda bir lkesi olarak, hem de bu
prensierin efendileri ve ltfu ok kt
det dolu bir yer olarak gsterilir. ysa, o zaman iktidan
ele geirenler, bu gstermeye gerek duyarlar. insan
kurtulma yolu olarak zamanda
gc elinde da bir yolu olarak da Bu
nedenle soylu imgesinin bir olma durumuna geliyor;
5 Benzer biimde, soylular, cceler, canavarlar ve grlingler gibi anormalliklerin de kendi gleri
iddia Bu, ellerinde saleti'yi ve ona ek bir
'g6
ve Susku: Bir Eylem Siyasasma
grkemli, korkun, hatta ktcl olan, ama hibir zaman olmayan ynn ntc
hibir yok. da gibi:
ktcl srece byleyici ynleri hep bir
olarak anda, duyulan bir olmaktan
VE SUSKU
yleyse iktidar, hi elde gsterilmesiyle
temsil ediliyor. Yoksa, kimin gl nereden bilebiliriz? Bu, denetleme
ve egemenlik kurma gelmez. Burada, bir olguculuk
dikkat etmeli ve ya da olanlara
bir gz Foucault, sylem geleneklerinin, neyin sylenebilir ve neyin sz edil-
mez (Foucault, 1981). Bu yol-
lar toplumdan ifadeye getirilen i ve
yer birer birer ele
Foucault belli syler; Balililer
iin bu konular, ya da Deliler, ocuklar, gibi
insanlar ve btn alt kastlar normal toplumsal sylemin
grlr ve bu syleme Son olarak da bu nedenle de top-
lumsal olarak onaylanan bilgi nesnelerini nelerin getirilen bu
tamamlar.
Sylemler, "kendi denetimlerini uygularlar; daha ok da dzenle-
me, ilkeleri olarak gren sreler biiminde". (Foucault, 1981: 56)
den nce, yorumlamalar
" ... yinelenen ve belli olmayan bir toplum,
hemen hemen hi ok iyi okunan formller, me-
tinler, sylem dizileri; bir kez ve bir giz ya da
bir hazine iin szler"(1981: 56).
Bali'de trensel, ve gndelik olmak zere ok bir yelpazesi g-
rlr; nelerin sylenip nelerin sylenip ve nelerin
sylenmeyip belirleyen bir sylemler dizisi
Son olarak da kimin neden sz sorunu nk:
" ... sylemin btn kesimleri lde ve iine ke-
simleri byk lde ... oysa kesimleri, neredeyse her trl etkiye
grnr ve nceden herhangi bir her zne
(1981: 62)
Bali'de, rahiplik ya da geleneksel frklk gibi roller, dinsel trenle ya da he-
kimlikle ilgili sorunlarda kimin sorumluluk uygun biimde daha
az resmi olmak zere, sylev verme becerileri ve halk
malarda kimin nde getirir. grlyor ki ilgili kavram-
lar alan da bu da, cahil olan kyllere
gre, rahiplere ve prensiere daha byk bir zgrlk Mark Twain'in de belirt-
gibi:
"Sabun ve olarak etkilerini hemen gstermezler oysa uzun
vadede daha ldrc bir etki yaparlar."
gibi bir korumak istiyorsak, bu trden ve
da rtk en nde gelen rnekleri gerekmiyor mu?
CociTo, '96
59
MarkHobart
VE EYLEM
Bununla birlikte, Balili prensiere yklenmesi, grnd-
lde basit bir ile eylem gndelik
eylemleri uslamlamayla niyetler
yolundaki ok olabilir. Bu ta-
glk, iki biimde olarak, verilerin kurarn ta-
yolundaki bir geerlilik sav, eylemlerin us ta-
da geerlidir. eylemiere lde iyi
lar getirebilecek niyetler her zaman gre, belirleyici nedenleri
ya da sebepleri olarak, analitik eylem felsefecileri,
bir neden saptamaya ne kadar g, hatta anlam-
(bkz. White, 1968). Normal etkinliklerde, eyleme gemek
iin, gerekli ve yeterli gstermek dursun, niyetierin sap-
bile savunulabilir (Anscombe, 1957). Bu nedenle, burada
ben, eylemle ilgili fikirlerinin Balililerin ele ze-
rinde durmak istiyorum.
durumlarda, Hint Bali'deki kye
Gndelik soylular yeleri kyller ta-
da buna benzer iki plan rnek olarak gsteriliyor. ruhunun
var: triguna: sattwa, bilgiye ya da duyulan arzu; ya da tutku; ve ta-
mas, cahillik, ve Bunlar, insan amala tri-
warga: darma, iyilik yapmaya servet ve zevk ve kama,
kendini ksnl zevklere Gerek gerekse ta-
mas
Bu dizge, gizil insan etkinliklerini tm iin kullamlabilir ve
ilgin bir modeli Tm insanlarda, birbirinden yn-
lerde giden gdnn var kabul edilmektedir. trde sreleri
olarak betimlerken de Balililerin, ya da miegan
ve ngelawan) olarak da eklemek gerekir. Bu ne-
denle, fikirlerin birbiriyle iinde sylenir; evlilikte, erkek ile ka-
miegan iindedir; cinsiyetle ilgili benzetmelerin de, gong-
larda, orkestrada iki iftten dek gibi. Bizler, ya da
uyum konusunda hala srdryorsak (geleneksel olarak bun-
lar, Pythagoras'a Balililer de kendi ve zerine ku-
rarlar.
Dilleri olanak verse de Balililer, pek ok durumda kendine zg eylemlerin
bu zihinsel modelleri kullanmaktan gibidirler. Bunun nedeni,
rine bunlara kyllere Bu mo-
deller, garip bir biimde metinlerde de bulu-
nur. Babad Buleleng'den bir rnek, bu betimlemeye yetecektir. Gen prens
Ki Gusti Ngurah Panji Sakti bahede aynarken birden kendisine duyar:
"Hey, Barak Panji! Byk bykbabandan korkma (bak burada onun Ki
kendisi -iten bir sevecenlik ve neredeyse ku-
gsteren bu dikkat edin) ... nk ucunda, bir pasupati-astra
(mitsel g bir kuvvet) var; bu da senin, yneticisi ve dnya-
daki sevgisini byk
bak. burada kal. Ki Pungakan Gendis ve Gendis'in si-
6o CoGiTo, '96
ve Susku: Bir Eylem S
hkm sren bir var. Onu ldrmen Kafanda hibir en-
yer verme. Byk ona evir yeter. Ben onun lmesini
(Worsley, 1972: 141.)
Worsley'in de gibi, o ana dek tam masum olan, ama gen
hkmdar giden yolda engel olarak duran birinin ldrlmesinin
ldrene de yklenir. Bu ldrene hibir sorumluluk
getirilm ez.
bir metinde de, eylemleri iin kime konu-
sunda buna benzer ilgin bir Siwaratrikalpa (ilk olarak Java'da
ama dinsel trenlerde ve resimlerde Bali'de
nl bir bu btn geceyi Siwa bir
stnde geiren, yaramaz bir ldkten sonra cehen-
nemden nk o gece, uygun biimde nbet tutan herkesin,
ne kadar olursa olsun tm ldren ve hibir
yaramayan biri olarak bu ok bir Metnin byk bir kesimi, cehen-
nem zebanilerinin elileriyle ay-
betimlenmesinden zerine gzlemlerde bulunurken, e-
virmenlerin yorumu zellikle ilgintir:
"Neredeyse btn kakawin'in yakalayan bir de kah-
ramanlardan ordulada zebaniler ve bize gre abar-
betimlemeleridir ... imgelem gcnn bulup fantastik silahlar ve
rktc yntemleri, modern toplumumuzucia olanlarla
neredeyse (Teeuw ve 1969: 31-32)
sorumluluktan kurtulmayla, hatta niyetle neredeyse elele gidiyor.
Bu gibi grlmez. Bir kyl amok olur
("amuck", bu terimMalay dilinden gelir ve Balidilinde de ve insanlara
ldrrse, suun onda olup sorulabilir. Kyller ve rahipler, bu duru-
mun "kerangsukang kala"ya ve o sonraki eylemlerinden sorumlu
konusunda tam bir iindedirler. kerangsukang, "gir-
mek", "etkisi olmak" fiil kknn edilgen biimidir. Ama
bu zengin nk bu, Balililerin ve d-
grnmez ve evrelerin grnr
ifade etmek iin terimlerden biridir. Kala, zaman da-
ha az olmak zere de "zaman" diye evrilir; ama soyut, glerle ilgili olma
cesi belki burada daha yerindedir. Kerangsukang neyi konusunda en
iki okulu Rahipler, byle bir iine insanst, grnmez
benimsemeye Kyllerse, genel olarak
denetimden bedensel enerji Kyller,
eylemlerin konusunda ok daha
bunlar Balililerin, gndelik ve yasal konularda,
neden isteksiz ilgili gstergelerdir. Klasik metinlerde niyetli ve
niyetsiz eylemler bir gzetiise de, benim kydeki in-
sanlar suu ne eylemin kendisi motosik-
letle ezilmesi, nemli grlyordu. zaman bu, Balililerin hareketlerinin
ve keskin yeteneklerinin nedeni olarak gsteriliyordu. Foucault'nun cinsellikle il-
gili denetimin, salt olanlardan,
leceklerimizi belirlemeye yolundaki buradan
'96
MarkHobart
sonu Balililer, eylemleri ve gdleri, bireylerin zel
olarak bir yana ve bumunu sokup gereken bir
alan olarak gryorlar. Burada sz konusu olan, Balililer bu-
nu sylerler. Eyleme geerken iinde o
zgn, yorgun belirtebilirler, ama bunlardan birini brnn nede-
ni olarak zaman zen gsterirler.
Bu nedenle Balililer, zgl eylemlerin yatan nedenleri ya da sebepleri
lamakta isteksiz -oysa bu eylemlerin ortaya (bu
hi de demek byle davranmazlar. Daha genel bir
Balililer, normal etkinlikleri sayarlar. Bu, soluk verme ey-
leminde niyetinizin ne sormaya benzer. normal eylemlerinden,
iin sorumludur, yapmaya niyet iin edimlerin,
kesinlikle gereksinmesi ama gibi bunlar,
eylemi daha da gerektirir.
Zaman ve izlek, Bali'deki eylemlerle idealler ne soru-
sunu olarak ele izin vermiyor. etmem gerekir ki idealler
bana hep biraz Belki Balililere de yle geliyordur. onla-
bu ilgili fikri, deneyciliklerinin onlara daha grnyor-
dur. gzlemciler Balililerin iki nk Ba-
lililer, hibir ya da "idealler'' den sz
ederler. yzllk", "normal insan gibi bir kavrama bana
yetersiz grnyor, nk burada bir zihin ve eylem kuramma gereksinme var. Benim
Burada, stn (daha ok da inanla ilgili
olan Azande nermelerinin, seik semeleri de ekinlerine olan
dile getirmesi gibi), oysa heveslerini yetersiz hatta ye-
teneksiz yolunda bir sav sz konusudur. Bu, idealist bir gereki bir
Bizi, bunca iine Platoncu telos* diye bir sz konu-
su burada.
Sonunda noktaya geldik. Balililerin ve bizim ve eylem
ki ok nemli gsteriyor.
bilen, uslamlayan zihin nedeniyle, eylemlerin efendisi yolundaki
kendisi, nemli bir yasal veri bilgibilimsel bir Bu sav, eylemin
Balililerin biimde, sorumlu incelenmeye ve denetlenmeye du-
ruma getirir. Niyetlilik (Ron Inden'in ok bir biimde polisleri" di-
yerek ruh hekimleri, aile yeleri ve araya girmesi iin
bir bahanedir. Oysa burada, diyelim ki geceleri ldrmek zere
yola umaya olup sormak yersizse, ey-
lemin gerekten sorumluluk yklenip de Kabul
ediyorum: Niyetlilik, kendi olan ve gz-
lem uygulanan lsnde ierir. Zihinsel ya da insan
ilgili kurarnlar bilginin iktidarla ilgili ynleridir.
Son olarak da geriye kalan iki bilmeceyi Sonuncusu makul
lde incelendi. Cehennem ne sylenebilir (bunlar Krta
Klungkung'daki yksek Bali Brahman ceza mahkemesinin
bu resimler, bir lde Bima Swarga yksnden bu ykde Pandawa kahra-
Bima, bulup kurtarmak iin cehenneme iner (Hinzler, 1981: 198-224).
Te/os: erek; ama (.N.)
62 CociTo, '96
ve Susku: Bir Eylem S
sahnelerde gsterilir: Yellenme olarak, ansten akkor halinde bir
demirin yoluyla bir havan elinin yz koyun
kocaman, ktcl olarak tyl bir yuttu-
ama (hayvanlar hari) ldrme, ihanet ve trleri iin hibir ceza
yoktur.6 nce, bence bunlar, ellerinde denetim, yo-
rumlama gcnn temsil biimleri ve kendileri
detin grkemini az da olsa kendilerinde gstermenin bir yoluydu. Yksek
bir zihnin beden zerinde deneti-
min olabilir. bu, anormal olan duyulan ilginin bir
da olabilir. Balililer yalan sylemenin, siyasal
vb. ok cehennemde bunlara yer ger-
ekten! Ne olursa olsun, yce su mahkemesi, Balili ellerinde id-
dia ettikleri ama her zaman stlenmedikleri trlerinin ok gzel
bir
SONU
nedir?" sorusunu tehlikeli bir biimde temelci ve oldu-
syledim. Bu soru, zaman kabul edilmeyen ekinsel nvarsa-
bir sosu iin-
de sunuyor bize. sorulara yol aan, gerekte ne na-
temsil Balili soylular, ellerinde glerin bir gstergesi
olarak, kendilerini efendileri gibi sergilemekten zevk Bununla birlik-
te, Balililerin toplu temsil biimlerini, elimizdeki fiziktesi eylem gre
yorumlarsak, sonuta paradoks ve Bizim ve bilen zih-
nin - bu zihin en st olan bir tehdit olarak grr -
n ne sren eylem modelleri, bir isel egemenlik (usun tutku zerindeki
ego ya da sperego'nun id zerindeki zihnin beden zerindeki
imgesine bu, isel sorgulan-
ve gereken uygun denetimin ederek
insanlar zerinde iktidar izin veriyor. Bunun tersine, insan konu-
sunda bir sahip Balililer, iteki bir ikti-
ve bir olarak kendi ze-
rine her trl inceleme, olumlu yetinmeyip
zamanda bilginin, ve eylemin biimlerine ya da
iinde biimlerine de bakmazsa, ciddi lde eksik kalacak-
Von Clausewitz'in sylediklerini syleyecek olursak, belki de:
"Das Schweigen ist nichts anderes als die Fortsetzung der Gewalt mit anderen Mit-
teln."*
Ingilizce'den ev.: Yurdanur Salman
6 Hemen akla gelen bir buraya nedenleri, metinden bu kadar
bilir; Krta bunlar iin de yer vb vb. Bu olsa bile, bu temsil biimlerinin neden bu
kadar ve Balililerin, sulan ezbere okunan szlerle anlatabilme yetilerine bir getirmek

* 'Suskunluk, aralarla srdrlmesinden bir
'g6
KAYNAKA
Anscombe, G. E. M. 1957.
Boon,J.A.1977.
Foucault, M. 1977.
Foucault, M. 1981.
Geertz, C. 1980.
Hinzler, H. 1981.
Keegan, J. 1976.
Teeuw, A. vd. 1969.
White, A. R. 1968.
Worsley, P. J. 1972.
MarkHobart
Inteniian (Niyet), Oxford: Blackwells.
The Anthropologica/ Romance of Bal i (Bali'nin Cambridge: Cam-
bridge U.P.
Disdpline and Punishment (Disiplin ve Ceza), Harmondsworth: Alien Lane.
Untying the Text'te (Metnin zerken) "The Order of Discourse" (Syle-
min Dzeni), Young, R., Londra: RKP.
Negara: The Theatre State in Nineteenth-Century Bali/Negara: XIX. yy'da Bati'de Tiyatro
Devlet, Princeton: Princeton U. P.
Bima Swarga in Balinese Wayang (Balili Wayang'da Bima Swarga), Lahey: Nijhoff.
The Face of Batlle Yz), Harmondsworth: Alien Lane.
Siwaratrikalpa of Mpu Tanakun (Mpu Tanakun'un Lahey: Nijhoff.
'Introduction' to The Philosophy of Action (Eylem Felsefesine Oxford: Oxford
U.P.
Babad Buleleng: a Balinese Dynastic Genealogy (Baba d Buleleng: Bali Soya-
Lahey: Nijhoff.
CociTo, '96
EccE HoMo
Konrad Lorenz
Bunun zerine ben de, ekerek
kara izmelerimi
dedim ki: bu
korkun simgesi
kara deriden bir ayak!

ama henz bir ruh da
bir biimi hayvan
Merkr' n.
Christian Morgenstren
Diyelim ki, bir bir gezegende,
Mars'ta oturuyor olsun ve bir drbnle, ama bytme bireyleri
ve tekil iinde izieyebilecek denli yksek olmayan, ancak kavim g-
leri, gibi byk gzlemlerneye yetebilen bir drbnle, sosyal
inceliyor olsun. Bu gzlemci, insan ya da hatta ahlak
bile getirmeyecek, tersine, olarak, insan
yine kabileler iinde toplumsal ve olan, ancak,
kabilesinden olmayan her gerek birer kesilen
benzer sonucuna Mars'taki gzlemcimiz bir de nfus
patlamadan, srekli artan ve birka
Das Bse, Zur Naturgeschichle der Agression'dan (Dr. G.Borotha-Schoeler Verlag; Viyana 1965)
'96
Konrad Larenz
politik kampa haberdar
bir gemideki daha pembe
Bu durumda bile tahmini henz iyimser nk, byk
dan sonra bile, trlerini srdrmeye yetecek bireyinin
insanlar iin, hidrojen sonra pek de szkonusu
sylenebilir.
Bilgi meyvesi simgesinde derin bir hakikat Kavramsal
den kaynaklanan bilgi, igdlerine ve kendisini yen-
mesine neden olan iin, cennetten
Kavramsal olarak sonucunda, evre sorular sorarak deneyler
yapmak, insana ilk aletlerini, yumruk biimli ve
Pekin yerdeki buluntularla gibi, derhal,
ldrmek ve iin ilk izierin
kk paralara ve insan kemikleri duruyordu.
Kavramsal trnn evreye egemen ve
bylelikle, tr ii seilirnde dizginleri serbest bunun daha nce
bugn haJa muzdarip gdsn de bu hesaba yaz-
gerekiyor. Kavramsal insana, szck diliyle bireysel bilginin
ve kltrel ancak bu durum
yle ve alt st edici neden oldu ki, igd-
lerinin uyum bu
Hemen denilebilir ki, insana her bedelinin, bu
sonucu olan tehlikeli bir ktlkle denmesi gerekir.
durum byle nk srekli artan tehlikelerle tek
umudu olan sorumluluk da kavramsal
gnmzdeki biyolojik konumunu biraz belirginlik
iin, tehdit eden tehlikeleri, nceki blmde
iinde, ard arda ele ve sonra kendimi, sorumlu bu
ve irdelemekle
Ahlak benzeri blmde, sosyal hayvanlarda
dzenleyen ve zarara ve ldrlmesini engelleyen "ket
vurma" sz gibi, bu mekanizmalar, kendi
byklklerindeki ldrebilecek olan hayvanlarda, en
nemli ve bu yzden de en yksek biimde Bir kuzgun, bir kuzgu-
nun gzn tek bir gaga oyabilir; bir kurt tek bir darbesiyle, bir
kurdun paralayabilir. Ket bylesi engellemeselerdi,
ne kargalar ne de kurtlar. Bir gvercin, bir ve hatta bir
bile, tek bir ya da ldremez. Ancak, byle zel
olmayan yetenekleri ve bu yetenekleri sayesinde, kovalama-
da, yakalamacia ve paralamada, daha stn kuvvetli bir daha yetenekli
olan "meslekten" hayvanlardan kurtulabilirler. Yani, zgn avianma
byle bir kendi trnden birine nemli bir zarar vermesi
Bir hayvan btnyle "uysal" hayvanlar tr ii cid-
diye byle bir engelin zarar
grmesi olmayan bir ortamda, yenik bir yenen hay-
vandan abucak kaarak yenen
byk glklerle, ve gaddarca
66 CoGiTO, '96
Ecce Homo
grlr. ve "Ahlak ve Silahlar"
blmnde, simgesi olan gvercinin, da hibir ketleme
ldresiye eziyet tim.
Asla bir oyununun bir gvereine bir kuzgun ver-
mesiyle neler gzmzde Keskin bir bir vurucu silah
olarak bulgulayan insan, tam da bu durumuna uygun grnyor. Elinde
yumruk biimli bir balta tutan, bir gibi sinirli ve parlamaya bir
bile rpertiyor.
Genel ve tinbilimcilerinin bireyin de
yarayan tm insani biimlerinin, sorumluluktan yolun-
Bu bu blmde somut rneklerle gibi,
ortak mutlaka en az bir yaban
ve bir alakarga kadar ve en bir maymunu ya da bir kurt kadar
bir dosttu; ve kendi savunmak iin mutlaka kendi tehlikeye ata-
bilirdi ve gen ve merhametliydi ve tm bu hayvanlardaki
ldrme "ketlemeleri" onda da bulunuyordu. szkonusu "hayvansal"
igdlere biz de btnyle sahibiz.
sonucunda, ldrme ve igdsel ldrme ketlernesi
mevcut denge bozulunca, bu igdlerin hemen etkisiz
syleyebiliriz. Yumruk biimli balta bile, yle abuk ve ldrme
sunuyor ki, ekme yakarmalada vs.
gvdesinde bulunan silahlarla katili engelleyecek
igdsel ketlemesini durum,
kadar byk lde, uzaktan etkili modern silahlar iin de geerli;
ketlerneye yol aan, tm uyarma oluyoruz.
Daha derinlerdeki duygusal yol aan bir
bklmesinin, bir
ve ldrmek zorunda hibir insan bile

etkili ne ki,
edimimizin da Bylece, yaramaz bir
bir atmaya bile eli varamayan bir insan, bir raketi
basabiliyor ya da bir atacak ve bylelikle yzlerce
alevler iinde korkun bir biimde lmesinin stlenebiliyor.
uslu, namuslu aile bombalardan serdiler. ve bugn adeta
bir gerek bu! Demagoglar, igdsel salt
olsa da mkemmel bir bilgiye sahipler ve
ketleyici bir biimde, nemli bir
ara olarak
Tr ii seilimin egemen ve bunun tm
bir var. trn ynelik
konu nc blmnde, ve toplumsal
dzeninin ele onuncu blmde, rekabetin, trn
evresinden olarak neden dur.umunda, en tuhaf ve amaca
uymayan yol olduka bir biimde
Heinroth'un bu kt anlatmak iin rnekler, argus
tavusu'nun ve temposuydu. Yine, daha nce de
CoGiTo, '96
Konrad Larenz
gibi, insani gdsnn nedenin
bir sonucu
1955 ldrmek zerine" kk bir
ki, gnmzn uygar
gdsel eylemlerin yetersiz ve bunun
insan zellikle de derinlik ve
psikanalistlerinir, Sigmund Freud'un, zel bir lm
igdsn insani kt gayet
basit bir biimde, tr ii seilimin, erken dnemlerde insanda, bugnk toplum
dzeninde uygun bir subap lde bir
kesine bir Bu szcklerde hafif bir
sulama bulunuyorsa, burada onu geri
zaman diliminde, lm igdsne kesinlikle inanmayan, z yok edici
srdrme igdsnn olarak yorumlayan
psikanalizciler Daha o zamanlar, tr ii seilimin yol
sorunuyla ilgilenen birisini ,
Colorado, Denver'li psikiyatrist ve psikanalizci Sidney Margulin,
lilerinde, zellikle Ute'lerde, ok titiz psikanalitik ve sosyal psikolojik incelemeler
ve bu insanlarda, gnmzdeki Kuzey Amerika
kadar ok gdlerden muzdarip
gsterdi. Margulis' e gre, salt ve
dayanan bir srdrdkleri grece az boyunca, en byk
dayanan, son derece bir seilim etkili Bu
byle bir sre iinde, genetik kodda gerek yol
kesinlikle evcil hayvanlar da, keskin bir sayesinde, benzer bir
btnyle etkileriyle olan Ute
lilerinin de, kabilenin yeleri kadar duyuyor sz edilen
patolojik grnglerin sadece, kabileleri sz edilen srecine maruz kalan
grlmesi de Margulin'in destekliyor.
Ute hibir insan nevrozdan
ve Margulin bu ortak nedeni olarak yine
gsteriyor. Yerlilerin kendilerini hasta olarak duyumsuyor ve
ve neden sorusuna "ben bir Ute'yim!"den
veremiyorlar. Kabile yesi olmayanlara ynelik ve ldrme, gndelik olay-
buna bu tr olaylar kabile yelerine son derece enderdir,
nk, Ute'lerin daha nceki tarihiyle olan tabularla
engellenirler; beyazlada ve yerlilerle srekli bir iinde bulunan kabile,
kendi yeleri her ne olursa olsun nlemek
Kabilesinden birini ldren, geleneklerin iinde, intihar etmekle ykmlyd.
Polislik yapan ve almaya kabilesinin bir yesini, kendini savunmak
iin ldrmek zorunda kalan bir U te bile bu yasaya istenen
Ute, ve kan lmne neden
Polis, katili yakalama emrini -hi ldrme
beyaz amirlerine Polis Ute'ye gre, sulu intihar etmekle
ykmlyd w bunu mutlaka koyarak ve kendini, polisi, onu
vurmak zorunda Ama o zaman da, polisin intihar etmesi
gerekecekti. komiser, emirde inat iin, bu tragedya da,
68 CoGiTo, '96
Ecce Homo Insan)
ngrlen biimde Margulin'in bu ve bir
su ve istemeden gnll olarak
ekmeye eski Yunan gibi okunuyorlar.
kazaya Martin'in, Ute bu
yorumun nesnel bir biimde ve
hatta bir etkisi var. Accident-proneness'in (kazaya
bir sonucu olarak ortaya ve
Ute'lerdeki otomobil otomobil kullanan herhangi bir insan
daha yksek iinde gerek bir fkeyle, bir oto-
mobil olan herkes -bu durumda hala kendini lde--
da kendini yokedici biimlerine ynelik gl bir ortaya bilir.
Hatta, byle zel durumlara "lm gds" deyiminin grlmektedir.
Elbette, tr ii seilim, bugn bile istenmedik bir bymektedir, ama
tm bu grnglerin ele bizi konusundan ok
Mlkiyelin kendini gdsnn vb. igdsel temellerinde son derece olumlu
ve saf, drstlkte ise olumsuz bir seilim Gnmzdeki ticari
rekabet de, gdleri en az devri kabileleri rek-
abetin, tr ii beslernesi kadar korkun bir biimde besleme tehtidi
Zenginlik ve g edinmenin, ocuk de yol bir
yoksa durumunun daha da kt
etkisinin ve tr ii seilimin kavramsal
bedeli olarak gze almak zorunda ktlklerin nc da,
bir biimde olan temposudur. insanda, kavramsal
ve nce bunun sonucu olan szck dilinin
bulunmayan bir yetenek Bir biyolog, zelliklerin
sz maddesindeki, genlerdeki
Gregor Mendel'den daha yzlerce nce hukuksal
bir ve bu biyolojik olaylarda ilkin salt benzetme
bile getirmez. Bugn bu ift anlam bizim iin yle bildik bir hale
ki, herhalde zellikleri sadece insanda
byk oysa bu szlerimle, bir
insan, oku ve ya da kltrel daha bir kavimden
o andan sonra bu sadece onun ve
dahil tmnn, sanki mtasyon ve seilim yoluyla gvdede
gibi sahiplendiklerini anlatmak isteyecektim. Elbette,
nem bir kolay kolay dumura gibi, bu aletlerin
da kolay kolay
Tek bir birey bile, trn iin bu denli nemli bir ya da
edinirse, bu edinim, hemen tm poplasyonun ortak olur ve tam da bu durum,
kavramsal birlikte sahneye tarihsel binlerce kat
daha yol aar. O ana dek jeolojik boyunca sren uyum
sreleri, birka kk zaman dilimlerinde tamamlanabilirler.
ve yeni adeta belirsiz bir biimde ilerleyen soy tari-
hi ya da (phylogenese) zerinde, o andan tarih soy-
yoldan hazinesi zerinde, tarihsel olarak ve geleneksel olarak
kltrn ykselir.
silah ve ara ve bu ikisinden kaynaklanan, dnyaya ege-
'96 6g
Konrad Lorenz
men gibi, kavramsal nc ve en gzel da, tehlikeli
sonulara yol aar. tm kltrel en byk kusuru onun,
bireysel yoluyla, yoluyla etkilenebilir zelliklerini ve
ilgilendiriyor Trroze zg,
pek byle bu kavramsal sahneye
nce iinde olup trsel iinde her-
hangi bir gvdesel belirtinin gibi,
kez bir insan, yumruk biimli bir balta eline neler olabilir?
Herhalde, iki- ya da daha byk ocuklarda gzlernlenebilen,
kadar nesnelere hibir igdsel ya da ahlaksal ketlerneyle engellenmek-
sizin, tm gleriyle benzer bir Byk bir ilk
bulan da, bununla, kendini bir vurmak iin hi tereddt
Duygusal korkun etkisinden haberi nk
gelen ldrme ketlemeleri, bugn gibi o zamanda da, onun
donanurima gre Kabile yere
Bunu kesinlikle kabul edebiliriz. Topluluklar halinde
hayvanlar, bir lmne, kez son derece dramatik bir
biimde tepki gsterirler. Yaban bir srsnn nnde uarken silahla
vuran Heinroth'un gibi, l zerinde, savunmaya son
derece bir biimde dururlar. Ben de bir bir Nil bir yaban
yavrusunun yavru byklerinin ve
hemen beyin Yavru
ldrc ama yine de lmesine, betimlenen
biimde tepki gsterdiler. Oyun hibir ama
yaralayan Mnih'li fil Wastl, yle bir ki, onu korumak
nne geti ve ne ki byle yapmakla,
nledi. Bernhard Grzimek, bana, kendisini ve ciddi bir
biimde yaralayan bir erkek fkesi getikten hemen sonra,

kez Kabil, byk eyleminin korkun ynn hemen ok
ye ldrlrse, kendi srsnn gcnde istenmedik bir yol
herhalde ancak
nleyici ceza ne olursa olsun, her durumda, daha o
zamandan, kendi kendisini yok etmekten koruyan, ilkel de olsa bir tr sorum-
luluk biimi ortaya
Sorumlu tarihinde ortaya ilk demek ki, silahlan-
ma ile gelen ldrme ketlernesi bozulan dengeyi yeniden kur-
teki tm konularda, bireylere talepler, ilk insan-
larda henz olduka basit ve yerine getirilebilir talepler
Tarih ncesinden Cro Magnon gibi ilk gerek da bizimkilerle
igdlere sahip ve ve topluluk-
bugn hala srdren kabilelerden,
Merkezi Yeni Cine'deki Papua'lardan pek de kabul edersek,
hi de byk bir speklasyoncia Bu kabilede, kk
her biri, srekli bir durumunda ve olarak bir
iinde bulunuyor; burada Margaret
CociTo, '96
Ecce Homo !nsan)
Mead'in anlamda, erkek ele geirmek rgtl
seferlerinin ancak, blge sonucu bir
ya da birka ocukla da bii-
minde, gerekiyor.
bu kabullerin en on ya da on arka-
ve birlikte, bu tr bir topluluk iinde
Az bu erkek, zorunlu olarak, birbirlerine bir topluluk haline
en gerek Her biri, bir
defalarca ve okullu gibi, stnlk,
vb. yznden srekli bir rekabet bulunsa da, bu rekabet mutlaka,
ortak savunma gerisinde Kendi
yle zorunda ki, tm tr ii
gdleri, ynelik olarak yeterince doyurulurlar. her biri-
miz bu bu on erkeklik toplulukta, yelere
Hz. on emrine, daha ok ve ne ldrr, ne iftira
eder, ne de ya da bir Fraser-Darling'e gre
geyiklerde ve Washburn'un, de Vore'un ve gzlemlerine gre,
gibi, salt anne ve ve bilgelere de
mutlaka hrmet ederdi.
Bir birey bile, en nemli igdler olan
ekme ve itme igdleri, yani ve tr ii dengeyi
bozacak iki sonuca yol ilkin, bireylerin
ok az gerekten iyi dostu ok eskiden beri bili-
nen, atasz bir gerektir. Her byk zorunlu olarak beraberinde
byk tekil olarak,
ok bireyin, kk bir uzam iinde tm toplumsal tepkilerin
yol aar. Toplumsal ve her trden ykmllkle zorla
olan her modern byk kent huzur bozucu grngy, bir dostun ziyareti
gerekten sevilen ve uzun sredir grlmeyen bir dost bile olsa bu, bek-
gibi, pek de yle bilir. sonra bir de
telefon hamurdanarak itiraz etme de bilinmektedir.
deneysel bildikleri gibi, dar
bir alana (crowding) belirgin bir
bymesinin bu istenmedik bir de gd-
leri tre uygun bir biimde "ngrlen" llerde eklenir.
birinci ve bir zamanlar tr ii iin doyu-
rucu nesneler sunan ky, ideal bir
daha da toplumsal
iin gereken tm gitgide daha bu arada, bu
Iere yneltilen istekler de giderek a, belki onu hi
olsak bile, en iyi gibi gerekecek;
bile sevmekle ykml
rimize byle bir asla syleyebiliriz.
rin dizginleme bulunan tm elekme genli-
beri kt syleyen ilk gnah hakikat
kr krne tersine onlara hakim ve
CociTo, '96
Konrad Larenz
nceden grerek sorumlu bir kendini sorgulama iinde
ierirler.
-umulur ki, kltr geride srekli artan bir bym-
eye devam beklenebilir. Sorumlu ahlaktan beklenecek verim de lde
byyecek ve tr toplum iin yapmaya
ile, ondan talep ettikleri uurum gitgide bymekte ve bu
-uurumun ile da giderek Bu yzden bu
ok huzur bozucudur, nk iyi niyetle bir insanda sorumluluk
duygusunun ya da zel olarak yznden
grlmemektedir. Daha ok, bugnk
ticari toplumsal dzenin, insanlar rekabetin, gerekten etkisiyle, tam
tersi bir yne ciddi ciddi korkmak gerekmektedir. Bu yzden, sorum-
luluk iin bu ynde de-srekli bir grev ortaya
Sorumlu gcn abartarak bu sorunu zmesini
Bu onun bizim igdsel kltr
gerekliliklerine uyduran ve onlarla birlikte bir sistem bir dn-
leme alakgnll bilgisiyle Bu
trl olan bir ok
Hepimiz, igdlerimize egemen olma duyuyoruz,
her birimizin sosyal igdlerle ya da meydana olan
gre, kimimiz daha ok, kimimiz daha az Eski ve iyi bir
psikiyatrik gre, bir psikopat, kendisine talepler
ya kendisi aa eken, ya da kendisi ektiren biridir. O halde, bir anlamda
. hepimiz birer nk her birimiz, ortak bizden igdsel
vazgemelerden tr ekiyoruz. Ama bu zellikle, bu talepler
ken, ya nevrozlu, yani hasta, ya da sulu olan insanlara yneliktir. Bunu daha
"normal" insan bir psikopat'tan, iyi bir suludan, pek de yle,
durumlarda birinin bir hastadan gibi kesin
Aradaki daha ok, bir kalp olan bir insanla, "kalp
olan, yani kalbi, bir iyice ya da dar-
iin artan kas gte olmayan bir insan
farka benzer. Bu benzetme, dnleme enerji'ye mal de
uygun Sorumlu zsel verimine bu ahlak
bir yol aabilir ki, bu daha Friedrich Schiller'in gznden
Herder'i, "tm en zekisi" olarak Schiller,
tm ve harika
bir yergide bununla alay etti. seve seve hizmet ederim, ama ne ki
bunu tr bu yzden, erdemli

tr hizmet etmekle onun
edimlerini de, onu bu yneltenin olup
Son k erteye dek Kant' bunun tam tersini
gerekirdi, bize hi olan, ama sorumluluk iinde kendini
sorgulama sayesinde, gnlnn bize terbiyeli davranmak zorunda
kalan bu adama byk vermemiz gerekirdi. Gerekte ise, bu tr iyiliksevedere
olsa olsa ok bir biimde duyuyoruz, bize
72
'96
Ecce Homo Insan)
iin dosta davranabilenleri ve bu edimiyle, edilmeye bir
asla getirmeyenleri seviyoruz.
Unutulmaz Perdinand Hochstetter 71 veda
Viyana niversitesi'nin o zamanki rektr olduka szcklerle,
uzun ve iin ona Bu zerine Hochstetter,
ve paradoksu, bir biimde ieren bir
ve biimde beklerneye olmayan bir
iin bana ediyorsunuz! Bana de bu
olan anne-babama, edin. Ama bilimsel ve
boyunca ne size drstlkle syle-
mem gerekir ki: her zaman o an tam da en ok giden
Ne dikkat ekici bir Kesinlikle gibi, hi bir zaman Kant
olan bu byk bilimcisi, onunla
benimsiyor ve zamanda ve yksek
sayesinde, Schiller'in yergisinde daha bir
biimde ad absurdum' a Ancak bu yolu, yapay bir sorunun
ok basit zmndedir, sorumlu bir dnleme ve
grmektedir.
belirli bir rnekse kendisinin, eylemlerini durumun-
daysa, bu eylemler basit ne kadar az uyuyorlarsa, onlara o
kadar yksek bir verecektir. Ama, olarak seilecek bir insan
sa, dosta kesinlikle denli
olsalar da- tersine esas olarak duygulanndan kaynaklanan insanlar
seilecektir. Bylelikle, bir eylemlerini mi yoksa kendisini mi
gre, iki lt bir paradoks
insan
uyarak toplumsal iine giren birisi, normal
dnleme ok az zorlar ve zor duruma
devasa ahlaki rezervlerini Ancak, daha gndelik kltr
istemlerini yerine getirebilmek iin, ahlaki tm dizginleyi-
ci enerjisini harcamak zorunda kalan bir kimse, yklenme durumunda,
ok nceden iflas eder. Kalp enerjiyle ilgili yn, burada da ok
uygundur, nk toplumsal iinde "dengelenemeyen" yklen-
me, "enerjileri" lde, ok zellikler
en kolay bir defada ve
byk bir uyma daha ok, sinirlerin hangi nedenle olursa olsun
uzun sre enerji tketici etkisidir. znt, glkler, korku,
umutsuzluk vs. hepsinin etkisi ya da hapiste bu glklerle
birok gzlemlerne bir kimse, ahlaki
nceden kestirilemez ve bir biimde ortaya bilir. Kaya gibi
insanlar, birdenbire ve kendilerinden zel bir beklen-
meyen insanlar, adeta tkenmez bir enerji gsterirler ve bu basit
rnek da, ahlaki istemlerini ayakta
olurlar. Bu tr olan biri, iyi gcnn ve
iki da bilir. Bunu anlayan bir insan, kendini, kendisinden
daha nce ken birinden daha stn da bir biimde
'96
73
Konrad Lorenz
demektir. En iyi ve en soylu olsa bile, sonunda daha fazla nok-
taya gelir: Eli, eli, lama asabthani?
Kant' ahlak gre, insan isel sorumluluk iinde kendi-
ni sorgulamaya olarak, sadece ve kendisi iin kesin buyruk'u sunarlar. Kant'a
gre, bir olarak insan, dzenleyici ilkesinde akla gre bir
bir eylemi isteyemez. Belki ok bir itiraf olacak ama, sylemeliyim ki, buna bir
saniye bile ciddi ciddi inanahilrnek iin ancak Kant gibi dnyaya bir profesr ve
saf akla byle tutkuyla biri olmak gerekir. Evet, filozofun insan
ok yce kendisine day-
bir eylemden, bu eylemin dzenleyici ilkesinde bir iin,
bilgiyle kabul etmesinde, benim iin bir var.
Gerekte ise, bir bilgiyi, bir iin hep duy-
gusal bir faktr gereklidir. evrim gelen
duygusal yok sayarsak, bizim iin bir bir
insan ve hibir olmazsa, kendi iinde sonsuz
motorsuz bir ark gibi Kendine
ynelik bize, bir biimde hedeflere iin aralar sunar,
ama bu tr hedefleri koymaya ya da bize emirler vermeye gc yetmez. Mefistofeles
trnden ruhilistler ve bu yzden "hi daha iyiydi" gibi
hidrojen eylemlerimizin dzenleyici
ilkesinde kesinlikle bir
bilin igdsel olan ve
olan, son derece bir organizasyon ki, bu organizasyon, yksek
hayvanlardaki benzerleriyle sadece akraba byk lde Sadece insanda,
kltrel olana noktada, hayvanlardakinden znde
Tm eylemlerimizin itici gc, adeta btnyle bu
kaynaklamr, kendimizi sorgulayan denetiinine
en gl bir biimde tabii olanlar bile. Sevgi ve dostluk, tm gzel-
lik duyusu, sanatsal ve bilimsel bilgi gds oradan Hayvansal
denilen tm bu zelliklerinden elinden insan
olarak insan, asla bir melek
Bu arada, tm iyi ve iyi insan
ahlaktan ve tm "egoiste"
gerekleriyle eylem gdlerinin, "hayvansal" igdlerden
anlamak hi de zor
Bir ocuk suya bir adam da suya onu
eyleminin dzenleyici ilkesini ve bunu bir yapa-
gryor: bir Homo Sapiens L. bir tehlike iinde olan
kendi trnden bir ocuk grrse onu Bu soyutlama, ieriyor
mu? Kesinlikle iermiyor! Bylece, kendi ve byle akla
uygun ve ahlaksal iin kendisiyle gurur duyar. gerekten byle
o suya atlamadan nce oktan olurdu. Yine de, bizim
kltr insam, salt igdsel olarak ve her benz-
er durumda kesinlikle biimde davranacak duymaktan oluyor.
iindeki hayvan ama iindeki insan
syleyen eski in bu iindeki daha en
kt, ve kk gereken bir sylemiyor. sadece
74
'96
Ecce Homo Insan)
insana zg, yksek ahlaksal kabul edilen gerekten de yle olan eylemler
iin, btnyle bir biimde, maymun olan ata-
lanndan miras bir biiminin gstermek iin,
daha uygun bir tepkisi var. Bu tepkiye (Begeisterung) deniliyor. Alman
dilinin bu tepki iin szck bile bunda ok yce, insana zg yanitin'in
(Geist) insana egemen dile getiriyor. Yunanca olan Enthusiasmus
ise, bir ele Gerekte ise,
egemen olan, bizim eski dostumuz ve yeni tr ii Ve bunu,
toplumsal ok eski, hibir biimde tepkisi biiminde yapar.
Szkonusu tepki, buna uygun bir biimde, toplumsal iin,
gerektiren durumlar , adeta bir refleks gibi nceden kestirilebilir
bir biimde Bu somut olarak aile, ulus, Alma Mater (bilimleri
besleyen ana, yani niversite .N.) ya da spor kulpleri ya da
sanatsal tmevanmsal
gibi soyut kavramlar temsil ediliyor olabilirler. Burada, ilk
kendim olarak ve da bir biimde
olarak da, ok
tehlikeli olmasma yol aan netlik gstermek.
optimal bir biimde ve demagoglar olarak
uyarma durumu, ncelikle, yukanda tehdit edilmesiyle
ortaya ya da yapay hemen keyfi olarak seilebilir ve hp-
tehdit edilen gibi, somut ya da soyut olabilir: Yahudiler, Boch'lar, Hun'lar,
smrcler, tiranlar vb. de en az dnya kapitalizmi, emperyalizm
ve birok -izmler kadar etkilidirler. olarak, sz edilen uyarma durumuna,
en keskin demagoglann bile iine
ce srkleyici bir "fhrer" (nder) figr eder; politik izgilerin
yntemlerin dpedz da, demagojik olarak insa-
tepkisinin igdsel nc ve nerdeyse en nemli
nokta, en gl durumlannda ok birlikte srk-
lenenlerin bu noktada, VIII. blmde betimle-
nen anonim sr btnyle benzerler, yine biimde, birey
birlikte, srkleyici etki de geometrik olarak artar.
Duygusal bir lde gl her erkek, sz edilen tepkiyle birlikte
znel bilir. olarak bilinen duygusal nitelik bu arada
ve, daha bir gzlerole gibi,
yzeyinde, bir rperti belirir. gndelik tm ve
stne duyumsar, kutsal devin uymak iin her gibi
Bu devin nndeki tm engeller anlam ve
nemlerini yitirirler, ve ldrmeyi engelleyen igdsel
ketlemeler, ne ki glerinden ok yitirirler. bimeler, tm
ler ve srkleyici dikte gelen tm savlar bylelik-
le tm tuhaf bir biimde altst sadece temelsiz
zamanda ve grlmesinin susturulurlar.
bir Ukrayna atasznn gibi "Bayrak trompetin
iine girer!"
Bu nesnel olarak gzlemlenebilir eder: enine izgili
toplam kas sisteminin artar, gvdenin kollar biraz yana
CociTo, '96
75
Konrad Larenz
ve dirsekler gsterecek biimde, biraz ieri
dndrlrler. gururla ene ne ve yz hepimizin,
sinemadan "kahraman yz" olarak ok belirli bir
ve tyler dikilirler; bu, ataszne konu olan "kutsal
rpertinin" nesnel yndr.
biimini, srsn ya da ailesini bir yreklilikle savunmaya
koyulan bir olan bir kimse, bu rpertinin ve
Byle bir de, enesini
ne gvdesini ve onun da tyleri bu
da, nden gvde gle ve mutlaka rktc bir etki
biimde bytlmesine yarar. ie dndrlmesi en tyl
evirineyi ve bylelikle bu etkiye hedeflemekte-
dir. Gvde ve tylerin kombinasyonu, kamburunu
bir kedideki gibi, bir "blf" e, yani gerekte daha byk
ve daha tehlikeli gsterme devine hizmet eder. Ama bizim "kutsal rperti"miz,
sadece izleri olan krkmzn tylerinin bir

Maymunun toplumsal savunma tepkisi neler ama
onun da ya bir insan gibi, kahramanca ortaya biliy-
oruz. srsn savunma tepkisiyle, gerek bir
soytarihsel benzerlik hi yok. Evet, birinin bir zamanlar
brnden gzmzde ok iyi Bizde de savunmak
iin ne birincil olarak toplumsal karakterdedirler.
Bize ok yce grnen bir iin ne maymun olan
toplumsal savunma tepkisiyle sinir hayal
bir olarak kendimiz iin nemli bir
olarak kabul ediyorum. Bundan bir insan,
igd zrl bir Ama kr kendisini srkleme-
sine izin veren birisi ise, iin bir tehlikedir, nk o, insanlarda kavgaya yol
aan biz deney
gibi, yapay bir biimde ok iyi bilen
olur. Eski ya da dinlerken kutsal bir rpertiye olur-
sam, de, sosyal istediklerinde, ritmik sesler
bu Birlikte sylemek demek,
elini demektir.
yaban yengi gibi, gerek bir,
otonam igdsdr. Kendine zg kendine zg ortaya meka-
ve herkesin kendi deneyiminden gibi, yle doyu-
rucu bir ki, etkisine hemen hemen koymak ola-
Yengi yaban sosyal etkiliyor, hatta belirli-
yorsa, dolu kavgaya igds de, toplumsal ve politik
byk lde belirlemektedir. ve kavgaya
nun nedeni, birbirine kamplara tersine, bu biim-
de nedeni, bu toplumsal
iin gerekli olan durumunu Erich von Holst'un gibi,
"Bir kutsal gerekten tm dnyaya hemen, birbirine
man iki yoruma (biri hakiki ve biri yorum) ve ve kavga es-
'g6
Ecce Homo Insan)
kisinden daha da ok alevlendirirdi ne ki, gibi
iin."
Janus bu: Kendisini en yce hizmetine adayabi-
len tek olan insan, bunu yapmak iin her trl tehlikeyi ldrme-
yi bile) gze alarak, yaphklanm en yce olan rgt-
lenmeye gerek duyar: Ecce Homo!
Almancadan ev.: Mustafa Tzel
'96
77
Gandhi ve Adolf Hitler: Karizmatik iktidanniki u Granger Koleksiyonu ve ilius-


Roger Caillois
Byy, temas ve nesneler zerinde ani ve kusursuz bir ege-
menlik etki retme olarak her gerek bir by
syleyebiliriz. Oysa nesneler boyun harekete geirmek iin
kimi gler, bu gler iinse uygulama gerekmektedir. stelik, zerine daha
etkili birka numara eklenmezse bycnn Fakat insan-
lar nesnelerden daha esnektir: szler ve onlardan ok By,
gibi nesnelere de egemen
DOGASI VE
Btnyle zerine bir iktidar yoktur: her zaman iin esas olan
Polis beyaz durduran
nedir? Polisin fiziksel gc dzenleme zerine
bir olabilir mi? Btn srcler felsefeci
bu. Fakat bu sorun zerinde kafa yoran ve polislerin
uymaya karar veren ka olabilir? insanlar igdsel olarak en olana
ancak yetkeyi elinde bulundurana boyun
imgesidir bu. makineli tfek korkusuyla sindiren ve herkesi
silah tehdidiyle zerine grevi yerine getirmeye zorlayan despotlar
bazen. Sonuta bu bir bir Gerekte makineli tfekler
asla byk rol oynamazlar. Nadiren eyleme geme olur. Bunun halk
zorlayabildikleri de birok ldre-
bilirler. nemli olan makineli tfek makineli tfek
makineli tfeklerin hkmetin hizmetinde Her trl iktidar
CociTo, '96
79
Roger Caillois
gten daha nemli bilinmesi ok nem-
lidir. Zaten gc iktidar, makineli tfekleri kullanan adamlara
ait olurdu, yneten subaylara hatta bu subaylara emir veren ve iktidar bu
durumda daha da azalan elleri birine
Kimi daha da tuhaf bir
ve zorla, neredeyse eli gzetiminde
Yine de askerlerin polisten daha ve iste-
meyen ya da lde az isteyen biri iin seim
grnmez. Fakat jandarmalar yetkeyi simgelemektedir. stelik bir silah
tutmak iin bu yollara gerek yoktur. daha nceden, basit bir
jandarma bir
bir buuk dzine
lm tehlikesini gze ve ldrmeye
reddetmelerinden trdr. duyulan gveni sarsmak ve
iin kendilerini bu ifade ederler. nk bu herhangi
birileri Onlar hkmettir yani gereken iktidar ta
kendisidirler.
Geriye bir genel bir seferberlik ve milyonlarca
tehlikeye sokan bu kararlara topluca boyun Gerekte btn bun-
lar, grnmnn ya da byl en gsterimierinden birini

ve biimleri oktur. Max W eber'den beri bunlar
temel blmde yasal iktidar; iktidar ve karizmatik iktidar.
bir iktidara gtrr. bu. Usa
bir sz konusudur. Prens kutsal Hi kimseye verilecek
yoktur prensin. ltfuyla srer. her trl dokun-
cadan korur onu. ok ve pek ok bu trdeki ikti-
dar, organik topluluk grnm sunan bir topluma Kendisini biraz da byk
bir aile gibi grr bu toplum ve sonuta bir tr baba yetkesini kabullenir.
olan ikinci tr iktidar grevler ve
en yetkili kendisinde en stn ynetim yetilerinin
kimsenin elindedir. toplumlarda yani ykmllk
ve toplumlarda bu tr bir iktidar grlmekte-
dir: bu noktada kamu ynetimiyle iktidar, belli bir zaman iin
stlenen ve gzetim tutulan memurlara
Oysa ki karizmatik iktidar liderin Gcn hibir
maz. Bu g, kazanarak elde edilir ve liderin byleyici etkisine
seilen bu kendisine insanlarda erin
iinde yoluna devam eder. Bu tr iktidar, devinim iindeki bir toplumun, yani ortak bir
srdrlmesinde tutkuyla bir araya bir insan belir-
Liderinde ve garantisini bulur. Bunun
lider, nerdeyse zorunlu olarak bir bir fatih ya da bir peygamber
izlerumi sunar. Her nce, srkleyen bir nderdir o.
toplumlardaki ve bu tr bir kabullenemez.
Genelde ilk iki trdeki gler ynetimi Hemen hemen hepsinde g ve
ynetim her an oranlada dzenlenir. ncelik kimi zaman geleneksel trde
kimi zaman da trdedir. ve dinde durum tam olarak byledir:
Generallerin ve nlerine tmyle,
Bu durumda karizmatik iktidar ilk
Bo
'96
Karizmatik Iktidar
gelen bir olarak Silah sesleriyle ve byk bir gsterisiyle tarih sah-
nesinde Muhammed gibi bir din kurucusu ya da Cengiz Han gibi bir gebe lideri
yaratmak zere zaman zaman yeniden Yine de daha dikkatli bir inceleme,
karizmatik asla yok gsterecektir. zellikle de liderlerin
etkili partilerde nemli bir rol Fakat hkmeti kur-
gelenek, gerektirecek yani
karizmatik yerini
Adolphe Hitler'in kariyerindeki ilginlik ve bun-
sonucunda dnya belirlenmez. Elinde bulundur-
bile incelemeye ki bu da kariz-
matik hkmet modeli, bu tiir bir ynetimin ilk
bir toplum olarak ele Bu
zerine birka daha sylenebilir; disiplin ve
Lider'in gstermenin erdem bir partinin
Bu parti, bir ilke zerine olsa da bir tiir ykn-
rusn Devlet modeline gre Kesin sonuca gtiiren yenilik
bu noktada Gn gelip parti devletinkilerin yerini
btiin bir ulus, memurlada ykmllkleri stlenen
bir yneticiler elinde bulur kendisini, fakat bu yneticilerin rollerini ok
daha bir biimde ynlendirmektir. Liderin
iradesinin yerini ve bunu gereken her yerde hissettirirler. Bu arada, tam tersi bir
ynde, liderin gcnn gz ve onun

Bu ara, toplumun binlerce dzen kadar
grnebilir. nemli olan, kendisi hibir kabul
rakip rgtler sistemli bir biimde Daha da iyisi: ve
ne olursa olsun, her trl dernek herhangi bir kendini (bu
dzlemde bile) hemen gzetim
hibir grlmemektedir. bile uzak durmak
gstergesidir. tekelci, bir duygudur ve tuhaf fakat
bir bu duyguyu ynetimin er ki durumuna getirmektedir.
Sonu olarak lider neler Bu ylesine biim
ki mitolojik modeliere sylenebilir. Georges Dumezil'in
gibii Hint-Avrupa sylenceleri iki ve btnleyici hkmdar imgesi
Hukuku ve Esinli. Birincisinin temel grevi
ll, ve ve vaatlerin gvencesi olan
Hukuku, iktidar dzeninin patronudur sanki. Oysa Hukuku'yla
bir araya gelerek bir ift Esinli lider lszdr, ve Olduka
ortaya ve gelip geicidir. Esinli liderin nitelikleri
en Eylemi byldr yani ve Yeni
gen ya da santorlar gibi hayvan insan biimin-
deki kitleleri srkler. Karizmatik iktidarla benzerlikleri gtrmez.
Kusursuz bile nk gerek dnyada, sosyologlara bu tiir
temel biimlerini ve soyutlama verenler, maskeli ve
insan ve askeri derneklerdir.
1
Georges Dumezn, Essai sur deux repisentations indo-europiennes de la souverainete, Hint-Avrupa
Grnm zerine Deneme"), Paris, 1948, Blm Il, (s.38-54.)
'96
Roger Caillois
HiTLER, EsiNLi LiDER
Hitler, esinli mitolojik nitelikleriyle kendini gsterir hemen. Ancak bu
niteliklerin belli bir sahiptir nk ncsnn bile kendisinden
gstermesini istemektedir ve nk imgelem gc igdsel olarak
ona. Zaten, hareketini ortamlarda beklenen lider, trdeki
Devlet karizmatik trdeki esinli yneticiyle Nasyonal sosyalist
partinin kurucusu Gottfried Feder2 bu mesihi Luther'e, Savonarole'e ve
Muhammed'e benzetir. Temel erdem olarak demir bir irade ykler ona ve
bir olarak Bu da mesih, fanatizmine
gvenebilir. Her trl olarak grr kitleyi ve onun
Sonuta, ulusu ynlendirerek "uyurgezer bir gvenlik" iinde
stelik kararlan da kesindir. bile ister.
O dnemde evrelerde etkisi byk olan Ludendorff,3 benzeri bir askeri lider
portresi izer. Mutlak bir mahkum eder onu: insanlar
ok ciddi ve olsalar da hi kimse, onun denetlerneye
Lider ve bir hareket eder fakat
zamanda bir yklenme gc de Psikolojisini halka zg
kurtaran bilinlilik da geebilir: tarihi, bir gener-
alin ne asla onun neler asla ifade edemeyecektir.
Generalin mlkdr bunlar ve kendisi de ancak gerilim
btnyle hissedebilir bu
bir tr sz konusu olan. Manteuffel bu olan dile
getirir: Evet beyler. Ben askerim: askerin bir ve ben de bunun
isterim. Bir komuta etmenin, topunun sizi her an
huzuruna bilmenin, ve yurdun
emidere bilmenin yce duygu: duygu-
ve bu gerilimi ilahi byklktedir."4
burada sz konusu olan fakat
Devlet genelde, ulusun srekli riske atan ve mutlak bir
elinde bulunduran adam olarak kabul General de Devlet da
belki kendilerini olan Onlara tut-
ngrlen ne hesaplar ne de duyusuz III. Reich'in ve
Walter Darre'yse tam tersine, yneten byk liderlerin kendilerini
"zamana ve dnemlerinin biimine gizemli bir duyguyla kulak
verdiklerini ne srer. Gottfried Feder gibi Darre de bir uyurgezer
grr Esinlendikleri bu duygu, bir annenin hissettikleriyle
bundan yoksundur. Bu duyguyu "Toprak
Ana"'yla Bunun "evrensel olan bolca kozmik
uluslar bu yetiden yoksun grnrken Almanlar ona her
zaman iin sahiptir.s
Bylesi bir alanda psikolojinin ve mitolojinin ne denli da fark ediy-
oruz. Bu somut olan Adolphe Hitler, benimseyerek
da. Yeri kabul gren formlleri yineliyor: "Uyurgezer yoluma
devam Burada sz konusu olan, biimiyle ve kendisinin
halka biimiyle Fhrer gereklik ya da propaganda
Bu durumda ve etmenin bir
2
Gottfried Feder, Der deutsche Staat na tionafer sozialer ("Alman Devriminin ncleri"), Paris, Vermeil, 1938
3 Gal v. Ludendorff, Der To la/e Krieg evirisinden), Paris, 1937, (s.130-132)
4
J. Lagorette (Guyan'dan Le Rle de laguerre, Rol"), Paris, 1906, (s.62-63)
5 W alter Darre, Neuadel aus Blut und Boden, evirisinden), Paris, 1939, (s. llS)
82 CociTo, 'g6
Karizmatik Iktidar
olmayacakhr. Btn bu grnmler, ortak bir imge zere oran-
da bulunurlar. dzmece olsa da gibi hareket eder, ylesine ki
bir inan nesnesi durumunda tarihsel konjonktrde, tarihilerin ancak darbe
safa ya da kesin kararlara aldatmaca
hibir Zaten halkta karizmatik bir
liderin, igdsel ya da bilinli olarak, her ne yolla olursa olsun, kimi
rtp sunmaya duruma getirmesi Ne farkeder:
an betimlememiz gereken bir insan bir idoldr.6
Adolphe Hitler, ynetici, bilinli ve ilkece biri ve
iin iyi niteliklerini ve oy
belli bir sre iktidara gelen Devlet olarak belirir. Diktatr, ve
glerini Tembeldir: durumlar insanst
abalar gerektiren huyurabilse de bir broda asla dosyalada yoktur.
ve sesini dinlemeyi
Kartpostallar ve hatta posta ocuklarla gsterir onu. Kpeklerle
oynarken ve de olur. Vejetaryendir, sigara kullanmaz,
namuslu geinir: sonu olarak insan zerindedir.
Toplum iine nadiren fakat evrende korkun bir darbe vurmak
iin nemli bylelikle zere Uysal olmaktan
toplumunu ve dndrc yeniden terk ederek
ve geri dner, havayla
Obersalzberg'de bir konut ettirir kendisine. Bykeli Franois-
Poncet'nin betimlemesindeki lirizm, bu konutla beklenen etkinin gster-
mektedir:
"1900 metre bir oturtulan bu yer, uzaktan, bir
laboratuvar ya da kk bir evi gibi grnmektedir. on kilometrelik
bir yolla oraya. Korkusuzca bu gzpek
izgisi, mhendis Todt'un kadar, bu devasa iinde bitiren
zorlu da Olduka iki bronz
gml bir geidinin sona erer yol. Bu geidin ucunda, i yzeyi
levhalarla bir asansr beklemektedir. iine 110
metrelik dikey bir kuyudan geen asansr seviyeye dek yk-
selir. Srprizin en heyecan verici Ziyareti bodur ve bir
bulur nnde. Bu binada, roman direkleriyle bir galeri, iinde kocaman
ve otuz kadar sandalyenin bir masayla
usuz bir oda ve konforlu birok yanal salon
ok ykseklerdeki bir koylar
geerek bir grnmn kucaklar. dibinde, Salzbourg'u ve
doruklarla, yamalara tutunan ve ormanlada gz
bir ufkun civar kylerini farkedersiniz. gibi
duran evin dik bir duvar yk-
selmektedir. Bir sonbahar gnnn bitimindeki brnen bu btnlk
grkemlidir, ve neredeyse Ziyareti yoksa
hayal mi gryorum" diye sorar kendine. Nerede bilmek ister. Graal
lyelerinin Monsalvat bir derin
Mont-Athos'ta Atlas Okyanusu'nun Antinea
6 Hitler'i iin Le Monde gazetesinde "Hitler kimdi?" dizisine
( 3, 4, 5, 9 ve 10 Ocak 1951)
7 Yeni ilk yasa koruma ilgili olunca, Keyserling Bu byk
ya da fakat yine de belirleyicidir.
'96
Roger Caillois
Victor Hugo'nun el sayfa fan-
tastik izimlerden birinin mi bu, bir milyarderlik olabilir mi ya da
ve hazinelerini bir yuva? bir
bu, yoksa byklk tutkusuyla, ve egemenlik alkalanan bir
Her nce, Esinli liderin bir
bir lkenin tek bir teraziye ykleyen
ve dnyaya yeni getirmek zere lider ortaya
neden olan vahiylerin dneminde, bu korkun yortular Esinli lider
ekilir.
Bu hareketler, tutumlar, ve gsteri
dekorlada ilgilidir. konusunda ancak olarak bilgi verir-
ler. Karizmatik iktidar ylesine ki ve her seferinde bir
dizi metinle belirlenen iktidara gzlemciler, bu tr bir gereklik
derecesi zerinde bile Kimilerine gre diktatr Almanya'mn
mutlak hakimidir. bir
bir kendisine ister istemez boyun
aresi olmayan hedefe srkler. iinse tam tersine,
Hitler' e, seferber glerin Kitleyi srklemez, onu izler. ok byk
bir dalgamn mantara benzer. Politik arenada ustaca hamleler yapan uzman
bir hesap belli bir zlemlerini yorum-
layan bir medyumdur.
Gerekte bu iki imge birbirini karizmatik lider kitleye ters
Bunun nedeni kitleyle Bu duyguyu
bir iin de toplum onu lider olarak grmektedir. Fakat her
zmlenemez. Ynetimin durmakta;
ve gerektirmektedir. Hitler, bir
ulusu sona elden geirme Bunun iinse kusursuz bir
parti rgtne sahiptir. parti toplum
ve dzeylerine neredeyse Sonu olarak,
pasif bir tutum izleyerek kaydetmekle sylenemez. Bu belir-
ler, ynlendirir, politik dile evirir ve dnemin uyarlar; btn bu
den, ve g isteklerden, dileklerle dolu bir btn

Rejimin felsefecisi Alfred Rosenberg bu iin, liderin esas grevini
yani daha da aarsak
biiminde belirleyen biyolojik bir metaforlar
Gottfried Been, "Entelekteller ve Yeni Devlet" (Les Intellectuels et l'Etat Nouveau)
bu dnemin esas mucizesini Hitler'in Hareket'le bulur. Oysa
ki Napolyon bir ne tarihte ne de halk hibir onun
Hitler ve. nasyonal sosyalizmin yle gldr ki
hangisinin sorup durursunuz.9 Fakat zerinde dur-
gereken Rosenberg'in bir formldr: "Bilinsizlik bilin neyse,
halk da liderin odur". Bu kimlik, lideri yzde yz etkili Toplu irade en
gl ifadesini onun gre, bu iradenin tek yasal yorumcusu
gre liderin ve yer
8 Livre faune Franois, 1938-1939, Paris, no.18, (s.24-26) .
9 R. d'HARCOURT, L'Evangile de la Force, ("Gcn Temel Paris, 1937, (s.24-25). Nuremberg kongresinde Hitler de: "Bu
dnemin mucizesi beni ve benim de sizi szlerini (Benoist-Mechin, "Alman
Ordusu'nun Tarihi"), Paris, 1938, s.21.) Yazar, partinin resmi yorumlarken Hitler'i "ulusun tarihsel kitlenin
bilinsiz ve dile gereksinimlerinin olarak
CoGiTo, '96
Karizmatik
almayan hibir lide,re Bu gizemli anlatmak iin
Hitler iki temel imgeden
Bu sorunu ele alan sylemlerinde, bir davula ve bir benzetir kendisini.
Mnih darbesi mahkemede savunma yaparken
kendisini "Alman gen davulu" olarak bir
gazetesi Hitler'in Devlet niteliklerinden yoksun belirtmek zere
deyimi kullanarak, basit bir davul ve bunu kendisinin itiraf
sluplara bir szl eyleminde ironik
bir dille, zerinde seksen milyon sefaletinin ve grltsyle
bir davul dnyaya duyurur. Kariyeri sresince
imgeye defalarca dnp imgesi de Alman iradeleri-
ni kendisine eken, bir araya getiren ve elektriklendiren Devinimsiz ve
mahkum olan bu iradeler, onun erdemiyle birbirine
ve yoksun ynetime Lider'in erdemi ortak
iin gereken verir onlara. Lider, topluluk ruhunu ulusal
enerjiyi harekete geiren
UYuTuM vE EsRiME
Eylemi sz daha da byl grnmektedir. Gerekte
Hitler bu sylemler sayesinde kitleler zerindeki kurar ve yeniler. Kendisi
de gtren zenle inceler. Belirlenen hedef, dinleyicilerin
ortadan bir iktidar rejiminde
harikalar yaratabilecek olsa da karizmatik iktidara boyun bir toplumda ancak
bir rol stlenebilir. Srekli eder onu, ve temellerini Fakat
bu dzenlenerek etkisiz Hitler pazar gerek-
fark Dinleyicilerle hibir
itiraf eder. Bunun nedenini de hemen halk bir kafayla
gelmekte ve inceleyerek sylemine direnmektedir.
Bylelikle insan vcudu ve direnme gcnn
ge bir vakitte karar verir. Mein
bir bunun nedenlerini zetlemektedir: "Her
trl sz konusu olan, iradesini zellikle de
biraraya gelen
durum byledir. ve gn iersinde, insan iradesinin gleri, kendisine
gelen bir iradeyi byk bir enerjiyle durmak-
Fakat daha gl bir iradenin egemen glerine yenik ok
daha kolay Gerekte, bu trden iki g
Sz syleme yetisinin gcn bir havari
taraf, olarak direnme gcnn hisseden insanlara
yepyeni bir iradeyi esiniernekte Zek& ve iradesinin tm
elinde birinde olduka
Hitler etkilerine, yine bilgece bir
ses uyumunun ve sahne dzeninin etkilerini ekler. davul ses-
lerinin arada bir keskin kesintiye monoton bir mziktir bu.
projektrlerin yne uzanan lideri' salonunu tek
Uyuturnda en klasik yntemlerden biridir bu.
gibi: " trompetlerin ve insan selinin
ykselmektedir. Salonda kemer biimli lambalar sndrlrken
10 Hitler, Mein evirisinden), Paris, (s.452)
CoGiTo, '96
Roger CaiZlois
tonozlardaki lambalar ve oklar kk bir Bir projektr,
esrimeli beliren kk, esmer ve kel bir zerinde
bin kol anda havaya kalkar. ilerler adam, ediciritmik seslerin
grltsnde yine ve dinsel bir hareketle selamlar. ilerler,
krsye uzanan yol boyunca kendisine sunulan kabul eder. dakika srer
bu, ok uzun bir Hi kimse ellerim ceplerimde farkedemez:
hepsi gzleri bu noktaya, esrik bu yze
ve gzlerinden szlmektedir. Ve aniden durulur."
cmlesi de olduka "Bir kitle mitinginde, herhangi bir politik gs-
teride kendimi. Fakat bu insanlar Bu olup bitenler
dinsel bir tren. Ait bir dinin, beni ezen, bir gle, hatta son
derece gergin bedenierin kuvvetinden daha da etkili fiziksel bir gle beni iten bir dinin
kutsal treni bu. Ben ve onlar hep beraberler."ll
gibidir, sanki. Fakat az sonra salon-
la ve dinleyicileri de uzun ve syle-
nen, transa sylemlenen cmlelere Halk, Esinli liderin
iine devinimsiz ve dilsiz bir esrimeyle
Soluk almak iin durmayagrsn, ucu belirsiz bir gibi
ykselen ve toplu bir uluma duyulur. ortak bir

bir kitle, bu trenlerle doruk Bu
kutlamalar dnem dnem lider ve
glendirir. Liderden beklenenin, kamu ynetiminden ve
bir ynetimin daha bir Lider, bir
bir Peygamber ya da bir Fatih grnmyle, ulusu utantan ve kur-
daha somut terimlerle sylemek gerekirse; bir hkm-
lerinden ve sefaletinden Zorunlu askeri hizmetin dzenlenmesi ve
endstrisinin her an artan gereksinimleriyle hemen ortadan
Sonunda ve hemen da yirmi iki nce
bozgunu onaylayan vagon-
da
Peygamber zamanda bir gibi,
bugne ait da stlenir. Her Alman ve
tek kendisine boyun boyun
sonra herkes Gelecekleri kendi ellerinde
Daha gl birisi bu Bu mutlak gcne dayanmayan
hibir yok gibidir. Alman ruhunun Durchbuch dergisi der:
"Adolphe Hitler bizim gzmzde sadece bir Alman
da. biz Hitler' e hala inamyoruz. Byk
yine Hitler'e Adolphe Hitler, senin
ismin bizim Bu inan, Alman simgesi olan
lkenin tmnde bize. al Fhrer, hepimizi al,
al. senin ellerine "12
Ve en sonunda karizmatik bir Fatih olarak
efendisi gibi grlr, btn odur, kent zorlayan, dar-
eden odur. Liderin geleneksel roldr bu, demirini kendi elleriyle
anda bir roldr. bu srekli
11
Denis de Rougemont, journal d'Allemagne, ("Almanya Paris, 1938, (s.48-49)
12 R. d'Harcourt, A.g.e. (s .. 53-54)
86
CociTo, 'g6
Karizmatik !ktidar
maddi ve manevi bu duruma zere hibir biriktirme-
Herkes onun gibi, byk gn iinde fakat dingin bir bilinle bekler.
bylesi bir dinsel bir beklemek
1926 Temmuz'unda Weimar'da Birliklerini yeni sancaklada
eliyle yeni amblemleri sol elindeyse 9 1923 tarihinin
tutar. ayini yneten din zerinde
btn bayraklara insanst bir erdemin
ve derecesi zerine birka fikir vermek iin kimi gerek-
mektedir. Parti'nin resmi belirleyici metinleri zetle sunmak
istiyorum. Lider'in bile kendisine insanlan hayran Yksek
grevde bir memur, bu kendisinde etkiyi
byk rpertisi her Onun gzlerine ve o da gzlerime
tek bir arzum evime dnp bu izlenimle
kalmak."14 Kimi zaman da ruhsal en u noktalara dek gtrlebiliy-
or. Kruma Birliklerinin bir yesi Schwarze Korps dergisinde dile
getiriyor: "Kendimi bu ylesine ki olsa bile onu
savunabilirdim. Fakat ve ta kendisi iin Fhrer
Onu ilk ruhumu bir ve o gnden beri de
Fhrer'in Hitler gen
girer ve onunla "Bu geceler benim iin birer diye gururla itiraf eder
gen adam. Lider sofra rts onun iin Her birinin
eylemiere eder. "O her bilir, hepimizi bir
destektir, zorlu halledilmesinde olur.
Bylelikle, lider ve adamlan srekli bir ltuf grlmek-
tedir. "Ben sizde varolu yorum, siz de bende", mistik en geerli forml-
lerinden biri olan bu forml Bir
dile getirir: politik bir karizmatik zgn
dinsel durumuna getirerek lehine En son noktadaysa, dinlerdeki
l inan btnyle dnyasal bir dava ve idoln yaranna kulla-
narak, ve "Umut" lsnn birlik gereksiniminden ve
bilincinden sz Sistemin temeli de amaa
gibi btnyle politiktir fakat son dinseldir.
Eski bir Hermann Rauschning'e ilgin metni, bu iki
dzenin birbirine olanca "Fhrer
giderek daha da gizli ve gizemli kalmak Ulus, nemli bir
dnemecindeyken, eylemleri ve ender rastlanan sylemleriyle orataya
zorunda Geri kalan zamandaysa, eylemin gizemini ve gcn
zere, hemen silinmesi gibi ortadan
Ortaya bile byk olaylar Hibir byk lider kendisi-
ni ynetimin gndelik angaryalanyla eskitmez. Ulus iin olduka belirleyici olabilecek
bir anda Fhrer'in lmnn byk bir etki bile
yle bir gn gelir ki Fhrer'in iin feda edilmesi
gerekebilir. Byle bir durumda parti ve kendisine insanlar Fhrer'i
feda etmek Hitler btnyle mistik bir durumuna
byl olanca ortaya Politik
lmyle gelen verimli erdemi tuhaf bir biimde sy-
13 Benoist-Mechin, ayn., Cilt ll, (s.399)
14
Hermann Rauschning, La Rivolution du Nihilisme, ("Nihilizmin Devrimi"), evirisinden), Paris, 1939, (s.54). Bu para,.
"Emek Cephesi'"nin Der Arbeirsmann dergisinden
15 ''Les Nouveaux Cahiers" 'den no.49, (s.6)
CociTo, '96
Roger CaiZlois
lencenin feda edilmesi,
iin zorunludur: Bylece, btn sonsuza dek
srdrecektir.
bu tr usa
Fakat yine de esinleyen gerekliktir ve
da syleyemeyiz. Tam tersine, sistemin ok uzaklara gtrrler ve
bu bile sistemin gerek Fakat
politik bir iinse bu
belirsizdir: desteklenir ya da Kimi zaman bu
da olur. nemli bir rol stlenen dindar
Tarl.kat, yeni Devlet'in yksek
liderlerinin bu
sekin topluluk titizlikle silah ve
dnyadan drt kalede zel bir
Bu ekilginlik toy fiziksel, ve tinsel olarak ok sert bir
idrnandan geiriliyordu. erdemse grev bilinciydi. Her gn tekrar-
lanan bir trenle, kendisine yeminleri lidere topluca
zere Salonu"'nda bu gerek belir-
lemeyi engelledi: basit ve romantik bir dzeyine gibi politik
rgtlenmesinde gerekten byk bir nem kazanabilirdi.
VE DEMOKRASi
Totaliter rejimde, iktidar her zaman iin belli llerde karizmatiktir. nedeni.
bunun. Oncelikle, totaliter bir rejim herhangi bir partinin ulusla
Parti disiplini ve rgtlenmesi toplumlarda karizmatik
iin en uygun kadroyu Tek
ve partililerin alan lider, bu erevede olarak ne
dara ncelikle parti konumunda olacak ve kendisini ynetimin
getiren bu nedene gelince, totaliter rejim
stn bir gerektirir; Devlet dinginlik iinde ynetilme-
siyle ispatlayamaz. Hesaplada ilgili bir her berbat etme riskini de bir
yersiz herkes bilir. Fakat gndelik basit
ve kuvvet olduka gerilerde bir ya da ok byk
bir grev seferber sz konusu kesinlik vazgeilmez
Bylesi bir bir
ya da sosyalist bir hedefin uygun bir
gerektirecektir. Byle bir srdrecek olan de zorunlu olarak bir
grnmn verecektir.
Bu zellikler Hitler'in serveninde anormal bir biimde
Gizemli ve dinsel atmosferin nadiren bu denli etkili nk bu
durumda, kimileri Hitler' i zel olarak destekleyen, kimileriyse bir
zellik sunan birok bir araya bunun iin en eski Germen
mitolojisinin, seimini Hukuku hkmdardan Esinli hkmdardan yana kul-
belirtmek gerekir.16 Hem asker hem de mzisyen bir refleks-
leri, bir felsefenin son zamanlardaki Birinci Dnya
1
6 Bu incelemenin iktidarian iin iki modelinin dayanarak,
Germen ve Hint-Avrupa sylenleri olduka belirleyici sylenebilir. Hint- Avrupa toplumlannda
ve geen ve karnaval dnemine rastlayan dramatik ya da gln bir iktidar sonra,
Esinli hkmdar utan verici bir biimde kovulur ve Hukuku yeniden iktidara geer. Germen mitolojisindeyse tam tersi olur.
Mithothyn (ya da bir Ullr) Hukukudur ve gerek hkmdar kovulur. (G. Dumezil,
Mythes et Dieux des Germains, Sylenoe ve Paris, 1939, s. 34-43)
88 '96
Karizmatik !ktidar
ve enerjisiyle dalgalarran bir genlik Hitler'in serveninde bir
araya syleninin seimi, erdemlerine
esrik gsterilere yol ve kabul
Daha bu Yine de gizemcilik yok
olmaz nk sistemin Fakat bu gizem, utan
yari tutulur. zellikle de laik bir grnm gizli
tutulur: szck dinsel ya da fark edilen szcklerden
Lidere gsterilen ve erdemlerinin ve yine liderin
davaya da elden
lider bir Esinli gibi ortaya Kendisine krkrne boyun
nedeni, stn yeteneklerinin, grevini nerdeyse bir biimde yer-
ine getirmesine olanak Bu yetenekler giderek tamam-
larlar. lider bir peygamber bir
A g olan pek ok ara, bu trdeki bir iktidardan, yneticinin
yetkesinin yerine greve, bu grevi yerine getiriken
iktidara
durumlar da olarak karizmatik bir
byleme temelini de beraberinde getirecektir. Adolphe Hitler'in durumunda ve yne-
tim bynn rol stndr. politik genel ve
gereklilikleri yznden farkedilmesi gte olsa dinsel niteliklere da olur.
bylesine ters yz edilmesi karizmatik gncel sorununu

Bu tarz bir ynetimin, politik eriyip gitmesi
gerekirken tam tersine, karar verdikten sonra
bir gstermek ola-
toplumlarda, egemenlik ilkece, vekillerini seen
olarak seimlerini zaman kamu gizli
ve tek dereceli seimlerle Yani temelde,
zaman zaman oy bir pusula Bu eylemle, bir dahaki
yoklamaya dek herkes egemenlikten gven ve sempatisini
olan ellerine Sistem, ve fark edebilen
bir olarak grr Her bireyin, niteliklerini ve pro-
gz nnde bulundurarak seimini
zellikle de adayda tutumu hatta iyi niyeti varsa yar.
Belki daha da ileri gitmemiz gerekmektedir: sonu olarak sistem,
yasal rekabetini ngrmektedir. rakiplerini ortadan
niyetiyle ktye Vekiliikierinin sonunda,
kendilerini zafere olan iindedirler yine ve semen kitlesinin
nne yeniden ynetimlerine gre
olan bir grubu da getirebilir. srdrebil-
mesi iin oyunun mutlaka Hi yok ki rekabet
lir: zaman olmaktan te her
resmi kendini hissettirmektedir, hkmet oylama yntemini kendi e-
virmekten geri Fakat btn bunlar, sistemin insani
ve hibiri onun toplumsal Oysa ki komplocular ik-
ve ncelikle de en fazla oy elde etmek iin yurdundan
karizmatik ve gcn igdlerden destek al-
maya karar verirler. Ve bundan sonra sz konusu olan tek her"insanda var olan
fakat ancak bir ama utanga bir ener-
'96 8g
Roger CaiZlois
jilerin ve ynn bir kez eksiksiz ve kesin bir zaferde
rnek
byle entrikalara ok kt Hatta kimi yn-
leriyle bu manevralara teslim olmaya bizi. stelik mekanik
radyo ve sinema) teknikleri kitleleri etkilemek zere eyleme yol-
lara Oysa ve hilelerine en ve
en bilinsiz konumda bulunanlar bu Basit fakatender grlen ve hemen
hemen somut bir eyleme en kolay srklenebilecek olanlar yine
belli bir tahminler ve dengesinin, zafer-
ine olmasa bile belli bir zafere brokratik
ve yetkili belli belirsiz fakat etkili eylemi, sistemin ola-
dzeltmek ve dengelemek zere araya girmektedir. Fakat iyi
bir yrtme ve tek ve bilincini
koruyan bireyin bir duruma ok iyi bilen
hibir nlem Basit bir
toplu frenler ve hatta ahlaki engelleyiciler neredeyse etkilerinin
tmn yitireceklerdir.
evre bir yneticidir: iyi ya da bir sz orada yle abuk ve
gl ki hemen ani ve bir eylem getirebilir. ve
drstlk genel bir srklenmediklerinde en mahkum
Geriye kalaniarsa gereken bir sorundur ki bu noktada da yine
ynetimin ve dzeyine ineriz. ve zorlama srece
karizmatik da Ara esrik olgular
nemlerinin hissedeceklerdir.
enerji aza indirgeyerek her liderin gizemli sevgisine
yneltmekte ve bunun sonucunda da ya da yasal asla
bir g kullanmak zere
basit bir formldedir: kamuoyu
ve bir idol ycelten rakip
yapmak. Halk anki hikim-
senin elinde bir sre iin btnyle de fakat byle
bir poltika hibir zm getirmeyecektir. Tehlikelerle dolu bir durumun veri-
lerini denemek en iyi zmdr.
bir baraj Bu arada, her geen gn
daha iyi uyarlanan teknikler, kazanma hedefine
hizmet etmektedir.
fakat yine de vazgeilmez bir iyi sonular
hala birer olarak gre, grnen ki ancak bir mucize
lksn koruyup halk kt
sonulardan ve igdnn srklenmekten kurtarabilir. Bu arada, III.
Reich deneyimi de Fakat btn isteyerek
stlenenlerin bilinlerinde bile o kadar ki, bu insanlar, Nazilerin kul-
glerin gerek Karizmatik iktidar
gc, ve gcdr. ve
benzer egemenlik trlerini henz ortadan Tam
tersine, etkilerini Onlara bolluk, ve
iin kendilerine gereken mekanik ve bir nitelik vermektedir.
ev.: Esra
go CociTo, 'g6
KENT VE SiYASAL
- Artun nsal
SiYASAL VE TERR
var her yerde de var eziyet,
sindirme, ldrme, ve her toplumda derece
derece, ama srekli bir biimde gnlk bir olmak korumakta-
Ne var ki, olan durum, gnmz Jacques Ellul'n de
gibi, bilincine" Bir Michel Maffesoli ise
detteki zerinde duruyor: "Kurucu ve "Totaliter yani
ile "toplum" Maffesoli'ye gre barbar bir a-
bir olumsuzluk Tersine, toplumsal dzenin ve
ikili hala Freud'taki Eros ile Thanatos
(lm) gibi.2
olgusu, filozofu Jean-Marie gzlemiyle, temel
dan ele Psikolojik ynyle bir alan ve zaman ldr-
c olan bir gcn olarak ahlaksal ynyle- iktidan elde etmek veya
onu yasal olmayan amalara alet etmek iin zora Bizi, bu
sonuncu yn zellikle ilgilendirmektedir.
H.L. Nieburg'un siyasal hedefler ve kurbanlar
ve Artun Kent ve Siyasal kitaptan (Ankara niv. Siyasal Bilgiler Fakltesi
Ankara 1982.)
1 jacques Ellul, Cantre Les Violents, Paris, Le Centurion, (s. 7.)
2 Jean Lacroix, "Violence- Les Analyses de Maffesoli", Le Monde, 7 1979.
3 jean-Marie Domenach, "L 'Ubiquite de la Violence", Revue lnternationale des Sciences Sociales, c. XXX, No. 4, 1978, (s. 760).
bireysel toplu ve ynlendirilmesi konulannda bkz. W. J. M. Mackenzie, Power,
Vio/ence, Decision, Hamwndsworlh, Penguin Peregrine Books, 1975, (s. 113-171).
'g6
Artun nsal
seimi, evreleyen uygulamaya ve etkileri siyasal anlam
veya yani toplumsal sistem zerindeki sonular bir
ma durumunda tekilerin ynelik, zarar veri-
ci eylemlerdir."4
Siyasal "fiziksel gcn ve yasal olmayan biimlerde
olarak ele bireysel dinsel ve etnik gerilla hareketleri-
ne, i veya devlet terrnden askeri mdahalelere, hatta uluslar sa-
kadar uzayan zengin bir ortaya Bu nedenledir ki, son
dillerden "terr" belli siyasal trlerinden
biri olarak ele zorunludur.
Gnmz siyasal bilimcilerinden F. R. von der Mehden, eylemlerine kimle-
rin kknde yatan nedenleri ve 6 tr
eylemi sylyor: Bunlardan birincisi, lke kltrnden kaynaklanan
eylemleridir. Yazara gre, lke kltrnde bu potansiyeli, etnik, din-
sel, blgesel iinde, boyu bir ortamda
ie dnklk, yaban sevgi ve nefret olarak ortaya
gerginlikleri ve eylemlerini simgeler.
Von der Mehden ikinci grup iinde devrimci ve eylemlerini
etmektedir. ncs ise, askeri darbelerin yol eylemleridir.
lerin eylemlerini drdnc tr olarak gsteren yazar, eylemlerini
ve son olarak da seim dnemlerinde patlak veren eylemleri grupta topla-

Gnmzde, belli bir siyasal korumaya veya onu devirmeye ynelik trleri
hemen gze arpan eylemlerinin gerek
endstri gerekse az lkelerde belli bir ivme dik-
kati ekmektedir. Temelinde yatan toplumsal ve siyasal nedenler ne olursa olsun, bu tr
hareketlerinin birincil siyasal erki duruma getirmek, onu
gznde ve sindirerek iktidara el
A) TERR
nce "terr nedir?" sorusuna ve daha sonra da
biimlere

Herhangi bir yapma
lada yetinilebilir. gibi, Latince terror veya terrorist kaynaklanan
terrn klasik "altst edici ve felce korku" dur. Petit Robert
zellikle Devrimi (1789)
da "Bir toplumda bir grubun iin
ortak korku."
kamu etkilerneye
seeneklerden biri" olarak ABD'li siyasal bilimci Joseph La Palambara'ya
gre hkmet ve kamu uygulayama veya
bunlara ve mala ynelik fiziki zarar verici ve
eylemler veya byle eylemlerde bulunma tehdidi" dir.6
4 H. L. Nieburg. Vio/ence, New York, St. Martin' s Press, 1970, (s.13)
5 Fred R. von der Mehden, Comparative Po/itical Violence, Englewood Cliffs, N. J., Prentice-Hall, 1971, (s. 7-17).
6 Joseph LaPalombara, Politics Within Nations, Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1974, (s. 379).
'96
Kent ve Siyasal
Bu siyasal yola grlecektir ki, kimi zaman belli
bir lkede gsteren oranla ok daha byk
da kurban 1947 Hindistan ve
izleyen dnemde, Mslmanlarla Hindular
larda lenlerin szgelimi, o tarihten iki nce AmerikaHarca zerine
atom yol ok daha fazla yle ki, Trki-
ye'de son Sakarya Meydan
lenlerin bizzat resmi
Terr diliii).izde olarak da kullanabiliriz. Ergil'in
la terrizm, cinayete kadar uzanan ve sindirme olan eylemle-
rine verilen ad" Mevlt Bozdernir'e gre ise, terr, sindirrnek
yoluyla onlara belli ve benimsetmek iin zor kullanma ya da teh-
dit etme eylemi" dir. yazar, terrizm'i de, "siyasal amalar iin rgtl, sistemli ve
srekli, terr yntem olarak benimseyen bir strateji olarak
Buna gre, terr, "bir eylem biimi", terrizm ise ''bir doktrini" ola-
rak
Bir de Gnsev Evcimen' den boyu-
tu ile terrizm, ulusal ya da dzeni bu dzenierin ya-
sal ara ve taktiklerin neren bir eylem"dir. gre,
"Bu eylemin toplumsal dzen
terrizmin siyasal ele geirmek isteyen glerin onu
ve bu arada, sindirdikleri da sahipsiz yneltmek
iin, eylemlerinden Bunun dzenin ya-
na olan glerin de, evreleri "gl bir ynetime
eylemlerine itmeleri de, madalyonun br yzdr.
2.Terr Trleri
Gnmzde lkelerde rastlanan siyasal trlerini de
Ancak hemen belirtelim ki, sz konusu trlerin birbirlerinden ol-
duka gtr. Gncel rneklere gemeden nce, iki klasik terr trn
makta yarar var:
Szgelimi, 1792-1794 terr, giyotin, tutulan-
herkesin birbrini ihbar etme ve birbirinden
denetlenmesi vb gibi yollarla
simgeliyordu. Halka korku saan bir Giyotinsiz de olsa, kendi tarihimizden, Os-
son dneminden, srgnleri, san-
sr ve ile gze arpan 1. dnemini buna rnek olarak
gsterebiliriz.
te yandan, Rus "nihilist"lerinin siyasal terre, dzeni tek yntemi ola-
rak 1866'da ar Il. Aleksandr'a eden gen anar-
Karakozov' dan ilerdeki giderek rgtlenen sosyalist-devrimci-
lerin, tm rejimine sistematik olarak y-
nelttikleri eylemlerine geilecekti: Ekim 1905'in bilanosu, 121 eylemi, po-
lisle 47 ve 362 lyd. Bu bilanoyu veren Georges Nivat, siyasal ara
olmaktan , bir amaca sonra bir kez daha .lO
7 Ergi!, Trkiye'de Terr ve Ankara, Turhan Kitabevi, 1980, (s. 1).
8 Mevlt Bozdemir, "Terr (m) ve Terrzm (mi)?", Ankara, SBF, ve Yksek Okulu, c.VI, 1981, (s. 526).
9 Gnsev Evcimen, ''Bah' da ve Trkiye' de Terrn Milliyet, 22 Ekim 1979.
10 Georges Nivat, "Les Chevaliers de 1' Apocalypse",Magazine Litteraire, No: 168, janvier 1981, (s.16-20).
'96
93
- Artun nsal
Gnmzde terr trlerinin iki gruba gzlenmektedir: Devlet te-
rr ve devlete terr.
a) Devlet terr
Kimi lkelerde bir devlet terr sz konusudur. devlet ynetimini ellerin-
de bulunduran gler, ve etkinliklerini yitirmemek
resmi ve gruplar yok ehne-
yi ya da en sindirmeyi N azi Almanya' Dnemi
gnmzde Brezilya veya Uruguay, devlet terr
rnekleridir. ilgin yn, gibi demokratikbir lkede bile, resmi haberalma r-
gtnn de eylemlerinde ortaya sz konu-
su ne kadar gster-
mektedir.
Yeri belirtelim ki, "devlet terr" pek olmayan ynleri
Szgelimi, gnmz da bir Humeyniciler terrnden sz edilemez mi?
Devrimi dneminde Robespierre' cilerinki gibi. te yandan, Marksistlerin
de tm burjuva devletlerinde, iktidarda olan egemen devlet te-
rrn ileri srdklerini ekleyelim. Ne var ki, sosyalist devrimle
gelenlerin de, ortadan devlet terrne e-
kinmedikleri sylenebilir. .
Devlet terrnn gnmzde lke da grlmektedir. Szge-
limi, 1980 Tunus'ta Gafsa kentinde, Suudi Arabistan'da Mekke'de grlen
ve Trkiye' deki eylemlerinin gerisinde
lkelerin haberalma rgtlerinin de yabana
maz. zellikle Afrika Sper Glerin, yerel terr odak-
ynlendirdikleri ve destekleikleri gerek ne olursa olsun, bu tr
eylemlerin en devlet terrnn yeni bir olarak
de
b) Devlete terr:
Kimi lkelerde de, devlete terr eylemlerinden sz edilebilir. Toplumsal d-
zene, onun devlet, siyasal iktidar ve siyasal kurumlar gibi simgelerine yneltilen
eylemlerini de birka grupta toplayabiliriz.
(i) Siyasal sistemi ynelik terr
zellikle nc Dnya lkelerinde, zaman
eylemleri dzeniernekte ve egemen glere olma-
yan harekete geirilmeye Gney Amerika' da Arjantin,
Brezilya veya Uruguay'da sonusuz kalan bu tr abalar

Ulusal hareketleri her zaman Gandhi'nin
benimsememektedirler. Szgelimi, Cezayir Ulusal Ordusu, 1950'lerde lkeyi
yneten yolunu ve 1960'larda
... )
te yandan, ileri endstri da, mevcut siyasal partilerin devrimci
potansiyellerini yitirdikleri veya tersine, "komnizm", ya da "Yahudi tehlikesi"ne
yeterince bir veremedikleri ileri sren kimi kk siste-
94
CociTo, '96
Kent ve Siyasal
me ve olmasa da eylemleri ile burjuva iktidar-
kamuoyunda yolunu denedikleri izlenmektedir. Federal Almanya,
ve Fransa ve hatta birka ncesine dek ABD' de grlen u-sol ve
eylemlerini bu gruba sokabiliriz.
(ii) ve terr
yesi etnik iinde devletten ve
bir ynetime isteyen kk da eyle-
me getikleri izlenmektedir. Fransa' da Bretonlar, Kuzey
da Katolikler; da Katalanlar ve Kanada' da Quebecliler;
Irak ve Trkiye' de zerklik veya "tam isteyen Krt gibi grup-
lar ilk akla gelenlerdir. Hollanda'da Asya kkenli
kimi eylemcilerin, eski smrgeci Hollanda Endonez-
ya'ya kendilerine "geri verilerek" ka-
ynnde eylemlerine da burada ekleyelim.
(iii) alma terr
Bu arada, ilirlerin hibirine bir siyasal ter-
rizm trne de Ermeni intikam Ermeni Gizli Or-
dusu vb. rgtler, zellikle 1974 sonra Trkiye'nin temsilciliklerine, diplo-
hatta Turizm ve THY dzenlemekte, daha da tesi,
ilieri zerinde hak ileri srmektedirler.
(iv) beraberlikler
Siyasal cinayetler, uak ve adam byk soygunlar ve sabotajlar,
gnlk gazetelerin haberleri stelik, yerel rgtleri, gi-
derek, bir alan rgtlerle kurmaya bile
FK ile Japon Ordusu'nun bir dnemde birlikte
srdrdkleri eylemler; ve rgtleri Filis-
tin Ermeni, Japon veya Trk eylemcilerin
buralarda ve Alman ilgin beraberlik r-
neklerine de Milliyet Abdi ldren Mehmet Ali
ca' iki sonra 1981'de Papa Jean-Paul II'ye ok kolay olma-
sa gerekir.
B) TERRN AMALARI:
Terrn konusunda lkeden lkeye
cak, genelde ve zel olarak Trkiye' de, bir kez daha
mesinde yarar belki hepsinden de ilginci siyasal terrn, kez, belli
amalar bir ara olarak kendisi
durumuna
Genel Olarak
Terr, uzun dnemde siyasal dzeni ynelik bir ara gre,
onun dnem iinde sosyal-
Roger Mucchielli terrizmi daha ok dzene olma ele
yor ve onu olarak Mucchielli'ye gre, ilk zel-
likle kamuoyunu etkilerneyi
11 Roger Mucchielli, La Subversion, Paris: C.L.C., 1976,( s.69-70).
'96
95
Artun nsal
Birbirleriyle ilintili olan bu dnem topla-
nabilir: a) hedef ulusun moral gcn ve onu parala-
mak; b) otoriteyi, onun grevlilerini ve nemli kamoyunda k-
ltmek; c) halk iinde kurulu dzen herhangi bir nle-
mek iin, ve herkesi "kendi aresine arar du-
ruma
Terr eylemlerinin bu temel gznde siyasal
ve giderek, devletin manevi otoritesinin yle ki,
bu "otoriteye bu kez de yneticilerin yeteneksizliklerinin bir olarak ile-
ri srlecek ve mevcut iktidara itilecektir. siyasal te-
rrn dnemdeki birincil merkezi felce ve kamuoyunu

2. Trkiye'de Terr
Trkiye' de terr eylemleri Gerekte lkemizde siyasal
yepyeni bir olgu ve Terakki dneminde, Mahmut Pa-
ya da gazeteci Ahmet Samim'in ldrlmeleri ve bunlarla iste-
nen siyasal amalar konusunda hepimiz bilgi sahibiyiz. te yandan, Cumhuriyet Devrin-
de Siyasi Cinayetler Kandemir'in bizlere daha sonraki
malar konusunda ilgin rnekler yetinelim.J2 Ne var ki, gncel
lkemizde eylemlerinin, zellikle sonunda filizlendi-
biliyoruz. Bir ODT nderinin belirsiz" 1968'de ldrl-
mesini izleyen gnmze dek bir
Nitekim, nceleri ABD ve Fransa'da o dnemlerde izlenen nitelikleriyle,
diye ilk faklte boykotlar, ve
izleyen hareketleri giderek olaylar" ve en sonunda "terr ola-
rak Bylece, siyasal niversite kampslerinden sokaklara,
!lleydanlara, byk kentlerimizin kenar mahallelerine ve en sonunda da sessiz Anadolu

Son siyasal eylemlerinin Trkiye'nin bir numa-
sorununu herkese stelik, ekonomik ve
toplumsal bir ortamda, terr ve de-
mokrasiyi tehdit eder bir tehlikeye Terrn Trkiye' deki uy-
ile ortaya amalar eylemci gruplara gre ise de, hi
yntemlerdir. Fakat, hepsinin tesinde, ortak bir ama
sz konusudur. Trkiye'de devlete, kurulu dzene sol ulardan kay-
naklanan terrist eylemler devlet otoritesini kitleleri sindirrnek ve
ve aresizlik iinde yeni iine itmek istemektedirler. bir
ortak ama, devletin kertilmesi ve ortamda daha
kolay elde edilmesidir. 1881'de Rus suikast dzenleyenlerden Jeli-
aboff'un szleri, bu gnmzdeki da "Tarih ok
yrmektedir. Tarihin bir drtklenmeye gereksinmesi
U-sol terrn demokratik-burjuva dzeninin ve
bylece devrimi terrn bilinen ise, bir ynetime
Bu arada, lke ynelik
det eylemleri de Ancak u-sol eylemle eylem temelde
Kandemir, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler, Ekicigil Tarih 1955.
g6
Kent ve Siyasal
amalar olsa da, yapan veya yapmakta yarar gren gruplar bu-

Sonuta, ne olursa olsun, Trkiye'de faaliyet gsteren ve 20'ye frak-
siyana ileri srlen 13 devrimci veya u-sol ile; veya u-
rgtlerinin hepsinin ortak yrrlkteki dzeni yoluyla
mektir.
12 Eyll ncesinde, gride ortalama 20 siyasal
olan Trkiye' de, bu olumsuz gerisinde hangi yat-
Bu konuda ileri srlen nedenleri gzden geirmeye
C) TERRE YoL AAN NEDENLER
etkenler
byk gre, Trkiye' de terr, zellikle "uluslara-
komnizm" in bir lkenin jeopolitik konumu veya stratejik nemi nede-
niyle kilit noktada ve bu yzden de Sper Glerin ilgisini ek-
ileri srlmektedir. Bu kamuoyunda da, lke haberalma
rgtlerinin CIA, KGB, SA VAK veya MOSSAD gibi) lkemizde
da
zellikle 1974 Askeri sonra, lkemizin gerek ie-
ride, gerekse Fransa,Almanya, Yunanistan, Rum Blgesi, Suriye
veya Lbnan gibi lkelerde slenen "Trk blc glerin hedef
de yer verilmektedir. te yandan, Trk da, Ermeni, Rum,
Krt ve Filistinli dzeyde bir iinde bulunduk-
dikkati ekmektedir. Ve son olarak da, Avrupa'da Trklerin
Almanya, Hollanda ve Fransa gibi lkelerde, ve u-sol rgtlerin, o lkelerdeki
legal ya da illegal rgt ve glerce desteklenmekte dile getiril-
mektedir.
2. etkenler
ve "ideolojik dan sz edilirken, bir blm gzlemcinin ise, zel-
likle terrizmin cesaret
ileri srdklerini Ancak, daha genel ve somut dzeyde ve bizim de
i nedenleri, "Otorite toplayabiliriz.
Gerekten, son en ok vurgulanan nedenlerden biri de bu olsa gerektir. r-
bir siyasal bilimci, ABD'li Walter W. Laqueur'e gre lkemizde
hareketlerinin "terristlerin ok gl hk-
metin ve terristlerin byk destek grmelerinden" ileri
gelmektedir.(14) Nitekim, olduka sivil gvenlik glerinin
ve nitelike, teknik ara ve gere ynnden yetersizlikleri bir yana, giderek, ideolojik
kamplara blnerek yitirmelerinin ne-
den gsterilmesi de bir
Bu arada, silah ve madde ve i
ri ile Trkiye' de "silah tketimini" veya destek ol-
ve bu konuda hkmetlerin gerekli nlemleri almakta ne lde yeter-
1
3
Bkz. B.Giin-Hiirriyet, 2 Mart 1980, (s. 9-11).
14 1980.
'96
97
- Artun nsal
siz bilinmektedir. zellikle, Silah ve Terr'n Mum-
cu'nun ile Trkiye' de
ok nemli Hintiye parmak basmaktaki bugn orta-
ya
te yandan, adalet ve yrrlkteki
det ile etmede yetersiz srekli konusu
Kimi gzlemciler de, lkede grlen siyasal
daha da gibi, hkmetlerin birbirini iz-
fel parlamentonun temel yerine siyasal parti n-
derleri "asgari zerinde bir
yneten stne gerekli gidilemedi-
toplumun bir trl stelik, kimi
siyasetilerin yolsuzluk da 1980 Trkiye' sinde, siya-
sal gerilimin ok tehlikeli boyutlar herkes ilgi ve
Bu yzden de, Ordu'nun 12 Eyll 1980'de ynetime ve bir sonu ola-
rak hatta bu kimi siyasal parti yelerinin bile grl-

12 Eyll'den gnmze devlet otoritesinin yeniden glendrilmesi srecin-
de, ve sol terrist zerine daha enerjik bir biimde gidilmesi nedeniyle
tmyle ortadan bile, ve aranan
daha ortaya grlmektedir. Bunun yz binlerce
sahiplerince gvenlik yetkililerine teslimi, devlete duyulan gvenin
birer olumlu gstergedir.
3.Toplum ve
byk lde gerekelere dayanma-
terr eylemlerinin ve konusuna tam bir getir-
diklerini ileri srmek gtr. Siyasal lkemizde gnlk
bir nlemekte elbette devlet otoritesinin glendirilmesi, yeni yasala-
ve silah etkin nlemlerle kuru-
etkili Gene de, terr olgusunu i ve
yeterli olmayabilir. bir terr toplumun ssyal-ekonomik ve
kltrel da soyutlamamak gerekir.
nce toplumbilimeisi nce
gibi, toplumsal olgular ancak toplumsal olgularla Buna gre, Trkiye'de
terr olgusunun giderek temelinde daha ok i dinamik' e neden-
lerin ncelikle bize zorunlu gibi gzkmektedir.
Geri, konjonktr, Sper Glerin etnik ve
mezhep zerindeki egemen glerle uyanan gler
devlet ve siyasal partilerin yerine getiremernesi vb,
tm geerli nedenlerdir. Ancak, az nce gibi, soruna btnsel bir yakla-
Bu yzden, Trkiye' de siyasal olgusunu daha
bir toplumsal erevede ele almak ve nedenleri bunun iine
gereklidir. nk toplumdaki nemli kkeninde nem-
de toplumsal nedenler Byle bir kaynak-
konusunda bir elde edilmesini
'96
Kent ve Siyasal
4.Btncl Bir
Herhangi bir lkede anatamisini geme-
den nce, temel ortaya yarar Gerekten de,
ana sorun, Nieburg'un da "Political Violence" ("Siyasal incelemesinde
gibi, veya bu bir tek hareket eden bir katilin
nu ile yitirilmesinden ok, ''Toplumumuzu blen, bir ve
toplumun yeniden kazanma gcn var

a) Temel sorular
LaPalombara bu konuda ncelikle yarar
eylemlerine taraflar kimlerdir?
ellerinde ve bunun potansiyel
nelerdir? Siyasal konusunda lke genel ve e-
alt tutumu nedir? Siyasal ynelik amalar
nelerdir? hkmetin eylemleri konusundaki ve rol nelerdir? Hk-
metin bizzat kendisi de, buna byk lde byle ise, elinde bu-
kaynaklar teki grup ve rgtlerinkine oranla ne dzeyde-
dir? Hkmetin tutumu dikkatli bir olarak mi? Veya polisin,
eylemlerinin hepsini bir blmn durumlara benzeyen in-
ce bir mi vermektedir? Devletin bizzat iinde yer alan
-polis, gizli polis, jandarma/asker- bir siyaset olarak konu-
sunda veya Ve nihayet, lkenin olayla-
zerinde etkilerin ne dzeydedir? Ve sz konusu mdahalelerin
ralanan sorular nem nedir"16
Bu bir blmne az nce Ancak, birbirleri belli bir
bu listede daha da ortaya
Gene de, daha derinlemesine btncl yani toplu-
mu, iinde tm bir btn olarak ele
gerek konusunda bize
b) Trkiye' den gzlemler
Tr bilim da btncl bilinci iindedirler. Szgeli-
mi, etin zek'e gre, eylemlerinin temel nedeni, toplumdaki yeni
sosyo-ekonomik zmnde mevcut siyasal tutumun kendini yeni-
leyememesinden Bylece, terr etnik nedenler vb
ancak terr sonra, eylemlerinin ve glenmesi y-
nnden ikinci derecede etkenlerdir''17
Ergil ise, Trkiye'de ve terr olgusunu "toplumsal buna-
dan sz ediyor ve "silahlanma ve ynelimde dokunun etkisini" vur-
guluyor. Daha ok, psikolojisine veren Ergil, "Trk siyasal ey-
lemcisinin toplumsal profili"ni izerken, zellikle "toplumsal ile
deniyor.18
te yandan, Mevlt Bozdemir, henz bir denemesinde ol-
lS Nieburg, Political Violence, (s.4).
16 LaPalombara, Politics Within Natwns, (s.389).
17 etin zek, S. Gn-Hrriyet, 2 Mart 1980, (s.12)
18 Ergi!, Trkiye'de ve Terr, (s. 53-167).
'96
99
Artun nsal
gusuna lkemizdeki toplumsal ve otoriter olan totali-
ter ve gizil zlemi; siyasal ve demokratik
geleneklerin ve toplumdaki etkileri zerinde duruyor.J9
Gnsev Evcimen de, ancak bir kaleme bir
da ve Trkiye'de Terrn zerinde dururken, Trkiye'deki
det eylemlerini sosyo-ekonomik dinamiklere
ileri srmektedir. Yazara gre, bireysel
ve dinamiklerin mdahalelerini bu daha temel bir olgu ile, az
bir toplumsal zellikleriyle ilgilidir" .20
"Trkiye'de Genlik ve bir incelemesinde Mardin, zellikle,
kltr yetersiz ve zerinde duruyor.21 Yazar daha
nceki bir da, "Toplumsal eylem, yani toplum iinde dav-
bir tr psikolojinin ileri gibi ieriksiz drt ve
sonucu Belirli bir gsteren belirli bir kltr sonucudur. Bun-
dan bir toplumsal eylemi zaman, 1975-1976
ci nfus sistemi, sosyo ekonomik
kken gibi her topluma uygulanabilir kavramlarla inceleyemeyiz. Bunlara Trk kltr,
Trkiye' de brokratik ya da kk kmesi gibi kl-
tr katmak diyordu.
zer Ozankaya da, "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm konulu ma-
kalesinde, terr, lkemizde biim ve nitelikleriyle, "Bir polis sorunu olma-
ok tesinde, toplumsal siyasal kltrde, kamu ynetiminde, ve
ekonomik derin kkleri bulunan bir toplumsal
ve bu ynde nlemlerin ve dzeltmelere gidilmesini neriyor.23
Grlyor ki, btncl konusunda Trk bilim birle-
Bununla birlikte, konusunda bir resmi
da yoksun kalarak, henz ki, ilerde-
ki bu alanda, hem somut lke hem de kuramsal ynyle,
Trk bilim bilgi
Bu tr abalara ilk rnek olarak, kesimlerden bilim gazeteci, hukuku, y-
netici, ve "Abdi ipeki Semineri" ni gsterebili-
riz.( ... )24
SONU
Siyasal ile lkemizde son gzle-
nen ele almaya bu kk denemeden ne gibi so-
nular beri de gibi, bu olduka
Bir kez, bu konu siyasal olgusuna
yani bulunuyoruz. Oysa, ok daha e-
etkenierin siyasal rol .. )
19 Mevlt Bozdemir, "Trkiye'de Terrn Sosyolojik Ankara, SBF, 1980.
20 Milliyet, 22 Ekim 1979.
21 Mardin, "Youth and Violence in Turkey", Archives e Sociologie, Tome XIX, No. 2, 1978, (s. 229, 254).
22 Mardin, Ankara, Sosyal Bilimler 1976, s. 134-135. Trkiye'de devlet otoritesine duyu-
lan yurtseverlik, genel olarak otoriteye tutumlar ve otoriter aile veriler iin bkz.
"Social N orms and Authoritarianism: A Turkish-American Comparison", Journal of Personality and Social Psyhology, c. 16, No. 3,
1970, (s. 444-451). bkz. ifter, "Trk Toplumunda Hislerinin Ynelimi ve Giiliume Askeri
Akademisi c. 12, No. 3, 1970, (>. 9-22).
23 Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 34, No. 1-4, 1979, (s. 51-61).
24
Sz konusu bildiriler daha sonra bir kitapta Trkiye'de Terr, Gazeteciler Cemiyeti 1980.
100 'g6
Kent ve Siyasal
Btn bu yntembilimsel ana izgileriyle,
da yani siyasal etkisiyle
kazanmakta ortaya Ama bu
tek bir etkenle her iki olgu bir neden-sonu ku-
ileriye srlmesi hibir zaman ... ) orum, Kahraman-
Sivas ve Tokat'ta siyasal byk bir iine girmesinin
nedenlerinin incelenmesi de, hi yok ki, kolayca
ortaya koyabilirciL Nitekim, konusunu ele alan bir da,
detin nedenleri bilimlerinin olarak kalan "tek boyut-
bir yana itilmesinin zerinde yeri belirte-
lim.25
Trkiye' de siyasal gerisinde birden fazla etkenin yer bir
gerektir. Bunlar zellikle siyasal ve
tan devlet otoritesinin lde zarar grmesinin de byk olsa gerektir. Her
ne kadar siyasal eylemcilerinin birincil devlet otoritesini ise de,
da gibi, devleti srkleyen terrizm
tersine, yitiren bir devletin gereksiz ve sonra da
yol
te yandan, ideolojik ve soldaki ve
nemli bir ro1 Ve stelik, bu tr
kolluk glerinin iine kadar girmesi sonucunda, devletin iyice acze
Bu arada, Trkiye'nin jeopolitik konumunun da gz edilmemesi gere-
kir. yle ki, lkemizde son belli bir ivme grlen dinsel ve etnik ay-
bir blgesinde yer nedeniyle
daha da sylenebilir.
Gene de, ekonomik ve toplumsal Trkiye' de siyasal potansi-
yelini byk lde Yurdumuzdaki nfus artan
giderek geim yksek
nim girerneyen kitlelerin byk bir lde siyasal sy-
lenebilir. Ancak bir kez daha ki, burada bir neden-sonu sz konu-
su Bununla birlikte, szgelimi, 1981 byk kentlerinde
patlak veren veya Kuzey devam eden IRA
eylemlerinin gerisinde, ve enflasyonun
bilir mi? Nitekim, Temmuz 1981 Whitelaw, lkedeki
byk lde dnya kamuoyu nnde itiraf
etmekten Hkmetinin, da te-
sinde, ve kaynaklanan 27 toplumsal zmlerle
hafifletme yolunda ve bu arada bir "Kent ka-
rar izliyoruz.28
Siyasal ve ekonomik bir gstergesi olan kent-
Trkiye'de tek olmasa bile, lkenin
mesini bu ortaya Kent-
25 Bkz. "Rapport Fina!", La Violence et Ses Causes, Paris, UNESCO, Ortak (s. 270).
26 "Terrorisme et Libertes, Le Monde, 15 1980.
2
7
"Le Chmage, et le Racisme sont les Causes Principales de la Vague d'Emeutes", Le Monde, 15 Temmuz 1981. Nitekim,
Londra' daki zerinde bir rapor grevlendirilen Lond Scarman bir komisyon gvenlik
glerine gen zenciterin "hiddet ve ksknlklerinin" kkeninde siyasal, ekonomik ve sosyal
ve "konut, ve nemini vurgulayacak h. Le Monde, 29-30 1981.
28 Cumhuriyet, 18 Temmuz 1981.
'96 101
- Artun nsal
lerimiz, gelecekteki Trk toplumunun kilit Szgelimi, bugn
iin/ kk lekte bir Trkiye olarak, tm olumlu ve olumsuz nemli bir
toplumsal de
lkeyi ynetenlerin devlet otoritesini yeniden glendirmekle yetinmeyip, toplum-
sal sosyo-ekonomik zerinde de bir zo-
runluluktur. Trkiye kadar olmasa bile, son siyasal terr teki Avru-
pa lkelerine oranla daha byk boyutlara da da, siyasal bir
"topyekn strateji" nin bir an nce uygulamaya geirilmesi zerinde durulmakta-
Nitekim, sz konusu lkede terristlere yrten gvenlik rgtleri-
nin General Cappuzzo diyor: "Demokrasiyi reddeden genler
Bu sistem yeniden kazamlabilir. da. Bu, zor
ya da -bu sistemin de zne olur- bir yeni kltr modelinin yara-
Cappuzzo, terrizme en iyi yamhn, daha da
bir ceza ile d siyasal ve toplumsal ierikli politikalarin
Nitekim, biz de, olgusuna da-
ha ok toplum ve zellikle olgusundan
yola bu nemini abartmak yerine, onun da ancak byle bir topye-
kun strateji ierisinde
Dnya kabuk Bu kabuk
etmeye hangi konulara ncelik verilmeldir? Devletin glendirilmesi, g-
venlik glerinin ara, gere ve nitelik ynnden daha yeterli bir dzeye
giderilerek, kentlere gen konut,
okut hastane, yol gibi gereksinimlerinin insanca bir dzeyde
toplumsal
lkede siyasal yeniden kuracak kurumsal ve vb,
ilk akla gelenler Ama, btn somut bir biimde toplumun uzun
dnemdeki gvenceye pek kolay olmayabilir. Bize gre, siya-
sal tmyle ortadan bile byk lde hafifletilmesi; toplumu
tm bugn iinde yetersiz
lamalara evrelerindeki mutsuz ve ilgisiz bir olarak
tam tersine, bu srecine demokratik sorumluluklar yklenerek
Ancak bylelikk kitleler, toplumdaki uzak kalmaktan,
ve giderek toplumun kurum ve
olurlar.
Gerekten de, "olumsuz" bir olgu
olarak ortaya gnmz bilim "toplumsal
btnnde var olan, ancak daha az gze arpan olumsuz bir bir
olarak da ilgisi, bir yerde "toplumun
yer alan gizli bir tepki biiminde" de ortaya evril-
mektedir.3o zellikle, ok bir sosyo-ekonomik srecinden gemekte olan
lkelerde daha gl ve srekli bir biimi de kendini bireysel
dzeyde biyolojik, psikolojik veya gruplar dzeyinde kltret dinset etnik,
ulusal ve dzeylerde de veya jeo-politik ile
byk lde eksik siyasal olgusuna yeni ve yeni
* 1982 Trkiye'sinden szedilmektedir.
29 Le Monde, 1981.
30 "Rapport Fina!", La Violence et Ses Causes, (s. 272). Nieburg da diyor: ve siyasal
istisnai ve olarak bir yana Onu, toplumun zellikleri olan srelerin tutmak, ve
var olan bilmezlikten gelmektir.", PoliHcal Violence, (s. 5).
102 'g6
Kent ve Siyasal
yntem ve tekniklerin bir nk, Nieburg'un yerin-
de gzlemiyle de, "Toplumsal uyum otomatik bir biimde ve
byle var srekli bir dikkat ve ilgi gerektirir."31
Bu yzdendir ki, siyasal konusu, zellikle son 15-20 dnemde
(1960'lardan itibaren) lkelerinde bilim ortak ilgi-
siyle Bilim genellikle zerinde gereki gr-
gre, siyasal ve terr ne tek bir etkene ne de tek bir bo-
yutla Bu nedenle, bir kazan-
makta ve sosyolog, psikolog, siyasal bilimci, hukuku, sosyal bilimci ve ynetirnde so-
rumluluk olanlar bir araya gelmek
ABD' de, 1963 Kennedy'nin ldrlmesini izleyen dnemde kurulan
defin Nedenleri ve nlenmesi zerinde Ulusal Komisyon'un32 Fransa'da da,
Su ve Sulular konusunda bir rapor zere grevlendi-
rilen o dnemin hkmet yesi Alain Peyrefitte komite,
Reponses a La Violence Sz konusu
komiteler kendi ilerinde alt-komitelere psikolojik ve biyolojik ynle-
ri, ve konut ilgisi, ekonomik
itilmesini nedenler ve nihayet, genel ceza
alt-komitelerde kentbilimciler, sosyologlar, kriminologlar, filo-
zoflar, ruhbilimciler, avukatlar, hukuku bilim mhendis-
ler, subaylar, mimarlar, vb. her meslekten yer da belirtelim.
te yandan, birok lkede bizzat hkmetlerin konusundaki
nclk ettikleri, kimi zaman srekli birimleri kurarak, kimi urum-
da da, zel komisyonlar yoluyla nedenlerine g-
rlmektedir.34 Ve nihayet, UNESCO olmak zere, dzeyde de,
ele lkelerden, disiplinlerden bilim bi-
raraya gelerek, ortak ve program ve
lkemizde de, gibi bu konuda abalar gsterilmektedir. r-
niversiteler iinde olmakta, bu arada, zellikle Barolar
Gazeteciler Cemiyeti vb. gibi Trkiye' de terr konulu toplan-
hlar dzenlemektedirler. Ne var ki, bu blk prk kalmakta, bilim adamla-
gerekli ve ok ller iinde
dir. Oysa, bu tr abalar bir nitelik biyolog, psikolog, sosyolog,
siyasal bilimci, hukuku, antropolog, psikiyatr, kriminolog, ynetici,
sivil ve askeri idareci, emniyet grevlisi vb gibi, her biri kendi
yelerden eliyle, yntem ve teknikler yr-
tlmelidir. Ve bu konuda da, resmi kimi zaman zendirici, kimi zaman da
yol gsterici yarar ki, kk boyutu ve
eksiklikleri, byle bir gereksinmeyi daha da gn Btn bu
gene de, Trkiye'nin son (1980'lerde) en nemli so-
runlardan biri olan siyasal konusuna bir
lkemizde bundan sonra br
ok daha ve bir biimde
da hemen ekleyelim. ( ... )
31 Nieburg, Po/itim! Violence, (s. 3).
32 A.g.e.
33 Reponses ala Violence, Paris, Documentation Franaise ve Presses Pocket, 2 cilt, 1977.
34 Bu konuda bilgi iin bkz. Rosalind L. Feierabend, "Le Role des Gouvemements dans les Recherches sur la Violence",
lnternationale des Sciences Sociales, c XXX, No. 4, 1978, (s. 818-846).
35 Bkz. Alain )oxe, "In !roduction Generale", La Violence et Ses s. 9-24 ve "Rapport Fina!", (s. 267-283).
'96 103
Fransa' da i t i m sistemini protesto gsterilerinden ... 1995 (Si pa Press)

BiR RTAMI
OLARAKKUL
Mahmut Tezcan
Bu grlen nedenleri ve nienmesi
zerinde
Bir sre nce lkemizde rgn bir
Lisede Cinayet biimindeki haberler gazetelerde yer almaya Btn veliler,
okula gnderirken duymakta idiler. Okul yneticilerine sonsuz gven
duyan velilerin bu Eskiden gven Eti
senin benim diyerek okula teslim eden veli, ve y-
neticilere gven duymuyor. Zaten genelde her bir top-
lumda okul da bundan nasibini okul da toplumsal bir
detin grlmemesi iin hibir neden yoktur. Hatta geleneksel okul sistemi iindeki okul-
gebedir. ve toplumsal ayak uyduramayan
tim sistemi ki konusunda bir potansiyele sahiptir. Okul iindeki
ynetici, brokrat geleri de toplumsal evrelerindeki ge-
lde bir gruptur. bu durumu dikkate alarak okulun da bir
gerekir. Okulu genel toplumsal sistemden soyutlama-
Bu nedenle genel toplumsal sistemin okula da
maz bir gerektir.
CociTo, '96
105
Mahmut Tezcan

Son olaylarda grlen ok nedenlere
Bunlardan en belirgin bir gz
Sorunu:
Sadece son olaylarda tedenberi zellikle orta grlen
bir sorunundan zelikle ergenlik
dneminde bulunan orta en nem konu
Senin benim yok benim niye laf yok benim
dan gibi herzaman gndeme gelir. Bu olaylarda bir
gze arpar. zerinde "sahiplenme" de dikkate bir zelliktir.
Bu yzen burun kanatmaya varan ergen bir durum-
dur. Bu kavgalarda kendileri yznden kavga haberdar bile
dir. Yani, bazan kavgadan sonra kendilerine olan ilgisini farket-
mektedirler. Erkekler kendi onlar iin kavga etmektedirler. Gnmzde bu
gizli Okuldan sanki niversite
gibi evlerine gitmektedirler. Bu konuda okullarda ,;ete"ler
okullardan genlerin kendi etmeleri bu yoldan
engellenmektedir. Yani "Okulun namusu", "Mahallenin namusu"nu korumak bii-
minde yrmektedir. Bu konudaki okullarda ok

Sert ve kah da etkenlerden birisidir.
teden beri otoriter tipi lkemizde eden etmen-
lerden birisi de derecede disiplini
mak, egemen olmak iin sert Bu otoriter hakarete bi-
le ki, ok bu sert
bir birikim yaratmakta ve itebilmektedir.
Etkisi:
Medya ve zellikle TV'nin bir neden olmakla bir-
likte, edici, destekleyici etkisi medya-
geici bir etkisi dile getirilmektedir. Ama hergn sah-
neler, temalar etkileyici bir rol oyna-
zellikle kanal ile yer veren TV prog-
son zamanlarda yol Bu ocuk ve gen sulu-
rol haJa
Yoksulluk:
ekonomik da yol Okullai:a
evrelerden bu hususta edici olabilmektedir. Bol para harcayan
bir yeterinci olmayan a, tok bir arada
Bylece kolayca bir gerek
Zaman
Ders geme ve kredi sisteminin ile gndeme gelen bu konu, hala -
ders saatlerde geen biimde de-
106 '96
Bir Olarak Okul
olanaklara sahip Bylece ynelebilmektedir.
okul sisternlerinde okul,
sahiptir. Bu konuda yasal olarak olanaklar Yer, ara-
gere, personel gibi olanaklarla okul, Okul, sadece
retim yer Oysaki bu konuda lkemiz byle bir
yasal olarak sahip ders saatlerde zamam-
iin, evrenin de etkisiyle

Polis
Yasa rgtleri ve eylemlerini polise haber veren genlerin rgt yelerin-
ce "polis muhbiri" gerekesiyle ldrldkleri de szkonusu.!
Nedensiz
Bilinli bir neden olmadan hemen kavgaya olaylar da bir belirti-
sidir. bir gencin zerine araba srlmesi sonucunda onun
grupla girmesiyle liseli bir gen Bu olay, bir
gazetede "fkeli Sokak "Son model
otomobillerle patinaj yaparak hava atan genlerle, mahallenin taban-
kavga Olayda bir l, var."
ki ergenlik dneminin bir olarak ani bir olay, hemen

Disipline Olaylar:
yznden lise son okul yneticisini Bu tr
olaylar disiplin erevesinde zmlenen Fakat bunlar, hemen
de
oK YNLLK BoYuTu
dikkatimizi eken nokta, okul ya da okulla il-
gili ok nedenlerle ortaya O halde
ok ynl bir Tek bir neden Ekonomik, psikolojik, toplumsal
boyutlar birlikte szkonusudur. Bir ara liselerdeki nedeni, kre-
dili sisteme ki bu bir tutumu ifade ehnektedir. Yani,
tek bir nedene indirgenerek bilimsel gereklerle
olarak da bu-
gn tamamen toplumsal bir sorundur ve evreden Yani, evredeki
aile, okul, ekonomik rgtler v.s. gibi toplumsal kurumlar, devreye girmektedir.
ya da genellikle bir engelleme sonucu ortaya nk, bi-
rey, kendini konusunda ok bulan bizim gi-
bi toplumlarda engellenmekte ve sonuta ve Bu
birey, zamanda ile de Bylece bireyin
O zaman birey, kendini tek yol olarak
vurur.
Milliyet, 4.8.1995.
2 28. 5.1995.
3 Milliyet, 29. 9.1995.
'96
107
Mahmut Tezcan
NLEME vE SoNu
Okul, gerek toplumumuzda, gerekse dnyada, bir kurum
olarak Oysa gnmzde okul da bir
nk ok ynl bir olay olan okulda da kendini gstermektedir. Okul da top-
lumsal olaylardan etkilenmektedir. Bu nedenle okulda istemiyorsak,
temel nedenleri toplum olarak bilip, hertaraf etme yolunu arama-
gerekir. Bylece azaltabiliriz.
okulda nlemenin bir zm yolu ise sevgi, ve
okul ynetimine yasal ve rgtsel
'Hamurumuzda var' sz de mi? Tarihin derinliklerinden beri
gelen tutkumuzane demeli? Tarih ve adeta de-
mi? Bunu bir de aile kurumu iersinde olmaz Ortalama bir Trk
ailesinde zellikle erkek erkek bir gstergesi olan
gayet Bu husus, hi Ama dnya
gz pek olmak, olmak, teknoloji ifade et-
miyor. Ailede ocuk biimimizi bu kez daha gzden geiremez
miyiz? ailede genlerimizle yeterince ilgilenemiyoruz herhalde. 21. s-
per terrizm tehlikesinden sz ediliyor.4 Gerekten bu erkeklik de-
olarak bir nk sper terristlerin daha
nkleer, kimyasal ya da biyolojik olacak ve kullanacaklar. Bu
galiba
4 Milliyet, 5.1.1995, (s. 18).
'96
..
RNEK BiR MEKANI:
HAPiSHANE
Ergden
ZAMANA/MEKANA/BEDENE UYGULAYARAK

Hapishane, "ceza" kadar "sama" bir fiilin fa-
ilin hapishaneye veya ceza verilmesi ne fiili ortadan dzeltecek
ne de "suun nleyecek veya (hapishane "su"un
hapishaneden geri dnme hi hapisha-
neye girme daha fazla gibi veriler "Su", toplumsal
ve bireysel birlikte/ iinde ise ("rn", "retim", "sonu"
vs. ise), tm bir yana tek tek bireyleri ele ve genellikle beden-
Iere uygulamaktan bedenleri kapatmaya kadar uzanan bir dizi bulun-
ne tr bir "ceza"
Daha ve yukardaki sorularda ortada olan
hayret dozunun toplum toplumun ve
nahif grlr. Ceza da hapishane da tamamen
rasyonel ve sistematik topluma ikindir.
da hapishanenin ezelden beri var XVIII. sonu, XIX.
ortaya Michel Foucault sayesinde biliyoruz. Hapishaneden nce insan
bedenlerinin her trl maruz ceza olarak seyirlik bir
olay ve hapishanelerle birlikte ceza ektirmenin
'g6
109
Ergden
kimilerinin "znt" bedenleri kapatmaya pek anlam verileme-
-yine M. Foucault' dan- bilmekteyiz.l Hapishane modern modern bir
kurumu olarak ceza ektirme "mahremiyet" Ne de olsa "birey"in
de modern zamanlarda! tek tek, "birey" olarak var sonra da
kurumlar teker teker var olanlar da bu zihniyete eklemleniyor:
Fabrika, okul, hapishane ...
I) BTNSEL
bir insana iradesi kabul ettirilen bir durum, vs. ile
manevi veya fiziksel uygulamaya, onu zor kullanmaya,
yapmaya, sakat hatta ldrmeye ... kadar ise, ncelikle ikti-
dar trlerinin biimlerinden kurumsal iktidarlara kadar uzanan bir yelpaze iin-
de- tahakkm kurmak ve otorite Bu durumda, toplumun, toplum-
ve neredeyse tmnn iermesinden sz
edebilir. Bireysel rtk olsa da kamusal zellik
izlerini hemen hemen her yerde grebiliriz. Ancak, yine mo-
dern bir sonucu olarak, gndelik dinlenme; ev,
yeri, okul, vs. biiminde) ve bu her birinin
veya etkilerine zaman ve mekanlarda, ola-
rak maruz Kimilerinden yara kimilerinin hi imkan bula-
biliriz. Ya da tmne birden maruz durumlarda bile, kendiyle
kalma, telafi etme, vs. veya ve otoriter olma-
yan, "sevgi", vs. reten bulabilme, kurabilme
hapishaneyi modern tm hapis-
hanedeki yerlerdekinden onun byle bir ve
durumuna imkan ve Hapisha-
nenin mekansal ve zamansal ile (bedenini, ve za-
ele ve bir ifadesidir.
Hapishane rasyonel, sistematik "firar" imkan-
yer kurumsal ve/veya her tryle
ncelikle Tm mekanlar
-ev, okul, fabrika, ibadethane, vs .... - gnn belli saatlerinde iinde bulun-
sonra mekanlarda yerlerken
tek olarak hapishane, belirli veya belirsiz bir sre boyunca tm yirmi drt saat-
Ierin mekanda tek kurumdur. Bedeni bir mekana kapatmak, uza-
ve zerindeki tahakkm ve tasarruf gr-
nr 1 grnmez ellerine, gzlerine- devretmektir ki, en bu
zerindeki tasarruf cismi olmayan, grlmeyen, ama bir bel-
gelere gre olan bir iktidara olur. toplumdan uzak
tutmak, gibi gerekelerle beden. ceza srecinin en gizli
. olan ceza ektirme olur.3
1
nemli Michel Faucault, tekil zellikle de hapishaneye
bilinmektedir. Hapishanenin ok nemli bu konuda birok makalesi, vs.
de zamanda, birlikte Hapishaneler Grubu (G.I.P.) ile
hapishanelerinin iyznn ortaya ve hapishane nemli bir rol
2
Gndelik hayabn insan zerindeki olumsuz etkilerini gz etmek elbette sz
konusu olamaz. Burada vurgulanmak istenen
3 Beden zerinde itiraf zor kullanma eziyet ve kapatma ncesinde de sonuna kadar (kilise
gibi, kaba dayaktan, rastgele dvmekten olarak sresi,
aletleri belirli bir u oyun" olan umodern" ender olarak seyirlik bir genellikle mekanlarda,
az -onlar iin seyirlik olarak- Bu nedenle ve gizlilik hapishane ncesine de
110
CociTo, '96
rnek Bir Hapishane
ve sresi kapatan belirlenen ve topluma veya olarak
onaylahlarak kapatma, bir haklar dzeni" dir. Gardiyan-
lar, askerler, polisler, hekimler, din psikiyatristler, psikologlar,
vs.den bir teknisyenler ordusu bedenin
terbiye edilmesi, mahrum ve merkezi-
ne kapatma nem itiraftan ziyade itaattir.
nahif sorulara bir an iin geri dnersek, btn bu
ve "su" olarak fiille hibir
nin "su" bir gdnn
fark edilecektir. "Su" ya da bilincin art b-
lmlerine ne "sulu" bedendir.
II) YAPISI/ YAPININ MKEMMEL UYUM
Hapishane,4 ncelikle bir mimari bir olarak Mmknse
ya da yerlerinden dev beton duvarlada evrili
byk Bu "ieri"yi tamamen grnmez, hatta ve
bu durumu ve evreleyen silik, renksiz
toplumsal bir kurumu -grevliler hemen hemen her trl denetimin-
den tamamen hale getiren hem
simgesel hem de fiili
devlet benzer bir ve simgeleyen mimari
olarak dev tabii ki esas olarak ierdeki dzenleme
nk kurum olarak hapishaneye
ve grevli ve iin denetim dahilinde mmkndr.
hapishanenin mimari ierden grmeyi de
niteliktedir. zaman iinde, betonlardan ve demir bir
grmemek, mesafesinin bir veya en fazla bir boyu
mesafe, renk ve nesne nemli bir unsuru
haline gelebilmektedir. mimari zellik, (ko-
hcre, vs.) ortaya Mmkn fazla
gzetleme ve tecrit En az bir arada ol-
hcreler ya da kk birbirleriyle birbirlerini
grmeyecek, olamayacak Mazgal delikleri ieriyi gzetle-
me her an iin gzetleyenler ise genellikle
gvenlik sistemlerinde yer alan btn elemanlar gibi gelen gardiyanlar-
ve bu insanlar belki de hibir yer ve kurumda (erkek gardiyanlar iin aileleri
hari tutulabilir) sahip tahakkm ve burada ellerinde
tutarlar. bu gzetleme deliklerinin ne zaman bilinme-
gzetlenme duygusu sreklilik ve zel mahremi-.
yet gibi kavramlar
ve merkezi bir gzetierne sisteminin gzetleyeni
likten kurum/bina haline Koridoru grernernek de gnn
ya da gecenin herhangi bir saatinde niyetini asla bil-
4
sz edilen soyut anlamdaki hapishane XX. Trkiye'sindeki "modern hapishaneler" yola
Yani, ''E tipi", "zel tip", "hcre tipi", vs. olarak ve zellikle son ierisinde
toplumsal olaylardaki birlikte artan hapishanelerdir bunlar. Trkiye'de hapishanenin tarihi,
gereken bir konusu olarak nem -ilk hapishaneler, modern hapishaneler, mimari zellikleri,
tzk ve ynetmelikler, uygulamalar vesaire ...
'96 lll
Mahkum. Co Rent Meester, 1965)
rnek Bir Hapishane
meme duygusunu Gzetlenmenin ve her an varolan ihtima-
li kimi zaman kimi zaman alttan alta sren tedirginli-
temel
Hcrelerin ya koridorlar birok ve demir
birbirlerinden bylece uzamsal mmkn
ve denetlenme fazla olan mikro-kozmoslar yaratmaya zen
tir. Kapatan hareket ve inisiyatif dev bir gzlem, not-
biriken ve bilgi desteklenir.
Hapishanedeki idari rgtlenme, rgtlenmesi ve benzeridir.
Askeri trden bir otorite ve sistemi geerlidir. Ynetim her yet-
kilinin belirli grevleri ve ve stleriyle
nceden ilkeler bir emir-komuta zincirine gre
Yukardan ve giden raporlar, disiplin, tzk, vb.
hapishane tek bir bilgi ve otorite askeri
idare gibi dnemlerde, hal hapishanelerin askeri grn-
m ne
okul ve fabrika gibi modeller esas olan
modern hapishanede gndelik ibadet, havalan-
gibi faaliyetleri dzenleyen bir ynetmelik erevesinde bu fa-
aliyetler zorunlu belirli ritellere, yerine geti-
rilmemesi olarak grlr. "Emir demiri keser"
gibi bir emredilen ve -ne kadar ya da in-
sani olsa da- zor ve gerekesi veya bahanesi
olur.6
III) TUTSAK EDiLMESi YA DA
"BEN"iN VE


Hapishaneye insan, nce de gibi, bir
hibir trnde grlmeyen bir ve birliktelikle tm yirmi
drt saatleri insanlarla beraber geirme yok-
tur. Hapishane kimse btn gnlerini yerde ve insanlarla geirmek
"zorunda" Hapishanedeki seme
gibi, beraber seme da yoktur. Karar na aittir. Bir-
den o mekandan ve o ve bir yere ve
"sevk edilmek" de her an olabilir bir durumdur. yz yze gelmek ve
hatta ve kurumun kadir-i
insanda her trl kt her an olabilecegi duygusunu
(bu duygu ve herhangi bir mekanda
men- zel da
5 Trkiye'de ordu iin geerli olan i ynetmelik ve tzkler, ve askeri idare dnemlerinde btn hapishaneler iin
geerli zellikle de "askeri hapishaneler"e siyasal muhaliflere uygulanmak Sz konusu hapis-
hanelerde bulunan herkes en er kabul dahil askeri gerektir-
btn ritelleri ve (gardiyan dahil hapishanedeki btn yneticilere diye hitap etmek,
gemek, istiklal sylemek, tek uygun yrmek," Atatrklk" dersleri grmek ... ) yerine getirmek zorunda

6 Yine Trkiye'deki hapishanelerde askeri ynetim uygulanmak olan talimatnamesine
mahkmlara tek tek ve toplu olarak gerekeler nesrlereken temel
(beslenme, aileleriyle ve bilgilenme ... ) ellerinden mahkeme
vs. bilinmektedir. ve gnmzde de gndeme gelen bir durum-
dur.
CociTo, '96
113
Ergden
kendi srekli olarak ve gndelik
da bir tr ve
dur. veya bunun en belirgin zel ya-
bir mekana olmak, insan-
"iyi veya kt" tesinde sadece bile edici,
ieren bir durum olarak gndeme getirir.
bir anlamda, insana tutsak (hem gzetleyeni denetleyen insa-
na, hem de kendisi de olan na). Sreli veya sresiz ola-
rak insanlarla ve ya-

kendini olarak yoksa hcredeki asla
bir zlem haline getirir.
bir da beklerneye ve
belirleniminin ve bir bu. olarak,
insan olarak yok bir dosyaya, indirgenmekle itaate ve
srer, seme ... Bu srete
en ufak kadar belirlenir. Kurumsal kat
kat perdeli, her an her tr kt duygusunu ve tedir-
srekli Bu gerilim, zel engellerinden biridir ve da-
seeneklerinin da zaman
rutin bir duygu Gelecek ve
ya da vn biiminde) odaklarken "bugn" mecburen es geildi-
ertelenebilir bir gibi grlr. bu
Bylelikle azami mahrumiyet, asgari bensiz,
cinselliksiz, bilgisiz, vs. yoksun olan ortama
bilinciyle evrimi tamamlayan insan tamamen bu bir
haline gelir.
Hcredeki ve tecrit durumu, sonuca daha gtrr. Hapis-
hanedeki disiplin askeriyeden rnek ise, hcre sistemi de ile hcresinin r-
tecridin etkilerine, i dnyada sonulara
dnemlerin bir olarak grlebilir hcre; hatta
da ruh zerindeki "olumlu", etkisi
Ama bu srekli olmayan ve genel atmosfe-
rinden ok bir tercih olarak insana bir
katabilir. Hapishanede iyice ve zoraki tecrit, zaman kavra-
ciddi olarak zedeler. olmak zaten sresinin belirli/belirsiz bir
blmn bir mekanda, yoksunluklada geirmek gelmektedir. Ama
hcre ve demek zamana deli-
ce bir verir. dnyada veya insanlarla iinde
olgu, ve girip Bu tr bir orta-
-tek denetlenme ve gzetlenme
kendi yrngesi giderek artan, geceden gndze uzanan bu srat
hcredeki insan iin delirtici bir durumdur,
zirvesidir. kimi zaman kendi bile nce gelen
da yok ve insan belki ilk ve son kez, yoklu-
-sreye hakim ne anlama hcrede
114 CociTo, '96
rnek Bir Hapishane
IV)
Sonu olarak sylenebilir ki, hapishanede kfrle,
itip kakmalar, zor kullanmalar, dayaklar, falakalar ve hatta lmlerle Kapa-
ta kendisidir Bina, beton duvarlar, demir kilitler,
hcreler, zel grevliler ... Hapishane, toplumsal sistemden gelip sisteme, yani ait oldu-
yere giden ve geri dnen yeridir;
havuzdur.
kimse btn bilgilerin bu ok daha nceleri
bir sretir tabii-, zelliklerinden en ince kadar dos-
ve kendi mahremiyetin-
den, tarihinden yoksun onu
yapan yznden ve sznden yoksun kimliksiz bir
nesneye, bir indirgemek istenir. Yzyze ve szel bir znesi ar-
o; bir "sulu" olarak bir dosya hedefi olur.
Byle olunca da insan ve olarak gelen her trl gc ve
elinden kapatan kurum (kurum temsilcileri) yapacak gce, iktidara kavu-

Kurum, yoksun "sulu" nun ve en temel va-
kiplerini-belirleme ve denetleme sahiptir: Gndelik rgtleme-
sine, kurum iindeki sz sahibi izin verilmez, nerede ve
veya kurum karar verir. Bu gnn ve-
ya gecenin herhangi bir saatindeki bir veya bir sevkle oradan oraya srklen-
mek, temel ihtiyalardan yoksun gibi he-
defi olmaktan ldrlmeye kadar uzanan uygulamalara maruz kalmak demektir ...
geer: "Hizaya getirici" olma zlemi i tzklerle, kararnamelerle
dayaklar, ldrmeler "bilgi dahilindedir". Bu
bilgi, resmi yalan olarak ne kim-
senin bilmemesi imkan "geici rahat-
iindeki resmi yalanlarla ve gvenlik srdrme-
leri, bir haber olarak "cezaevi veya seyretmeleri sistemin

ne ama sonra mmkn
uzak tutmaya kurumlardan biri olan hapishane/kapatma bir nor-
sonucu, toplumun ve dzenin Bir top-
yeridir hapishane. Her iki anlamda da: etme veya sua Ha-
pishane, gelinen noktada sistemin srmesi iin, ve
iin, hem gnlk derdi iinde yok bilmek, dnmek" vs.
gibi zihniyet ve hem de ve gvenlik
iin gereklidir. atomize etmekten bir olmayan toplumsal-
hapishanenin rasyonel ve olan etme", "topluma kazan-
gibi hedefleriyle Toplumun zihniyetierin ve
yetlerin otorite ve tahakkm, sua olan paraya ve sopaya
ve modern modem ha-
7
Bu Trkiye olduka "lks" 1980'li bu yana Trkiye'deki hapishanelerde
ok dayak vs. yoluyla bilinmektedir. kt ve yol
lmler de mevcuttur. (Hapishanedeki lm,. yaralanma, hak gibi ieren giderek nemli
bir olgudur; "terrle mcadele ve belirsiz hak ve yetkilerle olan
11
gvenlik gleri" nin
toplumun gibi hasiphanelerde de
CociTo, '96
115
Ergden
pishanelerinin tm kurumlar kadar (onlardan daha az veya daha ok "g-
nahkar" ve yine tm kurumlar kadar edici" ve "topluma
grlr.
Ama hapishanelerin yerleri olarak dnemler bile ok geri-
lerde Gvenlik sistemlerine toplumlar "tehlikeli"yi, "anormal"i, "kt"y,
edenleri" ve fiziksel olarak ortadan kapahyorlar.
edenler" in lmnn kimseyi bir dnemde S Top-
lum hapishane, ideal lm yeridir; nk ldrme yoluyla sa-
kitle halinde ortadan vermektedir, "duygu tasarrufu"
Ama kimi dnemlerin topluma ok ldrme da olur
ve da besleyelim mi?" denir o zaman; kimi dnemlerde de idam
kadar evlerde ve ldrlemeyenler
hapishanelerde ldrlr ... Gnmzde hapishaneyi daha is-
onu sisteme daha uyumlu ve sorunsuz unutmamak
gerekir. "En iyi hapishane, olmayan hapishanedir" yola hapis-
haneyi ise toplumu da nk hapishane toplumun
ve bir bir
8 1986'da Philadelphia'da oturanlar bunun nedeni, "ok pis diye
ihbar edilen evine polisin bunu mahallenin bir blmn de yok etmesidir!...
Bize gelince #terrist" lmlerinin seyredilen, sevinilen, lmler bir lkede
Hapishanedeki lmler da byk ...
'96
FoucAULT'DA vE
Ferda Keskin
Focault'nun nemli bir eksen belirleyen ve 'ilk
olarak Hapishanenin Fransa XV. Louis'yi iin
1757'de lm Damiens'in betimleyen
okumacia bu betimlemenin hatta verici nedeni ise ya-
bu kadar uzun yer vermesi betimlenen infaz ynteminin ta ken-
disidir. Mahkemenin gre Damiens'in bedenin yerlerinden
larla et tutan eli slfrle et yerlere
yanar halde reine, birlikte balmumu ve slfr dklecek;
daha sonra vcudu atlarla ekilerek paralanacak, paralar kl haline getirilecek
ve son olarak da kller rzgara stelik btn bu
zorluklar yznden ngrlenden ok daha uzun ve verici Bylesi ay-
bir betimlemesinin bir felsefe iin bir
Ancak bu kitapla birlikte Foucault'nun meydana gelen eksen
gz nne yerin ortaya
Burada betimlenen ve rasgele bir sahnesi
hukuka gre bir vurgulamak gerekiyor. ste-
lik kastederek, yani ta kendisine bir suun
Foucault'ya gre 19. kadar ciddi her' ceza bir
dayanan bedensel bir hem bir yasal sorgulama yntemi
hem de bir infaz yntemi olarak suun hakikatinin ortaya ve bu hakika-
izleyenler sulunun bedeninde Ancak
1 F. Ewald, "Anatomie et corps politiques", Critique, n.343 1975), (s.1228).
2
M. Foucault, Surveiller et punir, Gallimard, Paris, 1975, (s. 9-11).
117
Ferda Keskin
bunun tesinde halka olarak ve yani suluya uygulanan
yasal bir de siyasi tm
bir iktidar ekonomisi" gizlidir.3
Foucault, Klasik olarak olarak 17. 18.
sonuna kadar uzanan) ve kurumuyla dnemin
hukuk gre yasaya suun, ve hedefi ne olursa olsun, as-
hkmrana olarak kabul sylyor. Yasa
iradesiyle ve gc gc iin su hkmrana
hem hem de fiziksel olarak oluyor. halka olarak
lan infaz suun iktidara ve olumlan-
geliyor. Bylece infaz ve bedensel nemi de or-
taya nk bu tren yasaya g veren herkes
dan grlmesini ve Yani Klasik ve yasal
pratiklerde bu kadar gl bir yer nedeni, yasal srelerde hakikati ortaya
zere te, gsteren siyasal bir olma-
Foucault'nun bu zmlemesinin yatan ve szn etti-
eksen eden yepyeni bir iktidar zmlemesi var.
Foucault'ya gre Klasik suun yoluyla ve halka olarak
mmkn ve temsil sahip bir
Bu ve lm zerine karar verebilme Her ne kadar
bu her zaman mutlak ve olmasa da hkmran, kendisi-
ne gelen ve birinin
onun elinden almak zere kullanabilir. bu zel olarak
kendinde grmesi ise, siyasetinde yeni bir hukuksal olarak orta-
ya ilintilidir. iradesiyle olan bu yeni
hukuk biimini tarihsel bir toplum biimine gerekir. Bu toplum biiminde ik-
tidar temelde bir tasarruf olarak iktidar bir el koyma
lerin rettiklerine, emeklerine ve hatta yani nesnelere, zamana, be-
denlere ve nihai olarak kendisine el koyar.5 Bu hukuk biiminin ortaya
Foucault'ya gre siyaset felsefesinin iktidar zmlemelerini de gnmze kadar
Foucault bu iktidar zmlemelerinin hukuksal-sylemsel (juridico-
discursive) olarak bir modele sylyor. Bu model
bir yasa ve yasaklama sistemi iinde ve onu
izleyen devlet gibi, iktidar feodal iktidar
mcadelelere son verebilecek bir g olarak ortaya Bu kurumlar,
ve birbirine talepleri bir hukuk ilkesi gibi bir dzen
iradelerini yasayla ve yasaklama hareket
Bylece, birer yasa dizgesi olarak ve iktidar me-
hep yasa biiminde O zamandan beri, hukuksal
kurumundan ve siyasal hukuksal alandan kurtarmak iin harcanan btn
abalara iktidar bu sistem iinde
ve 19. siyasal ise, yine
mine eden hukuksal biiminden ya h-
kmran istismar edilmesine ve bir hukuk sistemi ya da
3 A.g.e., (s.39).
4 A.g.e., (s.51-58).
5
La de savoir: Hisloire de la V.I, Ga!limard, Paris, 1976, (s. 177-179).
6 a.g.e., (s. 113-120).
'96
Foucault' da ve Iktidar
siyasi kurumlara ve temel bir erevesinde
Bu modele gre iktidar znde olumsuzdur:
der, reddeder, gizler; yasa dzen getirir ve kurallarla iktidar yasak-
lar ve cezayla tehdit eder; iktidar sansr uygular.7
te yandan, 18. ikinci itibaren halka infaziara ve
ye ciddi biimde gzlem.ler Foucault. Reform hareketi olarak
ve hkmlnn gereken bir temelinde dile
getirilen bedensel yani tale-
bi, zamanda Foucault'ya gre bir yasal
Bylece 'insan' zamanda haline gelir. Tam bu noktada Fo-
ucault, gsterilen tepkinin ve insani konusundaki ne-
denlerini sorar. 'l'snn ilkesinin nedir?S
Bu soru'nun ancak reform hareketi tarihsel bir sre iine verile-
bilir. Bu srete sular giderek daha az ierir hale buna cezalar
Ancak bunun bedeli topluma ok daha gl ve derin bir m-
dahalesidir.
Foucault'ya gre 17. sonundan itibaren sular giderek yer-
lerini mlkiyete sulara Ancak bu daha
bir bir Bu mekanizma "maddi retimin servetin
mlkiyet daha yksek bir hukuksal ve ahlaki verilmesini,
daha titiz gzetim yntemlerini, ve daha etkili istihbarat edinme tekniklerini" ierir: ya-
pratiklerde meydana gelen pratiklerindeki bir
ma ve tekniklerindeki bu ve titizlik ise
bireylerin gnlk erevelendirmeyi hedefleyen iktidar mekanizmalar-
kendini yeniden ayarlama Bu anlamda reform hareketiyle birlikte ortaya
hkmlnn yeni yeni duyulan bir de-
daha bir toplumsal ceza Ceza hukukundaki reform,
ran daha dzenli, daha etkili, daha hale getirmek iin bir stra-
tejidir. Reform hareketinin gerek ve
dzenli ve tm toplumu kapsayan bir haline getirmek; daha az ceza-
ok daha iyi belki daha az sert, ancak daha evrensel ve da-
ha sorunlu bir biimde veren ve uygulayan toplumsal
gvdeye daha derinlemesine reformun yeni bir
sula ilgili yeni bir iktidar .lO
18. sonuna hukukta gi-
bi, izleyenleri bir treni, bir gsterisi
Tersine, giderek gizlilik gerektiren ve teknikleri zerk yeni
bir biimi benimsenmeye Bu yeni biiminin te-
melini hapishane hapishane tarihsel olarak ilk kez bu dnemde or-
taya Ancak ve biimi yepyeni bir
tir Foucault'ya gre. mdahale suun hakikatini ortaya ve
izleyenierin gznde, bedensel onar-
mak Mdahalenin bireyin ise bu bi-
imlerinin edilmesidir. Bu mdahale biiminin aralar, dzenli etkinlik-
7
A.g.e., (s.llQ-112).
8 Surveill::r et punir, (s.76-77).
9 A.g.e. (s.SO).
lO A.g.e., (s.84).
CociTo, 'Qb
119
1995 Fransa. (Sipa Press)
Foucault' da ve Iktidar
ler, orta sessizlik, ve iyi Ama itaatkar, kurallara, dzene
ve kendini otoriteye boyun ve bu otoriteyi bir birey yarat-
burada gereken ve Foucault'nun soru, ce-
biiminde meydana gelen bu kkl nedenleridir.
Bu nedeni Foucault'ya gre 18. itibaren
toplurolanna hakim olan yeni bir iktidar biimidir. Yukarda szn hu-
kuksal-sylemsel model bu yeni iktidar biimini grmek ve zmlernekten acizdir,
nk bu iktidar biimini ne yasaya indirgeyebiliriz ne de biiminde anla-
yabiliriz. Toplumsal her retilen ve her yerde var olan bu
nce, iktidara sahip olan ve olmayanlar bir olarak bir
g olarak anlamak gerekir. bu g birbirlerinden
destek, bu zincirleme sistem ya da birbirlerinden
g iinde yer stratejilerdir. Bu stratejilerin
kurumsal olarak ise, devlet yasada ya da toplumsal hege-
monya biimlerinde ortaya Olumsuz ve olan ve
almak veya belirlenen eski iktidar biimlerinin tersine, bu yeni iktidar
biimi olumlu, retken ve desteklenmesine yneliktir. Bu yzden, bu yeni ikti-
dar teknikleri ve mekanizmalanna Foucault bio-iktidar verir.
Bio-iktidar iki ana biimde bedenine bir makine olarak
birinci biimi, disiplinci bir bedeni disipline etmek, yeteneklerini
tirmek, daha ve uysal ve ekonomik denetim dizgeleriyle
tir; ikinci biimi ise insan bedenine bir tr olarak ve nfusu dzenleyici
bir denetim zerinde Bio-iktidar kapitalizmin vazgeilmez bir
unsurdur; nk, kapitalizm bedenin retim srecine denetirnli bir girmesini ve
nfusun ekonomik srelere uygun gerektirir.1318. itiba-
ren meydana gelen bu sonucu insan bedenine, aileye, okula, orduya,
fabrikalara, vb. bir iktidar dizisi ortaya
modern 'ruh', 'birey' ve 'insan' da, Foucault'ya gre, insan
bedenini biiminde meydana gelen bu bir rndr. toplu-
munda beden bir iktidar yer nk, retim biimi bedenin
emek gcne ve retim gc olarak gerekir. Bunun iin
gereken bedenin szn yeni disiplinci iktidar
elde edilir. Foucault disiplinleri ''bedenin titiz bir denetim al-
mmkn bedensel glerin itaatini ve bu glere bir uy-
dayatan yntemler" olarak Bu yntemlerin
iktidar, kkenieri olan kk ve srelerden ortaya Dola-
titiz ve ince teknikler, yeni bir mikrofizik ve dikkat
gerektirir. Son yz iinde iinde var olan ruhu, modern a-
bireyini reten bu disiplinci itaat ettirme biimidir. Bylece modern insan
anlamak, gerektirir. nk insan, bu yeni
iktidar biiminin denetlenenler, edilenler, deliler,
ocuklar ve sonuna kadar yerde yapmaya mahkum olanlar ze-
rindeki bir rndr.
Foucault'ya gre bir yenilik, yasayla
ll A.g.e. (s.131-132).
12 A.g.e. (s.121-123).
13 A.g.e. (s. 181-186).
14 Survil/er et punir, (s.139).
'96 121
Ferda Keskin
tiren eski iktidar biimlerinin tersine, giderek arka plana gemesi, onun yerine
n plana Daha yasalar
ancak giderek daha ok norm biiminde bur-
juva toplumunun bir rn olan bio-iktidar, sonuta bir normalizasyon toplumu
rur, bireyleri norma uymaya zorlayan, bir toplum. Normalizasyon
toplumunda birey ve bilimsel-disiplinci mekanizmalar
ve bir bilgi nesnesi ve znesi olarak ortaya Bu toplumda ha-
pishane de okul, aile, ordu ve hatta hastanesi gibi, bireyi ve
retim srelerine uygun bir kurum olarak grev yapar. yz ge-
-halka ve ceza tek-
olarak bedensel ortadan hapishanenin ve hastanesinin
iindeki bu erevede birer bio-iktidar meka-
ibarettir.
Foucault'nun 'modernitenin olarak
tekniklerinde niin bedensel ve onun yerine hkmly itaatkar ve
retken hale getirecek islah edici ceza tekniklerini tercih nk bireyin biyo-
lojik ve onun ynetilmesi iktidar iin vazgeilmez bir unsurdur. bu
sahip gleri engellemek ve yok etmek yerine etmek, glendir-
mek, denetlemek, en iyi kullanmak ve rgtlernek
sulunun alma yerini koruma, emniyete alma ve
tirme kendisi tam merkezindedir
ve ona ynelik iktidan ...
15 La volonte de savoir, (s.179).
122
'96

BiLiMDEN DOGRU
Ulus S. Baker
I. "ANGEL us Novus"
ok fazla gerilere, szgelimi ya da Antik kadar geri git-
meden, hala iinde henz iinden
bugnden geriye modern, ussal ve tekno-bilimsel
ilk belirtilerini tespit bir an, zamanda belki de tari-
hinin en byk Bu an, Galilei'nin Discorsi'sinin nl "yn-
tembilimsel" formlnde tespit edilebilir: diliyle bir kitap
gibidir, bu dili
Belki de Galilei, henz Nietzsche'nin "yntembilimsel dn-
diliyle, kaderiyle, hurafeleriyle birlikte bu dnya-
merkezinde tercih bile bir "son"
olarak bir dnyadan henz yeterince mesafe Evet, bu for-
ml gemekte olan bir dnya ile gelmekte olan bir dnya
Ama da
ma, "temas" veya kltrleri birbirlerinden
ran "tercme" fikirlerin ve uzun gleri
kazalarda yer almayacak, "modern" denilen ve zamanla "mmkn olan tek dnya"ya
ait biricik olarak kabul edilen bir ikin kurucu unsuru haline gele-
1
Nietzsche, modern ve genel olarak felsefe bir tr Bilimsel
ve "bilim yntemin bilginin ve bilimin kendisine ve

terk
CociTo, 'g6
123
Ulus S. Baker
cekti. Kiliseler, diller, bilimsel dnya srekli mcadele
hali, defalarca edilen siyasal ya da hukuksal sistemler, -
ve kendi kendiyle srekli bir kavga durumu, "modern felsefe" nin daha
Hobbes ve onun "kurtlar Foucault'nun nl
le, "eski yerini yeni bir sylenemezdi; "insan", ilk kez ve
hemen kapana "Hem her trl hem de
bir olarak incelenebilir bir nesne. "2 Bu ve tekinsiz konumuyla insan kur-
bu kapandan? Mesihi, dinlerin ekilip bir ta-
raftan hatta te taraftan savrulan tanecikler ola-
rak evrenin yeni, Koperniki tekinsiz beliriyordu. Sanki eski
yeri belirli meleklerinden biri bir rzgarla savrularak kendini "ilerle-
me" verilen sonu belirsiz bir srecin zorunda
Freud'un derin bir gzlemi: "hakikat"ten ok tarnma
emin, bir nesneler dzenine sahip olmak istiyorlar ... Hakikati
gcn verin bize ... 4 Pozitivizmin, yani bilimle-
rini ieriden kurarak ve ama edinen ideolojinin eksenin-
de, "hakikat" in ve her trl silinmesi, eritilmesi burada ye-
ni bir tr varolma isteminin, savrulan ve dengesini yitirmesi her an mmkn kozmik bir
dzenin iinde "kesinlik" duygusunun, bu en derin insan bir
sistemine tekabl etmesindendir. Onun tarihi pek eskidir. Belki de Sokrates'in
"sz"ne kadar geri gtrlebilir: Gzel ya da iyi olabilmek iin nce "bilinebilir" ol-
mak, bilinenler yani ve Logos'un mahkemesinde
olmak gerekir. S
Bilimlerin hakikat zerine sanmak gndelik ya-
en Pozitivizm en byk
mini neden dil zerinde Dili elbette sylenebi-
lir (Ricoeur). Ancak ona yepyeni bir boyut ekleyerek bu
yi... Dilin olgular olgu tarnma uygun arala-
neler Bilime, felsefeye ve yeni bir dil
dil iinde bir operasyonrlu bu ... Sylemin dze-
ni, bilim sz ve gnmz gizli ama pek ko-
lay peesi indirilebilir bu gleri her trl bildirme" nin
eninde sonunda estetik ve ahlaki bir "hkm verme" mu? Poziti-
vizmin kurumsal akademiden nce devlet ve polis kuvvetleri, ve infaz ara-
yani Weber'in nl Akademiden ve felsefi eserlerin
verilmesinden nce sylemin dzenine dahil olmak
2 Michel Foucault, Les mots et !es choses: archologie des sciences humaines, Paris, Gallimard, 1966, (s.312).
3 W alter Benjamin, Paul Klee'nin bir iziminden hareketle, ''Tarih Felsefesi zerine Tezler", Pasajlar iinde, Kredi
1994.
4 Jacques Lacan, Le stminaire, Livre XI, Les quatres concepts de la psychanalyse, Seuil, Paris, 1973, (s. 44-5). Buna gre,
kesinlik (certitude) znenin bir teki konusunda emin olma arzusudur ve Cogito'nun, daha
garantisinin
5
Nietzsche, Sokrates'i Euripides'in tragedya sahnesinde, "ensesine dikilen bir adam" olarak sunar.
Gzellik ve iyilik idealleri, Dionysosu sorgularken her zaman gnderir-
ler nceden.
6
Michel Foucault, College de France'a "bilimsel" ya da "felsefi" sylemiere dahil bir tr
ve bilimler ikin iktidar her an devrede izer.
Bkz. "l'ordre du discours", de Philosophie, 1982, Vol. 3, Novembre.
124 CociTo, '96
Bilimsel Bilimden
II. YKS
bizim gibi bu ya bizim ya da onun
Bu formln ilk bizim zerindeki sorgu bilimler
ikincisi, izen ise dinlerin ve aittir ...
Her uzun dnemli bir olgu olarak bilimlerin dnya-
su son tahlilde bir tr "inanma istemi"ni garip bir
bilgiler-inanlar-hurafeler bir sz konusu-
dur: Dnya bizim gibi ... Pozitivizmin bylece olgulardan ka-
yepyeni bir yolunu bulan bir tr Tm k-
kenleriyle birlikte modern bilimlerin bir sistemi"nden asla olamaya-
bilme yetisinin yolundaki kendisini
pek kolay ele hatta bir So-
nu, Nietzsche'nin gibi nihilizmdir.7
"Kehribar kah kah kara, kah hafif, kah ... , imgeleme gcm d-
iine rengin birlikte asla dahil edemeyecek-
ti..."S Evet, byle Kant'a gre, kendi kendi yapan
(Vernunjt) btn a posteriori, deneye bilgiden kendini sahip
olsa da, bundan ezeli-ebedi bir bir gvensizlik duyacak, bu kesinlik
a priori bilgisiyle ve asla tedavi edemeyecekti. yleyse, modern
genel z gibi bir bahsedilebilirse bunu "elden kaabilen" bir
bir insandan, ya da bir grnmden kama istemi olarak Ke-
sinlik bylece, yksnde Bana ver bir
istemem.9
Bu "modern" tedavisine yeltenen felsefeler, zellikle fenomenolojinin
aksine "kesinlik ile cesurca yeltenen belli bir
her alanda ilerinde yer yer ma-
ruz hatta u bu tr irrasyonalizmin
mahkum
Kesinlik duygusunun cesurca ve insan ile g-
ze alan ve modern (felsefe, bilim vs.) ikin ol-
asla iki Kartezyen yer alan
Spinoza ile Leibniz' de bulma neriyoruz.
III. BiR SEPET ELMA
Leibniz felsefesi, Rnesans en byk "okullu" sorusuyla Eski-
ler' e Yeniler'in kavgada (Swift, iinde birincileri bu-
lurken, Spinoza bile ile skolastik ne kadar
ifade edebiliyordu) bir tr taraftutma ile birlikte,
7 G Nietzsche, ahlaki
11
pratik " ile alana,
11
tkarlar ile gdlmeyenu bir alana "kuramsal", ya da "'saf' Bilim
insan hibir dnyasal ve "bilme nden bkz. The Will to Power,
Cantor Books, (s. 451, 456, 598).
8 I. Kant, Critique de la Raison Pure'den aktaran, Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Qu'est-ce que la philosophie?, Les editions de
Minuit, Paris, 1991, (s. 190).
9 kesinlik ve gvenlik ve buna arzuyla modern temel
olarak beliriyor. olan, bu "arzusu" ndan bir sre iinde, rasyonalist diye bilinen
lerden bu
10 ile belki Kant'a Descartes'a srebilirdik. Ancak,
ki tarihinin her projelerine eden ve tarihin #koyu fonunu" sorgulayan izgiler
belirmekteydi.
'96
125
Ulus S. Baker
tm Ansiklopedisinin ne sorosuydu bu.(lll Bacon ve Descartes ile
Ansiklopedide, yani tm ve miras kalan, ya da anda ve bu-
rada olan bilgiler, ideolojiler, hurafeler ve iinde
byk bir temizlik Yeni Atlantis'iyle sre. Bu temizlik
ve tm modern mo-
dern ussal srecini, iinden geerek belirlemekle
bashrma yolunu da seti.
Tek sorumlu olmasa bile, Yeniler'in kesinlik duygusunu
Metodun n plana insan denilen soyutlama yzn-
den bir zorunluluk olarak beliriyor olsa da, Descartes bilimin ilk byk
sorununu yntem sorusuna dev evrenin
duygusuna pek uzakta Me-
tod, elbette bir tr "kendini sreci olarak tecelli eder: Mmkn oldu-
gerilemek. . .12 en yksek ama daha da nemlisi "kesinli-
Cogito' da noktalanan metodunu Descartes bir mesel
rahip Bourdin' e Bir sepet
iinden oranlarda ve safhalarda rmekte
Takip edilecek en emin yol, sepetin iindekileri yere dkp, zerlerinde en
ufak bir rme belirtisi teker teker seip sepeteyeniden doldurmak
midir? yntemi sepeti yere boca ehne eyleminden
bir Ve ilkesi, temelinde, bir tr "ya hep ya hi" gre "en
ufak bir en fazla ve en kkten indirgeme". Cogito, ansiklopedisine,
hurafeler ve bilgilerin mitik, halk
dnemlerinden gelen ve miras kalan ama bu arada
bilgilerden de o dev Ansiklopedi'ye yepyeni trden bir gvensizliktir yleyse.
"Asgari bir forml, Michel Serres'in gibi, ileride elektromanye-
tik alan belirleyen nl "Maxwell'in ve oradan kay-
naklanacak bir ilkesi''ni de nve halinde iermektedir: bir-
birlerini zehirierne tehlikesi her zaman. Bylece, hi bir
olarak tehlikesi analitik bir konu haline gelir. Ansiklopedinin
her zaman halinde gelen demetlerini ve di-
zileri En ufak bir azami indirgeme ya da atma, bilimin kendine
nesne her zerinde bir
ana formldr. Pozitivizmin belli biimlerinin, hatta bilim bir
Toplum"un demokratik neredeyse Popper'in bile nl
ilkesi" ile ana problem, gerekten, bilimsel
Nietzsche'nin ''bilim tipi" nin ahlaki-dinsel bir rahip ve el-
bette buna eden bir tr yani g isteminden
11
Ansiklopedizm, 18. kadar, esas olarak ve tasnif edici bir sahip
Bilgiler, gelenekler, hurafeler ve tm olarak bir Ansiklopedi, kuramsal olarak
ya sonlu (Bacon, Descartes), ya da sonsuz (Spinoza, Leibniz) olarak
12
Regresyon, Michel Serres'in gibi, modern bilimsel temel stratejilerinden biridir: yle bir "emniyet" nok-
kadar gerilemeliyim ki, Arkhimides'in nl na tm bir evreni znenin ekip
evirecek gc kendi felsefesini Koperniki bir Devrim olarak nokta da Daha nce zne
nesnenin dnerken tm bir evren, nesne gelerek, znenin dnmeye ... Bkz. Michel
Serres, Hermes, la traduction, Paris, 1974.
l3 Leibniz' de ve dizilerin rol zerine, bkz. Gilles Delel,\Ze, Le pli: Leibniz et le Baroque, Editions de Minuit, Paris,
1991.
14
G istemi' nde, Nietzsche'ye gre, tipinin tarihncesinde ve yatar:
kendi zerinde ile Manashr, Bilim iin bir okulu" dur. Bkz. A.g.e. (s.534).
126
'96
Bilimsel Bilimden
Michel Serres, La Fontaine'in nl "Kurt ile Kuzu" ile
sokarak, bu yntemin bir tr "gerileme", regresyon yntemi ve mut-
lak bir ilkesi uyannca gsterir. Kurt ile kuzunun yksnde
taraflar birbirlerinin hep kendi stratejisiyle Su-
yunuzu ki majestleri, ben suyun ynnde sizden daha
... Bununla ve kurt ile kuzunun kendilerini yntemini
srdrdkleri bir dzenek La Fontaine'in ana eksenidir. Sonuta kurt,
daha ileriye bir "kr" noktada, kuzuyu gtrecektir.
La Fontaine, sihirli sonucu son dizede formle eder: dava (proces) Da-
her iki ve ..
bilimlerinin ve felsefesinin temel biri olarak Kartezyen
culuk da bir tr regresyona Dnya beni her an enayi yerine koyabilir; beni
grdklerim, dokunduklanm, hissettiklerim ve her an bir
bir bir bir delilik, halinin sonucu olabilirler.
kabullenmek bilimlerin ve felsefesinin maniyerist bir olarak,
Pyrrhon'un ilkeli Bilimsel dnya maniyerizmden, bi-
lim eda ve ama tam da o "kr" noktada ku-
olan Cogito'nun "en aza odak
ki, bir tr ''bilimsel igds Bedenin tm
bir tr ''bilimsel irade" inan, Rnesans'tan bu yana
bilimler ile dinsel yasarn ok ynl bir arka

Leibniz'in, ncesinin ve matematikilerin en byk
birinin Descartes'a tam da can temas etmektedir:
Cogito'ya yani mutlak ve kesin ''bilin" ilkesine Spinoza ile birlikte ger-
en byk bu. Leibniz'e gre Ansiklopedi'nin ile
lar, hurafeler, inanlar, geleneksel halk bilgileri, ya da bilgiler ve bilim-
ler Eskiler ile Yeniler'in Leibniz, Spino-
za'dan olarak, Yeniler'in grnmesine tm gcn, Ars Combi-
sonsuz kklkler ve ihtimaller vs., Kartezyen olmayan bir esnek-
lik gibidir. Onun indirgeme yntemi gibi "ya hep ya
hi" ilkesine gre Ansiklopedi, aynen kendisi gibi sonsuz bir
bilgiler bilgilerden "en ufak en fazla atma" yoluy-
la "sonlu"
Oysa rmesi sonsuz kklklere kadar giden en az iki dizi zerin-
de esas "atomik" bir sretir. bir Galilei ile
"makrokozmos"a bakan insan gz, Loewenhoek'in mikroskop ile, en kk bir
su iinde beri, "fark edilemeyecek ka-
dar kk"lerin yeni mikrokozmosun Tek tek
da bylece "sonsuz" bir sretir.J7
Leibniz ile birlikte, bilimin "farkedilemezler" ile ilgisi "biyolojik"
dnyaya ynelen bilimlerinin yolu ilk kez izilmektedir. Bu yol zerinde iki dev
vuku sz edilebilir. Joseph
zg bir durum"18 bir metafizik temellendiren
15 bkz. Michel Serres, A.g.e. (s.l24-156).
16 bkz. Nietzsche, (A.g.e. s.237).
17 dnemi ile Spinoza ve Leibniz'in dnemi yer alan bu "optik" fark konusunda bkz. Michel Serres, Le sys-
thne de Leibniz et ses modeles mathinultiques, Presses Vni versitaires de France, Paris, 1977.
18 Ak tar anlar, Il ya Prigogine ve Isabeli e Stengers, mit der Natur, Serie Piper, Mnchen, 1990, (s.34).
'96 127
Ulus S. Baker
limsel dnya ile "otomat" dnya srekli bir yal-
palama durumu bunlardan birincisi ise, ortadan
sel hakimiyetini kendine zg bir tarzda silip bitiren modern
yer yer insan sorusu ile bir yalpalama hali ikincisidir. Bu
ikinci durumu ileride Spinoza ile ele almaya
ki Leibniz'in felsefesi en nemli kurma
Kesin iinde amak, stelik Kombi-
nasyonlar Borges'in nl labirentleri gibi yeniden ve yeniden rebilecek bir
yntembilimi erevelemek. Bylece arhk mikroskopik bir kavrama
Leibniz'in, daha nce Descartes ile Spinoza' da yntemin esas olarak beliren
"kesinlik" ile olduka zarif bir
ile kesin ile belirsizin, her trl
ca ekip evrilen (proximatio), nemlisi, ile gi-
rift bir olarak kavranan bir ve evren iine ve
ilkelerinin bu zerafeti belirliyordu. Descartes kesinlik ve
iklik konusunda tek bir filtre uyguluyordu: Ya hep ya hi. Dalist ardala-
bu filtreydi. Oysa Leibniz'in nerisi, filtrelerin kuramsal olarak son-
suz gereken bir ve bunun Merdiveni (scala entium) zerinde
bir iinde dizilenerek Buna gre,
nun iindeki iindeki iindeki belirli-
nin iindeki belirsizlik, ya hep ya hi ilkesine gre asla Her bilgi-
nin, her hurafenin, halk ya da iinde, her zaman
gereken, ya hep ya hi ilkesinin gereken bir alan,
hi bir Bylece, Leibniz'i szgelimi bir
sistemiyle ilk kez ciddi, etnosantrik ya da Avrupamerkezli bir meraktan uzak-
szgelimi in sistemiyle ilgilenen ilk buluyoruz.20
Leibniz, bilimlere, bylece yeni bir kavrama dikkat
Onun Monadolojisinin yatmakta-
Hepimiz kentte sabahleyin her birimiz kendi evinden
belli sokaklardan geerek, belli katederek, kentimizi hep belli bir perspektif-
ten gryoruz. Kent ise, bu her birimizin perspektiflerinin bir
"bir arada mmkn" olan perspektifierin
cesi, elbette modern bilimlerin geometrisinin pek hi statik, New-
ton' cu, analitik bilim bir Leibniz'ci perspek-
tif, yepyeni bir grelilik mmkn ne-
redeyse bir ve "mutlak ona te-
mellendiren perspektif yerine, perspektifierin ve buna
lanan yepyeni bir zne-konumunu getirir. Kent, perspektifin bu yeni sayesin-
de, arhk "zneye gre" terk ederek, perspektifierin z-
nelerin dev bir diyagram haline gelir. Dnya arhk "zneye g-
re" kendini hep biimlerde, ve bilme dzenlerinde su-
nan bir "ideoloji" /"bilim"
anekdotu, "bir kyl kulbesinde elbette bir saraydakinden biimde
Leibnizci perspektif etmekten geri kalmaz. Kylnn
19
Mikroskopik nin resmedilmesi ve olarak, gnmz biliminin yepyeni
ncelemektedir. Bu konunun iin M. Serres, A.g.e., (s. 567-9).
20 bkz. Michel Serres, A.g.e. (s.65).
bkz. Gilles Deleuze, A.g.e. (s.65-7).
128
Bilimsel Bilimden
gibi ideolojidir. Ancak, salt bir ya da
ma" dizgesi olarak "ideoloji" ile "bilimsel izgilerini ekme-
nin yine bu szlerden ve Leibniz perspektivizminden bilim, ideolo-
ji verilen birlikte "dnyaya ynelik bir tr" olma
tan
IV. KANDAKi KuRTUK
modeli ise "kandaki Res cogi-
ve iine alma
grevini Descartes'a byk bir ciddiyetle stlenir. "Kandaki perspek-
tifi, tmnden o kadar uzak, kavramaktan o kadar ki,
incelemenin neredeyse bir ebediyet gereksinimi olarak
kar. Spinoza'ya gre, fizik, gzyle olmazsa hi yoktur.23 Ancak, lumen natura-
le'nin, zihnin her insana ancak tarihsel-mekansal
yznden asla kullanma gcne sahip gcnn
ciddi bir tamirden geirilmesi ve bilginin dnyaya yneltilmesi mmkndr ve bu
lem, Ethica iinde
Spinoza yer yer oranda, dnya en
ortaya atar. "bilimsel" dil ile dil
daki bir yola ile olan
ile kesin bir temel zerinde kez, bir
"bilimsel dil" sorunuyla Ama sorgulama, Kutsal Metinlere ynelik
(hermeneutics) takip etmektedir. hermentik,
yani tefsir (exegesis), zellikle metaforlar yzn hep
makta, eksik sistematik haline
buna bilimsel- felsefi yani gzyle
ve inanla ynlendirilen dnya zerinde hakim asla.
Onu gerek ilk "laik" ile "bilginin k-
birbirleri zerinde hakimiyet kurmamaya, bu kendi tadi-
lata tabi tutmaya davet etmesidir.zs
bir bilgiyi insanlara iletmek iin iki yola Birincisi insanla-
ve bilimin muhtemelen matematik kesinliklerin kurulu-
hitap etmektir. Ancak insanlar, dnyasal korku ve umut-
hep (vulgus) halindedirler. diliyle dnyaya ba-
karak kendini ynlendirmesine eninde sonunda "dnya iinde" hem-
cinsleriyle olsa da zorunda olan felsefeci ya da bilim
iin bile tamamlanamaz bir projedir. Kutsal vlger
yeni bir kabul sz konusudur bu noktada. Kutsal kitaplar buyruklar-
dan, kendinden menkul mesajlardan bir btnlktr ve
eksenine, bilginin iletimine ve retilmesine oturtulamaz. Onun top-
22 Louis Althusser'in yol ideoloji erevesinde, hi bilimsel olan ile ideolojik olan pek
de o kadar keskin edemezdi. Eninde sonunda Das Kapitari, alt da
gibi, '1Jurjuva iktisat ideolojisinin dir.
23 Spinoza sanki ben size duygusal idelerinizin ve "more geometrico"
1
yani
izgileri, dzlemleri ve hacimleri tarif gibi aniatmakla yetinmedim, bile yle demektedir ...
24 Tractatus'un kuramsal olarak tm Ethica'da, sresince
de gizli olarak bulunabilir.'
25 De Emenduiione Intellectus, Ethica'ya gemek zere ilk nemli eserlerinden ... "Kavrama
Gcmzn Tamira h" diye de evrilebilir.
'96
129
Ulus S. Baker
luluk halinde birbirine kutsal buyruklar
Ahlak ve din inanlar aittirler. Etik ise, bylece, bilimler
dahil edilir.26
tavn, bylece, ucu bir bilim bir dizge olarak ta-
sarlanabilecek, sistematik bir "vlger bilgiler" her biri-
ni, kendi kavramaya ve Bi-
limin ve dinin (ya da da diyebiliriz gnmzden bakarsak)
kendi stlenmeleri ile topik grnmnden
ve hala felsefesi" olma yeniden davet edilebilir.27
SONU SIRADAN YKS
Vlgarizasyon, bir 19. ve olarak ortaya El-
bette bu bilimlerin ve teknik "zaferinin" biyolojide hcrenin
ve dokubilimin birlikte evrim fizikte elektromanyetizmin, kimyada
ise elementlerin ortaya gnmz hi de yabana ol-
mayan teknoloji grntlerinin (buharla ve sinema-
ses ve grntnn vb.) ortaya Kendine g-
venliydi ve bu Nietzsche'nin gibi bile bir kenara
19. ncesinin yana pek iddia edilemez.
Ancak, bu yepyeni ve biimde
bir bilimsel-teknolojik dnya nnde
yordu. ve genel olarak bilimlerinde ve gzlemevinin
btn bu ve icatlar bir alanda
verir. Modem tekno-bilimsel temelleri, "zel" bilim bir ra-
hip gibi hcresine, ya da kendini btn
mlahazalardan Faust idealinin dnya-
zamanda.29 Viihelm von Humboldt, ideal bir Devlet
olarak niversite'nin nedenini nl sylevini verdi-
bilimin yolunda olan tm btn gleriyle
gzler nne serilir .30
Akademik zgrlk kendi herhangi bir iermez. Olsa olsa, bilimsel
pratiklerin sorgulanabilir hale getirilmesinin, yntembilimsel yzeye yay-
kpklerin bir n Bilim "disiplinler" veril-
mesi bu
gdleri bilimsel pratiklere eklenmez. ortak bir kaynak-
tan geldiklerini sylemek daha Alfred North Whitehead: ''Tehlikeli olmak gele-
vazifesidir ... en byk ilerlemeler, iinde yer
iindirler. "32
Bilimin ten retiminin ve idare-
sinin "bilimsel" olarak ok, modem nvelerinde ha-
26 EtiKinin bir ahlak olmaktan ok, neredeyse biyolojik bir evren modeli zerine bir "insan etiyolo-
jisi" konusunda bkz. Gilles Deleuze ve Felix Miiie plateaux: capitalisme et schizophrenie, Minuit, 1980, (s.347).
27
Felsefenin zerine bkz. Antonio Negri, The Savage Anomaly, MIT Press, 1992.
28 Martin Heidegger, Die Frage nach der Technik, Pfullingen, 1963, (s.20).
29 Faust'un, blmnde Yeni Melek ile bir tr "ilerleme" de

30 Michel Foucault'nun bizi, modern insan bilimlerinin arka nc Bilim eserlerinden
ok, kurumsal bir bilgi-iktidar kabul etmeye zorluyor.
31
bkz. Michel Foucault, LA volonte du savoir, Gallimard, Paris, 1976, (s.121).
3
2
Alfred North Whitehead, and the Modern World, New York, 1967, (s.91).
130
CoGiTo, '96
Bilimsel Bilimden
linde bulunan bir "ilk ilk ilkel ve blnmenin kay-
rahipler bir anda "karacahil" bir te-
balar toplumu gibi, bilimsel pratiklerin iinde her zaman tohum halinde bu-
lunan bir "gizli bilim" in, ve demokrasiye modern dnyada bile
srdrmesi szkonusudur. Gizli bilim, Hermes'in bilimi, bysel pratiklerden
hibir zaman uzak eski dnyada rahipler ve saray zel
iktidar Bugn sosyal bilimlerin daha
iin vaazedilen nl "hermentik" yntemler "gizli bilim" den iki temel kaynak al-
Birincisi sz olan, ya da szne irca edilen kutsal metinlerin yo-
ve tefsiri, tekiyse elbette, ya da ve yeryzn-
deki temsilcilerinin "yasa szlerinin" Kelam, tefsir ve
eninde sonunda da, hermentik gelenekten ne kadar
nu
Vlgarizasyon bilgili iin Daha ok, bilim
bir toplumsal istemin, bilimsel ve indirgeyerek
"hayal glerine" hitap ehne zorunlu Bilgiye de-
dursun, kitle faaliyetini srdrr ve sylemin
dzeni iinde bir
vulgus'u, dnyaya ynlenmesinin tek biiminin "bilgi"
Cehalet zerine ola-
rak uygulamaya konulan militan ve Jakoben nitelikli modern ge-
reklerinden ok, disiplin ve buyruklar dzeninin harekete geirilme-
sine Modern, zorunlu Foucault'nun ve daha nice
gibi (kltrn her zaten sorgulanma-
ya acaba "bir nce, "terbiye ehnek" amade-
dir?35
ncelikle Alman idealist izlekleri zerinde harekete geirilen ve Be-
Bilimleri haHi beklerten Geisteswissenschaften'in hala
belli bir safdil idealizmin berisinde Polizeiwissenschaften'in, Bilimlerin her zaman
... 36
are olarak sunulabilecek bir "Ynteme ise, ancak yzeydeki si-
ler ... Derindeki ve oradan patlayan yeni bir bizi
tehlikeyi .. .37
Modern "tehlikeye ynnde bilim, bilme isteminin zerinde kurul-
en ve totaliter hakimiyet tr olarak beliriyor ... Nietzsche: bilim-
lerin zaferinin iddia ediliyor. Oysa bilimsel yntem verilen bilimler
zerindeki zaferinin ... "38
Vlgarizasyon, yani bilim, medyatik bir dil kullanmak ile bir zamanlar Alt-
husser'in "bilim felsefesi/ideolojisi" srele
Gnmzde radikal ekolojist bile, ister Zen isterse
33 Spinoza'mn Tractatus Theologicus Politicus'u zel ile genel dinsel tarihinin "zeY'i ile evrensel bir Tann
zerine Bu yzden, tefsirinde ''hermentik" bir gerek
34
varolup ya da gnmzde, hatta '1Jilimsel" biimler albnda, asimile edilip ayn bir konusudur.
bkz. M. Foucault, L'ordre du discours, A.g.e., (s.37).
35 Gilles Deleuze ve F. Guattari, A.g.e. (s.112).
36 bkz. Michel Foucault, uomnes etsingulatim: V ers une critique de la raison politique", Le Debat iinde, 1986 Novembre, Paris,
(s.47).
37 Nietzsche, A.g.e., (s.354).
38 Paul Feyerabend'in, Trkiye'de de ok Against Method' u, zaman aksine, bir "yntemsizlik" nerisi

CoGiTo, '96 1)1
Ulus S. Baker
yolu"na yeniden "ynteme iinde gsz
haline basit bir literatr gzlemlenebilir.3
9
Klasik bilim portresinin de hesaba
ncesinde ileci rahibe, itibaren "meslek
ise departmanlara bir bilimsel dayatma-
bir bilim kendi bilirnin
Magnum ilgisini kaybetmek, ve periyodikierin diliyle,
bir vlgarizasyonun diliyle
Spinoza ve Leibniz, ncleri Ama
henz sorumlu olmayan bir seslendikleri de
sylenebilir. Bu ncelikle bir ikinci olarak da bir "g daveti" seilebilir.
bilginin perspektifinin Leibniz konusunda kent metaforoyla
yitip zerinedir. Enformasyona pazarlanabilir bir meta haline bile
bilgi, "postmodern" birlik-
te, ynelik olma ve teki insan i ie o-
yitirme tehlikesiyle Bilgi Paul Virilio'nun belirtti-
gibi, 19. belli bir "mhendislik" yani "alt-
ve yoksun iin, her
da byk bir afallama durumuna, zerinde panik, depresyon ve felaketiere
olduka
Bir de davetten sz edilebiliriz: bilimi verilen yz "devrimi",
bu devrim boyunca, nce enformasyonun boyun
meye mecbur sreler dizisi, heterojen fikirler
gnn ortadan Sanat ve ahlak
bu da bylece kendi
bir alanlar
Btn bunlara fikirlerin g, gerek bu alanlar gerekse
yeniden Grnrde, bilimlerin yeni
dinamizmini akademi

39
bkz. M. Heidegger, Les chemins qui ne meneni nu/le part, Plon, Paris, 1977, (s. 5679).
4
0 Paul Virilio, #Le danger d'accidents sur les autoroutes d'information", Le Monde Diplomatique, Decembre 1995.
4
1 "Fikirlerin g" modeli zerine bir tarihi stne, bkz. Jean-Pierre Faye, uCritique du langage et de
I'economie narrative", Tel Quel, 1972.
132 '96


AMOR
Nermi Uygur
Ne Spinoza'dan vazgeerim ne de benimseyebili-
rim.
Kendisini azok ilk gelen yznden
ama. yle ya, ("Deus") deyimini kullanan bir o. Bu
durumun izlenimi tamtarnma bilemem ama, kendi ko-
Makinemsi Deus'lu bir sis anla-
Hep gznnde da, Spinoza iin,
olmuyor Deus'lu yinelemeler. Bu Deus-Deus'lu syleme, gzyle
yorum gene de. Kendisinin gzel bir ipucu var, ona verimlendirdik mi, silinip
gidiyor Yer yer "Deus sive natura" diyor, ya da diyor Spinoza.
Anlarnca onun bu ikisi. Kafamca gnlme uygun bu
gstergeyi ben de: Spinoza' daki tm diye oku yorum. An-
lamlar daha iyi beliriyor bylece. Bir soru kafa kurcalayabilir bu
lamda: Neden daha ilk yerine demiyor, peki?
lar gerektiren bir soru bu. burda beni ynlere iin,
zne zg bu onun. Yoksa, hibir gzetmiyor
ve Bir kez ylece srdrp gidiyor da.
Bana gelince, benim Spinoza diye okumak
Zaman zaman ne denli duyarsam bir trl evetle-
bir ynyse, srekli ileye ekilmesi. iyiye gereken bir ya-
'96
133
Nermi Uygur
bu. byk lde, bir yrede ileyle
Bu onun "zevki", o da byle mutlu. Kendi biz

Hi bir yn de, bir ya-
kurmaya kendini Spinoza. Sistem'lerin belki de en grkemlisini Be-
nim gibi sistem-sevmeyen blk-prklk sevenleri bile bir sistem onunki.
istenen sisteme hi fire vermedi,
hep diri bende. Hak yemeyeyim ama: Spinoza da bazan sistem
Sisteme gelir mi Bir de pekok konuda, sistemine yle derinlere
yor ki. zellikle sevgi nedense rtk kalan pekok yle bir
bilinle parmak ki. Onu bylesi ola ki sistemdir, diyesim geliyor.
Sevgi Spinoza'ya gre: ondaki bir yne, n'etsem,
olumlu her durumda kendine-yetme sistemi bu. itenlikle
onun bu kendi kendisiyle yetinme
Hem yoksul hem hasta bir insan o; gene de srdrmeye zen-
le bir insan. ile bylesi bir tutumu.
bunu "bilgelik" diye nitelenen ondaki bu tutum, irkiltiyor beni. Spi-
noza olsam, olup biteni iin ama kendi-
sine. demek sakar bir vg olmaktan teye geemiyor ne ki.
bir le gibiyim;
Sevgi de ile i bir benim iin. gen kurur gider, her
ynden gmlr, erge sarar
bundan kt bir olamaz diye
yle de, durum Spinoza' da. Sevgiden yana, en
belki; kimseye ne ki evresi onu, gene de tiksinmelerin
stne hem de pek zorlanmadan, diyesim geliyor. Bilgelere
bir sevme yok. Gvenilir ediyor buna.
bizimkine 300 ncelerin o. bu ncelerdeki 45 gemeyen
sa hem kendisini, hem sevilenleri, hem istiyorsak bizleri bir sevgiyle
Tm kkl meydan okuyan bir devrimle, sevgi ve akra-
diye tm gereklikleri da hi mi hi
olanca gzler nne seriyar Spinoza.
Peki, ne Spinoza? Eskiden beri insan avucunun iine alan yay-
bir bedeni her trl en orta yerine oturtuyor.
mesinin ciddi ta ilk beri bir tutuma borlu-
yuz bunu: Son derece bir Bu
tutumun en belirgin ortaya
Tractatus de intellectus emendatione: yeniden dzenlenmesi.
Tractatus politicus: Politika
Tractatus
Ethica: Ethica.
Epistolae: Mektuplar.
Felsefe tarihine dolusu kitaplar, bir di-
ye, evreni, insan
"tz'" sylesin. Bana "beden",
vcudu" Spinoza sisteminin temel nk sz edilebilen, bedene
lamayan haberimiz yok bizim, olamaz da. Bedense bir madde
134
CoGiTo, '96
Spinoza'yla Amor lntellectualis
Madde denen verilen (Spinoza'mn da
bir
Nitekim Spinoza tm biimleyen yntemi, kammca, bir say-
dile getiriyor. Politika daha ilk blmnde diyor:
eylemlerini gln ya, bu eylemiere onlardan tiksin-
memeye byk zen gsterdim; bu eylemiere bilgi edinmek istedim yal-
mzca. sevgi, tiksinme, fke, kendini aama gibi ruhun
br insan olarak zellikleri olarak ele
inceledim."
bylesi bir az nce hepsinde,
ik sylese de sylemese de, Spinoza, beden' den yola ki: etkile-
nimler eylem; eylemlerin hepsi, ama hepsi birbiriyle orda Eylemlerin
bedendir, bedendedir. Bylece "insan bedeni, ("corpus humanum") eyleme
gcn ("agendi potentia") azaltan ya da pekok biimlerde etkilenir" saptama-
(Ethica Pars Tertia, De Origine et Narura Affecrum, Posrulata
!,-bundan byle Spinoza' dan iin en
"Duygu" (affectum) de zaten "bedenin etkilerinden
(Eth., III, Def. 3). Bedense, kendine zg ("quanrum po-
test, et in se est") kendi srdrmeye (Eth., III, Prop. VI ve
trl dendikte: beden, bir istekler ("appetitum"lar) btndr. Daha herbiri
bir birey olan nice bireylere zg (Eth., II, Prop. XIII, VII.
Lernma ve
bu en yan biimde, da en uygun biim-
de sevgi'ye ("amor"a) ynelebiliriz Spinoza'ya gre. "Gerekte sevgi, bir nedenin,
bedeni etkilerken sevintir (Eth., Prop. XIII'n Yani sevgi, bedende
olup biten ("concomitante") etmektedir. Sevginin tiksintidir.
Tiksinti ("odium"), gznde: istenmeyen etkilerin zntyle
("tristitia"yla) grnr. Bizi evreleyip bizde iz ama bizim iin se-
vin ya da tiksinti olabilir. Etkilenmelere ylesine bir bedeni-
miz. Bundan ki insan, durup dinlenmeden sevgiye ynelir; bunu
ruya zamanlar, kendisinde sevince benzeyen duygular
lere uzamr. Ama bu, aa ve hzn verici ya da benzerlerinden kendisini
srekli iinde sylemektir. Demek ki bedenli bir
olan insan, ya da elinde rutmak, hi
bulundurmak hep. Rasgele bir oyalanmayla, olmasa-da-olur bir
yok bunun; bedenli insan iin bir grevdir bu. yleyse hem
hem sevgi'ye bir insan.
ama bu dnyada. iindeyiz.
temelde, bize sevin ya da znt veren Bu
hi bize sevin vg ("Iaudem")
onlara. Eylemleriyle bize verenlerdense ktleyip ("virupertam")
iin de sevgi ve tiksinti konusu oluruz. Ne var ki
sevgi-tiksinti iin geerli Ge-
ve gelecek insanlar da, seviyorlar, seve-
ceklerse sevgi bizde; tersiyse, tiksinme
En ilem ve sez-
dirmeye bu belirlenimler, boyunca Spinoza okuyup okutan birinin,
CoGiTo, '96
135
Nermi Uygvr
ne ki, tutmak zorunda birka tutamak olmak-
tan teye gemiyor. Gene de ve sevgimin gvenle sylyorum: Spino-
za'run sevgi rgleyen tm en kk dek sevgi'yi sevgi-
lileri rtbas etmeyen bir geometrik dzenlemeye
kolay kolay eksik-gedik bir dzendir bu. Gelgelelim, her
yorum gibi, btnlenmeyi gerektiriyor. nk Spinoza, insan yapan duygularuru-
lara srmelerin bylece, sevgiye yer veren
toplumca ynelen da
Bu oylumlu erevede keskin
gre, szgecinden ge-
irerek, herbirini brne 'geometrik' zedelemeden,

Nerde buyruk duygu, varsa, kledir orda insan.
lanna szgeiremeyen insan, kendi kendisinin efendisi Tek tek
Srkleyip gtren duygu-
lada, bir oyana bir buyana savrulur durur. Bundan daha yaman bir klelik tasadana-
maz insan iin. etmelerinde kendi gcnn insana kle denmeye-
cek de kime denecek.
bu Spinoza'ya zg deha, Spinoza'ya zg isten ve yntemle
gzden gnlden hibir zaman uzak gereken saptarnalara
tr kendisini.
Kimimize, hep bilinen gibi diye de gelse, bu saptamala-
byk gstermemiz gereken dikkatle ne denli zmsesek yeridir

Elimin eksik iin, o her Dr-
dnc Blm' ne, "De Servitude Humana, seu de Affectuum Viribus" Kleli-
ya da Gc") blme nsz'e
yor Spinoza: "Humanum impotentiam in moderandis, et coercendis affectibus servitu-
tem voco"): ynetip onlara egemen olmakta gszl-
klelik diye Bylesi bir klelikten kesinlikle iinse, Spi-
noza'ya gre, ne edip duygu ve duygulanimla ilgi-
li tm (szgelimi istek giderme, sevin, tutku gibi olanca
ve gereklikleriyle bilincine
Bu olacak, peki? Bilmekle, bilgiyle. Eylemeye eyleme bilgiler
bunlar. iin, dnp eylemlerini dzenlemesine nk. S-
z edilen dzenin kendi zn grp Bu
bir Bu
bilen: kim ne bilir. Byle bir bilgi rasgele bir bilgi
bilgisidir. bu bilgisi Bylesi bilgiden
haberli olmak yetmez. Bilgiyi geirmek gerekir. Bu sonuca
abucak sanmak da bir en-
gel, bilgilerinin eksiksiz bir izelgesinden yoksun
bir sonra, vurur nitekim Spinoza: V.
Blmne "Bu blmde biimi zerinde sylediklerim derli-
toplu bir dzenlenmedi" ("de recta vivendi ratione tradidi, non sunt ita disposi-
ta"). ekinmeden belirtiyor bu durumu. Ne ki, bile olsa,
yan pekok geye ynlerden serpmeyi
'96
Spinoza'yla Amor lntellectualis
Tm tm isteklerimizi do-
Bu gibi yaparsak, yani bilme-
miz gerekenleri gibi bilirsek, eylemlerinin, veren insanlar
oluruz. Gl insanlar oluruz, bylece.
Buysa, bir gtr. Tm
rip Bu IV. Ek' e ne
denli kulak kabartsak yeridir. yle de: gc son derece sa-
vunan III. Bir kulaktan girip brnden
da Latincesini de ola ki "Humana potentia admodum limi-
tate est, eta potentia": nedenlerin" ("consonsum externarum") gc,
gcn sonsuzca ("infinite su pera tur").
Buyruk byk deyip boynumuzu bke-
rek kendi
Hi de krkrne da, durmak da, olmaza ynelmek de
insana. bir gre, tm gcmz an-
ve istenle ayak Byle bir den-
geli bizim. z-
grlk.
Bu lmnden sonra
sessiz ve grkemli bir blm: "De Potentia seu de Libertate Humano",
Gc ya da zgr insan, kkn kkenini,
"kt" etkisinde kalmayan ("ut non
facile malis affectibus afficiamur"). Buysa szge-
inden geirmekle Ya akla, yeter ki gr-
nmlerden" bilelim.
Spinoza'ya gre, nce ("intellectus"u),
trl dendikte, ("ratio"yu) "elden yetkin
possimus perficere"); en yce ("summa hominis felicitas") buna
Bunun iin de yani bizim
gerekte yle, en biimde ("adaequatum") bilince gerekir. Bu
yerine getiren akla uygun bir ("vita rationalis") olur kendi-
ne. Bylece, yetkesiyle" ("ex proprio rationis imperio") dzenleyen biri-
cik olma durumuna olur insan.
Bunu yapmazsa n'olur? korkun en korkuncu olur,
kle olur. Bir kez kle oldu mu da: uyumsuzluk, ve tiksin-
me yrr; korkular ve giderilmez adaletsizlikler kaplar heryan-
dan; sevgisizlik erge ortadan bsbtn kalkar sevgi.
Peki, byle olmaz da, yetkesi n' olur?
insan, nk zgr da, gecikmeyen mut-
luluk bu verimlerini toplayacak duruma
Spinoza'ya gre, kim zgrdr? zde
inanayla diyorum: zgr insan, neleri neleri sevme-
bilen; ne edip bu davranabilen
yle, yle de, kolay btn bunlar? Kolay kim sylyor. Gelgelelim
"kolay" var, "kolay" var. Spinoza iin kolay belki, nk bilge. Gene de
yorum: nice srmeler, ekiler bilgelik yolunda. Bizlere gelince: Spinoza
gibi gl de, zamanla oluruz diyenlerden de Kendi he-
CociTo, '96
137
Benvenuto Cellini (1533), Perseus Heykeli.
Spinoza'yla Amor fntellectualis
trnden bir eylemleri ak-
bezeyip sevgide
zetin zeti, yce bir bylesi sevgi' de
amor intellectualis, sevgi doruktur bu. en
olup biteni, epeevre grme bu grme'yi seve seve ger-
dldr sevgi.
Hem hem bilge szn sevgiye
hi Gelgelelim, bu sevginin herkese kolayca
sylenemez.
trnden, Spinoza'ya bilim-felsefe iziktirenler,
pek Spinoza zne. En ok da, gnmz nerdeyse
kaplayan bir kulaktan girip brnden Spinoza' dan
din iletiler. Sevgi yolunu sonuna dek yrmek isteyenlere gelince, is-
tek yeter mi hi, eylemekse zor. Her gzel eylem zor, zor ama gpgzel. Ya amor intellec-
tualis? bir bilgi'den az ok Kulaktandolma
melerden de, grme'lerden azok ama gene de iyice
mi az rastlanan bir bu. Dzmece olmayan, gr-
kemli az, ok az nk. -o en son iime
yen- son tmceyle: Sed omnia praeclara tam difficilia, quam rara sunt.
bu sonr<!, bir zamanlar zere, finis, "son"
Oysa bu saptamadan sonra -hem de Tm tek bir
Spinoza: Bu herkese grev: bu iten ba-
gstermek; toplum ve devlete bu gereken yapmak.
Yeniden benzersiz bir iinde beziyor Spinoza.
Kimileri, ycelte nereye iki ba-
san, beden' e dayanan "maddeci" bir sevgi o. Tm bilin-
ondan izler var. Nica bilse de bilmese de, besini o. Acele bilgi
szmona bilginler dikilse bile, ekinmeden Spinoza
gzel gzel eyleyen pekok gzel nice boyunca.
zme gelince, Birok ona benzemesem de; birok
dan onu kendime benzetmesem de, tkenmez bir besinim Spi-
noza.
Mermeri, biimieyecek becerim hayalgc bu, syletir
bir Spinoza gibi, tm gzler grsn diye, kentin_ en orta yerine di-
kerdim.
ki byle bir becerim yok, diyesim geliyor de: yle ya, doyamayan
kalabahklar yznden yer mi Spinoza tr bilgelere, olmaya-
dek toplumlarda? Henz gz dnmeyenierin onu grebilmesi iin; ola ki, gz
bile onu grebilmesi iin, en uygun belki de, sz-
cklerin onu gnllerdeki en etken ie, Lao-e'nin koy-

Benim en belirgin dmdz yol gre,
CoGiTo, '96
139
Nermi Uygur
syleyeyim, bir onda hi mi hi Bu

gidermeyi hemen: Spinoza da etten kemikten in-
san. (bizlere bizlere nelere ki o da. Unutma-
ama: sylemesi dile kolay bol bol yoksulluk, ba-
gml Buna fke, zora tiksinti,
g tek szckle diye nitelenebilecek hi, ama hibir izgi,
yok Spinoza' da.
bir rnek izlenimi hep bende: Nerden bakarsam
violentia'ya, Trkemizdeki inciten o uzaktan
hi. Herzaman heryerde insandan insana, insandan topluma,
lurndan evreye esen, estirilen o sert yelden uzak boyunca Spinoza.
nesneyi toplumu zarara her trl eylem ve
gerekten yer vermeyen bir insan o. yle alakgnll bir
tutumu ki, bir bu onun iin - onun yolunda gide-
bilenler iin de yle.
e en kk yer yok Amor intellectualis'in,
ynnden, belki de, en dikkate grnm bu. Gnbirlik din
igdsel itilimler, olan iyilik gtmeler, siyaset gerekleri, tresel
gelenekler, rgt devlet dzenine zorlamalar,- btn bunlar ve ben-
zeri odaklar, ne tr rtlp sslense de, denen uzak tutuyor
zn Spinoza. Gereken hibir aba esirgemeden; iinden gzellik-
le bunu. eylemlerinin,
bu.
Spinoza' dan esinle, ekinmeden, diyebiliriz: Duygu
bir du-
bu.
Geri kolay bir herzaman, heryerde ge-
rekmeyebilir. Olsun! zellikle szkonusu oldu mu, erdem bu
Kabaca syleyelim, yeryznde: bir milyar insan nerdeyse a milyar
insan sokacak dam 300 milyon insan lmcl
milyar insan yoksulluktan bir milyar insan okuma-yazma bilmiyor; grnr
grnmez teknoloji kendini heryana para gc: ye-
zorlamalarla, zorla elegeirmelerle, kimi
tan kimi smren tuzaklarla, umutsuzluk, gvensiz-
lik pskrtyor heryana.
bylesi ortamda: -
iniltili iniltisiz. Duygular, ona gre: vanlsa da da
her yan. gidermeye ynlik pekok getiriyor
durmadan. Bu arada, bol bol olay kpkleri, laf kpkleri: Olmayacak dualada zn
evresini ileden istersin; szmona ideolojilerle zn evresini
dumanlayanlar istersin; evremdekilerden bana ne diyen, bek bek is-
tersin; zm n' olacak? diye yere evresine ullananlar istersin ...
Durum bu gelip ya igdyle ya da
hemencecik szmona are:
Bense, kendisi dpedz byle de olsa, Spinoza'yla diyorum:
det' e gitmemiz gerekmez. siz
140 '96
Spinoza'yla Amor 1ntellectualis
tede gtrmeksizin yle ok
var ki.
ne ne de vazgeilmez insan iin. Gerekten ama gerekten:
birbirimizle birbirimizi btnleyelim; birbirimizle Zaten
skmeyen szckler bunlar.
ii dolu serven kendi eline alan insanlara zg izlenceler. "Varsa
yoksa var, yleyse diye eyleyenlerin dik-
katinet
X
Sen bizi nerelere gtrdn, mu, Spinoza neyse derken der-
ken, evreni saran biryerlere uuruverdin bizi. Kt
hani. Gel gr ki, nereye srklemeye bizi byle:
nitelikli bir sryorsak, kim ne derse desin bunca hak etmedik
mi bunu? kendimizi kime ne var bunun? Bir de
ta bizi yoketmeye ellerimizle armut mu istiyorsun? Hem
sen, ortadan ynelik da
demeye mi getiriyorsun?
olsa daha uzun kulak btn bu Neyin nereye
gre, birka ipucu yeter de artar
gelince, her soruya ille de bir gerekmez ki. Vura-vur,
dnyada, sorulara vermenin, bazan, da var. ki, yarota
pek gereksinim yok burda. Nice Spinoza.
Biliyorum, esinti bora bir kez gz gz grmez olur, tr-
l trl toz duman kaplar hala bulanmadan ayaktaysa, kendi
n'apabilirsin bylesi ortamda. birka
Spinoza buraya
Gene de, ola ki yarar Spinoza' daki sevgi'ye ya da sev-
gi'yle akla Spinoza dnk ama bu ne denli uzak ya da
pek bir yerden, kendi sesimle
Nedeni ne olursa olsun, niteliksiz seyrede ede, aradabir on-
lara sisli iyilikler suna ya da toplum olarak nitelikli bir-
mi?
yrekten eylemlerle, kendimizi saya-
bilir miyiz?
Biri, nedense diye, ya da bile isteye, bilmeye istemeye ben kendisini
sert ileden diye, o
birilerini kullanarak tmden gerekir?
btn kesinlikle tketesiye aramadan uygulamak

elden dar tutup bir iki geye indirgemek
hem hem duyguca alabil-
yerinde olur. da, srdrp
da durup veren daha insanca bir yol, olsa, var
yeryznde gzel olmaz olur mu hi? ne ki
bunlar,- hi, hi, hi. Bazan bilerek, bazan bilmeyerek bol bol retip bir
BAHAR '96
Nermi Uygur
biz tm byledir, gibilerden szmona gerekler-
le zelde de, genelde de Sonu,
sreci, sresi n'olursa olsun, her tr, her oylumu iin geerli bu. Hangi sz-
cklerle, ne biim nitelenirse nitelensin, en ilk ortaya gereken
mamakhr. Ne edip gerekir bylesi byk lde
durdurup azaltmaksa, elekmekle olur. yleyse, gereklikte,
detten uzak -heryerde, herzaman, herkes. Gene de: trl
misiniz, trl davrananlardan yoksa siz?
X
Geriye ileriye zamanlar tesi az gibi dinlikler
Spinoza. Her ondaki bu dinliklerden kendi zne
birtekiyle bile neler yaratmaz ki Byle bir zenginlikten yana talihi
olan herkese, kendi
CoGiTo, 'g6
SALDlRGANLlK, VE
TERRN PsiKososYAL
YAPILARI*
Yavuz Erten- Cahit
Bu konu, ve terr olaylanrun, global olarak, bireysel ka-
dar toplumsal alanda da her zamandan daha fazla izieniminin ya-
son byk bir nem Once terimierin tarumla-
malanru yapmakta fayda gryoruz:
(Aggression): Hakim olmak, yenmek, ynetmek ile gl,
etkili bir hareket, fiil, bir bozma, engelleme,
veya tahrip edici yokedici) ama bir
det ve Terr ve dereceleridir.
(Violence-Violare): kullanma, kanuna uymamak, za-
rar vermek, hakaret etmek, onurunu skunet ve huzura son vermek; birinin
incitmek, iin zor kullanmak;
bulunmak, derecede fke ifade etmek kendini gsteren

Terr (Terror): sama ve bu amala yaralama, ve
ldrme Terrde, yaratmak yoluyla kor-
,. Bu Henry Parens ve Silvan S. Tomkins'in ve esas
ve 3 ve 17 Haziran tarihlerinde da Psikolojik Merkezinde
'96
143
Yavuz Erten-Cahit
ku ve ve sz konusudur. Terrde korku-
yu yayarak ve kitlelerde acil bir lm gdlenmesi yarata-
cak belli bir hedefe yneltmek
(" Jf Assertiveness (Gl, cesurca iddia ve beyan etmek ve ne srmek): Bu olgu da
-(bir Amerikan Psikiyatri gre assertiveness,
"\ drst ve duygu ve ister olumlu, is-
V ter olumsuz olsunlar, uygun bir ifade etmek, gelen duygulara ve fikir-
lere bu tarzda cevap vermek, tepki gstermektir.
VE MAYMUNLAR)
Primatolojist Jane Goodall, bir zamanlar tamamen insanlara zg Gruba
Grup de var ve
la
Eskiden bu gibi temelinde nfus ve fakirlik oldu-
Yeni daha girift dzeneklerin, nfus ve retim
gibi ekonomik etkenler toplum yeleri d-
zenlenmesi ve iin de nemli bir rol gstermek-
tedir. ve maymun hemen hemen Primat grup-
ile insan bu Charles Darwin olmaya devam
eden evreler, hi mi hi memnun grnmemektedirler. Oysa-son bulgular,
grup ile sosyal uyum ok bir gstermektedirler.
zerine kadar, iin de cazip olan yiyecek ve su zerin-
deki rekabetten en en iyi kurabilen
gre, ve orangutanlar iin, bir iin ilk
Risk faktrn ve koalisyon iin, maymunlar ve insanlarda
igdsel ve stress etkenlerinin tesinde sebepler aramak gerekmektedir.
gre, sadece, ldrmek, rastgele veya iin
yon_ kurmak,
a.m.,iciyfa kaynaklar zerine iin, erkeklerden k may-
mun da
Gruba Grup aksine, tek bir primat grup sz konusu
da o toplumda grubun denge ve uyumunu devam ettirmek iin
Bir maymunun bir toplum yeri o maymunun kuvve-
tinden, ve kabiliyetinden ok, dost edinme becerisine r-
tecrbeli maymunlar st yerlerini korumak ve hiye-
mttefikler kazanmak iin oyun oynarlar.
bir gzlemci olan Fraus-de Wall, da
diye Bir deneyde, yksek bir may-
mun yerinden kadernelere indirilince, hemen maymunlarla ittifaklar
ve zamanda eski konumuna geri Bir kere daha, kont-
rolsz stn
sosyal uyumu devam ettirmede, drst ve olmak,
da bu konuda sadece ve
hileli nlemede bir grup maymuna yiyecek
herkesin miktarda yiyecek iin aksine n-
ceki denemelerde yiyeceklerini reddeden maymunlara

1
44
CociTo, '96
ve Terrn Psikososyal
bir gerek de, maymunlarda bir
dur. Nitekim bytlen maymunlar, sonradan gruba sokulunca,
ve ittifak yapma stratejilerinde
Bununla beraber, maymunlarda genetik etkenierin rolleri de edilemez.
insanlarda gibi, az da olsa, kaidelere uymayan maymunlar grlmek-
tedir. Bu antisosyal beyin-ornurilik serotonin seviyesinin nor-
malin tespit ABD deniz piyadelerinden sebebiyle
ihra edilenler ve Finlandiya' da ok ve cinayetler olanlarda da
seretinin
Soumi'ye zerinde bir etkisi Sos-
yal etkenler de seretinin sebep olabilirler. beslenme may-
munlarda seretonini azaltmakta, iyi beslenme ise Soumi'ye gre burada
(Nature vs. Nurture)" "Ya o, ya
"Hem o, hem bu!" geerlidir.
halde maymunlarda gibi, da sosyal
konusunda esas olan, ne olursa olsun, birbirine
iinde beraber olmak,
insan biyolojik ve kltrel ynlerini rollerini anlamak,
herhalde, bu primat nlemek iin gsterilen ahlaki st-kurum gayretlerin-
den daha ve
PsiKOLOJiK BiR KAVRAM OLARAK
Freud'un bir igdsel drt olarak drt
noktadan hareketle
Drt gcnn ruhsal bir enerji olarak
" f2) ve drt-eksiime gdlenme olarak

(3) ))rtlerin btn gdledikleri
gvde ve ruh (soma and psyche), beden ve (body and mind) ara-
\- __ /
blgeden ortaya ne sren
Freud, igdsel Drt sonuna kadar etti. nl eseri "An Outline
of Psychoanalysis"te, igdlerin, btn etkinliklerininnihai sebebi yaz-
gre, beyin, bir kalorifer kontrol benzer
kademelerine gre (hierarchical order) bir dngs
geribeslemesine (jeedback) gre idare ederek ynlendirir ve bylece izienimler-
le gerek mmkn olan en uyumu diye, biz, yuka-
sz geen geribesleme ya da blmlerine deriz ki,
bunlar da ne kadar ilkelse, Or-
kadar
..zeL. I;Jir
yimle, organizma ne kadar iin o kadar olanak Insan-
lar dahil tm memelilerde bu Duygula-
rum (ajfect), Freud'un gibi igdnn bilin dzeyindeki basit bir tezahr
daha ok, Darwin'in de gibi, greceli olarak

.
mi bir
, .. - ,,,
'96
145
Yavuz Erten-Cahit
igdler drtmezler; onlar, yn gsteren sinir
ve trlerin temin ederler. Burada sz ge-
en sinir birer bilgi olan sinyalleri iletir. Tomkins'in de ifade etti-
gibi, eksikliklere (deficit) tepki gsterirler. tamamlamaya ynelik
tayin edip harekete geirecek sistemini igd etkiler. Yani. i@dlerin
eilileri tayi!!
Analistlerin drtden ve gdlenmenin
__
hcum etme-
ye sebep yoktur: yiyecek ve su ya da
olarak, Bu sorun, yukarda da gibi, pay-
ile zlr. grubun iine bi :m rta a
bir savunma ortaya .
bir ve ilgilidir. Bu halde, sal- .. \
temel bir igd sadece bir
Hayvanlarda grlen cinsel dneminde artan cinsel
gereksiniminin bir drt sonucu Burada cinsel davra-
ortaya yol aan cinsel arzuyu tahrik eden ve uya-
ran, uygun bir Nitekim, deneyler ki, bir ile ka-
dar cinsel verilen bir erkek maymun, sonunda cinsel son verir. Ge-
(tension-discharge) teorisine gre, bu libidonun o anda de-
mektir. Fakat cinsel gerilimin tamamen kabul edilen o anda, sz konusu erkek
maymuna ve cazip bir sunulursa, tamamen
kabul edilen erkek, derhal yeni gelen cinsel bulunur. halde
cinsellik bir ilgi konusudur. nemli olan, gerekli ya da
sz konusudur. Cinsellik bir (appetite) olarak
Cinsellik bir gerektirir; gerilim birikiminden ileri drtsel
bir grlen ve cinsten uygun bir olmadan
cinsel arzusu ve sembolik temsiller yaratma ileri
gelir ki, bu yetenek, ne olursa olsun, ilgi ve
zaman uyarmaya hizmet eder.
Btn bunlar gsteriyor ki, ya da Bebek (Injant Psychi-
atry) de gibi, fiziksel gereksi-
nimierin basit bir esiri Bowlby'nin de gibi onun annesiyle
(attachment) sebebi yavrusu itibaren
iindedir; insanla ve evresine zengin bir
btnyle verebilecek kapasitesi
Freud'un igdsel drt teorisinin grlr:
@Cinsel ve igdleriyle, kendini korumaya ynelik Ego igdleri

ve (1914).
ve lm igdleri (1920).
u ok iyi iki teorinin ikisi de ikili (dua!) Drt Teorileridir:
I) Buna gre, iki igdsel drt
@=inslerin ve amalayan cinsel igdler,
()}Bireyin amalayan Ego veya kendini koruma igdleri.
Bu birinci ikili teoride pek belirgin Bununla beraber, Freud,
'96
ve Terrn Psikososyal
burada da bir spektrum ve her iki drt teorisini de
_belli igdsel birbirine
yokedicilil<, ort2 koyma

''ve de, sonunda bu ego yani
igdleri iinde kabul
On Narcissisim' de egoyu bir nesne olarak kabul
edince, birinci igdsel drt teorisi de bir ki, libido ego-
ya (selj) o halde bu libido kendini koruma igdlerinden edile-
bilir? Freud, birka defa egoya ynelik libido ile kendini koruma
limleri ifade de, Jones'a gre, bu ilk igdsel drt teorisi 1920'ye
kadar byk bir
II) Freud, 1920' de igdsel drt teorisinde cazip bir (Be-
yond The Pleasure Principle), lm ortaya Ancak bu
klinik olmaktan ok felsefi dzeyde
Ainci igdsel drt teorisi de iki drt varsayar: _
igdleri ki, hem cinsel igdleri hem de kendini koruma igdlerini
ierir
{$) lm icgds.Q_!<i, kendine ynelik zarar vericilikle temsil edilir.
Freud, 1923'te nemli bir atarak (The Ego and The Id), igdlerin ntra-
lize olabileceklerini ileri srdfr. Zaten, 1915'te"drtlerde
ler" Daha Hartmann,
. ---- --- -----.. ........... .. <'>' - _,

. .. ".
-
Ancak bu ikinci teori de, beraberinde yeni problemler getirdi. Bunlardan birincisi,
libido ile kendini koruma igdlerinin tek bir kavram
Bu arada, bir sorun ortaya Bir taraftan,
snn iki biri olan kendini koruma ortama hakimiyeti
yordu. te yandan, saclist igdnn de ego igdsne ve
Ancak, buradan ortama hakimiyet, yani, zerinde
kontrol kurmak ve kendine gven gibi zarar vericilik drtsnden kay-
sonucu
Bu ikinci ikili teorinin bir da, iinden bir kavram ortaya at-
nce, zarar vericilik, ile anlamda ve bunun
da bir taraftan, Freud 1920'de ya-
var olan bir drt, bir arzu ve bunun,
halini yeniden kurmak iin yani lm ne
ve bylece her yeniden inorganik hale Bu da
kendine zarar vericilik demekti. Ancak, her zarar vericilik, ruhsal anlamda
ve nefretle olarak zellikle, zarar vericilik,
drtsnn olarak ne Gerekten de Freud, kendine zarar
ve ntralizasyonunun bile sz
Bundan sonraki psikanalizin lm i dsnn test edilmesinin ola-
ile Freud (Melanie Klein) e
- .. .... ,..._ ___ _

Daha Amerikan Teorisi, Hartmann, Kris ve Loewenstein ta-
CoGiTo, BAHAR '96 1
47
Yavuz Erten-Cahit Ardaiz
raftndan yeniden formle edildi. Bu Ego gre, ego adaptasyonun
Egonun birincil zerk iin gereksinimi olan enerjileri, ego yine zarar
verici drtleri ntralize etmek kapasitesi sayesinde temin eder. Kendini koruma ego-
nun biridir; ve bu sebepten, bir kendini koruma igd
gerek yoktur. Kendine gven ve ortama hakimiyet de ntralizasyonunun
rnleridir. Daha Hartmann, bu da problemler
kabul etmek zorunda
zetlemek gerekirse, sadistik eleman-,
lar iddia etti. Ancak bunun bir teorik temeli yoktu. Oral, anal ve fallik
.cin:"
ve yok etme bir erotis'i'Zil'lde
__ __Ego (l\f!1JdTnTkarumaJTgl1dU'ye
Q,yJe_-yap9: A11ca]<, Eg(). (kendini
(se if love) de
_rnce, (Thanatos) ne srd ve yeni bir
'(1923): . ------ - - --
-- .. __ . ...,..__--
VE UYUM
Psikanalistler an-
yoktur. bu uyum

Freud, Brinci Drt Teorisi'nde kendini koruma igdle-
rin temelinde teklif ve de bir igd iinde ka-
bul ederek, ortama hakimiyette rol ne bylece uyum
birincil, yani Drt Teori-
sin'de ise (selj) orijinal inorganik hale
olarak kendini tahrip etmek uyum ihtiya-
tatmini suretiyle kalmak (survival) iin kendini koruma
ise, halde ikinci teorideki uyum engel Burada
libido ve ego uzak yoluyla, zarar verici drtlerin
ile ortama hakimiyet gayretleri ortaya Bylece, ikinci igdsel drt te-
orisine gre, uyuma ikincil olarak hizmet eder. nceden de ifade
gibi, Hartmann, Kris ve Loewenstein' a gre, zarar verici olan bu
drtnn ntralizasyonu yoluyla, uyuma ikincil olarak eder.
11. Rank (1949) atipik ocuklarda dayanarak, iki
yz ileri a) Adaptif Hayal bir tepki olan
gan b) Zarar verici
_ Lantos.J_1958) uyum zerinde ve kendini
koruma ve edilmemesini
Greenacre (19._0), byme gcnde ve fizik
rol (1971) ne Bylece, bebekte grlen
ve bunun faaliyette grlen ego
sinde nemli rolleri Biyolojik drt-
snn, bireyin ve bylece kendini koruma hizmetinde kabul edilme-
lidir. Solnit (1966, 1970, 1979), Greenacre ve Spitz'in da gz nnde tuta-
rak, 5-12 kk lmcl kurtulduktan, ku-
ve ailelere verildikten sonra, bu ailelerle 'libidinal'
'96
ve Terrn Psikososyal
kurarken, ne nemli uyum Libidi-
nal kurarken, bu yaramaz, sinirli ve
sadece birer uyum yntemlerinden ibarettir. Solnit'e gre, enerjiler,
bu kk (attachment), talep etme ve
nemli roller oynarlar. kurtulma iin,
enerjilere gereksinim Solnit' e gre, belki de onun gerek
olan, atmak, h cum etmek, ele almak" betimlemek daha fay-
Yedi iki uzun sreler gzleyen Solnit, bu iki kk
kontrol etme ve gayretlerinin ne kadar
fark Ona gre, ve ocukla-
nemli rol
Storr iki trl sz eder: 1) Etken abalar gr-
len ki, temin iin ortama hakimiyet 2) Zarar
verici nefret, ki, bireyin olmasa bile, cinslerin
da olan bir
birok yeni ve akla daha uygun gelen teorilerinin
(Schilder, Lantos Rochlin, Kohut, Parens) birarada
"lm zdr" kabul grmemektedir. Kendine
gven, kendini koruma, ortama hakimiyet ve gtmeyen zarar vericilik kav-
gdlenmeye grlr ve bylece uyum ve ken-
dini koruma amalayan da, birincil olarak kabul edilen
'kendine zarar verme'ye ikincil tabiatta kabul edilir.
Marcovitz'e gre (1973), birok benzer ve top-
layan bir terimdir: Spektrumda merak, (exploration), kendini kabul et-
tirme, stnlk, hakimiyeti kabul ettirme ve istismar Marcovitz
birincil uyum Ona gre, haz, kendine ve evreye
hakimiyet sreleri, libidinal ve ego her birbirlerinden
maz bir mevcutturlar. teessf ederiz, ama etmeyiz". Sal-
olmadan kalma, iin aktif bir drt, iimizdeki drtlere ve
zorluklara ve gereken amalara hakimiyet
Jjeimann ye O 9n1. klinik normal olarak her ocukta
aktivite iin, kendini kabul iin ve evreye hakimiyet iin bir drt, bir hamle
drt ve hamlede, veya ynelik bir kibir ve yoktur.
da uyum kadar yceitme ve
;,tsaca, ve bunlardan birbirlerinden
SALDIRGANLIGIN TEoRisiNDE
Rochli ' e (1973, 1982):
bkonu ala drt noktada
1) ve narsisizm ve temel bir
2) Bu zamanla iinde ve bir hal
3) ile hayvan byk farklar
4) klasik Drt Teorisi ile .tatmin edici bir
kilde
Narsisizm ile beraberce ve byk bir yetki ile duygusal
ynetirler ve analistler bu ancak ok bir
Ro..:hlin' e gre, ne zaman ki, narsisizm - (sel/) ken-
'96
149
Yavuz Erten-Cahit
dinisevme-tehdit edilir, utan o zaman,
ortaya kendimize ve evremize
kabul ettirmek iin, savunma
Bu onarma iin olabilir, ancak daima ve
da olabilir. Narsisizm, nazik bir dengeyi devam ettirmek iin,
gerektirir. narsisizmin emrindedir ve hibir zaman hizmette kusur et-
iin...yaralanma tehdidi gelmez, bazen kendi kendi-
sebebi olubilir bu da, daima tahrik_
edilebilir.
Duygusal her seviyesi etkile-
nir: Elde etme sadece elde miktar
ile farklar, bizi zora sokarlar. Her
artmaktan en byk incinme, yaralanma onun nar-
sisizmidir; daima onun davet edilir; "narsisizmin bir

Rochlin' e gre, narsisizm ve en erken
ve zamanla bu gereksinmelerimizle ilgili
ve itilme sonradan,
rol oynar. ilerlemesi ile test ve
gelecekte tatmin etmek iin geciktirme sayesinde, da
Bylece, becerilerin evreyi kontrol ile de
rol oynar.
Rochlin'in hipotezlerinden biri de, sadizm ve gibi gr-
len ve kontrol edilemeyen karakteristik olarak kendine ve ken-
dini byk grmek gibi kabul etmeyen bir narsisizmin sz konusu
Burada, ya da nlenemez derecede kuvvetli drtleri (impulse) kontrol ede-
meyen bir ego veya sz konusu ancak, ncede belirtildi-
gibi, "narsisizmin zaman ortaya
\Uc ..
tedavi
den
aralarda i rlr. Bylece, Rochlin, uyum ve -
semptom formasyonunun roln gstermektedir. Rochlin, insan

ki, bu durum, yine benzeri olmayan ve
etki Jane Goodall'an maymunlarda da narsisizmin ve narsisis-
iddia edilir. Ancak, onlardaki narsisizmin zalim derecede
tahmin etmek Rochlin de, Freud'un klasik drtii
ve
(self) hiz-

yaralanmaTardan ileri gelen
__ .. --
Kohut'ta (1972, 1977):
Kohut, fkenin, eninde sonunda, bir sonucu olarak, tahrikle or-
taya
-"
ve Terrn Psikososyal
bu olaylarda kendiliknesnesinin (self-object) hayal sz konusudur.

..




sistilt'fke, Kohut'a gre, zedelenebilir narsisistik yaralanmaya yamtll4r, O
biyolojik bir drtnn tezahr Onun temelinde ciddi bir narsisistik yaralan-
ma yle bir yaralanma ki, uyumu, tehdit zel-
likle kendilik nesnesi bir yaralama sz konusudur: ocukta,
g2rlen fkeye delalet eden
ki yoktur. Kendine gvene delalet eden ya-
bir ortam yaratmak iin, Y!:iz yze
ye gii:\:enceli tutumun buradaki sa
zarar verici Zarar verici ise bir zlme rndr. Yani,
olmayan bir deyimle, optimal hayal kar-
isteklerinin ifadesi olan kendine gvenin bir Ancak, kendi-
liknesnesi gereksinimleri kronik ve travmatik olarak hayal yani
p zaman, zlme rnleri olarak, zarar verici sal-
halde, Kohut'a gre, zarar verici olmayan bi-
rinci!, kin dolu zarar vericilik de ikincil fenomenlerdir. Yani, birincisi kendine gven,
ikincisi kelimenin tam
Gunther (1980), daha Psikolojisinin rneklerine
Gunther'a gre, (ister ister ister regresif,
ister progresif olsun) faaliyet halindeki tm bir ifadesi olan bir kendine
gven biimidir. kendine gven birok faaliyetlerinde ortaya
konur: performans, bilim bunlar Bu da sonunda in-
sanlarla rekabete gtrr. mutsuzluk ve _E-az kin zarar ve-_

Brenner (1982- "The Mindin Confiict"):
drt teklif eder.
..
beynin ileri ve psikanalistler, btn ruhsal
olaylardan ibaret gre onlara hak verilmelidir. Beden ile
bir yoktur.-& r Fre ' rin ka a- konusundaki
reddeder; yani, libidonun ans ve inanmaz.


aurtu ve
linsiz (wishes). Hem ocuklar, hem de iin, arzular bir faali-
yet Bir arzu, asla, sadece bir arzusu bu, zel bir
ve olan, birine bir yapmaktan ibaret bir arzudur ..Analitik


gu
..
... .. ..
bir
'96
Yavuz Erten-Cahit
len bunu bir
Brenner'e gre, sal drtsniin ancak
treveri grmek Bu Brenner, Drt ile Drt Trevi'ni net
Ona gre, Drt, temel gdlenmesinin ve
ruhsal faaliyete olan etkilerini yarayan teorik bir Analitik
yntem sayesinde grlebilen Drt Trevi ise, Drt faaliyetlerinin zel bir halini ya
da ifade eden bir ve zeldir. Drt trevi drtlerin
. -
e gre de,

_!(endine gven
.()gu_nluguna .gore, guven-.
olsun,_ bir Ancak, bu
muhalifleri

Stone, Rangell,
Solnit, Joseph, Marcovitz, Rochlin, Kohut), nesneye zarar vermenin
ne ocukluk drtlerin (cinsellik ve
ve etkiler.

teklifi
.
DoGRUDAN ocuK ELDE
BULGULAR
Parens (1973, 1979):
Parens ve grubu, 15 yeni haftada bir defa 1-4 saat sre ile drdnc
ve ay kadar ve ancak, inanmaya mecbur eden sonu-
lar elde Bu 15 klasik psi-
kanalitik iddia tabii olarak
na meydan okuyacak niteliktedir.
gibi, Freud'un ikinci igdsel drt teorisine gre, st dne-
minde, kendine (birinci! narsisizm ve birincil zerk ego temin
uyum nedeniyle), Daha sQgra, yeni or-
UeJ ?arar glur.
Bu yollarla, birey, ve drt teorilerinin kendine zarar vericilikte
kontrol Bu korunma, st ve
harekete muktedir hale zaman Egonun bu uyum
ayda B..albuki,_Par.ens v:e grubuT ne,_!:>_!.!_O-
cuklar_cla, "sensorimotor" yoluyla evreyi kendini. evreye
bjr _ _ve.bir
Parens, bu ntralize
ri de aydan nce bunun da
iin, bir ikilemiinde
"Jr. Aylar sren gzlemlerden sonra, Parens ve grubu, drt davra-
ortaya fark
(a) Haz d uygulu yokedicilik,
cb) Duygusuz yokedicilik,
{2) Yokedici olmayan
@ Hazla ilgili yokedicilik
'96
ve Terrn Psikososyal
bk:- a) haz duygulada ortaya
iki zellik gsterir: Birincisi, olan bir yokedicilik
Burada olan" dan kastedilen, bu bir
manasma Yokedicilikten de, az ok stabilite gsteren ve diren gs-
teren bir ortadan kastedilmektedir. zellik de, bu davra-
haz duygu ile beraber veya byle bir duygu ile 15 ocuk
zerinde bu duygu, fke ortaya
b) Duygusuz kendini gsteren yokedicilikte de iki zellik
birincisi bir yok ikincisi de, bu bir
uzak av olan ve hayvan
zerinde ok iyi bu yokedici insan yavrusu-
nun ilk ruhsal beslenme ile ilgili kabul gerekir.
Bu yokedicilik kendine zarar verici olamaz, aksine, kendini koruma hizmet eder.
c) Yokedici olmayan ortaya
olmayan ve sadece bir ibaret Bu
kurcalamak, evreyi bir ele geirmek kendini
ne srmek, evreyi kontrol almak ve nihayet, egosu ile kendini ve evreyi haki-
miyet tutmak hamlesi kendini gsterir. Bu n-
c aydan itibaren, ve "lokomotor" etkenlik ortaya bu
bir
d) Hazla ilgili yokedicilik ortaya zellikleri yokedicilik ve
beraber Bu da, ikinci itibaren grlr. Alay et-
mek, kendini gsteren Burada isteyerek ve
bilerek kendini ve egonun tefrik

Her ne kadar ortaya bu
mak ise de, her zaman tatmin edici bir Nitekim, 14 bir
ocuk, bir veya bir iki trl
beraber faaliyette grrz: Yokedici olmayan ve
yokedicilik bazen yokedicilik ve yokedici olmama
gidip gelebilir.
V ARSAYIMLARIN FORMLASYONU
I- Yokedici Olmayan Yokedici olmayan ilk ay-
itibaren var gsteren belirtiler, Freud'un, lm ig-
dsnden anlatan ikinci igdsel drt teorisini reddetmeyi gerektiriyor.
Normal bu teorinin yok ediyor. Brenner, yokedici-
birincil kabul iin, lm igdsnn
gereksinim bir Bundan da iki
ortaya
a) drtsnde gelen bir yokedici olmayan ki,
bu, sonraki bir iki ay iinde grlr. gibi, bu aylarda, ego,
ntralize edecek kadar
b) O halde, sadece
II- Duygusuz Yokedicilik Gzlemler, ve olmayan ve "filojene-
tik" av ileri gelen, yokedici ortaya
Bu beslenme ve kendini koruma ile bir yok etmektir. Bu
'96
153
Gney Afrika, Pretoria' da neo-naziler nce yerlilerle sonra da polisle ok
Mark Peters, Sipa Press, 1989)
ve Terrn Psikososyal
gan klinik konumda -yani drt trevleri halinde- kani-
balistik fantazilerde gibi yokedici kendini gster-
me gstermez.
III- Yokedicilik itibaren mevcuttur. ocukluk dneminin
fkesi bu en ilkel Bununla, fke, veya nefret sonucu
bir nesneyi yok etmek veya vermek arzusunun itibaren var iddia
edilmemektedir. Sadece yok etmenin, olarak, bebe-
bu kontrol etme nce, yani egosunun bunu
ma, uygulamaya koyma, ynlendirme ve nce,
ortaya kabul ediyoruz. Bu da, birinci ikinci nce
Rochlin, fke ile kin bir yapar. f-
ke, belirli bir nesneye herhangi bir tarafa belli bir sebep
ve niyet ve merkezi sinir sisteminin bir tepkisidir. ise, birini hedef
ve o nesneye bir niyeti ve ynelimi sz konusudur. Bebeklik fkesi,
haz ilk ortaya delalet eder ki bu duygular,
yokedicilikte, sonraki ilk aylarda, bir ni-
yet veya ynelim yoktur; nk, henz, sz konusu Ancak Bren-
ner ve Parens' e gre, bu merkezi sinir sistemi tepkisi, daha sonraki dnemlerde, genelde
diye psikolojik sebep olur. Burada
lar
a)
b) Bununla beraber, ve kendini ifade kapasitesi "somatopsi-
bir srete yer ve itibaren faaliyete gemek iin
c) nemli olan, bu faaliyete gemesi, haz derecedeki
duyguyu olarak gerektirir. Bu nc da
1) serbest zorunlu
haz konumunun ortadan nler;
2) Duygusuz aksine, bu duygusal bir var-
fke, ve nefret gibi. Haz duygu trevlerinde de
bu byledir.
3) bu aksine, bir ama o da yokedici-
lik iin yokediciliktir.
yok etmede iki gzlenebilen Haz duygulada
yokedicilik ve haz yokedicilik Birincisi yukarda
ise daha nce gibi, ikinci itibaren
grlr ve alay etmek, ortaya Bunun da
de, ve haz duygusal renk
zet olarak, Parens, drilisnde kabul eder: Yokedici olma-
yan olmayan ve Bun-
lardan bizim iin nemli olan yokedici olmayan ve
Parens, bu ikisi iin yapar:
Yokedici olmayan Bu kendini ve evreyi
kontrol ve asimilasyon, ego drts ile kendine ve evreye hkmetmede kendi-
ni ne srmektir; otonomi, rekabet ve kendini koruma ve hatta
killenmelerinin mevcut olan, bireyin gereksinimlerini, ve hak-
elde etme ve korumada da kuvvetli motivasyonel bir gtr. Narsisistik amalar
ve uyum (ego dahil) ilgilidir; kendini ileri srme ve
CociTo, 'g6
155
Yavuz Erten-Cahit
kendini belirleyebilme gcn Btn bu abalar, sadece gelen zarar
vericilik veya kendine zarar bir olarak
grlmek
Y okedicilik: gibi, bunun da esas
birinin zerine gitmek, onu kontrol almak ve kendini zerine ne srmek-
tir. Daha itibaren, haz duygu etkisiyle ortaya
Birinci sonu gelmeden, zarar vermek ve bylece, kontrol olan nes-
neyi yok etmek Genellikle, nefret ve fke terimleri
ile ve iki-ululuk yaratan bir etken olarak grlr. Klinik olarak, fantazilerde,
ve nesne grlr. ve sperego trevlerini etkiler
ve ego stabilizasyonun nesne tahribat
meydana getirir. Tahribat yapma maladaptif ve antisosyal etkileri
mayacak kadar oktur.
SALDIRGANLIKTA NE SRLEN SoN V ARSAYIMLAR:

kendini, klinik olarak ve iin gzlemlerde, ama-
lar gdmne gsterir:
a) (selj) kendilik ve evre zerinde kendini kabul ettirme (asserti-
on),
b) Kendilik de dahil olmak zere nesneyi yok etmek.
Parens, "nesneyi yok etme" yi iki olarak Nesne-
nin yok edilmesi ve nesnenin olmayan veya duygulu olmayan bir
yok edilmesi. Bu ikinci "filojenetik" olarak av
gelmektedir ki, gzlenebilen klinik neticesi ocuk analizleri
la, nemli Bu bizi iki byk teorisine
gtrr. Bu klinik ve uygundur: Yokedici olmayan sal-
ve
Yokedici Olmayan Storr, Rochlin, Kohut, Parens, Gunther, Mc Devitt
ve klinik verilere ve gzlemlere dayanarak, yokedici olmayan sal-
birincil motivasyon bir g olarak, kendini ne srmek,
zaman gereksinimin nndeki engelleri kendine ve evresine ha-
kim olmak teklif ederler. Bu amalarda, yokedici olmayan
ego ile el ele verir. Bu kendini koruma ve uyum
ya hizmet eder. Brenner olmak zere analistler bu
Yok Etme: Storr, Rochlin, Kohut, Parens ve birbirlerinden ha-
bersiz olarak psikanalitik ve
kavramsal tabanlarda birbirlerine benzer neticelere yoke-
bir etken O kendilikte deneyimsel olaylarla Birok ana-
list, gerektiren biyolojik bir drtnn olma-
yan bir iddia ederler. Rochlin, onun, narsisistik bir r-
n eder; Kohut ve Gunther de, Kendilik Psikolojisi terimlerine gre,
ne srerler. Parens, yok etmenin duygu
harekete ileri srer. Brenner, her ne kadar tek
yok etme iddia ederse de, bu sylemez,
iddia etmez.
Rochlin, Parens, Kohut, Mc Devitt, Gunther ve deneyimin, yokedici ol-
'96
ve Terrn Psikososyal
mayan (zellikle, kendini ortaya koyma, ve
ortaya ve (zellikle, kendilik uyumu,
ift-ululuk, nesneyle kurma, uyum biimleri ve
lenmesinin ortaya iddia Brenner
ise, sadece bu dzenekle Brenner hari, ya-
zarlar, olmayan olan ok ya-
bir gereksinmeleriiDizin ve doyumu-
na engel olan ehnenler yok edici olmayan ne kadar ilkel de olsa,
bir otomatizm olarak (Hartmann), ancak, daha sonra gittike artan
psikolojik bir ierik ve gdlenme halinde, bu engelleri iin harekete geer. Bir
gereksinimin nlenmesi, bir haz duygu bireyden bireye
Hatta gnden gne ve gre de Bu iinde
ve en erken kendilik ve nesne temsillerine yok etme, ruhsal
olur. Bu ruhsal sonucu, yok etme,
dinamiklere ve nesne tekrar eden, otomatik ve
lev bir haline gelir. Bylece, bu yok etme modeli, o
drrusnn karakterini tayin eder. Passive-aggressiveness da (pasif
bir eylemdir ve son derece etkili bir
BiR DRT LARAK SALDIRGANLIK:
Brenner'in de gibi, psikolojik bir olay, sadece bir
zamanda merkezi sinir sistemi faaliyetinin de bir rndr. Parens, bunlara hormonal
ve biyojenetik faaliyeti, hatta fizyolojik hali de ekler. O halde, drtler, sadece
gelen zelliklerle zamanda da tayin edilir. Drtler, klinik bilgi-
lerimiz ve gzlemlerimizle ile sadece gelen basit
verilerin tesinde olan psikolojik
Tedavi ve nlemler !in
drtler ve bu arada -yokedici olmayan ve yokedici
psikolojik olaylarsa, tedavi ve nleme mutlaka dikkate
Tedavide, kendini ortaya koyma ve nefretle ilgili etkenler
ynleri olarak ele
nleme gelince, haz duygu, ve nar-
sisislik yaralanma, haz h duygunun ise, zor olsa da,
nlemenin yollan var demektir.
TOPLUM VE
Milyonlarca evrimin zaman,
her tm ve grebiliriz. tarihi bo-
yunca grlen efendi-esir kadar giden en ileri derecesi
kazanan "efendi" kaybedenin kendi iin
zndeki Pek ok ve
temelinde onun stndeki ve kaynaklara sahip olmak, hk-
metmek ve korumak yatar. Pek ok hayvan da blgeyi ok al-
blmlerler ve blgelerine girmesine ve
na engel olurlar. belirsizlik, ve
ve yol aar.
'96
157
Yavuz Erten-Cahit

ve hizmetlerini ele geirmek iin etkendir. Kazanan, zen-
gin ve gvenlik iinde, kaybeden ise esir ve yoksul Tarih boyunca, insanlar
esir olarak ve Kuvvetli olan kullanarak hizmeti, gas-
vergileri zorla Kaynaklar ve (para, politik
g, hukuki stnlk, vs.) daima kuvvetlinin tekelinde
Para iin bir kredi ise, fke de iin benzer bir sa-
hiptir. Zenginlik ve politik g ne kadar bir elde fiilen
da o kadar az gereksinim elde edilen zenginlik ve politik
ya da kaybedilmesi yeniden Fakir ve ezilen
eldeki ve politik gcn
gerektirir. Bu sebeptendir ki, ve daha bu yana
ve derecelerde efendi-esir
are olarak sonradan, ve ortaya
niteliklere Kuvveti elinde tutan, kullanma duru-
munda olan, bu duruma zg bir da
fkenin, ve kudretin (idealizasyon) bir ara ve ya-
rar olmayan romantik ve romantik nefret yan yana Kuvveti teke-
linde bulunduranlara sadece edilmekte zamanda onlar daha da
romantik ve romantik nefrete de hedef
ve tehditle da, sadece
kendi efendilerinin de romantik ve romantik nefretlerine konu
Genellikle, kudreti ellerinde bulunduranlar kendilerini sevimli gsteren bir ideoloji
ederken, tahakkm ettiklerinin gzle grlr nefret edilecek
kimseler imgesini Romantik ve romantik nefret karakteristik ola-
rak tek bir ancak antisemitizm veya antikomnizm rneklerinde ol-
gibi belli bir ideoloji, veya ka da ynlendirilebilir.
Romantik ve romantik nefret birbirlerinden tamamen olabilirler; an-
cak, genellikle yan zenci, Yahudi veya komnist ile-
ri derecede kimseler, zamanda ok nefret edilen kimseler olarak ta-
Abraham Lincoln, Enver Sedat, Martin Luther King, ve Kennedy'ler gibi,
katillerin hedefi liderler belli evrelerce, nefret edilmesi kim-
seleri ok gibi grndkleri ve iin
ve Duygular
tamah ve beklemek nafiledir. zm
bir yana, yeni problemierin ortaya sadece ve risk-
li ekonomik zenginliklerle sebep olurlar; ne zaferi kazananlar, ne de yenilenler
. bir refah ve gvenlik Efendiler iin
esirler, esirler iin efendiler. "kuvvetli" diye da "kuvvet-
li" den Sonuta sadece kaybedeniere kazananlara da zarar
getirir. yenilenlerde utan ve nefret, yenende sululuk Antrapolo-
jik ilkel kavimlerin hayvanlara hafif-
leten ayinleri fke ve veya kendilerini
kontrol yetilerinde zaaf "Kendini kontrol", veya gruplar iin, hem kendileri-
nin, hem evrelerinin zarar grmelerini engelleyen bir sistemdir. fke ve yk-
nlenmemesi bu sistemi devre Kontrol utan ve sululuk
CoGiTo, '96
ve Terrn Psikososyal
izler. bir duygu bir etrafa ve eli-
ne kontrol utan, sululuk duygulanyla olmayan bir
yolda ilerlerken, maruz kalanlar da ilk atarlar.
ve Ideolojiler
Duygu zerine en modern ve en anlamda yapan teorisyen Silvan
Tomkins'e gre, byk ideolojiler, ister dinsel, ister laik olsun, kontrol iin
byk dzenek
Birinci dzenek olumsuz duygulan kmsemek, olumlu duygulan bytmektir.
ve kuvvetli fke ve kt ve fke ve de
dzenekte fke ve olmak zere, her nerilir.
ncsnde ise, fke dahil tm duygu ve arzularda makul bir yaratmak,
bunu da, sade ve bir ve uhrevi hedefler dnya zevklerinden dn
vererek
ve Sosyal rgtler,
Konunun bu kadar, temelindeki duygulardan, fenome-
nolojisinden, sosyal etki ve tepkilerden, ideolojik ve ekonomik sz edildi.
Tm bu en genel anlamda ele En temel, en z anlamak
tm temel anlamak gayreti, byle bir genellerneyi
Oysa, bu pa yda kalan fenomenler de
korku (terr) sebebiyle ve yaralama ve ldrme grlebi-
lir. Terrde, yaratmak yoluyla, korku ve uyan-
ve sz konusudur. Terrde, korkuyu
yayarak, insan kitlelerinde acil bir gdlenmesi yaratarak, belli bir amaca
yneltmek tamah, organize rgtleri ve kurbanlar zeri-
ne yneltir. Burada zengin temel motiftir. Bu erevede
tamamen kendine zg bir ve barizdir. Adeta bir uz-
sz konusudur.
ve tiksinme sebebiyle kitle halinde maruz en iyi
rnek, Hitler'in Alman Aryan temizlemek iin milyon Muse-
vi'yi katletmesidir. Saraybosna'da cinayetler benzer bir
yz binin stnde masum insan bir
Etnik zgrlk elde etmek terr zellikle
bir yntemi, bylece ve
kitle halinde ldrlmeleri tarih boyunca Po-
litik sistemlerde kudreti ve iin milyonlarca ldren
diktatrlere Bu duruma en iyi rnek, en az yirmi milyon ldr-
ten Stalin' dir. Gerekten de, tarihinin en ve en ideolojik
ve dini emeller ve sevgiye iddia
eden btn byk dinler yaymak ve kabul ettirmek iin
byk
zulmleri, da da Engizisyon ve nihayet modern Trki-
ye' de ve Cezayir' de laik sistemi kabul etmek istemeyen dincilerin
terr ve eylemleri iyi bilinmektedir. Hindistan' daki Bindu-Mslman

1979'dan bu yana ve ve lkelere ihra
'96 1
59
Yavuz
edilen terr grup ve rgtlerinin eylemlerini grmekteyiz. Filistin topraklan iin
rulan terr (uak saldirmalar, 1972 Mnih Olimpi-
yatlan'ndaki olaylar, FK ile son devam eden olay-
lar); IRA, ETA, PKK ve Asala terr olaylan yaronda 20-25 sene nce Tu-
Almanya'daki Baader-Meinhoff terristlerinin eylemleri, Trkiye'de
beri devam eden ve sol eylemleri bilinmektedir. Afrika'da son
larda grlen ve binlerce kapsayan eylemler de terrn devam gs-
termektedir.
toplumsal alanda en ilgin iin
Gandhi Gandhi'nin pasif ile Ancak, Gand-
hi'nin bu taraftan olmayan bir kuvvete da
olabilir miydi? Mesela Ruslar, Almanlar, gibi...
TERR VE AiLE
beri bir ele zere, Freud, ve
tin, insanda bir igd ile ilgili ve buna "lm de-
Freud'a gre insan ve lm igds ile ldrme insamn do-
Freud' u bu yneiten zaman ve anlamak ve ir-
delemek gerekir. O Avrupa'da Birinci Dnya ve yirmi milyon
insan
sz edilince ve birey zerindeki etkisini irdelemek sz konusu olunca, ai-
ledeki durumu etmek olur. Terr olarak, olarak, olarak ifade
bulan bireysel dnyalardaki i tkisini ailede grmek
Ailede ve terr en ok ortaya
ki, derecede dven, yapan, bazen lmlerine sebebi-
yet veren anne ve babalar kendi terrize maruz
Bunun gerilimlerden, ekonomik kaynaklanan
ego ve azalan tahamml da sebeplerden biridir.
ruhsal bireysel gerilimlerindeki ve duraksamalar,
ve drtsellik de etkenlerdir.
Ailede en okrastlanan beraber
dvmesidir. Bu olay hemen hemen her toplumunda ok bir feno-
mendir. bir kriter bir yapma
gz nne kendisi ile olan bir erkek en az bir morluk
ya da geici kadar cebire maruz bir iin "dayak ye-
geerlidir. Bu ve bunun gibi kltrden kltre, hukuktan
hukuka gstermesi lkelerin sade-
ce itmek, fakat bunu yapmak su lkelerin hukukun-
da, halde, onunla zorla cinsel kuran erkek

istatistiklere gre, de, evli iftierin% dayak yemektedir-
ler. ABD'inde bir bir ay iinde bir cerrahi
%3.8'i, psikiyatri servisine gelen %3.4' ya da beraber
erkekler dvldklerini beyan
olanlar ilk
%80'dir. 48'inde en az ayda bir kez
gre dvlen % 35 Dayak
CociTo, '96
ve Terrn Psikososyal
yiyen biraz depresyon, ok az bir ise
ni gibi bir alkol ve %29'unda ise ne sebep,
ne sonu hibir yoktur. %65'i psikiyatrik tedavi talep
%37'si hastaneye ve %29'u en az bir defa intihar
sosyoekonomik dzey ise ilkokul veya orta-
okul dzeyindedir. Kabul edilmesi gereken bir gerek de ki, bu istatistikierin
nk bu tr olaylar aile iinde tutulmakta, gizlenmektedir.
Aile iindeki evin ve gnn, blmleri-
nin ilgintir. en ok mutfakta Banyoda dvme dvlme
hi En olaylar yatak meydana gel-
mektedir. Yatak pek ok ldrme en ok ak-
saatleri veya yatma ortaya Hafta iftierin
evde beraberce daha uzun zaman geirmeleri daha ok ortaya sebep ol-
lkelerindeki ki, ailedeki alkol
nemli derecede rol
ailede fiziksel maruz ve buna zerinde
bu anne baba kombinezonuyla
gstermektedir: Birinci kombinezonda, olmadan herkesi ve her
kontrol eden ve sadece evin reisi olarak grnen, bir kuvveti olmayan baba-
lar grlmektedir. her boyun itaatkar anneler ile dikta-
tr gibi davranan babalar nc ve son kombinezonda ise, ana ruh-
sal sahip anne ve vey babadan
erkekler zerinde
Bu erkeklerin gvensizlik duygusu gze Bu erkekler bu
duyguyu tutmak iin mao grnrler, her
bildiklerini iddia ederler; her zaman zerkliklerine tecavz korkusunu
lar. Kendileri maruz kalmadan ilk darbeyi vurma Narsisistik ya-
ralanmaya ok lar.
En kk bir tehdidi bu erkekleri sokar. veya sevgilisini
srekli kendi zgvenlerini yksek tutma Bu erkeklerin
zgven ev yer ve zamanlarda patronuyla
beraber- sebep olur. Erkek
birlikte zgvenini, ayakta tutmaya
Daha ok, zellikle grnen fiziksel maruz Bu
gibi aramaya tehditleri dvlmeye davetiye
zellikleri zetlenen, kendilerine gvenleri erkekler, gven ka-
asla izin vermezler.ok zgrlk isteme durumundaki
eski zgrlklerini de kaybeder.
Genellikle evlilikteyada beraberliklerde srekli olarak fiziksel maruzka-
lan evierden grlmektedir. Evliliklerini bu
detten kurtulmak iin Bu iin erkeksiz bir ok korkutucu-
dur. Kendi sosyoekonomik ne olursa olsun, erkek

erkekler dayak sonra sululuk duygusu ile bir
zr diler, ne kadar sevdiklerini gstermeye Ne var ki, bu zr-
ler ve sevgi gsterileri bir sonraki dayak nleyemez.
Bu gibi durumlarda hem dayak yiyene, hem de atana, psikolojik gerekmek-
'g6
Yavuz Erten-Cahil
tedir. Hem hem erkek, ek olarak beraber, bunlara ilave olarak da
benzer durumdaki iftlerle gruplar halinde psikoterapiye
zmek, kendilerine gven ve evrelerini
ve buna benzer gndeme getirmek gerekir.
ve olarak beyin bozuklukla-
ileri gelir. Kronik sara nbetleri geirenlerde bazen ok ve tehlikeli sal-
grlr. Beyin sonra da daha hale ge-
lebilir. Bir irade ve duygu merkezleri ya da ekir-
deklerindeki ileri gelen grlr.
TELEViZYON, SiNEMA VE
bu yana TV' deki toplumu sah-
neleri toplumsal yolunda tezler ileri srlmekte-
dir. Birok zellikle TV' den ve iddia
edilmektedir. Ancak, bu yndeki tersi dile getirilmekte, geiril-
mektedir.
ABD olmak zere, gnlk sistemi son de-
rece bir niteliktedir. Bireyi ok dinlenmek iin ok srelerde bo-
gerekmektedir. bireyin, zellikle TV
zaman, ya da sinema da, sanattan ok heyecan Ticari iin
ketlerin, ynetmen ve vazgeilmez bir olarak grdkleri
bir olgudur.
sahnelerinde duyulan bir dzenekle
gndemdedir: ekonomik artan nfus gitgide ko-
birey TV geerek tercih etmektedir. gn-
delik fkelerini TV'nin sahnelerinde kendileri
kahramanlarla halinde sahnelerini izleyen
birey, haz Gndelik fkelerin
kt adamlar, hainler, ikiyzller ve kanunsuzlar tek tek ldrlmekte,
. kence grmektedir.
son tahminlere gre ABD'de bir ocuk, ilkokulu bitirinceye kadar TV ve si-
nemada 8000 ldrlmesini seyretmektedir. ABD'de son otuz senede,
zellikle byk ve ldrme nemli oranda gzlen-
Ancak, dizilerin ve filmierin Japonya ve
byk istatistiksel olarak sabittir. Buna
hala TV pek ok blgesinde yine is-
tatistiksel olarak biliyoruz.
gzlem ve ki, ocuklar erken
sahnelerini gibi seyretmektedirler. kanlar, kopan kollar, bacaklar,
yere hareketsiz kalan insanlar onlar iin byleyici ve mucizevidir. Bu erken
larda ocuklar hile, gibi soyut bilmezler. lm bile ge-
Ekranda olup bitenleri masumca seyrederler; grdklerini he-
yecan verici bulurlar. Daha ileri iyi/kt lmn
hile, gibi soyut dzeyde zmsenmesiy-
le, ocuk
Daha nce sahnelerini byleyici bulan 16
bu sahneleri seyretmek istemedikleri, grlmektedir. 5-12
'96
ve Terrn Psikososyal
mn tipik olan, sahnelerini oyuncak silahlar, ve maskelerle taklit
etme de, ortaokulla beraber terk
Bu noktada, TV ve sinemadaki sahnelerini Ek-
randa grlen, ve kitle halinde terr cinayetleri gibi sahneleri ok defa he-
yecan bir reflekS ile seyredilmektedir. Ancak bireysel ldr-
me ve sahnelerinde, hemen hemen daima uygulayamn yznde, karakte-
rinde ktlk, hainlik; maruz masumiyeti ve korkulan,
tamk yzndeki bu znt ve tiksinme ay-
izleyici, bu ve
film, dizi ve izgi filmierin byk bir blm, onun
ve ile beraber Seyirci, onun da al-

Bu noktadan hareketle denilebilir ki, TV ve sinemamn
tezi reddedilmektedir. Kabul edilen tek gerek, Hollywood'un icad hile ve kurnaz-
yani, yntemlerinin
Toplumda grlen TV ve sinemacia artan sahneleriyle bir
Amerikan toplumunun en tutucu ve biri ve
belki de en nemlisi olan Willam F. Buckley, Jr. Mart 1994 tarihinde bir
kabul etmektedir.
KAYNAKA
Allman, William F.: 'Tlle Evalutian of Aggression". U.S. News & World Report, May ll, 1992. New York.
Basch, Michael Franz: The Selfobject Theory of Motivation and The History of Psychoana/ysis. Kohut's Legacy. ed. P.E.
Stepansky, A; Goldberg. The Analytic Press, 1984. New Jersey.
Brenner, C.: TheMindin Conflict. International Universities Press, New York, 1982.
Emde, R: 'The Affective Seli". Frontiers of Infant Psychiatry, ed. I. Call, E. Galenson, & R. Tyson. Vol. 2. Basic Bo-
aks, New York, 1984.
Fenichel, 0: The Psychoanalytic Theory ofNeurosis. Norton, New York, 1945.
Freud, S.: Standard Edition. 1953-1964. Hogarth Press, Londra.
Goodall, J.V.L.: 'The Behavior of Chimpanzees". International J. S oc. Sci. ve American J. Psychiat. 1971-1973.
Greenacre, P.: "Considerations Regarding The Parent-Infant Relationship". International J. Of Psychoanalysis.
No:41.
Gunther, M.: "Aggression, Self Psychology and The Concept of Health". Advances in Self Psychology; ed. A. Gold-
berg. Int.Uni. Pres, New York, 1980.
Hartmann, H.: Kris, E.& Loewenstein, R.M.: Notes On The Theory of Aggression. The Psychoanalytic Study Of The
Child. International Universities Press. New York. 1949.
Heimann, P.&Valenstein, A.F.: 'The Psychoanalytical Concept of Aggression. An Integrated Summary'', Internati-
onal J. Of Psychoanalysis. No:53, 1972.
Jones, E.: Psychoanalysis and The Inslincts: Papers on Psychoanalysis. Baillere, Timdali &Cox. Londra, 1948.
Kohut, H.: The Restoralian of The Self Int. U ni. Press, New York, 1977.
Lantos, B.: "The Two Genetic Derivations of Aggression With Reference to Sublimation and Neutralization". In-
ternational J. of Psychoana/ysis, No:39, 1958.
Markovitz, E.: "Aggression in Human Adaptation". Psychoanal. Quart. No:42, 1973.
Parens, H.: The Droelopment of Aggression in Early Childhood, Aranson, New York, 1979.
Parens, H.: Toward A of The Psychoanalytic Theory Of Aggression, Aronson, New York, 1979.
Rochlin, G.: Man's Aggression: The Defense Of The Self. Bostan, Gambit, 1973.
Solnit, A.J.: "Same Adaptive Functions of Aggressive Behaviour": Psychoanalysis. A General Psychology. Int. Univ.
Press. New York, 1966.
Storr, A.: Human Aggression. Basic Books, New York, 1968.
Storr, A.: Human Destructiveness, Basic Books, New York, 1972.
Tomkins, Silvan S.: Affect, Imagery, Conciousness. Vol.: II & III., Springer Publishing Company, New York, 1963.
CoGiTo, '96
SALDIRGANLIGIN SPONTANLIGI*
Konrad Larenz
Bedeninde ikinin tesiri ile
Her HelenZer grmeye
Goethe
Birok o trn aleyhine
tam tersi, kendi trnn zorunlu bir igddr. Elbette bu,
durumun kesinlikle optimist bir grlmesine neden olma-
evre az oranda dahi, var olan
nin dengesini tamamen sarsabiliyor. abuk uyum
olumsuz nesillerinin ortadan yol aabiliyor.
nun kendi evresi zerinde neden kadar byk.
bir gzlemcinin gzyle, elinde ruhunun sebep oldu-
hidrojen ise yoluyla bir trl ve antro-
polojik miras gds ile bugnk konumuna bakacak
olursak, srecinin uzun syleyebiliriz. Bu felaketi bir in-
ise var olan gerek tam bir kabusa
gdsnn gnmzdeki kltrel patalojik bir belirtisi olup

* Das Sogennante Bse Zur Naturgeschichte Der Agression, 4. blm'den
(sol sayfada) Gney Afrika 1991: 35 ok kk bir
merkezinde, bu olan) bir grup gen tutuldu.
bu son darbeden iin Ral ph Grunder, Si pa Press)
CociTo, 'g6
Konrad Larenz
Ne ki, durumun byle ancak dileyebiliriz. Zaten
nesli birincil ve gerek gd olarak grlmesi, tehlikenin tm boyutla-
ortaya tehlikeli aniden belirmesidir. Birok psikolog
ve tahmin gibi, belirli etkeniere bir tepki olsay-
durumu bu denli tehlikede olmaz, etmenlerini inceleyip
nlemek mmkn olabilirdi. ilk fark eden
olarak Freud Sosyal zellikle de (sevgi yitimi)
bu gdnn devreye girmesine neden gsteren de
olan bu bir bulundu: ocuk-
engellenir ve istedikleri gibi izin verilirse
daha az nevrotik, evresine uyum ve en aza
Bu kabul eden bir bir ok gdde
gibi da aniden ortaya sadece. sonun-
da yaramaz ve kesinlikle ocuk Traji-komik me-
selenin trajik ocuk ailesinden toplumun iine
koleje veya niversiteye Pekok psikanalistin beni
bu genlerin sosyal dzenin
daha da nevrotik Szn etti-
biimi halen ki, geen sene enstitmzde misafir bilim
olarak bir sresini hafta uzatma-
rica etti. neden, bilimsel ilgili olmaktan ok Yo-
rumda bulunmadan gayet bir misafir olarak (ev-
lerinde) ve son derece sinirli ocuklar (non-Jrustration child-
ren) syledi.
Btnyle olan bu gre hayvan ve insan
tepki gelen etmenleri de varsa or-
tadan kendince olan demokratik ilkelerden kaynaklanan
ve dzeltilmesi ok zor olan bir anlamadan ibarettir. Bu savunanlar,
hi de kadar ve ideal birer vatan-
olmak iin hepsinin "adil" kabul edemiyorlar. Buna bir
de uzun boyunca salt tepki, "refleks" olarak grlmesi ve mesleklerin-
de ciddi olarak bunun zerinde eklendi. Oy-
sa hayvan her trl "spontan" mistik bir do-
gzlemcilerinin olarak kabul edildi.
Spontan dar anlamda biliminde inceleme ilk
Wallace Craig oldu. Ondan nce William McDougall, zerinde
duran Amerika'daki bir psikoloji okulunun Descartes'in "Animal non
agit, agitur" szne "The healthyanimal is up and doing" -
hayvan hareket halinde ve kimsenin kastedileni
mistik gcnn bir sonucu olarak gryordu spontan McDo-
ugall. Bylece, Craig'in daha sonra gibi spontan ritmik
yinelenmesini tam gzlemlerneyi ve srekli lp elde edilen de-
kaydetmeyi
Craig evcil bir gvercin tr olan hint gvercininin zerinde bir dizi deney
gitgide artan sreler boyunca kur yapabilece-
olup Erkek gvercin,
ndan birka gn sonra, daha evvel hi fark ve bir tr olan beyaz evcil bir
CociTo, '96

gvereine kur yapmaya hale Birka gn daha bir
gvercin, bir rt ve geen uzun bir srenin
sonunda da kafesinin iki dz izginin optik
nedeniyle) Bu gzlemler psikolojik
gdsel bir uzun sreli engellenmesi ona neden olan
gsteriyor. Bu, halk iinde "denize de-
yimlerle ifade edilen kkl ve bir olgu. Goethe, bunu analojik ku-
rallamalarla Mephisto'nun szlerinde belirtiyor: "Bedeninde ikinin tesiriyle her
da Helenler grmeye stelik bir hint gvercini isen eski bir tozbezinde
veya kafesin
zel durumlarda seviyesi yani
dan gelen belirsiz anlarda sz edilen gdsel ortaya
kabiliyor. nce yavru bir ne sinek yakala-
ne de sinek yakalayan bir Her gn yem daldurarak besliyor
ve gsteriyordum. Viyana'da ailerole eve bir gn, yemek
duran bronz heykelin stnde buldum onu. Tuhaf hareketlerde bulunuyor,
beyaz incelereesine duruyor, zaman zaman da hareketli cisimlerin
bakar gibi Sonunda tavana uuyor ve bana gre grn-
mez bir Yerine bcek yiyen btn
hareketlerinde gibi ldryor ve yutuyordu. Bunun zerine
silkiniyor ve pekok ku{ gibi o da dinleniyordu.
grmek iin defalarca sandal yelere hatta bir merdiven koydum orta-
-o dnernin Viyana bir hayli yksekti- ancak hibir yoktu, tek bir sinek
bile.
Gdsel bir onu ortaya uzun sre engellenmesi so-
nucunda sadece tepkilere ok daha derinlerde, or-
bir btn olarak etkilenmesine neden oluyor. Tarif edilen
me ortadan btn gerek gdsel temelde, ta-
mamen huzursuz etme ve onun gdsn harekete geiren neden
olan bir sahip. En basit durumlarda rastgele dolanmak, umak veya yzmekten,
durumlarda ise ve btn ierebilen
bu Wallace Craig "arama olarak Faust, kendili-
gelmesini sakince ve gibi Helen'lerini kazanmak
iin hi annelerine giden garip yola cesaret
seviyesinin ve arama ne ki bunun ge-
rekiyor, ancak birka gdsel intraspesifik kadar be-
lirgin. szn rneklerini birinci blmde bulun-
tr, kendi trne en trleri yedek nesne haline getiren kelebek ha-
Bunun sadece kendi trne en onu
eviren mavi renge sahip herhangi bir da davranan tre
Kafeslerde tutulan ve sinir dozu yksek, aile ile biimde il-
kolayca
ortamda ldrebiliyor. Bu tryle ilgile-
nen akvaryum nerdeyse hepsinin hata, rahat
iin, byk bir akvaryumda gen bir sr oldu. istenen so-
nu ancak olan zaten kk gelmeye akvaryum-
da en gzel renklere brnen bir ift, kovmak iin Bir
CociTo, '96
Konrad Larenz
yere gidemeyen zaman st yzeye paralan-
yzgelerle saklanmaya Hmanist birer hayvan dostu olarak hem kovala-
nanlar hem de ift olup iin iin zlmernek elde
Derhal ve iftin akvaryumu tamamen sahiplenmesine izin verilir.
Bu stne ertesi gnlerde akvaryumda kalan ba-
pek dikkat etmez. Sonra bir fark ederler ki yavru ortada iz yoktur ve
halde dipte
zellikle ve Brezilya sedef trnde
nan zc duruma engel basit bir yntemi var: Ya akvaryumun iinde
trden bir ya da ilk itibaren uygun byklkteki bir ak-
varyuma iki ift kendi trnden olan aktarabilir.
nin de grlr ve iftlerden hi biri
edemez. komik geliyor ama levrek camlar
yosun tutup ortadan fark ettik.
tekrar ise erkek blgenin y-
neltiyor ve ift gerginlik ortadan
Benzer bir insanlarda da gzlemlemek mmkn. Tuna henz
var ve hizmeti zamanlarda teyzernde bir dav-
Hi bir zaman hizmetileri 8-10 aydan fazla
dan yeni hizmetisini ise yere ona vgler duru-
yordu. Birka ay getikten sonra ise ve gzne
yar, en sonunda da byk bir nefret besliyor ve byk bir kavga
sonra kovuyordu. Bir sonraki hizmetisinde ise her yeniden
Uzun sre nce ve ok da teyzemi komik duruma
me niyetinde Ciddi ve akla gelebilecek her trl durumda yi-
tirmeyen erkeklerde ve elbette kendimde dahi benzer grdm. bir de-
grmek zorunda dnemi tutuklusu olarak. Kutup denen ve
nbeti hiddeti) zellikle az da
durumlarda, tamamen birbirlerine ihtiya duyup, dost evresinin
olmayan erkek hedef Grubun bireyleri birbi-
rini ne denli iyi ve seviyor ise, o derece teh-
likeli bir boyut Bizzat kendi tecrbelerirole de bu tr bir du-
rumda, ve kendi tr iersinde eylemlerine neden olan
seviyesinin bir oranda gsterir. znel bir ancak ka-
ba, bir bir etkisini, en iyi kendilerini dile ge-
tirme biimleri, yani hafife ksrmesi ya da genzini temizlernesi Bu
eden olgunun psikolojik geri katili engelliyor,
ancak dinmesini Bunu kabul eden areyi gizlice barakadan
ve fazla olmayan ancak grltyle bir sr para-
lara bir nesneyi buluyor. Bu, az da olsa bir are
Bu psikolojisinde Tinbergen' e gre redirected activity, yani hedeflenmeyen
ya da yeniden hedeflenen eylem olarak
bymesini engellemek bu areye daha
Oysa bu gremeyenlerin katili durumlar
mayacak kadar ok
Almanca'dan ev.: Mjgan
'96
TARiHTE RoL*
Friedrich Engels
"Genel ekonomik hak biimleriyle dizgernde yle kesin ve
zamanda yle zgn biimde ki, incelerneyi iin oraya
zellikle gnderme yapmak Siyasal biimi temel tarihsel
ekonomik bir sonu ya da zel bir durumdan bir de-
yani hep ikincil Yeni sosyalist dizgelerin bir ekonomik
konumlardan siyasal ynetici ilke olarak ilk tamamen ters
ynde grnen bir kabul eder. Oysa bu ikincil sonular
salar, ylece srdrmektedirler zamanda en
olan da ama bir ekonomik erkte siyasa
tinde de aramak gerekir."
biimde bir yerde Bay Dhring "siyasal ekonomik duru-
mun kesin nedeni ve bunun tersi bir ancak ikincil bir tepki
yola ... Siyasal kendisi iin olarak
da onu geimsel erekler iin bir gere olarak her kendimizde
bir gericilik gizleriz, ne kadar radikal sosyalist ve devrimci brnsek de."
byle Bay Dhring'in Burada ve birok blmde
bu kuram, bir cildin hibir yerinde, ne en ufak bir
ne de rtlmesine Dayanaklara gelince, havyar ka-
dar ucuz ki, Bay Dhring pek vermiyor onlardan bize. Olay Robinson'un Cu-
nl ilk gnahla oktan Bu bir ya-
ni siyasal bir Bu tm tarihin
ve temel olgusu gre ve tarihe ilk gre -s-
* Anti-Dilhring'in ikinci blmnn II.III. ve IV. La rle de la violence dans l'histoire, Friedrich Engels, ev. E. Bottigelli,
Edition sociales, 1956.
CociTo, '96
Friedrich Engels
telik bu yle bir noktaya ki, sonraki dnemlerde szkonusu ha-
ve "daha biimlere te yandan
her zerine iyelik" bu ilkel gre -bu bugn de
geerlidir-, tm ekonomik siyasal nedenlerle yani
Bununla yetinmeyen de gizli bir gericidir.
ncelikle bu bu denli "zgn" hi de yle savun-
mak iin kendisini, en az Bay Dhring'in kendini kadar sevmesi gerekti-
belirtelim. n plandaki siyasal eylemlerin tarihte kesin etken
olay kendisi kadar eskidir, stelik evriminden, o grltl
lerin arka sessizce olup biten ve olaylar zerinde gerekten etkili olan pek az
bize kadar gelmesinin de nedeni budur. Bu tarih
zerinde btnyle egemen ve ancak Restorasyon dneminin kent-
soylu tarihileri sayesinde buradaki tek "zgn" nokta, bir kez daha Bay
Dhring'in bunlar hibir bilmemesidir.
Bunun bir an iin Bay Dhring'in, bu gne kadar olan tm tarihin
insan sylemekte ka-
bul edelim; yine de sorunun temelinden ok nk ilkin sorulan: Ro-
binson Sadece keyfi iin mi bunu? Kesinlikle
Tersine, gryoruz ki, Cuma kle ya da basit bir ara olarak ekonomik greve
zorla ve zaten bir ara olarak
Robinson Cuma Robinson'un diye
Peki Robinson kendine yarar Cuma
srdrebitmesi iin Robinson'un ona vermesi gerekenden daha ok geim ge-
reci retiyordu elbette, buradan kendine yarar Robinson. yleyse Bay
Dhring'in kesin tersine, Robinson kuru-
lan "siyasal kendisinde olarak onu geimsel erekler
iin bir gere olarak efendisi Bay Dhring'le ona
Bylece "temel tarihsel gstermek iin Bay Dhring'in
kendi ocuksu rnek, bir ara, ekonomik yarar
lamak gsterir. ona iin aratan "daha temel" ol-
lde, ekonomik da tarihte siyasal daha temeldir. Ya-
ni rnek gstermesi gerekenin tam tersini gstermektedir. Ve Robinson'la Cuma iin ge-
erli olanlar bugne kadar tm egemenlik ve klelik iin de geerli-
dir. her zaman, Bay Dhring'in kibar kullanacak olursak "geimsel
erekler iin bir ara" (bu geimsel erekler en ama
hibir zaman ve hibir yerde "kendisi iin" iine giren siyasal bir topluluk
Vergilerin devlette "ikincil sonular" ya da egemen kentsoylulu-
ve egemenlik emeki gnmz siyasal
egemen "geimsel erekler"i, yani kazan ve anapara birikimi iin
de, "kendisi iin" iin Bay Dhring olmak gerekir.
Bu arada biz iki geri dnelim. Robinson, elinde",
kendine kle eder. Ama bunu yapmak iin Robinson'un bir daha ge-
reksinimi Bir kle herkesin yapmaz. Birini kullanabilmek iin elinde
iki gerekir: olarak klenin iin gerekli olan aletler ve nesneler,
ikinci olarak da onun dan aralar. yleyse
olabilmesi iin, iine daha nceden belli lde bir
gerekir. Klelikle tm bir toplumun egemen retim biimi
durumuna gelmesi iin de retimden, ticaretten ve zenginlik birikiminden ok daha
kayda bir gereksinimi duyulur. ortak olan eski
topluluklarda, klelik ya ortaya ya da ok nemsiz bir rol oynar. Kyl
CociTO, '96
Tarihte Rol
kenti ilk Roma'da da byle buna Roma "evrensel kent" e
de ve eski git gide pek olmayan, zengin top-
rak sahiplerinden bir eline kyl nfus bir kle nfusunun ya-
ok az Med dneminde kle Korinthos'da 460.000'e ve
Egine'de 470.000'e oransal her on zgr adama bir kle
yorsa, buna bir sanat ok bir esnaflar
ve bir ticaret gibi birok olgu da iindeydi. Amerika Devletle-
ri'ndeki klelik, ok, Ingiliz pa-
muk ya da devletler gibi, pamuk reten devletler iin kle
meyen blgelerde klelik, kullanmaya gerek kalmadan,
iin yok
O zaman Bay Dhring gnmzdeki zerine bir iyelik ola-
rak onu "belki de
yoksun daha da yani bir kle hizmetine te-
mel alan egemenlik biimi" olarak nitelendiriyorsa, kurulan btn edi-
yor. bir kle hizmetine her biimiyle, onu
ma -szkonusu bu aralar olmadan kullanamaz-,
bunun da geim gerelerinin -szkonusu bu gereler olmadan kleyi ya-
tutamaz- varsayar. Sonu olarak, her ncelikle szkonusu ki-
zerinde bir servetin varsayar. Peki oldu bu servet? Her
gz nnde bulunduracak olursak, bu servet pekala yani da-
olabilir, ama bu kesinlikle zorunlu alma, ticaret,
olabilir. Hatta nce yoluyla so-
nuta.
zel iyelik, tarihe hibir biimde ya da ola-
rak belirmez genelde. Tersine, kimi nesnelerle olsa da, daha tm uygar
eski Ve ticari mal biimini alana dek yine bu toplu-
iinde evrim rnleri
mal biimini yani reticinin kendi iin de daha ok bir
retildike, yine iinde, ilk b-
lnmesinin yerini trl yelerinin durumu top-
rak iyesi eski topluluk derin yaralar topluluk bozularak, ay-
kyllerin bir kye ve fatih gebe de-
binlerce boyunca bu eski git
gide yol aan, aile rnlerinin rekabeti
yznden olarak Moselle ve Hochwald toplu-
ortak tarla hala sren blmlenmesinde de szkonusu
dir; kyllerin kendisi, zel ortak yerini kendi ya-
gryor. Keltler'de, Germenler'de ve Pencab'da gibi ortak iye-
temeline ilkel bir soylular bile ilk kesinlikle
ve zel iyelik nerede retim ve de-
sonucudur, bu da retimin ve ticaretin yarar;
o halde ekonomik nedenlere bunda kesinlikle hibir rol yoktur.
ca her nce sahip nce- zel iyelik kurumu-
nun var el ama zel
gibi
Ama kle hizmetine en biimiyle sylersek, cretli
iin bile ne ne de zerine katabiliriz
iine. sonucu retilen rnlerin ticari mallara tke-
tim iin de iin retilmelerinin eski yani
CociTo, '96
Friedrich Engels
zel ya da rolden sz Zaten
Marx da Le Capital'inde -Bay Dhring buradan tek bir szck bile zen
gsteriyor- belli bir ticari retimin retime
n Bu retime sahip
ve ya da zel iyelik kendi i etkisiy-
le tersine Birbirinin yerini tutan ilk olarak beliren
yle bir hal ki, iin ilk olarak, ana-
gcne verilen zamanda rnne
olmadan sahip bir blmn de olarak, anapara-
verilen retici, yani yeni bir ek
dan da ... iyelik zerine gibi gr-
nyordu bize ... iyelik blmnn sonunda]
demeden sahip olarak, da,
kendi rnne sahip olarak grnyor.
bu iki olgunun benzerliklerinden bir zorunlu sonucuna

trl sylersek; tm alma, ve hile tu diye-
lim ki her zel iyelik temelde sahip ve son-
raki birbirine edilsin, yine de retim ve sr-
dke, zorunlu olarak retimin bugnk retim ve geim
pek olmayan bir elinde sahip olmayan
olarak byk bir nemini yitirmesine, dnem d-
nem bir dndrc retime bir ticari krize ve sonuta gnmzn retim
Tm sre, almaya, devlete ya da herhangi bir siyasal olguya bir
kez bile gerek kalmadan salt ekonomik nedenlerle zeri-
ne iyelik" burada da ancak gerek gizlerne-
ye ynelik bir olarak belirir.
Tarihsel olarak bu olay yksdr.
"siyasal konumlar ekonomik durumun belirleyici nedeni"yse, kentsoyluluk
olan olamaz, onun kendi dnyaya
olurdu. Elbette bunun tersi bunu herkes bilir. Kkeninde ege-
men derebeylik her tr ve toprak klesinden
bir olan kentsoylular soylulada ara vermeksizin art arda
bir sr er ki ele geirir ve sonunda en lkelerde elinden
Fransa'da devirerek; git gide
np kendine ss yapmak iine alarak. Peki bu dzeye?
"ekonomik durum" un bir ve bunu er ge izleyen siyasal kendili-
ya da bir sonucunda.
kentin toprak parasal ekonominin
ekonomiye bu etkili esnaf
dek ilerleyen ve ticaretin yo-
luyla durmadan artan ekonomik erk Tm bu boyunca siyasal
erk soylulara
bir br sayesinde iin bir dnem
da. Ama siyasal hala gsz olan kentsoyluluk ekonomik erkinin sa-
yesinde tehlikeli olmaya yeniden ve bylece
nce sonra Fransa'da devrimini Fransa'da siyasal
oysa ekonomik durum bu gre olduka ilerle-
Siyasal soyluluk her kentsoyluluksa hibir toplumsal
soyluluk tm izlerken ve gelirleri grnm bu
CoGiTo, '96
Tarihte Rol
lerinin cretini toplarken kentsoylu devlette en nemli Bu da
Kentsoyluluk tm retiminde zg siyasal biimlerinin
olarak oysa szkonusu siyasal biimler iin bu retim
zamanda esnaf da- uzun zamandan bu yana ok
bykt: Yine esnaf derneklerinin ve yerel ve
daki gmrk engellerinin bin retimin basit ve gereksiz ksteklerine d-
devrimi son koydu. Ama Bay Dhring'in ilkelerinde
gibi, ekonomik durumu siyasal ve kral-
boyunca deneyip tam olarak budur-, tersine
para etmez bir yana yeni "ekonomik durum"un sr-
ve siyasal yaratarak. Kendisi iin bu si-
yasal ve tzel ortamda kentsoyluluk parlak bir biimde hem de yle parlak bir
biimde ki, o gn bugndr 1789'da konumdan hi uzak-
Git gide gereksiz bir toplumsal halini almakla kalmaz,
toplumsal bir engele de git gide retici etkinlikten kendini, soylulu-
bir zamanlar duruma gelirleri toplamaktan yapmayan bir
ve kentsoyluluk, en ufak bir salt ekonomik
yolla kendi konumunun byle alt st ve yepyeni bir emeki-
ler da var. Kendi etkinliklerinde hi kentsoy-
luluk bu sonucu; tersine, niyetine bir gle kabul ettir-
kendini kendine; kendi gleri u engel olacak kadar
ve sanki bir etkisiyle tm kentsoylu toplumu
ya da devrimin itmektedir. Ve kentsoylular ken "ekonomik durum"u
felaketten kurtarma bu Bay Dhring'in
hayaline -bu hayale gre "siyasal konumlar ekonomik durumun belirleyici nedeni" dir-
kurban gittiklerini; kendilerini Bay Dhring gibi, "ilkel aralar"la, siya-
sa "ikincil ekonomik durumu ve nne geilmez evrimini de-
gte, Krupp ve Mauser tfeklerinin mer-
rnileri sayesinde makinenin ve bu makineyle gsteren
nin, dnya ticaretin ve bankayla kredinin gnmzdeki ekonomik
etkilerinden kurtarabilecek gte grdklerini gsterir.
***
Bu arada Bay Dhring'in gc olan biraz daha in-
celeyelim. Robinson "elinde Nereden Robin-
son'un bile bugne dek ve Bay Dhring bu
soruyu Robinson kendine bir bulabiliyorsa, da bir
sabah elinde dolu bir tabancayla varsayabiliriz pekala; o zaman
det" olur: Cuma buyurur ve Robinson ok zorunda
Bilimin de daha ok ocuk bahelerinin yetki giren Robinson ve Cuma y-
ksne, birbiri dizilen bu denli iin okur-
dan zr dileriz, ama ne yapabiliriz? Bay Dhring'in belitsel yntemini
uygulamak ve bu nedenle ocuksuluk
bu bizim suumuz O zaman tabanca stn gelir, bu
durumda en ocuksu belitlerin bile ba-
sit bir istek edimi kazanabilmesi iin ok geerli n zellikle
en kusursuz en az kusursuz olana stn aletler gerektirir;
ca bu aletlerin retilmesi gerekir, bu da daha kusursuz -silahlar kabaca konu-
olursak- aletleri reticisinin daha az kusursuz aletleri retene stn gelece-
'g6
173
Friedrich Engels
gelir ve tek szckte diyebiliriz ki, utkusu silah retimine
bir retime, yani ... "ekonomik erk" e, "ekonomik durum"a, emri-
ne zdeksel aralara
bugn ordu ve filosudur ve ikisi de, deneyimlerle he-
pimizin gibi "ok para" ya mal olur. Ama para bir de st-
ne stlk daha nceden silip sprr ve yine deneyimlerimizin
bize gibi da pek bir elde edilmez.
Neyse, sonuta para ekonomik retim bylece
bir kez daha, ona silahianma ve koruma ekonomik durumla
oldu. Ama bu yeterli n ekonomik hibir tam olarak or-
du ve filo kadar olamaz. Silahlanma, rgtlenme, taktik ve strateji her
nce bu konularla ilgili her alanda retimin dzeye
Bu konuda durduracak bir etki yaratan birka dahi
zgr en iyi ve insansal yani as-
kerin en iyi dahi etkisi yntemini yeni si-
lah ve uyarlamakla
XIV. toplarda kara barut Araplar'dan
geti ve herkesin gibi, (bu sz geen kentsoylu-soylu sa-
tm alt st etti. Ama barutun ve gelmesi kesinlikle bir
eylemi yani ekonomik bir ilerlemeydi. retime ynelsin, is-
ter nesnelerin yok edilmesine, gelmesiyle yal-
siyasal egemenlik ve da alt st oldu.
Barut ve elde etmek iin ve para gerekliydi; bunlar da kentlerde,
elindeydi. bu nedenle silahlar en bu yana kentlerin ve
kentlerden destek alan, derebeyi soy i ykselen
O zamana dek bir trl gl
top darbelerine arkebzlerin-
den delip geiyordu.
birlikte de kt; birlikte pi-
yade ve topu etkili silahlar olarak nem as-
kerlik btnyle yeni bir blm kendine katmak zorunda
mhendisler
ok oldu. Yeni birok
top hala arkebz de iriydi. Tm piyade donatacak geerli bir silah ayarla-
mak iin yz fazla beklemek gerekti. Piyade ak-
sngl kesin olarak yerini ancak XVIII. ba-
Piyade o zamanlar, talimlerde iyi grnen, ama kendilerinden
pek emin olmayan, prensierin hizmetindeki cretli askerlerden bu arkerieri
birbirine tek ara askerler toplumun en yoldan
dan ve zorla askere bu as-
kerlerin yeni kullanabilecekleri tek biimi son durumuna IL Frederic y-
netiminde dz hat Bir ordunun tm piyadeleri, kol olarak, bir ke-
nan olmayan bir drtgen biiminde dzenlenir ve dzeninde ancak bir btn ola-
rak hareket ederdi; bunun kanatlardan biri biraz ilerieyebilir ya da gerileyebilir-
di. Bu acemi kitle ancak btnyle dz bir alanda ve (dakikada 75
dzenini bozmadan hareket edebilirdi; dzenini
tirmek ve piyadeler bir kez yengi ya da yenilgi abucak,
bir anda geliyordu.
Pek esnek olmayan bu kollar, Amerikan talim nedir bilme-
yen, ama en az piyadeler kadar iyi eden etelere ete-
174
'96
Tarihte Rol
ler kendi iin yani cretli asker bekleri gibi ve
dz bir alanda onlar gibi bir hatta biimde zorunda
onlar ormanlarda gizlenen, eden ve oraya buraya yerli
bekleri olarak beliriyordu. Dz hat burada gsz ve grn-
mez, hareketli dzenlenme yntemi yeniden
bulunuyordu: bir insan yntemi.
Amerikan Devriminin askerlik alanmda da Devrimi tamam-
ortak ynetimin olduka iyi talimli cretli koyabilecek
az talimli, kitleleri tm ulusun szkonusu
olan. Ama bu kitlelerle Paris'i korumak, yani belli bir blgeyi savunmak gerekiyordu,
bu da bir kitle kazanmadan birlikle-
rin yetmiyordu: Kitlelerin iin yeni bir biim bulmak gerekiyordu
ve tek biimi bulundu. Tek halinde art arda dizilmek, az talimli birlikler iin bi-
le yeterince dzenli bir biimde, hatta daha byk bir hareket etmeyi (dakikada
100 ve daha fazla eski dz hat dzeninin sert biimlerini her tr arazi-
de, dz hat dzeni iin en arazilerde bile birlikleri ge-
reksinimlere uyacak biimde ve beklerle olarak
yedekte tutulan askerlerle birlikte kesin bir biimde dek
ve Sonuta birliklerle tek halinde-
ki birliklerin ve ordunun blmlere ya da tm silahlarla zerk
biriikiere dayanan ve _t\Japoleon taktik kadar
stratejik da en iyi durumuna getirilen bu yeni yntemi zorunlu hale
geldiyse, buna zellikle insansal Devrimi askerinin yol "!--
Ama bu yntem, alanda hiHa ok nemli iki n gerektirir: Ilk
olarak, sahra son biimini Gribeauval'in daha hafif top
zerine -ancak bu yolla beklenen toplar-, ikinci olarak da o
ana dek namlunun dz bir olan tfek Fransa'ya
1777'de gelen av bu yenilik, bir
bir daha az Bu ilerleme olmadan, eski silahlarla
birlikler halinde harekat
Tm olan devrimci dizge hemen askere al-
ma yoluyla zenginlerin lehine ve byk devletlerinin
byle benirnsendi. Prusya, Landwehr dizgesiyle askeri gcne daha
lde sesienmeyi denedi. Bunun Prusya tm piyadelerini -1830'la 1860
arasmda olmayan sonra- en silahla,
srg koluyla yivli tfekle donatan ilk lkedir. 1866
bu dzenlemelere borludur.
Fransa-Almanya ilk kez, srg koluyla yivli tfek kullanan
iki ordu geldi, her ikisi de temelde eski tfeklerin ve namlu ii
dz ve kaygan zamanlara zg taktiklerinin benzerlerini uy-
hem de blklerin tek halinde art arda dizilme yntemi ortaya
sonra; bu arada bu yntem yedek birlik da kulla-
narak yeni silahlanmaya daha iyi uyacak bir biimi Ama
18 gn Saint-Privat'da Prusya ordusu bir tek blk denemesi yapmak
en ok iki saat iinde n saflardaki alay bozguna gerek
te birinden (176 subay ve 5 114 er), o gnden sonra da
tek blk tek tabur ve dz hat taktikleri gibi biimi olarak
gzden Daha sonra, biimde nne t-
m bir yana Almanlar'a gelince, ve topluluklar halinde
tek topluluklar hedefe ynelik mermi altmda dzenli bir
CoGiTo, '96
175
Friedrich Engels
biimde zaten, ama yksek mevkiler bu blnmeye, dzene
uymuyor diye hep biimde bundan byle
iinde tek hareket biimine Bir kez daha er subaydan daha kurnaz
birok kez srg koluyla doldurulan yivli i-
gdsel olarak tek biimini ve direnmelerine buldu-
ona kabul
Fransa-Almanya tm nceki dnm bir anlam ie-
ren bir dnm Her nce silahlar ylesine ki, her
yi alt st edebilecek yeni bir ilerleme Gzn daha
uzakta bulunan bir taburu vurabilecek toplar, biimde bir hedef
olarak gsterip ekmeye, almaya verilen zamandan daha az zaman
vererek tfekler olduktan sonra, bir iin
tm br ilerlemeler pek nemli z, bu yanda
olarak, bu tm byk anakara devletlerini, yedek birliklerden
(Landwehr) ordu dizgesini daha da glendirerek iin, bunu yaparken
de birka askersel iin Ordu devletin
kendi iinde bir amaca halklar as-
ker retmek ve beslemek iin Militarizm
kemiriyordu. Ama o militarizm kendi sonunun tohumunu da iinde lkeler
birok devleti bir yandan her ordu, filo, toplar, vb ... iin daha ok para
harcamaya, yani parasal git gide zorlarken, bir yandan da zorun-
lu askerlik hizmetine git gide daha ok nem vermeye, zetle tm kulla-
yani belli bir zamanda asker komutunun grkemine kendi is-
elde edebilecek duruma getirmeye zorluyordu. bu zaman, halk kitlesinin -
kentlerdeki ve tarlalardaki kyller- bir Bu noktada ha-
ordusu halk ordusuna makine hizmeti kabul etmez oldu milita-
rizm kendi yok oldu. Emeki kentsoylu iin -
kitleye hangi gz nnde bulundurarak verme edimi-
1848 kentsoylu dernoktasisinin tam sosyalizm kesin
olarak Bu da militarizmin ve onunla birlikte tm srekli
iten gelir.
piyade tarihimizden gereken derslerden biri. Bizi yine Bay
Dhring'e gtren ikinci dersse, tm rgtlenme ve yntemleri, sonra
da yengi ve yenilgileri, zdeksel, yani ekonomik insansal ve silah
yani nfusun lde da nitelik ve niceli-
gre ortaya gibi bir halk biimini
yeniden bulabilir -ve onlar bu ekonomik nedenlerden ay-
biimde eski eyaletlerin Yankee'leri de ekonomik nedenlerle ky-
llere, denizcilere ve tccarlara ama bu kez balta girme-
ormanlarda daha iyi bir yerde, kitleleri yine ok uzaktan kullanabildikleri
speklasyon Ancak devrimi gibi, ekononk kentsoy-
luyu ve zellikle kyly bir devrim hem ordular hem de eski
sert dz hat biimlerini askersel imgeleriyle
da- serbest hareket biimleri bulabilirdi. ilerlemelerin, her durumda, as-
kersel alanda olduktan hemen sonra ve uygulanmaya
ma yntemlerini, kez ordu istemese de, zorla ve
hatta alt st daha nce Bunun bugn bile, Bay Dhring'i sa-
ve harekat aralar gibi arka plandaki
konusunda bir assubay yoktur.
CoGiTo, '96
Tarihte Rol
her zaman ve her yerde e utkuyu getirmekte -utkusuz ol-
maktan olan ekonomik ve ekonomik erk Bay Dh-
ring'in ilkelerine gre, kim yola askersel olguyu is-
terse, tek yumruklar
Karadan denize geecek olursak, tek son yirmi bile, ok byk
liklere yol syleyebiliriz. gemisi iki ya da g-
verteden 60'la 100 topu olan, gsz bir motoru
daha ok yelkeni bir gemidir. 50 kental 50 kilo ok 32'lik to-
pu ve 98 kental birka 68'lik topu sonuna neredeyse
yerinden canavarlar, o top merrnilerinin
elik hemen nceleri ince olan bir
iin drt Ama topuluk ilerleme srede
delecek dzeye art arda her tr iin o de-
lebilecek daha yeni bir top bulundu. Bir yandan 10, 12, 14, 24 parmak
ayak bir olan bir gemi te yandan 150, 200,
850 ve 1.000 kiloluk merrnileri bir zamanlar gzle grlmeyecek 25,
35, 80 ve hatta 100 ton (20 kenta!) eken yivli toplar. Bugnn gemisi 6.000-8.000
beygirlik bir gle hareket eden 8.000-9.000 ton dnen kuleleri ve 4 ya da en
ok 6 topu bulunan, ucunda gemilerini yarayan bir mahmuzu
olan su kesimi zerinde sona eren byk dev bir bu olma-
yan dev makine, ilerleme apa kulelerin
dndrlmesi, ve alma, suyun filika-
denize indirilmesi ve yeniden gemiye ve bunun gibi da sunar.
Bununla beraber, ne denli olursa olsun, topuluk da ylesine
byk ki, bugn neredeyse her yerde, gemiler onlardan
beklenenleri duruma bir gnmzn gemileri,
daha yeni gemisi
ca bir rn zamanda byk bir olarak yzen bir
medir de; ama ne olursa olsun, yine de temelde rndr. En
elinde bulunduran lke zamanda bu gemilerin neredeyse
tekelini de elinde bulundurur. Tm Trk neredeyse tm Rus ve Al-
man neredeyse hepsi, nerede
sadece Sheffield'da en
retebilecek maden ikisi (Woolwich ve Elswich), biri de Al-
(Krupp). Bay Dhring'e gre "ekonomik durumun kesin nedeni" olan
siyasa tersine ekonomik duruma kle deniz ze-
rindeki yani gemisinin retiminin da
byk bir koluna en somut biimde grl-
mektedir burada. Ve byle kendisinden; yani bir gemi
iin bir zamanlar kk bir btnn almak iin
demesi gereken deyen, sonra da bu gemilerin daha denize eskimesi-
ni, yani yitirmesini kabullenmek zorunda olan ve bundan byle "ekonomik du-
rum" un mhendisin, ok daha nemli
grmekten Bay Dhring gibi duyan devletten
kimse olamaz. Bizse, tersine, top bu gemi-
sinin en son varan -ki bu, dev makineyi
lde ve bu deniz bile devinimin i
militarizmin, tm br tarihsel olgular gibi kendi lmesi-
* Deniz son kusursuz rn olan kendinden gdml torpido etkiyi yaratmak iin sanki:
En kk torpido gemisi en gl stn olacak. ki bu trnce 1878'de [.N.])
'96
177
Ker ukurunda Dimitri Balterman ts, 1942)
Tarihte Rol
ne yol aan ortaya grmekten duymak
iin hibir neden
Burada da gibi, ncelikle bir ekonomik
erkte
Tersine. Tam olarak kendisinde ne arpar gze.
Ekonomik erk, erk eliilde tutma. gemilerine daya-
nan deniz zerindeki siyasal hi de ortaya ekonomik erk, ma-
byk yetenekli zerindeki yetke ve birok kmr
girer iine.
Ne gerek var bunlara? Sonraki deniz boyunca Bay Dhring'e
verilsin diyelim, ekonomik durumun klesi tm torpidosuz ve
yok edecektir olsa.
***
egemenlik genelde (!) ancak egemenlik
sayesinde bir egemenlik) ok nemli
bir durumdur. alanlarda toprak hibir zaman ve hibir yerde insan nce-
den bir kle ya da bir hizmetli biimine sokulmadan Olaylar zerinde eko-
nomik bir n olarak insan zerinde siyasal, toplum-
sal ve ekonomik ister. Byk bir toprak iyesi olma bu
ye zamanda klelerin, toprak kolelerinin ya da yoldan zgrlkleri
zerinde egemenlik kurma katmadan tasarlanabilir? Byk
apta bir sz konusu olunca, bireyin ve ailesinin gc nedir ki? Top-
ya da toprak zerindeki ekonomik bireyin glerini
lde gnmze dek tarihte bunun da tek nedeni,
toprak zerinde egemenlik kurulmadan nce ya da zamanda gerekli
Evrimin sonraki dnemlerinde bu ... Uygar
devletlerde bugnk biimi egemenlikle az ok gre belirlenen bir cret-
tir. (!) ve byk toprak grlen bu tr gn-
mz zenginlikleri uygulamada bir crete olarak tm
br zenginlik trleri tarihsel olarak benzer biimde ve gnmzde en
ekonomik temel olgu, yani yol-
dan insana olgusu da kendi ve ancak daha
nceden bir ve biraz bir ka-
olarak
Byle diyor Bay Dhring.
Sav: egemenlik (insan egemenlik
(insan varsa yar.
alanlar zerinde toprak hibir zaman ve hibir yerde kleler ol-
madan
Byk sahibi ailesiyle ve kleleri olmadan an-
cak ufak bir blmn byk
yleyse: Bay Dhring, almak iin ncelikle
iin sorgusuz sualsiz alanlar ze-
rinde toprak ve hemen bu toprak -kimin
bilinmeden!- kleleri olmadan byk bir top-
rak sahibine verir.
ncelikle egemenlik ve "toprak kazanma-
kesinlikle ok daha byk
'96
179
Friedrich Engels
lde egemenlik yle ki, dek zamana zamana
boyun
olarak, toprak alanlar zerinde yetindi-
nemli olan szkonusu kime ait bilmektir.
tm uygar tarihinin Bay Dhring'in
o biri yoluyla burada araya "byk toprak sahi-
bi" ni ortak toprak kabile ya da ky buluruz. Hindis-
tan'dan toprak alanlar zerinde kkeninde kabile ya
da ky ve bu, toprakla-
ortak biiminde olsun, bir zaman iin topluluk ailelere bi-
reysel toprak parselleri biiminde olsun, ormanlardan ve srekli otlaklardan
yararlanma yoluyla Maurer'in Alman hukukunun temelini ilkel
Germen zerindeki ve Avrupa'yla tm uy-
gar ilkel gstermeye ve ve bozulma biimlerini
sunmaya Maurer'den gnden gne tm da da-
hil aan olaylar gsteren tm, Bay
Dhring'in "siyasal ve tzel alanda" "en etkili incelemeler" konusunda
hibir bir kez daha ve hukuku Bay
Dhring'in "kendisi de tm kabul bu bilgisizlik ne denli byk
olursa olsun, Alman Hukuku daha da byktr. niversite haca-
dar tr pskren adam bugn Alman Hukuku konusunda
yirmi nce ok daha dar ufuklu.
Bay Dhring, toprak alanlar zerinde iin toprak sahipleri
ve klelerin zorunlu kesinliyorsa, bu ancak onun "zgr ve imge-
lem"idir. Devletin ya da toprak sahibi tm Devletleri'nde top-
rak sahibi bile yoktur. Bunun zerine Bay Dhring, Hindistan'a gidip "Toprak
sahibi kimdir?" sorusuna bulmak iin kafa Ingiliz tzecilere
gidebilir. Szkonusu tzeciler Reuss-Greiz-Schleitz-Lobenstein-Eberswalde pren-
si LXXII. Henri'nin "Gece nbetisi kimdir?" sorusuyla daha byk
bir elde edemedi olsa. toprak benzerini ilk getiren
Trkler Yunanistan, antik kahramanlar dneminden hemen sonra tarihe d-
zenli bir blnmeyle girer, bununla beraber bu dzenli blnme bile uzun ve bilinme-
yen bir tarihncesi dnemin rndr ama burada da toprak ncelikle
iftiler ve prenslerinin byk
zaten zamanda onlar da yok ncelikle iftiler tara-
duruma getirildi; Roma Cumhuriyeti'nin son b-
yk alanlar, latifundia'lar para para yerini iftileri klelerle
zamanda yerini de ve Pline'in daha nceden
gibi, srkledi (latifundia Italiam perdidere). tm Av-
yneten ifti (zellikle verimsiz topraklar duruma ge-
zamanlar); bu arada szkonusu iftilerin hangi derebeylere ne kadar vergi de-
diklerini konumuzun bu nemsemiyoruz. Frise'den, Basse-Saxe'dan, Pland-
res'dan ve Kk Rhin'den gelen iftiler Elbe'in Slavlar'a verilen ek-
tiler, hem de bunu kesinlikle "bir tr angarya biimi" nde ok vergilerle,
zgr bir biimde Kuzey Amerika'da byk bir blmndeki
zgr iftilere Gney'de byilk toprak sahipleri, kleleri ve sm-
rleri arndan bir bitmez duruma getirinceye dek tkketti; yle ki, pa-
muk git gide Avustralya ve Yeni Zelanda'da Hkumeti'nin
bir soylular tm
iklimin tropikal ve s-
CociTo, '96
Tarihte Rol
mrgeler kendi almak ve ekip bi-
rnek iin klelerini ya da toprak klelerini kullanan byk toprak sahipleri salt bir
gc olarak belirir. Oysa byk toprak sahibi tatihte ne zaman ortaya
gibi iftilerin
lkenin btnne byk zararlar Ancak dnemde, nfus
nun de sonra ve zellikle
siyle verimsiz topraklardan sonra, byk toprak sahipleri
ve byk lde pay
kendilerine; bunu de Amerika'da da iftilerden alarak
Olay elbette Byk toprak sahiplerinin
ifti her toprak iin topluluk da Is-
koya'da bir blmn koyunlar iin otlaklara ve byk av hay-
av
Bu durumda Bay Dhring'in, byk topraklar, yani hemen hemen tm uygar top-
raklar "hibir zaman ve hibir yerde" byk toprak sahipleri ve kleler olmadan
duruma diyen -bunu sylemek iin tam bir tarihsel
bilgisizlik n tk- kesinlerneleri ilgilendirmez bizi. Yani ne e-
dnemlerde btnyle ya da byk bir blm olan b-
yk ne lde kleler en iyi dnemlerinde gibi) ya da
toprak kleleri bu yana derebeylik ynetimieriride gibi)
ekilip ne de byk toprak-sahiplerinin dnemlerdeki toplumsal grev-
lerini
Bay Dhring, en gzel -tmdengelimdeki aldatmacalar
yoksa tarihin ve ancak kendisine zg bu gc tablosunu sun-
duktan sonra sevinle olarak, tm br zenginlik trleri tarihsel
olarak benzer biimde diye Bu da onu
en ufak bir sz syleme zahmetinden
insan egemenlik zerindeki ege-
n Bay Dhring genelde, bugnk ekonomik
durumumuzun ve gnmzde dzeyinin,
egemenlik ve klelik bir toplumsal tarihin
sonucu sylyorsa sadece, Manifeste Communiste'den bu yana herkese bili-
nen bir sylyor. yleyse tam ve egemenlik
syledikleriy!e. Ve Bay Dhring
bu konu iin sylediyse, hala demektir. Yani: Ynetilenler ve
smrlenler her zaman ynetenler ve smrenlerden daha buna
gerek ynetenlerde ve smrenlerdedir; yleyse tm
ortaya dkmeye Bu da egemenlik ve klelik anlatmaya
gtrr yine bizi.
ynden
ilkin hayvan -dar tarihe girerler: Hala ya-
glerine gszdrler, kendi glerinin far-
hayvanlar kadar gsz ve ancak onlar kadar retkendirler.
O zamanlarda byk lde aile reisieri bile br aile bireyle-
riyle bu da toplumsal konumda bir tr yol aar -en toplumsal
yoktur, sonradan yerli hala
srer bu durum. bu yana bu hepsinde topluluk koruma
grevi bireylere verilen kimi karar verme yetkisi; kimi
bireylerin haddini bilmezlik edip el
zellikle lkelerde suyun gzetlenmesi; son olarak da ilkel ve
CociTo, '96
Friedrich Engels
gz nnde dinsel grevler. topluluklarda ben-
zer grevlerin grlr, Germen eski ve hatta
bugnk Hindistan. Bu bireylerin birlikten gten bir gibi
ve devlet erkinin ilk biimini sylemeye bile gerek yok. ya-
retim gleri artar; daha da nfus bir yanda ortak, te yanda
git gide artan beklenmesi yeni bir blmne, ortak
koruyup savunacak temsilciler yol aar. Za-
ten tm ortak bu temsilciler, her _toplulukla ele
zel bir konum hatta kimi kez
olur, srede topluluktan daha zerk duruma gelir; bu ya grevin babadan
geerek her gre olup bir dnyada neredeyse tek var
ya da br beklerle bu grevden vaz gemenin de
sonucu Toplumsal grevin toplumun
zamanla toplumun ilkin hizmeti olan
efendiye bu efendiler gre despotuna ya
da Kelt kabilesinin reisine, vb ... bu dn-
hangi durumlarda ynetici bireyler ynetici bir
zere bunlar burada sorular
Burada nemli olan, her yerde siyasal temelinde bir toplumsal gre-
vin grmektir siyasal egemenlik kendisine verilen top-
lumsal grevi yerine srece srdrr. ve Hindistan'da beliren
ya da yok olan despot glerin ne olursa olsun, bu glerin her nce genel
vadi sulama gc -bu g olmadan her-
kes Ingilizler bunu Hindistan'dan gizlerneyi uygun
sulama ve tesviye rmeye de dzenli
olarak Hindistan zerindeki egemenliklerine en ncel-
lerinin egemenliklerine bir tek gz ettiklerini

Ama bu bir daha ifti ailedeki
blm belli bir refah bir ya da daha ok
yol Bu zellikle eski ortak toprak oktan ya da en or-
tak ailelerin bireysel pabu lkeler-
deki durumdur. gc kendi iin gerekenden daha
anda retim daha fazla gcnn aralar var-
bu glerini oyalayacak aralar da gc bir Ama iin-
de bulunulan topluluk ve bu bir btnlk faz-
ladan gc retmiyordu. Buna bunu retiyordu, stelik da yan
yana birok topluluk kadar eskiydi. O ana dek yakalanan
sadece olarak grlyordu, yani hatta daha n-
celeri Ama "ekonomik durum" zaman-
larda bir izin veriliyordu ve gc olarak kul-
de byle, ekonomik konumu ynetmek dursun, zorla
ekonomik konumun hizmetine Klelik zamanda klelik,
tm halklarda retimin egemen biimine, ama anda gerilemesin-
deki nedenlerden birine blmn, daha
sonra da eski eski doruk byk lde
klelik Klelik Yunan devleti de, Yunan
bilimi ve da klelik Roma da Eski
Yunan ve Roma temeli bugnk Avrupa da Tm
ekonomik, siyasal ve evrimimizin n olarak, genelde kabul
182 CoGiTo, '96
Tarihte Rol
lde zorunlu da bir durumu hibir zaman
Tm bunlardan sonra pekala diyebiliriz: Eskiden klelik sos-
yalizm de
genel formller ve benzer gidip bylesi bir al-
zerine bir st fkesini dkmek fazla bir tutmaz. Bunu sylemekle
ne ki herkesin bir yani szkonusu eski bizim
ve bizde duygulara belirtmekten teye
gidemiyoruz. stelik bu, szkonusu sr-
drdkleri ve tarihte bir rol konusunda hibir Ama bu
soruna biraz daha ne kadar ve grnrse grn-
sn, o byk bir ilerleme sylemek
zorunda hayvanla ve kurtulmak iin yaban, hat-
ta neredeyse hayvansal denebilecek aralara gereksinim bir olay bu.
Eski topluluklar, srdrdkleri her yerde, binlerce en kaba devlet bii-
minin, Hindistan'dan Rusya'ya temelini Halklar
ancak bu yerlerde ilerleme ilk ekonomik ilerlemeleri
de klece yoluyla retimin ve kapsar. Olay
gerekli geim stnde, fazladan bir retim srece,
retici glerin ticaretin devletin ve hukukun ve bil-
imin temeli ancak destek gren bir blmyle bu blm
bir biimde temel olarak basit el grecek kitlelerle kendini ynetimine, ticarete,
devlet ve daha sonra sanatsa1 ve bilimsel adayan birka
byk blmn Bu blmnn en en biimi
tam kleliktir. Eski zellikle Yunan tarihsel
zerine bir toplumda ancak
klelikle gryoruz. Hatta kleler iin bile ilerleme szkonusudur; kle
olarak hi olmazsa oysa eskiden l-
hatta daha da eskiden
Bu arada, smrenler ve smrlenler, ynetenler ve ezilenler bugne
kadar olan tm yine insan grece olarak az
Gerek anlamda nfs gittike tm zorunlu
bylece toplumun ortak ynlendirilmesi, devlet
tzel sorunlar, sanat, bilim, vb ... - zaman bu nedenle hep gerek
ve kendini toplumun verebilecek zel bir ama bu
da kendi kitleye git gide bir yk vermekten
kendini. Sadece retici glerin dev boyutlara
toplumun tm yelerine ve herkese top-
lumun genel -kuramsal ve grev alabilecek kadar zaman
saatleri bu durumda yneten ve smren gereksiz-
hatta toplumsal bir engel ve bu durumda
haJa bu elinde devre
Bay Dhring, klelik zerine iin Eski Yunan burun
makineleri ve elektrikli iin de sulasa
cret ve hafif-
kendi kendine (yani toplumunun ekonomik bir
bir kesinliyorsa da, ya bu, cretli klelik gibi
hizmeti ve biimleri gelir -ki bunu ocuklar bile bilir-,
ya da bu kesinierne nk bizim de, cretli her yerde grl-
gibi, yenik ilkel yararlanma biimi, bir bii-
mi olarak sylemeye var.
CociTo, '96
Friedrich Engels
Tarihte ekonomik evrim rol yleyse. olarak her
siyasal ncelikle toplumsal nitelikli bir ekonomik ve topluluklarm
toplumun bireylerini zel reticilere yani ortak top-
lumsal grevlerin yneticilerine daha da srece artar. olarak, top-
lumdan sonra, hizmetilikten getikten sonra siyasal
iki ynde hareket edebilir. Ya ekonomik evrim ynnde hareket eder. Bu
durumda ekonomik evrimle siyasal arasmda bir ve ekonomik
evrim Ya da ekonomik evrimin tersine hareket eder, bu durumda, birka
istisna ekonomik evrime kendini. Bu istisnalar yal-
en barbar fetihilerin bir lke geirdikten ya da kovduktan sonra
retici gleri de yok ya da fetihlerdir.
olduka ve temelindeki sula-
ma iin byle Kaba bir halk her fetih
ekonomik birok retici gc yok Ama fetihlerin
byk kaba olan fetihi, fetihten andaki "ekonomik
durum"una uyum gstermek zorunda fethedilen lkenin
hatta kez onun dilini Ama bir lkede devletin i
ekonomik evrimine olursa -fetih dek tm
siyasal iktidarlarda belli bir evrede gibi, hep siyasal dev-
rilmesiyle sona erer. Ekonomik evrimin yolu ve biimde -en
rneklerden sonuncusunu daha nce Byk Devrimi. Bay
Dhring'in yani ekonomik durumun ve onunla birlikte belli bir lkenin
ekonomik siyasal kabul edelim; o halde IV.
Frederic-Guillaume 1848'den sonra ordusu"na
ve romantik lkesine, makineleri ve o zamanlar
olan de neden oldu; ya da hala gcn-
den fazla bir olan Rus imparatoru neden deyemeyecek
ve neden elindeki i tutmak iin "ekonomik konu-
mu" ndan yarariamyordu srekli ...
Bay Dhring iin salt ktlktr, ilk edimi de ilk tm an-
ilk bugne dek tm tarihi o gcn, tm
ve toplumsal zerinedir; bitmez tkenmez bir
Ama tarihte bir rol daha devrimci bir rol;
szlerine gre, eski toplumun ebesidir o, de yepyeni bir toplum toplum-
sal hareketin ve siyasal biimlerini alt etmekte ve paralamakta kullan-
bir o -Bay Dhring bundan hi sz etmez. ve
-ktlkle!- belki de smrgeci ekonomik rejimi devirmek iin zorunlu ola-
kabul eder. nk her tr bozar. Hem
de bu her devrimin sonucu olan ahlaksal ve ykseklerde
sylenir! Hem de bu, Otuz kk etkisi
halka bile benimsetilebilecek bir ulusal bilince
kknden Almanya'da sylenir! Hem de o ve gsz
kendini, tarihte bilinen en devrimci partiye kabul ettirme
ev.: Olcay Kunal
'96
"EFENDi/KLE"
vE
UzERiNE
nsal Oskay
insan ile nce, ile grlyor.
srdrmek iin ile gereken insan kendi-
ni yeniden-retme srelerini uzun gzlemler sonucunda de bu srelere m-
dahalede bulunacak gelinceye kadar ile iinde
bu eski zamanlarda sevmesi, fazla hayvan ni-
danelilerden ya da kklerden fazla tketmemesi,
kendisini bir sevmekten ok, bir
g'n ona yaranma, onunla dost geinme ile
nce basit ara ve gerelerin sonra giderek daha
insan'a bir stnlk kurutulan bal-
kapkacaktan, belki de ocak ya da unuml-
ile topraktan ile terra cotta'ya
ise, mdahale ile, yaratma duygusu edinmesine
yol daneli bitkileri vurarak harman yerlerde
bitkinin dakinden daha olarak fark etmesi ise bu duygu-
sunu
Bu ilk henz soy iinde insanlar
CociTo, '96
nsal Oskay
de pek yer Henz kadar Do-
rekabet iinde teki soy
bile i, ok uzun sren sonu vermemesi zeri-
ne Bunun nedeni, ile soy iin en nem-
li kolektif srdrmede en belirleyici retici g-
tr. ve savunma
kullanarak srdrme srelerinde
topluluklada eskisi kadar ile etkile-
etkinliklerini tekniklerin/ ara-gerelerin
ile daha insan tutsak
yesi yemekten ya da ldrmektense bir ara (ilk ara kullanan ara) ya
da kle olarak
zel mlkiyeti ve siyasal pratiklerin bt-
nnde devlet kurumu iine ortaya tutsak-
sonra, ekonomik ve siyasal iktidar olarak, ki-
bir efendi/kle de ortaya
tarihten bu yana biimi, temelde,
bu yeni ikili taraflardan birinin iktidarca stn sayesinde, ken-
di iradesini tekinin iradesinin yerine koyabilmesiyle ve Hannah
Arendt'in ile sylersek, iktidar sonucunda birinin ira-
desinin iradesine i Daha bir anla-
insan ile insan e bir taraflardan bi-
rinin Hayat konumunun znesi olma yitir-
mesiyle
Efendi/Kle denge Kle, kendini yeni-
den zgr isteyecektir. Bunu nlemek iinse birok yntemler K-
leyi srekli ellerinden ya da zincir ya da pranga iinde tutmak; eski Grek-
lerin gibi Trakya' daki madenlerde yzlercesini byle olarak a-
en kaba ve en verimsiz Daha yntemlerse efen-
di/kle kle'nin gznde Zaten kle, en ba-
zgr bir insanken yenik onun
biridir. Fiziksel srdrme elde etmesi
kendi iradesinden (kltrel onun iradesi feragat
etmeyi kabul etmek zorunda
Efendi/kle fiilen bylece kurulduktan sonra ise, iki taraftaki insan kendi
etik (mitolojik hayat devreye girmesi ile bu
Klenin bu durumu sre klelik
statsnden kurtulma Sonunda, kle, efendisinin
azameti ve grkemi ona bile duyabilmektedir. bir
srdke, bozma kle, olabilmektedir."
Efendi ile kle bu zamanla,
efendi ile klenin birlikte efendi/kle gndelik hayatta
duruma gre daha rafine bir duruma sokabilmeleri de rol Grek-
lerde zgr bir araya gelip yemek yerlerken ve sanattan, felsefeden sz e-
derlerken onlarla neredeyse stat iinde, klelerinin de yer
biliyoruz.- Bunda, byle bir zgr klesinin, efendi/kle
kurulmadan nce zgr bir ya da da etkisi
'96
"Efendi/Kle" ve Grnmleri zerine
zgr zgr tutsak nce zgr bir olan
klesi kadar sanattan, felsefeden ve yeri eviydi. Kleler gibi, se-
kin de bu yemekiere biliyoruz. Bunlar da, eve
lardan
zgr ile, onun klesi durumuna ama daha nce zgr bir
olarak insan bu gnmzn
efendi/kle geilince Kle yerine,
serf ve daha da sonra cretli statsncieki efendi/kle ara-
mesafe Bunun nedeni, serf ya da cretli efendi/kle
tesisinden nce de, efendisinden ok bir tarihin rn Greklerde
efendi/kle korumak iin, gndelik hayat bu iki neler ya-
uzun ilgintir. Bu Aristoteles'in nerdiklerini
gerekiyor. Mzikte bile, "efendi" konurnundaki insan mzik
olacak; ama, mzik retimini kendisi asla bu klesine
Gnmze geldike, "efendi" konumundaki kesim, bu bilgileri
de, servis sektrlerinden almaya Diyelim, vekilhar konu-
rnundaki insanlardan; ya da, daha dnemde, sanat almaya
Ancak, gene de, "efendi" konumundaki kesimin bu servis sektrlerinden yarar-
fark edebilmesi iin belirli bir egemen kesim (efendi
gibi raconuna) sahip gerekmektedir. Bunun iin de, gnmze
efendi kesimindekilerin ya da iin zel okullar, ve oyun,
lence, sosyal faaliyet trleri ortaya C.Wright Mills'in Amerikan toplumunda-
ki iktidar elitinin kltrel da Sekinleri'nde "sosyeteye takdim
balosuna" kadar, btn bunlar ...
Thorstein Veblen'in Aylak -metodo-
loji bugn iin g olsa da- nemli toplumun sekin-
leri pozitif bilimiere de, 20. l dillere,
ret bilgisine veren bir duyulan ilgi ve de bun-
Egemen konumdaki kesimden insanlar ile konumdaki
olarak hem kendi gzlerinde, hem de kesimin g-
znde iin, egemen kesimdekilerin neyi nerede giymeyi, neyi
yemek, nerede bilmesi gerekmektedir. egemen ke-
simdekilerin ilgilenimlerinin da kesimdeki insanlarla
mesafelerinin -modern toplurnun herkese grnen bile- muhafaza
edilmesine inli mandarinierin beyaz renkte ve uzun yenli elbiseler giy-
mesi; erkek halde ok ya da iin
"efendi" grkemini ve kendilerine gstermek iin gibi, g-
nmz "efendi" kesiminin giyim pratikleri, ilgilenimleri toplumun ge-
kesimlerininkinden zenle
Fernand Braudel'in II. Filip Akdeniz ve Akdeniziiierin Tarihi'nde
byk lde ve metalurji borlu olan Habsburg yz-
lerce madenierde cevher ihtiva eden o zamanki tek kademeli
su on metreden daha derinlerde gerektirecek kadar
ile ama, buna Venedikli tefeci bankerlerden bor para
bunun ok byk bir grkemli saray srdrebilmek iin
Bu durum, gnmzde de grlebilmektedir.
Efendi/Kle ne denli nem
CociTo, '96
nsal Oskay
vurgulayan bir yazar da 19. anlatan Anton e-
hov'tur. Efendisi ile ve bir bir balo-
ya gtren ile tarunun yksnde bala boyunca kar konu-
dede'nin torununa efendilerinin grkemli hayran-
sergilenmektedir. Efendileri gibi ar-
toplumsal dzeninde kledir.
Modern Dneme duruma oranla, "efendi"nin efendi ol-
mak iin rollerin onun zerinden dayanan toplumsal sis-
temlerin bu iin zerine grlmektedir.
Arrianos'un Anabasisi'nde "Otuz iki ve otuz nn sekizinci
Hindistan' a kadar uzanan ve tarihin belki de en byk
lecek olan ve seferi Hindistan'dan kahin-
Ierin Babilon'a gelen buralardaki dzlklerde
kaybolmadan nce gezer. Asur Kralla-
bulur. Bu kanallar kurutur. Di-
yanisos'un seferlerinden bile grkemlidir seferleri. Akilleus'a hayat boyunca.
Makedonya'dan, Anadolu'dan, Kafkas kavimlerinden, Kir-
manlardan ve Hindli halklardan iki yz bini byk ordusu; bu or-
dunun eriler, kekler, tutsaklar, araba
tamircileri, nalbantlar, vb. ile birlikte olarak 1 milyon bir
insan olarak yerlerde yerlerde
uzun konaklamalar yeni kentler bu kentleri iskaniin yer-
lerden insanlar zor gc ve her yeniden biim ver-
Ama, zor ve gereklerine de uymak zorunda rne-
Nehrinin birinin byke bir Hind
surlara dayanan merdivenlerden birinde en burlara
merdiven onu izleyenierin stnde tek ba-
Askerlerine bir korkak olarak grnmemek iin, geriye, kendi
askerlerinin atlamaktansa, ierdeki
ve ile. Bir anda evresi sre sonra da
delip saplanan bir kan kendini O
teki merdivenlerden surlara ieriye onu
zerine
uzun zaman iin, orada, sahra daha sonra da, bu yerde
yeni bir
giyimi ile, ile, sanat ve kltr sohbetlerindeki incelikleri ile de
sekin biriydi. Egemen konumunun kendi gznde de, gznde de
bu niteliklerinin rol Ancak, zora
ile kaderi Eski efendi/kle bir etik
iinde Gnmzde bu durum kurumsal stnlk-
ler ne
SuNULAN GsTERiMi
Urartu yzn dzelttirip zaferle biten Asur ve
Babilan'ya seferlerini anlatan metinlerde bu t-
m geirilen tutsak Urartu lkesine getirilen binlerce
gen erkek ve ganimet olarak getirilen ve tun klelerinden vnle
'96 .
"Efendi/Kle" ve Grnmleri zerine
sz edilmektedir. Zafer getirilen bu seyir alaylan
dan efendilerinin gcn grmelerine yol aan bir gsteri-
miydi.
de, Baktirya' dan, Babilonya' dan, Hind binlerce k-
le olarak iin Teselya'ya, Attika'ya, Mekodonya'ya
Roma'da, ynetmeyi iin "ekmek ve sirk" forml
Roma kentinde en kolay yolu, bu kentte
herkese, her belirli bir miktar ve vermekti. Bunun sonurunda
zengin senatr aileleri "latifundiyalar" kurarak ektirmeye; bu devlet
ihaleleri ile Roma ynetimine satmak iin de tarihte ilk kez bin tona byk-
lkte gemiler ettirmeye
Ekmeklik ek olarak, bir de, sirk gsterileri ve kor-
kular iinde halk, sirklerde, birinin ve kalkan, ve d-
dev gibi gladyatrlerin birbirlerini ldrmelerini seyrederdi. dayanan
bir ynetirnde ile bu garip Bizans'ta bir ortam iinde srd-
rlmekteydi.
Auguste Bailly'nin Bizans Tarihi iki ciltlik Bizans'da,
aksine, sirklerin Bizans'ta bu iin imparatorluk verandasm-
dan zel bir geit ile imparatorluk Hipodromun syleniyor.
Ancak, Ayasofya ile, dan getirilen stunlar kapsayan
hipodromda gladyatr gsterileri yerine, ikide bir tahttanindirilen
yeni ele geiren emri ile, gzleri nnde, ve dilleri-
nin kesilmesi, gzlerinin ya da Fokas gibi bedenleri-
nin para para kesilerek ldrlmesi gibi gsterilerin Bunla-
en korkun ise, uzun niabeten yneten
torie tahta geecek gzlerini srgiine
gndermesi; daha sonra da, erkek halde Basileus kullanarak ynetime
Yedi sonraki tarihte
bu daha seyrek ve nne daha ineelikle
lm haberinden sonra Manisa' dan kendi birlikleri ile Ceneviz gemileri
ile Sarayburnu'na gelen ve Amasya'dan taht'a nce tahta
II. Selim elinin her llerini
Ayasofya nnde kurdurulan siyah halka
devlet Fatih Sultan Mehmet'in fethinin hemen ar-
devlete boyu hizmet feodal slalesinden Halil
ldnnesi; tahta btn ve
toplumla olabilecek Mslman evlenmelerini yasakla-
yan kanunlar ile iktidar tek mutlak
i hukuk rfi hukukun da bunu Halife-
lik ile islam aleminin birbirine 10. siyasal bir an ev-
vel ve iin "emirlerin, ele geirdikten sonra y-
netimlerinin ileri sren Gazali'nin siyasal felsefesine daya-
nan Snni da halife bu
Ahmet Harndi 19. Trk bizde ve lirik
19. dek niin ortaya irdelerken ileri gibi, Partlardan Bi-
zans'a, oradan da geen bu devlet felsefesi sonucunda, ta bir tek
nin zgr iradesi Halifelerin, ... bu
'96
nsal Oskay
tek iradenin kalanlar ise, vezir-i azamdan en uzak yerdeki insana kadar, tek bir
stat iinde, kulluk stats iinde yer Ve gene ileri
gibi, efendi/kle bu "Klelik ya da kulluk
bir konum, bir durum olmakla ikbale giden yolun da ol-

ise, Naima Tarihi'nde, Sadi'nin zere,
da gibi, "dnyada en byk saadet devlet yz grmemektir"
deyip, devletten yerlerine Halk, gereken devlet ve
devletin yerine, tekkelerdeki, dergahlardaki velilere, umut
Bizans'taki ynetimler kendisine yerlerdeki
azizlerde, putlarda, Bizans gibi, bizde de, merkezi hkmet-
lerin din kurumunu biimiendirmesi btn lkede gibi
sa da, halk kesimleri "folk iinde 19. biri
Glhane Hmayunu'nda biri son Isiahat bile
bir haklar kendisi bir irade hala
nlamayan, kendi iradesidir.
da durumu halk pek
Ama, oralarda 1150 bile Salisburyli John gibi bir piskopos (ve proto-
kol sorumlusu) "Krala itaat elbette ki itaattir. Ancak, hkmdarlar
kadar, olan insanlara da olarak insan olma onuru
Yce bunu byle insan olma onurunu yok saya-
cak yapan krallara itaat etmek itaat etmemek itaat-
tir" Bizde ise, Kemal ya da Mithat bile byle

BATI TOPLUMLARININ SERVENi
yol aan son barbar ile ve Orta Avrupa'da Bur-
gundi, Frank lkesi, Cermenya, Estonlar lkesi, Normanlar lkesi, Vizigotlar l-
kesi, Sardunya ve Kuzey Afrika'da Vandallar lkesi, Avrupa'da Ostrogot-
lar lkesi, Avrupa'da ise Bulgar, Avar ve Slav bir siyasal
harita ortaya Yunanistan' dan, Anadolu'nun Sivas
ve Malatya'ya kadarki ile Suriye'nin Roma (Bizans)
ise Barbar nceki Roma' dan kalan bir "uygar" blmdr. Gney ve
ve onun srekli olarak almaya
en byk sorunu Bulgarlar ve ile ve Suriye,
uzun sreden beri ve onun olan ve Kutsal
Ruhu bir ve sayan durumunu benimsernek istememektedir. Bu lkelerdeki halk-
lar bir insan saymakta etmektedir. bu
dinsel grnm iinde srdrlen bir Defalarca, yolu
ile bunlar istenciikten sonra Bizans, Bulgarlardan, tr srekli
toprak yitirmekten ve birgn Tarih'ten silinmekten kurtulmak iin Suriye ve
bu olmak zorunda
Avrupa'da ise, 9. ve 10. ve Orta ve Gney Avrupa
merkezli bir ''Yeni Roma" kurmak iin ok Ancak, ta 16. ve 17.
da Orta Avrupa'da, ki kimi Gney'den Kuzey Denizi'ne akan, kimi ise Kuzey-
den Akdeniz' e ya da Denizi'ne akan, ve ne-
hirlerin kanallada birbirine ile "yapay bir
'96
"Efendi/Kle" ve Grnmleri zerine
Akdeniz" vcuda getirilinceye kadar bu tr siyasal projeler
olarak
Siyasal, ekonomik ve kltrel
me ynnden Kilise bu dnemde rgtl ve gl tek kurumdur. ll.
yan bir ivme ile, feodal beylerin, kendi srekli son ver-
mek iin, birisini birinci" prens semesi usul ile,
lerin ilk de Bu ise, Akdeniz Ku-
zey kent devletlerindeki ilk ticari sermaye birikimi Orta Av-
rupa' da Almanya' daki eteklerindeki kk ticaret
serpilmesi N ehir ile Kuzeyin ringa
Gney'in et bulamayan satarak bu erba-
bir benzeri de Felemenk lkelerindeki deniz ortaya
Bunlar da, ringa ve ton ticaretiyle; ve iplik boyama ile bir-
likte Dnya yzeyinde ticarete daha sonra
de kendi deniz ticari hayatta nemli bir
rol Bu ticareti ve birlikte yrttklerini biliyoruz. Ki-
milerinin prenslerin, devletlerin yer da biliyoruz.
Bu sonunda, bir yandan, prensler kendilerinden fazla vergi
feodal beylerle bir yana ticaret ekonomik
nn aacak olan yasal bir yandan da, Avrupa'daki
ekilebilir yzde elinde tutan Kilisenin ele ge-
irip zgr iftilere bylece, vergi gelirlerini
aramaya Buradan elde edilecek gelirlerle, monark olma konum-
iin, durumundaki kk prenslerden daha iyi or-
dular Reformasyon Dneminde Martin Luther
ile prensierin bu sayesinde
Bu arada, lme mahkum (Erasmus) gibi Hollanda ve
Belika' daki Anderlecht gibi ticarette tccar ynetimleri
basacak kadar Bu yeni burjuva zgrlklerinin
munda nclk yapmaya bu ilk
zgrlk resim ve heykel mzikte, mimaride kadar, za-
manla, felsefe ve Amme Hukukunda da yol Hugo Grotius'un dev-
letler hukukunda da, kamu hukukunda da, Tabii Hukuk doktrininin bu Fe-
lemenk lkesinde bu sayesinde
daha zengin trlerinden seebilen, bes-
lenme zmlerneye evine ve mabedine girmesi iin mimarisi-
ni bu lkelerinde Kilise ve hayata ve
perhizci ahlak da yitirmeye Burjuvazinin koronler bu
mcadelesinde, iki yol Hukuku, esasa dayanan
toprak sahibi olma, ynetici olma ve hukuk konumda olma
ortadan ynde mekanikte, metalrjide, kimyada, ast-
ronomide ilerleyerek Hayata ve Dnyaya akla uygun bir biimde bakabilmenin
amak. deniz Galile Calileo'nun mercekler ze-
rindeki olarak izlemeleri
Kilise, Calileo'nun kendi elinde muhafaza et-
mek ve kendi yeni gre modifiye etmekte bu bilgileri
yakmak yerine, gzetim nlememeyi Hol-
'96
nsal Oskay
deniz ticareti ile tccarlar ise, Calileo'nun mercekler zerindeki
deniz tccar gemilerini grmelerinden daha
nce grmelerini drbnler elde edebilmek iin Bu
drbnler, o zamana kadarki mesafeleri 1/2'ye indiren drbnlerden on sekiz kat gl
Yani mesafeleri 1/38'e
Hugo Crottius'un Tabii Hukuk buralarda ortaya gibi,
Calileo'nun yeni Evren teorik da gene
koronler sahip Hollanda ve bunun ile Fransa' da,
imalat daha verimli yntem da sonunda Por-
tekizliler ve madenieri talan etmekle imalat
de yntemler sonunda elde ettikleri
servetler bu lkedeki toprak dengeleyecek
burjuvazi ortaya iin, tarihin p sepetine bekleyen aristokrasinin
elinde heder Burjuvazinin lkelerde ise, Akdeniz lkele-
rindeki, Hindistan' daki dokuma boyama iplik
tekniklerinden daha iyileri Bunun sonucunda, 16. ve 17. Porte-
kizli tccarlarm dokuma mamlleri ile rekabet edebilen ve Asya l-
kelerindeki dokuma ve Hollanda' dan, den, Fransa' dan gelen-
lerle rekabet edemez duruma ve
esas servet transferi byle
"sinai kapitalizme ncesindeki son iki boyunca
yatay ilerlemeler" in zerinde nemle bu ok
Dnya ticaretindeki ilk ve bu lkenin imalat
yntemleri ile mal retmesi, bu lkelerdeki sermayenin kapitalizmin ilk sermaye
birikiminin yeni tekniklerinin, ideolojisinin
bu lkelerin ncelikli bir konum da
i ne ilk iktisat Adam Smith ve David
Ricordo'nun toplumunda imalathanesinde organizas-
yonunu birim zamanda retimin nereye kadar de
Adam Smith'in Milletlerin
retim sinirsellimitasyonu nedeniyle, yatay
mnde nereye olursa olsun, retim bir noktadan sonra
run fark edilmesidir bu. ticarette her lkenin art-
iin, greli avantajlar ilkesine gre dnya pazarianna belirli
ise Ricardo derli toplu burjuva ekonomi te-
mel bilgileri, bu nedenle, de yol daha kapsam-
bir ise, devlet ynetiminde maliyecilerin yerine, ekono-
mistlerin nem Ekonomi ve devlet mali-
yeci tarihten ekonomi bilen evrelerin szne
(Fransa' da bu geikerek Bizde ise, byk lde birer
olan Cumhuriyetimizin rahmetli bile ciddi olarak ekonomi
27 ekonomiye gnlerinde 1946 ve
1950 seimleriyle toplumu ve toplumsal kendine temel alan bir devlet
1960'larda 1960'lara kadar devletin "maliye-
ci halka yolma" kk btelerin denkli-
fazla
Ticari kapitalizmden kapitalizmine ve gnlerinden beri
CoGiTo, '96
"Efendi/Kle" ve Grnmleri zerine
nclk eden burjuvazinin egemen durumuna gelmesiyle
birlikte, o zamana kadarki toplumlarda grlen biimlerinin yepyeni
det biimleri de ortaya
hareketlerinin 1830 ve 1848 Chartist ayaklanmalanndaki nl barikat
iin topun kent iinde zerine icat
edilen tfek, barikatlardaki ya da note-
rin evini etkisiz hale getirmeye Bunun kent
merkezlerindeki belirli meydanlar dnp duran dar ve sokaklara
son verilerek bulvarlar, caddeler aan ve askeri birliklerin
iindeki gereken noktalara kent yeniden tanzi-
mine ynelik "stratejik kent uygulamaya bir
bylece, kesimlerin ve giderek da-
ha fiziksel mesafeler iinde toplumsal siste-
min onlara rol ve tutulabilmesi
bu kesimleri iin, ancak ufki olarak gezip geilebilen); fa-
kat dikey olarak iine girilemeyen rnekanlara
sosyal ve iin tanzim me-
kanda bir blm yneten, bir blm ise, zorla seen/semen ola-
Bu yeni biimi, 19. fiziki mesafenin
sosyal ve mensup insanlar kltrel ve siyasal
mesafenin yeni bir biimde gelmektedir. Ekonomik g
kullanma ve yol aarak, yeni ve ok
bir Baudelaire'in "yeni bir dneme yeni bir gereki-
yor" diyerek Spleen de Paris'teki (Paris yerine, Paris
gibi anlamak daha gzkyor. Realiteyi olumlamayan yeni bir
arayan toplumun itibar eski kendisine itibar edilen
bilgesi modern dnemde marjinal bir konuma itilmesi
ve bunun yitiklik duygusu sz konusu) "Gzler" izilen tablo bu
zengin tropikal iklim byk
meyve dnemin yeniliklerinden bir cafe'nin ierisine bakan
bir baba ile, biri sekiz, biri on drt gzlerindeki ifadelerinin
bu Kk ocuk ierisini ve ieriye hemen gi-
sanarak sevin ve sevgiyle Byk bakmakta;
ieriye sezinlemektedir. Baba ise, gre, demektedir
ile. sevgilisi "metridotelin ve ora-
dan istemektedir. ise, kendi bakma biiminden
ok bir biimde bakan sevgilisine kendisine ok uzak bir
anda. Yeni dnemde dnyaya gre biimlen-
mektedir!
Ekonominin terminolojisiyle, mutlak dneminde kaba ya da
grlebilir yntem ve aralarla 1850'lerden itibaren greli
ma geilmeye daha ince, daha rafine yntemlerle uygulanmaya
Barikatlar sonra, bu ylesine
tir ki, lkelerin byk omnibslerle koltukta ve yan ya-
na oturan insanlar bir ucundan tekine birbirleriyle hi gidecek ka-
dar Omnibsler, atomize
onlara Alman
'g6
193
nsalOskay
sosyal felsefecisi Georg Simmel 1900'lerdeki Berlin'de bu kent kent

1844 yeni grnmleridir bunlar. Maddi ve
manevi retimi ve servis da gitgide da-
ha bir iinde Btn retimi, giderek
artan bir ve management bilgisine sahip kimselerin ve
yntemleri ile Fakat da gibi sistem gitgi-
de blm ve anda yeni to?lumsal sistemde-
ki iki boyutudur. Sistemin hem retici g olarak, hem de tketici ola-
rak istihdam insan ise, gitgide, daha
mektedir." Sistem hayattaki bir srecin iin-
de idrak etmekten alakonulan insan, bilgilenme, bellek realitenin irde-
leme ve idrak edebilme yetilerini yitirmeye buradan kaynak-
Realite bu zihinsel gerileme ve in-
sanlar da korku giden yolda kendisinin
olarak grmesine neden bylelikle, hayat do-
kusuna sindirilmeye Ve egemen bireyin bireye
eski basit sistemin yeni bir tir.
tketirnde geri kalmamak, mutlu
en etkin kodlama sistemi haline getirildike, tketim, kltrel gereksi-
nimlerinin ile ilgili boyutundan ok daha basan yeni bir kazan-
Tketimin bu yeni ieriklerle ve
bir kritere gelmektedir. Sonuta, durmadan
durmadan benzer konumdaki insanlara husumet duymak gibi ye-
ni yeni olgular insan'dan bu ve ken-
disine bile temel/ bile work ethics' e gre er-
telemesine, kendisinin herkesi bir ya da "kitlesi" olarak
grmesine yol
bu toplumsal realite iinde bunalan modern
dnemin bir sre sonra, yntemlerle
bir toplumsal ynetimin destekisi olmakta grmeye Modern top-
lumlarda ynetimlerin her kriz dneminde plebisitlere insa-
bu
Gnmze bylece, Foucault'nun 19. ikinci
olarak nemle zerinde sistemindeki yeni bir boyut
Toplumsal dizgenin yeniden retimine ters ve ey-
lemlerin yntemlerle ihlal edenlerin fiziksel olarak orta-
dan 19. ncesindeki biimleri 19. itibaren
Toplumsal dizgenin ynelik kltr ve
hapishanelerle sululara benimsetilmekte; var olan sisteme
yok edilmek yerine, bu hapisha-
neye 19. bulunan bu sisteme yntemi daha
daha da
Gnmze kitle kitle kltr rnleri ve modern Bilin En-
dstrisi teknolojisindeki hkmn ncesinde
tutuklunun muhafaza hapishaneden, hapishaneye" sreci, bir "to-
tal kuruma" modern toplumsal sistemlerin realiteyi alter-
194
"Efendi/Kle" Azsmdan ve Grnmleri zerine
natifsiz bir gereklik olarak gsteren kltr bu grevlendi-
rilmesinekadar gelip Ervin olan
ynde sonular
kltr gazetelerindeki giderek kazanan magazin
sylemi bir dnya ve hayat tasviri Sistem kendi g-
ve insan-
lar" medyadaki gsterimlerinin gnll tketicisi
gsterimi, kimi sosyal bilimcilerin gibi katarsis ok tesinde, bu
zerinde da, kendileri-
nin zerinde da grme edinmelerine neden olmak-
Bu toplumsal realite husumet, doyumsuz-
luklar, bilginin amortisman sresinin ve gizli
ma etik' inin yorucu ve etkileri ile belirli bir noktaya
iin bir "mahre" gerektirmektedir. Bunda, dizilerdeki katarsis yetersiz
Bulunabilen mahre ise realiteye duyulan husumetin
rasyonalizasyonu sreleri iinde, gcnn kendisine ya-
konumdaki insanlar" Bu durum ise, kk sis-
tem daha da bir sonu in-
daha da artmakta ve sonuta insanlar" gvenlikli
bir hayat iin siyasal reeteler sunan hareketlerin
Organik bir muhalefetin zenle modern toplumsal sistem-
lerde rafine biimlerinden biri de, modern kitle toplumu birey ol-
maktan kltrn iindeki ile rselen-
fkesini iin ona sistemin gzetimi sunulan yapay negati-
vite Bunlar birer alt kltr Hafta ve
"dezenfekte" etraftan blmlerinde bu alt kltr
bulabildikleri ise, insan ya da olma
azad olabilme (emancipation from the selfJ
yan, sulayan, yasaklayan hafta serbeste izni
(liberation for the selfJ olabilmektedir. bir bu yapay negativite
biraz nefes Pazartesi gnnden itibaren, modern toplumsal
sistemlerin pazar kurumunu ve temel alan esas hayat
yeniden fark edilmesini er-

Fakat, modern toplumlardaki bu yeni uygulamalar, David Kala-
bir dipnotunda gibi Mukaddes'teki cennet vaadinin bile, bir an-
lamda, tam olarak vazgemeyen bir kabul
edilecek olursa; kimilerince bu ktmser
Adorno'nun "en dnem ve ynetimlerinde bile hibir zaman tam olarak
sosyal boyutuna yolundaki szleri olursa, bu
durumun da "tarihsel" ya da "geici" mmkndr.
Ernst Mandel'in iyi bir "Amme Hukuku" da Cinayeti'nde
vurgulanan geleneksel liberal felsefeden gnmz devletlerinin bugnlere
kadar rtk iinde rgtleriyle
kilerini daha de, "kitle kltr kadar et-
kili bir gibi grnyor.
CociTo, '96 1
95
Sevilla, Henri Cartier-Bresson, 1933)
TARiHi GzYLE
TARiHi"
..
U zERiN/E BiR
Yneten: Ahmet
Halil Berktay ve Zafer Toprak
speklatif bir soruyla, "gnmzde mu,
mu" sorusuyla teklif ediyorum. Ne dersiniz?
Berktay: Ben buna zira bu soruyla sze son szle gibi
geliyor bana.
Toprak: Ben de bylesi bir konuyu kronolojik olarak ele almaktansa tematik olarak
ele daha iyi
yleyse isterseniz kategoride ele insanlar
deti devlet ve toplum ve devletler yani Sonra da bu
tarih iinde bir evrim geiriyorlar, ona tarihsel bir
i;;:gisi" izebilir miyiz?
Toprak: Elbette. modern devlet ve hapishanenin ... bir
birlikte zerinde ... Veya,

Berktay: Ben de Ahmet'in gibi tarihte tr gryorum. Ancak,
konusunun ve birbirleriyle olan
kileri nce Ahmet'in szn temel trnn zaman iinde ortaya
tarif etmekten nk bunlar hepsi bugnn modern toplumunun kar-
'g6
197
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
ve anda gze arpan ana tr
olabilirler. Ama bu, tarihin beri hep nemde, dzlemde ve ay-
dnemde var gelmiyor. nce sylemek gerek: tarihte
konusunda ya da tarihi konusunda sz sylemek ve bu konuda bir-
ok veya aile iinde vs. gibi ok
nk bir tarih, Bunun da tesinde, tarih adeta tarihi za-
ten. Bir tarih, Denilebilir ki tarih,
denetim alma ve bunu yaparken yeni yeni biimleri retmeleri-
nin tarihi. Benim iin tarihi tmyle Yani
tin tarihte o kadar ve derin bir var ki, insan toplumunun tm
ve iine o kadar bir biimde ki -bunu bir ola-
rak sylemiyorum; bir sylyorum- tarihini ve toplumu, en
bu gne kadar varolan Her
hcresinden tarihin
zel yorum veya zel olarak tarihin bir dneminden
ya da insan toplumunun rgtlenmesinin bir
veya bu toplumbilimci veya Marks'a ve MarksisHere
gre zellikle kapitalizmden veya liberal gre zellikle tota-
liter ynetim Yani sahiplerinin
tercih ettikleri yerler var. tarihileri, zellikle de Trk
tarihileri, tarihinde grmekten da, top-
ok Yani zel ve kendine zg
olarak, Avrupa gstermekten ok Ama bu gibi z-
nel ve taraf bir bakacaksak, insan toplumunun her dnem-
de, maalesef diyelim isterseniz, btn gzeneklerine bir
Bir kere organik kendi iinde var; hayvan var. Ah-
met'in toplum iindeki yani gerek devletin top-
lumla gerekse devletler bir yana devlet
ncesi bir mekana ve zaman,
nu gryoruz varolan ve henz yeni ye-
ni halindeki, yeni yeni halindeki insan
da veya bu lde intikal ediyor. Yani bir biiminde adeta tevars edili-
yor. Insan kendini hayvanlardan bu
denetim alma veya hedeflerini vs. yani bir
biimde -uygar demiyorum, nk bu ncesinde oluyor- giri-
Bir an geliyor, sonu olarak ortaya devlet organizma

Devletin ortaya demek tabii, ama beraberinde yeni
trleri ve kategorileri getiriyor devlet. tekeli ve belirli yeni
getiriyor. burada benim iin byleyici bir sorun sz konusu. Bunu belir-
terek bitirmek istiyorum. Bu, zamanlarda ok ok yorum ve
konu olan bir sorun: devletin ortaya rol, toplumda varo-
lan devletin ortaya rol. syleyeyim: 1960'lar ge-
nel olarak daha zel olarak da yeni ya
da askeri tarihilik bir alan O zamana kadar, 19.
20. intikal eden, evrimci bir tarih Bazen bu, ok
bir marksizmle Halbuki Marksizmden ok nce de Mark-
sizm, sonu olarak bunun bir belki de ok
biimlerinden bir tanesi. Ama, sonu olarak Adam Smith' ten, hatta onun da ncellerin-
den iktisadi toplumun gizli tarihi tarihi
iktisat onu ve toplumun ya da
CociTo, '96
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
gereksinimlerine savlayan, iktisadi sreleri ana ek-
sen olarak kavrayan ve bunun zerine bir 18. sonla-
szlerek gnmze.
Biraz nce de gibi, Marksizm de bu biriydi. Bu
tarihilikte de 19. ve 20. iktisadi ve toplumsal
tarih olarak ne ve 20. tarihilik kuruldu. tarih
adeta ikincil, tali, nemsiz konumlara indirgendiler. ve diplomasi
anayasal tarih, hukuk tarihi hep byle ikincil konumlara indirgendiler. Bu
arada zellikle ve tarihi ok ikincil bir konuma indirgendi.
bu, bir dizi sorunla Tarihiler ok uzun zaman kabileden devlete gei-
esas olarak syleyerek, rn sonuta yiyecek de-
mmkn bylece de dt;.vlet ortaya gibisinden, Engels'vari,
Gordon Childe'vari bir biimde ele ok olursak,
devleti olgusu ya da modern devlet olgusu kabaca
feodal bir devlet derken ticaretin, piyasa ve para ekonomisinin bir nok-
tada yeni toplumsal ortaya ve bu iktisadi temeli zerinde
burjuvazinin devleti devlet nitelik
19. 20. devredilen ve bu gibi sorunsal-
hepsinde ve zerk nemine dikkat eken yeni bir tarihilik yakla-
var Bu sylediklerimin hepsinin kocaman bir soru koyarak ye-
niden gerektiriyor.
klanlarla kabileler iinde ortaya zerk rgtlenme-
lerinin devletin neydi? Acaba bir biimde rnn
si mi ve ynetici yoksa nce ve ynetici
dular da neolitik devirden kyller zerinde r-
nn ortaya yol btn gnmzden 35 bin
nce Avrupa' da, son buzul nceki yani diyelim ki homo
sapiens sapieus ile homo sapiens neandertaleusis'in, Kuzey Avrupa ve
navya yanyana olup bitenlerin, oradan
taneolitik kadar uzanan yeniden gerekiyor.
Daha gelip, modern devletin ya da devletinin
denen olguyu ele Gnmz tarihileri bu olguyu
dan duruma geldiler. Ortaya konan model kabaca 16.
da Avrupa' da topyekn yani tek bir bile
10'dan 17. da 4 topyekun Bu 18.
iin ise Yani, 1500'den 1700'e kadar olan dnemi bir btn olarak ele bu
dnem boyunca sregiden yzde 95'inde Avrupa'da en az bir
Devletler bakacak olursak, herhangi bir devlet her birinde
halindedir. devletler iin bu oran daha da yksek. Korkun bunlar. Sordu-
sorular bakacak olursak ve her trl de l-
t Avrupa tarihinde 1500-1700 kadar dolu, bir dnem ol-

Bu dnemle ilgili tarihiler diyorlar ki, yeni askeri teknolojiler, taktik ve stratejiler,
kitle byk piyade
disiplin askerden nlenmesi ve askerlerin ve
ibatelerinin, ikmallerinin iin gereken vergilerin modern devleti
Modern devlet, btn bu rndr deniliyor. Burada belirli
bir dnem tarihinin, ya da bir tr bir tr bir ama
zamanda toplum iindeki de srekli halinde olan bir eskiye
oranla ok daha verilerek gryoruz. Bunlar bence
ta ok nemli bir tarihi iin.
'96
199
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
Btn bu sylediklerine uyan ve szn dnemde ortaya bir
srece istiyorum. Marks da kapitalizmin olgusu
diye kyllerin elinden srecini 16. ba-
18. sonu Yani ok askere gereksinim olan dneme.
Berktay: Bence denilebilir: Avrupa geleneksel kyl
dan modern topluma ve modern devlete o geleneksel iindeki kyl
kitlelerinin ruhunun ve eritilip dvlerek yeniden ba-
rs var: ordular, imalathanelerle fabrikalar, bir de hapishaneler. Yani modern
devletin askerlik grevini yapan ve kanunlara, normlara bu
rs zerinde dvlerek Modern devlet ve kapitalizm muazzam bir
detle Bu dizginlenmesi, zerinde tekel ve de-
netim gerekiyor. Ordularda dolma silah ok
kyl kkenli asker bir disiplinine, imalathanelerde ve sonra fabrikalarda
alandan kyller de disiplinine sokuluyorlar. Bu muazzam bir olgu-
su. Bunu en iyi anlatanlardan biri Polanyi' dir. Gnmz iktisat da bu
ok Modern devletin yle kendi kendine pek bir ol-
gayet iyi biliyorlar. 17. askeri el tfek doldurup
her kadar betimliyorsa, biimde Adam Smith de Zen-
nde (The Wealth of Nations) toplu derecede ay-
bir biimde, tm tarif eder. Bu ikisi muazzam bir
var.
Zafer senin eklemek bir var
Toprak: Elbette. Tarihte bakarken hangi dnemde her-
nce bunu belirlememiz gerek. gndemde tarih, bence daha ol-
gusal bir tarih. Yani evrimsel bir tarihte ok daha az belirgin bir biimde ortaya

Berktay: yani?
Toprak: Siyasal boyutu daha olan, askeri
bir lde srekli gndemde bir tarih de n planda
tutar. bizim ortaokul derinden derine, gl bir etmeni
tarihi, o kitaplardan, tarihi olarak mmkn. Orada
somut olarak belki, ama o kitaplardaki geri srekli
bir olgusu ile Oysa uzun soluklu bir tarih da-
ha marjinal bir konuma bence.
Berktay: bu gibi geliyor bana.
Toprak: Belirli bir toplumsal tarih belirli tematik unsurlada
birlikte gndeme syleyebiliriz. Toplumsal tarihin kategorilerine, rne-
bir aile iindeki konumuna zaman, orada bir koca tahakkmyle
olan durumunda bir olgusunu gndeme getirebiliriz. Ya da
bir ebeveyn gndeme gelecektir. Veya marjinallere
orada devletin biimde emek tarihine da
yine devletin geliriz. Toplumsal tarihin ancak alt
kategorilerinde Niye? ki, nce genel bir paradigma ola-
rak gndemde tarih daha bir tarih modeliyle
olabilmesi iin birarada ve
gerekiyor. Bu unsurlar devletle halk olabilir, olabilir veya o-
cukla baba olabilir. Oysa daha bir modelle ok daha ikin-
cil bir unsurdur; hatta tarihi onu grmezden bile gelebilir, de. bir bi-
imde sylenecek olursa veya emperyalizm
Burada bir sz ederiz. Yani mazlum lkenin zalim emperya-
list lkeye bir olgusudur.
200 '96
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
te yandan, gibi znde bir
iermektedir. sonularur; birdevrim bir
Kkl bir sz konusudur, yani niteliksel bir Oy-
sa uyum modellerinde, sylemde, daha geri Zira orada uz-
bir tutum iktisatta Ricardo' cu gre, szn etti-
her iki taraf da stnlkler modelinde oldu-
gibi. Durkheim'in modeline ise, blmnden herkes ya-
rar Bu nedenle gerek yoktur. Yani gerek
yokh!-r, nk her zaman bir uyum sz konusudur.
Ilk sylediklerime geri dnerek biraz daha istiyorum. Siyasal ya da
askeri tarihin ana unsuru bir lde
bile belirli bir zmdr. Yani burada tarihin hem ana
hem de eksenidir. Toplumsal tarihte ise temalardan biri olabilir. top-
lumsal kahnanlardan birinin biiminde Ama tarihin ekseni
da belirtmek isterim: modern devlet, bir yandan belirli bir l-
de bir ortam ise de, br yandan ynelik bir dizi
program getirir gndeme.
da olgusu Siyasal
sreci, toplumdaki sivrilikleri yneliktir. Yani 19. ortaya mo-
dern temel grevi son kertede,
unsuru olarak grlen toplumu ynelik bir aba
olarak grmek mmkndr. modern ulus-devlet bir anlamda
krklerken, yani ulus, devletlerin bir arenada, biiminde
ve ok keskin bir sokarken br yandan da kendi bnyesi iinde
iindedir.
Burada nemli olan unsurlardan biri de ulus-devletin tabii. Yani,
gibi unsurlar ieren, srecindeki siyasal bir
ynelik sylenebilir. Devrim,
det ierir. Devrimin yani kesintilerin ortamlarda Yani
devrim olmaz. Oysa demokrasi nk demokrasi ortak
pa yda sorunudur, bir sorunudur. sreciyle birlikte et-
meni bu srete ortak paydalar zerinde sz konusu-
dur. Bu sylediklerimi sivil toplum da ele almak mmkn tabii. ki,
modern ulus-devletin, bir ancak, ulus
olarak bir de Sivil toplum geleri ise, r-
pazar gstergeleri, uygar bir ortamda toplumu ynlendiren ya bir mo-
delin temeli olarak Bu nedenle, sivil toplum gelerinin hakim
bir beklenebilir. Bu noktada tari-
he nem tabii. tarihini tmyle bir tari-
hi olarak mmkn. Bu, Nitekim, Os-
tarihini ok daha uyumlu, ok unsurlu, ok bir toplum dokusunun tarihi
olarak ele bir biimde yazmaruz da mmkn olabilir. so-
ana ne ok nemli burada. Nitekim zaman
iersinde giderek bir unsur olarak grlyor; en dzeyde.
tutun da, devlet kadar, ok daha
bir'unsur olarak ulusal da tesinde ev-
rensel bir sorun olarak, yani kresel bir sorun olarak griiyoruz. Bu
nedenle de bugn Cogito'nun olabiliyor. Oysa bundan yz nceki bir
dergide, ya da elli nceki bir dergide o kadar bir ki toplumun o ka-
dar bir ki, bylesi bir zel yapma hi duyulmuyordu.
Bu son noktaya gelirken sylediklerini gzden geirmek istiyorum. Bugn-
'96 201
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
k toplumun kurulma srecindeki ya da emperyalizm srecindeki
ancak son elli belki de sz-
n liberal modelin iki ya da kkenindeki...
Toprak: Ben iki yzl
Peki; ama bizim bugn neden daha nce duyuroa-
da bir biimde gerek. Yani neden emperyalizmin tarihi 19.
son da Dnya sen, libe-
ral modeldeki sz ettin. Sonra da ok gzel bir biimde Durkheim'le
birlikte modern bir de yani ulus-devletin, rc.ki-
bi olan ulus-devletler ile ynlendirmek syledin ...
Toprak: bakmak yeterli. Biz her trl zen-
dirirken br yandan gnleri ihdas ediyoruz. gnlerinde Yunan' na-
sylenerek btn bunlar bir noktada
Buna Yani bir dizi kaynaklanacak ve senin de dedi-
gibi olamayacak herhangi bir devrimi besieyebilecek olan toplumsal
ti, ulusun na ynlendirmek yoluna gidiliyor. Buradan, bu
ze neden olan gnmzdeki gelmek istiyorum. Ben bunun da -sen iti-
raz iin iki yzllk bir grmezlenme
Noam Chomsky'nin son ilgin bir neri var. Diyor ki: "Yeni bir
dnya dzeninden dem vuruluyor ama, ben pek gremiyorum. Hala
zenginler glerini fakirlerin da hukuk dikiliyor." Yani fakir ve
gszlerin usturuplu bir biimde tecavz ediliyor, onlar
da o hukuk Sonu olarak, o szn demok-
raside, bir status quo' culuk grmyor musun sen?
Toprak: Tabii ki znde bir status quo var. Ama da unutmamak gerekir ki,
dnya her ne kadar 20. ikinci yerel sahne
da, ilk trde dnya Hatta daha n-
ce emperyalist iinde olan bile bugn daha ok insan
dile getiriliyor. bir ok daha bir ortam yaratabildik dne oranla.
20. iki birinci ikinci kkl
farklar grlyor. Bunlarla da rejimlerin, yani iki dnemdeki rejimierin
da 20. ikinci katet-
mesafe, daha bir ortama Ama bu, di-
kensiz gl bahesi haline gelmez.
Berktay: Bu son yirmi iin Zafer' e. Ben 20. bir a-
Ben Hobsbawm zaten bunu syleyen. Bunu daha n-
ce kendi bir para, son Age of Extremes, da
gre. O kitaptaki bence Tarihin btnn-
den de ve bu olursak, 20. ilk
zellikle de 1914-1945 Avrupa'da ve dnyada 30 bir dnemi. Ekono-
mik knt, depresyon, Byk totaliter rejimler, totaliter rejimierin topluma
toplama lkeler vs. bu d-
nemdeki bir Gerekten, bugnden geriye ka-
bir dnem, ve karamsar, umutsuz bir dnem. Ancak, Zafer'in syledikle-
rinde genel bir iyimser izgiye Tabii, bunu daha nce de syledim, in-
tarihi, denetim alma tarihi. Ama denetim
na alma yeni yeni da edemiyor. Paradoks burada.
O zaman da denetim alma sorunu
Bunu nokta uzun vadede, gerekten ier-
meyen bir kltre sorununda, pekok insan gibi ben de umudu-
mu kltre ve kltrel hale geldim, nk insan son
202 'g6
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
tahlilde hep kltrleri yeniden retildikleri konusunda antropologlar hak-
gibi geliyor bana. Bunun iin, dayanmayan, red-
deden, bir kltrn benim iin, benim gelecek projem
ok belirleyici bir hale geldi. da tabii: byk bo-
hep oturup areler Bunu tarihin ok dnemlerinde
gryoruz. Germen kavimlerinin gnden sonra, barbar denilen
ilk kurulurken, yani dzeni yeni yeni kurulurken,
sonu gelmez ve kk yerel beylerin birbirlerini kesme giri-
kilise srekli bir iinde: Yeni bir kurumu Orta-
bile bile anakronizm yapmak da olsa ki, kilise orada,
bir Milletler gryor. Bir biimde, hi ol-
mazsa kategori ve trlerini ortadan Aristokrasinin
veya senyrlerin serfler zerindeki ortadan mu o kadar,
ondan hi emin Veya kilisenin kendisinin diye mezheplere
a priori ortadan mu, ondan da hi emin de-
Ama hi olmazsa trlerini ve yoketmeye yarayacak
ideolojik gerekeler ve mekanizmalar bulmaya biimde, Protestan Refor-
masyonundan sonra Almanya' da ve Fransa' da patlak veren, zellikle Aziz Bartolarneo
(Fr.: Saint-Barthelemy) ve Otuz gibi din
bu korkun bir ve ne kadar bir
temsil ettiklerini grrriiz. Bunu bize belki tarihten de ok Brecht'in Cesaret
Ama sonu olarak Nantes (1598), Westphalen
(1648), Augsburg Dini (1555) bu da kendi tepkisini, yani bir
r hi olmazsa Katoliklik'le var-
iinde birarada varolma beraberinde getiriyor.
Birinci Dnya bir tepki olarak Cemiyet-i beraberinde getirdi.
Yine Ikinci Dnya bir tepki olarak Cemiyet-i Akvam daha kap-
bir olan Milletler' i beraberinde getirdi. Bence de 1945-1975
daki 30 dnem, Zafer'in gibi dikensiz gl bahesi ama yine de
tin, btn de k-
resel dzeyde ok yksek ve nisbi bir yine
nisbi olarak bir dnemdir. Bunda 1945 g
dengelerinin ve dengeleri denilen iki sper devlet
kadar, ve uluslara-
bir vicdan birikiminin de 1914-1945 dneminden
sonra grece daha olumlu bir dnem var. Ama ben, gnmz yani 1980-
1985 bu olumlu dnemle platformda ele almaktan yana
1945'ten sonra kurulan dnya dzeninin ve yerine ye-
ni bir yeni bir yz yzeyiz
Trkiye'nin evresindeki Kafkaslar, eenler ve Rusya, Abhazlar,
Grcler, Azeriler ve Ermeniler meydana gelen korkun Bosna' da ya-
Trkiye'nin Krt sorununu gryoruz. Afrika'ya Ruanda'da,
Nijerya' da Bu nereden verir-
seniz bir yere istiyorum sylediklerimi. Gnmzn
nereden sorusu bir konusu. Etnik ve dini temel-
ler zerine kurulu mikro-kimlik bir dnyada kk yerel kimlik
gryoruz. Dnya ve evrensel boyutlarda siyasetle hi ilgilenmeyen,
"kk olsun, bana olsun; ama bir gcm olsun ve ben onunla kk, yerel
politika diyen yeni var. Dudayef, Milosevi, Karad-
zi gibi isimler, bu tr kk, yerel bir gc elinde tutup kendisine
mak iin her trl, ama her trl ahlaki tmyle Bunu
CociTo, '96
203
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
eski Sovyet sisteminin Eski yerel komnist liderler, birok durumda
giysilerini ve Ukrayna milliyetisi, milliyetisi, mil-
liyetisi olarak Eski geer ake ola-
rak grdkleri ve ''bana bir gce hangi sylemler le komuta edebi-
lirim ve yokolmaktan kurtulurum" sorusuna Bylece,
ve bir dnyada ayakta kalma gibi etkenler, daha nce denetim
na yeniden olgusunu Bylesi
bir yeni bir geri. Her zaman izle-
yen bir olgu. Karen Barkey'nin bir sre nce Bandits and Bure-
aucrats bunu iin net bir biimde sylyor. de-
meye getiriyor: sonu olarak yerel toplumdaki belli
ve potansiyellerini denetim ve susturuyorlar. Fakat
bir ddkl tencerenin gibi kapak yle bir buhar oluyor, y-
lesine kutusunun benzer bir durum ki, imparatorlukla-
hep bir izliyor Ancak burada sorunun
yok Acaba o ne o y-
netimleri kendi elleriyle bir acaba toplumu
denetim derken tr ve dereceleri toplumu
mu, yoksa topluma ve beklemesini mi Ya da ne kadar
tohumu ekiyor? eski Sovyetler tek parti rejimi-
nin devlet marksizmi zaptrapt ve devlet sonu
olarak kitleler ve herbirini
Stalinizm'in demokrasi ve birarada yoksun tek parti
sisteminin ve siyasi denejimden yoksun bir rn
mi?
Sonu olarak ister tr olsun, ister iki kutuplu
eski dnya dzeninin zlmesinden ve yeni yeni d-
zenleyicilerin tr olsun, son on dnya yeni bir
Hatta sosyologlar, siyasetbilimciler buna "Yeni "Ye-
ni gibi adlar veriyorlar. Bence byle ve nmzdeki
on, on da te yandan, bir sonraki bunun da so-
nunu getirecektir. daha nce erken zm
16. ve 17. din zm Birinci ve Ikinci Dnya
zm bugn bykdevletlerden kaynaklanmayan,
ok daha kk iktidar kaynaklanan, ve okmerkezli
da bir biimde aresini arayacak. Evet, belki bu are hibir zaman ideal bir are
olmayacak. Yani Chomsky'nin gibi mevcut iktidar ya da
sizlik tmyle ahlaki anlamda ideal bir are olmayacak; ama yine
de bugnn uygun bir are Ben bu are
ok yeni Bu nedenle bu yle bir-iki bir sre
dir. Burada ok ciddi bir sorun var. Bir ulus-devletler, Trkiye gibi, Afrika'dakiler
gibi, Kafkas lkeleri, Gney Avrupa lkeleri gibi tarihsel gerilik zemininde kurul-
ulus-devletler, kendi ilerinde patlak veren zmekten giderek aciz
lar. eski Yugoslavya'daki bir mdahale durdurmak
mmkn
Toprak: Ben Halil'e oranla biraz daha Her ne kadar bu
izginin kabul ediyorsam da, 20. ikinci yneltti-
hala savunuyorum. burada iki nokta var. Biri ze-
rinde okdaha bir konu. 1960'lara oranla daha
ok sorgulayabiliyoruz. insan ve zgrlklerinde gibi. Yani bugn
bu konular gndemimizin n yer Oysa daha nceki
204
CociTo, '96
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
byle ise bir anlamda bir iindeyiz. nokta ise,
etkin 1950-60'larda Cezayir'de olup bitenleripek iyi izleyemedik Vi-
etnam konusunda ama grsel olarak Vietnam sonradan
filimler kavrayabildik. Oysa bir Krfez veya Bosna-Her-
sek'te olup bitenleri hemen hemen gn gnne izledik. gc bu
gerekten Medya sayesinde yerinde saptayabiliyoruz. Mekan duy-
gumuz tamamen durumda. Her uzak mekan bizim iin Ben
buna sosyo--psikolojik bir olgu diyorum. Dnya gnmzde ok daha iin
her yerindeki olabiliyoruz. Bu ok nemli bence. Bir taraf-
tan da
bir olgu ve bu nedenle de gndemimizin yer 1946 bugne
kadar uzanan dnemi ikiye (1946'dan 1971'e, 1971'den 1996'ya) ben ilk
dnemin ikincisinden daha az Hatta o kom-
nist rejimlerde bile durum bunun tam tersi. bir Kltr Devrimini
mz zaman bu devrimin ne denli bir etmeni grmezlikten gelemeyiz.
zlmesi Birinci Dnya sonunda sorun-
gndeme ve dnya yeniden bir barut biimde
bugn de benzer bir zellikle sosyalist dzenlerin, zlmesi sonucunda
daha yerel gn yzne istemiyorum tabii. Ama btn
bunlara ok daha bir tutum iinde ve daha sorumlu
21. 20. ikinci Halil'in dile biraz daha
olarak medya devlet tekelinden Sosyalist
devletlerin bile bununla nk medya glenerek devletin denet-
bir duruma ve halka bu
konudaki etkisini ahlaki ve
etkisini de etmememiz gerekir. sosyalizmin bir an-
lamda eski de sz konusu burada.
Berktay: ve noktalar var Zafer. zetleyeyim:
eskiye insanlar okdaha olabilirler, ama da unutmamak gerekir ki,
insanlar ok daha fazla talep ediyorlar bir birikim, yani il-
gili olarak bir birikim var. Bu bir sonucu olarak da bizler, yani 1960'larda
tarihiler ve toplumsal bilimciler, kurarnlara
da olduk. Devrimci ve normatif bir olgu olarak gren
sol bile bu konuda ok her kura-
ma bir var Gnmzde, tarihte ok nemli bir rol
syleyen kurarnlar zorunlu Yani tari-
he normatif olanla pozitif birbirinden gerek.
tarihe ok kontroll gryoruz.
det ok daha kontroll Taraflar birbirlerinden haberdarlar en
Gnmz ise ortaya yeni trleri eskilerinden ok daha
fazla adam ldrmyor olabilir, ama ve durdurmaya ynelik
yntem ve ve mekanizmalar yerli yerine
derken bunu kastediyorum. Bosna bunun en bence. Kimse
bilemedi. muazzam bir
ahaki dilemma var. Gorbaov'un Kazakistan'a asker gndermesinde gibi.
Biliyorsunuz Kazakistan' da yerel gler birbirlerini kesmeye Gorbaov bu
durdurmak iin asker bunun zerine "mdahaleci" ve "sulu" ilan
zamanlara kadar olan taraflar birbirlerini biliyorlar, ne
istediklerini en bir kimin ne belli
Bu bana Celali Bu isyan-
larda kimin ne belli bence. Burada kim ne talep ediyordu, belli
'96 205
Tarihi Gzyle Tarihi" zerine Bir
Ama br yandan, Avrupa'da 16. vergi kimin ne talep son
derece belli. Gnmzde derken, bu anlamda bir kas-
tediyorum, zira bu bilinmiyor, nk bu insanlar ken-
dileri ne istediklerini bilmiyorlar. ,
Trkiye zeline ise, dayak, gibi konularda
Ama bunun bugnk Trk toplumu, ok somut olarak
tahlil edilebilir nedenlerle, diyelim ki toplumuna oranla ok daha
ve g engellenebilir trevleri ieriyor. 1960'larda uygulan-
muydu? Elbette Solun egemen bir biimde
Bu ve bunun gibi olgular
sonucunda, yeni "Tek el diye bir
zerk terr ile devlet terr birbirini Bu, biimde, Krt ve Gney
iin de geerli.
Sonu olarak, ama biz de ok daha belirlemesine kar-
Trkiye bence bir ve bununla da bilmiyor.
yandan, olumlu etkisinden sz ettin. Ben buna da nk
kendinden bence Trkiye'de. Trkiye'deki adeta
det reten haline geldi. ok nedenlerle,
okullarda bile nemli bir var. Sokaklarda, mafia kol geziyor.
Bu Trkiye betimlemesi son derece olumsuz, ama ben de sy-
lediklerine. biimde, yirmi-otuz ncesine oranla gittike ve biz-
dekinden ok tede bir yerlere lkeler var; Pakistan. Hindistan' da da
gittike Halil'in de az nce gibi, bu olguyu geri l-
kelerin bir gibi grebilir miyiz? Zafer, sence bu lkelerle demokratik ve sanay-
toplumlar byle bir da sz konusu mu?
Toprak: Trkiye Trkiye'nin bir lke
gryoruz. Ulkemizde 20. ikinci ok nemli ol-
du. birlikte toplumsal lekler de bir biimde fark-
ok daha bir bireyle politika da ok
Byle bir iinde Trkiye kldr ama, bununla
birlikte birok da sorun yle kolay ve bir
nk. ve beraberinde getiriyor.
beraberinde getiriyor. Bunun sonucunda
bir dizi unsur kkl zel
da da etmenini iine sokuyor. Bunlar bence bir Bu denli
bir dnyada de o denli oluyor. 20. ikinci
kentsel geen,
hemen her toplum iin geerli bunlar. Trkiye bir blgede iin durumu
daha zor. Yani karar verme daha Krt sorunu, Tr-
kiye'nin tek bir sorun bence. Ama yine de bu de bir
zm
Berktay: Bence Trkiye'nin kitleler toplumsal, ahlaki ve kltrel bir
harekete, bir yeniden hareketine var. her alanda ortadan
ve derece derece her katmandan silinmesi
Toprak: Ama bunu ihra edebilmesi de gerekir.
Berktay: Kesinlikle. Trkiye bir toplumu bence.
Bir tr davetiye iin burada kesrnek iyi olur
Cogito'yla iinikinize de ok ederim.
206 CoGiTo, 'g6
MAFiA* VE
MAFiOS
UNSURU
Muratulcu
Konuyu "Mafial ve irdelemek yerine "Mafios2
unsuru" ele almak istiyorum. O zaman meseleyi ok daha
bir mmkn
unsurunun saptarken, Mafios temel geleri olan Mafios
toplum Mafioso'nun kariyeri, Mafios rgtlenme gibi ana konulara zoom yapmak
ortaya
TOPLUM YAPISI VE
Mafios zeminini tamamiyle sosyal bir olgu olan Mafios toplum
ediyor. Nitekim Mafios rgtlenme, Mafios toplum bir sonucu olarak

.. nemli not- Kelime Trke Mafya olarak ki bu son derece bir uygulama Bu bizdeki
Ozman benzer. ki Mafia, bir ifade eden zgn bir kelimedir. Mafia olarak kul-
zen gsterilmesi gerekir.
Mafia- etimolojik kkeni Arapa'ya a) Henner Hess' e gre, 200 200 ise
olarak Arap kalan orta kesimlerindeki bulunuyordu. Mafie dedik-
leri bu su b) Yine Henner Hess'e gre Mafia kkeni Sicilya'daki
Mu afah ve Ma afir kelimelerine Kelime, daha sonra gizli rgtlerin
harflerinden meydana gelen bir halini c) ulcu'ya gre de Mafia kelimesinin kkeni Arapa'dan
Kelimenin kkeni Hafi idi. Hafi Arapa gizli demekti. Mahfi de ihtiva ediyordu. Mahfelya "gizli yer"
Sicilyacia Mahfelya zamanda gizli iin de Mahvelya
Sicilya Mafia'ya sonra da gizli rgtlerin rumuz halini Bu arada olarak da
gizli rgtlerin harflerini ihtiva etmeye (Fransa'ya lm, veya Mazzini,
adam ldrmeye vekalet -yetki veriyor vs., gibi
2
Mafios-Alman sosyolog Henner Hess'in bir Mafia'dan kaynaklanan, Mafia'ya uygun, vs., gibi anlamlar iin

'96
207
Murat ulcu
sosyolojik olarak
"Merkezi otoriteye yerel gcn ... "
Bu tarifte, "merkezi" ve "yerel" g birbirlerine egemenlik tesis
edebilmek yrttkleri mcadele ne Bylece yine ve zorunlu ola-
rak nce "yerel gcn" toplumsal irdelenmesi gerekiyor.
Sosyolojik anlamda, Mafios toplum toplumsal
iki temel ge zerinde durmak gerekiyor.
Birincisi: ifte ahlak
ifte hukuk
Bu iki temel ge, yerel gcn merkezi otoriteye mcadelenin daya-
Bir yerel gc, merkezi otoritenin yap-
destekliyor.
)'EREL ZEMiNDE UNSURU
Mafios iinde nemli bir etken olan unsuru daha bu
da, yani sorunun genel hissettirip ortaya
maya
ifade etmek gerekirse, Mafios toplum temel iki olan ahlak ve
hukuk kendi iin apta "yasa
zorunlu Bylece, merkezi otoriteye direnen yerel g
yrttkleri mcadelenin i disiplinini yerel ahlak ve hukuk
kullanarak ve bunu ibret sergileyerek egemen
biliyorlar. Mafios toplum iinde ilk bu
Bu sosyolojik olarak tarif etmemiz gerekirse, syleyebiliriz:
"Genel hukuk ve ahlak gre yasa ilan bulunan Mafios top-
lum temel geleri olan yerel ahlak ve hukuk geerli
iin yntemi...
MERTA3 RNEGiNDE
bunu, Mafios hukuk ve ahlak rneklerneye
Mafios toplum iinde "omerta" kural yereldeki genel
hukuk ve ahlak en nemli ediyor. mer-
ta, Mafios toplum iinde bir bireyin aramak iin, genel hu-
kuka engelleyen temel ahlak nemli bir unsurunu ieriyor. Ya-
ni, birey'in yerel hibir makama
ve kendi kendi gcyle veya yerel g birine
rak neriyor. Mafios toplum iinde "susma olarak ad-

birey, omerta'ya halinde biliyor.
Yerelde omerta'ya uymamak, ve bir olarak niteleni-
yar ve Verilen ceza ise, fiziki infaz edi-
liyor.
kolluk kuvvetlerine veya ihbarcia bulunan ldrlp
bir kanarya gibi...
Simoru mi drivocu, si camp t'allampu ("lrsem seni ldre-

3 Omerta-Sicilya omu "adam" Kelimenin ifade anlam, nce gerek
bir "erkek" Bir kendi mlkn tek kendisinin
ve ailesinin tek kabul ettirmesi, ve kendisinin zmlemesi,
gelecek bir etmemesi ve brokrasiye gre bir (Mafia-Zentrali
und Lokale Gegenmacht, Henner Hess, (s.113)
4
Saran Mafia, M. ulcu, Yay. 1992, (s. 408)
208 '96
Mafia ve Mafios Unsuru
bir l varsa,
"Kim muhbirlik yaparsa (kabak yerse) lr."6
Konunun daha ilk olgusu, Mafios
srecinin her an ve kademesinde konumunu muhafaza ediyor.
Ama ncelikle Mafios toplum iinde yerel dzenin unstF
ru olarak hem uygulayan; hem de uygulananlar olarak kabul ediliyor.
Bu sadece Sicilya veya ile bir rnek lkemizde blgeler-
de Karadeniz, Anadolu, Anadolu blgeleri- bir "yerel
gesi" olarak koruyor. Zira;
"Her otorite, zor kullanma Otorite, yasal yarar-
lanarak kendisini o otoriteye boyun egenlerin gc, adalet isteme
Gl-ki bu g her zaman

VE
Mafios toplum iinde ortaya ve "dzene zg birey" olarak ni-
Mafioso'nun, "Mafos kariyerini" ve o nemli bir unsuru
olan gesini" irdeleyelim.
zamanda Mafios rgtlenmenin de daha merkezinde
yer alan Mafioso'yu irdelerken olarak onun, yerel ahlak ve hukuk be-
nimsemesinin tesinde "uygulayan yani "dzenin icra gc" vurgula-
mamiZ gerekir. Mafioso bazan "tetiki" bazan da capo di tutti capi
olarak "
Mafioso; evresi ile devlet ile bireyler gibi
kurar. Bu nedenle "birebir" kim "zor" yani "kaba kuvvet" kulla-
nabilirse o, zerinde bir ve egemenlik tesis edebilir. bu "kaba kuvvet
kullanma Mafioso'ya o evre iinde bir Daha bir
deyimle Mafioso, "otoritesni kullanarak ve kaba kuvvetini sergileyerek tesis ede-
bilen olarak nitelenebilir. Mafioso kullanamaz ve bunu sergileyemez-
se, Mafios toplum yerine getiren bir bunu yapar ve hem onun
kariyerini sona erdirir, hem de onun zerinde egemenlik tesis eder.
Mafioso'nun kariyerinde gesinin nemi, bununla bitmez. Aksine
kullanma" bir Onun iin Mafi-
osr'nun hem hem de merkezi otorite halde ya-
sa: gerekir. Bylece evresindekiler onu
"Bu adam hem hem de devlet ona diye niteleyip,
yerel hukuk erevesinde ya stelik bu du-
rum, Mafioso'ya bir nitelik de bu nitelik onu,
Mafios toplum iinde adam" yapar. bir "yerel g
haline getirir. Mafioso bu konumunu, ve herkesin nnde
borlu
Bu Mafioso'nun "adam dvmek", "adam yaralamak" veya
"adam ldrmek" nedeniyle onun dezavantaj
nemli bir avantaj olarak bir deyimle Mafioso'nun bu sular-
dan kariyerinin ne denli da bir gstergesi ka-
bul edilebilir.
"Zor Mafioso'nun sosyal herhangi
bir nem O kullanarak "yerel uygulama sa-
hip nem Bu bir oban, veya bir holding sahibi de olabilir.
5 A.g.e. (s. 410).
6 A.g.e. (s.
7
Mafia- Zentra/e Herrschaft und Hess, Tbingen, 1970 (s. 53)
'96
209
Muratulcu
yerel g olan Mafioso'nun dakariyeri bir-
likte ylece devam eder.
Mafioso'ya sadece ekonomik kazan kalmaz,
zamanda psikolojik tatmin de verir. Bu tatminin nedeni, gcnn bir e-
iktidara olabilir. Bylece, "yerel dzenin konumuna gelen Mafi-
oso sadece dzenin bir zamanda dzenin koruyucusu konumu-
na da ykselir. O, dzenin kmesi veya halinde, bilir.
Bu nedenle Mafios toplum ncs ve en nemli savunucusu durumunu
Mafioso'nun gc, onu zamanda korkunun da durumuna getirir. Zira,
kullanan, yasalar ve adeta bulunan Ma-
fioso, Mafioso'lann ve o andan itibaren "korkunun baba-

"Objektif olarak Mafia bir korku hissi; su kullanarak
nan kk adamlar, insanlar zerinde korku hissi"
olarak
MAFiOS
Mafioso'nun, kullanma kaynaklanan ancak
kullanma sahip srece devam edebilir. Bu kaybetti-
anda, yerel erevesinde o bireyler duru-
muna gelir. Bu nedenle kariyerini kullanarak" Mafioso, ve
devam ettirmek srekli kullanmak durumunda Bu
durum ise onun kesintisiz olarak, devletin kolluk kuvvetleri ve
ya gelmesine ve bylece devletle Mafioso mcadelenin kazan-
yolaar.
Ancak bu sreklilik, ister istemez Mafioso'yu evresine daha byk korku sa-
lan bir duruma getirir ki, bylece pek ok alanda gibi bir ara olarak
da Mafioso
Mafioso, sadece devlete hareket iin mcadele
eden Mafiosolar da gerilemernek Zira, gerek Mafioso
ile devlet, gerekse birbirine mcadelesi, Mafioso'nun durumunu
"bir olarak kendi zerinde d urma kaabiliyeti ile
ve geerli Mafioso'nun bu durumu, onun hibir zaman, elde po-
zisyonunu ileri gelir. Yani Mafioso pozisyonu muha-
faza edebilmek iin, daha nce yntemlere hergn bir kez daha
zorunda bu yntemlerin ilk ise kullan-
mak" gelir.
Bylece Mafioso, ne kadar ne kadar terr estirebilirse,
yntemleri da sergilemek Yani onun
da etkisini srdrebilecek bir ve garanti ede-
mez.
bu durumu gzler nne seren Sicilya' dan bir rnek:
"24 Mart 1879 gn Prizzi'nin bir kilometre kadar Santa Barbara yolunda,
18 Antonio Comparetto'nun cesedi bulundu. Boynu Cesedin bu-
yerde kan izlerine cinayetin yerde cesedin
daha sonra buraya Bir ka gn sonra bu Giuseppe Valenza
dedikodular da, kendisinden duyulan korku,
herhangi bir ipucuna olanak Valenza 1883
gvenlik kuvvetlerinin elinde bilgiler
1879 Mart Valenza'ya bir tehdit mektubu Bu
s Mafia- Zentraie Herrsclw.ft und Lokale Gegenmncht, Henner Hess, (s .SS)
210 '96
Mafia ve Mafios Unsuru
taj yoluyla nemli miktarda para isteniyordu. Valenza tabii demeye niyetli de-
Ancak omerta nedeniyle polise de daha nce de
kendisine olan Giuseppe Comparetto tahmin ediyor-
du. takdirde bu kendisine zarar onu
ortadan karar verdi. Salvatore Rizzutto (24), Filippo Greco(48) ve
Giordano'yu bu grev iin seti. 23 Mart Comparetto, evinden
bilardo oynamak iin lokale gitti. Orada kendisini katiliere gtrmekle grevli
olan Giuseppe Campagna geldi. Birlikte bilardo Daha sonra
hibir haberi olmayan Comparetto'yu, Valenza'ya ait bir gtrd.
Orada olan katil Comparetto'yu nce dvp sonra ldrd.
Ceset bir scapolare'ye rt) San-
ta Barbara yoluna gtrld."9
SosYAL YAPTIRIM Gc
hnerle kullanan, gcn bu yoldan evresine hissettiren ve yerel
egemen devletin kendisini
olanak Mafioso bir gc" durumuna gelir. O
gcn yollardan, yani trkede "tetiki" un-
kullanarak da
"Onun bile gerek yok. emir verip gnderiyor.
Hedefine iin kendisinin gerek
Bu duruma gelen bir Mafioso, yereldeki Mafios rgtlenmenin merkezi konumuna
da Zira o, yerel Mafios toplum dzeni erevesinde, sosyal
yklenmeye
Bu gelir. G sahibi Mafioso sadece devlet
kendi savunmak iin devlet olmak zere tm g-
lere kendisinden isteyen da Yani, kendi g-
cyle ayakta zor olan veya guruplar, g sahibi bir Mafioso'nun
girerek, adeta onun
Mafioso'nun biri sosyal de yerel ahlak ve hukuk ere-
vesinde, adalet yani ve kendisine
arabuluculuk Onun isteyen taraf-
lar, olarak onun yani de
Bir "sosyal de -daha nce de dzenin
ve
Mafioso'nun stlenip tm bu sosyal kaba
kuvvet, yani kullanma
Mafioso'nun bir g haline gelmesi ve sosyal etkin bir
olarak, Mafios toplum iinde, Mafios rgtlenmeyi gndeme
getirir.
MAFios RGTLENME VE
Mafios kariyerinin yani kendi kaba gcyle kendi huku-
kunu ve tesis ederken, da ekonomik g haline gelirken, evresi-
nin grr. Bu onun emri iste-
yen, onun korunmak talebinde bulunan, kendi g ve onun
gcyle isteyen yerel Bylece Mafioso'nun evre-
sinde bir "koza" rlmeye ki buna, sosyolojik olarak cosca denir.
Mafios rgtlenme grupta ortaya
9
di stato di Palermo, Gabinetto di prefettura-ASP, 1885
10 Danila Dolci, Spreco-Torino, 1960 (s. 59)
'96 211
Murat ulcu
Birinci grubu capo yani durumuna bulunan Mafioso'nun akrabala-
n Yerel ahlak erevesinde en gvenilir insanlar akrabalar Bu
babalar ve amcalar, gibi kan
bulunan Bu iinde nemli bir yeri bulu-
nur. Zira ailenin nfusunu gcn
dereceleri nem Hatta "ritel erevesinde" ai-
leye dahil olanlar da -ki bizde kirvelik, gibi onlarda vaftiz
derecesinde akraba olarak kabul edilir.
Ikinci gurubu, derecedeki Mafios ailelerin meydana
rgtlenme Capo Mafia birbiriyle bir tesis ederek glerini
Bu zamanda da ortak hareket etmesi gelir.
nc gurup rgtlenme ise "partito erevesinde Her Ca-
po bir partito'su bulunur. Partito iinde, Capo Mafia ile iinde bulunan
brokratlar, siyasetiler, hukuk bilim yksek finansr-
ler, st dzey din vs., yer
Mafios rgtlenme erevesinde birinci ve ikinci grup rgtlenmelerde, r-
gt yeleri disiplini ve organizasyonun iin
lan yegane yntem olarak kabul edilir. Capo Mafia, yrtebilmek
kontrol akraba veya hem hem de olarak
kullanabilir ve Yerel hukuk "birebir"
izin iin de Capo Mafia ile mnasebet halinde bulunan herkes, onun kullanaca-
olarak Zaten bu en nemli gstergesi,
herkesin omerta'ya uyarak yerel ahlak ve hukuk

Capo "partito iinde da kullan-
sz konusudur. Ancak bu rgt disiplinini ve-
bir szn Capo tehdit edilmesi durumunda
veya korkutmak ve sindirrnek sz konusu olabilir.
ALANLARI VE
Mafios toplum iinde, bir olarak ortaya olgusu,
Mafios olarak da unsuru" benimse-

Gerek "Toprak gerekse "Kent veya kontrol
Mafioso'nun ve ona rgtn srekli
zorunlu
yrenin en gl su ele geirmek veya bu kaynaklar zerin-
deki kontroln devam ettirmek gden Mafioso, su yasal sahip-
lerini sindirrnek veya rakiplerini devre iin kaba kuvvet kullanmak ve
sergilemek durumunda bulunur.
Keza, alacak devlet ihalesinde, elindeki kara aklamak durumundaki
Mafioso, o ihaledeki rakiplerini sindirrnek iin kaba kuvvete rktc bi-
imde kullanmak" ve sergilemek durumunda
Trkiye' den bir rnek vermek gerekirse, ek-senet tahsili ile ilgili in-
celemek en yol olur. Her ne kadar denmeyen ek ve senetleri tahsil eden gu-
ruplar "ek-Senet olarak da bu guruplar zde birden fazla
alanda yntemleri uygulayarak ve kullanarak yrtmektedirler. Ha-
ra toplamak, organize etmek, her trl ko-
tarmak, denetlemek, kumar pay almak, fidyecilik yapmak
vs., gibi kaba kuvvet bir gesi" olarak toplu-
mun
212 CociTo, '96
Mafia ve Mafios Unsuru

Mafios toplum iinde, bir olarak" ve
rulan eylemlerini rneklemek mmkn:
" ... bir bahe sahibi koruma creti demiyor mu, Mafioso'nun ucuza kapat-
mak bir arazi iin birisi yksek fiyat teklif etti, biri satmak istemiyor mu, bir
ifade vermekle mi tehdit ediyor? Btn bu durumlar sz konusu
iyi bir nasihat Dostlar iyilik iin verilen nasihat ... ge-
lirse az veya ok bir tehditle Mafioso ona 'seni Massaro,
Burada burada lmek istersiniz' der ... "
11
" ... Bundan sonra sembolik tehditler gelir. bir ha
sz dinlemeyenin bahesine .. sedyeyi simgeleyen bir dik-
drtgen ... Bir ve tuz da gelecekte tehlike ... "12
" ... sz dinlememekte kylye daha byk zararlar verilir (. .. ). Zeytin
ve kesilmesi ... kylnn ve yoksa samanlan
... "
13
"Gerekte gneyliler geerli olan tehdit Yzn keserim, yzn
... Yz kesme sadakatsiz da verilir." 14
" ... Caravetta'run gibi, iin eli halde hala susuyor ... "15
"- o iek. ..
-Bir hakarete benziyor.
-Evet, derhal ilgin Byle bir daha nce hi
Genellikle lnn doldurolursa bu onun ok delalet eder.
birisine ii ivi dolu tfekle edilirse bu onun iki bir
adam gsterir. Yok penisini kesip soktularsa bu da onun hayat-
tayken, eder. Bunlar gibi lye st olarak
on mesaj biliniyor. Ancak sokulan ilk kez duyuyo-
rum."06l
gerek inanan ev sahibi bir yol-
culuktan sokakta bulur. Pizzu vermeyi reddeden bir
gaz dklr. Camlar madde ile dolu bir otomobil
havaya uar. Birden sokakta bir ama, kimse
Bir delik ve o verilen

Daha nce gibi, kaba kuvvet kullanma bulunmayan ve
fakat Mafios toplum zemini zerinde sren her birey, nihayet bir
Mafioso'nun girmek, onun boyun zorunda

11
Terra Giuseppe Guido Loschiavo- Roma, 1956- s. 306
12
Hess, (s.117)
1
3 ul cu, (s.411)
1
4 LA Camorra, Giuseppe Alongi, Torino, 1890, (s.46)
15
Hess, (s. llS)
!6 Gen te di Rispetto, Giuseppe Fava-Bompiani. Roma, (s.16)
17
Ma/avita, Peter O. Chotjewitz, Hamburg, (s. 35)
'g6
213
polis protesto eden Cumhuriyetiler, 1995. (Sipa Press)
TOPLUMDA VE
SULARI
Sulhi Dnmezer
VE SALDlRGANLIK KA VRAMLARI
I- ve zellikle mafia toplumun hukuk ve ceza adalet
sistemi tepkilerini belirten gemeden nce ve
uygun
iin zorunlu, sosyal ve ortamda ye-
rini alabilmesini bir
ise, aktif hale Her korumak mecburi-
yeti nedeniyle evresini saran dnyaya belirli bir lde bulunmak zo-
Aslan, ldrp yiyecektir. da besin temini iin
yi
Buna gcn kuvvetin hukuka olarak demektir.
O halde kuralla insana zg eylemdir. toplumsal
normlara, hukuk kurallanna niyeti, Bu sebeple szgelimi, dikkatsiz-
likle trafik ihlal ederek yaralanmalara, lmlere sebebiyet veren kimsenin
taksirli eylemi, Yine sebeple cebir ve kuvvetin er-
evesinde ierisinde
kalarak grevi kuvvet,
Grlyor ki, srdrmek iin yani belirli bir hedef
sunda g ve kuvvetin sz konusudur. zellikle grup halinde, r-
olarak bir hedefe varmak iin de, terristlerin ve mafia gi-
bi kullanabilirler.
'96 21_5
Dnmezer
Toplumda sosyal normlara, hukuk kast ve niyete g ve
kuvvet yani zere biyolojik, engel-
lemeye (jrustration) psikolojik ve kltrel modeller
Kltrel modele gre sebepleri, taklit edilen veya grup yele-
rinin ilerine geirdikleri olarak Bylece
kltrn ortaya zm yollanndan birisidir. gre toplumda
kitle byk rol Ancak
modellerinin medya marifetiyle hususundaki bazen birbiriy-
le sonular veriyor.
TOPLUMDA
II- bilginin giderek egemen insan 21.
girerken bu derecede bireylerin gndelik
bir haline gelmesini
Bu de olsa, belki de mmkndr:
Hrriyetlerin, insan ve zorunlu olarak devlet otoritesi-
nin evvelce gc azaltmakta ve lkede
stn veren bir toplumda sularla mcadele
bunu elde edilen byk olarak telakki etmek mmkndr.
Sula mcadelenin sulu su
Su ve srati, drst
ma tam uymak suretiyle ve bu toplumda
deti etki
toplumda, eskiye nazaran yeni biimleri ortaya Bun-
lar geleneksel ok Devlet yine eskiye nazaran olarak
bunlarla demokrasi ilkeleri iinde mcadele etmek mecburiyetindedir. Oysa bu
yeni mcadele iin henz yeterli derecede

III- yeni alarak lde etkin
Yaya motorlu ara sren ise iindeki "Trafik
byten" bir elde ediyor. lkemizde ortaya gecekondu-
kanunsuz yapan, hepimizin ortak
mlkiyetinde bulunan, dedelerimizin canlan bize ortak miras iin-
deki milli devlet otoritesini temsil eden kolluk
getirmektedirler. Bylece otoriteye ortak mcadele, eylemcilerin ha-
reketlerini hissetmelerine sebebiyet veriyor. Adalet
de
Gecekondularda kamusal otoriteye gzel insanlar ise, zaman iin-
de elde ettikleri tatminler sonucu ekonomik belirli bir dzeye bu
kere "greceli yoksunluk" duygusunun etkisi girmekte ve bu sebeple
vurabilmektedirler.
Bir zamanlar Fransa'da Adalet olan Pieven'in Avrupa Konseyi'nin bir krimi-
noloji gibi, reklam aresizlere, ve zellik-
le genlere ok tehlikeli bir engelleme duygusu verecek niteliktedir. kesilmeden,
birbirini izleyen ve adeta insana rs ve eki duygusunu veren bu rek-
lam biimi, hasedi tahrik ediyor; sonu gelmeyen srekli tahrik ve muhatab
216 '96
Toplumda ve Mafia
olan yerine getirip tatmin duygusu elde edemeyince mutsuzlu-
ve tesiri giriyor. Reklamlar yapay ihtiyalar
ve tatmin edilernemesi temel sebeplerinden birisini

ok garip bir tecellidir ki, byk
olan dnya bugn kendileri iinde gittike hedef ol-
Acaba insanda tatminini bir
gvenlik
RGTL SuLuLuK VE TERR
IV- toplumda Ancak vahameti, toplumdan
topluma Gnmz toplumunda da olduka l-
de ve lkelerinde sular;
gasp, kollektif geme, okullarda madde-
lerin posta marifetiyle gnderilmesi Bir de yarar gt-
meyen ve "bedava olarak eylemler (vandalizm, eden-
lerin tahribat gibi)
toplumda bir nemli grnm de, sosyal
meyi zere bir ara olarak
vesile edilerek niversitelerin anfileri tahrip
sululuk en nemli olgu, rgtl sululuktur.
rgtl sululuk, kkeninde sosyolojik ve kriminolojik nitelik bir belir-
tir. Bu sebeple, halen dahi rgtl sululuk bir hukuki tarif
ve kanunlarda tarifi ok g
rgtl sular kategorisi ierisine bugn madde crmleri, kara
aklama fiilieri girmekte ve mafia tipi rgtler sz konusu fiiller icra
edilmektedir. rgtler adam ldrme, gasp, insan re-
hin alma gibi da veya
Mevzuat erevesinde, terr fesat fiiller, mafia crmleri
rgt rgtl belirtici biimleri
Bizim terr 3713 ve 12.4.1991 tarihli "Terrle Mcade-
le Kanunu" nun !.maddesinde tarif Buna ya-
bir bilimsel komisyonun rgt kanun
mevcut ise de) henz usullerini, fail,
ve uygulanacak, genel hkmlerden zel nitelik
usulleri belirleyen, bu sularda yetkilerini dzenleyen bir kanun mey-
dana Oysa Amerika, Almanya ve zellikle bu nevi sulara ait
zel hkmler yrrlktedir. Biz bu zellikle
bilgileri
Terr ile kriminolojik rgt itibariyle birbi-
rine benzemektedirler; ancak terrn temeli ve ihtilalci bir siyasi tutu-
mu oysa mafiarun sosyolojik cephesi ok
MAFiA TiPi SULAR
V- Mafia tipi Mafia geri ilkel bir ta-
ekonomisine gney blgelerinde ortaya ve eko-
nomik faaliyetlere (Causa Nostra) Amerika Birle-
'96
217
Sulhi Dnmezer
Devletler' inde, iki sebebiyle alkoll ikiler
sonra maddeler, kumar gibi ahlak ve hukuk faaliyetlere
tir.
Terr, devletle Kendisine gre ortaya koyup bir milliyet-
ilik ve demokratik temsil idealini zere devlet glerini tahribe, pasifi-
ze etmeye abalar. Bu ideal rgte dahil zerinde bir totaliter
uygular ve zellikle ocuklar ve genlerle ok tehlikeli bir temas kurmaya gayret
eder. Ancak terr uzun sre devam edemez; kolluk olmak
devlet btn gcyle ve yaparak terrn zerine gi-
der ve sonuta terr bir sre devam edebiise de neticede yok olur.
Buna devletle trldr: Mafia zaman ierisinde dev-
let rgt iine yeni kendisini uydurur. madde ticaretinde
devletin zel gcnn ele geirebilir ve devlet iine kendi adam-
Ancak mafia da terrn gibi en sulara
korkutucu gcn kitleler zerine salabilmektedir. Neticide mafia sebebiyle de
bazan tesadfi masum
McADELEDE zEL HuKUK KuRALLARI
VI- Mafia ile mcadelede esasa maddi ceza hukuku mca-
deleyi usul hkmlerine kesin ihtiya Bu hkmler
srece mafia ile mcadeleye hi Bu husus, Almanya ve da-
ki uygulamalar sonucu, sabit ve geen lkeler zel hkmler
AS'lar da, terr gibi, geleneksel crmlerden
dirler. zellikle AS'lar adam ldrme messir fiil, tehdit gibi mutad crmler-
dir.Ancak rgtl biimde ve korkutarak yarar elde etmek zere
mevzuat meyyideleri gerektirmekte ise de bu nevi fiilierin
usul hkmlerine tabii biimde tiplerini saptayarak tarif edile-
bilmeleri ok gtr.
Ceza maksatlada rgt yani rgtn kendisini, ay-
hkmlerle ve Yeniden ortaya ihtiya, bir mafia ama-
rgtn tarif eden ve hiikmlerin sevkini
Sz gelimi kanunu bir tarif veriyor: "Mafia tipi rgt; r-
gte veya tabii bulunma ve kesin tutma kanununun (Omerta) korkutma gcn, c-
rm ekonomik faaliyetlerin ruhsatlann,kamu hizmetlerinin
ruya veya idaresini ele geirmek yahut kendileri veya iin yararlar
veya imtiyazlar elde etmek yahut seimlerin engellemek veya kendisi veya
iin oy seim ihlal etmek zere et-
olur."
Yukarda sz edilen rgt suretle tarif
rgt: veya biimde bir veya denetimini
ele geirmek, ekonomik etkinliklerin, veya kamu hizmetlerinin veya ihalelerin veya
denetimini elde etmek veya kendisine veya menfaat veya seimler-
de oy seimleri engellemek zor veya tehdit uygulamak veya kendisi-
ne tabi zorlamak veya mensuplan her ne suretle olursa olsun veya gizli
yapmak suretleriyle veya korkutma veya sindirme gcn kullanarak sular
lemek iin rgtlere ye olanlara iki drt rgt kuranlara, ynetenle-
re veya rgtleyenlere, sadece bu nedenle, kadar hapis verilir ... "
218
'96
Toplumda ve Mafia
Sunulan ne derecede grlyor.
rgt (rnafia rgt) korkutma, rktrne, tehdit ve kendisine
kullanmakta ve bu rnaksatla her trl suu Byle olunca failiere hem r-
gt ceza ve hem de ka-
nunu suun, rgtlerin faaliyetleri erevesinde halinde o
sua ait da
AS'larda sadece yetenilmernekte ve fakat so-
da, su ne olursa olsun, zel hkrnlerin uygu-
ngrlmektedir.
Sz gelimi da bu sular iin yeni teknikleri
en nemlisi gizli Hakimden karar suretiyle
mensup rgt iine Ancak bu ve benzeri teknik-
ler belirli Bundan
de bu sularla
tutuklama, zel hkmlerle
AS'lar daha su nce (Ante delictum) nleyici tedbirler
de meydana nihai sululukla mcadeledir. Tedbirler, adli
yolla tespit edilmek sosyal Mafia su-
saklama kanunu-Omerta) ok g
kanun koyucuyu bu nevi nleyici tedbirleri koymaya Bu tedbirlerin
girrnek bu

VII- hukukunda, rgtl sularda ve mafia takibinde aktif
nemli yer failin
dllendirme hkmleri italyada lde Sulunun adaletle
sulunun rgtle ilgisi de bu yolla ta-
mamen kesilmekte, tutma kanunu ve ok deliller elde edilebilmek-
tedir. Bu nevi hkmlerin, terr Trkiye da ko-
bilinmektedir.
DURUM
VIII- lkemizde mafia tipi su rgtlerinin ne derecede etkin ve gl ol-
rgtlenmenin ne gibi bilmiyoruz. Bu hususta ya-
kriminolojik henz yoktur. Ancak madde ticaretinin,
ve kara para bu nevi rgtler idare biliniyor;
temeline her zaman inilerniyor ve babalar tespit edilemiyor. Gecekondu alanla-
ellerine geiren ve korkutucu g kullanan rgtlerin mevcut bulundu-
gazete haberlerinde yer 1995
uygulanacak usulleri tespitle bir kanun n zere ko-
misyon ve metinler halinde ilgililere yukarda

Almanya ve ve ABD' dekine benzer zel hkmleri ieren bir kanunun
elbette ki,
CociTo, BAHAR 'g6
219
Sulhi Dnmezer
SoN Sz: NERiLER
IX- Bu makaleye son vermeden nce toplumda nlemek eko-
nomik, sosyal ve nitelikte bir etmek is-
tiyoruz. Avrupa Konseyinin bizim de bir Kriminoloji Sempozyu-
muncia nlemek zere neriler
a) nlemek iin itibaren gerek toplum ve gerekse
evreleri kabul hissetmeleri zorunludur. va-
ve yetenekleri, aileleri, okul, niversite, evresi ve adli ve icrai glerin ajan-
takdir edilmelidir.
b) mecbur kalmamak iin birey,
zere etkin ve kanuni aralara sahip kendisini anlatabilmelidir. Ancak bu, bire-
yin btn talep ve isteklerinin kabul edilmesi ifade etmez.
c) Bu ve zellikle toplumun
gznnde Bu bir gvensizlik duygusunun etkisi
girmelerini engelleyecek tedbirler zellikle bu kendi kendi-
lerini kontrol edilmelidir.
d) Polisin, olmayan bir toplumun fonksiyonu ok
nemlidir. Polis sadece tahrik edici metodlardan ve fakat
zamanda gerilemesi iin aba gstermelidir. Polisin formasyonuncia
bu maksatla btn teknikler
e) Uygulanacak sosyal politika toplumda giderek daha etkisiz hale getire-
cek biimde dzenlenmelidir. Halen mcadele esas itibariyle suluya
bir gz nnde bulunduruyor. Oysa bu politika daha problem-
Ierin ele nitelikte Toplumun en yoksul kategorilerinin
menfaatlerini nazara alan bir politikaya ihtiya ve sosyal
daha ziyade zen gsterilmelidir. Kendilerini etmek isteyen ve bu hu-
susta gayret gsteren gruplar ve rgtler ve siyasi temsil

f) Tahliye edilen sululara sunulacak ve daha gereki ve
antisosyal sebeplerini azaltacak nitelikte
g) Btn kategorilerdeki nemi vur-

h) byk nem verilmeli, gerekli metodlar
220 '<fo
..
ZuLM UsTNE SAVLAR
Alexander Mitscherlich
I. Hibir Tr Zulm
germe imgesi, bu yana iinde yer Gerekte
ne anlam zerindeyse pek az Bir insana ldrme
etmek gelir. iin germe, yetkin bir bi-
imde Ama bu dinsel kopa-
ne de olsa, germe binlerce kez ve
sanlar, egemen yetkeye iin Bununla birlikte
daha lm biimleri de kesilebilir, ze-
hir iirilebilirdi. Ama o, bir bu daha az ldrme biimle-
rinden lm ona nk lm
yeterince sert bir ceza
Birisi bir ldrmeye lm tehlikesi her iki taraf iin olsa
da bu, ldrme iinde zulm, ancak ikincil etmen
olarak Gerekte zulm, zevk almaya
dnemlerinde, gndelik kk toplumlarda
zulm, bir ve yok ehne iinde dzenli olarak birdenbire ortaya ve
bu dnemde en gsz zerine ker.
Birok yerde kurulan, leni bir
Bir cinayet stlenmektir. Sululuk duygusunun etmek zev-
kiyle gerekir. Bu durumda, hibir itiraf etmek
ldrmemeyi buyuran yzlerce vaazlara ok insan
kence
'96 221
Alexander Mitscherlich
Zevk etmezevkide yledir. bu nedenle
gerilenin grnilisnn bizde sululuk zamanda lm ve
yok etme sahnesi gizli, yasak bir zevk
Cellatlar, bizimkinden bir trden gelmez. Hepimiz, benzerierimize ektir-
me az ok Kendilerinin bu fersah fersah uzak oldukla-
sananlar bile. Onlar, ne
II. Bilgelik,
Biz olan kltrel ufuklardan Hint ve in ele
Burada, Buda, Konfyus, La o-Tse gibi bilgelikle byk dn-
ve bize de yce gelen bir Burada bilgelik, zevkin
dayatmalarma boyun olmak gelir.
Ama daha Nirvana'ya yolundayken gibi, kendi-
ne elde bu zafer sonuta ne ilenin byk sorunu burada ya-
tar. Nefse verilen zgrlk Ve Lao-Tse'nin i zgrl-
in ta,rihi iinde ok rneklerle ince
ya da bu bfimde midir?
Bilgelik,_ .ne gerilmenin simgesel biimiyle bizde, ne
de yeniden dnyaya sonsuz evriminden kurtulabilmenin simgesel
biimiyle orada, bir
birok ad, zeilikle de
Gerekten de, ldrlmesi ve onu zevki
da, olabilecek en iyi niyetli bile, ile bir fark
rnek
III. gelmez.
Byk dinlerin kltrel bir kmr madeninde kaybolan elmaslar
gibidir. ve yok etme zevkinin tzlerini srdrdkleri
glerde iinde, temel hibir yoktur. zaman
zaman yeni bir itkiyle bir dnecek
denli zevk srdrmektedir; imparatorluk kent-
soylu da bundan utan
Sanayi retim gc, birka iinde dndrc bir
Ama terr iin de durum geerlidir. Daha otuz ncesinde gibi
kt sefalet
toplumun kt kaynaklanmaz.
Tersine, kaynaklan kendi iimizde, isel olarak yer
Kkeni itkisel isteklerimizin olan bir bel bir
ya gven duymak, beklentiler beslemektir. Ancak kendi kendimizi ve
bu zdoyumsal gerek anlamda her trl ha sayar
lsnde kendimizi zgr hissederiz. Bu incelemeden, itkisel gereksinim-
lerle, benzerlerimizin mutluluk istekleriyle srekli olarak iinde
sonucu ortaya En iyi durumda, kltr, gereksinimlerimizi uyumlu
Ama bu en iyi durumlar son derece Ancak gnn birinde
gzlerimizin nne serilen zulm ediminden kaynaklanan doyuma ne denli oldu-
ve bu edirolere ne denli bir ilgi kendi kendimize duyum-
bunu ya kadar verebiliriz.
222 F BAHAR F 96
Zulm stne Savlar
IV. Yetke engelleyici olmak
Dnyada ya da rtk olarak kendini gsteren zulm nde gelen
ve byk ahlak kendi kendi-
mize fke gerekir. drtlerine boyun duyumsa-
bu byk rneklerine pek az ve yola koyulma-
dan nce neler belli belirsiz ngrmeye bunu yola ko-
yulduktan sonra tmyle ok Freud, bunu iki-
yzllk" olarak nitelendirmekte ve bir kltre sahip bireyin itkilerini
gereklerinin ondan ok fazla Bu dzlemde, zu-
lm bir kez daha gizlice zafer izlerumi Her zaman en
soran ve onun eksikliklerinden aa glen zulm,
her trl yasaklama gizlenmez mi?
Ahlaki tmden ahlaki byk
dikilmesinin derin kkleri, gnmzde
stne her dnemden ok daha fazla bilgiyi elde olgusuna
Szgelimi, Dnya kitlesel zulm dnem-
de, yeryznn kesimlerinde yeni ortaya yete-
rince bilmekteyiz.
ycegnll olma ve bir Uluslar kurmak,
kesin anlamda hibir yaramayap bir nlemdir. Bu konuda ellerinde g bulunduran
yetkelerin, bizleri binlerce zincirinden iin iyi niye-
tin yeterli yerine, kendimizi ok daha yoluy-
la
V. Yoketme zevkinin bilincine varmak
stne bilimsel yoketme tutkusunun kimseyi
da biimde herbirimizde bir itkiye denk gerekir-
di. Bu tutku, kkenini insan birisinden hibir toplum -ne denli zenli
olursa olsun- bizi tutamaz. Kendinden
daha olana ektirrnek ve onu kendi gre
kurtulmak bu erevede yer Toplumun tek
bize, iimizde her buyurmak Ve kaba davranmak
dan Ama zarar grme tehlike-
siyle bu grev kez edilir.
yetkin yoketme elinde ba-
sit bir ilgi dzeyine gizlenmeleri sz konusu eylemiere rt g-
revi grmek byktr. Ahlak bu ancak tek bir z, al-
ama zenle yreklendirmek yeri-
ne getirirse kurtulabilir. Buna ancak lmcl sonular
sama erdemler benimsettirmeyi amalarsa olur:
Tarih boyunca lkeler, topluca kitleler bu duruma
eder. Bunlar her zaman yce olarak sunulan -kesin olarak bu nedenle
bir yere koyan- bir erdem yok verici ol-
mayan) bir sululuk duygusu, ancak yok etme zevkinin isel olarak btnyle duyum-
durumunda Buna ancak bir Beklenmedik bir bi-
imde onun atacak her trl olmak.
Tm insan her dnemde rneklere denk
CociTo, '96
223
Alexander Mitscherlich
rnekler bizlerle benzerlikler ve iz-
lerini gerekir. bizler de bir
beklentisini tersine genellikle duymak
zorunda bizi rnek trden glere gerekir.
Bu da kesinlikle bir mucize beklentisini ortadan
VE SALDlRGANLIK
Bu, dnya kadar eski hatta ele bile, yine de kolayca yak-
bir konudur
iki epigraf, bir esin
zerine, C.Wright Mills getirir:
her trl o denli "gzel" bir terimdir ki buna son derece sa-
yerinde Her dnemde, her trden insan iin son derece
anlam Byle insanlar zerinde bu denli aba gstere-
mez,
Ve olgusu zerine de Freud'den bir tmce:
kendi bulunan doyurmaktan
vazgeirmek kolay bundan hi duymazlar.''3
Gerekten de, "dnya siyasal bildirilerin bu
szck duyulur, milyonlarca kez
ama buna yeryznde bir neye bunun
neler son derece Ne siyasi ne de uz-
manlar ya da kinik olma korkusuyla dnya veya olanak-
zerine cesaret edebilirler. Bu tehlikeye gze
alarak, ncelikle kendime, yolunda usanmadan bu trden
bir bizi nce eken ama daha sonra korkutan izlerini
yok iin gerekten herhangi bir bulunup Bi-
linli olarak kesinlikle birlikte, yine de evrensel bir
dzen olarak ondan ileri sryorum. Ve bu korku, za-
manda trrozn tarihine olarak byk deneyimlerin de
dzenimizin en derin, en gizli Toplu gsterilerine
kendini kendisine koyabilmek
iin hibir korkun bir biiminde Bu ba-
bir hitabet biiminden olarak ele duyulan belli belirsiz
da ve "dnya bu denli bir biimde ii ve
itenlikten yoksun izienim gerekelerinden birisi olabilir. stne stlk
Rusya' da gibi Angio-Sakson lkelerde de bir biliminin
bununla birlikte, adanan dergilerde -sz gelimi Peace and War ve
Conflict Resolution- bir dzenine uygulanabilecek bir modele
makaleler silahianma tutanaklarla, nc
Dnya strateji tm dikkatlerini bilimsel oyun-
protracted conflict'le, bir srekli bir durumunun yoz-
ana izlek olarak kendisine zarar verebilecek
1 Bu metin, derslerime 26 ocak 1968'de Frankfurt'ta tam evrimini
2 C. Wright Mills, Die Mnih, (s.157 vd.), (Fr. ev.: les Causes de la mondiale ["nc Dnya
Nedenleri"], Paris, 1960).
3 S. Freud, "Das Unbehagen in der Kultur", Ges. Werke, XIV, (s.473) (Fr. ev.:Malaise dans la civilisation
Paris, 1934).
224 CociTo, BAHAR '96
Zuliim stne Savlar
glerinden daha fazla ortaya tek metin tr, ya da
ele alan gerek gerekse olan, bu son durumda
da ilkesine uyan bir evrelerinin denemeleridir.
Tm bunlar, henz kamuoyunun ve zamanda ikincil ola-
rak srdrmektedir. ancak istemeye istemeye ilgi duymak-
la kalmamakta, stne stlk kendi da ok daha az ilgilenmekteyiz.
Kendi konusu
limlerimizi bir biimde bir kendi zerimizde
uygulamak, gerekte olduka grnmektedir. Bilin dzeyine
zlemleri buradan kovadar ve bu nedenle ortaya bulunan z
lendirmede son derece gerek ve ne olursa olsun iyi niyetle dolu bir
belirti, gerekse bize ilgilendiren gerekelen-
hatta zaman zaman bir zafer grnts bir ceza eylemi
yerine konulur; bu dzlemde, bir gsterir.
Freud, bu etkili gtrmeyen, ama zamanda bir
-bir z korunma- gibi grmekte ve genellikle gncel toplumun ve
ideal ltleriyle sunan gerek itkisel engel
turan savunma sreleri iinde Ruhzmn cinsel gereksi-
nimlerimizin iinde yer tersine, bu sal-
itki belirimlerinin, uzman olarak ruhzmclerin ervesinden ve by-
le bir cak pek sylenemez.
konusunda daha nceden ortaya ngr de bozulma et-
menlerini, -Dieter gibi- rgtlenmesini" durdura-
Kimileri bundan kusursuz olmayan insan kimileri de kt,
sorumlu tutar. Ama bu kaba Ufukta henz ne
tan ve insan tr ne de birey lerinin, ye-
ni gelenlerin (bu durumda, dikkatini srekli bir biimde ekmek zorunda
ok, kendi dikkatlerini bir sre getikten sonra bile
hibir biimde hibir biimde
ve en kk bir ilkel toplumsal duygu olgusuna ynlendirdi-
bir toplum grlmemektedir. Toplumsal isteklere diyecek bir yok. Ama bi-
risi bizden bir ister istemez, atmaya
olan isteklerde denli bize y-
trden isteklerde de, bir tr sarsmadan, kavgalar yet-
ke iin srekli Gerekten de, hakseverlik duygusu,
kendisiyle zel bir ve kendisine zel bir sevgi durumu olan ilkel narsisiz-
min bir ikin insan iine
girer girmez
Bylece, kendi yarayan bir
gelmez; itki ve gereksinimleri usa Bu iyi ya da kt bir
anlam verilebilir. Sz gelimi, evresinde bir ok anlam
Bir ulusal zgrlk, veya bir i soy kutsal ya
da birbirlerine gre her durumda an-
ortaya koca ve bunun
stelik dil, ve yerinde bir getirir. ncelikle
fizik veya tinsel kurallara uyan sz konusudur; ya da gr-
nmne birbirleriyle duygular ortaya Gerekten de,
CociTo, 96
225
Alexander Mitscherlich
ele bir toplum iinde (gnmzde, uluslar i
son derece gdlenme sunan ve
beklerin sz -ve bu durum, en son
genel izgilerin, din genellikle yeterince rktc
rnekler bir olgu nedeniyle ol-
durumunda bile geerlidir. Ernst Bloch, "insan iin "toplumsal-
insana gereke", bu sonra etken" grnen dire-
son derece belirgin bir yapar.
(. .. ) ve eski toplumun bir toplumun ebesi"4 belirtir. Dola-
ilerici amalar sama gerekeler de yklenir.
Burada, ruhbilimci son derece ilgisini eken bir sorunla ama bu so-
runun en kk bir de kabul etmek Srekli
olarak bize yneiten itki gdlendiklerini
mz bu iki ortaya biimi olan ve ortak bir kkeni var Usun
genellikle olan ama zamanda amalara
da besleyen g ve tek ve zg
kkenieri sorununun pek de kolayca gzlemlemek iin, yam-
en eski insan birisi bilmekle birlikte, hay-
van iinde -zamanda daha da geriye giderek- en gerekten
de yeterlidir. Bu
benzerlerine zarar vermeyi ve soyunu kendisine de-
boyun olgusuyla da belirginlik
bir yapmakta yarar ruhsal bir kav-
ram zerinde amalarsak, bir yandan zarar verme kar-
gibi bu da gerilerneye
besleyen biritki varsaymak gerekir; sonuta bu g, ya de-
gdler. Bu trden belki de bir yol aar ama bu
durumda kesinlikle hedeflernek sz konusu Bu nitelikteki bir
ve gereke" birbirlerini olarak te yan-
dan, her zaman ve daha ldrme dina-
kkeninin zel bir itkisel (askeri teknikle d-
etmenler ve -en buna, bu nedenlerle inanmak iin
her biri elinden geleni yapar- bilin dzeyinde son derece yetkin bir biinde
nedenleri bir etkinlik varsaymak gerekir.
ikici byle olabilirdi. Bu son durumda uygulamaya konulan itkisel
gcn birincisinden gerek anlamda ya da ne olursa olsun
yan son edimlere yneiten itki, durum ve gcyle buna denk d-
itki dzeyiyle gerekir mi?
Durumu ldrmeyi tutmaktan kurtulmaya varan
bir eylem ve tepki zincirini ileri srmek mi? tarih uzarm iinde grme
konusunda anahtar-soru budur. Son ama, devirli olarak, usun
ama seimleri konusunda pek fazla etki gdrnl
bir saptama olgusu gelir. tepki ele
benlikle denli stbenlikle ve ahlaki
bilin denetimi istek ve beklen-
tiler- izlenen ruhsal temsilcilerine gelince, bu son
4 E. Bloch, "Widerstand und Freiheit", Frankfurter Allgemeine Zeitung, 17 Ekim 1967 (Alman
dl treni nedeniyle metni)
BAHAR '96
Zulm stne Savlar
kesinleyen, hesaplayan ben sylemine kulak
vermeyi yasaklayanlar zellikle son derece kah bir boyun bir
sorgulayan bir
boyun yoluyla srme biimi, herkesin bir biimde gereken
bu ve usa ne
Hibir kendi trne bylesine ynlendirilebilir bir yok insan
denli sahip stelik, sanki bu kendi
trnden de trnn bir ketlemesini engelleyebilecek nitelik-
te kendini koruma dzeneklerini uygulamaya koyma Yine z savun-
olan bir yan da, zevkin -zenli bir biimde giz-
lendiklerinde bile vuran ve itkisel
yol Talcott Parsons'a sorununun
yetke ve bunun denetimi sorunuyla ileri srmek de ola-
Yetke rasyonel bir biimde rgtlenebilir, gereke
her yetke gn onun rasyonel bii-
mi, bu ikinci libidoyla
rur. Ve bu biemi zerinde bir etki yapar. Ruhbilimsel ba-
uygun bir (nesnenin
ynelik etkinlik) nsel yaratacak nitelikteki tek

bilince ruhsal engellemesiz olana-
lsnde, bu itkisel stndeki etkisi byyecektir. Bu du-
rumda, benlik itkinin glerini kendi uydurabilecek yeterliktedir. Heinz
bu konuda, elde gten sz eder. Ama
bu durumu hibir yan iermez. Gerekte sonradan glk-
le ve bu nedenle de bir ne ki olmayan bir
zellik sz konusudur.
Freud, sonunda yer alan zerk bir gizilgcn
gznnde bulundurmadan nce, kendi iinde yer alan yenmek
zorunda Gnmzde, da sui generis bir olgu ni-
Freud, trnn yaz-
sz konusu anahtar sorunun Kltrdeki iler-
lemeler, insan trne, kendisine zg ve itkilerinin toplu
iinde yol stesinden gelme Bu
dan, iinde dnem, son derece dikkat ekicidir."6 Bu trncenin neredey-
se nce, iki dnya dnemde kaleme soru-
nun hala tm dikkatimizi ekmeyi kabul etmek gerekir. Ama
itldsi diye bir var Var olabilir mi? Bu, diye
kkeni, en temel Ve sonuta, gn)Jmzde hibir
kkenizleri srdren ve bir
ynnde tm gcyle her zerk bir itki
gc ve srekli yeniden canlanarak, edirnlerinin, bu glerini borlu oldukla-
ve hi lm itkisinin olabilecek
biimde amalayan bir g yok mudur?
Burada, dnya iinde genellikle gzlemlenebilen belirimleriyle
5
Talcott Parsons, Beitrage zur soziologischen Theorie, Neuwied, 1964, (s. 223), (Fr. ev.: Elemenis pour sociologie de l'action ["Eylem
Toplumbiliminin Paris 1955, s. 151).
6
Sigmund Freud, Ges. Werke, XIV, (s. 506).
CociTo, '96
227
Alexander Mitscherlich
kkl bir en bir sz konu-
sudur. Freud, lm itkisi ortaya kendi bile
bunun gereklikten kopuk ve bu durumda, evrim
ortaya gerekesi Ama biyolojik belirim dzeyi (sz gelimi "anne
karm geen ilk [A. Portmann7] ve bunu nitelendiren toplumsal
trsel olmayan, toplumsal
toplumsal biimi yerine ynelik zgl bir
ve teki insan yle durumlar gzlemlenebildi ki,
insan tr iinde olarak antibiyolojik bir gcn ortaya ger-
ekten korusa da, anlamaya ynelik bir gere olma ni-
srdrmektedir.
Bir itki olarak lm itkisinin, gerekten olup -en
sorunun zmlenip Bunun byle kabul
itkinin temel olabilir: lmn yol Freud'un kafa-
gerek anlamda, bu ynde bir lme yol
gereklik ilkesine Nirvana ilkesine boyun bir itki yan yana
Bu kavram, henz felsefi bir anlam iermekten Ve ampirik dzlemde ona
bir onay bulmak gtr. Ama, lm itkisi yine de bir olanak
Bu toplumsal konusunda olarak bi-
imlerinin genel dizgesinden olgusundan yola bu
temeli zerinde, gre kesin bir yer olan devral-
biimleri ve buna olarak toplumsal edinebilme
temelleri zerinde i tkisi, ancak lm itkisine Ama ruhzm,
bu daha da ileri gidilmesine olanak Genellikle hayvan iinde
itkinin gereklilikleriyle biim ve bunun iinde bu tek
burada son derece sreleri tre zg davra-
dzeneklerinin yerini Ama -kimse bunu etmez- her zaman
ve -birey bundan son derece seyrek olarak boyun
vazgemelerle
zet olarak, en eski ve belki de en gl, kadar uykudayken de
ortaya toplumsal dzlemde tutulmayan, byle bir
nutsuzlukla bozulmayan itkinin doyumunu gsterirler. Bu doyum, hibir gz
nnde bulundurmaz; tketilemez. lsnde bilin, her zaman, ister egemen
isterse geri itkinin bu eskil istemleri trnden daha buyu-
rur. nemli toplumsal gerekliklerin etkiler eklenir. "grece
aile (Parsons) ve blmnde noktalara
itkisel belirimleri dzeyinde dnsz gerekli bu
durum, olanak gvenlik sbap, "devrimsel sbaplar" gibi bir
geerlidir. Bildik "devimsel terimiyle, futbolu,
beyzbolu ve teki spor kavgalarla dolu filimleri vd. belirt-
mek istiyorum. Bireylerin per actionem ("eylem yoluyla") per iden-
tiftcationem yoluyla") Bunun yeterli Bu tr
gelecekte ve son derece dzenli bir son derece b-
yk iin hibir fke denli trden
itki kurtulmak zorunda
Bu kurama gre, insanda ldrme ortaya iin belli bir
7 A. Portmann, Zoologie und das neue Bil d des Menschens, Hamburg, 1956.
228 '96
Zulm stne Savlar
nin gerekir. Gndelik dilin kendisi de buna eder: Birisi bir
"Grrsn sen. Kemiklerini gerekte bu benimse-
ve uygulamaya koymaktan bu, onun gcnn tesinde-
dir, bunu gerekten yapabilmesi iin yeterince ruhsal
sz konusu topluluk iinde gl bir ynelimin ngrr. Gerekte
bu durumda ve sululuk -genellikle bizi ldrmekten
koyan- ve cinayet ortaya Gnmzde, uzaktan
yok etme giderek bymektedir; ve burada insan ldrmedeki bu
gznnde bulundurmadan edemeyiz. Buna emir erevesinde onayla-
nan ve buyrulan her trl toplu insan ldrme biimleri konusunda sz edilen emrin
dzleminde ruhsal bir gerilemenin ortaya olgusu edilemez.
Bunu, daha nce askerin boyun konusunda ortaya Bu
emir (kimyasal anlamda), ocuksu durumuna zorlama bir geri ko-
Ama bu emri veren ve genellikle hibir etkilenmeyen hesap
rolnde tek bir rnek iinde bile, "temel sre nitelikli" yok etme,
tm gleri ellerinde bulundurma bir gerilerneye boyun Ve bu
daha sonra son derece dikkatle sahip olmaya nesnelere ynelik
gstergesine (Bu konuda rnek olarak Edward Teller,
Hermann Khan ve nc Dnya zerine teki gsteri-
lecektir.) Mega-lmler, nsel sonucudur.
Temel trden bu uyaiukken grlen ve itkinin tmsel olmayan
gerekliliklerinin -nesnel toplumsal bir
araya gelmesi, tehlikelerle doludur. Bu rgtl, rasyonel rts itkisel gereksi-
nimierin seimleri ve az ok bir araya gelmesinin
olgulara durumunda, byk korku zincirlerinden
benlik iinde ama ve toplu etmenlerce belirlenmeyen bir st-
benlik iinde de sesini ykseltme bulunan insan usu, bundan sonra
Benzer bir bir bek belli bir toplu-
mun siyasal zerine bir etki bile, bu toplum iinde yoluyla
yok etmeye ve gitmekten geri
olmayan bir evrimin, bir
nitelikleriyle vurgulamadan kimilerini bir kez daha gz-
den geirelim. Modern sanayi toplumunun neredeyse tm dzeylerinde,
gereksinimlerinden yoksun olma sz konusudur; kendi eylem evresinde
sanki bir ayna aile ekir-
dekleri" iinde byk
ve etkin bir biimde kaynaklanan engelle-
meler de Bu deneyimlerin stste birikmesi, ocuksu sonsuz erk
rinde bir gerilerneyi Bundan byle birey, kendini tmyle korunmadan yoksun
grecek ve belki de bir srecine girecektir; bu sre,
kendisine ocuksu sonsuz erk dilini ileten ama gerisinde tehlikenin
trden szcklere gibi, etkilenen bireyde, olsa da kendi lm itkisini

Bu bir ark konusunda temel bir ortaya
Srekli gerilim gndelik toplumsal
meyen itkisi bulunan- bireyi gibi-
Hkmetler, yoluyla bunu Meydan
'96
229
Alexander Mitscherlich
okuma ve misilierne nlemleri -hkmetlerin kendi toplumlan olarak
o denli gl bir biimde ve sonucunda tahrik ki
statu quo ante'ye ("eski srerdurum") iin hibir olanak kalmaz. Bu noktaya
gelmeden nce, kamuoyunu yle gerekir ki, ka-
muoyu hem duygusal bir ve buradan yola askeri bir kabulleu-
rneye Bu konuda son derece bir "1914 tem-
muzunun sonuna Birinci Dnya birka gn nce,
parator IL Wilhelm beklenmedik bir korkuya Uygulamaya bulunan
seferberlik durdurmak iin genelkurmay general von Moltke'yi
Ama bu duruma biraz Moltke ona ''bir durdu-
mlabilecek bir sylemek zorunda gibi Hermann Kahn
bir risk dereceleurnesi buna gre 44. basamaktan son-
ra son derece nem bir zellik Geriye, bu basamaktan sonra olay-
tersine evrilip Kahn, Vietnam'da
57. belirtir.9
itkisel gcn, ancak point of no return'den ("geri d-
olmayan nokta") sonra ynelik yetkin, yok edici bir d-
ortaya bir kez daha belirtelim. Tersine evrilemeyen bu tek
ynl srecin cinsel orgazmla durumu da ortaya
Her iki durumda da, gerekte bir biimde sonuna
bir eylem zinciri sz konusudur. patterns ofbehavior ("davra-
rntleri") ile, trsel biimleriyle
Bundan sonra, zgl -trler ve i-zgl -kendi trne
beklenmedik bir Bu, hayvanlar
bir benzeri bulunmayan Dlgudur. Szgelimi oriks antilopu, aslana sivri boy-
kendi soyuna hi kullanmaz; bu son durumda kavga kesin kurallara
uyar. Zrafa, kendini ifteleriyle savunur ama kendi soyundan
bir bir havyan, kendi soyundan
bir hayvanla, ok bir biimde Oysa insan
bu tmyle ortadan Hibir kural, ldrme
gerek anlamda engel Bir girer girmez, durum gerekti-
riyorsa insan, benzerlerini yok etmek iin (bu amala ya da "dknt" olarak ad-
elinde tm bir
atom yol overkill lm") tehlikesi byk oranda artarsa, bu-
nu, usa, rekabet gerekelerine ve eskil smrme yne-
lik bir z-gzlem yapma biimde izieyebilir mi? Ne
ki burada da hibir bu soruya verme
"destrudo" verilen, kendi trne ynelik bu yok edici
zel cinayetin gangsterlerin -bir topluluk- veya bir ruhsal anor-
mallik durumu sz konusu tek hareket eden bireyce
unutmamak gerekir- btn iinde topluluk bunu yapabilir. Ama yine
bu durumda, herkes daha iten bir biimde hkmetinin ya da
toplumsal emriyle hareket eder. Halklar birbirleriyle
ama alanlar onlar Bu, kendilerine tam yetki verilen
8 Denis Gabor, 21 1966 tarihli Bergedorfer Gespriichskreises'in 24 No'! u Protokoll'nden.
9 H. Kahn, Berlin, 1966.
10 lrenaus Eibl-Eibesfeldt, Grundriss der vergelichenden Verhaltensforschung, Mnih, 1967, (s.314) vd.
ll A.g.e. s. 315.
12 Bu konuda bkz.: Oskar Morgenstern, Bergejorder Protokol!, (s.33).
230
CociTo, '96
Zulm stne Savlar
dir. Hkmetlerin, tepki bir geriye etkili
kurgulama sreci iine girdiklerini belirtmek bile yersizdir; bu trn, eyle-
tim nitelikli bir propaganda yoluyla ve onu cinsel dzeni getirmek
iin ellerinden geleni yaparlar.
Durumu bir zetleyelim. birbirlerinden gerekir. Birinci olarak,
kesin bir biimde itkisel
sz konusudur. yok etmeye zamanda intihara giden
yolu aan de budur. Daha sonra, bireyi toplum iinde itkinin doy-
beklentilerinden ancak bir blmn olgusu gdir.
byklk ve kesinlikte bir para ve
vb.) bir nitelik edinir. iinde gerilimlerin nedeni buradan kay-
Bu, benlik, stbenlik ve altbenlik, itkisel istem ve
ve vicdan yksek verimli e-
kirdek nokta grevi yapar. sahibi olmayanlara, daha bir bir tabu-
nun etkisi bulunanlara kalan doyurnlara bir engelle ula-
zaman zaman bir gdlenme olarak ortaya Son olarak da
nc itkisel,
mesinden bir Bu ellerinde gerekli yetki bulunan toplum
temsilcileri ana toplumsal bu
lev, topluma egemen beklerin ve temsilcisi gibi hareket eden hkmetin nere-
deyse ortaya b1r olma korudu. Bu istemin, bazen
toplum iinde desteklenen ideolojiden olarak ne belirtmeye bile
gerek yok. zevkin ve z duygusundan yoksun kalma-
engellerneyi eylemine izin vermeyen bir
dnyada dair sorunun son zmlemedeki bun-
Kamuoyu, dzeneklerini eninde sonunda bir
bu etmeni yeterince gznnde tm beklentiler
sevgi dolu istekler olmaktan teye gidemeyecektir. Ama bilinteki bu ger-
rgrlemez sonular Her nce, hkmet grevlerini
stlenen bu ynleriyle, kendileri -nitelikleri ama birlikte-
kamu Egemenlik sren prens-
Ierin ilahi bir vndkleri, daha bir kendilerine denetlenemezlik
zamanlara uzanan sayesinde,
gnmzde bu hala bir koruma Ama ileri toplumlar
hibir biimde yneticilerini "Karizmatik" nderiere borlu
insan tzndeki son derece byk uzanmak olduka yzey-
sel
Herbert Marcuse'n,13 Tarih iindeki insana tarihsel bir ama olarak "ya-
yine de ancak insan biraz nce gzden birbirlerine
bu etmen grnrse olanak Ruhzmc,
durumun, ne denli byk bir nem bir biimde b-
yk bir g ieren toplumsal yetkelerin
bir grmekten geri tersine bir
mektedir; daha pek de olmayan bir hareket eden insan,
bymesi lsnde daha da kesin olarak sanki bir-
likte son derece bir yetke ve ylesine .bir sa-
H. Mercuse, Kultur und Gesselschaft I, Frankfurt, 1965; ve Der Mensch, Neuwied, 1967, (s. 232) (Fr. ev.: I'Homme
unidimensionnel ["Tek Boyutlu Paris, 1968).
'96
231
Alexander Mitscherlich
btn ki, sistemli bir ve
gibidir. toplumlarda, -bu durumu srdrmek-
tedirler- gtrmez. Bununla birlikte, retici glerin bymesinin,
bu denli az olan insan tr zerinde bir etki inan-
bir biimde tutsak bir beklenti gibi gzkmektedir. Tam
tersine, belalar toplum iinde son derece ikincil bir biimde ortaya
temel ancak bu denli yetkinlikten uzak toplumlar kurabilen insan-
ve hibir gnn birinde, yeni yeni 'sekinler'inin, halife'
yksnde gibi kendisini birden ve bir d-
byl toplumlar olanak ta-
Bu durum, toplum iinde etkili -bir
egemen bekleri zamanda ve zellikle, bu
toplumun ne olursa olsun, bir i istemiyorsa, iinde biriktir-
ve gereksinimlerine siyasal kurum-
bir yolu stelik, ne olursa ol-
sun, bir kin, ve bir nesneye
fke nesnesi olarak lkelere ilk daha az bir
grevi Tm toplum biimleri iinde bu tr seferlerin ve
bugne bir grnm da etkileyicilikten uzak bir
olgudur.
bu pek de yreklendirici olmayan srekli
cesi ele bu duygular dzleminde son derece byk bir anlam var
kabul etmek gerekir. bir denklem iinde ncelikle, z korun-
ma belirimlerini srekli bir biimde bu trden duy-
srekli yleyse ancak lmden sonra
sz konusudur? Ama, bir cinsel gcn yitirilmesi
bir bir zellik Cinsel dzleminde gcn yitirilmesi, z
bir biimde Byk lde z
dzleminde, bu yine de temel nitelikli bir tehditle, neredeyse lme
tutsak etmekle Son derece bir Iring Fetscher
bir dizi toplumsal nitelikli

gzden geirdi. Bu rnekleri tasarla-
eyletime ynelik uygulanan btnlerini ortaya koyar. Do-
zamanda ok bir derecesi
iyi bir toplumsal srdrmekteki birincil dereceden istem
belirtileridir. Daha gce ya
da boyunduruk almaya yle ki, ne olursa olsun,
ler bir dayanaktan yoksun kalmazlar.
bir "hukuk dzeni" de, kendini geerli
hibir yaramaz. Fetscher "bir evrensel hukuk dzeninin gvence
na alan bir ara durumuna, ancak bu dzeni g kullanarak, bir de-
bir dnya Devleti'nin var durumunda belirtir. Bu
Carl-Friedrich von Weizsiicker de savunur. Bir yandan, evrensel "teknik a-
ve bu anlamda olabilecektir. te yandan von Weiz-
siicker gibi ve kentsoylu bir yazar, evrensel da bir toplum gibi
iin Marksist tam bir
bir cennet yoktur, "byle bir yana, evrensel burada
14 I. Fetscher, Modelle internationaler Ordmmg ("Zwischen Gestern und Morgen" koleksiyonunun 9 no'lu Defteri), Brunswick, 1967,
(s.S vd.)
232
'96
Zulm stne Savlar
ve gereken din tarihin grnmlerinden birisidir. Tarih
iinde bazen o zamana benzeri grlmeyen gibi yeni bir
Sonu olarak diye srdrr von Weizsacker, bizim
dan bir ahlaki aba" gerektirir, "bir teknik dnyamn tresi-
nin daha bir bu tmyle
nin yeniden ahlaka zorunlu bu aba, ancak egemen g
bu treye uygun olarak kabul etmesi durumunda
olanak Von Weizsacker'in bu ne
zamanda asistanlardan birinin gzlemine de yer verir: bir teknik
igdnn gcn tersine onu zgr ve
bu kez de ruhbilimsel bir gzleme yol aan bir bir
teknik nin bunun iinde yer
kin tm metinlerde "zgrlk" gereklilikleri derecede
ama bu bir ideoloji Teknik retim srelerinin de
bununla bir biimde olundu. Burada dzeyde bulunan
insanlar iin, bu srete duygusal dzleme bir
ni iin bunlardan yararlanma her zaman en dzeyde kala-
etkinlik dzeyine geirme gerekte
nk retim sreleri giderek artan bir oranda ve
nk bireyin etkilerine oranla giderek daha byk bir zerklik
Tarihte benzeri durumlar insan, kendini yeni olana aceleyle
ynelmeye iinde bu yzden yetenekleri-
nin yok tmyle inanmaya Ekonomik yarardan btnyle
olan bir deneyimi gsteren ycelim gereksinmesinde bu durum
sz konusudur. bir ekonomik aba" gstermemiz gereken. du-
rum da bize bunu Tketim rnlerinin gereken
engelleme ve geleneklerin bir etki
bir ortamda yitmesidir. Oysa, zevk nesne ve do-
yum, bir etkinlik iinde yceitme gsteren
doyumla hibir biimde Tketim
da, evre iinde boy tr bir gvencenin yeri-
ni alamaz. ocukluk dneminde edinilen deneyimler, kendi
kadar, onu evreleyen toplumsal ve ortaya koyma-
iindir.
Dnya sonundan bu yana, on veya tr durum,
toplu itkisel gereksinimierin ne denli gl bir biimde
gsterdi. Evet, bu bu byk trel aba sz konusu ye-
niden ele gerekmektedir. Ama Bloch'un "lm diye
ok daha bir biimde egemen olma Von Weizsacker de ev-
rensel tehlikeleri nk "iinde gvence
na bir dnya, yle bir biime brnebilir ki, zgrlk burada en kt tehlikeler-
le, z tehlikesiyle byle bir
ama en byk demek zo-
runda olmak tehlikesiyle Bu durumda terrle,
bir planlama durumu gibi kaba terrle bu da ancak yeni
15
C.-F. v. "Ist der Weltfriede unvermeidlich?" Bergedorfer Gesprachskreises oturumunun daha nce sz edilen
(s.6 vd.)
Peter Drenmatt, A.g.e., (s.19 vd.)
'96
233
Alexander Mitscherlich
gnmzde ok vurmamakla, birok gerici
iinde yer vermemekle birlikte,
Bu kk taslakta, yer alan bir bir-
ka yerinde Bu olgu, yceltimi itki dllerinin yerine
geen zellikle de egemen
ne doyumsuzluk olarak roldr. Zulm eyleminde, itkinin
gan libido trnden kimi gleri de
gzlemcisi bu durumdan Cinsel trden
itkisel bir anlamda itkilerin ok
kolayca dengeleyebilecek nitelikli Bununla birlikte ol-
gular bu durumu tersine, libido grnmlerine ok
temel gereksinim, daha nceden gibi ve artan
gan itkilerle dolu niteliklerini srdrrler. nefrete bu durumu
birey bunlarca gdlenemez. nk "teknik de -bu ko-
nuda, ilgisiz bir teknisyen sz etme grlebilir- bireysel-
mutluluk iin ve daha genel olarak da bir toplumunun iin yeri
dolduralamaz bir lsnde, erotik oranla
yeni bir grntsn ortaya Her ne kadar dini boyun-
ca cinsel bozduysa da, erotik deneyim bugn bir tketim gereksi-
nimi durumuna bu gereksinim, cinsel yknlerek
dizginler.
Bu nedenle, Weizsiicker'in szn z tehdit eden tehlike"
konusunda, bu tehlikenin zamanda bir biimde, en kk bir dengeleme ol-
insan gclin da sonucu
labilir; bu da bilin dzeyinden ok, dzeyde bir biiminde
Teknokratik bir dnya devleti erevesinde, hibir dengeleyemedi-
bu ynetimsel gereklilik denli lsz tehlike
olarak da bir biimde ynlenecektir. gnn
birinde, yetkin bir biimde ve bir pa-
evrensel her-
iin yeterli olup ya da dnya zincirleme
bu boyun evreni temellerine
Marksist-Leninist dzeninin bilincinde olan "yeni teknok-
rat sekinler sorununu tam olarak bu sorunsal ortaya atarlar.
durumu zerine kurmaktaki
daha etkileyici hibir olamaz. Burada, her zaman ileriye topya:
bir Bu durumda,
makinalar geilir;
rini istemeleri lsnde, bu dnya Ama
bilimsel ilk tarihi, bu
modern zamanlar boyunca bir an bile bir
mez mi? bu zg g denkleminin kolayca yok bek-
leyemeyiz. bu sonuncusu zorla-
sz gelimi byk deneyimleri ekiemienmeyi
her dzlemde kitlelerin znde yer alan engellemelere bo-
yun
son
234
CociTo, '96
Zulm stne Savlar
derece etkin bir dzeltme yntemi Bu, bir biimde
ve ele alacak yeterlikte grece olarak ok bire-
yin ortaya stelik, bu toplumsal ve siyasal etkili
olma bir araya getirmenin Almanya' da son derece g iki
Sanki bu bir toplum iinde us iin toplanma borusu
almaya ve buradan kalkarak da affekt'in temel ve belirimlerinin geri-lemesine
glendirmeye Ama yz milyonlarca devletler-
de bu Bu son derece toplumsal alanlardaki
kaynaklanan, felaketler tehlikesi olabilir? Bu
felaketler insan trn tehdit etmektedir ve bu tehdit, devlet temelleri zerinde,
gl bir bireysel duyulan kkl gs-
terdikleri bu yitirmek tehlikesini
-Vietnam' da Amerika Devletleri ortaya gibi-
Sonu olarak, gvenimizin yerine gelmesini nitelikte iki etmene
lim. olarak, gereksinimiere nesnelerle gerek anlamda
son derece olabilmesi durumunda -sz gelimi, boyunca zerinde
toplayan kimi gnah keisi trlerini grdk- nesnelerin birikimi genel bir ku-
ral erevesinde olduka devingendir. Bu birikim ilgi denk genel bir
kural erevesinde olduka devingendir. Bu birikim ilgi denk
ve libido ya da gcn birikiminin durumunda, bunlar bi-
zim iin kesinlikle bir abaya nesnelere Yine ekinsel ev-
rimin gncel durumu iinde, blgelerinin birbirleri zerinde pek az
ciddi bilgiye sahip ve bu nedenle de birbirlerini pek az anlayabildiklerini,
bunlar dnya siyasetinin yerini alabilecek dnya ii bir
siyasetin gerek temellerini gsteriyor gibidir. bir gz
bu inceleme, bu i siyasetin hibir biimde gncel siyasetten daha az e-
tin hatta daha g ve henz byk bir
bizi Ama bu ikisi temel bir noktada birbirlerinden Bu-
nu yollardan" srdrmenin Bundan byle, iinde bu-
lunulanlar, rakipler, duyulan olanak-
hatta ili dzeyine Bu durum, bugne yurt-
iin sz konusu pek de g-
zkmemekteydi.
stelik -ve bu ikinci bir mit olabilir-, gnn birinde Norbert belirt-
gibi "affekt tarihsel Burada sz konusu olan
en yetkin bir biimde yine bu yazardan bir rnek "XVI. yy' da Paris'te,
geen Saint-Jean bir ya da iki dzine kediyi yak-
mak sz eder. Bu son derece n bir araya getiri-
yordu. ezgiler Bir tr zerine byk bir odun konu-
lurdu. Sehpa ya, ii kedi dolu bir torba veya sepet Torba -ya da sepet- ya-
yanmaya Daha sonra kediler kor zerine ve halk
ve zevk Genelde tm bunlar ve sa-
gzleri nnde Bazen de onuru krala veya b-
yk verilirdi." Elias, zevk olan bir gnmzde
ok iyi "Bugn de, o zamanlarda gibi salt
sel duygular szkonusu Saint-Jean kedilerinin toplumsal bir kurum
17 N. Elias, ber den Prozess der Zivilisation, Bale, 1939, cilt I, (s.282).
CociTo, '96
235
Alexander Mitscherlich
Boks veya sert geen futbol gnmzde
XVI. yy' da gibi, "standart-affekt'in, iinde
affekt'in ne denli yoksun olursa olsunlar, tm biim ger-
topluma" zevkler
"Toplumsal-standart itki erevesinden kendini "anormal" gibi grmekteydi.
XVI. yy' da kedilerin yoluyla doyuma gibi, gnmz-
de bundan zevk alan iin de geerlidir."18
ceza biimlerinin da ortaya gibi, bu rnek ge-
rekli tm bieminin btn
zerinde etkili gsterir ve bir gerilerneye de en belirgin bir
yol aar. Son bu sreci belirleyen etmenlerin neler
gelince, bu alan, ok az deneysel konu Bunun-
la birlikte, "affekt kabul etmek gerekir; ocuklu-
ilk topluma uyumu daha bir biimde
mektedir. bu de sahte bir ideolojisine gre
trden azaltan sayesinde olur. Ama
rgHeniminin yorulmadan ve durmadan srmesi nedeniyle bunun, "sa-
ate bir erevesinde olup sylenebilir. zamanda retimi planla-
mak llebilir tm gereksinimleri bir d-
nemde sonunda ruhsal sorunlar ortaya ynlendi-
rilen ve i yerel yol gizli kalan yok etmeler
silahianma sanayinin yol bu konu-
da19 ne srdkleri, "ulusal Amerika Devletleri'nin en byk so-
birisi, hatta en herkese kabul edilir. Amerikan
yinelenen birok teknolojilerini sivil
retim ve piyasaya konusunda birlikte, bir silah retimi
(sz gelimi uak fze bir
bir beceri gstermekteyse de, 1914'te Alman dur-
da
Gnmzde, ama yine de ikincil nitelikli bir
nlem etmenleri gz nnde bulundurmaya gerek yoktur. Gerekten
de, toplum iinde bir dizi yetke hareket eden ilgili bekler,
giden bir biimde Bu da
dikkati, temel gerekelerinden yne
Psikanalist, denli kendi toplumunda da bir srecini
trden ruhsal neler kesinlerneye Toplumbilimci ve siyaset-
iye gelince, gnn birinde hangi bilmelerinde yarar
Ve ancak btn gzlemlenebilir belirleyici etmenlerin bir araya gelmesi bir
koymaya olanak bu dzenli bir biimde
mesinin srp bu da bizi Karl Kraus'un daha nceden szn
son gnleri"ne gtrr ve bir lm itkisinin
maya son koyar.
ev.: Necmettin Sevil
18 A.g.e., (s.282).
19 Mischke, Fritz Vilmar, und Abriistung im Spatkapitalismus, Frankfurt, 1965, (s. 22).
20 Vilmar, A.g.e. (s.227).
'96
KAYIPLARI:
KATILMAYANLARlN

DA
SA V
Dane Areher - Rosemary Gartner
sorunuyla ilgili Devlet nedense pek sz edilmez.
zerine kitaplar, hormonlardan cinayet dek uza-
nan ele idam protestocula-
dvlmesine veya "resmi" en etkileyici biimi olan yer vermezler.
Bu son konunun hayli zira yol rakip
lm gayet iyi (Singer ve Small, 1972). Bu belgeler, 1963 ile 1973
en 46.000 gencin ldrlmesine ek olarak Vietnam
da ok l vermesi gibi olduka zamanla-
ra ait
O halde cinayet ve resmi ne-
den pek Akla ilk gelen ve resmi biim-
lerinin devlet gibi bir bir olgu
Uaklar bir ky Devletler'in CIA'i liderleri l-
CociTo, '96
237
Dane Archer-Rosemary Gartner
drtmek iin bir polis bir hapishanede-
ki idam hkm bir katili ve Ulusal protesto-
culan engellemek iin ldrc silah bu ldrme eylemleri emir-
ler sonucu ortaya (bkz. Marks, 1970). Bu emirler bir
rgtten seilen ya da atanan memurlar verilir ve ldrme eylemini
grevliler kolektif olarak konur. Durum
ne olursa olsun sonuta ortaya lmler, resmi hedeflere -yaban-
bir ideolojinin nlemek, zel m lke verilen nlemek, mstakbel po-
tansiyel katilleri ca veya devlet denetim almak
iin gerekli lmler olarak betimlenir. Resmi bir misilleme
dete veya szde tehditine bir cevap da savunulur. Bu ne-
denle, resmi ldrme eylemleri, devletten emirler sonucu ortaya yasa-
ve kolektif olarak hareket eden birka ve
yce amalara hizmet etmesi da savunulur. Bu zellikler
resmi temellerdir.
byk devlet kabul edilebilir ve
problemsiz grlmesi bu
Kamuoyu kolayca bulunabilir. 1968'de bir
maya gre %57'si belirlemeye "Polise hakaret eden bir
sert bir muamele bulunmaz." (Gamson ve McEvoy, 1972,
s.336) Resmi halk ldrme eylemi gibi u noktalara dek vara-
bilmektedir. Gallup rgt 1968'de bir insanlara,
ayaklanma byk bir belediye polise grld-
emrini vermesini durum ortaya
%64' sorununun stesinden gelmenin "en
iyi yolu"nun bu 1969'da neredeyse (%48'i)
kampslerdeki en iyi yolunun amak
nu 1972, s.48). Yetkililer ldrlen insan
ayaklananlar ldrlenlerin on srdrmesine
resmi gsterilen bu ve eyle-
mi ve eylemcileri olarak (Couch, 1968).
Resmi kamuoyu o denli yoldan ki ta-
dahi bundan 1969' da bir
lan ulus iindeki %30'u "polisin dvmesinin" bir eyle-
mi bir biimde %57'yi bulan bir kesim de "polisin vur-
bir eylemi (Blumenthal, 1972, s.73). Bundan dola-
yatan anlam eylemin eylem-
cinin 1969 tarihli
lere en fazla hangi ilgilendikleri
tarihte Vietnam devam ediyor
%4' sz
Bu nedenle resmi bir sonucu da kamuoyu
bir birikiminin ortaya En ok gre u noktalar-
daki ldrme eylemi bile olarak kabul edilmemektedir ldrme eylemi dev-
let otoritesi Devlet gsterilen Vietnam Sa-
William Calley da dahil olmak zere kavra-
tepkideki (Kelman ve Lawrence,
CociTo, '96
Dnemi
1972). Resmi gznne halk
dan sz edilen genellikle "kriminal/

Bununla birlikte konulu bilimsel resmi yer al-
edici bir durumdur. Toplumla ilgilenen da birer vatan-
iin bu ve devletin l-
drme eylemlerini eylemi olarak gibi grmyor olma-
mmkndr. bilim evrelerinde genellikle politik
ve ldrme eylemlerini "cinayet" olarak niteleyen tek kesimin sa-
politik muhalifleri grlr. Yine de toplumla ilgilenen
bir biimde zere iin,
devlet himayesi ortaya bu ldrme eylemlerini daha bir,biimde
hayret vericidir. Belki de da dahil olmak zere hepimiz,
konusunda Devlet tekelini kabul edecek belki
bu seici bir biimde etkilemektedir.
Resmi sayma yine de kendi hkmetimizin eylemleriyle
grnmektedir. Buna u bir rnek verecek olursak: Nazi
hkmet resmi olarak gibi za-
Alman da da bilinmektedir;
pek ok ve da yer fakat uluslardan
hi kimse onlarla bizleri devlet onayla-
maya gtrr ve bu yzden bir tr ahlaki budunmerkezcilikle bu
kendi hkmetimizin eylemleriyle Resmi eylemleri bir devletin
kendi iinde kabul grr ama onay almaz.
Yine de bilimsel alanlarda resmi ihmal edilmesinin
bulunabilir, ancak bu daha da vericidir. Toplumla ilgilenen bilimadamla-
kurumsal iin hkmetler, ieren bu
gndemleri zerinde etkide bulunuyor olabilirler. Bu nedenle bilimsel
devlet konusunda esefverici bir "kr nokta"ya ola-
bilir. Bu bilimsel kr noktalada ilgili alan bulmak maalesef ok r-
Kaliforniya valisi Ronald Reagan, UCLA' de
Merkezi konusunda yol aan teklifini
sekreteri Earl Brian teklif edilen merkezin zere
bir Gazetecilerden birisi, zerinde
biimlerinde da yer Dr. ol-
hi
Resmi bilimsel bir r-
de Short'un (1975) Nedenleri ve nlenmesi konusunda
Ulusal Komisyonun tarihi zerindeki mkemmel belirlemeleridir. Short,
bu nemli komisyonun (Marvin E. Wolfgang'la birlikte) mdr
olarak grev iin, hem ilgintir hem de bilgilere da-
Ulusal komisyon bir
eyleminin kendi zerinde yaralama veya g kullanarak
insanlara verme veya alma ya da zorla mlke el koyma veya zarar
verme ile sonulanan ya da amalanan tehdit ya da g
(Short, 1975, s.68). Komisyonun ilk zamanlarda bu komisyon-
daki bir alana komisyonun
CoGiTo, '96
239
Dane Archer-Rosemary Gartner
me Raporu "Bu rtl bir
yoktur. Kanun ve idaresi de buna dahil zira bir polis de grevi es-
bireyi tehdit edebilir, zor kullanabilir hatta yaralayabilir ya da ldrebilir. Bu
ocuklara verilen cezalarla birlikte da dahildir. Bu polis
Nazi ve ocuklara fiziksel olarak zor da kapsa-
(Komisyon'un Raporu, s.3, Short, 1975, s.68'de
Komisyonun gndeminde ve polis gibi resmi ve
olarak dahil komisyonun daha sonraki
bu vurgu gzden Son Rapor'un komisyo-
nun zerinde konular "tm (Short, 1975, s.69) eylemleri ol-
eklenmesi hassas bir nem nk devletin ey-
lemleri itibariyle- olarak kabul edilmiyordu. bir ulusal
ma bu vurgu dikkatlerin, bireysel kitle
ve katillerin eylemlerine neden oldu. Bu arada,
zerine bu geleneksel odaklanma nedeniyle devletin eylemleri konu
stelik komisyonun zamanlar Vietnam en
dnemine Gerekte Short, komisyondaki di-
yedi konuyla birlikte zerinde de geici bir nerdiklerini belirtir.
Short'a gre, "genelde zelde Bindiin'deki zerine bu denli
yol potansiyel patlama" (s.71) nedeniyle bu fikirden
Komisyonun ok byk, hatta bir sa-
hip hkmetin ok eylemleri -tabii bu, dev-
letin kendi eylemlerini ieren bir ilgi -zerine konusunda
etki da olduka edici bir durumdur.
Tm bunlar nedeniyle, hem halk hem de bilim evrelerinde sorunu zerine
merkezini neredeyse veya
Bu dile de Cinayet terimi hemen her zaman
sulu bireylerin eylemleri iin bundan ok daha ntr bir szck olan ldr-
me devlet grevlileri ldrme eylemleri iin neredeyse hi
devletin kaybeden-
ler, l hatta gibi szckler, bu pastel gerekten
ieren ldrme eylemlerine gnderme yapmak iin szcklerdir. Res-
mi grevliler zaman, infaz gibi szckler
ldrme eylemini kamufle eder. devlet bu
sz reddederler. devlet grevlilerini
"cani" politikalar uygulamakla sular ve askerlerden "katil" diye sz ederler.
Resmi konusunda bilimsel evrelerde grlen bu ihmalin giderilmesi ge-
ilgilenen dikkatlerinin tekelini,
Bu tekelin bilimsel gremeyen bir
Her nce, resmi zellikle tehlikeli bir ha-
le nk Devletin ve yetkisini tek biimi budur.
olarak, resmi konusundaki ok nemli ve heyecan verici sorular
hala beklemektedir: Hkmet en ok destekleyenler ne tr
Hkmetin ya da infazlar gibi) hangisi bu
tr eylemlerini en Kk ocuklar, sa-
lrme eylemleri gibi hkmet olarak gryorlar
Hangi ocuklar devlet kabullenmek zere toplumsalla-
240 CociTo, '96
Dnemi
"Ahlaki bulunan insanlar resmi
bir biimde mi yoksa destekler mi? "sulular", sulu olmayan
gruplardan daha fazla devlet destekler? Resmi uygulayan grevli-
ler eylemlerini kendi kendilerine savunurlar? jrileri en
ok etkileyen hususlar nelerdir? gibi nispeten da-
ha az eylemi daha fazla destekler veya
gsterirler mi? Bu gndemi hem ok zengin hem de fakir bir
gndemdir.
DEVLET TARAFINDAN UYGULANAN SONULARI
birka boyunca, devlet uygulanan ze-
rinde durduk. zellikle nokta, en etkili resmi biimi olan
bittikten sonra, toplumdaki dzeyini yol
oldu. miras ortaya
ran olduka kuramsal sebepler ve-
ya "model alma" sonucu pek ok ve biimlerine dair
yalanlanamayacak (Bandura, 1973). Bu alanda pek ok
izlemenin etkilerini bulmak iin deneyler ya da nedensel gerileme tek-
nikleri "model alma" teorisi, uak ve terrizm gibi belli ci-
nayet yntemlerinin, gre, rneklenmesine en iyi
getirir (Bandura, 1973, s. 101-107). Toplumsal teorisinin en temel ilkesi,
veya gerek eylemlerinin bir model ya da taslak
ve bu model ve taklit edilme Buna ek ola-
rak ieren modellerin, istenen grlmesiy-
le de en etkili hale belirtmektedir.
Gerek ya da kurgusal bireylerin eylemleri taklide yol gibi
resmi bir eyleminin de bireylerin eylemlerinde taslak
ok muhtemeldir. Ne de olsa Devletin tm yetki ve ve
larda ldrlen insan olarak artan "kahramanlar"
dan da ldrme eylemini dllendirmektedir. Tabii her
biri, kendine zg benzersiz bir bahaneler ve amalar ka-
Hollanda Gney bumunu srtmek, durdurmak,
komnizmi engellemek vb. gibi. Fakat kendilerine zg
hepsinde de ortak olan ldrme eyleminin belli amalara hizmet eden
bir ara olarak hatta dllendirilmeye hak gtrmez bir
ahlak dersi bir ulusta, en bir iin bu ah-
lak dersinin etkisini Bu nedenle taklit edilen ya da
model retmek iin gereken btn sonucu
ok lm, resmi himaye ve vlme, ldrmenin ve ldrenle-
rin dllendirilmesi) ieren ok gl bir biimini
ldrme taklit modeli
dair kuramsal sebepler olsa da, bu hipotezinin pek
ykl grlr. bu hipotezi destekleyen merak
gzlemler Vietnam Amerika Dev-
letleri'nde cinayetler ve ihmale gelmeyecek 1963'de 4,5'tan
(100.000 1973'de 9,3'e iki bir grl-
bu durum, miras dair tek bir
CoGiTo, '96
Dane Archer-Rosemary Gartner
olarak kabul edilemez, nk bu Devletler pek ok toplumsal ve
demografik sahne Bu hipotezinin daha kesin bir
kilde iin daha fazla rnek durum gerekmektedir, ancak bu sa-
lm belirlenebilir. Bunlara ek ola-
rak, hipotezinde yer alan ok iki sorunun da
nem (1) genelde sonra lm olup gi-
bi grgl soru, (2) bu hangi neden olabile-
daha ok yorum getiren bir soru.
Yazarlar ve toplumsal konularla ilgilenen uzun zamandan beri sa-
miras bu
zerine giderek mmkn Bu en b-
yk engel, kadar ldrme konusunda ulusal ol-
iin ldrme sahip sonucu bu
hipotezin mmkn . .Biz bir sreden beri
Su Veri (KSVD) bu dosyada, 1900-1970 ara-
110 ulus ve 44 byk ldrme ve taeizierin
yer (bkz. Areher ve Gartner, 1976; bkz. Archer, 1978; Areher
ve Gartner, 1977)
KSVD'nin Devletin bir bireylerin de
bir etki gsterip sorusunu ilk kez mmkn olmak-
Temel modelimiz, toplumlarda ldrme
ile kontrol grubu olan uluslardaki ldrme kar-
iermektedir. Denetim bu belli bir dnem iinde
ldrme her yerde artabilme nlem almak zere tasarlan-
dnemlerde ldrme bir biimde
ancak o zaman zaman biriminde, uluslardaki sa-
uluslardakinden verileri yo-
iin, ncesi ve olmak zere
iki dnemi setik (Archer ve Gartner, 1976b).
ilgili Singer ve Smail (1972) ansiklopedik envanterden
elde KSVD' deki bu zengin tarihsel veriler on drt -ve bir-
ka lkenin birka yer toplam elli
dan ldrme incelenmesini mmkn Bu
30 kontrol tabloda
I. Dnya II. Dnya Vietnam ve on bir sonra
uluslarda ve Kontrol grubunda yer alan uluslarda ldrme de-

CoGiTo, '96
Dnemi
ldrme (%)

Uluslar
Kontrol

Azalma
Avusturya O)
Kanada (I)
Macaristan(!)
Finlandiya(II)
K. (II)
ABD(II)
Hind)
(1956-Sina)
(1896
(1939 it-Eto)
Norve(I)
Seylan (II)
(Il)
El Salvador(II)


Tayland(II)
Burma(VN)
Endonezya(VN)
Japonya(VN)
Avusturya (1956 Rus-I)
Burma (1965
(1935
Fransa (1896
Trkiye(1956 Sina)
Trkiye (6gn)
%
-23
-26 FransaG)
-57 G.Afrika(I)
-18 Kanada(II)
-83 Avusturalya (VN)
-12 Kore (VN)
-14 Filipinler (VN)
-58 (1956 Sina)
(1967-6 gn)
-44 Fransa (1884-S .. -Fa)

Japonya (1914 Rus-Jap.)
Japonya (1912 Man .. )
%
-5 Belika(!)
4 Bulgaristan(!)
-1 Almanya(!)
6
7 Japonya(!)
6 Portekiz(I)
9 (I)
-2 ABDG)
-4 Avusturalya (II)
O Danimarka(II)
6 --
-9 Fransa (II)
-8 cm
Japonya(II)
Hollanda.(II)
Y.Zelanda (II)
Norve (Il)
(II)
G.Afrika (II)
Y. Zelanda(VN)
Tayland(VN)
ABD(VN)
%
24
22
98
52
12
47
50
13
32
169
13
54
133
26
12
313
65
H
104
50
14
42
Macaristan(1956 Rus) 13
14
Japonya 15
rdn (1967-6gn) 35
Pakistan(1965 13
-37 Seylan(!) 8 Finlandiya(!) 124(*)
-19 -3 Tayland (I) 112(*)
-67 Hollanda (I) -2 Kolombiya(II) 34
-20 Tayland (1932 Manc.) 7 14
-22 Seylan(1962-Sino-Hin.) -4 Trkiye(II) 12
-42 Canada(VN) 11
-17 23
-17 Tayvan(VN) 37
-23 Seylan(1965 14
-23
-13
-13
-22
-13
-33
-19
Finlandiya ve her ikisi de I. Dnya iin kontrol grubuna nk bu iki grup Singer ve
Srnall ulus olarak (1972). Yine de bu o dnernde
mayan uluslar koyma bir Finlandiya 1918' de bir i Tay-
lanci ise I. Dnya birliklerini (Kaynak: Areher ve Gartner 1976)
CociTo, '96
243
Tom Haley, Sipa Press, 1994)
Dnemi
lkelerin, lkelerle
ldrme daha fazla gstermektedir.
ldrme en %10 oysa hibir
girmeyen uluslarda ldrme %10'dan daha fazla l-
kelerde ldrme ok byk durumlarda kimi
ncesindeki ldrme iki Bu nedenle
ma hipotezi Tablodaki sonularla gstermektedir. gerekten de
artan bir ldrme miras
ve uluslar fark ok
bu hipotezinin biraz
pek ok birlikte bir ulusun ve cinsiyet ok
yol aar. len gen erkek olduka
I. Dnya sonunda, 20 ile 45 arasinda olan
her bin erkekten 182'si Fransa' da, Avusturya' da, 155'i Almanya'da, 101'i
ya'da, SS'i (von Hentig, 1947, s.349). ldrme veri-
lirken gen erkekler her zaman bir biimde n plana (Wolfgang
ve Ferrecuti, 1967), bu zellikle istatistiksel olarak
cinayet suu en olan ulus nfusundan Bunun
zellikle byk gelen bebek patlama, hesapla-
nfus ldrme azaltmaya y-
neliktir.
Bu muhafazakar sonulardan elde edilenleri kolayca zetleyebiliriz: za-
kaybedilen gen erkek ve kabaran bebek incelenecek
olursa, ldrme Tabloda ok daha byk
bir oranda grlecektir. Tabloda Fransa iin I. Dnya sonra
ldrme %4 gibi kk bir ve lkeler
yer Ancak, kontrol edilse,
gzlenen ldrme etkileyici bir gibi
cektir. Bu demografik Tablodaki lkelerin
lkelerden ok daha fazla gstermesi zellikle etkileyicidir.
Tablodaki sresinin ve ldrlen insan
dan olduka byk gsterirler. Bu yzden yer alan l-
keler "dozlarda" nasiplerini hipotezi
en ok veren uluslar, uluslarla daha
bir yelpazede ldrme Singer ve Smail'un (1972) verdi-
bilgilerden faydalanarak her ulusun gre
bir ulusun ncesi nfusundan milyanda
yzden fazla yoksa az gre Bu kontrol prosed-
r ok daha ve yine nfus beklenenlerin tersine sonu-
lar vermektedir. lm bir biimde etkilenen
uluslar, ldrme da gsterirler. Bu lke-
lerin %79'unda ldrme ve %21'inde grlmektedir.
ldrme en fazla gsteren lkeler, zellikle en fazla "miktarda" ya-
lkeler bu sonucu Tablodaki kendi iinde
olarak yorumluyoruz.
Bunlardan hipotezinin ileri ilk iki sorunun ar-
lkeler bireysel ldrme yk-
CociTo, '96
245
Dane Archer-Rosemary Gartner
selmeyi, lkelere oranla daha fazla Bu
kaybedilen gen erkek ve
larda oranlarda veren uluslarda zellikle
bu yol aan ne gibi bir gazilerinin
oranla daha fazla eylemine uzun zamandan
beri zerinde bir konudur (Archer ve Gartner, 1976a). Bu korku her
sonra yzeye Darrow (1922, s.218) I. Dnya Sa-
su "evrensel insanlar'' olarak
gazilere Lifton (1973, s.32) ise daha bir tarihte, Vietnam gazileriyle il-
gili bir tahminde "Bunlardan ya da
yoluyla veya daha yksek bir yerden teklif birine hizmet vererek,
modeli iin bir iindedirler." Bu
yatan askerlik, ldrme eylemini daha kabul edebilir ve
bu konuda ve deneyim sonucu gazi-
lerin bittikten sonra bile kullanma
gaziler imgesini gibi grnen birka tane durum
Amerikan Quantrill olan
askerler, Jesse ve Frank James
ve Younger Daha zamanlara ait rnekler de bulunabilir.
1949'ta Howard Unruh isimli bir gazi New Jersey, Camden'de bir
ve bir tfekle on iki Unruh II. Dnya kes-
kin Vietnam Dwight Johson isimli bir asker
yirmi askeri ve Kongre Detro-
it'teki evine birka ay sonra ise, bir marketi soymaya vurularak
Durum tabii ki tek fazla bir
ama daha genel olan soru, gazilerin eylemlerinin toplumlarda gz-
ldrme Amerika Bir-
Devletleri dahil pek ok ulus, ldrme suuyla tutuklanan ordu deneyimli
ldrme istatistiklerinde gazilerin bir oranda
yer belirlemek zordur. Gazilerin cinayetierin bilinse
bile, gaziler ve gazi olmayanlar, ordu deneyimlerin ek olarak pek ok ynden
gsterdikleri iin bunu bir oran iinde Bu soruya
olursa ve gaziler olmak zere iki tr gazi ara-
yksek cinayet ya da su (Borus, 1975). ka-
elde iin gazi imgesi gerek sylenti olabilir. Bu
sylentinin srmesi, askerlerin olabi-
lir. Askerlere ldrmeyi konusunda sivillerin gl olabilir ve
serbest onu dizginlemeden daha kolay korkuyor olabi-
lirler.
Tm gazi hipotezinin, uluslarda
gzlenen ldrme dair
,bulduk. Bu sorunun gazi olanak-
gruplar iinde bulgumuz oldu.
Devletler' de ve erkekler gsterilen
gibi ykselme 1963 ve 1973 cinayet yznden tutuklamalar
erkeklerde %101, %59 uluslardaki ve erkeklerin
su ilgili veriler elde ettik, her iki cinste de
CoGiTo, '96
Dnemi
grlmektedir. Son olarak da, cinayet ar-
gen gazi grubunda her grubunda
zet olarak, cinayet olduka ve kap-
Bu kk ya da byk olsun, ulus yenik olsun ya da
ekonomisi ya da olsun, gazi olsun erkek
ya da olsun, her ulus ta her suu grubu iinde grlmektedir. Cinayet oran-
bu yapma verilerle veya tesadf eden toplumsal de-
Bu bulgunun daha ziyade, devlet ve
bireylerin potansiyel bir Bu
ldrme eylemlerinin yksek bir mevkiye ve bu-
nun gelecek ldrme eylemleri iin bireylere olumlu sonular bir model
nedeni ile ldrme ey-
lemlerinin, liderleri gznde onaylanan eylemler dair
lar ldrme eyleminin geleneksel sa-
birlikte tersine dnmesi, gnlk stesinden gelmek iin
bir ara olarak bir ldrme etkile-
yebilir. toplumlarda devlet zel nfuz et-
mekanizmalada ilgili bile Huggins ve Straus
(1975) ocuk kurgusal maksimum
ni
Toplumsal alanda taklit ya da model al-
ma yoluyla dair olduka etkileyici deneysel olma-
devletin yetke ve en gl modeli
genelde ihmal zel grlen devletin bu
gl etkisi, 1928'te Louis Brandeis'in geenleri sz-
lerde grnmektedir: "Hkmetimiz, her yerde her zaman ve gl olan
bir Tm insanlara, iyi ya da kt kendi rnekleri Su
bozan hkmetin kendisi olursa, bu durum

Toplum bilimlerinde resmi konusunda grlen bu ihmal belli ki,
hem hem de devletin eylemlerini -en u noktalara va-
ran cinayet eylemleri de dahil olmak zere- eylemi olarak ni telemekten
Hkmetin bu boyun tar-
ve resmi ldrme eylem biimlerinin konu
ldrme yol
konusundaki bu yeni bulgu, bu durumun konu ne denli esef verici
ve bireylerin ieren eylemlerinin, hkmetlerin onlara
dnemleri yznden uygulanabilir hale belirtir.

tarihinin kayda 5600 14.600'dan fazla her
olarak 2.6. bu dnem iinde ya-
ve len kabaca 185 insan neslinden 10 tanesine bozulmadan
mak (bkz. Montagu, 1976). ifade eden bu mit
yz yze byle bir nlemenin ya da denetim
mmkn olup merak edilmesi ok
Bitirirken buna verecek kesin ve tecek bir "EVET" is-
CociTo, '96
247
Dane Archer-Roseman; Gartner
terdim. Bu itibaren gibi, Freud, Lorenz, Ardrey ve
Ierin ne tersine, bir gelen bir zellik
dir" sonucuna eden ok gsterge bir top-
lumsal biimi gibi gzkmekte ve, tm faaliyet trlerinde gibi
biimde edinilmekte; toplumsal, durumsal ve evresel faktrlerden etkilen-
mektedir. genetik ya da igdsel bir biimde nceden var olan bir
gerekte ortaya eden -ve harekete geiren- karma-

Tabii, bir biimi olarak da
Bireyler ve (veya hatta i)
edilebiliyorsa, biimde bu bireylere olmayan tarzda davranmak ve
zarar vermekten da Bylece, bu metinde benimsenen
perspektife gre, bu amaca uygun takdirde altma

Sylemeye gerek yok, insan denetim alma ne srmek
bu hedefe iin sz etmek bir Daha n-
ceki blmlerde de gibi ok bir olgudur ve ok ge-
bir alana faktrlerden pek ok etkilenir. Bu nedenle, basit ve-
ya bir tarzda bunun ya da denetim
varsaymak naif bir problemler zm-
ler gerektirir ve bu kurala bir istisna Ancak, bu kar-
perspektifinin bu blm ve ele
takdirde birka insan
veya konusunda ok byk bir sahip grlebilir.
olarak, bu tr denetim almak iin,
tepki ve bir kkl gerekir. Gnmzde genler,
sistematik diye bir duruma maruz
Televizyon veya olmakta ve
bu yolla zarar verme konusunda epey tekniklerle
Daha da kts, bu tr sahneler yle ki adeta
yrtlmesinde kesinlikle onaylanabilir ve uygun bir teknik gibi
gsterilmektedir. Bu tip yani genelde toplum, hatta ebe-
veynler ya da takviye fark zaman, son
grmek
Televizyon gsterilerinin, izgi ve arala-
kesinlikle ok g bir ve pek ok etik ve yasal
dzenlemeleri beraberinde getirecektir. Ancak, elimizdeki gstergeler bir biim-
de yrtlecek olursa bu tr gsterilen aba ya etmektedir
kt ynde kadar iyi ynde de etkileme potansiyeline
sahiptir, fakat kt etkilerin iin aktif zorunludur.
olarak, edip dllendiren toplumsal
ortadan Buss (1971) ve de
gibi bu tr srekli dllendirilmektedir. r-
kk (zellikle erkek "macho" hem ya-
hem de ebeveynleri vg de,
tik oyun kadar pek ok konumlarda
eylemlerinden dllendirilmektedirler. Ve son olarak, az nce
'96
Dnemi
bu blmde sz gibi, anda var olan adalet sistemindeki yetersizlikler, sulu-
ve genellikle bu yolla nemli maddi dller
lamakta, bu insanlar pek ender olarak "ekmektedirler". Yine burada
da bu ve devasa ve ok bir Ancak,
mmkn yerlerde bu
ok olumlu sonular
ncs, remesine yarayan yaratan evremizden
Tabii denetleme-
ye girebilecek edici yol aan tm ko-
Yine de pek ok edici grlt,
ve gstergeleri) denetim sokulabilir. Bylece bu tr ko-
ortadan en azaltmak iin aktif
bizleri bir insan toplumu hedefine daha da
Son olarak dikkat ekilmesi gereken nokta, tepkilerin zaten hal-
de ve belli bireylerin bu tr durumlarda bile,
zarar veren eylemlerin ortaya engelieyebilecek tekniklerin hala var olma-
Bu blmde daha nce de gibi, iermeyenmodellerin dev-
reye gibi prosedrler, tepkiler
ve hatta tehdit ieren bir tarzda gibi yollar, de-
yim yerindeyse kkken ezme" yolunda ok etkili olabilir. Bu nedenle,
yeni bu tr teknikleri daha da ilerletebilir, bu tekniklerin
ilgili bilgileri yaymakla, ortaya en fazla durumlarda
bile nleme konusunda ok
zet olarak, anda, pek ok tahmininin ok
daha tesinde azaltacak epey bilgi sahibi Maale-
sef, bilgi ve eylem her zaman byk ve bu zel durum-
da, bu uurum daha da grnmektedir. kresel alanda, toplumsal alanda
bile bu yerine getirmek iin pek fazla bir Yine de bu
ben, hala umut Bilgi bir kez edinildi mi bunu kullan-
ma olsa ve insan denetlenmesi konusunda bilgi sahibi
buna bir istisna varsaymak iin bir neden yoktur. Bu nedenle, n-
mzdeki iinde, bu bilginin de olarak ve
pek ok tahmin ediyorum. Ne olursa olsun, nceki
nesillerle bizi zincirinin Genel bir
bu hedefe biliyoruz; eksik olan bunu yapa-
bilecek inan ve iradeye sahip Giderek daha da fazla ieren bir dnyada
srdrebiliriz, ya da bu tehlikeli dngye son verecek atabiliriz. Se-
im, kelimenin tam bize aittir.
SALDIRGANLIGINI NLEME VE ALTINA ALMA
ok zamanlara kadar btn dikkatler, nleme ve de-
netim alma yntemlerinden ok bu yarayan faktrlere evri-
liydi. bu belirlenmemesi byk lde, bu
tr eylemleri nlemenin en etkili yolunu zaten bildikleri gibi bir
bu yollar ve duygu
Yine son zamanlara ait bir zamanlar gibi bu prosedrlerin hibiri-
nin de yeterince etkili gstermektedir.
'g6 2
49
Dane Archer-Rosemary Gartner
olarak ele bylesine bir tutumla
vermenin ancak mmkn grlmektedir: (1) ok
(2) bekledikleri ok (3) bu tutumla gerek-
ten ihtimali yksektir, (4) bu eylemlerden kazanabilecekleri fazla bir yok-
tur. Bu takdirde, ceza engellernede
tamamen kalabilir. de belli
etkili grnmektedir. Belirleyecek olursak,
zamanlarda, eylemlerin hemen emin ve n-
ve tarzda yerine getirilirse, ancak o zaman daha sonraki bir nle-
mede Tersine byle zamanlarda ise,
genellikle "geri tepmekte" ve yol
bireylere "ilerini gvenli bir ortam nerileri (1)
kendilerini daha iyi hissetmelerine neden olacak ve (2) nl hipotezinin te-
melinde ifade gibi, daha tehlikeli biimleri gsterme azal-
Eldeki gstergeler ilk neriyi destelemektedir: biimlerinde yer
alan bireylerin duygu yklerinde gerekten de byk bir azalma
Yine de, ve bu tr etkiler bir tek bu diyemiyoruz,
tutumlardan herhangi bir etkinlikte yer almak da benzer etkileri ve-
rebilir. neri -yani o anda var olan daha sonra bulunma
ile ilgili gstergeler daha gre, fke-
sinin ya da bu tUr
verebilmektedir; bu, denetim alma olan duygu-
azaltan bir olgudur. verilen bu tr etkilerin ne kadar
de henz bilinmemektedir. Bu nedenle, insan nlemede
biraz gibi bir so-
nuca varmak
Bu biraz daha gibi grnen nc bir prosesr de ier-
meyen modellerde yer alan gerilimli ve tehditkar devreye Dizgin-
lenmeye zorlanarak ve bunu ifade ederek bu bireylerin
grlebilir. modellerin etkilerini
azaltabilir ya da tersine evirebilir ve bu yolla toplumsal sonular
getirebilirler. Son olarak, olmayan modeller, bu tr daha
biimlerinin ortaya yol ya da tek--
nleyebilmektedir.
toplumsal biimleri gibi, genellikle fak-
trlerin denetimi Bu tr nlenmesinde ok etkili gs-
teren bir durum da bir tahrikin yatan nedenler
bilgi sahibi Son zamanlarda elde edilen bulgular, tahrik edici ey-
lemlerine bu tutumlara bir biimde tepki ver-
me bir gstermektedir. bu bilgilenme tahrik-
ten veya huzursuzluktan daha nce bu durumun fkenin de-
recesi ok bir dzeyde kalabilmektedir.
nleme ya da denetim alma konusunda bir teknik de b-
tn -insan da dahil- anda birbiriyle iki tepkide bir-
den ilkesine Bu ilkeye gre, fke veya
tepkiler verdirilmesi,
da nlemede ok Bu
'96
Dnemi
ok tepki bulunabilecek son bunlardan
tanesi zerinde kurbanda grlen huzursuzluk gr-
erek bu olma; malzemelerinin ortaya
direrek duygusu; hafif bir erotik yoluyla
hafif cinsel Hem alanlarda hem de elde edilen gster-
geler, bu tr tepkiler bu faktrn de ger-
ekten ve bu yolla,
gcnn
Ingilizceden ev.: Aysun Babacan
'96
Son Hitler'in dolu ruhu Almanya' da birlikte
..
PuNK GRSEL
GAMALIHA
Taner Ay
beni ya 1993 son gnleriydi ya da 1994 he-
men New York Times gazetesinde o haberi Nazilerin kirli gr-
sel mzayede haberine at-
New York yetkililerden bilgiye gre, Hermann Gring'in Demir
Ha 4.300, 100.000, bir toplama idarecisi
2.500, Adolf Hitler'in sadece 11 5.700, yaka
2.000 ve 1938 bir SS ise 1.700 mzayededen bir para-
ya sahip olabilmek iin binlerce
Dnya dnemine ait yzde 20 prim
ve bunun borsadan daha iyi bir o gnlerde, ruhlu
kar etme arzusu, elbette Ancak, beni dipsiz
yuvarlayan kan lekeli bir SS en 1.700 dolar saya-
hilrnek iin kuyrukta birbirlerini ezen Yahudi
Genliklerini ve btn sevdiklerini toplama Yahudiler.
New York Times'taki haberin, beynimin bir soruyu in-
kar edemem: Neden zellikle toplama kurtulan Yahudiler, Hermann G-
ring'in Demir Ha bir toplama idarecisi
Adolf Hitler'in N azi yaka veya bir SS
sahip olmak istiyordu?
soru, 1970'lerin bir tepki olarak ve o d-
BAHAR '96
253
Taner Ay
nemdeki btn rock" militanca destekleyen
grsel ha iin de David Bowie ile Lou Reed'in "Ber-
lin" dnemlerini dikkate alan Dick Hebdige'nin, Genlik ve Altkltrleri'nde, punk grsel
bu simgenin olmayan bir Almanya'ya duyulan ilgi ve
mitolojik bir dnemi dahil birka gereke birden ileri
Oysa, ben, 1977 Time-Out muhabirinin "Niin ha?"sorusunu,
"Nefret edilmekten diye o isimsiz Dick Hebdige'den
daha "gereki"
Liliana Cavani'nin Gece Bekisi' ni, nesiller nc defa seyretti-
ise, punk grsel ha ve btn sevdiklerini top-
lama Yahudiler'in Nazi rejiminin kirli grsel
mzayedeye ilgilerinin nedenlerini "ancak" kavrayabildim. Gece Bekisi,
1957 puslu bir tesadfle Dnya
bir toplama grevli olan eski SS Max (Dirk Bogarde), gece
otelin resepsiyonunda Viyana'ya konser ynehileye Ameri-
bir orkestra Lucia (Charlotte Rampling) ile Lucia,
nce bir toplama idareci kolluklu Max'in "himayesi
vaktiyle eziyet kamptakibtn SS su-
ektike pembe mor ve
Max'in cinsel iin bir deri bir kemik bedenine
kk O gece ikisi iin de gece sabaha ben-
cuk bencuk teriyle devrilir. de gecesine vurguncu yabani
temposu bir bir susuz gibi.
lar. Kirli bedenlerinin yer cellat ile kurban yeniden,
ters rollerde,
Gece Bekisi'ni, "Naziler erotik hayallere aralamak
yahut "deliren Michel Foucault ise,
kendisine Gece Bekisi Gerard Dupont'a, anatominin ve
disiplinci sadizmine yorumuyla filmi.
:'Tarih konusunda dev bir bu. Nazilik, 20. Eros'un byk
kk burjuvalar icat edildi; en
berbat, en grgsz ve en tiksindirici kk burjuvalar Himmler, bir
reyle olan bir tr ziraatiydi. Toplama bir bir tavuk
ortak fantezilerinden kavramak gerek. Hastane arh ta-
vuk kmesi: toplama hayalet. Milyonlarca insan ldrld
orada; toplama denilen yneltilen
iin sylemiyorum bunu, tersine, tam da toplama onlara atfedilmek istenen
erotik bysnden iin sylyorum.
Naziler, kelimenin en kt ev Ellerindeki bezler ve spr-
gelerle duruyorlar ve toplumu, toz ve pislik olarak grdkle-
ri her haz Yahudi-
ler' den, saf olmayanlardan, siyahlar ve delilerden. Nazi temelinde,
sal o kk burjuva yatar tam da. Eros'un izine bile
rastlanmaz."
Oysa, Ecran ve Cinema 74 dergilerine filmini anlatan Liliana Cavani de Sade, Bir
Cinsellik Michel Foucault' suyla dilden"
"Nazi rejimi binlerce delinin veya Bir hkmet darbesinin
254
CoGiTo, '96
Punk Grsel slubundaki Ha
sonucunda da gelip derece derece, bir yer-
insanlar o bir nk O'nda kendilerini
Don DeLilio'nun Mao II' sundaki Mao Tse Tung Liliana Cava-
ni'nin O'nda kendilerini de Adolf Hitler Aksine,
Don DeLilio'nun ve Liliana Cavani'nin Michel Foucault'nun ge-
en berbat, en grgsz ve en tiksindirici" kk Ne var ki,
Liliana Cavani'nin derdi N azi rejimini iktidara getiren kk burjuvalar ve "ze-
asla. O, cellat ile kurban perdeye "biraz
yaymak niyetindedir. Liliana Cavani'nin Gece Bekisi iin ilham Dachau top-
lama 18 ile 21 3 olan bir Auschwitz'den
gelen sosyete mensubu bir Dachau'da "en gzel kaybeden
dair bir yapan Liliana Cavani'ye, iti-
baren her Dachau'ya dnp iki tatilini orada ancak bu
na bir neden Auschwitz'den kurtulan ise, sonra ailesinin
dnmeyerek sefil bir srmeyi tercih syleyerek, N azi rejimini ken-
disine her zaman masum iin
Gece Bekisi filmini ekecek edebiyat doktoruna.
Max' e dnmesi yahut Dachau'daki gen her
da Dachau'ya tekrar geri dnmesi, bana gre, tarihi rollerin zaman iinde yer
melerinden bir Adolf Hitler Dachau galiplerin, Yahudi ka-
ise simgesidir. Nazi rejimi bir "N azi" rejimine yenilince, Dachau
Nazilerin, Yahudi ise galip "Nazilerin" simgesine nk, Ya-
hudi 29 Nisan 1945 tarihinden sonra, galip iin" dnmektedir Dac-
hau'ya. kiliseleri ve kampta len Yahudiler'in dikilen 1933 ile
1945 Dachau'ya hi benzemeyen bu yeni Dachau'da kendi
nin" zafer duygusunu Gece Bekisi'nin da, bu Yahudi ka-

Lucia, Max'e asla Eros iin dnmez, grnmekten
u iin geceleri o adam, orkestra eski
ok O'nun ayna'daki yer sureti iin dner. ge-
"dzen" Max' se, Max'in "dzen" Lucia
rollerin zaman iinde yer zafer duygusu ancak byle
Auschwitz'den gelen evet, kurbanlar her zaman masum
her mutlaka bir "N azi"
Gece Bekisi iimizdeki New York'taki mzayede de
iimizdeki Yahudi koleksiyoncu Alec Tulkoff, toplama kampla-
kurtulan Yahudiler'in Nazilerin kirli grsel bir paraya sahip ol-
onlarda "birer zafer duygusu sylerken, ok
Punk'lar da, ha simgesini zafer duygusu iin ke-
soluk ahududu reeliyle sabah
posta tabanca polisler-
deki, gvercin ve apraz bulmaca saatlerindeki sistemin "dra-
matize grsel ha ile mjdesini" btn top-
luma yaymak
'96
255
Meksika'da Zapatista gerillalan, 1994'n daha birinci gnnde Salinas de Gortari'ye ilan ettiler.
Nunez, Sipa Press, 1994)
BiR MoDERN Ac
OLARAK TERR*
mer Lainer
1970'lerin sonu ve zellikle 1980'li birlikte devlet ve kurulu dzenler
eylemlerine bir mcadele yrttklerini syleyen hareketleri, ideoloji-
lerine gre bir yana kategoride, "terrist hareket"
eylemlerini gerekelendirdikleri ideolojilerin ikincil
bir bir "terrizm" tezahrleri olarak grlmeleri ge-
ne sren bir ve lde de benimsetildL
Bu terminolojiye basit bir nk ilkin, bir ha-
reketin ncelikle ideolojisiyle ve yn-
temlerin siyasal bir amaca devleti ele geirme hedefine matuf kabul edi-
lirdi. Yeni terminolojiyse bylesi bir ya zaten ya da ciddiye bir
varsaymakta veya ima etmektedir. Ama bizatihi eylemin kendisidir
ve terr olmak korku, ve duygusuyla tatmin olmak-
Btnlkl bir siyasal iin, o ve
korku devlette toplumda istenmektedir. Nitekim bir "terr eylemi" nin
da bu biimde sunulur. bir iktidar, devlet
onun mensupianna ynelik olsa da bir "terr eylemi", "hepimiz" in kendimizle
benzerlik l bedenler, gvdeler, insan yzleri, -bizde de bir
benzeri bulunan- tahrip grntleri ile sunulur. byle bir su-
,. mer Lainer'in Cogito dergisi iin bu tmyle bir sonucu Express dergisinin 16 Mart 1996 tarihli 113.
da
'96
257
mer Lainer
devlete bir darbe de olsa bir gcn
izlenimini -giderek ise bu izle-
nimin toplumun kendisinde, tek tek bireylerin kendileri iin duyulur olaca-
emindirler.
Ve zaten "terr eylemi" herkes, hepimiz olabile-
bir midir?
Fakat, her ne kadar devlet ve kurulu dzen szcleri, bu anlam ve
dan yararlanarak sadece "klasik" mcadele iinde davrananlara
onlarla ideolojik olmakla birlikte hareketlere de "terrist"
vurmaya ise de; yani "terrizm" ciddi bir maniplasyon
olarak ise de; bu 1980'li birlikte siyasal terminolojide yeni-
den boy gstermesi hi de nedensiz Devlet ve kurulu dzenierin kapsam ve
kendilerine uygun hale getirmek iin, ok nemli
etmelerine ortada gerekten de "terrizm" ele almak gereken
bir olgu(lar kmesi)
Bu olgunun kendisini ele almadan nce, onunla ama temelden
olgulara gerekiyor. ilki, yine 1980'li hale gelen siyase-
tin bizatihi kendisinde derin Modern kuran fikir ve dinamik-
ler zerine olan "siyaset yani siyasetinicra ynetenler ve
ynetilenler "siyasi hemen tm kurum, ve bu-
gn hangi lkeden derece derece ya ibaret ya
yerine getiremez ya fiilen terk et-
veya ya da etkide bulunur hale Bu
olgunun ynetilenler grnm, ya siyasete tam bir ilgisizlik veya siyasi
tercih ve siyasi tayini biiminde tezahr eden bir
medir.
Bu toplumun orta-alt pe-
bir sistemin gibi kabul etme fikrinin lsnde
"siyasal bir gvence, bir dayanak olmakla birlikte; daha
manzara dikkate bir biimde
nk toplumun daha ok ynl bir
suzluk, gvensizlik i ie bir
bu durum. Her ne kadar her toplumun genelde ortalama gelir dzeyi ile
olarak bu potansiyeli sakin grnmekte ise de 20.
son giderek retim ve toplum dzenini belirler hale gelen bilimsel
teknolojik devrimler bu alanda dizginlenebilen bir
la toplum itme- motoru gibi hkmn icra etmekte ve o devrimleri kendisini pe-
iin kullanan devlet ve dzene umutsuz, irrasyonel bir fke derin-
den
bir yandan devlet ve dzen, bu sarabilecek tepki
bir toplumsal dayanakla kullanmaktan fizik
gcn bir zeminine oturtmak iin orta alt ve toplum
"anti-terrizm"in steril "ideolojisi" ile bir politik
te yandan ise "dn" e kadar o veya belirli bir kesimini de y-
ile mcadele" nin iinde -yani hedef
seimi eylem tr ve biimi konusunda ideolojik belli ve kurallara uygun
olarak- eylemde bulunan hareketler, hem ideolojilerine hem eylem tr ve biimlerine
CociTo, '96
Bir Modern Olarak Terr
hem de bizzat kendi i bu derin fke ve umutsuzluk hale
gelmektedirler.
ki; terr siyasal literatre ilk kez, modern
toplumsal devrimierin zirvesi Devrimi ile Burada, kurmakta ol-
kurulmakta olan bir dzenin mutlak ve inanan bir hareke-
tin tam bir tehdidiyle yz yze anda kendi ve yok edici gcn
dizginsiz bir ve her biimde kullanma ile
bir terr Robespierre'e gre Fransa Devriminin terr
despotizmi" dir ve byle iin de sonuna kadar Fakat
devrimindeki bu ilk -orijinal- hali de gstermektedir ki; terr bildik si-
yasal zellik ie de dnk Bildik siyasal
dnk" nitelikte terr -bu dnk
olacak kadar- "ie dnk"tr. Terr bizzat eyleyicilerinin kendilerini
mak" iin kendilerine de bir pratiktir. Dnemin bir Jakobeni
"kendi kendimizi temizliyorsak, bu elde etmek iindir"
der. O halde terr eyleyenlerin kendi ilerindeki "hain"lere, "grevini ak-
satanlara dnk olarak onun dnk "adil"li-
en gl etkendir. ihanet, hata gibi
zaaflar tecessm tohum halinde herkeste - belki sadece
hareketin olmayan!- mevcut zelliklerdir. hareketin
en ileri olabilirler terr
hareketinin temel bir gstergesidir. "Devrim kendi yer" bu
iinde
Ancak bu byk blm "terrn iktidar istisnai bir dne-
me zgdr. Daha sonra, 19. sonu ve 20. yine
bir terr da hareketler ortaya Bunlar iktidar
iin, kendilerini ve toplumu "yeniden yaratacak" terrn bu "ie dnk" y-
nn tutarak, bu nndeki ilk engeli mevcut devlet ve dzeni
-"mutlak yok etmek iin eyleme ynelen hareketlerdi. Uygu-
"mutlak kurum ve ile kesin olarak daha
sonra halka bir ykl idiler. Geri ideoloji-
den yola kimi hareketler bu biraz aarak devlet ve dzenin resmi temsilci-
lerinin toplum/halk iindeki acidettikleri ve zmreleri de
hedefi ve bu yzden st-zengin topluca bulunduk-
mekanlarda icra edilen bombalama eylemleri ile "terrize" de top-
lumun alt bu terrn kendilerine bilmekteydiler.
Mutlak cisimlendiren devlet ve dzenler yerlerine "mutlak uyum,
ve bir gelecek vaadeden yenisinin ama ok
gemeden da bu vaadi bir noktaya
bu vaadi umudu besleyen temel da ker. O var-
devlet ve dzenin gc ve o umudu
potansiyele sahip fikridir. Bylece "ideal bir gzellik" olarak benim-
senen umut onu gerek hibir dair karamsar "bilgi" nin ev-
resini bir gibi bir nefret ve fke enerjisinin Bylece ye-
niden beliren "terr ilk -orijinal haline-
gibi grnr. Bu haliyle hem bizzat eyleyicilerine ve potansiyel"in
olan halka, hem de dnk" olarak ift ynl ile mo-
CociTo, '96
259
mer Lainer
dern yeniden gibidir. Ama o ilk halindeki
mutlak inan ve gelecek umudunun yerini mutlak bir umutsuzluk ve "gele-
cek korkusu" Geri zellikle mmkn potan-
siyeli" ine sylem korunuyor gibidir ama hem "usll", bir mahiyete brn-
ve hem de ilk halinde hayli geri planda bir olan
motifi bu kez halka ynelik sylemin belirleyici
rur. Sylemdeki bu i eylemlerinin esirgeme gibi bir
tertip ve icra
Terrn hem ie hem dnk bir ve yeniden yaratma s-
recini kuvvetle ve kendi evriminin sonunda
ma ile bir imha enerjisine
Ancak onu bu "rme na getiren evrim sreci, zamanda
olan modern devlet ve dzenlerinin bir rme de ierir.
ki, modern devlet ve dzenlerine yerlerini mutlakiyeti
rejimlerin aksine bir cumhuriyet, bir demokrasi ve fikirler, on-
lara gn alan ve en kendini "terr" de
biimlendiren bir itici gcyle ayakta O ve fikirler
ve fikirleri srece ve oranda devlet ve dzenler de bir cum-
huriyet, bir demokrasi
olarak o fikir ve byk lde
rn ise -ki yledir-, ve halkta potansiyel olarak olumlu bir
g var ifade eden ve bunu temsil eden o fikir ve inan-
o ve "zaten geliyorsa
ve -temsili- demokrasilerin de temel ile kal-
demektir.
O halde, bu blmnde zetle modern belir-
"siyaset derin -ve galiba zmsz- bir yz ynetenler
ait kurum ve rmesi ise, br yz de, o
dzeyi tarihi boyunca fikir ve daha uygun hale gelmeye zor-
layan "taban"daki dinamiklerin "terr biimde-
Bu iki yz ierikte ifade eden terim
Yani siyasetin modern Bunun
da "modern sona tesbitine 1980'li denk
tesadf
Ya znde kendi kaderini kendisinin inan ve yer
siyasetin tmyle yok ya da bu kez o inan ve tm
kapsayacak bir ufka olarak yeniden ve yeni "biimiyle" Halen iinden
kaos srecinin sonunda bu iki ihtimalli soru da
260 CociTo, '96
TERRN AHLAKI
C.A.J. Coady
iyi,
Bomba atmak kt;
Terrn ise, gibi,
nemli olan: ten kimin
Terr zerine bilimsel ve alt-bilimsel terr bir tr ideoloji gibi
ele alma olduka gl grlmektedir. Terre her zaman
olarak de lde gldr. Her iki de, 'terrizm' teriminin
zerinde byk lde bir beraberlerinde el ele giderler.
Ben bu ortadan ve ilk bir rn oldu-
ve bu terrizm konusunda daha net zmlemeler
gibi ikinci de ve hatta ikiyzllk gibi iermelere neden
ileri Son olarak, ne tr hedef kategorilerinin devrimci ah-
lak nesneleri zerinde neri denemelerinde bulunacak
ve benim btnne itirazlar zerinde
Terrizmi bir ideoloji olarak yzeysel bir szck ben-
-izmle biten ifadelerin ideoloji ya da inan sistemleri
iin szcklerde geer- fakat sz konusu sonundaki
-izm'in, yntem ya da greceli sistematik bir gnderme
grlr. Terrizm zerine onca bir biimde, terristle-
rin kendilerinin, ya da terrist olarak kabul edilen
larla
1
Roger Woddis, "Ethics for Everyman"; The New Oxford Book of Light Verse' den ve Kingsley Amis d zel
(Oxford University Press, 1978), (s.292).
261
C.A.J. Coady
I- Gney Amerika'da byk etkilerde bu-
lunan devrimci Carlos Marighela, lm tarihi olan 1969
"Kent (Handbook of Urban Guerilla Warfare) terrizm diye
iki paragraf olduka 'Benim terrizm-
den diye yazar, fakat bu ne ka-
dar olsa da merkezi bir terrist ortaya ve terrizmin politik he-
defler iin bir ara gsterir. Adam ya da muhbirlerin (gazete-
ler kesinlikle, da muhtemelen "terrist" olarak
ldrlmesi gibi teknikleri ele yerlerde Marighela, bu tr
eylemlerin, devrime daha byk politik amalara hizmet belirt-
ve bu tr askeri tekniklerin ger-
ekten de bu byk amalara gstermemeleridir, ama bu
bir meseledir; buna ldrme eylemlerinden sz
ederken yazar: casuslar, hizmet edenler, h-
kmet iinde yer yurtsevedere su ya da yakalamaya fa-
ve polise ispiyonculuk edenler gibi insanlara lm vermeliyiz."3 Bu
larda gibi Marighela'ya gre, saptanan kategorilere giren l-
drmek, zellikle savunulabilecek bir tr hukuki ceza olarak
dirilir.
II- Bir nemli ve Gney Amerika devrimci hareketlerinin szcs
olan Regis Debray, Devrimde Devrim? terrizmi" olarak
yazar:
olarak terrizminin hibir belirleyici rol olamaz, politik dzen iin
bir tehlike Fakat temel bir mcadeleye, mcadeleye ta-
bi durumdaysa askeri stratejik bir binlerce askerini hare-
ketsiz zaten motivasyonlada koruma grevi stlenen
elini kolunu ... hkmet, hkmet iin, her yerde mlk sahiplerinin
korur; gerillalar ise herhangi bir yerde herhangi bir korumak zorunda

Bu da gibi terrizm ya da terrizm diye ad-
bir ideoloji ya da uzun-sreli eylem hedefi olmaktan ok uzak bir biim-
de, bu tr bir hedefe hizmet eden bir ara olarak Terr bir biimi
ve de ncelikle bir ara gre bunda bir yoktur. ola-
rak kabul edilmesi gerekir ki genel anlamda kendi iinde bir hedef gibi ele alan-
lar varsa terrizmiin de Buradakinin ortodoks mcadele-
ler ile paralel bir da de, I. Dnya
na gsterilen tepkileri okursak, neredeyse kendi kendine yeterli bir ama,
ya da erdemle bir gibi ele alan bir arzunun
grrz. Julian Grenfell'in derlernelere giren Into Batl-
le'da ("Harbin kendi nesiinin iinde ok iyi
ifade ve zeki bir adam olan Grenfell cepheden annesine mek-
tupta der: " ... Kocaman bir piknik gibi ama
Kendimi hi bu kadar iyi ve mutlu Pusuya Al-
Carlos Marighela, of Urban Guerilla Warfare, Carlos For the Liberalian of Brazil derlemesinde yer
John Butt ve Rosemary Sheed (Harmandsworth: Penguin, 1971), (s.89}.
3 kitap, (s.87).
4 Regis Debray, Revolution in the Revolu tion? ev. Bobbye Ortiz (Londra: Monthly Review Press, 1967), (s.75).
5 Nicholas Mos! ey' in H u/ian Grenfell: His Life and the Times of His Death (Londra: Weidenfeld and Nicolson, 1976), (s.239).
'g6
Terrn
vurmak srnerek neredeyse iin madalya
Bu kendi fikriydi, sonu olarak Alman Daha sonra av iki
bu Ekim 1914 tarihli '105 keklik'in ve
diyordu: 16 1 Fino; -17 Fino.'6George Sorel'in zerine D-
politik amalar iin bir ara grd-
kuramsal ereve iinde olsa da, konusunda benzer
bir rahatlama hissi grlebilir.? Bunun bir benzeri daha Franz Fanon'un
bir methiyesi olan Lanetlileri'nde katile ve hatta asalet
iin ldrme eylemi vlr (yine de buna verilen tarihsel rnekler nermeye pek
terrist da, statsn terrn kendi-
sinin ve bylece terrizmin bir tr ideoloji haline verme eyle-
minin, iin kendisinin tesinde bir amaca gerek duymayan bir oldu-
ortaya
O halde kabul edelim ki, kendi kendini bir olay olarak gren
ve terre kendi kendini mazur gsterebilen bir olay olarak bakan terristler
ama izgi iin biz bir kenara Bu tr
incelenmelidir ama bunu burada ya. da terr bir ara ola-
rak grmekle bir biimde ama olarak ele almakla bitirenlerin ol-
sz mmkndr; bu ahlaki nemli bir izgisini
ama bu durumda, bu tr eylemlerin bir ara olarak grnmesi gibi st bir
kabullenme olur. Genellikle byle iin, yine byle
ineelenmeleri gerekir.
zerine ne srlen de genellikle bu
Clausewitz'in aralarla srdrlmesidir" szleri sarf edilir ve
bu hedeflere varmada ile ilgili bir gelir. ah-
zerine gibi son da bu
bu salt formln yetersiz Arzu edilen
politik hedefler etkili olabilecek ahlaki uygun gr-
lemez ya da en pek ok insan birlikleri-
nin yenilgisini iin sivillerin de suya ldrc zehir katmak
buna bir rnektir. Benim nedenlere dayansa
da, yok etmek kentlerini kitlesel lrolere yol aacak bombar-
etmenin de derecede bir eylem Ancak, bombar-
zaferi ve o ok inanan insanla-
da oktur. Tm bunlar geleneksel olarak jus in bello kategorisi
iinde ele sorulara ve son zamanlarda kitaplar
bu alandaki nemli lde bir geerlilik Ama
benim burada Buradaki en nemli nokta, belli
nemli amalar sylenen) iin ara olarak
anlamda yolunun Birincisinde, iyi hedefler
ahlaki asla uygun dayanarak reddedi-
6 kitap, (s.243).
7
Georges Sorel, Rejlections on Violence, ev. T.E. Hulme (Londra: George Allen ve Unwin, 1925).
8
Fanon, The Wretched of the Earth, ev. Constance Farrington (Harmondsworth:Penguin, 1967). vg
iin zellikle s.73-74'e, tarihten rnekler iin Blm S' e ve zellikle s.210-212'deki rnek 3'e
9
Michael Walzer, and Wars ve (Londra: Allen Lane, 1978); Barrie Paskins ve Michael
Dockrill, The Ethics (Londra:Duckworth, 1979): James Turner johnson, Ideology, Reason and Limitation of
W ar ve (Princton University Press, 1975).
'96
C.A.J. Coady
lir; bu bir iyi hedeflere varma konusunda etkili bir
ki bu da bir tutumdur n-
cs ise, etkili ama daha nemlisi, zellikle ahlaki uy-
gun hedeflere ynelip barbarca veya gaddarca veya adilee
gibi trleri bakarak (Bu son durum tamamen
erevesine uyabilir ama bu, o erevenin Bu
nc tepkiyi isel olarak nk salt
olarak ele olarak sonulara da ama bu
konuda salt ahlaki yapmaz. askeri
larda, ahlaki bir verilmesiyle ilgilenilmesi bu g-
rntnn nemli bir Bunun gelen ko-
num nemli olsa da, onu bir kenara nk benim
hedeflerine varmak iin Devlet savunanlar ile hedeflerine iin
Terrizmin ahlaki sorunu-
nun yer onu savunan bu iindedir.
da daha fazla ilerlemeden nce meselesine uygun
Terrizm bir yntem ise, o halde yine bir soru hangi
yntem? ki "terrizm" (veya
"terr") terimi dar olarak ve politik sylemlerde bu terim ke-
sin bir anlam nk terim olduka duygusal, partizan ve hatta isterik ierikli
ortaya ve bu sryor. Bu tr ne-
deniyle ortaya anlamsal terrizmi hem destekleyenler hem de
kanlar lde ama bu sulamalar, ve yorum-
lar ve ortak bir noktada bir taslak
karmak mmkn grnmektedir. Terrizm konusunda en ok
kapsayacak ve ile politik mcadeleler benzerlikler
zerine bu terimi
dikkatleri bu taslak zerinde toplamaya bu terimin, Laquer
ve Lineberry12 ok iyi tarihsel evrimini daha
Jan Schreiber'in Mutlak Silah: Terristler ve Dnya Dzeni'nde kul-
benim noktam Schreiber terrizmi 'organize bir grup
insanlar iin lm ve lm tehlikesi ieren politik
eylem' olarak olsa da bu belli ynlerden
rilmesi gerekir; bu haliyle "ieren" istenen konusunda
ynlendirici bir belirsizlik En politik eylemin insanlar
iin olarak lm ya da lm tehditi daha olarak belirtilmelidir, aksi
halde politik bir rallide, geen bir motosikletlinin dikkatini bir
lmne yol aan grltl da terrist bir eylem terimini
10 Burada sebebi, yoruma Benim anlatmak tabii ki bir pozisyondur fakat
yasal bir erevede kah bir polis kabul etmekte ama dedikleri
reddetmektedirler. ilgili meseleler zerine ileri srlen iin Jenny "Pasifizm",
Philosophical Investigations 4 ("Felsefi Sorgulamalar 4") (Ocak 1982)'a
11 Yine bu da ama bu makul bir Daha bir askeri hedeflere uygulanan
ile sz konusu meselelere daha bakan sz
etmeliyiz. Bir de kural meselesi Bir biimi olarak tam
bir alternatif olarak gsterilebilirse, bunun belki ikinci ve nc tepkiler belir-
tirebil ir.
12 W alter Laquer, Terorism (Londra: Weidenwelt and Nicolson, 1977); R.C. Lineberry, The Struggle Against Terorism (Terorizme
Mcadele) (Wilson, 1977).
13 jan Schreiber, The Weapon: Terorists and World Order (New York: Morrow, 1978), s.20.
'96
Terrn
eylemlerinin olan da ngrlmesi mmkn
olabilir; bir otoyol yol da birka
ni beklernesi iin ok makul istatistiksel sebepleri olabilir ama bu, olarak o insan-
lmne yol gelmez. Bu tr var-
fakat olan ile, da" az ok tesadfen yle
ve eyleminin onlar bile bir
insanlara ile uy-
gulanan ama tesadfen siviilere de zarar tahmin edilen
nemli bir gerektiren zerine benzer
da bu gibi gerekli grlebilir. Bu tr konu-
sunda uygunsa, tahminen politik iin de uygundur; ben de
devam etmek iin "ieren" terimini,
tre dahil olan diye ele
bir de biraz
tir; zira terrist bir eylem lm ciddi yaralanmalan da olabilir.
kence ya da tehdidi de pekala yaramakta ve daha az olsa da ciddiyette
zarar verilebilmektedir. sebeple, mal zerine uygulanan ciddi trleri de,
pek ok insana gre, terrist olarak -insan iin hibir tehlikesi
olmayan sivil uak buna bir rnektir. O zaman, haliyle terrist eylemin
bir grup
ler zerinde ldrme veya ciddi zararlar ya da tehdit14 ieren politik ey-
lem". Daha sonra "terrizm" terimi, terrist eylemiere giren taktik veya politika olarak

Bu terimin ortaya belli da gz nne gerekir:
I- nemli kabul edilen terrist etkinliklerin zellikle-
riyle ilgili hibir gnderme yoktur; bir ortaya

olabilen ya da olmayan gruplara vermek vb. gibi tipik olarak amalanan daha
etkiler. Bu zellikler nemli olsa da bu zgl politik hedefleri bir
olarak ele "Politik eylem" iin daha genel bir gnderme-
nin burada bizim lehimizedir nk terrist taktiklerin politik
ve hangi niin terrizmi belirlen-
mesi iin grgl bir Yine de, bu iine
hak eden ok genel bir terr taktik etkisi iddia edilebilir, bu da korku
etkisidir. Denecektir ki, taktik olarak terrizmin salmak, korku
yaymak ve bu toplumsal Bu iddia, terrizmin sosyolojisi
ile ilgili bir dahildir ama bunun ilgili bir mesele
myorum. (Burada Martin Hughes'a Paskins ve Dockrill'in
Sebeplerim ynldr. olarak, bu etkinin halinde, korku sal-
mak iin yntem tipleri gibi daha temel konular kalabilir. Hughes'un
konuya bu grlmektedir. korku etkisi, politik
tm bir dereceye kadar ilgili grnmektedir. nc olarak, korku et-
14 Bu tehdit, znde bir terim olarak bu nedenle tehdit' diye belirlemek yersiz ola-
Okuyucu, tehditler de ilgili, tehditleri anlatan ilgili blm

15 B. Paskins ve Dockrilt s. 90, ve Martin Hughes, "Terorism and National Security" (Terrizm ve Milli Gvenlik), Philosophy
57 (Ocak 1982), (s.S). Yine de, benim Paskins ve Dockrill'le fikirde olmam zira onlar 'terrizm' terim-
inin kaamak isterler ve bu yzden devletler tam ldeki
reddederler.
BAHAR '96
C.A.]. Coady
kisi ierse de, terrist korku ve moral knts yaymak iin
glendirrnek ve meydan okumak iin ortaya da mmkn grnmektedir.
olarak, diyelim ki lmn ieren bu tr terrizrn ierme-
yen olarak ele almaya zorlanan bir gidilebilir. Bu son nok-
tada, terimin korku gibi daha ilerdeki bir ierme bulunur, n-
k uygularnada ortaya de korku salma gnderme yaparak taru-
iinde rnekler bulma girersek, o zaman daha nce de sz edilen
bir sorunla bu da grgl bir
lara seenlerin zgl nedenleri iine koyarak n Tabii,
kalan insanlara genellikle panik ve moral
kntsne yol aan trden korku olarak yad-
stelik bu da kabul edilebilir. Ne de olsa bu
taktik "terrizrn" olarak Yine de, ileri srlen nedenlerden
iinde bu tr rnotivasyonlara herhangi bir gnderme tercih ediyorum. Dil
felsefesi, bir terimin gndereni veya kaplarmmn, gsterilen belirle-
rneyen (belirler grnse bile, bunun belli bir yklernle sabit ol-
gibi bize Bana pyle geliyor ki terrizrn ve korku salma
benzerlik yaratan bir
mn en nemli zellik bana ama korku salma nedenlerin-
den benden daha fazla etkilenen okurlar iinde bu tr genel var-
yan gndermeler katarak yapabilirler. O zaman "ve
korku salma ya da yaratma ieren" szleri "organize grup" szlerinin
eklenebilir. Korku etkisine bylesine ve bylesine ikincil bir gndermede bu-
lunmak, srecini ok fazla etkilerneyecektir. Bu sonunda korku ve
terrizrn sonucu ortaya konular zerinde
II- gibi terrizrn, devrimcilerle veya gruplarla
bir taktik Hkmetlerin ve yetkili hkmet politik
terrist yntemler ya da kullanabilecekleri
cesine pek ok insamn yoktur fakat bu tr genellikle naillik
veya Tabii terrizmi politik belli bir tr
olarak grrsek (ve bu da, bu ifadenin ve trl kulla-
merkezi olarak grnyor) o zaman gler ve bu gleri kullanan
farklardan ziyade yntemler z-
ve benzerlikler bizi kesinlikle ok demektir. Aksi halde terrizrn terimi-
ne, "dik terimini yalmzca bir durum ola-
rak ele gibi riskine gireriz; noktadaki paralellik
gc" olarak betirnlenebilir. Tabii, terrn Devlet de Devlet-
gruplar zel kurarnsal yol
gerek yoktur. Ben daha ilerde bu konuya da
III- izinde giderek, kirnilerinin "masum" terimini daha uygun
yerlerde ben de terimini Her iki terimin de kendine g-
re ve ifadesini tercih etmemin ne-
denleri yorum daha "masum" terimi ise ynlere git-
meye daha rnsaittir. zerine geleneksel ve "rna-
surnlar" kategorisi genellikle kategorisine girer, bylece
su ya da rnasurniyet yklenecek zihinsel dururnlar ve sonusuz
malarla yoldan olunur. Ama bu konunun da daha sonra girece-

266 CoGiTo, 'g6
Terrn
IV- Terrizrnin ve geen rastgele hi sz
etmedim. Bundan zellikle nk yol
Benim de terrizrnin rasgele yani ve
yan hedefler fark Paskins
ve Dockrill'in "rastgele" ile btn sylemek budur. te yandan, "rastgele" sz-
kullamrken, terrist rastgele, sanki ve bir
iin terrizmin fikrini iletmek isterler. Oysa bu,
insanlara ve olan tm iin kesinlikle geerli
dir; terrist zerinde de genellikle epeyce ve seim ya-

V- Yine de, "rastgele bir meseleyi daha nce
ve nemi ve bunun terrizmin
konusunda benimle fikirde olan okurlar yine de terrizmi jus in bella'nun bo-
olarak daha bir biimde tercih edebilirler. (Bu dik-
katimi iin Michael Stocker' a Bir poli-
tik hedefiyle ilgisi nedeniyle de tr nedeniyle ahlaki ynden
herhangi bir politik terrist eylem Bu kul-
dilbilimsel olanaklara tahmin ediyorum ama btn olarak ba-
benim daha dar olan yola "terrist" terimi ile
ifade edilen inamyorum. devrimci bir
grup, esir veya hatta sonra esirlerini ldrme gibi ahlak ama
mstesna bir askeri bu tutum ahlaki hak et-
se de, iinde olmayanlara daha bir
tarzda ele gerektirir. Bu her iki durumda da te-
sine sz konusudur. Ne olursa olsun, terrizmi daha bir
kavramla ele almakla benim ileri amalar fazla etkilenme-
yecektir.
terrizmin politik amalar bir teknik ya da ara
ve ahlaki bu fikrine geri dnelim.
srdrlmesi iin, Devletin ve kendi hedefleri hare-
ket eden devrimci rgtler gibi tekniklerinin
ahlaki arasmda bir benzerlik aramakla Buna olarak
bu tr dahili ve bir
tezattan sz ettim.16 de, terrizm sorunuyla da ilgisi bu tezattan do-
ilgin sonular zerinde durmak istiyor ve Devlet (zel-
likle kendi devletlerinin) sz ederken belli bir devrimcilerinki gibi
sz ederken (dahili) bir dikkatleri
ekmek istiyorum.
ya da dahili perspektif ile belli bir eylem ya
da politika genellikle mmkn olur. Bunun byle ol-
anda ilgilenmemizi gerektirmeyen kuramsal zellikle-
rinden kaynaklanabilir; somut dzeylerden bakarsak bu nokta yeterince r-
sivil srmektedir; bu nedeni yalmzca sa-
olarak ldrlmesi bir de o zamanlar verilen
l6 Bu tezat yazarlarca da rn. G.E.M. Anscombe'nin War and Morality'de yer alan 'W ar and Murder", Richard
Wasserstrom'un (Belmont: Wadsworth, 1970); Thomas N age!' "W ar and Massacre", Philosophy and Public Affairs 2 (1972);
Michoel W Just and Unjust Wars ve Jeffrie G. Murphy'nin "The Killing of the Innocent", The Monist 57 (1973)
br" derken fikir sylemek ya da ima ebnek istemiyorum.
CociTo, '96
C.A.J. Coady
ama iin etkisiz bir ara olarak grlebilmesidir- ve "diz-
ginlenemeyen terimleri bu tr durumlar iin daha uygundur. Bununla birlikte, sa-
tarihi bize, bu iki ahlaki perspektiften reyen olduka grlebilece-
rnekler verir. Tek ldrlmesi olan ve bu nedenle
dahili perspektiften ahlak oysa perspektiften "hak
verilen" olaylardan II. Dnya mttefiklerin Alman
ve Devletler'in Nagasaki ve nkleer bomba gibi olaylar ok
belirgin iki rnektir. ("Hak verilen"i iine nk, sonradan
bu gibi kendi olup du-
yulabilir. zellikle Alman gya arzu edilen sonu-
ca, Alman sivillerinin moralini bozmak ve bylece daha erken sona erdirmek gibi
sonulara Yine de, etmemek iin, o zamanlarda bu tr hesap-
lara da sylemeliyiz.) O halde, ahlaki konusunda bu iki
ok nemli ve olduka byk bir Bu ikisi
hakemlik yapmak ok zor bir grev ve burada buna hi Be-
nim terrizm etmek-
tir ama bunu yapmadan nce bir ka yorumda bulunmak istiyorum. be-
nim kendimi dahili pozisyona daha sylemem samimiyetsizlik olur.
politik ya da konusunda dahili pozisyon, hala Uygar-
diye (biraz da mahcubiyetle) ahlaki iine iyiden iyi-
ye olan ya da olduka genel olan ahlaki
gibi grnmektedir. ncs, ahlaki fayda-
ya da ular giderecek yol konusunda
da yer mmkn gzden Sz ko-
nusu edilen ve bu yzden tm durumlarda da, hesapla-
her zaman savunmakta mmkn-
dr. Yine de son zamanlarda yazarlar belli durumlarda
hesaplara gre hareket edilmesi ileri srmektedirler; te yandan di-
yazarlar ise bu gibi durumlarda da herhangi bir tercih yi-
nelemektedirler. Drdncs, politik dahili biim-
lendiren, sz edilen yasal, ahlaki ve teolo-
jik o uzun gelenek zamanda bir de, en bir dereceye ka-
dar, olduka kltrel sahip profesyonel askerlerin
lerin Alman nfusununun ok merkezleri bombalama stratejileri bu nedenle o
tarihlerde zamanda rtbeli tara-
da ahlak olarak (nk bu ka-

konusunda ve dahili vurgula-
sebebi, terrizmin pek ok durumda, ikiyzllk denmese de,
hesaplara nk Devlet'in i sa-
veya ayaklanma) bir tr savunurlarken
devrimciler) btnyle tr bir sa-
vunmakta etmektedirler. Zira, Devlet terrizmi gibi eylem szde hizmet ettikleri
iyi amalar diye Dresden'in gibi kendi Dev-
17 Michael Walzer der. askeri hedeflere
ynelmesi ve siviilere en az zarar verilmesi konusunda olumlu geilmesi derinden hissetmekteydiler.
Hitler'i taklit etmek kendilerini ondan ]ust and Unjust Wars ve
(s.257).
18 1940'da Neville Chamberlain'in bu tr "alakau bombalama nerilerini usalt terrizm" olarak nitelemesi de ilgintir. Bkz. J.F.C.
Fuller, The Conduct ofWar, 1789-1961 (Londra: Eyre Methuen, 1972) (s.280).
268 CociTo, '96
Terrn
leti olarak ldrlmesini ahlaki
standart benimsenebilmektedir. Bununla birlikte yine insanlar
ya da devrimci eylemleri daha bir zemine kaymakta ve
kalan ldrlmesini dahili standartlarla Sz ]w-
nusu olan devrimci eylem ise, devrimi yasal, nedeni da olsa, ve dahil olduk-
eylem devrimci iin yntemlerinin ahlaki y-
nndedir. Devlet ve sz konusu ise bu yerini tamamen dev-
rimcilerinkinde inkar edilen
elde edilebilir: her iki tr durumda da tepkiyi ya da her
iki durumda da dahili tepkiyi benimsernek Ben bu ikinci tip benimsernem ge-
hissediyor ve ya da zamana ya da yere
her trl ahlak terrizm itiraz ediyorum.J9 Acaba bu, hem hem de
devrimi ahlaki reddetmeye mi Bu ok ciddi bir konu nk hem
modern hem de modern devrimler terrist ve stratejilere kendilerini faz-
laca en rnek sivil nfusu ama bir de
ekinierin talan edilmesi, kylerin kyllerin kat-
ledilmesi ve ge gibi ya terrist ya da terrizm ieren tek-
nikler Devrim paketler, umumi yerlere bomba
mek, sivil ve ldrmekle tehdit etmek, rastgele l-
drmek ya da sakatlamak gibi yntemlere bilinmektedir. Bu tip prose-
drler mecburi ya da ise; o zaman ve devrimler ahlaki
ma belki de modern iin gerek mcadele budur. ka-
(pek veya henz) ikna o halde devrimierin te-
rrizme (ya da diyelim ki marijinal veya kazara)

Bu kendisi her iki da ve
gibi bir getirir. Bu ahlaki nemi kavra-
yan yazarlar yine de modern toplumlarda bu sz konusu olama-
iddia ederler. Bu yazarlar, modern iki ordu-
nun iki ulusun ne srer; bu kimlikler ekonomik ve ruhsal
olarak ylesine ki, bu yzden bir ile gerekten
bir rol ya da fark olamaz; bylece bu ahlaki size
eden bir askeri ldrmekle o askerle ulustan olan bir vur-
mak edebilecek bir fark yoktur. Bu sonu, geersiz ye-
tecek kadar sama ve irkindir ve gnmz etkili bir biimde
hepsini tam olarak buraya geirernem ama
yan insanlara ya da ldrme temel vurgulayabi-
lirim. Buna gre, birini savunulabilir bir eylem olabilmesi iin (idam ce-
gibi zor bir bir kenara o anda bize veya fiili bir
ya da ok irkin bir ceza verilmesi gibi bir durumun
sz konusu gerekir. Ancak o zaman znde savunma olan iin
birer hedef edebilirler. Bir de fiili olarak ekmeyen ama yine de "sal-
19 Dahili eylemlerin diye ama maalesef, en
gerekli bu daha kt sonular kabul eden daha az kesin bir dahilicilik bii-
mini benimsernek de mmkn olabilir. Bernard bu yndedir (bkz. JJ. Smart ve Bernard Williams
Utilitarianism: For and Against Critique of Utilitarianism" (Cambridge University Press, 1973), Bl.S ve zel-
likle s.117) ve Michael Walzer da bu ll. Dnya terrist gz
2
0 zellikle, Wasserstrom'da olan, John C.Ford, SJ, The MoraUty of Oblileralion eserine ve Anscombe ve
Murphy'nin daha nce geen makalelerine
CociTo, '96
Hamas yemin treni. Yaghobzadeh, Sipa Press, 1993)
TPrrn
betimlemesi iine giren zincirlerinden birini ya da
buna ok benzeyen bir betimlemeye giren, eken adama geti-
ren adam gibi yneltilmesinin uygun birileri de buna dahil edilebilir. O
halde, hedef alan elinde silah olan da tesine geebilir ama bunu tm
bir ulusu veya hatta bir blmn ierecek kadar iba-
rettir. Belli gruplar ile olan insanlar nedensel bir
gstererek byle bir gitmek hibir anlam Askerler
yiyecekleri olmadan ama bu yzden kendi va yiye-
cek iftiyi dahil etmesi gerekmez. iftinin etkinliklerinin znde as-
kere, asker iin insan iin besin ve iten ie bu sa-
destekliyorsa bile bu askerin de ama nefret hal-
de askere zorunda gibi), kendisini biri yapmaz.
durum, bugn asker olan tedavi etmeye ya da dok-
torlar ve olmadan bugn asker olan anneler iin de
geerlidir. Bunu daha da olursak, her ulusun iinde, bir l-
kenin silaha hak adil bir talebi eylemiere ka-
olan ocuk, ve nfusun ile si-
lah retimi gibi ilgili bir endstrinin iine girmeyen
uzman ve bu kategoriye girer. Tabii, kimseyi vurmamaya
olan askerler gibi, kendisini politik kurumlara vakfeden ve
aktif rol alan ve sivil bayanlar da olabilir. Fakat genel ahlak tar-
gibi burada da nemli olan makul beklentilerdir.
sivil dair tersine bilgileri elinde silah olan askerleri ele almak
daha Bu konuda ok daha fazla sylenebilir ve ben de gri alanlar
inkar etmiyorum ama zaten sylendi; bu
yzden bu bir kenara ve meselenin bir
ynne gemek istiyorum.
Devlet geersiz
ironilerden biri de devrim destekilerinin onlardan
bir ne srp devrimci bir mcadelede
sylemeleridir.
syleyenlerin, devrimcilerin kuramsal pozisyonla-
daha fazla burada
btn genellikle bir ulus bir ama her iki durumda da
"kolektif su" ya da "kolektif stats" olduka gtrr bir kav-
Yine de ve resmi
Devlet iindeki bir ortaya ok ilgin ve
sorular Bu sorular daha olarak incelemeden nce
miz gereken bir konu daha
Sylediklerimin gz nne ve zellikle ve devrim
ki parallelliklere devrimin ahlaki daha savunulabilir varsa-
ne srlebilir. gereken de bu zira kendi-
lerini ynetenlere uygulayan ahlaki asla grle-
sylenebilir. Buna cevap olarak ne ahla-
ki mmkn ise o zaman bu modellerini dev-
rim de getirmeye gibi rejimler, uy-
bir uydurarak kendi ya da iinde yer alan
CociTo, '96
C.A.]. Coady
alt-gruplara bu tr hatalar grnmektedir. Nazi ve Amin
ynetimindeki Uganda bu tr durumlara rnek stelik Fransa gibi Nazi
kuvvetlerine yeralh geen ve liderleri resmen teslim imzala-
yan lkeler bizleri devrimci modelin olduka bir gtrr; bu
durum, devrimci olan pek ok insan onay
Devrimin, ahlaki bir rnek iin asla demokrasiye
de var sylenebilir. Ben bir demokrat olarak
cevap verebilme gcne ve bu gc iki ya-
tan nedenlerde buluyorum. Birincisi, temelde demokratik olmayan politik
demokratik tuzaklar Gney Afrika, demokrasi
nk nfusunun bir blm iin demokratik teaml geerlidir fakat imti-
yazlar, demokrasilerle politik zelliklere dayanan herhangi bir devrim tar-
kesinlikle ve Tocqueville'den beri po-
litika zerindeki zulm ve demokrasinin yasa meka-
veren derin ve ciddi sergilenen problemierin bilincinde-
dir ler- Kuzey durumu bununla ilgisiz bir rnek Bugn en devrimci
etkilerin lkeler, Gney Amerika' daki pek ok lkeler gibi kk apta de-
mokratik grnen lkelerdir.
devrim biraz daha ama bu devrimie-
rin ve zellikle kim konu-
sunun zerinde durmak istiyorum. Mutlaka gri alanlar olsa da, ve
mayanlar yapma konusunda devrimcilerin fazla ekmediklerine
ederek sze Michael rnek olan Albert Ca-
mus'nn Suikastiler" (The Just Assassins) oyununda, bu
Rusya'da geen bir blmde bir grup devrimci, Dk Sergei'ye su-
ikast karar Sergei radikal eylemlerin
biridir. ldrme eylemini zere seilen adam paltasunun bir
bomba saklar ve Dk'n ileder, fakat iyice Dk'n kuca-
iki kk fark eder ve vazgeer. Camus,
anayiayan birine szleri syletir, "Yok etme eyleminde bile, bir
yol, bir de yol ve
biimde, "Bolivia (Bolivian Diary) ele
geirilen Hkmet askerleri ve politik konulu seminer verilmesi ve sonra da
serbest (gerillalar esirlerini hapsetme sahip gibi nokta-
lara varan bir zen grlr.22 Yine, Regis Debray, Devrimde Devrim eserinde
terrizme bir gnderme yapar ve bu gndermesi de daha ziyade
ancak gz nne onun terrizm dedi-
benim uyup Debray, "binlerce
askerini hareketsiz zaten motivasyonlada fabrikalar, kprler, elektrik jene-
ratderi, otoyollar, halka binalar, petrol boru gibi yerleri koruma grevi st-
lenen elini kolunu bu gibi yerler ordunun te ikisini
eder''23 diyerek terrizminin rol onaylar. ka-
herhangi bir biimde birilerini ldrmek ait
olan ya da olmayan mallara, sivil lm riskini ieren ya da iermeyen
Walzer, (s.l99).
22 Che Guevera, Bolivian Diary, ev. Carlos P. Hansen ve Andrew Sindair (Londra: Jonathan Cape/Lorrimer, 1968). Bu tr
rnekler iin bkz. (s.67,77 ve 92).
23 Debray, (s.75).
'96
Terrn
devrimci General Grivas EOKA etkinliklerinden sz ederken ko-
nusundaki gstermektedir: "Bizler, gibi vur-
Biz ilk etme ele geirse bizi ldrecek olan grevli-
leri ve hainleri ya da istihbarat olan sivilleri vurduk."24
EOKA daha nemli olan devrimci
deti ahlaki hedeflere yneltme ve tercihin bu ynde
labilmesidir.
O halde devrimde, devrimcinin kimlerdir?
Devrimin ortadan hedefler adaletsizlikleri srdurmek
zere en bunlar: ordu ve ordunun ele-
polis ve polisin gizli polis, adaletsiz hkmet
glerine olma eylemine muhbirler,
kayet konusu ynlendiren Bu son kategori Walzer'in
durumu" gibi grnmektedir ama bence ok
da devrimi zalim yrten zinciri-
nin iinde bir yerde gsterilebiliyorsa, o zaman hedef de olabilirler. y-
nnden incelemek zere bir de Kuzey devrimci hareketini ele ala-
tren ve yasalara ve terrizme
rnektir, nk bu ve yapma
yoluna Mountbatten ve teknesindeki ldrlmesi de bir
rnektir; nk teknede yer alan Mountbatten de ke-
sinlikle masumdur. Son Melbourne niversitesine konuk olan bir kriminolji uz-
sahip ederek onu da
hedeflere dahil etmeye Fakat bu, zinciriyle kurulmaya
bir rnektir. Bunun en bir rnek
olan Muhafazakar Kuzey szrusnn ldrlmesi bence
bu rnek de yeterli ama en gznnde bulundurulan
meler Daha somut bir rnek ise, Devlet Gvenlik Dan Mit-
rione'nin, 1970'de Uruguay'da ldrlmesidir. Mitrione,26 Tupamaros ayak-
olmak zere Uruguay'a Uruguay'da-
ki siyasi tutuklulara uygulanan nemli rol dair epey ka-
olaylara bir diplo-
mat gibi Mitrione'nin pozisyonun byle
na inanmak olur.
Devrimci hedefleri bu tr
bakan devrimciler iin zamanda devrimcilerin
betimleme konusuyla ilgilenen gzlemciler iin de nem Tabii, gerekte
gzlemcilerin zellikle de btn devrimcileri terrist olarak betimler ve as-
kerlerin ldrlmesi de dahil olmak zere btn devrimci ter-
rizm olarak niteler. En genellikle "Hr Dnya" ola-
rak yerlerde kurulan hkmetlere ynetilen devrimci sz ko-
nusu bu tutum sergilenir. te yandan, Afganistan' daki devrimciler iin
terrist pek oysa Belfast ya da El Salvador' da uy-
24
Robert Pire/erin (Londra: Paladin, 1972, s.l06)
2
5 Burada nemi, 1944'te Kahire'de Lord ldren fakat kendilerinin yol
emperyalizminin bir olarak grmedikleri bir polisi ldrmeyi reddeden Yahudi devrimciler
Walzer, s.199'a
26 Mitrione'nin rol konusunda ciddi ve iddialar iin A.J. Langguth'un, Hidden Terors (#Gizli Terrler"),
(New York: Pantheon Books, 1978), zellikle s.250-254'e
'96
273
C.A.J. Coady
gulananlarla burada taktiklerin ahlaki vicdanla daha faz-
la ilgili duyuyorum. Tabii bu dilsel yatan varsa-
bize ve mttefiklerimize olan devrirolerin ideolojik
devrirolerin bir biimde
gndergeler uygun biimde Sovyet Blok' u haberlerine de
luk eder.
Bu her ne kadar ve olursa olsun, olduka ilgin kuram-
sal sorunlara yol aar; zira, belli bir devrimci varsayar-
sak, o zaman bu asiler seilen hedefler herhangi bir konusun-
da da sebeplerimiz Bu durumda, bir devrim grl-
yorsa, o zaman ya da devrim ldrlmesi de hak-
Burada da ilgili bir nokta zira yle grnyor ki
konusunda da btnyle dikkat ekebiliriz. Daha nce s-
z edilen terminolojisine bir ve jus ad bellum ilk hareket
olarak silahiara ahlaki bulan ve jus in bella
olarak konusunda ahlaki koyan gn-
derme Jus in bella da terrizm ahlaki ve bazen jus in bella ile jus
ad bellum'un birbirinden savunulur. Michael Walzer, bu
"iki tr iddia eder. bir
srdrlmesi veya bir kurallara olarak yrtlmesi ke-
sinlikle mmkndr.2
7
Sz edilen ilk tre daha nce belirt-
ise bunun, jus ad bellum'un nerilen ya da ierilen
aralarla belirlenen ve akabinde jus in bella belli bir ey-
lem sreci tehlikeye teyit etmek istiyo-
rum. Burada daha ziyade ikinci tr zerinde, yani grlen bir
jus in bella'nun ahlaki uygun biimde yrtlmesi odaklanmak
istiyorum. Bunun hem hem de devrim iin bir biimde mmkn
daha nce gibi, sebepleri olan
btn ldrme eylemlerinin de grlmesinde de bylece nifor-
da, jus in bella ve buna geleneklerine ldrlen si-
villere kadar gnah de ortaya
Bu mudur? Tam de hemen hemen. Bu somut bir
gerek fakat ok nemli bir rtmektedir; bu da bir Devlet'in girmesini
nesnel olgular ne olursa olsun, bu devletin askerleri, askerlerini
ldrmek ya da yaralamak iin iyi birer ahlaki nedenleri ama sivil
nfusu pozisyonda znel bile olsa,
leridir. Bu ok bir alana ulusalliderine olan gve-
niyle ilgili konulardan, size sizin de ederek vermeniz gibi
olduka zgl konulara kadar bunlar sorumlulukla ilgili, anda
ok nemli sorunlar ierir. Fakat, adaletli
belirlemenin genellikle ok zor
durumunda ve yrtenler bile
olsa, ldrlmesi ahlaki en
Ancak bu bir ldrlmesinin ahlaki
problemli fikrinde yer alan gerekleri etme Tabii,
bu pek ok zorunda
27 Walzer, (s.21).
28 C.A.j Coady, The Leaders and the Led, ( Liderler ve Inquiry 23 (Eylll980), (s286).
2
74
CoGiTo, '96
Terrn
her iki da veya her iki tarafa da grne bilece-
ya da olarak olarak gibi gerek sa-
rneklerinde pek ok g ve zerinde d
Terrizm ve devrimci bu konudan olma-
bize neyi gsterdi? Tabii ki anlamda iki tr devrimci ay-
srdrmeliyiz; bunlardan biri, devrim hedef olacakla-
ra yneltilen de yneltilen "Terrizm" te-
rimini yneltilen ve bu
tr kesinlikle Birinci tr ise, devrimci hareketin bir btn ola- ...
rak ahlaki Bu, bylesine ve
olarak yol aan politik eylemlerine gz yolunu
mu acaba? Tamamen duruma ieren devrimci mcadelenin ta
tan ahlaki ynden kolay bir seim kabul o zaman bunun
da ve konusunda gereki bir
gerekecektir. te yandan, ieren devrimin bazen,
ama ok nadiren, gznz ldr-
me eylemleri ok daha (Aldo Moro'nun ldrlme eylemini, terrist
olarak nitelemeden de gerek olan ve muhtemelen
aresizlikleri devam edecek insan daha fazla sempati duysa da benim
ieren devrimin de, gibi, ok ender durumlarda

Son olarak iki nokta var. Benim terrizm konusunda belirtti-
onu bir taktik olarak zerine Fakat be-
nim ama/ ara modelinin gerekiere her zaman uygun
de ileri srlebilir. Bazen devrimci terrizm ve hkmet terrizmi,
belli bir amaca ya da kendi iinde ama olarak gl bir sembolizm par-
olarak, kendi fikrini eylemi olarak Paskins ve Dockrill kitapla-
ve devrim konusunda grnrler:
... olup sorusunu cevaplamak genellikle zordur. Mttefik-
lerin bombalama eylemlerine adeta gibi ok iyi bir-
hedeflere iin bir ara olarak
ok bir konu ileri Bu ey-
lemlere getirmek mmkndr. de geerlidir.
terristlere ne kadar sempati du ysa da kesin olarak bir he-
defin yapmadan kullanmaya bir figr
Fakat tm bu iin iyi bir kuramsal ne-
den grlyor. Devletlerin girmesi, genellikle, bir alterna-
tif terristler iin de durum sz konusu-
dur ... alternatifleri veya durumun ne kadar ciddi
vurgulamak tek yolun gstermek iin girmek demek,
ama iin aralarda mutlaka veya grlebilir bir yap-
mak demek
Bu metnin bir gerek bir motivas-
yonu ifade Yine de bu metinde dikkati eken ilk nokta, terrizmin
hizmet hedefler konusunda kaba yorumlar iin bir
ama/ara modelinden de Buradaki
'alternatifi olmama' meselesinin belli bir anlam iin, ama ve hedefler
29 Paskins ve Dockrilt geen eser, (s.94).
CoGiTo, '96
275
C.A.J. Coady
gerekir; zira, ya da terrizmin belli ama ve
yine de olabilen "alternatifler" her zaman Sovyetler Birli-
ezici girme da alternatifleri
ama hibiri de Finlilerin kendilerini umutsuzca savunur bul-
verdikleri nemi ifade etmiyordu. byle amalar, her zamanki
ama/ara modeli iin fazla dahili ya da salahiyetli grlyorsaitiraz sahibiyle herhan-
gi bir girmeyi gerekli bulmuyorum. Finliler,
motivasyonlardan biri) konusunda ne kadar ciddi vur-
gulamak iin durum, buna paralel devrimci zellikle
terrizm iin de geerli olabilir. Ezilen, kimlikleri ve tehdit edilen bir
toplumun, sahip onuru gerekten etkili ve uygun bir biimde gstermesinin tek
yolunun terrizm eyleminde bulunmak anlayabiliriz. Bunu ol-
gibi tam da tipik bir rnek ama bu, muh-
temel bir rnektir ve iindeki zellikler daha rneklerde de ortaya
Son olarak, sz gibi, terrizm ve korku dnelim. Daha
nce terrizmin, ya da tamamen, korku verme ya da yaratma
ama terrist etkinlikterin bu denli etmesi-
nin sebebinin bu tr etkinlikler zerine
ve gnlk srdrebilecekleri normal zemini onlara
toplumsal gereklikleri derinden bu 'gn-
lk zaten korku ve zaman bunun nemi daha Bu
perspektiften bunu inkar etmek iin bir neden yoktur. Benim
terrizm de bunun neden byle kadar
uzanabilmeyi zira terrn yntemi, kendilerini o iinde olmayan
olarak grmek iin nedenleri olan insanlara Yine de, ne kadar
yaparsa her trl gizli biimi, terrizm kadar olmasa da, normal
bozmaya ynelecektir. Her trl (jargonda ha-
liyle) biimleri polis, asker ve gibi her zamanki figrleri hedef alacak, gr-
masum ama gerekte muhbir, gizli polis ve politik ldrme-
ye dek gidecek, gerekten de ya da tesadfen ya-
ve ldrlmesiyle sonulanarak atmosferi Burada, ter-
rizm ve devrimci biimleri etkili bir daha ortaya
terristler, ahlaki olarak olmayan hedeflere bilerek

Gizli ve terrizmin kategoriler, Martin Hughes'un Philosophy' de ya-
son birinde yeniden Hughes terrizmi "gizli bir
ordunun olarak ve gizli "aktif destekileri
herkesi tehdit etmesi ve belirsiz, dostlarm
da hayli korkutucu ne srer. Hughes'un gizli
sz edilen korku trn tabanlara yaymakla bi-
imde da yleyse bu tr
bir politika terrizmin bir biimde yok-
tur. Bu konuda Hughes, kesinlikle Benim getirmeye
ieren bildiri ve yorumlar yznden ortaya zor olan ger-
ekiere terrist taktikleri hemen hemen hi kullanmayan gerillalar ol-
muhtemel gerekten var olan figrlerdir. Bu "temiz" devrimlerden biri
Castro'nun Batista'ya de (belki biraz daha
30 Hughes, (s.S).
CociTo, '96
Terrn
etkinliklerinde grlebilir. Hughes, ve devrimciler-
den askeri kuvvetiere istemenin nk 'b-
yk bu tr ileri srer. Fakat, her nce
bu Kba ve gibi, dzensiz
dzenli kuvvetlerin byk lde ikin-
cisi, kuvvetlerine geleneksel ortodoks as-
keri zaferler edilir; gerilla ncelikle politik etki ya-
ratmak yneliktir. Vietnam' daki Tet askeri zafer
ama bu yine de Vietkong iin politik bir zafer ve ka-
derini Btn bu noktada ne
ler, devrimlerde hedeflerin ve da tesine gee-

Hughes, gizli aktif destekiler herkesin olarak ele
ilgili somut gsterir ve bu, Bayan Lindsay'in
nde grlr. Hughes der: ''bu rnek, sivil cesaretini
tketmenin devrimciler iin ne kadar nemli bir biimde gstermekte-
dir. Bu ama ciddi tehditlerden bir yola
mek ok gtr."31 Hughes Bayan Lindsay ileri srmekte,
onun "inan ve cesareti" nden sz etmekte ama hibir vermemektedir.
Bu konudaki gerekler Bayan Lindsay Ocak 1921'de ordusuna bil-
gi bir sonu olarak kendilerine de spriz olacak iki
IRA yesi pusuda ve on tanesi de ve idam Bu
Bayan Lindsay ve sebep olarak "kendi kuvvetlerimizi koru-
mak iin bir mecburiyet" diyen IRA Bu (Hug-
hes'nun kaynak olarak Townshend'te32 yer ama ve be-
nimsemeyen bir bir "sivil olarak grlen birinin
ni gstermektedir. Bayan Lindsay'i ldrmesi olabilir,
kurtarmak iin varmayan biri iin onu muhbir
olarak grmeleri bile olabilir, ne ynde olursa olsun, bayan Lindsay'in
gizli aktif destekiler herkesin hedef ve
terrist ileri sren bir teze rnek
Bayan Lindsay'in lm bildirmeden hemen nce Townshend,
"IRA' dnemindeki gerillalar gibi umutsuz terrizm gstermedi-
bildirebilmektedir. uygulama yoluna gitmeksizin kabaca
izgide ve kentte devam Bayan Lindsay'in yks iin
Townshend'in kaynak, tesadfen, H.C. Wylly'nin Manchester'da
Tarihi' dir. Wylly, Bayan Lindsay' i, ve cesaretin byk bir rne-
ni "cesur ve bir olarak betimler.34 Lindsay'in lmnden son-
ra Lloyd George, Valera ile bu isyanlara
ortaya sebep Parlamento'nun asi Savunma Bakaru-
na gre Lindsay bir mektup yollayarak, ldrr-
lerse kendisinin de fakat General
bu mektubu dikkate hemen Mektubun
gn sonra infaz ve akabinde Bayan Lindsay
31
eser, (s.18).
32 Charles Townshend, The British Campaign in /re/and (Oxford University Press 1975), (s.153).
33
eser, (s.152).
34
H.C.Wylly, History of Manchester Regiment, Il (Londra: Forster Groom, 1925), (s.210).
CociTo, '96
C.A.f. Coady
t. Wylly, Lindsay'le birlikte Joseph hi sz
etmemektedir, bu konuda hibir yorum gre Clarke'a
temelde biri gzyle ve serbest
sz pek ok konuda ve yolunu tercih et-
tim. Bunlardan biri btn devrimci stil, taktik ve strateji
iermesi, bir tm organize trdepolitik devrimci
yle bir da "gizli bir anlam yarat-
bu tr bir ierme de devrimci her zaman hedef olarak
nan bir Devletin ulusal iinde yrtlmesidir fakat, tabii ki bir de
nan devrimci etkinlik ve uluslara terrizm Son olarak, hem hem
de devrimci (daha biimsiz ve
ynelik bir kriter iin Ben, kahlan ve
kahlmayan ibarelerine zellikle bunlardan ve hedef-
ler olarak sz etmek daha fakat hangisi
bu merkezinde bulunan zinciri nosyonuna getirme
konusunda hala ve ilke Bu ok zor ve nemli bir grevdir, bu
nedenle bunu incelerneyi bir sefere andaki bu
szn rol ve iki net rneklerin gibi
konularda fikir bana yeterince mutluluk verecektir.
ev.: Aysun Babacan
'96
MoNTESQUIEU'DEN
TERRiSTLERE
PoLiTiKALARI
E.V. Walter
Devrimi terrn hkm dnem genellikle ve ola-
rak Eyll 1793'ten Temmuz 1794'e kadar, Robespierre'ci grubun devleti sre
olarak da, sistematik bu dnemle 1789' daki
Byk Korku ile 1795'teki Beyaz Terr' kapsayan, ikinci Directoire ynetimi-
ne ve 1799'daki Jakoben canlanmaya kadar uzanan iinde sona
lde ve ya da bu terrizm srd. Gene de, teorinin tarihi sz konu-
su srece, reaksiyoner terrler suskundu. Devlet bir olarak te-
rrizmin bu ilkeleri de, zellikle Robespierre ve Saint -Just1 olmak zere,
radikal cumhuriyetilerce formle edildi. Terr devrimci hkmetle
her ve devrim gndeme gelmek zere, devrim teorisinde
bir iz Bylece, 1928'de Mathiez, Robespierre'ci "terrist ..
bugn proleterya ileri bu deneme-
nin terr ile devrim en eski entelektel tarihini
nce, Robespierre ve Saint-Just'n devrimci hkmet teorilerini Montesqu-
1 gndermeler Discours et de Robespierre'den, ed. Charles Vellay, Paris, 1908 DR olarak geecektir) ve
Oeuvres Compli!tes de Sainl]usl'dendir, ed. Charles Valley, 2 cilt, Paris 1908 OC olarak geecektir). trl belirtilme-
eviriler benimdir.
2 Mathiez: Albert, ''La terreur: Instrument de la politique sociale des robespierristes,u Historiques de la Rivolution Francaise,
C. 5,1928, (s. 219).
'96
E.V. Walter
ieu'nn siyasal sosyolojisinden kavramlar zerine ikinci olarak, bu
yeni bir teorik iinde yeniden dzenlediklerini; nc olarak da, Te-
rr'n Devrim'de sosyal Montesquieu'nn
ancak bir durumda var Eserlerinin
sosyolojik ve ele almaya niyetli olmamakla birlikte,
-adli gerekleri bir yana- terr teorilerinin de fe-
sat fikrinin devrim sreciyle ilgili sosyolojik ve bunlara
glge de geri
Robespierre ve Saint-Just kendi devrimci hkmet teorilerini ncelikle, dev-
rimci deneyim Yunan ve Roma malzemesinden
dular, fakat bu srete Montesquieu katalizr grevi grd. Bu devrimci
iin Isparta, Atina ve siyasal tarihleri, siyasal ve iktidar metamorfozla-
konusunda bilgi olmaktan teydi. Bunlar birer siyasal deneyimdi-
uzak birer mitik birer XVI. Louis'nin
Saint-Just siyasal despotu, mitik da Ro-
son Tarquin olmakla Antik kaynaklar bir deneyim
Montesquieu bu deneyimin felsefi bir yorumunu ve cumhuriyet ve despo-
tizm ilkelerinin teorik bir analizini
Klasik devrimci bilinir. Montesquieu'nn etkisi
de bilinir<3l, fakat bu etkinin kesin Onun fikirlerinin Dev-
rim'in biimlendirmeye ve 1791
kabul edilmektedir, fakat zamanda da devrilmesinden sonra
Montesquieu'nn etkisinin ve nk devrimcilerin- zel-
likle Terristler'in-onun eserini bir kenara byk bir hevesle Reusseau'nun fi-
kirlerine da Tabii ki, Saint-Just'n en uzun olan,
1791'de Devrimin Ruhu, birok Ruhu'nu taklit etmekte-
dir; fakat Saint-Just'n iki bir sre iinde terrist cumhuriyeti-
Montesquieu'y bir kenara da ileri srlebilir. Y-
zeysel olarak, Robespierre ve Saint-Just gibi radikal cumhuriyetilerin, Montesquieu gi-
bi tutucu bir fikirlerini benimserneleri zaten tuhaf grnebilir.
halde, Montesquieu'nn etkisinin kesin eserinin birka perspektiften
grlmesi Onun siyasal II. bir yurtsever iin
stelik, onun teorik sistemi -zellikle Tocqueville
zerindeki etkisi ierir ve kontrol
ve dengeler gibi anayasal ilgilidir. Montesquieu'nn eserinin
ya da fikirler, ya da anayasal dar bir bi-
imde onu gerekten de terr teorisi zerindeki etkileri konusundaki
onun siyasal sosyolojisinin perspektifi hesaba
zerine hi glge olan bu yn, Robespierre ile Saint-Just'n
tirdikleri terr teorisi iin oryantasyon ve ereve en az Rousseau'nun ahlaki
fikirleri kadar nemlidir.
Bkz. Parker, Harold Cult of Antiquity and the French Chicago, 1937. Bu incelemede antik spesifik
etkileri ve genel Montesquieu'ye gndermeler kaydedilmektedir.
4 Bir rnek gerekirse, Crane Erinton Rousseau'yu Terr'n filozofu olarak grmektedir. Bkz. Brinton, C. C., The jacobins,
New York, 1961. Bu kitapta, Montesquieu'nn tek yerde, (s.142), Erinton demektedir: "Terrn
ne Jakoben Montesquieu' den bir zellik -ya da en gl yrtme yetkisine
bir gvensizlik- " Bylece, Montesquieu'nn etkisi kontrol ve dengeler fikriyle Daha nceki bir denemesinde,
Brinton Montesquieu'nn Saint-Just zerindeki etkisini kabul eder, fakat bunun "egemen nnde
ileri srer ve "St. Jusfn Terr' gstermesi" Rousseau'nun fikirlerinin bir diye
Bkz. "The Political ldeas of St. just," Politica, 1934, (s. 39, 45).
'96
Montesquieu'den Terristlere
MoNTESQUIEu'NN SisTEMiNDE TERR VE ERDEM
Robespierre, devrimci hkmetin ilkelerine raporunda "devrimci hkmet
teorisinin, bunu getiren devrim kadar yeni ve siyasal
bunun bildiriyordu. Oysa, bir siyasal yani
Ruhu, yeni teorinin temelini gndeme getiriyordu.
Montesquieu'nn eserinde ve ilkeler olan erdem ve terr fikirleri, yeni bir biim-
de bir araya getiriliyordu; zira Konvansiyon'u ynetecek siyasal ahlak ilkelerine
bir raporda, Robespierre bildiriyordu: halk hkmetinin g kayna-
erdemse, devrimde halk hkmetinin g zamanda hem erdem, hem de
terrdr: Erdemsiz terr lmcl, terrszerdem ise gszdr."5 Yeni teorinin anla-
tmyle anlayabilmek iin, Montesquieu'nn kavramak
gereklidir.
Montesquieu, herbiri bir esas ilkeye gre rnek biime bir siyasal
sistemler teorisi "Terr ilkesine despotik hkmetler",
ve ilkesi erdem olan cumhuriyet.6 Herbir ilkesi, bir saatin zembe-
harekete geirmesi gibi, btnleyen ve zamanda si-
yasal g veren "tutku" dur.
Bu tip sistem, mekanizmalar ya da organizmalar olarak gibi,
klasik anlamda ahlaksal olarak da Bencillik ve zgecilik
uzanan bir sreklilik zerine ya da en kts despotizm, en
iyisi cumhuriyet ve olmak zere, bir gre dzenlene-
bilirler. Despotizm tek bir bireyin bencil ynetimidir; cumhuriyet da-
de, zgeci eylemler iin dl olarak bencil k-
kenlenen gerektirir. Herbir ilkenin ahlaki gre de bir kurula-
bilir. tutkudan en yer olan terr hibir ahlaki ham
duygudur. Onur, arada yer alan ilke, drilileri ahlaki karma bir
tutkudur. En yksekte yer alan erdem ise ahlaki bir tutkudur.
Bir cumhuriyette, srdrmek iin -demokrasi iin vazgeil-
mez olan- erdeme zgeci gereklidir. ve dzeyde
aristokratik cumhuriyetlerde, hkmetin ruhu, demokrasiye gre daha
yer alan bir erdem olan Her iki durumda da, tamah ve
bir kaotik durum erdemin alternatifidir. Fakat iin erdem gerek-
mez, nk gc ve kral ile soylular gibi ara gler var o-
lan yoluyla korunur. Despotizmde ise, erdem yoktur
ve zgrlk de yoktur; kaprisle dzenlenir ve terrle korunur.
despotizmde terr siyasal Terrn dinginliktir,
"fakat bu verilemez; bu istila etmeye
kentlerin Terr direnci giderir, nler ve bir
bir arada tutar, nk despotik bir hkmet byk bir nfuz blgesini rgtlerneye do-
olarak Montesquieu despotizmi, ahlaki ltlere gre kendi iinde "yoz"
bir biim olarak grr, fakat yozluk her zaman din, konum ya
da despotik bir hkmete hi bir sre iin istikrar Bu
byk bir despot, sistemi tutmak iin terr srdrmek
DR, 311, 332. (Bkz. dipnot 1)
Montesquieu, Ruhu, eviri Thomas Nugent, New York, 1949, c. I. (s. 81).
7 Isaiah Berlin bu biimleri, herbiri kendi i, dinamik gc ya da ilkesince dzenlenen biyolojik modeller olarak kabul
Bkz. "Montesquieu" denemesi, Proceedings of the British ACildemy, c. XLI, 1955, (s. 277).
8 Montesquieu, Spiril, I, 59.
9 A.g.e., (s. 115-116).
CociTo, 'g6
E.V. Walter
nk kendi spesifik ilkesiyle ynetilmedike, "hkmet kusursuz
Montesquieu herbir ilkeyle siyasal edimleri ve stratejileri betimlerken
Macchiavelli'ninkine benzer bir kuramsal ykmllk varsayar ve belli bir sonu isteni-
yorsa, o zaman belli bir eder.
Despotizmde terrn bir ynetici ve halk ara gler
mini Btn subaylar despotun olarak
ve gleri gvencesiz bir biimde elde ve hibir zaman despotun keyfine
olarak dllerden bir nitelik bu insanlar bir onur
duygusu ve ve bir lde bile olsa g ve
elde edecek olurlarsa, o zaman bir soylu haline gelirler. Bu durumlarda
despotizmin bozulur, nk sistem kendini bir
olur. Montesquieu yazar:
" ... prensin (yneticinin) muazzam gc tmyle ynetimi emanet etmeye ol-
geer. Kendileri iin bir hiebilen ola-
korku cesaretlerini ve en ufak bir duygusunu bile

Montesquieu, tarihsel ve maddi dllerin kontrolu konu-
sunda, ve ynetim kadrosu srekli ve gizli syle-
yen Max W eber'in habercisidir. siyasal ve ekonomik ve
sonucu ve devlet bu gdsn so-
nucu, siyasal sistemlerin ve bir tm olarak
ok nemlidir.12
Montesquieu despotun mutlak gcnn halk iin
nk daha glerin syler:
" ... despotik bir prens bir an iin bile olsa kolunu vazgeecek olsa, bi-
rinci! grevleri emanet bir anda yok edemese, her biter: nk bu h-
kmetin g olan korku halk koruyucusuz ...
Tarih bize korkun zulmnn valilere korku onun y-
netimi biraz kendine
Diren belirtilerine derhal askeri tehdidi yoluyla merkezi kontrol sr-
drlmelidir:
"Prensin yaronda her zaman, gsterebilecek herhangi
bir blgesine blklerden bir birlik Bu ko-
lordu geri kalanlara korku vermeli ve zorunlu olarak kendilerine imparatorlukta her-
hangi bir yetki emanet
tekniklerini gerekli bir despot ynetilme
de byk
"Byk bir imparatorluk, onu yneten despotik bir yetki gerektirir. Frensin
yerlerin uyumlu kor-
ku, uzaktaki valinin ya da yksek grevlinin ihmalini nlemelidir; yasa bir tek
ve bir devlette olarak durmadan olaylara gre
srekli olarak
Byk ynetimi iin en uygun yolun terr fikri sregeldi. Mon-
A.g.e., (s. 28).
ll A.g.e., (s. 26).
12
Bkz. W eber, Max, The Teory ofSocio.l and Economic Organization, ev. Henderson ve Parsons, New York, 1947, (s. 383-384).
13 Montesquieu, Spirit, I, 26-27.
14 A.g.e., (s. 147).
A.g.e., (s. 122).
'96
Montesquieu' den Terristlere
tesquieu' den bir sonra, James Mill "korku yoluyla elde edilen itaat eriminin,
umut yoluyla elde edilenden ok daha fazla artma sahip gzleminde
bulunuyordu. "Herhangi birisinin hizmetini deme en ok binlere
kendi insanlara korku yoluyla dayatma
ise milyonlara 16
Despotizmin onun byk ynetimine uyarlanabilmesini ve
fakat bu zamanda tarihteki ok despotik
rejime de yol ileri srer Montesquieu. nefret etmesinin ve
sevmesinin despotizmin ve srdrlmesi
kolay bir sistem insanlar her zaman despotizme ayaklanmazlar.
hkmetler ok daha "Despotik bir hkmet ise, tersine, sanki daha
ilk kendini ele verir; sona tekdzedir; ve onu kurmak iin
her kapasiterun bir
Diren abucak ve kesin biimde sistem etkindir:
"Despotik devletlerde, hkmetin en pasif itaati gerektirir; ve bir kez pren-
sin istemi bildirildikten sonra, istem olarak etkisini Burada hi-
bir ya da hibir ara, ya da itiraz nerilecek
hibir mutlak istemine kr krne boyun ...
Burada insana hayvanlarda gibi, igd, ve
duygular, evlat ya da anababa onur ya da gibi
nedenler ileri srmenin pek buyruk ve bu yeterlidir."18
Btn hkmetler genel sonu bu da z-korunma-
ama herbirinin zamanda bir de belli bir hedefi Despotik devletlerin he-
defi prensin keyfidir. Ne olursa olsun, bu hedefe ynelir, nk bunu elde et-
mek iin gereken "Despotik bir hkmet, zalim bir
btn kendine yapar."19 "despotik gcn te-
rr ylesine byktr ki, bunu zerine geri teper."20
durumu bylece eylem ve hediyeler yoluyla ha-
rekete geirilmelidir, nk "ne onur, ne de erdemin bir despotik hkmet-
te, insanlar yoluyla eyleme itilebilir."21 Kle bir t-
releri, bir "hkmet denetimlerini iin bir
despotizm kltr gereklidir, ve kltrel temel siyasal tehlikesini

"Despotik bir imparatorluktaki adet ve trelerin hibir zaman ge-
nemli bir nk hibir bundan daha sratle bir devrime
yol aamaz. Bunun nedeni, bu devletlerde hibir yasa yani yasa denebilecek hi-
bir yasa adetler ve treler ve devirecek her
yi devirirsiniz."22
Despotik sistemlerdeki, Montesquieu'nn terrle bu siyasal
dinginlik, siyasal garanti eden sistemlerde bulunan zihinsel dinginlikten t-
myle "Bireyin siyasal herkesin kendi
sinden kaynaklanan bir zihinsel dinginliktir. Bu sahip olmak iin, bir
l6 Mill, James, Analysis of the Phenomena of the Human Mind, 2 cilt, Londra, 1829, I, 166-167.
17 Montesquieu, Spirit, 1.62.
18 A.g.e., (s. 27).
19 A.g.e., (s.129).
20 A.g.e, (s.192,193).
21
A.g.e., (s.65).
22 A.g.e., (s. 307-297).
'96
E.V. Walter
bir insandan bir hkmet
Gene de, Montesquieu despotizmde terrn siyasal oldu-
sylese de, terr br sistemlerin tarihinde de zaman zaman sreli olarak be-
lirebilir. Cumhuriyetlerde terrn "Bir cumhuriyet onu devirmek iste-
yenlerin yok edilmesini terrler, cezalar ve hatta dller son
yasalarla getirilir:
"bir terr hibir hedefi zaman, yaygara ve fesat
oysa, bir iyi etkisi hkmetin tm g harekete geirir ve
herbir dikkatini zerine eker. Fakat temel
zalimdir ve en korkun felaketiere yol aar."
"ok gemeden herkesin bu gce korkutucu bir
sessizlik grrz."25
Her ne kadar Montesquieu cumhuriyetlerde ve
savunduysa da, durumlarda, bir g
byk ve sonucunda byk
ni" ve durumlarda, eskiden heykellerinin zerinin gibi, z-
de bir sre bir tlle rtlmesi de kabul ediyordu.
Belki de, cumhuriyetlerde bile bazan kamu iin feda edilme-
si gzleminde bulunan Montesquieu'nn bu Robespierre ve Saint-Just'n
devrimci ya da acil durum hkmeti teorisine uygun
Daha az fakat daha nemli olan ise, Montesquieu'nn despotik hkmetlerde ter-
rn ve cumhuriyetlerde erdemin
HKMET: ERDEM VE TERR SENTEZi
Terr cumhuriyetilere zg nk Temmuz 1792'de
Kralie'nin olan Montmorin, Comte de la Marck'a
"Parislilerin terrizmle Terrn cumhuri-
yeti ideoloji ve fanatisizmin bir Burke ve tersine,
Mathiez terr stn gelseler terr
cak ileri srmekte Cumhuriyet'in sona ermesini izleyen Beyaz Te-
rrler bu desteklemektedir.
Cumhuriyetiler 1793'te terrizmi 1730'da bir ye Jakobenler'e
sesleniyordu: Terr (la Terreur) dzeni ve
kendilerini kurtarmaya tek yolu bu!"2B Bu Montesquieu'nn
Cumhuriyeti terrn iyi etkisi "hkmetin tm g kay-
harekete geirir ve herbir dikkatini zerine eker." Eyll'de,
Barere'in inisiyatifiyle, Konvansiyon ilan etti: "Terr dzeni Ancak
Saint-Just'n 10 Ekim 1793 tarihli raporuyla ve 25 1793 ve 5 1794 Robespi-
erre'in iki nl buna bir gereke Danton'cula-
ve soldaki Hebert'cilerin vermek iin Robespierre'in teorik ifade-
lerinden
Robespierre, Cumhuriyet'in terr despotizme despotun
seferber ileri srmektedir. krala, ister yurtsever
23 A.g.e., (s.151).
24 A.g.e., (s.197).
25 A.g.e., (s.309).
26 A.g.e., (s.197-199).
27 Mathiez, Albert, The French Revolu tion, ev. C. A. Phillips, New York, 1964, (s. 403).
28 A.g.e., (s. 366).
'96
Montesquieu' den Terristlere
"Terrn despotik hkmetin g sylendi. sizinki
despotizme mi benziyor? Evet, nk zgrlk ellerinde parlayan
benzer. Despot gaddarca
terrle ynetirken, bir despot olarak zgrlk da
terrle boyun siz de Cumhuriyet'in olarak olursunuz.
Cumhuriyet'in hkmeti, G kullanma
suu nlemek iin midir? Kstah midir?"
her fiziksel ve ahlaki kendi zorlar.
Su, hkm srmek iin masumiyeti geirir; masumiyet ise su b-
tn gcyle
Terr, Cumhuriyet'in hizmetinde, devrimi savunur, fakat bir olmaktan
daha fazla bir haline gelir. zamanda hem hkmeden krallar iin
bir alma hem de bir adalet biimidir ve Ventse'dan* (Mart 1794) sonra, grece-
gibi, byk toplumsal iin bir Devrimci cumhuriyette,
despotizmin g cumhuriyetin g Robespierre Konvansi-
yon'a
"Cumhuriyet'in i ve ezmek ya da onunla birlikte lmek gerek-
mektedir. Oysa, bu durumda birinci dsturu halka nderlik et-
mek ve terrle stesinden gelmek
halk hkmetinin g erdemse, devrimde halk hkmetinin
g zamanda hem erdem, hem de terrdr: Erdemsiz terr lmcl, terr-
szerdem ise gszdr. Terr ve adaletin bir bii-
midir. da, erdemin bir tezahrdr; zgl bir ilke olmaktan ok, genel de-
mokrasi ilkesinin en ivedi gereksinimlerine bir sonucu-
dur."30
Devrimin byk toplumsal ereklerini tek hkmet demokratik ya
da cumhuriyetidir; bunlar Robespierre iin terimlerdir, nk
daha cumhuriyeti Bylece Robespierre'in ynetim biimleri tipo-
lojisi Montesquieu'nnkinden bile daha az ve zdr. Despotizm, ve
aristokrasi, hepsi ktyd; tek iyi hkmet demokratik cumhuriyetti.
"Demokrasi, egemen kendi eseri olan kendisi iin iyi
kendisinin ve kendisi her de delegeleri ara-
bir devlettir."
sizin (Konvansiyon) siyasal aramaruz demokra-
tik hkmet ilkeleri
"Fakat demokrasiyi kurmak ve anayasal
iinde hkm dneme iin, zgrlk son ver-
mek ve devrimin gerekmektedir: devrimci
sistemin hedefi budur. cumhuriyetin kendini iinde
gre dzenlemek ve ynetim devrimci hk-
met ruhuyla demokrasinin genel ilkelerinin bir sonucu
Halk hkmetini destekleyen ve hareket etmesini esas g da er-
demdir: "Demek Eski Yunan ve Roma' da harikalar yaratan ve cumhuriyeti
Fransa' da daha da harikalar yaratacak olan halk erdemidir -bu erdem lkeye ve
onun duyulan sevginin bir biimidir. " Bu bir
29 DR. 332-333.
Ventse: Fransa'da devrim takviminin ay' (19 Mart) [Yay.N.]
30 A.g.e., (s. 327).
'96
E.V. Walter
daha teye gtrecek olursak, bir demokraside lke sevgisi sevgisi ge-
lir. Cumhuriyetin ruhu erdem ve gre, yasa bunu kurma-
daki bu nitelikleri beslemek ve tehdit edeh her de yok et-
mektir. Yasa koyucunun ilk hkmet ilkesini glendirmektir.
Devrimi'nin sisteminde, olan her yoz olan her ise
rimcidir." yleyse, Robespierre' ci fobisi ve erdem bazen
ileri gibi, yer bir sofuluk Montesquieu'den kken-
lene teoriyle bir tutumdur.
erdem ve bununla ilgili siyasal cumhuriyetin ruhuysa -"g kayna-
ya da enerji ysa- erdemin tersi olan sulu birisi cum-
huriyeti yok edecek bir nitelik patrie, yani vatan iki tehlikeyle
Bunlardan birincisi, cumhuriyeti ezmek iin birlik olan krallar ve aris-
tokratlar; ikincisi de, erdem nedeniyle kusurlu tehlikesidir.
Bylece fesat ve ve ierdeki
Neyse ki, yoldan srece, halk olarak erdemlidir.
"Cumhuriyeti erdem halkla ve hkmetle ele
Birinde de, brnde de gereklidir. Hkmet bundan yoksun halktaki kay-
nak fakat kendisi yoz zgrlk zaten
Fesat ve erdemi yok edecek anayasa cumhuriyeti hemen
kurulamaz. Bundan nce, geici bir devrimci hkmet Hkmetin
ulusun ahlaki ve fiziksel glerini birincil hedefe yneltmektedir. Anayasa
hkmetinin hedefi cumhuriyeti korumak, devrimci hkmetinki ise bunu
Devrim, zgrlk anayasa, utku ve dolu zgrlk
rejimidir. Anayasa hkmeti ncelikle sivil zgrlk, devrimci hkmet ise halk zgr-
ilgilenir. Anayasal dzen bireyleri halk gcnn ktye
korumak yeterlidir; devrimci rejim ise, halk gc kendisine btn
hiziplere kendisini korumak Devrimci hkmet, iyi koru-
makla, fakat ldrmekle ykmldr.
Robespierre iin, devrimci hkmetin temeli, Roma diktatrlk kurumu-
na -bir acil durumun gereklerine uygun olarak bir ereve iinde mutlak
iktidar. Robespierre bunu ve grr. Keyfilikle ilgisi olma-
ileri srer, nk onu yneten belli tutkular Devrimci
hkmet, inanla ynetilirse ve temiz ellerde Gc ne kadar byk-
se, eylemi ne kadar zgr ve sratliyse, inanla ynetilmesi de o kadar artar. Te-
miz olmayan ya da hain ellere gn, zgrlk yitirilecektir; devrimci hkme-
tin iin bir bahane ve mazeret Gl bir zehir kadar gl

Saint-Just, cumhuriyetin kendini iinde, belirleneme-
nk kendi kendisini yok ileri srd. Ekim 1793'te, her Kamu
Komitesi'nin denetimi koyarak, iin nlemler belir-
ledi ve onun inisiyatifiyle Konvansiyon, geici hkmetinin kadar
devrimci ilan etti. cumhuriyet isteyenler zamanda onu
de istemiyorlarsa, halk onun gmlecektir. Bir cumhuriyeti
de, ona olan her tmyle yok edilmesidir. Dnyada devrim yapanlar
-bunu iyi isteyenler- mezarda devrim
yapanlar kendilerine bir mezar kazmaktan te bir yapmazlar. Cumhuriyet ancak
31
A.g.e., (s. 31).
32 OC, II, 75. (Bkz. not 1).
286 CociTo, '96
Montesquieu' den Terristlere
egemen istem ve yengi hkm zaman

birisi devrimci nlemlerden yakmacak olursa, der Saint-Just, bilsin ki tm te-
ki hkmetlere biz Onun yetkisini otuz ka-
yzd. 1788'de XVI. Louis Paris'te Rue Melee ve Pont-Neuf'te her ve cinsi-
yetten 8.000 kurban etti. Mahkeme bu sahneleri Champ-de-Mars' da ha-
pishanelerde insanlar Seine'den kurbanlar Drtyz bin tutuk-
lu her 15.000 bin can verdi; Pa-
ris' te bugnknden daha ok tutuklu dnernlerinde zerine alaylarc
yrd. Avrupa'ya bir diye Saint-Just, 4 milyon
tutuklu var orda. diye sorar, hangi yalan sizi insaniyetsizlikle sulayabilir?
Sizin devrimci mahkemeniz bir 300 hainin lmne neden oldu, ama En-
gizisyon'u daha ldrmedimi? Ve bir nedenle, ulu mahke-
meleri bu hi kimseyi Ya Bender'e ne
demeli? gml Almanya hi sz edilmiyor size! Av-
rupa hi insaftan sz ediyorlar
Saint-Just bu szlerle terr iin iki gereke sundu. Devrimci hkmet despot-
despotizme zaman bile, bu br rejimler kadar insaniyet-
siz cn almak ve bir sr tutsak ve talihsiz byk
olan bu gizlemek iin"35 gerekliydi. te yan-
dan, cn almakla zamanda koruyor ve
madan Robespierre'in 8 thermidor'daki son gibi,
"Suun terr Saint-Just'n Terr'n monar-
yeni bir rejime vcut vermeye yolundaki
Marks ve Engels'in terrn teorisinin de habercisiydi- ya-
ni, Fransa'daki Terr Dnemi'nin eski bir toplumun yeni bir topluma vcut verme san-
fikri. Saint-Just'n deyimiyle, kaostan zgrlk
zaman insan gibi.37
yorumlara konu olsa da, ilkeleri terrizme getiriyordu.
Robespierre, gereken terrn halka yneltilmesine
bulundu. hatalara, ihanet ve fesatla he-
eylemlerin hak cezalar verilmemelidir. Bylece, Saint-Just ile Robespier-
re, grubuyla yer Robespierre,
rin tersine, Terr'n srdrlmesini istedi. da, n-
lemek iin Terr'n ahlaki iinde savundu.38
verilen adlar ise erdem ve adaletti. Robespierre, byk bir devrimin bir
suu yok eden gz bir su" syledi. Saint-Just "insanlara eziyet et-
menin korkun bir ve Devrimcilerin Tatar ge-
ileri srd. Devrimci hkmetin adalet halka er,
ise korkutucu adalet terrden daha sreli ve etkindir:
"Hkmette hibir ktlk ya da Cumhuri-
yet'in iin tek terrdense, adalet daha korkutucudur ... Adalet, ara-
halk ve ebedi mahkum eder. Terr,
33 A.g.e., (s. 231, 84, 238).
34 A.g.e., (s. 231-232).
35 A.g.e., (s., 248-375).
36 DR,418.
37 OC,!!, 376.
38 DR, 335, 396; OC, Il, 381,387. Bkz. Mathiez, "Robespierre terroriste," Anna/es Revolutinnaires, c. 12,1920, (s. 203).
'96
Filistinli bir ocuk. Delahaye, Sipa Press ,1988)
Terristlere
bunun sona ermesinden nk her bir sonu
Adalet devlet grevlilerini mahkum eder; adalet mutlu ve
yeni dzeni
Halk fakat iktidar zaman ve hibir
daha uzak olamaz; korkuya hibir fkeden daha olamaz. Mo-
halk kleyken, gl (iktidar sahibi) herkes zgrdr. Cumhuriyette ise halk
zgrdr ve iktidar sahibi olanlar kurallara, ykmllkle-
re ve tam bir uymak Yneticilerin erdemi yurtseverlerin
koruyucusuydu. Halka sevecen olan hkmet ldrc ola-

Devrimci hkmetin ve bu yok etme gre bi-
imleniyordu. Lefebvre
"Vakit ve ve gcyle gibi" hareket etmek nemliydi.
yoluyla tm ynetim birimleri hkmete hkmetin "bas-
gcyle", yani Terr yoluyla, diren tmyle yenilecekti; ve hkmetin bo-
yun herkes "halk olacak ve lm hak edecekti."40
Terr yurtseverlerin ve talihsizlerin yreklerine ganimeti
itikleri haydut diyordu
Robespierre. (patrie) zorbalar ite de komplo ku-
Her yerde katiller ve casyslar Fransa'ya hainler -orduda,
ynetimde, yerel meclislerde, kulplerde, hatta Konvansiyon'da bile- hep
ve glerin blnme ve
Robespierre, Jakoben sylemine gre, her yerde bekleyen
Fransa' da, yoksun gereksinim uyu-
ma sahip gizli bir hkmet ileri sryordu. Saint-Just de, uyum-
yaratarak hkm srmek kabul ediyordu; tm ihanet yoz-
ve ktlkleri birbirleriyle ilintiliydi. Robespierre be-
lirtiyordu:
i bir ordunun iki kolordusu gibi, iki hizibe b-
Bunlar renkler ve yollardan, fakat hedefe
ilerlemektedirler. Bu hedef de halk hkmetinin Konvansiyon'un
yani zaferidir. Bizi bu hiziplerden biri br de
srkler."41
Bu iki hizip, Danton'cularla Hebert'ciler, uyumsuzluktan za-
manda ekonomik krizden de sorumlu tutuluyordu. Marks, geriye Robespierre'i .
istifilik ve speklasyon gibi istifileri ve speklasyon yapan-
ldrerek Robespierre'i Jakoben devrim teorisin-
de sosyal gler yok fakat diren tiplerini etme
direnle etmek iin terr yntemler konusunda bir istek-
ediyordu. krizin duygusal devrimcilerin'
her iin fesat ve aritokrat komplosu animistik fikir-
lere yol Saint-Just'n genel polis, ekonomik ticaret, parasal
kriz ve yasama gibi konulara bir raporunda, tm konular hiziplere gnder-
me birlectirildi. ve sosyal sorumlusu
Her hizipler nk geri getirmek istediklerin-
39 oc, ll, 239.
40 Lefebvrc, Georges, The French Revolution, ev.). H. Stewart ve). Friguglietti, New York, 1964, c. ll . .(s. 91).
41 DR,336.
CoGiTo, '96
E.V. Walter
den, Cumhuriyet' e nefret ve iin ok
rnutsuz bir sefalet Curnhuriyet'i reddetmesini ve
umutsuzluk iinde geri getirmesini Diren ya da
hibir biimi fesattan Robespierre diyordu:
"Sosyal korunma iindir; cumhuriyetiler Cum-
huriyet'in Cumhuriyet'in iindeki ve
lar, daha destekleyen bu korkun sa-
blnmez bir btn midir?
midir?- ierden paralayan katiller, temsilcilerinin
alan dzenbazlar, satan hainler, leke srmeleri iin, kamu
erdemini ldrrnek iin, sivil krklemek iin ve ahlaki
yoluyla siyasal iin yergi Btn
bu insanlar, onlara eden zorbalardan daha az sulu, daha az tehlikelidir?
Canice nezaketlerini bu alaklarla ulusal adaletin intikam
kendilerini ile askerlerimizin sngleri atanlara benzer. Sah-
te tm gleri bana ve Avusturya'ya
i gibi grnyor."43
Hizipilik daha byk bir olarak Saint-Just
Ierin ihlali belirtiyordu, nk
blnrnez gerektiriyordu. her bir hizip bir sutu.
iyilik gleri ve ktlk gleri bir "Avrupa'da
iki hizip var," diyordu, olan hizibi ve suun olan
hizibi." bunu global bir olarak grek Robespierre de
le bildiriyordu: "Yeryznde iki iktidar ve biri-
nin hkm her yerde br srgndedir." Devrimden nce, hizipler iyiydi,
nk ve etkisini Oysa
ve etkisini iin bunlar birer sutu. Hizipler yok
da devrimin i sona erecek, geriye blnmez, mutlu bir halk ve erdemli bir h-
kmet Saint-Just'n szleriyle:
"Hedefimiz ya dzen getirmektir, bylece hedefe evrensel bir ku-
rulacak, bylece hizipler kendilerini bulacak, bylece bir
enerji ulusun ruhunu adalete yneltecek, bylece ierde kurmak
iin gerekli elde ... itenlikli bir hkmet byle-
ce halk mutlu olabilir; bylece sonunda sonsuz Esirgeyici, Cumhuriyet'in ku-
nezaret her gn yeni bir ihlalle
Hizipilik cesaret veriyordu. Robespierre'in ileri
gibi, "aristokrasi ve kraliyet gene kstah ellerini ... ve ulusal otori-
te, yitirmeye bir direnle

te
yandan, merkezi hkmetin devlete aktif zaman-
da gene diren olarak yorumlanan pasiflik ve gstermemenin biimleriyle
de bellidir. Terrn temelini belgelerden biri olan, nl
tutuklanacaklar gmenler ve soylulada bilinlen-
zamanda gerek sz ya da yoluyla kendisi-
ni federalizm ve zgrlk partizam olarak gsteren kimseler, gerek
42 oc, ll, 367.
43 DR, 333-334.
44 OC, II, 235.
45 DR, 345, italikler eklendi.
'96
Montesquieu' den Terristlere
iyi bir yani aktif yurtseverlik ve devrime olumlu bir bulunma
belirtileri gsteremeyenler de Bu nlernin gerisindeki teori, Saint-Just'e g-
re, bir zgrlk var srece cumhuriyetin ve hkme-
tin hainleri hatta pasif olanlar ve hibir yapmayanlar dahil olmak
zere, kalan de
kendi sistemini gre, buna olan herkes egemenin ve ege-
menin kalan herkes de bir ... Halk ve onun
tan hibir ortak yoktur." stelik, "bir yurtsever Cumhuriyet'i toptan destekle-
yen ona para para ise haindir."46
Devrim bir yandan aktif dirence, br yandan da ve sa-
fakat en byk tehlike erdemini yok edecek, onla-
devrimden koparacak ve bir durumuna sokacak olan propagan-
da yoluyla aktif olarak Saint-Just,
daha tehlikeli bizi yok etmek iin bir yolu
diyordu, bu da bizi ve nk bir cumhuriyet
ve Konvansiyon'a g-
lerin geri getirmesine yarayacak olan ldrmezseniz, l-
drmek iin hibir sivil devletteki bir federalizm-
dir."47 Bu sosyal federalizmle, her trl ve vatandan (patrie), hkmetten kop-
kastediyordu. 23 Ventse'da, Cumhuriyet'in komplosu
kurmaktan sulu hain/ olarak ilan edilmesi iin bir nerge verdi ve
nergede Ulusal Konvansiyon'un merkezi devrimci hkmete diren-
cin halk bir su ve lmle bi-
ldirdi.48 Saint-Just bir yolu konusunda dire-
tiyordu - devrimi sivil devlete yani anayasal ya da siyasal yetin-
meyip devrimi kullanarak sosyal konusunda diretiyordu.
Saint-Just'le ilgili bir nsznde, Andre Malraux, Saint-Just'n sonunda
cumhuriyetin "tm tm tm tm grevleri" ve
"devletin tm blmlerine ortak bir yn" vermesi yolundaki
ederek, onu "tutkulu bir totaliterci" olarak Oysa onun ni-
her zaman kesin olarak nk Hitler ya da Stalin'in ok,
Geri Saint-Just bir terristti, ama onun to-
taliter toplum ne terristti, ne de terrle nk sosyal yarat-
mak iin bir teknik olarak terrizme ieriyordu. Terr, cumhu-
riyetin var iin yaratmada gerekliydi ortadan
ve cumhuriyeti bir hkmet kurmak. Fakat onun cumhuriyet bir
polis hem bir toplum, hem de bir devlet. Hkmetin gc ama
toplumun gc Onun hkmetle toplumla ilgiliydi. Cum-
huriyeti bir hkmetin sonra, diktatrlk glerinin bir kenara
ve sosyal gcn Cumhuri-
yet toplumu terrle onun "kurumlar" Terriz-
Inin srdrlmesi ancak devrimi dondurup sivil devleti nlerdi. Saint-
Just diyordu: "Devrim tm ilkeler entrikayla giyi-
len kepler sert ikilerin gibi, terrn uygulanma-
46 OC, II, 74, 275.
47 A.g.e., (s. 276, 230, 271).
48 A.g.e., (s. 277).
49 Malraux, Andre. "On Saint-Ju>t.'' ev. Lionel Abel, Partisan Review, XXII, 1955, (s. 473); Ollivier, A!bert, Saint-j11st et la Force des
Choses.
COGiTO, 'gh
E.V. Walter
da suu kreltti ... Terr bizi ve aristokrasiden kurtarabilir, ama
kim kurtaracak bizi? Kurumlar. "50 Terrn etkileri,
"Terr iki ucu keskin bir bunlardan biri cn almaya yarar, br
de hizmet eder; terr hapishaneleri doldurdu, ama sulular
terr bir gibi esti. gcnden bekleyin;
her zaman korkun bir dinginlik izler ve biz de her zaman terrden nce-
sine daha
stelik, hiziplerin sonucunda, terr kontroldan ya da geri tepe-
bilirdi: dostluk bilinmiyordu; terr ulusal temsile ve vatana (patrie) dnd;
su ve kararnamelerle ... bir
bir g yoluyla her semti insanlar er-
demden yoksun ve bu yetersizlik terr adaletten ve insaniann erdemden
yoksun fark etmeleri zerine Terr
Adaletin kuran devrimci hkmetin sanki
ibret dersiyle rken yrekleri ile adaleti dondurmak ve ondan ka-
mak iin gizlice
Sanki herkes, kendi ve rkerek, kendi kendine
dedi: Bylesine korkun olacak kadar erdemli filozof yasa koyucular, be-
nim gsterin; size kt sylemeye cesaretim yok; size
sylemeyi
Terrn yerden, kurumlar devam
etmeli ve devrim srmelidir: "Mutluluk ve kusur-
suzluk devrim hibir hedefi yoktur ve ona
olan her her dnem, her zafer, cumhu-
riyeti bir kurumu getirmeli ve
Saint-Just, Terr'n ilk 10 Ekim cumhuriyetin ku-
yoksun Bu sorun hep ama
olan bu nk Kamu Komitesi iin bir "sosyal kurumlar ya-
tasariama Bu hibir zaman ve
bununla ilgili ancak lmnden sonra 9 Termidor' da* notlar sekreteri
Thuillier'in elindeydi ve Robespierre' cilerin sonra "Cumhuriyeti Kurum-
lar zerine Notlar" Mathiez'in gibi, Saint-Just "sivil kurumla-
cumhuriyeti ruhlarda, yasalarda vetrelerde kurarak yok edilemez "ahlaki
ve sosyal bir Kurumlar cumhuriyet bi-
imi olarak ve srdrlecekti. Saint-Just Werner Jaeger'in teri-
miyle, paideia olarak gryordu; bu da Saint-Just'n Yunan kltr uygun-
dur. 9 Thermidor'da Saint-Just'n zerinde bulunan notlarda bu belir-
gindir: zerinde hayata geirin budur."53
Saint-Just'n terr ve erdem ifadesi Robespierre'inkiyle ol-
makla birlikte, ondan biraz Robespierre, terr ve erdemin, cumhuriyetin kuru-
labilmesi iin gerekli devrimci hkmet ilkeleri Saint-Just ise
ekledi: "Cumhuriyeti hkmette ilke olarak erdem yoksa terr Byle-
ce terr erdem trer. Erdemi garanti edecek kurumlar terr
50 oc, Il, 508, 501.
51 A.g.e., (s. 239-240, 377, 237, 508).
* Thermidor: devrim takviminin, 20 Temmuz'dan 18 dek sren on birinci (Yay.N.)
52 Mathiez, "La terreur: Instrument de la politique sociale des robespierrists/' A.g.e., s. 210.
53 oc. Il, 538.
54
A.g.e., (s. 506).
CociTo, '96
Montesquieu' den Terristlere
gereksiz "Kurumlar zgr bir ahlaki garantisi ve halk ile
hkmetin garantisidir." sosyal kurumlardan t-
myle yoksun erdemden de yoksundur. Cumhuriyeti toplumun kurula-
bilmesi iin eski rejimin temizlenmelidir:
"Bir bir hkmet bir cumhuriyette ise, bunun
ya da durdurmak iin ku-
rumlar Bu kurumlardan yoksun olan bir devlet ancak hayali bir Cumhuriyet'tir;
ve burada herkes kendi ve
olarak edinim ve bencillik ruhu ve herbirinin
kendi kendi gre fikri, herkesin
... Bizim yoksun Cumhuriyet'in ruhu olan
Byk hiziplerin etkilenm'eyen ve onlar
gvencedekalan lmsz Kurumlar, hkmeti ve sivil dev-
leti hiziplere yol aan hakikat ve ikiyzllk,
masumiyet ve su hassas bir yaparak ve adaletin hkm srmesine ze-
min kamu gvencesini Kurumlar olmazsa, bir
cumhuriyetin gc ya lmllerin hnerine, ya da yntemlere
etkinin yerini adalet devrim ve hi-
zipler, istekler ve iftiralar yok olur. yerini s-
Devrim getikten lke sevgisini ve devrimci ruhu srdrmenin ye-
gane yolu Saint-Just'n toplumsal bylece
devrim hedefini Robespierre ahlaki szlerle
"Hangi hedefe ilerliyoruz? iinde ve var-
ma; mermere ya da yreklerine, hatta unutan kle-
nin ve ya yreklerine ebedi adaletin
Alak ve zalim ve cmert tutkularin yasalarca
harekete yceitme ve ona hizmet etme arzusu haline geldi-
yksek makam sahibi devlet grev-
lilerinin, bu grevlilerin ve da adaletin anavata-
her bireyin ve her bireyin de gururla (patrie) ve
cumhuriyeti srekli yoluyla ve byk
bir kazanma gereksinimi her ruhun z-
birka ailenin canavarca serveti ol-
kamu bir dzen istiyoruz."S6
Oysa, cumhuriyeti toplumu kurma ve koruma zere sosyal
iin nce cumhuriyeti hkmetin sosyal teme-
li yeniden gerekiyordu. aristokratlar sosyal ve ekonomik gc elle-
rinde tutacaklarsa, devirmek ve siyasal gten
yetmezdi. Saint-Just "Hkmet sivil devlet de
ye da ekliyordu: "Zenginlerin ekmek tehlikeye
ynetilen bir devlette ekmek Siyasal gcn, ona
olan sosyal gle gerekmemelidir: "Servet, ok Devrim
ellerindedir, gereksinim, sivil
hkmet biimine egemenlik mmkn olur mu
Devrim deneyimi, lkenin grlen kimselerin
SS A.g.e. (s. 230).
S6 DR, 32S-326.
S7 OC, II, 240, 79, 238.
'96 2
93
E.V. Walter
mlkiyet sahibi ilkesini zorunlu sosyal gle siyasal g
uyum ve cumhuriyeti hkmet iin bir sosyal temel
mak Ventse Mathiez'e gre bu kararlarla:
"Terr nceden kestirilmeyen etkileyici bir nitelik kazamyordu. Bu
bir kesimi zor kullanarak geici olarak meselesi buna temelli olarak el
koyma, geim ortadan ve el mlk yoluyla da mirastan
srekli yoksun sosyal hayata meselesiydi."58
Ventse olarak el koyu-
lan yoksul yurtsevedere yoluyla apta bir anla-
gelecekti. Bu kararlar hayata tarihiler ciddiye al-
Mathiez olma zere ise, bu kararlar ile Terr'n br belli
ve Saint-Just'n sivil kurumlar bu ya-
zarlar, Ventse sans-culotte'lardan* yeni bir ve bunu cum-
huriyetin sosyal temeli haline getirmek iin, el mlk yoluyla
tirerek ekonomik ykseltmeyi amalayan kesin bir sosyal can-
zerinde Devrimin sosyalist tarihini inceleyen Ja-
ures, Ventse "sosyalizmle bir terrizm" buldu; Robespi-
erre ve Saint-Just'n editr Vellay, Robespierre'in, Marat ve Saint-Just ile
birlikte, komnist bir ideali benimsemelerinin, devrimcilerden
ve sonunda da yol Bu gre Jakobenizm
devrimci sosyalizmin Devrimi'nde
burjuvazinin ve Terr'n burjuvazinin
hizmet etmeye syleyen tam tersidir bu. terr-
nn tmyle feodalizm ve kk burjuvaziden -yani burjuvazinin
kurtulmak iin bir yoldan bir ol-
zerinde durdu.59
Robespierre' cilerden Babouvistlere, Paris komnclerine ve Lenin' e kadar bir geli-
sreci izen sosyalist tarihi ve pek fazla itirazla fakat II.
sosyalist imalardan te bir bulmak demek, Jakobenizmi tamnmaya-
cak bir kapsama demek olur. Malraux "Robespierre'ciler burju-
vazinin [bile] Cumhuriyet'in, yani devletin,
lar."60 Bu bir ama devlet (patrie) ve bu da bir polis'ti -yani ay-
zamanda hem bir toplum, hem de bir devlet. Cumhuriyet'in hkmetini kurmak,
cumhuriyeti toplumun bir evreydi. iinde 18. top-
bys olabilir, fakat Jakoben formle ana fikirler
ngrlmez, sanayi toplumu, tarihsel ya da sanayi bi-
le yoktur. Yoksul yurtseverlerin kt gsterilen tepki,
irdelenmesinden ok, Tiberius Gracchus'un, bir yer bulamayan
emekli askerler iin yas gibiydi. Ne servet, ne de yoksulluk gerekli, di-
yordu Saint-Just, ama onun ve ba-
onun iin geimieri garanti Isparta
benzer bir anlam Ventse yasalanndaki dzeye getirme nerisi, retim ya
da takas sistemleri zerinde bir etkiyi ngrmyordu; servet azaltacak, siya-
sal bir tehdidi giderecek ve tehlikesini 8 Ventse Sa-
58 Mathiez, The French Revolu tion, (s. 451).
* Sans-culotte: 1793 devrimi devrim gsterileri yapan halka verilen ad [Yay. N.]
59 Bkz. Karl Marks ve Friedrich Engels, Correspondence 1846-1895, New York, (s. 459).
60 Malraux, A.g.e., (s.
294
CociTo, '96
Montesquieu' den Terristlere
int-Just bildiriyordu: "Yurtseverlerin mlk dokunulmaz ve Devrim
servetine Cumhuriyet'in el ... " z-
grlk veren yoksullar, onu tehdit edenlerin servetine sahip
Geri Malraux, "Saint-Just'n teorilerinin ne komnizmin, ne de habercisi
kabul eder, ama "komnistlerin ve tek ve tm-gl partinin ha-
bercisi" zerinde Bu sulama isabetli nk daha nce grl-
gibi Saint-Just, kendi tmyle siyasal rgtlenme ya da g
yoluyla Byk yntemlerinin
beklemek gerekiyordu:
henz iyi bir palyatiftir.<*>
Kamuoyunun iin uygun nlemler alma gereksinimi
yol aacak genel bir kty beklemek gereklidir. Genel iyiyi her bir
ya da henz ok erkenden bu tuhaf grnebilir."62
Jakoben terr, sosyal zorla getirmek iin yad-
birincil yok eden ve bireyleri terrist bir ha-
bercisi olarak olur. En teorik olarak, terr siyasal evrelerle
ve ncelikle sosyal olan son evrelerin Bylece terre son verme,
toplumun tmyle iin devrimin siyasal gten
sosyal gce zaman iin vaat edilir. Robespierre ve Saint-Just'n eserlerindeki
devrim evreleri teorisinden zet, Terr'n ve
a belirtmektedir:
1. Devrim devirirve kovar.
2. Devrimci hkmet
iin Terr'
3. Hkmet devrime aktif ya da pasif her dirence Terr'n kapsa-
(Cumhuriyet "kendisine gelen tmyle yok edilmesine"

4. Hkmet devrime olan mlkne el koymak iin Terr uygula-
bylece ekonomik yok eder ve cumhuriyeti hkmetin
sosyal temelini olan ekonomik gcn (Ventse

5. Terr son bulacak ve cumhuriyeti toplumu olan yeniden
sivil kurumlar
6. Yeni cumhuriyeti toplum sosyal g dzenieyecek ve h-
kmet kk bir rol stlenecektir.
Mathiez'e gre, Cumhuriyet'i, g ve yrtlen bir "kaza" idi ve Ka-
mu Komitesi'ndeki l, yani Robespierre, Couthon ve Saint-Just glerini
siyasal ve sosyal destekleri iin Mat-
hiez, gen cumhuriyetin, "kendi temel ilkesine ters terrizm ka-
ileri srd. Bu bu temel ok iyi ama er-
dem ve terr cumhuriyeti hkmetin dinamik ilkeleri haline getirme gibi kurnazca
bir teorik darbeyle bunu zmlediler.
Erdem bunun tersi olan Devrim' e hem ak-
tit hem. de pasif dirence darbe indirmek zere Terr' iin de teorik ge-
reke erdem ve terr ilkelerinin Montesquieu'nn statik
61 A.g.e., (s. 473).
PalyatH: Geici zm [Yay.N.]
62 OC, II, 508.
'96
295
E.V. Walter
ve siyasal kategorilerinin tesine vararak, fesat fikrinin glgesi
da kalsa bile, yeni bir yani sosyal devrim teorisine zemin iin te-
orik bir ediyordu. Montesquieu'ye gre, bir despotizm ya da bir
cumhuriyet kendi ilkesini koruyamayazsa, rmeye mahkum ve incelemeye
kusurlu bir sistem demektir. Yeni saye.sinde bir sistemin -zellikle
sosyal iinde olan diyalektik gerilirnde birbirine ilke-
ler grld. zgrlk despotizmi bir erdem cumhuriyetini serbest
zere despotizmini ortadan fakat cumhuriyet
sosyal rgtlenme biimini ve fikrini ycelterek yeni biimleri

Mathiez, stoik olarak, Birinci Cumhuriyet'in "insan iradesinin maddi di-
rencine bir sonucu-
na Beki de Gene de, bu tarihe kaydedil-
mesi bu daha bir getirdi ve
Ingilizceden ev.: Ipek Babacan
63 Mathiez, The French Revolution, (s. O).
296
CociTo, '96

LMANIN DAYANILMAZ
SIKICILIGI
kk
ile kendine has bir a-
balayan birey, bunda ve savunma tek yol olarak hiddetleni-
yorsa, negatif enerjiyi bir tepki biiminde geriye de ne

Her eylemi, mutlaka bir bekler. Aksi durumda, gitgide
rarak lsn ve mutlak bir alanlara Ye-
terli tepkiyle kendini ifadede zorlanan, libidosunu
(bylelikle sosyal elde edemeyen-koruyamayan) birey, etkisi
en en kolay materyali ve yntemi seer: ynelik
Burada, kesici aletler n Kesici aletle kendine ynelen bir erkek, dnya-
da bir eril olarak sorunlar Yarma, kesme, delme eylemleri iten ie
bir formasyona, tesi, kaba bir cinsel tatmine,
mastrbasyonun Birey, kendisinden kesinlikle
memnun Ruhsal gsteren bazen grupsal de-
da birey, herhangi bir idol
ancak Hatta, en basit bu haberlerin
medya rnne, bu z
filmiere
'96
297
kk lskender
Kendine ynelik bazen gle de duvarlan yumrukla-
mak gibi. Kendi bedenini silah izilmesi gereken esas
nokta var:
I. Cama Vurma: Sonuta yine ikisi kendi iin bu
sergiler. Ama iine bu defa sesin de grkemi girecek ve bir tr
tepki zamanda cam, iin byk bir engel-
dir. Cezbeden, bir engel.
IL Vurma: bir kimseye, yneltir. Ama, ca-
vicdani da Melankolizm, start
III. Kavga: herhangi biri veya birileriyle
nedeni, nemli (Bkz.: 'Kavga ettim,
'pat' yakalayamayan powerman, giderek ortada-
ki izgiroman suicideman'dir. stn
paralar ve jilet atmaya btn ve tasarrufu
su yzne birey. Ya-
kaostan elbette gezegen ama, btn ve
azameti hnerli bir karabasan gibi Bir zamanlar onu yok etmeye g-
rnen her trl kuvvet, de hayatta tutmak iin mcadele etmektedir. Bu orgazm,
tam on ikiden
bir olarak buluyorum. bu nok-
tada, da kendine bir biimidir. kanserojen
bilimsel olarak
gereken ise politik
ideallerden halk kitlelerine nc Dnya l-
kelerinde korku, lkelerde ise rehavet, nler. in-
sani zellikler, kimi sosyal vazifeleri Bu da ken-
disine ynelik hkm bir toprak
duymak, belki de en u rneklerinden biridir.
CociTo, '96
TEK FREKANSTAN YAYIN:
VE
Hlya Tufan
Bir yanda, bir gzelim yrek ... Gzlerin, szlerin,
ve gizli, gizemli dili. Bedenin sula hazla
"o" Yce bir yana ya da kabaca r-
nekleyecek olursak, "o" nu yzmz, bir yan bir suskun-
anlam, ilk bys ya da son hep bir
"ilk" in bysn
tede, istenmeyeni dayatma, zorlama, salt salt keder ve her tr-
den uygulama ve yani. Ve yine kabaca
de, patlayan tokatlar ya da bombalar, delen ve kanatan glerek yasaklayan,
engelleyen sylemler: bilcmle "reality show"lar ya da siyasilerin deme-
leriyle haberleri".
Bylece bu ikisini, bir arada grmek, bir
hele hele bir ya bir ruhun ya da
konuya bir ucundan isteyen gibi grnecektir.
neredeyse birbirinin. Biri ta kendisidir, besler,
ve retimin ve remenin en yani, neredeyse
kendisi. ise, tketmedir, da retimi de durduran, veya
(hatta oklukla her ikisini) hakim Bir lm. Hem bak-
siz cinayetleri"ne, bahanedir bunlar; doyumsuz, hasta
sap "a-normal" uydurulan ile olsa olsa
CociTo, '96
299
Hlya Tufan
Im bir Bu da istatistiksel olarak bir veridir, hata iinde ka-
mi ya?
yle ... da, biz, yani yeryznden ve
evreninden silinip gitmesini nihai erek (haydi o kadar da," erekler-
den biri" diyelim) belleyenler, yeri gark etmek iin seferberlik ilan etseydik.
en yerlere her
yi gzel ve yolunu gururuyla, fani
dnyada rahat bir soluk
Ama, yle nk ne o ne de o Ve
ne geliyorsa, ya da gelmiyorsa bir nedeni de budur
ncelikle Byk harfle tutku- yerde ille de
Leyla-Mecnun, vb. ilahi da grkemli yklere ya da ge-
lenekli dillerde ilesi"ni "ile"
(passion) genel-geer anlamda "tutku"yu da ifade ediyor gitmeden, ok daha
"pratik- gndelik" gzlem ve olgulara yeter. Nitekim,"( ... ) teki Latin ozan-
gibi yrekte gzde duyulan gereki, d-
gn gnne ele alan"1 bir olarak Ovi-
dius'un da bu yndedir:
az gler, ok eker seven ...
ok ekmeyi gze sevenler.
Athos'un oktur,
Koyu zeytinleri Pallas
Deniz midyeler
Sevgide de sonsuz, tkenmez .. .
sevginin veren ... 2
Demek ki o gzelim yrek olmazsa olmaz biimde verir. Hem de ta
en itibaren. nk sevme duygusu, sevilen nesneye duyulan arzuyu, ona
ya da en "gzel sahiplenme" arzusunu kapsar. Nihai erek
sevenle sevilenin Hal byleyken, en basitinden yola birlik-
te ilk grememe korkusudur. Mahkum duyula-
rm, hatta. kadri bilinmeyen btn-
tek Bu durumda, falan yoktur.
Seversin, varsa, gelsin Nirvana, yoksa da, biraz biraz keder ... "zaman her
vb."3 deyip mmkn. Ne var ki bunu syleyen ya nedir bil-
talihli (!) ya da tesellisiyle bizi (daha da
muhtemel olarak kendini) avutuyordur, bence. yle basit denklemlere indirge-
nemez. grmeme, sevilmeme": zne bir yandan
naksal biimde neden sorup dururken, bir yandan da sevilen nesnenin
kendisini ama bunu iinde
grp karar vermek de yle her (tabii,
bilmem kadehin cretle, br ucundaki herhangi bir "yzne
gecenin devamma kahve, klasik mzik CD'leri ya da pul koleksiyonu,
yavru kedi gsterme tekliflerini ve bunlara gelen olumsuz ve te-
rimleri tutarsak). Kendinizi bana ne demek istedi, yine tele-
1 Ovidius, zerine, Zeki nsz', nc Pa yel 1994
2 Ovidius, A.g.e., (s.74).
3 Bu da yle kesin Nitekim, "Her iyi gelen Zaman sizi kanahr" der Murathan Mungan, Bir Opera", Yaz Geer,
Metis Istanbul, 1994, (s. 22).
4 Roland Barthes, Sayieminden ev. Tahsin Ycel, Metis 1992, (s.170).
JOO
CociTo, '96
Tek Frekanstan ve
fon etti, ve bunun gibi geen getiriverin
.. "(. .. ) Bir gn geleni iin
yordum, oysa iin hem sevilip hem
ma iinde kim zor ocuklar
iin gibi, peki ama ne istiyor bu? diye
Evet "ne istiyor bu" yani seven. Sevilmek, mi ya. daha evet
ama ... bu sorunun Byk byk bir
kunun gezilir elbette. Ne var ki "gezilir" yani durulmaz, ivi a-
nk itiraf etmese de, da olsa hibir ebedi bilir insa-
Bylece, bu kez bir ininden,
yitirme korkusu. Bu genel ilk
biim de "tercih edilmeme" da Nitekim dilinde"tutku
suu/ cinayeti" olarak, bizde de cinayeti" olarak sular, gerekte o-
kaynaklanan
devreye da
zere, sanki daha bir gelir bize. yle ya "bana ha!" drtleriyle sanal ya da
gerek "nc" y (ya da onu devreye sokan ikinci' yi) bir yumruktayada bir cmlede,
bir yere serme arzusunu (ve/veya ucundan
herkes Yitirme korkusudur tercih edilmeyen
en birincil Tabii hem tm, hem hibiri
ve her halkarda tesidir. olarak drt kez ekerim: iin,
kendimi iin, tekini incitmesinden
iin, bir beni tutsak etmesine boyun iin,
deli ve iin ekerim."6
Btn bunlar hem en ve somut oldu-
hem de kendine ynelik
bir rol gsterir. O zaman, uzak ... Yapabilirsek
tabii. yitirme korkusunun bir varsa, olabiliyorsa, biz de der-
hal oraya yola
"Paris'in Helene'yi ve Helene'nin gitmesi kendilerine gzel
grnyor. Menelaos'a da aldatan bir gzel ve kolay gelseydi ne
ve diyor Epiktetos;7 bylece
ki iyi temenni cmlesinin korkusuz,
ruhumuz veriyor. Demek ki nimetleri de Madem yle, bir
nimetine daha ve dngmzdeki dolap de-
vam edelim (ne stadlar konusunda deyimi uyarlayacak olursak
buradan yok"): tercih edilmesinden duyulan
ihanet de kabaca o tercihin lde bunlar,
bir duygusu ya. Bu bile o derece basit kimi zaman
bizatihi ya da ihanet sevildigine edip, onda
izlenimini yaratabilir. nk "ancak seven ihanet edebilir, ancak sanan
duyabilir,"s bir szck oyunu var tabii burada ama "ihanet" kken-
lerine ya da ile haset vb. analizine
Elbette, bu yine de olgusunun tali bir yzdr. Sonuta ve/veya
Roland Barthes, A.g.e., (s.171).
Roland Barthes, A.g.e., (s.135).
7 ve Sohbet/er, ev. Burhan Toprak, lnkilap Kitabevi, 1994, (s.70).
B Roland Barthes, A.g.e., (s.171).
'96 }Ol
Hlya Tufan
ihanet her
gze en kolay grnen ve hem sevenin iini en ok hem de sevilenin
(ki bu de tahmin edilen ya da gstererek seven olabilir: bir
nesnesi onun znesi de olabiliyor) bir maruz en uygun zemini
layan durumu Ve bu en korkun cinayetler ya da en
sanat kkeninde bulunabiliyor.
olan zerindeki, yani zne zerindeki etkisi bununla da kal-
tabii. Bir yandan sorgulamak, tercihini kestirrnek vb. trden
yorucu tahmin eken bu gibi, bir de sevilenin
onun gam- kasavetini kendine dert etme marifetiyle ikiye
Onun znilisnn sevenin kaba tabiriyle "dertte bunun
sadece bir vehesidir. ise, onun bizatihi sevenin o olmazsa
olmaz "sevilmeme, grmeme" "(. .. ) 'itenlikle'
tekinin bu mutsuzlukta onun
bensiz ve, kendi mutsuz gre, tekinin beni
ekiyorsa ve nedeni ben onun iin demektir: onu benim
lde beni hiler."9 .
Tm bunlar birinci kutbunun, depresif yznn tezahrleridir. Eriyip bit-
mektir, ve srdrmektir ve mutlaka
da, kendi zerindeki yani bir olarak nk
onun ruhunun/bedeninin ya da herhangi bir
tezahr olarak ele
ben zerinde ya da kendine dnk olarak
gibi her zamanda ve her mevcut ol-
kabul hatta kendisi gibi.IO Ama birlikte
tezahr eden bu kisveye brnmez; olmazsa olmaz bir ikinci uy-
de nesnesine yani sevilene ynelik Bu da gn gibi
stelik salt o ok genel-geer dzleminde boyutlarda da
grlr. En basitinden, yine bu ele alacak olursak, salt seve-
nin kendini tekini ve/veya ncy
yararlanarak tekine ektirmeyi de ierir O
Rohmer'lerin, Sauteflerin "gen"li sahnelerinin Ovidius'un,
yntemleri" ya da ABC'si"nin
blmnde, ekme ve ektirmenin
ne mene bir nimet dile getirmesi de buna eder:
Daha iyi, gl bir
ya da nnden
grnce, yeniden
snen gc.
sylyorum severnem ekmeyince.
Sylemen gerekmez
yesin kendini sevgilin yere ...
Bir tutsak seni,
9 Roland Barthes, A.g.e., (s.56).
10 daha sylenir; bu sylenen ya da en bu her anlamda
bir bir tm dnyada.
dur. bir yerde iin, ikiimin bir de ancak bu bedende geerlidir.",
Pascal, Discours sur !es passions de I'amour, Mille et nuits, Paris, 1995, (s23).
J02
'g6
Tek Frekanstan Iki ve
Oynat
korkusuz bir sevginin, zl,
zlr grn mutluolsanda Thais gibi.' ll
Tabii buradan da ille de olumsuz ortaya
da olabilir. nk yedi yerinden ya da
kan-yan boyayla bezenen tuvaller sevileni unutturmaya yetmez ve da yle
bitirmez.
Bazen de masumca, kendi tekini "aqtmak ister"
lamakla birini etkilemek, ona yapmak isterim ("Bak beni ne durumlara
dn"). Bylece belki de -genellikle byledir- teki
stlenmeye ama zorlanan ben kendim de bir
ma gstermek iin de birer de-
birer gstergedir."I2 da olur; bir gelir
nuza yanan birinin boncuk boncuk ... Mutlaka
verirsiniz: ama bu bir fke krizi olabilir ("ben Florence Nightingale miyim?"),
ya da tersine bol miktarda sosuyla bir sevecenlik tezahr (bunun
ucu "bir kereyle bir olmaz"a kadar gidebilir), hatta bazen de gerekten oluverir.
nk itiraf etmeliyiz ki eken insanda (bu bizim iin bir
cazibe Szcelerimizin onmaz "ana", erkek-
lerde olarak nitelenen duyguyu eken:
gerekte "bana zgilvenimizi olan o temel duyguyu ... Ve tabii,
irademiz bir durumu itibariyle bir kez daha
en (!) bu da yine nk
ma/koruma hi tekinin bene muhta
iyice u noktaya gidip bir an-
lamda da diyebiliriz. Ee, her sevende de sevileni (tehlikelerden, tekiler-
den) koruma gre ... dng meselesi... Evet, bura-
da her kademede, her alanda, her dzlem ve boyutta var: hem ben zerinde
det, hem teki yani sevilen zerinde hem de tm teki(lik)ler zerinde
Yani lmn ve yitimin gibi, ve dirimin da olan Ve
buradan yok
isteyen varsa, hi girmesin!
O zaman ya ilahiara "bizi koruyun" diye,
dan steril mutluluk ve sevimli birliktelikler ya da meyhane
"bile bile lades .. ", Fuzuli
derdiyle el ek tabib
derman kim helakim zehr-i

Ulvi edalarla, ve/veya hormonlar ve ya da me-
yeltenenler olursa da, kendilerini edebiyat, felsefe ve bilim
tarihinde bunlar zerine kafa ve yrek mrekkep ve in-
mebzul miktardaki havale
1 Ovidius, (s.llO).
12 Roland Barthes, A.g.e.,
13 J.-Paul Vincent, Biologie des passions; J.- L. Changeux, Raison et Plaisir; Pascal, A.g.e., A.Touraine, Mo-
ilk gelenler.
'96
303
bir Nina Sipa Press, 1994)
KADINA

Milletler'in 1993'te Ynelik Yok Edilmesi Bildi-
risi" bu biimini, "cinsiyete ve fiziksel, cinsel, psikolojik her-
hangi bir zarar ve znt sonucunu veya bu sonucu ynelik zel
veya kamu her trl tehdit, veya
keyfi biimde engellenrnesidir" diye Ancak hemen 2.
maddede biimlerinin bu
da zarar veren her trl geleneksel ve greneksel da bu kavrama

Bylece ynelik fiziksel biimleri-
nin dikkat N elerdir bu biimleri? Fiziksel, cinsel, szel, eko-
nomik, psikolojik ve daha pek herhangi bir biimde davranmak veya dav-
ranmamak tutan her trl biimidir ve
lkeden lkeye, kltrden kltre gsterebilir. kl-
trlerde, bir tokat nemli bir tepkiyle y-
nelik eylemi kltrlerde snnet edilmesinden, bir eyizine
el koymak iin kadar bilir. Trkiye' de "bekaret rnuayenesi" dir,
kuzey Avrupa lkelerinde bir tokat'
Milletler'in "The World's Women: 1970-1990" (UN Sales Publication E.90.
XVII.3) rakamlar, lkelere gre Hindistan'da,
eyizine el koymak iin ldrlen 1985'te 999; 1986'da 1319; 1987'de
1780'dir. Bunlar polise, bu nedenle ihbar edilen Avusturya'da 1985'te, 1500
%59'unda, ev iinde ynelik nedenlerinde
CociTo, '96

nemli bir rol 1983'te 1334; 1984'te 1433; ve 1985'te 1842
geme Bu, geen geme
geleni bildirme Biliyoruz ki ka-
geme resmi makamlara bildirmesi ok zordur. Zordur, nk
kamuoyuna duyurulacak ve geleni herkes Zordur, nk pali-
ste, mahkemede defaatle tekrar tekrar Bir insandan
btn bunlara gennesi beklenemez. herkesin
Nitekim en Kanada, A.B.D. ve Kuzey Avrupa lkele-
rinde geme resmi on
dir. Gene de, her yedi biri tecavzne maruz Wo-
men: Challenges to Year zooo,(UN Sales Publication: E.91.1.21) ABD'de her 18 dakikada bir
dvlmekte ve dakikada bir geilmektedir. belge) Fran-
sa' da, %95'i ve %51'ne de beraber erkekler
det
Trkiye iin gvenilir istatistik rakamlar iin yurt rnekler
veriyoruz. 1988'de ve Trkiye'de evli her drt birinin dayak
ne dair metnini bulmak mmkn
Bir konuda istatistik yapmak, o konuya kaynak nce konuya nem verme-
yi gerektirir. Sorunun kabuln gerektirir. Trkiye'nin resmi
dan, uygulanan adi ye" dendir ve nemsizdir. o nedenle, konu-
ya ciddiyetle zerinde de Ne
ki lkelerin istatistiklerine gnderme yapma
ve bu bilgiler Trkiye' de ynelik iin rakamla-
da yoktur gelmez.
tarihin bilinen dnemlerinden beri, yenen lkenin askerleri yenilen l-
ke kitleler halinde geer. Bunun en son Bosna' da gr-
dk. Avrupa Olgu Saptama grubu'na (European Union Fact-Finding Team) gre,
Bosna' da, ilk bir 20.000 ("Women: Looking Be-
yond zooo", U.N. Publications, New York, 1995, s.18).
bedeni politik olarak ocuk
kendisi herkes karar verir. bir lkedeki
karar elverip ver-
durmadan ocuk istenir.
Dinler, (zellikle ne olursa olsun em-
reder. Bu konuda i Pekin' de, Kresel Mer-
kezinin ve sekiz saat sren dinledik
Peki bu nedir? Erkekler birer canavar ki byle uyguluyor-
lar? Tabii ki erkekler canavar ama erkek egemen d-
zen iin bu deyimi kullanabiliriz
TRK CEZA KANUNU'NDA MARUZ KALAN
KADININ KONUMU
erkek egemen dzeni ayakta tutmak, itaat g dengesiz-
korumak Bu fikri ok gzel ifade eden Trkede bulmak mmkndr.
"Kedinin ve en gzeli so-
eksik etmeyeceksin", dvmeyen dizini dver"; bunlar ilk anda akla gelive-
renler. zellikle ikincisi, zerinde en etkin biimini ok iyi ifade
J06
'96
Ynelik
etmektedir. Gerekten srekli gebe veya ona srekli fiziksel uy-
gulamak, istenilen sonuca gtrecek en etkili yoldur. bu bedeninin
kendisinden herkese ait da ifadesidir. Nitekim Trk Ceza
na veya beden ynelik cinsel Umumi ye ve
Aile Aleyhine Crmler" Bu blm Trk Ceza 414.
ve 447. maddeleri ve Birinci
za geen, kkleri ve iffete taarruz edenler" Irza geme
suunda, geilenin ve cebir ve esas
gemenin verir ve su gemeye eksik te-
"tam tasaddi" gibi kategorilere On bitirme-
yen bir geilmesi sutur, bu suun cebir, uygulanarak veya
dur veya direncini hilelerle veya ktye kulla-
sonucu suu nedendir (md. 414). Suun aile bireylerine
yani ensest de zel bir nedendir(417). Peki evlilikte ge-
me su mudur? Trk gre evlilik, zelliklerinin cin-
sel gereksinimlerinin olarak bir kurumdur. ile evlilikte
geme" szkonusu olamaz velev ki olsun. O zaman da
varsa ve ispat "messir fiil" den Yani, koca ile cin-
sel kurmak ile veya onu zorlamak iin,
fiziksel bedeninde meydana hasar ile olarak
bu su da bir sutur. lrse ancak o zaman,
dava "kamu yrr!"
Gene 417. maddeye gre suun, birden ok yahut st
soydan biri veya veli ve vasi yahut terbiye veya gzetim veya
yahut nfuzun ktye yolu ile
ceza, kadar tecav-
znde (5 C.D.28/12/1983,40701/453), bu suta, veya amca-
zerinde gzetim ve koruma grevinin bu nedenle 417.
maddenin
tassadi, gemeye eksik tam te-
iini Irza gemenin temelinde
korku yaratmak, yatar. O nedenle bu
kategorilere yerine daha derli toplu, beden yne-
lik sular cezada indirim yapmadan veya infaz ya-
iyi halden tahliye edilen suluyu, dzgn bir bi-
imde takip ederek tam gerekmektedir.
Trk Ceza Kanununa gre aile iinde ile ilgili zel h-
kmler yoktur. CK.'nun 456 ve genel hkmler ancak aile bi-
reylerinin biribirierine nedenidir.
sokaktaki resmi makamlara grece daha ama aile iindeki
konusunda geirtmesi olduka zordur. Zordur, nk po-
lis gibi bir karoya sahiptir. O nedenle polis,
aleyhine savmak iin elinden geleni yapar. n-
ce aile iinde uygulanan polisin gre nemli
On bir "solcu" ok daha nemli ve zerinde
gereken bir konudur! dayak yemesi ise zerinde durmaya bir
gelen bir de seninle mi ile
'96
307

Sonra aile nemlidir. Bu yzden "biz kan-koca girmeyiz",
veya dver de sever de, gibi
ok zorlarurlarsa bir tutanak tutarlar ama hemen da oraya
Gelen koca, polislerin nnde tekrar tehdit eder veya "bir daha
sz verir, gerekirse ama sonuta o dnmesi
ve bu kez ok daha
Aile iinde hemen en emniyet giderek, yu-
btn zorluklara mutlaka tutanak tu-
bir almakta etmeli (veya hi tarih ken-
disini adli tabibe sevk ettirmeli ve adli tabipten, maruz sonucunda gnlk
ka gn gsterir bir rapor bu raporu da mutlaka
hemen kullanmayacaksa) Rapor uygulayan erkek
cak hangi mahkemede ve uygulanacak ceza
esas
456. maddesi "her kim katil kasti ile bir kimseye cismen eza
verir veya ihlale yahud akli melekelerinde" meydana gelmesine ne-
den olursa" aydan bir kadar yazar(456/1). Sonra madde, ceza-
sayar ve sonunda da der, eylem "hibir veya
mutad mahrumiyeti mucip yahut bu haller on gnden ziyade
ise takibat olmak fail iki
aydan aya kadar ... ".
Bu demektir ki on gn veya daha az gnlk geri kalacak kadar
bedensel zarara kamu iin bu takipte bir yarar yoktur. Zarar gren,
isterse, aleyhine kendisi dava aabilir. Bu nedenle adli tabipten raporda
belirtilecek srenin nemi
Bu maddede, neden olarak, temelde,. ce bir' den sz edilir yani kaba
kuvvetten ama zhrevi bir olan ve bunu bilerek, isteyerek (kasten),
ile bir cinsel ile kimse da "ce-
birsiz" messir fiil kabul etmek olanlar (Bkz. Sa-
Vural- Trk Ceza Kanunu Yorumu, Ankara, 1995, c.4,
s.4447). Bunun ok bir yorum zellikle gezileri"
AIDS' e yakalanan bir bunu durumlarda!
456. maddede sular, koca, vey ana,
vey baba, vey evlat, kaynana, damat ve gelinler su
457. madde olur. Bu madde aile ii daha bir ceza uygu-
ifade etmektedir. Buna madde gene de yoruma
TCK'da aile ii bir hkm de 478. maddedir. Aile fertle-
rine kt muamele bu hkm, fena muamelenin
grupta topluyor: Bu maddeye gre suun.
a) ailesi ile birlikte on iki kk bir ocuk.
b) ile veya yasal ile alt ve st soy,
c) kan-kocadan birinin aleyhine (bu son gruptaki suun takibi
gerekir. Fena muameleden "rahim ve dav-
rneklemek gerekirse, kfr etmek, bedensel gc ile
ler yklemek, gezdirmek, a-susuz gibi durumlar
Grlyor ki ceza kanununda haller,
ama bu gnn taleblerini
ekonomik yer
308
'g6
Ynelik
zerindeki etkileri
lmcl Olmayan Sonular:
-Fiziksel sonulan
-Cinsel Temasla gemelerde)
-Yaralanmalar,
-Pelviste
gebelikler,
-ocuk
-Kronik

-Jinekolojik sorunlar,
-Alkol/hap

-Sinirsel belirtileri,
- (zarar verici) (sigara imek g!.bi),
veya srekli maluliyet
Zihinsel
-Travma stres
-Depresyon,
-Anksiyete,
-Cinsel
-Yeme
-ok ynl
-Sabit fikir-zorlama
lmcl Sonular:
-intihar
-Katil (ldrme-cinayet)
Bir bu kadar nemli olumsuz etkileri bulunan nlene-
mez mi? Tabii ki nlenebilir. Yeter ki sorunun kabul edilsin, grmezden gelin-
mekten vazgeilsin. da gibi bir g
istenirse onu engelleyecek politikalar gdlebilir. Bu erkek
her alanda ve gerekten gelir. gerek anlamda
bilmesi iin hibir biiminde ve gstermernek gerekir.
meydana gelmemesi ile toplumun btn kurum ve yeniden
dzenienirken her meydana ise, stndeki etkile-
rini tamamen ortadan nlemlerin zorunludur. Nitekim Kanada'da
ve uzun soluklu bir kampanya
ve sisteminde yer btn du-

6 1989'da Montreal Politeknik Okulunda 14 mhendislik
ldrlmesi zerine Kanada' da 26000 bir kampanya Bu katliamdan
nce Haziran 1989'da Montreal'deki federal parlamentonun
* Heise Lori L.with Pitanguy Jacqueline ve Germain Adrienne: Violence Against Women The Hidden Burden, World Bank Dis-
cussion Papers 2.?, s.18)
BAHAR '96

Stats ile ilgili bir alt komite Bu alt komite 1991' de
bir raporda Bu raporda federal hkmetin, l-
ke ile de nderlik ehnesini ynelik konu-
sunda bir "Kraliyet Komisyonu" neriyordu. Bu neri ok ge-
bir uzmanlar grubu ile sonunda ynelik ve bu
nleme ile" ilgili bir rapor ortaya Bu rapor eylem da ieri-
yordu. Raporun toplumsal yer, ynelik
ve ynelik nlenmesi, top-
lumsal ve parasal maliyeti, feminist deneyimi biimleri,
det deneyimi -halklar, deneyimi- kurumlar inceleniyor, ikinci da
eylem eylem (hizmet-
lerde, hukuksal olarak, askerlikte, medyada, dinsel kurumlarda, h-
kmette); gzlem ve hesaba katma ve bireyleri eyleme incele-
me ve nerileri yer Bu rapor, ynelik ciddiye engellenmesi ve
ortadan samimi gzel bir iin ok nemli.
Resmi sylernde ve hatta bile ynelik
te tamamen kr, ve dilsiz Trkiye'de biz iin ile
lacak bir uygulama.
Dnyadaki btn ile byk bir
lukla birbirlerini gsteriyor. Yani
erkekler herhangi bilinmeyen, daha ok uyguluyor. (Bkz. Chan-
ging The Landscape, Executive Summary /"National Action Plan Canadian Panel on Vi-
olence Against Women", s.21). "Kutsal aile iin bir cehennem ve
haneye dnyor. geen 255 Dnya bir ka
rnek daha ekleyelim: Sa o Paulo' daki polis karakoluna ay iinde
2000'in zerindeki dayak %70'den aile iinde uygulanan
dete Bunlardan da ciddi Watch
1991' den naklen, s.14)
Kanada raporunun 23.
aynen aktarmaktayarar gryorum:
1) hibir derecesi kabul edilemez ve ynelik ortadan kal-
mutlak bir ncelik gerektirir.
2) Toplumun sorumlu olanlar, nleme konusunda mmkn
olan en ve etkili eylemleri buna engelleneme-
yol en aza indirgemek iin gerekli nlemleri almak
3) desteklemeyen politikalar, uygulamalar, programlar ve
rnler
4) ynelik destekleyen veya cesaretlendiren cinsiyeti, ve ay-
btn biimler ortadan
5) Hukuk sisteminde da en az ile
6) kendilerine iin
7) Hkmetler ve son verme, konusunda kay-
nak ve nderlik yapmakta, temel
8) toplumdaki tek tek bireylerin ve son
vermeye ynelik yapmak ve herkes iin konusunda sorum-

J10
'g6
Ynelik
UGRAYAN KORUNMA
SrGINMA
Aile iinde uygulamyorsa bunun bitincinde olmak gere-
kir. klasik bir dngs ve her onun
ler. nce bir gerginlik sonra artar ve patlak verir,
sonra dnemi erkek zr diler, iekler getirir, maddi
durumuna gre mcevher ve tekrar
Sonra gerginlik tekrar ykselir ve bu kez daha Bu nedenle ilk
gstermernek gerekir. Hemen kafakala etmek,
mmkn olan en fazla bulmak gerekir. maruz susma-
mak, sinmek, etraftakileri olaydan haberdar etmek gerekir.
ki maruz kalmak uygulamak
durumdur.
ortamda her ihtimale kendi varsa
ve beraberinde gtrmek istiyorsa ilk elde giyilecek bir ka para
giysiyi ve bir miktar hemen ev bir yer-
de saklamakta yarar yznden evden kaan kimliksiz, gi-
decek yeri ile ortada bu ihtimaller iin paraya
kimliklere gereksinimi Tam bu noktada iine girer.
ncelikle can
kez 1972 Londra'da ortaya Tamamen pratik ne-
denlerden gidecek yerleri iin
evde otursak olur, evi olur fikri ile ortaya
lerdir.
bu kendi Kendisini
hisseder, nk dayak yemenin bir durum
hi kimseye sylemezler. izleri ok belirgin ise,
gibi yaparlar ve kendilerine bu
herkes bilir ama grnrler. Onun iin de ma-
ruz bu ilk yal-
grrler, evi iin,
na daha kolay katlanmak gcn verir.
1988 tm nfusu 8 milyon idi ve 120
nemli ilkelerinden biri adreslerinin gizli koca, bulun-
adresi saptarsa gelip orada da olay bu nedenle adres-
ler gizli tutulur ve koca bir gtrlr.
bir nemli yerleri "kriz merkezleri" dir. geilen ve-
ya dvlen ve evden veya yerden tek tele-
fonla merkezlerdir bunlar. Oraya telefon eden
gre ya kendilerinin merkeze gitmeleri istenir veya giderneyecek durumda iseler, bir
ara yahut cankurtaran gnderilerek yerden ve gere-
ken acil
Hastane personelinin, hekimine kadar, maruz
yolunda gerekir. biimde, btn kolluk
kuvvetlerinin, adli personelin,
ve avukatlara kadar herkesin ne nelerin
maruz kalanlara yolunda ciddi bir
'96 Jll
Arm
geirilmesi gerekir. Bu anlamda Brezilya'da polis birimleri

Yasal dzeniemelerin yeniden gzden geirilip Avrupa ceza ile b-
gidilmeli, uygulayan maruz kalan belirli bir
mesafeye kadar Trkiye' de bu acil gereksinim

Medeni Kanunda, nerileri aynen Meclisten gemeli-
dir. zellikle mal ile ilgili madde ok nemlidir ve hibir
dan geirilmelidir.
Bu daha ok ceza hkmlerine ve Ceza Kanununda gereken
Medeni Kanun ile ilgili blm ise bir konusu
olabilir.
G dengelerinin ve ile ortadan bir dnya z-
lemi ile son veriyorum.
}12 CociTo, '96
VE
AHLAK
M. Mukadder
alanlardan biri olan erotizmde ig-
dler zerinde uygulanan ve ynlendirme rejimi eylemlerini tahrik eder.
rtnmeyi gereki ahlak bedeni ahlak-
Bunun sonucunda bedenin bir blm mutlaka rtlr. Bu rtme olgusu bir
ahlak gsterir. Bu da nlemektir. Cinsel igd
iinde bir igddr.
Ahlak cinsel kontrol etmesi, insan trn zorunlu
bir tr haline bugnk bu retici ile sylemek
gtr. Cinsellikle ilgili ahlak etkinliklerini
Cinsellik igds bedenine mdahaleyi iermektedir. Bedenlerin birbi-
rini ekmesi gnll yol aar.
lar. Yoksa erotik hissedemezler. ve erotizm kupkuru
'Felsefe iinde bir giz mi Fikirler, fikirler ama ne iin? Erotizm korkun
bir iine srklyor. Ahlak ve birbirinin iine giriyor. Erotizmde tm
dzen altst oluyor. Erotizm
iinde yokolma
Yoksun davet etmektedir. Evlenme, korunma yn-
temlerinden biridir. Devasa bir evlilik Evlilik erotizmin belirsizli-
(kendine ve etkin bir dzenlemedir. Evlilik
erotik srekli yinelenen ve bylece cinsel iinde tr-
plemekte ve zamanla yoketmektedir.
CociTo, '96
3
1
3
M. Mukadder
Evlilik, igdler zaferidir. zevkin
igdnn ahlaksal kurallara boyun
Hepimizi ileden cinsel z, kategorik bir Be-
densel yol bir kez daha lme
ve kendi olgusunu gzler nne sermektedir. Herkesin
cinsel koruma rejimi
Cinsel zgrlk tamamen fanteziye insanlar mm-
kndr. Cinsel zgrlk terimi bir terimdir. Cinsellik, tekinin ve be-
denini gerekli Yani, Cinsel
zgrlkten kastedilen iki bedenin ve iki bilincin kendilerini birbirlerine
anda bir engelin bu engellernemesi durumudur. Cinsel zgrlk, iki bir
btn olarak ikili zgrlktr.
Erotik drtler kendi iinde ile hibir anlama gelmeyen
lantilara neden Belki de bedensel drtlerin zihne ok faz-
la yk bindirmesinden zihnin
yorulmaz istekleri zihin kendi bedenine ve bedenine bir dav-
rejimi Bu rejime zaman
Erotizm, bireyin kendi bilincine ve bedenine egemen ve bedenini
bir bedenle iermektedir. Erotizimin
ile beden-bedene zorunlu bir yoktur. Erotizmde beden bir
unsurdur. unsurlar ikinci derecededir. dzen bedeninin be-
denine onay almadan iermektedir. Kltrel dzen, nce
kan olan daha sonraki dnemlerde kendi ile olu-
cinsel izin
igdleri kontrol ettikten ve erotik hertaraf ettikten sonra ahlaksal
kurallarla evrili monoton bir mahkum oluyor. Hatta ahlak nedenini de
kaybediyor. giden bir beklenti dnemi hibir yapmaya ge-
rek yok. Hilik kendini hissettiriyor. ok garip. iindeki bir hilik duygusu va-
devindiriyor.
nce igdler var. Bu igdler bireyin zihnini ele geiriyor ve onu
dete Ahlak ise zihni bu vazgeiriyor.
evre biyolojik evre, sosyal evre, felsefik evre. Bu evreler duruma kar-
igd ahlaksal, kurallar, tesi
ok bir olay var. mmkn igdlerdir.
dlerin igdsz, erotizmsiz, mekanik bir dllenme-
nin mmkn reme kontrol yiyecek bulma
sorunu Beden tali bir unsur haline gelecektir. Ve ortadan kalka-
Bunun sonucu ortadan Ahlak ve bir
da tm gizemi zerine Her tr
binlerce beyin incelenecek, engellemelerden iin her-
kes tm bu incelemek ve bunlardan sonu iin geirecek-
tir. trn, gibi "igddr". Tm
sonu gelmez igdsel istekleri tatmin iin heba
tedir.
tr Biyolojik entellektel
Tm igdler ve bunun sonucu ve ahlak birbirine paralel biim-
de ve olmak, iinde bir
314
'g6
Erotizmde ve Ahlak
demektir. Ahlak ve ikileminin bireyin entellektel ve felsefi
minin belirli bir ile mmkndr.
olarak bir biimde insan tm ar-
tacak, bunu nlemek iin ahlak bireyin tm ele ve
tek biimi olarak yceltilecektir. toplum iindir kkenin-
de bireyin birey olarak igdlerini toplumsal
bir eylemle bireysel bir eylemle kontrol etmesi gerekir. Toplumsal kontrol her za-
man bir alan ve bu alan belirli bir ve
da bir ait olan bireylerin birlikte bir siste-
matik ve toplu bir eylemi haline gelir. toplumsal kategorik
sonucudur.
Gnlerin tketireesine birbirini izlemesi
haline gelmesi, olmak herhangi bir yenilikten umudunu
kesmek, lmn iine nfuz etmesinden Bu sre
iinde erotizmin, birbirlerinin devinimini bir dneme girdi-
farkederiz.
Erotizmin gnlerin nlemede yetersiz birlikte ahlak,
biiminde ortaya hisse-
dilmez ve depresifin serveni Gnler gnleri
bir biimde izler ve bir seim iin ahlak da
yokolur. J
Ahlak her zaman bir olgusunu iinde Ahlak
potansiyel olarak gsterir. ahlak bir
habercisidir. Kesin ahlak ile ldrmeye, lme ve te-
cavze, sinema ynetmenlerinin, gznden kama-
alanda Bohemler' de d evinimi ok
bu yoksun kalanlarda iin ah-
lak bir kez daha yerine getirir. se-
imi kalmayanlar seve seve kabullenirler. nk iinde ktl-
zorunda Brecht'in nl sz "nce ekmek sonra
ahlak", gstermek zorunda
gstermektedir. z adalet, Bireyin
gsteren olgu, onun gerekli bir va-
yaratabilmesidir. Bu alan tm an, insan kendi eksik
bir trn
Ahlak kurallan gderler. Bunun nedeni,
toplumsal ileri gelmektedir. Bireylerin hep kendileri-
ni grp toplumda nedeni,
koruma farketmemelerinden
veya tek yolu (retken
ne de her zaman eylemleri eder.) olan kar-
adaletsizlik ahlak ile birlikte va-

Burada nemli bir sorun ve bir ortaya Bireyin ah-
laksal ilkeleri ama toplumdaki ahlak ile bu ilkelerin grnrde ortak
bulunsa da zde bylesi bir yoktur. Toplumun ahlak ne olur-
sa olsun o toplumu korumaya yneliktir ve bu sebepten ki gzle grlebilir,
CociTo, '96
315
M. Mukndder
eylemleri gerekli Toplumun ahlak bireylerin niyetleri
ile ilgilenmez. belirli durumlarda belirli gerekli Toplumda
her zaman trensel ahlak Toplumsal ahlak bir boyun Bergson bu
ahlaka ahlak" diyor. Ama kahramanlara zg bir ahlak olarak
bana ters gelmekte. Birey pekala kahraman olmadan bireysel
edebilir. Ama bunun iin toplumu kendi bir btnlk olarak
iinden bireyleri ekip gerekmektedir. stn nitelikli bireyler birbirle-
rini bulabilirlerse, toplumun etkilerini azaltabilirler.
AHLAK VE
ve nndeki engelleri
nmze iki olgu farkederiz: Bir taraftan bizi srekli kemiren ahlak
taraftan tm bir anda sona erdiren
Ahlak herkes srdrr-
ler. veya daha fazla her yerde bu kurallar kabul ettirir.
Sosyoloji, psikoloji, psikanaliz, etnoloji ve felsefe kendi iinde
birden kategorik bir biimde ortaya ahlak olgusu ile Herkes
en grnrde bu kurallara uyar. Byk bir dil ile ah-
laksal bir giysiye brnebilir.
Ahlak bir zgrlk devinimi-
dir. zgrlk iinde ( ... )
zgrlk biimi olarak ve ahlaksal kurallarla
kendini imha ederek Felsefi zgrlk ile sosyo-politik zgrlk
sresciyle zgrlk
srecine haline
Ahlaksal kurallara bu bir taraftan toplumsal
taraftan ben'in iinden gelen bireysel biiminde gryoruz.
ve ieriden gelen bu birbirinden Toplumsal evre
kurallar toplumsal, kurallar ise bireysel (ahlaksal) ku-

Ahlaksal dzenleme yetersizlikleri her zaman
yolaar. Toplumsal ahlaki kurallar yetersiz dzen almak iin
devletin hukuksal veya (diktatrlk, vs.) devreye girer. Birey-
sel ahlak kurallan yetersiz bireyin toplumla hep ola-
rak
Ahlak sreci iinde dinamik bir Birey kendini
iinde toplumun kurallan ile epevre bulur. Bu kurallara z-
grlk bir fikir, bir ideal biiminde bireyin bilincine egemen olur. Toplumsal ahlak ku-
nclk eden zgrlk fikri, bu
noktalarda yokolmaya ve yerini bireyin kendi olarak birey-
sel ahlak zgrlk devirumi toplumsaldan bireysele ahia-
itici gcdr. zgrlk her zaman bir ahlak ve kendini
bir olgunun potansiyel bir g olarak ifade etmek zorunda
zgrlk hibir zaman iin onu betimlemek veya olanak-

Sartre "zgr olmaya mahkumuz" derken her durumda olabilirlikler
seim yapma Sartre'da zgrlk bir
CoGiTo, '96
Erotizmde ve Ahlak
zorunluluk olarak ortaya bu seimi ahlaksal bir seimdir nk bu
seim bir kurala gre zgrlk deviniiDi bi-
reysel bir devinim bireye bir devinim zgrlk, bi-
reyin dnyaya deviniminin olmakta ve
srete ahlaksal bir tr geriye zorunlu zgrl-
mahkum iin ahlak bir zorunluluktur.
Ahlak incelenmesi iyilik-ktlk eksenine oturtulursa verimli olmaya-
nk bu birbirinin iine girme ve
da, birbirinden sonu gelmez neden Pla-
ton'dan gelen felsefi de ideal iyilik ve ktlk fikirlerini veri olarak ve
eylemlerin bu ideallere gre tabii be-
nedeniyle duygusal tepkilere ahlaksal neden ol-
Platon'un duygusal tepki iyilik ve ktlk ileri sr-
mesine bu yine de duygusal tepkiye gre
Ahlak Kant geleneksel, Max Scheler ise duygusal
tepkilere bir taraftan bir biim taraf-
tan tutkulu bir devinim Burada garip bir
kurallar birdenbire ya neden Bu
da ile ktnn
( ... )
yoktur. sadece bir tekniktir. yerde
geri ekilir veya yokolur. tamamen egemen durumlar
depresyon
Birey toplum iine ile birlikte olgusuyla gelir. Bu
bireyin biiminde Birey aresiz-
dir. Depresyon ve iindeki birey birdenbire
onu yoketmeye grr. intihar Ahlak bir
olarak durur.
toplumuyla her zaman ahlak zgrlk
lmdr. yokeden bir zgrlk eylemidir. Ahlak yokeden
bir dzenleyicidir.
zgrlk gereken bir
yitirir. devindirici bir fikir olarak srdrmesinin ne-
deni, deviniminin srekli zgrlk
hi bir fikir olarak srecektir. ele geirmek iin yo-
ketmek, daha lmek gerekir.
Ahlak onlara geri dnmek zere Bu zgrlk
bir an iin bize glmser. O bir nk ikinci an geri

igdler belki de en byk Tm igdler tatmin ol-
mak isterler ve bu Bu ya kaba
ya da ahlaksal gsterilerle birlikte yol alan rtk bir Ahlaksal bilin bu sava-
srecinde ahlak ve igdleri bir kaosa srklenir.
Kendini anlatmakta byk iine
temel olarak erotizmde, ekonomik ben ile teki ara-
ve nemli bilgi-
ler sunar.
'96
M. Mukadder
Ahlak bir bilgisidir ve onsuz Devlet
dzenlemekte gsz yerde ortaya Bu sebepten ahlak ve hukuk birbirin-
den hale gelir. Hukuka andan itibaren devletin
devreye girer. Hukuk soyuttur, yasalardaki szckle-
rin hepsi birer aletidirler. Hukukun altetmeye Hu-
kuk ne ne de Hukuk ne olursa olsun dzeni
srdrmeyi hedefler.
e mmkndr. Ahlak Hukuk ala-
zgrlk hukuk iinde ekonomik, politik sosyal olarak bir z-
grlktr. Felsefi zgrlk yoktur ve isel
bir zgrlk biimi ile En gl toplumlar ahlak en toplumlar-
Hukuk o toplumun gsterir.
panzehiri hukuk Ahlak izlenerek zmek, toplum-
da daha kolay kabul grr. Hukuk izlenerek verilen kararlar her zaman
nutsuzluk Modern toplumlarda ahlak azalmakta, hukuk
tedir ve herkes her zaman duygusu ile Bu da modem
potansiyel bir iine srklemektedir. Hukuk soyut ve
maz biimiyle
Herkes srdrmek iin kendine geerli ve bir yol izlemek zorun-
lme kadar sren bu yolculukta bize iki olgu dost olabilirler: bir sevgi
ve bir ahlak. Sevgi ve zgrlkle garip zgrlk belirli
ve dzeye zaman sevgiyi ve yokeder. Yksek dzeydeki
zgrlk sevgiyi ve besler.
Hemen ahlak iin hayati bir ortaya koymam gerekiyor. Birincisi gelenekiere
dayanan, kkenin ve lm nlemeye dayanan toplumun yelerini sahte ve iki-
yzl kurallarla birarada tutan toplumsal ahlak. Daha radikal bir ifadeyle "ya-
ahlak. iimizde srekli byyen bir ses olan, kendimizi
yan ve bizi gnlk stne uzaktan
dan bir olmayan bireysel ahlak, daha "gerek" ahlak.
Bu iki ahlak bazen bilinli, bazen bilinsiz olarak birbirine
gerek ahlaka mal edilmektedir. Gerek bireysel ahlak, geleneksel
penelerine bencillik olarak grlr ve
yer. bencil de bireysel iine gizlenmeye grlmektedir.
Ama bu, dikkatli gzlemlerden ve kalbinin sesini dinleyenlerden kamayan bir olgudur.
Gerek ahlak bireyi ince bir noktaya bir ahlak olarak, ncelikle verici bir ah-
Ama bu vericilik zorunlulukla sevgiyle (. .. )
318
CociTo, 'g6
SEViYORUM!
Trker
Madam Bovary'i yazarken mnzevi bir Flaubert,
bir dostuna mektup nadir' ara'lardan birinde, ona, yazma sreci-
ni bir seviyorum. Bir karrum cia-
layan severse. Kendimi ok fazla bir adam gibi hissediyo-
rum (tabiri mazur gr) kendinden
Madam Bovary, gz birok byk
sreci iin de sylemek mmkn. Oysa bir de itidal var. Her tr kurumu-
nun stne kalesinin en gl burcu. itidal. Toplum-
nde gelen gvencesi olan,
en zor bir yandan da gn
gnden zorunluluk olarak her bir olgu. Kendi
zgl toplumsal
politik bir talep eden atmosferindeki bulmaya kadar, belki
de en eden konu, Toplumsal dzlklerinde
bir gstermiyor. bu hi sorgulanmayan;
bir toplumsal taruma gre antisos-
yal bir Bir su. Her halkarda lanetlenmesi gereken, bir tz. stne
onca zl szn hemen hepsi, her trlsne
olmaz" ve benzeri ses veriyor. Daha
biimlerinde gstergesidir" trnden bilgie k-
ksenerek tel'in edilen de, yzdr Bu nermelerinden
drtlerin bir tr bir de yzde
CoGiTo, 'g6
Japon Sosyalist Partisi Inejiro Asanuma 17 bir hemen sonra
ld. Bu grg 1960'ta Tokyo' da dzenlenen toplanhda biraraya gelen 3 bin Ya-
sushi Nagao, 1960)
Seviyorum!
yz terrle terr bir kavram
havaya halk otobs, Japonya' da metro'ya verilen zehirli gaz, bom-
Yol'un dinarnit ortaya kpekler ve daha niceleri.
detin her trlsne nermesinin durmaya bu manifesto
cmlenin aba bir yana,
lemesi gibi bir kimlik erevesine kim istemez?
her sorunun diyalog'la insan-
evrimine yeni dnya dzenini sarsacak hibir
bu dnyada herkesin kendi szn bir derlemey-
le olan tam. Dilimizi gz gre
gre olan dili olarak bu erevede var
olmak hem daha kolay, hem daha gvenceli. dil'in
tketici (bu sakini), her konuda olmaya davet edilir. U yumu-
sahte btn Herkes, kendisini mutlu etmeyen ev-
resine ve mutedil dikkat
etmeli; amalanan ve bu dilin 'rutin' tesis edilmelidir; onun
lan her ikazlar, ynlendirmelerle yine ve 'rutin'i
delieelere
her zaman "out"dur. hibir sorun
zlmez." olmaz:' Gl egemen bir dil
bilmeyip kullanmaya aresizce de olsa bir dizi nerme. Hepsi-
nin var. iktidarla biimini zmleyebilmek iin binlerce
siyasetin labirentlerinde soluklanmaya Bize de toplumsal
zu belirlemek, giderek bireysel hayat izebilmek iin
tarih silueti yutkunarak nermelere abone olmak
ve sz retirken, kalan onur
bir arada tutmaya sesimizi gsz
direnirken bizi kimi zaman ocuksu bir tutsak eden de yine bu aresiz-
lik. Oysa yelpazesi ok "Otomatik hedefsiz
detten Van Gogh'un lehesindeki tecavzn sadoma-
zohistlerin stne kurulu
Bosna kadar bir yelpaze. her trls-
ne gnl diyebilmenin toplumsal konforu,
yine de Akan grltsyle korkutulan bizler, btn gas-
petmeye ynelik, bir itidal lksne kurban ediliyoruz. Flaubert'in ar-
bize mektubunda bir ruh iklimini; bize unutturulma-
ya bir anlatan de lmlenen,
utan iinde bir grngye

nicedir "out". Peki, neden hala en en en
gz tutkunun can
yoruz nk. stne belki de ok isabetli bir yana
btn kendinde toplama aile
sonra okulu, ordusu, polisiyle devletin kendi uygu-
oyununa dahi mdahale bir dnya
olarak; birer kilitli, birer kurgu olarak
iin masal kipiyle dile terr eylemlerinin
CoGiTo, BAHAR '96 321
Trker
rktc iyice halimizle yine de benzeyen ince bir
hahrlar gibi bir dnya duruyor nk, orada, bir yerde.
topyekn reddi stnde usul usul akan, her tr g-
nll olarak teslim dnya bir dnya. Belki nefes
kendimizi ok fazla gibi
bir dnya.
}22 CoGiT, 'g6
RoMANINDA AiLE
TEMAS!
NketEsen
"Hibir haberi iin, sylenenlerin bir tekkelimesini bile anlamayan ve sev-
gilisini zanneden hemen yandaki duvara yle ki,
biarenin burnundan kpkl siyah kanlar l gibi boylu boyunca ye-
re ..
Bir trl penesine av gzlerini kan bir canavar gibi,
tesini berisini didikliyor, her
kan iinde ...
Biare darbenin tesiriyle vcudundaki ve yara-
ara gzlerini aabildike son bir gayretle srnerek ve o haliyle yine
de glmserneye bu yzn, gzn srmeye
yordu ...
Bu Jacia saatten fazla srd. kendisini tamamen
daha fazla edecek kalmayan Ali Bey de, gibi, eneleri bir
tarafa .. " 1984, s.142-143)
Bu sahne Kemal'in lntibah ieren sahnelerden biridir.
Evindeki cari ye a olan Ali Bey onunla birlikte
dedikodulara inanarak, Dilasup'un onu Buna tama-
men ikna bir gn eve gelerek hibir sormadan zerine ve yuka-
sahne duygusal, dengesiz ve bir insan olan Ali Bey sadece
kendi bir olarak cariyeyi byle hayvani bir biimde
paralayarak dver. Kemal bu sahneleyerek, anlatarak verir.
'96
323
Nket Esen
19. aile hem aile bireylerinden biri hem de aile-
deki erkeklerin tasarrufunda olan cariyelerin dayak yemesi Ahmet Mithat
Efendi'nin engi da byle bir cariye Hesna, huysuz ve dengesiz Can-
berd Beyin tm ev yapan ve ona eden cariyesidir. O da Canberd Bey'in
sznden dayak yer.
ailelerinde cariyelerden sonra dven kocalara romanlarda
Halit Ziya Mai ve Ahmet Cemil'in ko-
Vehbi Beyden dayak yer. Vehbi Bey ok ien, evdeki hizmetiye eden, i-
g veysi olarak ailenin mlkne el koyan bir ro-
manda dven bir de Raci Bu adam bir Alman bar
mcevherlerini satarak bu yedirir. Gnlerce eve gelmez; de
bir bahanesini bulup dver. insanlar olarak izilen
bu dvmeleri olumsuz bir
dven bir olumsuz de Halide Edip Mevut H-
km'ndeki Sruri'dir. Mai ve Siyah'taki erkekler gibi Sruri de
ra zaman zaman eve gelmez ve gelince de dver.
Sarnet Byk Aile'sinde dven Yakup para olan, fkeli,
ve dengesiz bir sonunda onu l-
drmeye kadar gtrecektir.
Melih Cevdet Aylaklar ise, Nesime kaptan dayak
yer. Kaptan ok ien, erkeklere hizmetilik etmeleri iin gerekli gren,
de ev bir dzenlenmesi iin lzumlu bulan bir Onun
iin konumu ve erkeklerle cariye dzeyindedir.
Bu romanlarda erkeklerin cariyelerini veya dvmeleri,
bu erkeklerin ortaya iin nedenlerle
"yoldan erkeklerin karakteristiklerinden biridir dvmeleri. Bu
dengesizliklerinin, kendilerine hakim ve k-
k grmelerinin gstergesidir. Yoksa bu romanlarda kendi bir
konu olarak ele ve !ntibah'taki gibi sahnelenmez, yazar
sadece
Yakup Kadri Panorama ise, dvmenin
bir boyutu grlr. Bu romandaki birok aile ve karakter en olumsuz olarak i-
zileni Emin Efendi ve ailesidir. birok
savunulan cumhuriyet ideolojisi bu adam ok tehlikelidir. Gerici, dinci ve ah-
bir adam olan dver. Burada dvme sadece ta-
iin zamanda sosyal iin de bir unsur olur.
Romanlarda dayak yiyen erkekler de Otorite zorba aile reisierinden
dayak yiyen erkeklere Hseyin Rahmi iki Mrebbi-
ye' de zorba Dehri Efendi onun eline bakan, stelik de olan erkek uy-
gunsuz bir falakaya Metres'te ise, zengin ve bir hayat
Firuze ve Hami evlerinde aylak ve byk
Revai Bey' i zaman sopa ile dvdrrler.
Orhan Kemal'in Evierden Biri ise, dayak yiyen kocalar var-
Memurluktan emekli, Mteba Efendi ile dayak yer. Ayni
romanda erkek rollerinin bir ailede Leman geceleri erkeklerle
kar; eve gelir. Bey evde oturur, diker, t yapar, ba-
kar. Leman eve bir gece srahi paralar.
'96
Trk Aile li
Erkekler ya parasal gc elinde tutan zorba aile reisieri dvdrlmekte-
dirler ya da takdirde eli Yani romanlarda aile
iinde erkeklerin dayak yemesi az rastalanan garip koca-
dayak yemeleri gibi olaylardan
Aile iinde otorite en nemli biri ocuk uy-
gulanan yntemlerdir. veya vey anneleri dvlen ve eziyet gren
ocuklar romanlarda dayak yiyen kadar sik grlr. Burada ilgi ekici nokta
ancak vey eziyet etmeleri, erl<eklerin ise z dvme-
leridir. Bu aile iinde dayak yemeleri ise
Fa tma Aliye Muhazarat Sai Efendi lnce gen
ve oynak bir olan Calibe ile evlenir. Sai Efendi'nin-iki nefret eden Ca-
libe tipik bir vey annedir. Gen sonucu Sai Efendi
korkun bir dver. Bu dayak kolu gnlerce hasta
yatar.
Mrebbiye'sinde ise, tembel ve aptal bir olan zorba
Dehri Efendi derslerini bilmezse falakaya da-
yak yiyen iyice aptal olur; hibir zaman olmaz; dayak
Aile iinde gren ocuklara en iyi rneklerden biri Ebubekir Tepey-
Kk Salih'tir. Bir ok Sa-
lih, hi sevilmez. lnce ky-
ne geri Konak olan ocuk kyde vey annesinin elin
Salih' e eziyet eder. Geceleri ksryor diye yat-
maya zorlar. Sonunda bir gece Salih kurtlar paralanarak ldrlr. Salih
hem vey anne zulm hem de olarak eziyet bir ocuktur.
Trk en iyi anlatan roman Nuri Gnte-
kin'in Nadide verilen Glsm b-
tn gn bayat, yemeklerle beslenir, herkes iti-
lir, ve dvlr. Sonunda bu evden kaarak olur.
Bir ailenin ve dayak yemesi romanlarda rastlanan
Otoritelerini isteyen aile byklerinin terbiye et-
mek, da sindirerek daha iyi smrmek iin yntemdir dayak
atmak. Romanlarda edilgen birini dvmek yerine aile iinde birbirleriyle d-
erkekler de Burada sonucu ortaya
sz konusudur.
Orhan Kemal'in Evlerden Biri iinde bir ailede iki er-
para sorunu yznden birbirlerinden nefret ederler. on-
dan kalan tek bir evi cenaze daha evdeyken

Mrebbiye'sinde ise aile iinde bir Aile-
nin erkek ferdiyle de zamanda kuran mrebbiyesi Anjel yzn-
den bu erkekler birbirine girer. Aile reisi Dehri Efendi'nin Amcabey,
Sadri ve Anjel'in hepsiyle birden birbirlerini
ve evin kavgaya Romanda bu sahnesi
bah'ta gibi tm Ama slubu
det ieren gibi etkileyici Zira bile bir du-
rumu iin
demiJlden beri o meyil bir iki tekerlenmeden sonra
..
Son tekerlenmede Sadri ile Amcebey alta ste Amcabey "Can kurta-
CociTo, '96
Nket Esen
ran yok mu, bir uval kemik kesildim, oldum." diye Sadri
kurtarmak iin neresine rastlarsa oradan ko-
Bu Amcabey'in de ...
O insan stnden ilkin Sadri de kalkmak istedi. Fakat vcu-
du ziyade yz mosmor burnundan da kan geliyordu. Birden bire kendini
belini o halde
Amcabey yarasa gibi hfi.l/i iinde debeleniyordu. Yerinden
iin bir gayret de o gsterdi. Ne mmkn! stnze iyilik,
dakika iki ellerine dayanmak suretiyle sol "Seke seke ben geldim.
geldin." oyununda gibi tek zerine o da gitti, bir
ca oturdu. ile "Of aman!" derken sol bir
duydu. Eliyle eline biraz kan Sadri'ye nefretle bir bakarak gsterip:
- Kpek soyu, bir yer dedi."
(Mrebbiye, 1986, s.122-123)
Aile iinde romanlarda cinayet de ortaya
Mehmet Turfanda Turfa zengin Salih Efendi'nin ikinci
Salih'in ilk olan ldrr. Gayesi
kendi ve da kendisine ocuklardan biri
zehirlenir, bir araba lmne kaza ss verilir.
Mai ve hamileyken dayak sonucu
nce sonra da lr.
Mevut Hkm' nde ise ldrlen bir var-
Sruri lnce ok bir adam olan ile evlenen kendi-
sini sanan da hi l-
drr. iin bir yoktur.
Nuri Gntekin'in da ldrlen
bir Bu romanda Ruhsar gerekten bir adamla
Bunu ldrlr.
Aile iinde en ok ieren cinayetlerden biri Byk Aile'sinde
ldrmesidir. bir adam olan Yakup aile iindeki birok felakete
ve sebep Bu yzden
balta ile paralayarak ldrr.
Yazarlar, romanlarda her zaman hissettirirler.
romanlardaki karakterler gstergesidir.
lar dengesiz, para olan, tutucu, zorba, sevgisiz insan-
bu insanlardaki sahiplenme ve hakim olma arzusunun bir Bu
yzden de tabii olarak kullananlar genelde erkeklerdir.
Erkekler aile iindeki sahip olma, elde etme, ocuklar zerinde
otorite kurabilme gayesi ile Bu ve ocuklar para
gibi sahip olunacak ve gibi Romanlarda kulla-
erkek iin bu gayeye en etkin yntemlerinden biri olarak ortaya
Bu istek de ceza bir yolu olur
sz ederken genelde bu eyleminin
ortaya dkmezler. Olay sadece sylenir; gsterilmez. Bylece bu ro-
manlarda okuyucu olmaz; insan biri
olarak kendi ele Bu romanlarda psikolojik ve felsefi boyutu
yoktur. sadece insan bir olarak romanlarda yer

CociTo, '96
GoLDING VE DosTOYEVSKi'DE*

VE y NJTEMSEL
Engin
dilsel ve sanatsal bir ulam olarak an-
ok nemli bir rol oynar. ola-
nak veren bir Tarih boyunca ortaya edebiyat edebiyata
birbirlerinden ok biimlerde ve edebiyat ortaya koy-
salar da bu ve nemli bir ortak yn edt!biyat olgusu
iindeki Peki nedir bu
Edebiyatta izlerini ncelikle yntemsel dzeyde bulabiliriz. Bir edebi eser
ilk olarak dil ve gereklik zerinde uygular. Bir romaru, bir
hissettiklerimizin parti yemek tarifi ya da vapur tarifesi okurkenki
nedeni budur. Bir edebi eser bizde belli bir estetik uyan-
ve bunu, normalde hi de byle yapmayan, gndelik dile uygulaya-
rak, onu kendine zg biimde kullanarak, evirerek, szcklere yeni anlamlar ykleye-
rek yapar. Roman Jakobson'un "edebiyat gndelik dile uygulanan rgtl s-
z tam da bu olguya eder. Yine gereklik bir edebiyat eserinde
ok bir biimde, yerleri ve
ya da geriye olarak "Kurgu" ve "kurmaca" terimleri
* Bu William Golding'in Sinekierin bir blm, Fyodor Dostoyevski'nin
yksnn ise tm
Engin
bu anlamda edebiyat terminolojisindeki gibidir. Nitekim
Trkesinde ve iin ve szckleri de buram bu-
ram kokar.
Yntemsel dzeyde bu derece bir rol olan bundan ierikte,
edebiyat eserinin konusu olarak da nemli bir grev yklenir. Yine gibi,
haz verme, okuru gibi ne y-
nelik hangisini ele edebiyat eserine konu olarak
tin bu amalar iin ok verimli bir kaynak grrz. Gerekten de duygusal ve
fiziksel anlamda her trden hemen her edebiyat eserinde, rnek gerek-
tirmeyecek kadar boy gsterir.
zetle edebiyet ve
I. Yntemsel dzeyde dil ve belli bir biimde
II. dzeyinde, malzeme olarak
syleyebiliriz. Buna estetik haz kurmaca
dnyaya beklenen okur zerinde uygulanan bile ekleyebiliriz!
ulamsal bir kendilik olarak ortaya rol byle
daha teye gidip edebi ilirlerin bii-
minin nemli bir lt grmek mmkn. Ancak bu bir edebi trn yal-
bir o ne
daha ok dil zerine uygulanan mmkn Roman,
yk ve oyun diline gre gnlk dile daha bir dille da ken-
dilerine has olarak kurmakla etkili olurlar.
iin en gzel rnek polisiye roman ve trajedi olsa gerektir.
ilerleyen sayfalarda edebiyat ve rnek iki eser var. Bun-
lardan birincisi William Golding'den Sinekierin Mina roman-
dan ok bir alegori olan bu kitap alegorisidir. Sinekierin
ncelikle R.M. Mercan ocuk gnderme yapar.
Pasifikte gemileri batan gencinin bir mercan Britanya
kk bir yks olan bu aksine Sinekierin
benzer ilerindeki duygusunun ve
Gelecekteki bir atom gvenli bir yere gtrl-
mekte olan bir mercan ocuklar iin uy-
gar dnyada grdkleri dzenin bir benzerini kurmaya Fakat bu dzenin
"entropisi" ok yksektir, hep bir aksar, hep bir eksiktir. Uygar
dzenini olan bu ocuklar toplumsal ve uzla-
geerli ve dayatan "byklerden" ok uzakta oldukla-
"dzenin" Bu srecinde Goldinginsan
nin derinliklerindeki Kitaptaki drt o-
cuktan en Jack'tir ve roman boyunca onun geen
gitgide artar. iki kahramandan Simon bir av ayini
sesi Domuzcuk ise zerine bir kayayla ldrlr. sonunda "iyi ocuk"
Ralph bu gruhun gittike iinde lmden ta
ki beyaz iinde "bykler" gelene dek.
rnek olan Dostoyevski'nin yks Engizisyoncu ise engizis-
yonun en gl dnemde geer. Tarih boyunca grlen
tin biimlerinden olan dinsel tm gcyle hkm srmekte, kendisine to-
kat atana br uzatan temsilcileri "din meydanlarda kit-
'96
Golding ve Dostoyevski'de lerikselve Yntemsel
!eler halinde Derken Bir krlin gzlerini aar ve bir ly di-
riltir. Ancak bu daha dn yz kadar kafiri ad majorem gloriam Dei yakan kardi-
nal de grr ve tutuklahp hapse atar ve sorguya ekmeye Eskiden
bir eklerneye yok, der ona ve ertesi gn bir kafir gibi yak-
tehdit eder. birini bize etmeye yetkisi yoktur. O
kendilerine her trl ve bu geri sz konu-
su bile olamaz. Kardinalin sorgusu uzun bir Kurulu dzenin
kendi kendini besler, arhk ne onun kendi ne de bu d-
zene mdahaleye en devasa rneklerinden biri olan
din, burada maruz insanlardan itaat gnll
da bekler. Huzurun alternatifi lmdr. Bu tabloda tek ka-
ekip gitmek.

Golding
pembe ah; kabileyle kendi duran Eric'le Sam' a:
"Siz ikiniz. Geri gelin," dedi.
Hi kimse vermedi. dnen ikizler, birbirlerine olay-
bitmesiyle toparlanan Domuzcuk, dikkatle Jack, nce Ralph'a, son-
ra ikizlere bir gz

Kimse Jack, fkeyle
diyorum size!"
Yz sinirli sinirli, beceriksizce, Eric'le evresinde
ten yeniden duyuldu.
Eric'le Sam, kopan bir sesle, koydular:
"A! Ne oluyor!"
bu .. "
ikizlerin elinden

Ralph, umutsuzca maskeye:
"Jack!"
"Haydi.
Yzleri grup, Eric'le kendilerinden el-
lerindeki gcn de bilincine Heyecanla, beceriksizce, ikizleri yere
iine ikizleri kurtarmaya sezdi.
bir ember izereesine arkaya savurdu. Ralph, g bela kurtulabildL
kabileyle ikizler, debelenen bir halini Domuzcuk
yeniden meldi. Hayretten donakalan ikizler, kabilenin yere Jack,
Ralph'a dnd;
"Grdn m? Her
'96
329

Yeniden bir sessizlik oldu. Acemice ikizler yerdeydi. Kabile, ne
grmek iin, Ralph'a Ralph, gzlerini rten kakln say-
hibir yaramayan dumana
fkesini Jack'a
"Sen bir Bir domuzsun! bir stelik!"
Ral ph
had geldiklerini bilen Jack da iki ocuk, birbirine ar-
geri Jack, indirdi. Ralph, midesini
onu inletti. Gene geldiler; soluk fkeliydiler; ama
kendi ikisini de. srp giden grltnn
Kabile, tiz seslerle diye boyuna. Ralph, bu gm-
brtnn iinde sesini duyabildi:
ben onlarla."
Domuzcuk, tozu iinde Kabile, Domuzcu-
ne yapmaya tiz sesler srekli bir yuhalamaya
Domuzcuk, havaya yuhalama biraz sonra yeniden
ykseldi.
bende!"
Domuzcuk
bende diyorum size!"
bir sessizlik oldu: Kabile, tuhaf me-
rakla bekliyordu.
Bir sessizlik ve bir duraklama oldu ama; Ralph, bu iinde, havadan ge-
len garip bir ses duydu dibinde. Tm dikkatini ona halde, "tak" di-
ye bir hafif sesi yeniden duydu: Biri Bir elini hala
Roger'di atan. Yukardan Roger'in gznde, Ralph bir sa Do-
muzcuk da bir tulumuydu.
"Size Kk ocuklar gibi topunuz."
Domuzcuk, byl beyaz havaya ykselen yuhalamalar
gene kesildi.
"Hangisi daha iyi? Sizler gibi yz bir srs olmak yoksa Ralph
gibi olmak
V byk bir gmbrt koptu. Domuzcuk gene
"Hangisi daha iyi? Kurallar yoksa ava ldrmek mi?"
Gene ve gene "tak" diye hafif bir ses.
Bu grlt sesiduyuldu:
"Hangisi daha iyi? Dzen ve mu, yoksa ava her berbat etmek
mi?"
Jack da kadar iin, sesi Jack
gerileyip kabileye Kabile, diken diken, tehlikeyle ykl,
lam bir kitle niyetlenenler kendi kendilerini
buna dar geiti silip spreceklerdi. Ralph, bira yanda,
duruyordu; elinde tetikteydi. Domuzcuk Denizkabu-
abucak hala ellerindeydi; onu bir gibi kal-
tutuyordu. Grlt kinle ve sesle bir by gibi, Ralph
ile Ta yukariarda Roger, kendini koyuverdi; bir haz duya-
rak, olanca gcyle
330
CoGiTo, '96
Golding ve Dostoyevski' de Ieriksel ve
Ralph byk grmeden nce duydu. Ayak tabanlarmm,
hissetti; dik tepesindeki yerlerinden Sonra, koskoca-
man, canavar gibi bir geite Kabile atarken Ralp yere ka-

Kaya, enesinden dizine kadar, yandan binlerce
beyaz paraya yok oldu. Domuzcuk bir sylemeden, inlemeye bile vakit bu-
lamadan, havada uarken yana dnd. Kaya, iki kez ormanda kayboldu.
ayak ykseklikten uan Domuzcuk, denizdeki drt kayaya
ikiye bir bir renk al-
Bir domuz ldrldkten sonra hafif hafif kollanyla
da biraz Sonra deniz, uzun uzun i ekereesine yeniden so-
ludu; stnde, beyaz ve pembe sular Ve sular geri
de, gvdesi de yok
tam bir sessizlik Ralp'm ama, bir sz

Jack, kabilenin kopup ne deliler gibi avaz avaz
yordu:
"Grdn m? Grdn m? senin gelecek! sylemiyorum
bunu! senin bir kabile yok! yok oldu ... "
Jack, ileriye
"Ben
vurmak kinle ucu, Ralph'm kaburga
kemiklerinin derisini ve etini sonra suya ok bir korku du-
yan Ralph, sendeledi; ve kabile, gibi avaz avaz Ralph'm stne yr-
d. ikinci iin yzne isabet etmedi. Roger yukardan
ilnc bir Yerde yatan ikizler, kabilenin olduklanndan grlm-
bilinmeyen' yzleri, dar geitte Ral ph, dnd,
seslerini duydu Bilincinde olmayan bir igd-
ye uyarak, yerden iin, hedeflerine domuzun
lsn grp, tam stnden atlayabildi. Sonra ve kk
ezerek, orman onu gizledi.
domuzun durup dnd; ellerini havaya
"Geri dnn! Kaleye geri dnn!"
ok gemeden kabile, grltler iinde dar geite Roger
girdi.
Roger' e
"Neden nbet
Ro ger bir hall e, e
"Demin indim ... "
Cellatlara zg Roger. ona bir sylemedi; yerdeki
Eric'le Sam' a
"Ka bileye
beni..."
" ... Beni de."
Az bunlardan birini gibi, kaburga ke-
miklerine
fkeyle
CociTo, '96
331

"Sizler ne demek istiyorsunuz, ha? Ne demek buraya gelmek? Ne de-
mek benim kabilerne
in Sam' drtklemesi, dzenli ve tempolu bir hal Sam,
kadar
aresi var."
Bunu diyen Roger, yarundan geerken, az onu omuzuyla itecekti.
kesildi. Eric'le Sam, sessiz bir korku iinde, yerden Roger' e
Roger, ve temsilcisi olarak, ikizlere ilerledi.
(Sineklerin Adam 1984 201. sayfa)

Fyodor Dostoyevski
"Btn grkemi iinde gre sz bu yana on ha-
varisinin gnn zerinden geti. g-
n ve saatini hi kimse, ne Baba, ne de bilebilir yeryzndeyken. Ama in-
onu sevgi ve inanla bekliyor. Aah, daha da byk bir inanla bekliyor nk on-
boyunca gklerden bir
Cennetten bir yok bugn-
sylediklerine eklenecek
sylediklerinde inantan yoktu. O gnlerde bir dolu mucize-
nin gerekti. Hastalara veren azizler yklerine bakarsan cen-
netin kraliesini konuk eden kutlu adamlar da uyumuyordu tabii ve in-
bu mucizelerin gerek olup, konusunda
bile. tam bu kuayendi yeni bir yeni bir
'Mesaeleye benzeyen kocaman bir indi ve sular
ya kesti.' (Kilise kastediliyordu tabii) Dinsizler kfre mucizeleri oldular.
Ama daha da hezaman
gibi Ona ykseldi, Onun bekledi, Onu sevdi, Onu umut etti. Eskiden
gibi Onun iin ekmeye ve Onun iin lmeye zlem duydu. Ve bylece in-
inan ve tutkuyla dua etmeyi srdrd. Mesih, abuk gel! diye ses-
lendi Ona. O da sonsuz merhameti ile dnmeye karar verdi.
. Gelmeden nce bir kutsal azizi, ve din feda
ri ziyaret etti, ki bunun byle Azizierin ykleri bakarak
rulayabilirsiniz. Szlerinin yzde yz bizim Tyutchev tamk-
ki;
332
Gklerin Ha,
Paavralar iinde
Yorgun ve bitkin,
CoGiTo, '96
Golding ve Dostoyevski' de ve

Ve geip gitti
Ve sizi temin ederim ki, bu aynen byle
Ve bu eken, gren, gnahkar ama onu baba gibi seven in-
sanlara, bir sre iin de olsa grnme ltfunda bulundu. ykm da ge-
iyor. Sevil' de. Engizisyon'un en kt gnlerinde, ve bu
grkemli gnlerde geiyor. Ha-bu o ve zama-
mn sonunda kadar ani olacak, byk
Bu bir ziyaret, Aleyler dinsizlerin evre-
sinde da Sonsuz merhameti ile, bundan nce do-
ise, grnm ile dnd Bu gney kentinin
yze Engizisyoncu ilerige-
lenlerinin ve en kardinallerin, ve tm Sevil
nnde byk bir tantana ile gnn ertesinde ayak
geldi, grnmeden ama herkes onu Bu da
en gzel blmlerden biri Onu anlatan blm kastediyo-
rum. bir biimde Ona ekiliyorlar. Onun
sr oluyorlar ve Onun ... O sessizce, y-
znde merhamet dolu bir ile ilerliyor. Sevginin
g ve nur gzlerinden ile evredeki ve y-
reklerini sevgi ile dolduruyor. Ellerini onlara kutsuyor ve onun dokunu-
hatta giysilerinin bir bile sunuyor. kr
adam "Beni Efendimiz! ki seni grebileyim!" diye ve
sanki gzndeki kabuklar dklyor ve adam Onu grebiliyor.
ve yeri pyorlar. ocuklar yoluna iekler seriyor, dkyor
ve sylyorlar. "Bu O! Bu O!" diye herkes. "O
olamaz!" diyorlar hep bir Sevil Katedralinin merdivenlerine s-
t kk beyaz bir tabut duruyor. Tabutta kentin ileri gelenlerin-
den birinin yedi var. ocuk iek grnmyor.
anneye "O diriltir!" diye Tabutu gelen
okunuyor ama anne kendini Onun Sen O
isen, dirilt yavrumu" diye duruyor ve tabutu Onun di-
bine koyuyorlar. O merhametle "Kalk sz-
ckleri dklyor ve Kk tabutun iinde ve ba-
glmsyor. Gzleri ve merak dolu. Ellerine bir demet beyaz
gl Ona sesleri gelmektedir. Tam
bu Engizisyoncu Kardinal Efendi katedralin nnden gemekte. Neredeyse
bir ihtiyar. uzun boylu ve dimdik duran biri. Gzleri y-
z de Bir gn nce Katalik kilisesinin yakarken o gr-
kemli kardinal iinde eski,.kaba bir giysilerini
durumda. Az geriden kleleri ve kutsal askerleri
geliyor. grnce kafileyi durduruyorlar ve o uzaktan izleyip, gr-
yor. Tabutun nne gryor ve yz ka-
ve gzleri kt bir
ve istiyor. Gc yle ok,
dinlerken titreyen boynu ki, askerle hemen yol veriyorlar ve asker-
Hosanna: Latince bir dua.(N.)
'96
333

ler lm benzeri sessizlikte Onu gtryorlar. tek bir beden
Engizisyoncunun O sessizce
yoluna devam ediyor. Askerler Engizisyonun Eski Saray'daki
tonozlu gtrp Gn sona eriyor ve Sevil'in
o kapkara; nefes gecelerinden biri Hava limon ve defne ko-
ile Zifir demir birdenbire ve
Engizisyoncu elinde bir fener, bir bir
yor. Bir iki dakika oturup, Onun yzne Sonra da
feneri masaya ve
'Sen misin? Sen misin gerekten?' da hemen ekliyor: ver-
mesus. Ne syleyebilirsin ki? Ne ok iyi biliyorum. syledikleri-
ne ekieyecek neyin olabilir ki? Neden kstek olmaya geldin? Bunun iin burada
nu biliyorsun. Ama ne biliyor musun? Senin ne bilmiyorum
ve senin O olup ya da Onun bir benzeri da beni ilgilendirmiyor. Ya-
seni biliyorum ve bir olarak seni da biliyo-
rum. Ve bugn pen o insanlar, benim kck bir alevleri krk-
lernek iin Bunu biliyor musun? biliyorsundur.' diye ekliyor.
sorularladolu ve gzlerini yznden hi
"Ben pek Ne anlama geliyor bu?" glmseme ile
sessizce dinleyen 'Bu bir fantazi. Ya da, bir
bir Ya da ender rastlanan bir kimlik acaba?"
"Sonuncusu dedi ivan; gerekilik yoz-.
gerek tesi dayanamaz tabii. kimlik tesbitinde hata
var yle oluversin" Glmeyi srdryordu. adam var.
Bu onda bir da olabilir. grnts onu ok olabilir. Doksan-
bir bir gn nce yz trenle heyecan nedeniyle
da de, bizim iin yle, ya da byle ne farkeder ki? nem-
li olan syledikleridir. Doksan sessizce geirdiklerini
ortaya dkmesidir."
"Peki, tutsak hep yle sessiz mi? Ona sylemiyor mu?"
"Bu ivan yine glyordu. adam O'na eskiden syledik-
lerine ekleme yapma bu da Latin Katolik Kilisesinin temel
tabii. Hi benim yledir. Sen pa paya verildi
derler. Ve Senden sonra paparun elindedir. Senin gelmene gerek yok. Hi
gelip de Byle bunu da Hi de-
Cizvitler bunu Din bilginlerinin okudum. Bizim papaz
mucizelerinden birini bize sunma var diye soruyor;
sonra da sorusunu kendi Yok. Daha nce sylediklerine ekleyecekle-
. rin olamaz. Yeryzndeyken insanlara ve geri alamaz-
sm. Yeryzndeydin. Ortaya yeni inan zedeliye-
cektir nk bir mucize olarak biimlenecektir. On nce senin iin en kutsal
olan Onlara 'Sizi zgr demiyor muydun? Ama
bu zgr grdn' diye devam ediyor, glmseyen
adam; 'Bunun iin ok byk bir bedel dedik' derken sert. 'Ama bu sonuca
On senin ile ama bu bitti ve
geriye de yok. musun? Bana boynunu bkp bana di-
renmiyorsun bile! Ama sylememe izin ver: mutlu bu-
334
'g6
Golding ve Dostoyevski'de ve Yntemsel
gn her zamankinden fazla Ne varki zgrlklerini getirip, byk bir al-
akgnllkle nne seriyorlar. Bunu biz Senin bu
muydu? Senin bu muydu?"
bir kez daha szn kesti. "Yine dedi; "Alay ediyor?
filan
"Kesinlikle mutlu ile
kendisi ve kilisesi iin byk bir olarak gryor. diyor; (Bundan
engizisyon tabii) kez mutlu insandan szedebilecek bir asi ola-
rak Asiler mutlu olabilirler ki? Seni diyor Ona,
lardan ve yana yoktu ama Sen onlara kulak vermedin.
mutlu tek yolu reddettin. olsun ki, giderken bizi devrettin.
Sz verdin, szn bize ve zme yetkisi verdin ve onu
geri bile geiremezsin. yle ise neden bize kstek olmaya geldin?' di-
ye soruyor.
"Peki, bu ve yana yoktu da ne demek oluyor?" diye
sordu
"O en can yeri 'Bilge ve Korkutan Ruh, z
yoketmenin ve ruhu seninle diye srdryor
'Senin elrnek iin aba gsterdiklerini kitaplardan okuyoruz. so-
nunda ortaya daha gerek ne olabilir ki? Neleri Kitaplara g-
re gnaha neydi? yeryznde durgunluk verecek bir mucize
ise, bu o gn, o gn O
biimi bile mucize kabul edilebilir. konuyu
kitaplardan btn ile
ya da yeniden biimlendirmemiz Yeryzndeki en bilge
bir araya toplasak da rahipleri, tarihileri bir araya getir-
sek de, bu bulun desek, bu soru tarihini de
istesek, musun? Dnyadaki tm bilgi bir
araya toplansa, sana o korkun ve yce Ruhun lde gc ve derinli-
yakalanabilir mi kendilerinden ve biimlerinden
ki geici, uup gidici insan ile mutlak ve sonsuz olanla. Bu
daha sonraki tarihi adeta bir bir ve nceden bil-
diriliyor. zmlenemiyen sergileniyor. o gn iin
ok ama zerinden geen on o sorularla bi-
grebiliyoruz. ylesine gerek oluyor ki, eklenip kal-

Kimin Sen karar ver. Sen mi? Yoksaseni sorgulayan
Yeryzne gidiyorsun ve ellerin var olan huzursuz-
luk ve basitlik, sunmaya zgrlk umuduna korku ve ile ne-
den olacak. ve toplum iin zgrlkten daha bir yk yoktur. Ama bu
olmayan ldeki var ya, evirirsen insanlar koyun srleri gibi ar-
Sana sonsuza dek kul kle olacaklar. elini ve zerinden
ekersin diye tir tir titreyecekler. Sen bu neriyi reddettin. Ekmekle
ne (?nemi olabilir diye insan ekmekle ol-
du. Ama o bir dilim ekmek iin Sana ve Seninle
ve Seni bilmez misin? Herkesin "Kim onunla O bize cennetten
getirdi diyerek onu misin? Bilmez misin ki, bilgelerin du-
CoGiTo, '96
335
Engin
'Su yoktur, gnah szleri
dklecektir? Sana ekecekleri zerinde 'Besle ki erdem isteyebilesin' ya-
bilemez miydin? Senin roadebidini yokedeceklerdir. Yerine yeni bir Babil Kule-
si ykselecektir ama o da eskisi gibi Oysa sen bin
boyunca yokedebilirdin, kulenin engel olabilirdin. Kulele-
rinde ektikleri bin ileden sonra bize geliyorlar Bizi arayacaklar. Biz
gizleniyor nk Bizi bulacaklar ve "Besleyin bizi!
Bize Cennetin vaad edenler szlerinde diyeceklerdir. Biz de kuleyi
Kim doyurursa, da o tamamlar. Biz Senin
doyurabiliriz. Senin diye Biz olmadan asla
doyuramazlar. zgr olduka doyuracak ilim yok. Sonunda zgrlklerini ayak-
dibine serip, "Bizi kle ama doyurun bizi!" diye Hibir
zaman zgr nk ve asi
Sen onlara cennetin vadettinama sana bir kez daha soruyorum: Cennetin ek-
soysuz, gsz ve gnahkar bir yeryz rakip olabilir mi? Ve
binler ile yzbinler cennetten bir dilimin yeryz vazgee-
meyen milyonlara, hatta milyarlara ne olacak? Yoksa seni bu gller mi ilgi-
lendiriyor? Gsz ama seni gerekten seven, o ve kum tanesi kadar ok
larca insan bu gller, bu iin mi zorunda? Bizi o gszler
de ilgilendiriyor. Gnahkar ve asi olabilirler ama onlar da sz dinler hale gelebilirler. Bi-
zi izleyecek, bizi gibi greceklerdir nk biz verici
katlanabiliyoruz ve ynetebiliyoruz. zgr olmak onlara kor-
kun grnecektir. Biz onlara Senin klelerin ve Senin ynete-
bir kez daha ve Senin tekrar dnmene izin
Bu da bizim olacak ve yalan sylemek zorunda

"ldeki ilk buydu Senin stn zgrl-
ilk neri. Ne var ki, bu gizliydi.
seseydin evrensel ve tapacak bir bulma gidebe-.
lirdin. zgr srece bulabilmek iin bitip, tkenmez,
verne iine girer. kadar mutlak olma-
yle ki, insanlar ona derhal tapabilmelidir. Birini bulup, ona ok, her-
kesin anda birini bulmak bu Asal olan
herkesin bunu Bu ortak bu yana
her bireyin kadar tm da en byk felakettir Ortak
inan birbirlerine sonra da d-
np Bizim Yoksa sizi ldrrz!'
Bu sonuna dek byle srp gidecektir. yeryznden ekip, gittikten
sonra bile nnde bu temel
biliyordun, bilmemen Ama tek Sana sunacak olan
neriyi geri evirdin. Bunu cennetin ve
zgrlk geri evirdin. Neler gr! zgrlk bak! Ben
diyorum ki, zgrlk gibi talihsiz bir dnyaya olan kara insa-
pararnpara eden, bu bir an nce devretme ekiyor olma-
Ama sesini rahatlatacak birileri zgrlklerini dev-
ralabilir. Ekmek yokedilemez bir Ona ekmek verirdin o da sana Ek-
mekten daha mutlak Ama biri gelip, seslense,
'96
Golding ve Dostoyevski' de Ieriksel ve Yntemsel
tutsak edenin Bu konuda nk in-
san var olmak var olmak iin neden sahibi
konusunda kavram sahibi olmayan insan srmesine izin vermez.
Ne kadar ok olursa olsun, kendini yoketmeyi Bu
ama ne oldu? Onlardan zgrlklerini yerde, her zamankinden ver-
din!
hatta lm, iyi ve kt seim yapabilme konusunda sahip
unuttun mu? Hi vicdan kadar cazip,
de onun kadar byk bir olamaz. stelik insanlara
oturtabilecekleri temeller yerde, belirsiz ve
ne var ise, onu sundun. tesinde hedefler gsterdin.
Onlar vermeye gelen Sen hi gibi Onla-
zgrlklerini yerde, ve ruhsal egemenlik
sonsuza dek doldurdun. Onun zgr sevgisini istedin; Senin kendi is-
ile gelsin, Sana istedin. Eskinin yerine, neyin neyin
ile karar verecekti bundan byle. Yeni kural buydu. Senin grn-
tn ona bir yol gsterici Ama seim yapma rktc ve ezici
yk onu Senin senin bilmiyor muydun? Sonunda
Sende nk Sen On-
iinde sorularla, zmliyemiyecekleri
sorunlara
"Sonunda Sen kendi srecinin temellerini oldun ve bu ko-
nuda senden daha sulu kimse gsteremezsin. Oysa na ne Bu erksiz asile-
rin avucunda tutman iin gerekli
g: mucize, ve egemenlik. Sen n de geri evirdin ve byle iin de
rnek Bilge ve Ruh Seni mabetin doruna 'Gerekten
olup bilmek istiyorsan at kendini Kitaplar der ki, Onu
melekler tutup, Bylelikle hem olup
hem de ve Babana olan Bu da
reddettin! Kendini Haa tabii! bir fururla
Ama bu gsz, bu bunlar Biliyordun ki bir ata-
cakolsan ve bu ona olan sonu demekti.
Onu gazaba getirebilirdin. Kurtarmaya yeryznn gi-
derdin. Seni Bilge Ruh da keyfinden drt olurdu. Ama
soruyorum: Senin gibileri var benzeri bir ile
kesiyor mu? ruhunun en mucizeye evirip, y-
zgr kalma gsterebilir mi Sence? Tabii ya,
kitaplara zamanlara ve diyariara biliyordun ve
sana tutunup, mucizeler umdun. Ama bilemedin ki,
mucizeyi inkar ediyorsa, da inkar ediyor demektir.
ok mucize arar! Mucizesiz iin de, mucizeler uydurur. Bu onu yzlerce
kez kafir ve dinsiz yapacak olsa bile, byclerin ve yceltir. o
hatan! de, sana!'diye Seninle alay ettiklerinde hatan in-
medin. nk mucizelere tutsak edemezdin. zgrce bir
alan bir g gsterisi kalan sefil bir klenin
Bunu yce tuttun.
olsalar bile kledir bunlar. Bak bir evreneve yle
CoGiTo, '96
337

ver: On ve Sana ne var? Sana yemin ederim ki, insan Senin
ok daha fazla gsz ve Ona O Senin
yapabilir mi? Ona bu kadar iin ona vazgetinde dene-
bilir. Ondan ok fazla istedin sen. Onu kendinden ok seven Sen ona bu denli
ondan bu kadar ok istemezdin. Bu da sevgiye daha ok ben-
zerdi. Onun da yk hafiflerdi. O gsz ve ktdr. Gcmze direniyor
bu de gurur duyuyor neyi gsterir ki? Bu bir okul
nun gururu-hepsi o kadar. oluk ocuk isyan okula sokmuyorlar. Ama
bu ocuka zaferin sonu gelecek ve bu onlara patlayacak. Mabetieri indirip,
kanla Ama sonunda bu aptal ocuklar asi halde gleri ol-
srdremiyeceklerini anlayacaklar. gz iin-
de, asi olarak onlarla alay kavrayacaklar. Bunu umutsuzluk
iinde dile getirecekler, dile gnah ve daha da mutsuz
olacaklar. gnahadayanamaz-eninde sonunda kendini Ve
Sana huzursuzluk, ve mutsuzluk: Senin iin
Senin ilk havarin ilk yer alan herkesi ve her
kavimden on iki bin diyor. Bu denli ok idiyseler, insan Se-
nin llerde yokluklara ekirgeler ve kklerle beslen-
Bu ve sevginin ile vnebilirsin gerekten. Ama ki,
bunlar bir ka bindi. Geri kalanlara ne olacak? Gllerin katlanabildiklerine
katlanamayan gszler olup da sulu Gsz bir ruh bylesi korkun
kucak diye sulanacak? ve on-
lar iin gelemez miydin? yle ise bu bir ve biz bu Bizim de onla-
ra bir var: nemli olan iradelerin yoldan yrmek ya da
sevgi Bu sesine kr krne gereken-
dir dedik ve bunu onlara. Senin dzelttik ve onu mucize, ve g
zerine yeniden ve insanlar yine koyun srleri gibi gdldklerini gr-
mekten mutlu oldular. Onlara ok veren bir yk yreklerinin zerin-
den sevmedik mi? elim-
sevecenlikle yklerini hafifletmedik mi. Hatta gsz g-
naha girmesine izin neden gelip, engelliyorsun?
muyarsun ama o neden gibi bana?
na bana. Senin sevgini istemiyorum nki Seni sevmiyorum. Senden bunu saklamak ne
yarar ki? Sana syleceklerimiz Senin biliniyor, Senden
saklamak bana belki de ama benim duymak istiyor olabilirsin. Dinle
o halde: Biz seninle onunla bu. Uzun bir sredir- sekiz yz-
bu yana, senin onun Sekiz nce sana ve senin
nefretle lkeleri ve o bize verdi. Ondan ve
Kendimizi egemeni ilan ettik. Henz Su kimde?
Daha ama hi Daha ekilecek var ama so-
nunda biz ve evrensel Oysa Se-
senin olabilirdi. Neden bu da ki? Yce ruhun bu son
kabul etseydin, tm sunabilirdin.
biri, onlar ynetecek biri, bu uyumsuz ve kopuk bir-
bir ara olabilirdin. Evrensel birlik nc ve son
hep evrensel bir devlet Byk tarihleri olan bir lke
ama dzeyleri Yeryz olan a-
'96
Golding ve Dostoyevski'de ve Yntemsel
daha derinden Byk fatihler, Timurlar, Cengiz Kaanlar,
yeryznde gibi estiler, egemenlikleri almaya nk
onlar da bu evrensel bilinsiz ve mor pelerinini
yeryz devletini kurup, evrensel getirebilirdin. onla-
ve elinde tutandan kim ynetebilir ki? biz
ama onu Sana olduk, Onun gittik. Haa- daha zgr
bilimi ve ile dolu var nmzde. Bizim
Babil kulesi yapmaya iin sonu tabii.
Ama sonunda bu yaban bize srnerek gelip, yalayacak ve
ile Bizler de onun zerine kadeh Ka-
dehte olacak. Ve o zaman huzur ve gn gelecek. Sen seil-
gurur duyuyorsun ama Senin var; gerisi bizim! stelik
bu ka tanesi, ya da seilmeye aday ululardan ka tanesi Seni beklemek-
ten ruhsal glerini ve yrek kampa devrettiler ya da edecekler-
biliyor musun? Sana O aan Sensin.
Ama herkes bizimle daha mutlu olacak ve Senin gibi
birbirini yoketmiyecek. zgr olabilmek iin zglklerinden vazgemeleri ve
bize boyun
inancaklar nk ve Senin
zgrlk, zgr ve bilim yle bela-
lara sokacak, yle almaz, zmsz sorunlarla yzyze getirecek ki, en
ve en asiler kendi kendilerini yokedecekler. Gsz ve mutsuz olanlar da
kapanacaklar ve 'Evet, sizler siz biliyorsunuz. Size dnyo-
ruz. Bizi bizden diye yakaracaklar.
"Bizden ekmek bizim ellerinden onlara
mizi ve bunun bir mucize grecek, bile-
ceklerdir. Ellerinden sevindiklerinden daha ok sevineceklerdir. Bi-
zim gnlerde rettikleri ekmek ellerinde gnleri
nk. Bize dndklerinden beri, o yeniden ekmek oluyor. Mutlak
boyun ok iyi bileceklerdir. bunu dek mutsuz olmaya
mahkumdurlar. kimde? Kim sry
Ama sr yeniden bulacak! Bulunca da hep
yle kalacak. Biz de onlara daha uygun olan gsz alakgnl-
l Gururlu Sen yceltip, gu-
Gsz, ocuklar ama ocuksu mutlulu-
en gzeli biz evre-
sinde biriken civcivler gibi eteklerimize Bize bakacaklar, kk
dillerini yutacaklar ve biz de bu denli gl olabilmekten, iinde
gelen onca milyonluk bir sry denetim olabilmekten
gurur beyinlerinde korku olacak. Ka-
ve ocuklar tutacaklar ama en ufak bir o gz-
kahkaha ve Evet, ama
masum, ocuk ile ocuk ve ocuk
olacak. Her trl gnaha izin nkonlargsz ve
Gnaha girmelerine izin iin bizi ocuklar gibi sevecekler. Onlara bizim izni-
her trl kefareti denebilir sizi iin
veriyoruz, bedelini de biz stleniyoruz Bizi huzurun-
'96
339
Engin
da olarak grecekler ve bize tapacaklar. Bizden
gizlileri, olmayacak. ya da metresleri ile ocuk sahibi
olup, olmamalanna biz izin ya da, Bunu da sz dinleyip dinle-
medikierine bakarak ve onlar bize isteyerek, mutlulukla boyun
ve bize getirecekler ve bizim hepsi iin bir zmmz ola-
cak. Bu zmlere inanmak ok mutlu edecek nk kendi zgrce -
zm ve dertten olacaklar ve yneten yz bin
herkes mutlu olacak. saklayanlar mutsuz olacak. .. Bir yandan yzlerce mil-
yon mutlu bebek; bir yandan da, iyi ve ktnn ne bilincini
bu lanetle mutsuz gze alan yzbin olacak. huzur iinde lecekler,
Senin lp gidecekler ve tesinde lm bulacaklar. Ama biz
ve iin cennet ve kullanarak
mize te dnyada var ise bile bu, onlar gibileri iin olamaz.
Senin btn grkeminle geri Ama gururlu ve gller-
le dneceksin ve biz onlar kendilerini Geri biz kurtaraca-
'Yaban alan ve elinde tutan g-
szler onun o mor pelerinini parampara edecekler; o nefretlik bedenini
Ben o an dikilip, gnah nedir bilmeyen milyonlarca
bizler de nne dikilip bizi
varsa!' Senden bil. Ben de
ldeyim. Ben de ekirgeler ve kkler yedim, ben de
ve ben de yerimi korumaya
Ama ve hizmet edemem. Dnp, senin
dzeltmeye Gururlu ve alakgnll-
lerin dndm. ve olamn iinde dndm. Sana syle-
diklerimin hepsi gerek olacak ve Tekrar ediyorum: o
boynu sr tek bir hareketimle Seni
Bizi engellemeye iin, gerekten hakkeden biri var ise, o
da Sensin. Seni
bitirince, vermesi iin bir sre bekledi. Sessizlik
onu eziyordu. dikkatle yzne sevgi ile
vermek adam Onun ne denli korkun olursa olsun,
olursa olsun sylemesini istiyordu. Ama o birdenbire sessizce
ve pt. bu adam rperdi.
Sonra da gitti, Git dedi; git ve bir daha da gelme! Hibir
zaman! Ve Onu kentin geirdi. Tutsak ekip gitti."
Ingilizceden ev.: Fsun
'96
SANAT, PsiKANALiz VE
BEYAZ TEL

"Hayaller/e besledik
yrek sindirmekten
Daha ekiyor kinlerimiz
Sevgilerimizden ... "
D.M. Thomas Beyaz Otel Yeats'in ideallerin ve zamanla ka-
bir nefrete anlatan "l
dizelerle aar. Yeats'in i deneyiminden yo-
la lm ve ayak seslerinin yirminci A vru-
ele gibi, Thomas da Lisa yksyle
tarih boyunca en ve barbarca olay olan,
tin neredeyse doruk Avrupa tarihinin ve medeniyetinin yzkara-
Musevi temel
Lawrence ve Edebi lmgelem da
ve sanat ile ile ilgili dile ge-
tirir. 'Sanat', diye sorar Langer, 'nceden seici, yapay ve takliti ne-
deniyle, tasvir edilmesi mmkn olmayan, ancak gerek ile
bu ve deneyimi hatta
tmyle yalanlamadan ve nemlisi et-
meden mi?'(s.l) Langer, sanatla anlatmaya ona
var olmayan bir biim ve anlam vermesinin okuyucuyu ta-
'g6
341

rihsel gerekler ve etik sorgularnalara onun bu korkun bir tr
estetik doyuma yol ne srer. Bu nedenle Langer,
konu alacak ncelikle okuyucusunu atmosferinin organik bir
yapacak bir slup ve vurgular. (s.22)
D.M. Thomas Beyaz Otel'de da tatmin edecek bir ve
olarak son derece grnen ancak temasal da o derece ve et-
kileyici bir biimde okuyucuya boyunca Thomas,
okuyucusunu, ilk paradoksal ve kaotik grnen bir dizi metinsel katmanla
Dosta mektuplardan, erotik ve srrealist kartpostal-
lardan Freudyen vaka analizlerine, tarihsel belgelerden tmyle rn ve olay-
lara uzanan ve birbirini sorgular grnen tm bu katmanlar, bir
gle gibi tek tek zn te-
Bu noktada okuyucu onu kurnazca tm
lar ve sorgulamalar birdenbire ve yz ile
Daha nce hi de bu atmosferi,
Langer'in gibi, estetik ok uzak, ancak neredeyse pornog-
rafik ve edici, da okuyucuyu ile kendini
ve etik sorgularnalara gtren bir Bu okuyucu ister iste-
mez, dner ve varmadan onu bu sona ince-
likle kimi kez birbiriyle ilgisiz, kimi kez de paradoksal grnen tm de-
znel toplumsal bu noktada bir btnsellik ve an-
grr.
'Don Giovanni' param-
onarabilir misiniz/ aniayabilir misiniz beni?" diye sorar Lisa Erdman Freud'a
(s.24) Gerekten de roman ilk Freud'un tedavi etmek
ieriyor gzkmektedir. Ancak Freud'un gerek vaka analizlerine
kaleme bu blmler, insan var olan vur-
ve bu gerek psikanalizin ve sunmaya
yapay zmleri ve yerlerdir.
Romanda ncelikle Freudyen pikanalizi sorgular Thomas.
Notu" blmnde Freud'dan "Harika ve gzel modern psikanaliz mitinin ba-
olarak bahseder. Hemen "Mit derken, gizli bir ve drama-
tik ifadesini kasdediyorum ve bunu vurgularken, psikanalizin bilimsel her-
hangi bir sorgulama getirmiyorum" diye yazsa da zaten mit ve bilim terimlerini bir ara-
da bile gerek niyetini yeterince vurgulamaz
blmndeki hayali mektup bir yandan psikanalizin iki nemli
ismi Freud ve Jung'u getirirken, bir yandan da okuyucu-
yu Sandor Ferenzci sevgilisi Gisela'ya mektupta Amerika'da hep bir-
likte bilimsel konferanslarda Freud ve Jung'un teorilerindeki
bir Gerekten de Freud zellikle psikanali-
tik yntemi ilk dnemlerde ruhsal ortaya neden-
lerini ya da bilin ve cinsel etkeniere
bir zamanlar ok olan Jung ruhsal temelinde,
binlerce ortak deneyim birikimini simgeleyen "kolektif
nu ne Yine Freud'a gre halsinasyonlar, ryalar ve fiziksel probiem-
lerin deneyimlerdir. Oysa Jung'a gre sorun an-
da ve gelecektedir. (Wymer s.62-66)
342
'96
Sanat, Psikanaliz ve Beyaz Otel
Roman boyunca Freud ruhsal ve fiziksel ve
gen cinsel deneyimlere ve daha son-
ra Freud'a her imge Freud'a gre
edici bilinstne Freud
rindeki beyaz otel'i annesiyle bir trl bir gereke-
siyle ana vcudu ya da geridnmeyi ana rahmi
yorumlar. solunum krizlerini ve otelde ise yine anne-
sinin yasak sonunda yanarak lmesine Freud.
tm zina, ensest, Odipal ve lezbiyen drtler gibi bir dizi cin-
sel Freud'a gre Lisa ancak yzyze gelebi-
lirse daha ve huzurlu bir biimde Gerekten deLisa
Freud'un ona tedavinin sonucunda bir sre iin bile olsa,
isimli blmnde de gibi ve
grnr, mzik kariyerini ilerletir ve hatta mutlu bir evlilik bile yapar.
Ancak Lisa .bunun geici bir dnemi nk o
Jung'un da ileri gibi sorununun gelecekle ilgili sezmektedir. Freud'a
bir mektupta ilgili yalanlar ve bilerek Freud' u
Bunun nedenini ise zetler: sylemek gerekirse ben her zaman
istemiyordum. O gnlerde olanlar ve ileride olabilecekler daha
ok ilgilendiriyordu beni" (s.l78). bu her ne kadar Thomas,
Jung'la eserinde bir araya getirmese de Jung'un bilimsel so-
zmeye daha uygun grnmektedir. Freud'un ileri
gibi cinsel nevroz sonucu de ileride
da odaklanan toplumsal gdsne duygusal bir tepki Jung'un
1910'lu geen bir olayla paralellik ok ilgintir. Bu
Jung Lisa gibi afetler ieren halsinasyonlar grmekte ve ki-
ruhsal sorunlara Ancak daha sonra bu
olan dnya olan ynelik nseziler ortaya
Yine Ryalar, eserinde Jung, lm ile
romanda benzer fiziksel yazar.
ve ortaya Eros/Thanatos, Cennet
nem, Vens/Medusa da Jung'un teorilerine birer gndermedir.
Jung'a gre kolektif arketipler bir dizi ierir. Bunla-
iyilik ve ktlk en gelenleridir ve birbirinden iki
Romanda "Beni sorun iyicil mi ktcl m der Lisa.
Jung'un bu soruya Psikoloji ve Simya eserindedir. Jung'a gre "iyi ve kt
yumurta ikizlerinden bile daha (Writings, s.270). Perenz-
ci'nin mektubunda Jung ve Freud geen olay olgusuna iki psi-
kanalistin vurgular. Lks bir otelde yedikleri
Jung Kuzey Almanya'da cesetleri"nden sz aar ve
tarih ncesi humik asitle cesetleri oldu-
ileri srer. Jung'un teorileri onun bu kolektif varolan
primitif yana ya da romandaki deyimiyle "tarih ncesi canavar"a Oysa
ki Freud kendisini son derece eden ve hatta sonu-
cunda geirmesine yol aan bu olay zerinde bu kadar Jung'un bi-
ona hislerine
ki, cesetleri" imgesi sonunda hem Freud'un hem de
CociTo, '96
343

Jung'un teorilerinin bir anlam ve bylece Freud'un bi-
limsel gibi Jung'un teorilerini de olur. "Ba-
cesetleri" ne Freud'un yorumundaki gibi nevroz simgeleri ne de Jung'un ta-
gibi primitif gstergeleridir. Hatta Thomas' m, T.S. Eliot'un
orak lkesi'nde tarih ncesi ayinlerde kurban edilen bu-
lunan cesetlerine bir gnderme de cesetleri" tm sembolik
bir romanda izilen ve sorgulanmayan tek gerek olan
ve Babi Yar binlerce et-
mektedir. Jung romarnnda 1910'larda geen olay gibi yine bilmeden ta-
rihsel bir ve Bylece Thomas nce destekler g-
ve en kendisinin iddia eden her iki teoriyi de rt-
olur. Gerek Freud'un gerekse de Jung'un gerek
ok sembolik bulmaya yneliktir; bu nedenle halsi-
ve fiziksel bir biimde zmleyemez.
Thomas benzer bir yntemle sanata da uygular. psikanaliz gibi
sanatsal ifade biimleri de daha ok sembolik ynelik ger-
ve yapay grntler retebilirler. Thomas bu
olarak bir ok esere gnderme yapar, edebi tarzlar taklit eder,
dzlemlerde sembolik anlamlara ekilebilecek ifadeler Bu ineelikle
rmcek okuyucu yksn tm bu yn-
lendirmeler roman Babi Yar'la ilgili blme
bir kapkara, kocaman ve a bir rmcek
gibi onu bekleyen sevimsiz ve lmcl gerek grr.
ikinci blmnde sr-
realist bir zellikle dnya
ve simgesi Don yksnden yola
Don Giovanni okuyucuyu
sembolik olarak okumaya ve tm imgeleri ve cinsel haz erevesinde yorumla-
maya iter. Bu blmde ve daha sonra "Gastein Gnce-
si" blmde de gibi, sembolik
zevkin mecazi bir gibi grnr. tren tnelden geer-
ken hi bir askerle alev cin-
sel mecazi bir gstergesi olarak Yine Lisa ve sevgilisinin imen-
ler zerinde kurtulan teleferik vagonundan
lmelerine gsterdikleri ve hatta cinsel
bir unsur olarak grmeleri yine okuyucu mecazi anlama ekilebilir. An-
cak burada vurgulamak bu noktada metnin okuyucuyu s-
tam tersi zevk
Gerek Vagon" blmnde ortaya gibi bir ukura insan lleri-
nin stnde yatan Lisa'ya Nazi askerlerinin sng ile tecavz etmeleri-
dir.(s.229) Alev alan salar ise Babi Yar ukurun stnn rtlmesi
cesetlerin kibrit akarak (s.231) Bu noktadan geriye
"Gastein Gncesi" blmnn en
bir olarak yorumlanan sahnesinin gerek tren yolcu-
ise 19. gereki roman slubunda blmndeki yol-
benzemekle birlikte ok
Roman boyunca tekrarlanan st, bal, portakal baheleri ile e ve
344
CoGiTo, '96
Sanat, Psikanaliz ve Beyaz Otel
Topraklar"a, am kokusu ve denizin stne inen sis ile T.S. Eliot'un sonsuz
sz "Marina" ve yine kereler Dante'nin Beatrice'e olan
lmsz Yeni gndermeler ile umutlu ve
olumlu da o Babi Yar blmn-
de iyice ortaya
Dnya, kk arabaya gibi duvardan bir
beyaz etlerin, kyl gibi tmse-
nnde duran siyah parlak siyah izmesine bir
dnya
der Usa (s.225). Ve romanda ilk kez Babi Yar blmnde gerek ol-
izilir: "Hayal rn bu sahne, gerekti" nk ro-
bu kurgu tam dkmanter tarihe (s.224). Gerek
Babi Yar tek olan Dina Kuznet-
sov'un eserinde neredeyse bire bir bu blm. Thomas kita-
ilgili bir bu
tek geerli ses kaydeden sesi olur: yani gerekten orada ola-
sesi" (Letter to the Times Literary Supplement 2 April1982: 383) Daha nce de belirtil-
gibi tm sorgulamalar, burada sona erer ve
detinin n plana ile metin-anlam okuyucu Li-
ve fiziksel gerek nedenini ancak
bu sonu de gibi ona bir haz vermez. nk hem ta-
ile gerek hem de
birden bire ekilip onu da bir para-
haline
Bekleninin aksine roman burada sona ermez. "Kamp" blmde Thomas bir
anlamda Freud'a, Jung'a, Dante'ye, Eliot'a, gibi kendi kurgu da
sorgular. iinden ekip alarak tm insanlara tekrar
bir "teki dnya" ya da "vaad dnyaya gtrr. Bu okuyucunun inanmak is-
o bir nceki ykl, edici, blmden sonra kendini ya-
ratmakla ykml bir Ancak umuda ve
kin tm bu blm de nceki gibi
lm ve Bu blm gerek sonunun bir nceki
blm burada iyi niyetli bir abadan ileri ve di-
blmlerdeki gibi eninde sonunda ya da ger-
bir vurgular.
ncelikle blmn "Kamp" ve bir cennet bahesinden ok
nin en toplama orta
yerinde duran bir trenle Tren Nazi toplama yeni
bir zaten tm roman boyunca lm Otobse nezaret eden ve
Freud'un gen yzndeki yara izi ve ke-
sik kolu, Freud'un tekerlekli sandalyedeki iindeki hali, yznn sol
l deriyle annesi, seyrettikleri filmdeki gardiyanlar, bir rperti
neden olan kuzgun, rdn ldeniz iskelete
insanlar ve dolu otel gibi hep bu son da yapay bir
cennet hissi cehennem izer.
'g6
345

bu son blmnn de gibi Thomas' a gre sevgi, mutluluk ve
umut sadece insan hkmeden ne ki sonsuzlukta bile,
labirentlerinde durmadan o yani sonunda
Lisa sorar Richard'a :"Neden hep byle oluyor bu, Richard? Mutlu olup
iin biz. Sonra ne oldu?" bir zeti
gibidir: "Mutlu olmak iin mi gerekten? Sen iflah olmaz bir iyimsersin dos-
tum?"(s.250)
KAYNAKA:
Jung, C.G. Memories, Dreams, Reflections, Recorded and ed. Aniela Jaffe, Trans. Richard and Clara Winston, Lon-
don: Col!ins, 1963.
Selected Writings, Ed. Antony Storr. London: Fontana, 1983.
Kuznetsov, Anatoli, Babi Yar: A Document in the Form of a Novel, Trans. David F1oyd,London: Cape, 1970.
Langer, Lawrance L.,The Holocaust and the Literary Imagination, New Haven: Yale University Press, 1975.
Schur, Max, Freud: Living and Dying, New York: International Universities Press, 1972.
Tanner, Laura E., "Sweet Pain and Charred Bodies: Figuring Violence in The White Hotel. "Boundary, 1991 Sum-
mer, 18:2, 130-49.
Thomas, D.M. Beyaz Otel, ev. Nihai Aynnh, 1995
The White Hotel. New York: Pocket Books, 1982.
Wymer, Rowland, "Freud, Jung and the 'Myth' of Psychoanalysis in The White Hotel.", Mosaic, 1989 Winter, 22:1,
55-69.
CociTo, '96
OPERA'DA

Opera' da konusunu zne inmeden nce opera zerinde durmakta
fayda
Byk besteci Richard Wagner'in "sanatlar (Gezamt Kunst Werck) olarak
opera, nl tarihisi Michelet'in "muazzam bir iradenin kahraman-
ca ile gcnn evlenmesi olarak
Rnesans "antik kltr inerek yeni bir
dnya kurma" idealini bir mucizesidir.
sanat tarihilerinin kahini" diye ilk byk opera bes-
tecisi Monteverdi: "sz, efendisidir, sz hizmet etmez" diyerek szle
sz'n ge savunuyordu. Gerekten de ope-
radaki sz, bestecisi bir hammaddesi bestecillin
tm bilincini ve yeteneklerini hareket geiren yaratma iradesinin Bu anla-
operadaki (yorumcunun) da temel Bir operacia besteci
prozodik kurallara uyularak olan sz, arhk bir
zgn mziksel bir Opera da sahne zerinde
bir ve ses hnerleri sergiiyen bir cambaz szn, ve
tiyatronun derin ve gcn kavrayarak kendini bir "akustik
rebilen
Opera tarihi uzun sz ve rol sahne oldu. Ba-
zen sz, bazen de mzik oturtuldu 400 boyunca.
Bir dilin incelenip ve bir kltr dili dzeyine ykseltilmesi pratik ya-
kadar o dili kullanan bilim, ve sanat
'96
347
Aydm Gn
ve niteliklerine de dillerinin
Almanca ve onca ineelip kendi ve sanat
kadar bestecilerinin de (Wagner'lerin, Verdi'lerin, De-
bussy'lerin) bilinli ve da rol byktr. Bir dilin
en biimi o dilde bestelerde gsterir kendini...
gibi trajedi'nin "insa-
ve korku yoluyla trajedinin"
da sz ve szn z olan mzik Dil, tarihin beri en byk ger-
gibi ifade etmede de en gl oldu.
bilincinin sze dayanarak somut ve nesnel tmn dile
getiren gereklik boyunca byk sanat eserlerinin neden
19. felsefesine ve yn veren Romantik-gerekilik tarihin
en byk Gereki neden
daha ok nedenlerine ve zne ynelen Gerekilik Ernile ne-
denlerinden daha ok natralizm iin Georg Lucacs Avrupa
isimli eserinde
" ... Btn bu gereler roman biimini Ro-
btn iinde ....
hikayenin kendine zg grnmleri zerinde -tersine,
hikaye ne kadar olursa olsun o kadar tipik Eski Gerekilik gelenekleri
ile tam bir iinde olan Yeni (dpedz) z
Tip ve bireyin diyalektik yerini mekanik bir epik durumlar
veepik kurgular yerine betimleme ve zmleme konur. Eski trden hikayenin gerilimi
hem birey hem de nemli ynsernelerin temsilcileri olan insani birlik-
yada bunlar ortadan yerini bireysel zellikleri artistik
olan (ya da bir hikayede geenler zerinde kesin et-
kileri olmayan) ortalama karakterler Bu ortalama karakterler belli bir uy-
yan yana ya da tam bir kaos iinde hareket ederler." Daha sonra da Lucacs
ekliyor:
"Zola kendi bir biimde hareket iin, salt bu
nedenle byk bir yazar
Zola, Balzac ve Stendhal'in karakterlerini derecede
kuklalara benzetirken kendisi de deneysel yntemi" ile (topik toplum-

felsefede, bilimde, sanatta eksik, bir
olarak zn, kavrayama-
makla Zola ise kendi Therese Raquin isimli
cevapta
bu hoyrat ve fkeli bir sesle ... Eserimin byle kar-
hi Tersine gen gibi hassas si-
nirlere sahip grerek pek sevindim ... halde eserimi benim su-
nup gerekiyor. Bunu da ileride her trl nlemek
iin birka Terese Raquin'de ben karakterleri tabi-
incelemek istedim. olarak sinirleri ile kr k-
rne esiri olan, "irade-i czziye" den yoksun her kadar kendileri-
nin kader yolunda srklenen izdim. Ben bu hayvanlarda
gizli i gdnn bir sinir krizi sonunda ortaya sinir
'g6
Opera'da
kovalamaya bir giderilmesi iindir.
ledikleri cinayet zina iiilinin sonucudur. Kurtlar,
kabul ederlerse, onlar da bu yle kabul ederler: Son olarak olarak
zorunda t
1
<:!;bir bnye kopareasma
bir sinir sistemininisyan ib,>rettir. Ruh yoktur, ben de kabul ediyo-
rum, bunun byle ben istedim nk ...
her nce bilimsel bir ama ki,
Roman dikkatle okununca grlecektir ki, her blm, bir fizyoloji
dir. tek ortada gl kuvvetli bir erkek, tatmin bir bu-
gre onlardaki hayvanca hatta hayvanca
grmemek; ikisini de korkun bir ierisine atarak bu fiilierini
titizlikle kaydetmek istedim. ller zerinde tahlil ben, sadece iki
vcut zerinde
Terese Raquin'i srece unuttum; tam tarnma titizce tasfi-
rine btn insan tahliline verdim." (Sabri
Gereki Opera)
ok ilgin bir savunma!
Nietsche "her byk felsefe, o felsefeyi yaratan bir An-
cak verismosu'nu yaratan besteciler, zellikle de Puccini, ta-
natralizmden zaman zaman ne kadar uzak ise o derecede ol-
dular.
Gzel Sanatlar'da ve ile sona erme tarihleri-
ni kesin izgileriyle saptamak ve hudutlamak mmkn sanat ta-
rihisi operada verismoyu Cavalleria Leoncaval-
lo'nun Pagliacci'si ve Puccini'nin La Boheme'i ile (belki de ola-
rak), Verdi'nin La ve Bizet'nin Carmen'i ile bu bestecilerin
natralizm ilkelerine yer verme ynleri ve birbirinden ok byk
ve zellikler
mzikolog Oscar Bie sylemektedir: "La Boheme, Puccini'nin
Eserde nemle yer alan 4 sahne: yani ilk Cafe Momus, Barriere Defern
lm sahneleri ylesine ince bir trajedi iinde ki bun-
tm olarak Btn bu sahnelerde sessizce
melodilerde, dolup sevinle, Gney' e has bir ile yani me-
lodiye ile bu arada
lm Reitatifler, tam bir
yneliktir; ekici olaylar birbirini izlemektedir. esprilidir.
Motifler duyguludur ve hafif karakterler ve gzel halinde belirmektedir.
iin eserini ... Mimi'nin kadar, ve
lme kadar geen sahnelerde ylesine gzel melodi dizileri ile ki eserin ha-
bu melodiler ... Mimi'nin ocuksu motifi, eserin bu
incecik figrnn her ynn, kendine has ile ... Burada
bir tek tona ki, bu ton, hibir vermeden srp git-
mektedir. Bohem iin ritmik bir srdren
bu tondur, en nemli onlara zledikleri melodiyi veren
ran, vurduran, ldren bu tondur."
'96
349
sahnesinden hemen nceki dans. (Carmen
Opera' da
en byk gereklerinden biri olan
nce olan operalarda da yer Ancak (verizmde)
sanatsal-estetiksel bir kategori olarak ve opera
e ynelik dozu ve biimleri biyolo-
jik- genetik zellikler ile iinde toplum ve znde
ana biri de hi g ve iktidar tutkusu ile
korkudur. Bir olarak dnyaya gelen anneden ile
det her bir ve ok makyajlada
... Nefret, para ve servet tutkusu, kamuoyu, nihi-
lizm, fanatizm, sansr, boyun devrimler, devrimler,
karnavallar, emperyalizm, istila, insan efendilik, klelik,
za geme, ceza evleri, dalkavukluk, zgrlk ve insan
ma ve daha birok hali(!) gizli veya birer ve
Bireysel, toplumsal, kamusal ve teknikleri birok kabullenme, boyu-
ve gibi aktif ve pasif
da retir; o kadar ki "tarih yolu ile olarak elde edilen ve
diyebiliriz. Hatta belki da sylemek Tarihi
yolu ile elde edenler kaybedenler yazar ...
Her devrimsel kltrel, sanatsal hareket sonuta kendini yaratan bynn
cenin) nk her zamanla kendi olan
gmlr. devrim veya diyelim, her ilerici
kltrel, sanatsal hareket iindeki dn vere vere zamanla
kendi ve kendi bekisi olur. Tarihteki btn sanat
da bu kuraldan nasibini 19. son bir yandan Wagner'in poli-
fonik-senfonik formdaki (grosses senfon isehes form) eserlerine gsterilen tepkiler, di-
yandan Fransa'daki Zola'run (naturalist) edebi
yan da ebelik Opera natralist
ve yntemlerle eseriere nclk eden Verdi'nin La (1853) ile Bi-
zet' nin de (1875), btn yer almaya devam ederken
verita-vero (gereklik-gerek) szcklerinden tretilen verizm de
belcanto (gzel syleme) Akdeniz
na uygun olarak Orkestrasyondaki zengin renklilik, melodi ve beZeanto'nun
lirizim, eserdeki dramatik ve bunun olarak da ele
opera ile ve ilkeleri ile yzde yz

verismosundaki en tipik ilkelerinden biri de kin, nefret,
intikam gibi ve ilkel duygulara oka yer vermesidir. opera-la-
kahramanlar Wagner aksine ekmeye mahkum
Bu da hi kltr birikimi ve Hibir
toprak kendinde Verismo ancak !talya' da ve !talya' da
di. yle de oldu.
Sonu olarak: ve temel (estetiksel-sanatsal) ge olarak
yan yaratan besteci (Mascagni, Leoncavallo, Puccini) Fransa' da patla-
yan bir anti-realist-Romantik hareketin opera zel-
likle Puccini bir yandan Bellini, Donizetti, Rossini ve Verdi'nin byk "Ge Ro-
mantizme tipik yntemleriyle srdrken, yeni okulunun
'96
351
Gn
verismonun lmsz" eserlerini yaratan (1896) bu
yana aradan yz gemesine La Boheme lde
sunabilmektedir; bir eserin lkelerde, zamanlarda ve
kltr biimlerde ilgi ve toplama-
o eserin evrensel ve kucaklayarak
verismosu bir ok sanat tarihisi ve mzikolog
yzeysel, sakat, ilkel, ucuz gibi yerici kavramlarla Car-
men, La Traviata, Cavalleria Rusticana, Il Pagliacci, La Boheme ve Puccinin'nin eserleri
btn opera evlerinin yer almakta ve devam etmektedir:
Peki btn bu ve yergilere bu eserlerin nedir?
Cevap: Bir sanat eserindeki "gzellik" kendini gizliyerek byk ve
oluyor ...
352
'g6
QuENTIN HARiKALAR
DiYARINDA: TARANTING
SiNEMASINDA
Kutlukhan Kutlu
w ALTER MITTY'NiN HERKESE BiLiNEN
Madonna, Elvis, hamburgerler ... Avrupa, Sicilya, ayak Tarantino'nun ka-
rakterleri hemen hemen her konuda, uzun uzun lar. ev-
renin genel ama kimi zaman o evrenin kelimeleriyle
yan karakterler, pop kltr ve onun zerine zmlemelerde bulu-
nuyor: Tarantino'nun sz edilen Bu uzun sayesinde
Ucuz Roman (Pulp Fiction) bireylerini
rum ...
Tarantino'nun "ucuz roman" Hatta daha da tesi... Ucuz roman
okuyarak bundan bir bir estetik birinin
Bir Tarantino filmi izlerken, sadece kendinin karakter-
lerin de ucuz roman okuyarak konusunda hi tereddtro yok. Ko-
zeli geneli ele veriyor; bireyleri iinde evreyi
yor ... Bir anlamda jargonu belirliyor. Ve bu kan izliyor.
Tarantino n plana Ve
da bunu bir biimde Elbette
ancak onu tekdze ve hiHe getirmeyi neredeyse
durumda.
'96
353
Quentin Harika/ar Tarantina
Tarantino'nun filmlerde Ucuz Roman uzak tut-
mak en byk tehlike de tekdzelik olsa gerek. gangsterin ile
"sokaktaki adam" temel fark Tarantina bir lm sah-
nesi bunu gzmzn iine sokuyor. gsterilen, vurgulanan
Rezervuar Kpekleri'nde (Reservoir Dogs) Tim Roth'u sona kanlar iinde can
mesi, sinema salonundakrseyirci iin Rambo'nun binlerce (ama hepsi kt adam-
lar) ldrmesinden daha sinir bozucu. Tarantino'nun konusunda gereki
genel bir Bence, hayal aleminin kusursuz
Quentin Tarantino'nun, hayal aleminde kendini nokta zerine nemli
ilk senaryosu olan Romantik'te (True Romance) bulabiliriz. Roman-
tik, izgi roman satan bir dkkanda yks.
"Rock' n roll gen l, cesedin olsun" szleri dilin-
den Clarence, sonunda belaya beceriyor. pek yksek
olmayan, karate filmlerini ve rmcek Adam' seven bu gen ve adam, ona do-
olarak sunulan evleniyor. Sonra da, kendisini arada bir tu-
valette ziyaret eden Elvis hayaletinden bir ldr-
yor, bir bavul dolusu kokain ele geiriyar ve Los Angeles'a, hayallerinin rock' n roll yol-

Tarantina iin Romantik'teki btn lmlerin, gen iftin ara-
"romantik" hale sokan bir fon, hatta bir atmosfer ar-
hi yok. Muhtemelen Clarence ile yks, bir video
da srekli film seyrederken bir taraftan da bu senaryoyu yazan Tarantino'nun
genlik fantezisiydi. Pop kltrnn ilk olarak bu ykde
Gangsterleri, kirli ve Quentin Taranti-
no'nun Harikalar .
... VE TARANTINO'NUN ADASI
Gen Amerikan Robert Rodriguez'in Desperado'da Taran-
tino'nun bir rol var. devre video sisteminden naklen grnt-
ler hayrete "Bunlar, anda oluyor?"
Bu gnderme Tarantino'nun, kendi filmlerinde grlen adam-
larla olarak yorumlanabilir. Sonu: bir lm ...
Normal birinin (uzun sre) pek az bu dnyada se-
yircinin bir dal biri... Bir Tarantina filmi izle-
mekte olan seyircinin, karakterlerle gl bir duygusal
Btn o gncel zmlemelerin bizi adres, herhangi bir ka-
rakter ynetmenin ta kendisi gibi geliyor bana. Belki de bu yzden, "Tarantino
ve "Tarantino davranan tipler" gibi pek de olmayan
kavramlar ortaya Ynetmenin kendi var olan bir "tutum"u birka
karakterine birden giydirmesi, hatta birbirlerine benzer laflar syletmesi, karakterlerin-
den ok kendisine, yklerinden ok yklerinin edilmesine neden
oluyor.
Rezervuar Kpekleri'ndeki ve Ucuz Roman' daki sahneleri, bu tr ba-
sahneler, yk ... "profesyonel" katiller ve kedinin fareyle
gibi kurbanlar.
'96
355
Kutlu
Brett: ... Bu iyi niyetle ..
Brett Jules kez vurur ve onu
sandalyesinden uurur. Vince kendi kendine glmser. Jules'un Brett
ama, o kadar korkuyla doludur ki, sanki bedeni ieri g-
mektedir.
Jules: (Brett' e) A, zr dilerim. Bu konsantrasyonunu mu bozdu? yle bir yoktu.
Ltfen, devam et. "iyi niyet" ten bahsediyordun.
(Ucuz Roman' dan )
Tarantino'nun aradaki betimlemeleri hemen dikkati ekiyor.
katil vurgulama ok Tarantino'nun
deti gsterme biimi de, senaryosundaki bu kk "para" ile ters derece-
de ani ve kurgunun, birbiri beyazperdeye karelerin yerine,
orta ve uzak mesafeden orta uzunlukta tercih ediyor. gsterir-
. ken olmak istiyor. Muhtemelen bu karakterlerin beklenmedik
ve bazen hava ile tezat umuyor.
paradan hemen nce, Jules Brett'in hamburgerini yiyor, iiyor, bir
taraftan da onunla hamburger zerine sohbet ediyor.
Rezervuar Kpekleri'nin popler sinema izleyicisinin kolektif yer eden b-
lmlerinden biri, Bay (Mr. Blonde) iskemieye polisin
sahne. Bay ilk nce polisi bilgi alma gibi grnr. Fakat ok
gemeden polise, da da hibir onu zevk
iin syler. Uzun sredir kanlar iinde yatmakta olan Bayan
Turuncu (Mr. Orange) Bay vurur ama, daha sonra polis yine de ldrlr. are-
siz olan iin yolu ve uzak.
Senarist-ynetmen Quentin Tarantino'nun Peckinpah'tan, Melville'den,
Hong Kong besleniyor. Sinema zerine
ok film zerine kuran, gnlk bize reklamlarda sunulan
anlatan bir Tarantino ... Ve filmierindeki de
ieren filmlerden
CociTo, '96
ToPLUM, BiREY vE KAN
/
Giovanni
gsterilerinin bir meta haline bir dnyada ve
bir lkede bunu bilmeyen, hissetmeyen ve ve ar-
bu konuda -ve bu konunun sylenilen ve sylenilecek bir tek-
rarlamadan bir de bu toplumu, bu gsterileri ve g-
rntleri sona ermek zere olan bir mi? yle ama
her ve her (ya da etiketi ile pazarianan her "sistem") ken-
di iin.
grsel da ve kan halka
(ve halk ok tutulan) bir "gsteri", bir (!) Antik
"Panem et circenses"ten (ekmek ve sirk devriminin "gi-
yotin" gsterilerine veya daki bol ve seyircili, ile idam-
zetle, ve dklen seyircisi
her zaman bol her iinde bir gizli
Bugn, konumuz sinema olunca, "Panem et yerini "Fastfood and go-
re" yemek ve kan) ve sonuta, hibir yoktur, cam ekrandaki
"Reality Show"lar dahil olmak zere. Arz ve talep dengeleri, her konuda gibi.
burada da
"Son olan iin sanat bir heyecan sinirleri geren filmler
gibi. Perdedeki bir drt olarak kabul ediliyor ve ya da duygusal diye netelendirilen
ile Penelope Houston bundan 36 nce.
Aradan 36 geti ama, grsel ve devingen dozu iyi-
den iyiye gsterdi, stn tekniklerin ile bazen, neden-
'g6
357
Giovanni Scognamillo
hak arama) bazen de, sanki ve kendi kendine
yeterli bir olgu gibi, ilan edip, kendine zg savunup
ve treleri ile) iziyor, giderek romantizmine boya-
yarak
Sinema ve olduka erken ister tarihsel
cinayetleri (L'assassinat du Duc de Guise,"Guise Dk'nn Katli", Le Bargy,
1908), ister izleyicileri lmle tehdit etsin (The Great Tra in Robbery, "Byk Tren
Soygunu", Edwin S. Porter, 1903) ya da -siyasal olunca- Ku Kluz Klan gibi bir
rgt (The Birth of a Nation,''Bir lkenin David W ark Grif-
fith, 1915).
Dnk sansrlerinde ile, "ilkel" ve "denetimli" bir oluyor se-
yirciyi halen sarsmaktan, tedirgin etmekten Ve rengi siyah iken etkisini
oka kaybediyor.
bazen bazen ise tm olumsuz
sergiliyor: bir ve len gen bir asker (All Qu-
iet on the Western Front, Cephesinde Yeni Yok", Lewis Milestone, 1930);
bir ve neden bir katliam (Pathas of Glory, "Zafer
Stanley Kubrick, 1957); beyinleri toy askerler, silahlar ve nedensiz lmler
(Full Metal ]acket, Stanley Kubrick, 1987). Ancak yks bir veya birka "kahrama-
yceltmek ise ynelik tm ve kutsal
(bak. John tm filmleri).
Ulusal dnya ve bir ulusun iin verenler, do-
yeriilere "ktler"e ... "Western"

(her zaman), tabanca, ifte, ok, balta, nc makineli tfekler ...
bir silah ve de yoksa da (zellikle ise)
Winchesterlerin yoktur. Otlaklarda, kanyonlarda, Anitler Vadisi'nde
lm kol geziyor, olan her zaman ve ve kan Ancak
Sam Peckinpah'a ve lmlere, "uyumlu" kadar yol uzun-
dur: OK her bir "gore" festivaline
John Ford'un glgeli, ekonomik (Stagecoach, 1939)
ve iinde sonra nl
yeniden (Tombstone, George Pan Cosmatos, 1993)
hudut
Klasik "Western" de llerin son blmde
ve gerekli bir Bunun tek yerli idi nk, ih-
ve beceriksiz General deyimi ile, l dir!". Ku-
ral bu idi ta ki da, Sergio ile, "Spaghetti Western" ya-
ve tm tersyz Onlarca cesetler yere serildi, ller ve
lmler konusu oldu ve sadizm iyice bylece,
tadlar
her tr, akan giden zamanla, bir "revizyon" dan, bir
gemek zorunda ve iero'nun O temporaf O (Hey zaman! Hey adetler!)
hi yitirmiyor. Hem bir iinde iki byk ve bir dizi irili
geiren bir dnyada falso vermesine kim
rabilir ki!
verilen yokedilmek lmn -do-
'96
Toplum, Birey ve Kan
ile- biliyoruz. Nedir ki bu ucuzlayan lm (belki de bir tepki
olarak) iyiden iyiye lm ve lm ile birlikte, ldrmenin
lerneleri ile birlikte. Bu da yeni bir durum olduka eski bir "estetik" tir, bir "fel-
sefe" dir, bir zevk'tir. Sade Markisi'nden Georges Battaille'a kadar ince-
likli kurarnlar hi eksik Ve, unutmadan, cinayet bile bir Hitchcock bu-
nu defalarca grntledi, Hitchcock'tan ok nce ise Thomas da Quincey
bile
Sinemaya dnelim ... Her tr kendi getiriyor, rneklerini veri-
yor. Silahla silahla fr, derler, asker gibi, Western gibi ve
"gangster" gibi.
boylu "halk James Cagney "grapef-
ruit"u sevgilisinin yzne (The Public Enemy, "Halk William
A. Wellman, 1931) olay Yine
geti, gangsterlere Francis Ford Coppola (ve Mario Puzzo) merak makineli-
ler yumruklar insanlar kan revan Coppo-
Sergio Leone izledi; Sean Connery can bir koridor boyunca
izler (The Untouchables, "Dokunulmazlar", Brian de Palme, 1987) ve sonun-
da Quentin Tarantino katliamlar (Reservoir Dogs, "Rezer-
vuar Kpekleri", 1992) sonra ise lmenin ve ldrmenin koreagrafisi izildi,
kahgrafisi ile birlikte. kendi post-modernizmine "Katil
lar" (Natural Born Killers, Oliver Stone, 1994) "olmak veya olmamak" de "ldr-
mek veya ldrmemek" eskinin "Bonnie ve (Bonnie and
Clyde, Arthur Penn, 1967) handiyse "naif" hale getirerek.
cinsellikle pek yeni sinemacia (en iyi r-
nekleri iin bak. 1960-1970 Avrupa "trash" zellikle Jesus Franco'nun,
Walerian Jose filmleri) ancak yine Hollywood
bir dizi cinsel "fantaziler" ile, eski defterleri klasik gerilimiere "soft" por-
no'yu katarak (Basic "Temel Paul Verhoeven, 1992).
Kala kala bir mzikal sinema ama ile: yeniyetme-
lerin "ahenkli" ile kaynayan Hikayesi" (West Side Story, Robert
Wise, 1961), Rock uygun bir sergileyen Tommy (Ken Russell, 1975) gibi.
korkuyu korku ise John Huston'un, Stephen ro-
uyarlanan, "Zafer (The Red Badge ofCourage, 1951) nda ilk
kez gen askerin korkusu, Bu s-
re, korku (ister ister ruhbilmsel, ister bilimkurgusal) temelin-
de Sevgilisini penesinden kurtarmaya kalkan panik halin-
de, son hamlesini her ne olursa olsun ve yokediyor. "Elm So-
Kabusu"ndaki (A Nightmare on Elm Street, Wes Craven, 1984 -ve dizinin b-
lmleri) genler srece Freddy'nin oluyorlar; (Alien,
Ridley Scott, 1979) tek kalan "Uzay kendi
ile veriyor.
sesli korku belirli bir l iinde veriliyor: iinde
hareket eden soylu Kont Drakula (Bela Lugosi'nin yorumu ile) pelerin'in giz-
lenerek bakirelere bir tek damla kan Doktor cana-
ise "kt" Komiserin takma kolunu, bir savunma eylemi olarak, ("Fran-
The Son ofFrankenstein, Rowland W.Lee, 1939).
si renkli sinema ile oluyor, kan daha bolca cesetler sapla-
CociTo, '96
359
Roman Polanski'nin 1967' de e v i r i i Vampirlerin Balosu filntinden bir sahne.
Toplum, Birey ve Kan
daha eylemiere (bak.
"Hammer" T
de kontrolden Bir veya iki cinayet
bir gerilim unsuru oluyor (bak. Psycho, Alfred Hitchcock, 1961), on
bir haline getiriliyor ve etki
(Friday the 13th "13. Gn", Sean S. Cunningham, 1980). Korku sine-
ile bir kan,
det her yerde gre korkunun korkutabilmesi iin dozu iyice
Doz iyiden iyi ye ancak sonu korku (korku, metafizik bile, etkili
olabilmesi iin bir l, bir gizlilik gerektiriyor: ortaya sermekle korku
muyor), sonu veya, (bak.
Evi/ Dead, Sam Raimi, 1983).
en verici -ve ger-
ekiere (Missing, Costa Gavras, 1982) binalar dolusu ceset-
ler ve dolduran (Under Fire, Roger Spottis-
woode, 1983) gazetecidir.
yoktur, gerek szkonusu ise (ancak dnya
gitgide teknolojik evrimle de yoktur. Bir gsteri unsuru olarak
bir "oksatan" nitelikleri ile, beyaz perdelerden veya cam ekranlardan yokola-
cak ("oksatan" sistem bunu gerektiriyor, bunu neriyor, bunu
uyguluyor nk. .
Sistem ve dolusu kahramanlar (Rambo'dan Ter-
minatar'una kadar) bunu yle sunuyorlar, "romantik" ve sorunlu "Serial Katiller"

Durum hi ama, bugn, durum bundan ibarettir; "Homo Sapiens"
kendine gelinceye kadar.
'96
maruz bireyin (Adnan Tnel'in bir "happening" gsterisinden)
SANATI REFLEKSi
"HAPPENING" VE
Adnan Tnel
VE DNYA
Offenburg'dan Strasbourg'a yol Japon, Costa Rica ve Gney
Koreli Hafta sonu treni tek biletle binince daha ucuz. vizeli
pasaportum da TC kontrolde sorun bari. ya da drde
kutudan bir bir kudurmak.
Bu deniyorum.l
Sekiz gelen korkusuzca bir anda
hepimizi tedirgin ediyor ... Belimdeki teneke trampete vuruyor, yan yolda giden ta-
garip
dazlak vagonda? Hugo Ball ''Asla kaosa demeyece-
diye kitapta, ve bilet kontrol geldi. Israrla
soruyu soruyorum: At' grdnz m, at' grdnz m? ... "3
koridorda yz yksek sesle zorluyo-
rum.4
Bilinmeyenin i sesine Strasbourg'a Problem yok. Yerdeki boya tple-
rini stne basarak film daktilomun

1 1992'de Kltr Merkezi'nde Referandum Oyunu happening gsterisi.
2 Haziran 1992'de Karikatr Mzesi'nde Dada isimli happening gsterisi.
3 1994'te Palais Des Festivals Cannes' da Le ]ockey isimli happening gsterisi.
4 HaziraP. 1992 Atatrk isimli happening gsterisi.
5 Nisan 1992' de Taksim Sanat Galerisi'nde Ha isimli happening gsterisi.
CoGiTo, '96
Adnan Tnel
Herhangi biri gibi biri olmak istiyorum.6
yzn bilir: siyahla ke-
diyle gibi. ne iri ne penesi, ne
ne ok daha gldr. Gc sre ierisinde evresi-
ne uyabilmesinde ya da kurmaca savunma refleksindedir.
Sinekler veya mikroplar ldrc ilalara kendiliklerin-
den savunma nlemlerine sahip ve evrelerine uyup, hayatta kalabildiklerine
gre, bu dnyada yok etmek iin kongrelerinde
acep neler Sebze terristler, hocalar, tra-
fik yere tkrenler, ldren bodyguardlar, telefon taciz edenler
herhalde.
ve anlama problem zme ve d-
yeteneklerini,
anormal vs. bilimsel yntemlerle inceleyen psikolojinin,
diline yntemler her gn Bir bilimi olarak psikoloji, sa-
natta nedenlerine cevap verebilecek en bir tanesi.
SANATI REFLEKSi-HAPFENING
eylemi Antik Yunan' dan bu yana sanat nemli bir yer tutmakta
ve egemen o dnemde etkilenmemesi zaten imkan-
Antonin Artaud'nun Tiyatrosu'nda byk bir d-
olarak ele ve eyleminin
M. Frisch, S. Beckett, E. Ionesco, H. Pinter, E. Albee, A. Eugard
vb. Grotowski, Brook, Barba gibi ynetmenleri
seyirci ye ortaya seyircinin sahnedeki oyun
kendi oyun ve oyun
daki tiyatronun trleri
refleksi ile bir antitiyatro biimi Happening ise,
seyirci ye bir atarak bile g bir
"Happening zor bir kavram, olay, en kavrama. Zihni
yne ekmek, gittike ele geiren bir ref-
leks, ierisinde geleri de toplu ya da solo bir anti sanatsal
btn. Renklerin, seslerin, devinimlerin bir gibi psikanalize
varan bir performans. zevkleri, kuran kimsenin kilitlerini par-
alar. yana, kitleyi harekete
geirebilecek gte bir enerjisi Happening'in. yoluyla resmedersiniz.
laktan filtresiz bir Dizginleyemezsiniz."7
1950'lerde Japonya, ABD ve Avrupa'da bir uygulama olarak ortaya
Happening, eylem resmi (A. Kaprov, J. Pollock) kolaj, Bauhaus sahne-
si, tiyatrosu, beat gibi sanat etkisinde Resim,
heykel, mzik projeksiyon, monolog tepki verdikleri plastik bir
uygulama biiminde ortaya Happening, belli bir metne, geldik bir dzene
somut ve btiincl olarak yoluyla, hemen ora-
da ve o anda kendi ilerinde biimde, herhangi bir eyleme ynelme-
leriyle Happening bylece sahne ile seyirci yeri, oyuncu ile seyirci ara-
6 1992'de Alman Kltr Merkezi'nde Peter Handke'nin Kaspar oyunundan bir blm.
7 M.S.. S.B.F. Sahne Anasanat Tiyatro Yksek Lisans Tezi. #20 yy.'da Avant-Garde Tiyatronun
Oyunculuk 1994.
'96
Refleksi "Happening" ve
kadar, gereklik ile imge, ile sanat da
topluca ve yoluyla
amalar. Japon Gutai bedenini ye-
(installation) etkin bir deneyimi, 1959' da Allan Kap-
row'un New York Reuben Galerisi'ndeki "6 blmde 18 olay" C.
kinetik tiyatrosu, John Cage'in etkisinde belirsizlik (inde-
terminacy) beste Avrupa'da Viyana Metzger'in kendi
(auto destructive) H. Nitsch'in orji-gizem tiyatrosu buna rnek olarak verilebilir. Bugn
ABD deneme tiyatrosunun temelini Happening,
de konusunu (New York Festival of Avant-garde, Destructi-
on in Art Symposium vb.)
Happening bugnk post modern sanat iinde gsterilmekte, 1960 son-
yerini Gvdesel Sanats ve Performance'a9 daha gl
bir biimde srdrmektedir.
VE
Gnmzde; beliren srelerine yo-
yerine ister istemez ticari isteklerine nem
vermeye Szgelimi mzikteyeni prodksiyon stilleri (klip, stadyum kanseri,
konserler gibi) modern"ve klasik dansta kompozisyon, tiyatroda koreogra-
fi, sahneleme, reji vs. hep bu ticari Plastik ve fonetik tm sanatlar
belli yzdelerle bu riski daha bir rahat-
etmeme gldrme egemen. szleri, televizyon dizileri var olan ya-
kendi anlatacak zgn bir dilden yoksun. John Cage ve
Merce Black Mountain College'daki ilk Happening gsterilerinden iz-
ler 1989 rastlayan isimli Devlet
Konser Salonu'nda gndelik konformiz-
minden kurtarmak, onlara bilin ve estetik y-
bu nedenlerle ve nefesli sazlardan orkestra ile
bilin ve estetik g ve simgesi ve nefeslilerle
Estetik ynelik ikinci Dale ile
Happening'den bir gn nce bir araya gelerek imgelem
Gsteri gn orkestra, Henry Mancini "Pink Panther" srekli. Salon ana baba
gnyd. Herkes okulun mdr bile ... Bale bir sahnesini can-
boyuyor, duvarlara ve gs-
terileri sonunda belirli bir dozda ykleyerek duvarlardan
rarak, ve ieren bir eylem sergiliyorlar) gsterilerini bitiri-

Herkes 1968 tm en byk
ve en iyi 'Happening'i gibi, okul mdrnden isteklerini
"Tuvaletlerde yok,", "kaloriferler
na son", istiyoruz" ...
Sanatsal aralarla takviye bu eylem, daha okulun du-
tuvaleHerinin temizlenmesine yeni
8 Gvdesel Sanat: Kavramsal sanata ncs olan, nnde ve ya da
video ile muhafaza edilen eylem btn.
9 mzik, dans, tiyatro ve video ya da btn bu bir kombinezonunun da tm
sanatsal etkinlikler.
'96
Adnan Tnel
olanak Aktif sanat yeniliki
bir bu Happening'den sonra tiyatro blm i karar-
gelmeye bana. Perde, yer gsterici, giysi makyaj, kostm, izleyiciyi
ynelik her bir yerle bir etmeye karar verdim. Happe-
ning'in duyurmak istiyordum. Bir izleyiciyi yeni bir grme yetisi ka-
zanacak bir biimde sarsabilir, bunun sonucunda da evresindeki hayata gzlerini a-
neden olabilirdim.
Happening her zaman bir zihninin rndr. ilerdeki daha gel-
meden iin kk ve izleyen,
dan bir olmayabilir. Yoksa verenin geireni, ge-
ne desille tokat bir tr lmcl izleyici durumuna getirmesi bile
Terapi ve grup eylemi nedeniyle Happening durumlardan ve
evreden edinilen nesnel deneyimlerden iin, eylemini en belirgin bii-
mi ile ile ideolojik ile gsteriyor.
Happening; otoyollarda kaza yapan arabalardan birini, yuvarlanan bir ara-
ba olarak, kurulmayan hkmeti giyinen, soyunan, stndekileri
olarak, pop mzik pastalar ve eylemi ile gsterirken
ve bireyi ipsikolojik surata inen bir buruncia
duyulan bir imdiklenme ile hissettirir.
bir burnundan huniyle su iirme; res-
medebilir. Boyna ip dolama, ya da bir kukla oynatma, fiziksel en tipik rnek-
lerindendir.
Sevgi, yoksulluk, rol oynama, al-
datmaca, ezme ve ezilme gibi bir tablo gibi Happening.
Psikolojik yeniden ara olan bu
eylem, grnmezin bir mr harcamadan size sunar.
SONU
korkun, kan dkc, ynn grmezlikten gelemezsiniz.
yeniden etme grevini sanattan stlenebilecek bir g yok. Oysa ki sanat, bu
tepkiye kendi sermayesine dayanarak cevap bulmaktansa, sanat vermekten
te ticari uzaktan kumanda aleti ile nayak oluyor.
ve "rol"e egemen bu toplumda, bu
olgunun izebilecek sanatsal gsteriler beklerken; Var' ya
da "3. karma sergisi" gibi szmona sanat aktiviteleri prim vermeye devam
ediyor. ayna tutacak bir sanatsal performans
Tiyatrolarda eski oyunlar te.krar tekrar ve reji bugne ait
bylesine bir toplumda, ilgili ufuk aabilecek bir
deneyin iin Happening neriyorum. Glkleri yenmek zorun-
bulunuyoruz nk. Sizin de bir gn bir tren
ilgin bir olay gelebilir.Ya da byle bir hayalini kurabilirsiniz. Zor
durumlarda kendinizi oyun evirip
pencereler, soru insanlar, toprak olmayabilir.
Ve siz de bir gn herhangi biri gibi biri ister duruma dahi
'96
AVRUPA'YI SALLADIK
SARSACAGIZ:
FUTBOL, VE

Erol Mutlu
Trk milli futbol Avrupa eleme grubundaki durumunu be-
lirleyecek nemdeki biri olan Macaristan ncesi Milliyet gazete-
sinde (4 Eyll 1995), "6 Eyll Bayram Olsun" milli futbol
teknik direktr Fatih Terim'in byk bir Bu milli malar
ncesi ve Fatih Terim epeyce Fa-
tih Terim bu resimde olarak, objektife, yani
gzlerinin iine Terim'in Sara-
yanda iki kulesi ve kuleleri byk grnmektedir. Fo-
alttan ve objektifle Bylelikle nde Trk milli futbol
simgeleyen Fatih Terim, arka planda ise
grkemini bu hem yan anlamlar re-
tecek, hem de tek bir yan hakim biraya getiriliyor. al-
hndaki (lejand) ise bu hakim yan herhangi bir okumaya koru-
mak zere formle zafer, g sembolyd Ve tarihi Fatih
Terim Spor ordusuyla sanki zaman iinde bir yolculuk ve kalbine
Trk Korkusu'nu futbol
CociTo, '96
Erol Mutlu
bozuk Trkesi, ve bir silme ce-
haletle) sakat bir yana, hem hem de bugnden
ideolojik gelerle Tarih toz-
lanmaya yz grkemli, zaferlerle dolu bir Fatih Terim sayesinde bugne
kalbi) sonra yeniden Trk korkusuyla tir tir titre-
mektedir. Fatih ordusunun muzaffer bir yedekleriyle birlikte on
futbolcudan muzaffer ordusu, stadyumu da
Sendrom ise ok bildikdir: "Viyana Sendromu" ...
Avrupa'yla (yedi dvelle de diyebiliriz isterseniz) bu sonucu
zaten bellidir. Futbolcular, "patlamaya bir bomba gibiyiz" demektedirler (Hrriyet,
5 Eyll1995); "Terim ve ... patlamaya bir dinarnit gibi ma saatini bek-
lemektedirler" ve Terim "imha oktan (Milliyet, 5 Eyll 1995); bu
iin "ulusa tek yrek, tek yumruk olup (Hrriyet, 6 Eyll
1995); "70 milyon" sonucu "heyecanla beklemektedir" (Sabah, 6 Eyll 1995); "ma-
bitimine kadar tm yurtta hayat duracak .. nefesler tutulacak .. ma byk
sevin .. kopacak" (Hrriyet, 6 Eyll1995).
Macaristan milli bu da (hem Macaristan'a
1955 3-1'lik dile getiren,hem de Avrupa sefer-
lerindeki zaferleri ima eden bir "Tarihi yeniden (Hrriyet, 7 Eyll
1995), (Milliyet, 8 Eyll 1995), sarsma-
ya" (Sabah, 8 Eyll 1995)
Medyada futbol temsillerinin spora zg unsurlardan ok spor zellikle
ieren kavga, gibi(eril) unsurlada Trkiye'ye zg
Futbol hem bireysel, hem de kollektif mcadeleye dayanan bir spor iin, medya-
genel nedeniyle bu mcadeleye
Ne var ki, Trkiye' de bu medya temsilierindeki
oynanan futbol un incelikleri ve tmyle bas-
dzeye spor televizyoncia spor bltenleri ne-
redeyse tmyle "erkek haline
Ancak bu unsurlar genellikle lke iindeki iin
belli bir denge gzetilerek Bu denge ok olan lehine zaman
zaman bozulabilse de, hem ekonomik, hem de taraftar "kk" ta-
(hadlerini bildikleri srece) kmseyici ve bir dilden kesinlikle
Bu medyada zaten pek temsil de edilmezler.
"Byk" iin bu "kk" nemi yoktur. Onlar ta-
kendilerine grdkleri "byk"
kurarlar. Medya iin nemli sorun, bu "byk" dengeli bir dil
kullanabilmektir. Bu ok hassas bir dengedir ve medya bu tehlikeli durumun zmn
bir dil yerine her kendisine ynelik (olumlu ve
olumsuz) bir dil kullanmakta Bylelikle ma ncesinde, "aslanlar maa bile-
nir''ken, "kartal penelerini Matan sonra ise, ya "as-
tyleri ya da "kartal domdom ile Kazanan
"cengaverce "gzn budaktan
yenilen "sahada yeni gelin gibi
"topa girmekten
Bir spor temel ve taraflardan birinin yenip
yenilmesidir ama medya bu yok eder. Futbolda yenilmek diye bir kavram yok-
CoGiTo, '96
Futbol, Milliyetilik ve
tur. Madem ki "byk"sn, o halde "yenecek"sin. nk olmazsa olmaz ko-
stn gelmek, yenmektir.
Peki yehilen "byk" ne olacak? Medya bu riskli durumu da
yenilen tribnde yiyerek ve taraf-
"en byk taraftar" nameleri dzrnek suretiyle yolunu
ve bu byk taraftar kitlesini mahkum olmaktan Gnah kei-
leri ise futbolcular ya da zaten elde bir olan "malum" hakemler. Bylelikle ta-
raftarlar "kimlik" kurtulurlar; futbolcular da nlerinden ve ka-
paralardan iin bu duruma olabilirler; nihayet bir
matayeniden da Ama hakemler niin bu
hala srdrrler onu anlamak biraz zordur. nk bylesi bir kimlik
olmak kadar bir konum olamaz. Erkeklik zaten ka-
olmazsa erkek iin da sistemin bir
ama bu ikisinin bir kategori bir kategoridir, da
en konumdur. Hakemierin kazanana da kaybedene de yarana-
bu yzdendir.
ise Burada medya ka-
erkek kimliklerini de zaten ilemleyen bir dzeyinde "yenen
ulus" ve "yenilen ulus", biz ve onlar kurar dilini. Bu dzeyde dilin ke-
yoktur. byk "cengaver-
e gndermeler le btn bir tarih hizmetindedir. gncel
ekonomik ve siyasal sorunlar da temsil
malzemeleri sunar. Bu sorunlar tarihi falan eklemlene-
rek futbol Futbolcular sahada sadece futbol topunun
tm bir ulusun bugnn ve de grevlidirler. "Ulusal"
Demek ki eskinin o gzelim
futbola bir futbol o eski, futbol
DNYA, FuTBOL
Futbol Trkiye'de kentlerde her zaman popler bir spor olmakla birlikte,
son on-on iinde bu poplaritesi iyice ve Trkiye'nin neredeyse tek ve
gerek ulusal sporu haline
Bu poplaritenin nedenleri ilk akla gelenler, profesyonel futbolun televiz-
yon sayesinde tecimsel bir kitle buna Trk futbol
ve Trk milli malardaki son on-on et-
mesidir. Gerekten de, Macaristan milli 1955 elde edilen 3-1'lik
galibiyetten vnlecek pek bir olmayan Trk futbolu,
1980 Avrupa Kulpler finalist bir d-
nm her matan, her turdan sonra
mf, cinsiyet ve etnisite sz konusu binlerce insan birlikte byk kent
dklp zafer lar. Bu kutlamalar bir Trk ka-
her matan sonra tekrarlanan toplumsal bir ritele
yzbinlere ve trenler kk kent ve kasabalara kadar
Trk milli 1996 Londra'da Avrupa finalle-
rinin eleme malarmda sonular bu ritel giderek gl siyasal renk-
Iere brnmeye ve milliyetilerin gsterileri iin bir mekan halini Kar-
naval benzeri hazlar, yerini gsterilerine, silahiara ve yaralanan, hatta
'96
ErolMutlu
len insanlara Sonu bu ritele giderek ritelin tm
cinsiyetleri ve emisiteleri Trklerin zafer
da yetisini yitirmesidir.
Bu ok ncesinde ve anti-politik olarak
futbol rimellerinden bir "Ne ne solcu, futbolcuyum futbolcu" or-
ya da depolitize spor syleni futbolun ve
estetize edilen bir siyasal tm gzler nne seriliver-

Madem ki futbol o eski, Metin Turgay Lefter'li, Baba
Recep'li futbol o dnemi, on ncesinin futbolu bile
dir, o halde futbolla yeniden Byle bir
ilk ise ancak bugnn futboluyla futbol nelerin
saptanarak
sadece futbol biimleri ve hacimleriyle,
futbolla yeniden iin kafa yorma-
ya gerek olmayabilirdi ama kulplerin duygusu, sporculuk
futbol un ekonomisi ve zihinsel kurgusu da tmyle Bu
nin birbirleriyle pek ok nedeni Sporun, zellikle de futbolun
iinde ekmesi bu nedenlerin bizim iin en nde
g-eleni olup bu kurgusunun da asal eksenini
futbol kitlesel bir biimi olarak, toplumun tm iin bireysel ve kollektif bir
kimlik Bu sreci kavrayabilmek iin nce spor
sonra "kimlik" ve daha sonra da
profesyonel spor ile politik muhafazakar milliyetilik zerinden
bakmak gerekmektedir.
SPOR: SAGLAM KAFA MI, SAGLAM VcUT MU?
Sporu bir kafayla bir beden olumlu ve zorunlu ola-
rak gnler Bunun Trkiye benzeri lkeler sz konusu
nedeni belki bir ok bylelikle de
gzden (yani mecburen demode Ama kafasal
demode bu tr lkelerle ve "yeni dn-
ya dzeni" gibi kavramlarla tm kafa
zihinsel hazlar giderek yerini her trl hazza a, bu
yabilmek iin de gerekli bir bedene Beden ile kafa
da bir neren ideolojik zlp yitirmesi
sporun giderek ve tecimsel bir birlikte daha
da ivme
Bugn spor akla daha ok gndelik iinde bunal-
ve insan her an klostrofo-
bisine sosyal bir antidot geliyor. Bu insanlar,
makla birlikte hala tmyle hayallerini sporculara, profesyonel ku-
lplere transfer ediyorlar. Bedenlerini her trl hazza tutmak iin
ya duranlar ise, bu bedelini en yeni teknoloji rn aralarla
spor srekli olarak en yeniyi piyasaya sren spor malzemeleri reti-
cilerine dyorlar. Sporun lllk, tutumluluk, dengelilik, istem gibi bir
zamanlar kabul edilen nitelikleri bugnn tketim cennetinde
370
Ingiltere'yi Futbol, Milliyetilik ve
tkenip gidiyor. Bu cennette beden lde ii yitiren bir
metaya grnm ve bu grnmn g kendini manidar
bir beden Bu her
trl tek ve olarak bir ka-
rakterize oluyor.
Demek ki bugn spor profesyonel kollektif ve kitlesel bir olarak
kollektivitelere stn gelme; beden nitelenen bireysel bir tketim
faaliyeti olarak da bireylere bir tahakkm kurma
Bylesi bir erek elbette her trn hem iermekte, hem de
ve izin nedeniyle Spor bireysel di-
siplin gndelik tm hcrelerine sinen toplumsal
bir biimidir.
Spor, toplumun zorunlu ve unsuru olan "tahakkmclk"
olarak ve bunu
insanal znelerin kendilerini ait hissettikleri kollektiviteler yapmakta, bir
yandan "benlik" duygusunu yceltirken, yandan bu duyguyu kollektif kimlikler
kurgusu iinde
SPOR VE TOPLUMSAL RiTELLER
Smith'in (1990), "ortak deneyimleri ve kltrel zellikleri olan verili bir halk biri-
minin bir sreklilik, ortak ve bir ortak duygusu ve
olarak kollektif ve yeniden-retilmesi asal
olarak kollektif eylemle bir sretir. Ancak bu kollektif eylem, zellikle belki
kollektif en moderni olan ulusal kimlik biiminde "hayali bir cemaat" e mensu-
biyetle ilgili olarak simgeler ve riteller vurulur.
Riteller ok ieren ve gndelik rutinlerinden olan
kamusal olaylar, kltrel ve gzlemcilere simgesel biimler ara-
toplumsal Falasca-Zamponi'nin -
zmlemesinde gibi, simgeler, riteller, sylenler ve kltler siyasal
ve bu bulunan (1992).
kltrde, riteller ve imgeler kendimizi toplumsal olarak
ma ve denetlernemizde bir rol (Angus ve Jhally, 1989), yani
toplumsal kimlik kitlesel olarak riteller ve imgeler
yurtseverlik ve ulusal kimlik ritelleri popler duy-
bir grr.
iki genel yani ve imgesel ce-
maatlerin retimi gz nne (Calhoun, 1991), kendilerini birbirle-
rine hissetmeleri, yani byle bir tahayyl edebilmeleri byk
lde kitle ve kollektif imgeler, riteller
ve simgeler (Becker, 1995). Gnmzde spor, kitle
imal bu tr rimellerin en nde gelenleri
SPOR VE KiTLE ARALAR!
Spor ile kitle ritel ok daha
bir Bu ilksel olarak ekonomik bir belirlenim Tr-
kiye'de zel ilk zel televizyon olan pro-
fesyonel futbol ve byk
'96
37
1
Erol Mutlu
etkisi Buna zellikle "byk" futbol kulpleri,
ok byk miktarda para bu parayla hem daha nite-
likli oyuncular transfer hem de yerli futbolculara dedikleri nce-
siyle lde Bu durum oynanan futbolun kalitesini
kulpleri eskinin zengin yneticilerinin cebine bakan amatr
Bu srecin beklenebilir sonucu, kulplerin
ok zengin ama futbol ynetiminden bihaber yneticiler yerine profesyonel yneticiler
ynetilen Bu rnek, spor ve kitle
mutlu ikisinin de serpilip byk orta-
ya
Kitle zellikle televizyon ile profesyonel sporun iie geen
sportif etkinliklerin topluma fazla, bu etkinliklerin ve prog-
da bu slubuna ve uyumlu hale gelecek
de yol Amerikan futbolu ve basketbolda televizyonun s-
lubuna uydurulmak zere belli kural bilinmektedir. futbol
naklen iin saat 12.00'de bu etkinin
Trkiye'den verilebilecek bir
Televizyonla profesyonel futbol bu belirlenme sonu-
cu, futbol televizyon izleme (rating) ve bu te-
levizyonlar giderek byk karlara tahvil edilmesi; futbol ise televiz-
yon sayesinde ok para bylelikle profesyonel futbolun tecimsel bir kitle
lencesi biimine
Ancak bu ekonomik bir kalmaz. Zihin
ve spora yklenen anlam da kkl bir Lever ve Whe-
eler (1993), bu sporda uzun dnemde tehli-
kesini ne srmektedirler. Spor ocuklukta
yan sadakatler ve yaratan bir kurum olma yitirebilir, bylelikle de
taraftar Ne var ki, Lever ve Wheeler'a gre, bu tehlike sadece l-
ke dzeyinde bir gereklik dnya dzeyinde ise, teknolojisinin geli-
Olimpiyat ve Dnya Futbol finallerini izleyenierin milyarlar-
la ifade edilmesinin ortaya gibi, giderek artan ok uzak
yerlerden birbirlerine sonucunda spor blgesel ve etnik
bir araya getirmeye devam etmekte, onlara zellikle kimlik,
ve duyguyu ifade etme vermektedir. Kitle ve sporun bu birlikteli-
hibir kurumun bylesi bir ve imgelemsel
birlik duygusu Televizyon sportif malzemeleri "meta
televizyonla spor militarist
ve milliyeti basa bu duyguyu daha da (Riggs,
Eastman ve Golobic, 1993).
kollektif bir kimlik ortak duyusuyla birbirine bir ulus olma
srecinde sportif geleneklerin roln Boyle'un da bu destek-
lemektedir (1992). Boyle'a gre, sporun radyo ve top-
lumsal olarak muhafazakar milliyetilik ve berkitmeye
da
372
CoGiTo, '96
Salladzk, Futbol, Milliyetilik ve
VE SPOR
znenin kendisini bir ulusa ait yani ulusal kimliklilik bir kimlik
olarak medemitenin sonucudur. Bu mekanda zne, kuran daha genel
gler zlp gider. Bu asla kesin ve bir
hep kimlik ve daimi bir durum-
dur. Jonathan Friedman bu durumun nedenini m deneyimieyebilmesi-
ne (1994).
Modemitede tiyatronun hakiki bir sahne haline gelmesi ve yeni, toplumsal olarak
pek de bu sahnede deneyimleyebilmele-
ri; roman formuyla birlikte kendisini tamamiyle bir dahil ede-
bilmesi, bugn ise kitle ve sunduklan kUltrel
kimliklerin nemli bir (Brown, 1994), modern kimlik hibir za-
man otantik, sabit ve her zaman yi tirilmeye ve yerinden edilmeye
imgelemsel bir olarak karakterize yol aar 1992).
Gerekten toplumsal nice bir niteleniyer olsalar da,
ok ve Bir ok birey iin toplumsal aileyi, ky, ak-
ran daha veya ulus birimlerini kapsar, hem de bu ok-
lu ima tm birlikte (Swaan, 1995). Milliyetilik bu
kileri ve bir anlamlar dzenini formle edip dayata-
rak giderme
Milliyetilik paradoksal olarak ulus-devletlerin isel bir konusu ulustesi
olarak kurulur ve "ulus" fikrini temel alarak bu ulusu, uluslardan
tammlar. Bu fikir siyasal zneleri kurmadave dnyaya belirlemede
ok nemli bir rol oynar (Verdery, 1994).
Anthony Smith' e gre, milliyetilik sylemi, tek sahici ulusal kimlik oldu-
her ister kyl, ister ister tccar, isterse entelektel olsun ve
bu kollektif kimlik yeniden ne srmektedir
(1977). Bu iddia, bir ulusa ait olma duygusunun, tm aidiyet stn-
de gibi, zamanda bu ortadan da ilem-
ler. Bu duygu ulusal devletlerin kendilerini srdrmeleri iin olmaz bir
dur. nk gibi (1990) milliyeti ideoloji, ne ulusal bir
ifadesidir, ne de milliyetiterin siyasal amalarla keyfi olarak icat ettikleri bir duy-
gu/ setidir. Milliyetilik toplumsal ve siyasal dzenlemelere anlam
verme gereksiniminden Yani bir anlam yaratma srecidir. Ama bu sre
zamanda retilen toplumdaki tm bireylere ve gruplara etkinli-
de ierir.
zellikle eski ve artan sosyal ve ekonomik bir tepki
olarak toplumsal kimlik kolayca ulusal (Lothar, 1993), bu
da tm kimlikleri bir muhafazakar milliyetilik duygu ve d-
Ama W altzer (1990), bireyler ve kimliklerini kolayca ulusal bir
itkiye teslim etmediklerini Bu bir anlamda milliyetilik sylemi-
nin nice sorunlu gibi, ulusal kimlik kurgusunun da srekli olarak
isel bir ortaya koyar.
Habermas'a gre bu gerilim, modernitenin srelerinden biri olan ege-
bir ulus-devlete gemesi sonucunda ortaya ve yurt-
ideali ile ulus-devletin tikelci Bu ne-
denle de milliyetilik kollektif kimlik bir zm olamaz
'96
373
ErolMutlu
(1979). Bu ulusal yitirilmesine ve yerinden edilmesine neden olma-
iin, kimliklerin ulusal teslimiyetinin srekli yeniden-retilmesi
rultusunda bir aba gerekir. Bu aba tm bu birey ve
vurgulayan simge ve inan kmelerinin tekrar tekrar ve t-
ketimiyle Bu simge ve inanlar ise ulusal olarak bir ger-
genellikle uluslarla olan (Csepeli, 1991); bir
kollektif ancak kollektif kimliklerin yani bir
kiler (Lessl, 1993) iin genellikle referans
ne olarak retilir.
Spor, zellikle profesyonel spor "yenilecek, alt edilecek"
iin, bu tr simge ve inan kmelerinin retilmesi, yani olmayan bir "biz" in iin-
deki gerek silinerek bir "kurmaca ulus nin iin ok elve-
bir mekan sunar. Profesyonel sporun medyayla, zellikle televizyonla evli-
bu boyutunu
FuTBOL, TELEvizYON VE MiLLiYETiLiK
Televizyonun ve ulusal kimlik temel formle eden
sylemlerinin, ve ulusal stereotip sistemlerin sokmak suretiyle, gndelik
"biz" ve "onlar" bilgimizin retim ve yeniden-retimine belirten
Tudor (1992), bir dnya futbol televizyondaki
spor olmasa bile st rtk bir karakterize olan bir dille ku-
Tudor'a gre, bu ambivalant bir duygu durumunu ortaya
Bir yanda modern kltrndeki milliyetilik, yanda
da bu kltrn arenadaki rolnn giderek
Bu birbirine ama birbirini besleyen iki duygu, Adorno ile Horkhe-
duygusal sendromunun) (antisemitik
stereotiplere) psikoanalitik projeksiyon kuramma n-
getirmektedir akla. Yani daha bir dille
dzeyde olarak stereotipleme, duygusal
olmayan- dzeyde ambivalant bir zaaf retilmektedir. Bu ambiva-
lans "nefret" veya ynelik duygu-
suyla birlikte Bu dilde "kedinin uzanama-
sendromu olarak ifade etmek mmkndr.
Tudor'un zmlemesi bu psikoanalitik kurarola olmamakla birlikte, milli-
yetilik sadece ulus olma srecinin katalizr ya da
(1985), bireylerin bir siyasal dzenin vurgulayan bir sim-
geler ve inanlar kmesine dile getiren psikolojik bir fenomen
yani olumlu bir zamanda bir zlme srecinin, toplumsal
gerilim ve dnemlerinin bir (Fitzgerald. 1991) olarak bir
olumsuz de ortaya
Bu ambivalans milliyetilik ve ortaya
gibi kimlik konusunun da nice sorunlu dikkat ekmektedir. Son
malar, psikoanalitik sorgulamakta ve n-
inan sistemlerinin gstermektedirler. Burada
lan arnbilavans ziyade yeniden-retmektedir
(Ray, 1994). Yani ambivalans bilin dzeyinde olarak da mevcuttur. Bu
(biz/ zerine kimlik ortaya
374
'96
ingiltere'yi Futbol, Milliyetilik ve
Yani kimlik kurma sreci, zaman iinde
layan, ve birileri gibi (kendisi gibileriyle
(Melluci, 1983), bu ve sorunlu hale getiren bir
bilinli de ierir.
Trkiye'nin zellikle milli futbol 1996 Avrupa Fut-
bol finallerine medyada belirtik veya rtk
olarak dillendirilen "Viyana Sendromu" ve bu sendroma eden muhafaza-
kar giderek bu bir tezahrdr.
SoNu: FuTBOLLA
"Trk Avrupa, hem gereken bir hedefler dizisinin,
hem de "tek canavar" elle tutulur olup, Trk
nin ne ynelik imrenmenin ve kimi zaman
ma" kendisini gsteren kimi zaman da "onun gibi olma" vuran
bir stereotiptir. Trkiye'de ilericilik de, da, milliyetilik de, libe-
ralizm de kendisini Avrupa'yla ya da bu Tm bu ta-
temelinde ise Viyana nlerinde daha sonra da bir trl
mayan "Avrupa yatar. Trk milli futbol bu
ve sonunda aarak (neredeyse br ucunda olan) ye gitme vizesini
hem de bu izni, tutmak iin futbol
veren(!) yenerek, yani ske ske bu psikolojik simgesel de
olsa byk lde Trkiye'yi iine almamak iin di-
renle hayli zedelenen "ulusal yeniden
Medya milli futbol yolundaki servenini temsil ederken kullan-
dille bu psikolojik rahatlamaya, "ulusal milli-
yeti tonlada renklenmesine hayli zellikle Trkiye'nin
en ok satan ve izlenen liberal uslubu Avrupa'yla biz/onlar
zerine Bu, elbette zendiren, sa-
ieren ama daha ok milli ulusal yceltmeye y-
nelik, "biz" ilgili, yreklendirici bir sluptur.
Milli gnk Sabah gazetesinin spor "Haydi
Taksim" e formle (6 Eyll 1995). Bu seslenme "biz"i, yani kendisini
"Trk" herkesi bu olanak verecek bir ri-
tele Milliyet gazetesinin ise "Trkiye (6
Eyll1995). Bu hepimizi futbol santra
toplayan bir olmakla birlikte, ulusca tek
yrek, tek yumruk belirtilerek, bu "ulusal kimli-
ynelik bir
da dile getiren popler bir popler bilir-
sin" dizesini. Biliriz" uyarlayan Hrriyet gazetesi (6 Eyll
1995), bitimine kadar tm yurtta nefeslerin
ngrerek "biz"im "biz"im Yine
bu gazetedeki bir da, As Da Gel" ve (milli futbol ta-
ne bu iki
sonucu ortaya Ancak bir futbol "birilerini ne ol-
anlamak olduka zordur.
Ma "Trk "Tarihi Yeniden "Trkiyem
'g6
375
ErolMutlu
(Hrriyet, 7 Eyll 1995); Varol Trkiyem" (Milliyet, 7 Eyll 1995); "Helal Hakan
Byksn Trkiyem" (Sabah, 7 Eyll 1995) kazanan futbolcu-
lan kutlamaktan te, hayli bir milliyetilik slubuyla
Bu kurgunun, yani en biz nice sorunlu yine
bu gazetelerde yer alan ve Avrupa'ya ve imrenmeyi ilemleyen ifadeler orta-
ya gnn Hrriyet gazetesinde yer alan ve izleyen gen bir
gsteren bir Tribn: Trkiye'nin
gen 90 dakika boyunca yreklerindeki Trkiye sevgisini Ve hay-
'En byk Trkiye' diye". Trkiye sevgisi ile ve "En byk Trkiye" diye
makla ancak ok derin ruhbilimsel zmlemelerle anla-
mak mmkn olabilir herhalde. bu garip kurguyu kkten dincilik
glenmesi liberal bir slubun olarak bir lde

Sabah gazetesindeki ise ok daha ilgintir: 'Tam 39 sonra yeniden
Macar zaferi, Gmrk ile Avrupa gerekirdi)
atan Trkiye'nin futbolda da stn Yine bu gazetede "Trki-
ye 1'nci Haber" .... Avrupa ve Gmrk atan
Trkiye'nin gidebilmeyi garantilemesini tm spor bltenleri
l'nci haber olarak verdiler", denmektedir. Gmrk ve Avrupa ile futbol
byle bir ilk garip grnmekle birlikte,
onlar hi futbol bu zorlama
ki kurgusunu tmyle olmaktan Ne var ki,
byle bir karota kanabileceklerini biraz fazla gibi grnmekte-
dir. Yoksa sz Avrupa kez futbol silkeleyen Nijerya
gibi lkenin de gibi ciddiye almak gerekir. Sabah gazete-
si, bu olacak ki, ertesi gnk "Ve Avrupa Bi-
zi (8 Eyll1995). Bu ne derecede
bilinmez ama bizi ne denli
gerekten Kendimizi l alarak nemsememi-
zin en rneklerinden biri, ma
"Bekle Avrupa: ... iim iime dimdik. Hey Avrupa, kalk
Trkiye geliyor ... " (Hrriyet, 7 Eyll1995).
Medya futbol milliyeti ve dolu unsurlada temsil
ederken, ma sevin gsterilerine da byk tepki
gsterir. Milliyet gazetesi, "Bu Son Olsun" "her zafer silah-
lar analar, babalar, ocuklar dua benzeri bir yakm-
mayla bunlara neden da milli teknik direktr Fa-
tih Terim'i araya koyarak "Terim glmyor ... Fatih hoca ekliyor: 'Biz za-
ferleri bunun iin mi ... zaferi ki-
min var?" "Bu sorunun ise Hrriyet gazetesinde yer Sevince
Byk Tepki: galibiyetin azalsa da yine kendini bil-
mezler dkldler. Daha nceki zc olaylardan ders almayan
sevin gsterileri byk tepki grd ... Adana ve Dzce'deki
' ocuk drt havaya Yurdun bir ok blgesinde vatan-
balkonianna ekinirken, sokaklarda halaylar ekerek zaferi kutlayan-
lar ise aanlar Trk diye tepkilerini ortaya koydular." milliyetili-
ynelik bir bile, bu ya-
CociTO, '96
1
Futbol, Milliyetilik ve
zere, Trklk medyadaki ideolojik
bir
Trk milli futbol Avrupa ve bu servenin medya-
daki temsili, futbol ile iki taraf da olan milliyetilik
ve kullanmak suretiyle daha bir hale ortaya
gereken ise, medya ve futbol "biz" neler ka-
zanmakla veya sorusud ur.
KAYNAKA
Angus, Ian H. and Sut Jhally, "Introduction", iinde Angus ve Jhally (der.) Cu/tura/ Politics in Contemporary Ameri-
ca, Routledge, London and New York, 1989, 1-14.
Bauman, Zygmunt, "Modernity and Ambivalence," Theory, Culture and Society 7(2-3), June 1990, 143-170.
Becker, "Media and the ri tual process", Media, Culture and Society, 17(1995), 629-646.
Bjonerud, Andreas, "Outing Barthes: Barthes and the Question of (A Gay) Politics," New Formations, 18, Winter
1992.
Boyle, Raymond, "From our Gaelic fields; radio, sport and nation in post-partition Ireland," Media, Culture and
Society 14(4), 1992, 623-636.
Brown, Jane D., Carol Reese Dykers, Jeanne Rogge Steele, Anne Bacton Whe, "Teenage Room Culture: Where
Media and Identities Intersect," Communication Research, 21(6), December 1994, 813-827.
Calhoun, Craigh, "Indirect Relationships and Imagined Communities: Large-scale Social Integration and the
Transformatian of Everyday Life, "iinde Pierre Bourdieu ve James S. Coleman(der.), Social Theory for a Chan-
ging Society, Westview Press, Boulder, San Fransisco, 1991, 95-130.
Csepeli, G, "Competing patterns of national identity in post communist Hungary", Media, Culture and Society,
13(3), July 1991, 325-339.
Falasca-Zamponi, Simonetta, "The Aesthetics of Politics: Symbol, Power and Narrative in Mussolini' s Fascist
Italy''. Theory, Culture and Society, 9 (1992), 75-91.
Fitzgerald, Thomas K., "Meclia and changing metaphors of ethnicity and Media, Culture and Society,
13(1991), 193-214.
Friedman, Jonathan, Cu/tura/ Identity and Global Process, Sage, London, 1994.
Giddens, Anthony, The Nation-Siate and Violence, Cambridge, Polity, 1985.
Habermas, Jrgen, Communication and Evolution of Society, Heinemann, London, 1979.
Lessl, "Punctuation in the Constitution of Public Identities: Primary and secondary sequences in the Scope
Trial", Communication Theory, 3(2), May 1993,91-111.
Lever, Janet ve Stanton Wheeler, "Massa Media and the Experience of Sport", Communcatinn Research 20(1), Feb-
ruary 1993, 125-143.
Luthar, Breda, "Identity Management and Popular Representational Forms," iinde Philip Drummond, Richard
Paterson and Janet Wills (der.), National Identity and Europe: The Te/evision Revolution, BFI, London, 1993,43-50.
Melluci, Alberto, Nomads of the Present: Social Movements and Individua/ Needs in Contemporary Society, London,
Hutchinson Raduis, 1988.
Ray, Larry J., Retkinking Critica/ Theory: Emancipation in the Age of Global Social Movements, London, Sa ge, 1993.
Riggs, Karen E., Susan Tyler Eastman ve Timothy S. Golobic, "Manufactured Conflict in the 1992 Olympics: the
Discourse of Television and Politics," Critica/ Studies in Mass Communication, 10(1993), 253-272.
Smith, Anthony, D., "Towards a Global Culture?" Theory, Culture and Society, 7(1990). 171-191.
Smith, Anthony, D., Nationalisi Movements, New York, St. Martin' s Press, 1977.
Swaan, Abram de, "W idening Circles of Identification: Emotional Concerns in Sociongenetic Perspective", Theory,
Culture and Society, 12(1995), 25-39.
Tudor, Andew, "Them and Us: Story and Stereotype in TV World Cup Coverage," European Journal of Com-
munication, 7(1992), 391-413.
Verdery, Katherine, "Beyond the Nation in Eastern Europe, Social Text, 38, Spring 1994, 1-19.
Walzer, Michael; "What does it mean to be an 'American'?", Social Research, 57, (Fall), 1990,591-614.
'96
377
Japonya'da feodal dnemin sonuna toplumun btn "jujutsu"
o o "
GoNCANIN U zERiNDEKi
iY DAMLASI:
T AOCU

Sahip tek bir eki ise .her
ivi olarak grrsnz.
Abraham Maslow
denetim
byle yapmakla ka-
uygun hareket anlaya-

Goethe
ve evreni birok yolu din, felsefe, bilim ve di-
... Her kendi tm de bir file dokunarak
onun bilgi elde etmeye kr birer insandan bir Bir
din onun dokunup bir gvdesine bir bi-
limci dol<unup bir ipe bir dokunup
onun yasemin bir onun gvdesine dokunup bir
Her ve gerek-
tir .Bununla birlikte bu kurarnlar btnn bir

Ben de' bu krlerden bir tanesiyim ...
Rossbach
'96
379


dnya zerinde kltr erken dnemlerden itiba-
ren iyilik, adalet, sevecenlik gibi erdemierin nemi zerinde de durmaya
Ancak bu erdemler zerinde daha ok durduka eski gnle-
rine zlem daha da ve durmadan cennetten
Buna cennete yeniden zlemi iinde daha er-
demli bir iin cennetten daha da
Daha sonraki dnemlerde dinler, felsefe ve psikoloji gibi in-
sanlar iin cennetlerine bir yol olma umudunu
Ancak bu da yeterli ve kaybetmeyi, sa-
sevgiyi, nefreti, her cennete yolculuk umudu olarak grr ha-
le
Acaba cennete yeniden bir yol var varsa
byle bir yol zerinde yryebilir ve ona yolu gsterecek deneyimli bir rehberi na-
bulabilir? Byle bir yolculuk iin ne tr bir donamma sahip gerekir?
bir Zen yolun nerede size syleyecektir:
giden nehrin sesini duyuyor musun? yol orada!" Ama bizim "kltrl
zihnimiz" byle bir kabul etmez ve daima byle bir yolculuk iin kesin bir harita-
gerekli zerinde durur. Ancak ile bir harita
yoktur ve hibir zaman da var Ne ki kelimeler bizi gereklikten uzak-
Kelimeler bir kokusunu tarif etmekte ne kadar
olabilirlerse, gerek denilen ifade etmekte de ancak o kadar olabilirler. Buna
onlardan da yntem Kelimeler
eden parmak gibidirler. gsterebilmek iin bazen onu et-
mek zorunda Ama ay ile onu eden birbirine
o zaman hata kelimeleri kendisisanma
da zaman zihnimizi kullarak yneliriz, ama onu
zihnimizin bulabiliriz.
TAocu DocA vE
Ben de gerek denilen bir hissedebilen krlerden bir ta-
nesiyim. Bu nedenle de size gerek olarak ama
kendimin yolu olarak tercih bahsetmek istiyorum.
kkenli ruhsal btn yolunun
Herhangi bir duygusal durumumuzdaki bir
dengesizlik ya da kaderimizdeki bir terslik bize, yolundan anlatma-
ya bir bir Cennet, yolun kendisidir; ve biz yolun
cennetten de oluruz. Cennetten bize fke,
znt, mutsuzluk, tatminsizlik gibi duygular hissettirmeye
yolundan uzak srece bu tr olumsuz duygulada
ne ki bizleri olumlu bir sonuca Yolu bulma
sonulanan genel olur.
modern ne ki hemen her bir durumuna Yol-
dan dair gnderilen sinyaller konusunda ne bilemeyen insan
var olan kama ya da tepkisinde kama yolunu tercih ediyorsa o za-
man kendini para harcama, zaman tketme, sevgi, toplumsal eylemler, din, fel-
'96
zerindeki iy Taocu
sefe gibi yollarla Bu yollar kendi birer
lerdir. Onlar yoldan bir insan haline getiri-
lider. Kimyasal iin geerli olan zihinsel ya da duygusal
lar iin de geerlidirler. Yani, herhangi bir bir sonraki da ay-
etkiyi gsterebilmesi iin dozunun gerekir. Byle bir durumda
bir tr insan neden
dozunu iin bu eylemi belki fantaziler, belki zel teknik-
leri gibi zorlama Bu durumdaki bir insan daha fazla
elde edebilmek iin yumurtlayan kesrnek Herhangi bir eyle-
min zevki, o eylemin byk bir ve aradan ben' inin
sonucunda elde edilir. Ancak zorlamalar, "daha fazla" bir sre
sonra ve genel tatminsizlikten bir ynlendirmeye
Burada Taocu ile ciddi bir farkla
gre iyi ve kt ve olan
ve bunlar birbirlerinin tam yer Taocu
gre ise iyi ve kt diye birbirinden iki kutup yoktur. Herhangi bir
ya da onun, ve uygula-
biimine gre belirlenir. Bir daima ne ok
nemlidir. bir insan ldrerek ykleriy-
le doludur. Benzeri bir da ruhsal bir sa-
nat halini Hatta bir bilgenin Muhta durumdaki bir
tekmeyi vurup onun son elinden alabilecek hale gelmeden ruhsal
dan gibi bir sz bile duyabilirsiniz.
Bu gre bir insana iyilik onun iin byk bir
ktlk gibi, size bir ktlk de sizin iin
maz bir iyilik olabilir. onu ok daha byk bir
btnlktr. Bu iinde bir bir ele al-
genellikle sonuca Bu nedenle de bir Taocu iin ne-
yi, ne zaman ve ne byk bir nem Bunu sizin de kendi
eminim. Mutlaka bir dneminde
ok sizin iin iyi ama zerinden
getikten sonra geriye dnp sizin iin ok daha
iyi fark bir bu tr seeneklerle doludur.
Ve bizler her gn iyi ya da kt ama gerekte dar zihnimiz
ile hangisinin asla seeneklerle durumda-
Peki ama seenekleri, bizi huzura, i
olan seenekleri seeneklerden, bizi
ve i olan seeneklerden bir usta bize neler
diyor: "Hibir yapmadan sessizce otur. Bahar gelir. Ve otlar kendiliklerinden byr
... "
Taocu belli bir para zerinde btn zerinde durolmaya
Btn, yolu olarak Bu gre insan yolun-
dan yrmeyi onun iin ne ktlk kt ne de iyilik iyi olur. Byle bir
insan belli bir semek zorunda Her kendi kendine, ya-
da izlemesi gibi bir dng iinde uygun yerini buluverir. Siz
yolundan srece olaylar kendi aresine bakarlar. Siz
onlara mdahale her gereken yerde durur. Bu durum Wu W ei
ya da "Eylemsizlik" olarak Ancak bu eylemsizlik edilgenlik ile birbirine ka-
'96
Cem
Wu Wei'ye bir insan kendi kk bir ey-
lemde bulunmaz, bunun yerine - kendinin de iinde eylemlerine
mdahale etmez. Bu nedenle Wu W ei' yi belki de yoluna mdahale etmemek"
olarak daha olabilir.
nereye bizden ok daha iyi bilmektedir. Taocu,
iinde srklenen bir kendisi iin daha iyi
mdahale etmeye komik ve zarar verici bir eylem olarak grecek-
tir. Bu suyun donmamak ya da iin direnmesi gibi bir
da direnme ancak suyun donmaya di-
renmesi kadar olabilir. Bu nedenle gerek sorunumuz ya da sergi-
olumsuz duygular Yolu'na mdahale etmemizdir.
Bir Taocu erdemli olmaya iyi bir insan olmak, toplumsal kurallara uy-
mak, kutsal bir merhametini kazanmak gibi bir derdi de Onun yapmaya
tek yola yeniden girmektir. yolundan
bir insamn erdemine ve ile bakar. Onun gre er-
dem ancak gerek erdemdir. yoluna girmesinin
kendisine herhangi bir abaya gerek kalmadan bu erdemleri
den onun yoluna mdahale etmemeyi her zerinde Ancak bu erdemli du-
rum, iyi ve olarak olarak
lidir. Bu konuda Lao Tzu bir tanesi olan Tao Te
Ching'de "Tao zihinli Bilgeler de yle." belirlemesini
UzAKDOGU SANATLARlNDA KuLLANIMI
Tao kelimesinin tercmelerinden bir tanesi de iin iyi, kt,
gibi kavramlar yoktur. Bu kavramlar yalmzca insan iin, insan zihni iin
kt, gibi kavramlar insan zihni iin neyi ifade ediyorsa
iin de "olan" ifade etmektedir. iin olan
gereken Sevimli bir bir kt ya
da bir olarak grnmez. Ama iyi ya da olarak da grn-
mez.
Bunlar bir bilge iin de ya da gibi zerinde olsa olsa
"olan" olarak bu nedenle bilgenin erdemi, iyi-
lik, gibi Bir bilge iin insan zihninin neden
ne bir ise iyilik de o kadar bir olabilir. Tabii burada
ortaya atan benim insan zihnim. Bir bilgenin zihninde byle bir
kavram hi Bir bilge onun iin herhalde
olsa olsa insan zihni yerine Tao zihniyle eylemde syleyebiliriz. Byle bir
insan iin bir eylem O bizimaksimize olarak
lamaz. Bir depremi, seli olmakla ya da kt olmakla ne ka-
dar bir bilgeyi de olarak bir eylemi iin ancak o
kadar
Bu, kkenli da en nemli bir
tanesini Bir insan iin herhangi bir
durumu ve gibi bir konudur. Bu insan
herhangi bir durumunu iki var olan dinamik dengenin bozul-
olarak Bylece eylemi kendi egosunu tatmin etmeye de-
aradaki dinamik denge durumunu yeniden kurmaya ynelik olur.
zihni ile hareket eden herhangi bir durumunda byle bir galibi ol-
'96
zerindeki iy Taocu
maya Oysa bu durum kutuplardan bir tanesinin glenmesine ve bylece denge-
daha da neden olmaktan hibir yaramaz. Bir iin ise
eylemi iki da tatmin ya da aradaki dinamik dengenin yeniden
Bu nedenle olaya insandan ok daha ge-
bir perspektiften eylemine bylece karar verir. Daha "Tao
zihni" ona uygun yolu sunar. Bylece aradaki dinamik dengenin ku-
iin bir eyleminde gerekiyorsa iine insan zihnini
madan bu eyleminde bulunur. dengenin yeniden iin
ya da "yenilmesi" gerekiyorsa o zaman gene iine insan zihnini
ya da yenilmeyi seer. zellik\e Japon tarihine bu sonuncu
ok net bir grebilirsiniz. kahramanlar genellikle
ve tarih, kazanan insanlar Oysa Japon ta-
rihinde byk bir yenilen insanlar, ya da insan zihniyle
gibi grnen insanlar
Bir bir eylemine benzer. Arada insan zihni bu-
iin bir ya da bir bilgenin eylemi daha ya da
ilk bir gl zerindeki daha az gzel de-
Eylem ile onu uygulayan bir ortadan insan kalkar ve
ca eylem var olur. Ortada eylemi yapan bir ben yoksa o zaman eylemini
ya da grebiliriz. bu nedenledir ki bir Taocunun tek gon-
zerindeki iy olabilmektir.Bu da, yoluna yeniden girmemizi ge-
rektirir. Bu durum, kelimelerle ifade edilse de btn temelini
Btn bu amaca hizmet eden pek ok uygulama
Bu uygulamalardan hibir tanesi oranla daha etkili ya da daha
Ancak btn hitap insanlar Bununla birlikte bu
retilerin birbirleri ile hatta Bu ba-
da benim ritmi" olarak gelmektedir. Ritm,
yolundan azalan ve bu yola artan bir
SoN Sz RiTMi
bir ritmi bir ritmi bir ritmi
ve bir ritmi ve kaybetmenin bir ritmi hz-
nn ve sevincin bir ritmi ve lmn bir ritmi evrenin bir ritmi
ve bir ritmi Ritm, Ritmin lmdr.
ve evrenin ritmleri ritmi evrenin ritmine bu du-
rum Pek ok ruhsal iin ritm-
ler (solunum), davulun ya da kalbin; Sufizmde
(solunum) ve latiflerde zikredilen kutsal szlerin, Budizmde solu-
(solunum) ve Taoculukta isel enerji) ve
ritmleri
yolundan insan her geen gn ritm duygusunu biraz daha yi-
tirmektedir. ritmi ki iimizde duygular
ritmi de iimizde bir esrime, sevinci ve bir erdem duy-
gusu ritminden kaynaklanan bu tr olumlu duygular
kendini ya da uyarma sonucunda mutluluk ve
duygusundan ok daha bizi daha fazla enerjiyle daha fazla
doldururken, ikincisi bir neden
iin olan, normal olan durum mutluluk, ve bir er-
'96

deme sahip Oysa gnmzde mutsuzluk, duygusal ve
genel bir normal ya da durumu olarak Gerekte ise
mutsuzluk ve ki bizi suyun iinde
iin suyun iinde mutsuzluk ve
da Bu duygular ritminin yitirilmesi, yolun-
dan sonucunda hissedilen
Herhangi bir ruhsal bize ilk nce ritm duygusu gerekir. Bir
Taocu iin kutsal olan bir Taocu, kutsal olan
arar. Belki de bu nedenle gksel dinlerin tersine Tao'nun var olup
hi takmaz. Onun iin Tao'nun ya da pratik bir sahip
Bir usta, bir iki hidrojen ve bir oksijen atomundan bir iin-
de syleseydik, herhalde bize glerdi", der. Taocu bilge
iin de geerlidir. Onun iin nemli olan Tao'nun ne Tao'yu var eden
leri Bylece bir Taocu Tao'ya gibi bir
mak yerine, kendini Tao'nun ritmine uydurmaya Bu srecinde
lt son derece kesin ve basittir. her geen gn daha daha mutlu,
daha ve daha az bir hale geliyorsa o zaman yolda yrmekte ol-
anlar. Belki de bu nedenle bir Taocunun en nemli gstergelerinden bir tanesi
ve sahip genel mizah duygusudur. Onun iin mizah duygusu
nemli kutsal ciddi yakan ve btn
geldikleri yeniden bir
Mizah kendi iinde bir veritme sahiptir. Mizah duygusu zamanda
sevincinin de bir gstergesidir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta mi..'
ritminden Bir Taocunun ritmini ya-
sonucunda bir mizah duygusudur, yoksa en-
ve tedirginliklerini saklamaya ynelik bir mizah
Mizah duygusu, ritm duygusundan, ritm duygusu ise ve
denlikten (Wu W ei) Bu nedenle yoluna yeniden dnmeyi hedefleyen in-
srekli olarak gerekir.
ya da iimizde var olan bilincinde olarak Gerek
ve nedenini, ve yatan gzle grl-
meyen da ieren bir Bu tr bir
engeller. noktada iki kutup Ancak far-
perspektif de ve kutuplar bir
btnn birbirinden Byle bir durumda ise
iin vazgemek, gzel iin irkinden vazgemek ve iyi iin ktden
vazgemek gzeli ve iyiyi de ortadan demektir.
birbirinden bir ele hibir var
o zaman da vazgeer ve kendi
var olan olgular olarak hale gelir. Bu insan iin
iyi iyi kt kt ve lm lm
dir. Bylece hibir yapmadan, ve garip bir ekicilik iinde
Ama onun evrenin eylemini hibir yapmaz, gene de
kendi gibi olur. Hibir bilinli abaya gerek
da, kendi var Taocu da zerindeki iy
demektir.
CoGiTo, '96
/
TELEViZYON VE
Can Dndar
Mart Fransa'da iki sevgili 16 Tunuslu bir genci 40 dar-
besiyle ldrdler. 18 gen 17 sevgilisi, sonra
polisteki i-lk ifadelerinde cinayeti Oliver Stone'un "Katil (Natural Born Killers)
filminden etkilenerek itiraf ettiler.
Bu, filmin Fransa'da ilham ikinci cinayetti. 1994'n Ekim ilk cina-
yette de iki gen, 3 polisle bir taksi filmin etkisinde kalarak ldr-

Tunuslu gencin ldrlmesinden birka gn sonra bu kez "katil bir
bir ilkokul 16 ocukla 2 Stone'un
det ykl filminin videokaset durdurdular. ITV de gece James Bond se-
risinden Licence to Kill filmini
Tm bu haberler, Amerika' da Clinton ynetiminin, ekranda engellemeye
ynelik olarak yasa gnlere denk geldi. 1997 uygula-
maya girecek bu yeni yasaya gre, bir st kurul, televizyon seks ve
belirleyip, 1'den S' e kadar bir puan verecek. Televizyonlara "V-
Chip" (violence chip) verilen bir cihaz bu puaniara gre programlanacak Evdeki b-
ykler istedikleri dereceye gre ayarlayacaklar. Bu ayardan sonra, limiti
dozda ieren bir film yayma ekran kararacak. Byle seks ve
det dozu fazla olan izlemesi engellenebilecek.
TELEViZYON
Avrupa ve Amerika, bu gndemden hi inme-
yen bir kez daha oturtuyor. Bilim
'96
Can Dndar
medya ocuk devlet bir kez daha te-
levizyon bir olup
gndeme getirilen ilk bu sonular
veriyor. 1950 ile 1970 istatistiklere ABD'de televizyonlu ev
cinayet birbirine paralel iki izgi halinde
grlyor. Televizyon su da
Bir istatistik, 1975 kadar televizyonun yasak Gney Afrika' da,
ekranlara vize verilmesinden sonraki 10 iinde cinayetlerde yzde 130'luk bir
ortaya koyuyor.
Daha ilginci Washington niversitesi'nden Brandon Centerwall'un ...
Bu 1950'lerin ABD' de, televizyon iin si-
beyazlardan 5 sene sonra televizyon sahibi olabildiklerini ortaya ko-
yuyor. Ve sonra ... 1958'de aniden cinayet bir gzle-
niyor. Aradan 5 getikten sonra da bu kez cinayet ykselmeye

Bunlar elbette televizyon eken
nemli bulgular. Ancak incelemelere konu olan dnemin, hemen sa-
bir nfus olduka kaotik denk gelmesi...
O yzden, fakirlik, sosyal huzursuzluk, alkolizm gibi etkenie-
rin de bu nemli roller mmkn. Bu saptama da'tele-
vizyonla, bir nedensellik
riyor.
ocuKLARDAKi ...
Dnya hemen sonra zamanda tarihin televiz-
yonla byyen ilk olarak ve onlara Televizyon deniliyor.
televizyon ekrandaki ocuklara etkisi zeri-
ne yzlerce bulmak mmkn. Ve ilgin bu zaman
taban tabana sonular veriyor.
Stanford niversitesi'nden Albert bir deney, ekrana
ocuklarda taklit konusundaki yeniden
gzden geirmeye zorluyor. Deneyde televizyon oturtulan ocuklara, ekranda
elinde bir sopayla byk kuklalara bir adam gsteriliyor. Daha sonra ocuklar
kukiayla ve aynen izledikleri sahnedeki adam gibi kuklalara
maya Ancak daha sonra ocuklara sahne yeniden izlettiriliyor ve
bu kez kuklalara adama, evreden gelenlerce dayak Bu
dan sonra yeniden kuklalada kalan gz-
leniyor. Buradan da, ocuk ve ynelimini etkileyen televizyon et-
menler sonucu
Konunun bir nemli da ocuklardan Rocky, Rambo gibi ieren
filmleri bucak saklayan byklerin, onlara alternatif olarak Tom ve Jerry trnden
izgi filmleri nermeleri... Oysa burada bir tehlike Tom ve Jerry, tm
bir film boyunca "kedinin fareyle gibi" birbirlerini yiyor, yzlerce
kez tavana zerinden tanklar geiriyorlar.Fakat sonuta ol-
muyor. Ve bu "sonusuz ya da yksek-
ten bir silkelenip, yeniden hayata dnebilecekleri ynnde bir mesaja
Danimarka'da bir Tom ve Jerry izleyerek ocuk-
ilk sokak sonra niye bu kadar hasar
ortaya koyuyor.
Byle Tom ve Jerry tr "masum" izgi filmlerinin, en ok ieren
'g6
Televizyon ve
filmlerden "Rezervuar Kpekleri"ne (Reservoir Dogs) gre ok daha tehlikli
sonucu nk szkonusu film, olanca sergilerken seyir-
ciyi gerek hi de kadar
Bizse "Rezervuar Kpekleri"ni Tom ve Jerry'yi ekrana srerken,belki de
dete sevimli bir maske ve bilinalfina oluyoruz.
HABERLER VE REALITY 5HOW
1
LAR ...
Televizyon kan ve bilim kurgu ve korku filmleri, kare-
te klasikleri, ykl izgi filmler, video klipler ile dolup da bu
gsterisinin can blm hi haberler ve haber ...
Televizyonun bu neminin ilk varanlar
terr rgtleri oldu. Ve Filistinli gerillalar bir uak za-
man, bu eylemi haberlerine bir saatte yapmaya zen gsterir oldu-
lar. Giderek, sadece kameralar orada iin g ve gsterisi yapan gerillala-
ra, intihar etmek iin olay yerine gelmesini isteyen elilik
basarak birka gnlk ve propaganda arayan rgtlere
oldu. Haber merkezleri, bir kaza haberi "ka l diye so-
rup, gre haber yapmaya Grnts varsa
bir bir banka soygunu bile ilk haber kamera-
bir yrede yzlerci gmen bir deprem, "grsel olarak
tatmin edici blteniere giremez oldu.
Sonunda televizyon haberleri, en at bir gsteri-
sine dolu haberleri izledike bir "anormal olaylar
nda fikrine saplanmaya
nce roln abartarak, toplumsal tamamen televizyon
gibi iddialarla sansre bir yandan da
eylemcilerin cesetlerini yanyana dizip kameralara sergileyerek bu oyunu" na ka-

Giderek haberlerden ve Amerikan patentli "Reality Show" larda gste-
riye Gazetelerin nc sayfalannda grmeye trden bol po-
lis adliye haberleri, grsel efektler ve gerilim servise kondu.
noktada felaket tacirleri, dramalar
ekerek gerekle kurgunun iie gemesini ve gerek keyifle izlenen bir filme

Seyirci yolunun
giderek trajedilerinden, gz dramlar ya-
ve haberle duygu smrmenin getirisini farkettiler. Ancak elleri st gelir grupla-
ya da iktidara kendilerine konu olarak hep fakir setiler.
Bu da, fakirierin ktlklerin gibi tehlikeli bir beraberinde
getirdi.Adeta alt kltrlere zg bir olgu ve lanet-
leniyordu.
F AILAN
haberlerinin ilgi ve "iyi haberi haberden saymayan" haber
spikerlerini giderek birer felaket stelik, haber bltenleri, bunca
felaketi, birbirinden ve zm karabasanlar olarak ko-
seyirci, felakete giden bir gezegen olarak al-

Seyirci tepkilerini bu iki tr g-
ryoruz:
'96
Babadan ldr
Donup kald1
kanlar Iindeki 6esei
ndaki tfekle hareketsiz bulunan kk
HEmri babam Verdi" dedi.
. Sessizce girdi Buca'daki korkun Ci-
nayet dOn saat 09.00 Adatepe
Mahallesi 15 Sokak'ta meydana geldi. Be
lsdiyenin Tamir Atlyesrnde
evden
dan bir sre sonra av alan 11 ya-
S.Y. sesizce yatak girdi:
cim verdi Namluyu, yatakta
uyuiliakla olan 29 annesi Hlya .
dayayan kOilk S. tetiije
Domdom parala'"
nan gen anna, kan glne dnen yatakta
can verdi, SHah sesi zene eve gelen.ll(l
"grdkleri manzara
haber verdiler. .
ikisi de Gzalbna
nan, lilgen likokulu 4'0nc0 ijrencisl
S.Y. karakolda, "Annem evi terkedi-
yordu. Babam evden sonra tele-
fon edip; doldurduiju annemi l-
dOrmeml syledi. 'Bu bir
dir' dedi" ifadesinLverdi.
baba Yakar da gzatbna
Bahri /!ZMIR, (hha)
Hrriyet (8 Nisan 1996)
Televizyon ve
tehlikeli bir umutsuzluk
Bilinli bir gzlerole tm bu felaket haberlerinin sistemin znden kaynak-
lanan ve bir sistem iinde aresi bulunabilir sorunlar se-
yirci, haberleriyle derin bir saplanmakta ve "Zaten
ktye gidiyor. are de grnmyor" iinde bu dur diyebilecek
bir st otorite girmektedir. en iklim, bu
tepki de en az ilki kadar tehlikelidir: Apati ... yani d
Her gn ekrandan oturma seyirci zamanla bu
gsterisine ve beyrii cesetleri izlerken bile kadavra
bir kadar olabilmektedir. Bu zamanla bir teye
"daha fazla da Evinin inti-
har iin yapan bir baba, son anda polis intihardan vazgeirilince bina
nnde toplanan "Yuh" ekmesi hala Bu havamn etki-
siyle olsa gerek, televizyon da seyirciye "daha sunabilmek ya-
giderek, kan revan iindeki cesetlerin sergilerneye ve llerin zerin-
deki rty amaya
Bylece bir
televizyondan kaynaklanan budur ve bence medyada yoketmemiz
gereken de, bu
SoNu ...
bir tehlikesi, byle bir
ken, bu kampanyada her yeni, ve muhalif sokup ce-
Bu temizlik operasyonundan elbette muhalif sanat ve d-
de O yzden korumak des-
tek verirken, hi kimsenin bir sinema ynetmenine "Sen film evirmeyeceksin" di-
yolundaki ilkeyi de unutmamaktayarar
Ikinci bir tehlike, haberleri derken, besleyen siyasal,
ekonomik, kltrel ve gndeme gereklerin gznden giz-
lenmesi tehlikesidir. dolu olmakla birlikte ya-
ortaya koymak ve zaman iinde nn kesrnek
olumlu bir "Televizyonda diye toplumsal ek-
rana nn kesersek, zaten medyaya iinmakas bileyen iktida-
eline ok nemli bir koz oluruz. Denetimi bir kez ele geiren "Ma-
jestelerinin televizyonu" nu yaratmak iin zccaciyeci bir fil
iinde sansr kimsenin
iinde bylesine olduka elbette, bir ayna gren tele-
vizyon haberlerinde de ve ncelikle gereken gn-
delik aileden, okuldan, karakollardan, tele-
vizyondaki ise bize bu makasma
nnde ve biraraya getirip, "oyunun m koymak ol-
bir futbol ceza iinde hangi hareketlerin
belliyse, bir otoyolda inceden ineeye bir
da izlenip, kurallar, o izleyen
medya medya yneticilerinin, ilgili niversite krslerinin ve
tketicisi konumunda olan kamoyunun belirlenmelidir.
gereken forml, sergilerken, bir eylemine
bir formldr ...
'96

de bir Filistinli ocuk. Alfred, Si pa Press, 1988)
ocuKLARA
..
u FARKLI
BiR
EmirTurarn
Gnmzde her lkede toplumun kesimlerinden insanlar TV
ne kadar bahsetmekte ve seyret-
tikleri saatlerde gen tahribat yapacak yayma koyma-
Gazetelerin TV okuyucu maga-
zin ve hatta zaman zaman birinci dahi bu konuda dolu-
dur.
Bu konudaki sulamalar o kadar ileriye gtrlmektedir ki, neredeyse her kt
TV'den bilinecektir. Yeni gsterirken kaza sonucu onu ld-
ren bir liseli gencin mahkemesinde onu savunmaya TV' de ya-
film ve dizilerin cinayete ne srerek "Mvekkilim bir
medya diyebilmektedir.
TV'nin ocuklara ynleri konusunda sylenenler ve
genlerin grdkleri veya fikirleri taklit etmeye zelliklerine da-
TV' de srekli olarak kavga ettiklerini ve birbirlerine vur-
gren bir zamanla kendisinin de yapmaya
kabul edilmektedir. TV ynelmenin
veya cinsel da sebebiyet
1 Milliyet, 14
CociTo, BAHAR '96
39
1
EmirTurarn
siyasal boyutu da Siyasal yelpazenin merkezinin daha
evreler ahlak, disiplinsizlik, otoriteyi reddetme gibi ocuklara
iin tenkit ederken, merkezin solundaki evreler ise cinsel-
lik ve lkelerine emperyalist ynelimler iin

Ancak herkesin konu TV ierisine ideolojilerin ve
ve seyreden da sorgulamadan
ve toplumun olarak kabullenmeleridir.
Seyredilen izleyicileri ve zellikle kk zerinde
izler tabidir, fakat btn bu sulamalar ne derece Gerekten de id-
dia gibi toplumdaki btn kt temelinde daha nce ve zellikle de
kkken TV
"TV ocuklara genel bir sonu biraz fazla n
ve TV'nin ocuklara byk inkar edilmesini
beraberinde getirmektedir. Byle bir iddiada somut bulgu-
larla desteklemeleri gerekmektedir. TV'nin ocuklara etkileri perde birlikte in-
olduka bir
OCUKLAR KOYULMAZ GC
Yukarda gibi ben TV' deki ocuklara reddet-
miyorum. Sadece ve btn suu medyaya yklemenin gereki
savunmaya .
TV'nin kabul eden ktmser kltrel (cultural pessimist
view) nemli biri Neil 1982'de The Dissappe-
arance ofChildhood TV' nin neden
Postman' a gre elektronik sonra byklerin ait en-
formasyonun ocuklara nlemek Daha nceki devirlerde
ise enformasyon hem daha zor hem de iin
okuma yazma bilmenin belli bir kltr seviyesine da gerektirdi-
ocuklar kolay kolay ele geirilememekteydi. Bylece ocuklar (en
TV'nin kadar) kendilerine
byklerin ait enformasyondan
Postman byklere ynelik enformasyonu en gerekli kltr
seviyesine kadar ocuklar iin matbaa sayesinde koruna-
TV beri ise byklerin ait olan ve
en seks ve filmler ve programlar daha nce de belirtil-
gibi ocuklar iin bir kadar hale Bu.
tr henz iyiyi kty ederneyecek durumdaki gen de-
rin etkiler son derece
Kitap okurken sayfalardaki kendi zihninde gereken ocuk-
lar, hayal glerinin hallerde bir tampon vazifesi grmesiyle etkiyi ol-
Bunun sebebi bir hikayeyi okurken hayallerinde "grntle-
rin" kendi uyum iinde yznden, olarak kabul et-
mekte zorlana bilecekleri
Oysa TV ekrarondaki olaylar son derece ve nettir. stelik grnt ve
ses efektleriyle etkileri son derece glendirilmektedir. Ekrandaki grntleri izleyen
2 Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. Emir Turam, ocuk/an, 1996.
392
CociTo, '96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
bir ocuk adeta aynen bu yzden etki daha fazla

bir problem, ekran izlediklerini anlama
ve bu daha
ok basitolaylar bile ocuklar an-
ok plandan ekimierin kk ocuklar iin
g grntler bilinmektedir. Daha 1950'1erde Almanya'da bir
ma ocuklar iin bir masal filminde seyrettikleri farenin plandan g-
rntsnn grntsnden bir ortaya

1981'de bir Amerikan ise birok plandan
gsterilen uzaktan gsterilen benzerlerinden daha byk
dkleri ortaya Televizyon (IBA) reklam
talimatnamesi oyuncak byklklerinin ocuklar
dan iin ekranda bir nesnenin de
En ok referans kk bir elleridir.
gibi TV zellikle kk olumsuz
etkilernesi ve hatta onlara zarar sz konusudur.
OLUMLU YANLARI
Btn TV seyretmek ocuklar iin yeri doldurulamaz bir bilgi
ocuklar TV sayesinde normalde gremeyecekleri hayvan trlerini,
lkeleri hatta insan taruyarak byrler.
Aileler de bu durumun ve TV'nin zihinsel ve psikolojik za-
btn uyanlara TV birok ailede ocuk-
lar iin ncelikle nemli bir enformasyon, bilgi ve kltr olarak grlmektedir.
burada bir yapmak ocuklar ok fazla TV seyrederler ve bu
durum biraz da istedikleri zaman istedikleri seyretmelerine
izin veren ebeveynler krklenmektedir. Bu anneler ve babalar
TV uslu uslu memnun seyrettikleri program-
kontrol etmeyi Bu durumda rastgele seyredilen
kk tahribata yol tabidir.
Benim zerinde durmak olay, daha fazla bilgi sahibi o-
bilinli olarak TV izlemeye ynlendiren ailelerin Bu ailelerin
tahminierin zerindedir.
James Halloran Leicester niversite'sinde ve 1974
tarihli Preschool Children and TV bir annelerin
%45'inin TV seyretmeye ettikleri ortaya Bu annelerin nem-
li bir blmnn (%80) TV seyretmeye etmelerinin sebebi "bir
iindi. Burada bahis konusu olan prograrnlar programlar ge-
nel olarak TV
1983 Dr. Cathy Murph bir
da da annelerden, okul ncesi dnemde TV' den bir liste-
sini istenmekteydi. ve harfler gibi kavramlar, ve me-
lodiler, kelimeler, hayal gcne dayanan oyunlar, genel kltr ve konsantre
3 Marie M.essenger Davies? Television is Good For Your Kids, Hilary Shipman Ltd., Londra, 1989, (s.19).
4 A.g.e., (s. 19).
'96
393
EmirTurarn
en ok belirtilenler
Birok TV seyretmeyi kltrel beceri kitap okumak kadar
bir iin Halbuki TV programlan yine de ocuklara ok fay-
bilgiler
TV' de Oliver Twist dizisi seyretmenin, iki yz kadar nce Dickens'in
slubuyla olan okumaya ok daha kolay
10 olan seven bir ocuk iin bile bu romarn okumak kolay ol-
TV sayesinde ocuklar iin nemli mesajlar ieren ve zel mana bu
ve bunun gibi eserleri kolayca kk izleyicilere sunmak her zaman
mmkndr. ocuklara ynelik bir Oliver Twist dizisi milyonlarca okuyucu
belki de trl hibir zaman Dickens ismini
daha az yazarlar iin ok daha fazla geerlidir. "audio-visel"
olarak sunulan eserlerin ocuklar iin nshalanna nazaran avantajlar
de
medyalarda sunulan hikayelere olan reaksiyonla-
inceleyen Laurene Krasny Brown, 6 ile 10 o-
cuklar zerinde bir Taking Advantage of the Media ("Medyadan Fay-
dalanmak") ocuklar iki gruba birincisine bir
halk hikayesinin resimli bir ikincisine ise hikayenin filmi Film
ve resimli kitap dzen, ve grntler
Brown sonradan her iki gruba hikaye sorular filmi seyre-
denlerin hikayeyi ok daha kolay Yine filmi seyreden grup
sonradan orijinal kelimeleri zorluk bununla bir-
likte orijinal terimierin yerine kendi kendilerine eklemeler da or-
taya Mesela orijinal metindeki " ... suyu dkt" (poured) yerine,
" ... suyu (sprinkled)
Hem Amerika' da hem de de olan ilgin
bir nokta da okul ncesi dnemlerden TV kendi
cinsiyetlerinden olan karakterleri rnek
Yine 1985'te BBC uygulanan bir da karak-
terlerle ok daha kolay erkekler iin ise yine durumun sz
konusu Bu durumda izleyiciler
byk bir grl-
mektedir. Bu ocuk tanesinin
bayanken, on drt tanesi erkekler
haberler veya somut irdeleyen programlardan ne kadar
inceleyen ise hem hem de erkeklerin erkek sunu-
programlardan daha fazla ve genelde de erkekle-
rin daha fazla ortaya bayan sunucu-
sylediklerini bazen glk ekmekteydiler.<s>
TV'nin ilgili btn ekran saatler
boyu sz edilmektedir. Peki anne ve babalar neden buna izin vermek-
tedirler? Acaba anne ve babalar TV'nin esiri ocuklar zerinde otorite kurmakta
zorlanmakta
Burada incelenmesi gereken nemli bir nokta annenin kltrel ve zihinsel durumu-
dur. Anne sosyal Birok fakat zellikle maddi zor
5 Davies, (s.ll4).
394
'g6
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
durumda TV bulmak iin yeterli bilgisi, imka-
m, fikirleri veya yok mudur? Genel olarak znt ve iinde midir?
bu "evet" ise, TV fazla za-
man o ailenin problemlerinin ok ufak bir blmn
dile getirmek olacak ve zme iin ok yetersiz gibi o-
TV seyretmelerinin TV' nin kendisinden kaynaklanmayan sebepleri de ola-
bilmektedir.6
nemli olan TV'yi bilinli bir kullanarak ynlerinden fay-
mmkn
FARKLI FARKLI
ocuklar herkes iin olan biyolojik kurallar erevesinde byrler. Buna
men hepsi birbirine benzeyen bebeklerin sonradan ok insanlara d-
sebebi, tek sosyal ve kltrel or-
tamlarda meydana gelmesidir. Bu ortamlar zamana ve mekana gre byk
gstermektedir.
ncelikle TV' deki seviyede etkilenecek-
leri kabul edilmelidir. Demek ki, bir genelleme yapmak yetersiz
etkilenme derecelerinde nemli bir rol nk her hem
genetik olarak hem de tecrbeler bir gerektir.
belirleyen ok etken Ailenin durumu, anne ve
kendisine
kadar tecrbeler, okul, sosyal gruplar ve tabi ki televizyon.
TV'nin nemini kmsemek istemiyorum, ancak faktrler-
den daha nemli veya daha nce iddia edenler
TV'nin ocuklar zerindeki etkisi hibir zaman anne ve
gerek tecrbelerden ve hatta fazla olamaz. Karakterin
mesinde ve daha sonra grlen TV ancak bir dereceye kadar etken
olabilir.
Bu etki, aileden gelen drtlerin TV' den gelen drtleriyle halin-
de ok glenmektedir. ailesi srekli dvlen bir ocuk yat-
bir kimlik olacak dahi ih-
timal dahilindedir. Bu durumdaki bir TV' de ok seyretmesi durumunda
gstermeye daha kesindir.
Tam tersini ailesi srekli bir sevgi iinde bytlen
bir TV' de dolu bir programdan sonra
iddia etmek kolay
ve tecrbeler ierisinde
TV'nin rol yine de olduka nemlidir, fakat TV ocuklar her muktedir
bir g ocuklara rnekler sunabilir. Onlara
oyunlan iin fikirler verebilir, olan giderebilir, fakat yeri-
ne oyun oynayamaz.
ocuklara durumlarda gstere-
bilir, bu olarak kt insanlar da Fakat TV bunu yapar-
ken iyi veya kt insanlar olarak Bunu sadece
aileleri ve toplum yapabilir.
6
A.g.e. (s.68).
CociTo, '96
395
Emir
ocuklar bydklerinde cani, hatta terrist olabilmektedirler.
zaman bu ailelerinin ve toplumun onlara kt
ortaya ocukken aileleri kt muame-
le ilerde kendi da
nce lkemizde bir TV damdan atlayarak intihar eden gen bir
gerek hayatta da birka intihar grld-
yine her TV sorumlu tutularak byk grlt Yukardaki
hareketle o konunun grmek zor
Sonradan intihar eden birka TV' de byle bir intihar grdkleri iin
birdenbire kendilerini ldrmeye pek kabul edilebilir Byk ihti-
malle zaten intihar etmeye karar veya intihar etmeye ok bir ruh hali
iindeydiler.
Tam bu anda ekranda grdkleri intihar olabilir ve zaten inti-
har TV onlara yntem konusunda fikir olabilir, ancak yolda
giderken olabilecekleri bir olay da onlara benzer bir fikir verebilirdi. O prog-
seyrettikten sonra intihar etmeye karar verdiklerini hibir man-
nk byle bir etkisinin lkemizde her
damdan atlayarak intihar edenlerle gerekirdi.
Kt kkleri ve sebepleri ok Bu sebepler tarih boyunca
her zaman ve en fanatik TV bile bu tr
sadece TV' ye yklernesi kolay
te yandan TV iddia etmek mmkn
zellikle ve seks henz kk
ve hatta onlara da kesindir. nk TV sa-
yesinde kk ocuklar henz byklere ynelik birden-
bire kendilerine bir basmak kadar
En ok konular olan seks ve aniayacak ve
bir kltrel tecrbeye beyiniere verdikleri zarar nemli bo-
Bu zarar genellikle daha ileri ekingenlik, iine kapanma, gven-
sizlik, ve hatta gibi ruhsal sorunlar olarak ortaya
hepsini kabul ediyorum. Burada yapmak sadece bu ka-
dar basit dikkati ekmektir. TV' deki ocuklara negatif etkisinin bo-
zaman kadar
ncelikle duygusunun zelliklerini belirlemek gerekmektedir.
DUYGUSU
Her nce bir yapmak gerekecektir. Dr. Fitzhugh Dodson
fke ya da duygusunun ve bir biimde
olarak
Anne ve babalar genellikle konusunda TV
sonra ortaya Oysa duygusu ve
dnya beri Kuran'da olsun, olsun kutsal kitaplarda
tarihte okutulanlar, hatta devlerle, canavarlarla dolu masallar konu edinmek
filmleri de TV' yi de geride
Tarih Fatih'in elilerine
ve ocuk ve btn okulda na-
da okumakta bir TV iin ko-
7 Fitzhugh Dodson, ocuk ev. Sekin Selvi, zgr 1993, (s.190).
CociTo, '96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
bu tr hi gndeme
mydnz?
Divan Hoteli'nin nnde bir parala-
makta olan bir aslan heykeli orada nnden byk kk her gn
onbinlerce geti ve kimse bu heykeldeki sonra da
tahmin ediyorum yol heykel Heykelden
yet edilmemesinin bir sebebi, kendi
temsil eden bir gsterisi Yine ilgili
hayvan belgesellerinde kanlar iindeki paralayan mide bu-
grntleri neden ocuklar iin fazla Belki de
sebepten.
Bu noktada duygusu" ile kesin bir yap-
mak gerekmektedir. nk bu ikisi birbirlerinden ok
yneliktir. Bir oyuncak yznden iki kk birbirleri-
ne da, birinin bir dvmesi de ldrmesi de hareketle-
ridir.
duygusu ise engellenemeyen, ancak kontrol davra-
haline sokulmayan duygudur. Hepimiz zaman zaman birini dvmek duygusunu ya-
da bu bir duygu olarak Bunu bir biimi haline getirenler
kontrol edemeyenlerdir.
anneler zaman zaman dvme duygusuna Hareket-
lerini kontrol edebiiseler de bu duyguyu engelleyemedikleri iin kendilerini sularlar ve
eziklik duyarlar. Oysa bu duyguya ok olmayan bu duyguyu

ocuklar da duygusunu Bu da ok duygusu o-
cuklar karakter ve tm ocuklarda belirli dnemlerine gre
birlikte btn ocuklarda grlmektedir. iki ile
ve yine onlu ocuklardaki duygusu glenmekte-
dir. dnemleri nispeten daha sakin gemektedir.
TV' deki karakterlerinde sebep savu-
en byk grdklerini taklit etmeye
bir programdaki kavga sahnesinden sonra tekrarla-
yan bir TV sayesinde
O an iin bu belki, ancak bu taklitler nadiren uzun vadeye
bir deney dolu sahnelerle yz yze
filmleri izledikten hemen sonra filmdeki sahneleri taklit
uzun vadede kendi srdrecekleri ve by-
dklerinde iddia
filmden sonra eline bir gibi kullanarak havada sallayan
ocuk, bu hareketi vadede yapar. Bir sre sonra bu taklitten vazgeecektir, nk o
oyunun veya daha ilgin taklitler
Bu vadeli iindeki duygusunun vurumunu
ok denetim
hibir izin verilmemesi mmkn bu o-
duygusunu ilerine gmmek zorunda ve ilerde

veya zaten iimizde var olan duygusunun krk-
CociTo, '96
397
EmirTurarn
lenmesi sz konusuysa, bunu TV yerine aile evresinden ok daha
ncelikli bir ihtimaldir.
ocuklar sadece TV seyrederek ynelmezler, TV seyrederek iyi veya kt
insanlar haline gelmezler. Aileleri, iinde toplum, evreleri, gittikleri
okullar ve tecrbeler bu konuda ok daha etkili faktrlerdir. Bu konuda
fikirde grlen Dodson' a gre ocuklar ynelebilirler:
a- Anne baba psikolojik yerine getirmez ve ocukta nefret, f-
ke,
b- anne taklit etmeleri yle,
c- Anne baba hareketlerine bir
srece,
d- Genel olarak ocuklar za-
man.
bu yollardan ynelmesi srece, tek TV
programlanndan korkmak iin bir neden yoktur.s
ANLAM!
TV her ekrandan grnenlerle ilgili ol-
mak ierik analizi de bunu incelemeye yneliktir ve genellik-
le bir araya gelen ok belirli bir sre iin belirlenen tm
Bu tarama kalitesi, izleyicilere
olan etkileri veya tepkiler gibi kriteriere hi objektif olarak ek-
randa gsterilenlerin bir dkm TV izleyiciler
ve bir konudur.
TV en eski biri 1953 Smythe
O Ocak ilk New York'ta b-
tn drama tr inceleyen Smythe, birok ilgin bu tr
genel olarak flrt etme ve ocuk
ni, bu arada veya kk ok daha az gndeme de ortaya
Programlarda karakterlerin profesyonel orta mes-
leklerinde ve erkekler nazaran iki misli
Hikayelerin esas de yine erkekler ve
da hkm srmekteydi. Kt kahramanlar sz konusu ise er-
kekler drt bir Kt kahramanlar iyilerden genel
olarak daha ve genelde beyaz Taranan tm hafta ieri-
sinde sadece on zenci kahraman ekrana ve sekizi kk rollerdeydi.9
Daha sonra da Fleur bir Amerikan kentindeki drama ay bo-
yunca esas olarak TV'ye
bulmaya ynelikti. TV' de gsterilen Amerikan gerek
ve gelecekteki kariyederi ocuklarda ne gibi n

Smythe'in Grece az prestije sa-
hip gerek hayatta meslek TV
bu oran 1/10 idi. meslekler TV'de ok daha az gndeme gelirken
prestijli ve parlak mesleklerin de hep n planda sz konusuydu. TV dnya-
s A.g.e., (s.194-195).
9 D. Smythe, 'Three Years of New York Television", National Assadation af Educatianal Braadcasters, 6 No.'lu Urbana III.,
1953.
CoGiTo, '96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
prestijli ve ok para getiren
Bu tr ierik TV'nin bir mesajlar sistemi olarak etkilerinin
incelenmesinde ok Ancak nemli olan nokta TV
tam olarak gerek nk aksi halde gerek-
ler TV' deki gerekler hayattaki-gereklerden TV ya-
hayali bfr brnecek ve izleyiciler zerindeki etkisi de

TV konusunda en fazla sebep olan iki konu, zellik-
le ticari daha fazla izleyici ekmek ve
seks Bu tr birok lkede tepkisini ekmektedir.
Bu konudaki ilk yapan Head, 1954 tarihli
da TV en fazla rastlanan trnn hemen
dan da adam ldrme, silahla tehdit etme, ve
Gerek hayatta ise cinayet istatistiki olarak en az rastlanan sulardan biridir
ve tecavzden ok daha enderdir.
Fakat Head'in hibirinde tecavz rastlanmarnak-
ve TV gereklerin bylece grlmektey-
di. Head'in gre TV en fazla kabul edilen su biimi si-
lahla etmek iken, en fazla ve uzak verilenler
ise kullanmak, cinsel sular, ve adam ldrrnektir. 12
O zamandan gnmze TV' deki ok fazla ya-
hepsinde programlardaki dozunun TV' deki
ykselmesine paralel olarak
Gnmzn bir 24-30 Nisan 1993 gnleri bir sre-
de, en ok TV izlenen saat olan 19:30-22:30 drt byk CBS, NBC, ABC
ve Fox TV iin USA Taday gazetesi Buna gre un-
suru ieren %30'u ise kavga ve geerken, l-
drrnelerin %12'si %3' ise katliam
%12'si ise ocuklardan Yukardakilerden rastgele seilen bir kanaldaki
bilano ise 59 cinayet, 29 otomobil ve 22 polisiye
Trkiye' de ise Milliyet gazetesi ll 1993 Cumartesi gn yedi
(TRT 1, TRT 2, Star, Show TV, ATV, HBB, Kanal 6) 09:00-23:00 saatleri
SOO' e yitirirken 600' den fazla yaralanma
grlrnekteydi. lenlerden 450 tanesi kimyasal zehirlenme, bombalanma, lazer
ve infilak sahnelerinde toplu biimde kaybetmekteydiler. Haftada
gsterilen toplam film 600 ve bunlarda her trl
erotik hatta pornografik de


Ortaya ve olduka fazla taraf toplayan bir TV' deki gerek ha-
yattaki oranda Bu olan Larsen ve
TV hayatla ilgili hedeflerin neler ol-
ve bunlara Bu sekiz kategoriye
ve en ok %32.6 ile zor kullanmak
10 M. de Fleur, Rolesas Portrayed on Television", Pub/ic Opinion Quartely, 1964, Cilt28, (s.57-74).
ll TV' nin giderek sonucunda izleyici ekmek iin kestirme bir yol olan ve seks hep
ve gnmiizde tahamml edilemez dzeye Hep rnek gsterilen eski dahi ykl olduk-
gstermek iin eski bir setim.
12 S.Head, "Content Analysis of Television Drama Programs", Quarterly of Film, Radio and Television, 1954, Cilt 9, No.2, (s.l75-
194).
13 Gl zbay, Kutlu, "'IV'lerde lm Filmler", Milliyet, 14 1993.
'96
399
EmirTurarn
kategoriler ve ieren organizasyon teknikleri
(%12), hukuki yntemler (%9.7) ve ok daha kk oranlarda metot-

Bu ortaya gibi TV ger-
ek hayata ok byk bir farkla ndedir ve gerek hayatta sik di-
medeni metotlar TV ok az gndeme gelmektedir.
1
4
gibi gerekleriyle TV gerekleri birbirinden
Bu yzden gerek hayattaki olaylarla TV
leri incelerken direkt bir aramaktansa sembolik bir kabul ederek
bu sembolik ve incelemek daha
Gerbner de bu yolu TV' deki ele alan TV'nin kitle-
lere kltrel ve sosyal evrenin etkisi ierisinde tir. Gerbner' e
gre TV' nin tam olarak iin drt zellik
incelenmelidir:
I) Ekrana nedir, hangi ne kadar ve hangi
izleyicilere
II) ncelikler: Bu hangileri daha nemlidir, hangileri ncelik
hangileri merkezi niteliklere sahiptir?
III) kltrel sistem ierisindeki hangi geerli olarak

IV) hangi hangi kltrel
le ve sonu olarak verilen nedir?1
5
Bu dnemlerde TV ierik analizleri genel olarak bu drt kate-
goriden sadece ilk ikisini gz Halbuki
mesaja esas olarak nc ve drdnc kategorilerin
gibi Head konuya ahlaki
Gerbner ve ilk defa drt kategoriyi kullanarak TV
bir sistem ierisinde incelemeye Ancak bundan ki TV dn-
sembolik ile gerek
kurmak mmkn
Gerbner genel olarak TV' deki faillerinin genler iken, he-
deflerinin ise ortaya TV gen
ldrlen insanlara oranla katil 1'e 5 iken, orta her lm
orta katil 1'e 2 olmakta, ise tersine olarak her katile
iki lm grlmekteydi. TV kendileri Hillerinin
olan katiller da dengesizlikleri sz konusuydu. Gen
mensup katillerden her 14 tanesinden biri ldrlrken, orta bu oran 1'e
5, ise 1'e 1'di.
gibi konusunda da gerek hayatla TV
lar TV genel olarak para, g veya mevki
gibi toplumsal stat simgelerine iin daha ok zerinde
bir yntem olarak gze Birbirlerini
ok nadirdir. G elde etmekle ve hkmetmekle
olan bir bir zerindeki ziyade bir sos-
14 O.Larsen, I.Rey ve J.Forbes, "Goals and Goal Achievement Methodsin Television Content: Models for Anomie?", Sociological_
1963, Cilt 33, (s.180-196).
15 George Gerbner, Indicators: The Case of Violence in Television Dramau, Annals of the American Assodation of Political
and Social Science, 1970, cilt 338, (s.69-81).
400
CoGiTo, '96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
yal roln zerindeki ilgili olarak gndeme gelmektedir.
eylemleri de toplumsal ereveye uygun olarak ortaya
Kurbanlar cinsiyet ve gibi sosyal kriterler iinden genelde da-
ha olarak seilirken, da genelde
gen, beyaz erkek ve orta mensup ken-
disi iyi veya kt bir sz konusu fakat reka-
bet ierisindeki toplum vazgeilmez olan iktidar veya yeterlilik kav-
n plana bir itibar olarak da grlmektedir. Bu du-
rumda TV' deki gerek hayattaki bir pek
sylenemez.
TV ierik analizleri sonucunda bir
TV' deki gerek ynndeki genel geerli
etmektedir. Bu durumda gereken TV'deki gerek
hayattaki belirleyen kritik izgiyi ortaya
SEMBOLiK
TV dikkatle
ve bu i iedir. bu
sosyal hayattan kaynaklanan kurallar ynlendirilmektedir.
Bu kurallar belli bir tarz dahilinde genel olarak btn TV
. .
izleyicilerin bu tarza daha nceden sayesinde bir kar-
gsterilen tepki, kendi zel erevesinde TV'deki
gsterilen reaksiyonu belirleyen bu zel kurallar, gerek hayatta
det gsterecekleri tepkilerden tepkiler gstermeleri-
ne neden Bu durum izleyicilerin TV' deki gerek
bilincinde Hatta ok kk
itibaren bu bilince
TV polislerin can vermekte olan su-
lunun lmn onaylarken, gerek hayatta gzlerinin nnde
si durumunda bilincindedirler. nk TV geen herkes,
TV gerek hayattan yle ya da byle bilmektedir. Aradaki
TV' deki bir lm izleyicinin daha az etkili veya
daha Sz konusu olan aradaki etkinin derecesinin
dan ziyade, trnn TV izlenen bir lm gerek hayatta-
ki bir lm bir
de Annan Raporu TV' de konusuna zellikle ve
gerekenden ok daha fazla Fakat
gerek ve tutanak yeterli
dir. TV eylemlerini izlemek, sokaktaki bir pencereden izle-
mekten mesajlar ieren derin bir semiyolojik boyutu Ya-
gereken bu ve etkilerinin incelenmesidir.
konusunda da TV tm alanlarda gibi sadece iletil-
mesine yarayan bir ara TV seyrederken daha fazla
etkilenmeleri TV'nin iletirken plan ekimlerinden ve yeni
ses tekniklerinden maksimum dzeyde faydalanmaya uygun bir ara
16 Annan (1977), Komitenin zerine raporu, Londra, HMSO, (s:249).
'96
401
EmirTurarn
Yoksa toplumsal btn evde, okulda, sokakta, trafikte ve
daha birok yerde ieren olaylarla ve ok defa bu zerinde da-
hi durmadan geilir. Sokakta her trl Oysa TV ekranlanndaki
det grnmeyen kurallarla da

Yukarda da gibi TV' de birbirine gerek-
ierisindeki sahneleri koca,
anne baba ile ocuklar gibi) pek enderdir, nk TV toplumsal ku-
rallara gerekmektedir. Bu tr sahneler izleyicilerde gibi, TV ile iz-
leyicileri var olan hayali de TV bu ere-
ve ierisinde yer alan sahnelerinin gerek hayattakinden daha meydana gel-
melerinin sebebi, daha nce gibi mesleklerin gerek hayattakine
nazaran daha fazla gndeme gelmesinden Her ikisi de sosyal de-
TV kendine has gereklerine uygun sembolik
TV izleyicileri ise bu sembolik o kadar ki, ve r-
sahnelerini gerek olaylarla ihtimalleri ok I. Eli-
zabeth Londra Hamlet temsilinden kan dkmeye hatta
ldrmeye ysa, gnmzde de TV' de bir polis dizisindeki
sola edenleri izleyen yapmaya kalkmalan beklenemez.
TV grdkleri hayali kendi fiziksel bedenleriyle uygulama-
ya kolay bir de
TV olmaktan ziyade muhafazakar
gerekmektedir. Bunun sebebi TV programlannda olan bir kav-
veya nlemenin pek mmkn Sonuta
bir muhakkak halledilecektir ve genel olarak toplumsal daha olan
taraf stn gelecektir. Byk genelde filmin son karelerine bu da
sadece gerilimin ve sonunda sulu izleyicilerde uyanacak
tatmin duygusunun sebep olur. sonunda ise kt karakter
snde bir mermi beraber ekrandan (ve izleyicilerin
kayar gider.
izleyiciler TV sahnelerinin gerek olaylardan
bilincindeyken, ocuklar aradaki
gibi sahneleri filmlerden komedilere, haber bltenlerinden kadar tm
TV ekrana Bob Hodge ve David Tripp'in 1986'da
lanan ocuklar ve TV her ocukla birok rportaja yer veril-
Bunlarda bir tanesi henz bir bu ve
zellikle izgi filmlerde grlen sahnelerinin iyi ve ktnn sembolik ola-
rak gstermektedir:
"Peki ya TV' de birisi ldrlrse?"
George "Mmm ... gerekten lmyorlar."
R: "Gerekten lmyorlar
G: " Onlar gerek olmayan mermiler ve sadece gibi
ve bunu kasten
R: ... Peki ya gerek hayatta birisi lrse ne oluyor?"
G: "Mmm ... onlar lyorlar."
17 konusundaki sembolik izleyiciler gerek hayattaki olaylardan tututmalan drama tr prog-
ramlar iin geerlidir. Haber bltenlerinde veya gncel olay programlannda ise gereklerin kabul edilir ve tam tersi
geerlidir. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. Emir Turam, Siyasi Hayata Etkileri, 1994.
402
'96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
TV' DEKi ocuKLARA
BAZI
Birok insan TV' de ieren programlar karakterlerinde
de ynelme 198/'. TV
bir bu tersinin geerli yani
ve kendilerine rnek olarak zelliklerinin
TV izleme belirleyici rol ortaya
Yani ieren programlar seyrettikleri iin ynelmelerin-
den ziyade, tam tersine, sahip iin bu tr programlar
izlemeyi tercih ettikleri
zellikle 10-12 grubundaki daha ok b-
yklere ynelik hareketli macera filmlerinden ortaya
Bu konuda olan ok destekler mahi-
yette siyaset bilimci George Gerbner ve TV' de
det ieren programlar seyretmenin ocuklar zerindeki en nemli etkisinin daha
de aksine daha korkak Yap-
ok fazla TV seyredenlerin hayatla ilgili olaylar daha
ekingen hayat daha "haince" (mean) bir sahip ol-
Burada da yine olayla sebebin i ie grlmektedir. Da-
ha ekingen yerine evde oturup TV seyretmeyi tercih etmele-
ri de peka.la mmkndr.
Gerbner'in tam tersini savunan da 1987'de
tere' de TV TV seyretme
ve bunun su ierisinde kendine gven duygusuyla ilgisinin bir
macera filmleri de dahil olmak zere ok fazla byklere ynelik film ve TV
seyreden kendileri bir veya hareketleri
ile ok daha cesurca davranabildiklerini ortaya Bu ocuk-
olmak veya lunaparkta korkutucu makinalara binrnek gibi cesaret iste-
yen olaylarla da daha cesur olabildikleri
TV ocuklar zerindeki etkilerini incelerken olumsuz-
luklarla ok fazla bizi olumlu etkileri yeterince
ve olumsuz fiziksel
cesaretle birlikte yeterince sert ve bir sergileyebilme bazen ge-
rekli olabilmektedir. ocuklar TV' de sadece birbirine iyi davranan, glm-
seyen, hibir ktlk ve sadece iyi ve gzel yapan insanlar grse-
ler, ve onlarla gereken ve
gideremezlerdi.
bu durumun kabul edilebilir da
bir konudur. Son zamanlarda TV grlen ktye abartma ve zor-
bu tempoda devam etmesi halinde kt sonular
maz gibi grnmektedir. Nitekim Hrriyet gazetesi de bu konuya parmak basmak ihti-

"MTV'nin burun yellenen, abuk subuk sesler sapma kadar kt
izgi fena halde sarsmaya Sadece Heavy Metal
dinleyen Beavis ve Butt-Head lkemizde de izlenebilen MTV ABD' de
18 Gerbner G., Gross L., Morgan M., ve Signiorelli N., "Charting the Mainstream: Television's Contribution to Political
Orientations", 1982, Journal of No.30, (s.37-47).
CociTO, '96
EmirTurarn
en ok seyirci eken haline Yani Amerikan ilk kez salt
iyi olmayan, tam tersine her trl kedileri poposundan dinamitle-
yen, Challenger len bayram yapan, zenci ve
lerle alay eden TV hayran. Bu antikahramanlar ABD' de toplumsal tar-
Washington Post'a gre byk tehlikede
nu gsteriyor."19
Btn bu TV gz nne almadan ge-
nel olarak 1986 TV su-
nulan bir ise TV izleyicilerinin iinde yer
program trlerine gre olarak Bir komedi di-
zisindeki veya izgi filmdeki kavga sahnesi, ciddi bir filmdeki kavga sahnesine gre ok
daha bir etki
Bunun ieren olay izleyicilerin kendi ne kadar uzak bir
ortamda uzak lkelerde veya geiyorsa etkisi o kadar az

Japonya'daki korkun bir deprem sahnesini gren bir ocuk, felaketi ka-
izleyebilir. ekik gzl Japonlada kendini iin veya depre-
min ne iin Ancak kk ocuk, bir filmin
iinde gibi grnen ''bir annenin iki bakkala
gitmek iin evde sahnesi koparabilir.
Bu durumun sebebi ve kendisini ekranda grdkleriyle

TV seyretmesiyle ilgili olarak neyin iyi veya neyin kt veya
verenlerin hep anne babalar ve grlmek-
tedir. Kimse bu konuda ne nem vermez.
Sydney Avustralya'dan Patricia Palmer ilgin bir yola ocuk-
kendi zevkleri ve fikirleri bir TV' de en ok nelerden
tarif etmeleri istenen en ok terimler
ve "heyecan" idi. Kaliteden veya programlardan bahsedenler
ocuklara izimierde ise yine ve heyecarun gze arp-
kendilerini TV seyrederken resmetmeleri her sefe-
rinde glmseyen yz ifadeleri izmekteydiler."
izdikleri glen yzlerle TV izleyen ocuk resimlerinin ortaya
TV byklerin TV'nin ocuklara ktlk ve dolu
sahneler yznden onlara ok
le hi Ekrandaki sahnelerinden ve tedirgin olan o-
izdikleri resimlerin veya en tedirgin ifadelere, sahip yzler
iermesi gerekirdi.
1989 de bir ocuklar en fazla popler
olan byklere ynelik TV ve belki de cinsellik ieren
macera filmleri (Neighbours) Avustralya bir dizi program
Hemen hemen hi heyecan iermeyen ve gndelik olaylarla srp
giden diziyi neden bu kadar nemli bir
cevaplar birbirlerine iyi "Problemler kolay zl-
yor", ve "Hep gzel oluyor" gibi
TV seyretmeleri ile ilgili neyin neyin
19 Hrriyet, 22 Ekim 1993.
4.04.
..
CociTo, '96
TV' deki ocuklara Etkileri zerine Bir
ortaya yznden ocuklar TV izlemenin he-
yecan ve boyutu edilmektedir.
SoNu: TV BiR AiLE F
Seyredilen her izleyicileri zerinde etki Byklere
ynelik olan ve henz ieren
gibi donamma sahip olmayan kkler zerinde nemli lde
tahribata yol daha da
stelik bu durum, rating iindeki kolay yoldan seyirci ek-
mek iin ve seks yznden olduka vahim bir hal al-
dzenleyen yasalar hususunda nmzde katetmemiz
gereken ok yol
Fakat TV zerinde fazla insanlar ocuklara ola-
rak nitelendirildike, ocuklar iin ok olabilecek bir sosyal ve kltrel enfor-
masyon yeterince
gereken TV'in klesi ve btn
ekran oturarak vermeden, belirli belirli
amalar iin izlemelerini ve vakit geirmek de bu amalar
bu ok aratan yararlanmaya Byle srece
TV' nin asgariye
"ocuklar hangi seyretmemelidir?" sorusuna ocuklar
genel bir cevap vermek ok kolay "belirli bir d-
zeyin zerinde ve cinsellik ieren izlernemeleri de-
nilebilir. Bu ana izginin seyretmelerine izin verilecek programlar o-
bireysel gre aileleri belirlenmelidir.
programlara daha duygusal tepki gsterebi-

Ancak seyrettikleri aileleri tamamen kontrol
edilmesi mmkn Bykler hi ya-
seyrettikleri TV dahi kontrolleri tutabilseler dahi, sa-
bah bir izgi filmin birdenbire ve hi haber verilme-
den ve zerine bir kabus gibi ken reality show
mmkn
Bu durumda ailelerin kendi erevesinde nlemler ge-
rekmektedir. en nemlisi bilinlendirilmesidir. TV' deki nite-
bir ocuk olarak daha az etkilenecektir.
cinsel konularda temel bilgilere sahip bir ocuk TV birdenbire
olaylar ve grntler daha az etkilenecek, en neyin neyin
irdelemeler yapabilecek seviyede
ocuklar zerindeki etkilerinin incelenmesinde en nemli hareket nok-
TV seyretmenin bir aile eylemi belirlenmesidir. TV
lan mesajlar TV seyretme eylemi aile bireyinin srekli
gndemi, ruh hali ve duygusal ncelikleriyle ve sadece o an iin
belirlenen bir etki gsterirler. seyredilen bir izleyiciler (ve bu ara-
da zellikle ocuklar) zerindeki etkileri ve hatta iin za-
manlarda nemli gsterecektir.
bir zamanda ve bir ortamda
'96
EmirTurarn
seyredilmesi bile etkiler Bu durum TV etkileri ko-
nusunda bir genelierne gelmez -aileler benzer TV sey-
retme stillerine fakat ortaya ok ve
zamanda dinamik unutmamak gerekmektedir.
zerinde gereken nokta TV seyretme eyleminin kendi kendine
aksine aile bireyleri kk beri aile or-
ve aileyle birlikte TV seyrederler ve bunun da sebebi sadece TV otur-
ma merkezi bir En fazla zaman harcanan aile faali-
yeti birlikte TV izlemektir.
Uzmanlar kk TV sey-
rettiklerinden anlam konusunda ve be-
lirtmektedirler. zellikle 5-6 ve daha kk ocuklar iin TV seyretmek mut-
laka anne ve bir faaliyet
ocuklarla beraber TV seyretmek neyin neyin daha
kesin sahip gibi, onlara ilk defa
da verecektir. Bylece bu tr program-
larla zarar daha az
ocuklar kk beri aile bykleriyle birlikte seyretmeye TV
erevesinde ynlendirildiklerinde,
ilerde bile yine yorumlada
lendirmeye devam edeceklerdir. kendi kendi sey-
retmekte olan bir bile, ailesi bilinli bir
oturma ailesinin normal olarak
dirmelerden fazla
izleyiciler (aile bykleri) TV kendi
melerini yapmakla kalmazlar, zamanda TV seyretme eyleminin or-
da Bu ortam da genel olarak aile ve
gre dzenlenir. Bylece program seyredildikten sonra ocuklar
bireysel aile szgecinden
ocuklan olacak korumak ailenin grevidir. haya-
ta muhtemel tehlikelere
aileler iin TV konusunda da sz konusudur. gereken
mekte olan hayata kendilerini kt
gibi TV da iere-
onlara nceden
Umberto Eco'nun gibi gereken nokta Medya
ancak birer birer izleyicilerin iinde
'96
BiR LGU OLARAK

AhmetEken
Trk toplumundaki zerine bir yazmadan nce, bir sredir okuyup
kenara gazetelere bir kez daha gz atmak istedim. Tek tek okuyunca bu
gazetelerdeki galiba ylesine ama, toplu halde sylenecek
belki tek bir cmle var: "gerek bir korku filmi". Yarabbim nedir bu byle? Olay 1- Ara-
nndeki yol arabalar ve
srclerden biri darbesi ile (Muhtemelen olaylar esna-
trafik de Olay 2- (gazetenin aym gnk Sevgilisinin ko-
stelik kurban (Gnn haberlerine devam ediyoruz). gen
birbirlerini ancak genler arada bir de-
vam sonra bir gn baba resmini
m alarak yere ve Son bir haberimiz daha var, olay sa-
dece bir gasp ... Gazetelere devam ediyorum, bir sredir genellikle nc say-
falarda yer alan bu tr haberlerden her gn en az , drt tane var. ldrme, yaralama,
soygun, intikam, ... sonucuna gre, ne ad verirseniz verin,
ortadaki sorunun zm iin metot
"Sz" akla gelmiyor, yoksa toplumsal imaj davran-
ma olsa bir vakit kaybetmenin gereksiz
mu Belki hepsi. En iyisi en zamanda "sonu" almak! Ve so-
nu: 1993 istatistiklerine gre Trkiye'de 2410 adam ldrmekten hkml ola-
rak cezaevinde bulunuyor. 2838 de yaralamaktan. istatistiklere yeniden
miz iin bu bahse ara
'g6
Ahmet Eken
Tekrarlarsak sakin bir toplum Bize hakaret eden biri neden bir li-
bir tazminat amak gelmiyor? Belki mahkemeleri
ama, en trajik bir durum Damat ya da bu nedenden do-
gitmedi, " bu adamdan sana gelmez" deyip bunun gereke-
lerini neden Ve yere biraz ge varmak,
kesilmesi neden her zaman bu kadar nemli? Sonu olarak gnlk
bir yer Kimi zaman olup biten medyaya ve
da olanlar da haberdar oluyorlar, kimi zaman sadece adli bir vaka olarak ka-
Herkesin malumu, Trkiye'de de bu konuda yapan toplumbilimciler,
psikologlar ve insani bilimlerden var. Olup bitenleri bilimin byte-
cinin getiriyorlar, ve "neden" sorusuna cevap Bi-
lineni neden bilinmezse, zm mmkn olmaz. bu
bir tanesine son gnlerde gazete haberi olarak (Cumhuriyet, 20 Ocak 1996)
Adalet Adli Sicil Genel Mdr Dr. Mustafa Tren Ycel; terr ve su-
luluk konusunda bir yneiten etmenlerin,
''Namusu ve koruma, silah para harcama tu-
tulan doyumsuz kalan istekler, televizyonda ynelen-
lerin bir korkusu futbol fanatizmi, eteler, maf-
ya, madde ve azal-
izdikten sonra, olgusunun kadar
ve greceli bir nitelik de belirtiyor. devam edelim:
"Bireysel failin bir fiziki veya normal zarar ver-
me ynelik duygusal vurma eylemidir. Bu eylem bazen gruplardan da
bazen belirli bir amaca ynelik bir iken bazen de rast-
gele ve failierine bireysel doyum tesinde bir zellik eylem
veya eylemler serisi her zaman kendisini belirli bir eylem olarak da
gstermez. ieren durum ve anlar eylemleri aniden gibi,
uzunca bir ve planlama sonucu da ortaya
gstergesi genelde ise de gz yumulan, kabul gren ey-
lemlerine de Bu rnekler, aile bireylerinin bir-
birlerine olan dolu boks, futbol, gibi sportif faaliyetleri destek-
lemeleridir. bu grnm ile bir olguyu ifade etmektedir. Bu de-
yim zaman zaman g ve ise de ne g ne de
topluma ve kendi
veya zne bir antitez ve olarak

toplumda sregelen eylemleri, genel gvensizlik duygusunu da
etkilemektedir. Toplumda gvensizlik duygusunu korku, endi-
hayal ve kolektif korkudur."
Dr. Ycel iten etkenlerden bahsettikten sonra olgusunun e-
kadar ve greceli bir nitelik vurguluyor. ne-
denlerinin kt ve bir olgusunun etkisi sonra,
bu kentlerdeki belirgin zellikler
"st ste egemen bir topluluk, toplum
ve birbirine topluluklar."
Trkiye'nin bir lke grebili-
yoruz. 1990 gre Trkiye'nin nfusu 56 milyon 98 bin. Gn-
mzde tahminlerine gre bu 63 milyonun zerinde. 2000 ise yine tah-
CociTo, '96
Bir Olgu Olqrak Trkiye' de
mini olarak nfus 70 milyona Sonnfus gre 56 milyondan ok in-
yzde 59'u oysa bu 1980'de yzde 43, 1985'te ise yzde
53 ve sratli hala devam ediy6r. G ise he-
pimizin malumu. Byk nerelerde ise sylyor:
"st ste gecekondular". Kt iin uygun bir ortam
su gtrmez bir gerek ve gazetelere haberlere bir
zaman bu tr daha ok gecekondu semti diye yerlerde
gryoruz. Elbette tek bir nedeni yok, da belirtiliyor zaten.
Adalet gre, 1993 "adam ldrme" suuyla
hkml bulunan 2410 1784' ilkokul mezunu, 12'si ise okuma yazma bilmiyor.
Madem getik, Adalet istatistik birine gz
"Crm ve kabahat trlerine gre hkmler"
Crm ve kabahat trlerine gre hkmler, (1993) Adam ldrmek
Kasten
Crm ve kabahat tr Toplam Erkek 450. maddeye gre
53618 52474 1144 adam ldrme sulan
yiyecek ve ieeeldere Adam yaralamak
m teailik crmler 636 629 7 Dvme
Kesici ve delici silahlarla
madde, ithal, ihra ve yaralama
imaletme 357 354 3
madde Hakaret ve svme
ve kullanmak 217 213 4
yiyecek ve ieceklere
mteallik crmler 62 62 mallarda
Geceleyin, bina iinde, nakil
lrzagemek 1429 1422 7 ve
15 kk 495 493 2 sular
-15 ve daha fazla 231 230
geme sulan 703 699 4 Kabahatler
662 652 10 zel kanunlar
Cebir ve ile ve erkek 288 8 Orman sulan
Cebir ve olmayan ve silahlar
erkek 349 347 2 Trafik kanunu
17 17 iflas kanunu
Maarif kanunu
Zina 175 106 69
crmler-zel kanunlar
2410
1312
293
805
2838
1089
1401
348
205
5592
1985
1152
2455
632
29219
1255
442
10
27511
2313
1265
268
780
2814
1081
1386
347
200
5423
1904
1130
2389
622
28616
1243
438
10
26924
97
47
25
25
24
8
15
169
81
22
66
10
603
12
4
587
9820 9677 143
gibi 53618 hkmlden 6973'nn suu, ldrme, yaralama geme
veya zorla adam 442 ise izinsiz silah bulundurmaktan mahkum ol-

Genel olarak hkml bir yana sz konusu
btn iindeki hayli Bir gre yine
Trkiye' de 27725 bunlardan 25 binden neden olarak geim-
bu hayli bir kavram, bir belirsizlik ieriyor, ancak ko-
numuz bu sadece, szn " gz yumulan
diye bir cmlenin ve buna bir rnek olarak da "aile iindeki sz
tablodaki konumuzia ilgili ilgin bir nedeni "ca-
na kast ve pek fena muamele", geri grnrde 103 gibi kk bir rakam ancak bana
hayli geldi.
'96
409
Ahmet Eken
Yine Adalet istatistiklerine dnelim. su ile
da bir iddia ederler, bu bir tespit, nk
drt bir gzlemler bunu gsteriyor. Trkiye' deki veriler ise
bu temsilcileri iin bir Tablo :
Cezaevine Yeni Giren Hkmller:
Crm ve kabahat tr ile gre hkrniler, 1993
durumu Bitirilen son kurumu
Okuryazar Ortaokul Lise ve
Okuma- olup da dengi dengi Faklte
yazma birokul meslek meslek yksek-
bilmeyen bitirmeyen okulu okulu okul
Crm ve kabahat Toplam Erkek K E K E K E K E K E K E
tr
Toplam 53618 52474 1144 1392 256 2820 87 39401 S8S 4641 68 3291 108 929 40
Adam ldrmek 2410 2313 97 99 23 161 12 1737 47 187 8 114 s 1S 2
Dvmek yakalamak 2838 2814 24 7 181 1 2144 12 224 3 137 1 24 -
ve erkek
662 652 10 23 2 39 2 S11 6 S3 - 23 - 3 -
Irza gemek ve
1429 1422 7 60 3 91 - 1123 3 90
-
43 1 1S -
Zina 175 106 69 2 14 4 6 87 4S s 1 8 3
-
-
4729 4568 161 239 76 3S8 10 3437 60 353 7 1S8 7 23 1
Cebri 863 sss 8 34 1 71 1 63S 4 77 1 33
-
s 1
Zimmete para geirmek 220 213 7 - - s - 79 2 44 3 66 2 19 -
irtikap ve
sahtecilik 1212 1187 25 27 s 65 1 758 10 148 4 133 5 S6 -
2251 2234 17 33 3 77 2 1437 3 304 5 266 2 117 2
Svme., hakaret 20S 200 s 3 1 21 - 138 3 16
-
17 1 s -
madde
kullanmak, sabnak,
S74 567 7 S6 2 66 - 379 4 3S - 27
-
4 1
Para ve mal kaak-
174 4 5 1 16 - 111 1 10 - 23 2 9
-
Orman sulan 125S 1243 12 83 s 133 3 996 4 20 - 8 - 3 -
iflas kanununa
muhalefet 27511 26924 587 401 96 1070 44 2107S 3SO 2276 28 1611 44 491 25
sular 7106 7002 104 223 17 462 s 4754 799 8 624 3S 140 8
gibi adam ldrme suundan hkml iinde yksekokul mezun-
olarak en kk grup ve dzeyi ykseldike su belirgin
Irza geme ve hkml 1429 ilkokul
mezunu iken sadece 43' lise ve dengi okullar mezunu ve yine yksekokul
en kk grubu yok. Gazete
haberleri, resmi ve bizzat
bu lkede bizlerin arada bir ya da bu olaylar gsteriyor
ki, maalesef var olan bir olgu. Belki Trkiye hava sonra
bir lke ama neden
bir lke ... Btn sonra neleri yok gayet iyi bili-
yoruz.
410
'96
KAYNACl
LARAK DEVLET-TOPLUM

btn gnmz Trkiye'sinde
dan hibiri, "devletin bulup diye vnemeyecek-
ti. nk devlet messesesini var eden bu cevher, Trkiye' de edebe bir
Bilgisine herkes sahiptir. olarak Bu yz-
den bebeklerin zihninde bile yeri "c" daha n-
ce yer eder.
Trkiye Cumhuriyeti devletinin karakteristik diye
itiraz edebilir, "Hangi devletin ana bu ki?" diyebilirsi-
niz. stelik, Trkiye Cumhuriyeti devletinin, politik istihdam bir
tr sosyal gvenlik kurumu da edebilirsiniz. Ama toplumsal,
hatta bireysel psikolojisi bu belirlemeye

Devlete ynelik btnyle bir kavram Hatta
bile var. Yine de, toplumsal be-
lirleyicisi, devletin, tekeline sahip bir organizasyon olarak, toplumdan
mez bir zne .
Devlet, kendi iin kendi verir ve uygular. Yasa Kendini
toplumla koyar ve kendi asli topluma Bunu
yapabilir, nk ve yeterince etkili olabilmesi iin
gerekli manevi srdrme sahiptir.
CociTo, '96
411
mit
Tipik "demokratik" devleti, bir burjuvazinin daha ok kolla-
zaman zaman da gleri ile, ynetilenlerin demokratik
bir Birincilerin hareket ve operasyon ikincile-
rin denetiminden oranda devletin seilmeyen, yurt-
denetimine tabi hcreleri bir tr g dengesi ve kon-
jonktr gzeterek davranmak zorunda burjuvazisi,
sadece vadeli kapka ve vurgun kendi orta
ve uzun vadeli denetimi elinden bazen geri
lar atarak, ve davranmaya Bu etken de devletlerini top-
lum inisyatifini daha fazla gzetmeye yneltir. devleti diye
organizasyon, toplum bir varolur.
Trkiye Cumhuriyeti devleti byle bir devlet Toplumdan ykselecek her-
hangi bir kesin itirazdan ekinmez. sorunu burada yoktur. Genel olarak yurt-
toplumun veya devletin harekat ve
da dikkate
Bizden daha lkelerin bir devlet, ya egemen kesimle z-
ya da yegane egemen gtr. Devletimiz byle bir basit da sahip
Genelkurmay Emniyet Genel Mdr ve bunun gibi "siyasi ira-
deye tabi" belirtirler. Anayasa ve yasalar ancak haller" iin ge-
ersiz veya devlet yorumuna, tercihine

Yasalarla, parlamentoyla toplumun bulunan g-
rnrdeki dzey, g devlete ynelik zemin
kesin hatlarla ve devletin uzak tutulu-
yor. devlet, zaman zaman burjuvazinin en gl dahi
buyruk davranabilen, topluma ynelik en ufak bir kategorik
maya tabi olmayan, sinir merkezleri toplumun elinin asla yerlerde bulu-
nan, kendi bir zne.!
Evet, bizde de demokratik kurumlar var. Hukuk sistemimiz de var. Her
birey yasa ... vesaire vesaire. Ancak hepsinin geersiz bir,
o ... " alemimiz var ve devletin zorunun de-
mokratik potansiyelli hibir kurum, o alemin daraltacak herhangi bir
me gsteremez. Bir o atlanamaz. Parlamento, hangi kadar sz sahibi

***
Devletin, toplum el srlemez bir yerde,
devlet-toplum toplum iin temel espri ortadan kalkar:
Toplumun bir kesimi br kesimleri belirli bir dzen iinde zorla-
yan yerine getirirken, tekelini elinde bulundurma devletin
1 Trkiye'de devletle ilgili yeni bu ''bir zne" nin ya bir yandan "normal, devletin, br
yandan partisinin ayn yz yze, daha renkli bir olabilir. boyunca,
"zaten olan" izah, "yeni olan"a etmeye
2 "Zaten olan", sz konusu "Emir demiri keser" diye izilmesidir. Bizzat "Trk Kuvvetleri"nin veya devletin Kontr-
gerilla, zel Harp Dairesi, gizli tasarruf sivillerin kadar topluca
belki de tek kuraLuYeni Polis'in de kendini bu kategoriye ykseltmesi. Polis, henz tam
bir siyasi kuvvet olmamakla birlikte, ekirdek kadrodan temsilcilerini Meclis' e trenlerle gndererek bu yolda ciddi bir
Ordudan ayn bir siyasi irade talep ediyor. "Kahrolsun insan haklan"" yapan polis-
ler, polis partisinin muhtemel siyasi uygun
412 CoGiTo, '96
Trkiye' de Olarak Devlet-Toplum
-deyim yerindeyse- pek ok taviz vermesi Devletlerin karakterleri bu tavizle-
rin nemine, gre tasnif edilebilir. /
Bu tavizlerin belirleyen de, toplumun ekonomik-si-
yasi-sosyal kudretten yoksun kesimlerinin direncidir. Yoksa
devlet, sermaye gibi, srekli hem hem de
mi gsteren bir habis hcreler Toplumun, nne barikat her
yatak gardrobuna ... ) Bunun iin, dev-
leti ynetenlerin gz iktidar gerekmez. milleti i ve
koruma bu ancak kendilerinin
ve btn milletin hain olma potansiyeli eklenmesi yeter de artar.
Kendini koruma duyan bir devletin grevlilerinin
kendileri iin dzeni ve temsil eden her gnllerince davranma-
nleyebilecek tek engel, herkes iin geerli bir hukuki
Oysa, bir btn olarak devletin, herhangi bir demokratik srele, Anayasa ile v.b.
lanamayan devlet grevlileri de byle bir "hukuk bilinci" ile
Btn bir topluma dzenin sorumlu olma duygusu devlet
grevlilerinde yle tuhaf bir yer eder ki, bir hukuk devletinin hakimi,
eksik etmeyeceksin," diyebilir. Bir karakol polisi, ele-
le liseli genleri alabilir.
Devletin hem bir organizma hem organlar hem de temsil eden bi-
reyler keyfi davranabilnie yetkisi, bizde devlet otoritesinin temelini
Devlet, makul bir ereve ierisinde cereyan eden hibir
F-16'larla sokaktaki grevlisiyle teslim Bireyleri
onursuz bir tabiyete srkleme "grevli memura mukavemet" halinde ce-
yasa maddesi, Ceza daha etkilidir.
Devleti temsil edenler bu yzden, ya da bu yasa veya dzenlemeye dav-
getirebilecek, herhangi bir hesap verme so-
kacak en kk bir fke duyarlar ("kahrolsun insan
cenin savunulabilmesini zihniyet buralardan beslenir.
Devlet yasa nk yasa dizginleyicidir.
Trkiye'de devlet -zellikle "devlet iinde devlet" terimiyle belirti-
len kesimi- o kadar kritik bir ki, burjuvazinin bile
kendine ynelik bir dizginleme The Sa bana Center' da mkellef bir
"Die Hard" versiyonu
Trkiye' de her bebek, devletle kendine her an keyfi
ve bu en kk przn bilerek lkemizde in-
zihni ve bireysel onuru dumura Devletle tecrbesi
Gvencesizlik hissiyah da yle.
Trkiye' de toplumsal ve gndelik hayata -elbette "tek" ta-
rihi-kltrel bir dizi etkenle birlikte, ama onlara gre ncelikli olarak-
ve daha nemlisi, yeniden retilme motor devlet-top-
lum
***
Cumhuriyet'in Trkiye zerinde devlet-toplum
dete biraz Gelenek srerken, buna yeni bir izgi, slup
eklendi.
'g6
413
mit
Cumhuriyet'in varan sre, o lde
oldu. yoktu, daha tesirsizdi, ama
ca, veya devletlerin toplu katliamdan uzak kal-
topraklar birka ierisinde gerekli kin-husurnet bezendi. Bu to-
humlardan filizler, sululuk kompleksi, ele gei-
rilenin geri korkusu ve btn potansiyeliydi.
iktidar yntemleri ve korku rejimi, sadece Anadolu ve Rumeli'de
uluslardan etecilerle elele verip szn seri retimine
mekle iktidara daha dini-etnik grubu bizzat iinden
terrize etti. o zamandan beri siyasi "hayati" bir m-
cadele oldu. toplum iindeki son derece bir kadronun, r-
gtlenip, -o iktidar mcadelesini kazanmaya en kabiliyetli- liderin
na ok-cepheli geldi. Milli Mcadele, en az
rnuharebe kadar, i bir Ve iteki eyle-
mi, kesin zaferden sonra da srd. Hem siyasi alternatif "tehlikesi" bulunan
gruplar hem de potansiyel muhalif cereyanlara veya muhte-
mel kitleler bir ya ya da im-
ha edildi. (Bu ktlenin, ana kadar drst bile, her
her grdk.)
Bu srecin, byk okurna-yazma bilmeyen, harplerden kolu
morali kk bir kknden sarsan,
cebri de Demokrasi kltr-
nn pek bir
Cumhuriyet "demokrasi tutkusu"nun gibi gsterilen, henz
erken olay, topluma bundan byle devletle temel dsturunun
ne gsterdi: Bunlardan ilki Terakkiperver -nce izin verilir gibi
sonra- Sait ile tasfiye edilmesi; ikincisi
ve bunu izleyen idarnlar; ncs de daha sonraki kesin darbeyi vuran
Serbest
zellikle Serbest yok adeta devletin topluma, "Unut gitsin," de-
rnesiydi. O vakit bu denrnediyse, henz Arnerikan dizisi

Yeni devletin, hitap eski
tek byk yolu olan dine zetlenebilirdi: "Unutma, bundan byle
benirnsin!" O alaturka bu daha bir denebildL
Kimse gereken nemi vermiyor, ama bir din gibi, din yerine
irnlendirilrne bugn hala katlanmak zorunda ok-bo-
yutlu bir toplumsal tahribat birbirine "gvencesizlik"
halet-i ruhiyesinin bu en nemli etkenlerden biridir.
Trkiye Cumhuriyeti, birey ona hibir zel alan
her mdahale etme Toplum temel korku ta-
3 Btn toplumu de, okuyan-yazan, siyasete cesaret edebilen Trk-Krt Mslman kesimi, bir
yelpazesi halinde temsil sylenebilecek olan Birinci Meclis'in geleni es getim. Bir daha byle bir ol-
iin gerekli tedbirlerin diyelim ki, o gnlerin tozu herkes iin yeterince bir ihtar ol-

4 Bu bireyin zihniyeti ve kimlik sorunu erevesinde incelenmesi TC ierisinde anlamak iin
gerek bir Ne ki burada sadece, Mardin'in makaleler
derlernesi Din ve Ideoloji'yi tavsiye edebiliyorum.
'96
Trkiye' de Olarak Devlet-Toplum
belirlenerek: blclk, komnizm. s Bu ok bilinen tesbiti yinelernem
Bu korkulara devlete verilen nerelere
birey ve toplum neredeyse btnn derhal
grebilirsiniz. Devlet nezdinde irtica-blclk-komnizm asla salt siyasi terimler
dir. Devlet, olursak bize hayat bu te-
rimler byk lde formle
adeta cevherinin devlet-toplum bu
" Korku Sendromu''nun nemi bu, toplumun en kk
daki devlet refleksinin daha paranoya halet-i ruhiyeyi ya-
Bu ruh haline evrili da unutmamak gerek
tabii. Devlet, kendine "tesirsiz hale" getirmeden onunla kura-
mayan bir yabani gibi Her an yerde dinamitlenmek-
ten Hala sebebi,
devleti yeniden organize eden kadronun, toplumla kesimlerin
kimlik hesaba katarak, tepesine lkenin analiz
edip, komplekssiz bir izleyerek tam ak-
sini Belki bundan da ok, btn devletin hala aynen byle ta-
rif ediyor Tabii tercihini hangi yne neden bilinciyle ve i
birlikte.
***
Biliyorsunuz, Trkiye'de devletin, kendince saptanmak ge-
rekli her durumda muhalifleri yntemle tasfiye etme zaten
"Hrriyet" ortaya bu daha da ve
olarak srdreceklerini kpr stnde adam vurarak gsterdiler. Daha Kurtu-
srerken muhalif milletvekili Ali kpr
dan- bir tenhada yok edilivermesi bir Bila-
hare, denen organizasyonda, potansiyel siyasi muhaliflerin
lanarak!- idam edilmesiyse, hukuk devletine nemli bir
Gerekten, 27 12 Mart ve 12 Eyll' de de byk mahkemelerden geirilerek
Devletimizin Cumhuriyet tarihi ierisinde ve bugnlere gelen yeni
budur. Ev pekala yakalanabilecek veya
ldrp bir kenara gibi uygulamalar, daha eski, ana uzan-
Ama Nusret Devlet Gvenlik Mahkemesi
gibi, toplama ve sorgu gibi, in-
yok yere hapiste tutan sistemi gibi, her sorumlu
beyinlerini demirlerle paralayarak hizaya getiren ce-
vaevi sistemi gibi bir "hukuk sistemi", bu topraklar zerinde Cumhuri-
yet'le birlikte ortaya ciddi bir ifadesidir. 1946'da Demokrat Parti'ye
jandarma dikmek haliyle eski rn, seim gecesi san-
yeni izgilere gstergesiydi.
polisin ortayerinde milletvekiline
meydan birilerini kendince sulu ilan edip lm ve
5 Devletin temelinin drdnc olabilecek unsurun mr vefa Mslman olmayan tehlike olmaktan
Hem fiilen, hem de bu tehdit potansiyeli gibi grmekte devletle toplumun nemli blm hatta
"mdafaa-i hukuk" mcadelesi iin.
CociTo, '96
mit
bunu infaz etmesi, sonra da havaya gazeteci Metin Gkte-
pe'nin gizlenemez katlinden sonra zerine gelinip de "adalete kurban
vermek" zorunda buna hemen da bir "hcre evi" l-
drerek cevap vermesi, bir Trkiye Cumhuriyeti'nin zgn yolunun incelikleri-
ni terk etme ve devletin daha eski, ana
***
Ancak btn bunlar yeniden, bir toplumda olmuyor el-
bette. Cumhuriyet'in zgn izgileri tabloya ve onu modemize edi-
yor. Polis, sadece byk da bir byk g olarak
kudretinin istemekle devletin toplum
da temsil istiyor: Mdrlerini omuzlara alarak, trenlerle Mec-
lis' e
Bylece Cumhuriyet'in, toplumda bir bulunmayan, buna ka-
ba g ve iktidara sahip dar kadro devlet geir-
nice sonra, ilgin bir ilerliyor: Devletin kaba
gcn temsil eden zneler, kendi eylem ve faaliyetlerine durabilmek iin toplu-
mun gereken kurumlarda devleti temsilen Bu, ajan ruhlu
milletvekillerinin hizmeti gnll olarak bir durum.
sre ncesine kadar infazlada ilgili olarak hesap gereken
bir eden polis yetkilisinin anda Adalet dev-
letin ikili ok ciddi, niteliksel bir ediyor. Devlet -o "iinde dev-
let"iyle beraber- bir yandan toplumdan "kendi bir znedir, bir
yandan da, seilen seilmeyen g bir d-
zeydir. bu dzey de devletin "z" ediliyor. Devlet kendini bt-
nyle toplumun koymaya
Devletin o asla toplumunkinden bir ref-
leksleri olan o organizma, kimseyi bile faaliyetini srdr-
yor, kendini yeniden retiyor. Demokrasinin bu ekirdek
devlet sivil alanda sivil rolnde varoluyor. Necdet Men-
zir'li parlamentonun, Meclis'in tar-
diye mmkn olabilir mi sizce? ok diye Kate-
gorik olarak byle bir mi?
***
Bu sreci tersinden diyebiliriz: Toplum, devlete ken-
dini da devletin eline gemesine itiraz etmi-
yor. Parlamento sandalyelerini askerler, polisler, vb. muhtemelen sadece
birka "Niye birka mteahhitle bizim kredi halledecek bil-
memkim bey yok?" diye itiraz edecek.
Trkiye toplumu, son devletle birarada mmkn biricik yolu-
6 Bir grup Meclis'te harlan protesto milletvekili Necdet Menzir o oturumu yneten -yani
"Meclis krssnde oturan- DSP'li Ulu Grkan' "Kim soktu buraya!" diye Ulu
bir halde, efendim, efendim/' diyerek Menzir'i izlediy-
seniz, "polis partisi" nin siyasi iin burada benim
yoktur.
'96
\'
Trkiye'de Olarak Devlet-Toplum
nu buldu: Onunla olmuyorsa onun mmkn
taklit; are yoksa sadece belli etmek.
Ev katliam yapan polis timleri, bu
"Halk", ellerinde Trk sokaklara dklp
syleyerek polislerLomuzlara mahkemeye gereken in-
pekala yakalayabilecekken-tekrar ediyorum: pekala yakalayabilecekken-
ldrmek, adeta belirli dzenlenmesi talep edilen bir Bir
ayinine, ... Bu, devlete Hem
de devletin asli btn bunca sokuldu-
gnlk mmkn etkileyemez o kozadan
en hkm bir kendinden
Bu kritik ve gz kadar
ayak yok genetik
kusur sadece. Hayati etken,
ana kadar, belirleyen temel etken diye gerekirken tam bu nokta-
da ortaya srmeyi tercih kavram, anda bu lkede bir sryor.
Mahkumiyetten, mecburiyetten Birileri srsn iin. nk
srdke devlet-toplum herhangi bir devletin hayal dahi -evet,
devlet "hayal eder", plan yapar, karar verir, cinayet kanallara
Bu arada
dan patlamaya bile. ne kadar
ve kolay durumdaysa, genel bir biimi" ve "zm olarak
de o kadar Tek idam
bile, insan fikrini ayakta tutmaya yeter.
cinayet insana bir eylemi olsa olsa yet-
kisi bulunmayan bir el
Bu da resmi -ve bu iin gizli- glerce
uygulanan yntemlerden bir-ikisini Adam ldrme, ky
na dizip dvme, bok yedirme, ky yakma, ge zorlama. cesetlerini televiz-
yoncia sergilemek moralini bozabilir, evet, tabii. Peki ya durmadan
seyredenleri etkiler?
Her gn "terrn bir lkede bir tr ve yceltmesinden
bir olmayan toplum bir halet-i ruhiyeye
srklenir?7Devletin etkin ekirdek gleri, halet-i ruhiye ve zihniyetin topluma
izliyor. Kendilerini bulunuyorlar.
Trk etkili devletle onunla
iinde. Ona emredemiyor, onu ikna etmeye "Byle devam edemeyiz," diyor,
Trk byk blmyle orta ve ezilip horlanma tehdidiyle
her an yzyze o lamysa devletinin istiyor. Belki bu ni-
hayet ve devletle tarafta yeralabilmeyi umuyor. Havaya aan
muzaffer polisin cinayet kutlarken, polis ok
daha sakin ve insanca bir dahi zlyor olabilir, bilmiyorum. Ama anda
btnyle durumda. Kolunu da iin Bu
ma srecinde, Trk insam devletin karakter zelliklerini
7 stelik bu yle bir toplumdur ki, iinde bir ifti televizyoncia fena halde fkelenecek,
ama dakika iinde, tabancah, otomobille ezmeli tam 13 cinayeti -geenlerde bir iz-
hibir yerine hale! gelmeyecektir. Gazetecilik, dergidlik, televizyonculuk konularda nok-
talar, virgller denetlenir ve cezalar kltr zerine hoca edilirken- gsterilen msamaha asla sadece ihmalden
ibaret
'96
mit
Devletin karakter zellikleri insan da belirliyor. Mafya bu ka-
dar kolayca yksek mahkeme olarak tasdik edildi? Devletin byk ya-
bu lkede toplumun haline stelik,
nce devlet, mafya ile Mafya ile gce
en somut ifadesidir. kt bir "hukuk devleti"ne sahip
ler iin, "kkl ailesi" ila hisse-para-pul
Mafya zmeye kadar pek az olay bu l-
kede.
Trk sorununu sadece Mafya ile zmeye sylemek hak-
olabilir. Son bunun adalet
var. Hem hem hem herkese Lin kan
grmek istemesinden ve da bizzat kafaya ne ifade
eder? Fazladan belki, hukuka-adalete Adalet duygusunun yer-
de mmkn m?
Trkiye'de devlet bilinli olarak besliyor gibi. Devlet toplu-
mun en kk bir olsa, o faili mehul suikastierin
cinayetler") hi olurduk. Devle-
tin faili mehul cinayetleri yerine, herkesi srekli bir korku ve gvensiz-
lik hissi iinde amalayan gler"in yeni yeni faaliyetlerine
veya hedef oluyoruz. Toplumda ve otorite amalayan
eylemleri rtbas etmek, unutturmak konusunda devlet gsterilen
nk burada eylemin kendisi, muhtemel
failieri gibi "rasyonel" konular unutulduka eylemin toplumsal-psikolojik etkisi gle-
niyor.
Devlet toplumun belki de ha-
yatinemde nk sorun, bu konuda herhangi bir
olsa, bunun bir olurdu. Mumcu'nun katillerini
diye toplumun bir DGM lin etmeye hali yok ya.
Onca cinayet" Fail yok, ipucu yok, herhangi bir
yok. Devletin, pekala gvenlik glerinin diye yorumlanabilecek bu duru-
ma iki sebebi olabilir: Ya bu bizzat devlet iinden birileri
iin olaylar ya da tekinsiz bir toplumsal srmesi birilerine gre
gvenlik glerini gstermekten bile daha nemli.
***
Trkiye' de beslenme mevcut devlet kltrmzde ve devlet-
toplum aramak btnyle bir olmayabilir. bir
kltr, maneviyat ve halet-i ruhiye sorunu muaf
bir insan ender bulunur. insanda mevcut bir nelerin ortaya
iin nelerin ortam pratik daha fay-
grnyor. Ve byle ile bugne kadarki ileri
kapitalist lkelerin fetih, talan ve smrgecilik dneminden bu yana kapitalizmde az-
lkelere reva grdkleri muamelenin ve bunun biimlerinin,
yirminci kendinden nceki nesillere halen hep-
imizi bir zaman dilimi ierisinde ortadan tahrip gcne sahip bir
nkleer zerinde hayat sryor ... insan
CoGiTo, '96
\
Trkiye' de Olarak Devlet-Toplum
diri grlebilir. Ya da btn bunlara gerek Amerikan film-
leri seyredilir, polis dizilerinin biri br
"diri sz etmek nk ldrlemese
de bitkisel hayata srklenebilecek bir canavar. Ama bugnn insan top-
lum dzenleriyle Hele bizim lkemizde, hi
Bunu, "ne ki yetkililer gerekli nlemleri yollu her-
halde insan nemli rol sahibi bugnn egemen-
lerinin bir tercihidir.
CociTo, '96
1900'l in' de, Boxer doruk binlerce geirilmesi,
srede bir daha canlanamayacak
P HuzuRUNDA
Dr. Nur, 1910 Sinop Milletvekili iken bir gizli rgt' e ye iddi-
ile tutuklamr ve verilir. sorun Nur'un ve Terakki
muhalif "Cemiyet-i Hafiye ve Nur Bey Meselesi" ok
ve geen korkun gr-
Nur orada grdklerini ve ektiklerini daha sonra ilk kez 1912'de Arap
harfleriyle Cemiyet-i Hafiye: Gizli rgt
Abdlaziz'in indirilmesi daha sonra intihar etmesi zerine, tahta geen
Abdlhamit, Mithat srgne yollamak iin Abdlaziz'in intihar ve l-
ne srer. Bunu iin Abdlaziz'in yarondaki grevlile-
re Abdlhamit'in gzetiminde bu
Mabeyinci Fahri Bey'in yer Bu Pehlivan Mustafa ve Ceza-
yirli Mustafa gibi grevlilerin da Bu semeler lbretn-
mfi: Mabeynci Fahri Bey'in Prof. Dr. Bekir Baykal derlen-
ve Trk Dil Kurumu'nca
devrinde ittihad ve Terakki komitecilerinin Kanuni Esa-
s!' nin de Muhammed Safi derlenen Cemiyet-i
Hafiyye yahud bir Hunln kitapta
Buraya bu kitaptan getiriyoruz:
Cemiyet-i Hafiye: Gizli rgt'ten
EziYET VE ("Sklen Meclis'te Gsteriliyor")
veya rfi zebanileri olan sz geen heyet her gn tu-
getirir fakalakalarla dverler. Feryatlar, kan gel-
mek asla para o kadar ki, dvlenlerin en-
CoGiTo, '96
Huzurunda
lemesine bir parmak en ve boyunda olan ay sonra izlerini kendi
gzmle grdm. "Syle kpek!" diye ana, avrat, domuz gibi bin trl k-
frlerini Ve bu esnada ses diye fes Yerde ya-
hp falakada dayak yerken erieri de gelip ke ve mahmuzla vururlar-
Said Efendi'nin bizzat bu meydana olan gr-
dm. Yerlerinde idi. Polis Kemal Efen-
di'nin yz sille tokat, yumruk ve tekme darbeleri ile o kadar ki, gzleri kaybol-
ve Sami Efendi'nin zerine tesadf
olan ve iltihap ve bir sene ektikten sonra nihayet
ameliyat ile sktrerek tur. Byle dvdkten sonra oturtur bir sigara
verir ve kahve Bu usullerindendir. Bu sefil hareket bir bir yu-
gstererek bilgi almak adedi gnde 100, ISO' dir. Biz-
zat ben bir kez yzotuza kadar Dayaktan sonra var ki, bununla vcu-
da Bu bende Salim Efendi geceleri hapishaneleri
bu Demokrat her rk iinde
Ve bir, iki da geen o esnada tahliye idi.
ve ecnebi doktordan da rapor Dayak ile ayaklar o kadar ve yara
ki hatta kan oturup biraz sonra Ltfi Fik-
ri Bey' e verilip Meclis-i Meb'usan krssnde gsterilen bu
Jandarma Mustafa Efendi'nindir ve bir mzeye konulmak zere elimdedir. Bu
iki ay abdeshaneye kucakla Rsfrmat katiplerinden bir gz
sakat olan Efendi'nin kk dayaktan iltihaplanarak
kangren olup ve meydanda Bunu Amasya Mebusu
mail da Bu darp ve para-
Bu Kanun Uzun perde diye sa-
verilerek Meclis' de Ltfi Fikri Bey gsterilen resmi
olup kendisi de elimde
DoMuz ToPu
Evvela diz ktrp saatlerce o vaziyette Sonra "Domuz topu"
denilen vaziyete Bu vaziyet bir ip ile ayaklar sonra ip enseye
gayet glkle ile ayak bir Bu halde insan
tortop bir olur ve temas eder, stne
Bu vaziyette insan ancak on dakika ve bu vaziyette iken tesine berisi-
ne
Nurullah bey' i aleyhimde sylesin diye bu vaziyete koyup ve
kanlar Dverken "Syle kereta Kemal sana sylemedi mi? Nur Bey Cemi-
yetten demedi mi?" O da sonunda evet deyip kendini
vaziyet dedikleri vaziyet olup, eller ve ayaklar iki ip ile
dizler bir geirilip arka st ve buna da denir-
Vaziyetin bitisi de diz ktrp diz ukurlardan geen keskin uzun bir
odun korlar ve iki er Bazen iki er de odunun iki ucu-
na ve dizleri zerine sopa Bu insan biraz fazla d ursa diz-
den olan kangren olabilir.
422
CociTo, '96
Huzurunda
'dan
ABDLHAMin'iN HuzuRUNDA
(. .. )
Zat-i grdn m? efkan bu idi, Abdlaziz'in i'
da mi deyU. ben "byle Nisbetiye Misbetiye daveti bil-
mem" hiddetlenip elindeki baston ile hastonu zerimde
ve hiddetle huzurundan kovup bulunanlar al yaka ederek ve ben dahi ne ol-
Mahmud Bey ile Bey'in odaya beni gtrdler ve
Zat-i dahi mteakiben oda nne gelip perde Mahmut
Bey' e birok iltifat edip ve bana dahi tekdir-arniz kelamlarla hiddet ve gstererek
orada devam olunurken biraz istima ettikten soma oradan dahi avdet edip
gittiler. O gn ve gece nisf'l-leyle kadar istintak devam eyledi. Bir
Bey gidip Mahmud Bey benimle de-
vam olunurken mir-i mumaileyh bana hitaben "bu ve Abdlazizin
kendu kenduyu itliif yok ise de mademki Zat-i byle murad edi-
yor sence selamet budur, sana hulsum iin nasihat ederim" benim byle
vcudu olmayan bir nefsime ve azv u isnad etmek ihtimalim
beyan ile beraber ''bana ve ne de bu yolda bir sylemeniz mnasip ala-
ben de hulsum iin Size beyan ederim" deyip cevap verdim. Mumaileyh
"sen kendi kendini herbad edeceksin, topla" demesine cevaben ''benim ak-
olarak cevap veriyorum" dedim.
(. .. )
Marhn otuzuncu Pazarertesi gn sabahleyin beni Harem dairesine gtrp hu-
zur-i Bey ve Harndi ve Eblhda
Efendi ve ve Tfenkiler ve huzurunda mevcutlar idi.
Evvela Zat-i sebb u ile sze beni isticvab ben
hakikat-i hali tekrar tafsil ve beyan etmek bizzat sille ve tokat ve
tekme ile bana her birisi gleri ve kuvvetleri
mertebe sille ve tokat ve yumruk ile bir derece darb ettiler ki ta'rifi kabil O
da bu halime merhamet Zat-i def'a-i saniye olarak yedincieki hastonu
ile beni bir suretle darb etti ki hatta baston para para oldu ve Harndi Pa-
beni darb ederken ziyade yorulup Zat-i kemal-i merha-
metlerinden kendusuna ierudan bir lavanta getirip verdi.
( ... )
Zat-i tekrar avdet buyurarak yine hzzar mevcut halde
devam ol sa olan irade-i seni yy e mucibince ip ile
ma Ve elinde bir ince
ile bir de ma' mill var idi. Bundan sylemeye ve yazmaya edep ve
hicap mani' ise de ne are ki geleni sylemek ve yazmak insan olana
mtalaa ve edenler kusura nazar etmemeleri rica olunur.
imam-i merkumun beni arkarn zerine Tfenki-
ler ve yine Tfenkilerden elbiseli Ali ve Tfenkiler da-
hi ma'hiid pantolon ve donumu zp husyeteynimi
ve elindeki husyeteynime takarak "vah vah, sylesen de bu eziyyetleri
ekmesen olmaz deyip yzme bakarak "ne diyeceksin" diyerek cevap talebinde ol-
ben, sarayda bir hkmdar huzurunda haricinde bile icra-
'96
Huzurunda
ya tenezzl hal-i te'sirinden haya ederek cevaben
mi dedim, bu da ilem ne ise o olacak"
me'mur olan bi-haya merkuru yedinde
ince bir demir ubuk ile diz kapaklanma birka defa darbede-
rek ve emrine itaat etmiyenin budur" deyip ma'hud ile hus-
yeteynimi bir suretle ki asmana ve
dan dilimi dahi Birdenbire gzlerim ne bilemedim, ba-
kendimi kaybettim. Ve mel'un elinde ma'hud ile beraber vurmak
iin bir ince grdm ise de icra edilen ile onu vurup
hissedemedim. Biraz sonra geldi. Kendimi buldum. ki
bu ameliyyat-i ve mel'unaneyi ayak ucumda seyr ve eden merhametli
glerek yzne biraz su serpiniz" diye ferman huyurmakla eser-i mer-
hamet ve bu husyeteyn su-
i te'sirinden husule gelen veca' ve eser hala kadar zerimde bakidir).
YUMURTA
( ... )
Mteakiben saat bir yine beni Harem dairesine gtrdler. Zat-i
binek zerine mahalde ve bulun-
halde bana mlayimane birok szler syleyip zerine olan
odaya beni gtrdler. Evvelki gn bulunanlar yine orada ve mevcut
idiler. Bey beni istintaka sual ve cevap olmak zere
syletmek iin ile darp eyler idi. Seyfullah
bir Arnavudun elinde bir byk kahve cezvesi olup iinde dahi iki adet yumurta kayna-
makta halde grdm. O ''bu da Rumeli eziyyeti
diyerek ve glerek bana bunun da bir nevi'
Orada olan Tfenkiler "syleyecekmisin" diyerek zerime hcum ettiler, setreve yelek
ve zmeye Bir taraftan da ve gerek
mevcude "sen olsa syliyeceksin, beyhude eziyyet ekme ve kendine ya-
etme" deyfi kelamlarla ihafe ederlerdi ve ben dahi necat olup
dahi hak kemal-i teslimiyyet ile beraber bu hallere ibret
nazariyle sabr ve skUt eyler idim. Yumurtalar ve nihayet derecede
halde birini ve birini sol vaz' ederek ve bir
suretle ki vcuduma ve kalbime ve te'sir
dnyada her trl derd'i vedn fevkinde hemen feryad ve figana Bu
halle yumurtalar bir mddet durduktan sonra Bu eziyyet olunurken yine bir
taraftan "sylesene" deyfi gerek Zat-i ve gerek orada bulunanlar yine eder-
ler idi.
( ... )
MUSTAFA'NIN ANLATTIKLARINDAN:
( ... )
O gece ve ertesi gn sonraya kadar ben yine kmeste ayak zerinde
bulunduktan sonra tekrar Harem dairesine celb olundum. bizzat bana hi-
taben "daha sylemiyecek misin?" dedikten sonra deyfi irade buyur-
ile Harem dairesinin bulunan beni oraya gtrdler ve
tuttular. derunu ve
'96
Huzurunda
feryad ve figarum ziyade irade-i seniyye ile oradan Bu
"yine sylemiyecek misin?" tazy1k halde Zat-i ibrikdar
Hasan hitaben "Siz memlekette sylettirir idiniz?" sual bu-
yurdu. O da ormancia ve olarak
dikip tabii sylerler idi" "yle ise haydi bunu da
sylet" demesiyle odadaki byk ve benim elbisenin arka
vcudumu diktiler.
gelip her bir d rl ve Bu hal iinde Zat-
gelip ifadesi gibi sylemedike
yoktur" irade cihetle ben de can havli ile "yle oldu" dedim ve
takrir eyledim. zerine "sizi oraya Mahmud zi-
ra siz elbette bir emir ile ve merhumun kan kesrnek iin ondan ta'li-
mat yle mi?" "evet Mahmut gnder-
di" syledim. Derhal beni geri ve biraz yiyecek getirip verdiler ve m-
Sururi Efendi ve Mddeiumumi Latif Bey ve Bey gelip takriri yaz-
Andan sonra beni gnderdiler. Birka gn orada ve mte-
hayyir ve mecnun gibi oldum.
, drt gn sonra tekrar neharen yine Harem dairesine celb olundum.
ne bana hitaben "sen geen gn Abdlaziz'i ldrmek iin Mahmud ta'limat ver-
gibi Nuri dahi emir ve ta'limatda idin, yle
mi?" dediklerinde Nurl. iin idi"
zerine sz nihayet Bey ile sair huzzardan lede'ssual onlar da "evet Efen-
dim, Mustafa evvelki takririnde Nuri dahi birlikte emir idi"
etmeleri ile beni yeniden tekdir ve tevbih ederek ieri odaya
ekilip ve haber irade buyurdular. Ben de ol vechile ekilip d-
ve olmayan en byk cihetini cebren iken byle bir
kk sylemeyip bunun iin dahi tekrar azap ve eziyyet istek ve v-
cudumun tahamml ana dahi "evet yle idi, fakat
dedim.
CEZAYiR'Li MusTAFA'NIN GELENLER
( ... )
rovelveri ve kurup ve kk Tahir
dahi kurup tuttuktan bir taraftan gerek ve ge-
rek Bey ve Besim Bey ve Tahir ve yzme ve yumrukla darp
ederek beni zerine ibtida Tahir ve ba' dehu
geri Pehlivan ve Mehmed'in ve mahallere
iadelerini emir odada ve Bey
ve Besim Bey ile bir de Kk Tahir olmak zere drt Yine
tekrar tutup kurup ve Kk Tahir kema-kan tutarak
bir taraftan dahi dayak gidip ve yedine bir soba demiri
gelerek timur ile ve o derece darb eyledi ki timur ve
ben feryad eyledike "sesini diyerek herkes birer taraftan devam etti.
Kk Tahir Zeybek Mustafa namiyle birini emr ederek
geldi. Merkumun vriidu ile "gel sylet" irade buyurma-
siyle o da stne" diyerek yzme ve ve enseme yumruk ve tokat vurarak
yerden yere bir timur soba sivri ile dikine ve
CociTo, '96
Huzurunda
vurdu ve onu yine yumrukla darb Bey
ve birisi dahi ense tutup beni
ilenefesim kesilerek gzlerim ve elbisem parelenip vcudumkan iinde
Buna dahi kanaat etmeyerek Besim Bey gelip enemden yumruk ile
ru yle ene kemiklerim dahi Ben ise ale' d-devam
ve nefsime ve hi kimseye iftira ifade ve
rar gerek ve gerek sair hzzar hiddet ederek ve k-
parelettirelim" diyerek bir koca kpek getirdiler. Bir kolumdan ve bir
kolumdan Zeybek Mustafa tutup saliayarak ve "Aport, Aport" diyerek beni arz
ettiler ise de birka kere kpek gelip ve beni bir dnp gitti-
zerine sobaya sokmak zere
ve o Bey'in zerine bana bir giydirip derlinuna
koymak zere bir kedi getirdiler ise de kedi kah ve o gece darb ve saat
ikide saat ona kadar devam etmesiyle sabah arhk so-
baya vazgeilerek dahi olmasiyle kendisine taam
ve bana otur emr eyledi. Ben ise oturmak durmak halinde isem de
cebren oturtup nasihata ve kendisi gibi bir adil ve muk-
ne ise andan bahs etmesiyle ben de tasdik eder idim. Ora-
dan ruhsat vermeleriyle iki adamlar girerek kan iinde Ali kulubesi-
ne gidip Orada bir ay kadar hasta ve kuru tahta zerinde ve haftada,
on gnde yine Harem dairesinde istintaka sonra gtrl-
dm. En sonra bir kere de vkela meclisine celb olundum. Anda dahi hakikat-i hal ne
ise am syledim.
( ... )
Cemiyet-i Hafiyye
( ... )
Bir kabus gibi ken drt kuvvetli elin savlet,i bi-insafanesine
mukavemet edemeyen vcudum st ve "falaka"ya rabt
idi.
Birbirini teakub eden
ika te'sir pek idi. Na-hak yere maruz kurtul-
mak iin tazallme Celb-i merhamet niyaz-mendane
szler bilakis mucib-i hiddet ve oldu.
beni
yere idim. ibrete vaz' resimde vechile-
clizim ile bir odunu soktular. Diz ktrerek vcudumu ar-
kaya basmaya, Bu tazyik o derece tatbik edil-
idi ki, dizlerimin oynak kemiklerinin adeta birbirinden aynlacak, raddeye
btn veca' ve hissediyor idim. Bu zulm ve kuvvete koyacak bir hal ve
mevkide idim. Can ile:
-Aman, Allah bu zulm Bir haberim yokdur ...
diye merhametlerinden istimdada Yine ilerinden biri:
-Seni hain! Daha sylyorsun ..
CociTo, '96
Huzurunda
diyerek ettiler. Bu son tazyike tahamml ederneyerek kendimden
getim. Biraz sonra srklenerek tevkifhaneye getirildim.
(. .. )
Bu mnfail olan hey' et-i tahkikiyeyi eden canavarlar gardiyana
hi ta ben:
-Bir getir, bu adam bizim ile inada "Domuz Topu"
da gebersin, bizden esrar ile mezara girsin ....
Bu emr zerine gardiyan ve biraz sonra elinde bir beyaz
halde avdet ederek emre intiziiren durdu.
Bu engizisyon hey' et-i ikinci emri zerine evvela bir ucunu
bileklerimden ellerimi ve sonra da ucu ile Bittabi tamamen el-
lerinde cihetle neticeye intiziiren bilii-mukavemet bu ameliyata
ediyordum. El ve sonra gardiyan ve
zor ile El ve ve cebr
ile tazyiki bir hareket-i mukavemeye muktedir idim. Taz-
yik kopacak derecede geriliyor, kemiklerim idi.
tazyikten burnumdan kan Kamn
detle grmeleri zerine rikkate ihtimal cihetle
nedir, gardiyana:
sonra ...
Emrini verdiler. Gardiyanlar sokmak gibi
muameleden el ektiler. Bu tazyikin Ne kadar mddet
bir halde bilell1iyorum. Bir mddet sonra vcudumda olan berelerin ver-
tesiriyle bir eser-i hareket ki, dik ve hain bir sesin
kelimeleri pek hafif surette aks ediyor idi:
haini, yerine gtrn. Byk bir zincir vurun ...
gardiyan el ve tutarak "Bakkal nam
deki "Demirhane" nne getirdiler.
Nadir olarak istimal olunan gayet ve byk bir vurarak
locaya getirip
'96
Berlin bir (1984)
BAGLAMINDAN
ZERE ...
AHAkay
Son gnlerde siyasi yelpaze iindeki siyasi partilerin asgariye
inmesi; partilerin iktidar iin bir trl sermayenin gerek-
sol kanatta ele iki partinin muhalif karakterleri yerine iki parti-
nin iktidara gelmesinin gerekli ileri srmeleri; Refah Partisi'nin mu-
halif gibi gzkp, zamanda hem faiz, hem de Gmrk konusunda
demeler birok "toplumsal konusu zerinde hemfikir
olarak ortaya koydu. Yeni Can Dndar, Cumhuriyet'ten Yakup Kepenek gibi
yazarlar da dahil olmak zere toplumsal hukuk zerine kurulu bir dze-
nin gerekli konusunda birok kimseyi yandan, gitgide yk-
selen hala iinde politik ekonomi ile kurmak istemeyen
kimseler iin, belki de; toplumsal ve irdeleyen
bu belirten sinyal-
leri vermeye
Ancak toplumsal sz Rousseau'nun nemli bir
dikkat ekmek zorunda nk bu zamanda modern ve postmo-
dern iinde yer alan bir fark olarak Rousseau,
nin iinde, eylemleri ile szleri farka ve bu fark
bir fark ile kendi ifadesini buluyordu: O da varolmak ile gzkmek fark. Bu
fark, ifadesini toplumsal durumun var olan duruma gre olan ortaya
toplumsal durum durumun bir olarak ele An-
'96
AliAkay
cak, Rousseau'ya gre, bu toplum onu tamamen yok etmemektedir.
ile srekli bir mcadeleye devam etmektedir. Bu mcadele,
duyduklan en somut ifadesini ortaya sz konusu olan
Rousseau iin, Hegel'ci bir ama bir saklama ve a-
Hegel evirilerinde yerine da ise
hem saklama hem de eylemini gsterir). Bu anlamda, Rousseau, mecle-
niyetin nedenini hem istemesinde hem de
yani; bulunan bir terimle,
da" Medeniyet, o halde, hem istemekte hem de
bunu insanlardan in-
gizil gveni ruhlar ara-
var olabilecek bir yerine her trl iinde bir ticaret
sistemini getirmektedir. Tuhaf bir Rousseau'nun son on zerinde ok-
a kalem terimlerinden biri olan liberal ekonomiden bahsetmekte
farkedebiliriz. Liberal ekonominin egemenlik bu
Rousseau'nun anlamda, herkesin kendi vicdamm dinleyerek kendisini
rinden izole bir grnt sergileyerek kendi
insanlardan gsteren, hakim bir toplumsal durum
geerli olmaya bile bir sylemi;
ve en aza bir dnemde kendi kendisinden
duyan ve kendi bedenine nem veren kimseleri n plana Bu, birey
beraberinde aileden, kadar
her trl Dnya Kapitalizminin (Guattari) hizmetine
ekonomik toplumsal nne bir
bir bir yalan ve
m bize Toplumsal dzeydeki bu
kuramayan ve da bir
toplurusala kanalize eden bir dzende iddia etmek mmkn hale
tir. nem; bilimin ve her
trl ticari yeniden insanlar Rous-
seau; ve toplum mcadelenin Bu
bugn birok soru haline
KANT VE MEDENi HUKUK
durumun ve keyfilik zerine kurulu dzeninin ne-
yi bulabiliriz sorusuna Kant "hukuki olmayan yani adaletin duruma
'status naturalis' durum) verilir ve bunun sosyal durum
ama sivil durumdur, yani 'status civilis'dir" diye Ancak sivil durumda
bir adaleti bulmak mmkn olur nk durumda bile toplumlar
var olabilir hizmet, toplumlar) ve bu toplumlarda bu tip bir
nsel durum sz konusu olmayabilir. Kant'a gre, durum ve sosyal durum zel
hukukun hakim Halbuki sivil (medeni) durumun hukuku kamu
hukukudur. Burada, ancak, yasalar kamu nnde Unic civilis
tam olarak bir toplum olarak kabul edilemeyebilir; nk ynetenler (imperans) ve zne
bir cemaat yoktur; ortak da yoktur; bunlar birbirlerine hkmetmekte veya bo-
yun ama ortak bir gdlmemektedirler,
1 Kant, Metaphysikue des Moeurs, Doctrine du dreit, Flammarien, (s. 120)
430
'96
zere ...
bu nedenle de birbirleriyle hukuki olarak olmak Bunlar
tip yasalara kalmak
durumda var olan zel hukuk kamu hukukunun koyutudur.
durumdan insan insanlarla bir hale gelerek bir ortak
bu da yeni bir hukuki duruma zere ortaya
Burada, bir adaletin ileri srebiliriz. Byle bir durumda
analitik olarak bir hukuk itibaren kendini bu iinde
de kendisini bir olarak ortaya Violan-
Burada, gibi kendi kendisini kamu hukuku sa-
yesinde ortaya ve bu sayede de yok bir adaiet
ortaya konulabilecektir. Ancak, burada adaletin"
sivil durum kendi kendisini ve duruma
ortaya Bir bir kendisine olarak
ele ve byle zc bir deneyi durumda birilerinin
ya gle ya da yoluyla egemen ileri gre,
byle bir durumun tezahrnde, zgrlk her trl yasaya bir
varsa bu kavga durumunda bir veya bir adaletsizlikten bahsehnek
nk durumunda biri iin geerli olan iin de geerli
Byle bir durumun hukuki olmayan bir durumun iinde var olmak ve
iinde kimsenin bir durumu ortaya koymak de-
mektir. Burada adaletten veya adaletten bahsehnek mmkn
Oysa, hukuki bir durumu iin evrensel bir bildiriye olan
kmesi kamu hukukunu eder. Bu hukuk biimi belli bir hedeflemektedir; yani
bir insan veya bir halklar -bunlar birbirleriyle
ki iindedirler- hedeflemektedir. Byle bir durum iinde bir adalet
mefhumuna Bu adalet hukuki bir durumda
bu hukuki durum ise iradeleri belirlenir; iradeyi belirleyen ise bir
constitutio Ancak bir durumunda herkes kendine d-
hakka sahip olabilmektedir. Kant iin, veya halklar
birbirleriyle halinde durumun sivil durum verilir. Bu btnn
ise, Civitas, yani Devlettir. Bu devletin iinde bireylerin olarak
hukuki duruma kamu (chose publique) verilir: Ree publica latius sie
dieta. Halbuki bu durum toplum iindeki insanlar belirlemek ye-
rine bir bu insanlarla bunun g (po-
tentia) denilecekti. Byle bir durumda, kamu hukuku genel hem siyasi
hukuku hem de hukukunu gerekecektir. Bu ikisinin ise
-madem ki Dnya sonsuz bir alan ama sonu olan bir toprak
siyasi hukukunu edecektir. Kant buna zamanda kazmapolitik hukuk ver-
mekte ve onu evrensellik mertebesine
Kant, bir adalet sistemi iinde kamu hukukuna sahip
durumun iki kamu hukukuna sahip toplumun birbirlerine uygula-
g olarak zorunda yazar; mademki
dan gelene gcn gsterilmesi o halde iki sa-
durumunu ortaya Yani, istedikleri kadar kendi ilerinde adaleti ger-
Devlet'in birbirlerine uygulamaktan
Birbirinden izole Devletler yapmakla ykml olabi-
lirler. O halde; kimse onlardan gibi,
CociTO, '96
431
AliAkay
durdurmamn da garantisi yoktur. Birinin kendisine hukuki ve adil gelmesi
larken, adil ve hukuki olup sorusunu bu devlete sordurtmayacak-
hr. Byle bir durumdan, yani Bobbes'un "herkesin herkesle durumu olan
durumdan gerekmektedir. Byle bir durumdan iki devleti de
bir genel kamu hukukunu ortaya koymak gerekecektir. sivil duruma, Kant
iin; bu girilebilinmektedir: durum bu insanlar bir adaletsizlik
durumunu belirlemektedir, yani hukukun bir vaziyettir bu. Arada bir ihtilaf
varsa durumdan insanlar, zmleyecek bir
st mercii Ancak yetkili merciinin zaman -geici
bile olsa- bir kamu hukukunun bahsetmek mmkn
adalet taraflar zmek zere devreye girebilecektir.
Sivil durumun yani (Devletin) insanlar kendi
cives durumundan yani citoyens
Buraya kadar demokrat ele sonra, bu na-
bir bir marangoz kendi
onu ynetenlere gre elde ediyorsa, bir zgrlk sahibi olabilmekte ve pasif bir
statsnde Ancak bir Devlet'in iinde bulunan
hepsinin zgr bir durum gre, yani ancak yasama, yrtme
ve gcn gler olarak elinde tutanlar ynetilebilecek olan
ve oy atarak siyasi duruma sayesinde ve bu
pasif koruyabildikleri sayede bir Devlet'in bahsetmek
mmkn Kant, burada, sadece aktif yasama yetkilerini
larken durumdaki sahip olan genel iradelerine dav-
zerinde duruyor. Bu de onlar zerine olabile-
cek bir engel olmaya Bunun iin de zgrlk ve pasif bir va-
ziyetten aktif bir vaziyete gemeye iermektedir. Bu, toplumsal durumda ise;
siyasi olarak evrensel hkmdar (ki, bu kendi iinde tm ile ay-
halktan gelen bireylerin yani yneten ve ynetilenler
daki siyasi haysiyete tabiidir.

Jean-Jacques Rousseau'nun ve kltrel-toplumsal durum
var olan zamanda hukuk ile pozitif hukukun da sorununu
gndeme getirmektedir. Bu sivil durum ile Devleti durum birlikteli-
Kant ile W alter Benjamin'in zerine" kaleme
bize kamu mekan; kamu hukuku/medeni hukuk zerinde
itecektir. durum ve gesi ile (keyfilik) Walter
Benjamin'in zel sayesinde ner-
mesi olduka bir fark Birincisinin pozitif hukukun medeni-
karakterini ileri srerek bir sz konusu
iddia etmesine Benjamin durumun ile pozitif hukukun ara-
"teolojik" bir fark ortaya koyarak; Yahudi ilahi hukuku ile kurucu
ran Eski Yunan hukuku gstermesi ve oradan itibaren de iki-
sinin var olan bir ittifak bahsetmesi zerine kurucu hukuk ile tutu-
cu hukuk fark kadar beraberlikleri de onun
ne kadar ve "Mehdi ci" bir n plana
bize gstermektedir. Rousseau'da ortaya Kant ve Benja-
432
CociTo, '96
zere ...
min farklannda daha belirgin bir halde ortaya bu
rin gnmz da ne kadar gndemde bize hissettirmektedir.
nlemek zere sivil durumun kamu hukukunu
Benjamin'in kamu hukukunda kurucu fark,
yukanda gibi Rousseau'nun irdelemektedir.
Kant'a gre, hukuk dzeninden adalet yok; adillik yok; ancak, burada
Walter Benjamin'e ve onu okuyan Jacques Derrida'ya gelecek. Derrida, Benjamin'in bir
cmlesinden yola hukuk ve "Hukukun ken-
di iinde bir var". Hukuk'un kirli bir yam var; bu da, hukuku
daha ve Destrktion. zellikle, lm ve po-
lis devleti sz konusu hukukun iinde rmekte olan lm lm
fiili var.
Derrida, (dekonstrksiyon) iin de, Benjamin'in benzer bir
durum Genel grevin hukuki dzeni sarsan, hukuku alan bir ya-
sahip olan bir gndeme getirir ve "her yorumsamada bir ge-
nel grev vaziyeti der (s.95). durumu ise hukuku alan ikinci bir va-
ziyettir (Polemos). Bir hukuku Ancak bu hukuk da genel grev vaziyetinde-
ki hukuku alan bir konuma sahiptir. Taraflar engellemek,
nne gemek iin ilan edildi". Bu da, her hukukun iin-
gnderme yapar. Benjamin
durum nk her da bir serernonisi gibi, bir seremoni
gstermektedir. olmayan yine bir hukuk durumudur, y-
leyse bu pozitif hukuk gz nne ise, bir hukuk kuru-
cusudur. ve hukuki dzenin kurucusudur, hukukun kkenidir: kurucu hukuk ve
tutucu hukuk olarak ikiye hukuk, ikili bir sahiptir. gsteren
bir Bu iki siler, birbirine unut-
turur. bu eyleme, Derrida, eylemi verir: hukuk ve
ki silinmesi ikili bir
W alter Benjamin'in Zur Kritik der Gewalt Derrida il-
gilendiren mevcudiyet (var olma), namevcudiyet, temsiliyet sz konusu edil-
Bu Derrida, iki anlama belirt-
mekte ve ikiye Kurucu ve tutucu Kurucu eski
Yunan'a ait olarak ortaya konulurken, tutucu Yahudi ilahi ait olarak ele
Benjamin, bu ikisinin tamamen nk ku-
rucu bazen "temsil edilebilmektedir" ve "tutucu ile yeni-
den tekrarlanabilmektedir. Kurucu Yunan perspektifinden okuyan Benjamin,
Yahudi perspektifini, yani hukuku adil ilahi Yunan perspektifinin (mito-
lojik, hukuku Ancak bu ikisinin bir
nk sonuta hukukun kurucu gesi, kkenidir.
Benjamin tutucu hukuktan bahsederken, modern hukuktan bahsetmektedir; o kadar ki,
burada, genel grev sz konusudur. Veya, modern polisin devletteki rol, zorunlu asker-
lik ve lm sz konusu edilmektedir. Bu durumlarda
Devlet'in hizmetinde ve yazar. Askeri bir durumda
askeri iinde hukuku ve Almancadaki Gewalt kelimesinin
hem hem de yasal veya hakimiyeti; yani, otorize edilen ve
otoritesi olan iktidar belirtir. Derrida buna gc" ve-
2 bkz. Derrida, Force de /oi, Galilee, 1994, (s.92).
3 Derrida, Force de loi, Galilee, 1994.
'96
433
AliAkay
rir; yani Burada herhangi kolektif veya bireysel bir ok huku-
ki ve hukuk kurucu ve hukuku tutucu bir sz konusu edilmektedir. Bu anlamda
hukukun sembolik dzenine (siyaset, ahlak) ait ileri srlebilir. Benja-
min ve demokrasilerde var olan zerine bir tab-
lo ortaya Polisin daha nk orada keyfilik sz ko-
nusudur, hukuk dzeni garanti oysa demokrasilerde polis daha
ok "gaf ve "dejenere edilebilir".4 nk burada, polis yasa
koyucudur, retebilir. Kamu ve zel inekanda gnmz demokrasi-
lerinde, kamu hakim olabilir. Kamu nnde polis kendi yasa-
larla uygulayabilir. Ancak, Benjamin zel mekanlardaki keyfilik ve mahremiyet
sayesinde Benjamin iin bir
durum kamu zel
bir durum sz konusu edilebilir; yani, kamu/zel mekan
sayesinde bir sahip olmak mmkn olabilecektir.
zm, Benjamin' e gre, ancak zel dnyada, yani kalp kltrnde, sempati ile
ve hkm alanda dahilindedir.s Ancak, burada ilgin bir fi-
kirle zel mekanda bu mmkndr; nk yalan syle-
me eski Roma ve Germen hukukunun
gibi). Buna gre, (yalan sylemek) kamu hukuku egemenlik
Bu Amerika'daki beyan zerine kurulu bir hukuk da bize
izah etmektedir. Yalan siyasi-hukuki-polisiye bir denetiminin
bir fiili durumdur. Halbuki, modern hukuk ama ahlaki oldu-
iin denetim iin. denetim
ise, kurulan hukuki durumu hukuki dzeni tehdit
modern hukuk yasaklamakta ve Ancak, burada Ben-
jamin'in teolojik bir biimde ortaya Hukuk kurucu bir
adaletin vakit, kalbin mahrem bir
ceyi bulmak mmkndr. Bu ise teolojik bir durum sayesinde, kalp kltr ile
var olabilmektedir. Walter Benjamin, Walter bir
ama mmkn olup sorusunu sorarak, mmkn
kanaatine Burada hukuk ve pozitif hukuk
A) hukukular iin: yoluna sorun n-
k sonular adildir ve insan kadar
haklara aittir ve adildir. Bu anlamda, Gewalt bir rndr".
1) sz hukuk, fiili olarak bir
2) devriminin terrnn ideolojik bir
B) Pozitif hukukular iin: Jusnaturalism'in olan pozitif hukuku, hukukun
tarihi nem verir. Bu anlamda da Benjamin'in szn
pozitif hukuk adaletini garanti almak ister.
Halbuki hukuk adaletiyle ister. Yani; hukuk
iin sonula adil dzeni getirmek iin pozitif hukuk iin byle bir
sz konusu olamaz, adaleti ve iin da
de hukuki "katili" iin mi?
maz Pozitif hukuk iin Ancak "katil" serbest mi
Buradan gre Benjamin'in de iki hukuk
birbirine ikindir.
4 Derrida, A.g.e.,
5 Derrida A.g.e, (s.116).
434
'96
zere ...
Benjamin, Avrupa hukukundan bahseder. Bu hukukun bir Bireysel
yasaklar ve sular; nk veya bu tehdit iin, bireysel hu-
kukun tekeline Kendi iin hukuk dzeni, bireysel
kendi tutar; yani otorite olarak tekeline sahiptir.
sayar. ve olmayan bizi
(Foucault, 18. iin Ceza Hukukunun iin yeni
ran bir hukuk Hapishanenin Bu tekeli o hal-
de, devlete Dzene mahkeme nne
Bu Sorel' e ait olan genel grev Benjamin' e gre, mca<;lelesi-
nin hukuki garantisi ve genel greve gitme verir. Bu da
devletin hukuk sahip olma sahip olarak,
uygulama kendi tekeli devletin tekelinin koru-
yabilir ve devlet ile hukuki tekelini
gre, bu bir nk bu devletin tekelindeki
hukukla teye geemez. Grev, hukuk
yasa koyucu grev ise bir halidir; zerin-
deki namevcudiyetini bir durumdur. Brecht'i
ma efekti,
Ancak Benjamin, grevin bir eylem kabul Kendi
istediklerini elde greve son verir. O halde,
det durumu sz konusudur.Ancak J.<endi bir durumda devlet, ge-
nel grevi olarak ilan edebilir ve grev devam srdrrse "dev-
rimci" bir konurola
g ortaya Byle hukuk dzeninin iinde olan bir Hukuku
hukukun ierisinden tehdit etme eylemini ve hukuk, hukuk
dzeninin iinde
O halde, devlet kendi iindeki ekinmektedir; mafya ile "pa-
konusunda ittifaka girebilmektedir. Devlet hukuku,
ile ve bunu mafya ile bir iinde ze-
minler yasalar
devlet kurucu hukuk ekinmektedir. Yani hukuk
veya kabil olan ekinir. Ancak,
burada, hukuku tehdit eden yine hukukun iinden gelmektedir. Buna gre, devrimci
durumlar "kurucu hukuk" yeni bir devlet veya hukuk dzeni
dzeni tehdit edicidir (Carl Schmitt).
Devlet ve politika de Carl Schmitt' e gre,6 devlet ngrr ve
politikadan olarak kendisinden tutar (bu yzden -cum-
huriyet Trkiye ve Fransa ele alabiliriz- politika stdr veya
partiler stdr. Politikada her polemik ve polemolojiktir ve i
dost/ .7
O halde, devrimci durumlarda hukukun iinden, hukuk dzenine yeni bir
hukuk dzeni getirilmek zere Benjamin'e gre, bu an-
bir nk hukuka Polemos'a ve Dike'ye yani ve
bu Hukukta, hukuku alan bir durumun
dir. Yeni bir hukuk dzeni dek uygulanan durum: iin-
de hukuk iindeki devrimci dnemin yeni hukuki dzeninin getirilmesi. Bu durumun
6 Le Concep! du Politique, 1932.
7 Derrida, Politiques de L'Amitie, 1994, (s.141).
'96
435
AliAkay
mevcudiyeti ise, olan zamandan belirler. Bu
ma, zamanda ve da gstermektedir.
Bu, sz edilen konumda ise, yasaya dokunamayan biri ortaya
kendine olan halinde gremez, ona dokunamaz, ona uy-
gulayamaz; nk o yeni hukuk dzenini an-
da, bu grevlidir. Yasa koyucudur. O anda, hukukun
yitimi yeniden yasa konulmak zeredir. iinde yasaya doku-
nacak olan kim olursa olsun, yasa ona
Benjamin'in zel mekanda gz -
nnde tutarsak, belki de, David'in 1785 Le Serment des Horaces
Yemini) tablosu iin, bunu en iyi gsteren biri syle-
yebiliriz. David'in bir sertlik ve gzellik iinde ele tablo, medeni
durum (zel mekan) ile siyasi bir
gsteriyor: Bir yanda baba ve elleri havada istenle-
riyle yemin ediyorlar; bu durum medeni (zel) durumu gstermiyor; kamu va-
yemini edilmesini temsil ediyor. Vatansever bir eylemin kamu nnde gste-
rilmesini ortaya koyuyor; lm meselesi olarak yemin ediliyor. yanda ise;
daha olarak orada, diz (glgede
duruyorlar, kamuya ocuk daha kurban unutul-
bir vaziyette duruyor. Yani; bir yanda kamuya (Vatan
iin her feda), yanda ise iinde bir insaniyet. Bir yanda g gstergesi; di-
yanda duyan, yakaran Yani; Benjamin'in ve
kamu kamu hukukunu ortaya vcuda getiriyor. Ama
olan tekilerin, sz ve oy verilme-
zel gndeme, sessizce, getiriyor.
Blandine Kriegel'in de gibi,s "bir yanda yanda
zel sz konusu. Benjamin' e gre ise kalbin kltr olan zel
unsuru kapsayan sz konusu ediliyor. Bu dnem
"yola gre, "O'nun iin bir lmeli" deniyor. daha
da belirten ve hukuk znesi, erkek, kartezyen, durum ile
hi ve hukuk ile hibir kimseyi bize gsteriyor. Krieget hi-
bir olay, Beyannamesinden daha kuvvetli bir tarihinde, bu ka-
dar belirli bir durumdan ve hukukunu diye
nsel olarak ve zgr ilan ediyor ve bu anlamda da Locke'un veya Spino-
gelen hukukun ve ta-
mamen kamu hukukunda Bir yanda, zgrlk ve evrensel ilke-
leri sz konusu ediliyor; ama bunun bedeli de, olan, ile
kaynaklanan kurucu hukukun Ancak Napolyon'un medeni hukukunda
yeniden hukuku kapsayan bir maddenin sz konusu grebiliriz. Bu me-
deni hukuk, Kriegel'e gre, tamamen pozitif hukuku
zamanda "iyi bir ve iyi bir baba" olmak zorunda. Yani zel mekan ile (baba, cinsellik,
medeni hukukun kamu Benjamin'in kurucu hukuk ve
hukuk bulmak olanak dahilinde duruyor.
nk, buradaki iyi baba ve iyi zamanda zel mlkiyete sahip, yap-
maya kabil bir ortaya koyuyor. Herkesten izole bir bireyin blne-
evrensel kod olarak ortaya Beyannamesi bunu n-
8 Bkz. Blandine Kriegel, La politique de la Raisen, Payet, 1994, (s.216).
'96
zere ...
gryordu), ailesi ve olan bir sz konusu ediliyor. Annesi var, on-
lardan bir dili var, bir var, var vb. Bu medeni hukukun hukuk z-
nesinin kendisi bir toplum olarak ele (Portalis' e gre hukuk, iinde nor-
mal bir olarak kabul edilen, gibi ve birlikte
olan yneten ilkelerin verilen Kriegel, bu Napol-
yon'un dneminde ortaya konulan Medeni hukukun, modern dnemlerdeki
Locke'un veya ele alan bir ok, ailevi ve soysapa
dayanan. Roma hukukunun durumuna iddia ediyor.
aileyi ngren bu hukuk beraberinde zgrlk ve ilkelerini ikinci plana
Napolyon medeni hukuku da ikinci plana atarak, lme kadar erke-
zerindeki ve sabit Buna gre,
lik yapamayak (miras veya sivil eylemler iin) ve onu himayesine alamayacak ka-
dar kapasitelerinden yine kalamayacak ve himaye bir
verilecektir. Medeni hukukun 1124. maddesi ise deli ve ispat edemeyen-
lerle
gibi Gewalt, Benjamin'in hem hem de ya-
gcn medeni hukuk erevesi iinde gstermektedir. iz-
lersek "en kuvvetli ve en adil izlenmesi gereken
Benjamin'in teolojik bir uygulama Philippe Raynaud
daha gl bir iradeyi neriyor. Raynaud'ya gre, modern egemenlik teorilerinin mira-
siyaset felsefesi Bodin'e de Hobbes'a da ok borlu. Bu ne-
denle, onlarla eklemlenmek yani otoriter bir anda egemen bir
zne olarak ortaya koyarak "siyasi istencin sylemsel formasyon srecini almak-
tan ok ykmldr" (Bkz. Jean Marc Ferry, Philosophie de la Communication
2, Cerf, 1994, s.44-45). Burada ok karar nem gibi
anlarda, srdrmek yerine karar almak nem
veren bir siyaset felsefesi yeni arayan ve hukuki kkeninde
bulan Benjamin'in ok daha sert ve olarak
bir beslemektedir. Bu Jean-Marc Ferry' e gre, Hannah Arendt'in
gc ortaya koyan de
Kant ise, kamu hukuku (biimsel olarak publicite) olmaktan adalet ola-
adalet ise ancak kamu nnde bir
dir.
yandan Edward Said'in ve zellikle Michel Foucault'nun bilgiden
gz nnde bulundurursak hukuk ve bilimin birlikte ele gerekti-
ve ikisinin de "bilimsel" kadar "ideolojik" niteliklerini de gz nnde bu-

Bu Michel Serres'in nermesine kulak "Anaxi-
madres'in biraz birbirlerinden
sayesinde, birbirlerinden iki an sz konusudur, yani; bilimin ve hukukun ta-
rihimizin tek, ve bir hibir
bilinmektedir. hukuka ngren bir tarih
Miletli tarihilerinin sylediklerine bakarak,
para ticareti ve ve
ilk basanlar ve sokanlar Hukuk,
bilim(bilgi) ve ticaret, o halde, sre iinde birbirleriyle olarak ko-
9 Derrida, Force de la loi, Galilee, (s.27).
10 Kant, Proje! de la Paix Vrin, 1990, (s.75).
CociTo, '96
437
AliAkay
Mbadelelerin engellemek da kurallar,
hukuk maddeleri gndeme
Michel Serres yazar: "Lonya boyunca geometri, ve madencilik
hala, bugn, Michel Serres, buna apeiron
yani tm izgilerinin silinmesi bir ad verir; yani ve seil-
geler ortadan (s.75, 78, 85).
Serres, ile ve pirin (mixis) bir paralellik
grr. Bu apeiron'dur. Bu Floransa florininden, Bizans bezon'una, Napolyon
kadar hep bir belirtir. Bu hukuk, ticaret, bilim ve
bir olarak bize vermektedir; o halde, Benja-
min'in ve hukuk kkensel benzerlik ile Serres'in hukuk ve
det ele Mutlak bir hukuk
ne adalet ne de ticaret mmkndr. birbirleri iine ara-
gerektir ki, salt bir hukuk devleti ile adaletin
Ne de bunun tam sana-
Serres bize bir hukuk "Do dico, abdico (veriyorum, sylyorum,
indiriyorum.)(s.80). florin ile ister Napolyon ile deyin,
bir iinde olan Aperion veriyorsunuzdur"(s.86).
Michel Serres'e gre hukuk olan halidir. Latin dillerinde giz, isteme-
den nesnesini bir kenara koyarak gizleyenin betimlemektedir.
gvencede zannederek saklamak yerine iinde saklamadan gizlemek, ne kutu-
ya ne ne de gize ihtiya olmadan daha iyi saklar; sak-
lanmadan hali olan hukukun adaleti gibi hukuk ve apeiron
bir sylemektir bu: "sonsuz veya huku-
kun ve cmlelerin, oturma yerinin, lnn, soyutun,
ve tarihin apeiron haline gelir"(s.87)
ve ganimetierini ortaya eski Yunan isono-
mia sistemi iinde, ortaya szlerini koyan kabile szn ve ganimetin ye-
niden sistemden, merkezi hukuk sisteminin merkezi idareye gei-
bu merkezi idarenin zerine
nu konuma Merkezde bulunan, olarak merkezi
dairenin bulunan daireye gelirsek sekinler ikinci dairedeyiz
demektir. Bunun bir bulunanlar; yani nc dairenin zerinde bulunanlar hal-
zgr insanlardan kurulu halk. Dairenin son olan
kalanlar ise merkezi hukuk sisteminin Kleler. Bu bize eski Yunan
sitesinde geometri ile sosyal topolciji kadar, merkezi ik-
keyfi hukuk sisteminin da gsterir, Demokrasi-
nin olarak ele merkezi bir sistem (homojen) kendi sistemiyle
aristokrasiyi ve kleleri de bize gsterir. Bu evren mer-
kez fikrini gerekte, evren olarak da-

Bu merkezi daire sistemi, o halde, her ne kadar merkeze mesafede bulunanla-
demokratik gsteriyor gibi dursa da bu simetri iinde sosyal du-
rumu, yani daire sistem
kendi kendisinin ihanet etmektedir; nk grlebile-
gibi, her bir merkeze gre, bir merkeze gnderme yaparak, mesafelerin
11 L'Origine de la Gtiometrie, Flammarion, 1993, (s.84).
12 Serres, A.g.e., (s.123).
CociTo, '96
zere ...
bir sayesinde birbirlerine gibi durur. Byle bir sosyal en
iyiler, en merkezde evrenin ucundakilerin de bu
anlayabiliriz: Merkez ve evrenin
Merkezi bir hukuk sisteminin zerindeki ise sadece
merkeze hukuki grmek mmkn hale gelir. Pratik hayatta ya-
Anayasal devletlerde rneklerini grrz. Merkezdeki, tepedeki noktada bulu-
nan hukuk Kurucu hukuk "emreder, kumanda eder ve syler" (s.124).
Oraya iktidar ve transfer edilir: Buna logos (kelam) denir. eski imparator-
luku sistemlerde tepeye gibi; ve rasyonaliteyi merkeze transfer
gibi merkeze transfer olur.
Rousseau, Kant, Benjamin, Derrida, Raynaud, Kriegel, Serres gibi birbirinden
tarihi iinde ve her bir tarihi iinde
kendilerine zg erevesinde ele bu ve hukuk ele
birbirleri kadar da gstermek is-
tedik. zellikle tarihi iinden gelen birbirleriyle
kurmak gesinin hukukun kurucu gesi gnmzn hukuk
devleti bir kaleme bu Hukukun
nereden gelmektedir ve hangi tarihi Bu
verilmesinden sonra gnmzdeki hukuk devletinin ve hukuk devleti-
ele nermesinden yola

'96
439
HANGi AKLA VEDA?
mer Naci Soykan
I. ll AKLA VEDA" STNE
bir tutumu ile felsefe-kltr evrelerinde dikkatleri te-
den beri zerine olan Feyerabend, "akla veda" savszn olarak
da gibi, bir ilgi Onun hemen hemen tm
sre iinde Trkeye bizde de kendimize zg
Zaten bu eviri onun da ok somut bir ka-
bu daha da srecek. Son entellekt-
el gndemimizi byk lde kaplayan "postmodern" bylece yeni bir ivme
benzer.
"Akla veda" bizde tutumlar ortaya gre-
topadamak istiyorum: Biri, kendi muzdarip olan-
bu kendi iin bir destek olarak bir
syleyebiliyor: sizin olsun! ... roln reddediyorum ....
Toplumsal modellerle i kendimi size
(Vurgu bana ait) tutunuyorum." bu kadar bir yorumu gerektir-
miyor.) tutum, sorunu bir olarak grp, bunu zaten Pla-
ton' dan beri sre ortaya koyarak, adeta korkulacak bir ol-
syler Bir ncs,
Barlas
2 Bkz. Hilmi Yavuz, dergi. Bu tutumun bir biimde dile olan Ali "Bilgeler ve bilenler; ve
yrtenler Cumhuriyetine ressamlar Cumhuriyetini ... " biimindeki szlerinde de u gittiyse
duygu bizde avuntusunu buluyoruz. (Bkz. Eyll1995) Her iki sylemin de Feyerabend'in "Akla Veda"
ne denli ve anlamak zor olmayacakhr.
CoGiTo, '96
441
mer Naci Soykan
postmodernlerden uman kktendindierin Onlar, seslen-
mekteler: sizin ve bilimi p tenekesine dinin
Daha ne duruyorsunuz, imana gelin bre gafiller!" Bir de son olarak laik-cumhuriyeti,
olmakla birlikte biraz da eski marksistlerini yede-
alarak bilim ve tarz szkonusu. biri "kaka" em-
peryalist, "cici" diye ikiye bu tutumun
ele Ama syleyelim: Bu iki hibir zaman birbi-
rinden Onu de yoktur. Feyera-
bend'in gle gle genellikle ve genellikle bilim
da -ok
IL" AKLA VEDA": "CENNET" E YOLUNDA AYKIRI BiR SES
Devrimi kapitalizm mark-
sizm hep bu dnya iin vaat Ama 200 kendi-
sine vaat edilen bu cennetierin hibirine giremedi."
4
bu cennetler de
dir. ruhsal-zihinsel bir cenneti erek olarak gsterirken, kapitalizm beden-
sel bir cenneti sunuyor, marksizm ise her ikisinin olan bir "komnizm cenne-
ti"ni bir yana, acaba bu yolda nereye gidilmektedir? Feyera-
bend'e gre, yol 17.
da gnmze dek uzanan, teki toplurnlara da sirayet eden bu hasta-
Feyerabend, "Dur!" demek istiyor: O, usun, onun rn olan bilimin, tekno-
lojinin hem hem de dnyamn geri kltrleri yok etmesine ve bu
suretle meydana Feyerabend mi-
dir bir yana, acaba o midir? nk Habermas, sreci,
Feyerabend'in tam tersine "yeni (Die neue Unbersichtlichke-
it) diye niteler. Bir-rneklik mi, yoksa bir Srecin
dirilmesi, ona gre Sre bir-rnekse (Feyerabend'in
ona olunacak; yok o, bir kavranamaz ise
kusuz tek-biimeilikle de sulanamaz. Kendimize Habermas-Feyerabend
hakem roln bimeye yeltenmeksizin, kendi dile getirmeye

Atasz, yolu birdir diyor. Ama bir bir ok yolu var,
ok ok yolu var? Bir usun ok yolu demek: tm insanlar; bir
ve aym usa sahiptirler. Ama onlar, bunu trl trl kullamrlar. Buna ok usun
ok yolu stesinden gelinemeyen birlikte getirir: her birinin
mi usu yoksa her bir grubunun mu? Uslar var
Varsa ne lde? (Hibir bir
ustan bir usa ya da bir us grubundan gre birinden birine
gelen, bu ikinci yerde istese daim kalamaz -Neden yleyse,
tirilebiliyor demektir. Sonu: yollan oktur, ama kendisi birdir.
Usun iin kendisinin tek tip gerek. usun tek tip oldu-
sylemek, Hegel ile Comte'un veya Nietzsche ile Popper'in ya da sonun-
cusu ile Feyerabend'in kendisinin tek tip kabul etmek ge-
lir. buna herkesten nce Feyerabend Yoksa burada d-
olan tek bir ustan sz edilmelidir? Bu bir
yana, sz edilen srete ortaya bilimlerin ve bir
3 rn: Ahmet dergideki ve konuyla ilgili
4
mer Naci Soykan, Trkiye'den Felsefe Kredi 1993, (s.144).
442
CociTo, '96
Hangi Akla Veda?
tek-tipte toplanacakhr? Tek tip olmayan
Geri Feyerabend de biri "A" ile "a" ile iki sz eder ve bir
karikatr" de birincisini buyur eder: yok ki bugn
ve her zaman umut veren bir ("a" ile)
ve davranma savunan insanlar hep Ama bu szler,
geen hangisinin "a" ile hangisinin "A" ile
konusunda bize bir lt vermez. Feyerabend'in kendi-
sinde fakat onun Buna gre, dek
kan daima "A" ile biimi
Feyerabend, ana bir-rneklik klt-
rel belli ortak ortak bir dile ya da ortak bir felsefeye olma-
ne srer.6 Erdemlilik, iyilik gibi her zaman var olan etik
ortak yine de ortak bir dile ya da ortak bir fel-
sefeye acaba gerekten sahip midir? Dnya siyasal bu
sorulara "evet" diyebilmek iin ok grmezdengelmek gerekir. Ve bu "ok
grlenlerden ok oktur. yle de Feyerabend'in Hi
Feyerabend, Bakunin'in "Tm rejimierin en en despotu, en kur-
naz ve en sekincisi olan bilimsel kulak verir ve sz
srdrr: "Burada ihra edilen ve yeniden gl grup ve
entelektel, politik tek tip ve pratikler man-
zumesidir. Bugn biimleri en cra bile ve da-
ha 20-30 ncesine kadar habersiz adet ve
Kltrel farklar ortadan kayboluyor, yerel zanaatlar, gelenek-
ler ve kurumlar yerlerini nesneler, gelenekler ve rgtlenme biimlerine
yor."7 ancak 20-30 olan teki kltrleri, 300
iinde olan Trkiye'yi gznne ve syleyin: kltrel
farklar ortadan kayboldu mu? Biz olduk mu? Geri kltrnn yerler-
deki kltrler veya "bozuluyor", daha ama kap-
lar Dnyada tek tip bir kltrden sz edilmesi, ancak o zaman
olurdu. Sorun te yandan Feyerabend'den
bu son da gsteriyor ki, onun ne ne
bilim; fakat bir belli bir bilim ve teknoloji ideolojisidir. Tehlikede olan ise,
hem kendi bilim ve teknolojinin hem de daha bu
ideoloji olan olmayan kltrlerdir. Sorun kuramsal olmaktan ok,

usun, onun bilim ve teknolojinin, ve olmayan
ne anlamak iin, bu bilim ve teknoloji iinde,
onun olan ideolojiyi gerekir. Daha da nce, genellikle bilim ve tekno-
lojideki ideolojinin ne demek bilinmelidir. Bilime bir ideoloji yklenecekse;
bu, onun kendi nesnelerini kavrama biiminde, ve yn-
temlerini Bu anlamda her bilim, her bilme kendi
ideolojisine bu bilme kendisinde sahiptir."Gzlemlerimizin ideolojik
ndan sz eden Feyerabend, Whorf'un dillerin dzenlerken,
yol da ileri biimindeki g-
5 Akla Veda, 1995, (s.29 ve 22).
6 Bkz. A.g.e., (s.330).
7
A.g.e., (s.ll-12).
8 "Kltrel konusundaki iin "Kltrel (Trkiye' den Felsefe
iinde.)
'96
443
mer Naci Soykan
benimser.9 yleyse her kuram, o hangi dil-kltrde onun ideoloji-
sini ister istemez kendisinde bilim, Bacon' dan beri her n-
ce egemen olma teleolojisi ve ideolojisi temelinde "Do-
egemen olma" da uyum iinde
te yandan iinde evre uyumlu bir kl-
trn sylensel yle bir egemenlik ideolojisini kendisinde Bu iki
tutumu, Claude Levi-Strauss'un saptama gznn seriyor:
"Hawaii yerlileri ellerinde bulunan kaynaklardan eksiksiz olarak
bu konuda, bugnk tecim durumda para getiren birka rn
smrp de kez geride kalan her kmseyip yok edenlerden ok
daha ilerdeydiler ... iin filleri ldren de "egemenci" tecimer idi.
bilimin ve onun biiminin, ona bir toplum-kltre
benimsetilmesi ya da bu sonuncusunun kendi kavrama biiminin ve
yol ve ok olan bilim, kendini
olmayan toplurnlara dikte edecektir. Buraya kadar iyi de acaba bu
pratikte var Onlar, ile nce, kendi a-
resine evreleriyle uyum iinde Ama olan O halde
ne tekine bunca onun kendi ekonomik-evresel-
kltrel sistemlerini bunca bozduktan sonra, teki nceki "mesut" durumuna geri
dnecektir? Bu soruya Feyerabend'in bir yoktur. nk olmayan toplumla-
ra bilim, kendisiniden bir seenek Bu toplumlar, bilime
gelecek ve onun gibi grecek, onunla rekabet edecek yeni bir bilimi kendi kl-
trleri, dilleri, gelenekleri iinde yeniden yaratacak gte olsalar bile, bunun iin yeterli
zamana sahip alan
teknik ve teknolojisi, onun biliminden ok daha bir
sahiptir. nk teknik ve teknoloji, iine girer ve onu
kendi ynnde biimlendirir. stelik bunun bilimin daha kolay-
ve daha az gerektirir. Teknolojik dayatrna, iin grlebi-
lir. yerin yedi kat metroda iki ift laf edecek bir
grevli garlardaki otomatlardan bilet ve onunla ne
ktphanelerden vb. teknolojinin syleme-
si, onu ederken, bu olmayan imrenerek
Nasreddin Hoca geliyor: hani byk yiyip, her seferinde "l-
dm" diyen ev sahibe, ver de biraz da biz lelim," demesi.
demek istemiyorum: bizi etmek istemesi, emperyalizmin
yeni bir oyunudur. Feyerabend, emperyalizminin bir egemen ol-
en etkili olan bilim ve teknolojiden bize neren, s-
yeni bir szcsdr." byle bir Feyerabend'in
bile Ama bunun hi nemi yok. Emperyalizmin bugn geldi-
noktada, onun ideolojisinin yapan onun emellerini pay-
da rollerini oynarlar. Bu daha nce de byle Hegel, burju-
vazinin temsilcisi bir filozof olarak, emeki idi?! Hem sonra var:
bilimin ve teknolojinin ideolojisi var da emperyalizmin yok mu? "Gzlerimizin
ideolojik ndan sz eden Feyerabend'in o gzleriyle ve ortaya koy-
hangi ideoloji O, bir bir gzlerine sahip
9 Bkz. Feyerabend, Ynteme ev.: Ahmet Ara 1989; (s.86 ve 305),. Whorf'un Sprache-Denken-
Wirklichkeit (rowohlts enzyklopiidie 1988).
10 Yaban Hrriyet 1984; (s25).
444
'9(}
Hangi Akla Veda?
gre, iinde emperyalist ideolojisinden kendisini ne denli
Yoksa o, "ideolojik gzleri" bizim iin mi ngr-
yor? -Feyerabend'in bu kadar namussuz emperyalizmi,
kendi ideolojisini kimlerle ihra ediyor? Onlardan biri Feyerabend kimdir?
emperyalizmi gibi hep kullanacak ya! Her her
dnemin Her yeni sosyal alan kendi
Feyerabend'in her kurarn gibi trajiktir!l
4
O da biliyor, tm
saran ve bilimin konulmaz" gcn. Bizim iin belki bu g
ezilirken bir soluklamaya ya da bir topyaya olan savsaklamamak-
topyalara en ok ezilenler sahiptir.
Ama btn bunlar, Feyerabend'in akla ve bilime
Yeter ki bu "Bilim" diyor Feyerabend, evresiyle
iin icad birok aratan biri. Tek yapmaz da tek ba-
denli gleniyor: ekilmez bir tehlikeli olma-
ya Feyerabend, bilimi tek demiyor, her ne
olursa olsun onu -bu, din ya da bir inan/ sistemi olabilir-
demeye getiriyor. Yoksa o, sizin oturur, despotunuz olur.
Feyerabend'in akla gle gle demesinin bir nedeni,
gelmek ise, bir nedeni, belki tersine, onun "bilimde ilerle-
me" den yana yoksa, bilgi yoktur. saf
sek, ilerleme olmaz."16 saf edilmesi iin onun buyur edilmesi ge-
rekir. bir biimde bacadan ieri giriyor!
III.AYDINLANMAYA HAYIR! (?)
Kr per! lkemizde da
iki tutumu, bundan daha iyi hangi sz anlatabilir! Bir yanda,
bir Don zverisiyle 17 bulunan laik-cumhuri-
yeti krlk. te yanda iinde olmaktan kaynaklanan dinsel krlk. Birincile-
re gre "23 Nisan Devrimi", Trk Bu da
gibi Refbrmasyon mezhebi) olarak "Anadolu
yani Alevilik mezhebini bulur. Tanzimat, her ne kadar Rnesans'a denk da
idare eder. Avrupa kltr tarihine bir tarih kurgulamak hele bizimkisi
gibi zengin bir uygun gereler bulabilir. Ama usu ve en kurumsal din
gereken yine de dinsel bir olan destek
vermesi, kuramsal stratejik bir Fakat bylece onlar, Snni
ehveni bir silah olarak grmekle dinin "ykselen
da kabul olurlar.
Bir kendisiyle bir ona sorulan garip
11 Fukuyama iin, 26.12.92 gnl Cumhuriyeneki "'Tarih Bitti'mi?"
12 Burada bir olarak tersine Hegel'in deyimi

l3 FeyeraJ:.ehd'in bir bir olarak Sreyya Evren'in "Kuyruklu
ve gsterilebilir. Eylll995)
14 Bu konudaki iin" 1995) bilir.
15 Ynteme (s.232).
16
A.g.y., (s.192).
17 Bu onlar gerekten drsttrler. garibi bu drstlk, onlan hem hem de insan iinden onlara
bu kadar saf ya da bu kadar drst
'96
445
mer Naci Soykan
bir soruya, sorunun rahmet okutacak bir verir. Soru der:
hi yer verdiniz mi?"
da hi yeri oldu mu?" nk insan kendisi yer vermez.
Aksi halde ona denmez.) da da bir var belki
ama bunu bilemiyoruz, elbette ileride nedenleri bulunabilecek
bir sanki AIDS gibi bir Bir gn onun da aresi bulunacak! Bu
acaba hangi bilim Bilime olan sonsuz gvenin bu denli

dolu katlanamayan bylesi bir kafa, ikinci cumhuri-
yetileri, dinci ya da kktendinciler bile alay konusu olmaktan kurtulamaz.
Cumhuriyetin var!
yer alan kara krlk, oldum her ne olursa olsun
birlikte, onun gnmzdeki versiyonu olan kktendin-
cilik, bu konuda pragmatist bile kurmak-
tan ekinmeyen bu yeni dinci tutum, eski "post-
modern bir laubalilik" sergilemekten ekinmiyor. Burada ona daha ok yerimiz
yoktur.
A bilgileri, Voltaire ve Ansiklo-
pedistleriyle Onlar ne Locke'u ne de onu en iyi anla-
tan Sadece kendi glendirmek da
iine sorgusuz sualsiz buyur ederler. Felsefe byle kabile
maz! geen daha o
zamana dek bilgileri kitlelere Ansiklopedi de bu amala
Onlar, iinde olan" bu bilgilerle istiyor-
Ve byle bir kendilerinde Oysa
bsbtn O, kendi kendini sz eder. Bir ta-
insan olmaz. Byle biri, yine eski ergin du-
rumuna nk o, emanet
Feyerabend de benimser. Onun "Bugn bu anlamda
bir zor buluruz," diye bunu gsterir.J9 Fakat o, bir arma-
olan bilimleri reddettiyse, de bir id-
dia edilen reddedecektir. Ancak bu noktada onun ilk
sz, bir gereklik bir savsz (slogan) biimindeki sapta-
Geri Feyerabend'in kendisinin "akla veda" gibi da
"Sapere aude! (Bilge olmaya cesaret et!) Senin kendi yetini kendin iin kullanma ce-
saretine sahip ol!"ZO gibi bir Ama Fey:erabend ve onun gibi
nenler, bir slogandan ibaret da haydi haydi yle Yukarda
szn "Ansiklopedi" bile bir gereklik tek
yeter. anlama Bir yanda 18.
Fransa, Almanya) bir gereklik olarak
diye bir dnem gereklik bu
dnem akla iin te yandan Kant, iinde
bu dnemin henz bir daha
ama yolunda dile getirmekle, nne dev olarak byle
bir sonsuz srecin bir gereklik izin verir. Feyerabend'in bu
18 Handan Seluk'la Cumhuriyet, 7.11.95
19 Bkz. Akla Veda, (s22).
20 I. Kant, der Frage: W as ist
'96
HangiAkla Veda?
neden olan onun bu ileri ge-
lir. O, hedef neden onun
suz o da kendi ("a" ile) kendini bir demeyece\<tir.
burada Kant'a bir onun ynelmeli-
dir. insanda, isteme, duyum-duygu, erek koyma, hayalgc gibi yetilerle birlikte
bulunur, birlikte grr. Ancak bu yetilerden bazen biri ikisi, bazen bir tinsel et-
gre ne edebi yaratmada, hayalgc ne diye
burada rol yoktur demek sama olur. te yandan genellikle bir et-
olarak bilinmesine onda istemenin, erek ve hayalgcnn rol-
n Hatta kimi zaman bunlar, daha ok
etkin olurlar. veya "salt gibi,
"onun bilgikuramsal hareket tek olarak bir kurgudur."21
san, sahip yle bir kendisini gre, istek,
duygu gibi yetilerin onu zaman zaman olmayan" ynlere de ekebilece-
gznnde hatta buna bazen izin bile vermelidir. Kendimizi kendi-
mizle hem birinci hem ikinci kendimizle iyi geinmeliyiz. Kendimizi
ister ister ierden bir cendereye
Feyerabend'in bir daha renklidir:
ve zecek zmlere
sahip Byle bir uzaktan
o gidecek sonular sanmak
ta beri kendilerini bir okul ve
da uysal olarak Kendisi de vaktiyle uysal
ama uan bir olan Feyerabend'in hepsine de ve ken-
dilerinden birok bizzat ok filozof, bilim ve sa-
biliniyor. Demek ki, ve bilim iin gibi burada da top-
tan bir sz konusu Beni benim bilmeyen Feye-
rabend'in bana birok da ben o benim sorun-
olsa da! Hem kim yle bir sorun zc ister ki! Descartes,
der, "dnyada en iyi zira her insan kendi o ka-
dar iyi ki her en g memnun edilenler bile, kendi-
lerinde bulunan daha arzu etmezler."23 sze ne denir! Her-
kesin kendine! dnya da ne bir okuldur ne de bir "imtihan yeri". Dnya-
"gerek nceki bir okul olarak grmekle "ebedi iin bir
yeri grmek Her ikisinde de dnyada
ve olmaktan olsun olma-
tm gle gle!
vericilere
21 Bkz. W.Dilthey, Gesammelte Schriften, I.Band, Verlag von B.G. Teubner, Leipzig u. Berlin 1922; (s.l34),
22 zgr Bir Toplumda Bilim, s.147-8.
23 Metot Uzerine Milli Ankara 1962; (s.3).
CoGiTO, '96
447
FELSEFE VE KADIN:
ZoR BiR
Fatmagl Berktay
hakikat'i istemez; hakikat, iin nedir ki? En beri,
iin, hakikatten daha daha itici ve bir en b-
yk sana h yalan, en yce ise salt ve
Bu szlerin Nietszche'ye ait belki tahmin ama,
herhangi bir byk filozofa da ait olabilirdi. nk bu szler, felsefe disiplini
iinde beri var olan, hala da koruyan bir dile
dir. Bu gre, ''hakikat", "ahlak", "bilgi" ve "estetik" gi-
bi soyut ve yksek ve uzak; buna daha
somut ve gndelik olgulara, ve daha kabul edilirler.
stelik bu kmsenmeyecek ldedir; nk bilinen tarih bo-
yunca -kendi seimleriyle olmasa bile- "lmsz" kltr ve rnleri
yaratmaya "lml" bedenler yaratmaya zendirilmenin tesin-
de bu alanla Sonra da, filozoflar, bu verili durumdan yola
ve onu, dedikleri ve bir kurgudan ibaret olan zsel bir
sayarak olumsuz sonulara ve stelik bu
felsefenin zne bir biimde- genelgeer ve kesin
gibi sunarlar.
tarihsel olarak, bilgi ve hakikat alarundan
Bu ilksel bir biimi, 1994 Eyll'nde Kasseli niversitesi, Alman Kltr Merkezi ve ODI Ankara'da
"Akademik Sempozyumunda bildiri olarak
'96
Felsefe ve Zor Bir
var olan felsefe dikkate -ve dramatik-
nk mesleki olarak ok byk lde bu
tesinde ve daha nemli olarak, bu kendisi son derece eril bir temel zerinde
Bu durumda, felsefeyle ilgilenen, yani "bilgisever" bir kendisini
ok zor bir ikilemle bulur. Ya var olan felsefenin kendisini
gzlkleriyle dnyaya ve iinde yer disiplini
"icra edecektir" -ki bu durumda, olmasa bile hem kendisine, hem
de iin felsefenin zne ya da gerekten
ok
Bu zorluk, "felsefe ile ne ilgisi var?" gibi ya van ve cahilce sorular-
la etmek zorunda Bunun ok tesinde, her
kendisine olan her sorgulamak, onlarla ve di-
siplini zorlamak durumunda Bu ise, zamanda kendi kendisini
ve biimini kendisiyle da zaman
zaman bir blnmeye bile yol aabilecek lde derin ikilemler
yol Bu ikilemi, son derece cinsiyeti ve bir gndelik ortamda, kimi
zaman kimi zaman kmseme, kimi zaman da
iinde durumunda ise, hi

Felsefe disiplininin biimler almakla birlikte, bunlar en
az ve kolay tutma ya da
en aza indirgeme olan akademik ortamlarda, bu alana
ok az girebildikleri, girebilenlerin ise yapma, ykselme ve
ok daha zor -en ileri toplumlarda bile- bilinen bir gerektir. Ge-
durumun hi de parlak felsefeyle gnyzne
len bir elin sylenebilir (Hypatia, Diotima, Heloise,
Christine de Pisan, Lou Andreas-Salome ilk akla gelenler, ama
bilmesi bile feminist Elbette, alandan
bu felsefenin i var olan eril bir
etki
Bir somut ve kolay cinsiyetilik de,
lar syledikleri szler, verdikleri Nedense -bu "nedense" ge-
yoksa hi de olmayan bir biimde- pek kendilerini
tutmaktan En kolay ve neredeyse kabul
nceden bilinen rolleri,
ve onlardaki ahlaki duygunun ya da yrtme yetisinin
bedenlerine ve kolayca yenik vb. vb. konularda verilir.
felsefeye uygun neredeyse tm zerinde
bir Jean Jacques Rousseau ve Immanuel Kant gibi en umulmaya-
cak bile, kendilerini bu kurtaramazlar. felsefe iin,
zerinde ve bir nesne Bu olgu, var olan her trl
edimigibi felsefenin de toplumsal ve tarihsel ve ki-
mi zaman gibi "saf" ve her zerinde "soylu" ve "yce" bir etkinlik
bir kez daha gzler nne serer.
sz edilen cinsiyetilik biimleri, grece daha somut ve dahakolay gr-
nr biimlerdir, varmak ve durmak bir lde ko-
Oysa daha g belirlenebilir ve kavranabilir felsefeye ikin olan
'96
449
Fatmagl Berktay
serimlenip gre ve onunla iinde
hibir zaman kendi iinde zerk bir olarak ya da
ve temsil etmesine bedeni ve duy-
rasyonel olana bilinebilir olana bilinemez
temsil eder.
Felsefeci Elizabeth Grosz'un ya da felsefesinin
"teki" si, hatta temsil etmeye cesaret
popler ya da felsefi olsun birok versiyonunda, beden bir
man ya da en daha bir
olarak grlr ... Rasyonel ile yetilerin ve bedenin
temsil yetileri ve dzene Zihin ve nesnellikte i-
kin olarak eril olan, ya da ve fiziksellikte ikin olarak olan hibir yok-
ama gene de filozoflar, ya da metaforik olarak, ve bedeni
ile, ise eriilikle Yani beden, bir biyolojik konumla,
zihin ise, gre erkeklerin daha olan bir erillik konu-
muyla
Felsefenin bu temel belki de Platon'un szlerinde en ve yetkin
ifadesini bulur: "Herhangi bir saf bilgisini edinmek istiyorsak, bedenden kurtulmak
ve kendileri iinde ve ruhun kendisiyle nk, "ruh ...
bedeni dikkate ve her trl fiziksel kamarak hakikat yolunda olabil-
bedenden zaman, en iyi Ve elbette, bedeni
ve onu etmek ve ondan konusunda filozofun ruhunun, btn
ruhlardan ileride da bir yoktur".2
Platon, Phaedrus diyalogunda, Sokrates'i tm
glerini kendisinde toplayan erkek olarak sunar. Filozof, yaratma ve
yetisine el koyar ve onu, felsefi maddesel be-
denler iine hapsolmak zorunda bir indirger. Sok-
rates, bedeninin ihtiya gstermeyen felsefenin ideal, homoerotik (er-
kekten
" ... ciddi sylem ... diyalektik yntemi ve uygun bir ruha; kendi-
lerine ve ekene olabilecek, meyvesiz tersine yeni tohumlar ve-
ren ve bylece zihinlerde szckleri rtarak, sreci sonsuza dek srdre-
bilecek zekice szckleri ekip ok daha soylu olur".3
Diyalogdaki karakterler, retorik ve filo-
zofun ve bu geleneksel olarak nitelernek iin kulla-
yararlanarak kurgularlar; bylece felsefe
sahnesinin olur. (ve ok erkek) bedenleriyle lml be-
denler (ocuklar) fiziksel olarak erkekler (ve ok az
Bilgelik ve Erdem gibi lmsz ruhsal rnler Birincilerin
gleri fizikseldir"; ikincilerin ise ve elbette filo-
zoflar bu ikinci kategoriye girerler:
igdleri fiziksel olanlar, gider ve ocuk sahibi olarak kendile-
rine lmszlk ve gelecek btn zamanlar boyunca
sevgilerini bu yolla gsterirler; ancak, ruhsal olanlar
da ve bunlar fiziksel olarak ruhun var olan ruhsal rn yaratma
1 Elizabeth Grosz, "Philosophy", Sneja Gunew, ed. Feminist Knowledge, Critique and Construcl, Routledge, Londra, 1990, (s.152 vd.).
2 Platon, "Phaedo", Eric. H. Warmington&Philip G. Rouse, ed., Greal Dialoques of P/ato, Mentor Books, (s. 468) (65A-67 A).
3 Platon, "Phaedrus", (276e-277a;ab.).
450
'g6
Felsefe ve Zor Bir
ve doludurlar. Ruhsal urn nedir derseniz, genel olarak bilgelik ve
erdem ... Kim olsa byle rnler ocuk yaratmaya stn tutar". 4
ise, byle soylu ve yksek rnler yerine, bedenlerinin yznden,
ocuk yaratmaya iin, felsefe alarorun srlrler. be-
denleri; soyut hakikat sevgisi, erdem ve gibi yetilere
nnde engeldir. Bylece, ve bir ek-
siksiz insan olma konumundan olurlar. Bu Aristoteles de ve
ona iyice bir nitelik
Aristoteles'in da dalizmlerden, yani bir zerinde
egemen kutupsal Ona gre ruh beden zerinde; duy-
gu zerinde, erkek zerinde egemendir. ruh ile olan Saf (no-
us) yalmzca erkeklere zgdr ve yeryzndeki her stndr. erke-
zihni, her trl maddeden daha yksek ve daha hatta ideal erkek bedeni
olan Apollonien bedenden bile stndr. Aristoteles'in jenerik insan tipinden
hilkat garibeleri ("eksik ya da sakat erkekler") olarak be-
densel "edilgin" ve "duygusal" iin zihinsel
"etkin" ve olan erkeklerden daha lar. 5
Aristoteles'in devralarak daha da ve dinsel
olanca egemen kltrn tm kk
lar. 17. Bilimsel Devrim ise'" bu dalizmin iyice bedenin ve
tepe birini Evrensel zgl olandan,
kltr zihni bedenden ve duygudan koparan dalist ontolojik ve episte-
molojik insan ve insan bilgisini kavramak kesin
olan ve bildik bir ereve sunarlar.
Nitekim, dnm birini 17.
bilimsel devriminin inanca Aristoteles' i
kozmolojiyi zamanda Aristoteles'in kendisini de en
rilere tabi halde, onun ve zihinsel
lerine pek gibi, bu "modern" desteklerler.6
Bu dnemde de, erkeklere zg nitelikler olarak grlr ve fet-
hedilmesinin bedenin zaptedilmesi hedeflenir. filozoflar, Aristoteles'in
egemen olup ona boyun eklerler; ancak, bu
ifadesinde dil, ortaya gibi, "kur-
ve gnmzde iyice felaketleri ha-
ber verecek bir "erkeklik" gstergesidir:
Teslim getim
heryerini;
kimsenin
mhrlerini;
Rahmi ni, ve
yani tm gizlerinin
yerlerini,

(Henry Vaughan, "Vanity of Spirit")
4
Platon, Symposium ll, Penguin, Harmondsworth, 1974, (208e209a, 209 d.)
5 Aristoteles, On the Generatian of Anima/s I. 4:2,767 BS-15 ve ll, 3:737 a; The Works of Aristotle, W.D. Ross, ed., Londra, 1921.
6
Brian Easlea, Science and Sexual Oppression, Weidenfeld&Nicolson, Londra, 1981, (s.71).
CoGiTo, '96
45
1
Fatmagl Berktay
filozoflar, 17. bu gibi, bilimsel
esas olarak ana bir ele geirilip teslim
''bekaretinin olarak Francis Bacon'un yeni
bilim kendi nazike yn verecek bir rehberlik" etmekle kal-
mayacak, onu "fethedip dize getirecek, hatta temellerine kadar a-
nl Descartes, Antik gibi, eril zihni
ve Ruh ile ve Ruh'un ile nitelikler'' den
sylyordu.
Bylece 17. da Bilgi ve bedenin
den", maddeden (mater: madde/anne) ve olan her uzak tutmak, Logos'u
Sophia' dan Klasik dnem srdrmekteydi. Karl
Stern, Kartezyen rasyonalizmde, saf bir
syler: ana eli ve kendinden emin gururlu eril
zihin, mutlak ilan
Platonik ve Aristotelesi dalizm gibi Kartezyen dalizm de, bir toplu-
mu Ancak, teknoloji ynelimli kapitalizmin retim ve yn-
temlerinin, kol kleci toplumunkinden gibi, bu dalist ide-
olojinin de zgl biimi 16. tccar ol-
du; bu gzlemlerne ve zelliklerinden daha fazla yararlanma konusun-
da byk bir bilgi ve merak yol Bylece maniple edilip
iin Bu ekonomik byme dnemi, beraberinde kendi
de getirdi. Yeni retici ve toplumsal gler, yeni egemen ve ekono-
mik Daha nceki feodal ve kleci toplumlarda var olan temel toplum-
sal biimleri, yani soy, cinsiyet ve yeni ynetici elitin
da bu topluma da entegre edildi. zamanda, bu yeni toplumsal ve retici g
lerini felsefeler ortaya
Geometrik-matematik ve zihnin bedenden, nesnesinin de
egemen bir dalizm, bu kez de, Rene Descartes
Francis Bacon'un bilimsel ile zamanda ortaya
Descartes onun ikin yetimize
yorum, yleyse vanm"). Ona gre rasyonel "nesnel" di ve zaman, mekan ya da
fiziksel madde ile o, hakikate Buna
olan madde, nesnesi, meydana fiziksel
Madde zamanda, tmyle ve bedensiz zihnin denetimi bir maki-
neye benzeyen bedenin de B
kendisinin grmek ya da "hakikat" e ola-
gibi bir niyeti yoktu; tersine her yntemini
kullanma hakikate birok ynden ynserne-
ler iermekteydi. bilgi teorisi de, bir ahlak
de ikin olan trden bir erillik ya da ideali Gene de, felsefesi, zel-
likle beden-ruh bir
felsefede tipik ya da paradigmatik olarak eril bir en yetkin r-
9
Bir toplumun biliminin, o toplumun ideolojisini de, ya da bu lde,
7 Karl Stern, The Flight From Woman, Alien and Unwin, 1966.
8 Rene Descartes, "Discourse On Method", S.Commins ve N. Liscott, ed., Man and Universe: The Philosophers of Science, Random
House, New York, 1947.
9 Jean Grimshaw, Philosophy and Feminist Thinking. University of Minnesota Press, Minneapolis, 1986.
452
'96
Felsefe ve Zor Bir
gz nnde tutarsak, biyolojik determinist her toplumsal dnemde kis-
veler da olsa yeniden dile getirilmesine nk toplumsal
bireye ikin ve etkenler ve
lumsal ve ekonomik de sz konusu etkenlerce ne sren bu
bir toplumsal grubun olan korunup srd-
rlmesi gerekli bir biimidir ve o toplumun bilimcilerinin genel ola-
rak Kartezyen filozof da, Aristote-
les'i bir 1674 "bilimin yeni yeniden piyasaya sr-
mesi bu nedenle
Malebranche, erkeklerden zihinsel olarak daha nk
"beyin bulunan ve tmyle
yoksun, ve nazik bir ne sryordu. Bu yzden,
zihinleri zne inme gcnden" yoksundu)o Bu, o dnemde ylesine yay-
bir szde "bilimsel" ki, nl savunucusu ve yeni fel-
sefeye bir ilgi duyan Newcastle Margaret Cavendish bile, kendisinin, ''bey-
ninin en ve cinsiyetine mensup olma-
yznden, erkekler kadar iyi ve sy-
lyordulll Rnesans'a, Reformasyon'a ve Bilimsel Devrim' e zihni ha-
la bedeninin hkm ve kendisi bile, ne ki, buna
bu in31n, felsefenin ve
da bu yeterince sorgulamadan yol
FELSEFEDE AILIM
kesinlik, dzen, ve seiklik konusundaki kendisinden
sonraki ve Angio-Amerikan analitik felsefesinin
pozitivizminde ve neopozitivizminde Ancak, bu
ve meydan okumalar da hibir zaman eksik Marksizm, metodolajik bi-
ve bazen de objektivizmin ve
belirli toplumsal rgtlenme biimlerinden savunarak bilgi re-
timi srecini daha tarihsel bir erevede kavramak
James ve Dewey de, daha nce Nietzche'nin gibi, ras-
yonalizme ve radikal ynelttiler ve -bir kez
ynteme sahip igdlerin, isteklerin ve kir-
letici etkilerinden "saf" bir alan Kartezyen ideali
zamanlarda ise, bu ideal, bizzat Angio-Amerikan analitik iinde yer
alan post-strktralist ve dekonstrksiyonist
feminist epistemoloji de, Kartezyen erevenin yetersiz ve yeniden
ve gzden geirmeye ihtiya Bu er-
evenin yaparken feminizm; Marksist tarihselcilik, psikanalitik teori, edebi-
yat teorisi, bilgi sosyolojisi de dahil olmak zere geleneklerden ve disiplinlerden
Ancak, feminizmin bu geleneklerden Kar-
tezyen erevenin, btn zamanda cinsiyet
da
zellikle 1970'lerin itibaren felsefeye olan feminist ilgi byk lde
ve bunun sonucu olarak da ok ortaya Tipik bir rnek verecek
10 Recherche de la Verite, Oue-ures de Malebrance, G. Rodis-Lewis, ed., Paris, 1962, Cilt I, (s.266-7).
ll Joan Goulianos, ed., By a Writ: Literature From S ix Centuries by and about Women, Bob bs. Merrill, 1973, (s.55).
'96
453
Fatmagl Berktay
olursak, Genevieve Lloyd, The Man of Reason temel
felsefi zellikle ve
ya da biimde savunur. Akla ta-
rihini, tutku, inan, duygu gibi bir dizi kavramla iinde zmler.
Platon' dan Sartre'a dek, felsefi tutumlarda erkeksi dikkatli
bir analizi, gibi gzken bir toplumsal cinsiyet
ne denli ve eril, da ortaya sermektedir:
"Cinsiyeti olmayan bir inan .... byk lde
Akla ideallerimizde ikin olan su yzne rasyonel inan ve
hakikat konusunda mutlaka 'cinsel relativist' bir tutum almak gelmez; ama,
toplumsal cinsiyete (gender) nemli var-
birok iin ile var olan
pratik zamanda kavramsal nedenleri gelir.
ile ikircikli byk lde, akla ideallerimizin tarihsel olarak
ve kendisinin bu trden sreleri

Lloyd, felsefenin
ve kolayca yorumlarla gibi, eriilikle
rilmesinin de bir Tersine, ve ola-
na olumsuz tutum, felsefesinin merkezinde yer Lloyd'a gre, felsefe
tarihi, ataerkil ve reten eril teorik tahakkmn biimleri-
nin tarihidir.B
Felsefenin cinsiyeti ve ataerkil bir
benimsenmesi konusunda feminist perspektifler Felsefenin
var olan feminist bilgiler geirilmesi mi, yoksa tmyle bu
erevenin srmektedir. Gene de, fe-
minist hedef geleneksel toparlamak mmkndr:
I.Gzlemcinin kendisinden, tarihten ya da toplumsal tek,
ebedi ve evrensel bir hakikat (Bir nerme ile bir ara-
dayanan bir hakikat iinde, felsefe; tarihin ve
iktidar iddia ehnektedir.)
II. Objektif, yani yapandan ve iinde bulunulan ereveden bilgi
(Objektivizm, gerekli biimde gzlemcilerin birbirlerinin ye-
rini ve gzlemcilerin sonulara daya-
gibi gzlemciler yok edilmesine
ve toplumsal olarak bir konumla uyum iindeki bir ortak lte indir-
ger.)
III. nermeler formle edebilen ve objektif bilgi g-
venilir, bir bilgi znesinin var (Bu znenin, kendisini duygular-
dan, sosyo-ekonomik ve politik
den, vb. bilgi nesnesinden uzak ve onun
sahip Felsefe, maddi var bir zne hayal
etmektedir.)
IV. gibi olanak veren bir dil
Genevieve Lloyd, Michelle Le Doeuff, Luce Irigaray vb. feminist felsefeciler, felse-
fenin ve -tek hakikat, tek yntem, tek gereklik, tek
12
Genevieve Lloyd, The Man of Reason: Male and Female in Philosophy, Methuen, Londra, 1984, (s. ix-x).
13 A.g.e.
454
CoGiTo, '96
Felsefe ve Zor Bir
vb.- olan ynelimini felsefenin kendisini
perspektifler ve modeller Ancak, savunur-
ken, relativizme de sylenemez. Relativizm, mutlak bilgi ya da konum-
Bu gre, hepsi de derecede geerli olan birok ko-
num Relativizm, kendi geerlikleri ve ltleri olan ve erevelerin
ve bunlardan hibirinin tmyle savunur. Buradan
yola ve ve cinsiyeti tu-
tumlar- bile vazgemek ve onlara btn tutumlada bir ta-
gerekir.
Oysa sz konusu radikal felsefecilerin yapmak bu rasyonel ya
da geerli olan konusundaki ltleri ve ama zamanda ay-
da Feminist fel-
sefeciler, objektivist, relativist ya da sbjektivist
kabul eden ama onlara vermeyen bir perspek-
tivizm.
Bu perspektifin, ok kesin olmasa da ortak zellikleri var:
a) Hakikat ve objektivite yerine, bu perspektif, kendisinin (ve btn
sylemlerin) iinde bulunulan kabul eder. Btn sy-
lemlerin bir temsil ve genellikle de ortaya
belirli ve hedefleri savunur. Kendisinin bir bilgi
ne srmek yerine, sylemlerin iktidar iindeki belirli
temsil ettiklerini kabul eder.
b) Felsefenin hakikate gtren emin yol savunmak yerine,
feminist bir felsefe, kendisinin belirli bir sosyo-ekonomik ve metinsel-sylemsel tarihin
rn kabul eder. Feminist bir felsefe, biimlerine
meydan okur. Ancak bu, gel-
mez, ltlerin
gelir.
c) Feminist bir felsefe, bilgi nesnesi ile bilgi znesini birbirinden koparmak yerine,
her ikisi bir sreklilik ya da ilintinin kabul eder. zne ile nesne
daki ile bilginin tarihi, ve iermesine olanak
biimde yeniden ne srer. Feminist bir felsefe, ataer-
kil sylemlerin tersine, konumlardaki znelerin trde teoriler
tirebileceklerini ve nesne ile olan kabul eder. En nemlisi
de, her trl bilginin cinsiyetle ve bir konumu
savunur. Ancak, herhangi bir metnin cinsiyet yk, onun cinsiyetine bakarak
belirlenemez; bir metnin o metnin
gvencesi olamaz.
d) zne ile nesneyi, ile ile vb. birbirinden
koparan kutuplu yerine, feminist bir felsefe, sreklilikler ya da
olarak kavrar.
e) Teori ile birbirinden koparmak yerine, feminist bir felsefe, teoriyi
bir biimi olarak, metinsel, kavramsal ve bir pratik olarak grr. Teorinin, pratik-
ten saf kavramsal dzeye ykseltilerek bir konuma
sz konusu Kendisine vererek bir biimde
pratiklerin zerinde ne srmek yerine, bizzat kendisi pratikler
dan tabidir.
'g6
455
Berktay
f) kavramlarla yerine, feminist bir felsefe, kav-
kendisini tersine ona dayanan, bedeni
reddetmeyip onu kabul eden, gndelik uzak onun bilincinde olan
bir nerir.
g) Feminist bir felsefe, egemen bilgi modellerini kutuplu
kesinlik ve seiklik birlikte) kabul etmek yerine, kendi ner-
melerinin sonsuza dek geerli geici bir konumu temsil eder.Yeni bilgi
edinme yntemleri, yeni analiz biimleri, yeni yazma biimleri vb. retilmesini amalar.
Felsefenin tm norm ya da model biricik yntem, z-
ne ve nesne konumu yoktur.
Feminist felsefe, bir norm koymaktansa, erkeklerin yetersiz
ya da olarak de, kendileri olarak ve yaz-
olanak yeni bir yaratma iinde. Bu iinde ok
sylem biimleri, birok perspektif ve (hatta birbirine bile)
bir Burada, bir tek biimin zerinde egemenlik kur-
sz konusu
feminist felsefe, kendi kklerinin tarihsel olarak ataerkil metinlerde ol-
kabul ediyor; ne var ki, bu felsefenin o tarihin tesine geebilecek bir
ynelim Bu felsefenin sorunlarla ilgili ter-
sine her trl konu, soru ve sorun zerinde kendi zgl sylenebilir.
onu "feminist" yapan, konusu/nesnesi perspektifidir. Binlerce
egemen olan terimlerin, yntemlerin yerine yenilerinin
..
Hi bu yani felsefenin ebedi, nesnel, evrensel olarak geerli ve
kabul edilen ideallerinin, btn erkeklerin
bu yana felsefede meydana gelen en ciddi birini
Elizabeth Grosz'un "ataerkil felsefeler kendi kabu-
le ve kendi zgl yntem ve ynelimlerinin evrensel grmeye zorlan-
... Feminist felsefenin tehditin henz tam olarak ortaya
olsa bile, bu var olan felsefe altst edici
yoktur."14
14 A.g.e. (s.17).
'96
DELEUZE
Ege
Michel Foucault'nun, Deleuze'c bir olacak"
4 1995 cumartesi gn Paris'teki apartman dairesinin penceresinden
kendini atarak intihar etti. Uzun hasta nefes
biliniyordu. Kimi son gnlerdeki telefon "burada
nk" diyerek Bu tr bir krizine ciayana-
mayarak son verdi Deleuze.
'68 hele bizler gibi, hemen '68 Fransa'ya okumaya gelen genle-
rin, uzun zaman, nereye nereye nerede
bir oldu Deleuze. Nietzche ile Felsefe (1962), Felse-
fesi (1963), (1969), ile Yineleme .(1969) gibi yetersiz
hecelemeye bu ok nemli bir dile
sezinliyor, "ne bu diyorduk kendi kendi-
mize. Foucault henz sz ya da biz
Ancak Deleuze'n bir gibi bir iinde
tuk Bu de Nietzsche'den gereki-
yordu; Deleuze yle sylyordu. Daha Nietzsche ile o denli ne-
deninin, zamanda, Hegel' den Hegel felsefesinin o toparlama, kavrama,
alma, kendine ekme, biriktirme,
tutkusuna direnme anlar gibi
Nietzsche ile tutkusal bir biimde ilgilenen bir de ok dikkat etme-
mizi Heidegger'e. Ancak
Deleuze ile Heidegger en biem (slilp) byk
'96
457

bir Birincisi ne denli byk kentlerde, metropollerde bir bilinse,
ikincisi o denli -bize hep hantal grnen, sonralan siyasal dzeyde son derece
kyl hasretiyle bir Birincisi
na ne denli benzerlerinin
liyorsa, ikincisi o denli gzlerle bir ok byk dedi-
rnek gstererek gnmz gerek ok
uzaklarda Nietzsche ikisinin de ortak Ay-
hem "gel" diyen sevinli
yan evetlerneyi besliyor, hem de, suratla tarihsellik,
byklk, derinlik, yrek (Angst), unutma, yzey-
daralma izleklerini gz ya binlerce gerilere, ya da dar yir-
minci geleceklere evrili, bugn kmseyen gce-
nik, samurtkan bir bilinci besleyebiliyordu.
Okuduka, erdike, Nietzsche'nin de her gibi, iki trl okunabile-
bir okuma hafifletebilirken tekisinin, tersine, bunaltabile-
nesnelerin zerimizdeki ykn iyice hale
Deleuze'n zamanda bir ol-
bilincine
Deleuze' Hegel'den de Heidegger'den de tutum, Jean-Francois
onunla ilgili szlerde en buluyor: "Kkten bir
ye hibir zaman".
terimine, (transcendance) felsefelere evirme, t-
myle ikin (immanent) bir ykleyebiliriz. Ancak,
bildik, benzerlerle bir arada olma, aile trnden
kurma gtmyor Deleuze ieride kalma, ieride grme Tam tersi-
ne, ieride yer vurguluyor tm
bir toplanma, bir kmelenme, bir trnden bir
kk salma ieriden kayma hevesinin
bilinleri vurguluyor. yurt edinme, bir top-
sahiplenip soy sop "bizim" olacak bir toprak zerinde kendimizi
yeniden retme tutkusuyla srekli bu tutkuya ye-
nik tehlikesine bizi. Deleuze'n en nemli kavramlar-
dan birini buluyoruz bu "Deterritorialisation". Topraktan kopma, ocaktan
yerimizi yurdumuzu yrelere gme
bu kavram, ara srece gebe bir s-
ediyor. srece evresinde
bir hammadde ya da bir "alet kutusu" gzyle bu gereikendi
projesi erevesinde kendi gibi bu srdke
kurum konumuna kk salamayacaklar, bir ortaya
bir elinde hammaddeye ya da alet kutusuna yerinden yur-
dundan bilinmedik yrelere srklenecektir. 1972 ok ve-
rimli bir Felix Guattari'yle birlikte "Kafka. Kk edebi-
yata vg" (1975) deneme, ieriden hi "kk"
tutuma en iyi Kafka belirtir. Ne kurum ne de tarih
elmedi Deleuze'n, gzn Kurumla tarih da
tan Gebe marangozun masa gibi kavram yaratan
filozoflar, dikkatlerini, her zaman, ya, uucuya, beklenmedik bir
'96
Gilles Deleuze
mayla yerini uslu uslu, uyum iinde bir ya-
yerli yerinde duruyor izlenimi veren tedirgin bilinlerin ile-
rindeki belli belirsiz yrelerin zlemiyle belirsiz
lara yneltirler. uyumlu erevelerinde olgulara
yerler bulma gren filozoflardan oldum uzak
gebe filozoflar.
Deleuze'n felsefe en yetkin temsilcisinin Hegel felse-
fe trnden kesenkes bir felsefedir. Deleuze felsefeye, hibir zaman, iin-
de filizlenip dal budak tarihsel sre gzyle bakmaz. Gebe filozof, tarihe, ne
Hegel'in ne de Heidegger'in ykledikleri metafizik nemi ykle-
mez. hibir yitirmeden, her tarih diliminde
biraz daha ilerleyen bilin tmyle
gebe filizofa. (das Wahre) btndr (das Ganze)" ilkesine dayanan
felsefe, yce anlamlar iine ekerek tutsak etmekten bir bilmez. Eyti-
tutum, son zmlemede, indirger; sonra da zer, eli-
daha yce bir kavramda, yeni bir eritir. tmn "kendi-
ne" yontar Hegelci filozof. Oysa Deleuze iin felsefe, gerek oyundur.
oyunudur. Oyun iin de, felsefe hep ieride yer Filozof kavram ya-
"yemek yapar gibi yazar" (Lyotard), kurar. ku-
rarken evresindeki kavram kurucusu filozof da kitap-
bir "alet kutusu" biiminde kullanarak, kavrarnlara olabilecek
ilerinden eker, geri gn gelir, bir gebenin
yarar. Yararnazsa da unutulur gider. Deleuze, unutma korkulara,
yrek Angst'lara falan hibir trajik yok-
tur gznde. srdke yerine, iinde, iinde ya-
bir dolu yeni olanak Yeter ki iimizdeki
"evet" deme Gebe bir yerde kurar; sonra gidip bir
yerde yeniden kurar. zerine bir trl birikime ynelik
bir trl ayak yinelemeden bir trl kurtulamayan
bilin gzyle gebeye. Oysa yinelemenin iinde de Deleuze zel-
likle bu devinimin iki indirgeyip bir iinde
zerinde egemenlik kurcalamaya
Birbirleriyle birbirlerini tu-
tumlar her "evet"in, iinde, zorunlu olarak bir
felsefe yapmaya Deleuze, evetlerneye anlam ver-
meye bir (Alain Badiou). felsefesini "evet" in felsefe-
sini bir filozof. "En masum, sululuk duygusundan en ok
biimde felsefe yapan" filozof uygun grr kendisine. "Olumsuzun iz-
bir zorunlu olarak yok etmeyi,
ilkesine felsefe temel gzyle bakmamakta
direten bir "kk" kavram
Bu szn ya da
ger' cilik" terimlerine bir getirmemiz gerekiyor. Deleuze
aan bir filozof
yan bir daha nemsiz, yersiz, gereksiz
kendi hallerine bir Hegel'e ya da Heidegger'e
iin bir ya da Heidegger'ci" Deleuze. Hegel'e
CociTo, '96
459
Ege
de Heidegger'e de, son zmlemede, ilgisiz ne "felsefesinin sonu"
ne de ciddiye iin, bu tr sorunsallada
vakit geirmenin yersiz iin sz geen filozoflara
izlenimini Oysa Hegel' den de, Heidegger' den de ok teler-
de ya da ok berilerde deviniyor. Daha bahelerde i-
ekleri kokluyor, soluyor. "Son" sorununu da sorununu da
bir kenara nermelere
lmsz hibir zaman
yapmak" iin okuyan bir "Bu nihilist sonunda evetlemeyi,
diyor Lyotard. nk Dele-
uze'n konusu arzunun devi-nimi. Frenlenrnedi-
srece hep "evet" diyen arzunun devi-
nim izini sren bir filozof. Arzunun beklenmedik
ynelimlerini, arzunun olumlu
bir zne. arzunun frenlenip ertelen-
mesinde inanan nihilist felsefeleri terk edip arzuyla
maya bir
Bizlere trl kendimizi trl ken-
dimizin ok kurum iine srece
te bizlere arzuyla pekaHi tasar-
gsteren, iki "kk" byk yazar yitirdik 1995 Biri Tr-
kiye' de Bilge Karasu, teki Fransa' da Gilles Deleuze.
CociTo, '96
YucosLA VYA: BYK
Misha Glenny
I
21 Haziran 1991'de, ABD James Baker, Belgrad'da
cumhuriyetin federal Ante Markovi ve Ko-
sova liderleri ile bir gn geirdi. Bir araya mut-
suzlur, zorbalar ve kadersizler grubuna ABD'nin Yugoslavya federasyonunun
srdrmesinden yana syledi. Baker byle yapmakla, Avrupa Top-
Jacques Delors'un ve daha sonra Delors'un yerine geen Jacgues San-
ter'in ziyaret ettiklerinde ana izdikleri konumu yineliyordu. Ne ya-
ki, Baker ve Delors nemli bir Hasta, lmek zereydi. 25
Haziran' da, ziyaretinden gn sonra, Ljubljana ve Zagrep'teki parlamentolar
Slovenya ve ilan ettiler. Birka saat iinde, Sloven gelin-
ve iyi kapmaya birbirlerinin
gzlerini
Federasyon uzun sredir zellikle de Komnistleri
Slobodan Milosevi'in, Tito'nun iki 1987'de bu yana.
Milosevi, milli bir konuyu Cumhuriyeti iindeki anayasal durumu-
nu), Belgrad'daki Komnist Partisi iindeki siyasal galip gelmek iin kullan-
milli konuda destek almak iin da kamuoyu
yana Slovenya ve 1990 bahar seimlerini ka-
son girdi. Slovenya ve
ilan ettikleri 1990'dan alh ay nce nemli reformlar Yu-
lmnn nne geilebilirdi. Bu tarihten sonra, Slovenya, ve
The New York Rroiew ofBooks, No:S, Volume:XLII, Mart 1995.
'96
Misha Glenny
hep birden federal kurumlara
Avrupa ve Amerikan diplomasisinin Yugoslavya'daki krizle ilgili olarak
ilk byk hata neyin Hatta daha da kts, ki bu-
nun daha samyorum, lkenin paralanmak zere
ama bir grup itici Balkan Krfez ve
Sovyetler yok olmaya gitmesiyle nemsiz ol-
Bush'un Sovyetler nleme arzusu,
James Belgrad'da istemesinde

giderek yok orada halklar dramatik kim-
lik ve bilin yol Bu, tarihindeki en korkun dnemlerden bi-
riydi. Bir karabasanda gibi, bir cehennemin iine itildiklerinin ve kendilerini
bekleyen kaderin ama ellerinden hibir gelmiyordu.
Federasyonun lm lkenin denetimsiz ve bir bi-
imde engellemek iin yeni bir anayasal dzen gerekiyordu. 1991
ve yaz cumhuriyetin bir dizi
la yapmaya da buydu. Yeni bir anayasal dzen, daha fazla zgr-
lk isteyen Sloven ve nfusunun %15'ini
daki gvenlikleriyle ilgili nlemek iin
kendi polis kuvvetlerini yeterli gvence vermeliydi.
daki II. Dnya kendilerine
tr eken tek topluluk kendileri halde) federal Yugoslavya'ya
zellikle kesimlerinde kendi
kuvvetlerini kurma gelenekleri Yugoslav tarihini inceleyen herkes, Yugos-
lav federasyonunun kmeye bu ok dikkatli
bilmeliydi. Tam tersi oldu. Milosevi, daki
silahlanmaya etti ve Franjo Tudjman, tarih-
sel blgelerde milliyeti bir
ynetimi kurmaya Her ikisi de oynuyordu.
Gerekli olan, her iki da bir koruma garantisi vererek,
tan'daki ve birbirlerinden engellemekti. bu
daha sonra lkenin geri kalan yayarak Bosna,
Montenegro ve Makedonya' da bir nne geilebilirdi. byle bir
garantiler sistemi ortaya bu tm Balkanlar' da ve gibi so-
dzenlernede de olabilirdi. Bylece, cumhuriyetin
ve Avusturya bu yana periyodik olarak
blgede etnik gvensizlik ve nefret estiren bu ana politik sorunu zmeye a-
Bu, Milosevi ve Tudjman'm trden zor bir devlet ve iyi
niyet
Ne ilgintir ki, sorunu grp somut bir zm ne-
ren ilk devlet 1848 Macar devriminin nderi Lajos Kossuth'du. Viyana'ya
Macar sonra, Kossuth, kendi devrim hk-
metinin Macar olmayanlara Macar
muhalefeti ve bunun yenilgilerinde byk
ne Kossuth, Macaristan, Transilvanya, Banat Romanya,
histan ve Gney Macaristan kalan ve bugn var olmayan blge) ve Voyvodina
(bugn bir olan blgesi) bir konfederasyon ku-
Yugoslavya: Byk
ve daha sonra Romence Wallachia, Moldavya ve
tan' a bir program ortaya Her blge, kendi
dillerini dahil olmak zere korumaya sz verirken,
yoluyla Macaristan'la olan dzenleyebilecekti.
bir konfederasyon ordusu kurulacak, ancak Romenlere ve komuta dili Romen-
ce ve olan kendi izni verilecekti.
srece ulusal hedeflerinde asla
gren Kossuth, ulusal sorunla ilgili Orta ve G-
etnik ulus devletlerinin ortaya byk zor-
luklar anlayan derecede uzak biriydi. Kossuth'un
anayasal Marksist Otto Bauer ve Imre Nagy'nin hkmetinde bakan-
yapan nl Macar tarihisi Bibo'nun da anayasa uz-
Bauer ve Bibo, en Orta Avrupa iin,
self-determinasyon sadece yol
Stratejik nemi bulunan Balkan sorun zellikle ciddidir. Tek bir
ulus devleti bik kendi devletini kurma arzusunda olan bir topluluk tarahndan
bir tehdit olarak kurulamaz. Buna daha eklemek gerekir. ncelik-
le, blgedeki dinler ve kltrler ok ikinci olarak, Balkan modern
tarihsel bilinleri ok ve son olarak, ekonomik ve askeri g bu l-
keler dengesiz bir gstermektedir. bu Balkan Braut
j
bu barut hale getirmek isteniyorsa, her ulus devleti kendi
bir blmnden feragat ederek, b-
yk lekli politik ve ile anayasal ifte
kurma da Kosova' daki Arnavutlara ve
Sancak blgesindeki Mslmanlara vermeleri gerekecektir. Byle bir konfe-
deral zm, eski her cumhuriyetine daha fazla verme anla-
gelmektedir. Ancak zamanda, ilan edilen
kesin da gelmektedir. Byle bir an-
hibir zaman Yugoslavya' da grlmedi. ilan ettikleri
1991'de, ve Bosna'da referandumlar Ancak bunlar ira-
desini kabul ettiren plebisitlerden pek de ve
Bosna' da referandum dzenleyen iin de geerlidir. Bunlar birer bahanesi
olarak anayasal bir ynelik
1990 ve 1991 Bosna ve Makedonya Alija
ve Kiro Gligorov bu pamuk iin hibir abadan
Her ikisi de, ile bir en mu-
haberelerin kendilerinin olduka gsz olan cumhuriyetlerinde kendi
kuvvetlerinin destek gren yerel ve kuvvetleriyle
biliyordu. O ve
en son
Bu iki cumhuriyetten durumu daha vahimdi, nk Bosna
daki bildiren iki ana lke olan,
da bulunuyordu. ki ve
iyi niyetlerine tmyle Makedonya devletinin iin
Arnavut gereklidir.
Son iki boyunca, zorla kendi ulus devletlerini kurmak isteyen ve
'96
Misha Glenny
iin, hep lkeler korun-
Hem hem de bir ya da tmnn
kendi ulusal kimliklerinin bir Ve
olarak bu inan, orada ve ok gldr.
Bosna ve Makedonya'daki ana etnik gruplar Balkan ulusal oyununa yeni
Son elli iinde Mslmanlar emperyalist geleneklerinin
olarak hissettikleri sululuk duygusunu zerlerinden modern bir Av-
rupa ulusunun zelliklerini II. Dnya Make-
ve Mslmanlar nemsiz ama Balkan
sorunu ve milliyetiler,
en iyisinden bir dnek, en ktsnden de Av-
rupa' daki olarak grmektedirler. Hem Milosevi hem de Tudjman,
gstermek iin bu tezi ileri
ilan etmesinden sonra Makedonya drt sadece
ikisi Bulgaristan ve Arnavutluk'a Bulgarlar
olarak grrken, ok daha eski Helen kltrn gasp
eden zorbalar olarak grmektedir. Yugoslavya, federasyon knce derhal itirazlada
bir Makedonya koruyordu.
Her te, (kesinlikle olan kk kenti Neum'u saymazsak) deniz-
le olmayan Bosna ile itirazlar bu iki cum-
huriyetin konumundan Her iki lke de Balkan
nemli stratejik ve ekonomik bir konuma sahiptir. Bosna-Hersek'in byk bir
da ieren Byk Adriyatik bir akbaba gibi beklemekte-
dir. Krajina ve byk bir blmn ieren Byk
tistan, yol stesinden gibi,
toprak talebini engelleyecektir.
Balkan kuzey-gney ve ok daha zorlukla da olsa, ynn-
de tek gney Balkan lkesi olan Makedonya, bu konumuyla hem hem
de herhangi biri, bu blgeyi denetimi
alacak olsa, blgedeki ana transit yolun, Ortodoks eksenini Belgrad' dan
Selanik'e mi, yoksa olarak bir Mslman yolu olan Durres'ten
da o belirleyecektir.
II
yol aan krizin ve ok bir incelemesi olan Broken Bonds' da,
Simon Fraser niversitesi siyasal bilgiler profesr Lenard Cohen, Makedonya Cum-
Gligorov'un 1990 ve 1991 ile anayasa
Gligorov, her ikisinin de, ben-
Yugoslavya' daki benzer de, her iki cumhuriyetin Yu-
goslavya' hemfikir
sylemektedir.
Cohen'in ileri en nemli noktalardan biri, da Makedonya-
da istemedikleridir. 1990 ve Haziran
bir kamuoyu Yugoslavya' daki drt bin en byk
a) blgeye mi; b) cumhuriyete mi; c) Yugoslav-
ya'ya soruldu. Yugoslavya'ya ok buyk
gsterdi (%84), %80'le %71'le ve %68'le Make-
'96
Yugoslavya: Byk
izliyordu. Yugoslavya'ya %48'le, Arnavutlar ara-
%49'la ve Slovenler %26 ile dramatik bir gsteriyordu.
1990 Bosna ve Makedonyacia seimlerinde (pek olmayan bir Makedonya
milliyetileri koalisyonu hari) hibir parti istemiyle ortaya Hepsi
de daha bir biimde demokratik bir Yugoslavya istiyordu. Yugos-
lav liderlerin, Tito iin tm
Milosevi'in Kosova konusunda suistimal etmesinin giden
yolda en nemli dnm bir biimde ileri sryor Cohen.
Milosevi, Komnist Partisi olarak, ve
otonom anayasal dzeni
bozdu. Ancak Cohen, birok tersine, Slovenlere ve de-
gemiyor. Federal hkmetle ve onun reformcu Ante Markovi'le
yerde, nce Slovenler, sonra da federal otoriteyi
ya
bir olan Ante Markovi, grevde 1989 ve 1991
ekonomik mucizeler da umutsuzluk iinde isti-
fa etti. istifa ortadan Grevdeki ilk fe-
derasyonun ykselen enflasyon yzdesini neredeyse lkenin
sistemini d zeitme ve IMF ve Dnya nezdin-
de kt Daha becerikli bir ve
Avrupa IMF'den ve Dunya daha fazla destek
grevde ilk iki federasyonu istikrara
olabilirdi. Stratejisinin merkezinde, bir parlamento iin fe-
deral seim yapma Bu, Slovenya ve ve
merkeziyeti engelleyebilirdi. cumhuriyet de bu seimleri kstekledikleri
ve Markovi'i sabote ettikleri iin suludurlar.
Sloven ve artan merkeziyeti
bir tepki ileri srenler Slovenlerin ve Markovi'in nne diktikle-
ri -federal hazineye gmrk gelirlerini demeyi gibi- anayasal ve ekonomik
engelleri st bir biimde gstermektedirler. Daha sonradan da
gibi, Markovi, Gligorov ve Slovenler, ve lkenin
anayasal temellerini yeniden atma isteklerini yitirdikleri iin, btnl-
Yugoslavya bugn ve pa-
rampara olmak zeredir. Makedonya hala yzmektedir, ama zar zor.
ABD'nin iki Balkan John Fine ve Robert Donia, bugn sren
Bosna hkmetini yrekten Ama zamanda, eski Yu-
goslav federasyonunu toptan bir yana ve ve gzeten daha
modern bir federasyon kurma Balkan tarihinde en byk
iki hata kabul etmeleri, onlar iin olumlu Bu hatalar
ve Sloven nderler ABD ve Avrupa nderleri tara-
da Trajedi, Bosna'ya bir semeye
zorlamada
Yugoslav federasyonunun Markovi'e
iin aynatmayan ve bir
yneldiler. Slovenya ve da tepki gstermedikleri gibi,
ay sonra, Slovenya ve devletler olarak
gz pek gl Yugoslav Halk Ordusunu
CociTo, '96
Glenny
(YHO), yeni ordusu olduka motive iin yendikleri efsanesini sr-
drmektedir. Bu, sadece bir blmdr. Mihailo The
Yugoslav Drama ve Slavoljub Djukic'in Between Glory and Anathema: A Political Bi-
ography of Slobodan Milosevic bu tr tezlerin hepsine ciddi soru
retleri Her iki yazar da, eski Yugoslavya'daki hemen hemen tm poli-
tik ve askeri stratejilerin temelinde yatan bahaneleri, zellikle de Slovenya ile olan
saptamada ok
25 Haziran 1990' da ilan etmesinden sonra, federal h-
kmet, Yugoslavya'da 20.000 askeri bulunan, drdnc byk ordusu
YHO'ya Slovenya emretti. Ancak, Sloven sadece 2.000
asker grev ve bunlardan l.OOO'i Karlovac ve Varazdin kentlerinden
Bu etkisiz gsteriden sonra, Tudjman birini daha al-
da, ile bir YHO taraf tutmaya-
Slovenya ile 19.000 YHO askerinin Sloven-
lerin efsanevi askeri zaferleri soru gney-
Slovenya'da olan Yugoslav zel 1991'de i gibi sa-
askerler Slovenya' daki on gnlk bo-
yunca barakalarda tutuldular.
Slovenya' daki federasyondan kama ve Milosevi'in Yugos-
neden olan sahte bir Slovenya her zaman lkenin
bir ilk ortaya ve Sloven olarak
Milosevi'in stratejisinin biliyoruz ki, nce-
likle bir devleti kurma ve mmkn olan her yere stratejisine
1991 bir Yugoslavya bir kenara
ve onun kurtarmaya ve ona,
Slovenlere ve gsterdiklerinden daha fazla diplomatik gsterdiler. (Al-
manlar, ve zellikle de bu iki Katalik lkeye zel bir sempati
Gerekte, Milosevi'in ortadan giderek
daha iyi Djukic, 1991 Temmuzunda, Milosevi ile
ve Fransa ve ile Avrupa sonusuz kalan arabulu-
cular bir yesi olan Gianni de Michalis geen bir nakle-
der:
Gianni de Michelis, "Slovenler Yugoslavya' dan is-
tiyorlar" diyerek bir harita olan cumhur-
sorun gidebilirler,' der.
federasyondan 8 Temmuz 1991 Brioni Deklarasyonu ile ka-
bul Bu deklerasyona gre, Ljubljana ve Zagreb hkmetleri, Av-
rupa gzetiminde sonraki ay boyunca federasyon-
dan ancak, ve Slovenlerin ortak olarak
kabul ettikleri anahtar madde, Sloavenya'dan ekilmesini ieriyordu.
tan'la ilgili byle bir yoktu. Resmen
Slovenya, bu andan itibaren YHO' dan korkacak hibir olmayan bir dev-
gibi davranmaya da bir devlet gibi davranmaya
ancak bir hkmetin girmeyip
asilerin tepkileriyle YHO, ile
mdahale etmek istedi, ama bir Yugoslav ordusu olma yok olurken, gide-
rek daha gl bir biimde daki desteklemeye
'96
Yugoslavya: Byk
YHO zor bir ikilem iindeydi. kurmay biri olan Amiral
Stane Brovet, Yugoslavya'ya bir Sloven' di. Daha byk bir ideolojisini
desteklemek iin hibir nedeni yoktu. Savunma ve kurmay biri
olan Veljko ve yrekten Bu andan itibaren,
her ikisi de iin giderek artan bir
Sloven, ve Yugoslav subaylar ve terk ediyor ya da yerlerine
ve Montenegrelilerin iin ordudan zorunda
Milosevi ilk kez 1987 gl politik bir kez daha
yordu. kalan bir ulusal krizi bahane ederek Belgrad' da bulunan iki
hkmet (federal hkmet ve Cumhuriyeti hkmeti) zerindeki etkisine
kan muhalefeti yok etmeye
Djukic, Milosevi'in Sloven liderlerin bu stratejiyi ileri
srmektedir. En Ljubljana'daki hkmet Milosevi'in kesinlikle far-
Brioni Deklarasyonuna kadar, Sloven liderler iin Tudjman ve di-
liderlerle Ancak, Sloven bitmesinden nce bi-
le, Ljubljana ile Zagreb girmeye Djukic, Sloven
parlamentosunun France Bukar ile Dimitri Rupel'in Belgrad'a
uarak Tito ynetimi en nemli muhalifi olan ve
ruhani olarak kabul edilen Dobrica Cosic'i grmeye gittikle-
rini gibi, Bucar ve Rupel, Milosevi yetkili halde, Milo-
sevi'in Cosic'in yn Cosic'le saatlik
bir
Bucar ve Rupel bir nerdiler ve Cosic'ten
bunu Slobodan Milosevi' e iletmesini istediler. bu, (Slovenlerin ve
eski defterleri yeni bir an-
geliyordu. Ljubljana, ile taraf ol-
Cosic, "Bunu olarak verebilir misiniz?" diye sordu.
"Evet, verebiliriz."
"Hem Slovence hemde olarak."
"Kabul."
bu, her birlikte Yugoslav krizinin en konusunu, Slo-
venlerin destekledikleri maddelik belgenin

Slovenler ve daha kendi gidermeden ile
lar gerek
III
Slovenya' daki bir haftadan biraz daha uzun srd. Crnobrnja'ya gre,
kadar insan yitirdi. bekleyen kamyon srcle-
ri lenler Slovenlerin Muharebelerin Sloven

ok daha kuvvetler ile olan YHO,
gney byk blmn geip, Zagreb'e uzanan kar-
geldiler. kontrol edilen bir blgeye,
merkezine uzanan Slovenya'ya, oradan da kuzeyindeki eski Ma-
car blgesi Baranja'ya ky ky srd, kitle
elinde bulunan blgelerden srlmeleri de (etnik temizli-
'96
Misha Glenny
ilk sistematik oka grld. Tm bunlara bir de, ordular iin
mak zere YHO topusunun sivil olan kentleri gzetmeden
eklendi.
denetimindeki blgelerde biraz daha az zarar grd.
On binlerce evi ya ya da ele geirildi. yzlerce
polisi ve ordusu ldrld. 100.000 ile 200.000 ev-
lerini terk etmeye Bu, dikkatleri daha az eken bir etnik temiz-
liktir. l da daha Bu 20.000 insan ve
Bosna-Hersek'e
izin can on kat daha fazla oldu.
uzmanlar, devleti sre-
ce, federal Yugoslavya iinde bir i olarak nitelediler. uluslar ta-
devletine bir
gre, onlar, Helsinki Nihai Senedi bir
srdrmekteydiler. YHO subay Belgrad' daki hkmetlerine gre, hala sa-
vunmak zorunda bir blgede ise,
vat Krajina selfdeterminasyon iin ileri
srmektedir. Tm bu etmenler, ve birbirlerinin aleyhine kendi devletle-
rinin izmek iin irkin ve aba da grlmektedir.
lkelerin, zellikle de Avrupa tepki
bilememesine getirmektedir. srerken, Topluluk iinde ciddi
belirdi. Alman hkmeti, giderek ve YHO'nun teca-
vzkar olarak grd. Kohl hkmeti, glendirirken,
harekete dile getirmeye 1991
Alman Hans Dietrich Genscher,
ve olarak sylemeye Byle
bir YHO'nun bu iki yeni lkeye ileri sryor-
du.
alan ve bu lkeleri
henz zmekten ok onun neden
ileri srerek bir anayasal ile teziere bir zm
bulunduktan sonra bu lkelerin sylediler. Byle bir varmak
uzun srse bile, zellikle de Bosna ve Hersek' i iine engel-
lemeye daha nemli savundular. Byle bir sorunu he-
men zmek Bu ve
durumunda Bosnadaki kesin olarak ileri sren hem
Belgrad bykelisi Hansjorg Eiff hem de Alija
desteklendiler.
Yugoslavya'daki zme iin Avrupa gi-
son aba 7 Eyll1991'de toplanan ve eski Lord Peter Car-
Lahey srede
za girdi ve birka sonra konferans 18 Ekim'de yeniden
toplanan konferansta Carrington, Yugoslav cumhuriyetinin ve YHO'nun
na bir plan nerir. reddedenlere, petrol hari maddelerde AT ticaret

Yugoslavya krizine bir zm getiren 18 Ekim'de
nerileri kabul etti. Milosevi reddetti. Belge, Lojos Kos-
suth'un Macaristan, ve Wallachia bir federasyon planla ben-
CociTo, '96
Yugoslavya: Byk
zerlikler iermektedir. Belge, bu yeni devletler iinde bulunan koru-
mak iin zel bir stat istemektedir. Hibir arabulu-
cu, Balkan bilmecesini zmeye Lord Lahey belgesiyle kadar

Birka ay nce Avrupa Fransa bykelisi Henry
WiYHOendts'i Yugoslavya'ya zel bir temsilci olarak gnderdi; Jeogoslavische Kro-
niek, her Balkan krizi ilk blm, WiYHO-
endts'in zel Fokker F-27 ve helikopterlerle Zagreb, Belgrad, Saraybosna, Podgori-
ca ve Knin enerjik ve gz kara bir biimde mekik
Alakgnlllkle kendisini kez yazar. Daha nemlisi,
vatistan oyuncusu Tudjman, Milosevi ve Yugoslav ordusu
ve federal savunma Veljko yeni iermektedir.
Hepsi de onun olarak ve Tudjman, Milosevi ve son olarak da
tistan ve iin Almanya srklenen
Lahey yksnde yer
Lahey diplomatlar ynlendiri-
len gereksiz bir konferans olarak kabul edilir. Hi de Milosevi'in dostu olmayan
WiYHOendts bu kurama zel stat verilen
siyasal ulusal ve ama bir dev-
leti iinde. Tudjman bu l<.abul ederken ok byk bir dn veriyordu. Zag-
reb, daha nce byk bir blmn Krajina'ya terk et-
meyi kabul etme durumunda
WiYHOendts, Milosevi'in tek bir ka-
lem oynatmakla yok ileri srer. Milosevi' in, federas-
yondan bu tez Onun sadece,
Krajina zel bir stat ile dllendirilmeleri iindeki
herkesin, Voyvodina Sancak blgesindeki ve Kosovadaki Ar-
da dllendirilmesiydi.
Grnrde kabul eden Tudjman, bir yoldan Lahey
bozmaya Almanya' da, Slovenya ve ynndeki g-
bilincinde olarak Carrington ve WiYHOendts'in kendisi ve
YHO general
YHO askerlerinin barakalara bloke etmeye son
vermeye ve onlara tekrar su ve yiyecek ikmalinde bulunmaya sz Tudjman
sadece szn etmedi, zamanda, bu bir tanesinin ger-
gn, askerleri Bjelovar'daki barakalara ve YHO malzeme-
lerine el koydular. Turulmayan bu vaatlere olarak kenti Vuko-
bir tuttu ve nedensiz bir gsterisiyle Adriyatik'teki
kenti Dubrovnik' e emri verdi. Bu iki kentin Hans-Dietrich
Genscher'in nemli rol YHO'nun tepki-
sinin
gnlerde, Hans-Dietrich Genscher
savunmuyordu. Ancak, hemen bir dizi
ve Almanya'da Genscher'i daha partizan bir tutum almaya zorlamaya
daha seilmesinden nce desteklerini almaya Baverya-
daki CSU Partisi, Alman Katalikleri ve
yolunda her gn gmbr gmbr vaazlar veren Frankfurter Allgemeine
'96
Misha G/enny
Georg Reissmueller etkili Muhalefetteki SDP'li po-
da Almanya self d eterminasyon yarar"
da haktan diye O
bir Alman yetkilisi, Bonn'da Avrupa
birinci" olmaya bu nedenle de
ama ve Fransa' dan fazla, kltrel, dini ve ol-
bir blgede nderlik syledi.
Almanya, barut zerinde oturan bir blgede tesis etmek iin
bu drst bir tutum olurdu. Ama Almanya yle Bir Alman
bana gre, "kendilerini yrmeyi
turmaya
WiYHOendts, incelenen ileri ve Alija de uya-
sylemektedir: nce Bosna-
Hersek'te bir yol kesindi. 1991 boyunca kendisiyle rportaj-
larda Franjo Tudjman, Yugoslavya sorununun zmnn Bosna-Hersek'in ve
blnmesi sylyordu. Bylelikle Almanya,
vurgularken, bir Yugoslav cumhuriyetinin b-
lnmesini savunan bir lkeyi istiyordu.
Bosna' da ve bu iki lkenin en militan milliyetilerini
ve fede-
rasyonun kesinkes grdklerinde, nce da
Bosna-Hersek'te "otonom blgeler" kendininkilere "topluluk"
ok byk bir tehlike ieriyordu: Bu du-
rum, ve devlet kurma isteklerine destek
hem de her iki lkenin bu devletlerin zamanda Bosna Hersek'in byk
bir blmn kontrolleri syledikleri bir anda.
nceki dnemde, ve zamanda da ki-
min Bosna-Hersek'in hangi belirlemek iin gizli

Milletierin (BM) mdahalesiyle daha da The
Volatile Powder Keg: Balkan Security After the Co/d War'da James B. Steinberg, 1991 Ey-
ll'nde Almanya ve Ulusal ile YHO sa-
mdahale etmek iin BM' nin gc gndeme getir-
diklerini syler. Perez de Cuellar, Cyrus BM'nin zel temsilcisi ola-
rak 8 Ekim' de eski Yugoslavya'ya gnderdi. Vance hemen YHO ve Ulusal Muha-
bir iin Ama zamanda Belg-
rad, Knin ve Zagreb ile, BM gc askerleri
tirme konusunda Milosevi, ve Tudjman byle bir gcn
gelmesini desteklerken, lideriMilan Babi'in
bu neriye
Vance, Slovenya ve niyetini ilan
15 ok nce, prensipte gc askerlerinin
ol-
daki olurdu; Bosna-Hersek' te-
ki o nk ne ne de bundan bir
Bosna-Hersek'in blgelerini dahil
etme nk bir olan Bosna-Her-
470
CoGiTo, '96
Yugoslavya: Byk
sek'e YHO'nun stn kuvvetlerine gelecekti.
a hala anayasal ki, bu da eline bir
gerekesi vermeyecekti. Almanya
vi Mslma,nlar kendi ilan etme zerlerin-
de hissetmeyeceklerdi.
ve Slovenya tm federal kurumlardan ekilince, Milosevi'in
resmen hala Yugoslavya olarak lkede egemen oldu. Ve kabul edil-
buna Bosna-Hersek ve Mslman halk da dahil gereken
soru, sadece ama zamanda korkun bir kan d-
klmesine yol aacak self determinasyon ilkesinde stelemenin olup
Yoksa, bu politika vadede bir bu durumda, g-
rnse bile, zaman (Lahey srdrmek daha iyi olur-
du?
Bu noktada bir nc seenek, Bosna-Hersek' i BM almak da dahil
olmak zere, byk lekli bir BM mdahalesi olabilirdi. Bunu iin gerekli sa-
asker, sivil 100.000 ile 300.000
Bosna-Hersek'in bir cumhuriyet olarak anayasal statsn donduracak ve gelecekte ya-
herhangi bir politik dzenlernede Mslman koruyacak, kaynakla-
olan byle bir g, vaktinde insani ve uygulanabilir bir zm
olabilirdi. Kan dklmesini engellemek iin son hem eski Yugoslav-
ya' daki hem de gelen ogu gzlemci desteklenen grlmedik
bu operasyon Bush, Major ve Gvenlik Konseyinden
destek
IV
Bosna' daki lkelerin "hasar kontrol" oldu.
olarak, ahlaki ynden Bosnadaki cinayetlere son
verilmesi krizin
ve ortadan engellemek Avrupa b-
Yugoslavya krizi zaten olduka yara ve
Milletiere ve NATO'ya korkuluyordu. Bu yersiz
ortaya Son olarak, gney Balkaniara izin verilmemesi ge-

glerin bir birlik ve risk alma isteksizlikleri
ilk iki hedefe engelledi. ncsne ne hal.. Byk
her trl belirtisi Bosna'daki ordu suisti-
mal edildi ve edilecekti.
Bosna ilk 1992 Ocak ve 1993 ok daha iyi
ve kuvvetleri Bosna'
blgesi dahil, byk blmn ettiler. 1993 Bosna ordusu
yeniden ve hkmetle uyumlu ciddi bir askeri strateji zellikle de
pek olmayan 1993 kmesiyle
la Mslmanlar topyekun Mslmanlar kendi
ekmedike, bir topu bulun-
ABD'de kendi ne denli destek gren Mslman li-
derler bu tr provoke etmek iin Bosnadaki da
Ruslar NATO'yu, kesinlikle hava sal-
CoGiTo, '96
471
Misha Glenny
(byle bir durum Gorazde' de neredeyse iin
General Rathko Mladic ve Dr. Karadzic hemen NATO'yu bir hava iin
Saraybosna ve Pale'deki liderler, Bosna'daki Was-
hington ve tepkilerini ynlendirmeye taraf da pek

"Contact Grubu", yani Amerika, Fransa, Almanya ve Rusya dur-
durmak iin bir karara kesinlikle devam edecektir. Herhangi bir fikir
ne denli zor David Rieff Slaughterhouse: Bosnia and
the Failure of the West'te Yazar, iten
yapar:
Bosna destekleyen ve yok yol aan
ve bir yazsam, korka-
kendi tutumum beni ok Daha nceki bir
Bosna ncesi gibi bir huyu olmayan insan
syleyerek kendime iltifat ederdim."
geri kalan iki yz Rieff'in fkesinin ne denli derin gster-
mektedir. Onun hedefi, nedeniyle ok
lkeler ve BM' dir. Clinton ynetiminin Bosna sert bulunurken,
Bosna hkmetine o kadar ok destek sz halde ve bu szler tutu-
gibi srdrrken, bu szlerin neden hi
Bu, ilk kez takiben, 1993 Cyrus Vance ve
David O plana gre,
lkelerinin blgelerini denetimleri kabul etmek zorun-
planda byk
istemesi durumunda, ABD'nin kendisini sylediler, o da reddetti.
Bu plandan olduka memnun olan Mslmanlada itti-
sona erdirmesine ve Mostar'daki Mslman sivilleri bombalamaya
na neden oldu.
Rieff, hem Cyrus Vance hem de Davit Owen'a olumlu bir tutum da-
ha sonra o kadar bir blnme sy-
lemektedir. net, gzel ifade ve
tm taraflarVance ve bir zm olarak niteledikleri
kabul etseydi, lke hala srdryor olurdu. Hi de ideal bir de-
zel olarak ama yine de adildi. Ancak, Bosna h-
kmeti hala bir Amerikan mdahalesi
da, mdahale niyetleri halde, Vance-Owen saklanarak Bos-
na yenilgisini grnmn yaratmak Bosna-
devletleri ve ilkeleri iin lmeye Clinton ynetimi de,
1992 seimleri George Bush'u
iin szlerden ya da etnik su orta-
gibi grnmektense, iine ne kadar girdiklerinin kesinlikle bilin-
mesini istemeden, lmelerine izin vermeyi
Rieff'in her ok, Bosna'da korumak iin eken Ms-
korumada boyun BM' nin
operasyonu UNPROFOR'u (Rieff, BM Mlteciler
Yksek ve Ha gibi rgtlere yneltmemeye zen gster-
mektedir). Rieff bu tr BM Gvenlik Konseyinin
472
'96
Yugoslavya: Byk
kriziere mdahale ve temel sorular gndeme getirmektedir.
ok daha moral bozucu olan ise izleyen her gzlemci buna
yiyecek ve askerleri tehdit blgelere gibi temel g-
revlerin yerine getirilmesinde gnlerce, hatta haftalarca gecikmelere yol aan kronik b-
rokratik feltir.
Ancak Rieff, ABD'nin, AT'nin ya da BM'nin kurtarmak iin
mdahale edebilecekleri yolunda tezler ileri srmemektedir.
Bosna-Hersek' e bir
ve bunun bir i yolundaki olarak niteler.
Mslmanlara korkun cinayetierin ahlaki
ama siyasal yazar. Ancak, sadece
bir mezalimi kabul edebilmek iin Bosna-Hersek'in eskiden istik-
bir lke syleyebilmesi gerekir ki, yle Bosna-Hersek, dipolama-
ya da politik yoksun topluluklar aceleyle ortaya
szleri yazarken Rieff de bunu kabullenmeye
"Clinton ynetimi mdahale umudunu yitirmeden 1994 kadar bek-
ledi. bu durum Washington'un ve de,
beri iten (ki sonradan
akla ok gelmektedir), o zaman Clinton ve
ellerine General Mladic'in kan kadar kan
Rieff ok Ancak biraz daha ileri gitmek gerekir. Oradaki krizin zlmesi-
ni bile ve Bosna-Hersek' i
kesinlikle sorumsuz bir olarak lanet-
ancak Avrupa ve Almanya ucuz
Orada iki ana halk Bosna-Hersek'in bir lke olarak varol-
izin verme niyetinde bildirdikleri iin, Bosna-Hersek'in
ta biimde srdrme ok Nfusun %SO' sini
ve silah sahip iin, ve
syledikleri (Bosna Hersek'in yok ciddiye
Bosna hkmetinin bir mdahale politik ve ahlaki bile olsa,
yok edilmesinde hibir zaman drst edilme-
ve benimsenen politikalarda ifte stan-
dard yolundaki temellere
Bosna sonra ancak Bosna hkmetinin byk bir
blmnden vazgemesi, ya da sona erdirebilirdi.
yle bir kabul ettikleri iin geen Mart'ta, Mos-
halla gibi Clinton ynetiminin
her iki da etmesiyle Washington
sonra durdular. Bosna hkmeti bu imzalamakla
kabul ediyordu; bunun da da ldrmeye son ver-
diler. (Bu, ile bir askeri ittifakaneden olacak, Bosna h-
kmetine uygulanan silah ambargosunu kesinlikle gereken bir
seenekti.)
Washington iin Clinton yneti-
mi Ancak garantisi nk
da dahil olmak zere bu gibi,
destekleyen lkeler uygulama iradesini "Contact Grubu" nun
'96
473
Misha Glenny
1995'in ilk Bosna durdurulursa (bu konuda ol-
Avrupa, ABD ve Rusya nmzdeki byk bir kuvvetle
yapmak zorunda ve Bosna ancak, kuzey Bal-
kanlarda dn vermez merkeziyetilik ve paralanma tehlikesini ortadan iin
yeni politik dzenlemeler olursa bir zme ilerleyebilir.
"Contact Grubu"nun Bosna-Hersek'in iki paraya ngrmekte-
dir. Bir tanesi, Washington ortaya ve srekli tehlikesi
daki Federasyonudur. Bu blge Bosna %51'inden
Bosna federasyonu ve anayasal hala belirsiz olan federasyo-
nu %49'unundan Yeni federasyon hareket eden
ve bu yaz kabul ettiler; ise reddetti. Con-
tact Grubu bu hem federasyona hem de kabul ettirebilmek iin zor-
lu bulunmakta. sylemek ok zor. Sorun
plandaki blgeyi, Go-
razde, Srebrenica ve denetimleri almak istiyorlar; kuzeydeki Brcko evre-
sindeki ana lojistik koridorun istiyorlar; ikiye blmek isti-
yorlar. Bosna hkmeti bunun kabul edilemez sylyor ama federasyondaki
kabul etmesi iin Bosna hkmetini
Bu arada, hkmetinin, UNPROFOR'un (Ocak 1991'den
beri orada sresini nmzdeki 31 Mart'tan itibaren ka-
kuzey Balkanlarda nnde byk bir engel
Vance mltecilerin Milletierin gzetimi
da Krajina'ya dnmesini ngren maddelerin yerine getirilmemesine fkelenmekte hak-
Yine de, grmeye ve etkili olmaya devam eden Amerikan ve
Alman diplomatlar, hkmetinin Bu
karar, Ocak Zagreb ve Knin'deki yetkililerin sonunda bir eko-
nomik Zagreb'in elin-
deki blgeden geen, karayolu ve Adriyatik'ten Orta Avrupa'ya giden petrol boru

ABD ve Alman hkmetleri ile AT ve Milletler,
UNPROFOR'u dan vazgemesi iin bu-
lundular. Birbirlerine Krajina ile evreleyen
bir BM gcnn bu defa tm Yugoslav ordusunu da tm gcyle ii-
ne eken, Krajina blgesini elde tmek iin bir bir yol
ileri srmekteler. Gerekten de, ve Krajina son zaman-
larda silah kuvvetiere bugne kadar gl-
gede korkun bir iinde grlmektedir.
bu yana, Krajina ve
ihlal etmeleri bir biimde Bu karar, Bosna' da,
Bihac blgesinde bir zamanda
sona yeni bir Krajina Bosna hk-
met kuvvetlerini Bihac'tan atmak ve destek kurmak
asi Mslman lider Pikret Abdic'i destekliyorlar.
Balkan ok nemli bir dnm
glerin, kurulan saatli iin 31 Mart'a ka-
dar var. Bugne kadar, konuyla ilgili diplomatlar hi bu kadar istekle davran-
bir sre iin, Amerika, AT ve Rusya bir politika izlemeleri gerek-
474
CociTo, '96
Yugoslavya: Byk
konusunda gibi bile grndler. 1992 Slobodan Mi-
losevi'in ve Bosna-Hersek'i halinde, BM'nin
tan ve Montenegro'ya nerdiler.
Ancak, Rus Andrei Kozyrev'in ziyare-
tiyle bu strateji suya Milosevi'i bu lkeleri ikna Kozyrev,
iin nce syleyen
Milosevi'i destekledi. Hem Ruslar hem de anda
sz konusu
olan felaketten tek yolu, hem Zagreb'i hem de Krajina
liderlerini BM gc iin kabul et-
meye ikna etmektir. Krajina "makyajda kabul edeceklerini syle-
diler. Bunun Krajina' da BM askerlerinin kk bir indi-
rime gitmek ve grevin ise, BM' ye verilen denetim yetki-
sinde sadece temel bir Krajina zerindeki ka-
bul edilmesini bir sylediler.
Zagreb ve Knin' deki BM yetkilileri, 31 Mart kadar bir
namaisa, Krajina'daki Blgesi (Separation Zone) verilen blgede UNPRO-
FOR askerleri ve bin kilometre ve
anda VNIFOR'un denetimi bulunan tm stratejik ede-
ceklerinden korkmaktalar. ve Bosna'da byk lekli byk lekli

Zagreb, Belgrad ve Knin bugnlerde sylentiler le Milo-
sevi ve tm krizi bilinli olarak ve ok gemeden
layacak sihirli formllerini sylemekte. ise, UNPROFOR'un
izin takdirde, Avrupa dllendi-
sylemekte.
UNPROFOR'un geri ekilmesi ile ilgili krizin sona ermesi durumunda bile, Bosna
hkmeti sona erecek
Makedonya polisi ile Arnavut gstericiler ciddi
bir bir Arnavut ld. Bu, Makedonya'daki politik durumun
ve Yugoslavya'daki yepyeni bir grnm
Yugoslav cumhuriyetleri kendilerini bir soktular ve
glerin etkili bir biimde mdahale edecekleri her konuda, birinciVance
destekleme iin neler anlamada
derecede oldular. anda, ok daha byk bir felaketi nlemek iin ellerinde
son bir
ingilizceden ev.: Harnit
CociTo, '96
475
LEIBNIZ VE LEVINAS'TA
SoNsuzLuK

iinde ortamda var ve bunlar d-
yoluyla kendisine ve evresine anlam ykler. Bu anlam, dile
gelen kavramlarda ve
grnmleri bu
da gz nne serer. Bu nedenle, "kavram" olarak sorgulamaya,
yeniden daima bir zamana ve
gre anlamlar ve yklenmektedir. Bu yklenme, kav-
yol amaktan ok,
yol oranda "sonsuzluk" da, zerinde
ve kimi zaman kavramlardan biridir.
Sonsuzluk ynelirken, tarihinde ilk olarak ne
Anaksimandros'a geemeyiz. Anaksimandros'un, btn
evrenin temel olarak aperion, anlam sonsuzlukla
Bu tarihten sonsuzluk ele
bu kavrarnda ierilen yetkinlik zellikle Yeni
gnmz da yeniden Bu
ise, sonsuzluk Leibniz'in ve gz nne
biimiyle, yani yetkinlik ve bir lde ele
Sonsuzluk, iinde Duyup hissettiklerimiz,
her bu kavram yetersiz Az ok sezinledi-
ama tam olarak ele geirip, herkesin ortak
'96
Leibniz ve Levinas'ta Sonsuzluk
bu kavram, en biimde matematikte Bu nedenle, sonsuz-
dayanarak ve onu, matematik
bir rn olarak yrtmeye, tekrarlamalara, soyutlamalara
dayanan bir
sonsuzun matematik iinde sz konusu
her yresinde kendini bildirirler. sonsuzlu-
matematik sahip vurgulayan Leibniz'in her di-
zisi sonu olmayan bir srer, bu bitimsizlik iinde her sonsuzca
lir ve olan da sonsuzdur; ama, sonsuzluk,
ra ya da ynelik bir belirlemeye, matematik dayanmaz. Le-
ibniz' deki sonsuz idesi, matematik da iine alan, keskin
tesinde, nitelike ierir. Her bir bir btn olarak Leib-
niz, btnn paralardan oysa , mutlak paralara da-
ve bu yzden bir btn olarak syler:
rum ki Bay Locke'un da gibi sonsuz olan ne bir uzay ne bir zaman ne
de bir ne denli byk bir uzay, zaman ya da olsa da, sonu ol-
mayan bir biimde daima ondan daha ve bylece esas sonsuz
paralardan bir btnn iinde hi bulunmaz. Gene de telerde yerlerde
bulunur, yani ve mutlak iinde bulunur. Mutlak, kendisinin
ortaya (cornpose) etkiler. Demek ki pozitif sonsuz, mutlak olan-
dan bir bu anlamda sonsuzun pozitif bir id esi sylenebilir ve
bu ide sonlunun idesinden nce gelmektedir. bir sonsuzu
kendi sz etmeksizin, geometricilerin ve zellikle de Bay
bize seriebus injinitis'ler Seriebus infinitis,
bulunan birok -sonsuzca
bir ifade eder.
Sonsuzluk ele geirilmezlikle bir trl sonuna vanlamayan bu sa-
dizilerinin, tam da ifadesi sylenebilir; yine de, yukarda belirtil-
gibi Leibniz iin, sonsuzluk bu dizileri nk anla-
ele Leibniz'e gre olumsuzluk Oysa ele geirilemez-
lik, var olan bir bir trl
Leibniz, matematikteki Skolastiklerin sz gibi "synkategorema-
tik" sonsuzluk "Synkategorematik" olan, tek herhangi bir
anlama sahip ancak bir anlam Hem sonsuz
olup hem de bir gereksinim duymaksa, ierir; matematik
sonu olmayacak kurulabilir, bununla birlikte
yan "sonu olmayan" "sonsuz" u
Sonu olmayan ile sonsuz olan birbirlerinden ne ynde Latince kkenli
dillerde kadar Trkede de ilkine genellikle olumsuzluk ikincisine de olumluluk
yklenmekte: "sonu olmayan bir bir kurmak, bir aba gstermek" ki-
gsterir, oysa "sonsuz"
"sonu olmayan bir biimde birini sevmek"le ''birini sonsuzca sevmek"
anlarnca belirgin bir bulunur. aresizlik, ikincisindeyse aresizli-
var. "Sonu olmayan", zamanda olmayan" da gele-
bilir; bylece sonu olmayanda, beklenen bir hedef yokken, sonsuz olan
bir ama olarak
1 G.W. Leibniz, "Oeuvres Philosophiques de Leibniz", Paul Janet, 1900, -Paris- Felix Alcan, Cilt 1. Riflexions sur l'Essai de
/'En tendemeni de M. Locke,( s. 5).
CociTo, '96
477

Sonsuzluk yalmzca matematik sonucunda ortaya
kan bir kavram olarak de, iinde kendisini gsteren, her kendi
iinde ve da bir olarak belirleyen
nrlerden ikisi olan Leibniz ve Levinas, sonsuzu, nemli bir olarak
ele Sonsuzluk Levinas'a gre teki,
Leibniz' e gre de Ancak, hem Leibniz'in hem de y-
daha iyi anlayabilmek iin, sonsuzluktaki izen ve btn
sinin temeli olarak belirleyen Descartes'a da ynelmekteyarar var.
Descartes kendi yani kendi z ortaya
nk ona gre, insan temel belirlenimidir;
olan insamn ve btn insanlarda ortak olarak bulunur.
en nemli temsilcisi olarak Descartes, sonsuzun ta-
yer alanlarla hi ne srer. nk,
daki her belli izgiler, ereveler iine zaman
da Bylece Descartes, sonsuz idesinin, bu idenin dile getirdi-
yani sonsuz olan zihnimize sonucuna
Bylece sonsuz biz insanlara, kendi zmz kadar yine de onun
bizden btnyle da belirtir.
bu onun, var olan her sahip
Sonsuzu iimizde onu kavrayabiliriz ama sonsu-
zu bizler iin nk ve
rin grmekteyiz; btn bu grmeler bize hi unutturmaz.
Var ne sren ve sonsuzu bulan biri ola-
rak insandan tmyle elbette
ama gene de o, insanla sonsuzluk ya da insanla yahut insanla mkemmellik
na, hp bedenle ruh gibi keskin bir ikincilere daima nce-
lik sonsuzu var olma ve bilme olarak "nk ken-
dimde, onunla eksikliklerini yol aan benimkin-
den ok daha yetkin bir idesine sahip ve arzu etti-
yani bende ve tam yetkin bilebilir-
dim"2
Sonsuzluk, soyutlama gcnn u biri oldu-
buradaki tede fark ettirmeye de yol aar. D-
dizgelerinde nemli bir yer veren Leibniz ve Levinas;
ister ister teki olana bu kendi kendi-
sini ve dnyadaki daha iyiye gitmesi iin mutlaka
gereken, zerine gereken temel dayanak Leib-
niz'e gre edenler, bilincine varamaz; Levinas'a gre de,
kendinden gremeyenler, tekine evirme drrusn iinde duy-
mayanlar, hesaba kahnayanlar, olur.
benzer noktalardan biri de "sonsuz" olarak
ya da "teki "nin, bir insandan ya da kendisinden tmyle
da ya da kendi iinde, kendi znde
ki, Leibniz'in sisteminde her monad, bilincinde olsun ya da olma-
kendi evrendeki tm an-
da her bir kendi beninde teki ile iiedir. Bu durumun varanlar,
kendilerincieki ve bu anda kavrarlar.
2 R. Descartes, Mt!taphysiques, Paris, P.U.F., 1993,3. (s.69).
'96
Leibniz ve Levinas' ta Sonsuzluk
yeni ya da yeni engeller nmze dikilir ve ara-
maya Genel olarak yok engellerin bulunma-
yakalayabilmektir.
isteyip de sonluyu ya da olum-
suzlayarak, syleyenlere, yine Descartes olmak zere
ler Bunun,- yetersiz ve bir yol
nk olumsuzlama, ancak bir bulunabilir,
kendinden nce sz konusu olan bir olumsuzudur; ancak onunla ve
ondan sonra sz edilebilir. Bu da iinde eksiklik Bu Levinas'ta
le buluyoruz: "Yetkin ve sonsuz idesi yetkin olumsuz-
indirgenmez. Olumsuzlama elvermez. kendiminkinden
sonsuzca uzak bir gereklikle olan belirtmektedir, yle ki ne bu
ne de ortadan
Levinas, sonsuzla kurulan bu ncelikle, bulunan tekilerin
yznde belirtiyor. Ona gre, kendini
bir yzdr. "Bendeki teki idesini teki'nin kendini bi-
imini, yz diye tekinin idesine sahip olmak, onun bilgi sa-
hibi olmak gelir; yz, btn ama onun
iinde, btn bu bilgilerin tesinde bulunan, yani grnmlerde temellenen bilgi
yoluyla bir yan Bu da yzn, kendini yani ifadesidir.
ilk bu ifadenin kendisidir. Sylem iinde tekine
nin burada elde idenin hep ifadeyi, konuk etmektir. Demek ki
bu, tekinden, Benin tesinde ve tam sonsuz idesini
edinmek gelir."S Ben ve teki ilginin dile belirten Le-
vians, bu ikisi de syleme syler. Dil, toplumun ortakla-
szcklere ve bunlar sylem, szck-
lerin Sylem insanlar hibir szck
da anlam Levinas' a gre, kendisini
tekinin yz, dursa bile bulunana hep syler.
ve tekinin ya da metafizik temelde kendini sylem olarak gste-
rir. Bu sylem iinde, "ben"in -tek ve kendinde (autochtone) tikel var
kendi (ipseit) bulunan olan, kendi kendisinin
kar."6 tekinin yz ben, kendinden olan ve kendisine d-
bir yz yze fark eder; bu farketme-
siyle de kendi Yz, btnyle tekil bir anlam ierir. Her yz, ait
Bir sahip birok
hatta gnmzdeki bilimsel birikim ve teknolojiyle gzlerine, kalbi-
ne sahip olabilir; ama hi kimse bir yzne sahip olamaz.
bu nedenle de yz denetime zerinde egemenlik kurulamayacak bir
nk herhangi bir denetleyebilmemiz iin ncelikle kavrayabilmek iin
de Levinas'a gre, onun kendi Kav-
oranda da kendi bu iinde
sahipieniriz. Oysa yzler, genellernelere
(totalite) bir sahip
3 E. Levinas, Totalitti et Infini-Essai sur l'extbiorite, Martin us Nijhoff. 1968 -La Haye, 3. (s.12).
4 A.g.e., (s21).
5 A.g.e., (s22).
6 A.g.e., (s.9).
1
'96
479

dan geer. Bu nedenle, teki bilgilerimizin erevesine y-
zn ifadesindeki bu sonsuz idesinin de tam ifadesidir. nk, sonsuz
aksine, bilgisini bir
ifade eder.
yetkinlikle bir tutanlar iin sonsuza sonsuzu kavramak,
sonsuza hep istenilen bir Eksiklikleri gidermeye
doldurmak ve temel hedefidir. "Tam ifadesiyle, yet-
kinlik mesafeyi vurgular;
me ve zamanda bir ( passage ii la limite), yani
bir, tekine, mutlak olarak tekine Yetkin idesi, sonsuzun bir
idesidir."7 diyen Levinas zihinsel ve bedensel btn bun-
bir sylemektedir. Yine de bu btnyle
kendi iindeki Bu anlamda takipisi bildiren
Levinas, kendisinden btnyle olan bir kendi iinde
vurgulasa da, insan bu belirtir.
Kendi kendimizde, tekinin yznden bu ''ben" denilen
dnyaya yrhne yoluyla kendi iine
btnyle ben'e mal etmesini, benim'semesini ve ben'le
engeller. sonlu sonuta, bilgi sonuna getiremez;
ama bu durumuna gelmesini
Buna Sonsuz fikri (idee), bir olmayan (pensee) getirmek-
tedir. Ben sonsuz fikrinden yola ondaki bu fikrin ideatum'u, ya-
ni hedef onu edirnden sonsuzca daha byktr."s
var soyutlamalada sarmalarup ben'in iine
grnmemesi, silinmesi, onun bu soyutlamalar iinde eritilip
yok edilmesi geliyor, Levinas iin. Bu nedenle Levinas da ekliyor: "On-
toloji olarak kendini ortaya koyan, var olanla olmakta (etant) anlamak ya da
yakalamak, tutmak, kavramak (saisir) iin onu (neut-
raliser) Demek ki ontoloji, haliyle teki ile de teki'nin
olana indirgenmesidir ... Birbirlerinden zaten olan (thematisation)
ya da (conceptualisation) teki ile yapma onun edil-
mesi ya da sahiplenilmesidir ... Sahiplenme, teki'nin benimkihaline gelerek ola-
na kusursuz biimidir."9 Bylece, Levinas'a gre, anlarnca bizden bt-
nyle olan, bizim iin mutlak teki olan sonsuzu, yoluyla kavramaya ynel-
onu kendi kendimizle iin
oluruz.
bizim yer alan bir bulunma, arzu-
gerekli mutlak teki olarak sonsuz da,
bizim bir trl bir yer ama, hi ortadan kalkmayan
bu mesafe, sonsuzla engel olamaz. Bu kendisine, meta-
fizik veren Levinas, kendi felsefesini de (exteriorite) bir felsefe ola-
rak bu ifadesini daha iyi anlayabilmek onun nemli
biri olan "metafizik arzu"
Levinas'ta "metafizik arzu" ile dile getirilen, ynelik arzudur. Bu arzu,
bizden mutlak biimde ve olana duyulan iten ve bir trl gi-
7 A.g.e. (s.l).
B E.Levinas, "Etik ve Sonsuz: Yz", ev.: Ahmet Soysal., Cogito, Y.K.Y. Bahar'95, (s.302
9 E. Levinas, Totalile et Infini-Essai sur l'extiriorite, (s.16-17).
CociTo, '96
Leibniz ve Levinas' ta Sonsuzluk
derilmez; nk dayurulan her istek, maddi bir gereksinimin
tek tek maddelere duyulan ihtiyatan bir
Levinas, sonsuz olana duyulan arzunun, insanda asla doldurulamaycak bir
luk ve ister bilgi birikimiyle ister maddi olsun, her doldurma
bu belirtir. Sonsuzla olan bilgiye dayanma-
belirtirken, olarak Descartes'tan da
belirtir: ''Descartes'da Sonsuz fikri teorik bir fikir olarak bir bir bilgi
olarak. Bense, Sonsuz ile bir bilgi bir arzu Arzu
ile ihtiya Arzu'nun doyurulmaz olgusuyla betimlemeye
hemen bulunan, bir de-
de mutlak biimde yer alan, temizde bulunan bir
onun, gereksinimlerimizi giderebilecek bir ara hedefledi-
bir ama da Levinas elde etme yer alan
duyulan arzunun hibir sylerken, bunu, arzu-
muzun nesnenin Levinas'a gre grnemeyen, var
ama iinde tam olarak dile
bir biimde durmayan, ve
kendi bir arzulayan lml,
Arzulanan da grnmez olansa, arzu ... Doyumsuz arzu, tam da teki'nin
ve
Asla bile bile arzu etmeyi srdrmek Levinas iin srd-
bir aba tersine, iindeyken sonsuza evirmek ve onu
gerekli bir hedef olarak kendi nne koymak, insan bir Bu
hedefin kendini ve anlama tutan bir
sahiptir. ynelen bir olarak belirleyen Levinas
diyor:" ... var sahiplenilmesini de ona duyulan ifade etmek-
tedir. Var olana olarak metafizik hakikatin Levinas iin, var
olana duyulan var yani, onun bireysel zelliklerini g-
etmek zorunda olan kavramlar ve gerektirir.
Bu nedenle de, ontolojinin yani, ncesine,
Etik, ancak "teki"lerden sz edilen bir ortamda tekileri, birer zne olarak-
bir yeri daima ikinci planda ve buna
olarak ''ben" in, kendi daima bilgiyi ve bilginin yapabi-
lirlik gcn hedeflemek, ncelik Levinas'a gre insan, bir
onun bu
iin her yolu deneyebilir; ortadan
grmezden gelir. esas olarak sonsuzluk,
tekinin olan fark etmemize yol aar. Bu fark bir-
likte, ben olan, tekinin stne Bir sorumlu olmak;
onun sahiplenmek ve onun zerinde hkm kurmak onun
ben olandan
Leibniz' e gelince, o, iindeki en kk bir paraya dahi ya-
her yerde kendini ne srerek, iinde yer da
sonsuzun iinde birer sonsuz olarak Ancak, oran-
la, matematikteki sonsuzluk gibi eksik bir sonsuzluktur.
10 E. Levinas, Etik ve Sonsuz: Yiiz, (s.302).
ll E. Levinas, Totalite et (s.4).
12 A.g.e. (s.279).
'g6

Leibniz bu bir de belirtir: olduka kolay ki btnlkler
olarak ele hibir hibir izgi ya da hibir nicelik sonsuz ...
sonsuz her ncesinde bulunan ve hi de paralann toplan-
olan ... Sahici sonsuz, bir mutlak
bir sonlu Gereklik var o-
lanlar, maddenin "mutlak"
iinde yer alan ve iinde bulunan Bu iinde ay-
sahip yoluyla sabitleyebilmek, ve ger-
bilgisini edinebilmektir.
dolu olan bu bilinebilecek ve egemen olunabilecek
sonu bulgulamak insan iin zor zor bu bi
ele geirmek, yani olmakta ve olacak olan her eksiksizce bilgisine sahip
olup, her zerinde tam egemenlik iin olan bu gcn
yani kendinde Leibniz;
yen, yola kendi dnemindeki birok r gibi, bu g-
cn sonsuzca yetkin olan yani sylyor. Burada, yine Des-
mutlak yetkin idesi yani sonsuz idesi iin szler bir rnek
turabilir: bir nedeni bana stelik
bu nedenin her trden ve buradan da onun bana
bu idedir."14 Metafizik zerine
kez mutlak yetkin olarak izen Leibniz, ne anla-
ma zerinde fazlaca oysa sz konusu titizce belirlen-
mesi bir getiriyor: ne iyi bil-
mek gerekir ve size yeteri derecede gvenilir bir belirhne: en son dereceye uygun
gelmeyen biimler ya da yetkinlik ya da
gibi. nk btn en (ya da btn
rin en gibi ama en byk bilim ya da mutlak g, hi de
bu nedenden, g ve bilim yetkinliklerdir ve
ait engelleri hi yoktur."15
Leibniz'e gre g ve bilme, insana de ancak ait yetkinli-
ya da ifadesi olabiliyor. Sonsuzluk
gre sonsuz gcn de glerin, bilmenin de tek tek bilgilerin gerekir.
insanlarsa, bilgi ve eylemlerini ancak iinde ve hepsi
birbirinden konumlarda yer sahip bilgiler de
malar iinde olan tek tek bilgiler b.il-
diklerine bir kesinlik ve yapabildiklerine de bir
bilgice ve mutlak bir Da-
insanda bulan bir bilgi ise, ister istemez bilginin
ni, gelip ve yapabilme gcnn onaylamak zorun-
oysa Leibniz'in ve tr her zaman iin geerli,
ncesiz iinde bulunan ve sonsuzlukta yer alan bilgi dayana-
da bu zellikleri mutlak olanda, yani da
Sonsuzun genellemeler ya da toplamlada bir konusunda
Levinas'la Leibniz, aksine, yrtmeyle sonsu-
zun bir idesine ne srer. Belli takipisi olan
13 G.W. Leibniz, Nouveaux Essais sur rEntendement Humain, (s. 120).
14 R Descartes, Meditations Metaphysiques, (s.141).
15 G.W. Leibniz, Discours de 1929 -Paris, Libraire Philosophique, ). Vrin, (s. 25-26).
'g6
Leibniz ve Levinas'ta Sonsuzluk
Leibniz da, sonsuz idesi; insan zihninin iine
ve bu nedenle de ancak yoluyla tam olarak kavranabilir; yine de sonsuzluk
onu konu etmesi, ona anlam yklerneye ya-
ni bir bilin getirmeye ancak uzay zaman iindeki srecinde
. .Ama bir kez sonra, bu idenin d.uyularla
ve belirlemelerinden ie-
asla tam olarak dile getirilemese de belli insau :>:ihninin
aan bir etmekte Leibniz. Bu nE:d:>nle sonsuz ide-
sinin temelde, zamandan olan, ncesiz evrensel ve zorunlu hakikatle-
re belirtir: " ... sonsuzun benzerlikten ya da nedwden kay-
ve kkeni evrensel ve zorunlu- hakikatierin kkeniyle
Leibniz'in sisteminde, ncesiz ve olarak idelerin
kurulan hakikatierin bir da hakikatleri"dir. Bunlar, ile-
rinde gvenilirdir; ancak, onlara daya-
narak Sonsuz idesi de,
biridir. Var olan her iinde ve sonsuzluktan pay
Leibniz, bilgisinde ve yapabilirlik gcnde temel-
lendirirken, temsilcisi olarak
lir.
Btn bu sonsuzluk zerine ve sylenecek olan
bunca sz, boyunca bir engeli da di-
le getiriyor Bu engel, sonsuza gitmek isterken, bedeniyle
belli bir uzay ve zamana kalma kaynaklanan
dir. Bu zme sonlu kavramlar zmlerneye
nk insan, iinde
kavrama, yeteneklerinin itkisiyle merak eden, yani soru so-
ran bir Bu nedenle de iinde tesine gerek za-
manda elde edemediklerini, te zamanlarda aramak yani zorlamak ve bunun
ister. Sonsuzluk, iinde bulunan
engelleri geride fark etmesiyle biimlerren
bir Sonsuz ve bir yandan aresiz
bir yandan da bu alt etmeye yarayacak zgr alanlar aar.
Bu anlamda yklenen yetkinlik, iindeki umudu da
Bu umut Leibniz'in iyimser sistemi iinde kendini gzler nne serer. "Ola-
bilir en yetkini"nde bu
iin yeterlidir. ilerleyen her in-
san, btn en st dereceden ama-
ortada nk, gereklik
yetkin ve daima en iyiyi amalayan
Levinas'a gelince, o, iin yolu izleme-
nin yeterli belirtir. var bilgi Bilmek de,
egemen nemli bir var zmleile-
bilir ve birer nesne olarak ele kend.i istekleri
da Leibniz'in de gibi, insan istenci, bilgisi gibi
bu olup bitenler, her. zaman olumlu so-
nulara yol amaz. Kimi zaman ldrmelere,
16 G.W. Leibniz, Essais sur l'Entendement ll. Kitap, 17. Blm, (s.121).
'96

ra da neden olur. kendisi de byle sonulan somut biimde biri.
teki insanlara hangi boyutlara
Dnya iinde bilgili insan olmaya
ahlak bilginin vurgula-
Bu nedenle ilk felsefe olarak var bilinmesinde temelle-
nen ontolojiyi bir yznde
"ben"in ele
Bu gvence
Levinas, bir yzyle her bu yzn
kavrayabilecek Onun umudu
da, bu inanta
SoNsuzLuK
Philah?te: En nemli kavramlardan biri de sonlu ve sonsuz kavra-
ve bunlar kipleri olarak ele
Theophile: Uygun bir bir sonsuzluk
yani daima daha Ama olduk-
a kolay ki btnlkler olarak ele hibir hibir izgi ya da
hibir nicelik sonsuz Okullar kategorematik bir sonsuzu de, kendi sz-
ckleriyle, synkategorematik bir sonsuzu bunu sylemek ya
da bunu sonsuz her ncesinde bulunan
ve hi de olan
Ph: Sonsuz idemizi ilk temelde bunu onun sresine ya
da anda her yerde (ubiquite) oranla ve daha mecaz an-
lamda da onun gc, ve daha znitelikleri
Th: Daha mecaz olarak de daha az nk znitelikler
kendi byklklerini gz nnde
Ph: Zihnin, sonluya ve sonsuza, ve srenin (modification)
olarak
Th: Bunun sonlu ve sonsuz
ve her yerde sz konusudur. Ve sahici sonsuz, bir d-
mutlak aksine, bir sonlu
Ph: Kendi uzay idesini yeni eklemelerle sonu olmayan bir yayma gc zi-
hinde daima sonsuz uzay idesini de buradan ekip
Th: Bunun, nedenin hep grmekten
eklemek iyi olur. Dz bir izgi ve onu ilkinin iki olacak
ki ilkine benzeyen ikincisi, yine ncekilere benzeyen ncy ortaya
koymak iin ikiye katlanabilir; ve neden hep ortada dur-
durmak asla bylece izgi sonsuzca yle ki sonsuzun de-
benzerlikten ya da nedenden ileri gelir ve kkeni de evrensel ve zo-
runlu hakikatlerinkiyle Bu da, bu idenin
kendimizde ve deneyiminden ileri gsterir;
ne ne de duyulada zorunlu hakikatler gibi. Mutlak
idesi idesi gibi isel olarak bizdedir. Bu mutlaklar, znite-
liklerinden bir ve bundan daha az olmamak da idelerin kay-
G.W. Leibniz, "Oeuvres Philosophiques de Leibniz", Paul Janet, 1900, -Paris- Felix Alcan, Cilt I. Essais sur /'Entendement
11. Kitap, 17. Blm, (s. 120-122). John Locke'un; 1neophile, G.W. Leibniz'in dile getirir.)
'g6
Leibniz ve Levinas'ta Sonsuzluk
ve da ilkesi sylenebilir. Ama, sonsuz bir
paralardan sonsuz bir btnlk olarak isteyenler
ya Byle bir yoktur. Bu ieren bir ve bu sonsuz btn-
lkler ile olan sonsuz kk btnlkler cebirdeki imajiner kkler
gibi geometrinin yer
Ph: paralar de bir byklk En parlak
beyaz bendeki en yetkin ideye ya da daha az (nk edimsel olarak
en parlak sahip daha fazla bir
beyaz ekleyemem), bir idesini bu benim idemi hibir
bu nedenle idelerine dereceler verilir.
Th: Bu yrtmenin gcn pek iyi nk hibir edimsel ola-
rak kavranandan daha parlak bir edinmeye engel olmaz.
sonsuzca esas nedeni onun zgn bir nitelik
duyular onun bir bilgi verir ve onun seik bir bil-
giye sahip grlecektir ki bu bilgi, ve grme
Ama zgn nitelikler ya da seike bilinebilir olanlar sz konusu
kimi zaman, yerde ya da zamanda gibi kaplam ya da
(extension ou diffusion) ya da dilerseniz okulun partes extra partes
olarak yerde ama zamanda sz konusu
ilem ya da dereeelerin yerde de sonsuza gitmenin yolu grlr.
Ph: Sonsuz bir idesine sahip ve hibir de sonsuz bir
edimsel idesinin daha duyulur
Th: Ama bu, sonsuz idesine sahip olarnamaktan de bir son-
suzun btnlk ileri gelmektedir.
Ph: nedenle demek ki sonsuz bir srenin ya da ncesiz
zamanda da usuz pozitif idesine hi sahip
Th: yle ki her ikisininde pozitif idesine sahibiz ve bu ide sonsuz bir
btnlk olarak ncesiz
iinde, paralara ve da
engeli olmayan bir znitelik ya da bir mutlak olarak
bir ide Buradan da grlr ki sonsuz kkeni zorunlu
hakikatlerle kaynaktan
CoGiTo, '96

RicA EniYORUM
Michael Rosen
Walter Benjamin'in bir Soma Morgenstern bir muhabir birgn
Frankfurt'ta onunla Theodor Adorno'ya (o zamanki Teddie Wiesengrund) rastla-
adam, Benjamin'in byk biri olan Karl Kraus'a
olarak, Benjamin'in Kraus bir ryadan yola bir
Kraus diyor, bir odada byk bir oturuyor-
Btn sahne, perspektifi bulunmayan tek bir dzlemde yer Adorno,
resimlerinde gibi," diyerek araya Benjamin devam Ma-
stnde duran, ebatta bir tabanca ve insanlar gelip geiyor-
Kraus, her bireyle masaya sonra revelverden biri-
ni eline ve Adorno, "Herbirini bir revolverle!.." diye
Daha sonra, birbirlerinden Benjamin, Morgenstern' e, kendi
Adorno'nun da dikkat edip Mor-
genstern, "Ben ona daha nce diye cevap
"Hi de Benjamin. bile beni izliyor!" Adorno'nun
Benjamin'le asla
Benjamin'le ilk kendisinin on sekizinci
gndr (15 Temmuz 1910) ve o, daha sonra da seyahatlerinden birinde-
dir. Mektup Kaiser Friedrich Jimnazyumu'ndan dostu ve Benjamin'in kendi
kendini denemelerinin biri olan bir Herbert Bel-
more'dur. Bu ilk mektuplarda ortaya serilen bir izi, geriye, Benja-
'96
Rica Ediyorum
min'in bir unsura srdrlebilmektedir. ba-
iyi halli burjuva Alman Yahudileri'nin (Benjamin'in Berlin'in nemli mza-
yede birinin sahibiydi), byk kentlerin
belediye jimnazyumlanna gndermeleri Buna Benja-
min, byk kt i1n bir sre, yeniliki ilk rneklerin-
den biri olan, bir blgesinde kurulu Haus Haubinda'da
grmeye Orada, okulun biri olan Gustav Wyneken'in et-
kisi ve Berlin' e Wyneken'in de beraberinde ge-
herzaman ilk Wyneken ol-
ve herzaman ona diye bir mektubunda.
Wyneken'in endstri kltrnn ve
bir olarak, ile ve Edward Carpenter'inkilerden biri-
ni (Carpenter gibi Wyneker de bir tr Sokratvari erotizme ynelik
bir vurgulama Wyneken gurubunun gazetesinde "Ardor" takma
Ote yandan Wyneken'in teki unsurlan -li-
atfedilen ve nedene boyun nc Reich' da ok pis bir hal alan
genlik kltne bir gibi grnebilir. Ancak Benjamin'i eken herhalde
bu uygun yryen bir Vandervogel'e, miyop, sigara
tiryakisi, kitap kurdu Benjamin' den daha az benzeyen birini tasavvur etmek gtr.
Benjamin iin genlik hareketinin idealizmi, nce, metafizik ve dinsel
di: ve bireysel ruhun ve tmyle olan oto-
ritenin reddi. ..
1913 Carla Seligsohn'a (ki daha sonra Herbert Belmore ile evlenecektir) ya-
olan, konulu ok hararetli bir mektupta Wyneken'in
ok Benjamin, Wyneken grubunun arka yeni tr bireyi
daha az genel soruyu ele bir
biimde, evet, diye Ama zamanda, devam eder,
da bir anlam
"Sadece, ('hangi' idea olarak) kendisinin bir ki-
byle bir
Bir sadece topluluk iinde ve gerekte en inanan-
lardan bir topluluk iinde gerek anlamda Bu
yle bir ki kendi 'Ben'i, egemen idea'ya ayakla-
mr."
Mektup, en acil ve en derinden duyumsanan bile meta-
fizik yorumlar getiren gen Benjamin'in yntemi tipiktir.
zellikle Belmore'a mektuplarda zaman zaman ortaya kendi kendisiyle
alay etme olgusudur ki onu ekilmez bir ukala olmaktan
Wyneken'i ve izleyen kk dost evresi, Freiburg'daki
na sonra bile Benjamin'in merkezi olmaya devam Zihni
"zgr bir Wynekeniyan grup) ve (onlara ait)
salon" u ile gazeteyi evreleyen isel ok Bu arada, profesrlerin
otoriter z nemine ve onlara yaltaklanmak isteyenlerin kleleri yoksun-
da gizlemiyordu; Carla Seligsohn'a bir mektupta
(bu grotesk bir grnm sergilediklerine
Birinci Dnya Benjamin'in bu dnemini sona erdirdi. Kendisi
de, Wynekeniyan dostlan da bunu Genlik ve g-
ynelik bir
anlamda siyaset Benjamin ve derhal askere karar ver-
'96
Michael Rosen
de bunu, her iki taraftan da pekok gibi
sadece birarada olabilmek iin Ama sonra, 8 da yle bir olay mey-
dana geldi ki, bizzat Benjamin'in de teslim gibi, eski dnya parampara ol-
du. gen ozan Fritz Heinle ve Heinle'nin Rika Silgsohn
patlak vermesinden kendilerini .
Benjamin iin bir not ve cesetlerini salonu" nda bulan o
Bu andan itibaren Benjamin ya da bu biimde siyasi bir radikal haline gelecekti.
Askere ertelenince ilkin Mnih'te, sonra da Bem'de yeniden
Evlendi ve tek Stefan Benjamin dnyaya geldi. Kendi entellektel ve si-
yasi seyyah olan Gersham Scholem'i d-
nem budur. Ancak Scholem kendi zmn Yudaizm ve Siyonizm'de bulurken (1923
Filistin'e Benjamin -politik olsun dinsel olsun- kesin bir karar al-
maktan kamarak Scholem'e bir mektupta dile gi-
bi Komnist Parti'ye girse bile tutum "daima radikal olacak ama hibir za-
man kesin ve uyumlu (niemals konsequent)".
Byk enflasyon 1923'de, Adomo ile ilk Benjamin'in en nemli
Kendisine ait yeterli bir gelir halde
Stefan'a aileyi desteklemek zere
entellektel belirlemekte nemli bir rol oynayan
ve edebi muhabirlik olduka nemli bir figr haline Al-
man Romantik doktora tezinin byk
Alman Trajik Kkleri'ni, Goethe'nin Elective Affinities
zerine uzun denemesini ve dinsel-metafiziksel en karakteristik olanla-
Bu arada Adomo yirmi Frankfurt'ta
Hans Comelius bir profesrden felsefe dersi Benjamin, barak drama-
ya bir yetenek tezi olarak kabul edilmesini
mak iin Frankfurt'a (ancak tez geri ve Comelius da tezi geri evir-
me biriydi- Benjamin'in ilerde her dile
bir olgu).
Manfred ve Evelyn Jacobson olan Benjamin mek-
Benjamin'in edebi olarak byk oranda kendi mlki-
yetlerinde bulunan mektuplarla olan Adomo ve Scholem ilk kez
1966 Almanca Almanya'da piyasaya bu koleksi-
yon, derleme biimi ve zellikle de Adamo'nun bu konudaki rol bir
neden En sert bir biimde dile getirilen sulama (ve
sonu, Almanya' da, gerekten en sert bir biimde dile bir
mektuplarda zihnen entellektel dostlar angaje ama dosta
olarak sunulan derin siyasi ve Benjamin'in
de bizzat ancak, Sosyal Enstits'ne mali yzn-
den inkar etmeye belirtileri
yirmi fazla bir zaman getikten sonra bunun irkin bir su-
num" birok da tamamen tersidir. 1966
gerekten de doyurucu O zamanlar elde olan te-
sinde notlar da ve ele konular pek az arkaplan enformasyo-
nu vermektedir. editrler, Scholem'in blmnde gibi "btnyle
teknik ve mali meselelere, Benjamin'in ve halen
olan dair kamuoyuna etmeye yetkili yo-
atlama Bu halen olanlar
editrlerin kendileri de bulunmakta ve o "mali mesele-
CociTo, '96
Rica Ediyorum
ler" Benjamin'in 1930'lu iin nemli bu bas-
hi de
Ancak Chicago niversitesi kullanmaya budur. Bir
nottan Benjamin'in yeni
Henri Lonitz'in Adorno-Benjamin ku-
sursuz bir da ancak te yandan Suhrkamp Verlag, 1966
daha hatta bu
ne onay vermeye Bu zcdr ve insan bu Chicago'nun
azimle yola devam etme Gerekten bir ki-
tap, ama maalesef evirinin kendisi pek iyi Benjamin'in metafizikle
ve genellikle metaforlada yol alan evirmenin korku-
lacak lde g ama evirisi zorla-
birok kt da iermektedir. o ki Benjamin,
"felsefe tarihine" birden ok gnderme -Kant
asla (belki de ne ki) byle bir gre bir gnderme! As-
lma Almanca szck Geschichtsphilosophie' dir ki en kaba evirisi "tarihin felse-
fesi" olabilir.
Scholem-Adorno koleksiyonu, Benjamin ile Adorno entellektel
olgusunu gizlernemektedir ve Adorno-Benjamin
Almanca yeni bu her ikisine de ne lde da-
ha ok ortaya sermektedir. Bununla birlikte Adorno grmezden
basit ve gerek, Adorno'nun Benjamin'le bir entellektel
yirmi boyunca srdrmeyi Benjamin, Adorno'nun
kabullenmekte gnlszd belki ama, o zaten herhangi birinden, hatta Scholem' den bi-
le kabul etmeye mektuplar dillendi-
olan ineelikle bir nezaket ve cmertlikle mnase-
betsiz bir okun yapabileceklerinden ekinen bir ift benmerkezli oklu-
kirpinin koruyucu ritellerinden ibaret itibar ve muhab-
bet gerekti.
Mamafih meseleleri zellikle de Adorno'nun Benja-
min'le ne lde derinlere ol-
Benjamin'e Benjamin'i kendi iin uyaran birinin
Yine de bu trden birok durumda, Adorno'nun
Benjamin Adorno'nunkilerden dramatik bir biimde olan temel ncl-
lerinin bir olarak byk bir (Bu duru-
mu iin) bir rnek yeterli
Benjamin'in ge dnem estetik belki de en nemli 1936
kaleme "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction" deneme-
sinde nl bir Bir nesnenin "ne kadar olursa olsun
bir fenomenidir" diye Modern, toplumda
aurasal gitgide yerinden edilmekteydi.
Adorno bu zmlerneyi birok makul parlak -gzboya-
bir sahip bunun zgl olmayan bir biimde "kendisinden tesine
Alman biliniyordu: Hegel, gzel olan "Schein'in iinde ya-
diyordu. Hegel iin Schein, uygunsuz, bir medyumcia olana (onun de-
gibi bir Ancak bu
Marksist bir anlam verince Schein iinde belirlenen, ideal olan
ama materyal olan sosyal emek olurdu.
Bu, en Adorno'nun Benjamin'i ynlendirmeye yoldur ve 29
'96
Michael Rosen
bat 1940'da Benjamin'in Baudelaire stne yeniden gzden bir dene-
mesinden bir cmle bir mektupta tamamen bir
'"Bir grntnn onu, donatmak an-
gelir,' diye Bu, donatma ilgili daha eski
formlasyonlardan Bu benim, Wagner'de koyar-
sak insan temel bir belirtisi de-
midir? Aura, belki de, iindeki insan unsuru midir ve bu ne-
denle bu unutma formu, senin deneyim olarak mi?
-gerekten izi unutmamak idealizm'in spe-
destekiernekte olan deneyimsel grmek konusunda ok ileri
gitmeye hevesli."
Ama Benjarnin hibirini gibidir:
"Ama gerekten, insan unsuru' meselesi halinde,
ernekte sunulan gerekli olan ya da ta-
Emek de bir insan unsuru
gerekir. Bu konuda ben kendi ediyorum."
Yine de bu tr anlamalar, entellektel olsalar da, Adorno'yu
hedef alan ahlaki bir iin temel Her durumda da,
en -Adorno'nun Benjamin'in mali stnde bir
denetim uygulamaya iin istismar kesinlikle Benjarnin, kendi
savunmakta hibir tereddte Bu arada, btn Adar-
no'nun Benjamin iin gvenli bir maddi destek iin (kendisini) esirgemeden
-ve Enstit'den de Adorno'nun (daha sonra
Gretel Karplus, Benjamin'i kendi ve Wieseng-
bir aile dostu, Else Herzberger bir da ona para ver-
meye ikna grnmektedir. gereken, Adorno'nun Ben-
jamin' e Enstit' den para konusunda elinden geleni
ama oradaki etkisinin, kendisinin ya da itiraf ok da-
ha az olup
1940 nce korkulan bir-
sonra da bir gereklik Adorno'nun tonunda ye-
ise bir ykselme olur. Benjamin' e Devletler iin ya da bu bir vi-
ze almak aba gsterir; Santa Domigno ya da Havana iin bile
maz. gibi btn abalar Nihayet, Eyll
Benjamin ve mlteciler kamak isterler ve geri evrilirler.
O gece Benjamin kendisini ldrecek olan yksek dozajda morfini
mektup Adorno'ya ama Henri Lonitz onu tam ye-
rinde, Adorno-Benjarnin sonunu bir biimde
der:
olmayan bir durumda bu sonunu getirmekten arem yok.
kimsenin kim Fireneler'in kk bir kynde sona erecek.
Adorno'ya iletmenizi ve kendimi iinde durumu
ona izah etmenizi rica ediyorum. Benim, yazmak btn yazacak
kadar
ev.: Bahar cal Dzgren
490
CociTo, '96
KANT'IN DiN FELSEFESiNDE
ORTAK AHLAK SisTEMi VE
KiLiSE KA VRAMI
Sinanzbek
KT RADiKAL KT
Kant, Die Religion innerhalb der Grenzen der bloflen Vernunft ("Salt
risinde Din") eserinin nc blmn, temel olarak iyi ilkenin kt ilkeye
zaferinin sorusuna bu ele alma aba-
nce, yine insanda kt ak-
tarmak verimli olacak: Kant, ktlklere gml
daha eski, tarih kadar eski bir vurgulayarak Buna
zaman dnya zerine retme yine iyi ile
cennetsi mutlu toplumlardan sz edilegelmektedir.
Ancak bu betimlemeler Kant'a gre gereklikte derhal bir rya gibi silinip gider.
Kant, filozoflar kt olandan iyi olana
saptar. Sylenen, iyi olana yol
cak bir (Anlage) insan var Kant, iyi ve kt
olan ynelmek ve ele ve
bir moral olarak yine bu tecrbeden
yor belirtir.
"nk btn tarihi bu Bu yakla-
'96
491
Sinan zbek
Seneca'dan Rousseau'ya kadar moralistlerin, iinde bir temelin
hesaba iimizdeki iyi nvesini bir abayla
iin, salt iyiniyetten kaynaklanan bir
bedence olma durumu,
"Onun bunun gibi, ruhca ve iyi
benimsenmesine esas olamaz."2
kendisi, iimizdeki iyiye olan bu ahlaksal ve ge-
iin bizi zorluyor, ynlendiriyor Kant, szlerini aktara-
rak devam eder: olan ktlklerden hasta oluyoruz, ama
kendimizi istesek, o bize olur.
(Sanabilibus aegrotamus malis nosque in rectum genitos natura, si sanari velimus, adiuvat.)"
Kant, "insamn tecrbelerine dayanarak, yine iyi ya da kt olarak nitelen-
dirilmesinde acaba bir sz konusu mi, tr ne iyi ne de ktdr;
ifade edilirse, insan tr hem iyi ve hem de ktdr denemez mi?" soru-
suyla devam ediyor. kt olarak nitelendirilmesi, onun kt denilen (yasalarla
ediroleri kt kendi
iine izin veren
yasaya olan en kendisi iin tecrbeler
lir. Bunu bilinli olarak saptayabilir. bir eylemi sergileyen kt oldu-
gvenilir biimde tecrbeyle temellendirilemez.
"Bir kt olarak iin: Bir tek yahut bilinli kt edim-
lerina priori olarak, temelde yatan kt maksimle zorunludur ve bu mak-
simin genel olarak znenin iinde bulunan ahlaksal kt maksimle
zorunludur ki, bu temelin kendisi yine bir maksimdir."3
temelini zgrlk olarak grmek
gelmernek durmundaysa, ahlaksal iyi ve kt nitelikleri iine girer.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta znel bir nedeni iinde
znel nedeni, insan Ama bir
kullanmak, nesnel moral yasamn belirlenimi olur. duyu
eylemleri nceler. bu znel nede-
nin, nerede sorusu nemli Ama bu znel neden, srekli olarak zgrl-
sonucu nk byle anda, ya da
kt ahlak iinde serbest seimine insanda iyi ve
kt olan ahlaksal bir anlam
"Ktnn temelleri, belirlenen nesnenin zgr seiminde i-
gdlerde aksine bir kural iindedir ki, bunu zgr seim, kendinde kendi zgr-
kullanmak iin Ktnn temelleri sadece bir maksirnde olabilir.
Bu maksimlerden tesi; bu kt maksimterin kabul edilip de olan iyi
nedenleri nelerdir, sormak zorunda
liz."4
Bu znel temel, sonu olarak bir maksim de, bir igd
nedenlerle suncuna
ya ktdr ya da iyidir, gereken kendinde iyi ve
kt marksimleri bu temel ka-
1
lmmanuel Die Religion der Grenzen der blojJen Vernuft. Felix Meiner Verlag, Hamburg 1990,9. (s. 18)
2 A.g.e., (s.18).
3 A.g.e., (s.19).
4 A.g.e., (s.19).
492
CociTo, '96
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
rakterde, iyi veya kt olabilmesinde, sulu yahut sorumlu olan ter-
sine, kendisidir.
Yukanda ele temel olarak, insan ya iyi ya da kt ol-
zerine Ama olan, iyi
yahut kt belki de her iki birden Ama ahlak
hem edimler hem de insan karakteri ahlaksal bir orta yoldan, iki
yin olma durumundan elden uzak nk bylesine
bir ift btn maksimlerin ile tehlikeye sokar.
Sadece ahlak gcyle ve bunu kendisi iin bir maksim
lan, ahlaka iyidir. ahlaka biraz iyi, biraz da kt olamaz. nk bir her-
hangi bir alanda iyi o bireyin ahlak maksim
ortaya yleyse bu insan, bir alanda kt olabilir mi? devin yeri-
ne getirilmesi demek olan ahlak tek ve geneldir. Bir maksirnin kabul edilmesinde
ilk znel neden bir tek olabilir, bu da genel olarak
ilgilidir. Maksirnin kendisi ise serbest bir seimle kabul edilmelidir. Aksi takdirde kural,
maksim olarak ele ve znel yahut temel neden hale gelir. Bir maksi-
min verisi olan zgr ynelimin sonucudur.
I) KT ZAFERi VE BiR TANRISAL
DNYADA
Kant' a gre, ahlakca olan her bir bireyin, iyi ilkenin
sunda, kt ilkenin kurtulmak ynnde anlam in-
su (Sndengesetz) kurtulmak iin kullanma-
ve adil bir biimde iin aba gstermesi en
dir. kt ilkenin hibir zaman noktalanmaz, bu srp
gider. insan, koruyabilmek, kt ilkenin klesi olmamak iin
bu durumuna srekli olarak Bu gereklilik, Hans Michael Ba-
umgartner'in de gibi, bir Ortak Etik Sisteminin (ethisches gemeines Wesen) kurul-
kendisini gsterir. Kant, bylesine tehlikeli bir mr srmesinin suu-
nu, yine kendinde grr. kt ilkeye mcadele etmek iin g topla-
Kant, bu belirlemelerin "ama sorusunun vurgular.
kendine bu tehlikeleri getiren ve kendini bu tehlikelerin iinde tutan neden-
leri, grrse, yine bu tehlikelerin kendi ham aksine
insanlardan ikna olur."S
Bu iyi ilkenin bnyesinde iyiye olan
olur. olan iyi ye ynelmekse, bir onurdur. Byle bir ynelimle
gereksinmeleri ruhca dengeli ve dingindir. Ama insanlar
hkmetme harislik ktye ynelmenin, nn
sanlar, birbirlerinin ahlaksal olana ynelmelerini isel yeteneklerini
olarak bozup rtyorlar ve birbirlerini kt lar.
Varolan ve sreklice salt ahlaksal olarak bir topluma
mak iin, ktnn engellenmesi ve iyinin edilmesini amalayan bir ynelimden
yol yoksa, szkonusu toplumda ktye glerle mcadele verilme-
lidir. Bylesine bir birlik ktye birok yapabilecek olan bi-
rey, tekrardan ktnn girebilir.
ilkenin erki -insanlar onu etkileyebiliyorsa- ve an-
s Kant, A.g.e., (s.99).
CociTo, '96
493
Sinan zbek
cak erdem egemen bir toplumun ve
mmkndr. Btn kapsayacak bu toplumun
yine grevi
bu yolla iyi ilkenin, kt ilkeye zaferi umulabilir. Bu, yasa
yasa koyucu bir ve her bireyde bulunur. bir idenin ynlendi-
salt erdem bir etik sivil [Ethisch- brgerliche] (hukuksal
sivilin olarak) [rechtlich-brgerlichen] toplum yahut Ortak Etik Sistemi (ethisches
gemeines Wesen) diye
"Bu, politik olarak bir [gemeines W esen] iinde ve hatta bu politik
gelerinden
Kant, Ortak Etik Sisteminin iinde al-
izer.
II) DNYA BiR TANRISAL
FELSEFi TASARIMI
Albert Schweitzer, din felsefesi zerine doktora
demektedir: biimiyle din felsefesinin tm tek bir soruya y-
Bir ahlak olarak ahlaki z ve
olarak dnyada mmkndr."B Kant'a gre bir sivil hukuk durumu; toplum-
sal hukuk (zorunlu yasa) iinde oranda, srdrd-
Bir etik sivil toplum ise zorlama salt er-
dem bir araya geldikleri toplumun
"Birinciye [rechtlich-brgerlicher Zustand] hukuksal durum (ama bu nedenle
her zaman olmayan) gibi; sonuncusundan [ethisch brgerlicher
Zustand] ahlaksal durum edilir."9
Bylesine bir Ortak Etik Sistemi iinde btn etik
lar ve burada kalma sahiptirler. Bir devletin kendi Ortak Etik Siste-
mine girmek iin bir durumdur. nk bu bir
toplum, kendi iinde Her ortak siyasi
sistem (politische gemeine W esen), da ruhunu erdem (Tugendgesetz)
arzu edebilir. Ama bu arzunun iin
devreye kab,ul edilemez. "nk insan olan
iini okuyamaz."10 Bir yasakoyucu, ahlak olan yo-
luyla etkili isterse, bununla szkonusu yasakoyucu, sadece ahlaki tam ter-
sini olmakla kendi gvenilmez bir hale getirir ve yine ken-
di sonunu
"Sonuncunun yasa yapma yetkisi ortak siyaset sisteminin
ahlaka ortak bir birlik veya bu cinsin
durumunda tamamen
Ne var ki bir Ortak Etik Sistemi kamu dayanmak ve bundan bir
iermek zgr olarak bylesine bir isteyenler
politik iktidar zorlanarak kendi istekleriyle bir kabul etme-
6 Kant, A.g.e., (sJOO).
7 Kant, A.g.e., (s.101)
8 Albert Schweitzer, Die Religionsphilosopie George Olms Verlag/ Hidesheim-New York 1974.
9 Kant, A.g.e., (s.102).
10 Kant, A.g.e., (s. 102).
ll Kant, A.g.e., (s.102).
494
'96
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
lidirler. Ancak herhangi bir bu istenilenlerin, devletin va-
olarak yk:mllklerle hibir
ki erdem btn bir insan soyu iin geerliyse,
bunun gibi Ortak Etik Sistemi da bir fikir olarak, btn ve
bu her trl politikadan Kant, buradan bir sonucun daha
belirtir: Belirli amalar ekseninde bir araya insan Ortak Etik Sis-
temi olarak Ama bu toplumlar yine de zel kendi ilerin-
deki bir btn olarak mutlak ahlak varmaya ynlen-
dirirler. duran bu toplumlar, sz konusu ahlak ve
bir toplumla ele ahlak durumun trleri ko-

III) RTAK ETiK YESi
ETiK DoGAL DuRUMDAN
Kant'a gre, ki durum Hobbes'un gibi, herkesin herkese
bir durum ise (status hominium naturalis est bellum omnium in omnes)
bunun gibi, etik durumu (ethische Naturzustandt) ktlkler iinde sregel-
mekte olan bir mcadala durumudur. ilerinde varolan, iyiye
limin olarak bu tek tek bireylerin iyi ye ynelmek iste-
meleri de ortak bir ilkenin bir hal bu
ktnn aletleri gibidir. Kendi ihtilaflar yznden iyinin, ortak
ama birbirlerini tehlikeye srkler ve kendilerine ha-
kim olamazlar. ki
durumu, ile ve herkesin herkese
durumu, sivil durumuna gemesi iin, iinden gereken bir
durum ise, bunun gibi, etik durum da erdem ilkesinin bir mcadele ve
durumudur. en bu durumdan iin aba verme-
lidir.
Burada kendine zg bir ykmllk gzlenmektedir. Bu ykmllk, in-
sana aksine insan trnn kendisine olan
dr. Her tr ortak amaca fikri iinde nesneldir. Ama en
yksek ahlaki iyi, tek tek bireylerin ynlendirilmesiyle ve ahlaki
la Aksine btnn iyi ye iin bir sistem, ahlak
ne sahip ynelimini gerektirir. etik durumu, Ortak Etik Siste-
mi'ne varmak iin terk etmek
"Biz ahlak gereksiniminin takip edip onun bizi nereye g-
grmeliyiz."12
IV) RTAK ETiK SiSTEMi KAVRAM!,
ETiK YASALAR ALTINDA TANRI HALK! KAVRAMlDIR
Ortak Etik Sisteminin gerekiyorsa, her birey, kamu bildiriminin
emri girmelidir. Buyruk olarak btn yasalar, bir toplum bildirimi olarak
Kurulmakta olan ortak toplum, bir hukuk sistemi olacaksa, bu
kitlenin kendisi yasakoyucu (Gesetzgeber) nk yasa ifadesi ilkeden
yola
12 Kant, A.g.e., (s. 105).
CoGiTo, '96
495
Sinan zbek
"Herkesin yine herkesin genel geer yasalar erevesinde birlikte var
olma
Bu yolla ortak iradeye bir yasal Ama ortak toplum bir etik sistemi
olacaksa, yukarda gibi, kendisi yine kendisi iin yasakoyucu olamaz.
nk byle bir ortak sistemde btn yasalar, edirolerin etik etmek du-
Ortak hukuk sisteminde ise, edirolerin yasaya
edilir, etik olma aranmaz. Kant, bu durumda Ortak Etik Sistemi'nde
bir gcn kamu izer.
Ama bunun gibi, ahlak da salt bu en yksek ilkeden
bir yoruma nk byle etik yasalar etik ol-
maktan ve ykmllkleri, zgr erdem aksine zorlamayla
hukuk ykmllkleri olur. Sadece Ortak Etik Sistemi iinde gerek ykmllkler, ah-
lak emirleri olarak Yine bu emirler, her bireyin ve her bireyin
kendi eyleminin grebilmesi iin yrekten gelmelidir.
"yleyse bu, bir ahlak yneticisi olarak Byle bir Ortak
Etik Sisteminin, sadece emirlerin bir halk, yani olarak
ve de erdem takip edilmesi olarak mmkndr."14
Bu uygun yasalarla da Ama temel olarak byle
bir sonucunda, etik edirolerin sz konusu gerekir.
Bu ise yukarda gibi, Ortak Etik Sistemine Ortak Hukuk Sistemi'ne
zg bir durumdur. Ortak Etik Sistemi'nde insanlar, ama rahipler olarak insanlar, emir-
leri olarak Ancak byle bir kt ilkenin yaratabile-
her nnde engel
Bylesine Ortak Etik Sistemi, olma-
insanlar ne denli olurlarsa olsunlar, bu sistemi
Hans Michael Baumgartner, bu noktada yoluyla Ortak
Etik Sistemi belirlemeo:;ini, olarak vurgula-

V) TANRI HALKI FiKRi, BiR KiLisE FoRMU
BiR DEGiLDiR
Kant, Ortak Etik Sistemi fikrine engel zellikler ta-
belirterek, bu aktarmaya Bu fikri kusursuz gerek-
nnde insan engelleyici bir rol
"Byle bir tamamen dz bir odunun beklenebi-
lir?"JS
Etik bir insan eseri olarak yine
tirmesi beklenen bir fikir Bunun ancak beklenebilir. Ama
bunu sylemek yine bu fikir iin aba sarfetmesinin
gelmez. Aksine insan, her kendisinin gibi Bu
da insan, yksek ona iin uma-
bilir. Yasakoyucu, sadece ve sadece etiksel dnya hkmdan olan Bu belirle-
nimKant din gndeme Bu noktada
13 Kant, A.g.e., (s.106).
14 Kant, A.g.e., (s.107).
15 Kant, A.g.e., (s. 108).
'96
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
Hans Michael Baumgartner, "Ortak Etik Sistemi kurabilmek iin, kamuya mal
edilmek zorunda olan bir din gereklidir"16
Bu Ortak Etik Sistemi, moral yasa syleminin
bir kilisedir.* Ama bu kilise, deneyimlerin nesnesi olmayan grnmez (unsich-
bar) bir kilisedir. Grnr olan, bir btne iin btn ideallerin ortak
gerek Toplum kamu dzenlemesi un-
srece, insanlar toplumunun yneticisi (nefsin rehberi,
hoca), grnmez yneticinin emri ve kilisenin hizmeteisi olarak kendini g-
rr. Politik sistemler de bunun gibidir; grnen ynetici kendini devletin hizmeti-
si olarak ve bu kendisinin zerinde hibir insan
yapar. Gerek, grnr kilise, insan oranda,
dnya zerindeki Kant, gerek kilisenin gerekleri ve zelliklerini
drt toplar:
a) Genellik Tesadfi ilkesel birlik. Bu ilke-
sel, temel gerekli ve genel bir kilise iinde
Yani mezheplerin bir birlik.
b) Nitelik: Sz konusu topluluk, ahlak gdlerinden hibir
bir birlikteliktir.
c) zgrlk ilkesi zgr bir devlette hem yelerin, ken-
di ve hem de olarak kilisenin devletle olan
d) Kiplik Kilisenin ama sadece zaman ve ko-
idari olgusu. Bu
iin kesin ilke, kilise bir a priori olarak grlmelidir.
Bylece kilise olarak Ortak Etik Sistemi ilkelerinde, salt bir devletinin temsil-
cisi olarak, benzer politik anayasalarla Bu sistem ne papa ile patriklerin
ne ve ruhani nderlerin aris-
tokratik ne de demokratiktir. Bu sistem, grnmez ahlak ynlendirimi
bir aile olarak
VI) HER KiLiSENiNYAPILANMAsr, KuTSAL KiTAPLA
KiLiSE
ADLANDIRILABiLECEK BiR TARiHSEL

dini inan (Religionsglaube), genel bir kilise nk
dini inan bir (Vemunftglaube). Yine bu inan, her ikna
bir yetenektedir. Bunun ierisinde, sadece olgularla temellendirilebilen
tarihsel bir inan etkisini
"Salt inanca, hak daha fazla verilmesinin, yani onun te-
melleri zerinde bir kilise sulusu, tek insan

Kant, duyu tesi ilgili bilgilerinde yetersizliklerinin bilincinde olan insanla-
bu inanlara belirtir. Ama insanlar insan-
lardan iyi gstergesi ahlaka iyi biiminin, sadece ve sadece
16 Hans Michael Baumgartner. Das "E thische Wesen": die Kirche in Kants Religionsschrift, "Kant ber Religion"dan. Verlag
W.Kohlhammer. Stuttgart-Berlin-Kln. 1992, (s. 160).
* Burada Kant, otantik kilise insanlar toplumu olarak
17 Kant, A.g.e., (s.111).
'96
497
Sinan zbek
bu abadan ibaret ikna olmakta direnirler. Bizim ykmllklerimiz, ya
olan herhangi bir grevden (Dienst) olarak Burada nemli olan:
eylemin ahlaka ok, en edilgen itaat
la takdirini Ama insanlar, insanlara ve kendilerine
olan ykmllklerini yerine getirerek, zamanda da yeri-
ne olurlar.
eyledikleri ve eylemedikleri her bunlar srekli
olarak hizmetindedirler. sadece bu hizmetinde olu-
ama hibir hizmetinde kavramakta
glk ekiyorlar.
her byk efendisi;
(ki bu efendinin iin gereklidir) ve insan ne kadar
olursa olsun bu tr iindir ki; grev bir emir oldu-
oranda) aksine bir sorunu olarak ele ve bylece salt ah-
laki din yerine ibadede din
ona her trl yerine getirmemiz gereken bir ya-
sakoyucu olarak ve btn dinler bu zerinde
den, yine dinin belirlenmesinde, dine uygun edimlerde, Tannya itaat can nok-
Ama yasakoyucu irade, ya salt uygun (Statutarisch) ya
da salt ahlak hkmeder. Salt ahlaksal olandan her bir
insan kendi dinini temellendiren iradeyi belirleyebilir. nk
bu bilincinden ve gerektirdiklerinden
Sz konusu bu erk, gerektirmelerine, btn bir dnyada mmkn olan ve ahlaka
son amaca denk etkileri verebilir. Kant demektedir:
"Salt ahlak irade bizim salt ahlaki bir dini
neden olur."19
Kant, salt ahlaki olandan de, uygun yasalardan hareket edilir ve bizim
de boyun eymemizin merkezine din koyulursa, din bilgisinin kendimizin salt
sadece vahiyle (Ojfenbarung) vurgular. Bu vahiy, insan-
lar gelenek veya dinin iin, yine insanlara
gizli ya da olabilir. Yine bu, salt tarihsel bir inan olur.
Kendi grevlendiren ama aksine vahiy irade olarak sapta-
nabilen tzkseli dzenlemed yasalardan yola ahlak bildi-
rimi (Gesetzgebung) iradesinin en temelde
ca btn gerek dinlerin olmazsa olmaz zamanda bu ahlak bil-
dirimi, kendi kendini de. Bundan da tzkseli dzenlemed
olan yasa, sadece ve sadece kendini destekleme ve olabilir.
kendisinin sorusuna genelgeer bir
vermek isteniyorsa; yasa bildirimi iradesinin salt ahlak ynnn syle-
nebilir. nk vahiye tzkseli dzenlemed olan, sadece ve
her insana ya da olmakla ve
Kant'a gre btn bunlardan gereken: diye yaka-
iradesini yerine getirenierin Reiner Wimmer bu
lamda belirlemeyi kendi iradesinin izlenmesi hibir
ve sevilmek istemiyor ve onun bu iradesi, ahlaka yasa-

18 Kant, A.g.e., (s.112).
19 Kant, A.g.e., (s. 112).
20 Reiner Wimmer; Kants kritische Religionsphilosophie, W alter de Gruyter. Berlin-New York, 1990, (s.173).
'96
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
Ama biz kendimizi sadece insanlar olarak zamanda bir devletin
olarak grrsek ve bir kilisenin denetiminde iin kendimizi
bylesine bir ykml bir cemaati olan kilisede Tan-
sorusu, salt zamanda tzk-
sel/ dzenlemeci olanla da gibi grnyor. Yukarda da gibi
tzksel olan, bize vahiy yasa bildirimidir (ki bu, tarihsel inan-
Salt olan ve tzksel olan inanlar, din inano (Religionsglaube) ve kilise inano
[sofuluk] (Kirchenglaube) birbirinin Din belirleyen
sadece olan ykmllklerin, ahlak zihniyeti (Gesinnung)
olarak grlmesidir. Oysa ortak zihniyete sahip olarak kilise, bir ka-
mu bir deneyime dayanan kuramsal biime gereksinim duyar. Gereksi-
nim duyulan bu biim, ve Demek ki kilise iinde tzksel
yasalar olmadan, ykmllklerinkabul edilmesi sz konusu
Ama Kant, bu biimin belirlenmesinin, yasakoyucunun bir grevi olarak
grlmemesi ekler. iradesi, bizim byle bir ortak sistemin idesini
geirmemizdir. Bir kilisenin ve biimi iin ve t-
zksel olarak grlmesini gerektiren bir neden yoktur. Kilisenin biiminde dzenleme-
ler yapmak yoluyla ve hatta kilise tzklerinde otoritenin belirlenmesi
kitlelere boyunduruk vurmak iin, iin Tan-
ve uygun olarak Bunun -kilise byk
oranda ahlak diniyle dzeninin belki de
kuruntudur. Bu noktadaReiner Wimmer'in bir vurgusunu aktarmak olacak gibi
grnmektedir: Reiner Wimmer, ele tzksel yasayla, ahlaki bir-
birinin tamamen olan kavramlar olarak dikkat ek-
mekte ve eklemektedir: "Tzksel olan gerekten zerinde
bilirse, vahiy zamanda (ahlaki)
Kant, bir kilisenin grevinin, yoksa insanlar
dan stlenilmesi kilisenin ibadet (cultus) dinine olan
gstergesi belirtir. nk bylesi bir din, kurallara
Bunun arka da Ahlaki dinin tm uyan en
iyi biiminin zerinde, yoluyla saptanamayan, aksine vahiye gereksinim du-
yan bir yasa bildirimin
Yine Kant'a gre, kilise sofuluk, Ortak Etik Sistemine uygun bir hale
gelmesini isteyen, salt din nne gemektedir. kamu
olan salt din inanorun lehine, uygun kilise vazgeilemiyor ol-
kabul edilmesi gerekir ki, kilise ayak-
ta tek biimli ve kilise iinde bulunan vahiye gele-
nekten ok kutsal kitap (Schrijt) yoluyla Bu kendisi, ve
gelecek iin kendi iinde nesnesi olmak Bu, ibadet
ykmllklerinin bilincinde ynlendirir.
Bir kutsal Kitap, zellikle bunu okumayan ve az da olsa buradan btn bir din kav-
en byk her trl iti-
yerle bir eden iktidar ifadesi, "Burada [kutsal kitapta] Bu ne-
denden bir kutsal kitapta, inan yerlerin da zaten
vecizelerdir (Sprche). Kant devam
Reiner Wimmer; Kants kritische Religionsphilosophie. W alter de Gruyter. Berlin-New York, 1990, (s.168).
CociTo, '96
499
Sinan zbek
"Byle bir metnin bu nedeniyle, tabir yerindeyse,
Tarih; hibir en devlet devrimlerinde
dahi imha ama bunun aksine gelenekler ve ortak tecrbeler zerinde te-
bir devletin kmesiyle birlikte yok belgeler."22
Bununla birlikte eline geen byle bir kitap, inan olan kurallar
salt ahlaki din de iinde byk bir
Kant, btn bunlardan sonra vahiy aktararak de-
vam eder. Sadece bir tane gerek din ama ok gstermektedir.
Bu ok olan ve da olan kiliseler bir gerek dinde bir-
gibi dinlerden (Yahudi, Mslman,
yan, vs.) sylemektense, bu sylemek
Kant'a gre daha yerinde olan bir Ama gerek bir din de
inan byk topluluklara ynelik dile getirilmemelidir.
Kant, devam etmektedir:
sarsan ve kana bulayan szde din da, kilise
bir Ezilenler de dinine ak-
sine kilise itaat etmenin dert yanarlar."23
Bir boyut herhangi bir kilisenin kendini,' zere bir
din gibi ve yine kiliselerin kendi kilise
diye derin nefretierin yol stelik kilise-
ler bunu, herkes onaylanabilecek zel bir vahiy zerinde
olup Bu Kant, ortodoks
iki kategoriye ele Bunlar despot (ki bu ortadoksluktur) ve li-
beral
VII) KiLiSE EN YKSEK YORUMU
LARAK SALT DiN
Kant' a gre; tarihsel bir inan olarak genel ve ikna edici bir argman getirmeyen
vahiy yani gereksinimlerinden en yksek
ve herhangi bir tecrbenin duygula-
ra herhangi bir kilise yine bir kilisenin iin kullanmak, sonu
olarak kiliselerin en nemli olan genelgeerlilik vaz-
geilmesine neden olur. Byle bir empirik inanla, (bu empirik inan olarak
elimize bir ahlak temelini iin elimizde olan vahiyin bir
yorumu gereklidir. Bu yorum, salt dininin genelgeer pratik bir
anlam bulmak iindir. nk kilise teorik btn insan ykmllkleri-
nin buyruk (ki bu buyruklar her dinintemel olarak yerine ge-
tirilmesine hizmet etmiyorsa, bizi ahlaki olarak ilgilendirmez.
Vahiyden hareket edilerek bu yorum, zaman zorlama eseri ola-
rak grlebilir ve hatta zorlamayla ortaya olabilir. Yine de vahiy; kutsal kitap
bu yorumu hem kt iin kendinde hibir
harfi harfine yorumlara; hem de kendi itici gcne ters harfi harfine
metinlere
Kant, btn ve olumlu halk inan temel ie-
riklerini, genelgeer inan uyumlu bir hale getirebilmek iin ok byk a-
22 A.g.e., (s.116).
23 A.g.e., (s.118).
500
CoGiTo, 'g6
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
balar vurgular. Grek ve daha sonraki ahlak masa-
de buna uygun ekler. Yine Kant'a gre, benzeri
bir tarzda Yahudilik ile belirli bir oranda zorlamaya dayanan yorumlar-
dan Mslmanlar da btn iinde cennet
temeline, manevi bir anlam
Kant, bunun kesintisiz olarak halk inanona ters yerine getirilebilmesi-
nin nedenini Halk ok nce gelen, insan ah-
lak dinine olan Buradan, ilk ham ibadetlere gelenekler ve szde vahiy-
ler olmakla birlikte, bulunan ve duyutesine ait olan kaynaklan-
Kant, sz konusu bu uygun olmamakla
vurgular. Bunun nedeni: Halk sembollerine veya kutsal kitaplara
ileri srlmek istenmesi aksine bu gi-
bi ve eser sahiplerinin (Verfasser) byle

"nk bu kutsal veya ieriklerinin nihai ama-
daha iyi insanlar Tarihsel olan ise nemsiz ve her trl yoruma
Tarih 'kendinde ldr' yani bizim iin ahlaki olabilecek hibir iinde

Kutsal kitap (Schrijt) vahiy olarak onun en yksek ls olur:
gelen her iyiye ynelmek vb. iin
ve sonuncusu, yani ahlaki her dininin gerek belirler.
Bylece bu ahlaki dininin btn metin en yksek ilkesini de
iinde Bu din, "bizi her bizi
ilkeli edirolere yneltir ve o, kutsal (Schrift) iinde tarihsel inan-
ca her tmyle salt ahlaksal ve itici gleriyle temellendi-
rir. Bu salt ahlaksal inan, kendi her kilise iinde gerek
din unsurunu belirler.
"Kutsal her trl yorumu, bu arama ilkesinden yola ye
bu ilkeden oranda ebedi bulabilir."25
Kant, kutsal kitap (Schriftausleger), olmak
yeni bir kesimin dile getirir. Bunlar, kutsal metinleri iyi olan ule-
ma grubunu (Schriftgelehrte). Kant, btn insanlan bir kilisede
en uygun yolu ve en tek ara olarak kutsal metnin
kilise vurgular. Bu kilise halk olarak
gz edilemez. nk halka hibir salt temelli bir norm olmaya
grnmez ve vahiy ve onunla birlikte onun tarihsel ona-
insan ve bilgisi, ilk
eserinin gcn grmeye yeterli insan, hem ierik, hem de
zellikleriyle yetinmek
Kant, btn kutsal olan kilisenin, (din
nk bir din genel olabilmek iin her zaman salt temellendirilmek
korumak iin, olarak kutsal metinlere ve
zerinde belirtir (Schriftgelerhrsamkeit). Yine Kant'a gre bu
abada, sadece belgeleyici olmak yetmez, kutsal da Bu da
derin bir bilgiyi gerektirir. nk kutsal aktarmalardan okuyan bir cahil,
24
Kant, A.g.e., (s.122).
25 Ka nt, A.g.e., (s.122).
'96
501
Sinan zbek
emin olamaz. Bu nedenden tr temel dile egemen olan yo-
rumcu, zamanda tarihsel bilgi ve de bilmelidir ki, geleneklerden
ve (halk kilise iin gereken ve ortak sistem n-
n aan elde edebilsin. Kant,
dini ve metne kutsal bir belgenin gerek yetkili ve ko-
demektedir.
Kant' a gre devlet, ve sa-
hip btn kilise sistemini yneten eksik
grevini yerine
Kant, kutsal yukarda iki kesime
bir ncsn ekler. Bu grup, akla ve bilgiye sadece iten gelen bir duyguya sa-
hip Bu duygu, kutsal gerek ve kklerin
kavramak iin gereklidir.
Kant, btn kilise salt dini ya da
tan (Schriftgelehrsamkeit) yorumu vurgular. Bunlardan salt din, kendi
otantiktir ve btn dnya iin geerlidir. yani metne ise doktri-
Metne bir kilise erevesi iinde, belirli bir yine belirli
bir sre iinde bir sisteme iindir.
Ama kilise sadece salt olarak ve insan do-
bir iyiye ynelme getirmez. Ama yine de bu, kamu
nk alimin (Gelehrte) yorumu, alim bu yorumu kamuya
oranda, herkes bir nitelik Bununla birlik-
te alimin kendisi, daha kusursuz yorumlardan etkilenebilir. Bu yo-
rumcular, kendi ortak sisteme gvenebileceklerini de
olurlar.
VIII) KiLiSE DERECE DERECE SALT DiN iNANCININ
TEK EGEMEN TANRI
ALEMiNE
Kant, gerek kilisenin genelgeerlik yineleyerek Kilise-
nin zorunlu olan genelgeerlik, zamanda biri-
cik Tarihsel inan, sadece tekil bir sahiptir. Tarihsel
tecrbe bilgileri gibi, nesnenin byle ama trl olama-
bilincine nesnenin byle
nesnesi kilise (ki ok kilise iin yeterli olabilir;
ama tamamen temellenen salt din gerek kilisenin gerekli ve tek
olarak kabul edilebilir."27
Bir tarihsel inan, salt din iin ynlendirici ara olarak grlrse, salt dinin
mine neden olur. Tarihsel ynlendirici bir ara bilen ve salt din inan-
ilkesiyle bu ynlendirici aratan sonuta kurtarmaya kilise, ger-
ek kilisedir. Ama bu durumda inan zerine sren
bu kilise, tefrika, kilisesi
bireylerde mutluluk yaratabilirse (ki bireyler kendi ilerinde ahla-
ki duyumsarlar) bu inan, mutluluk yaratan bir inan
olarak ele Mutluluk yaratan inan, sadece ve sadece bir tane olabilir ve kilise
26 Kant, A.g.e., (s.124).
27 Kant, A.g.e., (s.l26).
502
'96
Kant'm Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
her bireyle Saadet yaratan inan bi-
reylerle olan bu olan salt dinin dener.
"Buna ibadetsel dinin bir angarya, dl (jides mercenaria,
servilis) ve mutluluk getiren bir inan olarak grlemez. nk bu inan ahlaki
dir."28
Arsenij Gulyga, sonulan dile getiriyor: "O
[Kant] kiliseye gidilmesini reddetti nk bu, seremoni ve ritualler gibi put-

Kant, mutluluk yaratan bir iten gelen bir ahiakla temellenmesi (jides inge-
nua) belirtir. Buna ibadetsel bir dinin ahlaki bir olma-
yan edimlerde (cultus) Bu edimlerin arka da korku ve umut etme var-
Bu biimini, kt olan bir insan da seebilir. Yine Arsenij Gulyga,
resmi ve de dogma olan kendisinin
de yukarda kiliseye gitmeye son
*
Mutluluk getiren inan, mutlu olma iin iki Birincisi:
kendi olumsuz edimini bir bu edimin hi gibi
kendi Bireyin kendi grev lleri-
ne gre yeniden ki bunu birey, bir birey olarak kendisi
Bunlardan ilki, d-
bir gelecekte bir biimde
Bu ikisi beraber tek bir ve
kesinlikle birbirlerine aittirler. Bu birinden bu
ikisi zorunlu ancak Ya
ltfuyla iyi bir
sz edilir ya da iyi bir biiminin srdrlyor
gnahlardan da szkonusu olur. Kant, bu noktada ilgin
bir antinomisinin belirtir.
"Burada insan kendi iinde ilgin bir antinomi ortaya
Bunun bir zm veya ortadan tarihsel (kilise) bir salt
din mutluluk getiren bir olup veya onun
[tarihsel faktr olarak, salt din geip gememesi ile belirle-
nir."3D
1. Hipotez:
san affedilmesi iin hibir aba gstermezken, buna
birlikte, ahlaki olarak iyi bir
sz konusu olamaz. hibir insan, bylesine bir inanca sahip olamaz.
(ki bu inan kilise zgdr) ve bunun ya-
iyi bir affedilmesine neden inan-
(ki bu inan salt din zgdr), hareket edilirse ikincisi birincisini nce-
lemek
2. Hipotez: Ama insan kt ise, kendini ne denli zorlarsa
llere uygun yeni bir insan inanabilir? Yine insan,
kadar bilincinde ve kt ilkenin ve
iinde iyi yeterli yeteneklerini uyan
28 Kan!, A.g.e.,
2
9 Arsenij Gulyga, lmmanuel Kan!. Suhrkamp Verlag 1985, sayfa 249.
Arsenij Gulyga, A.g.e., (s.253).
30 Kant, A.g.e., (s.128).
CociTo, '96
503
Sinan zbek
yeni bir insan inanabilir? sevgili kulu olma
kendi i yeteneklerinin hangisinde temellendirebilir? ki, bu bir
kendi elinde ncelikle iyiye olan inan ortada olma-
ki insan iyi olan bir dnebilsin.
Kant, bu durumun teorik olarak ve bizim
bu ekler. bizim iin
ve bunun llerde olmak iin bizim
de varsa, pratik ve ahlaki olan ikincisi seilmelidir.
Tarihsel bir inan olan kilise ilkinden yola ama kilise kendi
iinde salt din gemenin pratik bir olan eyleme-
nin maksiminden (Maxime des Tuns) Bilginin maksimi ya da teorik inan
ise ilk maksirnin ve etkili olur.
Kant, ikinci ilke olarak ele aifedilmesi ve iste-
srdrebilmesi iin ahlaki bir olmaz-
sa olmaz bir ykmllk olarak grr. ilke; ve iyi ya-
bundan sonra iinse, ve olmayan bir ba-
ibadet belirtir. nk kt bir bii_mi bu ilke-
den hareket dinle nitelik ilkeye ise na turalist
getirilebilir.
Sadece Tann-insan (Gottmensch) olan portreyle inan, bizim
iyi bir ynelmemizi bunun aksine insan derinliklerinde du-
ran fikri, bizim da iyi olan ynelmemizi
"Ama" diye ekler Kant, "burada olan iki ilke yoktur ya da
bir Bu gibi grnen durum, tek bir pratik fikirdir. Birisin-
de kendi fikrine olan ilk (Urbild),
kendisinden sylenmektedir. bu ilk kendi
iinde sylenmektedir. Ama her iki ilke de bizim iin yol gsterici
bir rol pratik ideye biimlerde iin, ortada bir anti-
gibi grnmektedir.
te yandan tarihsel inan (kilise bylesine bir kendisini mutlu-
luk getiren inanca isterse, bu durumda sadece iki ilke gibi
bu ilkeler, gerekten iki ilke (birisi empirik rasyonel) durumuna ge-
lir. Bu ise, iki ilkenin birinden yola gerekli hale getirir ve bu du-
rumda insan yeniden dzen bir
Kant, bir zamanlar kendi ve inayetiyle hem kendisi, hem de di-
insanlar iin gerekenleri bir bizim
bundan iyi biimine sadece
cmleden kesinlikle belirtir: kendi btn inan gcyle, is-
olan biimine ynelmelidir ki, insanlara olan sevgisi, ahlaki
istenci dikkate alarak, eylemdeki tamamlayabilsin. Bunlardan ilki, Kant'a
gre her bir olamaz. Tarih, btn din bu iki
inan ilkesinin var ve bu iki inan ilkesinin srekli eder.
iyi bir
mistik bir etki Bu etki daha iyi
yorsa, bu olarak ge-
rekir. Sanki hangi hangilerini tek tek karar
Kant'a gre bu insan lme bir
(salto mortale).
'g6
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
Kant, iimizdeki ahlak kilise btn kural ve dzenlemelerin-
den (ki, bunlar iyiye iin geici olarak tarihsel
zlmesi belirtir. Bu zlme, salt dininin her
yerde egemen iin gereklidir ( darnit Gott sei allesin allem). embriyo
iindeki embriyoyu ilk kez bu ki insan gn
atabilsin, Yine Kant'a gre; soyu, ocukken bir ocuk olarak
ve o, dzenlemeler sayesinde belirli bir aba iindeydi. insan, kiliseye
hizmet eden birfelsefeyede sahipti. "Ama o, bir adam olacaksa ocuka reddet-
melidir."31
Kilise ve olanlar bir Bu
salt din geilirken ortadan kalkar, gerek bir zgr-
lk sz konusudur. nk insanlar dzenlemeci, yasalara boyun
mezler, kendilerinin ve kendilerinin ortaya yasaya
Bu yasa, zamanda, ortaya konulan iradesidir.
grnen kilisenin ve grnmeyen bir devlette herkesin
inanoyla ister.
Kant' a gre btn bunlar bir devrimden beklenemez. Salt dininin ilkesinde,
btn insanlar iin olan vahiyi, yeni dzeninde yatmak zorun-
Bu yeni dzen, salt ve ilerleyen reformla
Bu bir devrim, plana gre ilerlemeye, z-
yaralamadan izin vermez. Dnya zerinde bu hedef iin bir
olmakla birlikte, henz bu erekten ok ve olan
lim, moral bir sahiptir.
"Bu, iyi ilkenin insan gznn ama srekli ilerleyen
Bunun erdem uygun ortak sistem olarak insan soyunun, ktye
olan zafer ebedi bir bir erk ve devlet
hr."32
Lacorte gibi kimi yorumcular, bir devrimden sz
tedirler: devrim tehlikeli aksine bu devrim ve kur-
iin nemli bir Bu devrimle ile vahiy
uyum
Xl) YERYZNDE DERECE DERECE
ANLATIMI
Kant, yeryznde dinden insan trnn evrensel tarihini vermesinin bekleneme-
belirterek, bu Din bunu yapamaz, n-
k ahlak temelli din, kamuya bir durumda Aksine her
bir birey, ancak kendi ilerlemenin bilincine sahip olabilir. Kilise e-
ve biimlerini, tek ve salt din inanoyla kilise
salt din olan ve onunla
olarak kabul anda genel kilise, kendinde ahlak devletini
Bu, btn insanlar ve zamanlar iin bir, ve olan il-
keyle olur. Kant'a gre burada tarihin, ibadete dayanan inanla ahlak dini
srekli mcadeleden bir
31 Kant, A.g.e., (s.134).
32 Kant, A.g.e., (s.137).
33 Carmelo Lacorte, Kant: Die von Religion und Philosophie, Argument Verlag/Berlin 1989, (s.49).
'g6
Sinan zbek
ve tarih olarak ortaya ve buradan
sonucun en byk ahlaki sorun haline getirilmesi bu tarihin an-
cak, genel kilisenin olan kavrayabilen insanla olanak-
nk ve birbiriyle olmayan
mn ve tzklerinin tarihleri, kilisenin Bu tek bir halk toplu-
iinde egemen olan inantan olduka ve yeni bir inan dahil edile-
mez. Bu yeni inan, egemen olan inantan olsa da durum
mez.
Bu amala biz kendi bu yana gerek ve genelgeer din
nesnel ilkelerini ve nvesini iinde kilisenin tarihini konu
edebiliriz. Kant, Yahudilik ele kilise nemli bir ve
kavram kesinlikle vurgular. Bu, Yahudilik
byledir. Yahudilik ilk ola-
rak, salt kurallara devlet iyi bir nk bu inanca
sre iinde ahlak eklemeleri, ait olan eklemeler Kant, bun-
bir din aksine belirli bir kkenden gelen ve politik
birlik arayan bir insan kitlesinin bir araya gelmesi ekler.
birlikte bir din
mez. Bu emirlerinde, ya da dllendirilmesine
kin Ahlakilik yoktur. br dnyaya bir din
Yahudilik kendi iinde ve ele bir din
Kant, devam etmektedir:
"Yahudilerin ilkel halklar, hatta en ilkelleri gibi gelecek bir yani cen-
net ve cehennem sahip gtrmez."34
Yahudi toplumunun yasakoyucusunun Tann kabul edilmesine
bu inan ahlaki bir sistem siyasi bir dzen
Btn Kant, bir sistem gereken genel kilise tarihinin kay-
belirtir. Bu iinden Ya-
terk edip yepyeni bir ilkeye olarak, inan tamamen bir dev-
rime yol alimleri, ile Yahudilik bir hat-
h kurmaya ve yeninin eski bir ne Bu-
nunla Yahudiler, belirli bir bir klt aksine
bir ahlak dini
Kant' a gre, mucizelerin gerek duymakla birlikte, ruh-
iyiye gtren bir inan yukarda trden
ok yandan bu kutsal yaronda mucizeler ve
gizler olmakla birlikte, kendisi bir mucizedir ve bu inan
belgelenerek tarihsel bir Kutsal te-
mel olarak gren her inan, kendi srdrebilmek iin bir topluma ge-
reksinim duyar. Ama salt bylesine bir belgelerneye gereksinme duymaz,
onun delili kendisidir.
srecini birok yarumcunun ve ol-
inantaki bir insan kadar bir srenin gemesiyle
ve inantaki neler Bu
bir topluluktan ve
grldyse de tarihi hala Bu dnem,
insanlar zerinde bir ahlaki etki ya da
34 A.g.e., (s.140).
so6 '96
Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
Bu etki ilk ahlaka daha
iyi olup da bilinemez. bir topluluktan bir-
likte, yine tarihi, bir ahlak dininden beklenenler: Kant, hemen her
mistik bir ve szde mucizelerle zincire vur-
boyunduruk ekler.
Kant' a gre, kendim abartan, yceltmeye seviyesiz kutsal kitap yorumcula-
tutuculuk, ve olmak zere ikiye Do-
devlet, rahiplerin ve klerikalizimin* (Pfaffentum, inan bir
kenarda gerekirken, bunlara hak etmedikleri bir Bu devletler
kendi son veren yem inanan maddi erkten ba-
olarak ise, sivil dzen bilimlerle birlikte lsz devlet
yneticileri ve gsz
bu her iki da, rmeye yz tut-
bitkilerin ve bu ryp bcekleri zerine
ektikleri gibi, zerine ekti."35
Yine ruhani !iderler, toplumun yneticilerini ve
gc kullanarak, blmlerini insandan
seferleri) ynelttiler. Bu kkleri, despotik bir kilise temelle-
rinde yatar.
Kant, bu yeni ilk gerek gtrmez salt din var-
mak ve salt din nizmet etmesi gereken insan bu
ynlendirmek, eski tarihsel inanca ulusun, yeni bir ulusa
ve bu yeni ulustan genel bir dnya dininin temellerinin
szkonusu tarihi bir tablo olarak gz nnde bir
belirtir: Bu denli felakete din neden oldu (tantum religio potuit suadere malorum).
Kant, kilise tarihinin en iyi dneminin ne zaman sorusuna, hibir tereddte
yer vermeden, zaman" verir:
"Btn btn zamanlar iin birlikte tutacak, yeryznde grn-
mez aleminin betimlemesi olabilecek kiliseye srekli bir
iin, salt din nvesine engelleme olmadan bu za-
manda
Kilisenin kaderini belirleyen ve bugne kadar sren dnya zerinde Tan-
bir kurulacak zaferine eder. Kilisenin kendi m-
ilerlemesinde, bu hizmet etmeyen iyi ile ktnn Tan-
devletin son simgesidir.
SONU KANT
1
IN KONUYU GENEL LARAK

Kant, dinle ynelik her ola-
rak bir yz yze belirtir. Bu herkesin ama herkesin kabul et-
bir kutsal Kutsal bir olarak bu ahlaki yani nesnesi ve pratik
bir adet olarak grlmelidir. Yine bu, teorik bir ki herkes onu
a kabul edebilsin. Bizim kutsal bir olarak grmemiz gerekene olan inan, ya
ya da salt olarak Duyular bilgi de-
ve herhangi bir simgelemezler.
* Katalik kilesisinin devlet ve toplumu kendi etki alma
35 Kant, A.g.e., (s.146).
36 Kant, A.g.e., (s.147).
'96
Sinan zbek
Kant, olup a priori ve nesnel olarak belirtir.
Bu yzden insanlar isel olarak, yani ahlaksal znel byle
bir var olup ahlaki
lamaz temellerini aksine bilgilerine sunulan ama kut-
sal sayabilirler. Kant, ahlaki bir dnya hkmdan fikrinin, bizim pratik
bir grevi vurgular. Kant devam eder:
"Pratik bu gereksinmesine gre genel ve gerek din 1) Yerin,
yce yani ahlaki olarak kutsal yasakoyucu, 2) insan soyunun koruyucusu, y-
neticisi ve ahlaki gereksinimlerinin ve 3) kendi kutsal uygulayan
yani adil olarak ya
Bu inan, insan soyuna olan ahlak tutumunu dile iin, iin-
de bir Yine bu inan, btn insan kendini aar ve
bu nedenle ahlaki halk dinlerinin bulunur. Yine Kant'a gre bu inan, ortak bir
sistem olarak halk yer Bu ahlaki olarak ortak sistemde de,
boyutlu bir st g gz nnde
Kant'a gre insan soyunun ahlak nderinin bu bir
Bu hukuksal sivil bir devlete gerekli zneyle
Kant, bu dipnotta; bir dnya devleti
ve bunun, insan ekleyerek, di-
ninde Hrmz, Mithra ve Ahriman, var bunun gi-
bi Hindulukta da Brahma, ve va motiflerinin rnekler.
Kant' a gre bu inan, din en yksek olan insan-
biimcilikten ve gerek uygun hale
tir. Bu inan, nce bir inan ortaya iin, bu-
nun vahiy olarak Ama bu, insanlar iin yine kendi
bugne kadar bir olarak Kant, bu denil-
olarak: En yksek yasakoyucu;
grl, despotik, kendi hkmeden, ve bu
bizim akraba olan, olarak kabul edilmemelidir. Aksine
onun dayanan yasalar olarak grlmelidir. olarak:
ltfu, yine onun olan iyi niyetinde ahlaki
zelliklerinden nc olarak: adaleti ne ltuf ve zr, ne de yasa-
koyucunun olarak grlebilir. Aksine onun adaleti,
kutsal yasalara uyum iinde Kant,
"Tek kelimeyle: kendine boyutlu zel ahlaki nitelikle hizmet edil-
mesini ister ki bu nitelikler iin bir ve (fiziksel aksine ahlaki)
almaz bir dile getirim der.
Buradaki inan simgesi salt ahlak dinini ifade eder, ama fiziksel olan ve ahlaksal
olan bu din, bir insan. benzeri y-
netici gibi grme ve bir insanbiimi imana (Fronglauben) tehlikesiyle kar-
Bu l olan inan; pratik bir idenin de
kendinde ne olarak btn insan ve
bylece anlama gcne (Fassungskrajt) bir olur.
teorik bilgisinin olarak yine bu inan, bir kilise insanbiimci ve
insanlar iin tamamen sembolnn kabul edilmesi olur. Bylece ahlaki iyi-
hibir yerine getirilemez.
37 A.g.e.,
38 A.g.e., (s.158/159).
CoGiTo, '96
Din Felsl:jesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise
Kant, insana vahiy sz etmektedir:
1) yolun ahlaksal bir devletin ol-
(Berufung):
"Biz kendimizi zamanda olarak grmyorsak, genel
ve olarak yasabildiriminin
yiz. her iin, btn da

kendi glerinin zgr iin bizim
bir zgr ynelik olan yasabildiriminin var ve
bunun zgr bizim do-
uyum iinde zgr ter-
sine salt ahlaki yani devle-
tin Bu ahlaksal olarak ama
speklasyon bir
2) huzurunun (Genugtuung):
"Bizim insan ve hibir kutsal yasa-
ya uyacak bir
zel bir cins olarak, devletin bir yesi olmak iin
insan kendini bu amaca yeteneklerincieki kendi edi-
bir arala Ancak bu olgu, her insanda olabilen ahlaksal
iyinin ve ktnn olan Bu gre,
szkonusu ara insana mal edilebilecekse, bylesine bir yetenek
yine kendinden Bunu ancak kendisi ya da
biz byle kabul etmek nk iin bu, bir
3) Zikrin (Erwiihlung)
"Bylesi bir i huzurunun (Genugtuung) bunun
kabul, iyiye olan bir irade belirlemesidir ki bu irade belirlemesinin in-
sanda bir zihniyettir. Ancak bu beklenti ile birlikte, insan bo-
edecek bir zihniyete sahip


birinayet (Gnade) insan zerinde etkili Bu inayeti
ediroleriyle elde bir takdirdir. Bu inayet,
insanlara insan da bundan mahrum Bir
bir blmne mutluluk, bir blmne de bunun aksi grlr. Bu-
nun byle adaletinin gstergesi aksine bu, bizim iin bir olan
bilgelikten Yine Kant' a gre, iyi ya da kty semesine
yol aan nedeni bir Bunun neden byle bize,
dan nk bizim bunu zaten Bununla
birlikte bize neyi neden eylememiz
vahiyle ve yoluyla) ve bu herkes iin
Kant, btn bu sylenenleri bir forml iine alan byk her insana kendi ak-
yoluyla, pratik gerekli din idesi olarak vurgular. Yine bu boyutlu
nitelikteki olan teorik kabul, her kilise klasik for-
mlleri Burada gdlen ama ise, bir kilise tarihsel inanlar-
39 Kant,A.g.e., (s.159).
40 Kant, A.g.e., (s.160).
41 Kant, A.g.e., (s.161.
Sinan zbek
dan iin, bu kilise
bir kutsal filozof ve alim olan Ancak
Kant'a gre bu yorumlar, btn bir gc ve bu gereksinmelerine denk
Tamamen harfi harfine inan, gerek din iyiye gtrmez, aksine
bozar.
din felsefesindeki bu genel izgi, ncelikle makaleler halinde
Salt !inde Din'in geciktirilmesine neden
tur. Dini evreler bu pek de Albert Schwe-
itzer 1899'da diyor: "Onun [Kant] modern [din
felsefesi yine onun dnemde dogmatik kilise diliyle rtld.
Bu yolla onun takip eden zamanlardan nerdeyse bugne kadar
Yine bu yolla din felsefesi Pratik bir
dknts olarak ele ve din felsefesinin incelenmesinin bir kenara
sz konusu oldu."42
42 Albert Schweitzer, A.g.e., (s.200).
510
'96
MEKTUP KUTUSU*
KENZABURO E
Daha yeni bir Nobel dlleri Atlanta'da ve
birka nce bir gsterilmesi gerekin ileri inanmak iste-
Tokyo'daki o ilk sizi yeni-
den grmekten duydum.
Birok kez ve elimden savund um bunu roman anla-
btnyle iin eksiksiz bir yksel nitelik
yerlerde onun binlerce kilometre uzaklarda benzerlerimden birinin, pek ta-
-genelde pek bir bir dilin bir ve
bir biiminin olan birinin neler
ok ilgin bir dikkatimi eken belli bir
ya da daha ok oldu. Bana olan eker beni,
her zaman ve her alanda bir etken zgnlk yal-
gerek, iten bir belirtmesiyle de sizde gibi- eker, nk tu-
haf gelecek ama, herkesin "ortak z"n gsterir. bile
esinliyor.
Uzun zaman size yazmakta Grltden hi
mam. Ama etmenin gln duruma bugn,
olaylar yle bir hal ki, g.
bir sre nce, lkenizden ve lkelerden binlerce kilometre uzakta, Bu-
yk Okyanus'taki bir nkleer denemeleri ktleyerek,
lkeme yeterince kaba bir biimde gerekti-
Bu arada birok bu denemelerin, karada olsun, deniz-
de olsun ya da insanlar olsun, kesinlikle evreye szleri
stelik bir kime sylense kendisiyle
dalga mi?
* Claude Simon'un ve Kenzaburo Oe'nin 21 ve 28 Eylll995 tarihli Le Monde gazetelerinde
'96
511
Kenzaburo Oe- Claude Simon
olarak, bu benim bir tm bu son
nceki lkernde gl bir her tr silahlanmaya
Bir dnemde komnistlerimiz devrimci bile gkle-
re Bozgun konusunda oldular; ama devrim konusunda ... Petain
geldi Stalin' e kr krne gibi, siyasal tasa-
ve zmlemelerinde, hep ciddi bir atlak
Yine tm bu iyi niyetierin sonucunda, 1940
binlereesi gibi ben de, alay edilircesine silah olarak bir ve bir filinta veril-
bir halde, yine alay edilircesine hava destek kuvvetleri bir
bir halde en n safta ve bir arazide aralara ve uaklara sa-

ok bir ve gelecekte ya da uzak gelecekte lmden
pek bir yok. yok, ama genlerinin benim ektiklerimi
ekmelerini, lkemin de yeniden edilmesini istemem. Her (her szyle tm
savunma ya da nlemlerden sz ediyorum) buna.
Bugne dek atom tehdidi, ikinci dnya elli milyon lsnden
ok daha fazla lye yol aacak bir ya da birok korudu. de bize di-
yorlar ki (eski demagoglar), SSCB'nin yok bu yana du-
rum Bundan bu kadar emin olunabilir mi? dinciler ya da
din ya da burada, hatta hemen hemen her yerde tehdit etmeyi, ezmeyi,
kendilerini gl grdklerinde de ldrmeyi durdurmuyorlar ki bir trl.
Bundan bugn lkemi iten ie kemiren suikastlar birileri-
nin ya da bir bu lkenin kesinlikle Byk
gler' e gelince, gezegenimizdeki bitirmeye yetecek o almaz nkleer askeri
gerelerini yok ettiklerini daha. Son olarak, bugnlerde zerk
Cumhuriyetinde olan bitenler, ki, bir bir Stalin' in, bir Troki'nin ya da
bir Yeltsin'in Rusya' da, Gogol'un, Turgenyev'in, ehov'un, bunu
daha nce bildirmelerine ve Dostoyevski'nin bir halde
ok bir iinde dek gi-
debilecek o ilkel umutsuz bir biimde gsteriyor.
Birbirlerinden ok uzakta halde, sizin ve benim lkemin ortak bir
var; ikisi de ya da daha ok ekonomik hizmetindeki -bunda
olanlar da iyi kt kabul ediyor bunu- ve bir o kadar da kstah olan as-
keri blklerin bunu da insansal en koyu biimde k-
smrge ya da istila Bu konuda kimseye ders
verecek durumu yok. de dahil yollardan geri durmayarak
ve diye nitelendirilen lkelerin smrsne kalma-
alak ve aptal desteklenen askerleri de
onda daha byk bir yol 1970' de Sedan, Dreyfus ola-
14-18 gereksiz cani Versailles Dnya
tohumu, 1940 bozgunu, inhindi ve Cezayir hatta bunlara Rainbow-Warrior'a
dzenlenen lmcl suikast da eklenebilir. Bugn bile dili ya da kimi Afri-
ka ok zel bir gibi trl bahanelerle, hatta Mobutu gibi diktatrleri
a olduka gvenilmez bir sergileyip bu srdryor.
lkenizin askerleri en biimde bir dizi
istila bitiminde lkeniz, bir anda, iki yz bin lye yol aan iki atom
Il. Dnya (.N .).
512
CociTo, '96
Mektup Kutusu
bir sonucu daha oldu: Kore' nin, in'in ve G-
askeri zamanda -ve belki de zel-
likle- en gze arpanlan sayacak olursak, Nankin nfusunun kkn ya da aa-
askerlerinizin zevki iin zorlanan binlerce gebe kal-
sadiste ldrlmesi gibi eksiksiz uygulanan tyler r-
pertici aalar ektikleri bir fetih son buldu.
Felaketin zerinden getikten sonra ileri gelen ve kanser
nedeniyle hala eken daki
gibi kibarca (bunlardan yoksun g-
cn etkiliyordu bu).
Buna ne askerlerinizce intihara zorlanan Japon toplu-
ne de askeri genelevlerinize ve ruhsal dengeleri, en az
ya da kanser yoluyla zarar bedenler gibi sonsuza dek bozuk kalacak
ve gen hala srdrenierin gsterilmedi.
Hatta bir yerde gre, Japon doktorlar Amerikan zerinde
korkunlukta deneyler (bu bilgi ltfen dzel-
tin), yle ki bu deneyierin ancak Nazi lm kamplannda
gelin grn ki, sylenenlere Greenpeace'in gereksinim
parasal byk bir blm bugn Almanya' dan geliyor.
lke iki birbirine sergiiemiyor mu burada?
Evet, yzden fazla yazar ve lkemin onuruna tm zerlerine
alarak Cezayir' de ordusunun askerleri askerden kamaya dek
gtren cephe sizde, ordunuzun hemen hemen her yerde
cinayetierin daha yine dzeltin), oysa
en biri olan Mishima gelenekleriniz bu trelerin bir ye-
niden nazizmle Alman
Willy Brandt, ve da dahil milyon Yahudinin, ne kadar
ldrc olsa da, bir yol lde
ldrlmelerinin Auschwitz' e diz kmeye
Bu arada, sizden belli belirsiz, ge birka
bir Yine sizden kimse, sonra ABD' de ve SSCB' de
tirilen yzlerce nkleer denemeye sesini Ya
gl iniilere edep
uygun o itirazlar! Son olarak,
nkleer denemelere seve seve halde bugn fke atan Avus-
turalya'ya ne demeli? Yine lke, iki birbirine
Japonya'ya iki kez geldim ve her iki de az Orada kolay
kolay bir ilgi ve cmertlikle Birka
grsem de orada, ekini eskilere dayanan bu lkeyi pek ama
her bir yana, hayran olunacak biimi, erevesinde
olsa bile, o uyumlu, bir yabana iin zamanda ko-
gsterge sergileyen, bende gizemli ve grkemli izini
kan o biimi her byledi beni.
Sizi, bir ekini ve sylerken
lkemin dnyaya ve
yazarlan bir masal var; Jean de La Fontaine, onun da tam buraya uygun
bir var. Les Animaux malades de la peste ("Ve-
CociTo, '96
Kenzaburo Oe- Claude Simon
baya Hayvanlar"). Bir yakalanan hayvanlar, ilerinden hangi-
sinin tutumu ya da ktlkleriyle tannlara gnah de ekti-
bulmak ve onu mahkum etmek zere toplamrlar. Her biri suunu itiraf eder,
nce Aslan tabii ki ok koyun hatta arada
da syler. -hatta Tilki kutla-
onu Kaplan, ve br gler izler. Sonunda e gelir ve
bir [ ... ]/Dilimin ltm bu diyerek kabul eder suunu. Bu szlerin
zerine, der tysz [ ... ]/Bu dazlak, bu uyuzdur tm ne-
deni.
Sevgili Kenzaburo Oe, bir yazar ve bir olarak kendinizi,
ve tesinden birbirimize gereken pek bir
kamu srklenmeye inanmak istiyorum. Bu
umutla, sizden her zaman byle en derin
rica ediyorum.
Claude Simon
CLAUDE SiMON
ortada bir durum nkleer denemeleri sr-
drme (Le Monde gazetesi, 21 Eyll) konusunda biz zellikle de benim
ve Byk Paroyla dolu bir
lanabilecek bir tepkinizi yerde, gerekten zlerek bu tepkinin, lke-
lerimizin ileri gelen ve ters bir yorumlama syle-
mekle
Aix-en-Provence'deki sempozyuma konusunda "yeterince ka-
ba bir biimde (lkeme) diye
"kaba" alakgnlllkle kabul ediyorum. Yine de
yumun dzenleyicileri bir gsterdiler bana:
lkenizin hala bir kez daha grdm
bu olayda. Sempozyumun dzenleyicilerine ve bu iptal edilmesi ne-
deniyle nkleer denemeler sorunu zerine olan
Japon yazar borlu bilincindeyim.
Fransa'ya hala gveniyor, hala lkenizin, Avrupa'da btnyle bir
nkleer -ki bu zor ama XXI. evrenin korunma-
iin bir tek lke ne ki, bu umudun
tersine giden beni btnyle Ama bu de-
mek ki, iin de byle ona hibir yok.
Tersine, fkeyi ve zc
Bir nkleer on uzun bir sre nce George Kenan ta-
ortaya ve sona ermesiyle bu
lirlik Rusya byle bir evrime nkleer uz-
manlarda -Japonya' da bile- stratejik sorulara, yorumlamalara yol
Yine uzmanlar Asya' da nkleer bir blge ya-
ratma in'in buna ileri srerek
oysa ben bu iin dilerim. Asya'da gibi Avrupa'da da
XXI. "nkleer
514
'96
Mektup Kutusu
korkusu olmayan bir olarak sylemek
varan midir?
Gaston Bachelard "Verilen imgeyi yeniden biimlendirmek, imgele-
me yetisi budur." olmayan ve
olmayan bir hareketi srdryorlar; bu hareketi ben,
bir imgeleme yetisinin olarak gryorum.
Sevgili Claude Simon, otuz bir nce bir dergi iin a ocuklar iin etkili
mi?" bir makale ve orada o zamanlar Jean-Paul Sartre, siz ve Yves
Berget'i safiara koyan Japon okurlara. Tokyo'da ve Atlan-
ta' da
anlatabildim size. Az nce szn btiinyle birok
deneyimin meyvesi olan siyasal ve Ama
nizle aramda sadece belli bir bu
i deneyimlerinizden "etinizi ve ve
XX. izlerini gsteren gerek bir grdm sizde. Bu nedenle
de Fransa ve lkenizin genleri iin kalma, zama-
bir biiminin olarak istemiyorum.
Sizin iin birlikte ve bu sonuna dek
srecek. biimde byle sizde yle karamsar bir
yol ki, zerk Cumhuriyetindeki felaketi btiinnde olu-
gibi srkleniyorsuriuz.
Fransa' mn nkleer bir amaya syle-
yenlerle alay etmenize bir olamaz sizinle pay-
ama Jacques dnya evreye oktan
vurgulamadan da
Bu gz Tokyo'da, Milletler niversitesinde bir Fran-
Kaptan Cousteau. Ve bu byk denizbilimcinin sesinin neden size dek
merak ediyorum Bu ses, Mururoa ekibi
dan ortaya gelecekteki kirlilik tehlikelerine
bizi.
Japonlar lkenizin ekininden ok Bu ekin bize byk nimetler sundu.
ya da hazlar bunun sonucundan
ka bir Yani kstaha bir kendi kendilerinin bir
dan vazgemenin zntiiyle itiraz eylemlerini srdryor Japonlar, buna Fran-
rnlerinin boykot edilmesi de dahil. Bununla birlikte, srede
yeniden bu rnlerin tiiketicilerine korkuyorum.
Sevgili Claude Simon, bir nokta var: Japon
hkmetinin tutumu. Asya'ya sorum-
stlenmezken ve hala nkleer gvenirken
iniiierin ve nkleer denemeleri durumda Japonya
hkmeti? Japon ve sesleniyor, bizler de
bir gereklik kabul ediyoruz
zerine birok kez ve
Nagasaki'ye atom -bu kurbanlar Amerika
Devletlerine ve eski Soyvetler nkleer btnyle yok edilmesiyle son
bulacak nkleer konusunda birok bulundular- hareketine de et-
kin bir biimde Bu iki deneyimden yola atom
CociTo, '96
Kenzaburo Oe- Claude Simon
etkilenenlerin ve
bozukluklardan eken belirtilerinin evrensel vurgulamak is-
terim. Onlar "nkleer bir lkenin basit, tepkisini
nkleer silahlar bu gezegende evreyi etkileyecek mi etkilemeyecek mi,
mek, istiyorlar.
ocukluktan geerken Tacitus'tan bir cmle Ubi
manu agitur modestia ac probitas namina superioris sunt ("kaba g kendini
de, ve kazanana ait adlar olur"). Atom bu dnyada oturan-
elinqe, ve nkleer glere koru-
mak iin gcnden yok.
Japonlar yurtseverliklerini anlatmak iin "Japon" (bu
lar atom deneyimlerinden bu eylem-
lerini olarak yorumlamaktansa, bu eylemi
ynelik bir umudun olarak hissetmelerini dilerim.
Kenzoburo Oe
ev.: Olcay Kunal
'96
YAZARLAR HAKKINDA
(SOYADI
ALiAKAY
1957 Saint Benoit Lisesini bitirdi. Paris VIII niversite-
sinde Felsefe ve Siyaset Bilimi lisans ve yksek lisans Sosyoloji ve
Felsefe yine niversitede Felsefe, sosyoloji ve siyaset bilimi
alanlannda ok olan Akay, TRT iin sanat
Halen Mimar Sinan niversitesinde yesidir.
DANEARCHER
Michigan niversitesinde sosyal psikoloji blmnde doenttir.
ARDALI
1949 Fakltesinden mezun oldu. 1957-62 ABD'de Baylor
niversitesinde genel ve ocuk psikiyatrisi niversite-
de ve Columbia niversitesinde ve 1981-1988
Columbia niversitesine St Psikiyatrisi di-
grevinde bulundu. Halen psikoterapi ve vaka grupla-
dzenlemektedir.
HANNAR ARENDT
1906 Almanya'da 1975 Amerika'da ld. Alman Ame-
siyaset bilimci ve felsefecisi. Yahudi kkenli Arendt, Yahudi zeri-
ne ve totaliterlik konusundaki nldr. Martin Heideg-
ger'in olan Arendt 2. Dnya N aziler
Yahudilere ait belgeleri yeniden biraraya getirmeye ynelik nclk
etti. eserleri The Human Condition Durumu", 1958), Between
Pastand Future Gelecek 1961) On Violence zerine",
1970), Crises of the Republic ("Cumhuriyet 1972) kitaplan
'96
Yazarlar

Lisesi ve niversitesi Hukuk Fakltesini bitirdi. London
School of Economics and Political Scienceda anayasa hukuku ile ilgili lisans st progra-
1976 da yapmaya 1980' de
hareketinin iinde itibaren aktif olarak rol evresi
Anonim resmi, Mor resmi
Helsinki AIDS Trk Hukuku Der-
yesi olan zamanda Avrupa Konseyi Komisyonu,
Ynelik Uzmanlar Grubu 2. ynelik ve Trk
hukukunun Trkiye' de hukuksal stats ile ilgili Trke ve
lizce ve makaleleri

1961'de Nortre Dame de Sion Lisesini ve niversitesi
Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmn bitirdi. blmde yksek lisans ve
Felsefesi zerine bulunan niversitede
grevlisi olarak konularda eviriler
TANERAY
1957 Bafra Rock ve
ULUS s. BAKER
1960 1987 Orta Teknik niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi Sosyoloji Blmn bitirdi. niversitede yksek
Halen ODT' de doktora srdrmekte ve Sosyoloji Blmnde
grevlisi olarak Baker, Birikim ve Toplum ve Bilim dergilerinin


1960' da da Lisesini bitirdikten sonra ni-
versitesi Dili ve Blmnden lisans ve yksek lisans dereceleri
blmde doktora British Council bursu ile Gal-
ler niversitesinde srdrd. Wales niversitesinde ni-
versitesinde bitirdi. Halen niversitesinde yesi olan yurtii ve
ve ok makalesi ve bildirisi bulunmakta ve a-
zellikle konusunda srdrmektedir. za-
manda TRT 1' de Roman
olup, Kltr
da ders vermektedir.
FATMAGL BERKTAY
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde okudu. York
niversitesi Blmnde yksek lisans bitirdi. Halen e-
gazete ve dergilerde sanat, edebiyat, felsefe ve yazmakta,
eviriler yapmakta, ve niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde ve
Merkezinde dersler vermektedir.
518
'96
Yazarlar
BERKTAY
1947 Robert Koleji bitirdi. Yale niversitesinde Ekonomi
Blmnde lisans ve yksek lisans tarihi konusunda Birmingham ni-
versitesinde Halen niversitesi Tarih Blmnde do-
ent olan ok makalesi ve
RoGER CAILLOIS
1913 Reims'de 1978 Paris'te ld. Antropolog ve ok ynl
bir yazar olan Caillois mitoloji ve mitler zerine denemeler L'Homme et le
ve Kutsal"), Essai sur la Logique de L'imaginaire zeri-
ne") ve Instincts et Societe ve Toplum") kitaplan eserleri

C.A.J. CoADY
Melbourne niversitesinde sosyal bilimler, felsefe ve siyaset bilimi dersleri veriyor.
Terrizm zerine pek ok inakalesi bulunmakta.
MURATULCU
1950 da Lise 1974 in-
celeme Gazeteciler Cemiyetinin birincilik dln 1975
Almanya'ya giderek Tercman gazetesinin Avrupa muhabiri oldu. Hrriyet gazetesinde
muhabirlik, ve yneticilik ulcu, Avrupa' daki grevi
ya ve Sicilya'ya giderek Mafia ile ilgili 10 bir sre Mafia ko-
nusunda belgeler, kaynak eserler ve grnt kasetleri Tercman, Hrriyet, Milli-
yet, Sabah ve Son Havadis gazetelerinde ulcu'nun, drt bu-

DNMEZER
1918 Hukuk Fakltesini 1938 bitirdi. 1941'de
doktor nvamm 1946-1948 Amerika Illinois niversitesinde krimi-
noloji yksek lisans 1953 Hukuk Fakltesi
seildi ve 1957'de Ord. Prof. sahip oldu. 1957 Avrupa Konseyi Krimi-
nolojik Konsey seildi ve iki niversiteden fahri doktorluk
Ceza hukuku, kriminoloji, toplumbilim, hukuku 16 cilt ve yz-
lerce Trke, bilimsel makalenin 1938'den beri gndelik
gazetelerde Halen Marmara niversitesi Hukuk Fa-
kltesinde srdrmektedir.
CANDNDAR
1961'de Ankara'da 1982 Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakl-
tesi Yksek Okulundan mezun oldu. 1979'dan itibaren Hrriyet, Nok-
ta, Haftaya Sz ve Tempo gibi dergi ve gazetelerde 1986'da London School
Of Journalism'de okudu. 1988'de Orta Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstit-
snden siyaset bilimi dalmda yksek lisans Halen blmde doktora
Televizyona 1988'de TRT'de 1989'da 32. Gn'de
1991'de 1994'de 12 Mart (Mehmet Ali Birand ve Blent ile birlikte),
'96
519
Yazarlar
1992'de Cumhuriyet'in Kralieleri ve 1993'te Zeybek belgeselleri 1993-1994
Birand'la birlikte apraz sundu. 1994-1995'te Kanal D iin
Glgedekiler belgesel diziyi Halen Yeni gazetesi ve Aktel der-
gisinde
RA.GIPEGE
1949'da 1969'da Galatasaray Lisesinden mezun oldu. 1969-1974
Strasbourg Louis Pasteur niversitesi, ve Bilimleri Fakl-
tesinde burslu grd. 1987 Tarihi Devlet
verdi ve 1993 profesr oldu. Mart 1995'te Strasbourg Louis Pasteur
niversitesi, ve Bilimleri Fakltesi ve
tmn iktisadi tarihi felsefe srdryor.
AHMETEKEN
1955 Pertevniyal Lisesinde okudu. niversi-
tesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji ve Felsefe Blmlerini bitirdi. Halen dergilere ya-

FRIEDRICH ENGELS
1820 Prusya'da 1895 ld. Karl Marks ile birlik-
te bilimsel sosyalizmi kuran Alman sosyalist ve eylemcisi. 1864
da Marks'la birlikte I. Enternasyonal'in l-
mnden sonra Das Kapital'in (Kapital) ikinci ve nc ciltlerini yayma
1845'te tamamlanan Die deutsche ldeologie (Alman Ideolojisi, 1968) Marks ile birlikte
ilk bilimleri ve diyalektik maddecilik ele Di-
alektik der Natur ve kapitalizm ncesi toplumlarda ta-
iinde Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staates
(Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, 1974) eserleri
Engels'in, ideolojisini ayakta
ok makalesi vardir.
ERGDEN
1960 Edebiyat incelemeleri, toplumbilimleri ve felsefe konula-
eviriler yapmakta ve alanlarda
YAVUZERTEN
1987 niversitesi Psikoloji Blmn bitirdi. niversitenin
Klinik Psikoloji yksek lisans 1990
Merkezini kurdu ve halen bu merkezin yrtmekte,
niversitesinde klinik psikoloji dersleri vermektedir.
NKETESEN
1949 Arnavutky Amerikan Kolejini bitirdi. ni-
versitesi Blmnde okudu. niversitenin Sosyoloji Blmnde
yksek lisans "Yeni Trk konusunda Halen
niversitesinde yesidir.
520
CoGiTo, '96
Yazarlar
RosEMARY GARTNER
Washington St. Louis niversitesinde sosyal psikoloji blmnde yesidir.
MISHA GLENNY
BBC World Service'in Orta Avrupa muhabirlerinden.
nce uzun sre ve Guardian gazetesinde Yugoslavya konusunda pek
ok ve makalesi var. The Rebirth of History ve The Fall oJYugoslavia kita-

AYDINGN
Lari" ,a Gn Ankara Devlet ilk
Trkiye' de oynanan ilk opera olan Puccini'nin Madame Butterfly
eserinde Pinkerton roln ve uzun Devlet
Opera ve Balesinin Genel 20 Kltr ve Sanat
Genel grevini srdren Gn, yurtii ve yurt pek ok dl
Devlet olan Gn Kredi Sanat
MARKBOBART
sosyal antropolog. Oxford niversitesini bitirdi. Cambridge niversitesin-
de sosyal antropoloji doktoraJyaph. Gney Asya antropolojisi ve zellik-
leBalikonusunda qnyadaki uzmanlar ok ve makalesi
olan Ho bart halen Londra niversitesi, School of Oriental and African Studies' de sosyal
antropoloji blmnn
KK
1964 Erkek Lisesini bitirdikten sonra hp, sos-
yoloji grd. 1985 itibaren edebiyat dergilerinde ve
kk on drt var.

1932 Trabzon' da Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ve
Hukuk Fakltesini bitirdi. 1965 doent, 1971 profesr oldu. 1971-1975
Siyasal Bilgiler Fakltesi yaph. Orta Teknik niversitesi Si-
yasal Bilgiler Fakltesinde yerel ynetimler, kentsel siyaset, konut ve evre
dersler vermektedir. Siyasal Bilgiler Fakltesi Ana Bilim
grevini srdrmekte olan ok ve makale-
si tane
FERDA
1962 Saint Joseph Lisesi ve niversitesi Felsefe Bl-
mnden mezun. 1988-92 Columbia niversitesinde Felsefe ve Bi-
limler dersleri verdi. kurumda halen tez devam ediyor ve
niversitesinde dersler veriyor.
CociTo, '96
521
Yazarlar
KILI
1972 da Pertevniyal Lisesini ve niversitesi Trk
Dili ve Blmn bitirdi. eviriler Halen niver-
sitesi Felsefe Blmnde yksek lisans
MiTKIVAN
Milliyet, Cumhuriyet gazetelerinde, Yeni Gndem dergisinde Halen Birikim
dergisinde ve var.
KuTLUKHAN KuTLU
1972 da Anadolu Lisesini bitirdi. niver-
sitesi Edebiyat Fakltesi Filolojisi son olan Kutlu, dergilerde
sinema eviriler

1951 Saint Joseph Lisesini bitirdi. Fransa'da Brtanya
niversitesinde tarih konusunda lisans ve yksek lisans Ka-
nada' da McGill niversitesinde tarih Princeton ve Mountholyoke ni-
versitelerinde Trk dili ve tarih dersleri verdi. Halen Kredi Tarih Dizi-
sini
MER
Birikim dergisi ynehnenidir.
KONRAD LORENZ
1903 Avusturya'da ve 1989 yerde ld. Dnyaca nl
bir zoolog olan Lorenz, hayvan konu alan etoloji biliminin
kkeni zerine 1973 Nobel Fizyoloji
ve dln yer alan Das Sogenannte Bse: Zur Naturgeschichte
des Agression ("Ktlk Denen Biyolojisi zerine", 1963) insanda
ve nedenleri zerine en nemli biridir.
ALEXANDER MITSCHERLICH
Alman psikoanalistleri yeralan en nemli isimlerdendir. 1969 iti-
baren "Sigmund Freud Enstits" ve Frankfurt niversitesinde profesrlk
zellikle kitle ele eserlerinin
psikoanaliz ve sosyal psikoloji da ok
RAFAEL MosEs
psikologlar yer zellikle insandaki ve terr
yapmakta.
ERoLMUTLU
1969-1981 TRT Televizyonunda prodktr olarak 1981
da Ankara niversitesi Siyasi Bilimler Fakltesinde Siyaset Bilimi blmnde yksek li-
sans, 1986'da yine Ankara niversitesinde Sosyal Bilimler Enstitsnde Siyaset Bilimi
522
CoGiTo, '96
Yazarlar
ve Kamu Ynetimi blmnde doktora 1990 Sistemleri doenti ol-
du. 1996 Bilimleri Anabilim profesr oldu. Halen A..
Fakltesinde Radyo, Televizyon, Sinema Blm yesi ve dekan
olarak
KENZABURO E
1935 Japonya'da 1959'da Tokyo niversitesini bi-
tirdi. yetenekli bir gen yazar olarak nlendi. 1964
yarak romanlada pek ok edebiyat dl 1994 Nobel Edebiyat
dlne grld. dilimize de evrilen yazar halen Japonya'da

NSALSKAY
1939 Urfa Lisesini bitirdi. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesinden 1963 mezun oldu. Son Yeni Tanin, Akis ve Milliyet'te ekono-
mi ve maliye ve sonra UNESCO Bursu ile Stanford ni-
versitesi Merkezinde
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesine ve Yksek Oku-
lunda 1982 siyaset bilimi doenti, 1987 yine pro-
fesr oldu. 1986 beri Marmara niversitesi Fakltesinde ku-
yesi olan nsal kltr tarihi,
kltr sosyolojisi, toplumbilim, metodolojisi, kltr felsefesi ve sosyo-
lojisine yirmi ye eviri ile ok .
. SiNAN ZBEK
1961 niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnden
1985'te mezun oldu. Aym blmde yksek lisans Takip eden doktora te-
zi konusunda yapmak zere gitti. 1993'te felsefe verdi.
Halen srdrmektedir.
MICHAEL RosEN
sosyal bilimci. London Review of Books, Times Literary Suplement gibi belli
edebiyat dergilerine ve
GIOVANNI ScoGNAMILLO
1929 Lisesi Edebiyat Blmn bitirdi. Bir sre
ve 1948 itibaren zellikle
da sinema yazmaya 1961'de Eski gazetesinde sinema
Halen dergilerde On var.
CLAUDE SIMON
1913 Madagaskar'da 1950'lerde Fransa'da ortaya Yeni Roman
(nouveau roman) en zgn temsilcilerindendir. 1985 Nobel Edebiyat
dln
CoGiTo, '96
Yazarlar
SEMRA SoMERSAN
niversitesi Blmn bitirdikten sonra Fullbright bursuyla
ABD' de Sosyal Psikoloji yksek lisans ve Sosyal Antropoloji doktora
12 Eyll ve YK dneminde Trkiye'ye iin niversiteye girmedi. Nokta der-
gisi ve Cumhuriyet gazetesinde gazetecilik, zgr Gndem gazetesinde haber
Tarih Szl Tarih Projesini yrtt. Metis
lkeden lkeye: Trkiye'de evre ve Siyaset isimli Halen
dergi ve gazetelerde
MER SOYKAN
1945 Rize'de Trabzon Lisesini bitirdi. 1971 niver-
sitesi Felsefe Blmnde lisans niversitede sosyoloji, kla-
sik diller ve Hamburg niversitesinde felsefe okudu. niversite-
sinden 1982' de "doktor'' 1984' te doent, 1988' de felsefe doenti
oldu. 1982'den beri, bir ara grev niversitesinde
olarak Mimar Sinan niversitesinde "Felsefeye "Bilgi ve Bilim Teorisi", "Este-
tik" ve Felsefe" gibi dersler vermektedir.

zerine evirilerle ve Taocu konusunda
derslerle 1981'den beri zerine yapan 1991
Dharma kurdu. Halen 1996 faaliyete gemesi planlanan bir
Merkezinin kurulma srdrmektedir.
MAHMUT TEZCAN
Ankara' da Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Faklte-
sinde iki lisans birden sosyolojisi yksek lisans,
doktora ve doentlik dereceleri 1988 profesr oldu. ABD, ve Avus-
tralya' da niversitelerde sosyoloji ve kltrel antropoloji ve
incelemelerde bulundu. Halen Ankara niversitesi Bilimleri Fakltesinde
tim Blm yapan ok inceleme, makale ve ki-

ZAFER TOPRAK
1946 Zonguldak'ta Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesini
bitirdikten sonra Londra niversitesinde yksek lisans niversite-
si Fakltesinde Halen niversitesinde
grevlisi olup, Atatrk Enstitsnn
ADNANTNEL
1965 1989 niversitesi Devlet Konser-
Tiyatro Blmn bitirdi. grmekte kendi
pek ok Happening 1989 Patrick Sskind'in
Kontrabas, 1992'de ise Peter Handke'nin Kaspar 1992 Ali z-
gentrk'n filminde 1994'te Mimar Sinan niversitesi
'96
Yazarlar
Sosyal Bilimler Enstits Sahne Anasanat Tiyatro "20 yy.
Avant-Garde tiyatronun oyunculuk konulu yksek lisans tezini veren
son olarak ressam Bedri Baykam ile Cannes kentinde Livart Projesini gerek-

HLYA TUFAN
1955 Siyasetbilimci, evirmen. sreyle bir sosyal
yneticilik Halen Kesit ..
EMiR TURAM
196l'de Alman Lisesini bitirdi. 1977'de milli basketbol ta-
1979 milli basketbol seildi. Evansville niversitesinde ulus-
idaresi okudu. 1983 niversitesi Blmne transfer
oldu. yerde Atatrk Tarihi Enstitsnde yksek lisans
1993'de niversitesinden "Televizyo_nun Siyasi Hayata Etkileri" konusunda
Amerika ve 1994'te ilk
Halen niversitesinde grevlisi olarak
YILDIRIM TRKER
Ankara 1981'den beri Tiyatrolannda drama-
turgluk senaryo ve dergilerde Oyun evirileri ve
bir var.

1925'te Galatasaray Lisesinin Latince Blmn bitirdikten
sonra, niversitesi Edebiyat Fakltesinin Felsefe Blmnde ve Kln niversi-
tesinde grd. Wuppertal niversitesi ve niversitesinde
bulundu. 1992 niversitesinden emekli olan Uygur, halen
Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde doktora dersleri vermektedir. Trk-
e, ve Almanca etkinlikleriyle yurt ii ve n kazanan
nrn, eviri ve incelemeleri Trke' de ok bu-

ARTUNNSAL
1942' de da Ankara Kolejinde sonra, Paris niversitesi Hukuk Fa-
kltesi ve Sciences-Politiques'te okudu. 1970 Paris Hukuk Fakltesinde Siyasal
Bilimsel Devlet Hacettepe niversitesi ve Ankara niversitesin-
de Orta Teknik niversitesinde ders verdi. 1982 sonunda akademik
grevinden istifa ederek Hrriyet gazetesine girdi. gazetenin Paris temsilcisi oldu.
1972-1986 Le Monde ve Journal de Geneve gazetelerinin Trkiye temsilcili-
1993'te profesr oldu. niversitesinde dersler verdi. ok ma-
kale ve bulunan nsal, ha-
len Galatasaray niversitesinde grevlisidir.
CociTo, '96
Yazarlar
M. MuKADDER YAKUPOGLU
1951' de Giresun' da Galatasaray Lisesini ve niversitesi Hukuk
kltesini bitirdi. Entelektel felsefi alanda d-
ortaya koydu. Geor-
ges Erotizm ve l Deneyim' i ile Albert Jacquard-Abbe Pierre'in Mutlak ya-
Trkeye
E.V. WALTER
Brandeis niversitesinde siyasal bilimler profesrdr.
'96
COGITO
Cem {haz.) 1 Kavramlar ve
20.
Taylan 1 Dile Gelen Felsefe
AristotBies 1 Retorik
ArlstoiBies 1 Fizik
AristoiBies 1 ikinci zmlemeler
Marcus Aurellus 1
Gaston Sachelard 1 Yok Felsefesi
Enis {haz.) 1 Modernizmin Serveni
Jean Baudrillard 1 Tam Ekran
Niyazi Berkes 1 Trkiye'de
lsalah Berlin 1 Kkleri -Gzel Sanatlar zerine
A.W. Mellon 1965 The National Gallery of Art,
Washington, OC
tric Blondel/
Kenan BulotoOlu 1 Kamu Ekonomisine
Demokraside Devletin Ekonomik Bir
Kenan BulutoQiu 1 Tepeden Dibe Borsalar
TO lin Bumin 1 Modern lik
TOiin Bumin 1 Hegel
zden Cankaya/Bir Kitle Kurumunun Tarihi: TRT 1927-2000
vd./ Sonu stne
Emst Cassirer 1 insan stne Bir Deneme
R.G. Colllngwood 1 Bir
Steven Connor 1 Postmodernisi Kltr
G. Deleuze-F. Goallari 1 Felsefe Nedir?
Diderot-D'Aiembert 1 Ansiklopedi
Sencer DivilioDiu 1 Trk
Sencer DivilioQiu 1 Seluklu'ya
Sencer DivilioQiu 1
Sencer DivilloQiu 1 Kk Trkler
Sencer 1 Asya retim ve Toplumu-
Marksist retim
David Edmonds -John Eldinow
iki Byk Filozof On
Hikayesi
om o
/Ekolojik Yeni Dzen
Michel FoucauH 1 Ders zetleri {1970-1983)
Michel FoucauH /Toplumu Savunmak Gerekir
Jos6 Ortega y Gasset 1 Sevgi stne
Jos6 OrtegayGasset/ stne
Jos6 OrtegayGasset/ niversitenin Misyonu
Macit GOkberk 1 Dnya Dil
Macit GOkberk 1 ve Herder'in Tarih
Bozkurt GOVen 1 Kltrn ABC'si
JDrgen Habermas 1 "teki" Olmak, "teki"yle
JOrgen 1 'ideoloji' Olarak Teknik ve Bilim
Selahattin Hilav 1 Edebiyat
Selahattin Hilav 1 Felsefe
Edmund Husserl/ Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe
Turhan llgaz/Tencere Kapak
Fredric Jameson 1 Marksizm ve Biim
Jameson 1 Dil Hapisanesi -Yap ve Rus
yks
Seyfi 1 Btncl Trk Budunbilimine
W. Kaufmann 1 Dostoyevski'den Sartre'a
Alexandre 1 Hegel Felsefesine
Kuran 1 Yalan la
B6atrice Lenoir 1 Sanat
Claude LBvl-Strauss 1 Hznl Dnenceler
Claude LBvl-Strauss 1 Yaban
Abraham S. Moles 1 Belirsizin Bilimleri
Predrag Matve]evlc' 1 Akdeniz'in
Ahmet Oktay 1 Trkiye'de Popler Kltr
Robert OWen 1 Yeni Toplum
Karl R. Popper 1 Daha iyi Bir Dnya
Pierre-Aibert Jacquard 1 Mutlak
Hubert ReMS 1 ilk Saniye
Samih Rifat 1 Herakleitos
Bertrand Russell/ Din ile Bilim
Bertrand Russell/
Kredi
Pe1Br M. Senge 1 Disiplin
Michel Serres 1
A Celal 1 Zmrtname
A Celal 1 Zmrt Ayna- Bilimsel zerine Denemeler
BDient TanOr/Trkiye'de Kongre
BOleni TanOr 1 Trk Anayasal
BDientTanar- Necrni /1982 Gre
Trk Anayasa Hukuku
Alain Touraine 1 Birlikte miyiz?
Alain Touraine 1
Alain Touraine 1 Demokrasi Nedir?
Frederic de Towamicld/ Martin Heidegger ve Gnlkler
UQur 1 Kltr Demokrasi
Nenni Uygur 1 Denemeli Denemesiz
Nerml Uygur 1
Nenni Uygur 1 Felsefenin
Nermi Uygur 1 Kuram-Eylem
Nermi Uygur 1 Kltr
Nermi Uygur 1
Nermi Uygur 1
Nermi Uygur 1 Dilin Gc
Nennl Uygur 1
Nerml Uygur 1 Kltr
,. '
Nerml Uygur 1 Ortamda Teknik
Nermi Uygur 1 Felsefesi
om o
Nermi Uygur 1 Edmund Husserl'de Ben'i Sorunu
Nermi Uygur 1 ii Kltr
Nerml Uygur 1 insan Edebiyat
Nerml Uygur 1 Dipten Gelen
Nerml Uygur 1 iimin Sesi
Nenni Uygur 1 Trk Felsefesinin
Nenni Uygur 1 ikindi/er, Kitap
Hilmi lken 1
Artun nsal 1 Anadolu'da Kan
Tahsin YDcel/ An/ab Yeriemleri
Ludwig 1 Tractatus
Sartre
Profesr Heidegger, 1933'te Neler Oldu?
Pera Peras Poros
insan Haklan
11 Eyll/Bir
iin Tahminler-
1998-1999
Halleri -
1998-1999
Sorun Soruda-
1999-2000

2000-2001
Dante'den Mcluhan'a 24 zerine
20()1-2002
Kredi

m i i ~ i j l l i ~ i i i
2

You might also like