Eski Mezapotamya Ve Misir Tarihi - Anadolu Universitesi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2280 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1277
ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH
Yazarlar Yrd.Do.Dr. Sava HARMANKAYA (nite 1) Prof.Dr. Kemalettin KROLU (nite 2-6) Do.Dr. Hakan SVAS (nite 7, 8)
Editr Prof.Dr. Kemalettin KROLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Glcan Ergn Grafiker Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi ISBN 978-975-06-0954-1 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri................ 2

GR .............................................................................................................. ESK TA AI / PALEOLTK (M 1100.000-12000)................................ ORTA TA AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)............................. YEN TA AI / NEOLTK (M 10000-5200) ......................................... Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)............................... Hassuna Dnemi (M 5750-5250)............................................................... Samarra Dnemi (M 5300-5100)................................................................ BAKIR-TA AI / KALKOLTK ............................................................... Halaf Dnemi (M 5500-4800) .................................................................... Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300) ..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 3 4 5 6 9 11 11 12 12 15 17 18 19 19 19
1. NTE
Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler .................... 20

GR .............................................................................................................. Smer lkesi ................................................................................................ URUK DNEM VE YAZININ GELM...................................................... Uruk Dnemi (M 4000-3100) .................................................................... iviyazsnn Geliimi .................................................................................... SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER......................................... UYGARLIK ..................................................................................................... Devlet Ynetimi ............................................................................................ Mitoloji ve Din............................................................................................... Sanat............................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 21 21 24 24 25 27 29 29 29 30 32 33 34 34 35 35
2. NTE
Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smer likileri...................................................................................... 20

GR .............................................................................................................. Akkadlarn Mezopotamyaya G .............................................................. AKKAD MPARATORLUU .......................................................................... Kurucu Kral Sargon....................................................................................... Tanrlatrlm Kral: Naram-Sin .................................................................... III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET)................................................. Siyasal Gelimeler ......................................................................................... UYGARLIK ..................................................................................................... 37 37 39 39 40 42 43 43
3. NTE
iv
indekiler
Akkad Devlet Anlay................................................................................... Sanat............................................................................................................... III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar............................................................... na Faaliyetleri.............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
43 44 45 46 47 48 49 49 50 50
4. NTE
M kinci Binylda Mezopotamya.......................................... 52

GR ............................................................................................................. Gler ve Yeniden ekillenen Siyasal Yap ............................................... Amurrular....................................................................................................... Hurriler........................................................................................................... Kent Devletleri .............................................................................................. ESK ASSUR VE ESK BABL KRALLIKLARI................................................. Eski Assur Krall ......................................................................................... Eski Babil Krall.......................................................................................... MTANN DEVLET VE KASSTLER.............................................................. Mitanni Devleti .............................................................................................. Kassitler.......................................................................................................... ORTA ASSUR KRALLII................................................................................ UYGARLIK ..................................................................................................... Ticaret ............................................................................................................ Tarihleme ....................................................................................................... Devlet Ynetimi ve Kanunlar....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 53 53 54 54 55 56 56 57 59 59 61 62 64 64 65 65 68 69 70 71 71 71
5. NTE
Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih ..................... 72

GR .............................................................................................................. YEN ASSUR KRALLII................................................................................. Krallktan mparatorlua ............................................................................... Yeni Assur mparatorluunun Ykl......................................................... YEN BABL KRALLII ................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 73 74 79 82 82 84 85 86 86 87 87
indekiler
Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar ................................. . 88

GR: KAYNAKLAR ...................................................................................... Yazl Kaynaklar ............................................................................................ Kral Yllklar (Annallar)................................................................................ Limmu listeleri ............................................................................................... Arivler ........................................................................................................... Arkeolojik Veriler .......................................................................................... DEVLET YNETM ...................................................................................... Eyaletler ......................................................................................................... Ordu............................................................................................................... KENTLEME VE SANAT................................................................................ Sanat............................................................................................................... Din ................................................................................................................. Mezopotamyada Siyasal Deiim - Kltrel Devamllk ............................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 89 89 90 90 90 91 91 92 93 94 96 99 100 102 104 105 105 105
6. NTE
Eski Msr Tarihi ....................................................................... 106

GR .............................................................................................................. Corafi Koullar............................................................................................. Slaleler ncesi Dnemde Msr.................................................................. ERKEN DEVR (1-2. SLALELER) (YAKL. OL. M 2920-2650).................. ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134) .................................. BRNC ARA DNEM (M 2134-2040) ...................................................... ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640).............................. KNC ARA DNEM (M 1640-1532) ........................................................ YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070) ................................ NC ARA DNEM (M 1070-712) ...................................................... GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332) ...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 107 107 110 110 111 113 114 115 116 120 122 124 125 126 126 127 127
7. NTE
Eski Msr Uygarl......................................................... ......... 128

GR: KAYNAKLAR ...................................................................................... Yazl Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ Ekonomi......................................................................................................... Ev Yaam ...................................................................................................... Din ................................................................................................................ l Gmme Gelenekleri .............................................................................. Mumyalama ................................................................................................... 129 129 131 132 133 133 135 136
8. NTE
vi
indekiler
BLM, MMAR VE SANAT ........................................................................... Bilim............................................................................................................... Mimari ............................................................................................................ Gzel Sanatlar .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
137 137 138 143 145 146 147 148 148 149
indekiler
vii
nsz
Frat ve Dicle nehirlerinin hayat verdii corafyann ad olan Mezopotamya, Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaan gelimi kltrel birikimi de ifade etmektedir. nsann uygarlama sreci iindeki en temel admlar Mezopotamyada atlmtr. Yerleik yaam, tarm, hayvanlarn evcilletirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, antsal tapnaklarn inas gibi nemli gelimeler Kuzey Mezopotamyada Toroslarn eteklerinde yaanmtr. Kentleme, uluslararas ticaret, devletin ortaya k ve yaznn gelitirilmesi gibi etkileri gnmze kadar ulaan admlar ise Gney Mezopotamyada M drdnc binylda atlmtr. Mezopotamyada ortaya kan yenilikler Eskiada Anadolu, ran ve Akdeniz dnyas bata olmak zere evresindeki btn toplumlar etkilemi ve gelimelerine katkda bulunmutur. Msr ise Nil Nehri vadisinde domu ve gelimi bir uygarl ifade etmektedir. Burada M drdnc binyldan itibaren ynetim biimi, din, mimari ve l gmme gelenekleri konusunda yaanan gelimeler dikkat ekicidir. evresi llerle evrili bir vadide bulunan Msr, kapal bir uygarlk grnmndedir. Nilin Akdenize ulat delta blgesi uygarln d dnya ile adeta tek balantsn oluturmaktayd. Mezopotamya ve Msrn uzun tarihini ana hatlaryla ele alan elinizdeki kitap, sekiz niteden olumaktadr. lk nitede insann ilk ta aletleri yapmaya balad dnemden yaznn ortaya kna kadar geen tarih ncesi dnem anlatlmaktadr. Daha sonra srasyla Smer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarlklar ile bu blgeye g ederek Mezopotamyal olan dier toplumlarn tarihi ele alnmaktadr. Son iki nite Msr tarihi ve uygarlna ayrlmtr. nitelerin seiminde tarihe yn veren siyasal gelimeler yannda ynetim biimi, din, mimari ve sanat gibi konular da deerlendirilmitir. Baar dileklerimle Prof. Dr. Kemalettin Krolu Editr
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nsann gnmz yaam artlarna ulaana kadar geirdii balang evreleri hakknda deerlendirme yapabilecek, Tarih ncesinin mimarisi, l gmme gelenekleri, anak mlei, gnlk eyalar ve dier kltr elerini aklayabilecek, Mezopotamyada Sumer kltrnn kkenini, kentleme ve ilk devletlerin kurulu srecini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Neolitik (Yenita a) Halaf Kltr Hassuna - Samarra Kltrleri Obeyd Kltr
Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi
Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri
GR ESKTA AI / PALEOLTK ORTATA AI / EPPALEOLTK YENTA AI / NEOLTK BAKIR-TA AI / KALKOLTK
Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

GR
ki nehir arasndaki lke anlamna gelen Mezopotamya terimi, Frat ve Dicle nehirleri ile bu nehirlerin kollar arasndaki blgeyi kapsayan corafya iin kullanlmaktadr. Bu terim Eski Yunancadaki orta anlamndaki mesos ve rmak manasna gelen potamos kelimesinden tretilmitir. Kuzey snr yaklak olarak Anadoluda Gneydou Toros Dalar, dou snr randaki Zagros Dalar, bat snr yaklak Amanos Dalar, gney snr ise Frat ve Dicle nehirlerinin birleip beraber dkld Basra Krfezidir. Mezopotamya kuzeyde dalk blge ve da eteklerinde step ortam, ortada ovalar, gneyi ve bats llerden meydana gelmitir. Mezopotamyann corafi yaps genel zellikleri bakmndan, Yukar/Kuzey, Orta ve Aa/Gney Mezopotamya olarak e ayrlmaktadr. Yukar Mezopotamya siyasi harita asndan Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesi, Kuzey Suriye, Kuzey Irak, Aa Mezopotamya da Gney Irak ve ksmen Gneybat ran blgesidir. Mezopotamyann kuzeyi, Zagros Dalar, Gneydou Toroslar ve Amanoslar tarafndan izilen yarm daire biimindeki hat nedeniyle Bereketli Hilal olarak adlandrlr. Blgenin en byk akarsuyu Frattr. Karasu ve Murat aylarnn oluturduu Frat Nehri Toros Dalarnn kuzeyinden kar sular ile beslenerek gneye doru Gaziantep ve anlurfa platolarn ayrp Trkiye-Suriye snrn aarak Suriyeye ular. Burada Balk/ Balih Nehri ve douda Habur ay ile birleir. Bu yan kollarla daha glenen Frat Nehri Mezopotamya dzlklerini geerek attlarapda Dicle ile birleir. Mezopotamyann ikinci byk nehri olan Dicle ise Gneydou Toroslarn orta kesiminde iki kaynaktan doar. Diyarbakrdan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Botan aylar ile birleir. Raman Dann gney eteindeki dar boazlar geerek snrmz dna kar. Kuzey Irakta Kk Zap, Byk Zap, Adhem ve Diyala sular ile beslenir. Gney Mezopotamyada Frat Nehri ile birleip Basra Krfezine dklr. Mezopotamyann dou snrn tekil eden Zagros Dalar silsile eklinde kuzey-gney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ran Platosu arasndaki snr izer. Baz corafyaclar Toroslarda olduu gibi douda dalarn arasndaki ovalar ve platolar, geitleri de Mezopotamya uzants olarak yorumlamaktadr. Kuzey Mezopotamyann Suriye Ovas haricindeki Toros, Hakkri, Abdlaziz, Sincar da eteklerindeki eik ksm kn yal ancak ykseklii yznden sert iklime sahiptir. Aa Mezopotamya ise yazn kurak ve ok scaktr. Scaklk yaz aylarnda 40-50 dereceyi bulmaktadr. Klar ise souk geer.
Mezopotamyann uzak gemiinin eitli aamalar, ilk kez saptand yerin adyla anlan kltr isimleri altnda incelenir. Gnmze ulaan eski yerleme yerlerinde saptanan kalntlarn tarihlenmelerinde buluntularn teknik zellikleri, baka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliim srecinin izleri gibi kstaslar yannda C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yntemlerden de yararlanlr. Alt balklar halinde tarihleri de verilerek sralanan dnem isimleri tamamen ham madde yapm tekniklerine gre ayrlmtr. Birok kltr tarihisi pek ok nedenle bu snflandrmaya kar kmlarsa da terim ve tanmlamalar Trkiyedeki Orta Eitim kurumlarnda kullanlmaya devam etmektedir. Aada sunulan Halaf, Hassuna, Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihncesi kltr isimleri herhangi yazl bir kaynaktan deil, ilk defa bulunduu hyk (ta, kerpi, hayvan kemii, kl gibi kullanm elerinin yklan yerleme yerlerinde birikmesinden oluan tepe) isminden esinlenerek verilmitir. Daha sonra bu isimlendirme tm dnya kltr tarihileri tarafndan kabul grmtr.
Resim 1.1 Mezopotamyann tarihncesine ait yerlemeleri gsteren harita (Krolu 2010).
ESK TA AI / PALEOLTK (M 1100000-12000)

Kltr tarihileri insanlk tarihinin ok uzun sren bu dnemini Alt, Orta ve st olmak zere e blmektedir. Gnmze kadar gerekleen aratrmalarla insann Afrikada ortaya kt kesinlemitir. Homo Erectus ad verilen eski atamzn buradan dalp yaklak 1500000 yl nce dnyann deiik yerlerinde farkl ortamlarda yaad saptanmtr. nsann kltrel evrimi iinde bu insan trnn gerekletirdii ilkler ok nemlidir. Mezopotamyann batsndan Gney Asyaya oradan Uzakdouya hatta Avustralya ktasna kadar yayld bilinen ve olaslkla be-
1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri
lirgin bir dili olan bu insanlarn bilinli avclk yapt, atei kontroll kullanmay rendii, ilk standart ta aletleri rettii anlalmaktadr. Afrikadan Asyaya geilerinde o zamanlar olaslkla yaanlmas zor olan Orta Mezopotamya yerine daha bat kesimi, ky blgesini tercih ettikleri Filistindeki Ubeidia buluntu yerinde ele geen ikili yzey (el baltas) endstri rnekleriyle belgelenmektedir. Uzun yllar el baltas olarak tanmlanan, ounlukla kaba ve armut biiminde olan aletler kazmak, kesmek, kymak, vurmak gibi ilerde kullanlyordu. Ayn tip endstrilere Kuzey Mezopotamyada Adyaman, Gaziantep, anlurfa, Batman ve Kuzey Suriyede rastlanlmaktadr. Homo Erectus insanlarnn maara, kaya sna, aa kovuu, adr ve kulbe tipindeki barnaklarda yaadklar, fundalklar tututurmak suretiyle hayvan srlerini rkttkleri, yanan veya yaralanan hayvanlar byk talarla ldrdkleri, akmaktandan yaptklar satr gibi aletlerle bunlar paralayp yedikleri anlalmaktadr. Ate yakmay da bilen bu tr insanlarn geici kamp yerleri de yzey aratrmalar sonucunda saptanmtr. lerinde Adyamandaki ehremuz Srt kamp yeri kazlarla incelenmitir. zellikle Trkiye Gaziantep dzlklerinde, Ilsu Baraj gl alannda, Kuzey Suriyede yine bu dnemdeki insan tarafndan ilevi bittii iin atlm veya unutulmu ok sayda iki yzeyli (el baltas) alet gnmzde gerekleen yzey aratrmalarnda ele gemitir. Gnmzden 220000 yl nce olaslkla Homo Erectusdan gelien yeni bir insan tr Homo Neanderthal insan ortaya kar. Bu tr, teknolojik olarak gelimi ta aletler yapmay baarmtr. Neanderthaller llerini ilk gmen insanlardr. l gmme geleneklerinde belki ruh ya da baka dnya inannn varl Mezopotamyada Kuzey Irak-anidar Maarasndaki nemli (?) bir kiinin zellikle ifal ot ve ieklerle beraber trenle gmlmesi ile belgelenmitir. Gnlk yaant tpk Homo Erectuslarn yaants gibi toplayclk ve avcln olduu karma ekonomi eklindedir. Yaklak 120000 - 110000 yllarnda gnmz insannn atas olan Homo Sapiens insan tarih sahnesine kar. Bu tarihlerde Neanderthal tr de yaamaya devam etmitir. Hatta iki trn uzun bir sre en az 60000 yl beraber yaad, sonra Neanderthallerin tmyle yok olduu kabul edilmektedir. Klasik snflamada bu dnem stEski Ta a olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem insanlar Kuzey Mezopotamyada tahminen 25-30 kiilik topluluklar halinde genellikle hayvanlarn mevsime bal g yollaryla ilgili akarsu vadilerinde yaamlardr. Maara, kaya sna dnda ak havada aa dallar ve postlarla yaptklar adr tipinde basit barnaklarda oturmulardr. ok bilinli youn avclk ve toplayclkla yaamlarn devam ettirdikleri anlalmaktadr. akmakta ve obsidiyenden (doal cam) ustaca yaptklar dilgi tr aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikilmesi iin kullanlmtr. Sapienslerin dinsel dnce sistemi dnda sanat ile ilgilendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar abartlarak yaplan ve kltr tarihileri tarafndan Vensad verilen kadn heykelcikleri (ana tanra) hem bolluk hem de reme ile ilgili olmaldr. Homo Sapiensler de llerini gmmlerdir.
Homo Erectus, Homo Neanderthal, Homo Sapiens: nsann ortaya k srecinden itibaren biyolojik ve kltrel geliimini gsteren aamalar iin kullanlan terimler. Homo sapiens, akll insananlamna gelir.
ORTA TA AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)

Yaklak olarak M 12000 yllarnda Son Buzul ann sona ermesi ile Mezopotamyadaki iklimin yumuad tahmin edilmektedir. Blgedeki nfusun artt ve ilk defa kpein evcilletirildii saptanmtr. klimin deimesi ile besin kaynaklar da deimitir. Yabani domuz, geyik, koyun, kei gibi dank yaayan hayvanlarn oalmas ile avlanmann daha zorlat yorumlanmaktadr. ilek, fndk gibi eitli yemiler ile yenebilecek kkler toplanmaya devam etmitir.
Zagros Dalarnn bat yamalar, Kuzey Mezopotamyann Trkiye snrlar iindeki dalk blgesi ve Akdeniz kylarnda yaayan, ekonomileri hl youn besin toplayclna dayanan Homo Sapiens tr insanlarn kulland alet tipleri bir nceki dnemin aletlerinden genelde farkszdr. Olaslkla hayvan eitlerinin farkllamasndan dolay av sistemi deimi ve mikrolit ad verilen minik ta aletler ortaya kmtr. akmakta ve obsidiyenden retilmi geometrik biimde olan bu minik talar, boynuz veya ahap bir sap zerine insan dii gibi yan yana saplanarak bileik alet yapmnda kullanlmtr. Olaslkla ok ve yay kullanm daha gelimitir. Bu insanlar olaslkla byk topluluk halinde yaamaktaydlar. Bu dnemde, Kuzeybat Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini yapan bir kltr olarak bilinen Zarzi kltr grlr. Rusya steplerinden gelmi olabilecek bu kltrn en iyi tanmland yer anidar Maarasdr.
YEN TA AI / NEOLTK (M 10000-5200)

nsann doaya hkimiyetinin balad, avclk-toplaycla dayanan geim ekonomisinden besin retimine geiin olduu bu dnem, dnyada bata G. Childe olmak zere pek ok kltr tarihisi tarafndan devrim olarak kabul edilmektedir. Ayn srete toplumun sosyal yapsndaki farkllama da devam etmitir. Byk olaslkla tarmn yaygnlamasyla tahllar da biyolojik bir deiiklik geirmi ve doada yabanl olan zellikleri farkllamtr. Bylece daha verimli ve daha dayankl trler ortaya kmtr. Neolitik Dnem Kuzey Mezopotamyada anak mleksiz ve anak mlekli olmak zere iki dnemde incelenmektedir. Bu ayrlmada sanki anak mlek yapm nemli bir ayra olarak gzkse de esas ayrm toplum yaamnda meydana gelen byk deiimlerdir. Killi topran bitki art ve su ile kartrlp ekillendirilmesi, kuruduktan sonra piirilmesi bu dnemden ok daha nceleri bilinmektedir. Yeni Ta (Neolitik) tanm sadece ta yapm geleneinde yontma tan yannda srtme ta teknii ile yaplan aletlerin oald bir dnem olarak tanmlanamaz. Bu dnemin balangcnda Orta ve Aa/Gney Mezopotamyaya olaslkla evresel artlarn zorluu yznden henz tam yerleilmedii anlalmaktadr. Neolitik teriminin kullanm 1866 ylnda A. Candolle ile balar. Candolle bilinli ekip bimenin esasn oluturan yabanl tahllarn Yeni Ta a ile birlikte evrim geirdiini belirtmitir. Daha sonra R. Pumpelly Yakndouda tarm ve hayvancln vaha olarak tanmlanabilecek sulak, verimli ancak kk yrelerde, insan, bitki ve hayvanlarnn beraberce yaamak zorunda kalmasndan doduunu iddia etmitir. Gnmzden 12500 - 11500 yl ncesi iklimin ok kt olduu bilinmektedir. Yakndouda yaayan gruplar belki su kaynaklarnn var olduu yerlerde yaptklar gzlemler sonucunda hayvanlar evcilletirip bitkileri ziraata almlardr. G. Childede ilk evcilletirme ve ziraatn Frat, Dicle ve Nil gibi byk rmaklarn kenarlarndaki taknlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda olduunu ileri srmtr. J.H. Breasted bu fikre kar karak Zagros Dalarndan Toros Dalar, Akdeniz ve Msra kadar yarmay biiminde bir blgeyi kapsad iin Verimli Hilal ad verilen blgede bu olayn baladn kabul etmitir. Bu konuda en nemli alma ise R.J. Braidwoodun bakanlnda eitli bilim dallarndan oluan ekibin yrtt aratrmadr. Irakta Jarmo, Trkiyede ayn kazlar ve dier aratrmalar sonucunda Verimli Hilal blgesinin hemen kuzeyinde doal yaam blgesi ad verilen alanda ilk kltre alma ve evcilletirmenin olduu ne srlmtr. Evcilletirilecek hayvan cinslerinin ve yabanl bitkilerin doada bulunabilecekleri ortamda evcilletirilebileceine dayanan bu kuram gnmzde de geerliliini korumaktadr.
Yeni Ta veya tarih kitaplarnda Cilal Ta Devri (Neolitik) olarak geen bu srecin ilk evresi olan anak mleksiz Neolitik (M 10000-6000) rdn- Jerihoda yaplan arkeolojik kazlar sonucunda kendi iinde bir dizi gelimeyi aklamak amacyla alt evrelere ayrlmtr. anak mleksiz Yeni Ta ann balang evresinde (M 10000 - 8500) Kuzey/Yukar Mezopotamyada Filistin/Natuf kltrnden farkl olarak greceli daha byk yerleimler kurulmutur. Bu yerlemeler ta temelli dal rgl veya ta temelli yma kerpi duvarl (kerpi amurunun duvar eklinde ylmas) oval veya yuvarlak planl yaplardan olumaktadr. Meknlarn iinde ocak ve ilik yerleri, mekn dnda avlu ve meydanlarn varl Trkiyede Hallan emi, ayn, Krtik Tepe, Demirky gibi yerleme yerlerinde saptanmtr. lk defa bu dnemde tapnak gibi byk igc gerektiren antsal zel yaplar ina edilmi, uzman bir zanaatkr snf ortaya km, uzak blgeler arasndaki ticaret yaplmaya balanmtr. Son zamanlarda kazlan Gbekli Tepede ise aplar 10 ile 30 metre arasnda deien boyutlarda, ta duvarl, yuvarlak veya oval biimli tapnaklar bulunmutur. Tapnan iinde ortada hem at lentolarna direk vazifesi gren hem de menhir ya da tanr sureti (put) olan 10 ton arlnda, uzunluu 3-5 metre arasnda deien iki adet ta stel (dikilita) yer almaktadr. Bu merkezi dikilitalarn etrafnda ta sekiler arasnda duvara yapk on iki adet daha kk boyutlu dikilita sraldr. Kaz bakan imdilik bu talar menhir olarak tanmlamaktadr. Dikilitalarn st yatay blm ba, dikey blm gvdeyi temsil etmektedir. Bazlarnda yan yzeye kol, n yzeye parmaklarn ilenmesi bunlarn stilize insan tasviri olduunu kesinletirmektedir. zerinde bir giysi varm gibi izgiler ve kabartmalar oluturulmutur. Bazlarnda H biimli semboller bazlarnda belki gne ve ay temsil eden iaretler bulunmaktadr. Dikilitalarn Sumer ve Yunan dinlerindeki tanr ailesine ait heykellerin imdilik ilk rnekleri olduu dnlebilir. Tapnan merkezindeki T bal iki tanr suretinin belki gk tanr ile gne tanrasn betimledii nerilebilir. Henz yaz kefedilmedii iin bu konuda kesin yorum yaplamamaktadr. Kesin olan ok byk bir igc gerektiren bu yaplarn sekin ve uzman insanlar tarafndan ina edildii ya da ettirildiidir. Henz maden kefedilmedii iin zanaatkrlar Gbekli Tepenin olduu kayalkta, sahip olduklar yass ta balta ve keskilerin yardmyla tek para halinde kardklar byk talar nce dzgn yzeyli hale getirmilerdi. kinci aamada stellerin zerine ylan, yaban domuzu, tilki, yaban eei, turna, yabani boa, gazel, ko, akrep ve rmcek gibi figrleri kabartma olarak ilemilerdir. nsan biiminde ilenen figrlerin tanr olabilecei anlalmaktadr. Figrlerin tmnn erkek olmas da ilgintir. Bundan toplumda baba tanrnn arl olduu anlalmaktadr. Tapnan iine duvarlara korkutucu hayvan figrleri de konularak rahiplerin burada gerekletirdikleri dinsel trenlerin avc ve toplayc toplum zerinde daha etkileyici olmas salanmtr. Bir tapnak yaps mrn tamamladnda, nedenini bilemediimiz bir sebepten dolay dardan getirilen toprakla doldurularak gmlmekteydi. Olaslkla rahip grevi de stlenen sekinler, yeniden dikilitalar hazrlayp ayn alana ayn planda ancak daha kk boyutta yeni bir tapnak ina etmekteydiler. Bu yzden gn na kan tapnak kalntlar i ie gemi daireler eklindedir. lk tapnan olduu yerde yeni bir tapnak yapacak yer kalmadnda baka tarafa geilmitir. Bu gmlp yeniden yapma sreci yllarca srmtr. Gbekli Tepede yirminin zerinde tapnak olduu saptanmtr. Yine ilgin hususlardan biri baz tapnaklarda zellikle merkezdeki iki dikilitan ba ksmlarnn zamannda bilinli olarak krlmasdr.
Gbekli Tepede henz aydnlatlmayan hususlardan biri tapnak alannn dnda sivil mimari yani ruhban snf ve halkn yaad yaplarn olup olmamasdr. Gbekli Tepedeki tapnaklardaki T bal dikilitalara anlurfa yresinde Nevali ori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerlemelerde de rastlanmtr. Bu kltr yaratan uzman topluluklarn kuzeyden Rusyadan geldikleri iddia edilmektedir. Neolitik an balarnda yaayan ky topluluklar llerini, iinde yaadklar kulbe tipi yaplarn taban altna atklar ukura, ceninpozisyonunda bzlm olarak gmmekteydiler. Bir anlamda atalar ile ayn meknda yamaya devam ediyorlard. anak mleksiz Yeni Ta ann ikinci evresi, M 8500 - 7000 yllarna tarihlenir. Bu srete tarm modeline henz tam bir gei yoktur. Bu dneme ait yerlemelerde bata domuz olmak zere az sayda kei, koyun, sr gibi yabani hayvanlarn evcilletirildii anlalmaktadr. Hangi hayvann ilk olarak evcilletirildii kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamyada yerleik dzen daha gelimitir. Her yerleme kendi iinde merkezi sistemle ynetilmektedir. Yaplarn dalm belirgin bir plan erevesinde merkezi sistemin nerisi ile ina edilmektedir. Kylerde baz yaplarn hatta bazen tm kyn ilevi bittikten sonra tapnaklar gibi bilinli gmlmeleri bu dnemde de devam etmektedir. Kyn tm gmlnce yap sahibi aileler ayn yere eski duvarlarn temel gibi kullanp evlerini yeniden ina ederek ky yeniden kurmulardr. Neolitik Dnemin bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tapnaklar drtgen hale dnmtr. Hemen hemen tm yerlemelerde sivil mimarinin yan sra zel yaplar/klt yaplarnn oluu yaygn bir inan sistemi olduunu gstermektedir. nanlmaz boyutta tapnak yaplarnn ve tanr heykellerinin yaplmasndan dinsel elerin tm toplumu ynlendirdii ve etkin bir ruhban snfnn varl anlalmaktadr. Gmt gelenekleriyle ilgili olduka ilgin uygulamalar saptanmtr. Gmtlerin yerleim iine yapldn belirtmitik. Baz durumlarda iskeletin ilk gmld yerden baka yere tand belgelenmitir. Baz bireylerin balarnn kesilip tren ve lenlerde bir ekilde kullanld tahmin edilmektedir. Olaslkla ok nemli bireylerin kafataslarnn kille kaplanp gerek ba biimine getirilme denemelerinin yapld (etlendirilmesi) grlr. Ayrca kutsal stel ve kk tanr figrleri (idol) bu dnemin eitli ritel eleri olarak karmza kar. Diyarbakr/ ayn yerlemesinde bu dneme ait, baka yerlemelerde saptanamayan ilgin bir yap ortaya karlmtr. Balangta tapnak olarak ina edildii anlalan drtgen yap daha sonra kyde yaayan yaklak drt yz elli kiinin bedenlerinin sakland bir yer haline dnmtr. nce rtlp daha sonra dalm vcut kemikleri yap iindeki mahzenlere yerletirilmi, kafataslar ise yapdaki raflara konmutur. Yapnn dier tarafnda ise duvar dibinde oturma sekileri ortada ise zenle parlatlm pembe renkte byk yass ta levha bulunmutur. Ta levhann atlaklarnda insan ve hayvan kan kalntlarnn oluu bu tan buraya ne amala yerletirildii konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola karak toplumda bir birey ldnde cesedinin belki bu yass tan zerine yatrld, bann kesilerek gvdeden ayrld veya olaslkla kyn dnda vahi hayvanlarn ulaamayaca bir yerde ksmen rtldkten sonra kafatasnn daha sonra yaplacak trenlere katlmas iin yapnn iindeki rafa yerletirildii yorumlanmaktadr. Kyn iinde ok sayda basit toprak mezar da ortaya karlmtr.
ayn yerlemesinde o zamanki teknolojik imknlarla nasl yapld hl tartma konusu olan ilgin yaplar vardr. Bunlardan biri kire + krmz tack karm (terrazzo) tabana sahip tapnak yapsdr. Yapnn tabannda, gnmzdeki havuzlarn tabanndaki gibi beyaz renkli talarla yaplan izgili bir deme vardr. Bunlarn yapmnda olaslkla nce krmz renkte taban harc, izgi olumas iin dzgn bir aa yardmyla uzun boluk braklarak dklm sonra bu boluklar beyaz ta tak ve kire harla doldurulmutur. Son aamada tm taban parlatlmtr. Yine aynnde altta ilik ve kn barnma yeri olarak kullanlan mahzenlerin olduu iki katl yaplarn kefedilmesi anak mleksiz Yeni Ta anda yaayan insanlarn inaat asndan ne kadar gelimi olduunun bir gstergesidir. Baka yerlerde de benzer yaplarn varl ticaret ile teknolojik bilgilerin tm corafyaya nasl yayldn da belgelemektedir. Binalarn zenli iilii, zellikle tapnak tabanlarnn kire tann nce yaklp sonra sndrlmesi ile oluturulan kire ve kum karm har tabakas (imentolam kire taban) ile kaplanmas bu evredeki teknolojik geliimi ortaya koymaktadr. Bu dneme ait gnlk yaamda kullanlan aletler arasnda ince kenarl d izgi bezemeli ta kaplar, tatan bilezikler, eitli tipte yontma tatan ok ular, kemik aletler saylabilir. Mezarlara cesetlerin yanna armaan olarak konan boncuklarn bireyin zel taks olduu anlalmaktadr. anak mleksiz Yeni Ta ann en son evresinde (M 7000 - 6000) bir nceki evreden devam eden gelimi yaam biimi devam eder. Ancak bilinmeyen bir nedenle bu evrenin sonunda bu kltr kmtr. Yaklak bin yl sren byk karklklarn yaad bu evrede genelde byk yerlemelerin terk edildii izlenmektedir. Olaslkla nfusun deimesi ve belki iklimdeki farkllama, avlanacak hayvan saysnn ve yabanl tahllarn azalmas byk yerlemelerin boaltlmasna, insanlarn kk topluluklar halinde daha ger artlarda yaamasna sebep olmutur. Bu kark dnemle ilgili bilgiler snrldr. Mezopotamyada ky yaamnn balangcyla, yazl belgelerin ortaya k arasndaki gelimeler, ta alet ya da madencilikte kat edilen aamay gsteren adlar yerine, yerleim karakteri, ev plan tipi, retim teknolojisi ve moda olan anak mlek tipleri gibi ortak kltrel unsurlar tanmlayan adlarla anlr. Bu kltrler genellikle ilk belirlendikleri yerin adn almlardr. Aada deineceimiz zere, Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de geni blgelerde, farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel unsurlar simgeler.
Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)

Hassuna, Kuzey Irakta Musul yaknnda, Dicle Nehri zerinde kurulmu bir yerleim birimidir. Son aratrmalarla Proto-Hassuna Dnemi (Hassuna ncesi dnem) genel anlamda Kuzey Mezopotamyada anak mlekli Yeni Ta ann balangc veya Erken Yeni Ta a olarak kabul edilir. Bu dnemde kltrel anlamda blgesel farkllklar fazla gzkmez. Blgede hayatlar hayvanclk ve tarm ekonomisine dayanan ky topluluklar yaygndr. Blgede anak mlekli Neolitik Dnemin balangcnda bir nceki dnem yerleme ve yap dzeni devam etmektedir. Ancak eski dnemdeki merkezi ve gl inan sistemi bu dnemde grlmez. Klt yaplar da bulunmamaktadr. Yerlemelerde gda depolamaya ynelik birimler fazladr. Yerleme yerleri arasnda bu dnemi temsil eden mimari Hassuna Hynde, Yarm Tepe ve Telul Eth-Thalatlat adl merkezlerde belirgindir.
10
Bu dnem yerlemelerinde adr ve kulbe tipi yaplardan oluan kamp izleri saptanmtr. Umm Dabagiyeh gibi yerlemelerde de kk birka odadan oluan dikdrtgen yaplar ina edilmitir. Duvar yapmnda sktrlm amur topaklar kullanlmaktayd. Ambar olarak yapld dnlen iki metrekareden kk odalar zgara eklindedir. Baz evlere damdan girildiini gsteren merdiven izleri belirlenmitir. Yaplarn iinde yemek piirmek ve snmak iin yaplm ocak ve frnlar vardr. Bu dnemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sottoda kk ocuklar mlek iinde evlerin tabanlar altna gmlmtr. Yarm Tepede cesetler dikdrtgen ve yuvarlak yaplara yerletirilerek saklanmtr. anak mlein Kuzey Mezopotamyada ne zaman ve nerede ortaya kt tartlmakta bu konuda eitli modellemeler yaplmaktadr. lk anaklar belli bir merkezde yaplp bu bilgi dei toku yntemi ile tm blgeye mi yaylmtr? Yoksa farkl blgelerde mi gelimitir? anak mlek kullanmnn gelimi tarmla birlikte balad kesindir. Tarm bu anak mlek retim teknolojisini dourmutur. Kil kap yapmndan nce genelde kille svanm sepetlerin, deriden yaplm nesnelerin, al ve ta kaplarn kullanld bilinir. Tarm rnlerin artmas ile bu tr kaplar ihtiyac karlamam ve bu yzden kilden kap yapm balam olmaldr. Gerekten ilk yaplan kil kaplar yemek piirmeden ok depolamaya yneliktir. Hassuna ve Yarm Tepede ele geen byk ve kaba mlekler buna rnek gsterebilir. Kuzey Mezopotamyann tarihncesi toplumlar sepet yapmay ok iyi bilmekteydiler. Sepet ancak yln belli zamanlarnda, ta veya tahta kaplar ise uzun zaman harcanarak retilebilmekteydi. Buna karlk kil kaplarn yapm, her yerde su, kil ve saman olduu iin maliyeti olmayan bir ilemdi. Mezopotamya ve evresinde toplumun geliimine paralel olarak nce sepet, sonra piirilmeden kullanlan kil kap, en son da frnlanarak tamamen piirilen kaplar kullanlmtr. Bu ekilde bir ilerlemenin normal bir teknolojik geliim olduu kabul edilmektedir. Genel olarak sepet daha hafif olduu iin gerler, anak mlek ise yerleik topluluklar tarafndan tercih edilmekteydi. Proto-Hassuna Dneminin anak mlekleri, kilin su ve samanla kartrlmasyla elde edilen hamurdan ekillendirilmitir. lk yaplan rnekler yayvan ve derin kseler, yuvarlak ya da oval anaklar, ksa silindir boyunlu, yuvarlak gvdeli kaba kaplardr. Hepsi elde ekillendirilmitir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerlemelerinde daha sonraki Hassuna kltrnn yayld blgede yaygn olan ekmek piirme kaplar da yaplmaktayd. Kselerin bazlar geometrik bazlar hayvan motifleri ile sslenmitir. Bu dnemde gnlk yaamda ok nemli rol oynayan yontma ta alet endstrisi retim asndan dk kalitededir. Buna karlk ta kap, ok ucu gibi nesnelerin retimi devam ettirilmise de eski rnekler kadar zenli deildir. Bu dnemde tarm yaygnlamtr. rnlerin bereketli olup olmamas tamamyla yamura baldr. Yerlemelerde birok buday trnn tarma alnd belgelenmitir. Bunlar arasnda tek sral emmer, kzl, ekmeklik ve kaplca buday saylabilir. Ayrca alt sral arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biilmekteydi. Evlerin iinde ve evresinde bulunan kemik kalntlarndan evcil sr, koyun ve kei yedikleri anlalmaktadr. Bykba hayvanlarn etiyle birlikte post ve stnden de yararlanmaktaydlar. Avcln daha az olduu saptanmtr. Umm Dabaghiyah hynn bu dneme tarihlenen kk kynde yaayanlar tarmn yan sra avcl da devam ettirmekteydiler. Avladklar hayvanlar arasnda yabani eek ve ceylan bata gelmekteydi. Olaslkla bu hayvanlarn derilerinden faydalanp ayakkab ve giysi yapmaktaydlar.
11
Hassuna Dnemi ( M 5750-5250)

Mezopotamyada Hassuna ve Samarra kltrleri birbirleriyle ilikilidir. Hassuna kltrnn grld yerlerde Samarra kltrne ait anak mlek rnekleri de bulunmaktadr. Hassuna kltrnn kkeni kendinden nceki lk Neolitik an balangcndadr. Kltr daha ok Kuzey Irak blgesinde younlamtr. Bu kltrn merkezi, en az 80 adet yerleime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna Kltr erken ve ge olmak kaydyla iki evreli olarak tanmlanmaktadr. Bu dnemde duvar yapmnda kerpi kullanlmaya balamtr. Evler bir avlu etrafnda yer alan ok sayda odadan oluur. Duvarlara sva yapld belirlenmitir. Duvarlarda ta temel Gneydou Anadoluda Mezraa-Teleilat ve Akaray Tepe yerlemelerinde grlmektedir. Yap ilerinde deiik tipte frn ve ocaklar yer almaktadr. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz birimlerin taban ta delidir. Avlularda ve meknlarn iinde silo ve byk depolama mlekleri bulunmutur. Bu dnem, yukarda anlatlan mimari zellikleri ile ky yaamndan kasaba yaamna geii gstermektedir. Hassuna Dneminde de bir nceki dnem gibi bebek ve ocuklar, bir mlek iinde daha ok yerleim alannda gmlmektedir. Hassuna kltr, bu dnemde yaygn olarak kullanlan belli form ve bezemeye sahip anak mlek trleri ile tannr. Genel olarak iki grup altnda snflandrlabilecek anak mlek retilmitir. Birinci gruptakiler olaslkta mutfakta kullanmak zere yaplan kaba, kahverengi, gri veya krmz renkte olan anak mleklerdir. kinci grup ise daha zenli bir biimde ekillendirilmitir. Bunlar krmz boya astarl, izi ya da boya bezemelidir. En ok omurgal kseler ile boyunlu mlekler yaplmtr. Hassuna anak mleinin izi bezemeli gelenei batya doru gittike azalr. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piirmede kullanld iddia edilen kaplarn her eidi bulunmaktadr. Hassuna Dnemi yerlemelerinde ok sayda pimi topraktan sapan tanesi, yn veya keten iplik elde etmek iin kullanlan arak, mhr, ta boncuk, kemik ine, kemik spatl ve kemik biz gibi gnlk yaamda farkl amalar iin retilmi aletler bulunmutur. Srtme ta endstrisinde en ilgin bulgular buday tmek iin kullanlan havanelleri ve yass ta baltalardr. Yontma ta alet endstrisinde orak-baklar sayca dierlerinden fazladr. Buluntularn ou anlalaca zere tarmla ilgilidir. Bu dnemde tarm ve hayvanclk toplumlarn esas geim kayna hviyetini kazanmtr. Arpa, buday eitleri ana gda maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Koyun, kei ve sr ve domuz beslenmektedir. Nfusun ve dolaysyla kylerin says artmtr. Kent hviyetini tayabilecek yerlemeler yoktur. Tapnak olabilecek byk ve zel yap bulunmad gibi dinsel inanlar hakkndaki bilgilerimiz azdr. Hassuna Dneminde doada bulunan ham bakrdan dvlerek tak gibi eitli nesneler yapmlardr. Ergitilmi bakrn en eski rnei de bu dnemde ortaya kar.
Samarra Dnemi (M 5300-5100)

Samarra Kltr, Hassuna kltrnn gelitii blgenin daha gneyinde, Orta Mezopotamyada Zagros Dalarnn otlaklarla kapl eteklerinde ortaya kmtr. Kendine zg boyal bir tr anak mlek grubu ile temsil edilen Samarra Kltr yerlemelerinden en nlleri Tell Savvan, Coa Mami ve Samarradr. Samarra Dnemi basit de olsa Mezopotamyada sulama kanallarnn ald ilk dnemdir. Coga Mamide saptanan kanallar bu dneme tarihlenmektedir. Bitki kalntlar arasnda evcilletirilmi tahllar dnda iri keten tohumlarnn bulunuu gerekte dzgn sulama yapldnn belirtisidir. Ne yazk ki bu toplumlardan keten ve ynl kuma rnekleri gnmze gelememitir. Yamura dayanan kuru ta-
12
rm yerine kanallar almasyla gelitirilen sulu tarm yerlemelerindeki nfusun atmasna neden olmutur. Bu dnemdeki drtgen planl yaplarda yaklak 60 cm boyutunda kaliteli kerpi kullanlmaya balar. Konutlarn iine ve dna duvar ortalarna ve kelere konan payandalar daha sonraki kltrlerdeki tapnak mimarisinin ncs olarak deerlendirilir. Tell Savvanda on be odal byk yaplar gn na karlmtr. Etraf hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi kk ky yerlemeleri bulunmaktadr. Samarra Dneminde de budaya ek olarak mercimek ve bakla yetitirilmekte, koyun, kei ve domuz beslenmektedir. Samarra mleki ustalar koyu kahverengi boya ile gzel desenlerle sslenmi ve iyi piirilmi kaplar retmilerdir. Ayrca su mermerinden oyularak yaplm kaplar ve kadn heykelcikleri de bu dnem sanatkrlarnn ustalklarn gstermektedir.
Resim 1.2 Samarra Dnemi ev tipleri Kaynak: Braidwood 1995:176.
SIRA SZDE
Mezopotamyada dnemde birok kltr ad gemektedir. Bu kltrlerin isimlenSIRA tarihncesi SZDE dirilmesi anak mlek yapm ve sslenmeleri rol oynamtr. Bu doru bir yaklam mdr?
D N E LAI M BAKIR-TA / KALKOLTK
DNELM S O R U
Anadoluda Kalkolitik Dnem bal altnda incelenen gelimeler, Mezopotamyada Halaf ve balklar altnda incelenir. S O Obeyd R U
DKKAT
Halaf Dnemi (M 5500-4800)

Halaf kltr, douda Zagros Dalar, batda Frat Nehri, kuzeyde Toros Dalar tarafndan evrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Trkiyenin Gneydou AnaSIRA SZDE dolu Blgesinde yaygnd. En belirgin zellii gnlk yaamda boya ve izi bezemeli olaanst gzel anak mleklerdir. Bu kltr, ilk defa 1911 ylnda snrmza ok yakn konumdaki Halaf Hynde gerekleen kazlarda saptand AMALARIMIZ iin Halaf kltr ad verilmitir. Halaf Dneminde moda olan gnlk kullanm eyalar, Gneydou Anadolu ve Kuzey Irak dnda batda ukurova ve Amik Ovasna, kuzeydouda Van GK T A P l evresine, douda Kuzeybat rana kadar ulamtr. Halaf kltr rnlerinin bu kadar geni alana yaylmas ancak yaygn bir ticaret ile mmknd. Kltrn kkeni konusunda pek ok teori ortaya atlmtr. Son yllarda Kuzey Suriyede Tell TELEVZYON Sabi Abyad Hynde gerekleen arkeolojik kazlar, sz konusu kltrn Hassuna-Samarra gibi anak mlekli Neolitik dnem toplumlarnn etkisiyle ortaya ktn gstermektedir. Bunun en iyi rnei Samarra ad verilen boya bezemeli N T E R N Halaf ET kap rneklerinin kltrnn balangcnda da grlmesidir. Halaf Dneminde, ovalarda yaklak 2 ile 12 hektar arasnda deien boyutta bir byk yerleme ve evresinde 1 - 2 hektar geniliinde kk uydu yerlemeDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
13
ler kurulmutu. Byk yerlemeler, etraf tahkimat duvar ile evrili, tarmn ve ticaretin yaygn olduu ynetim merkezidir. Kk olanlar ise hayvanclk ve st rnlerinin arlkl olduu gnmzdeki iftliklere benzeyen yerlemelerdir. Byk yerlemelerde deirmen talar, ezgi talar, orak baklar gibi tahl retiminin yapldn gsteren aletler vardr. Kk yerlemelerde ise bitki ve hayvan kalntlar daha yksek oranda ele gemitir. Temel geim kayna hayvanclk olan bu yerlemelerde avclk da nemlidir. Her iki yerleim tipinde mal dei tokuu yaplarak gnlk hayatn devam ettirildii anlalmaktadr. Yerleim alanlar genellikle su kaynaklarna yakndr. Halaf kltrn en iyi ekilde tantan Musul yaknlarndaki Tell Arpaciya hydr. Bu dnemde bakrn kullanm daha nceki dnemlere gre yaygnlamtr. Halaf Dneminde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirinden ayrlan, yuvarlak ve drtgen yaplar ina etmilerdir. Halaf mimarisinin belirleyici elerinden biri olan yuvarlak yaplar arkeoloji yaznna Tholosad ile girmitir. Tholos, dikdrtgen planl girii ve yuvarlak planl ana odas olan yap tipidir. Hem yuvarlak yaplar hem de drtgen yaplar ta temelli, yma duvarl ve svaldr. Tabanlar kil sva ile dzletilmitir. ok sayda yuvarlak yapda duvarlarn ie doru daraltlarak ykseltildii saptandndan st rtnn kubbe biiminde olduu dnlmektedir. aplar 4 ile 10 metre arasnda olan yuvarlak yaplarn daha ok depolama meknlar olduu iddia edilmektedir. Baz bilim adamlar Yarm Tepede ortaya kan dik duvarllardan dolay bu tip yaplarn stnn ahap, kam ve sazla dz dam eklinde kapatlm olabileceini de nermektedirler. Yerlemelerde zellikle ev, depolama veya ahr olarak kullanlan drtgen planl yaplar daha ok Halaf Dneminin sonlarnda yaygnlamtr. Mekn ilerinde ocaklar yer almaktadr. Yaplar arasndaki boluklarda ekmek ve anak mlek piirim frnlar ortaya karlmtr. ap 1 ile 2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biimli kubbeli frnlar iki katl ina edilmitir. Alt katnda ate yaklmakta, st katna ise piirilecek kaplar dizilmekteydi. ok odal ve payandal yaplar azdr. Halaf toplumunun tapnak gibi dinsel yaplar saptanamamtr. ller, yerleim iinde, yap taban altna alan basit toprak mezara, bzlm pozisyonda (cenin pozisyonu) gmlmekteydi. Yarmtepe ve Tell Arpaciya yerlemelerindeki kazlarda kafataslarnn ayr gmld saptanmsa da bu bir gelenek deildir. Yukar Mezopotamyada Kahramanmara/ Domuztepe yerlemesinde yaklak 3 metre apnda bir ukura llerin kafataslar beden kemiklerinin ayr brakld saptanmtr. Bu klt ukuruna llerin yerletirilmesi, ayn yerde bulunan bir kap zerine boya ile yaplm bir resimde tasvir edilmitir. Tm bulunamayan bu resimde, zerine kular konmu basz bedenler yerde yatmaktadr. Yanlarnda kolunu yukar kaldrm ayakta duran bir birey tasvir edilmitir. Halaf kltrnn zgn rn boya bezemeli kaplar, olaslkla mutfakta kullanlmak iin deil prestij rn olarak retilmitir. Birok yerlemede ele geen birbirinin benzeri olan kaplar, tek elden retilmi ve dei toku yntemi ile geni bir blgeye dalm olabileceklerini dndrmektedir.
Resim 1.3 Halaf Dnemine ait yap tiplerinden birinin tamamlanma biimleri Kaynak: Lloyd 1978; Res. 36).
14
Resim 1.4 Halaf Dnemine ait bir kap paras zerinde hayvan bezemeleri.
Erken Halaf Dneminde retilen kap biimleri snrldr. anak mlein zerine farkl renk ve ton salamak amacyla bilinli olarak younluu azaltlan krmz veya siyah renkte boyalarla motifler ilenmitir. Yaygn olan motifler arasnda boa, koyun ba, yaban eei, yaban domuzu, tavan, geyik ve ku gibi yabani hayvanlar; ylan ve akrep gibi srngenler; ematik bitki ve aalar, dans eden insanlar saylabilir. Ayrca dikey veya yatay gsterilmi dz ve dalgal zikzak izgiler, noktalarla oluturulan daireler, ii taranm ekenar drtgenlerle panolar hazrlanmtr. ematik boa balarna gre geometrik motifler sayca daha fazladr. Halaf Dnemi mleki ustalar bu kaplar gelimi kubbeli frnlarda frnlamakta yani piirmekteydiler. Halaf Dneminin ortalarnda ise ok renkli bezeme grlmektedir. Kaplarn frnlanmalarnn daha iyi kalitede olduu gzlenir. Tanr simgesi olan stilize boa ba figr ok kullanlm, doa betimlemeleri ortadan kalkmtr. Sslemede krem astar zerine yine krmz ve siyahn eitli tonlarnda boya kullanld grlmektedir. En ok kullanlan motifler gne, nokta, eri izgilerden oluan geometrik bezeklerdir. Karelerin birletirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, genlerin birletirilmesi ile oluturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplarn tm yzeyine izilmitir. Halaf Dneminin ge evresinde mleki ustalar, kaplarn yzeyine yaptklar renk cmb izlenimi veren uygulamalarla anak mlek retimini olduka ileri dzeye tamtr. Kaplar zerine hem boya ile hem de kazma yntemiyle bezemeler yaplmaktayd. Ayrca beyaz boya da kullanlmaya balamtr. anak mlek piirme frnlar bu evrede ok gelimitir. Malta hac ve balk pulu biiminde bezemenin ok kullanld tabak formunda kaplar ortaya kmtr. Kse ve mlekler de kullanlmaktadr. Kaplarn i yzeyleri etraf doldurulmu rozetlerle bezenmitir. Eski evrelerde var olan doal yaam sahneleri btnyle ortadan kalkm hatta boa balar bir dz iki eri izgi ile tamamen stilize hale sokulmutur. Halaf Dneminde toplum gnlk yaamda bak, kalem ve kazyc gibi aletleri yapmak iin akmakta ve obsidiyeni (doal cam) kullanmtr. Obsidiyen Dou Anadoludaki yataklardan elde edilmitir. Baz yerlemeler obsidiyeni ham madde olarak salamtr. Bir tr stat gstergesi olan ta kaplarn da kullanld grlr. Kumta, kireta, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde dz ya da yuvarlak dipli derin veya s kse biimde kaplar retmilerdir. Ta kap yapm uzun bir ura gerektirmektedir. Bu dnemde hayvan kemikleri de daha nceki kltrlerde oluu gibi alet yapmnda malzeme olmutur. Halaf Dneminde eitli talardan yaplan, kazma bezemeli mhrlerin kullanm artmtr. nan sistemiyle ilgili olabilecek en yaygn buluntular, idol olarak da adlandrlan kk heykellerdir. Kadn biimindeki bu heykelcikler ana tanraolarak nitelendiril-
15
milerdir. Bunlar genelde bacaklar bitiik, kollar iri ve abartl gsleri zerinde birletirilmi olarak tasvir edilmitir. Erkek tanr tasviri yoktur. dollerin ou boya ile yaplm ha ve izgilerle sslenmitir. anaklarn zerine resmedilmi boa ba ve koba figrleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baka simge erkeklik organdr. Halaf Dnemi yerlemelerinde tarmn yaygn olduunu gsteren birok alet bulunmutur. En ok ele geen tahllarn biilmesinde kullanlm oraklardr. Ylda ortalama 250 - 400 mm ya alan Halaf kltr blgesi kuru tarm iin olduka msaittir. Bu dnemde emmer buday, iki sral arpa, einkorn buday, nohut, mercimek, badem ve fstk yetitirildii saptanmtr. Ayrca dokumada kullanlmak ve tohumundan ya karmak iin keten ekilmekteydi. Evcil olarak koyun, kei, domuz ve bykba hayvanlar beslenmekteydi. Evcil srn tarla srlmesinde kullanlmaya baland iddia edilmektedir. Bu kullanmn ok nemli olduuna iaret eden baz bilim adamlar kaplar zerindeki boa ba bezemesinin bu kadar ok olmasn buna balamaktadr. Beslenmede tahl retimi ve hayvanclk kadar olmasa da avclk nemi bir yere sahipti. En ok avlanan hayvanlar kzl geyik, kaplumbaa, ku ve balktr. Leopar, ay ve kzl tilki gibi hayvanlar da avlanmlardr. ok sayda arak ve kaplar zerindeki motifler dokumacn nemli yer tuttuunu gstermektedir. Olaslkla yn ve keten dokumacl yaplyordu. Halaf Dneminde de kam ve sazdan hasr ve sepet yapld belgelenmitir. Mezopotamyadaki dinsel eler nasl domu, nasl gelimitir? Tartnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300)

Kuzey Mezopotamyada Halaf Kltr devam ederken Gney D N E L M Mezopotamyann verimli topraklarnda yeni bir kltrn doduu grlmektedir. Kltre ilk kez, Smer yerlemesi olarak S O R U bilinen Ur Hynn yaknnda Tel El Ubaid adl hykteki aratrmada rastlanm ve bu hyn ad verilmitir. Obeyd kltrn, kuzey ve doudaki dalardan gneye gelen, kanal- D K K A T lar aarak kuru tarmdan sulu tarma geen topluluklarn oluturduu sanlmaktadr. Obeyd kltr btn ayrntlaryla Eridu SIRA SZDE kentinde ortaya karlmtr. Ayrca Hac Muhammed, Tel ul Savvan ve Tell Aveyli gibi birok hykte bu dneme ait yerleAMALARIMIZ melerin kalnts incelenmitir. Eridu kentinde Obeyd Dneminin ikinci evresinde tapnaklar ina edilmitir. Sulu tarm olanaklaryla gelien yerlemelerde ortaya kan refah seviyesi yksek toplumun yaam biimini ta- K T A P nmlayan Obeyd, nc evrede kuzeye doru yaylmaya balamtr. Drdnc evrede kltr tm Mezopotamyaya yaylmtr. Dou ve Gneydou Anadoluda, Dou Akdenizde hat-T E L E V Z Y O N ta ukurovada ok sayda yerleme yerinde Ge Obeyd kltrnn etkileri belgelenmitir. Bu dnemin yaam biimi hemen hemen tmyle ziraat ve N hayvancla dayanTERNET maktadr. Gney Mezopotamyada sulama kanallar vastasyla tarm gelitirilmi, elde edilen rn artrlmtr. Ancak Mezopotamya aa, maden ta gibi hammadde kaynaklarndan yoksundur. Bu yzden Obeyd kasabalarnda yaayan sekinler kurduklar ticaret kolonileri ile ihtiyalar olan hammaddeleri ok uzak blgelerden temin etmekteydiler.
Resim 1.5
DNELM
Obeyd Dnemi S O R U kaplar zerindeki bezemelerden rnekler
DKKAT
Kaynak: Lloyd 1978: Res. 33- 12). SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Organize ileri yneten, ticaret ve tarm ynlendiren ynetici snf, byk tapnaklar ina ederek etkinliini artrmtr. En iyi rnekler Mezopotamyada Eridu, Uruk, Tepe Gawra ve Malatya/Arslantepede ortaya karlmtr. Genelde drtgen olarak ina edilen tapnan merkez odasnda sunak ve podyum bulunmaktadr. Ortadaki podyumun kurban masas ilevi olduu anlalmaktadr. Kanatlardaki kk odalar tapnaa sunulan armaanlarn depolanma ve rahiplerin yaam alanlardr. Tepe Gawrada yan yana tapnan varl tanr ailesine iaret etmektedir. Kuzeydeki tapnakta ok sayda mhr baskl kil (bulla) ele gemitir. Hububat doldurulan kaplarn azlar, bir bezle rtlm ve ip dolanarak balanmtr. pin iki ucu bir amur topak iine sktrlm, topan zerine de mhr baslmtr. Bulla olarak adlandrlan bu mhr basks, rnlerin belli merkezden gelen emirlerle depolanp sonra datldn gstermektedir. Bu dnemde Basra Krfezi evresinde yaayanlar, sazdan yaplm evlerde oturmakta, balklk ve hasr yapmyla geinmekteydiler. Orta Mezopotamyadaki Tell Madhhurda Khait Kasm ve Abade, Kuzey Mezopotamyada Malatya/ Deirmentepe gibi yerlemelerde ok sayda odadan oluan kerpi ev temelleri ortaya kmtr. Ortadaki byk salondan yan meknlara kk kaplarla geilmektedir. Obeyd Dnemi yaplarnn byk blm ift kanatl, ortada salonlu ve iki katl ina edilmekteydi.
Resim 6.1 Obeyd tapnak planlar Kaynak: Braidwood 1995:212).
Bir kuzey tapna
Obeyd toplumlarnda yerleme iine gm yaplma gelenei devam etmitir. Erikin llerin yerleme dna oluturulmaya balayan mezarlklara gmld saptanmtr. Eriduda kenarlar kerpile evrelenmi, st de kerpile kapatlm sandk biiminde ok sayda mezar bulunmutur. Bu erken mezarln yaklak bin kadar mezardan olutuu anlalmtr. Ancak bunlardan iki yz adedi kazlarla incelenebilmitir. ller bklm/bzlm (cenin) pozisyonunda mezara konmutur. Baz durumlarda iki kiinin ayn mezara konduu ortaya karlmtr. Obeyd toplumlarnn teki dnyaya inandklar cesedin yanna konan armaanlardan anlalmaktadr. Genellikle mezara hediye olarak taklar konulmutur. Ayrca tabak, anak, mlek gibi eitli kap da hediye olarak sunulmutur. Olaslkla bu kaplarn iinde gda ve iecekler de bulunuyordu. Mezarlara ok nadir de olsa pimi topraktan kk heykelcikler de konmutur.
SIRA SZDE
Mezopotamyadaki l gmme adetleri nasl geliim gstermitir? Mezarlk fikri ilk ne zaman SIRA SZDE ortaya kmtr?
D N E Lyapmnda M anak mlek ortaya kan yeniliklerden biri yava dnen el arknn kullanlmaya balamasdr. Bu yntemle mlek reticileri daha fazla sayda retim yapma imknna Seri retim, standart ve bezemesiz kaplarn yaygnS O R kavumulardr. U lamasna neden olmutur. Elde anak mlek yapm da devam etmitir. Obeyd Dnemine zg olan ve zerinde kare, zikzak, baklava, daire ve gen gibi motifler buKKAT lunan kaplarDbu kltrn snrlarn aarak evre kltr blgelerine ulamtr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
17
zet
A M A
nsann gnmz yaam artlarna ulaana kadar geirdii balang evreleri hakknda deerlendirme yapma Toros ve Zagros dalarndan gelen kar ve yamur sular ile beslenen Frat ve Dicle Nehirlerinin oluturduu bereketli topraklar yalnz tarihi alarda deil tarihncesi dnemlerde de eitli kltrlere beiklik etmitir. nsann doaya hkimiyeti arttka toplumlarn geliimi hzlanmaya ve daha nce yaanmayan blgelerde yaanmaya balad. nsann iki buuk milyon yl ncesine kadar giden gemii, genel olarak yapt alet, gelitirdii maden veya retim srecini tanmlayan isimler altnda incelenir. Paleolitik en uzun sretir. nsann Afrikada ortaya k ve dnyaya dalma srecini kapsar. Mezolitik, Kuzey Yarmkrede iklim deiimiyle insann yaamna yansyan yenilikleri tanmlar. Neolitik ise tarihncesinin nemli admlarnn atld, krlma noktalarndan biridir. Tarm, hayvanclk ve kerpiten ev yapm bu dnemde balam ve gnmze kadar ulaan kyl yaam biiminin temelleri atlmtr. Kalkolitik bu srecin devamnda ileri tarm toplumlarnn yaad, baz madenlerin gndelik yaama girdii dnemi tanmlar. Tarih ncesinin yap dzeni, mimari, l gmme gelenekleri, anak mlek, kk buluntular ve dier kltr elerini aklama nsan, ortaya kndan itibaren uzun sre retim yapmam, doada bulduklaryla beslenmi, maara ve kaya snaklarnda barnmtr. Kuzey Mezopotamyay oluturan Zagroslar ve Toroslarn gney etekleri ile Dou Akdeniz kylarnda ilk defa retim aamas balamtr. Gnmzden yaklak olarak on bin yl kadar nce balayan srete kyler kurulmu, birok bitki ekilip biilmeye balam, domuz, koyun, kei ve sr evcilletirilmitir. Yeni ihtiyalar dorultusunda ta alet teknolojisi de gelitirilmitir. ller yerleik dzene geildii dnemde daha ok evlerin tabanlarnn altna gmlmtr. Kentlerin gelimeye balamasyla mezarlk fikri olumutur.
A M A
Mezopotamyada Sumer kltrnn kkeni, kentleme ve ilk devletlerin kurulu srecini tartma nsann uygarlama srecindeki en nemli aamalardan biri yerleik yaama geii, ikincisi ise maden alarnn balangcdr. Kentleme, yaznn gelitirilmesi ve teknolojik alanda ortaya kan birok yenilikle tandmz dnemin alt yaps Obeyd dneminde olumutur. Susuz tarm yaplamayacak kadar kurak olan Gney Mezopotamyaya, Basra ve evresine yerleen toplumlar, kereste, ta ve madenin olmad bu blgede uygarla nemli katklar yapacak gelimelere nc oldular. Organize olarak yaptklar sulama kanallar tarm verimli hale getirmi, uluslar aras ticaret de gnlk yaamda ihtiya duyduklar hammaddeleri elde etmelerini salamtr.
A M A
18
Kendimizi Snayalm
1. Uzun yllar Halaf Dnemi ile zdeleen yap biimi aadakilerden hangisidir? a. Kare meknl yaplar b. Drtgen planl yaplar c. ok odal yaplar d. Giri eklentisi drtgen biimli olan yuvarlak yaplar e. ki katl yaplar 2. Yuvarlak planl antsal tapnaklar Yukar Mezopotamyada ilk defa ne zaman grlr? a. Samarra Dneminde b. Obeyd Dneminde c. anak mleksiz Neolitik ada d. Eski Ta Dneminde e. Epipaleolitik ada 3. Obeyd Dneminin klasik ev plan nasldr? a. Tek odal b. ift odal, tek katl c. ift kanatl, ortada salonlu, iki katl d. Birbirine yapk ok odal e. katl antsal planl 4. Aadakilerden hangisi anak mleksiz Neolitik (Yenita) adaki inan sistemiyle ilgili deildir? a. Bu evrede inan yoktu b. Yuvarlak tapnaklar c. T biimli dikili talar d. Heykeller e. Yabani hayvan bezemeleri 5. Krmz tak ve kire karml (terrazzo) tabanl tapnak aadaki yerlemelerden hangisinde bulunmutur? a. Tell Hassuna b. Tepe Asiab c. Krtik Tepe d. ayn e. Tell Halaf 6. Mezopotamyann tarih ncesi yerlemelerinden antsal tapnaklarn ve 3-5 metre yksekliinde dikilitalarn olduu yerleme aadakilerden hangisindedir? a. Demirky b. Umm Dabagiyeh c. Hac Muhammed d. Arslantepe e. Gbekli Tepe 7. Mezopotamyada ilk defa basit de olsa sulama kanallar yaparak tarlalarn bilinli sulanmasn salayan kltr aadakilerden hangisidir? a. Hassuna ncesi b. Samarra c. Natuf d. Halaf e. Hassuna 8. Eski Ta (Paleolitik) anda Mezopotamyann hangi yresinde insanlara ait yontma ta aletlere youn olarak rastlanmtr? a. Kuzey Mezopotamyada Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye b. Suriye l c. Orta Mezopotamya d. Gney Mezopotamyann bataklk alanlar e. Gneydou Mezopotamya 9. Olaslkla ekmek piirmeye yarayan yayvan geni kap tipi hangi dnemde yaplmaya balamtr? a. Halaf b. Obeyd c. Hassuna d. Samarra e. Zarzi 10. Hangi kltrde iyi piirilmi topraktan ok sert orak ve sap delikli balta yaplmtr? a. Samarra b. Obeyd c. Halaf d. Proto-Hassuna e. Hassuna
19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. c 4. c 5. d 6. e 7. b 8. a 9. c 10. b Yantnz yanlsa Halaf Dnemi blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Neolitik a blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Obeyd Dnemi blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Neolitik a blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Neolitik a blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Neolitik a blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Samarra Dnemi blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Paleolitik a blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Hassuna Dnemi blmn inceleyiniz. Yantnz yanlsa Obeyd Dnemi blmn inceleyiniz. yk tanrl inan sistemi olduu Gneydou Anadoluda-Nevali ori, Gbeklitepe ayn gibi yerlerde saptanmaktadr. Tanrlar temsil eden dikilitalara bazen el ve kollar da ilenmitir. Yukarda isimleri geen yerlerden Gbeklitepede dikilitalar tapnan iindedir. aynnde ikisi bir tapnan iinde, yaklak on adet dikilita ise sra halinde meydana dizilmitir. Daha sonraki dnemlerde ise tapnaklarn iindeki tanr suretleri olaslkla ahaptan yaplmtr. Tanr fikrinin ortaya nasl kt ise bilinmemektedir. Sra Sizde 3 Mezopotamyada bzlerek (cenin) duruma getirilen cesetler genelde basit toprak mezara yanna armaan braklarak gmlmtr. anak mleksiz Neolitik ada bireyin cesedi yaad yapnn iine taban altna gmlrken an sonundan itibaren yerleim d mezarlklara gmlmeye balamtr. Daha sonraki dnemlerde yeni domu, bebek ve ocuk cesetlerinin yerleim iine gmlmesine devam etmitir. Yerleim d mezarlk fikrinin gelimi bir rnei, Gney Mezopotamyada Eriduda saptanmtr. Mezarlk Obeyd Dnemine tarihlenmitir.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Mezopotamyada yaplan arkeolojik kazlarda, kaz boyutu ne olursa olsun en ok elde edilen anak mlek krklardr. Gnlk yaamda ihtiya duyulan kaplarn paralar zaman iinde yerlemenin evresine dalmakta ve gnmze ulamaktadr. Bu kaplarn retim teknolojisi, zerlerindeki bezemeler ve biimleri, srasyla dnemi, toplumun kltrel kimlii ve kullanm amac gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin balangcnda Karbon 14 gibi laboratuar yntemleriyle tarihleme yaplmamaktayd. Bu nedenle bir yerleme yerinde toplanan anak mlek paralar, benzer rneklerle karlatrlmakta ve bir gelenein yaylm alann belirlemeye almaktadr. Yeni bir anak mlek tr bulunduunda tanmlamak iin nerede bulunmusa o yerin ad verilmektedir. Bir kltr yalnzca anak mlek zelliklerine bakarak deerlendirilmez. Kltrn saptanabilen btn eleri de dikkate alnr. Sra Sizde 2 Mezopotamyada dinsel eler M 9700lerde anak mleksiz Yeni Ta anda ortaya kmaktadr. Bu dnemde olaslkla biri baba tanr olmak zere iki b-
Yararlanlan Kaynaklar
Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim, Ankara. Braidwood, R.J. (1995). Tarih ncesi nsan, stanbul. Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia From the Old Stone Age to the Persian Conquest, London. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Mellaart, J. (1998). Yakndounun En Eski Uygarlklar, stanbul. zdoan, M.- Bagelen, N. (Ed.), (2007). Trkiyede Neolitik Dnem Yeni Kazlar, Yeni Bulgular, stanbul.
2
Amalarmz
Kentleme Ziggurat
ESK MEZEPOTAMYA VE MISIR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; lk uluslararas ticaretin hangi gerekeler ve koullarda baladn tartabilecek, Kentlemenin ortaya kyla birlikte toplum hayatna giren yenilikleri tanmlayabilecek, Yaznn geliim srecini aklayabilecek, Smerlerden gnmze ulaan kltrel etkileri deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Devlet ivi yazs
indekiler
Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler
GR URUK DNEM VE YAZININ GELM SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER UYGARLIK
Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

GR Smer lkesi
Mezopotamya, genel olarak Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan alann ad olarak kullanlmaktadr. Antik yazarlarn iki nehir arasn tanmlamak iin Greke mesos (orta) ve potamos (rmak) szcklerinden trettikleri bu isim, zaman ierisinde bu blgede oluan uygarlklar ve bunlarn yaylm alann tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr. Mezopotamya bir corafi terim olmakla birlikte, burada gelien Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaan gelimi kltrel birikimi de ifade etmektedir.
ekil 2.1 Mezopotamya ve evresi Kaynak: Krolu 2010
22
Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi
Gnmzde Mezopotamya denince douda Zagros Dalar, kuzeyde Gneydou Toroslar, batda Amanos Dalar ve Suriye l, gneyde de Basra Krfezi ile evrelenen alan akla gelmektedir. nsanolunun uygarlama sreci iindeki en temel admlar bu geni snrlar iinde atlmtr. Yerleik yaam, tarm, hayvanlarn evcilletirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, iinde steller ve heykeller bulunan antsal tapnaklarn inas gibi nemli gelimeler, Kuzey Mezopotamyada Toroslarn eteklerinde yaanmtr. Verimli Hilalin kuzey u kesimini oluturan bu blgenin ne kmasnda, susuz tarm yaplabilecek kadar yamur almas nemli bir etkendir.
ekil 2.2 Toroslarn eteklerinde buday tarlalar Eskiada olduu gibi gnmzde de olduka verimlidir.
Kentleme, uluslararas ticaret, toplumda sosyal snflarn olumas, devletin oluumu ve yaznn gelitirilmesi gibi etkileri gnmze ulaan ikinci nemli geliim a ise Gney Mezopotamyada M drdnc binylda yaanmtr. Ortadou ve evresindeki toplumlar ynlendiren ve biimlendirilmelerinde byk rol oynayan birok temel gelime bu srecin rndr. Smerlerin 3200 yllarnda gelitirdii iviyazs, nasyada bin yla yakn bir sre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birok toplum tarafndan kullanlm; Fenike kylarnda gelitirilen alfabe yazsna da nclk etmitir. Yaratl ve Tufan gibi tek tanrl dinlerle gnmze tanan dinsel anlatlar ilk kez Smerler tarafndan yazlm, sonrasnda dier Mezopotamya toplumlar tarafndan tekrar tekrar kopyalanmtr. Yazl kanunlar, matematik, tp, fal, by ve benzeri konularda nce bu corafyada admlar atlmtr. Teknolojik aamay gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz da Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardandr. Drdnc binylda hz kazanan rgtl sosyal yaamn getirdii sulu tarm, antsal yaplarn inas, uzak blgelerle ticaret, kentleme ve devletin kuruluuna zemin hazrlamtr. Smerlerin yaad Gney Mezopotamya, Frat ve Diclenin birbirine en ok yaklat Badat yaknlar ile Basra Krfezi arasnda kalan alandr. Buras Frat ve Dicle rmaklarnn on binlerce yldr tadklar alvyonlarla dolmu, olduka bereketli bir alandr. Nilin Msra verdii hayat, Dicle ve Frat burada Mezopotamyaya vermi ve kent yaamnn gelimesi iin uygun bir ortam yaratmtr. Erken Smer
2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler
23
Hanedanlar tarafndan kurulan birok kentin bulunduu bu verimli topraklar, Sami toplumlarnn Mezopotamyaya geliinden sonra Akkad ve Babil Krallnn geliiminde de nemli rol oynamtr. Nehir yataklar bu blgede olduka deikendir. Bu nedenle balangta nehir vadisi kenarnda kurulmu olan sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zaman ierisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalmlardr. Basra Krfezinin az blgesi tmyle bataklk ve sazlklarla kapl, farkl bir ekolojik ortamdr. Basra Krfezinin gnmzdeki eklini almas bu blgede yerleik yaamn srd dnemde gereklemitir. Kuzey yarm kredeki Buzul a sonlarna doru, gnmzden yaklak 16000 yl kadar nce, krfezde deniz suyu seviyesinin bugnknden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dnemde Frat ile Diclenin sularnn Umman Krfezinde denizle bulutuu anlalmaktadr. Buzul ann sona ermesi, yksek blgelerde birikmi kar ve buzullarn erimesiyle deniz seviyesi ykselmitir. Zamanla Frat ve Dicle nehirlerinin tad alvyonlarla doldurulan ky eridinin gnmzdeki biimini almas uzun yllar iinde olmutur. Btn bu nemli gelimelerin yaand blge, birok bakmdan elverili yaam koullarna sahip deildir. rnein, buras nehir alanlar dnda ldr. Susuz tarma uygun olmayan blgede tarm yaplabilecek tarlalar da snrldr. Hayvanclk iin elverili ve zengin bitki rtsne sahip otlaklar bulunmamaktadr. Yap malzemesi iin gerekli ta ve kereste yoktur. Maden kaynaklar da blgeden olduka uzaktadr. Bu kadar olumsuz koullara sahip bir blgede, insanolunun yaamndaki en nemli gelime srelerinden birinin yaanm olmas olduka dikkat ekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentlemede ve devlet organizasyonunda atlan ileri admlarn temeli, bu zor koullar olmaldr. Bu blgede yaamak iin toplumun organize olmas bir zorunluluk idi. Nehir kylarndaki dar alanlar dndaki kurak blgelerde tarm yapabilmek ancak gelimi sulama ile mmknd. Bunun iin toplumun organize olarak Frat ve Dicle nehirlerinden kanallar atklar ve blgenin tarm potansiyelini artrdklar anlalmaktadr. Dier temel ihtiyalar da dzenli ticaret ile uzak blgelerden salanmaktayd. Bunun iin gvenli bir ortamn oluturulmas, istikrarl bir ticaret ann kurulmas gerekliydi. Gney Mezopotamyada yaayan toplumlar bunu baarmlardr. Sulu tarmdan elde ettikleri fazla rn yannda tekstil nemli bir art deer oluturmutur. Ayrca doudan gelen kalay ve deerli talar Dou Akdeniz ve Anadoluya ulatrarak bu yolla da nemli gelir elde etmekteydiler. Mezopotamyada uygarlklarn ayakta kalmasn ve gelimesini salayan ticari ilikiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, dalar aan belli geitler ve denizler zerinden yaplabilmekteydi. Blgenin batsn kuatan l ancak belli mevsimlerde ve yeterli donanma sahip olunduunda alabilmitir. Kereste, maden ve ta gibi ihtiya duyulan eitli hammaddeler de Mezopotamyaya bu iki nehir zerinden ulatrlabilmitir. Frat Vadisinin son blm, Gney ve Orta Mezopotamyadan Akdeniz kylarna ulamak iin kullanlyordu. Badatn gneyindeki Sippardan balayan yol, Frat kysn izleyerek Mariye (Tel Hariri), daha sonra da l Tadmor (Palmira) zerinden vahalar araclyla aarak Homs zerinden Fenike limanlar, am veya Filistine ulayordu. Ancak ikinci binylda devenin kervanlarda kullanlmaya balanmasna kadar, tek tama arac olan eek ile genilii 500 kmyi bulan lleri gemek olduka gt. Saray ve tapnaklarda kullanlan kaliteli ahap malzemelerden sedir, servi ve ard aalar Lbnan ya da Amanoslardan Frat yoluyla getiriliyordu. Daha yakn olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyacn karlyordu. Doudaki rann kaliteli ta yataklarna sahip olduu bilinmekteydi.
Buzul a: nsanolunun Kuzey Yarm Kreye geldii bir milyon yl ncesinden gnmze kadar drt kez buzul ve buzul aras dnem yaanmtr. Buzul dnemlerinde Kuzey Yarm Krenin yksek kesimleri erimeyen buzul ktleleriyle kaplanm, gllerin hacmi genilemitir. Buzul dnemlerinde deniz seviyesi gnmzdekinden daha aada idi. Buzul aras dnemlerde ise iklim normalden daha scak hale gelmi, karlar eriyerek deniz seviyesini ykseltmitir.
24
Mezopotamyada gelitirilen sallar ve yelkenli tekneler d dnyaya almada gneydeki Basra Krfezinin de kullanlmasn salamtr. Szntlardan elde edilen ve inaatlarda da kullanlan bitmen (zift) yardmyla izolasyonu yaplabilen teknelerle nc binyln sonlarndan balayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Umman gibi uzak lkeler arasnda deniz ulam yaplabilmekteydi. nc ve ikinci binylda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanalyla Uzakdou veya Msrdan gelen mallar Mezopotamyaya ulatrlabiliyordu.
SIRA SZDE
Uluslar aras ticaretin SIRA SZDE ve farkl kltrlerle kurulan ilikinin uygarlama srecine katklar konusunda bir deerlendirme yapnz.
DNELM URUK DNEM VE YAZININ GELM
DNELM S O R U
Uruk Dnemi S O R U (M 4000-3100)

Uruk, Basra Krfezi yaknnda, Frat Nehrinin sol kysnda yer alan, Mezopotamyann en nemli kentlerinden biridir. Burada yaplan arkeolojik aratrmalarda, DKKAT uygarlama srecinin nemli admlarnn atld bir srecin bulgular saptanmtr. M drdnc binyln balarndan itibaren Gney Mezopotamyadaki kentler eSIRA SZDE ve nfuslar hzla artmtr. Yukarda belirttiimiz gibi, bykim merkezi olmu yen kentlerde tarm ve hayvanclktan elde edilen rnlerin dnda kalan rnler, uzak blgelerle, dei-toku esasna dayanan ticaret araclyla salanmaktayd. AMALARIMIZ Uruklu tccarlar bu amala Mezopotamyann bilinen snrlarna ulaarak bir ticaret a oluturdular. Kent yaamnn zorunlu hale getirdii iblm, tccarlarn yan sra deiik i kollarnn olumasn da salad. Bylece inaatlar, tekstilciler K T A P ve mlekiler gibi mesaisini belli bir uzmanlk alannda alarak dolduran ve geliriyle dier ihtiyalarn karlayan meslek gruplar olutu. rnein, mleki arknn gelitirilmesiyle seri retime geildii, bu rnlerin uzak blgelere pazarlanTELEVZYON d anlalmaktadr. Kalpta yaplmaya balanan devrik azl anaklar, Mezopotamyann bilinen btn snrlarna ulaacak kadar yaygnd. Bu dnemdeki gelimeleri en iyi yanstan kent Uruktur (Gnmzde Tel elT E R N E gemii, T Varka). Bu N kentin Ge Obeyd dnemine kadar gitmekle birlikte, en grkemli an Uruk ve sonrasnda yaamtr. Uruk, gk tanrs Ana (veya Anu) adanan batdaki Kullaba ve ak tanras nannaya (Akkadca tar) adanan doudaki Eanna adl iki yerleim yerinin birlemesinden olumutu. Alman arkeologlarn yaptklar kazlar, kentin byk blmnn antsal boyutlardaki tapnak ve resmi yaplardan meydana geldiini ortaya kartmtr. Bu balamda kentlerin oluumundan sonra antsal mimarinin geliimine de bu kent nclk etmitir. Kentteki tapnaklar yaplmadan nce inaat alan doldurularak ykseltilmi ve geni teraslar oluturulmutu. Baz durumlarda da eski tapnaklarn yknts dzeltilerek teras olarak kullanlmt. Zigguratlar, gittike gelien mimarlk bilgisi ve artan igc sayesinde daha yksek teraslara antsal boyutlarda yaplmlard. Uruk kentinde, dou blmde tanr Anu adna yaplan tapnak bu tr bir teras zerinde yer almaktayd. Gney Mezopotamyada Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de benzer antsal mimari kalntlar saptanmtr. Gney Mezopotamyann birok kentinde sosyal yaamda gzlenen farkllama, mimari alanda atlan ileri admlar ve yaygn ticaret ksa zamanda evre kltrleri de etkilemitir. zellikle Anadoludan karlanan temel ihtiya maddeleri nedeniyle Uruk kltr, Frat zerinden Orta ve Yukar Frat blgesindeki birok merkeze tanmtr. Meknlar sslemek iin kullanlan konik iviler, kalpta yapl-
DKKAT
SIRA SZDE
Dei-toku: Ticareti; yaplan rnler, parann gelitirilmesinden nce belli bir deer takdir edilerek mal veya maden ile alnp K T A P Her rnn satlmaktayd. karl belli arlkta gm olarak belirlenmiti. Deitirilecek rnlerin gm T E L E Vkarl Z Y O Ndenk getirilerek alm-satm gerekletirilirdi.
AMALARIMIZ
NTERNET
25
m devrik azl kseler ve silindir mhrler gibi dnemi karakterize eden buluntulara birok yerde rastlanmtr. Orta Frat blgesindeki Habuba Kabira, Tel Kannas ve Tel Brak gibi merkezler araclyla kuzeye tanan kltr Karakaya ve Atatrk Baraj glleri altnda kalan Hassek Hyk, Samsat, Malatya-Arslantepe gibi merkezden olduka uzak blgelere ulamtr. Hassek Hyk Ge Uruk dneminde Mezopotamyadan gelen tccarlar tarafndan kurulan, evresi surlarla kuatlm merkezlerden biridir. Malatya/Arslantepe ise Toroslarn kuzeyinde, gneyli etkilerle gelimi bir kenttir. Burada ortaya karlan antsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullanlm yzlerce farkl betimlemeye sahip mhr basks, seri olarak retilmi anak mlekler blgede, ynetici bir snfn ve kent devleti modelinin varln gstermektedir.
iviyazsnn Geliimi
Yaz, nfuslar olduka artan kentlerde, ortaya kan ynetici snfn ileri dzene koymak, yaygn ticari ilikilerde karklklar nleme abalarnn bir rndr. Gney Mezopotamyann nfuslar hzla artan kentlerinde, merkezi idarenin yrtt ina projeleri oaldka, tapnaklarn depolarnda biriktirilen ve buradan datlan rnlerin miktar arttka basit iaretler, saylar ve listeler ihtiyac karlayamaz hale gelmiti. Uruk dneminin sonlarna doru, M 3200 yllarnda imdiye kadar bilinen en erken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar daha sonraki iviyazsnn ncleri olarak grlebilecek, resim karakterindeki iaretlerden oluur. Yazc, temiz bir kil topan kil tablet biimine getirdikten sonra zerini kam ucuyla izerek karelere ayrr ve sonra her bir kare iine anlatlmak istenen nesne ya da ii tanmlayan resmi izerdi. Karsna da miktar belirtilirdi. Balangta izilen karakterlerin ou mal miktarn belirten say iaretleriydi. Anlatlmak istenen her nesne ayr bir iaretle betimleniyordu. Bu nedenle Uruktaki drdnc tabakada bulunmu henz tam okunamayan yazda 1500n zerinde ayr iaret kullanlmt. Yaz yaygnlatka yava yava kld ve resim zelliini kaybetti. Tabletlere izilen yatay hatlar zerine resim karakterinden dntrlen ivi biimli iaret kmeleri art arda yaplmaya baland. Yatay, dikey, eik ve ke engeli biimindeki ivi iaretleri, bir kamn kesilmi ucuyla slak kile bastrlarak yaplyordu. Szckler, iviyazsnda ounlukla tek bir iaretle deil, her biri bir heceyi gsteren ivi iaretleriyle yazlyordu. Ayrca eski sistemin devam olan, yani bir nesneyi gsteren iaretler de kullanlyordu. Yaz geleneinin kesintisiz bir biimde srdrlebilmesi iin kurumsal yap yani okul arttr. En eski kentlerde zellikle tapnak ve resmi binalarda, kayt tutma konusunda ihtiya duyulan bir yazc snf iin eitim verilmitir. renciler iviyazs renmek iin uzun yllar bu okullara devam etmilerdir. Ancak okuryazarlk yaygnlamamtr. Bu nedenle yazc snf ayrcalkl hale gelmitir. Tapnaklarda kutsal metinler, saraylarda da resmi iler, ticarette mal listeleri ve senetler bu snftan yazclara yaptrlmaktayd. ivi yazsnn Mezopotamyada bin yla yakn devam etmesi, Smer dini ve kltrne ilikin metinlerin ok uzun yllar varln korumas, kentlerdeki bu okul geleneinin korunmu olmasyla mmkn olmutur. Smerlerden sonra bu blgeye gelen Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklar bu kkl kltr kurumlaryla benimsemi ve devam ettirmitir. Smerler zamanndan gnmze kalan ok sayda ivi yazl tablet olduu gibi, onlarn daha sonraki dnemlerde yaplm kopyalar da vardr.
26
lk yazlan belgelerin Smerce olduu anlalmaktadr. Smerlerden sonra iviyazs gelenei bata Akkad, Babil, Assur olmak zere Mezopotamyann btn uygarlklar, Anadoluda ise Hitit ve Urartular tarafndan alnm ve kullanlmtr. Dou Akdeniz kylarnda gelien ve Fenikeliler tarafndan yaygnlatrlan alfabe yazs ise Aramiler, Anadoluda Frigler, Lidyallar ve dier Eski Bat uygarlklar tarafndan kullanlmtr. Eskiada Msrda kesintisiz biimde kullanlan hiyeroglif (resim) yazs, Anadoluda Luwiler, Hititler ve Ge Hititlerde yaygndr.
ekil 2.3 Balangta resim karakteri tayan yaz zaman iinde stilize olarak ivi yazs biimine dnmtr (Postgate 1992).
SAG ba NINDA ekmek GU7 yemek AB2 boa APIN saban M 3100 M 3000 M 2500 M 2100 Smerce M 700 okunuu ve anlam
iviyazs yaklak bin yla yakn sre kullanlm, sonra yerini yaygnlam olan alfabe yazsna brakmtr. Bu gelenein kesintiye uramas, dilin ve bu dili kullanan toplumlarn da zamanla belleklerden silinmesine neden olmutur. Smerler ve Akkadlar gibi eski toplumlar, tarihin hafzasndan silinmitir. Assur ve Babil gibi dier Mezopotamya uygarlklarndan bir blm kutsal kitap Eski Ahitte getii iin adlar gnmze ulamtr. Eskiada kullanlan ivi yazsnn yeniden okunup anlalmaya balanmas, gemiin daha iyi anlalmas bakmndan olduka nemlidir. Ancak binlerce yl nce terk edilen bu yaz sistemin zm kolay deildir. lk admlarn atlabilmesi iin bir anahtar gerekliydi. On dokuzuncu yzylda bata ngiltere olmak zere Fransa ve Almanya adna, Osmanl egemenliindeki Irakta bulunan diplomatlar bu iin ncs oldular. lkelerindeki byk mzeler adna almalar yrtrken bir yandan da iviyazl yzlerce tablet topladlar. Bu bilinmeyen yaz sisteminin zm iin gerekli anahtar randa bulundu. Kirmanah yaknlarndaki Bisutun yaztlar, ayn metni yan yana dilde kaydetmiti. Bunlardan ikisi Eskiada kullanlan Elamca ve Babilce ncs ise Farsann atas olan Eski Perse idi. 1802 ylnda Alman dilbilimci G. F. Grotefend, bu yaztlardan yaplan kopyalar zerinde almaya balayarak ilk baarlarn elde etti. Grotefend daha ge Pehlevi yaztlarnda Pers krallarnn Byk Kral ve Krallar Kral unvanlarn kullandklarn renmiti. Yaztlar yeniden gzden geirerek aratrmasn ve yorumlarn srdrd. Sonuta nce sz konusu unvanlar ve filan filann olu tanmlamasn kard. Bu zmleme tarihin babas Herodotun adlarn gnmze tad, Pers krallar Hystaspes olu Darius ve Darius olu Kserksese uyuyordu. Bu admlardan habersiz olan baka aratrmaclar da benzer sonulara varmlard. 1835de temen Rawlinson ahn kardeine askeri danman
27
olarak Kirmanaha gitmi; Bisutun yaztlarn yeniden kopya etmi ve Perse versiyonu zerindeki almalarda Grotefend ile ayn sonulara ulamt. Eski Perse yaztn zmnde atlan bu admlar, ayn metnin evirisinin yazld dier dillerin de anlalmasnda ve iviyazsnn zmlenmesinde anahtar rol oynamtr. Hitit ve Urartu dillerinin anlalmas da yine ift dilli yaztlar sayesinde mmkn olmutur. Gnmzde kullanlan trafik iaretleriyle hiyeroglif yazs arasndaSIRA kullanm SZDE amac bakmndan bir benzerlik kurulabilir mi? Tartnz.
DNELM SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Smerler, nasyada tarihsel sreci balatan toplum olarak bilinmektedir. Gerekten de M drdnc binyln sonlarndan itibaren en eski yerlemelerin, nehirleS O R U rin, dalarn, krallarn, tanr ve tanralarn isimleri yazl belgelere kayt edilmeye balanm ve unutulmamak zere tarihin belleine aktarlmtr. Bunlarn yannda DKKAT sosyal yaama ilikin pek ok ayrnt da bu sayede gnmze ulamtr. Bu anlamda tarih Smerlere ok ey borludur. SIRA ile SZDE Smerlerin konutuu dil, gnmzde bilinen dier dil aileleri dorudan akrabalk ba kurulamayacak farkl zelliklere sahipti. Mezopotamyadaki en yaygn dillerden biri olan Akkadca, Assurca ve Babilce gibi Sami kkenli dillere akraba AMALARIMIZ deildir. randa yaygn olan Hint-Avrupa kkenli dillerden de olduka farklyd. Smerce ile baz Ural-Altay dilleri arasnda birtakm benzer zellikler gzlenmekte, bu benzerliklerin ne tr bir akrabalk gsterdii aratrlmaktadr. K T A P Smerce, Mezopotamya evresinde konuulan ve yazya geirilen btn dilleri etkilemi ve bu dillere ok sayda kelime vermitir. Bunun nedeni, Smercenin din dili olarak benimsenmesi, binlerce yl boyunca dualarn Smerce okunmasdr. TELEVZYON Smerler tarih sahnesinden tmyle ekildikten sonra bile Smerce dini metinlerin kopyalarnn yapld bilinmektedir. Mezopotamya dnda ivi yazs kullanan Hitit ve Urartu gibi uygarlklarn yazl belgelerinde de Smerce kelimeler zgn NTER NET biimleriyle kullanlmaktayd. Yaratl ve Tufan gibi tek tanrl dinlerde de karlalan temel dinsel anlatlarn kkeni Smerlere dayanr. Yazl kanunlar, matematik, tp, fal, by gibi konularda atlan ilk admlarda onlarn pay vardr. Smerlerin Mezopotamyann yerli halk m yoksa dardan gle mi geldikleri konusu ak deildir. Gney Mezopotamyann geleneksel yaam biimi ile Smerlerin yaam biimi arasnda belirgin bir fark olmamas, bu toplumun yerli bir halk olabileceini dndrr. Ancak Smerce belgelerde adlar geen Frat (Buranun/Purattu), Dicle (Idiglat/Diglat) gibi nehir adlar ile Eridu, Ur, Larsa, Laga ve Nippur gibi nemli kent isimlerinin Smerce olmamas, bu adlarn blgede daha nce yaayan bir toplumdan deitirilmeden alndn gsterebilir. Smerlerden gnmze kalan iviyazl belgeler siyasal gelimelere yer vermezler. Bu dnemin tarihi ve devlet ynetimini anlamamza katk yapabilecek olanlar kral ad ile ehir devleti adn veren tabletlerdir. Yaztlara zamanla krallarn gerekletirdikleri baz seferler ve ina faaliyetleri de eklenmitir. Bylece kent devletleri ile buradaki krallarn isimlerini ve baz faaliyetlerini bu belgelerden derleme frsat domaktadr. Smerlerden sonra yazdrlm olmasna ramen, Erken Hanedanlar dneminden sz ettii anlalan Smer Kral Listeleri, mitolojiyle harmanlanm tarihi olaylar, birok kahramanlk yksn ve hanedan anlatr. Bu listelerde en eski zamanlardan M 1900 yllarnda hkm srm olan sin Hanedanna kadar Smer
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Mit/os, mitoloji: Tarih, inan, kahramanlk ve olaanst motiflerle rlm gemie ilikin yazl metinler.
kent devletlerini yneten krallarn adlar ve hkmdarlk sreleri alt alta sralanr. Her bir kent ayr bir slale tarafndan ynetilmektedir. Ayrca Smer lkesindeki kentlerden bazlarnn siyasal ve dinsel bakmdan nem kazand, zaman zaman dierleri zerinde bask kurduu anlalmaktadr. Kral listelerinin ba taraf daha ok mitoloji ile i iedir. Bu listelere gre Smer lkesinde Tufandan nce hkm srm, adlar bilinen efsanevi sekiz ynetici ve kentleri vard. Tanrlar yeryzndeki ilk krall kurma grevini Eridu kentine vermitir. Tufan ncesine ait sekiz kraln her biri binlerce yl iktidarda kalmtr. Tufan sonucunda krallk yklm ancak yeniden kurulduunda egemenlik zaman zaman bir kentten dierine geerek el deitirmitir. Tufandan sonraki ilk Smer Hanedan, srasyla Ki, Uruk ve Ur hanedanlardr. Listelere gre krallarn iktidar sreleri Tufandan sonra azalmaya balar. Bu kentin dnemin siyasal ve sosyal gelimelerini ynlendiren gelimi devletlerin merkezi olduu anlalmaktadr. Ki kral Etana, nc binyl balarnda egemen olan ilk krallardan biridir. Onun dneminde btn lke istikrara kavumutur. Bu dnemde Smer kent devletlerinin kuzeyine, Sami kkenli toplumlarn g etmekte, Smer kltrn benimseyerek kent yaamna uyum salamaktaydlar. Bu nedenle Kite, Etanadan sonra baa geen krallardan bazlar Sami kkenli adlar tamaktayd. Gney Mezopotamyada Ki Kral unvan tamak ayrcalk olarak kabul edilmekteydi ve bu yzden birok kral kendini bu unvanla tantmtr. Erken hanedanlar dneminde kent devletleri arasnda birtakm ekimelerin yaand grlmektedir. Kral listelerinde sekizinci srada ad verilen Enmebaraggesi dneminde ilk kez Smerler ile randaki Elam arasndaki bir sava da kaytlara gemitir. Uruk Hanedannn kurucusu, kral Meskiaggaerdir. Onu izleyen kral Enmerkar hem Uruk kentinin kurucusu ve hem de Hazar Denizi yaknnda olduu dnlen Arattaya sefer yapan ilk kral olarak anlr. Smer dneminde Hazar blgesiyle ilgili olarak anlatlan ykler ve sefer kaytlar, onlarn bu blgeden gelmi olabileceklerinin gstergesi olarak da deerlendirilmektedir. Listelerde Uruk Hanedan iinde Lugalbanda, Dumuzi ve Glgam gibi mitolojik kahramanlar da sralanr. Bunlardan Glgam btn nasyada bilinen Tufan, Yaratl ve lmszlk Aray gibi mitlerin en nl kahramanlarndan biridir. Ur Hanedannn kurucusu ise Mesannepadda adl krald. nc binyln ortalarnda Ki kral olarak tantlan Mesilimin yaztlarndan bir blm Laga ve Ki gibi ayr ehirlerde ele gemitir. Bu dnemde gneydeki kentlerden biri olan Laga ile kuzeyindeki Umma arasnda, tarm arazileri zerindeki egemenlik yznden yaanan snr anlamazl uzun sreli savalara neden olmutu. Kent devletleri arasnda yalnzca savalar olmamakta, baz durumlarda yaplan antlamalar sonucunda birlikler kurulmaktayd. Zaman zaman da bir kentin evresindeki birka kenti ele geirmesiyle g dengeleri deimekteydi. Mesilimin bu anlamazlklardan birinde arabulucu grevi stlenmi olduu anlalmaktadr. Yaztlarda ve tapnak duvarlarna aslan baz kabartmalarda, Lagata iktidar eline geiren kral Ur-Nane, yapt inaatlar, kanallar ve kazand baarlarla lmszletirilir. Kral Urukagina ise ilk yazl reformlar ile anlr. Birok kentte kenti yneten kral, tapnaa hediye olarak yaplm heykellerinden bilinmektedir. rnein Adab (Bismaya) kral Lugaldalu, tapnaa hediye olarak yaptrd heykelin sa omuzu zerindeki yaztndan tannmaktadr. Kutsal kent Nippurda tanr Enlile hizmet etmekle vn duyan Lugalzagesi adl gl bir kral daha vard.
29
UYGARLIK Devlet Ynetimi

Smerlerin yaad Gney Mezopotamyada, 18i byk, 35 kadar ehir ve kasabann bulunduu bilinmektedir. Her byk kent bir krallk olarak rgtlenmi veya belli bir dnemde krallk iddiasyla ortaya kmtr. En nemli krallklar arasnda, kuzeyden gneye doru Sippar, Ki, sin, Nippur, Adab, Zabalam, uruppak, Umma, Girsu, Laga, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur ve Eridu saylabilir. Kuzeyde Frat zerindeki Mari ve eski adn bilmediimiz gneydeki Obeyd hynde de birer krallk vard. Her kent surlarla evrilmiti. evresinde ise kyler bulunmaktayd. Kent iinde, merkezde ykseke bir tepe zerine yerletirilmi bir tapnak yer almaktayd. Yksek yerlere kurulan tapnaklarn son biimi olan ziggurat Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Toplum soylular, sradan vatandalar, yanamalar ve klelerden olumaktayd. Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraan iftilerdi. Ayrca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar ve mlekiler de kent yaamnn vazgeilmez unsurlaryd. Her kentte zengin tccarlar ve gl aileler de vard. Tapnak sosyal yaamn merkeziydi. Kentlerin bymesi, devletin kurulmas ve artan savunma endiesi yznden ilk dzenli askeri birlikler kurulmutur. Bunlar benzer kyafetler giymekte ve ayn trde silahlar tamaktaydlar. Smer askerleri, ok, yay, uzun mzrak, sava baltas, kalkan ve mifer ile savamaktayd. Devlet kurumlarnn da olutuu bu dnemde, ynetimin ve brokrasinin tam olarak nasl iledii bilinmemektedir. Ynetimde en byk otorite olarak anlan unvanlar arasnda EN, ENS ve LUGAL bulunmaktadr. Bunlar srasyla bey, vali ve kral anlam tamaktayd. Smer kentleri, merkezlerindeki antsal tapnaklar ile ayn zamanda bir klt merkezi idi. Her bir kentte Smerlerin sayg duyduu tanrlardan birine adanm tapnak vard. Bu tapnaklar yneten rahip snfnn kentin yneticileri zerinde etkilerinin olduu, kraln da tapnak ve grevlilere yakn olduu anlalmaktadr. Smer yazl belgeleri, UNKEN adnda sivil bir meclisin kentlerin ynetimiyle ilgili belli kararlarn alnmasnda rol oynadn belirtmektedir. Ur kentinin mezarlnda, arkeolojik kazlarla ortaya karlan on alt kral mezar, kraln konumu ve evresindekiler iin tad anlam konusunda ilgin bilgiler verir. Mezarlardan birinde kraln bedeni ve ona sunulan hediyeler yannda onu mezar odasna tayan toplam yetmi drt kii ile alt kz tarafndan ekilen iki araba bulunmutur. Kral lnce yaknndaki grevliler de kurban edilmi ve birlikte gmlmlerdi. Kral mezarlarnda ele geen etkileyici buluntular arasnda Smer sanatnn en gzde rnekleri olan kz kafal lir kutusu, Ur Standard olarak adlandrlan ve zerinde savaa gidi ve dn sahneleri ilenmi pano, altn mifer, ok sayda altn kap, deerli talarla ilenmi mcevherler, mzik aletleri, mobilya paralar ve silahlar saylabilir.
Mitoloji ve Din
Btn Smer toplumu tarafndan kutsanan ve ad yazl belgelere geen yzlerce tanr, tanra ve kutsal varlk vard. Tanrlarn insan, tanrlar aleminin de ynetici snf gibi olduuna inanlmaktayd. Tanrlarn eleri, ocuklar ve yardmclar vard. nem srasna gre bu tanrlara yaplan tapnaklarn boyutlar da deimekteydi. Mezopotamyada her kentin bir batanr iin ina edildii ve tanrnn evi oldu-
30
u kabul edilmekteydi. Gk tanrs An balangta Smerlerin batanrsyken sonra yerini hava tanrs Enlile brakmtr. Ekur adndaki tapna Nippur kentinde bulunan Enlil, ayn zamanda tanrlarn babas olarak bilinirdi. Nippur, Smerlerin dini bakentiydi ve orada hizmet etmek, inaat yapmak veya yapmna katkda bulunmak byk bir onur olarak kabul edilirdi. Enki bilgelik tanrs; Ninmah (Ninhursag) ulu hanm, ana-tanra; Nanna ay tanrs; olu Utu gne tanrs; nanna ak tanrasyd. Smer dini ve mitolojisi, Mezopotamyaya gelen dier toplumlar da etkilemitir. Smer tanrlar, isimleri deitirilerek aynen kabul edilmi, Smer ilahileri ve mitolojik anlatlar ortak bellekte gnmze kadar ulamtr. Yaratl ve Tufan gibi Smer mitoslar, tek tanrl dinlerde de varln korumutur. nasyadaki birok toplumun rnek ald kahramanlk yklerinin iirsel bir biimde anlatlmas modeli ilk kez Smerlerde karmza kar. ou kahramanlk yklerinden oluan destan biimindeki bu ykler olaslkla arp ve lir eliinde okunmakta, yeni kuak bunlar mziiyle birlikte ezberlemekteydi. Smer destanlarndaki balca kahramanlar arasnda, Enmerkar, Lugalbanda ve Glgam gibi krallk yapm olabilecek adlar da bulunur. Uruk Hanedannn krallar arasnda da adlar geen bu kahramandan Glgam, hem bir kral, hem de koruyucu bir ilah olarak kabul edilirdi. Glgam destan hem yazl ve hem de szl bir biimde Smerlerden sonra, Akkad, Babil, Assur gibi Mezopotamya toplumlarna ve sonrasnda Anadolu uygarlklarna aktarlmtr. Smerlere ait Tufan Mitosu, nasyann en iyi bilinen ve tek tanrl dinlerde benzer biimde tekrarlanan olayn anlatr. Bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn yaratl, kralln gkten indirilii ile balayan destan, tanrlarn insanlar cezalandrmak iin Tufan karar almalar ile srer. Bu karardan holanmayan baz tanrlar, kutsal kitaplarda ad anlan Nuhun karl olan dindar Ziusudraya durumu anlatrlar. Dev bir geminin yaplmasndan, her hayvan trnden bir iftin ve kendisine inanan iyi insanlarn gemiye bindirilmesinden sonra Tufan balar. Yeryz yedi gn yedi gece boyunca sularn altna gmlr. Sonra gne tanrs Utu (Akkadca ama) grnr ve yeryzn aydnlatr. Ziusudra onun nnde eilir ve kurbanlar sunar. Ziusudra bundan sonra lmsz olarak, ilahi cennet Dilmuna gtrlr. Smer kentlerinde byk tanrlarn evi olarak yaplan iki tr tapnak bulunmaktadr. Bunlardan ilki ziggurat olarak adlandrlan antsal yaplardr. Gnmze ulaan ok sayda ziggurattan en salam olan Ur kentindedir. Tula veya kerpiten basamaklar halinde ina edilen yapnn tepesinde kk bir tapnak yer alrd. Daha yaygn olan ikinci tr tapnak ise hemen btn Smer kentlerinde ina edilmiti. Dikdrtgen bir kutsal odas bulunan tapnan evresinde depolar ve grevlilerin ikameti iin ayrlm meknlar bulunmaktayd.
Sanat
Smer sanatnn en etkileyici rnleri, ortasndaki bir delikle tapnak duvarlarna ivilendii anlalan bezemeli kabartmalardr. Bunlarn zerinde genellikle tanr sembolleri, tapnak inas veya kutsal varlklarn betimlemeleri bulunur. Bu belgeler araclyla Smer krallar, tanrlar ve dini trenler konusunda bilgi edinmekteyiz. Krallar tarafndan tapnaa hediye olarak sunulduu anlalan kabartmalarn birounda ivi yazl metinler de vardr. Ur kentinde bulunmu bir kabartmada kral Ur-Nammu kendisini bandaki sepet iinde tapnak inas iin tula tayan, tanrlarn hizmetinde bir kii olarak betimletmitir. Yannda kars ve ocuklar da vardr. Birok kabartmada boynuzlu balklar ile Smer tanrlar da gzkr. Baz
31
kabartmalarda ise insan biimindeki tanr kabartmas yerine gne, ay, frtna, su gibi tanrlar temsil eden semboller ilenmitir. Smerlerde heykeller de yine kutsal amal olarak yaplm ve tapnaklara hediye edilmitir. Smer heykelleri genellikle eller karn zerinde bal, ibadet pozisyonunda yaplmtr. zerlerinde sa omuzu akta brakan bir elbise vardr. Smer heykellerinde tanrlar boynuzlu balklaryla ilenmitir. Kabartma ve heykellerde erkekler yannda kadnlar da ilenmitir. Bu gelenek Sami kkenli toplumlarn Mezopotamyaya geliiyle, istisnalar dnda ortadan kalkacaktr.
ekil 2.4 Ur Standard olarak bilinen panodan ayrnt. Smerlerin sava arabas kullandn, arabalar eeklerin ektiini, dzenli askeri birliklerin oluturulduunu gstermektedir
1934).
Kaynak: (Woolley
SIRA SZDE Smer dnemi mezarlarnda bulunan zengin armaanlar, zellikle kral mezarlarnda ele geenler Smer sanatnn sekin rneklerini oluturur. Altn bata olmak zere, Uzakdoudan gelen deerli talardan yaplm taklar, ss eyalar ve DNELM prestij rn mzik aletleri bunlardan bir blmn oluturur. Kabartmalarda kutlama trenlerinde alnd gzken lir, kral mezarna armaan olarak da konmuS O (47 R U X 20 cm botur. rnein Ur Standard olarak bilinen mzik aleti, gvdesinin yutlarnda) bir yznde savaa gidi, dier yznde ise savatan dn ve baarnn kutlanmas ilenmitir. Sahneler, deniz kabuklarnn ve lapis D lazuli K K A T gibi talarn ziftle tutturulmas tekniiyle yaplmtr. Savaa gidi sahnesinde, ayn tr kyafet giymi, benzer silahlar olan Smer askerlerinin varl dzenli ordularn oluturulSIRA SZDE duunu gstermektedir. Sava arabas kullanlmakta, ancak henz at evcilletirilmedii iin eekler tarafndan ekilmektedir. At M ikinci binyldan itibaren eeklerin yerine arabaya koulmaya balanm, ancak M birinci AMALARIMIZ binylda zerine binilerek svari snf oluturulmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu blm, Krolu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Kadar, K TDnemine A P stanbul 2010 ve Roaf, M., Eski Mezopotamya ve Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul 1996 adl yaynlardan kurgulanmtr. Smerlerin uygarla kazandrd en nemli yenilikleri maddeler halinde sralaynz. SIRA SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
N NL ET D T E R NE M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
32
zet
A M A
lk uluslararas ticaret hangi gerekeler ve koullarda baladn tartabilme Mezopotamya, insanolunun yerleik yaama geiini izleyen srete nemli admlarn atld ve tarihi deitiren gelimelerin yaand bir corafyadr. Gney Mezopotamyada, kabaca Badat ile Basra arasndaki blgede M drdnc binyldan itibaren yerleim yerlerinin nfusu artm, geleneksel yaam biimi deimi ve ilk kentler ortaya kmtr. Kentlerde artan ihtiyalar dorultusunda yeni i kollar olumu, ticaret gelimi ve daha karmak toplum yaps olumutur. Kereste, ta ve maden gibi hammadde kaynaklarndan yoksun olan bu blgede yaamak ancak gelimi bir ticaret ile mmknd. Kentlemenin ortaya kyla birlikte toplum hayatna giren yenilikleri tanmlayabilme Kentler, ilk krallklarn, antsal yaplarn, sanatn, yaznn ve teknolojinin ortaya kt ve birok alanda ileri admlarn atld yerler olmutur. Gney Mezopotamyada M 3200 yllarnda ivi yazsn gelitiren Smerlerin kentleme ile balayan srecin en nemli aktrleri olduu anlalmaktadr.
A M A
Yaznn geliim srecini aklayabilme Yaz, Gney Mezopotamyada organize yaam biimi, uluslar aras ticaret, kentleme ve merkezi devletin kuruluu gibi birbirini izleyen bir dizi gelimenin sonucunda ortaya kan problemleri zmek iin gelitirilmi gzkmektedir. Yaznn kesintisiz bir biimde devam etmesi, tapnak ve krallklarn yazc yetitirmek iin kurduklar okullarn devam etmesi ile mmkn olmutur. Mezopotamyada Smerlerden sonra Akkad, Babil ve Assur lkesinde binlerce yl ivi yazs kesintisiz bir biimde devam etmitir. Anadoluda ise Hititlerin yklmasyla ivi yazs kesintiye uramtr. Dou Anadoluda ilk devleti kuran Urartularda da durum benzerdir. ivi yazs devletin yklmas ve kentlerin boaltlmasyla son bulmutur. Smerlerden gnmze ulaan kltrel etkileri deerlendirebilme Gney Mezopotamyada Smerler bamsz kent devletlerinde yaadlar. Her kent kutsal bir klt merkezi olarak kabul edilmi, batanr iin yaplan bir tapnan etrafnda gelimitir. Smerler, ivi yazsnn bin yla yakn kullanlmas nedeniyle kltrlerini kendilerinden sonra Mezopotamyaya gelen btn toplumlara aktarmlardr. Ayrca din ve inan sisteminde de onlarn erevesini belirledii esaslar kabul edilmitir. zellikle yaradl ve tufan gibi Smer mitoslar, gnmze kadar benzer biimde ulamtr.
A M A
A M A
33
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki lkelerden hangisinin topraklarnn bir blm Eskiada Mezopotamya olarak adlandrlan blgede bulunmaz? a. Trkiye b. Suriye c. Irak d. srail e. ran 2. Mezopotamyada sulama olmadan tarm yaplamayacak blge neresidir? a. Kuzey Mezopotamya b. Badat evresi c. Gney Mezopotamya d. l alanlar e. Yukar Dicle blgesi 3. Mezopotamyadan Dou Akdeniz kylarna balanan en uygun yol gzergh hangisidir? a. Assur - Harran- Kargam hattn izleyen kuzey yolu b. Mari zerinden geen Frat yolu c. Diyala geidini aan dou yolu d. Basra krfezi zerinden giden deniz yolu e. Dicle yolu 4. Aadakilerden hangisi bir yerlemenin kent olarak tanmlanmas iin kriter olamaz? a. Youn nfusun varl b. Farkl sosyal snflarn bir arada yaamas c. Ynetici kesimin olmas d. Antsal mimari e. Gelimi tarm 5. Aadakilerden hangisi Gney Mezopotamya kentlerinden biri deildir? a. Ur b. Uruk c. Eridu d. Ki e. Assur 6. Aadakilerden hangisi yaznn gelitirilmesinin nedenlerinden biri olamaz? a. Kent nfusunun artmas b. Yeni i kollarnn olumas c. Yaygn ticaret d. Organize yaam biimi e. Hayvancln gelimesi 7. Ziggurat nedir? a. Tapnak b. Gzetleme kulesi c. Haberleme kulesi d. Mezar ant e. Snak 8. Aadakilerden hangisi Smer dini ile ilgili deildir? a. Batanr fikri b. Tek tanr anlay c. Gne tanrs d. Tufan e. Glgam 9. Aadakilerden hangisi yaz geleneinin kesintisiz srdrlebilmesinin nedenlerinden biri deildir? a. Okullarn varl b. Tapnaklarn ihtiyac c. Devletin ihtiyac d. Yerleik yaamn srmesi e. Haberleme ihtiyac
10. Hangisi Smer ordusunda kullanlan silahlardan biri deildir? a. Mzrak b. Topuz c. Kalkan d. Ok e. Balta
34
Okuma Paras
Yakndouda en eski adan itibaren birok farkl kkenden gelen dilleri konuan toplum i ie veya yan yana yaamtr. Bunlardan bazlar iviyazs kulland iin dilleri ve kkenleri hakknda daha fazla bilgi edinebilmekteyiz. Bir blm yerleik olmayan yaam biimleri nedeniyle yaz kullanmamtr. Konutuklar diller hakknda ancak komularnn yazl belgelerine yansyan bilgiler erevesinde fikir sahibi olmaktayz. Mezopotamyada Smerlerden sonra en ok yazl belge retilmi dil Akkadcadr. Smerce M drdnc binyln sonlar ve nc binylda yaygn olarak konuulmu ve yazlmtr. kinci binylda resmi iler ve tapnaklar dnda fazla bir kullanm alan olmad anlalmaktadr. badet dili olarak tapnaklarda uzun sre Smerce metinler okunmakla birlikte gnlk yaamda etkisi giderek azalm ve ortadan kalkmtr. Mezopotamyada ikinci binyldan itibaren artk nfusun byk blmn oluturan Sami toplumlarnn dili Akkadca konuulmaktayd. Akkadca, Sami kkenli dillerin ilk yazya geirilenidir. Sami kkenli diller iki gruba ayrlmaktadr. Mezopotamyada Akkadcann leheleri olan Dou Sami kkenli Babilce ve Assurca yaygndr. Dou Akdeniz kylarnda ve Suriyede ise Bat Sami kkenli branice, Aramice, Fenikece konuulmaktayd. Bu diller daha ok alfabe yazyla M birinci binylda yazya geirilmitir. Suriye ve daha sonra Mezopotamyada konuulan Amurru dili Bat Sami dillerinin ncs olarak kabul edilir. Btnyle bu dilde yazlm herhangi bir belge gnmze ulamamtr. Ebla dili de M nc binylda yazya geirilmeye balayan Sami kkenli bir dildir ve Suriye evresinde konuulmutur. Hurrice bu dillerle akraba olmayan, Kafkasyadan Anadoluya gelmi Hurri toplumu tarafndan M nc binyl ile birinci binyl arasnda konuulmutur. Dou Anadolu evresinde birinci binylda konuulan Urartucann akrabasdr. Mitanni dili ise Hint Avrupa kkenli bir dildir ve M ikinci binylda Kuzey Suriye evresinde konuulmutur. Mezopotamyann dousunda randan ise M nc binyl ile birinci binyl arasnda Elamca adl dil yazya geirilmitir. Elamca da Smerce gibi kendine zg yanlar ile dierlerinden ayrlan ve blgede konuulan hibir dille akraba olmayan bir dildi (van de Mieroop 2006: 54-55).

1. d 2. c 3. b 4. e 5. e 6. e 7. a 8. b 9. e 10. b Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Smer lkesi blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa haritay yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Mitoloji ve Din blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Mitoloji ve Din blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa iviyazsnn Geliimi blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanlsa Devlet Ynetimi blmn yeniden inceleyiniz.
35

Sra Sizde 1 Temel ihtiya maddeleri yannda, az bulunan ve prestij salayan rnlerin ihtiya sahiplerine ulatrlmas Eskia koullarnda olduka zordu. Bunun iin gerekli temel koullardan biri kervanlarn getii yol gzerghlarnn gvenli olmas idi. Uluslar aras ticaret daha byk n hazrlklar gerektirmekteydi. Gvenli ortam yannda rnlerin fiyatlarnn belirlenmesi, vergi, konaklama gibi birok problemin almas gerekliydi. Ancak btn bu zorluklarn ald dnemlerde, ticaret sayesinde farkl kltrler tanma imkn bulmu, elde edilen zenginlik ile seri retim ve teknolojide ileri admlar atlmtr. Sra Sizde 2 Hiyeroglif yazs, anlatlmak istenen konunun, vurgulanmak istenen nesnenin resim karakterinde izilmesiyle yazlmaktayd. Toplumun ortak belleinde bu resimler bir anlam tamaktayd. Gnmzde kullanlan trafik iaretleri de hiyeroglif yazda kullanlan mantkla hazrlanmaktadr. rnein otoyol levhas zerindeki bir at arabas zerinde krmz izgi varsa biz bunu otoyola araba giremez biiminde alglar ve yle aktarrz. Bir levhada bina ve renci resimleri grrsek orada okul olduunu anlarz. Sra Sizde 3 Kentleme Yaz Ortak din anlay Gelimi sanat Araba tekerlei Ziggurat yaplar
Bottero , J.- Stve, M - J. (2002). Evvel Zaman inde Mezopotamya (ev. A. Tatler), stanbul. Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar ivi Yazl Belgelerin Anlattklar (ev. Ali M. Dinol), stanbul. Frangipane, M. (2002). Yakndouda Devletin Douu (ev. Z. Z. lkgelen), stanbul. Gates, C. (2003). Ancient Cities, London. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Balar (ev. H. Koyukan), stanbul. Kramer, S. N. (2002). Smerler (ev. . Buze), stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou I-II, stanbul. Postgate, N. (1992). Early Mesopotamia, Society and Economy at the dawn of history, London. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara. Woolley, C. L. (1934). Ur Excavations II, The Royal Cemetery, London.
3
Amalarmz
mparatorluk Tanr-kral
Bu niteyi tamamladktan sonra; mparatorluk fikrinin ortaya kn aklayabilecek, Sami kkenli toplumlar ve Smerlerden farklarn tanmlayabilecek, Antsal yaplarn inasn aklayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
Reform
indekiler
Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad-Smer likileri
GR AKKAD MPARATORLUU III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET) UYGARLIK
Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smer likileri

GR Akkadlarn Mezopotamyaya G
Yazl srecin balamasyla birlikte Gney Mezopotamyada Smerlerin adlar n plana kmt. Akkadlar Smer lkesine g ederek gelen ve uzun yllar boyunca kentlere yerleerek buradaki yaam biimini benimseyen Sami kkenli en eski topluluktur. Gney Mezopotamyada farkl etnik kkenden gelen yeni bir grubun siyasal olarak ne kmas uzun bir srecin rn olmaldr. Akkad g M nc binyl boyunca yava yava yaanmtr. Gelenler buradaki uygarln tarihsel seyrinde bir kesintiye yol amam; tersine Akkadlar, egemen bir g haline gelinceye kadar Smer kent kltrn zmsemi ve kendi katklaryla birlikte bu kltrn sonraki toplumlara aktarlmasnda nemli rol oynamlardr. Bunun anahtar kent yaamnn devam etmesinde, oluturulan kurumlarn gelierek varln korumasnda aranmaldr. Akkadlarn siyasal olarak egemen g haline gelmesinden sonra gnlk yaamda Akkadca konuulmakla birlikte, resmi devlet ileri ve dini ayinlerde Smerce kullanlmaya devam etmitir. Smer lkesindeki kkl kurumlar varln korumu, geleneksel kltr kesintiye uramamtr. Okuma yazmann retildii dini okullar bunlarn banda gelir. Mezopotamyada Smerler dneminde oluan kltrn binlerce yl sonra bile toplumlar etkilemeye devam etmesi, kkl kurumlarn kent yaamyla birlikte devam etmesi ise mmkn olmutur. Akkad adnn nereden geldii bilinmemektedir. Bu adn kral Sargonun bakenti Akkad/Agade adndan gelmi olabilecei nerilmektedir. Akkadlarn anavatan ve Mezopotamyaya glerinin balangc konusunda da yeterince bilgi yoktur. Glerinin yzyllarca srd anlalmaktadr. Smer lkesine Suriyeden Frat Nehrini izleyerek gelmilerdir. Gler yalnzca gneye doru olmam, Kuzey Mezopotamya da bu yeni gelen gruplarca vatan olarak benimsenmitir. Akkad kkenli toplumlar, Frat zerindeki Mari kentinde olduu gibi kuzeyde Dicle nehri kysndaki Assur kentinde de ksa zamanda nfusun ounluunu oluturmulardr. M nc binyln sonlarnda Basra krfezi ile Nippur arasndaki alan Smer olarak adlandrlmaya devam ederken kuzeyi Akkad olarak adlandrlmaktadr. Smer adnn yerini M ikinci binyldan itibaren ne kan Babil alacaktr. Akkadlarn bakenti Agadenin Babil veya Ki kenti yaknlarnda olduu varsaylmaktadr. Ancak gnmze kadar bu kentin yeri kesin olarak kefedilememitir. Agade kentinin nehirlerin tad kumullar altnda olduu anlalmaktadr.
Kent kltr: Uygarlama srecinin ilk nemli adm Neolitik ada atlm, tarm ve yerleik kyl yaam balamt. kinci nemli adm M drdnc binylda, kentleme, sanat, gelimi mimari, teknoloji, yaygn ticaret ve kayt sistemi gibi yeniliklerle birlikte olumutur. Btn bu birikimi tanmlayan kent kltrnn sonraki nesillere aktarlabilmesi, kazanmlarn kaybedilmeden daha ileri gtrlebilmesi bakmndan nemli olmutur.
38
Resim 3.1 Smer ve Akkad lkesi.
Dur Kurigalzu Sippar Babil
Enunna Haface
Cemdet Nasr Ki AKKAD Nippur sin uruppak Uruk Obeyd Ur Eridu Basra Umma Laga Larsa
ELAM Susa
Ka
ru n
Akkad mparatorluunun kurucusu kral Sargondur. Onu izleyen ve yaklak iki yzyl devam eden egemenlik boyunca iktidara geen krallarn birounun yalnzca adlar bilinmektedir. ktidarda kal sreleri de aa yukar tahmin edilerek hesaplanmaktadr. Akkad krallar hakkndaki bilgilerin ou, ikinci binyln balarna aittir. Nippurda tanr Enlil iin ina edilmi en nemli Smer tapnana armaan olarak sunulmu heykel ve kabartmalarda bulunan yaztlar, mhrler, lkenin deiik yerlerine yaplm seferlerin ansna dikilmi steller Akkad krallar hakknda bilgi verir. Ayrca M sekizinci yzylda Assur yaztlarnda ve Hellenistik dnemde Antik kaytlarda karmza kan kralln kurucusu Sargon ve torunu Naram-Sine ait mitolojik ykler, bu kralln Mezopotamya toplumunda brakt derin izleri gstermesi bakmndan nemlidir. Akkad ordular iki yzyla yakn bir sre boyunca Orta Anadoludan rana, Toroslardan Basra Krfezine kadar neredeyse bilinen dnyann btn snrlarna ulamlardr. Ancak Akkadlarn bu kadar geni alanda srekli denetim kurduklarn dnmek mmkn deildir. Bu seferler daha ok ganimet elde etmeye ve hara almaya ynelikti.
Akkad Slalesi Sargon Rimu Manituu Naram-Sin ar-kali-arri gigi Nanum mi Elulu Dudu u-T/Durul 2350-2150 2334-2279 2278-2270 2269-2255 2254-2218 2217-2193
BAB
L
BASRA KRFEZ
2189-2169 2168-2154
3. nite - Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad-Smer likileri
39
SIRA SZDE aras ilikiSami kkenli Akkadlarn Smer kentlerine yerlemesinden sonra toplumlar lerde hangi dil daha yaygn kullanlm olabilir?
SIRA SZDE
AKKAD MPARATORLUU Kurucu Kral Sargon
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Akkad Krallnn kurucusu Sargonun (Akkadca arru-kin) gemii, sonradan ona yaktrlan mitolojik ykler nedeniyle olduka belirsizdir. Ortadouda yaygn DKKAT olarak bilinen sepet iinde nehre braklan ocuk motifli hikyelerden biri onun yaam yksn anlatr. Bu hikye kendi dneminden deil, Yeni Assur KrallSIRA SZDE nn son bakentinde M sekizinci yzyla ait arivden gelmektedir. Hikyenin bir blm yledir: Annem bana gebe kalm, beni gizlice dourmu Beni kam bir sepete koymu, kapan ziftle yaptrm Sular ykselmeyen rmaa brakm K T A P Irmak yardm etti bana, su ekici Akkiye gtrd. Su ekici Akki ibriini daldrrken kard beni sudan Su ekici Akki olu bildi beni, bytt. TELEVZYON Su ekici Akki bahesine bahvan yapt beni. Bahvanken (Ak ve sava tanras) tar bana ak oldu (56) Yl krallk yaptm (Kaynak: Kuhrt 2007). Bir baka hikyede ksz bir ocuun kralla giden yolu hayranlk motifleriyle rlmtr. Fakir bir aileden gelen Sargon, Ki Kral Ur-Zababann saraynda i bulmu ve ksa zamanda ykselerek vezir olmutur. Belirgin olmamakla birlikte bir saray ayaklanmasyla taht ele geirdii anlalmaktadr. Ki Kral unvann alan Sargon bununla yetinmemi, kendisi iin yeni bir bakent kurmu ve ksa zamanda adn lmszletirecek bir dizi eyleme girimitir. Yazl belgelere gre yeni bakenti Agadede kendisi iin bir saray ve tanrlar iin de byk tapnaklar ina ettirmitir. Sargonun tahtn ele geirdii Ki kral Ur-Zababa dnda, gneyde Smer kent devleti Uruku yneten Lugalzagesi adl kral da yerinden etmitir. Sargon kralln ilan edip bakentini kurduktan sonra, 56 yllk uzun saltanat boyunca kaytlara geen en az 34 sava yapmtr. Savalarnn sras bilinmemektedir. Sargonun Ki kentinden sonra gneydeki Smer kent devletlerini de ele geirmeye balad anlalmaktadr. Lugalzagesinin ynetimindeki Urukun zapt bu srecin en nemli gelimelerinden biridir. ou gsteri ve vnme amacyla kaydedilen yazl belgeler, onun Aa Denize (Basra Krfezi) kadar tm Smer lkesini kontrol altna aldn belirtir. Sargon, Smer kent devletlerinde gelitirilmi birok yenilii kendi amalar dorultusunda biimlendirmitir. Smerlerin kent devletleri arasndaki atmalar iin hazrladklar dzenli ordular, uzak blgelere sefer yapabilecek ekilde dzenlendi. Bir yaztnda her gn 5400 insan nnde yemek yerdi biiminde anlatlan olay, onun dzenli ordusuna iaret ediyor olabilir. Sargon douda ran zerine ilerdi. Bu blge, Uzakdoudan gelen ticaret yollarnn Mezopotamyaya ulaan son blmnn gvenlii asndan ok nemliydi. Ayrca burada glenecek bir krallk gvenlik asndan Sargonun denetimindeki Smer kentleri iin her zaman
NTERNET AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
tehdit oluturmaktayd. En nemlisi de gemii binlerce yl ncesine giden Elam, zengin ganimet elde edilecek birikime sahipti. randa birok kent zapt edildikten sonra, blge en azndan bir sre Akkad lkesinin bal hale getirildi. Susa ise bir eyalet haline dntrld. Akkad ordular kuzeye doru Frat boyunca ilerleyerek Mari (Tel Hariri) ve Halepin gneyindeki Ebla (Tel Mardih) gibi iki krall denetim altna ald. Gney Mezopotamyada kurulmu kentlerin hammadde ihtiyacnn bir blm yzlerce yldan beri bu blgeden karlanmaktayd. Uruk dneminden itibaren tccarlar bu yolu kullanarak Toroslarn kuzeyine, Anadolu yaylasna kadar ulaan bir ticaret a kurmulard. Yazl belgeler Sargonun bu seferleriyle Sedir Ormanlar ve Gm Dalarna ulatn belirtir. Bu seferi Sargona, hem Toroslardaki gm madenlerine ve hem de Amanoslarn deerli sedir ormanlarna ulama olana salamtr. Sargon hakkndaki mitolojik ykler gibi, tmyle kurgusal olabilecek birok belge onun seferlerinin ulat noktalar da abartl bir biimde olduka uzak blgelere kadar geniletir. Bunlardan bir blm, kralln snrlar dnda bulunmu ve sonraki dnemlerde yaplm kopyalardr. Savan Kral (ar tamhari) olarak adlandrlan ve Msrda el-Amarnada, Orta Anadoluda Kltepe ve Boazkyde (Hattua) ele geen bu tr belgeler, Sargonun Orta Anadoluya, Akdenizde Kbrs (Alaia) ve Girite kadar ulatn belirtir. Sargon, bu yklerde anlatlanlara inanlacak olursa, Tuz Glnn gneyindeki Puruhanda (Acemhyk) adl kentte oturan Akkadl tccarlarn yardm istemesi zerine, Orta Anadoluya ordusuyla sefer yapan ilk kraldr. Bu hikye Anadolu toplumlarnn belleinde ok uzun sre yaam olmaldr. lgin bir biimde Anadolunun ilk byk devleti olan Hitit Krallnn kurucu krallarndan Murili de Gney Mezopotamyaya Babile sefer yapm (M 1595) ve bu kenti yamalamtr. Sargonun uzak blgelerden tad ganimetler, bakentin ve yakn evresindeki dier nemli kentlerin zenginlemesine katkda bulunmu, antsal binalarn ve surlarn yapmnda kullanlmtr. Akkad ordularnn merkezden olduka uzak blgelere sefer yapabilme becerisine sahip olduu kabul edilmekle birlikte, buralar uzun sre kontrol altnda tutabildii dnlmemektedir. Nitekim Sargonun yallna ilikin kaytlar yalnzca uzak blgelerin deil, Agade/Akkad evresindeki kentlerin bile isyan ettiini anlatr. Sargonun yerine geen olu Rimu dneminde, kazanmlarn nemli bir blmnn korunduu anlalmaktadr. Kuzey Suriyedeki Tel Brakta bir yaztta adnn gemesi, ayrca Yukar ve Aa Denize (Akdenizden Basra Krfezine) kadar tm lkeyi bir arada tuttuunu iddia etmesi bu abalarnn bir sonucudur. Rimuun ksa saltanat, kardei Manituunun da katld bir saray entrikasyla son bulmutur. Manituunun iktidar sresinde, lkedeki istikrar tam olarak salanamamakla birlikte, Akkad ordular Elam ve kuzeydeki Assur zerine baarl seferler dzenlemitir. Manituu bir yaztnda Ninivede tanra tar iin bir tapnak yaptrdn, bir dierinde ise Aa Denizi gemilerle getikten sonra kendisine kar koyan 32 kral yendiini bildirir.
Tanrlatrlm Kral: Naram-Sin

Manituudan sonra kral olan Naram-Sin, Akkad lkesi ve evresinde en az dedesi Sargon kadar belirgin izler brakmtr. Onun dneminden gnmze kalan ve zerinde Naram-Sini gsteren kabartmalar, boynuzlu balk gibi Mezopotamya sanatnda yalnzca tanrlara atfedilen semboller tar. Akkadl bir memurun Tello (Girsu) kentinde bulunan bir mhrnde Naram-Sinin unvanlar arasnda Ak-
41
kadn tanrs, evrenin fatihi gibi ona yklenen olaanst gc gsteren tanmlar vardr. Bu durum onun bir tr tanr-kral olarak lmszletirildiini ve mitolojik yklere konu edildiini gstermektedir. Akkad ordular onun dneminde yama seferlerinin snrlarn geniletmitir. Naram-Sin, Sargon dneminde yamalanarak vergiye balanm geni blgeyi denetlemek iin projeler gelitirmitir. Frat zerinden Kuzey Suriye blgesine girmi ve Halep yaknndaki Eblada kurulmu olan Sami kkenli gl bir krall ykmtr. Arkeolojik kazlar da kentin Akkad dneminde tahrip edildiine ilikin bulgular vermitir. Akkad ordular, Kuzey Mezopotamya blgesinin denetimi iin de seferler yapmtr. Bu ynde Gneydou Anadolu blgesine sefer yapm ve Toroslara kadar ulamtr. Diyarbakrn dousunda, Pir Hseyin adl eski yerlemede, buraya yaplan seferin baarsn kutlamak iin dikilen Naram-Sin steli bu seferin kant olarak gnmze ulamtr. Stel, stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde sergilenmektedir. Akkad ordular, Sargon zamannda olduu gibi Naram-Sinin krallnda da Toroslar aarak Anadolu ilerine girmitir. Uzak blgelere yaplan seferlerin yukarda belirttiimiz gibi ganimet elde etmek amacyla yapld belirgindir. Ayn blgelerin hem Sargon ve hem de Naram-Sin tarafndan tekrar tekrar fethedilmesine ilikin kaytlar bu deerlendirmeyi dorular. Naram-Sin dneminde Akkad mparatorluunun yaps, kent devleti modelinden olduka farkl yeni bir biim almt. Snrlar genilemi, resmi dil olan Akkadca yaygnlam, yeni bir ynetim modeli oluturulmu ve dnemi temsil eden sanat eserleri uzak blgelerde benzer biimde yaplmaya balanmtr. Kuzey Irakta Ninive ve evresinde ele geen Akkad dnemi sanat eserleri ve baz yazl belgeler buradaki egemenliin kalc olduuna iaret eder. Nuzi tabletleri arasnda Akkadca yazl olanlarn da bulunmas bu olguyu destekler. Tel Brak kentinde bulunan, evresi surlarla kuatlm bir ynetim binas, blgede kalc ina faaliyetlerinin yrtldn gsterir. Buradaki sarayn tulalar zerinde Naram-Sin damgalar bulunmaktadr. Benzer biimde randa da bu dnemde Akkadca resmi ilerde kullanlmaya balanmtr. Naram-Sinin son yllar ve onun yerine tahta geen olu ar-kali-arrinin egemenlik dnemi Akkadlar iin sonun balangc anlamna gelen karklklara tank olmutur. Kuzey blgelerinde salanan istikrar ve denetim bozulmu, seferlerle sindirilen Lullubilerin komular Gutiler gneye doru hareketlenmilerdir. Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda Kafkasyadan g ederek gelen Hurriler yeni bir g olarak sahneye kmlardr. arkali-arri dnemi yaztlar, bir Bat Sami grubu olan Amurrularn da ilk kez bu dnemde Kuzey Suriyede etkin bir konuma geldiklerini aklar. Akkad dnemi sonrasna ait baz iirsel anlatlarda, devletin sonu ve bakent Agadenin d, kutsal meknlara ve tanrlara kar taknd tavra balanr. Naram-Sinin kutsal kent Nippuru ve Enlilin tapna Ekuru yamalayarak, ganime-
Resim 3.2 Naram-Sin stelinden ayrnt. Akkad kral kendisini Mezopotamyada tanrlara zg olan boynuzlu bir balk ile betimlettirmitir. Uzun salar ve sakal bu dnemden sonra btn Mezopotamya tarihi boyunca ynetme erki olanlarn erkeklik sembol ve belirleyicisi olmutur.
42
ti gemilerle bakentine tamas bunlar arasnda en belirgini olarak ne karlr. Anlatya gre tanrlar bu olaydan sonra Akkadlar cezalandrmak iin zerlerine Gutileri gndermitir. Anlald kadaryla Naram-Sin sonrasnda iktidara gelen krallar zamannda, lkenin farkl yerlerinde kan isyanlar ekonomik dengeleri bozmutu. Gutilerinki de dhil olmak zere gerekleen g hareketleri sonrasnda ise Agade yklm, Akkad Devleti tarih sahnesinden silinmitir. Mezopotamyaya gelen ve buradaki kkl kltr benimseyen birok toplum gibi Gutiler de bu yap iinde erimitir. Gutiler hakknda isimleri ve dal bir kabile olularyla ilgili snrl bilgiler dnda fazla bir ey bilinmemektedir. Akkad mparatorluunun zayflamasyla birlikte Smer kent devletlerinden birka hemen bamszln ilan etmitir. Bunlardan en nemlileri Laga, Ki ve Uruktur. Yazl belgelerin yokluu nedeniyle karanlkta kalan bu dnemde, Laga (Al Hiba) kenti bamszln korumay baarm, tapnaklarn ve sulama sistemlerini onarmtr. Ur Baba, ardl Gudea ve olu Ur-Ningirsu bu srecin baarl krallardr. Gudea bir saray ve heykel okulunda, gneyden Magandan getirilen olduka sert diyorit talardan yaptrd heykelleriyle lmszlemitir. Laga kralnn Elam zerine bir sefer yaptna ilikin kaytlara da rastlanlmtr. Yarm yzyl akn bir sreyi kapsayan bu dnem, M 2.112 ylnda Ur kentinin tarih sahnesinde ne kmasyla sona ermitir. Ur kenti liderliinde yaanan sre, Smerlerin son parlak dnemidir.
SIRA SZDE
SZDE Kent devletiSIRA ve mparatorluk arasnda ne tr farklar vardr? Tartnz.
DNELM S O R U
III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET)

Ur, Mezopotamya tarihine yn veren gelimelere nclk eden nemli kentlerden biridir. Basra Krfezine yakn oluu, Fratn gney kysndaki stratejik konumu, S O yollara R U douya alan yaknl ve kkl bir kent kltrne sahip oluu nemini artrmaktayd. Akkad mparatorluunun k sreci, Gney Mezopotamyadaki Smer kent DKKAT devletleri iin yeniden douun balangc olmutur. Birok kentin yeniden kendi ynetici slalesinin denetiminde gelitii bu dnemde en gneydeki kentlerden SIRA SZDE Laga, Gudea adl kralyla, Ur kenti ise kral Utu-hegal liderliinde adn duyurmutur. Yeni Smer Devleti olarak da adlandrlan ve bir yzyldan biraz uzun olan bu dneme adn veren III. Ur Slalesi, Utu-hegalin Ur kentine ynetici (ensi) olarak AMALARIMIZ tayin ettii Ur-Nammu tarafndan kurulmutur. Ur-Nammu, Smer ve Akkad lkelerinin kral unvann kullanarak egemenlik alannn kentle snrl olmadn vurgulamtr. K Bu blgenin tek egemeni olmak iin Akkadlara boyun e dorultuda T A P diren Gutilere kar mcadeleye giritir. Ur-Nammudan sonra tahta kan ulgi zamannda bu unvanlara Drt Bir Yann Kral (Evrenin Kral) da eklenmitir. Bu da III. Ur Slalesi Akkad ynetim anlaynn bir ideoloji olarak benimT E L E Vdneminde, ZYON sendiini gsterir. Smer kral listelerine gre Ur-Nammu ile birlikte Ur kenti nc kez krall devralyordu. Bu nedenle bu dneme nc Ur Slalesi ad verilir. III. Ur Slale N T E R N E TGney Mezopotamya ve evresinde yaanan gelimelerin bsinin ynetiminde yk blm kayt altna alnm, ok sayda yazl belge dzenlenmitir. Yaplan inaatlar, seferler, depolarda saklanan hububat, kazanlan savalar kaydedilmi; reformlar gerekletirilmi, lke bu dnemde yeniden douun izlerini tayan baarlara sahne olmutur. Bu nedenle modern tarihiler nc Ur slalesi dnemini Smer Rnesanss olarak da adlandrrlar.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
43
III. Ur Slalesi Ur-Nammu ulgi Amar-Sin u-Sin bbi-Sin
2112-2000 2112-2095 2094-2047 2046-2038 2037-2029 2028-2004
Siyasal Gelimeler
Ur Slalesi ksa zamanda Smer ve Akkad lkelerinin egemen gc haline gelmitir. Bu dnemde uygulanan Akkad modeli fetih politikasyla ksa zamanda snrlar genilemi ve devlet bir imparatorlua dnmtr. Smer kkenli krallar, yalnzca Smerce konuan halkn yaad lkenin devleti deil, Smercenin hi konuulmad, ounlukla Sami kkenli toplumlarn yaad kuzey blgelerinin de egemeni haline gelmilerdi. lkenin ynetiminde yeni dzenlemeler yaplarak eyalet sistemi oluturulmutu. Kurucu kral Ur-Nammu douda Elam lkesi ve Susa kentini egemenlik altna aldktan sonra kuzeyde Assur kenti zerine sefer yapmtr. Dicle boyunca Kuzey Iraka ilerleyen Smerlilerin ilk kez bu kadar uzak blgeleri denetledikleri grlr. Btn bu blgelerden alnan ganimetler ve vergiler Ura tanmakta, salanan igc ile kanallar yannda antsal yaplar ve saraylar yaplmaktayd. Frat Nehri zerindeki nemli ticaret merkezleriyle siyasal ilikiler kurulmutu. Bu kentler arasnda Mari, Tuttul, Ebla ve Akdeniz kysna yakn Biblos gibilerinin adlar anlmaktadr. Ur-Nammudan sonra tahta geen ulgi Smer edebiyatnda ve mitolojisinde iz brakan krallardan biridir. Kral ulgi adna tapnak yaplm, ilahiler yazlm, tanr-kral anlayyla kutsanmtr. Siyasal yaylma politikas onun dneminde de benzer biimde srdrlmtr. Eyaletlerden alnan vergiler ve sefer yaplan blgelerden alnan ganimetlerle ina faaliyetlerine hz verilmitir. ulgiden sonra III. Ur Slalesi bir sre daha gcn korumusa da bu uzun srmemitir. Mezopotamya byk blm Suriyeden gelen yeni toplumlarn gne sahne olmutur. Doudan da Elam aknlar buna eklenince kurulan devlet varln koruyamam, Ur kenti yklmtr. Kentin sembol ve koruyucusu olarak kabul edilen tapnaklar talan edilmi, tanr heykelleri rana gtrlmtr. III. Ur Slalesinin son bulmas Gney Mezopotamyada Smerlerin siyasal anlamdaki stnln de bitirmitir. Ancak Smer kltr, yaz, edebiyat, din ve mimaride belirgin bir biimde sonraki toplumlar etkilemeye devam etmitir.
UYGARLIK Akkad Devlet Anlay

Akkad dneminde ynetici slale ve kral daha gl konuma gelmi, devletin toplum zerindeki egemenlii daha belirginlemitir. Sargon ile balayan srete yeni bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi gelitirmitir. Akkad krallarnn yeni ynetim anlayna kout olarak, Agadenin Kral unvannn yan sra, Drt Bir Yann Hkmdar ve Evrenin Kral gibi unvanlar kullanmas bu yeni anlayn yansmasdr. Naram-Sin bu unvanlara ek olarak, yukarda belirtildii gibi Akkadn tanrs olarak tanmlanmaya balam, isminin bana tanr isimlerini belirtmek iin konu-
44
lan bir iaret ekletmi ve stelinde kendisini, yalnzca ilahi varlklara zg bir simge olan ift boynuzlu bir balkla betimletmitir. Bu yaklam, bir yanyla Erken Hanedanlar dneminden tandmz Lugalbanda ve Glgam gibi yar tanr krallar, bir yanyla da sonraki krallarn benimsedii, tanr adna btn dnyay ynetmek gibi yeni bir anlay yanstr. Kraln konumuna kout olarak devletin yapsnn da belirgin bir biimde deitii grlr. Belirli snrlar olan kent devleti yerine btn dnyay ynetmeye aday bir imparatorluk dncesine geildiini veya bu dncenin temellerinin atldn syleyebiliriz. Ancak Yeni Assur veya Pers dneminde olduu gibi, imparatorluk topraklarna katld iddia edilen blgelerin dzenli ve organize olmu eyaletler biiminde ynetildiine iaret eden veriler zayftr. Yalnzca Elam blgesine gsterilen youn ilgi ve burada Akkadcann resmi ilerde kullanlmaya balanmas bu yndeki yaklamn izlerini tar. Ayrca Kuzey Mezopotamyada yaplan ina faaliyetleri bu blgenin de merkezden ynetildiini gsterebilir. Ancak geleneksel olan Ki kral unvannn kullanmndan beklenen ayrcalk terk edilmedi. Bir anlamda Smer kent devleti anlaynn izlerini tayan, bir kentin dierlerini denetledii algsnn srd anlalmaktadr. Akkad dneminde uzak blgelerle ticaret yaplmasnn tevik edildii grlr. Hindistan, Umman ve Bahreynden gelen gemilerin limanlara yanat, bakentteki ynetici ve soylu snfn ihtiyac olan baz lks rnlerin bu yolla saland bilinmektedir. Byyen kentlerin ihtiyac ticarete ek olarak Akkad dneminde sk sk yaplan seferlerle, alnan vergi ve ganimetlerle salanmaktayd. Hemen her yl sefer yapma anlay, Mezopotamyada gl kral anlaynn gstergesi ve kentlerdeki ihtiyalarn karlanmasnn yntemlerinden biriydi. Snrlarn genilemesi, Akkadlarn farkl kltrlerle tanmas, bakente gelen rnlerin artmas ve youn ticaret, gnlk yaamda kullanlan l birimlerinde zorunlu olarak standartlamay getirmitir. Akkadlarn getirdii yeniliklerden biri de yazl belgelerde kullanlan tarihleme sistemidir. Bu yeni sistemde her bir yl, bir nceki yl meydana gelen nemli bir olayn adyla anlyordu. rnein, Sargonun Mari kentini ykmas bir sonraki yln ad olmutur. Bu sistem Babil ve evresinde M 1500 yllarna kadar geerliliini korudu. Bu listeler sayesinde siyasal veya sosyal alanda meydana gelen ve btn toplumu ilgilendiren nemli olaylar yl ad olarak kayt altna alnmtr. III. Ur Slalesi dneminden itibaren de her yla yksek dereceli bir memurun ad verilmi ve bunlarn listesi tutulmutur (Eponym listeleri). Ancak bu listelerde byk eksiklikler vardr.
Sanat
Klt: Tanr veya tanrlarn zelliklerini, tapnan, ibadet eklini kapsayan tapnma ile ilgili eylemlerin tm.
Akkad sanat, sarayn ve kraln yceltilmesi kurgusuyla ekillenmi propaganda amal kabartma ve stel rneklerinden oluur. Daha nceki dnemde krallar ldklerinde tanrlatrlrken Naram-Sin yaarken tanrlatrlm ve klt sahibi olmutu. Onun tanrsal zellikleri, alak kabartma tekniinde kaya yzeyine veya kayadan koparlm yass, uzun dzgn stellere oyulan betimlemelerinde vurgulanmtr. Naram-Sinin iki metre yksekliindeki nl steli/ dikili ta (Resim 3. 2) ran snrndaki Lullubi adl bir kabileye kar kazanlan bir zaferin ansna Babil yaknndaki Sipparda dikilmitir. Bu ta zerinde tanr-kral dman askerlerine basarak ordusunun nnde dalara trmanmaktadr. Banda boynuzlu balk, zerinde kraliyet nianlar olan ok, yay ve sava baltas, ayaklarnda Mezopotamyaya zg sandaletleri vardr.
45
Resim 3.3 Tuntan dkm tekniinde yaplm Naram-Sin ba (Saggs 1962).
Bu stel Naram-Sinden bin yl kadar sonra sava ganimeti olarak Elam kral tarafndan randaki Susa kentine gtrlmtr. Mezopotamya aratrmalarnn balang dneminde Fransz arkeologlar tarafndan bulunan stel, Paristeki Louvre Mzesine nakledilmitir. Naram-Sinin Diyarbakr yaknndaki Pir Hseyinde bulunan stelinin ba ksm ise stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde sergilenmektedir. Bu dnemden kalan birka kaya kabartmas benzer zellikler tamaktadr. Kuzey Irakta Ninivede bulunmu, son derece gzel iilikli, dkm tekniinde yaplm tuntan bir ba ve tun bir heykelin yaztl kaidesi bu dnem sanatnn ulat seviyeyi gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.
III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar

Uygarln geliimindeki nemli admlarn atld Gney Mezopotamyada drdnc binyln sonlarndan itibaren tutulmaya balayan yazl belgeler tarihsel ve mitolojik kurgu iinde bilgi edinmemize katk yapar. Yukarda belirttiimiz gibi III. Ur Slalesi dneminden olduka ok sayda belge gnmze ulamtr. Bu durum tapnaklarda ve nemli merkezlerde kurulan okullarda devletin ihtiyac olan yazc snfnn yetitirildiini ve okul sisteminin gelitirildiini gstermektedir. III. Ur Slalesi dneminde resmi belgelerde yaygn olarak Smerce kullanlmtr. Ancak Akkad dneminde yaygnlam olan Akkadcadan da vazgeilmemitir. Girsu (Tello), Umma ve Nippur yaknndaki Puzri-Dagan (Drehem) gibi kentlerde tutulmu belgeler olduka ayrntl bir ierie sahiptir. Devletin btn faaliyetleri yazya geirilmekteydi. Gelir ve giderler kayt altna alnmt. Gelirlerin byk blmn canl hayvan alm ve datm oluturmaktayd. Tarlalarda ve deirmenlerde alan, hasat toplayan, dokuma yapan, kam kesen, kanal kazan, teknelere mal ykleyen ve tekneleri eken insanlarn says titizlikle tutulmu ve bunlara yaplan demeler belirtilmitir. demeler genellikle, bira, ekmek, ya, soan ve balk gibi yiyecek maddeleriyle yaplyordu. Denizar lkelerle veya nehir yoluyla ulalan uzak blgelerle yaplan ticaret de devletin kontrol ve izniyle, kaytlara geirilmesi kouluyla gereklemekteydi. Btn bu karmak ilerin yaplmas yalnzca kaytlarn tutulmas ile mmkn deildi. Bunlarn belirli kurallara balanmas, aksaklklarn ve olas problemlerin zm iin dzenlemeler de gerekliydi. nce kent devletlerinde balayan toplumsal hayat dzenleme almalar iki ynl olarak gelimekteydi. Bunlardan biri tapnak nclnde ekilleniyordu. Ancak zaman iinde glenen siyasal otorite ve krallar ncl alm ve gnlk yaamda ortaya kan problemleri zmek adna admlar atmlardr. Geleneksel kabuller yannda yazl kurallar ve baz reform abalar kent yaamnn getirdii yeni sorunlara zm bulma kayglar tar. Laga kral Entemena ve Urukagina ilk reformistler olarak bilinirler. Yaplan bu ilk dzenlemelerde daha ok bor aff gibi konular ilenmitir. Gerek anlamda ilk yasa koyucu kral Ur-Nammudur. Karmak hale gelen kent yaam iinde miras, ticaret, bireysel ilikiler gibi konularda ortaya kan anlamazlklarn yaygn olduu
46
anlalmaktadr. Bu tr davalara Lagata bulunan bir grup belgeden anlaldna gre, kral, ensi veya hkimler tarafndan baklyordu. Smer yasalar daha ok taraflarn zararlarn nleyecek maddi karl olan cezalar vermekteydi.
na Faaliyetleri
Eski Mezopotamya uygarlklarndan gnmze kalan ve uzak gemiin izlerini en belirgin biimde yanstan antlarn banda III. Ur Slalesi dneminde yaplan ziggurat gelmektedir. Bu dnemin byk krallarndan Ur-Nammu ve ulgi, kentlere byk yatrmlar yapmlardr. Yaptklar seferlerden elde ettikleri ganimetler ve zenginlik, kentlerin ehresinin deitirilmesine katkda bulunmutur.
Rvsim 3.4 Ur Zigguratnn kentteki kazlar yrten Woolley tarafndan yaplan rekonstrksiyonu. Kademeli bir biimde ykselen zigguratn tepesinde bir tapnak yer almaktadr (Kaynak: Wooley 1939)
Zigguratlar, masif bir ktle halinde, piramit biiminde ykseltilerek ina edilmi tapnak binalardr. Kentin batanrsna adanan tapnak zigguratn tepesinde, en yksek noktasnda bulunmaktadr. Ziggurat dnda kentlerdeki resmi binalar yeniden yaplm, altyap oluturulmu, kanallar alm, ayrca btn bu antsal binalar ayr bir duvar iine alnmtr. Ur kentinde Ay tanrsna adanm, duvarlarla evrili alanda ziggurat, tapnak ambar, konutlar ve dini saray gibi yaplar bulunmaktayd. Mezopotamyann dier kutsal kentlerinden biri olan ve ta giyme trenlerinin yapld Nippur ve dier birok kentte de benzer inaatlar yaplmtr. Bu trde byk ina projelerinin yapm, byk bir ekonomik kaynak ve igc gerektirdii iin uzun srmekteydi. rnein Ur Zigguratnn inas birka kraln iktidar boyunca devam etmiti. III. Ur slalesi dneminde kentler dnda lkenin kuzeyinde de byk bir sur yaplmtr. ulginin oullarndan u-Sin dneminde, kuzeyden g eden Bat Sami kkenli Amurrulara kar, Frat ve Dicle nehirleri arasna byk bir duvar ina edilmitir. Bu inaat kraln drdnc ylnn da ad olarak takvim sisteminde yer almtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Bir kraln tanrlatrlmas ne demektir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
47
zet
A M A
mparatorluk fikrinin ortaya kn aklayabilme Gney Mezopotamyada M 2350 yllarndan sonra Akkad hkimiyetinin kuruluu, Smer kltrnn devam etmesinde bir kesintiye yol amamakla birlikte siyasal anlamda birok yenilik meydana getirmitir. nce Akkadl Sargon ve Naram-Sin gibi efsanevi krallar ynetiminde Mezopotamya tek bir devletin egemenliine alnm, arkasndan da bilinen dnyann snrlarna seferler yaplmtr. Bu seferler Orta Anadolu, Dou Akdeniz kylar, Kuzey Irak ve Toroslar ile Elam lkesine kadar uzanmtr. Bu blgelerden alnan ganimetler ve vergiler ile merkezi devlet yaps glendirilmi, tapnaklar, saraylar ve surlar ina edilmitir. Farkl blgelerden getirilen insanlar kentlerdeki bu byk inaatlarda i gc olarak kullanlmtr. Kentlerin nfusu artmtr. Bu durum, belirli snrlar olan kent devleti anlayndan, snr tanmayan ve farkl kltrleri ynetiminde birletiren imparatorluk modeline geiin balangcdr. Sami kkenli toplumlarn Smerlerden farklarn tanmlayabilme Akkadlar, Mezopotamyaya gelen Sami kkenli toplumlarn ncsdr. Gleri uzun yllar boyunca devam etmi, gelen Akkadl gmenler Smer kentlerine yerlemiler ve buradaki kkl kltr benimsemilerdir. Ancak kendi geleneksel yaplarna ait temel zelliklerini korumulardr. Bu durum Akkadlarn egemenliinden sonra yasalarda ortaya kan gze gz, die di esasna dayal ar kanunlarda kendini gsterir. Kadn ile erkei birbirinden belirgin izgilerle ayran bir toplumsal yap Smerlerden farkllk gsterir.
A M A
Antsal yaplarn inasn aklayabilme Akkadlardan sonra Mezopotamyada glenen III. Ur Slalesi dneminde benzer anlayla, Gney Mezopotamya, ran ve Kuzey Irak ile evresine sefer yaplmtr. Smer kent devleti olan Ur bylece farkl etnik kkenlerden toplumlara hkmeden bir imparatorluk haline gelmitir. Eyalet sistemi oluturulmu, dzenli vergi toplanmaya balanmtr. Bu fetihler kentlerin zenginlemesine katk yapm ve gnmze kadar ulaan zigguratlar gibi antsal lekte yaplar ina edilmitir. Akkad dneminden itibaren Naram-Sin gibi krallar baarlarna paralel olarak yceltilmi ve hayattayken yar tanr olarak kabul edilmitir. III. Ur Slalesi dneminde de tanr-kral anlay devam etmitir.
A M A
48
Kendimizi Snayalm
1. Akkadlar Mezopotamyaya hangi blgeden gelmitir? a. Anadolu b. Suriye c. ran d. Hazar e. Zagroslar 2. Akkadlarn bakenti neresidir? a. Akkad b. Babil c. Ur d. Uruk e. Ki 3. Akkad kral Sargon hangi blgeye sefer yapmamtr? a. Elam b. Suriye c. Orta Anadolu d. Dou Anadolu e. Kuzey Irak 4. Yaarken tanrlatrlm Akkad kral hangisidir? a. Sargon b. Rimu c. Manituu d. Dudu e. Naram-Sin 5. Ziggurat nedir? a. Ev b. Yol c. Sur d. Tapnak e. Mezar ant 6. Aadakilerden hangisi III. Ur Slalesi dneminin nemli gelimelerinden biri deildir? a. Uzak blgelere sefer yaplmas b. Kayt sisteminin gelitirilmesi c. Smerce yannda Akkadcann da kullanlmas d. Byk ina faaliyetlerinin yrtlmesi e. Aramilerin g 7. III. a. b. c. d. e. Ur Slalesinin kurucusu hangi kraldr? bbi-Sin u-Sin Amar-Sin Ur-Nammu ulgi
8. III. Ur Slalesinin egemenlii hangi olayla balantl olarak son bulmutur? a. Amurru g b. Hurri g c. Akkad igali d. Ktlk e. Deprem 9. Aadakilerden hangisi Akkad krallarnn kullandklar unvanlardan biri deildir? a. Ki kral b. Smer kral c. Evrenin kral d. Agadenin kral e. Assurun kral 10. III. Ur Slalesi dneminde toplumsal reform yapan kral hangisidir? a. Naram-Sin b. Sargon c. Ur-Nammu d. ulgi e. Amar-Sin
49
Okuma Paras
Akkad mparatorluunun sonunu hazrlayan Guti saldrs, Mezopotamyada edebi metinlere konu oluturmutur. Dal bir kabilenin, kkl gelenekleri, tapnaklar ve saraylar olan kentlere gelip yama ve talan yapmas, daha nce bu merkezlerdeki byk tanrlara yeterince sayg gsterilmemesinin cezas olarak yorumlanmtr. Akkad lkesinin bu talandan grd zarar ve ektii aclar zamanla at olarak dilden dile aktarlmtr. Aada verdiimiz metin tanrlarn ba olarak kabul edilen Enlilin bir tr ceza olarak gnderdii Guti saldrsn anlatmaktadr. Anlald kadaryla Enlil bu cezay Nippur kentinde bulunan ve Ekur adyla anlan tapna ykld iin vermiti: Talan edilmi bir kentin mallar deillerdi ama Koca gemiler yanat tapnaa Koca gemiler yanat Enlilin tapnana Kentteki mallar talan edildi Kentteki mallar talan edilirken Akkadn saduyusu da kayboluyordu Gemiler limandan hareket ederken Akkadn akl bandan gidiyordu Kasp kavuran frtna btn lkeyi sarar Ykselen sel sularna kar konulamaz Kutsal Ekur ykld iin (Tanr) Enlil (ceza alarak) neleri ykacak acaba? Guti dalarna doru bakt, Usuz bucaksz da sralarn gzlemledi, nsan snfndan saylmayan, topraktan pay almayan, Engel tanmaz Guti, Gdleri insana, akllar kpee, hatlar maymuna benzer. Onlar ard Enlil dalardan ekirge srleri gibi yayldlar topraklara, Dktkleri kanla ovalar kapladlar, Enlil iin hayvan avlarlar sanki Hibir ey kurtulamaz ellerinden Hi kimse kaamaz nlerinden. Eliler kamaz artk da yollarna, Ulaklarn gemisi geemez rmaklardan. Grld gibi Gutilerin blgeye yapt gn sonucu olduka ykc olmutur. Kanl savalarn izlerini tayan dizeler bu srete kentlerde byk insan kayplar olduuna iaret etmektedir. Bu ykm dnemi sonrasnda bir sre dier kentlerle olan ilikilerin zayflad, gvenli bir biimde ticaret yapma imknnn ortadan kalkt anlalmaktadr (Kaynak: Kuhrt 2007: 73-74).

1. b 2. a 3. d 4. e 5. d 6. e 7. d 8. a 9. e 10. c Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa Akkad mparatorluu blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa Kurucu Kral Sargon blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa Tanrlatrlm Kral: NaramSin blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa na Faaliyetleri blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa III. Ur Slalesi blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa III. Ur Slalesi blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa III. Ur Slalesi blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa Akkad Devlet Anlay blmn yeniden gzden geiriniz Yantnz yanlsa III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar blmn yeniden gzden geiriniz
50

Sra Sizde 1 Akkadca konuan toplumun Smer kentlerine yerlemesi uzun bir dnemde yava yava gereklemitir. Akkad kkenli aileler nce Smerce renmi ve iki dilli olarak kentlerde yaamlarn srdrmlerdir. Bu nedenle uzun sre kentlerde yaygn dil Smercedir. Sra Sizde 2 Kent devleti, egemenlik alan bir yerleim yeri ve evresiyle snrl, ounlukla ayn kkenden insanlarn yaad kent ve buraya bal kylere egemen siyasal bir gc tanmlar. mparatorluk ise farkl etnik kkenden gelen ve farkl dinlere inanan toplumlarn yaad, geni blgelere egemen olan, eyalet sistemi ile ynetilen bir ynetim biimidir. Sra Sizde 3 Tanr-kral kavram Smerler dneminde ortaya kmtr. Bir krala, tanrsal zellikler atfedilmesi, adna tapnak yaptrlmas, heykel ve kabartmalarnn tanrlara benzer ekilde yaplmas, adna ilahiler yazlmas kraln tanrlatrlmas demektir. Akkad kral Naram-Sin bu anlayn en belirgin rneidir.
Bottero , J.- Stve, M - J. (2002). Evvel Zaman inde Mezopotamya (ev. A. Tatler), stanbul. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Kramer, S. N. (2002). Smerler (ev. . Buze), stanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Balar (ev. H. Koyukan), stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou I-II, (ev. D. endil), stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Saggs, H. W. F. (1962). The Greatness that was Babylon, London. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara. Woolley, C. L. (1939). Ur Excavations V, The Ziggurat and its Surroundings, London.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yazy kullanmayan toplumlar aklayabilecek, En eski uluslar aras serbest ticareti tanmlayabilecek, kinci binyldaki kanunlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ksasa ksas Uluslar aras ticaret Hammurabi yasalar
M kinci Binylda Mezopotamya
GR ESK ASSUR VE ESK BABL KRALLIKLARI MTANN DEVLET VE KASSTLER ORTA ASSUR KRALLII UYGARLIK
M kinci Binylda Mezopotamya

GR Gler ve Yeniden ekillenen Siyasal Yap
Akkadlarn Mezopotamyaya gelii, Sami kkenli toplumlarn blgede yava yava ounluu oluturmalar srecini balatmt. III. Ur Slalesi ile kesintiye urayan bu sre ikinci binylda yeni g dalgalar ile hzlanarak devam etmitir. M ikinci binyln ilk yarsnda Mezopotamyaya batdan Suriye ynnden gelen Amurrular da Sami kkenlidir. Mezopotamyann hemen hemen btn kentlerine yaylan bu g dalgas, kentlerin demografik yapsn deitirmitir. Bu dnemde geleneksel kent devleti anlay devam etmitir. Mezopotamyada sin, Larsa, Uruk, Ki, Sippar, Mari, Enunna, Babil ve Assur kentleri birer krallk olarak ortaya kmtr. Bunlardan bir ksmnn egemenlik sresi ve krallarn faaliyetleri hakknda ok az bilgi olsa da yazl belgelerde adlar gemektedir. randa Elam Krall, Anadoluda ise M ikinci binyln ortalarndan nce Hitit Krall Mezopotamya siyasetinde etkili olmutur. Kuzey Mezopotamyada HurriMitanni Devleti ve arkasndan Orta Assur Krall dnemin siyasal gelimelerinde belirleyici olmutur. kinci binylda birok kent devleti g dalgalar sonucu Amurru kkenli yneticilerin idaresine gemitir.
54
Resim 4.1 kinci binylda Mezopotamya Kaynak: Krolu 2010
Amurrular
Akkadlardan sonraki en byk Sami grubunu oluturan Amurrular III. Ur Slalesi dneminde Frat zerinden yava yava nce Gney Mezopotamyaya yerlemeye balamlard. Amurrular (Amoritler), Aramiler ve braniler gibi Bat Sami kkenli toplumlardan biridir. Akkadca ile akraba olan dilleri nedeniyle toplumla kaynamalar zor olmamtr. Mezopotamyaya gelen yar gebe ve gebe birok toplum gibi Amurrular da buradaki kentlerde geleneksel kltr benimsemi Mezopotamyal olmulardr. Kent devletlerine yerleen ve ounluu oluturduklar birok kenti idare eden Amurrular, resmi yazmalarda Akkadca kullanmlardr. ivi yazsn kendi dillerine uyarlamadklar iin varlklar ancak yazl belgelerdeki adlar araclyla izlenebilmektedir. Din ve mitoloji alannda kesintisiz devam eden Smer geleneklerini benimsemilerdir. Daha sonra Mezopotamya kkenli baz kltrel ve mitolojik unsurlarn tek tanrl dinlere aktarlmasnda araclk etmilerdir.
Hurriler
Hurriler, Mezopotamya ve evresine M nc binyl sonlarnda kuzeyden gelmilerdir. Akkad kral Naram-Sin dnemi yaztlarnda adlarndan sz edilmektedir. Byk bir g dalgas ile gelen bu toplumun Amurrulardan farkl olarak yerleik bir kltr vard. Dou Anadolu, Orta Frat Havzas ve gneyde Filistine kadar geni bir alana yaylmlardr. Hurrilerin konutuu dil Sami veya Hint-Avrupa kkenli dillerle akraba deildir. Hurrice, M birinci binylda Dou Anadoluda bir devlet kuran Urartularn diliyle akrabayd. Bu diller gnmzde Kuzeydou Kafkasyada konuulan baz dillerle benzerlik gsterir.
4. nite - M kinci Binylda Mezopotamya
55
Hurriler ikinci binyln balarnda Zagroslarla Dou Akdeniz kylar arasndaki blgede kk krallklar halinde organize olmulardr. Bu kentlerden biri modern Kerkk yaknlarnda bulunan Gasurdu. Ad bilinen en erken yneticilerinden biri Nagarl (Tel Brak) Talpu-atilidir. nc binyl sonlarnda yaayan dier krallar ise Urke (Tel Mozan) ve Nagar kral Atal-endi. Yaztlarda Hurri adlar tayan krallar hakknda fazla bilgi yoktur. kinci binyln balarnda douda Assur Krallnn bakenti olacak Niniveyi Ti-atal adl Hurri kkenli bir kral ynetmekteydi. Dou Anadolu, ukurova blgesi gibi birok blgede nfusun nemli blm Hurri kkenli idi. Kuzey Mezopotamyada Eski Assur Krall dneminde de (M 19.-18. yzyllar) varln koruyan Hurri toplumu, Assurun zayflamasyla yeniden kk krallklar halinde organize olmutur. Batda ise Hurri nfuzu Frat havzasn aarak Anadolu ilerine kadar yaygnlamtr. Kuzey Suriye blgesinde, M on sekizinci yzyl sonu ile on altnc yzyl arasna tarihlenen Mari ve Alalah arivlerindeki baz yaztlar onlarn bu blgelerdeki varlnn kantlarn sergiler. Hurriler ilk kez merkezi byk bir devlet haline ikinci binyln ortalarnda Mitanni kkenli yneticilerin nderliinde gelmilerdir. Aada ele alacamz zere bu dnemde Anadoluda Hititler, Mezopotamyada Orta Assur ve Msr arasnda tampon bir devlet olarak gelitiler. Mitanniler gibi Hititler ile de birok blgede i ie geen bu toplum, Mezopotamya kltrnn kendi kltrleriyle birlikte Anadoluya tanmasnda arac rol oynamtr.
Kent Devletleri
Kuzey Mezopotamyada Hurri kkenli devletlerin egemen olduu M ikinci binyl balarnda Gney Mezopotamyada Amurru kkenli birtakm kent devletleri blgenin denetimi iin mcadele etmektedir. Bunlardan biri Badatn gneydousunda yer alan sin (Bahriyat) kentidir. sin kentinin blgede yaklak yz yl kadar sren baskn pozisyonu Eski Assur kral me-Dagan dneminde de srmtr. sin krallar kendilerini yalnzca sinin deil Ur, Smer ve Akkadn kral olarak da ilan etmilerdi. Sami kkenli bu krallarn Smer kltrne sahip ktklar anlalmaktadr. Birok sin kral, Ur krallar ulgi ve Amar-Sin gibi kutsanmlardr. sin kentinde resmi ilerde Smerce kullanlmaya devam etmitir. Bu dnemde kutsal kent Nippurdaki ktphanede byk bir Smer edebi yazt koleksiyonu oluturulmutur. M ikinci binyln balarnda ne kan bir dier kent ise Larsa (Tel Senkereh) idi. Larsa, Basra Krfezine yakn blgede Ur ile Uruk arasnda yer almaktadr. Bu dnemde kent Amurru kkenli krallarn idaresindedir. Larsa, Smer ve Akkad miras yannda ran zerinde de hak iddia etmitir. Bu durum blgede ne km olan sin ile atmaya yol amtr. Uzun sre devam ettii anlalan atma nedeniyle Mezopotamya tarihinde ikinci binyln balar sin-Larsa Dnemi olarak adlandrlmtr. Orta Mezopotamyada ne kan ve siyasal arenada rol oynayan iki kent bulunmaktadr. Bunlardan biri Badatn kuzeydousunda, Diclenin kollarndan Diyala Nehri vadisinde yer alan Enunna (Tel Asmar), dieri de Frat zerindeki Maridir. Enunna, Mezopotamyadan Elama ulaan anayolu denetleyen stratejik bir noktadr. ran ve dou dnyasyla balantl yol zerinde oluu, zellikle kalay ticaretinin younlat ikinci binylda kentin nemini artrmtr. Anadolu ve Mezopotamyada bulunmayan kalay, bakr ile kartrlp tun yapmnda kullanlan en temel malzeme idi. Btn Tun a boyunca Afganistan ve Pakistandan gelen bu deerli madde, tarm aletleri ve silahlarn yapmnda kullanlmaktayd. Enunna sz konusu dnemde bym ve gelimitir. Yazl belgelerde, III. Ur Slalesi ile Babil kral Hammu-
56
rabinin kenti ele geirdii tarih (M 1763) arasnda kenti yneten 16 kralnn ad gemektedir. Sami veya Elam kkenli adlar tayan bu krallarn iktidarda kal tarihleri ve eylemleri konusunda fazla bir bilgi yoktur. Kent devletlerinin mcadelesi ierisinde zaman zaman bamszln kazanan Enunna krallar, Diyala Vadisini ve Assur lkesine kadar Kuzey Mezopotamyay fethetme giriiminde bulunmulardr. Mari (Tel Hariri) ise Gney Mezopotamyadan Dou Akdeniz ynnde Frat boyunca ilerleyen ana ticaret yolu zerinde, Suriye topraklarnda yer alr. Akkad dneminde Naram-Sinin seferleri sonucunda tahrip olan kent, nce yerel yneticilerin/ krallarn nderliinde glenmi, arkasndan M on sekizinci yzylda bir krallk merkezi haline dnmtr. Ksa bir sre kuzeydeki Assur denetimine giren kent Zimri-Lim adl kral dneminde en parlak srecini yaamtr. Mari, Frat zerinden sallarla yaplan hammadde ticaretinden byk miktarlarda bir gelir elde etmekteydi. Ayrca karayolu ticaretinin nemli duraklarndan biriydi ve buraya Orta Anadoludaki Kani (Kltepe) ile gneyde, krfez zerindeki Dilmundan bile mal geliyordu. Mezopotamyada ikinci binyl balarnda birok kent kendi krallarnn idaresinde belli bir dnem istikrar iinde yaamtr. Ancak bu kentlerden Gney Mezopotamyadaki Babil ile Kuzey Mezopotamyadaki Assur bu sreci deitirecek yaylma politikas izlemitir. kinci binyln ilk yarsnn siyasi tarihi daha ok Eski Babil ve Eski Assur krallklar tarafndan oluturulmutur.
SIRA SZDE
M kinci binyln bandan sonuna kadar Mezopotamyada kltrel olarak varln koruSIRA SZDE yan toplumlar siyasal yapy nasl etkilemitir?
DNELM ESK ASSUR VE ESK BABL KRALLIKLARI
DNELM S O R U
Eski Assur S O Krall R U

Akkadlarn ve arkasndan da Amurrularn geliinden itibaren yava yava Mezopotamyann tmne yaylan Sami kkenli toplumlar iki blgede uzun sre devam DKKAT edecek siyasal ve kltrel merkezler oluturmutur. Bunlardan kuzeydeki modern Kerkk, Musul civarnda yer alan Assurdur. Gneyde eski Smer lkesinde ise BaSIRA SZDE bil ne kmtr. Bu iki merkez Mezopotamya uygarlklarnn temsilcisi olarak sahip olduklar kkl gelenekleri neredeyse kesintisiz bir biimde M yedinci ve altnc yzyllara kadar srdrmlerdir. AMALARIMIZ M ikinci binyln balarndan M 612 ylnda son bakent Ninivenin yklna kadar olduka uzun sre varln koruyan Assur tarihi balk halinde incelenir: 1) Eski Assur (ikinci binyln ilk yars, 2) Orta Assur (ikinci binyln ikinci yaK T A P rs) ve 3) Yeni Assur Krall (M 1000-612). Yaklak olarak bin be yz yl devam eden Assur kltr birok bakmdan Smerler dneminde oluan kkl geleneklerin devam idi. TELEVZY O N bakenti adn batanr Assurdan almtr. Kent, Eski Assur Assur Krall ve Krall dneminde nemli bir ticaret ve klt merkezi olmutur. Kk Smerlere kadar giden tanrlar yannda, burada kurulan kralln batanrs iin ina edilen tapnaklar toplum zerinde birletirici rol oynamaktayd. Assur Krallnn kent devNTERN ET letleri arasndaki siyasal mcadelelerden baarl olarak ne kmasnn en nemli nedeni bu dnemde ticarette oynad rol idi. Afganistan ve Pakistandan gelen kalayn bir blm ve Babil lkesinden salanan tekstil rnleri, bata Orta Anadolu olmak zere ihtiya duyulan blgelere Assurlu tccarlar tarafndan bu merkezden pazarlanyordu. Assur Devleti bu dnemden sonra, Mezopotamya uygarlklar arasnda kuzeyin gl temsilcisi olarak ne kmtr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
57
Kral listelerine gre, ikinci binyln ilk yarsnda Assurda krkn zerinde kral hkm srmtr. Bunlardan yalnzca birkann iktidarda kal tarihleri ve etkinlikleri konusunda doru bilgilere sahibiz.
Eski Assur Krallar I. Erium kunum I. Sargon (arru-kin) II. Puzur-Assur Naram-Sin II. Erium I. ami-Adad I. me-Dagan 1813-1781 1780-1741
Yazl belgeler, Eski Assur krallarndan birka hakknda biraz daha ayrntl bilgi verirler. Bunlardan biri I. ami-Adaddr. Kuzey Mezopotamyada Eski Assur Krallnn siyasal olarak sz sahibi olmas, I. ami-Adad dneminde, blgenin Enunna Krallnn basksndan kurtulmasyla balar. nceki krallar hakknda adlar dnda ayrntl bilgilere sahip deiliz. Ancak kurulan uluslar aras yaygn ticaret a, bu krallardan bir blmnn Anadoludaki yerel beylerle iliki iinde olduunu gsterir. Eski Assur dneminin en nemli gelimesi, 1950 yllarnda balayarak 1750 yllarna kadar sren Anadolu kervan ticareti ve bunun her iki blgede neden olduu deiimlerdir. Anadolu, Mezopotamya kltr, burada retilen lks tketim mallar ve yaz ile tanm, Assur ve ticarete katlan dier kentler ise ticaret sayesinde ihtiya duyduklar altn, gm ve dier hammadde kaynaklarn salamlardr. ami-Adad dneminde Assur blgede tek byk g konumuna gelmitir. Batya doru yapt seferlerle Yukar Habur blgesini denetim altna almtr. Frat zerinde, stratejik noktadaki Mariyi ele geirmi ve olunu buraya ynetici tayin etmitir. Bylece batda Fratn kollarndan Balih Irma, douda Zagroslar, gneyde de Babil tarafndan evrelenen geni bir alana egemen olmutur. ami-Adad kendisine Assurun kuzeybatsnda, Yukar Habur blgesinde ubat Enlil (Tel Leilan) adl yeni bir kent kurarak buraya yerlemitir. Yaztlara geen nemli faaliyetlerinden biri de kuzeydeki Ninive kentinde be yzyl nce yaplm olan tar Tapnan onarmasdr. Yaygn uluslar aras ticaretin kesintiye uramas sonrasnda Assurun siyasal etki alannn darald ve yeniden bir kent devleti biimine dnt grlmektedir.
Kral Listeleri: Mezopotamyada bamszln kazanan her kent, kenti yneten krallarn adlarn bir liste halinde kaydetmitir. Baz belgelerde iktidar zorla ele geiren krallarn da kendilerini gemite yaam nl krallara dayandrd saptanmtr. Bu listeler kentlerin gemiini ve krallarn ecerelerini vermesi bakmndan olduka nemlidirler.
Eski Babil Krall

Babil, Gney Mezopotamyada hem bir kentin ad ve hem de burada M ikinci binyl balarnda kurulan krallktan sonra blgenin ad olarak anlmaktadr. Babil lkesinde Smerlerden sonra, Akkad ve Amurru kkenli toplumlar yerlemitir. Eski Babil krallar Amurru kkenlidir. Babil tarihi de dneme ayrlmaktadr: 1) Eski Babil Krall, 2) Kassit Egemenlii (ikinci binyln ikinci yars) ve 3) Yeni Babil Krall (M 625-539).
58
Eski Babil Krallar Sumuabum Sumulael Sabium Apil-Sin Sin-muballit Hammurabi Samsuiluna Abi-euh Ammiditana Ammisaduka Samsuditana 1894-1881 1880-1845 1844-1831 1830-1813 1812-1793 1792-1750 1749-1712 1711-1684 1683-1647 1646-1626 1625-1595
Eski Babil Krallnn kurulduu dnemde, yukarda belirttiimiz gibi, Mezopotamyada birok kent devleti bulunmaktayd. Babil bu kentler arasnda Smer ve Akkad uygarlklarnn prestijli gemiine ve Gney Mezopotamyann tmne sahip olmak iddiasyla verilen mcadelede belli bir sre ne kmtr. Eski Babil kral listesinde bulunan krallarn birou hakknda, Assurda olduu gibi yeterince bilgi yoktur. Hammurabiye dek, daha ok kenti korumak amacyla surlar ina edilmi, ekonomik canlanmay salamak iin kanallar almtr. Bu dnemde yalnzca Sumulael adl kraln Babil yaknnda olan Ki kentine saldrdna ilikin kaytlar mevcuttur. Babil Krall bu dneme damgasn vuran altnc kral Hammurabi dneminde gelierek blgenin egemeni olmutur. Hammurabinin ilk yllarnda, ami-Adad nderliindeki Assur ve Zimri-Lim nderliindeki Mari etkin devletler arasndadr. Ancak uzun sre dier kentlerin varlklarn tehdit edecek bir giriim bulunmamaktadr. Hammurabi ilk otuz yl boyunca Enunna Krallna bal baz kentlere saldrmak dnda nemli bir icraat yapmamtr. Hammurabi, krallnn otuzuncu ylnda, krk bin kii tarafndan savunulduu belirtilen eski Smer lkesindeki Larsay ele geirmi ve eyalet haline dntrmtr. Doudan gelen Elam ordusunu yenmi arkasndan da Enunnna yamalanarak yklmtr. Kuzeydeki Assur zerine de yrmtr. Hammurabi, uzun sre karlkla anlamalarla dost olarak kald Mari kentini, otuz beinci ylnda yakp ykm ve harabeye evirmitir. Fetihlerle birlikte, kulland unvanlara Dnyann Drt Bir Yannn Kral ile Smer ve Akkad Kraln da eklemitir. Hammurabinin iktidar krk yl kadar srmtr. Btn hayat boyunca yapt ileri ve toplumsal hayat dzenlemek iin koyduu kanunlar ta bir stel zerine yazdrmtr. Hammurabiden sonra Babil yakalad bu genileme srecini devam ettirememitir. Bu dnemde Mezopotamyaya doudan Kassitler olarak adlandrlan yeni bir halk gelmi ve blgenin istikrarszlamasnda nemli bir rol oynamtr. Basra Krfezi kylarn ise Deniz lkesi Hanedan olarak adlandrlan bir kabile denetimi altna alm ve deniz ticaretini nemli lde etkilemitir. Ancak Babil Krallnn ykl blgeyi etkileyen bu gler veya kent devletlerinden birinin ne kmasyla olmamtr. Babil yaklak bin kilometre uzakta Orta Anadoluda kurulmu olan Eski Hitit Krallnn ikinci kral I. Murilinin 1595 ylnda yapt bir seferle ele geirilmi ve yamalanmtr. Bu olay Eski Babil slalesinin de sonu olmutur.
SIRA SZDE
M ikinci binyln banda Mezopotamyadaki kentlerin ve kent devletlerinin glenmesi SIRA SZDE konusunda bir deerlendirme yapnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
59
MTANN DEVLET VE KASSTLER

kinci binyln ikinci yarsnda genel olarak Mezopotamyann kuzeyinde Mitanni Devletinin, gneyinde ise Kassit kkenli krallarn egemenlii grlr. Mitanniler bu dnemde daha ok Hurri kkenli toplumun yaygn olarak yaad blgede bir devlet kurmu, Kassitler ise Babil ve evresine yerleerek Eski Mezopotamya kltrn benimsemilerdir.
Mitanni Devleti
Kuzey Mezopotamyaya, Zagroslar ile Amanoslar arasndaki blgeye ikinci binylda gelen Mitanniler, Hurri toplumu ile kaynaarak bir devlet kurmulardr. Devletin bakenti, Habur Nehrinin kaynak blgesi civarnda olduu anlalan, ancak yeri henz bulunamam olan Waukani adl kentti. Devletin ad Mitanni olarak anlr. Assur, Babil ve Nuzi belgelerinde daha ok Hanigalbat; Msrda ise Naharina veya Nahrima olarak adlandrlr. Hititler ise Hurrilerin lkesi deyimini de kullanmaktaydlar. Mitanni ve Hanigalbat politik bir yapy, Hurri blgenin etnik yapsn, Naharina (Nhr: Nehir) ise Frat ve Dicle zerindeki corafi konumunu ifade eden adlard. Devletin ynetici slalesi ve krallar Hint-Avrupa kkenli Mitanni toplumundand. Mitra, Varuna, ndra, Nasatya ve Veda gibi Hint kkenli tanr adlar ve atlkla ilgili teknik terimler, blgeye Mitanniler ile birlikte gelmitir. Mitanniler hakkndaki bilgilerin ou kendi kaynaklarndan deil, komu krallklarn arivlerindeki yazl belgelerden gelir. Hitit yaztlar, Msrda el-Amarna arivinde bulunan mektuplar ve Orta Assur belgeleri bunlardan en nemlileridir. Bu nedenle krallarnn sras, tarihleri ve siyasal gelimeler hakknda yeterince bilgi yoktur. Mitanni lkesindeki en nemli merkezler arasnda, Yukar Habur blgesindeki Tel Brak, kralln en dou ucunda bulunan Nuzi (Gasur), Arrapha (Kerkk yaknnda) ve en batsnda yer alan Alalah (Tel Aana) saylabilir. Mitanni Devleti, M 1500 yllarnda belli bir gce erimiti. Anadoludaki Hitit mparatorluu ile Msr arasnda bulunan tampon bir blgede kurulmas siyasi tarihinin de bu devletlere bal olarak gelimesine neden olmutur. Dnemin bu iki sper gcne M on nc yzylda Orta Assur Krall da eklenmitir. Mitanni Devleti, 1500 yllarndan on drdnc yzyl ortalarna kadar bamsz; on nc yzyl ortalarna kadar da srasyla Hitit ve Orta Assur krallklarna bal olarak varln srdrmtr. Mitanni Devletinin nfus ounluunu Hurriler oluturmakla birlikte, birok yerde Sami ve Hint-Avrupa kkenli toplumlar da youn biimde varlklarn korumaktayd. rnein lkenin dousunda Assurlularn ve Amurrularn devam olan halklar, batda Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi nemli baz merkezlerde ise Bat Sami grubundan toplumlar ounluktayd.
60
Mitanni Krallar (yaklak M 1500-1274) Kirta I. uttarna Parratarna Parsatatar Sautatar I. Artatama II. uttarna Turatta, Artaummara, II. Artatama, III. attuara attivaza I. attuara Wasaatta II. attuara
Mitanni Devletinin bulunduu blge hakknda bilgi veren Msr kaytlar M on sekizinci yzyla kadar kmakla birlikte, kralln kuruluuna ilikin olanlar daha ge tarihlidir. Mitanninin ilk iki kral olarak kabul edilen Kirta ve olu I. uttarna, Alalahda bulunan iki yazt zerindeki mhr basklarndan bilinirler. En doudaki Nuzi ve en batdaki Halepte bulunan yaztlarda ad geen Parratarna, anlald kadaryla lkede siyasal birlii salayan ve snrlar Zagroslarla Toroslar arasndaki blgenin tmn kapsayacak ekilde genileten ilk kraldr. Eski yerel krallklar, vergi ve destek vermek kouluyla, Mitanni egemenlii altnda varlklarn korumulardr. Mitanni Devletinin Dou Akdeniz kylarna egemen olmas, doudan gelen ticaret yollarn denetlemesi, hem Msr ve hem de Hititlerin bu ynde genileme politikasnn hedefi olmasna neden olmutur. Msr, M on be ve on drdnc yzyllarda sk sk Suriye ilerine doru seferler yapmtr. Msrn 18. Slale firavunlarndan II. Amenophis, Mitanni kral Sautatar ile savamtr. Msr firavunlar III. ve IV. Tutmosis, Mitanni lkesiyle ilgilenmitir. Ancak bu dnemde MsrMitanni ekimesi, bir dizi evlilikle glendirilen diplomatik antlamalarla sonulandrlmtr. rnein Mitannili I. Artatama kzn IV. Tutmosisle, Turatta ise kz Tadu-Hepay III. Amenophisle evlendirmitir. Msr ile Mitanni arasndaki bu yaknlama blgeyle ilgilenen Hititlere kar g birlii oluturma abas olarak deerlendirilebilir. Amarnada bulunan bir mektupta Turatta, Msr firavunu III. Amenophisi Hititlere kar kazand bir baardan haberdar etmektedir. Ayrca Mitanni kral Turatta Hititlerden elde ettii baz ganimetleri Msra hediye olarak gndermitir. Hitit kral Kuzey Suriye blgesinde egemen olan Mitanni zerindeki basky artrmak iin nce ukurova evresindeki Kizzuwatna ile anlaarak onu kendi safna ekmitir. Ardndan da Turattann zerine giderek onu yenmitir. Ancak blgeyi btnyle ele geiremedii ve kendi yanda bir ynetim oluturmakla yetindii grlr. Turatta bir saray entrikas sonucu ldrlm, yerine ise Hitit yanls olu attivaza tahta geirilmitir. Mitanni Krallnn Hitit basksyla zayflamas, Assurun yeniden glenmesine zemin hazrlamtr. Mitanni egemenliinde olduu dnemde bile kendi yneticileri bulunan Assur kenti, bu srete evresini kontrol altna alm ve yeniden siyasal arenada ne kmtr. Nitekim bu sre ksa sre sonra Mitanninin Orta Assur tarafndan tarih sahnesinden silinmesiyle sonulanmtr. Assurun ikinci binyln
61
ikinci yarsndaki bu dnemi Orta Assur olarak anlr. Orta Assur krallarndan I. almaneser (1274-1245) krallnn balarnda Mitanni kral II. attuaray yenerek Mitanni egemenliine son vermi ve topraklarn Assura katmtr. Hurri ve Mitanni kkenli toplumlarn bu blgede oluturduklar kltr uzun sre varln korumu ve genileyen Assur Krallnn geliimine katkda bulunmutur.
Kassitler
Kral Hammurabinin ad ile lmszleen Eski Babil Slalesinin 1595 ylnda Hitit kral I. Murili tarafndan yklmas, Gney Mezopotamyada yeni bir srecin balamasna neden olmutur. Basra Krfezi ve evresine Deniz Slalesi, Babil evresine ise Kassitler yerlemitir. Kassit ad M on sekizinci yzylda Babil kaytlarnda gemeye balar. Mezopotamyaya doudaki dalardan geldikleri anlalmaktadr. Daha nce blgeye gelen Amurrular gibi uzun sren g dalgas sonunda nfuslar Mezopotamyadaki kentlerde oalm ve birok yerde ynetimi ele geirmilerdir. Kassitler yalnzca Gney Mezopotamyaya g etmemi, Suriye ve Kuzey Mezopotamyaya da yerlemilerdir. Ancak en etkili olduklar blge Babil evresi idi. Gney Mezopotamyaya yerleen Kassitler kkl kltr benimseyerek asimile olmulardr. Egemenlikleri sresince resmi yazmalarda Babilceyi kullanmlar, bu nedenle de dilleri ve kkenleri konusunda dorudan bilgi verecek kaytlar brakmamlardr. Kral listelerine gre, Babil ve evresinde Kassit slalesinden, Ganda, Agum, Katilia ve Karainda gibi adlar tayan 36 kral hkm srmtr. Ancak bunlarn geleneksel Babil krallarndan farkl olduunu gsteren ok az veri vardr. Babilin sembol haline gelmi olan batanrs Marduka bu dnemde de byk sayg duyulmu ve onun en st sradaki yeri korunmutur. Ancak Kassitlerin kendi tanr ve tanralar da bu srete kutsanmaya devam etmitir. Babil, Kassitler dneminde de uluslar aras ticarette sahip olduu nemli stratejik konumunu korumutur. Msrda ele geen el-Amarna Mektuplar, Babil ile Msr arasnda diplomatik ve ticari ilikilerin gelitiine iaret eder. Ayn dnemde Doudan gelen mallar Frat zerinden Bat dnyasna ve Msra aktarlmaktayd. Ticaretin getirileriyle zenginleen Karainda ve ardl Kurigalzu zamannda Ur, Eridu ve Uruk gibi Smer kentlerinde, tapnaklar yenilenmi ve nemli yaplar ina edilmitir. Urukta, nannaya adanan yeni bir tapnak yaptrlmtr. Kurigalzu Badat yaknlarnda surlarla evrili Dur-Kurigalzu (Akar Kuf) kentini ina ettirmitir. Dur-Kurigalzu, bakent Babili kuzeyden ve batdan gelebilecek Assur ve Elam saldrlarna kar korumak amacyla ina edilmiti ve iinde ynetim binalar, saray ve ziggurat gibi yaplar yer almaktayd. Kassitler Mezopotamya kent kltrnn devam etmesine, edebi ve dini metinlerin oaltlarak sonraki nesillere aktarlmasna da katk yapmlardr.
62
Kassit Krallar Ganda Agum I. Katilia II. Agum I. Burnaburia Karainda I. Kurigalzu I. Kadaman-Enlil II. Burnaburia 1375 - 1347 1415 - ? 1570 - ?
Kassit slalesi dneminde btn Gney Mezopotamya tek bir siyasal ynetimin altnda toplanmtr. Kassitlerin Gney Mezopotamyada glenmeleri sonrasnda egemenlik alanlarn kuzeye doru geniletme abas, bu blgenin egemeni olan Orta Assur krallar tarafndan durdurulmutur. Kassit-Assur atmas, Mitanni Krallnn I. almaneser tarafndan yklmasndan sonra Assurun lehine gelimitir. Assur kral I. Tukulti-Ninurta Babile saldrp kenti ele geirmi ve kentin batanrs Mardukun heykelini, kutsal metinlerin yazld tabletleri Assura tamtr. Marduk, bu sreten sonra Assurda da byk sayg grm, onunla birlikte Babil inan sistemi de yaygnlamtr. Mezopotamyadaki Kassit egemenlii, Assurun ksa sreli denetimi sonrasnda doudan M 1155 ylnda gelen Elam kral utruk-Nahhuntenin saldrs ile son bulmutur. Babili yamalayan Elam ordular, nl Akkad kral Naram-Sin ve Eski Babil kral Hammurabinin stellerini lkelerine gtrmtr. Kassitlerin tarih sahnesinden ekildii dnemde Anadolu ve Akdeniz kylar byk bir kriz yaamaktayd. Hitit Krall yklm, M ikinci binyl boyunca varln koruyan birok nemli kent yaklm ve sszlamt. Yar gebe toplumlarn g bu krizi artrmtr. Kuzeydeki Orta Assur Krall da birka yzyl boyunca siyasal, sosyal ve bayndrlk alannda nemli bir etkinlik gsterememitir.
SIRA SZDE
Gemite kendi yazt brakmayan toplumlarn tarihi ve kkenini aratrma koSIRAdillerinde SZDE nusunda rneklerle bir deerlendirme yapnz.
D N E L M KRALLII ORTA ASSUR
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kuzey Mezopotamyada ikinci binyln balarnda kent devleti olarak ne kan, Anadolu ile S yaplan O R U ticarette nc rol oynayan Assur, Mitanni Krall dneminde adndan fazlaca sz edilmeyen bir kent idi. Ancak bu dnemde de kenti ynetenler kendilerini listelere kral olarak kaydettirmilerdi. Mitanni Krallnn zayflama DKKAT srecinde yeniden glenen Assur, ksa srede blgesel bir g haline gelmitir. M on drdnc yzylda balayan bu sre yaklak olarak bin yllarna kadar SIRA SZDE devam etmitir. Bu dnemde Gney Mezopotamyada Babil ve evresinde Kassit kkenli krallarn ynetimi devam etmektedir.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
63
Orta Assur Krallar Assur-uballit Enlil-nirari Arik-den-ili I. Adad-nirari I. almaneser (ulmanu-aared) I. Tukulti-Ninurta I. Assur-re-ii I. Tiglat-pileser (Tukulti-apil-Earra) Aared-apil-Ekur Assur-bel-kala II. Eriba-Adad IV. ami-Adad 1365-1330 1329-1320 1319-1308 1307-1275 1274-1245 1244-1208 1132-1115 1114-1076 1075-1074 1073-1056 1055-1054 1053-1050
Assuru yeniden adndan sz ettiren bir g haline getiren ilk kral Assuruballittir. Assur-uballit, douda Zagroslara kadar olan alan kuzeyde Toroslara kadar olan blgeyi denetim altna almay baarmtr. Bu dnemde Assurun Msr ile diplomatik iliki kurma abasna girdii de grlr. Orta Assur Krall M on nc yzylda hzl bir biimde glenmi I. Adad-nirariden itibaren blgenin en gl devleti olmutur. Yukarda belirttiimiz gibi Mitanni Krallnn Hitit mparatorluu tarafndan zayflatlmasnn arkasndan Assur kral I. almaneser bu devleti tarih sahnesinden kaldrarak topraklarnn byk blmn lkesine katmtr. almaneser, zengin hammadde kaynaklarna sahip Dou Anadoluya sefer yapan ilk Assur kraldr. Bu blgede yaayan yar gebe toplumlar, k aylarnda Toroslarn gneyine inmekte ve Assur iin tehlike oluturmaktaydlar. almaneserin sefer kaytlar, birka yzyl sonra devlet haline gelecek olan Uruatri/ Urartu adl airetlerden ilk kez bu dnemde sz eder. Orta Assur dneminde batda Frat, kuzeyde de Toroslara kadar geni bir alan merkezi idarenin denetimine sokulmutur. Bakentten uzak blgelerde kurulan eyalet merkezleri, yerel halk zerinde denetimin salanmas, tarmsal faaliyetlerin organizasyonu ve vergilerin toplanmas gibi grevleri stlenmiti. Diyarbakr il snrlar ierisinde Dicle Nehri zerinde yeni garnizonlar bu amala kurulmutu. I. almaneser, bakent yaknnda da, daha sonra Yeni Assur dneminde lkenin bakenti olacak Kalhu (Nimrud) kentini ina etmitir. Batda Frat Nehrine kadar alanda bulunan eski nemli kentler, vergi vermek kouluyla varlklarn korumulardr. almaneserden sonra Assur kral olan I. Tukulti-Ninurta da kuzeydeki dalk blgeyle ilgilenmitir. Bu dnemde Assur kaytlarnda Yukar Dicle ve kuzeydeki Dou Anadolu yaylasnn ad Nairi olarak gemektedir. Nairi blgesine yaplan seferlerin kaytlar, Dou Anadoludan alnan bykba ve kkba hayvan ve maden gibi ganimetler yannda byk gruplar halinde tehcirden de sz eder. Tehcir bu dnemden sonra artarak devam eden bir politika haline getirildi. Orta Assur dneminde gneydeki Babile egemen olmak iin de seferler dzenlenmitir. Tukulti-Ninurta, Babil seferi sonrasnda elde ettii ganimetler yaynda Mardukun heykelini de Assura getirmitir. Tukulti-Ninurta dneminin en byk ina program, Assur kentinin karsnda, Diclenin dou kysnda kurulan ve Kar-Tukulti-Ninurta ad verilen yeni bir bakenttir. Ancak buras kraln lmnden sonra terk edilmitir.
Tehcir: Eski Mezopotamyada M nc binyln sonlarndan itibaren birok krallk tarafndan uygulanan nfus nakli uygulamas. En yaygn biimde birinci binylda Yeni Assur ve Yeni Babil krallklar tarafndan uygulanmtr. Bu yolla getirilen insanlar, kentlerin inasnda igc, tarm alanlarnda ii veya orduda asker olarak deerlendiriliyordu.
64
Resim 4.2 Diyarbakrn kuzeyinde, LiceGen Geidi zerinde, Diclenin kaynandaki I. Tiglat-pileser kabartmas
2010
Kaynak: Krolu
Mezopotamyada ksa zamanda en gl devlet haline gelen Orta Assur Krall, I. Tukulti-Ninurtadan sonra, blgede ortaya kan g dalgalar yznden yeniden klmeye balad. M on nc yzyl sonlarnda meydana gelen ve Ege kylaryla Dou Akdeniz havzasn etkileyen karklklar srerken, Mezopotamya da byk g dalgalar yaanmaktayd. Bu dnemde Dou Akdeniz kylarndaki nemli ticaret kentleri tek tek byk yangnlarla tahrip olmutur. Dou Anadolu zerinden gneye Muki adl bir toplumun g balamtr. Suriyeden ise Arami adl Sami kkenli gebe bir toplum Gneydou Anadolu ve Assur lkesine doru ilerlemeye balamtr. Bu blgedeki btn kentler, Assur eyalet merkezleri bu g dalgasndan etkilenmitir. Ayn yzylda Babildeki Kassit egemenlii son bulmutur. Bu srete Assuru en ok etkileyen Aramilerin g idi. Amurrular gibi Bat Sami kkenli bir dil konuan Aramiler kabileler halinde blgeye gelmekteydiler. Orta Assur dneminin son gl kral I. Tiglat-pileser, ncelikli hedefi olarak Aramileri semi olmasna ramen sonu alamamtr. Krall boyunca yirmi sekiz sefer yapmakla birlikte, Aramiler Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoludaki nfus dengesini bozacak kadar oaldlar. Tiglat-pileser kuzeyden gelen Mukilere kar da savamtr. I. Tiglat-pileser, lkenin snrlar ierisinde Assurun gcn gstermek iin yllk sefer yapma geleneini devam ettirmitir. Bu seferlerden birinin gnmze ulaan kant, Diclenin kaynana yaptrd kabartmas ve kazdrd yaztdr. I. Tiglat-pileserden sonra klen devlet ksa zamanda bakent evresini denetleyebilen kent devleti haline dnmtr. Yazl belgelerde baz seferlerden sz edilse de, yaklak M bin yllarnda Yeni Assur Devletinin kuruluuna kadar byk ina projeleri yrtlememi, kabartma ve heykel yapm azalmtr.
UYGARLIK Ticaret
Mezopotamyada kentlerin gelimesi ve gl siyasal bir yapya sahip olmalar ticaretten pay almalaryla mmknd. Mezopotamyada Uruk dneminden itibaren uluslararas bir ticaret ann kurulduunu belirtmitik. Yaygn ticaret Smerler dneminde de gelierek devam etmitir. Tun yapm iin gerekli olan kalay ve tak yapmnda kullanlan deerli talara duyulan ihtiya Dou dnyas ile kesintisiz bir ban kurulmasn zorunlu hale getirmiti. Afganistan ve Pakistandan gelen deerli talar, Mezopotamyadaki kentlerde kurulmu atlyelerde ileniyor ve elit snfn beenisi iin deerli taklar yaplyordu. Mavi bir ta cinsi olan lapis-lazuli gibi ya-
65
r deerli talar prestijli taklarda kullanlyordu. Kereste, bakr ve dier hammaddelere duyulan ihtiya ise byk oranda Anadoludan karlanyordu. Mezopotamyadaki ticari faaliyetler M ikinci binyln balarnda daha organize bir biimde Assurun kontrolnde gelimitir. Eski Assur krallar, Anadoludaki yerli beylerle anlaarak gvenli ticaret iin uygun ortam oluturmulardr. M 1950-1750 yllar arasnda gerekleen rgtl ticaret iki blgeyi kltrel olarak daha da yaknlatrmtr. Anadoludaki en nemli ticaret merkezi yerel bir beyin denetimindeki Kayseri/ Kltepe (Kani/Nea) idi. Burada, Assurlu tccarlarn evleri ve dkknlarn da iine alan byk bir pazar yeri (karum) oluturulmutu. Kltepede ou Assurlu tccarlarn ticari yazmalarnn belgeleri olan yirmi binin zerinde ivi yazl tablet gnmze ulamtr. Bunlar Anadoluda tarihi srecin balangcna iaret eden en eski yazl belgelerdir. Bu ticarete ikinci binyl boyunca Mezopotamyada varln koruyan btn kentlerin bir ekilde katld anlalmaktadr. Ana yollar zerindekiler ise kervanlara sunduklar hizmetlerden aldklar pay nedeniyle olduka zenginlemilerdir.
Tarihleme
M ikinci binylda zellikle Babil ve Assur lkesinde kayt sisteminin gelierek devam ettii grlr. Bu devletlerin zellikle bakentlerindeki tapnaklarda ve saraylarda ihtiya duyduklar yazc snfn yetitirmek iin geleneksel eitim sistemi devam etmektedir. Devlet brokrasisinde yazclk ayrcalkl bir snf oluturmutur. Yazclarn bir blm bu dnemde tapnak ve saray dndaki alanlarda hizmet vermekte ve bu yolla geimlerini salamaktaydlar. zellikle ticari yazmalarn belli ktipler kiralanarak yaptrld anlalmaktadr. Eski Assur Krallnn ekonomik ve siyasal anlamda glenmesi, kayt sistemindeki gelimeler belli standartlarn oluturulmasna zemin hazrlamtr. Tutulan kaytlara tarih koyulmaya balanmas bu srecin rndr. Bu dnemde uygulanmaya balayan sistemde, her yl seilen bir yksek devlet grevlisi limmu olarak tayin edilir ve yla onun ad verilirdi. Grevli limmular bir listede alt alta yazlarak kayt altna alnrd. Gemi yllardan sz edilirken filann limmu senesinde biiminde tarih dlyordu. Bu sistem Mezopotamyada III. Ur Slalesi dneminde de uygulanmt. Orta Assur dneminde balatlan yllk (annal) yazma geleneinde de tarihler limular esas alnarak verilmitir. Yllklar, krallarn hayatlar boyunca yaptklar ileri bir tablet veya stel zerinde arka arkaya anlatan yaztlardr. Burada limular yannda ikinci bir tarihleme sistemi daha uygulanmtr. Her yln olaylar krallmn u ylnda filann limu olduu zaman diye balamaktadr. Bu yaztlar Assur krallarnn yaptklar seferleri izledikleri yollar, konakladklar yerleri, ele geirdikleri ganimetleri, tasarladklar byk projeleri kronolojik bir biimde izleme olana verir. Anallar btnyle kral yceltmek amacyla yazlmlardr ve yalnzca baarlardan sz eder. Hibir anal baarszlktan ve yenilgiden sz etmez. Gney Mezopotamyada Babil lkesinde ise, yln en nemli olay tarihlemelerde kullanlyordu. Belgelerde bir olaydan sz edilirken rnein Marinin ykld yl gibi tarih dlyordu. Yazl belgelerde geen bu trde tarihlemeler, blgenin tarihi asndan nemli olaylarn birok belgeye not edilmesini salamtr.
Devlet Ynetimi ve Kanunlar

Mezopotamyada M ikinci binylda birok krallkta geleneksel rfi uygulamalarn ve kanunlarn yazl hale getirilmesi devam etmitir. Bunlardan bazlar bu dnem-
66
de ortaya kan toplumsal problemlere zm bulmak amacyla yaplan ve geleneksel uygulamalar aan reform niteliinde dzenlemelerdir. Gelien kentlerde karmak hale gelen ilikiler bu tr dzenlemeleri zorunlu hale getirmekteydi. M ikinci binyln balarnda, Babilin gneyinde ne kan sin kenti krallarndan Lipit-tarn (M 1934-1924) yazdrd kanunlar bu dnemde yaplanlar ve reform olarak deerlendirilen maddeler ierir. Bu kanunlar genellikle miras, kiralama ve kle edinme gibi konular kapsamaktadr. Mezopotamyada zellikle Sami kkenli toplumlarda dzenin nasl saland, toplumsal snflarn kimlerden olutuu, hangi sua ne tr cezalar verildii konusunda en ayrntl bilgiler ise Eski Babil kral Hammurabinin yazdrd kanunlardan renmekteyiz. Hammurabiyi tanr aman huzurunda gsteren stel Sippar kentine dikmitir. Kanunlarn yaz ile tespiti halkn kendi haklarndan haberdar olmas anlamna gelmemektedir. nk Eskiada okuma yazma, olduka snrl sayda yesi olan yazc snf ile snrlyd. Bu tr steller, krallarn kendilerini yceltmek iin, tanr adna lkeyi ynettikleri mesajn halka ulatrmak iin olduka sk bavurulan bir yntem idi.
Resim 4.3 Hammurabi stelinin st blm. Solda kral Hammurabi, sada ise Gne Tanrs ama, alt blmde ise kanunlar da kapsayan uzun bir yazt yer alr.
2010
Kaynak: Krolu
Tanr huzurunda, ona sayglarn sunarken gsterilen Hammurabi, yalnzca bir kral deil, toplumu ilgilendiren btn problemlere mdahale eden davalara bakan bir yneticiydi. Stelinde kendisini tanr adna lkesini yneten, adil ve insancl bir hkmdar olarak tantr. Zayflarn ve kszlerin koruyucusudur. Eski Babil dneminde kral ayn zamanda tapnan ve tanrnn barahibi olarak tanmlanr. Bu dnemde gelien ticaret, zengin bir tccar snfnn olumasna da zemin hazrlamtr. Ticarette yaygn deme arac gmt. Kredi alverii ve tefecilik de yapld bilinmektedir. Ancak bu uygulamalar, ar olan faizleri deyeme-
67
yenleri kle konumuna drrd. Smer krallar gibi, Hammurabi de bu duruma den yurttalarn kurtarmak iin yasal nlemler alm ve bor yznden kle olanlar affetmekle vnmtr. Hammurabi ve Tanr aman kabartmasnn altnda 282 maddeden oluan yasalar sralanmtr. Babilde en ok karlalan sular ve bunlarn karlnda hangi cezann verileceini belirten maddeler genel olarak ticaret, tarm, aile, klelik, ahlak d davranlarla ilgilidir. Yazl biimi, eer u yaplrsa u ceza verilir biimindedir. Hammurabi Yasalarnn birka u biimdedir: Eer bir kii bir bakasn lm cezas gerektirecek bir sula itham eder ancak kantlamazsa sulayan kii lm cezasna arptrlr. Eer bir kii hrszlk yapar ve yakalanrsa o kii lme mahkm edilir. Eer bir avilum bir mukenumun gzn karr veya kemiini krarsa bir gm mina der. Eer bir inaat bir avilum iin yapt evi dayankl yapmaz ve ev kp sahibi lrse, inaatya lm cezas verilir. Eer ev sahibinin olunun lmne neden olmusa inaatnn olu ldrlr (Tosun-Yalva 1975). Bu yasalar, Ortadouda gnmze kadar varln koruyan die di, gze gz olarak deerlendirilen ve suu ileyene, ayn arlkta ceza ngren ar dzenlemelerdir. Ancak ayrcalkl snflarn olduu, ar cezalarn daha ok alt snftan insanlara verildii grlr. rnein zgr yurtta olarak tanmlanan avilum daha alt snftan birine, yani bir mukenuma zarar verirse ceza olarak belli miktarda gm deyerek kurtulabilirdi. Ancak alt snftan biri st snftan birine kar su ilerse gze gz esasna gre karlk bulurdu. Eski Mezopotamyada toplum birok snftan olumaktayd. Devlet grevlileri, tapnaklarda alan rahipler ve yardmclar, tccarlar, yazclar, kentin yerlileri, dardan gelenler ve kleler gibi. zgr yurttalar avilum, kentte yaayan ancak belli dereceye kadar haklar olanlar mukenum, kleler ise vardum olarak adlandrlyordu. Eski Mezopotamyada kle, btn haklar elinden alnm kii demek deildi. Borlarnn karln demek iin geici bir sre kle olarak altrlanlar, sava esirleri bu snftand. Babil ve evresinde Kassit egemenliinden sonra da bu dzenlemelerin genel olarak devam ettii anlalmaktadr. M ikinci binyln ikinci yarsnda Kassitlere zg olan ve kudurru ad verilen snr talar lke ynetimi konusunda bilgi verir. Anlald kadaryla eyaletlerde, aknu (ynetici) olarak adlandrlan valiler bulunmaktayd. Mezopotamyada Sami kkenli krallklarn uygulad yasalar, kkl gelenekleri yanstmakta ve birok ortak ynleri bulunmaktayd. Bunlardan bir blm krallarn fermanlar olarak dzenlenmi, bir blm ise steller ve kil tabletler zerine ivi yazs ile yazlmtr. Kuzey Mezopotamyada egemen olan Orta Assur Krallndan gnmze ulaan yasa metinleri de bu kapsamdadr. Burada Sami kkenli toplumlarda kadnn durumu konusuna k tutacak dzenlemeler vardr. Kadn sosyal yaamda nce babas, evlendikten sonra da kocasnn gzetimi altndayd. Orta Assur kanunlarna gre koca eer savata esir alnmsa kadn en az iki yl onu beklemek durumundayd. Evlendikten sonra bile eski kocas gelirse ona dnmek zorundayd. Kadna verilen cezalar da olduka ard: Eer bir kadn hrszlk yaparken yakalanrsa ya kocas tarafndan kulaklar, ya da madur tarafndan burnu kesilirdi. Evli bir kadn yalnz bana darya ancak ban rterek kabilirdi. Evli olmayan kadn, kle ve fahieler balarn balayamaz, balarlarsa dayakla cezalandrlrd. Akkad, Babil, Assur ve Amurru gibi toplumlarda cezalandrma yntemi ve kadnn toplumSIRA SZDE daki yeri nasldr? Bir deerlendirme yapnz.
DNELM S O R U
Kudurru: Gney Mezopotamyada Babil ve evresinde M ikinci binyln ikinci yarsnda Kassit dneminin sonlarnda snr blgelerinde dikilen steller. zerlerinde kutsal semboller ve yazt bulunan kudurrular yaygnlam ve birinci binylda da yapmlar srdrlmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
68
zet
A M A
Yazy kullanmayan toplumlar aklayabilme Yaznn gelitirildii dnemden sonra Mezopotamyaya gelen toplumlardan bir blm kendi dillerinde yazl belge brakmamlardr. Amurru, Guti ve Kassit gibi toplumlar bunlar arasnda saylabilir. Bu toplumlar ynetimi ele geirdiklerinde resmi ilerde yerleik olan eski dili kullanmaya devam etmilerdir. Bu nedenle kendi dilleri yannda kkenlerini aydnlatacak veriler olduka snrldr. En eski uluslararas serbest ticareti tanmlayabilme Kuzey Mezopotamyada ikinci binyl balarnda ticarette oynad rol nedeniyle Assur, hem kendi siyasal pozisyonunu, hem de Anadolunun geliim izgisini kkl bir biimde deitirmitir. M 1950-1750 yllar arasnda 200 yla yakn bir sre boyunca serbest ticaret araclyla Mezopotamya ve Anadolu arasnda gl kltrel etkileim yaanmtr. Bu ticaret Mezopotamya kentlerinin ihtiya duyduu hammaddeyi Anadoludan gvenli bir biimde elde etmesini salamtr. Anadolu, tekstil, lks eyalar, taklar ve teknolojik rnlerde kendisinden daha ileri retim yapan Mezopotamyadan bu konuda etkilenmitir. zellikle yaznn bu dnemde Anadoluya gelmesi tarihi (yazl) alarn balamasn salamtr.
A M A
A M A
kinci binyldaki kanunlar deerlendirebilme Mezopotamyada ikinci binyln balarndan itibaren gneyde, din ve kltr merkezi olarak Babil, kuzeyde de gl bir devlet merkezi konumu kazanan Assur n plana kmtr. Mezopotamyada toplumsal dzen byk oranda yazya geirilmemi geleneksel/ rfi uygulamalarla salanmaktayd. Smer dnemindeki yazl kanunlardan sonra, Babil kral Hammurabi ikinci binylda kanun yapcs olarak adn duyurmutur. Babil, Gney Mezopotamyann nemli krallk merkezlerinden biridir. Hammurabi yasalar ise ksasa ksas/ gze gz, die di olarak tanmlanan ve olduka sert cezalar ngren yasalard. Birok bakmdan benzer olan Orta Assur kanunlar ise zellikle erkein kadn zerindeki denetim hakkna iaret eden uygulamalar ile dikkat ekicidir.
69
Kendimizi Snayalm
1. M ikinci binylda Mezopotamyaya kuzeyden gelen toplum hangisidir? a. Mitanniler b. Kassitler c. Hurriler d. Amurrular e. Deniz Halklar 2. Amurrular, aadaki toplumlardan hangisiyle ayn kkenden deildir? a. Akkad b. Assur c. Arami d. Mitanni e. Babil 3. Aadakilerden hangisi ikinci binyldaki nemli kent devletlerinden biri deildir? a. Mari b. Enunna c. sin d. Larsa e. Ninive 4. Eski Assur Krallnn siyasal olarak ne kmasn salayan en nemli faktr hangisidir? a. Gl krallar b. Din c. Stratejik konum d. Babilin zayf olmas e. Ticaret 5. Gze gz die di olarak tanmlanan yasalar ilk kez yazya geiren kimdir? a. Hammurabi b. ami-Adad c. Lipit-tar d. Naram-Sin e. Sargon 6. Eski Babil Devletini kim ykmtr? a. Assur kral ami-Adad b. Mari kral Zimri-lim c. sin kral Lipit-tar d. Hitit kral I. Murili e. Elam 7. Mitanniler hangi kkenden gelen bir dil konumaktaydlar? a. Sami b. Ural Altay c. Hint-Avrupa d. Kendilerine zg e. Kafkas 8. Mitanni Krall dneminde Anadoluda hangi devlet vard? a. Hitit b. Urartu c. Frig d. Lidya e. Pers 9. Dou Anadoluya sefer yapan ilk Assur kral hangisidir? a. Sargon b. I. Tukulti-Ninurta c. I. almaneser d. I. Tiglat-pileser e. Sanherib 10. Orta Assur Krall dneminde Dou Anadoluda hangi toplum vard? a. Kassit b. Arami c. Mitanni d. Uruatri e. Frig
70
Okuma Paras
Orta Assur dnemindeki annal/ yllk yazma gelenei, bir anlamda tek yanl resmi tarih yazcl olarak deerlendirilebilir. I. almaneserden itibaren Assur krallar yaptklar seferleri, ina ettikleri yeni kentleri ve tapnaklar bu yllklarnda anlatmlardr. Yllklara kraln unvanlar saylarak balanr. Kraln gcn batanr Assurdan ald zellikle vurgulanr. Arkasndan o dneme kadar yaplan en nemli faaliyetlere vurgu yaplr. Seferlerinde ulalan en uzak noktalar, bazen abartlarak sralanr. ou kez savalan dmann gcnn abartld grlr. rnein Assur kral I. Tukulti-Ninurta (12441208) aada verdiimiz yaztnda Dou Anadoluda Nairi lkelerinde 40 krala boyun edirdiinden sz etmektedir. Oysa bu dnemde bu blgede yar gebe airetler olduunu ve bunlarn merkezi bir devlet kurmadklarn biliyoruz. Assur kral her bir aireti bir devlet olarak abartmaktadr. Ylln bir blm yledir: Tukulti-Ninurta, evrenin kral, gl kral, Assurun kral, tanr Assura dman olan, itaat etmeyenlerin fatihi, Uqumanu ve Paphu lkelerindeki isyankrlar malup eden. Kadmuhu lkesini ve Qutu ordusunu, dalk blgeleri ezen, Subaru lkesinin askerlerini datan, Alzu ve Purulumzuya boyun ediren kral. Tanr Assur ve yce tanrlarn desteiyle dnyann drt kesine yryen, yukarda ve aadaki dman blgelerini ele geiren, gl kral, sava kral, Nairi lkelerinin tmn egemenlii altna alan ve krk kraln, onlarn komutanlarn ayaklarna kapandran Azalzi ve Separdi lkelerini kendi topraklarna katan, Smer ve Akkad malup eden ve orada sonsuza dek gcn hkim klan, Kassit kral Katilia ele geiren, Assur kral almaneserin olu (Grayson 1972 no: 721) Orta Assur blmnde belirttiimiz gibi bu dnemde Assur Krall, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu blgesindeki Mitanni topraklarnn Frat Nehrine kadar olan blmne hkim olmutur. Yllkta ad geen kentlerin byk blm bu blgededir. Subaru olarak adlandrlan bu blgenin fethi I. almaneser dneminde gerekletirilmiti. Tukulti-Ninurtann da ayn blgeye seferler yapt grlmektedir. Kassit Krall zerindeki stnln ise yaztta iddia edilenin aksine olduka ksa srd bilinmektedir. Assur kralnn btn Akkad ve Smer mirasna sahip kmak anlay ise yaygn bir krallk/ egemenlik sembol olarak alglanmaldr. Yoksa Assurlularn Gney Mezopotamyaya tmyle hkim olduunu gsteren bir kant yoktur. Anallar grld gibi kral yceltmek iin yazdrlm, dnemin siyasal olaylarn da ieren ancak yenilgilerden ve baarszlklardan sz etmeyen tarafl belgelerdir.
71

1. c 2. d 3. e 4. e 5. a 6. 4 7. c 8. a 9. c 10. d Yantnz yanl ise, Hurriler blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Amurrular ve Mitanniler blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Kent Devletleri blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Eski Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Devlet Ynetimi ve Kanunlar blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Eski Babil Krall blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Mitanni Devleti blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Mitanni Devleti blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Orta Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz. Yantnz yanl ise, Orta Assur Krall blmn yeniden inceleyiniz. genin yaygn dili ile yapmlardr. Bu nedenle bu tr toplumlarn konutuklar dili ve dil ailesini saptamak olduka zordur. Sra Sizde 4 Smerler dneminden sonra Akkadlarn Mezopotamyaya geliiyle birlikte ilenen sulara verilen cezalar arlamt. Eski Babil kral Hammurabinin steli zerinde gnmze ulaan yasal dzenlemeler gze gz die di ya da ksasa ksas olarak tanmlanan trdedir. Burada suluya verilen ceza, madurun zararn karlamaktan ok intikam niteliindedir. Orta Assur kanunlar kadnn byk oranda erkein (baba veya kocann) denetiminde olduunu gsterir.
Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar ivi Yazl Belgelerin Anlattklar (ev. Ali M. Dinol), stanbul. Dinol, B. (2003). Eski nasya Toplumlarnda Su Kavram ve Ceza, stanbul. Grayson, A. K. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I, Wiesbaden. Klengel, H. (2001). Kral Hammurabi ve Babil Gnl (ev. N. Oral), stanbul. Krolu, K. (1998). tepe I: Yeni Kaz ve Yzey Bulgular Inda Diyarbakr/ tepe ve evresinin Yeni Assur Dnemi Tarihi Corafyas, Ankara. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiada Yakndou (ev. D. endil) I, stanbul. Oates, J. (2004), Babil (ev. F. izmeli), Ankara,. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Tosun, M.-Yalva, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi-aduqa Ferman, Ankara. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.

Sra Sizde 1 M ikici binyln banda Mezopotamyada Amurru ve Hurri nfusu etkindir. Bu dnemde kurulan Babil ve Assur gibi birok kralln banda Amurru kkenli krallar bulunmaktadr. Hurriler ise Kuzey Mezopotamyada nce kent devletleri halinde iken M ikinci binyln ikinci yarsnda Mitanni kkenli krallarn nderliinde gl bir devlet haline dnmlerdir. Hurri kltr zellikle Hititler zerinde etkili olmutur. Sra Sizde 2 M ikinci binyln balarnda, douda Afganistan ve Pakistana batda Dou Akdeniz kylar yoluyla Akdeniz dnyasna ve Anadoluya uzayan ticaret, Mezopotamya zerinden yaplmaktayd. Bu blgede stratejik konumda olan kentler bu ticaretten paylarna den gelirle refah seviyelerini artrmlardr. Assur ise ticarette ncl stlenmi ve bu sayede siyasal olarak da ne kmtr. Sra Sizde 3 Kassitler gibi Mezopotamyaya g ederek dardan gelen toplumlardan bazlar kendi dillerinde yazt brakmamtr. Bunlar resmi yazmalarn geldikleri bl-
5
Amalarmz
Tehcir Lamau
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn genileme ve byme srecini aklayabilecek, Nfus nakli/tehcir uygulamalarnn gerekelerini ve boyutlarn deerlendirebilecek, Yeni Babil Krallnn yklyla nasyadaki siyasal g merkezlerinin nasl yer deitirdiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eski Ahit Asma Baheler
indekiler
Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih GR YEN ASSUR KRALLII YEN BABL KRALLII
Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih

GR
Yeni Assur Krall ve onun mirasn devralan Yeni Babil Krall, Eskiada Mezopotamyada gelien uygarlklarn son temsilcileridir. Assur ve Babil, Mezopotamyada kuzey ve gneyin temsilcisi olarak birka binyl boyunca nemini korumutur. M ikinci binylda Eski Assur ve Eski Babil, arkasndan kuzeyde Orta Assur ve gneyde Kassit srecinin yaandn bir nceki nitede anlatmtk. Yeni Assur Krall M yaklak 1000 ile 612; Yeni Babil ise M 625-539 yllar arasndaki dnemi kapsar. Yeni Assur Krall, yaklak drt yz yllk egemenlik srecinde, en gl olduu sekiz ve yedinci yzylda, gneyde Basra Krfezi, douda rann bir blm, kuzeyde Toros Dalar, batda Suriye, Dou Akdeniz sahilleri, ukurova ve Msra egemen olmutur. Bu dneme kadar hibir Doulu krallk bu kadar geni snrlara sahip olmamt. Ele geirdii blgelerde, Ge Hitit, Arami, brani, Hurri ve Mitanni gibi farkl kkenden birok toplum bulunmaktayd. Assur Krall, btn bu blgelerden ald ar vergiler, elde ettii ganimetler ve insan gc ile ykl srecine kadar bymtr. Eski bakent Assurdan (Kalat ergat) sonra Yeni Assur Dneminde srasyla Kalhu (Nimrud), Dur arrukin (Khorsabad) ve Ninive bakent olarak yeniden ina edilmitir. Bu dnemde ele geirilen blgelerde, eski yerlemeler nce vergiye balanm arkasndan da birer eyalet merkezine dntrlmtr. Assur Krallna katlan baz yerlerde, bakent modelinde yeni eyalet merkezleri ina edilmitir. Assur, Smerlerden beri birka bin yldr devam eden kkl geleneklere sahip bir devletti. Zaman iinde farkl kltrlerden ald etkilerle hepsini aan boyutlarda projeler gelitiren bir imparatorluk haline geldi. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inaatlarda altrmak, gvenlii salamak ve yeni eyalet merkezlerine nfus kazandrmak gibi birok ama iin tehcire tabi tuttuu insanlarn says yz ylda - drt milyona ulamtr. Yeni Babil Krall da bu tehcir srecini benzer ekilde devam ettirmitir. Her iki devletin Dou Akdeniz kylarna, Kuds evresine yaptklar seferlerin Eski Ahitte anlatlmas, insanln belleine yerleerek bu toplumlarn Batda tannmasn salamtr.
SZDE Yeni Assur Krallnn egemen olduu corafya ile MezopotamyannSIRA snrlar arasnda nasl bir iliki kurulabilir?
DNELM S O R U
Eski Ahit: Byk blm branice, bir blm de Aramice yazlm olan, Tevrat ve Zebur da dhil olmak zere 39 kitaptan oluan kutsal kitap.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
74
YEN ASSUR KRALLII

Resim 5.1 Yeni Assur Krall ve komular (Krolu 2010).
Ege, Anadolu ve Dou Akdeniz ky eridi bata olmak zere Anadolu ve Mezopotamya, M 1200 yllarndan itibaren birka yzyl srecek gerileme ve k dnemine girmiti. Kuzey Mezopotamyada Orta Assur Krall, on birinci yzylda I. Tiglat-pileser gibi gl krallar ile bu sreci atlatmaya alm ancak baarl olamamt. Suriyeden Aramiler ve kuzeyden Mukilerin g Orta Assur Kralln bakent ve evresine kadar ekilmeye mecbur brakmt. Demir ann (M 1200-330) balangc olarak kabul edilen bu yeni dnem, birok bakmdan nemli gelimelere sahne olmutur. Msr ve Dou Akdeniz ky eridinde ilk tek tanrl dinin yaylmaya balamas tarihsel bir dnm olmas asndan dikkate deerdir. Eritilmesi ve ilenmesi olduka gelimi frnlar ve atlyeler gerektiren demirin yaygnlamas, yeni tarm aletleri ve silahlarn yapmna olanak tanmtr. Bu nedenle demiri kullanan uygarlklar dierleriyle rekabette nemli bir avantaj elde etmitir. Yeni Assur Krall yz yl akn bir dnem boyunca yalnzca Mezopotamyann deil, Anadolu, Akdeniz dnyas, ran ve hatta Msr da iine alan btn blgenin en byk sper gc idi. Bu geni corafyada kurulan btn devletler, bir ekilde, ynetim anlay, mimari, sanat ve teknolojide Assurdan etkilenmitir. Kuzey Suriyedeki Ge Hitit Devletleri, Dou Anadolu evresindeki Urartu, Anadoluda Frig, Lidya, randa Med, Gney Mezopotamyada Babil, Dou Akdenizdeki kent devletleri ve Msr bu dnemin politik dnyasnda Assuru izleyen ve ba kuran devletler arasnda saylabilir.
5. nite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih
75
Yeni Assur Krallar II. Assur-rabi II. Assur-res-ii II. Tiglat-pileser II. Assur-dan II. Adad-nirari II. Tukulti-Ninurta II. Aurnasirpal (Assur-nasir-apli) III. almaneser V. ami-Adad III. Adad-nirari IV. almaneser III. Assur-dan V.Assur-nirari III. Tiglat-pileser V. almaneser II.Sargon Sanhrib (Sennaherib, Sn-ahhe-eriba) Esarhaddon (Assur-aha-iddina) Aurbanipal (Assur-bani-apli, Osnappar) Assur-etel-ilani Sin-umu-liir Sin-arra-ikun II. Assur-uballit ? -612 611-609 1012-972 971-967 966-935 934-912 911-891 890-884 883-859 858-824 823-811 810-783 782-773 772-755 754-745 744-727 726-722 721-705 704-681 680-669 668-627 626-?
nasyada birka yzyllk kriz dneminin arkasndan yukarda saydmz Demir a krallklar kurulur. Bunlardan Urartu, Frig ve Lidya gibi birok devlet, Assurdan farkl olarak blgelerine Demir anda gelen hanedanlarca kurulmutu. Yeni Assur kral listeleri ve krallarn yllklar M bin yllarndan itibaren Assur krallarnn adlarn vermekle birlikte, kralln genileme ve glenme srecinin M onuncu yzylda balad anlalmaktadr. II. Assur-dan ve olu II. Adad-nirari, bu sreci balatan Assur krallardr. Bu dnemde Kuzey Suriyeye sefer yapan Assur ordular, Aramilerin youn olarak yerletii kentleri vergiye balam ve etkinlik alann Habur blgesine kadar geniletmitir. Bu blgeyi Bit Bahiyani adl Arami kkenli bir airet ynetmekteydi. Byk bir blm yar gebe olan bu halk bir devletin kontrolne almak olduka zordu. Adad-nirari, krallnn sonlarnda Hanigalbat evresine st ste yedi sefer yapmak zorunda kalmtr. Assur Krall bundan sonra blgedeki kentleri kendine vergi ve hara veren ynetimler haline getirmi ve bylece Akdenize ve Toroslardaki hammadde yataklarna ulaan yollarn denetimini salamt. Assurun yeniden glenmeye balad bu dnemde gneyde Babil de glenmekteydi. M 891 ylnda Babil ile Assur arasnda yaplan bir antlama karlkl kz alp vermeyle glendirilmitir. Yeni Assur Krallnn siyasal anlamda genileme politikas iki blge zerinde younlamaktadr. Bunlardan birincisi batda Ge Hitit ve Arami krallklarnn bulunduu Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu, ikincisi ise gneydeki Babil ve evresi idi. II. Adad-nirarinin yerine geen olu II. Tukulti-Ninurta, Mardin ve Tur Abdin Dalar (Kaiyari) zerinden ilerleyerek Diyarbakr blgesine yerlemi olan Arami kabilesi Bit-Zamani zerine seferler yapt. Bit-Zamani kabilesi Amediyi (Di-
Hanigalbat: Yukar Habur blgesinin Assur yaztlarnda geen ad.
76
yarbakr) bakent yapmt. Uzun sre bu kent Assura kar bir diren noktas olarak varln korumutur. II. Tukulti-Ninurta dneminde, antlamalarla gvence altna alnm Babil evresindeki dzen bozulmutu. Assur ordular bu ynde yaptklar seferlerle snrlarn Dur-Kurigalzu ve Sippara kadar geniletmitir.
Resim 5.2 Dicle kysnda II. Aurnasirpal tarafndan kurulan yeni bakent Kalhunun Layard tarafndan izilen temsili resmi. Solda ziggurat, sada saray (Layard 1853b).
Yeni Assur Krallnn M dokuzuncu yzyldaki en gl krallar II. Aurnasirpal ve olu III. almaneserdir. Assur ordular bu dnemde btn komular zerine gitmi, olaanst miktarlarda ganimetler toplamtr. Assur krallar, devletin gl olduu dnemlerde neredeyse her yl sefere kmaktaydlar. Bu seferler, yllklarda ayrntl olarak anlatlmaktadr. Ganimet elde etmek, vergiye tabi klmak, snrlar geniletmek ve snr blgelerini gvenli hale getirmek gibi birok amala yaplan seferler, batda ukurova blgesine ve Dou Anadolu yksek yaylasna kadar ulamtr. Denetim altna alnan blgelerden elde edilen ganimetler ve salanan yeni insan gc, bakent evresinin imarnda kullanlmaya baland. Elde edilen ganimetlerin byk blm aslnda, byyen kentlerin ihtiyalarn ve yeni inaatlarn masraflarn karlamak iin kullanlmaktayd. II. Aurnasirpaln en byk projesi lkenin yeni bakenti olarak Kalhuyu (Nimrud) ina etmesidir.
Resim 5.3 II. Aurnasirpalin bakenti Kalhudaki saraynn taht odas. Bu resim, A.H. Layard tarafndan ortaya karlan arkeolojik buluntular esas alnarak yaplmtr. Ortada kral, sada hadm grevli, solda vezir ve yazclar gsterilmektedir (Layard 1853).
77
II. Aurnasirpal, iktidarda kald yirmi be yl boyunca kaytlara geen on drt sefer yapmtr. Onun hedefleri arasnda ncelik yine lkenin batsyd. II. Aurnasirpal Zagroslardaki Diyala blgesine sefer yapt. Yukar Dicle blgesine M 882, 879 ve 866 yllarnda kez ilerledi. Assur krallar, bakentlerinin bulunduu blgeye hayat veren Diclenin kaynak blgesini olduka nemsemekteydiler. Bu blge, tarm potansiyeli kadar, hammadde ve maden yataklar bakmndan da olduka zengindi. lk seferde, Dicle kysnda Tuhanda (tepe) bir eyalet merkezi kuruldu. Bylece blge, Amedi (Diyarbakr) kenti evresini sahiplenen Arami kkenli Bit-Zamani kabilesine terk edilmemitir. Bu seferlerin kaytlarnda blgede bulunan btn Nairi krallarndan vergi alnd belirtilir. Kraln blgeye gelii ve Tuhanda bir saray inas, orada diktii bir stel zerinde (Kurkh steli) u ekilde anlatlr.
Kaiyari Dan getikten sonra ikinci kez Nairi lkelerine girdim. Sigiu kentinde kamp kurdum ve geceyi geirdim. Sigiu kentinden hareketle Tupusu olu Lapturunun glendirilmi kenti Madaraya yaklatm. Kent iyice glendirilmi drt duvarla evrilmiti. Kenti kuattm. Gl silahlarmn grnnden korkuya kapldlar ve onlardan mallarn mlklerini ve hizmetim iin oullarn aldm. Vergi ve hara vermeleri kouluyla hayatlarn baladm. Kenti yaktm, yktm ve harabeye evirdim. Madara kentinden hareketle Tuhan kentine girdim. Tuhanda bir saray kurdum. Tuhanda Nirdun lkesinden vergi ve hara olarak atlar, katrlar, kazanlar, ayna, kz koyun ve arap aldm. Tupusu olu Lapturunun ynettii, Kaiyari Da zerindeki iyi tahkim edilmi altm kenti yktm, yaktm, harabeye evirdim. ... Benden nce gelen Assur kral prens almaneserin Nairi lkeleri snrnda yaptrd garnizonlar olan Sinabu ve Tidu kentleri Aramiler tarafndan zorla ele geirilmilerdi; ben tekrar elde ettim. Nairi lkesinde Assur kalelerini ellerinde tutan Assurlular -ki bunlar Arami lkesine tabi klnmlard- onlarn kentlerini ve yerleim alanlarn ele geirdim ve huzur iinde oturulur kldm. Bit-Zamanili Amme-baalaya ait olan Ahlamu Aramilerinden bin be yz kiiyi yerlerinden aldm ve Assura gtrdm. Nairi lkelerinin hasadn topladm ve lkemin geimi iin Tuhan, Damdammusa, Sinabu ve Tidu kentlerinde depoladm. (Grayson 1996).
Yazttan anlald zere Assur ordular, Mardin zerinden kuzeye ilerlemilerdir. Buradaki Kaiyari Dalar, gnmzde Mardin ile Diyarbakr arasndaki Tur Abdin Dalardr. Hemen kuzeyinde Nairi lkeleri balamaktadr. Yani Yukar Dicle blgesi ve Amedi (Diyarbakr) Nairi lkelerinin bir parasdr. Bu blgede ordunun ilerleyii gn gn anlatlmakta, nerede konaklad ve sonra hangi kente ulald belirtilmektedir. Ordunun Eskia koullarnda bir gnde ortalama yirmi be-otuz kilometre yol alabilecei dnldnde, Assur yaztlarnda geen yerlerin gnmzde neresi olduu bulunabilir. Ayrca sava arabalarna sahip ordunun ilerleyebilecei geit blgelerinin belirli olmas da bu konuda tespitte bulunmay kolaylatrr. Assur kral Tuhanda bir saray kurduundan ve stel diktiinden sz etmektedir. 1863 ylnda sz konusu stel tepe (eski Kurkh) kynde bulunmu ve British Mzesine tanmtr. Burada 1988-1992 arasnda yaplan kaz almalarnda Assur saraynn mimari kalntlar da belirlenmitir. Assur ordusunun blgede Aramilerle mcadele ettii, bir ksmn tehcir yoluyla Assura gtrd anlalmaktadr. Aramiler, Assur Krallna Kuzey Suriyede de byk bir diren oluturmaktaydlar. II. Aurnasirpal, Til-Barsip (Tel Ahmar) evresine egemen olan Bit-Adini ad-
78
Resim 5.4 III. almaneserin Diyarbakr yaknndaki tepe Hy (eski Kurkh) zerinde bulunan steli (Krolu 2010).
l Arami Krall zerine en az drt sefer yapm, Fratn batsna geerek Akdeniz kylarna ulamtr. Fratn batsndaki blgeler bu dnemde vergi vermek kouluyla varlklarn korumulardr. II. Aurnasirpalden sonra Assur tahtna oturan III. almaneser otuz drt yllk saltanat boyunca en az otuz drt sefer yapt. Batda, bir problem olarak varln koruyan Frat Nehri evresindeki Bit-Adini adl Arami Krall Assur eyaletine dntrld. Bu kralln bakenti Til-Barsipin ad M 856 ylnda Kar-almaneser olarak deitirildi. Suriyedeki devletler iin ciddi bir tehlike oluturan bu durum, onlar Assura kar bir birlik oluturmaya zorlad. am (Damaskus) kral Hadadezerin (Adad-idri) ynetiminde birleen devletler arasnda srail, Ammon, Fenike prenslikleri, hatta Msr ve Araplar bile vard. III. almaneser ile mttefikler Asi Nehri yaknlarndaki Karkar mevkiinde M 853 ylnda yaplan byk savata birbirlerine stnlk salayamadlar. Kendini savan galibi olarak aktaran Assur kral, bu savatan sonra daha ileri gidememi ve geri dnmek zorunda kalmtr. Blgede am gibi gl krallk merkezleri Assura boyun ememitir. Dou Akdenize ulaan nemli bir yol zerindeki Kargam Assur egemenliine girmi, ancak burada kurulan dzen uzun sre istikrarl gitmemitir. III. almaneser, batda ukurova ve Toroslara, kuzeyde de Dou Anadolu blgesine seferler yapt. Kue (ukurovada), Tabal (Kayseri evresinde) ve Melid (Malatya) gibi krallklardan vergi ald. Dou Anadoluya ise en az be kez ilerledii kaydedilmitir. Bu seferleri anlatan Assur yaztlar ayn zamanda Van Gl havzasnda Urartu Devletinin kurulu srecine ait bilgiler de verir. lk krallardan Arame ve arkasndan Sarduri, almanesere ramen Urartu Krallnn kuruluunu gerekletirmilerdir. III. almaneser dneminde ad ilk kez geen toplumlardan biri de randaki Medlerdir. Assurun gney komusu Babilin bu dnemde, Assur ile boy lebilecek gte bir krallk olduu anlalmaktadr. Yeni Assur Krall zellikle II. Aurnasirpal ve III. almaneser dneminde nasyann en gl devletlerinden biri olmutu. Snrlar kuzeyde Toroslar, batda Frat, gneyde Babil ve douda da Zagroslar ap Med lkesine ulamt. Hzl bir biimde byyen krallkta ele geirilen topraklarn ynetimi, ya vergi vermesi kouluyla eski yneticilere braklyor ya da kurulan eyalet merkezlerine yeni valiler atanyordu. III. almaneserin son yllarnda orduyu valiler veya komutanlar sefere gtrmeye balamt. Ayrca merkezin kontrol zayflaynca atanan valiler blgelerinde yerel krallar gibi glenmilerdi. III. almaneserin kardei Assur-danin-aplann taht ele geirmek iin balatt isyana blgelerinde bamsz olmak isteyen yirmi yedi byk kentin yneticisi katlmtr. Bu isyan III.
79
almaneserin lmnden sonra da kesilmedi. Assur bundan sonraki krk yl akn bir sre, kazanmlarnn nemli bir blmn koruyamad. lkenin batsnda Kuzey Suriyede Aramilerin Bit-Adini Krall ve Kargam kontrolden kmt. Assurun snrlar Yukar Habur blgesine kadar gerilemiti. Assur Krallnn zayflad sre, Melid (Malatya), Kummuh (Kommagene, Adyaman), Tabal (Kayseri), Kue, Hilakku (ukurova, Kilikya), Gurgum (Mara), Unki (Antakya) ve Kargam gibi Ge Hitit devletlerinin glenmesine olanak salad. Antsal giri kaplarn ssleyen ve Ge Hitit sanatnn temsilcileri olarak kabul edilen kabartma ve heykellerin byk blmnn Assur basksnn hissedilmedii bu dnemde retildii anlalmaktadr. Ayn dnemde Frig Devleti Sakarya Nehri civarnda kurulu srecini tamamlam etkinliini Orta Anadolunun dousuna kadar geniletmiti. Kuzeydeki Urartu Devleti, M sekizinci yzyln ortalarna kadar Dou Anadolu, Kuzeybat ran ve Kafkasyann bir blmne egemen olmu, Ge Hitit devletlerinden Fratn bat kylarndaki Melid ve Kummuhu haraca balamay baarmt. Assurun zayflamasyla Yukar Dicle blgesinde kurulmu olan garnizonlar boaltlm ve blgede denetim kaybedilmiti. Urartu yaztlarnda geen baz yer adlar, kral Minua nderliindeki Urartu ordusunun dokuzuncu yzyl balarnda yamalamak amacyla Toroslar aarak Dicle havzasna indiini gstermektedir. almaneserin veliahd V. ami-Adad zamannda isyanlar bastrlmakla birlikte Assurun yeniden blgesinin sper gc olma giriimi ancak M 745 ylnda tahta kan III. Tiglat-pileser dneminde balayabilmitir. V. ami-Adad dnemine ait yazl kaynaklar, Nairi lkesine sefer yapldn, Babilin ise yamalandn bildirmektedir. Halefi III. Adad-nirari ocuk denecek yata tahta kt iin bir sre annesi ammuramat lkeyi ynetmi, bu durum geleneklerine bal Mezopotamya toplumunda efsaneletirilecek kadar abartlmtr. III. Adad-nirariden sonra tahta kan kral dneminde de i problemler lkeyi megul etmitir. Bu kark srecin sonunda M 745 ylnda III. Tiglat-pileser bir taht entrikasyla kral olmutur.
SIRA yaklam SZDE Yeni Assur Krall ile komular arasndaki ilikileri belirleyen temel nasld? Bir deerlendirme yapnz.
ammuramat: Sami kkenli toplumlarda ailenin, devletin, brokrasinin ve toplumsal hayatn btn erkekler tarafndan kontrol edilmekteydi. III. AdadNirarinin annesi ammuramatn bir sre ocuk yataki olu adna lkenin ynetiminde sz sahibi olmas, byle bir toplum yapsnda efsaneletirilecek kadar abartlmtr. Bu mitolojik anlatmn Ortaaa kadar devam ettii grlr. Baz Ortaa kaynaklarnda Van Kalesinin bile bu kralie tarafndan yaptrld anlatlr.
SIRA SZDE
Krallktan mparatorlua
DNELM
DNELM S O R U
Bir saray entrikasyla tahta kan III. Tiglat-pileser, Assur Krallnn yklna kaO R Tiglat-pileser, U dar devam eden kesintisiz genileme srecini balatan kraldr.S III. btn lkede etkinliini artrmak iin bir dizi reform gerekletirdi. Eyaletleri kltt, orduyu glendirdi ve haberleme a kurdu. Bu dnemde Assur KrallDKKAT nn evresinde nemli gelimeler yaanmaktadr. Kuzeyde Urartu, snrlarn Kuzeybat randaki Urmiye havzasna, batda da Ge Hitit krallklarnn bulunduu SIRA SZDE blgeye kadar geniletmi, Assur lkesine yama seferleri dzenlemeye balamt. Douda randa Medler glerini artrmaktaydlar. Batda Ge Hitit ve Arami kent devletleri Assurun zayf olduu dnemde yeniden gl birer krallk haline AMALARIMIZ dnm ve ortak dmana kar ittifaklar yapacak kadar organize olmulard. Gneyde Babil ve Kaldeliler Assura kar olan glerin merkezinde yer alyordu. Tiglat-pileser tahta ktnda Urartu kral II. Sarduri, Frat K Nehri n T Aevresine P fuz etmek iin Melid ve Kummuh krallklarn kendine balam, dier Ge Hitit devletleri zerindeki denetimini artrmak iin harekete gemiti. Urartu mttefiklerinin oluturduu glerle Assur ordusu arasndaki sava M 743 ylnda AdyaTEL EVZ YON man blgesindeki Halpada (Glba) gerekleti. Assur ordusu byk bir zafer kaNTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Midas: M sekizinci yzyln nemli siyasal aktrlerinden biri Frig kral Midastr. Kargaml Pisiris ve Assur kral II. Sargon ile ada olan bu kral, Assur yaztlarnda Mukili Mita olarak anlr.
zand. Urartu bu savatan sonra lkesinin batsndaki etkinliini bir sre iin kaybetmitir. Ancak Assurun da Toroslarn kuzeyine egemen olduunu sylemek zordur. Tiglat-pileser, Urartuya kar ikinci byk seferini M 735 ylnda yapt. Assur ordusu bu kez Urartunun bakentine kadar ilerleyerek Tupann surlarn kuatmtr. Assur yaztlarnn abartl ifadeleri bile bakentin dtn sylememektedir. Urartu bu savatan byk yara almakla birlikte ksa zamanda tekrar toparlanmtr. Assur Krall III. Tiglat-pileser dneminde Yukar Dicle blgesindeki Tuhan adl eyalet merkezini yeniden ina etti. Assur lkesinin batsnda Akdeniz ky eridine kadar olan tm krallklar vergiye baland. Fratn dousundaki Arami kenti Hadatu eyalet merkezine dntrlerek iinde bir Assur saray ina edildi. III. Tiglat-pileserin gneydeki Babil ile ilikileri balangta dosta olmakla birlikte Kaldelilerin M 729 ylndaki isyan sonrasnda Babil dorudan Assura baland. Tiglat-pileser Smer ve Akkad lkelerinin Kral unvann da kullanarak kendini Babil kral ilan etti. Tiglat-pileser, douda Zagros Dalarn aarak Medlerle savam (737-736) ve ald binlerce esiri baka blgelere nakletmiti. Ancak blgede Assura bal bir ynetim oluturma abas sonusuz kalmtr. III. Tiglat-pileserden sonra ksa bir sre tahta oturan V. almaneserin ardl II. Sargon birok alanda babas III. Tiglat-pileserin politikasn izlemitir. Yerel yneticilerin idaresinde olan ve Assura vergi veren Kargam, Kue, Atuna, Tabal ve Melid gibi Ge Hitit krallklar, Orta Anadoluda glenen Mukili Mita (Frig kral Midas) ile birlikte Assura kar direnme konusunda ibirlii yapmlard. Msr, Dou Akdeniz blgesini Assura kaptrmamak iin mcadele ediyordu. Toroslarn kuzeyindeki Urartu Krall Urmiye havzasndaki etkinliini artryordu. M sekizinci yzyl sonlarnda kuzeyden Anadoluya ynelen Kimmer gleri ise yalnzca Assur iin deil btn blge krallklar iin tehlike olmaya balamt. Btn bunlara ek olarak gney komusu Babil, Elamn devreye girmesiyle yeniden Assura kar cephe oluturma srecine girmiti. Sargon Ge Hitit krallklar zerinde hkimiyet kurmak iin byk aba harcad. Frig kral Midasn desteini alan Tabal Assurun yeni hedefi olmutu. Sargon bu ittifaka kar M 718 ylnda bir sefer yapm, kar cephede yer ald anlalan Kargam kral Pisiris de cezalandrlmtr. Ancak Mezopotamya corafyasndan farkl olan dalk Toroslardaki savan, Assur yaztlarnn kaydettii kadar baarl olmad anlalmaktadr. Birka yl sonra Sargon (M 715) Frig kral Midas, Tabal ve Urartu koalisyonuna kar batya bir sefer daha yapmak zorunda kalmtr. Assura kar byk diren gsteren Tabal, corafi konumu nedeniyle avantajlyd. Bu blgedeki ittifak ancak Kimmerlerin Anadolu ilerine ilerlemesiyle dalm, Frigler Assurdan yardm istemek zorunda kalmlard. Ancak Tabal bir diren noktas olarak kald. Nitekim Sargon M 705 ylnda son seferini yine Tabal zerine yapm ve bu savata lmtr. Assurun Urartu ile mcadelesi M 714 ylnda yaplan byk bir sefer kapsamnda balad. Urmiye Glnn gneyindeki Manna ve Zikirtu blgelerine ilerleyen Assur ordusu, dalk blgede karlat Urartu ordusunu bozguna uratt. Sargon bu sefer srasnda Urartularn ulusal tanrs Haldinin Van Glnn gneyindeki Muair Tapnan yamalad. Urartu, bu yenilgiden sonra Urmiye havzasndan ekilmek zorunda kald. Assurun Suriye ve Dou Akdeniz blgesinde kurduu stnlk Msrn ayn blge ile ilgilenmesi nedeniyle sk sk kesintiye uramaktayd. Sargon bu blgedeki glerle M 720 ylnda Karkar mevkiinde savat ancak ksa bir sre sonra Msrn blgeye mdahalesi yznden tekrar sefer yapmak zorunda kald. ki sava
81
sonunda Assur ordular btn Dou Akdeniz ky eridini Msr snrna kadar denetim altna alm, hatta Msr hara demek zorunda braklmtr. Sargondan sonra tahta kan Sanhrib (Sennaherib) snrlar geniletmeye devam etti. Bu dnemin en nemli gelimesi gneydeki Babilin yaklp yklmas ve yeni bir bakent olarak Ninivenin inasdr. Balangta Sanhribin Babil politikas, bu kutsal ve nemli g merkezinin saygnlna zarar vermeden denetim altnda tutulmas zerine kuruluydu. Mezopotamyada Babildeki tapnaklara ve klt merkezlerine duyulan sayg Assur krallarn buna mecbur brakmaktayd. Bu dorultuda Sanhrib Elamn Babil ile ilikisini kesmeye allm, Babilde kendi yanda bir kral tahta oturtmu, bu da zm olmaynca kendi olunu burada ynetici yapmtr. Ancak btn bu uygulamalar Babili Assurun denetiminde tutmaya yetmemitir. Sanhrib M 700 yllarnda yapt bir seferle diren oluturan btn kentleri ve Babili yerle bir etmitir. Surlar ve tapnaklar yklm, lke yamalanmtr. Tanr heykelleri Assura getirilmitir. Mezopotamya ve zellikle de Assur halk tanrlarn rahatsz edilmi olduunu dnerek bu olay nedeniyle cezalandrlacaklar inancyla byk bir endie ve korkuya kaplmlardr. Sanhrib, babas gibi Dou Akdeniz kylarna da sefer yapm ve Msr snrna kadar olan blgeyi yamalamtr. Yahuda Krallnn bakenti Lakiin halk srgn edilmi, Kuds ar bir bedel deyerek yamadan kurtulmutur. Kudsn kuatlmas Tevratta da anlatlr. Sanhrib M 696 ve 695 yllarnda babas Sargona direnmi olan Kue ve Tabal zerine gitti. ukurovann nemli kenti Tarziyi (Tarsus) ele geiren Sanhrib buraya kendine bal bir ynetici tayin etti. Tabal seferinin ise baarsz olduu anlalmaktadr. Sanhribden sonra, Assur tahtnda on iki yl kadar kalabilen, Esarhaddon kral oldu. Assur yazl belgeleri bu dneme sdrlan birok ilgin olay arasnda Msrn nemli kenti Memphisin yamalanmasn ve Babilin itibarnn iadesi iin atlan admlar ne karrlar. Esarhaddon Dou Akdeniz kylarna ve Msra M 679, 674 ve 671 ylnda sefer yapm, sonuncusunda Msrn bakenti Memphisi ele geirerek Aa ve Yukar Msrn Fatihi unvann adnn nne ekletmitir. Babilin yamalanmasnn toplum zerindeki olumsuz etkisini azaltmak amacyla bu dnemdeki kazanmlarnn bir blmn Babil ve evresinin imarna harcamtr. Assura tanm olan tanr Nabu heykelleri de Babildeki asl meknlarna yerletirilmitir. Anadolu Demir a krallklarndan Urartu, Frig ve Lidya iin olduu kadar Assur iin de gittike byyen tehlike Kimmer gleriydi. Esarhaddon M 679 ile 676 tarihlerinde Anadoludaki Kimmerler zerine en az iki sefer yapmtr. Ancak yazl belgelerin sylediklerinin aksine Kimmer tehlikesi azalmam, onlar izleyen skit adl yar gebe toplumun da Anadolu ve rana gelmesiyle problem bymt. Esarhaddondan sonra Assur tahtna geen Aurbanipal ykl srecinin en gl kraldr. Assurun bu dnemdeki ncelikli hedefinde yine Msr, Babil, Elam ve Kimmerler vard. Aurbanipal Msra kar iki sefer gerekletirmitir. M 667 ylnda Memphis, 663 ylnda da Teb kenti ele geirilerek yamalanmtr. Aurbanipal Babilde kardei ama-um-ukini kral ilan etmiti. Ancak Elam kral Teummann Gney Mezopotamya kentlerini igal etmesi, Assur ile atmay kanlmaz hale getirmiti. Aurbanipaln ordusuyla Elam ordusu M 653 ylnda Ulai Nehri kysnda karlam, sava, Elam ordusunun bozgunuyla son bulmutur. Ancak Babil kral olan kardeinin Assura kar ittifak araylarna girmesi birka yl sonra Assur ordularnn Babile girmesine zemin hazrlamtr. Babil bir kez daha yaklp yklmtr. Aurbanipal Babilden sonra Elam lkesinin bakenti Susay da ele geirip yamalamtr.
82
Aurbanipal dneminde Harran klt merkezi olarak ne karlmtr. Kraln kardelerinden biri, Harrandaki ay tanrs Sinin en yksek rahibi olarak grev almt. Anadolunun bats bu dnemde Kimmer saldrlarna direnmeye alyordu. Lidya kral Gyges Kimmer basksna tek bana direnemeyeceini anlad iin dnemin en byk gc olan Assurdan yardm istemiti.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE Assur krallarnn Babili yamalayp tanr heykellerini kendi lkelerine tamalar, halk zerinde nasl bir etki yapmaktayd?
DNELM DNELM Yeni Assur mparatorluunun Ykl S O R sonra U Aurbanipalden Yeni Assur tahtna geen krallar, ykseli ve genileme sreS O R U cini devam ettiremediler. nasyada Bozkr kkenli Kimmer ve skitler ile randa Medler ve Gney Babil tarihsel sreci deitirecek ekilde glenD K K A Mezopotamyada T mekteydiler.DAssurun ykl sreci M 614 ylnda Med ordusunun Assur lkesinin KKAT merkezine yapt seferle balamtr. lk seferde Assur ve Nimrudu ele geiren MedSIRA SZDE ler, gneyden ilerleyen Babilliler (Kaldeliler) ve kuzeydeki skitlerin de yardmn SIRA SZDE alarak M 612 ylnda son bakent Niniveyi de ele geirip tahrip ettiler. Harrana kaan kral ailesi M 609 ylna kadar varln srdrmtr. Bu dnemden sonra MeAMALARIMIZ zopotamya Babilin, Anadolu ve evresi ise Medlerin egemenliine girmitir. AMALARIMIZ
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
Grayson, A. K K.(1982), T A P Assyria: Ashur-dn II to Ashur-nirari V (934-745), Cambridge Ancient History Grayson, A. K. (1991). Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon K III/2: T A238-281; P II (744-705 B.C.) Cambridge Ancient History III/2: 71-102; Krolu, K. (2010). Eski MezopotamyaT Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. ELEVZY ON
YEN BABL KRALLII

Yeni Assur Krallnn baskn siyasal gcne ramen saygn bir klt merkezleri TERNET olan Babil N siyasal anlamda da varln korumutur. Yeni Assur krallar, yukarda N T E R N E T deindiimiz gibi Babil ve evresiyle ilgilenmi, burada muhalif bir gcn geliip bymesini engellemeye almtr. Babil birka kez Yeni Assur krallar tarafndan yaklp yklm ancak arkasndan itibarnn iadesi iin yeniden ina edilmitir. Assur krallarndan III. Tiglat-Pileser, V. almaneser, II. Sargon ve Sennaherib kendisini Babil kral ilan ederek kral listesine girmiti. Yeni Babil Krall, Assurun ykl sonrasnda Mezopotamya ve evresinde onun mirasn devralmtr. Bu sre, M 625 ylndan M 539 ylnda Pers igaline kadar 86 yllk bir dnemi kapsar. Mezopotamya ve evresindeki toplumlar iin Babilin egemenlii, gerekte g merkezinin gneye kaymasndan te bir anlam tamamaktayd. Devlet yaps, ynetim anlay ve kltr bakmndan Yeni Assur ile Yeni Babil birbirinin devam denecek kadar yakndr.
Yeni Babil Krallar Nabopolassar (Nabu-apla-usur) II. Nebukadnezzar (Nabu-kudurri-usur) Amel-Marduk (Evil-Merodah) Neriglissar (Nergal-ar-usur) Labai-Marduk Nabonidus (Nabu-naid) 625-605 604-562 561-560 559-556 556 555-539
TELEVZYON
NTERNET NTERNET
83
Yeni Babil Dneminin ilk kral olan Nabopolassar, Yeni Assur Krallnn ykl srecinde Medlerle ibirlii yapm, son bakent Ninivenin dmesinde nemli rol oynamtr. Babil bundan sonra ksa zamanda glenmi, Harrana kaan ve orada Msrn desteini de alarak direnmeye alan son Assur kral II. Assur-uballiti yenmitir. Assurun ykl dneminde blgedeki nfuzunu artrmaya alan Msr M 605 ylnda Kargam yaknlarnda malup etmi ve blgenin tek egemeni olmutur. Nabopolassardan sonra tahta kan Nebukadnezzar, Babilde yaptrd grkemli yaplar, seferler ve toplu nfus nakilleri nedeniyle kaynaklarn ne kard krallardan biridir. srail ve Kudste yaptklar Eski Ahitte anlatlmaktadr. Nebukadnezzar, Msrn desteiyle vergi vermeyi reddeden Dou Akdeniz kysndaki kent devletleri zerine uzun seferlere kmtr. M 601 ylnda Msr zerine ilerlemi ancak burada istedii baary elde edememitir. M 597 ylnda Babil ordusu bu kez Yahuda Krallna sava am, Kuds kuatmas sonrasnda on bin kadar Yahudi Babile srgn edilmitir. Srgn edilenler arasnda Eski Ahitte peygamber olarak ad geen Hezekiel de vardr. Babile boyun emeyen Kuds yaklak on yl sonra (M 586 ylnda) yaplan savala ele geirilmi, surlar, tapnaklar ve saraylar yamalanm ve yaklmtr. Savata esir alnan Kdsller yine Babile srgn edilmitir. Babil bu dnemde eski dnyann en grkemli kenti haline getirildi. nl Babil kulesi, surlar ve tar Kaps son eklini ald. Yeni Babil Krall, Pers egemenliine kadar elde ettii gc ve snrlar korumay baarmtr. Yazl belgeler Babil ordularnn Nebukadnezzardan sonra da Dou Akdeniz kylar ve ukurova zerine sefer yaptklarn kaydederler. Kral listesindeki son Babil kral Nabonidus din alanndaki uygulamalar ile dikkat ekicidir. Olaslkla annesinin Harranl olmas nedeniyle buradaki Sin Kltne byk sayg duymaktayd. Kral Nabonidus, Smer ve Akkad dneminden bu yana Babil evresinde varln koruyan tapnaklarn itibarn ykseltiyor ve buralarda okunan ilahilerin doru bir biimde retilmesine nem veriyordu. Kralln on yl iin oSIRA SZDE luna brakp Bat Arabistandaki Taima vahasnda inzivaya ekildii yolundaki kaytlar onun dindar kiiliine iaret eder. Kalde Slalesinin ynetiminde Babil yz yldan ksa zamanda eski dnyann merkezi haline gelmiti. DBabil Kulesi, Asma NELM Baheleri ve tar Kaps gibi yaplar sayesinde n yaylmt. Babilin Asma Baheleri kentin nn aacak biimde efsanelere konu olmu ve en kk kalnts S O R U bulunmayan bu baheler dnyann yedi harikas arasnda saylmtr. Ancak bu grkemli iktidar merkezi, randa Medlerin yerine Perslerin egemen olmasyla byk bir tehdit atlana girmitir. DKKAT Persler M 539 ylnda yalnzca Babil kentini ve lkesini deil, ayn zamanda Medlerin egemen olduu Anadoluyu da ele geirdiler. Bylece Mezopotamya kSIRA SZDE kenli siyasal devletlerin egemenlii son bulmu, yerini M 334 yllarnda balayan Byk skender seferine kadar ran kkenli Pers egemenliine brakmtr. Ancak burada oluan kkl kltr ve gelenekler, Persler ve arkasndan gelen Hellenleri AMALARIMIZ de derinden etkilemitir. Oates, J. (2004). Babil (ev. F. izmeli), Ankara.
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
84
zet
A M A
Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn genileme ve byme srecini aklayabilme Yeni Assur Krall M onuncu yzyldan itibaren batda Akdeniz ky eridi ve ukurova, kuzeyde Toroslar, douda Zagros dalar, gneyde de Babil lkesine doru genilemitir. M 612 ylnda son bakent Ninivenin dne kadar Assur ordular bu snrlarn telerine gemi, douda ran, batda da Yahuda Krall ve Msr bir sre igal edilmitir. Assur Krall sefer yapt blgeleri nce vergiye balam, arkasndan eyalet haline getirmitir. Denetimi zor olan blgelerin halk tehcire tabi tutulmutur. Yeni Assur Krallnn yklndan sonra Yeni Babil Krall M 625-539 yllar arasnda ksa zamanda yukarda snrlar izilen blgenin tek egemeni olmutur. Bu dnem imparatorluun merkezi Kuzey Mezopotamyadaki Ninive yerine Gney Mezopotamyadaki nl Babil kenti olmutur. Msr bu dnemde de bask altnda tutulmu ancak varln korumay baarmtr. Nfus nakli/ tehcir uygulamalarnn gerekelerini ve boyutlarn deerlendirebilme Assur ve Babil krallar gl olduklar dnemlerde hemen her yl sefere karlard. Anallarda (yllklar) bu seferlerden dnte elde edilen ganimetler listelenir, yakalanan ve tutsak olarak merkezi blgeye getirilen kadn ve erkeklerin says verilmektedir. Yaztlarda yerlerinden alnarak tehcire tabi tutulan insanlarn nasl deerlendirileceine dair de baz ipular bulunmaktadr. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inaatlarda altrmak, gvenlii salamak ve yeni eyalet merkezlerine nfus kazandrmak gibi birok ama iin tehcire tabi tutulduu anlalan insanlarn says yz ylda - drt milyona ulamtr. Yeni Babil Krall da bu tehcir srecini benzer ekilde devam ettirmitir. Her iki devletin Dou Akdeniz kylarna, Kuds evresine yaptklar seferlerin Eski Ahitte anlatlmas, insanln belleine yerleerek bu toplumlarn Batda tannmasn salamtr.
A M A
Yeni Babil Krallnn yklyla nasyadaki siyasal g merkezlerinin nasl yer deitirdiini aklayabilme lk kent devletlerinin kuruluundan itibaren Mezopotamyada ynetime gelen hanedanlar, fetih yoluyla deil, g ederek blgeye yerleen ve kkl kltr benimseyen toplumlar iinden kmtr. kinci ve birinci binyldaki Assur ile Babil arasndaki rekabet benzer geleneklere sahip hanedanlarn stnlk mcadelesi biimindedir. lk kez M 539 ylnda randan gelen Hint-Avrupa kkenli Persler Mezopotamyay igal ederek blgeyi yabanc bir g olarak ynetmeye balamtr. M 330 yllarndan itibaren de Makedonya kral skender ve ardllar blgeyi ele geirmilerdir. Persler dneminde ran, skender sonrasnda ise Bat kltr blgeye gelmi, ancak her iki kltr de buradaki kkl birikimden etkilenmitir.
A M A
85
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Yeni Assur Krall dneminde Anadoludaki siyasal glerden biri deildir? a. Hitit mparatorluu b. Urartu Krall c. Frig Krall d. Lidya Krall e. Kimmerler 2. ukurovann, Yeni Assur yaztlarnda ad ne olarak gemektedir? a. Tabal b. Hanigalbat c. Kue d. Tarzi e. Mitanni 3. Yukar Dicle blgesindeki Arami kabilesinin bakenti neresidir? a. Tuhan b. Tidu c. Sinabu d. Amedi e. Bit Bahiyani 4. Urartu Krallnn kurulu dneminde, Arame ve Sarduri adl krallar zerine sefer yapan Assur kral hangisidir? a. II. Aurnasirpal b. III. almaneser c. II. Sargon d. Sanhrib e. III. Tiglat-pileser 5. Yeni Assur Kralln, III. almaneser sonrasnda iine dt kark dnemden karan kral kimdir? a. Aurbanipal b. III. Tiglat-pileser c. II. Sargon d. Sanhrib e. II. Aurnasirpal 6. Ge Hitit krallklarndan hangisi Assur egemenliine kar uzun sre direnmitir? a. Kargam b. Melid c. Tabal d. Kue e. Samal 7. Yeni Assur krallarndan hangisi Babili yamalayarak, tanr heykellerini kendi bakentine tamtr? a. Esarhaddon b. II. Aurnasirpal c. III. almaneser d. III. Tiglat-pileser e. Sanhrib 8. Assur ordular Msr ilk kez ne zaman yamalamtr? a. M 745 b. M 714 c. M 700 d. M 671 e. M 612 9. Kudsten byk gruplar tehcire tabi tutan ilk Babil kral hangisidir? a. Nabopolassar b. Nebukadnezzar c. Amel-Marduk d. Neriglissar e. Nabonidus 10. Babilden sonra Mezopotamyann ynetimi hangi gcn eline gemitir? a. Hitit b. Hellen c. Pers d. Msr e. Med
86
Okuma Paras
Yeni Assur krallar, tanr adna lkeyi ynetmekteydi. Bu nedenle hiyerarinin en tepesindeki kiiydi. Kutsal kiilii, tanrlara yakn olmas toplumsal kabul grmesi asndan nemli bir zellikti. Bu nedenle kabartmalarn ve heykellerin ounda kral ile birlikte Assurun byk tanrlarn sembolize eden figrler de ilenmitir. Assur kral, lkesinin refah iinde yaamas, kentlerinin ihtiyalarnn karlanmas ve yeni yatrmlarn yaplmas gibi nemli btn projelere karar veren kiiydi. Kral her yl, eyaletlerin, bakentin, tapnaklarn ihtiyalarn karlamak iin sefer yapmak zorundayd. Ordunun banda sefere kmak kraln greviydi. Ancak Yeni Assur dnemi boyunca kral birok seferde bu grevini eyalet valilerinden birine devretmi gzkmektedir. Yalnz bu valiler de kral adna grev yapmakta, seferlerin anlatld yaztlar da baar kraln adna kaydedilmekteydi. Seferlere k gerekesi aa yukar btn yaztlarda birbirine benzemekle birlikte, sonu blmnde ele geirilen ganimetler beklentilerin neler olduunu aklayacak trdedir. Bunlar genellikle gidilen blgenin birikimi ile ilgilidir. Eer dalk bir blgeyse hayvan ve insan, maden bakmndan zengin ise tonlara ulaan miktarda altn, gm ve bakr ele geirilir. Sefere giden ordunun bykl, hedef olarak seilen blgenin zenginlii ve elde edilen baar bu ganimet listesinin uzamasna yol amaktadr. Assur kaytlar kendi ordusu ve dman birlikleri hakknda da ayrntl tanmlar verir. III. almaneserin M 853 ylnda Karkar mevkiinde Dou Akdeniz blgesinin birleik ordusuna kar kazandn syledii zaferde dman kuvvetlerinin listesi Yukar Dicle blgesindeki tepede bulunan ve Kurkh Monoliti ad verilen yaztta anlatlmaktadr. Bu yaztn ierii Dou Akdeniz kysna yakn blgede siyasi olarak ne kan kentler konusunda da nemli bir veridir: Onun krali kenti Karkar yaktm, yktm. Yirmi kral birlik oluturmulard: Damascuslu (am) Hadad-ezerin (Adad-Idri) 1200 sava arabas, 1200 svari ve 20 000 piyade, Hamath kral Irhulenunun 700 sava arabas, 700 svari ve 10 000 piyade, srail kral Ahabn 2000 sava arabas, 10000 piyade, Biblostan 500 adam, Msrdan 1000 adam, Irqanatudan 10 sava arabas, 10000 adam, Arvad (Fenike) kenti kral Matinubaaldan 200 adam, Uanat lkesinden 200 adam, ianu kral Adunubaaldan 30 sava arabas ve X 000 bin adam, Arap Gindibudan 1 000 deve, X 000 adam, Amonlu Bit Ruhubi kral Baasadan X00 adam. Bana kar saldrya getiler. Tanrm Assurun bana verdii kudret ve gl silahlarla onlarla savatm. Onlar Karkardan Gilzanuya kadar fethettim. 14000 adamn klcmla kestim...(Grayson 1996: 23) Assur kralnn, dmannn gc hakknda bu kadar ayrntl bilgiyi nasl elde ettiini bilemiyoruz. Baz kaytlarda kendi ordusunun yz binin zerine kan rakamlara ulatndan sz etmektedir. Bunlar abartl olsa da dnemin sava gc hakknda bir fikir vermesi bakmndan olduka nemlidir.

1. a 2. c 3. d 4. b 5. b 6. c 7. e 8. d 9. b 10. c Yantnz yanl ise, Yeni Assur Krall blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni Assur Krall blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni Assur Krall blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni Assur Krall blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krallktan mparatorlua blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krallktan mparatorlua blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krallktan mparatorlua blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krallktan mparatorlua blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni Babil Krall blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni Babil Krall blmn yeniden gzden geiriniz.
87

Sra Sizde 1 Mezopotamya ad balangta Frat ve Dicle nehirlerinin sulad alan tanmlamak iin kullanlm olmakla birlikte zaman ierisinde bu blgede gelien ortak kltrn yaylm alannn ad olmutur. Mezopotamya, kuzeyde Toroslar, douda Zagroslar, batda Amanos Dalar, Suriye l ve gneyde de Basra Krfezi tarafndan evrilen alann addr. Zagroslar ve Toroslarn yarm daire biiminde kuatt kuzey blm Verimli Hilal olarak adlandrlr. Yeni Assur Krall, kkl Mezopotamya uygarlnn mirasna sahip olmak yannda, bu isimle anlan corafyann tmn egemenlik altna alm bir krallktr. Sra Sizde 2 Yeni Assur Krall M onuncu yzyldan itibaren genileme srecinde komu krallklar zerinde birka aamal bir politika izlemitir. Mezopotamya snrlar iindeki kentler nce vergiye balanm, ikinci aamada bunlar birer Assur eyaletine dntrlmtr. Toroslar ve Zagroslar gibi dalk blgelerdeki gler ise yaplan byk seferlerle Assura tabi klnmaya allm, bu blgenin doal kaynaklar ve birikimleri yamalanmtr. Sra Sizde 3 Babil, Gney Mezopotamyada Smerlerden itibaren birka bin yldr kutsal kabul edilen blgede yer almaktayd. Mezopotamya corafyasndaki btn toplumlar dinin ve mitolojinin kayna olan bu blgeyi kutsal kabul etmekteydi. Babilin ayr bir siyasal g olmas kutsal meknlar konusundaki algy deitirmemekteydi. Bu nedenle Babildeki tapnaklara zarar verenlerin mutlaka tanrlar tarafndan cezalandrlacana inanlrd. Bu inan khinler ve rahipler tarafndan canl tutulmaktayd. Yeni Assur krallarndan birka Babile kar takndklar tavr nedeniyle sorgulanm, arkasndan gelenler de kendilerini tanrlara ve topluma kabul ettirebilmek iin tapnaklar ve dier kutsal meknlar onartm ve saygnlklarn iade etmilerdir.
Brinkman, J. A. (1964), Mesopotamian Chronology of the Historical Period, Ancient Mesopotamia, Portrait of Dead Civilization, A. L. Oppenheim, Chicago: 335-352. Gates, C. (2003), Ancient Cities, London. Grayson, A. K. (1982), Assyria: Ashur-dn II to Ashurnirari V (934-745), Cambridge Ancient History III/2: 238-281. Grayson, A. K. (1991). Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon II (744-705 B.C.) Cambridge Ancient History III/2: 71-102. Grayson, A. K. (1991, 1996). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859), II (858745), Toronto. Kirschbaum, E.C. (2004). Asurlular/ Tarih, Toplum, Kltr, (ev. A. Yarba), zmir. Krolu, K. (1998). tepe I: Yeni Kaz ve Yzey Bulgular Inda Diyarbakr/ tepe ve evresinin Yeni Assur Dnemi Tarihi Corafyas, Ankara. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Kuhrt, A. (2007). Eskiada Yakndou I-II (ev. D. endil), stanbul. Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh, London. Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monuments of Nineveh, London. Oates, J. (2004). Babil (ev. F. izmeli), Ankara. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat I. Mimarlk, Ankara. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.
6
Amalarmz
Limmu listeleri Kral listeleri Mektuplar
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn ynetim biimini aklayabilecek, Kentleme, mimari ve sanat alanndaki gelimeleri deerlendirebilecek, Yeni Assur ve Babil dnemini renmemizi salayan kaynaklar sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Annallar Lamau
indekiler
Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar GR: KAYNAKLAR DEVLET YNETM KENTLEME VE SANAT
Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar

GR: KAYNAKLAR
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn tarihi, birok farkl kaynaktan gelen bilgilerle yazlr. Bu kaynaklar balk altnda toplanabilir: Yazl kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc kaynaklar. M birinci binyln ilk yarsn kapsayan bu iki krallk dnemi iin yazl kaynaklar olduka zengindir. zellikle Yeni Assur Krall, resmi kaytlarn tutulmas konusunda olduka titiz davranmtr. Bakentler ve eyalet merkezlerinde bulunan resmi arivlerde saysz ivi yazl belge gnmze ulamtr. Bakentlerde devletin hizmeti iin yazc snfn yetitiren okullarn bu dnemde de nemli bir kurum olduu anlalmaktadr. Birok kentin harabeleri altnda, ivi iaretlerinin tekrar tekrar yazld rencilere ait altrma tabletleri bulunmutur. Ayrca Smerler dneminden itibaren geleneksel hale gelmi olan tapnaklardaki eitim de devam etmektedir. Halkn okuryazar olduu konusunda herhangi bir veri yoktur. eitli bor senetleri, mal listeleri, masraflar gibi ticari yazmalar genellikle kiralanan bir ktip yardmyla kaytlara geirilmekteydi. Yazclardan bir blmnn serbest alt, ticarette ihtiya duyulan kaytlar tuttuu anlalmaktadr.
Yazl Kaynaklar
Yazl kaynaklar genellikle resmi niteliklidir. Devletin ideolojisine uygun bir biimde tutulan kaytlar birka grupta ele alnabilir: Bunlar arasnda Assur annallar, gsteri yaztlar, mektuplar, limmu listeleri ve synkroniktik kral listeleri (Assur ve Babil krallar paralel biimde verilir) dnemin tarihi konusundaki en temel kaynaklardr. Ayrca M sekizinci yzyl sonrasnda yaygnlaan Arami dokmanlar da bu gruba dhil edilir. Gsteri yaztlar, sefer yaplan blgelerde, ulalan son noktalarda ana kayalar zerine yaplan kabartmalarla birlikte yazlmtr. Bunlar da Assuru yceltmek amacyla yazdrlmtr ve yllklardaki abartl ifadeleri tekrarlarlar. Yeni Assur Krallnn ada olan devletlere ait yaztlarda da karlkl ilikilere ait deerlendirmelere katk yapacak bilgiler vardr. Ge Hitit ve Urartu yaztlar, dorudan veya dolayl olarak bu srecin anlalmasna yardm eder. Kutsal kitap Eski Ahit, Dou Akdeniz kylarna sefer yapan Assur krallarnn blgedeki faaliyetleri, M yedinci yzyldan itibaren de Msra ynelen seferleri konu edinen Msr Hiyeroglifleri bu gruba dhil edilebilir. Yeni Assur Krallnn n Bat dnyasna da ulamtr. nl tarihi Herodot bata olmak zere birok Greke yazan
90
tarihi ve yazar, mitolojiyle kark ve abartl da olsa bu krallktan ve kentlerinden sz ederler. Yazl belgelerden kral yllklar Assur tarihini renmek, limmu listeleri ise kronolojisini (zaman) belirleyebilmek iin deerlendirilmesi gereklidir.
Kral Yllklar (Annallar)

Yeni Assur dnemi boyunca gl krallarn hemen hepsi, ta steller zerine ve tabletlere her yl yaptklar nemli ileri yazdrmlardr. Bu yaztlar kraln tahta kt yldan itibaren tutulmakta ve her yl yaplan eylemler, krallmn ikinci ylnda, nc ylnda gibi ifadelerle balamaktadr. Yeni Assur dneminin gl krallarna ait annallar byk oranda gnmze ulamtr. Ancak yukarda belirttiimiz gibi bunlar tek yanldr ve yalnzca baarlardan sz ederler. Assurun zayflad veya yenildii dnemler annallarda bulunmamaktadr. Bu nedenle Assur yaztlarnda kaydedilmemi veya atlanm dnemlerle, gerileme ve k sreleri byk oranda paralellik gsterir.
Limmu listeleri
Yeni Assur dneminde her yl Mart aynn ikinci yarsnda kutlanan Yeni Yl trenleri, o yl iin seilen yksek bir memur tarafndan ynetilir ve o yl, treni yneten bu memurun adyla anlrd. Yaztlarda nemli bir olay anlatlrken filann limmu ylnda diye tarih dlrd. Bu memurlarn adlar tabletlere arka arkaya yazlarak listeler oluturulmutur. Yeni yl trenlerini, tahta ktklar ilk yl krallar ynetir ve bylece krallklarnn balangcnda listelere girerlerdi. Yeni Assur dneminde, yaklak 250 yllk bir sre iin limmu listeleri eksiksiz denebilecek ekilde gnmze ulamtr. Bu listelere baz nemli olaylar da kaydedilmitir. Bu olaylar arasna bir gne tutulmas da eklenmitir. Gkbilimciler, sz konusu gne tutulmasnn 15 Haziran 763 ylnda gerekletiini hesaplam ve tm listenin ait olduu dneme yerletirilmesi salanmtr. Limmularn isimleri alt alta yazlarak oluturulan kesintisiz listeler, M dokuzuncu yzyln ilk yarsndan yedinci yzyl sonuna uzanan dnemi kapsar.
Ktphane: Mezopotamyada ivi yazsnn ortaya kndan itibaren kil tabletlerin topland resmi veya zel arivler olumutur. Aurbanipaln arivi birok bakmdan bakalarnn kullanmna uygun olmayan depolarda saklanan geleneksel arivlerden farkldr. Burada belgeler ihtiya duyulduunda bulunabilmesi amacyla sistematik bir biimde dzenlenmitir. Ayrca din, mitoloji, astronomi ve tp ile ilgili birikimi sonraki kuaklara aktarmak amacyla yaplm kopyalar da bu mekna kazandrlmtr. Bu haliyle Aurbanipaln arivi ktphane zelliklerine daha yakndr.
Arivler
Yeni Assur Krallnn bakentlerinde ve eyalet merkezlerinde, devletin resmi yazmalarnn korunduu kil tablet arivleri bulunmaktayd. Bu arivlerde mektuplar, casus raporlar, ekonomik ve askeri gelimeleri ieren yazmalar saklanmtr. Ayrca bakentlerdeki arivlerde kutsal metinler de korunmaktayd. Yeni Assur krallarndan Aurbanipal sanata ve bilime nem vermekte, gemile ilgilenmekteydi. Hatta yaztlarda kendisine Smerce ve Akkadca belgeleri anlayabildii, en zor matematik problemleri zebildii biiminde vgler yaplmtr. Smer ve Babil lkesine yapt seferlerden sonra, tapnaklarnda saklanan tabletleri lkesine tam ve yazclarna bunlarn kopyalarn yaptrmtr. Btn bu tarihsel belgeleri Ninivede byk bir ktphane haline dntrd arivinde sistematik bir biimde dzenletmi ve saklamtr. Burada bilim adamlarnn kulland standart listeler, referans kitaplar, iki dilli szlkler, iaret ve eanlaml szck listeleri, tbbi tan listeleri, kehanet, dinsel tren ve by zetleri gibi metinler de bulunmaktadr. Smerlere ait nl Yaratl Destan ve Glgam Destan gibi edebiyat yaptlar Ninivedeki tabletler sayesinde okunabilmitir.
6. nite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar
91
Arkeolojik Veriler
Arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan Assurlulara ilikin buluntular, bu devletin yapsn, mimarisini, sanatn, toplumun yaam biimini ve ulalan refah seviyesi gibi ayrntlar renmemize katk yapar. Assur krallar lkenin merkezi blgesi olan Byk Zap ve Kk Zap rmaklarnn Dicleye kart blgede drt bakent ve birok yerleim merkezi ina etmilerdir. Her bir kent belli bir plan anlayndadr. lkeye adn veren ve M ikinci binyldan itibaren siyasal ve kutsal merkez olan Assur kentidir. Sonra srasyla Kalhu (Nimrud), Dur-arrukin (Horsabad) ve Ninive (Koyuncuk) bakent olarak dzenlenmi ve uygarln en sekin mimari ve sanat yaptlarnn ekillendirildii yerler haline getirilmitir. Ayrca Balavat (mgur Enlil) ile Kuzey Suriyedeki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sultantepe gibi ehirlerde yrtlen aratrmalar bu uygarln rn olan birok veri salamtr. Yukar Dicle blgesindeki tepe, Ziyarettepe, Giricano gibi merkezlerde de yeni yazl ve arkeolojik kaynaklar gn na karlmtr. Neden Smer ve Akkad adlar unutulmuken Yeni Assur ve Yeni Babil uygarlklarnn adlaSIRA SZDE r modern toplumlar tarafndan bilinmekteydi?
SIRA SZDE
DEVLET YNETM
DNELM
DNELM S O R U
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnda, Mezopotamyann geleneksel devlet ynetim anlay dorultusunda en tepede kral bulunurdu. Kraln S ynetici O R U slaleden gelmesi nemliydi. Taht zorla, bir taht entrikasyla ele geiren farkl slale mensuplar bile kendilerini yerine getikleri krala balayan yaztlar veya ecereler yazDKKAT drmlardr. Kral en byk tanrlarn yeryzndeki temsilcisi, onun adna lkeyi yneten byk rahip idi. Kraln kutsal kiilii tanrlara, tapnaklara yapt hizmetSIRA SZDE deil, Sler erevesinde kabul grrd. Assur lkesinde yalnzca kendi tanrlar mer ve Akkad lkesinin tanrlar da sayg grr, onlarn tapnaklarnn kutsallna inanlrd. Kraln tahta tanrlar tarafndan seilerek oturtulduuna inanlr, ya da yaAMALARIMIZ ztlarda byle olduu vurgulanrd. Tahta k treni de lkenin en byk tanrsnn tapnanda gerekletirilirdi. Sarayn duvarlarna aslan, sefer yaplan blgelerde ana kayalara yaplan veya tapnaklara sunulan heykellerde kral, asas ve K T bal, A P kendisini koruyan tanr sembolleriyle betimlenirdi. Assur ve Babil krallar yaztlarnda isimlerinin banda Byk Kral, Gl Kral, Yukar Denizden (Akdeniz) Aa Denize (Basra Krfezi) Kadar TELEV Z Y O N Olan Blgenin Hkimi, Drt Bir Yann Kral, Evrenin Kral ve Smer - Akkad lkelerinin Kral gibi unvanlar kullanrlard. Kral en byk rahip olmas yannda ordunun komutan, nemli davalara bakan yarg ve kanun koyucu idi. NTE R N E T merkezleAssur ve Babil uygarlklarnda devlet ynetiminde, bakent ve eyalet rinde kraln altnda, binlerce ylda gelierek ekillenmi kkl bir brokrasi bulunmaktayd. Yeni Assur Krallnda brokrasi Assurdan sonra srasyla bakent olan Kalhu, Dur-arrukin ve Ninive kentlerinde hizmet etmitir. Babil ise eski dnyann en grkemli klt merkezi ve deimez bakenti idi. Krall ynetim merkezi olan bakentin sitadeli, yani kraln saray ve ynetim merkezinin kalbi, brokrasinin tepesindeki grevlilerin bulunduu yer idi. Sarayda, kral ve ailesinin yan sra, ayn aileden st dzey yneticiler ve hadm grevliler yaard. Ynetimde ok sk bir hiyerarik dzenin var olduu bilinmektedir. Kral ile herkes dorudan gremez, nemli grlen istekler bir grevli araclyla krala iletilirdi. st dzey grevlere ncelikli olarak kral soyundan gelenler atan-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hadm: Yeni Assur dneminden Osmanlya kadar birok Dou saraynda, kral ailesinden N TERNET olmayan erkek grevliler hadm edilerek, yaplan bir mdahaleyle erkeklii yok edilerek almaktayd. Bunlardan nemli bir blm ocuk yata saraya getirilip burada yetitirilen grevlilerdi. Assur kabartmalarnda hadm grevliler sakalsz gsterilirdi. Sakal Akkadlardan itibaren Sami kkenli toplumlarda erkeklik sembol olarak alglanmaktayd.
92
maktayd. Eyaletlerde nemli aileler ve yerel yneticilerin slalesinden gelenler bu greve getirilmekteydi. Yeni Assur dneminde sarayda grev yapm olan baz hadm (a rei) memurlar da eyaletlere veya orduda yksek grevlere atanmtr. Bunlar duvar resimleri ve kabartmalarda sakalsz olarak gsterilen, erkeklii bir operasyonla bitirilmi saray grevlileriydi. Soylarn devam ettirme endiesi olmad iin, zellikle III. Tiglat-pileser sonrasnda yaplan reformlarla hadm memurlar, haremdeki grevlerinin yan sra, ordu komutanlklarna, hatta eyalet yneticiliine kadar ykseltilmilerdir. Bunlar turtanu (bakomutan), rab saki (byk saki), nagir ekalli (saray habercisi), abarakku (gvenlik sorumlusu), bel pihati veya aknu (eyalet yneticisi) gibi unvanlar tarlard. Mezopotamyann nemli uygarlklarndan Yeni Assur ve Yeni Babil dnemi yukarda sylediimiz gibi dierleriyle karlatrldnda olduka ayrntl olarak belgelenmitir. Bunda devletin hizmetinde alan yazc snfnn byk katks vardr. Gnmze ulaan ivi yazl kil tablet arivleri, ana kayalar veya steller (dikili talar) zerindeki uzun yaztlar yannda saray duvarlarn ssleyen birok kabartmada yazclarn varln gsteren resimler vardr. Assur kabartmalarnda kraln yannda, iviyazs ile kil tablete ve olaslkla Aramice alfabe yazs ile papirs zerine kayt tutan iki yazc grlr. Kamlardan yaplan papirs, korunmas zor olduu iin gnmze ok fazla ulamamtr. Yazc snf, brokrasinin ayrcalkl kesimini meydana getirdi.
Eyaletler
Yeni Assur ve Yeni Babil krallklar egemen olduklar blgeleri farkl yntemlerle merkeze balamaktayd. Bakent ve evresindeki byk kentlerin imar, buralardaki ynetim binalarnn ve tapnaklarn inas, tamiri ve masraflar eyaletlerden gelen vergiler ve sefer sonras elde edilen ganimetlerle karlanmaktayd. Ayrca kentlerin ihtiya duyduu yiyecekler iin dzenli tarm ve kesintisiz bir ticaretin yrtlmesi gerekliydi. Bu nedenle bakent ve evresinde merkezi ynetimin planlamas ve kontrol daha belirgin bir biimde grlr. Tarm veya madencilik bakmndan zengin olan blgelerde kurulan eyalet merkezlerinde merkezden tayin edilen ynetici ve brokratlar dorudan saraya bal olarak grev yapard. Bunlar blgelerindeki gelimeleri yazdklar mektuplarla saraya bildirirlerdi. Elde edilen gelirleri ve topladklar vergileri dzenli olarak gndermek asl grevleriydi. rnein tarm ve madencilik bakmndan zengin olan Yukar Dicle havzasnda, Diyarbakr evresinde Amedi, Tuhan ve Tidu gibi eyalet merkezleri bu anlayla ina edilmiti. Sitadel ve aa ehirden oluan eyaletlerin boyutlar 30 hektar amaktayd. Kuzey Suriye ve Gney Mezopotamyada bulunan nemli kentler ve kent devletlerinde genel yapya fazla mdahale edilmemiti. Bunlar yaplan seferlerle kralla balanm, vergi demesi ve isyan etmemesi kouluyla bir tr otonom ynetim olarak korunmutur. Kargam, Til Barsip gibi kentler Assur kart ittifaklara girmedikleri srece geleneksel yapsn korumutur. Yeni Assur dneminde zaman zaman Assur kart ittifaklara giren Babile uyguland gibi bu kentler isyan ettiklerinde yaklp yklm ve dorudan kralla balanmtr. Bir blgenin dorudan kralla bal eyalet haline getirilmesi buraya merkezdeki brokrasinin kk bir modelinin oluturulmas anlam tamaktayd. Assur ve Babil lkesinin snrlar iinde bu trde ok sayda eyalet oluturulmutu. Eyaletlerde temel ihtiyalar iin merkezi planlama erevesinde i blm oluturulmak-
93
ta, atlyeler kurulmakta, tarm potansiyelini artrmak iin nfus nakilleri gerekletirilmekteydi. Assur Krallnn yeniden dzenledii blgelerin tmnde gnlk ihtiyalar iin seri retimden km tek tip anak mlek retimi gerekletirilmekte, ancak ynetici bakentte olduu gibi lks kaplar kullanmaktayd. Assur ve Babil krallklar ele geirdii yeni kentlerdeki uzman ve sanatlardan yararlanmakta, bunlardan ihtiya duyduklarn bakente tamaktayd.
Ordu
Yeni Assur ve Yeni Babil krallar iin sefere kmak yalnzca yeni topraklar elde etmek veya gvenlii salamak amacyla yaplan bir i deildi. mparatorluklarn merkezlerinde gelien brokrasi ve ynetici snfn giderleri iin hazineye gelir salamak, vergilerin dzenli denmesini salayacak g gsterisinde bulunmak, yeni igc elde etmek gibi birok neden sefer gerekeleri arasnda saylabilir. Assur Krallnn merkezinde, ekal maarti ad verilen kla sarayda eitim yapan dzenli bir ordusu vard. Ancak komutan ve ekirdek gten oluan buradaki birlikler sefere giden ordunun olduka kk bir blmn olutururdu. Byk ordu genellikle bakent ve evresinde yaayan kyllerden meydana gelmiti. Eyaletler de sefer dneminde orduya askeri birliklerle katlmak zorundaydlar. Ele geirilen lkelerden tehcire tabi tutulan topluluklarn bir blm eitilerek orduya asker olarak katlrd. Ordudaki asker says kralln gc dorultusunda deimekle birlikte baz dnemlerde yz bini at kaydedilmitir. rnein III. almaneser Dou Akdeniz ky blgesine yapt sefere yz yirmi bin askerle gitmiti. Orduda iki snf bulunmaktayd: Piyade ve svari. Askerlerin ou piyade idi. Svari snf M dokuzuncu yzyldan itibaren olumaya balamtr. Ayrca esas vurucu gc oluturan sava arabalar nemli oranda temsil edilmekteydi.
Resim 6.1 Kale kaplarn krmak ve surlarda gedik amak iin gelitirilmi tekerlekli ar silahlar (Handcock 1912).
Orduda kullanlan silahlar geleneksel ok, yay, kalkan, kl ve mzraktan olumaktayd. Assurlular sava arabalar yannda, kale kaplarn krmak, surlarda gedik amak iin tekerlekli koba ve benzer ar silahlar gelitirmilerdi. Bronz levhalar ve ta bloklar zerine ilenmi sava sahnelerinde bu tr silahlar n planda ilenmi ve Assurun egemen gcnn snr tanmazl vurgulanmtr. Yeni Assur kral yllklar ve sava sahnelerinin ilendii kabartmalar, ordunun savatan dnerken ald olaanst saydaki ganimetleri saymaktadr. Yeni Assur Krallnn snr tanmaz bir g haline gelmesinde gelitirdii hangi tr silahSIRA SZDE larn katks olmutur? Tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
94
KENTLEME VE SANAT
Yeni Assur Krallnn glenmesi, yeni bakent ve eyalet merkezlerinin inas, antsal yaplarn oalmas, daha gsterili heykel ve kabartma yapmna zemin hazrlam gzkmektedir. Ekonomik ve siyasal alanda elde edilen g, imparatorluun ihtiamn gsteren birer propaganda arac olarak bu tr yatrmlar hzlandrmtr. Bu dnemde Assur krallar, bakent, birok eyalet merkezi, saysz tapnak ve saray ina etmitir. Btn bu kentler ve imar faaliyetlerinin gelimi bir altyap sistemi vardr. Uzak blgelerden ime suyu getirilmi, bentler ve yollar ina edilmitir. Yeni Assur dneminde ina edilen bakent ve eyalet merkezlerinin ortak bir plan anlay vardr. Assur kentleri iki blmden oluur: Sitadel ve aa ehir. Ayrca bakentlerde bir kla saray (ekal marati) daha vardr. Sitadel, kentin yksek blmnde yer alrd. evresi ayr bir surla evrilen sitadelde saray, tapnak ve kral ailesinden yneticiler iin yaplm konaklar bulunurdu. Sarayn evresinde botanik bahesi bulunmaktayd. Bu blmde farkl trde hayvanlar da beslenmekteydi. Bu gelenek Dou krallklarnda ok uzun sre benzer biimde devam etmitir. Aa ehir, halkn yaad blmd. Btn kentin evresi ayrca surla evrilmiti. Surlarn kalnl yirmi metreyi amaktayd. Assur kentleri, olduka bykt. II. Aurnasirpaln ina ettii Kalhu 360 hektar, II. Sargonun kurduu Dur-arrukin (Horsabad) 300 hektar, son bakent Ninive yaklak olarak 750 hektar geniliindeydi. Sennaherib kente seksen kilometre uzaktan, kanal ve sukemerleriyle su getirtmiti. Assur Krallnn M ikinci binyln bandan beri geleneksel bakenti olan Assur kenti yerine yeni bakenti kuran II. Aurnasirpal al trenine lkenin drt bir yanndan 70 bine yakn kii davet etmi ve 10 gn boyunca ziyafetler vermiti. Kalhu II. Sargon dnemine kadar yaplan birok inaatla grkemli hale gelmi ve bakent olarak kullanlmtr. Kalhu kenti surlar 7,6 km uzunluundadr. inde II. Aurnasirpal tarafndan yaptrlan Kuzeybat Saray ve tapnaklar yer alr. Assur saraylar iki avlu evresine yerletirilmi, kabul salonu, harem ve dier meknlardan olumaktayd. Kabul salonu, propaganda amal yaplan ta kabartma levhalarla sslenmiti. Ana girilere kt ruhlardan korunmak amacyla etkileyici byklkte lamaular yerletirilmiti. Kabul salonuna yerletirilen kabartmalarda kral, dier kabartmalardan daha belirgin ve n planda ilenmitir. Tanr kabartmalar ve kutsal sembollerle birlikte gsterilen kraln en etkileyici kabartmalar sava ve av sahneleridir. Bu kabartmalar saraya gelen ziyaretilerin grebilecei ekilde dzenlenmiti. Yeni Assur Krall dneminde kurulan ikinci bakent Dur-arrukindir. II. Sargon, kendi adn verdii kenti, daha nce yerleilmemi bir blgede btn birimleriyle planlayarak ina etmitir. Kenti evreleyen surlarn kalnl yirmi drt metre, uzunluu ise yedi km kadardr. Sitadelde kendisi iin ina ettirdii sarayn 200den ok odas vardr. Sarayn kaplarna lamaular, duvarlarnda da kabartmalar yerletirilmitir. lkenin drtbir yanndan getirilen zanaatkr ve on binlerce iinin alt kentin inas yaklak on ylda tamamlanmtr. II. Sargonun son yllarnda tamamlanan kent, kraln lmnden sonra terk edilmitir. Sargon, bakent dnda, eyaletlerden Harran, Til Barsip, Kargam ve Malatyada da baz ynetim binalar yaptrmtr.
95
Resim 6.2 II. Sargonun kurduu Dur-arrukin kentinin sitadeli (Loud-Altman 1938).
II. Sargonun lmnden sonra tahta geen Sanhrib Niniveyi (Koyuncuk) bakent olarak yeni batan ina etmitir. Sennaherib Kalde, Arami, Manna, Kue, Filistin ve Tyreden tehcire tabi tuttuu halklarn igcnden yararland. Yeni bakentin evresi on km uzunluunda surlarla evrildi. Yeni sarayn girii de Kuzey Suriyedeki Ge Hitit saraylarnn modeli rnek alnarak Bit Hilani tipinde stunlarla sslendi. Kaplar, Amanos Dalarndan getirilen sedir aalarndan yaptrld. ehirde kla saray (ekal maarti) ve botanik bahesinin yan sra su gereksinimini karlamak iin sukemerleri ve uzun kanallar ina ettirdi. Yeni Assur dneminin sonlarndaki en gl krallardan biri olan Aurbanipal da Ninivede byk ina projeleri gerekletirdi. Sitadeldeki Kuzey Saraynn duvarlar yaam boyunca yapt nemli savalar anlatan ta kabartmalar ve av sahneleriyle bezenmiti. Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri ve bu blgede gelien uygarlklarn son bakenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krallnn yklndan sonra yz yla yakn bir dnem tek bakent olarak hizmet etmitir. Babil M ikinci binyln ilk yarsnda nl kanun yapc Hammurabinin slalesine de bakentlik yapmt. Gnmze ulaan antsal kalntlarn ou Yeni Babil dneminin gl krallar Nabopolassar ve Nebukadnezzar dnemine aittir. Babilin boyutlar 850 hektar kadard. Blgenin en byk yerlemeleri arasndaki kentte yaklak seksen bin kiinin yaad varsaylmaktadr. Kentin evresi iki sra halinde surlarla evrilmiti. Savunmay glendirmek amacyla surlarn dna bir de hendek kazlmt. Frat nehri kentin ortasndan gemekteydi. Nehrin dou yakasnda, kuzeyden gneye doru srasyla Nebukadnezzarn saraylar, Babil Kulesi olarak adlandrlan ziggurat ve Marduk Tapna Esagila gibi nemli yaplar sralanmt. Orijinal yksekliinin doksan metre kadar olduu hesaplanan zigguratn gnmze yalnzca kalntlar ulamtr. Yazl kaynaklarda Babilde bin kadar da tapnak olduu kaydedilmektedir. Kentteki saraylar, Assur saraylarndan daha byk ve renkliydiler. Kentin gneyindeki saray be byk avlu evresinde toplanm meknlardan olumaktayd. Taht odas, olaanst boyutlarda yaplm; duvarlar eitli bitki ve hayvan motifleri ve geometrik desenlerle bezeli srl tulalarla kaplanmt.
96
Babil kentinin en grkemli blm, adn ak ve sava tanrasndan alan tar Kaps idi. Kap ve evresindeki surlar srl tulalardan aslan, ejder, boa ve rozet bezemeleriyle sslyd. Bunlarn byk blm arkeolog Koldewey ve ekibi tarafndan Almanyadaki Berlin Mzesine tanm ve orada yeniden dzenlenmitir. Bir blm de stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Babilin mitolojik yklere konu olan Asma Baheleri ise gnmze ulamamtr.
Sanat
Yeni Assur Krall dneminde sanatn ulat seviyeyi gsteren en nemli eserler, saray duvarlarn ssleyen kabartmalardr. Bakent Kalhu, Dur-arrukin ve Ninivedeki saraylar iin dnemin sanatlar tarafndan yaplan bu kabartmalardaki figrler, yukarda sylediimiz gibi devletin gcn ve kraln baarlarn lmszletirmek amacyla dzenlenmiti. Mezopotamya uygarlklarnn kefedilmeye baland on dokuzuncu yzylda zellikle Londra/British Mzesi ve Paris/Louvre Mzesi adna Kuzey Irakta kazlar yapan Batl uzmanlar bu saraylardaki eserlerin ounu lkelerine gtrmlerdir. Halen Assur sanatnn bu en gzde eserleri sz konusu mzelerde sergilenmektedir. Babilin sanat eserinin en grkemlileri, yukarda szn ettiimiz nl tar Kaps kabartmalaryla birlikte Almanyaya gtrlmtr. Yeni Assur dneminde kabartmalar sarayn ve tapnaklarn grlebilen blmlerine yerletirilmekteydi. Resmi devlet ilerinin yapld kraln kabul salonunda en grkemli kabartmalar bulunmaktayd. Kabartma yapma anlay, Ge Hitit kent devletlerinde yaygn bir gelenekti. Hemen hemen btn kentlerin antsal giri kaplarnn evresinde bu tr kabartmalarla ssl ortostat ad verilen talar bulunurdu. Yeni Assur Krallnda kabartmalarn mimarinin bir paras olarak uygulanmas Ge Hitit etkisiyle yaygnlamtr. Yeni Assur dneminde ta bloklar zerine ilenen sahneler, seferlerden, sefer sonras yaplan kutlamalardan, dini trenlerden ve av sahnelerinden seilmitir. Btn bu sahnelerde kral kusursuz bir biimde yceltilmi olarak gsterilmitir. Sahnelerin ayrntlar, figrleri tanmlayan zellikler ve verilmek istenen mesaj byk bir hassasiyetle belirlenmi, benzer kabartmalarda benzer biimde uygulanmtr. Bu durum Yeni Assur dneminde sanatlarn belli kurallar rendikleri bir okulda yetitiklerini gstermektedir. Bu okullarda eitilen yetenekli sanatlarn sarayda grev yapt anlalmaktadr. Sahneler sarayn duvarlarna yerletirilen iki metre kadar ykseklikteki yass ta levhalar zerine ilenmitir. Av, sava veya kutlama sahneleri birbirini izleyen birok ta boyunca devam etmektedir. Baz sahnelerin yukardan aaya doru yatay hatlar arasna da ilendii grlr. Kral, banda sivri ulu bal ve elinde asas, zerindeki giysisi ve bunun gibi birok ayrnt ile kolayca fark edilecek biimde ilenmitir. Yukarda belirttiimiz gibi Yeni Assur dneminde bir olayn yks, arka arkaya film eridi gibi ta levhalara ilenmeye balanmtr. zellikle M yedinci yzylda yaplan savalardan ayrntlar olduka canl bir biimde resmedilmitir. Bu ykc anlatm imparatorluun sonlarnda daha karmak bir biimde sava sahnelerine de uyarlanmtr. Aurbanipal dneminde Elam kralna kar kazanlan sava, kraln ldrl ve bann kesilerek Niniveye getiriliini anlatan sahneler bu deerlendirmeye rnek verilebilir. Yeni Assur sanatnn zgn ve bu dnemin zelliklerini yanstan yanlar yannda geleneksel yanlar da bulunmaktadr. lenilen baz sahnelerdeki betimlemeler Smer dneminden bu yana yinelenen elerdir. rnein iki tekerlekli sava arabas ve altndaki l dman askerini gsteren sahneler, Smer dnemine
97
ait nl Ur Standard zerindeki slubuyla Yeni Assur dnemine kadar tekrar tekrar yaplmtr. Kralln genilemesi ve bir imparatorluk haline dnmeye balamasna paralel olarak bu sanat dalnda da yenilikler yaplmtr. Aslan, boa, yabani at, geyik ve ceylan gibi hayvanlarn avland sahnelerde kahraman yine, byk avc kraldr. Aurbanipal dnemi kabartmalarnda gsterildii gibi, bazen sarayn botanik bahesinde beslenen aslanlar, halkn huzurunda yaplan kontroll bir av enliinde kafesten braklmakta, kral da bu aslanlar avlamaktayd. Yeni Assur dneminde heykeller genellikle tapnaklara armaan olarak yaplmaktayd. Az sayda heykel gnmze ulamtr. British Mzesindeki II. Aurnasirpal ve stanbul Eski ark Eserleri Mzesindeki olu III. almanesere ait olan iki heykel sekin rnekler arasndadr. Lamaular, Yeni Assur sanatnn arlklar krk tona ulaan antsal ve sekin rneklerdir. Bunlar, insan bal, hayvan gvdeli ve kanatl olarak yaplan ve kt ruhlardan saray korumak iin sarayn giriine konulan heykellerdi. Assur krallar, tek para tatan yaplan bu tr heykellerin, ta ocandan bakente getiriliini konu alan kabartmalar da yaptrmlardr. Bu kabartmalardan anlald kadaryla kabaca ilenmi olan lamau bir kzan zerine yerletirilmekte, yzlerce kii, urganlar yardmyla ekerek lamauyu tamaktayd. Kral da bu tr byk projelere elik etmekteydi.
Resim 6.3 Tam ilenmemi bir lamaunun kzak zerinde tanmasn gsteren kabartma (Layard 1853b).
Ta zerine ilenen kabartmalardaki figrler gerek renklerine boyanmt. Baz saraylarn duvarlarna dorudan boya ile kraln eylemlerini anlatan sahneler de izilmitir. III. Tiglat-pileserin Til Barsip saraynda bu uygulamann ksmen salam bir rnei gnmze ulamtr. Yeni Assur dneminde, baarlarn hikyeci anlatm ta kabartmalar yannda bronz levhalar zerine de uygulanmtr. III. almaneser dnemine ait Balawat kap kabartmalar bunun en iyi korunmu rneidir. Gnmzde British Mzesinde olan bu levhalar, ykseklii 7 m kadar olan ahaptan ift kanatl bir kap zerine yaplmtr. Bu levhalar zerinde, almaneserin ilk 10 ylnn nemli olaylar ykc bir slupta anlatlmtr. Sahnelerin zerine iviyazl notlar da eklenerek sefer-
98
ler vurgulanmtr. Burada ilenen sahneler arasnda, ordunun Dou Anadolunun dalk blgesine ilerleyii ve kraln Diclenin kaynana ulaarak burada kendi kabartmasn yaptr da yer alr. Yeni Assur dneminde sarayn ve tapnaklarn dnda, kentlerin meydanna dikilen steller zerinde ve sefer yaplan blgelerde ana kayalara ilenen kabartmalar da yaplmtr. Bu kabartmalarda Assur yceltilirken dman lkelerin yneticileri aalanmtr. rnein III. almaneserin yaptrd Siyah Obelisk denen drt yz ilenmi ta antta srail kral Jehu III. almaneserin ayaklarna kapanrken gsterilmektedir. Benzer bir ekilde Esarhaddon Zincirlide (Samal) diktirdii stelde Fenike kraln ve Msr yneticisini benzer bir anlayla ayaklarnn dibinde, olduka kk ve dudaklarna halka taklm biimde resmettirmitir. Assur sanat, burada bir blmn zetlediimiz antsal boyutlardaki ta eserlerin yan sra, Suriye ve Filistin blgesinin etkisiyle fildii ve cam; geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olarak da damga ve silindir mhrclk konusunda da son derece parlak rnler vermitir. Yeni Babil sanat, birok bakmdan geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olmakla birlikte kendine has zellikleri daha belirgindir. zellikle tar Kaps ve saraylarn duvarlarna uygulanan renkli kabartmalar Babil sanatn yanstan zelliktedir. Tanr ve tanralarn kutsal hayvanlarnn ilendii bu kabartmalar olduka zor bir teknolojinin rnyd. Bir btnn paralar olarak retilen her bir kerpi kabartma, kompozisyonu oluturmak zere renklendirilerek piiriliyor, srla kaplanyor ve tula haline getiriliyordu. Bunlar da panolar iinde yerine yerletirilerek tanra tarn aslan, tanr Adadn boas, Mardukun ejderhas yaplyordu.
Resim 6.4 Babil kentinin tar Kaps ve temsili bir tren (Unger 1931).
99
Din
Mezopotamya toplumlarnn Smerlerden itibaren olumaya balayan ortak hafzalarnda din olduka nemli bir yere sahipti. Bu ortak bellek, birka binyl boyunca anlatlan mitolojik ykler, ilahiler ve kasidelerle beslenmiti. Mezopotamya devletlerinden her birinin ayr batanrs olmakla birlikte toplum ve devlet Smer, Akkad ve Babilin nemli tanrlarna sayg gsterirdi. Kral, tanrlarn saygnln korumak ve yceltmekle grevliydi. Tapnaklar onartmak ve yeni tapnaklar ina etmek de onun sorumluluundayd. Bu meknlara atanan grevliler ve hizmetliler onun himayesi altndayd. Tapnaklara zengin hediyeler sunmak ve belirli dnemlerde kurban kesmek, toplumsal saygnlk asndan yerine getirilmesi zorunlu grevlerdi. Assur lkesinin batanrs Assur idi. Dier tanrlar arasnda sava tanrs Ninurta, ak tanras tar, gne ve adalet tanrs ama, ay tanrs Sin ve frtna tanrs Adad byk sayg grmekteydi. Bunlar iin yaplan tapnaklar kentlerdeki nemli yaplar arasnda idi. Bunlarn dnda da adna dualar okunan, adaklarda bulunulan pek ok tanr, tanra ve kutsal varla inanlrd. Mezopotamya toplumu kehanetlere de inanmaktayd. Tapnak grevlileri ve khinlerin gelecek hakknda syledikleri nemsenmekteydi. Tanrlarn eitli yollarla gelecek hakknda mesaj gnderdii ve khinlerin bu mesajlar okuduu varsaylrd. Khinler bunu kurban edilen hayvanlarn i organlarna, cierlerine ve yldzlarn hareketlerine bakarak yaparlard. Gelecekte meydana gelecek ktlklerden ve yaplm bylerden korunmak iin eitli yntemler uygulanrd. Assur krallar zaman zaman khinlere danarak gelecekleriyle ilgili kehanetler isterlerdi. Eer balarna bir ktlk geleceine ilikin iaretler alrlarsa bundan korunmak iin tahta bir sreliine vekil kral oturtulur ve ktln onu etkilemesi beklenirdi. Assur krallarndan Esarhaddon dneminde en az alt, Aurbanipal zamannda ise iki kez krallk tahtna bu gerekeyle sahte bir kral (vekil kral) getirilmitir. Babil, Smer lkesine daha yakn olmas nedeniyle yalnzca bu kentte yaayanlar tarafndan deil btn Mezopotamyallar tarafndan kutsal kabul edilen meknlara sahipti. Kentte bin kadar tapnan varlna ilikin kaytlar kutsalln gstergesi olarak kabul edilir. Babilin batanrs Marduk idi. Smerlerin birok tanrsnn nemli zellii bu tanrnn ad altnda birletirilmiti. Kentteki nemli btn trenlerde kral, batanr Marduk heykeline hediyeler sunar ve onunla birlikte tren alayna katlrd. Babilin en nl bayram kutlamalarndan biri Mart aynn ikinci yarsnda balayan yeni yln gelii dolaysyla yaplrd. Gnmzdeki Nevruzun atas olabilecek bu bayram Babilde on bir gn boyunca kutlanrd. Batanr Marduku simgeleyen heykel alnarak kral ve dier btn devlet erkn tar Kapsndan geit yoluna girer ve bu tren iin ina edilmi Akitu Tapnana giderlerdi. Kral, tapnaa byk armaanlar sunard. Dindar kral Nabonidusun bir tren srasnda yaklak yz elli kg altn ve ton kadar da gm verdii kaydedilmitir. Bu kutlamalara evre kentlerden ve devletlerden davetliler de katlrd. Babildeki tapnaklarda yazclar, binlerce yldan beri Mezopotamya toplumlarnn bildii dini ve edebi metinleri renir ve kopyalarn yaparlard. Tapnaklarda kehanet ve bilicilik de okutulurdu. Babil bu balamda Eski Mezopotamyann danlan byk khinlerine sahip merkezlerin banda gelmekteydi. Assurda olduu gibi khinler krallarn vazgeilmez danmanlar konumundaydlar. Seferlere kmadan mutlaka khinlere danlr ve onlardan alnan mesajlara gre hareket
100
edilirdi. Babil ve evresindeki birok kentte yldzlarn hareketlerine duyulan ilginin temel nedeni gelecekle ilgili kehanette bulunabilmekti.
SIRA SZDE
Mezopotamyada Yeni Assur ve Yeni Babil uygarlklarnda bir sanat okulunun geliiminde SIRA SZDE sanatnn bamsz eser yapabilmesinin ne kadar katks vardr tartnz.
DNELM Mezopotamyada Siyasal Deiim - Kltrel Devamllk
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Daha nceden belirttiimiz gibi Mezopotamyada kurulan hemen hemen btn O R U devletler, buS corafyaya g ederek yerlemi, buradaki geleneksel yapy tanm ve bir ekilde Mezopotamyal olmu toplumlar tarafndan kurulmutu. Mezopotamya btn D olarak K K A T yabanc bir siyasal gcn egemenliine girmemitir. Bu nedenle M drdnc binylda gelien kentler ve tapnaklar bata olmak zere kkl kurumlar binlerce ylda yeni kurulanlarla birlikte gelierek birikimlerini sonraki SIRA SZDE dnemlere aktarmlardr. Bu yerleik kltr sayesinde ivi yazs gelenei bin yla yakn bir sre devam etmitir. Smerce dualar, bu uygarln ortadan kalkmasndan binlerce yl sonra da ayn dilde tekrarlanmtr. AMALARIMIZ Yeni Babil Krall en gl olduu dnemde Persler tarafndan tarih sahnesinden kaldrlnca Mezopotamya ilk kez btnyle yabanc bir gcn egemenlii alK Dengeleri T A P tna girmitir. deitiren gelimeler, Medler gibi Hint-Avrupa kkenli bir toplum olan Perslerin glenerek randa iktidar ele geirmesiyle balamtr. Perslerin ilk byk kral Kyros (550-530) Med sarayn ve ynetimini devraldktan sonT E L E Vilerlemitir. ZYON ra Anadoluya Persler, M 547 ylnda Lidya kral Kroisosu yenerek bakenti Sardeisi tahrip etmi ve Anadolunun byk blmne egemen olmutur. Bundan sonraki srete Pers - Yunan savalar balam ve olduka uzun sre devam etmitir. bu dnemde Anadoludan aldklar vergilerle randaki ba N T E RPersler NET kentlerini grkemli birer kente dntrmlerdir. Bilinen dnyann egemeni olma iddiasndaki Persler M 539 ylnda Babili, II. Kambyses (529-522) dneminde de Msr ele geirmilerdir. nasyada yeni bir sre balamtr. Persler, dardan gelen bir g olmakla birlikte, ok uzak olmadklar iin blgeyi tanmaktaydlar. Mezopotamya ve evresindeki kkl tapnaklara ve klt merkezlerine sayg gsterdiler. Tapnaklardaki okullarda iviyazs kullanlmas bu dnemde de devam etmitir. Ancak alfabe yazsnn daha kolay olmas nedeniyle Aramice yaygnlaarak ortak dil haline dnmtr. Aramicenin Sami kkenli olmas, Mezopotamya toplumlar arasndaki kltrel ilikilerin devam etmesine ve geleneklerin aktarlmasna katkda bulunmutur. Eski Mezopotamya, insanolunun uygarlama srecindeki en nemli admlarn atld, krlma srelerinin yaand bir blgedir. Buzul ann arkasndan Neolitik dnemde tarm, hayvanclk, yerleik yaam, anak mlek retimi, tapnak inas gibi ilk admlar Kuzey Mezopotamya ve Dou Akdeniz kylarnda atlmtr. Bu admlar milyonlarca yl doann sunduklaryla yetinen insann retim aamasna geiini salamtr. Yerleik yaamn balamas insann kazanmlarn ve tecrbelerini sonraki nesillere aktarmasn kolaylatrm ve gelimesini hzlandrmtr. kinci nemli krlma sreci Uruk Dneminde gereklemitir. Bu dnemde Gney Mezopotamyada kentleme ile birlikte sulu tarm, teknoloji, mimari, sanat ve uluslar aras ticaret gelimi, en nemlisi de yaz ortaya kmtr. Bu adm tarihi sreci balatan nemli bir dnm noktas olmutur.
101
nc deiim ve dnm sreci olarak deerlendirebileceimiz Demir anda tek tanrl bir dinin Dou Akdeniz kylarnda ortaya k, uzun srede etkilerini gsterecek yeni bir balangtr. Msr ve Mezopotamya uygarlklaryla yakn ilikisi olan bir blgede ortaya kan bu yeni dinin baz mesajlarnn Smerlerden beri ortak belleklerde var olan Yaradl ve Tufan gibi anlatlarla verilmi olmas kkl kltrn arl olarak alglanabilir. Demir anda ortaya kan birok toplum gnmze kadar varln korumu ve siyasal gelimelerde nemli rol oynamtr. Mezopotamya kltr gnmzde de Ortadou toplumlar arasnda bir ekilde varln korumaktadr. Hammurabi yasalarndaki ksasa ksas yaklam, Orta Assur yasalarndaki kadnn rtnmesi ve erkeklerden saknmas uyarlar bu konuda rnek olarak verilebilir.
102
zet
A M A
Mezopotamyann en gl devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn ynetim biimini aklayabilme Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnda, Mezopotamyann geleneksel devlet ynetim anlay dorultusunda en tepede kral bulunurdu. Kraln ynetici slaleden gelmesi nemliydi. Taht zorla, bir taht entrikasyla ele geiren farkl slale mensuplar bile kendilerini yerine getikleri krala balayan yaztlar veya ecereler yazdrmlardr. Assur ve Babil krallar yaztlarnda isimlerinin banda Byk Kral, Gl Kral, Yukar Denizden (Akdeniz) Aa Denize (Basra Krfezi) Kadar Olan Blgenin Hkimi, Drt Bir Yann Kral ve Evrenin Kral, Smer ve Akkad lkelerinin Kral gibi unvanlar kullanrlard. Assur ve Babil uygarlklarnda devlet ynetiminde, bakent ve eyalet merkezlerinde kraln altnda, binlerce ylda gelierek ekillenmi kkl bir brokrasi bulunmaktadr. Krall ynetim merkezi olan bakentin sitadeli, yani kraln saray ve ynetim merkezinin kalbi, brokrasinin tepesindeki grevlilerin bulunduu yer idi. Sarayda, kral ve ailesinin yan sra, ayn aileden st dzey yneticiler ve hadm grevliler yaard. st dzey grevlere ncelikli olarak kral soyundan gelenler atanmaktayd. Eyaletlerde nemli ailelerin bireyleri ve yerel yneticilerin slalesinden gelenler bu greve getirilmekteydi. Kentleme, mimari ve sanat alanndaki gelimeleri deerlendirebilme Yeni Assur Krall, M 1000 ile 612 yllar arasndaki yaklak drt yz yllk egemenlik srecinde bakent, birok eyalet merkezi, saysz tapnak ve saray ina etmitir. Btn bu kentler ve imar faaliyetlerinin gelimi bir altyap sistemi vardr. Assur kentleri iki blmden oluur: Sitadel ve aa ehir. Ayr bir surla korunan sitadelde saray, tapnak ve kral ailesinden yneticiler iin yaplm konaklar bulunurdu. Sarayn evresinde botanik bahesi bulunmaktayd. Bu blmde farkl trde hayvanlar da beslenmekteydi. Aa ehir, halkn yaad blmd. Assur kentleri olduka bykt. II. Aurnasirpaln ina ettii Kalhu 360 hektar, II. Sargonun kurduu Dur-
A M A
arrukin (Horsabad) 300 hektar, son bakent Ninive yaklak olarak 750 hektar geniliindeydi. Mezopotamyann en grkemli kentlerinden biri ve bu blgede gelien uygarlklarn son bakenti Babil 850 hektar kadard. Blgenin en byk yerlemeleri arasndaki kentte yaklak seksen bin kiinin yaad varsaylmaktadr. Yeni Assur Krall dneminde sanatn ulat seviyeyi gsteren en nemli eserler, saray duvarlarn ssleyen kabartmalardr. Bakent Kalhu, Dur-arrukin ve Ninivedeki saraylar iin dnemin sanatlar tarafndan yaplan bu kabartmalardaki figrler, devletin gcn ve kraln baarlarn lmszletirmek amacyla dzenlenmiti. Yeni Assur dneminde sanatlar okullarda yetitirilmekteydiler. Lamaular, Yeni Assur sanatnn arlklar krk tona ulaan antsal ve sekin rneklerdir. Bunlar, insan bal, hayvan gvdeli ve kanatl olarak yaplan ve kt ruhlardan saray korumak iin sarayn giriine konulan heykellerdi. Ta zerine ilenen kabartmalardaki figrler gerek renklerine boyanmt. Yeni Assur dneminde, baarlarn hikyeci anlatm ta kabartmalar yannda bronz levhalar zerine de uygulanmtr. III. almaneser dnemine ait Balawat kap kabartmalar bunun en iyi korunmu rneidir. Assur sanat ta ve bronz eserlerin yan sra, Suriye ve Filistin blgesinin etkisiyle fildii ve cam; geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olarak da damga ve silindir mhrclk konusunda da son derece parlak rnler vermitir. Yeni Babil sanat, birok bakmdan geleneksel Mezopotamya sanatnn devam olmakla birlikte kendine has zellikleri daha belirgindir. zellikle tar Kaps ve saraylarn duvarlarna uygulanan renkli kabartmalar Babil sanatn yanstan zelliktedir. Tanr ve tanralarn kutsal hayvanlarnn ilendii bu kabartmalar olduka zor bir teknolojinin rnyd. Bir btnn paralar olarak retilen her bir kerpi, kompozisyonu oluturmak zere ekillendirildikten sonra boyanyor, srla kaplanyor, piiriliyor ve tula haline getiriliyordu. Bunlar da panolar iinde yerine yerletirilerek tanra tarn aslan, tanr Adadn boas, Mardukun ejderhas yaplyordu.
103
A M A
Yeni Assur ve Babil dnemini renmemizi salayan kaynaklar sralayabilme Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn tarihi, birok farkl kaynaktan gelen bilgilerle yazlr. Bu kaynaklar balk altnda toplanabilir: Yazl kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc kaynaklar. M birinci binyln ilk yarsn kapsayan bu iki krallk dnemi iin yazl kaynaklar olduka zengindir. zellikle Yeni Assur Krall, resmi kaytlarn tutulmas konusunda olduka titiz davranmtr. Bakentler ve eyalet merkezlerinde bulunan resmi arivlerde saysz ivi yazl belge gnmze ulamtr. Bakentlerde devletin hizmeti iin yazc snfn yetitiren okullarn bu dnemde de nemli bir kurum olduu anlalmaktadr. Yazl kaynaklar, annallar, mektuplar, kral listeleri gibi birok grupta toplanabilecek ierie sahiptir. Arkeolojik kaynaklar btn Assur ve Babil kentlerinde arkeolojik kazlarla ortaya karlan bu dneme ait mimari, sanat, gnlk yaam, sava, din gibi alanlarda yaplm veya retilmi eyalardr. Yabanc kaynaklar, Yeni Assur Krallnn ada olan Ge Hitit kent devletleri, Urartu, Babil, Msr ve daha sonraki dneme ait olan Antik Yunan yazl belgelerinden oluur.
104
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Yeni Assur Krallnn kronolojisi konusunda bilgi veren yazl kaynaklardr? a. Annallar b. Limmu listeleri c. Mektuplar d. Gsteri yazltar e. Hiyeroglif yaztlar 2. Aadakilerden hangisi Yeni Assur ve Yeni Babil krallklar hakknda bilgi veren yabanc kaynaklardan biri deildir? a. Urartu yaztlar b. Ge Hitit yaztlar c. Msr yaztlar d. Eski Ahit e. Lidya yaztlar 3. Kral Aurbanipaln ktphanesi hangi kentte bulunmutur? a. Assur b. Babil c. Dur-arrukin d. Ninive e. Kalhu 4. Yeni Assur dneminde kurulun ilk bakent hangisidir? a. Kalhu b. Assur c. Ninive d. Babil e. Dur-arrukin 5. Yeni Assur ve Babil krallklarnda kraln ynetme yetkisini kimden aldna inanlrd? a. Halktan b. Kanunlardan c. Tanrdan d. Ordudan e. Babasndan 6. Yazl belgelere gre Yeni Assur ordusunda en ok ka asker bulunurdu? a. 50 000 b. 70 000 c. 100 000 d. 120 000 e. 150 000 7. tar Kaps hangi kentte bulunmaktayd? a. Babil b. Assur c. Tuhan d. Karkam e. Ninive 8. Saraylarn kaplarna kt ruhlardan korunmak iin yerletirilen ba insan, gvdesi hayvan biiminde kanatl heykellere ne ad verilmektedir? a. Stel b. Kabartma c. Lamau d. Ziggurat e. Fresko 9. Babilin en byk tanrs hangisidir? a. tar b. Adad c. Sin d. Marduk e. ama 10. Yeni yln balangc hangi ayda kutlanan trenlerle ilan edilirdi? a. Ocak b. ubat c. Mart d. Nisan e. Mays
105

1. b Yantnz yanlsa Yeni Assur ve Babil Tarihinin Kaynaklar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Assur ve Babil Tarihinin Kaynaklar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Arivler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kentleme ve Sanat blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Devlet Ynetimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ordu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kentleme ve Sanat blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sanat blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Din blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Din blmn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Yeni Assur ve Babilde sanatlar eserlerinin konularn semekte ve bunlar ilemekte zgr deildiler. Devleti, tanrlar ve kral yceltmek sanatn en temel amacyd. Bu nedenle krallar ve tanrlar sahnelerin merkezinde, dier figrlerden farkl olarak betimlenmitir. Assur ve Babile direnen dmanlar ise aalamak amacyla, yaral, esir veya yenilmi olarak gsterilmitir. Ancak Assur ve Babilde sanat olduka gelimiti. Bunda sanatlarn iyi eitim almalarnn, evre kltrlerden sanatlarn birikimlerinden yararlanmalarnn nemli rol vardr.
2. e
3. d 4. a 5. c 6. d 7. a 8. c 9. d 10. c
Gates, C. (2003). Ancient Cities, London. Handcock, P.S.P. (1912). Mesopotamian Archaeology, London. Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Balangcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul. Kuhrt, A. (2007). Eskiada Yakndou I-II (ev. D. endil), stanbul. Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh, London. Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monuments of Nineveh, London. Loud, G.-Altman, C.B. (1938). Khorsabad II. The Citadel and the Town, Chicago. Oates, J. (2004). Babil (ev. F. izmeli), Ankara. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou (ev. Z. Kl), stanbul. Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat I. Mimarlk, Ankara. Unger, E. (1931). Babylon, Berlin. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yakndounun Tarihi (ev. S. Gl), Ankara.

Sra Sizde 1 Smer ve Akkad isimleri ivi yazl belgelerde anlmaktayd. ivi yazsnn ortadan kalkmasyla bu toplumlarn isimleri unutuldu. Yeni Assur ve Yeni Babil krallklarnn Dou Akdeniz kylarna, zellikle de Kudse yaptklar seferlerin ve bu blgede yaptklarnn Eski Ahitte anlatlmas unutulmalarn engellemitir. Sra Sizde 2 Yeni Assur Krall dneminde ordu piyade, svari ve atlarn ektii sava arabalarndan oluuyordu. Piyade snf en byk blm idi. Svari snf bozkr kkenli yar gebe toplumlarn Yakndouya geliiyle yava yava gelimitir. Assur Krall dneminde yaplm kabartmalar zerinde kale kaplarn krmak iin gelitirilmi tekerlekli ko balar ve benzeri ar silahlar resmedilmitir. Ayrca kalelere girmek iin tneller kazdklar, uzun merdivenler yaptklar da gzkr.
7
Amalarmz
Nil Nehri Firavunlar
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski Msrn corafyasnn yaam biimi zerindeki etkisini aklayabilecek, Eski Msr tarihinin dnemlerini aklayabilecek, Eski Msrn siyasi olaylarn tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Krallk Kade Antlamas
indekiler
GR ERKEN DEVR (1-2. SLALELER) (YAKL. OL. M 2920-2650) ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134) BRNC ARA DNEM (M 2134-2040) ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640) KNC ARA DNEM (M 1640-1532) YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070) NC ARA DNEM (M 1070-712) GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332)
Eski Msr Tarihi
Eski Msr Tarihi

GR Corafi Koullar
Msr, 15-25 km geniliindeki Nil Vadisini kaplar. Dnyann en uzun nehri (6695 km) olan Nil, Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akarak Akdenize dklr. Eski Msr Uygarl, Nil Vadisinde gelimitir. Nil Vadisinin batsn dalk olan Bat l, dousunu Dou l, Kzldeniz tepeleri ve Kzldeniz snrlamaktadr. Kuzeyde Delta Blgesinden balayan vadi, gneyde alayanlara kadar uzanr. alayanlar blgesinde bulunan kayalklar geii zorlatrr. alayanlarn gneyinde ise Sudan (Eskiada Nubya) yer alr. Eski Msrn geleneksel gney snr Birinci alayandr. Buradan kuzeye Memfise kadar olan blge Yukar Msr, Memfisin kuzeyindeki Nil Deltas ise Aa Msr olarak adlandrlr. Memfis ile Abidos arasndaki blge bilim adamlarnca Orta Msr adyla anlr. Ancak Eski Msrllar ki lke dediklerinde sadece Aa ve Yukar Msr ifade etmilerdir. Nil Vadisinin 200 km batsnda vadiye paralel olarak kuzey gney ynnde Siva, Bahariye, Farafra, Dahla ve El Harga gibi adlar tayan vahalar dizisi bulunur. Bu vahalar da Msrllar tarafndan iskn edilmitir. Eskiada lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluturmaktayd. Libya, Sina Yarmadas ve Suriyeye de kuzeydeki Delta Blgesinden geitler vardr. lkenin byk blmnn d dnyadan soyutlanm olmas, homojen bir Msr uygarlnn yaratlmasna neden olmutur. Eskiada Nil Vadisine hemen hemen hi yamur yamazd. Bu nedenle topran verimlilii, tmyle Nil Nehrinin taknlarna balyd. Gneydeki Etiyopya dalarna yaan yaz yamurlar Nil Nehrinin her yl dzenli olarak tamasna neden olurdu. Nil Nehri Mays aynda ykselmeye balard ve Temmuzdan Ekime kadar vadi zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Takn (akhet) denirdi. Kasmn banda sular ekilmeye balar, nehir yava yava yatana gerilerdi. Nehrin getirdii balk, yatann iki yannda birikir ve verimli tarm topraklarn olutururdu. Kasm ile ubat arasndaki Ekim (peret) mevsiminde tarla snrlar belirlenir, tarlalar srlr ve tohumlar topraa ekilebilirdi. Marttan Hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Olgunlaan rnlerin hasad bu mevsimde yaplrd. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr diyerek bu nehrin
108
Msr iin tad hayati nemi vurgulamtr. Nil Nehrinin taknlarnn getirdii balk topraktan, normal mevsim yalaryla beslenmi bir topraktan elde edilenin - drt kat fazla rn alnabilmitir. Eer Nil Nehri olmasayd Msrn Akdeniz kys dnda hibir yerinde tarm yaplamazd.
Resim 7.1 Msr Haritas (Hornung 2004b, s. 7).
7. nite - Eski Msr Tarihi
109
Resim 7.2 Nubya Haritas (Hornung 2004b, s. 8).
Eski Msrda retilen balca rnler arasnda, ekmek yapmnda kullanlan dk kaliteli Emer buday, arpa, mercimek, nohut, soan, sarmsak, bata hurma olmak zere eitli meyveler, yem bitkileri ve susam saylabilir. Delta kesiminde ve vahalarda yetitirilen zm krmz ve beyaz arap yapmnda kullanlrd. Ayrca nar ve hurma arab ile bira da yaplrd. Bataklk alanlar zenginlerin avlad av hayvanlarnn ve papirslerin bol bulunduu alanlard. Papirsler bir tr kt, hasr, tekne ve alet yapmnda kullanlrd. Papirs ve ekimi yaplan ketenden giysi,
110
halat ve yelken bezi imal edilirdi. Arclk nemliydi ve bal balca tatlandrc olarak kullanlrd. Hayvanclk, bataklk kysndaki alanlarda ve Delta Blgesinde yaplrd. En ok tercih edilen et tr sr etiydi, ancak koyun, kei, domuz ve ceylan eti de yenirdi. rdek, kaz, gvercin ve yabani kular da tercih edilen yiyeceklerdendi. Yeni Krallk ve Yunan - Roma dnemlerinde tavuk yaygnlamt. Msrllar Nil Nehrini ulam iin de kullanmaktaydlar. zellikle sularn tama dneminde nehrin debisi gneyden kuzeye doru ulama olanak salyordu. Nehir zerinde seyahat edenler belli iskelelerde mola vererek dinleniyor ve erzak alp yollarna devam ediyorlard. Nil vadisinin iki yannda bulunan dalar inaat faaliyetleri iin ihtiya duyulan granit, bazalt ve kalker gibi ta trleri bakmndan zengindi. Bunun dnda dou dalar ve Nubya Blgesinde (Sudan) ok zengin altn yataklar da bulunmaktayd. Sina Yarmadasnda bakr ve firuze yataklar vard. naat faaliyetleri ve tekne yapm iin kullanlan ahap ise blgede yetien hurma, incir, lgn gibi aalardan salanyordu.
SIRA SZDE
Eski Msrda mevsimler SIRA SZDE nasl belirlenmiti? Tartnz.

D N E L adan M Msrda Paleolitik (Eski Ta a) beri insanlar yaamaktayd. Paleolitik kltrlerin izleri gnmzden 500 000 yl nceye kadar gitmektedir. Yaam koullar gnmzdekinden farklyd, daha nemli, gnmzdeki ekvatoral iklime daha S O R U yakn bir iklim vard. Bugn vadinin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm vadiyi kaplyor ve daha sonralar l hline gelecek olan yerlerde inDKKAT sanlara zg yerleim alanlarn evresinde topluyordu. Paleolitik a insanlarna ait ta aletler Nil Vadisini evreleyen dalarda bulunmutur. SIRA SZDE Gnmzden 12 000 yl nce Sahrann kuraklamas ve llemesi sonucunda bu blgede avclk ve toplayclkla geinen halklar Delta Blgesine ve Nil Vadisine g etmilerdir. Neolitik ada (Cilal Ta a) insanlar ilk kyleri kurmuAMALARIMIZ lar, hayvanlar evcilletirmiler, tarm yapmaya balamlar ve anak mlek retmilerdir. Neolitik a ve Slaleler ncesi dneme ilikin en nemli kltrler arasnda Aa K Msrda T A P Merimde (M 4300-3800) ve El-Meadi (M 3300-3100), Yukar Msrda ise Badari Kltr (M 5000-4000), I. Nagada Kltr (Amra Kltr: M 4000-3500), II. ve III. Nagada Kltr (Gerze Kltr: M 3500-3100/3000) saylabilir.T E L E V Z Y O N Arkeolojik buluntular ve daha sonraki dnemlere ait yazl kaynaklar, Slaleler ncesi Dnemde Yukar Msr ve Aa Msr yneten krallar olduunu gstermektedir. Yukar Msrda Memfis civarnda ve Aa Msrda Deltada bu dneme NT E R N E Tmotifi yer alan kraliyet amblemleri bulunmutur. Aa Msr ait zerinde ahin krallar krmz, Yukar Msr krallar beyaz bir ta takyorlard.
DNELM S O R U
Slaleler ncesi Dnemde Msr
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ERKEN DEVR (1-2. SLALELER) (YAKL. OL. M 2920-2650)

Yeni Krallk Dneminin banda yerlemi bir gelenee gre M 3000 yllarnda Menes adl efsanevi bir kral, Aa Msr ve Yukar Msr krallklarn tek bir krallk altnda birletirmeyi baarmtr. Ancak Yukar Msrllarn bakenti olduu sanlan Hierakonpoliste bulunmu olan, tapnaa adak olarak sunulmu Narmer Levhasnn bir yzndeki kabartmalarda, Yukar Msrn beyaz tacn giyen Kral Narmer,
111
Delta Blgesini ele geirip bir reisi esir alrken betimlenmitir. Levhann dier yznde de Narmer, Aa Msrn krmz tacn giymi ekilde resmedilmitir. Narmer Levhas sayesinde bugn birok tarihi Msrn gerek birletiricisinin Narmer olduu konusunda fikir birlii iindedir. Msr Devletinin bu ekilde kuruluundan Byk skenderin M 332 ylnda Msra geliine kadar geen sredeki Msr tarihi, Eski Msrl tarihi Manetho tarafndan 31 slaleye ayrlmtr. Msr, Erken Devirde 1. ve 2. slaleler tarafndan ynetilmitir. 1. Slale efsanevi kral Menesle balar. Menesin gerekten yaadna ilikin izler kesinlik kazanmamtr. Kendi dnemlerinde bu krallar resmi unvanlarn oluturan Horus adlaryla tannrlard, kral listelerinde geen doum adlar kullanlmazd. Bu nedenle kral listelerinde ad geen Kral Aha ile Menesin ayn kii olduu dnlmektedir. 1. Slaleyle birlikte yaz yaygn olarak kullanlmaya balam ve siyasi bakent olarak Memfis kurulmutur. Abidos ve Hierakonpolis bu dnemin dier nemli merkezleridir. 1. Slalenin Yakndou ve Libya ile ilikileri olmutur. lke topraklar gneyde kinci alayana kadar uzanmtr. Bu dnemde krallar ve saray halk Abidosta ln ilerinde bir mezarla gmlmlerdir. Mtevaz boyutlarda ina edilmi olan bu mezarlar sonraki dnemlerde soyulmulardr. Yksek devlet grevlilerinden bir grup ise Sakkarann kuzeyinde ln yannda ina edilmi mezarlara gmlmlerdir. 2. Slalenin ilk kral Peribsen Msr tarihinde Horus deil Seth unvan tayan ilk ve tek kraldr. Peribsen adnn bir Horus ad olan Sehmehibden deitirdii dnlmektedir. 2. Slale dneminin banda kraliyet mezarl Sakkaraya tanmtr. Kral Hasehemvi dneminde Suriye - Lbnan blgesindeki liman kenti olan Biblos ile ticaret ilikileri kurulmutur. Yukar Msrda birok ta yap ina ettirilmitir. Bu dnemde gerek kraliyet gerekse zel kiilerin yaptrd ta heykellerin kalitesi artmtr. Hasehemvi tm rakiplerini ortadan kaldrarak, devletin btnln gvence altna alm, krallk dini oluturulmutur. Sonu olarak, Erken Devirde Msrn snrlar kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Birinci alayana kadar uzanmtr. Msr merkez devlet ynetimi oluturulmu ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelitirilmitir. Hiyeroglif yaz ve krallk dini yaygnlamtr. Erken Devirde Eski Msrdaki nemli gelimeleri maddeler hlindeSIRA yaznz. SZDE
Manetho: Ptolemaioslar dneminde (M 289-246) yaam Eski Msrl tarihi ve rahip. Yunanca yazd Aegyptica/ Msr Tarihi adl eserinde Msr Devletinin kuruluundan Byk skendere kadar geen srede baa geen Msr krallarn 31 slaleye ayrmtr. Horus: ahin bal, insan gvdeli ya da ahin eklinde gsterilen gkyz tanrsdr. Msrn ilk devlet tanrsdr. Tanr Osiris ve tanra sisin oludur. Kralla yakndan ilikiliydi. Kral mutlak bir hkmdar ve ayn zamanda tanr Horusun yeryzndeki temsilcisiydi. Seth: Kimlii belirsiz bir hayvan bal, insan gvdeli, dzensizliin llerin, frtnalarn ve savan tanrs. Osirisin kardei.
ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134)

3. ve 4. slaleler dzeni ve bar salayarak Klasik Msr uygarlnn temellerini atmlar ve glendirmilerdir. Eski krallkta kraliyet ve ynetim merkezi Memfis S O R U kentidir. Memfis modern Kahirenin yaklak 20 km gneyindedir. Geleneksel dnceye gre ilk kral Menes tarafndan kurulmutur ve ayn zamanda tanr Ptah kltne tapnlan byk bir dinsel merkezdir. DKKAT 3. Slale krallarnn siyasi faaliyetleri hakknda ok az bilgi vardr. Bu slalenin gl krallarndan Coser (M 2630-2611) zamannda birinci ve ikinci alayanlar SIRA SZDE arasndaki Aa Nubya Blgesi ilk kez egemenlik altna alnmtr. 3. Slale dneminden itibaren Msr, Sinada bakr ve firuze madenlerine sahip olmu ve iletmeye balamtr. 3. Slalenin son kral Huni (M 2599-2575)AMALARIMIZ Nilin Elefantin Adasnda bir kale kurarak Msrn Birinci alayandaki gney snrn iyice gvence altna almtr.
K T A P
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
112
Mastaba: Sedir anlamna gelen Arapa bir szcktr. Bir mastaba, dik ya da hafif eimli kerpi ya da ta duvarlar olan, dikdrtgen planda bir oda grnmndedir. Tavan genellikle dzdr. Zemin altnda, tavandan dik bir kuyu ile inilen mezar odas vardr.
Nekropolis: Yunanca mezarlk (ller Kenti) anlamna gelen szck. Genellikle uzun sre kullanlan, geni ve nemli gm alanlarn niteler.
3. Slale ile birlikte mtevaz binalardan antsal ta mimariye geilir. Tula, ahap ve hasrdan ina edilen Coserin krali ikametgh Sakkaradaki Basamakl Piramitin etrafn kuatan antsal bir ta yapya dntrlr. Krali atlyelerde gerek boyutta ilk ta heykeller yontulur ve kabartma sanat geliir. Coserin ikametghnn yaknndaki Sakkara platosunda, veziri mimar mhotep tarafndan ina edilen 6 basamakl ve 60 m yksekliinde Basamakl Piramit ykselir. Dnyann en eski piramidi olan bu yapnn gneydousunda kk ibadet odalaryla evrili bir tren avlusu vardr. Coserin halefleri olan krallardan Sehemhet (M 2611-2603) Sakkarada, Coserin Basamakl Piramidinin gneybatsnda, kral Huni ise Meidumda yaptrmaya baladklar piramitleri bitirememilerdir. 4. Slalenin ilk kral Snefru Nubya blgesine sefer yapm 7 000 esir ve 200 000 ba hayvan ganimet olarak almtr. Kuzeyde bakr madenleri bakmndan zengin olan Sina Yarmadasna, Fenikeye ve batdaki Libyallara kar da sefer yapmtr. 4. Slale byk piramitlerin dnemidir. Eski Krallk Dneminde 3. ve 4. slaleler zamannda ina edilen nl piramitler o dneme Piramitler a adnn verilmesine neden olmutur. Snefru (M 2575-2551), Meidumda Huninin balad piramidin yapmna devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak iin inaat yarm brakr. Dahurda Eik piramit ve Kzl Piramit olarak adlandrlan iki piramit yaptrmtr. Kzl Piramit geometrik olarak ilk gerek piramittir. Babas Snefrunun yerine geen Keopsun (Hufu) (M 2551-2528) Giza Platosunda yaptrd piramit 146 m yksekliiyle Eski Msrda ina edilmi en byk piramittir. Ayrca Dendarada ilk Hathor tapnan da yaptrmtr. Keops saltanat srasnda babas Snefru gibi Sina Yarmadasna yaplan seferlere devam etmitir. Keopsun yerine geen olu Racedef de (M 2528-2520) kendisine Gizann 8 km kuzeyindeki Abu Ravva kayalk tepelerinde bir piramit yaptrmak istemi ancak erken lm sonucu inaat yarm kalmtr. Racedefin yerine geen kardei ya da vey kardei olan Kefren (Hafre) (M 2520-2494) mezar kompleksini Keops Piramidinin hemen gneybatsna yaptrr. Kefrenin olu Mikerinos (Menkaure) (M 2490-2472) Gizadaki son piramidi yaptrmtr. Bu piramit 66,5 m yksekliinde olup Keops ve Kefren piramitlerinden ok alaktr. Giza piramitleri Msrn en grkemli antlar olarak karmza karlar. Antsal mimariye sahip olan piramitler g ve zenginliin simgesiydiler. Keops Piramidi antik dnyann yedi harikasndan birini oluturur. Yaplardan baka 4. Slale zamannda heykeltralk, kabartma, yazt ve mezar hediyelerinde de parlak, stn bir sanat anlay grlr. 4. Slalenin son firavunu epseskaf (M 2472-2467) kendisine piramit yerine ok byk bir mastaba yaptrmtr. 5. Slale firavunlar Sina Yarmadasna seferler yapmlar ve buradaki kabilelerle atmlardr. Ayrca Libya yamalanmtr. Suriye ile ekonomik ve diplomatik ilikiler glendirilmitir. Ticaret ilikileri ise Egeye ve Girite kadar uzanmtr. 5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmtr. Bu slaleden Userkaf (M 2465-2458) Sakkarada Basamakl Piramitin hemen yan bana kk bir piramit yaptrm buna Abusir yaknlarnda Gne Tanrs Ra iin yaptrd antsal bir tapna eklemitir. Ondan sonra Menkauhora (M 2396-2388) kadar gelen be kral da bu tr gne tapnaklarn piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmilerdir. Gnmze kadar bu tapnaklardan sadece Userkaf ve Neuserreye (M 2416-2392) ait olanlar kazlp gn na karlabilmitir. Kazlan iki tapnak gibi dierlerinin de Abusir kynn kuzeyindeki Memfis Nekropolnn bir blgesinde olduu tahmin edilmektedir. Ra (gne) tapnaklar da piramitler gibi bir vadi
113
tapna, geit yolu ve klt tapnandan olumaktadr. Ancak klt tapnann ardnda piramit deil yksek ve eimli bir kaidenin zerinde bir stun ya da dev bir dikilita ykselir. Bu slalenin son krallar zamannda gne dininin neminde bir azalma olmu ve gne tapnaklarnn yapm sona ermitir. 4. ve 5. slaleler tarihinin en nemli gelimelerinden biri, gne dininin ortaya kmasdr. Msr firavunlar, Rann Olu (Gne Tanrsnn Olu) Horus unvann kullanmaya balamlardr. Eski Krallk zamannda Msr topraklar gneyde Aa Nubya, Kuzeyde Sina Yarmadasna kadar uzanyordu. 6. Slale, kral Teti (M 2323-2291) tarafndan kurulmutur. Onu I. Pepi (2289-2255) ve II. Pepi (M 2246-2152) takip etmitir. Bu slale dneminde de monarik kurumlar gelimitir. I. Pepi dneminde Msr birlikleri Dou l ve Nubyaya sefer dzenlediler. Kuzeyde Sina blgesindeki bedeviler (Kum halk) ve Gney Filistindeki kabileler malup edildi. I. Pepinin olu kral Merenre (M 2255-2246) zamannda da Dou lne ve Nubyaya keif seferleri yaplm ve Nubya efleri tarafndan sunulan vergiler kral Merenre tarafndan kabul edilmitir. Merenre gen yata lnce yerine geen vey kardei ve 6. Slalenin son firavunu olan II. Pepinin uzun saltanatnda (M 2246-2152) yaanan gerileme Eski Kralln kn hazrlamtr. Bu k d etkilerden kaynaklanmamtr. II. Pepi ocuk yata tahta kt iin lke siyasetinin uzun sre kraln annesi ve eyalet yneticisi olan aile yeleri tarafndan belirlenmesi, krall ve ynetimi zayflatmtr. Kralln zayflamasnda kraln yetikinliinde bile gl bir kiilik olmamasnn etkisi olmutur. 7. ve 8. slaleler zamannda (M 2150-2134) ok ksa srelerle tahtta kalan 75 civarnda kral baa gemitir. Bu krallar dneminde otorite kaybedilmitir. 8. Slalenin sonuna gelindiinde lkenin birlii tamamen bozulmu ve Memfis krali ikametgh ilevini yitirmitir. 8. Slalenin son kral Neferirkare ile Eski Krallk Dnemi sona ermi ve I. Ara Dnem balamtr.
BRNC ARA DNEM (M 2134-2040)

Bu dnemin banda bakent Memfis, Fayyum Blgesinin gneyinde Herakleopolis kentinde oturan eyalet yneticisi bir ailenin eline gemitir. Bu aile krallk makamn devralarak, 9. ve 10. slaleleri kurmutur. Yukar Msrda ise Teb kentinde yerel bir slale tarafndan 11. slale kurulmutur. Teb slalesiyle daha gneydeki Elefantin eyalet yneticileri arasnda yakn akrabalk ilikileri vard. Teb ile Elefantini ayran Edfu ve Hierakonpolis eyaletleri yneticisi Anktifi de Yukar Msrda bamsz hareket eden bir baka gt. Teb hkmdar ailesi kraliyet unvann Herakleopolis eyalet yneticileriyle ayn zamanda almlardr. 11. Slalenin ilk kral I. nyotef (Sehertavi) (M 2134-2118) Teb Blgesinin kral olmutur. Kardei II. nyotef (M 2118-2069), krall zamannda Anktifinin lmnden yararlanarak Hierakonpolis ve Edfu eyaletlerini de ele geirerek Birinci alayana kadar Yukar Msrn sahibi olmutur. Yneticileri Herakleopoliste oturan Kuzey Krall ve yneticileri Tebde oturan Gney Krall Msrn tamamna sahip olmak iin balangta savamalarna ramen daha sonra i sorunlarla uramak zorunda kaldklarndan dosta geinmeyi yelemilerdir. Gney Krallnn kral III. nyotefin (M 2069-2061) saltanat genelde sakin geer. III. nyotefin olu I. Mentuhotep (M 2061-2010) Gney Krallnn bana getiinde Kuzey Krallnn bana da Merikare geer. Merikare, Tebin egemenliindeki Tinit Eyaletini igal etmek ister. Ancak Gney Krall saldry pskrtm ve Tinite saldrya karlk olarak Siutu (Asyut) alm ve bundan sonra da Kuzey Krall-
114
nn merkezi Herakleopolisi ele geirmitir. Kuzey Krall bylelikle yklmtr. Daha sonra Memfis ve Delta blgesi de I. Mentuhotepin eline gemitir. Bylece Msr siyasi olarak yeniden birletirilmi ve Birinci Ara dnem sona ermitir.
ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640)

I. Mentuhotep (M 2061-2010) iki lkeyi birletirmesi nedeniyle saltanatnn geri kalan blmnde Horus adn, Horus Sema - taui = ki lkeyi birletiren olarak deitirmitir. Teb kenti Msrn bakenti hline gelmitir. Onun zamannda Msra kereste salamak iin Biblosa seferler yaplmtr. Yukar Msrda krali imar faaliyetleri grlmtr. Deir el-Bahride mezar kompleksleri yaplmtr. Siyasal ve ekonomik istikrara sahip bir devlet oluturulmutur. Olu II. Mentuhotep de (M 2010-1998) babasnn imar programn devam ettirmi ve Delta Blgesine kadar yaymtr. II. Mentuhotep yresel beylerle anlam, onlarn destei ile lkenin birliini yeniden salamtr. Gebe saldrlarna kar lke snrlarn gvenlik altna alm, Msrn etkisini Nubyaya kadar uzatmtr. 11. Slalenin son kral III. Mentuhotep (M 1998-1991) gayri meru bir kral olduu iin sonraki kral listelerinde yer almamtr. O da baa geer gemez byk imar projeleri yrtmtr. Veziri olan Amenemhet nasl olduu bilinmeyen bir ekilde taht ele geirmi ve 12. Slalenin ilk kral olmutur. I. Amenemhet (M 1991-1962) zamannda Msr 11. Slale krallar dneminden sonraki ikinci parlak dnemini yaamtr. I. Amenemhet, Orta Msrda Memfisin 30 km gneyinde Lit ky yaknndaki taviyi (kentin adnn anlam: iki lkeyi ele geiren Amenemhettir) yeni bir bakent olarak kurmutur. Ayrca ikametghnn yaknnda kendine ait bir piramit yaptrmtr. kinci alayanda Buhen Kalesinin yapmna balamtr. Bylece Gney Nubyadaki ta ocaklar ve altn madenlerini daha kolay kullanabilmitir. Asyadan gelecek bedevi aknlarn nlemek iin Deltann dou snrnda surlar ina ettirmitir. Bakr ve turkuaz yataklarnn bulunduu Sina Blgesi de kontrol altna alnmtr. Libyallara kar kuzeybatda bir sur ya da kale olmamas nedeniyle bu blgenin gvenlii de sk sk yaplan seferlerle salanmtr. I. Amenemhet, kendi lmnden sonra tahtn el deitirmesini kolaylatrmak iin, olu I. Senusreti (M 1971-1926) tahta ortak ederek yeni bir gelenek balatmtr. Bu sistem 12. Slalenin dier krallar tarafndan da uygulanmtr. I. Amenemhet ve I. Senusret ortak saltanat zamannda gneyde kinci alayana kadar olan topraklar egemenlik altna alnmtr. Bu seferleri bizzat Senusret dzenlemitir. Aa Nubyada byk kaleler dizisi inasna balanmtr. Msrn genelinde geni apl ina faaliyetleri yrtlmtr. I. Senusret Libya seferindeyken babas I. Amenemhet ldrlmtr. Ancak ortak krallk sistemi nedeniyle bir karklk yaanmadan I. Senusret kral olmutur. Senusret List kentinde yaam ve piramit mezarn oraya yaptrmtr. Nubyann tamamn koloniletirmi, Msrn etkinliini nc alayann gneyindeki Kermaya ve Ku Blgesine kadar uzatmtr. I. Senusret de babas gibi lmnden yl nce olu II. Amenemheti taht orta yapt. II. Amenemhet (M 1929-1892) babas I. Senusretin salad salam konum nedeniyle askeri sefer yapma gerei duymad. O ve halefi II. Senusret (M 1897-1878) zamannda 50 yllk bir bar dnemi yaanmtr. II. Amenemhet dneminde Punt, Suriye, Asya, Girit, Babil, Biblos, Ugarit ve Kk Asya ile ticari faaliyetlerde bulunulmutur. Senusret, Piramit mezarn Memfis yaknlarnda yaptrr. lmnden sonra yerini tahta ortak ettii olu II. Senusret alr. Fayyum Blgesinde Moiris Gl ve evresinde kurulan barajlar, bentler ve alan kanallarla d-
115
zenli sulama yaplarak blge verimli hale getirilmitir. II. Senusret zamannda da devam eden bar dneminde eyalet yneticileri glerini arttrrlar. II. Senusretin iktidar paylat III. Senusretin (M 1878-1841) tahta kyla i ve d politika yeniden hareketlenmitir. Yeni kral ilk i olarak eyalet yneticilerinin etkinliine son vermitir. Msrn idari tekilatnda reform yapm ve lkeyi drt idari blgeye ayrmtr. Onun hareketli d politikas Msrn en nemli krallarndan biri olarak kabul edilmesini salamtr. Nubyada kinci alayann gneyine inerek buray ina ettirdii yeni kaleler ve bytt eski kalelerle gvenli hale getirmi ve Msrn gney snrn Semnaya kadar uzatmtr. Nubyada 18. Slalenin sonuna kadar bir tanr olarak grlm, Semnadaki tapnak ona ve yerel tanr Deduene adanmtr. III. Senusretin Msrdaki en gz alc kalntlar heykelleridir. Bu heykellerde ilk kez zengin ama yal, ypranm bir yz ifadesi grlr. Bu ifadeyle kralln zorluu belirtilmeye allmtr. mar faaliyetleri olarak da Deltann dousundaki I. Amenemhet Tapna geniletilmitir. Karnak yaknlarnda sava tanrs Montu iin bir tapnak ina ettirilmitir. III. Senusretin olu ve taht orta III. Amenemhetin (M 1844-1797) ynetimi bar iinde gemitir. lke snrlar korunmutur. Msr etkisi nc alayan aarak bir ticaret kenti olan Kermaya kadar uzanmtr. Sinadaki bakr ve turkuaz ocaklar iletilmeye devam etmitir. Fayyum Blgesinde iki piramit ve eitli antlar edette (Krokodilopolis) sular tanrs Sobek iin bir klt salonu ve Medine Madide ylanl tanra Renenutet iin bir tapnak yaptrmtr. III. Amenemhet daha sonra Fayyum Blgesinde tanrlatrlmtr. III. Amenemhetin (M 1844-1797) lmnden sonra baa geen IV. Amenemhet (M 1799-1787) gl bir kral deildi. Onun saltanatnda bir gerileme devri balam olmasna ramen lke snrlar korunmutur. Gneyde snr kinci alayandr. Sinadaki madenler iletilmeye devam etmitir. IV. Amenemhetin erkek varisi olmad iin lmnden sonra yerine kz kardei Nefrusobk (M 17871783) gemi ve lkeyi drt yl ynetmitir. lkenin refah dzeyinde bir azalma olmamtr. Nefrusobk ile 12. Slale sona ermitir. 13. Slale boyunca 150 yllk bir zaman dilimi iinde ksa srelerle hkm sren 70 kadar kral baa gemitir. ki ya da drt yl gibi ksa aralklarla deien krallar nedeniyle, merkezi g zayflamtr. Bu dnemde siyasal iktidar, babadan oula geen vezirlik kurumunun eline gemitir. Vezirlik kurumu Aa Msr Vezirlii ve Yukar Msr Vezirlii olmak zere ikiye ayrlmtr. 13. Slalenin sonlarnda Dou Deltas youn olarak Asyal gmenlerin istilasna sahne olmutur. Asyal gmenler merkezi hkmetten (13. Slale) byk oranda bamszlam ve Delta Blgesinde eitli kk krallar (14. Slale) hkm srmeye balamtr. Bunun zerine 13. Slale Yukar Msra ekilmi ve slalenin sonuna kadar Yukar Msrda egemenlik srmtr. Bu slalenin son krallarna ait antlar sadece Yukar Msrda Assuan ve Abidosta bulunmaktadr.
KNC ARA DNEM (M 1640-1532)

M 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren baz gebe kavimler Dou Delta Blgesini igal ettiler. Msrllar, bu gebeleri yabanc diyarlarn efleri anlamna gelen hekau - kasut olarak adlandrdlar. Antik yazarlar bunlara (Yunancalatrarak) Hiksoslar demilerdir. Hurri kkenli Hiksoslar Delta Blgesine egemen olmular ve 15. Slaleyi oluturmulardr. Bylece Msrda ilk defa yabanclardan oluan bir slale kurulmutur. Memfisi ele geirerek, Dou Deltasnda kendi bakentleri olan Avarisi kurmular ve Msrn tanrs Seth ile zdeletirdik-
116
leri tanrlar Baal iin bir tapnak ina etmilerdir. Hiksos krallar tm Msra ve Filistinin snr blgelerine egemen olmulardr. Taht zerinde hak iddia eden dier gruplara da anlayl davranmlardr. Yukar Msrda 13. Slale varln srdrmtr. Bu dnemde Kuzeybat Deltada 14. Slalenin de varln srdrd dnlmektedir. Hiksos krallarna paralel olarak bir yerlerde kendilerini kral ilan eden bir baka Asyal krallar grubu 16. Slaleyi oluturur. Bu slaleler iinde en nemlisi Yukar Msrda 13. Slale sona erince Tebli bir aile tarafndan kurulan 17. Slaledir. 17. Slale, Birinci alayandan Abidosun kuzeyindeki Kusaeye kadar olan topraklarda hkm srmtr. Btn bu kk krallklar vasal olarak 15. Slaleye balydlar. 15. ve 17. slaleler aras kinci Ara Dnem (M 1640-1532) olarak adlandrlr. Alt Hiksos kralndan oluan 15. Slalenin en dikkat ekici krallar Hian ve haleflerinden Apepidir. Hiksoslar, Msr kltrn hemen benimsediler. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koumlu atlarn ektii sava arabal birlikler, eitli maddelerden yaplm ayr ayr paralardan oluan gl bir yay, yeni kl eitleri ve farkl silahlar getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolayca malup ettiler. Ayrca lir ve lavtay da Msrllara onlar tantmlardr. Bu mzik aletleri ksa zamanda moda olmutur. Dier yenilikler arasnda, hazr bronz alam ithal edilerek arsenikle yaplan bronz iiliine son verilmesi de vardr. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaamasna ramen Msrllar, dardan gelen bu istilaclara alamamlar ve Hiksoslar benimseyememilerdir. 17. Slaleden II. Sekenenre Tao, yaklak 40 yl tahtta kalan Apepiye kar karak Hiksoslar ynetimden uzaklatrma mcadelesini balatm ancak bu mcadelesi srasnda lmtr. II. Sekenenre Taonn olu Kamose (M 1555-1550) babasnn Hiksoslarla balatt mcadeleyi devam ettirmitir. lkeyi kendisiyle paylaan Hiksos kralnn yannda sadece bir prens olmaya daha fazla katlanamayacan syleyerek Hiksos egemenliini tanmadn ilan etmitir. Kuzeye doru nehir gemileri ve Nubyal paral askerlerle bir sefer dzenler, Memfis kentini ve Fayyum blgesini ele geirir. Avaris nlerine kadar gelir ama ehrin savunmas ve Hiksoslarn atl arabal birliklerinin gc nedeniyle ehri alamaz. Yerine geen kardei Ahmose (M 1550-1525) Hiksoslarla mcadeleyi srdrmtr. Ahmose nce Nubyallarla Hiksoslarn balantsn kesmi daha sonra Memfis ve Avaris kentlerini ele geirmitir. Hiksoslara kar, onlardan rendikleri atl sava arabalarn kullanarak savamtr. Sonuta M 1532 de Hiksoslar yenerek Filistine srmtr. Nubya zerinde de Msr egemenlii tekrar kurulmutur.
SIRA SZDE
Msrda ilk SIRA yabanc slale hkimiyeti nasl sonulanmtr? Tartnz. SZDE
DNELM Yeni Krallk Dnemi, 18. Slalenin ilk kral I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siyasal birlii tekrar kurmasyla balar. Yeni Krallk Dnemi firavunlar saS O R U ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. Ahmovaydlar ve pek se, lke birliini salamann yannda gl bir ekonomi de oluturmutur. lkesinin snrlarn gneyde kinci alayandan kuzeyde Filistin yaknlarna kadar geDKKAT niletmitir. Teb ehri, ynetim merkezi ve vezirin grev yapt yer olmas yannda Amonun klt merkezi olarak lkenin dinsel bakenti olma zelliini de taSIRA SZDE maktadr. Orta Krallk Dneminde byk sorunlara yol aan eyalet yneticileri kurumunu yeniden oluturmayan kral, zerk Nubyay genel bir valinin ynetimine vermitir. Ahmose, Abidosa kendisi ve ailesi iin byk mezar ve klt kompAMALARIMIZ
DNELM
Firavun: Firavun (Per Ao) szc byk ev = saray S O R U anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminde M 1400lerden itibaren kabul DKKAT grmtr.
YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
117
leksleri yaptrr. Ahmose daha sonraki Ramsesler dneminde tanr olarak sayg grmtr. Ahmosenin olu I. Amenofis (M 1525-1504) Msrn etkisini gneyde Aa Nubyaya kinci alayann gneyine kadar uzatm ve burann idaresini genel vali Turiye vermitir. 18. ve 20. slaleler dneminde Tebdeki nekropoln kurucusu olarak kabul edilen I. Amenofis annesi Ahmose Nofretari ile birlikte Deir elMedine halk tarafndan sayg grm ve Teb Nekropolnn koruyucu tanrs saylmlardr. I. Tutmosis (M 1504-1492), M 1500lerde kuzeye doru sefer yapp Filistin ehirlerini ele geirmi, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek lkesinin snrlarn kuzeyde Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc alayana kadar geniletmitir. Bylelikle Yukar Nubya yani Ku Blgesi bir imparatorluk haline gelen Msrn yeni eyaleti olmu ve Aa Nubya gibi genel vali Turinin idaresine verilmitir. Nubya bir smrge olarak idare edilmektedir ve genel vali Msr kralna kar sorumludur. I. Tutmosisin izdii gney snr daha sonraki dnemlerde deimemitir. Bu dnemde Karnak Tapnanda ek inaatlar (2 pilon, stunlu salon ve 2 dikilita) yaplr. Ayrca yine I. Tutmosis, iinde gizli kaya mezarlar bulunan Krallar Vadisini Yeni Kralln mezarl haline getirmitir. Memfis askeri karargh olmutur. Ticaret ve Nubya altnlar sayesinde Msrn zenginlii artmtr. I. Tutmosisin yerine geen II. Tutmosis (M 1492-1479) Nubya ve Filistine askeri seferler yapm, Karnak Tapnanda ina faaliyetlerinde bulunmutur. II. Tutmosis ldnde I. Tutmosisin kz ve firavun II. Tutmosisin kraliesi olan Hatepsutun olu yoktu. vey olu III. Tutmosis (M 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, lkeyi kral naibi/ taht orta olarak vey annesi Hatepsut ynetmitir. Hatepsut III. Tutmosis reit olduunda naiplii brakmamtr. M 1473te, babas I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek, tanrlarn isteiyle kral olduunu ilan etmi ve ynetimi ele geirmitir. Hatepsutun (M 14731458) ve III. Tutmosisin krallklarnn meruiyetini Amonun bir kehanetine balamas Amon rahiplerinin siyasal glerinin arttn gstermektedir. III. Tutmosis yetkileri elinden alnmasna ramen Hatepsutun yannda taht paylamaya devam etmitir. Hatepsut zamannda Msr baarl ve istikrarl bir dnem yaam ve ok glenmitir. Kadn firavun Somali kysndaki Punta bir ticaret seferi yapar. Deir el- Bahride yaptrd ller tapna, dnemin en nemli yaplarndan biridir. Tapna Amon, Ra-Haranti, Anubis ve Hathor adl tanrlara adamtr. Kendini Amonun kz olarak grm ve Amonun Karnak Tapnan geniletmitir. Msrn birok yerinde ve Nubyada tapnaklar ina ettirmitir. Hatepsutun lmyle yerine III. Tutmosis yeniden tahta getiinde (M 14581425) vey annesinin heykellerini paralatm, kabartmalardan tasvirlerini, antlar ve dikilitalar zerine hiyeroglifle yazlm olan adn sildirtmitir. Daha nce I. Tutmosis tarafndan malup edilen Suriyedeki Mitanni Krall Msra meydan okuyor ve Msr egemenliinden kurtulmak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer dzenledi. Frata kadar Suriye ve Filistini ele geirdi. Firavun kazand zaferi Karnaktaki Amon Tapnann duvarlarna yazdrd. Nubya zerinde de egemenliini kabul ettirdi ve bakent Napatay ele geirdi. Gney snrn Drdnc alayana kadar uzatt. III. Tutmosis krallnn son yllarnda olu II. Amenofisi taht orta yapt. II. Amenofis (I.. 1427-1401) kendini sava ve mthi bir sporcu olarak tantmtr. Suriyeye seferler gerekletirdi. Bu dnemde Mitanni Krall gcnn doruundayd. IV. Tutmosisin (M 1401-1391) saltanat dneminde Mitanni Krall Ana-
Pilon: Tapnak kaplarnn iki yannda kaideleri geni, yukar doru daralan Msra zg duvarlardr. Genellikle pilonlarn zerine tapna hangi kral yaptrdysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yaplrd. Pilonlarn nne tapna hangi kral yaptrdysa onun byk boyutlu birka heykeli ve dikilitalar dikilirdi. Dikilita: Tek bir bloktan ve genellikle pembe granitten yaplan, yukar doru incelen ve tepe noktas kk bir piramit eklinde biten ta. Dikilitalar gne simgeleriydi. Baz Eski Krallk Dnemi mezarlarnn ve tapnaklarnn kaplarnn nne ift olarak dikilirlerdi.
118
doluda Hititlerin glenmesinden ekindii iin Msr ile bar yapt. IV. Tutmosis bir Mitanni prensesi ile evlendi. Daha sonra baa geen III. Amenofis de (M 1391-1353) birden fazla Mitanni prensesi ile evlendi ve bar glendirildi. Bu dnemde Babil Akkadas diplomasi dili olarak kullanlmaya balad. III. Amenofisin olu IV. Amenofis (M 1352-1335), M 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine Gne (Aton) monoteizmini (tektanrclk) yerletirerek dinde reform yapmak istemitir. Kars nl kralie Nefertiti de firavuna bu konuda yardm etmitir. Bu klt bir gnee tapma kltyd. Tapt gne tanrsn nl gne diski eklinde tasvir ettirmitir. Ona gre gne, nlaryla tm varlklar korur ve onlara yaam verirdi. Artk lke tanrs Amonun yerini nl gne (Aton) almtr. Aton iin Teb kentinde ilk tapnak yapld. Bakent Orta Msrda Memfis ile Teb arasnda yeni kurulan Akhetaton (ufuktaki Aton) (bugnk el-Amarna) kentine tand. Burada yaplan Aton Tapnann zeri, dier Msr tapnaklarnn aksine gkyzne doru ak braklmt. Tahminen krallnn beinci ylnda Amenofis (Amon balaycdr) olan ismini Atonun hizmetkr/Atonu memnun eden anlamna gelen Ekhnaton olarak deitirmitir. Ekhnatonla ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya nlarn saan gnein altnda gsterilmitir. IV. Amenofisin gnei tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini ekti ve lke karkla srklendi. Dier tanrlara ait birok tapnak kapatlm, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmi, ekonomik yap bozulmutur. Ksacas yeni din benimsenmemitir. M 1335te Ekhnaton un lmyle baa geen Tutankaton (M 1333-1323) henz yedi yandayd. ocuk yataki kraln naipliini Ekhnaton dneminde Gne Tanrsnn ba grevlisi olan Aya yapmtr. Firavunun ad birka ay sonra Tutankamon olarak deitirilmitir. Akhetaton ehri iki yl sonra tamamen terk edilmi ve bakent Memfise tanmtr. Tutankamon, eski Msr dini olan Amon dinini ve ok tanrcl geri getirmitir. Firavun, daha 19 yandayken hastalanarak lr. Krallar Vadisindeki zengin armaanlarla dolu mezar 1922 ylnda bulunana kadar bozulmadan kalmtr. Tutankamon ldnde Aya tahta kmak ister, bunun zerine Tutankamonun kars Ankhesenamon Hitit kral uppiluliumaya oullarndan birinin kendisiyle evlenerek Msr firavunu olmasn teklif eder. Bunu kabul eden Hitit kral olunu Msra gnderir. Ancak Prens Zannanza Msra giderken yolda ldrlr. Bunun zerine Aya (M 1323-1319) ksa bir sre kralla el koyar. Aya lnce de yerine komutan Horemheb tahta geer. Horemheb (M 1319-1307), Msrn idari yapsn dzeltir. Karnak Tapnana yeni yaplar ekletir. Horemheb de kralln, arkada ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramsese brakr. I. Ramses (M 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Saltanat ksa srm ve yerine olu I. Seti (M 1305-1290) gemitir. I. Seti, Hititlerin zayf durumundan yararlanarak Suriyeye sefer yapm ve eskiden Msrn kontrolnde olan topraklarn bir blmn geri almtr. I. Seti son dnemlerinde olu II. Ramsesi (M 1290-1224) tahta ortak etmitir. 19. Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses, Msr lkesinin snrlar iinde olduu kabul edilen kuzeydeki Suriye iin babas gibi Hititlerle mcadele etmitir. M 1285 ylnda Suriyede Asi Nehri (Orontes) yaknndaki Kadete Hitit Kral Muvatalli ile savamtr. Tarihe Kade Sava olarak geen bu sava sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazandn iddia etmektedir. Ancak Hitit kaynaklarna gre yenilgiden ans eseri kurtulmutur. M 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral III. Hattuili arasnda yaplan Kade Bar Ant-
119
lamas, tarihte iki byk devlet arasnda yaplan ilk resmi yazl anlamadr. Anlamaya gre Kade Hititlerde kalmtr. II. Ramses, III. Hattuilinin iki kzyla evlenmi ve ynetici slaleler arasnda akrabalk ba kurulmutur. Ramses, bakenti Delta blgesindeki Per-Ramses (Ramsesin Mlk) adl ehre tam, Karnak ve Luksor tapnaklarna ekler yaptrmtr. Nil Nehrinin bat kysnda firavunun ller tapna olan Ramesseumu ykselir. Yukar Msrda ise Abu Simbel kaya tapnaklarn yaptrmtr.
Resim 7.3 nasya Haritas (Hornung 2004a, s. 84).
II. Ramsesin yerine geen Merneptah (M 1224-1214) Hitit, Ugarit ve Amurru krallklaryla dostane ilikilerini srdrmtr. Hatta ktlkla mcadele eden Hitit Krallna tahl yardm yapt. M 1200lerde Merneptahn generalleri, Libyallarla birleerek Delta Blgesine saldran Deniz Kavimlerini Bat Delta Blgesinde geri pskrtmlerdir. Merneptah saltanatnda bakent Memfise tanmtr. 20. Slalenin gl firavunlarndan olan III. Ramses zamannda (M 1194-1163) Libyallar ve kinci Deniz Kavimleri g Msr zorlam, ancak III. Ramses karadan ve denizden saldran Deniz Kavimlerini pskrtmeyi baarmtr. III. Ramses, Teb ehri yaknlarndaki Medinet Habu Tapnann duvarlarna yazdrd yaztlarda, Deniz Kavimlerine kar kazand zaferi anlatmtr.
120
Teb ehrinde Hons Tapna ve bat kysndaki ller Tapna III. Ramsesin imar faaliyetlerinden nemli olanlardr. III. Ramsesin giderek artan i sorunlarla ilgilenmesi gerekmitir. Ekonomi iyi deildir. Memurlar bana buyruk hareket ediyor, cretler denmiyor ve fiyatlar artyordu. i kenti Deir el-Bahride oturan ve kral mezarlarnn inasnda alan iiler, cret yerine aldklar taynn datm iki ay gecikince greve gitmilerdir. 20. Slalenin son firavunlar, lkedeki bozulmalar durdurur dncesiyle bir sembol olarak Ramses adn almlardr (IV. Ramses M 1163-1156, V. Ramses M 1156-1151, VI. Ramses M 1151-1143, VII. Ramses M 1143-1136, VIII. Ramses M 1136-1131, IX. Ramses M 1131-1112, X. Ramses M 1112-1100). Ancak bu yntem lkeyi iine bulunduu kt durumdan ve kten kurtaramamtr. rnein IX. Ramsesin uzun saltanat dneminde ekonomik ve siyasal olarak byk skntlar yaanmtr. Bunun en nemli gstergelerinden biri Teb Nekropolndeki mezarlarn soyulmas ve bu soygunlara uzun sre gz yumulmu olmasdr. Nekropol iileri X. Ramses (M 1100-1070) dneminde tekrar greve gitmilerdir. XI. Ramses zamannda ekonominin kt durumu ve ktlk nedeniyle Teb halk, Teb yksek rahibine kar ayaklanr. Firavun yksek rahibin devrilmesinden sonra kan i sava nedeniyle lkede dzeni yeniden salamas iin gneydeki Ku genel valisi Panahesiyi grevlendirir. Panahesi, Nubyal paral askerlerle Orta Msr diktatrlkle ynetir. Onun lmnden sonra XI. Ramsesin saltanatnn 19. ylnda Yukar ve Orta Msrda g, yksek rahip ve general olan Herihor adl bir grevlinin eline gemitir. Herihor, Tebde dzeni salamak iin alm ve firavunun da desteini almtr. Herihoru Pianhi takip eder. O da XI. Ramsesten nce lmtr. XI. Ramses Aa Msrda iktidar Taniste oturan Smendese devretmitir. Bylece lke gerek manada blnmeye balamtr. Daha sonraki dnemde yksek rahipler de zaman zaman kral unvann kullanmak istemilerdir.
SIRA SZDE
Yeni KrallkSIRA Dneminde SZDE bir kadn firavunun baa geii nasl gereklemitir?
D XI. NRamsesin ELM M 1070de lmnden sonra Msr tahtn 21. Slaleyi kuran Smendes (M 1070-1044) ele geirmitir. Onun taht hi zorlanmadan ele geirmesinin S O R U nedeni olaslkla firavun ailesiyle evlilik yoluyla akrabalk kurmu olmasdr. M 1070de balayp M 712 ylna kadar sren dnemde Msr nc Ara Dnemini yaar. Bu dnemde Asyada kazanlan blgeler kaybedilmi, Nubya ve Dou DKKAT l, Msr etkisinden kmtr. Pianhiden sonra da Ku Genel Valilii makam ortadan kalkmtr. Kuzeyde, Msr kraliyet ailesi ve Smendesin ikametgh kenti TaSIRA SZDE nisti. Gneyde Teb rahipleri merkez otorite karsnda glerini artrmlar ve ayrlk hareketlere girimilerdir. El-Hibadan Assuana kadar uzanan Nil Vadisi de Teb yksek rahiplerinin denetimindedir. AMALARIMIZ Tanis kentinde Smendesten sonra tahta I. Psusennes (M 1040-992), Tebde ise Pianhiden sonra baa yksek rahip I. Pinecem gemitir. Tanis ve Tebdeki iktidar sahipleri arasnda dostluk ve akrabalk ilikileri kurulmutur. Bu dnemde K T A P kral mezarlar Teb lnde deil, Tanisin tapnak blgesinde bulunmaktadr. Yksek rahipler Krallar Vadisinde talan edilen kral mezarlarndan kurtulabilen eski krallaraTait iki byk gizli mezara tamlardr. E L Emumyalar VZYON Teb kentinde Pinecemden sonra baa geen Masaherta lnce, 20. Slalenin sonlarnda olduu gibi ayaklanmalar km, ancak bunlar bastrlarak, siyasal muhalifler Bat lndeki vahalara srgn edilmilerdir.
DNELM S O R U
NC ARA DNEM (M 1070-712)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
121
21. Slale firavunlarndan Siamun (M 978-959) zamannda Tanis kraliyet ailesi d askeri seferlere kmtr. Filistinin Gezer kenti fethedilmi, srail Krall tehdit edilmitir. Ancak daha sonra bu krallkla evlilik yoluyla akrabalk kurulmutur. Bir Msr prensesi Kral Sleymana e olarak gnderilmitir. eyiz olarak da Gezer kenti hediye edilmitir. Yksek rahip II. Pinecem lnce gneydeki ikametgh merkezi Teb de nemini yitirmitir. III. Ramses, Libyallarn kard sorunlar kkten zmek amacyla bu lkeye dzenledii seferlerden sonra getirdii Libyal esirlerin ounu Delta Blgesinde Bubastis evresine yerletirmitir. Paral askerlerin liderleri olan Libya kabile efleri Tanis krallar iin ok nemliydi. Bu efler Tanis kral Siamunun halefi II. Psusennes (M 959-945) zamannda etkilerini arttrdlar. Bubastis kentinden ve Libya kkenli olan I. oenk (M 945-924), II. Psusennesin lmnden sonra Msr tahtn ele geirdi ve 22. Slaleyi kurdu. Kraliyet kenti yine Tanis idi. I. oenk olu Osorkonu eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmitir. Bylece Msr Libya kabile eflerinin egemenlii altna girmitir. Delta Blgesindeki Libyallar birok kuaktan beri Msr kltr iinde yetitikleri iin yadrganmamlardr. I. oenk, olu putiyi yksek rahip olarak Tebe gndermitir. puti, Teb kentini kral I. oenkin valisi olarak ynetmitir. Msrn geleneksel mttefikleri Biblos ve Nubya ile yeniden ilikiler kurmaya almtr. I. oenk Kudse sefer yaparak Kral Sleymann saray ve tapnan yamalam, zengin ganimetlerle lkesine dnmtr. Bu ganimetlerle Karnak Tapnanda ina faaliyetlerinde bulunmutur. Yaklak 100 yl kadar sren bir bar dneminden sonra 22. Slalenin k dnemi kral II. Takelot (M 860-835) ile balamtr. II. Takelot olu ve veliaht Osorkonu Tebde Amon yksek rahipliine atar. Ancak Tebliler Osorkonu kabul etmeyince i sava kar. Bu kargaa dneminde III. oenk (M 835-783) kardei Osorkonun hakk olan krall ele geirir. Ancak lkenin dier yerlerinde de krall ele geirmek isteyenler ortaya kar. Bunlardan biri olan I. Pedubaste (M 828-803) de yeni bir kraliyet soyu olarak Leontopoliste 23. Slaleyi kurar. Bundan byle daha kk hkmdarlar kendilerini kral ilan etmiler yerli haktan destek grnce de krallk iddialarn srdrmlerdir. Tebde de dinsel nderlerin oluturduu yeni bir soy grlr. Gneyde de bakenti Cebel Barkal olan Nubya kral Kata (M 770-750) idaresindeki 25. Slale kuzeyde Tebe kadar Yukar Msrn hkimi olur. Bat Delta Blgesindeki Sais kentinde ise 24. Slale hkm srmekteydi. M 8. yzyln sonuna gelindiinde Msrda birok kral vardr. 22-25. Slaleler arasnda her bir kral dierinden ayr olarak kendi ynetimini kurmutur. Bylece Msrda iktidar paylamyla ilgili kargaa artmtr. M 8. yzyl sonlarnda Msrdaki en nemli gruplar Aa Msrda 24. Slale, Yukar Msrda ise 25. Slale idi. M 730 dolaylarnda Saisli etkisinin geleneksel Teb blgesi olan Nil Vadisinde yaylmas zerine, 24. Slale ile 25. Slale arasnda anlamazlk kmtr. 24. Slale kral Tefnahte (M 724-717) gneydeki 25. Slalenin tehditlerine kar Delta glerinin byk bir blmn arkasna alarak Libya direniinin nderi olmutur. Kral Katann halefi olan Napata kral Piye (M 750-712) Nil Vadisini ele geirmek iin harekete gemi, yerel yneticilerden ve zellikle de Tefnahteden teslim olmasn isteyerek kuzeyde Memfise kadar ilerlemitir. Memfisin dmesi zerine Deltadaki Libyal hkmdarlarn ou Piyenin egemenliini tanyarak Tefnahteyi dlamlardr. Piye Deltann ilerine doru ilerlemeye devam edince Tefnahte onun egemenliini tanmak zorunda kalmtr. Ancak Deltada varln da devam ettirmitir. Deltadaki kk krallklar tamamen
122
egemenlik altna alamayan sadece onlarn kendisini tanmasyla yetinen Piye, bakenti Napataya geri dnmtr.
GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332)

Napata kral Piyenin kardei ve halefi olan 25. Slaleden abaka (M 712-698) ile Msrda ge dnem balamtr. Tefnahtenin olu Bakenrenef (Bokkhoris) (M 717-712) Memfisi denetimi altna almaya balaynca abaka kar saldrya geerek Sais Slalesine son vermitir. Baz yerel krallar ise bamszlklarn korumulardr. Nubyallar Memfisi bakent yapm ve bir sre Msrda yaamlardr. 25. Slalenin krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmlerdir. Yukar Msrda olduu gibi Aa Msrda da tarihleme 25. Slale krallarnn saltanat yllarna gre yaplr. Bu dnemde lke ekonomisi Nubya altnlar sayesinde hareketlenmitir. 20. Slaleden beri ilk defa antsal yaplar ina edilmeye balanmtr. abakadan sonraki ebitku (M 698-690) ve Taharka (M 690-664) dnemlerinde de ekonomik gelimeler devam etmitir. Birleik gl Msr ve Nubya Devletinin Yakndoudaki tek rakibi Assur mparatorluudur. M 671 ylnda Assur kral Esarhaddon (M 681-669) Msra sefer dzenler ve Memfisi ele geirir. Taharka gneye kaar. Msr lkesi sava tazminat demek zorunda braklr. Assurlular, Delta devletlerini mttefik olarak grdkleri iin onlara dokunmazlar. Taharka iki yl sonra Memfisi geri almak iin dner. Onun glendiini gren Esarhaddon Msra bir sefer daha dzenler ama yolda lr (M 669). Yerine geen Aurbanipal (M 669-627) Msrda Assur ynetimini yeniden kurarken Delta Blgesinde Saiste kendini kral olarak tanmlayan 26. Slaleden I. Neko ve olu I. Psammetikos ile ittifak yapar. Taharkann halefi Tantamani (M 664-657) M 664te Nubyadan Deltaya kadar olan blgeyi eline geirir. Bu sefer srasnda I. Neko lr. M 663-657 tarihleri arasnda Assurbanipal Msra sefer dzenler, Tantamani Nubyaya kaar. Msrn tamam Assur tarafndan igal ve yama edilir. I. Psammetikos (M 664-610) krallnn balarnda, M 664-657 tarihleri arasnda Aa Msrdaki btn yerel yneticileri etkisiz hale getirir ve Msrn birliini tekrar salar. Bu srada Aurbanipaln Babilde bir isyanla uramasn frsat bilerek Assurdan bamszln kazanr. 26. Slale firavunlar d siyasette, Yeni Krallk Dneminde Suriye ve Filistinde elde edilen baarlar tekrar etmek istemitir. I. Psammetikos ile balayan seferler II. Nekho (M 610-595) ile devam etmitir. II. Nekho 609da Yahuda kral Yoiay malup eder ve lkesini vergiye balar. Fenike ky kentleri Msrn egemenlii altna girer. Yeni krallk zamanndan beri ilk defa Suriyeye girilir. Ancak II. Nekho Babil Kral II. Nebukadnezzara Kargamta yenilerek Msra geri ekilmek zorunda kalr. Bu yenilgiye ramen M 601 ylnda Msra sefer yapan II. Nebukadnezzar geri pskrtmeyi de baarr. Ayrca Yunanllar rnek alarak sra krekli gemilerden oluan bir donanma kurar. II. Nekhodan sonra gelen II. Psammetikos (M 595-589) Nubya kral Aspaltann Msr tekrar ele geirmeye alabileceini dnerek, generalleri Amasis ve Potasimtoyu Nubyaya sefere gnderir. Msr ordusu nc alayan aarak gneye ilerler ve bakent Napatay kuatr. Bunun zerine Aspalta, bakenti Napatadan daha gneydeki Meroeye tamtr. II. Psametikosun olu Apries (M 589-570) zamannda II. Nabukadnezar Kuds kuatr. Apries kenti kurtarmaya altysa da baarl olamaz. Bu olay zerine ok sayda Yahudi Msra snd. M 570de Apries, Kyrenedeki Yunanl ko-
123
lonistlere kar Libyal kabilelerin yardm istemesi zerine destek olmak iin bir birlik gnderir ancak gnderdii birlik Kyrenelilere yenilir. Bunun zerine Apriesin birlikleri ayaklanarak general Amasisi kral ilan etmilerdir. Apries art arda yaplan savalardan birinde lmtr. Amasis, Msrllar, Libyallar ve Yunanllar bartrr. Bar anlamasnn yan sra politik bir evlilik yapar. Bylece dostluk ve akrabalk balar kurulur. Bat Anadoludaki onia kenti Miletosun Msrda Bat Deltada kurduu ticaret kolonisi Naukratisi Yunanllara brakr. Ege adalar Samos ve Lindosa deerli adaklar gnderir. Bu yolla Yunanllarla iyi ilikiler kurar. Msra da zen gsterir ve halkn takdirini kazanr. Amasisin saltanatnn (M 570-526) son dnemlerinde Pers mparatorluu giderek ykselmektedir. Pers kral Kyros (M 559-529), Anadoluda Lydia kral Kroisosun bakenti Sardeisi eline geirerek Lydia Kralln (M 546da) ykar. Persler M 539 ylnda Babili de ele geirirler. Kyrosun olu Kambyses (M 529-522) Pers tahtna ktnda, Msra sefer hazrlklarna balamtr. Bu srada Msrda da Amasisin yerine olu III. Psammetikos (M 526-525) tahta gemitir. Kambyses M 525de III. Psammetikosu yener ve Memfisi ele geirir. Msr kral tutsak edilir ve ldrlr. Daha sonra tm lke Kambyses tarafndan igal edilir. Msrllar, Libyallar ve Kyreneliler Perslere itaat ederler. Ancak Kambyses Nubya ve Sivaya yapt seferlerde baarsz olur. Msr lkesi, Perslerin satrapl (eyaleti) haline gelir. Perslerin kurduu Msrn 27. Slalesinin ilk kral olan Kambyses, tapnaklara ilgi gstermedii iin Msrllar tarafndan benimsenmemitir. Halefi olan Pers kral I. Darius (M 522-486) ise dini duygulara hitap ederek Msrllarla uzlamaya almtr. Sakkarada Apis boalarnn gmld yeri geniletmi, el-Harga vahasnda tanr Amon iin bir tapnak yaptrmtr. Bylece Pers ynetimi saygnlk kazanmtr. Onun zamannda Msr yasalar derlenip kitap haline getirilir. Darius ynetimi Msr iin bir refah dnemi olmutur. M 490 ylnda Persler Yunanistanda yaplan Maraton Savanda Yunanllara yenilince Delta Blgesinde Perslere kar 80 yl kadar srecek bir ayaklanma balamtr. M 404 ylnda Sais kentinden Amirtaios (M 404-399) Deltay Pers ynetiminden kurtarmtr, kendisini kral ilan ederek M 400 ylna kadar btn Msr lkesine hkim olmutur. Amirtoios, 28. Slalenin ilk ve tek kraldr. M 399dan sonra Msrn son yerlileri olan 29. ve 30. slaleler dneminde Msrllar, lkelerini eski bir eyalet (satraplk) olarak gren Perslere kar baaryla mcadele ettiler. Ancak M 343 ylnda Pers kral III. Artakserkses Msr ele geirmeyi baard. Msrn 31. Slalesini yine Persler kurdu ve Msra on yl daha egemen oldular. M 334 ylnda Makedonya Kral Byk skender (III. Aleksandros) Makedonyallar ve Yunanllardan oluan bir ordu ile Perslere kar nl Dou Seferine kar. M 332 ylnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle buradaki Pers egemenlii son bulur. Msr, skenderin lmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios (M 304-284) tarafndan kurulan Ptolemaioslar Devletine balanr. Bundan sonra 250 yl boyunca Msr Yunanllar tarafndan ynetildi.
124
zet
A M A
Eski Msrn corafyasnn yaam biimi zerindeki etkisini aklayabilme Eski Msr Kltr Nil Vadisinde gelimitir. Dar ve birka km genilikte olan vadi, kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki Birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, bat ve douda llerle evrilmi olup douda kyya paralel uzanan sradalarla Kzldenizden ayrlmtr. lkenin gneyi alayanlarla kuatlmtr. Bu blgede bulunan kayalklar geii zorlatrmaktadr. alayanlarn gneyinde ise Sudan (Eskiada Nubya) yer alr. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akarak Akdenize dklr. lkenin byk blmnn d dnyadan soyutlanm olmas, kendine zg bir Msr uygarlnn yaratlmasna neden olmutur. Eski Msr tarihinin dnemlerini aklayabilme Eski Msr, yerel tarihi Manethoya gre kuruluundan Byk skendere (M 332) kadar 31 farkl slale tarafndan ynetilmitir. Tarihsel kurgu bu erevede yaplmakta, slaleler kronolojik olarak gruplara ayrlmaktadr. Msr tarihinin dnemleri unlardr: Erken Dnem (1.-2. Slaleler: Yakl. Ol. M 2920-2650), Eski Krallk (3.-8. Slaleler: M 2650-2134), Orta Krallk (11-14. Slaleler: M 2040-1640), Yeni Krallk (18-20. Slaleler: M 1550-1070), Ge Dnem (25-31. Slaleler: M 712-332). Bunlarn dnda, firavunlarn glerini kaybettii zamanlarda, ou farkl soylardan gelen krallarn egemen olduu ara dnem yaanmtr.
A M A
A M A
Eski Msrn siyasi olaylarn tartabilme Msrda Paleolitik adan beri (M 500 000) insanlar yaamaktayd. M VI. binylda Cilal Ta a da denilen Neolitik ada ilk kyler kurulmu, hayvanlar evcilletirilmi ve tarm balamtr. Kralln Yukar ve Aa Msrda Slaleler ncesi dnemde baladna ilikin deerlendirmeler bulunmaktadr. M nc binyl balarndan drdnc yzyla kadar sren ynetici slaleler tarihi boyunca kurulan merkezi devletler uzun sre btn blgenin tek egemeni olarak yaayamamtr. Msrda yaanan siyasal gelimeler genellikle Nil Vadisinin kuzeyinde, ortasnda veya gneyinde devlet olma iddiasyla ortaya kan gler arasnda yaanmtr. Eski Msr, Assurlularn geliine kadar dardan gelen bir siyasal gcn egemenliine girmemitir. Kuzeydeki Delta blgesine gelen baz gruplar ksa zamanda buradaki kltr benimsemi ve Msrl olmulardr. M sekizinci yzyldan sonra Yeni Assur Krallarnn seferleri de ksa sreli igalle sonulanmtr. Msr tarihinin krlma noktas M 525 ylnda Persler tarafndan igal edilmesiyle balamtr. Msr M 332 ylnda Yunanllar, M 30 ylnda da Romallar tarafndan igal edilmitir.
125
Kendimizi Snayalm
1. Eski Msr takviminde ka mevsim vard? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 2. Eski Msr Tarihini 31 slaleye ayrarak yazan tarihi aadakilerden hangisidir? a. Herodotos b. Thukydides c. Manetho d. Berossos e. Strabon 3. Antik dnyann yedi harikasndan biri olan Keops Piramidi ne zaman ina edilmitir? a. Erken Devirde b. Eski Krallk Dneminde c. Orta Krallk Dneminde d. Yeni Krallk Dneminde e. Hellenistik Dnemde 4. Msr igal eden ve Msrllar tarafndan yabanc diyarlarn efleri denilen topluluk hangisidir? a. Persler b. Libyallar c. Hiksoslar d. Nubyallar e. Makedonyallar 5. Aadakilerden hangisi kadn firavundur? a. Hatepsut b. Ahmose c. III. Tutmosis d. IV. Amenofis e. I. Amenemhet 6. Eski Msr Tarihinde ka ara dnem yaanmtr? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 7. Kendi lmnden sonra tahtn el deitirmesini kolaylatrmak iin, olu I. Senusreti tahta ortak ederek yeni bir gelenek balatan Msr kral hangisidir? a. II. Mentuhotep b. I. Tutmosis c. III. Tutmosis d. I. Amenemhet e. IV. Amenofis 8. nl Kralie Nefertiti hangi Msr Firavununun kraliesidir? a. II. Ramses b. III. Tutmosis c. Merneptah d. I. Pepi e. IV. Amenofis 9. II. Ramsesle Kade Bar Antlamasn imzalayan Hitit kral kimdir? a. III. Murili b. III. Hattuili c. Muvatalli d. IV. Tudhalya e. I. uppiluliuma 10. Byk skender Msr hangi tarihte ele geirmitir? a. M 450 b. M 332 c. M 30 d. MS 395 e. MS 476
126
Okuma Paras
II. TUTMOSSN NUBYA SEFERN ANLATAN YAZIT Yazt, II. Tutmosise ait, Elefantinden Philaeye giden eski bir yol kenarnda kaya zerine hiyerogliflerle kaznmtr. Kraln saltanatnn ilk ylna (M 1492) tarihlenir. Yaztn balangcnda krallarn isimleri ve lakaplar sralanr. Tutmosisin Kuzey Delta ve deniz kys, Yukar ve Aa Msr, Nubya ve Sina, Suriyeyi de iine alan dou lleri, Fenkhu topraklar ve Hartumun gneyine uzanan lkeler zerindeki hkimiyeti vurgulanr. Ardndan gelen blmlerde unlar sylenir: Haberci ieri geldi, Kral Hazretlerini selamlad ve unlar dedi: Kuun (Kuzey Nubya) kt halk isyanda. ki diyarn efendisinin (Msr Kralnn) halk ona dman olmutur ve savamaya balamtr. [Nubyadaki] Msrllar, Babanz [I.] Tutmosis, gneydeki ve Dou lndeki kabileleri durdurmak iin ina ettii kalenin snandan srlarn aa sryorlar. Kral Hazretleri bu szleri duyduu zaman tpk bir panter (ya da leopar) gibi fkelendi ve dedi ki; Beni seven Ra ve Babam, Tanrlarn Kral, iki diyarn tahtnn efendisi Amon zerine yemin ederim ki ilerinde canl tek bir adam brakmayacam. Daha sonra Kral Hazretleri, ki Diyarn Efendisine kar ayaklanm ve kral hazretlerinin ynetiminden memnun olmayanlar devirmek iin bir askeri birlii Nubyaya yollad. Bu onun ilk savayd. Kral Hazretlerinin askerleri Kuun sefil topraklarna vardlar. Aldklar emre bal olarak askerler, hizmetkrlar eliinde kraln bulunduu yere gtrlen sefil Ku Prensinin olu hari canl hibir adam brakmadlar. Kral tahtna oturdu. Askerleri yakaladklar esirleri ona getirdiklerinde esirler iyi tanrnn ayaklar altna brakldlar. Topraklar eskiden olduu gibi baml duruma geri getirildi. nsanlar sevindiler ve liderleri memnun oldu. ki Diyarn Efendisine vgler yadrdlar ve Tanry ilahi iyiliinden tr ycelttiler. Bunun meydana geliindeki neden, kral hazretlerinin, babas Amonun balangtan bu yana Msrn tm krallarndan daha ok sevilmi olan, talar anl, Gney ve Kuzeyin Kral, Aakhepe-renra, Rann olu, tpk Ra gibi ebedi yaam, sreklilik ve huzur bahedilen, II. Tutmosisin cesaretiydi (Wallis Budge, 2008, 136-137).

1. b 2. c 3. b 4. c 5. a 6. b 7. d 8. e 9. b 10. b Yantnz yanlsa Corafi Koullar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Erken Devir blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Eski Krallk Dnemi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa kinci Ara Dnem blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Krallk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa zet blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Orta Krallk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Krallk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Krallk blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ge Dnem blmn yeniden gzden geiriniz.
127

Sra Sizde 1 Eski Msrda mevsimler, blgeye hayat veren, yaamn kaynan oluturan ve getirdii alvyonlarla bereketli tarm alanlar oluturan Nil Nehrinin taknlarna gre belirlenmiti. Eski Msr takviminde mevsim bulunmaktayd. Nehrin mays aynda ykselmeye balayp, temmuzdan ekime kadar vadi zerinden akt mevsime Takn (akhet) mevsimi denirdi. Kasmn banda sularn ekilmesi sonucu, nehrin yava yava yatana ekilmesiyle, nehir yatann iki yanna biriken milli toprakta ekim faaliyetlerinin yaplabildii mevsime Ekim (peret) denirdi. Marttan hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Sra Sizde 2 Erken Dnemde Eski Msrdaki gelimeler: 1. Aa Msr ve Yukar Msr Krallklarnn birletirilmi ve merkez devlet oluturulmutur, 2. 1. ve 2. slalenin krallarnn saltanat srd Erken Dnemin sonlarnda Msrn snrlar gneyde Birinci alayana kadar uzanmtr, 3. Msrda yzyllar boyunca kullanlacak merkezi ynetim sistemi, bir baka deyile krallk sistemi oluturulmutur, 4. Hiyeroglif yaz yaygn olarak kullanlmaya balamtr. Sra Sizde 3 M 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren Hurri kkenli toplumlar Delta Blgesine egemen olmular ve 15. Slaleyi oluturmulardr. Bylece Msrda ilk defa yabanclardan oluan bir slale egemenlii kurulmutur. Bu yeni slale Memfisi ele geirerek, Dou Deltasnda kendi bakentleri olan Avarisi kurmutur. Msrn tanrlarndan Seth ile zdeletirdikleri tanrlar Baal iin bir tapnak ina etmilerdir. 15. Slaleyi oluturan Hiksos krallar tm Msra ve Filistinin snr blgelerine egemen olmulardr. 15. ve 17. slaleler aras kinci Ara Dnem (M 16401532) olarak adlandrlr. Hiksoslar, Msr kltrn hemen benimsediler. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koumlu atlarn ektii sava arabalarndan oluan birlikleri, eitli maddelerden yaplm ayr ayr paralardan oluan gl bir yay, yeni kl eitleri ve dier silah eitleri getirdiler. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaamasna ramen Msrllar, dardan gelen bu istilaya alamamlar ve Hiksoslar hi benimseyememilerdi. 17. Slaleden Ahmose (M 1550-1525) M 1532 de Hiksoslar yenerek Filistine srmtr. Sra Sizde 4 Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun Hatepsuttur. vey olu III. Tutmosis (M 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, Kralie Hatepsut, I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek tahta geti (M 1473-1458). Onun zamannda Msr baarl ve istikrarl bir dnem yaad.
Baines, J. - J. Malek (1986). Eski Msr, (ev. Z. Aruoba - O. Aruoba), stanbul. Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. I. Yerbuz), Ankara. Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Ankara. Hornung, E. (2004a). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev. Z. Akarsu Ylmazer), stanbul. Hornung, E. (2004b). Msrbilime Giri, (ev. Z. Akarsu Ylmazer), stanbul. nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Ankara. Kuhrt, A.(2009). Eskiada Yakndou, Cilt I, stanbul. Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the Pharaohs, Germany. Vercoutter, J. (2003). Eski Msr, (ev. E. aykara), stanbul. Wallis Budge, E.A. (2008). Antik Msr Edebiyat, Yaznsal Metinler, zmir.
8
Amalarmz
Krallar Vadisi Hiyeroglif Yaz Takvim
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski Msrn yazs, edebiyat ve bilimini aklayabilecek, Eski Msrn devlet rgtnn ileyiini ve toplum yapsn aklayabilecek, Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklayabilecek, Gnmze ulaan Eski Msr kalntlarnn genel zelliklerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Piramitler Mumyalama
indekiler
GR: KAYNAKLAR DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI BLM, MMAR VE SANAT
Eski Msr Uygarl
Eski Msr Uygarl

GR: KAYNAKLAR
Msr tarihi, M 3000 yl civarnda ortaya kan yazl belgeler yannda zengin arkeolojik buluntulara dayanlarak yazlmaktadr. Yaz gelenei, deiik yaz trleri ve yaz malzemeleri bu blmde, arkeolojik malzemenin byk blmn oluturan tapnaklar ve mezar antlar ise ilgili balklar altndaki gelecek blmlerde ele alnmaktadr.
Yazl Kaynaklar ve Edebiyat

Eski Msrda yaz M 3000 yl civarnda ortaya kmtr. Baz aratrmaclar Msrllarn yazy Mezopotamyallardan rendiklerini dnmektedirler. Msrllar yazy Mezopotamyadan renmi olsalar bile, takliti olmamlar ve kendilerine zg bir yazy gelitirme baarsn gstermilerdir. Her iki yaz sistemi arasnda byk farklar olmas bunu aka kantlamaktadr. Yaz, Msrda da Smerlerde olduu gibi eyann eklini izmekle balamtr. Ancak Smer yazsndan farkl olarak Msr hiyeroglifi temelde resim biimindedir. Hiyeroglif Yaz: (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) zellikle kutsal metinlerin taa kaznmasnda kullanlan resm bir yazyd. Hiyeroglifler M 3000 yllarndan MS drdnc yzyla kadar kullanlmtr. Ta, ahap, fildii malzeme zerine kaznm ya da eitli malzeme zerine resmedilmitir. En basit dzeyde hiyeroglif, yazcnn ifade etmek istedii nesnenin resmedilmesi biiminde olumutur. Buna piktogram denir. Bir insan anlatlacaksa insan resmi, balk anlatlacaksa balk resmi izilirdi. Piktogramn sesi ayn zamanda uzun bir szcn iinde hece olarak da kullanlabilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar da temsil edilebilirdi. rnein bir papirs rulosu, yazmak anlamna gelmekteydi. Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois Champollion tarafndan zlm ve Eski Msr tarihi ve uygarl ile ilgili pek ok gvenilir bilgiye ulalmtr. Msr yazsnn belirgin zellii, onun her zaman aslna bal kalm olmas ve basit iaretlerden olumu olsa bile Fenike, Eski Yunanca ve gnmzn modern dillerinin yazlar gibi alfabetik olmasdr. Bu yaz, daha sonra oluan komu alfabetik yazlar ve Fenike yaz sistemlerini harf yazs fikri bakmndan etkilemitir. Hiyeratik Yaz: Msr yazl belgelerinin byk bir ksmn oluturan ynetim ve hukuk metinlerinin yazmnda, en yaygn hiyeroglif iaretleri ksaltlarak kullanlmaya balamtr. Zamanla bu ksaltmalar oalnca hiyerogliften tmyle farkl bir
130
yaz olan hiyeratik yaz ortaya kmtr. Bu yaz hiyeroglif yazya gre ok daha ksa srede yazlabiliyordu. Bu yaz eidine daha ok papirsler zerinde rastland iin son dnemlerde kitap yazs tanm da giderek yaygnlamtr. Hiyeratik yazya papirslerden nce kil kaplar zerinde rastlanmtr. Taa oyulmalarna ise ok ender olarak rastlanr. Bu trde yaz ile yazlm belgeler Eski Krallk Dneminde azdr, ancak Orta Krallk Dnemine ait bol miktarda materyal vardr. Yeni Krallk zamannda da papirsler, ta veya anak mlek paralar ve kil kaplar zerinde bu tr yazya ska rastlanr. M yedinci yzylda ynetimle ilgili belgelerde daha ilek olan demotik yaz kullanlmaya balanmtr. Ancak dini metinlerde M 200e kadar Hiyeratik yaz kullanlmtr. Demotik Yaz: M 700den sonra ynetimle ilgili yazmalarda kullanlan hiyeratik yaz basitleip, ilek hale gelmi ve 26. Slale zamannda yerini demotik yazya brakmtr. En eski demotik papirsler olan Rylands I ve II papirsleri I. Psammetikos (M 664-610) zamanna aittir. Demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) halk yazs demektir. Amasis zamannda (M 570-526) ynetim ve hukukla ilgili belgelerde kullanlan resmi yaz biimi demotik yaz olmutur. Ptolemaioslar Dneminin bandan itibaren edebi metinler de demotik yaz ile yazlmaya balanmtr. Demotik yaz, antsal ta yaztlarda hiyeratik yazdan daha sk olarak kullanlmtr. MS beinci yzyldan (Dou Roma Dnemi) kalma Philae Adas demotik yaztlar, bu yaz ile yazlm son rneklerdir. Yedi adet demotik karakter ek harf olarak Kopt yazs alfabesine alnmtr. Demotik yaznn tutarl bir transkripsiyonu henz yaplamamtr. Kopt Yazs: MS nc yzyldan itibaren demotik yaznn yerine kopt yazs denilen bir yaz tr kullanlmtr. Hristiyan Msrllarn (Kiptiler) Yunan alfabesine yaptklar alt harflik ilave ile oluan yazdr. Eski Msrda yazc okullar vard. nk eitli devlet kurumlarnda alacak memurlarn okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tapnaklarda yazc okullar almaktayd. retmenler, ounlukla rahiplerdi. Kk kylerde ise yazclar ailelerine ve akrabalarna okuma yazma retirlerdi. rencilere ncelikle hiyeratik yaz, sonra daha karmak olan hiyeroglif yaz retilirdi. renme sreci uzundu. Baz Msr kaynaklarna gre bu sre on iki yla kadar kyordu. renilmesi gereken yzlerce iaret vard ve hiyeroglif yazmak bal bana bir sanat hline gelmiti. Hiyeroglif yazabilmek byk bir saygnlk kazanmak anlamna geliyordu ve yneticilik grevine doru giden yolu ayordu. Okuma yazma renen renciler corafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret, din ve anatomi dersleri de gryorlard. Msrllar hemen hemen her malzemenin zerine yaz yazmt. En ok da ta, papirs ve kil zerine yaz yazmak tercih edilmitir. Kolay bozulan malzemeler olan ahap, metal, deri, kemik ve kuma da yaz yazmak iin kullanlmtr. Papirs, Nil Nehrinde yetien saz tr bir bitkidir. Papirs kt hline getirmek iin, gvdesinden ince eritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklak 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaan papirs rulolar yaplabilirdi. Yaz, yatay eritlerin olduu yze (recto), siyah mrekkep kullanlarak, kolonlar hlinde yazlr, nemli szcklerin alt krmz a boyasyla izilirdi. Yeni Krallk ve sonraki dnemlerde dikey eritlerin olduu arka yze (verso) de yaz yazlmtr. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde saklanrd. Aslnda papirs kolay bozulabilen bir malzemedir. Eski Krallk Dneminden ok az papirs gnmze kalmtr. Ancak daha sonraki dnemlerde zellikle ller Kitab olarak
8. nite - Eski Msr Uygarl
131
yazlp mumyalarla beraber mezarlara braklan papirs rulolar sayesinde papirs rnekleri artmtr. Papirs rulolarnn ok az tam ve eksiksiz olarak gnmze gelebilmitir. Gnmze kalm en uzun papirs rulosu Londra/British Mzesinde bulunan 40,5 m uzunluundaki Harris Papirsdr. Papirs zerine yaz, ucu lifli kam ile yazlyordu. Siyah mrekkep iin kurum, krmz mrekkep iin toprak kullanlyordu. Pahal ve nadir bulunan bir malzeme olmas nedeniyle el yazmalar silinip, papirsler yeniden yaz yazmak iin kullanlabiliyordu. Papirs zerine yaz yazmak da beceri isteyen bir iti. Bu nedenle okullarda renciler kopya etmeleri iin verilen metinleri ve devlerini anak mlek paralar ya da kire ta paralar zerine yazyorlard. Eski Msr edebiyatna baktmzda Eski Krallk Dneminin yazl belgeleri ncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt mezarlarnn duvarlarna kaznm bysel metinlerdir. Byk tanrlarn bayramlar iin dinsel ayin ve ilahilerin de bu dnemden itibaren yazlmaya balad dnlmektedir. Bunlara ait rnekler Orta ve Yeni Krallk Dneminden bilinmektedir. Yeni Krallk zamannda nemli tapnaklarn rahipleri tapnaklarnn farkl din retileriyle ilgili kitaplar yazmlardr. Din d edebiyat rnekleri de Eski Krallk zamanndan itibaren grlr. Bunlar lnn yaam yklerini anlatan mezar yaztlardr. lnn yapt grevler, sahip olduu topraklar ve baarlar anlatlmtr. Mikerinos saltanatndan itibaren grev yapan yksek memur Ptah-epses, 6. Slalenin yksek memurlar Uni/Una ve Herkhufun otobiyografileri bu tre rnektir. Uninin otobiyografisi Abidostaki mezarnda kireta bir blok zerine, Herkhufun otobiyografisi de Assuandaki mezarnda bir ta blok zerine hiyeroglifle yazlmtr. Her iki metin de Kahire Mzesinde korunmaktadr. Orta ve Yeni Krallk zamanlarnn ileri gelenlerinin otobiyografileri de bilinmektedir. Orta Krallk Dneminin nemli eserlerinden biri olan Sinuhenin Tarihi ayn zamanda otobiyografik bir nitelie de sahiptir. Eserde kral I. Senusret zamannda gzden dp Suriyeye snan yksek memur Sinuhenin maceralar anlatlr. Sinuhe, Suriyede bir kabile efinin hizmetinde bulunur. Daha sonra Msra dnmesine izin verilir. Kral, Sinuheyi nezaketle karlar ve onurlandrr. Yeni Krallk edebiyatnda lirik ak iirleri, arklar, masallar, krallk byclerinin mucizeleri zerine ykler, Asya ve gneye yaplan gezilerin anlatmlarn ieren rnekler vardr. Yeni Krallk Dneminde edebi bir biim alan krallk yllklar nemlidir. Yllklarda Msr firavunlar seferlerini, fetihlerini ve yaptklar byk ileri anlatrlar. Msr tarihiyle ilgili Anadoluda Hitit, Mezopotamyada zellikle Yeni Assur ve Yeni Babil kaynaklar, kutsal kitap Eski Ahit ve Antik Yunan kaynaklarnda da bilgiler bulunmaktadr. zerine yaz yazlan papirs rulolar gnmze hangi ortamlarda ulaabilmitir? SIRA SZDE Tartnz.
DN ELM Msr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Ynetimin banda mutlak hkim olarak kral, firavun yer almaktayd. Firavun szc byk ev anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminden itibaren S O R U kabul grmtr. Msr kral gkyz tanrs Horusun yeryzndeki temsilcisidir. Daha sonra Gne Tanrsnn olu olarak Byk Tanr eklinde karmza kar. DKKAT Orta Devlet zamannda Msrda tahta oturan kraln tanrlar tarafndan onaylanma-
DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
132
s gerekirdi. Yeni Devlet zamannda ise yaayan firavunlar tanrsallatrlmtr. Kral, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibidir. Kraln insanlarn hizmetinde besleyici olma, hak hukuk salama ve savalk gibi ilevleri olmas gerekiyordu. Hkmdar, uyruklarn beslemek ve ihtiyalarna gre donatmak, adaleti salamak ve yasalar yapmakla grevlidir. Ayn zamanda ordunun bakomutandr. Tanrlarn tapnaklarn ina etmek, geniletmek, ayn zamanda da kltlerine nezaret etmek zorundadr. Kraln tanrlardan ald meruiyeti genellikle babadan oula ya da kardeten kardee geerdi. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesinden bir kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi. Kraldan sonra en nemli kii, yardmcs olan vezirdi. Bu makam Eski Krallk zamannda gelimeye balamtr. Vezir, devlet ynetimini, hukuk sistemini ve ekonomiyi denetlemekle grevliydi ve sadece krala hesap verirdi. Eyaletler kraln tam yetkiyle atad yneticiler tarafndan ynetilirdi. Merkezden atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire kar sorumluydular. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (M 1427-1401) dneminden balayarak, ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylamtr. Kuzeyde Memfis, gneyde Teb kenti vezirlik merkeziydi. Msr, gl dnemlerde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin banda kral/ firavun tarafndan tayin edilmi bir vali bulunurdu. Tarla snr lme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ilere bakan bir memur snf bulunmaktayd. Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Bir baka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda nfuz mcadelelerine girimiler ve devlet ynetimini ele geirmeye almlardr. Memurlar ve rahiplerin altnda ok geni bir ifti tabakas vard. Mlk ve toprak daha Eski Krallk dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakas baml durumdayd. Ayrca yine baml olan ii snf vard. Bunlardan baka heykeltralk, marangozluk, dericilik, mlekilik, ta kap yapcl, tulaclk, tekne yapmcl, ahap doramacl, kasaplk, frnclk, bira reticilii, metal iilii, kuyumculuk, mcevhercilik, oymaclk gibi her brantan zanaatkrlar da baka bir snf oluturmaktayd. M ikinci binyldan itibaren Msrda kleler de grlmeye balar. Ancak Msrda kleliin ekonomik bakmdan zel bir nemi hibir zaman olmamtr.
Ekonomi
Msrda ekonominin temelini tarm oluturmaktayd. Nil Nehrinin taknlaryla sulanan arazilerde tarm yaplrd. Orta Krallk Dneminde Nil taknlarnn sulayamad arazileri sulamak iin kanal ama almalar yaplmtr. Yeni Krallk zamannda aduf adl verilen ara kullanlarak nehirden su ekilmi ve sulama yaplmtr. Bylelikle ekilebilir arazi yzde on - onbe orannda arttrlm ve ylda iki kez rn alnabilmitir. Baarl iftiler ve zanaatkrlar retim gelirlerini vergilerini verdikten sonra biriktirebiliyorlard. iler de cretlerini tayn olarak alyorlar, bir ksmn artryor, bo zamanlarnda da ek iler yaparak birikim ediniyorlard. Ekonomide dei-toku sistemi kullanlmtr. Takas sistemi yaklak 90 gramlk bir arlk birimi olan deben zerine kuruluydu. Bir deben, altn, gm ve bakr olarak hesaplanabilirdi. Metalin deeri arttka debenin deeri de artyordu. rnek vermek gerekirse bir deben gm, bir deben bakrdan yz kat daha deerliydi. Msrllar hibir zaman sikkeyi ieren bir takas sistemi gelitirmemilerdir.
aduf: Bir ucuna ipe bal kova, dier ucuna arlk balanan bir srn yere dikilmi bir baka direin st ksmna raptedilmesiyle oluturulan, kuyu veya nehirden su ekmeye yarayan kaldra benzeri ara. Sikke: M 7. yzyln ikinci yarsnda Lidyallar tarafndan icat edilen madeni paraya sikke ad verilmektedir.
133
Ahap bata olmak zere pek ok hammadde d lkelerden salanmtr. Erken dnemlerden itibaren Somali, Suriye, Mezopotamya ve Girit ile ticari ilikiler kurulmutur. Ticaret 18. Slale zamannda gelikin bir hal almtr. Btn ticaret faaliyetleri ve Nilin takn ovas dnda kalan ta ocaklarnn iletimi krallarn/firavunlarn tekelindeydi. Eski Msr devlet ynetiminin Ortadoudaki dier devletlerden farklarn tartnz? SIRA SZDE
DNELM Eski Msrda kadnlar 12-14 yalar arasnda ergenlik balangcnda evlendirilirdi. Erkekler ise 20 yalar civarnda evlenirdi. Yeni evlenenlerin eyalarnn hem kz S O R U halinde kahem de erkek tarafnca salanmas gerekiyordu. Bu nedenle boanma dnn mallar zerinde hakk vard. Msrllarda genellikle tek e evlilii yaygnd. Kadnlar genellikle keten ve yn eirme, ekmek piirme, tahl tme gibi ev ileDKKAT riyle urard. Bazlar rahibe olabiliyordu. Belki de gne altnda almadklar iin kadnlar duvar resimlerinde ak renk tenli olarak betimlenmilerdir. Kraliyet SIRA SZDE de yoktu. ailesinin baz yeleri ya da kralieler dnda kadnlarn siyasal gleri En ok kullanlan unvanlar evin hanmyd. Hemen hemen hibiri okuma yazma bilmezdi. Kadnlarn mlk edinme, mlklerini idare etme, mlklerine el konulduAMALARIMIZ unda dava aabilme haklar vard. Erkekler evin geimini salamak iin darda alrd. Duvar resimlerinde erkeklerin deri rengi krmzyla gsterilirdi. Erkek ocuklar 14 yana geldiklerinde iinde snnetin deKyer T ald A P bir trenle erikinlie adm atarlard. Bu yata yapacaklar meslekle ilgili ya da tapnak okulunda resmi retimle, babalarnn meslekleriyle ilgili eitimleri alm olurlard. Baz sekin kiilerin evleri iyi bir ekilde eyalarla deliydi. tabuT E L Sandalyeler, EVZYON reler, yataklar gibi zarif mobilyalar kullanlrd. Mobilyalar ahap, fildii ve cam ilemelerle sslyd. Sekin evlerinde hizmetiler ve kleler de bulunurdu. Evin iinde yemek piirme, temizlik ve servis hizmetleri hizmetiler ve kleler tarafnNTER N E T mzik aletdan yaplrd. Bu evlerde verilen ziyafetlerde harp, lavta, flt, obua gibi leriyle mzik yaplr, dans kzlar dans ederlerdi.
Ev Yaam
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Din
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Msrda din kola ayrlyordu; Resmi din, lm ve gmlme ile ilgili ilemler ve nfusun byk ounluunun gnlk uygulamalar. Resmi din tapnaklarda dzenlenen festivaller ve dini trenlerden (klt trenleri) oluuyordu. Klt karlkl iliki temeline dayanyordu. Krallar tanrlara kar dinsel grevlerin yaplmasn salard. Din tapnmlar kral adna rahipler tarafndan yrtlyordu. Krallar tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eitli sunular yaparlar ve niteliklerini verlerdi. Tanrlarn da buna karlk krala ve lkenin insanlarna iyilik bahettiine inanlrd. Kltn amac dnyann dzenini salamakt. Belli bal tapnaklar, blgelerinde yaratc olarak kabul edilen yerel tanrlara adanm tapnaklard. Klt heykeli tapnakta karanlk bir odada saklanr ve trenler srasnda sembolik bir tekne zerinde tanrd. Tapnaklar dnda lke iinde daha kk tanrlara ya da ana tanrlarn farkl biimlerine adanm, yerel kk tapnaklar de vard. Halk tabakalar bu kk tapnaklara giderler ve orada sunularda bulunurlard. Slaleler ncesi Dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din inanndan kaynaklanmaktayd. Daha sonra tanrlar insan biiminde dnlnce
134
hayvan totemlerinin baz uzuvlar insan vcuduna eklenmiti. Bylece hayvan bal, insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmtr. Tanrlarn ve tanralarn birou yerel tanrlard. nk bunlarn her biri bir yer ile yakndan ilikiliydi. Bu tanr ve tanralardan bir ksmnn klt btn Msra yaylm ve devletle birlikte anlan resmi hviyet kazanmtr. rnein Tebin Amon-Ras, Memfisin Ptah, Heliopolisin Ra-Harahtisi gibi. Belli bal Msr tanrlar: Nut : Gk tanras. Geb : Yer Tanrs. u : Hava tanrs. Amon : Teb kentinin tanrsdr. Amon-Ra adyla gne tanrs olarak Yeni Krallk Dneminde devlet tanrs olmutur. Kutsal hayvan kotur. Ra (Ra-Harahti) : Bann stnde gne kursu ile betimlenen ahin bal gne tanrs. Horus : ahin bal ya da ahin eklinde ve iki tal Msrn ilk devlet tanrs, gkyz tanrs. Ptah : asal mumya biiminde betimlenen yaratc tanr, zanaatkrlarn efendisi. Teb, Abidos ve Yeni Krallk Dneminin devlet tanrs olarak birok yerde tapnlrd. Thoth : Balkl kuu bal yazma ve sayma tanrs. Sobek : Timsah ya da timsah bal sularn tanrs. Hons : ounlukla mumya biiminde, bazen banda ocuk sanda grlen yan peremle veya yarm ay ile gsterilen ay tanrs. Osiris : Mumya biiminde, asa, ty ve boynuzlarla ssl beyaz tala betimlenen bitkilerin lm tanrs ve lmden sonraki dnyann yneticisi. sis : Osirisin kars ve Horusun annesi koruyucu tanra. Hathor : Banda gne kursu, inek boynuzlaryla ya da inek bal ve inek eklinde gsterilen gkyz, aa, nekropolis tanras, kadnlarn tanras. Kutsal hayvan inektir. Montu : ounlukla ahin bal, bann zerinde gne kursu ve iki ty ile gsterilen sava tanrs. Seth : Kimlii belirlenemeyen bir hayvan bal, dzensizliin, llerin, frtnalarn ve savan tanrs, Osirisin erkek kardei. Min : ki tyl kurdeleli balkla gsterilen dou lnn efendisi, bereket tanrs. Maat : Oturan ya da ayakta duran, kadn formunda, her zaman banda bir ty ile betimlenen, bazen kollarnda bir ift kanat grlen doruluk ve adalet tanras. Anubis : Uzanm kpek, akal ya da kpek bal, mumyalamayla ilgili nekropolis tanrs. Bastet : Aslan ya da kedi bal sava tanras. Sahmet : Aslan bal sava tanras. Mut : Aslan bal ya da akbaba ba ss takm insan eklinde betimlenen sava tanras. Neith : Sava ve av tanras.
Nekropolis: Yunanca mezarlk (ller Kenti) anlamna gelen szck. Genellikle uzun sre kullanlan, geni ve nemli gm alanlarn niteler.
135
Apis Boas Bes Nefthys Taveret mhotep
: : : : :
zerinde eitli iaretler bulunan ve boynuzlar arasnda gne kursu tayan Ptah ile ilikili kutsal boa. Cce, ounlukla tyl bir ta ve aslan yelesi ile betimlenen aile tanrs ve gen kzlarn koruyucusu. Tanra sisin kz kardei, koruyucu tanra. Su aygr ve hamile kadn vcudu karm olan aslan peneli ve timsah kuyruklu hamile kadnlarn koruyucusu. Kral Coserin tanrlatrlm veziri. Ktiplerin efendisi, iyiletirici ve Ptahn olu saylrd.
IV. Amenofis (M 1352-1335), M 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine tek tanr inancn yerletirmeye almtr. Bu yeni kltte Gne yani Aton tek tanryd. Kars nl kralie Nefertiti de firavuna bu giriiminde yardm etmitir. Bu yeni din gnee tapma kltyd. Bu klte gre Gne, nlaryla tm varlklar korur ve onlara yaam verirdi. Artk lke tanrs Amonun yerini nl gne tanrs Aton almt. Aton iin Teb kentinde bir tapnak yapld. Orta Msrda Memfis ile Teb arasnda kurulan yeni bakent Akhetatonda (Amarna) da bir Aton Tapna ina edildi. Bu tapnan zeri dier Msr tapnaklarnn aksine gkyzne doru ak braklmt. Tahminen krallnn beinci ylnda Amenofis Amon balaycdr anlamna gelen Amenofis adn, Atonun hizmetkr/ Atonu memnun eden anlamna gelen Ekhnaton olarak deitirdi. Ancak firavun Aton dinini yaymakta baarl olamam, lmnden sonra eskiden olduu gibi yine Amon dinine geri dnlmtr. Tapnaklardaki klt ilemleri drt ayda bir ay alan ksmi zamanl rahipler tarafndan yrtlyordu. Tapnaa sadece rahipler girebiliyordu. 18. Slale zamannda tapnaklarn bymesi sonucunda rahiplik bir snf olarak ortaya kt. Tapnaklardaki dini ilemler bir grevli rahip, bir vaiz rahip ve gndelik ileri yapan rahipler tarafndan yrtlrd. Rahiplik genelde babadan oula geen bir meslekti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi. Tanrlara sunulacak adaklar, personel giderleri ve tapnan ihtiya duyduu belirli rnler hep tapnak gelirlerinden karlanyordu. Tapnaklara bal alan atlyeler ve okullar da vard. Halktan baz insanlar ise tapnak arazilerini ilerlerdi.
l Gmme Gelenekleri
Msrda yaam sresi ksa olduu iin yirmili yalarna ulaacak kadar uzun yaayanlar mezarlarn planlamaya balarlard. Bir Msrl ldnde tanrlar katnda, kiinin lmden sonraki yaamna karar verilen bir duruma yapldna inanlrd. nana gre, durumaya tanr Osiris bakanlk ederdi. Durumada ayrca lnn yalvarmak zorunda olduu 42 yarg vard. Tanr Anubis duruma srasnda lye yardmc olur, kalbi teraziye koyma seromonisine elik ederdi. Anubis ile tanr Thoth, Osiris ve 42 yargcn huzurunda tartma ilemini yapard. Anubis lnn kalbini terazinin bir kefesine koyard. Terazinin dier kefesine ise Msrllarn hakl dzen kavramnn temsilcisi Maat konulurdu. Maat ounlukla bir hiyeroglif bazen de bir devekuu ty ile gsterilirdi. Kalp ile Maat dengede kalrsa, snama baarl demekti. Kiinin iyi bir hayat geirdii anlalr ve yeni hayatna geiine izin verilirdi. Terazi dengede kalmazsa yani snama baarl olmazsa terazinin altnda tasvir edilen yiyici ya da llerin yiyicisi ad verilen dii bir kark yaratk ly yok ederdi. Bu srada btn olup biteni tanrlarn ktibi tanr Thoth yazarak not alrd. Msrllar iin bu dnyadan ayrlmak birinci evre idi, ikinci lm ise s-
136
namadan geemeyip tamamen yok olmak demekti. kinci lmle lenler yer alt dnyasnda cezalandrlr ve baka bir varla dnrlerdi.
Resim 8.1 Osiris Bakanlndaki ller Mahkemesi
Mumyalama
Slaleler ncesi Dnemde ller l kenarna alan basit ukurlara gmlyor ve zerleri kum ile rtlyordu. Kuru iklim ve scak kum cesedin nemini alarak kurumasna neden oluyordu. Bylece bedenler rmeden korunuyordu. Bunu tesadfen gren Msrllarda, ldkten sonra ruhun bedene tekrar girip br dnyada yaamaya devam edebilmesi iin bedenin korunmas gerektii inanc geliti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas gerekiyordu. Slalelerin balangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baland ve dolaysyla scak kum ile temas kesildi. Doal yollardan meydana gelen koruma olanaksz hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar aranmaya balad ve bylece mumyalama gelenei geliti. Mumyalama ileminin gerekletirildii mekn tanabilir, lnn evi yaknna kurulan bir adr veya tapnaklarla balants olan zel bir mumyalama yeriydi. ncelikle l zel bir masaya yatrlyor ve vcut ykanyordu. Burun deliklerinden engele benzeyen bir alet yardm ile beyin ve i organlar dar karlrd. Vcut iindeki yumuak ksmlarn karlmasnn nedeni rmeyi nlemekti. Gz ve yanaklarn kmemesi iin bu yumuak ksmlara keten tamponlar konuluyor, lnn gz kapaklar da kapatlyordu. Karnn sol alt ksmnda elin girebilecei kadar kk bir yark alarak mide, karacier, akcier ve barsaklar karlyordu. Bu organlar natron ad verilen bir eit tuz iinde bekletilip kurutulduktan sonra kanopik ad verilen drt adet kavanoz iine konulurdu. Bu kavanozlarn kapaklar, Osiris ve sisin olu olan Horusun drt olunun ban temsil eden figrler eklindeydi. akal bal Duamutef mideyi, ahin bal Kebehsenuf barsaklar, maymun bal Hapy akcieri, insan bal olan mset karacieri korurdu. Vcutta organlardan boalan yerler hurma arab ve bitkilerle ykanyordu. lnn vcudunun tamam natron ile kaplanarak 40 gn bekletilirdi. Bylelikle vcudun nemi tamamen alnyordu. Vcut bu ilemlerle kurutulduktan sonra, yalanr, erimi reine srlr ve keten bezlerle sarlrd. Sarglar arasna muska ve taklar konulurdu. Hazrlanan mumya ahap bir tabuta koyulurdu. Ancak len kii kralsa biri altndan dier ikisi ahaptan tabut iine konurdu ve bu tabutlarn hepsi ta bir lahdin iine yerletirilirdi. Kanopik vazolar da yanna koyulurdu. yi kalitede bir mumyalama ilemi toplam 70 gn srerdi. Zengin olmayanlar daha az kaliteli mumyalama yaptrabilirlerdi.
Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum slfat karm olan bir eit tuz. Nil Nehrinin kenarnda doal olarak bulunuyordu.
137
Sabti, avati veya ushebti: Orta Krallk Dneminin sonlarndan balayarak bir ya da daha fazla sayda mezarlara konulmaya balanan mumyalanm insan eklinde gm heykelcikleridir. Bunlar, l br dnyada angarya bir i yapmaya arldnda canlanp onun yerine alacana inanlan iilerdi.
Mumyalama sadece insanlara deil kutsal saylan kedi, boa, timsah gibi hayvanlara da uygulanrd. Mumyalama ilemi bittikten sonra l mezara yerletirilirdi. Mezar duvarlarndaki resimler lmden sonraki yaama hazrlkla ilgiliydi. Cenaze treninin en nemli aamalarndan birini de az ama ayini oluturuyordu. Bu ayin ile tabutunda yatmakta olan lnn azn saran sarglarn kesileceine ve ikinci hayatnda yiyip ieceine inanlyordu. Daha sonra mezara kiinin zel eyalar, gnlk kyafetleri, ok eitli yiyecekler, sabti, avati veya ushebti ad verilen heykelcikler ve papirse yazlm ller Kitab konulurdu. Bylece l br dnyadaki yaamna uurlanrd. Eski Msrda mumyalama gelenei nasl balamtr? Tartnz.
SIRA SZDE
BLM, MMAR VE SANAT Bilim
SIRA SZDE
DNELM
S O R U Eski Msrda vergi alnacak tarlalarn llmesi iin yzlm hesaplamann bilinmesi gerekiyordu. Bu nedenle hesaplama ileri gelimitir. Msrllar say saymak iin onlu sayma sistemini (1, 10, 100, ....10.000.000a kadar) buldular. Ancak pay DKKAT birden byk olan kesirleri hesaplarken zorluk ekiyorlard. Aritmetik bilgileri de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geoSIRA SZDE karmza metrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls eklinde kmaktadr. zellikle taknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Msrllar kenar uzunluklarnn oran 3, 4, 5 olan AMALARIMIZ genin hipotensnn karsndaki ann dik a olduunu biliyorlard. Baz bilim adamlar Msrllarn Pisagor Teoremini bildiklerini dnmektedirler. Pi saysn gerek deere (3.1416) ok yakn olarak 3.16 olarak hesaplamlardr. Pi sayK T A P sn kullanarak krenin hacmini hesaplayabiliyorlard. Drtgenlerin ve genin alann da hesaplayabiliyorlard. Msrl gkbilimciler gkyzn inceliyor ve gruplarna gre listeleri yaT E L Eyldz VZYON pyorlard. Ancak bu almalar Babilliler dzeyinde deildi. Eski Msrda yaayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. nsanlarn yaam sresi ksayd. ocuklarn anne stnden kesildikleri ya olan yanNTE R Nsayda ET da ocuk lmlerinin yzdesi ok yksekti. Altm yan geen az kii de grlmesine ramen ortalama mr 29 yld. Sekinlerin yaam sresi daha uzundu ancak onlarn da ancak yzde on - onbeinin 50 yandan fazla yaad anlalmtr. Parazit hastalklar, verem ve di eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl hekimler dahili yaralanmalardan etkilenen organlar iin, reeteler yazmlar, farkl eitteki yaralanmalar iin deneysel tedavi yntemleri uygulamlardr. Krklar ve ak yaralar iyiletirebildikleri ve hatta kafatas ameliyatlar yaptklar saptanmtr. Msrllar cesetleri mumyalamak iin amak zorunda olduklarndan anatomiyi renmilerdir. Ancak insan vcudunun nasl altna ilikin bilgilerinin gelimemi olmas etkili tedavi yntemleri gelitirmelerini engellemitir. yle ki; Kalbin vcudun merkezi olduu, kan yannda salya, idrar ve sperm gibi svlarn da kalpten kt dnlmekteydi. ounlukla bir tanr tarafndan insandaki sv dolamnn engellenmesi nedeniyle dhili hastalklarn ortaya ktna inanlmtr. Hastalklar iyiletirmek iin hibir etkisi olmayan ilalara bel balanmtr. ifal bitkiler, hayvanlarn et suyu, Nil Nehrinin amuru, hastann trnaklarndaki kir, fare dks, ekmek kf gibi maddeler ila olarak kullanlmtr. Hastalklar ya do-
ller Kitab: D ounlukla NELM papirs zerine yazlan ve mumya ile birlikte gmlen bir dizi by formldr. S O R U Toplam 200 kadar olan byden her kopya iin seilenler deiiktir. Yeni DKKAT Krallktan Yunan-Roma Dnemine kadar grlrler.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
al yolla iyilemi ya da ekmek kfnn penisilin grevi grmesi gibi kullanlan ilacn tesadfen ie yaramas sonucu iyileme grlmtr. Msrllarn M 3000lerde gelitirdikleri Msr takvimi Dnya Uygarlk Tarihi asndan nemli olmutur. Msr takvimi Gne takvimiydi ancak gnein yllk hareketinin incelenmesi sonucu ortaya kmamtr. Sirius Yldznn ufukta grnmesi ile Nil Nehrinin periyodik taknnn ayn gn balamasna dayanan bir takvimdir. Bu olayn 365 gnde bir meydana geldii saptanmtr. Bu takvime gre bir ylda drder aylk 3 mevsim (Takn, Ekim, Hasat) vard. Msrllar bir yl her biri 30 gnden oluan 12 aya blmler, buna bayramlar iin ayrdklar 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir Msr yl gelitirmilerdir. Ancak bu yl gne ylndan 6 saat eksikti. 365 gne ilaveten altar saatten drt ylda bir oluan artk gn olmad iin Msrllarn gne yl her drt ylda bir, bir gn geri kalyordu. Daha sonra M 45 ylnda Romal Julius Caesar Msr takvimine dayanan yeni bir takvim kurmutur. Jlyen Takvimi adyla anlan bu takvimin Msr takviminden fark ortalama yl 365 1/4 gn kabul etmesiydi. Bu takvimde birbiri ardna yl 365 gn, her drdnc yl ise 366 gn olarak kabul edilmitir. Ocak ay yln balangcyd. MS 1582de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen Takvimi ortaya kmtr. Sonu olarak gerek Avrupada 1582 tarihine kadar kullanlan Jlyen Takvimi, gerekse gnmzde kullanlmakta olan Gregoryen Takvimi Msrllarn takvimine dayanmaktadr. Msrllar gndz saatlerini lmek iin basit gne saatleri de yapmlardr. Gne saati zerinde, gnn saatini gsteren izgiler vard ve gnein glge uzunluundan yararlanlarak saat tespit ediliyordu. Hava kapal olduunda ve geceleri gne saatleri ie yaramyordu. Bu durumda ise su saatleri kullanlrd.
SIRA SZDE
Eski Msr takviminin SIRA SZDEDnya Kltr Tarihi asndan nemi nedir?
D N E L M en gelimi rnekleri, antsal boyutlardaki mezarlar ve tapEski Msr mimarisinin nak yaplardr. Mezarlar:S M nc binyldan itibaren Msr krallar kerpiten yaplm masO R U taba ad verilen mezarlara gmlmlerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu iinde, zemin seviyesinin altnda bir mezar odas bulunur. Mezar odasnn tam zerinde zeDKKAT min seviyesinde dikdrtgen planl, kerpi ya da tatan bir yap yer alr. Yapnn dou yzne lnn ruhunun (Ka) geebileceine inanlan sahte kap yaplrd. BuSZDE ras aslndaSIRA kk bir odayd. Kapnn zerinde lnn unvan ve ad yazlrd. 3. Slale zamannda oda geniletilmi, 4. Slale zamannda ise oda iine bir sunak eklenmitir. Sunak zerine yiyecekleri sembolize eden maddeler ya da gerek yiAMALARIMIZ yecekler braklrd. Ayrca odaya lnn heykel ve heykelcikleri konulurdu. Eer lnn mumyas bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin iine gireceine inanlrd. Oda duvarlar gnlk hayattan alnan resimlerle sslenirdi. Halk tabakas da K T A P mastabalara gmlrd. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarnda ekim, hasat, ba bozumu, hayvanclk, balklk, avclk, dokumaclk gibi iler batan sona kadar bir film eridi gibi (rnein ekme, bime, balyalama gibi) her aamas ile resmedilTELEVZYON mitir. Bunlarn yannda oyunlar, danslar ve yelkenlilerin ilendii sahneler de vardr. Bu sahnelerde mezarda yatan kii, faaliyetleri bizzat ynetir ekilde gsterilmitir. Daha sonra 6. Slale zamanndan itibaren mezar odalarnda duvar resimle N T E R N Ebiyografisi T ri yannda lnn de yer almaya balamtr. Mastabalar piramitlerin yaknna ina edilmilerdir.
DNELM
Mastaba: S O R Sedir U anlamna gelen Arapa bir szcktr. Bir mastaba, dik ya da hafif eimli kerpi ya da ta D K Kolan, A T dikdrtgen duvarlar planda bir oda grnmndedir. Tavan SIRA SZDE genellikle dzdr. Zemin altnda, tavandan dik bir kuyu ile inilen mezar odas vardr.
Mimari
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
139
Msr firavunlar M 2630 ile M 1640 yllar arasnda kendilerine piramit biiminde mezarlar yaptrmlardr. Bu tipte byk mezar antlar, firavunlarn lmlerinden ok nce yaplmaya balanmaktayd. Piramitlerin iki ana tr vard: Basamakl piramitler ve gerek piramitler. 3. Slale kral Coserin Sakkaradaki nl basamakl piramidi M 2630larda yaplmtr. Kral mezarlarnn ilk antsal rnei ve Msr tarihindeki ilk piramittir. Coserin veziri olan mimar mhotep tarafndan ina edilmitir. Mezar antnn yapmna ilk olarak Sakkara geleneine uygun biimde byk bir mastaba eklinde balanm, ancak daha sonra eklemelerle 6 basamakl bir piramit ortaya kmtr. Piramidin gneydou yannda kraln Sed Festivali iin yaplm tapnak ve pavyonlardan oluan bir yap grubu vardr. Piramidin kuzeydou kesine yakn bir kapal odada (Serdab) Kral Coserin oturur durumda bir heykeli bulunmutur. Bu, Msrn tatan yaplm ilk byk krali heykeli olarak bilinir.
Sed Festivali: Bir kraln lmnden 30 yl sonra ilk kez, daha sonra da 3 yllk aralarla kutlanan, kraln yeniden douunu kutlayan tren. Bu tren, kraln teki dnyada uzun sre hkm srme isteini yanstrd.
Resim 8.2 Giza platosunda Keops (sada) ve Kefren piramitleri (Schulz- Seidel 2004, res. 32)
4. Slaleden itibaren gerek piramitler de yaplmaya balamtr. Bunlar basamakl piramitlerin gelimesi sonucu ortaya kmlardr. En erken rnekleri 4. Slalenin ilk firavunu Snefrunun (M 2575-2551) Memfisin 50 km kuzeyindeki Meidumda ve Dahurda yaptrd piramitlerdir. Snefru Meidumda kral Huninin balad piramidin yapmna devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak iin inaat yarm brakr. Bu dnemde mimarlar henz tam bir piramit yapmay baaramyorlard. Snefrunun Meidumdaki piramidinin st ksm eimi artrlarak bitirilebildiinden piramit eik olmu ve Eik Piramit olarak adlandrlmtr. Snefru, Dahurda Eik Piramitten baka Kzl Piramit olarak adlandrlan bir piramit daha yaptrmtr. Kzl Piramit geometrik olarak ilk gerek piramittir. Snefrunun olu Keops, Giza platosundaki en grkemli piramidi ina ettirmeyi baarmtr. Bugne kadar yaplm olan en byk piramit olan bu piramidin yann-
140
da yer alan olu Kefren ve Mikerinosa ait piramitler daha kk boyutlardadr. Bu mezarlar tatan ina edilmitir. Piramitler tek balarna durmazlar, bir cenaze kompleksinin parasdrlar. Bunlarn yapmnda kullanlan byk boyutlu ar ta bloklar, istenilen ykseklie rampalar kullanlarak kaldrlyordu. Bu rampalar hafif eimli kerpi, tula ve molozlardan yaplm ykseltilerdi. Byk ta bloklar, ahap kzaklar zerinde ekilerek yerine tanyordu. Piramidin yapm tamamlandktan sonra rampalar kaldrlyordu. rnein Keops Piramidinin yapm iin gnde 21-22 ton arlnda 285 adet ta blok ta ocanda ilenmi, tanm ve yerine yerletirilmitir. Bylelikle ylda 100.000 ta blok yerletirilerek piramidin inas 23 ylda yani Keopsun saltanatnn 23. ylnda tamamlanabilmitir. Keops Piramidi Antik dnyann yedi harikasndan biridir. Antn kenar uzunluu 230 m, ykseklii 146 mdir. Piramit kompleksi, vadi tapna, vadi tapnandan piramidin dou kenarnda bulunan gm treni tapnana giden yol, gm treni tapna ve kralielerin piramitleri olarak bilinen 3 kk piramitten oluur. Ayrca bu alanda, piramidin dou ve gney kenarnda 5 tekne ukuru, piramidin dou, bat ve gneyinde mastaba alanlar bulunur. Kral ailesinden gelenler dou kesimindeki mastaba mezarlara, yksek grevliler ise bat kesimdeki mastaba mezarlara gmlmlerdir. Piramit, Eski Krallk Dneminin sonunda toplumsal huzursuzluun artt, siyasi otoritenin kaybolduu bir srete soyulmu ve talar baka yerlerde kullanlmtr. Modern aratrmaclar Keops Piramidini incelemeye baladklarnda piramidin gm odasnda sadece granitten yaplm olan lahdi bulabilmilerdir. Orta a boyunca da piramidin d yzndeki kireta kaplamalar sklmtr, hatta Giza ve Kahiredeki yaplarda kullanlan talar da piramitten karlanmtr. 5. Slale krallar piramitleri daha kk lekte ve dayanksz malzemeden yaptrmlardr. Piramit yapm Orta Krallk Dneminin sonuna kadar (3. - 13. slaleler) devam etmitir. Piramitlerin her trl abaya ramen kolaylkla soyulmas, piramidin altna ya da iine ina edilen mezar odalarnn ve odalar iindeki hediyelerin, mezar soyguncular tarafndan talan edilmesi zerine, Orta ve Yeni Krallk zamanlarnda kaya mezarlar tercih edilmitir. Orta Krallk zamannda Deir el-Bahride yaplan Mentuhotepin kaya mezar ve Yeni Krallk zamannda Hatepsutun Deir el-Bahrideki kaya tapnak mezar bunlarn antsal rnekleridir. Yeni Krallk Dneminde mezar soyguncular nedeniyle kaya mezarlar ok gizli yerlere yaplmtr. Krallar Vadisinde bulunan gizli kaya mezarlar koridorlar, gizli geitler, sahte mezar odalar ve gerek mezar odasndan oluacak ekilde karmak yapda planlanmaya balanmtr. Ge dnemde ise antsal mezarlar yerine byk lahitler kullanlmtr. Halk tabakas da Yeni Krallk Dneminde kayalklar iine oyulan mezar odalarna, ge dnemde de lahitlere gmlmlerdir. Tapnaklar: Erken Devirde yaplm olan tapnaklar konusunda ok az bilgimiz vardr. Hierakonpolis ehrinde yuvarlak planl bir tapnaa ait izler bulunmutur. Eski Krallk zamannda yaplm tapnaklarn en gzel rnekleri 5. Slale krallar tarafndan Gne Tanrs Ra iin yaplanlardr. Bu slaleden Userkaf (M 24652458) Abusir yaknlarnda Gne Tanrs Ra iin antsal bir tapnak yaptrmtr. Ondan sonra Menkauhora (M 2396-2388) kadar gelen be kral da bu tr gne tapnaklarn piramit biimindeki mezarlarn yanna yaptrmaya devam etmilerdir. imdiye kadar bu tapnaklardan sadece Userkaf ve Neuserreye (M 2416-2392) ait olanlar kazlp gn na karlabilmitir. Kazlan iki tapnak gibi dierlerinin de Abusir kynn kuzeyindeki Memfis Nekropolnn bir blgesinde olduu tahmin edilmektedir. Ra tapnaklar da piramitler gibi bir vadi tapna, geit yolu ve
141
klt tapnandan olumaktadr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu Gurabda yaptrlan Gne Tapna en gzel rneklerden biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gne tanrsnn simgesi olan kaln bir dikilitatr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dnda pimi topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gne Tanrs Rann bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard. Bu slalenin son krallar zamannda gne dininin neminde bir azalma olmu ve gne tapnaklarnn yapm sona ermitir. Orta Krallk zamanndan kalan tapnaklarn ou orijinal planlarn koruyamadan gnmze kadar gelmilerdir. Bunlarn bazlar Hiksoslar tarafndan tahrip edilmi, bazlar da 18. Slale firavunlar tarafndan gelitirilmilerdir. Deir el- Bahride bulunan Mentuhotep Tapna, Orta Krallk zamanndan gnmze kadar bozulmadan gelebilen tapnaklardan biridir. Kayalk bir dan yamacna yaplan tapnaa vadiden bir geitle varlr. Buradan avluya geilir, avlunun arkasnda gne tanrs kltyle alakal olduu dnlen mastaba biimli bir yapy ieren teras yer alr. Yapnn kayalara oyulmu i ksmnda bulunan simgesel mezar odas kral Mentuhotepin l kltyle ilgilidir. Yeni Krallk zamannda tapnaklar, byk tanrlara adananlar ve l klt ile ilgili mezar tapnaklar olmak zere iki ayr tiptedir. Firavun Hatepsutun Deir elBahride Krallar Vadisinde bulunan terasl tapna ve II. Ramsesin Ramseseumu l klt ile ilgili tapnaklardr. Hatepsutun Tapna, ksmen kayalara oyulmu, ksmen kendi bana duran terasl bir yapdr. ki tarafnda sfenksler bulunan bir geit ile tapnaa ulalr, rampalar ile tapnan farkl seviyelerdeki avlusuna klr. Avlularn duvarlar kabartmalarla ssldr. Kabartmalarda byk mavnalar, kutsal doumla ilgili sahneler, Hatepsutun ta giyme treni, Punt ile yaplan alverii gsteren sahneler vardr. Yukar avlunun gney ve kuzeyindeki tonozlu odalar Hatepsuta, babas I. Tutmosise, tanr Ra-Harahtiye ve tanr Amona adanmtr. Salonun arkasndaki bir dizi niin iinde firavun Hatepsutun heykelleri vardr ve ayn duvardaki giriten tapnaa geilir. kinci avlunun kenarlarnda da tanr Anubis ve tanra Hathorun simgesel tapnaklar vardr.
Resim 8.3 Luksor Tapna. Pilon duvarlar, II. Ramses heykelleri ve dikilita. Schulz, Seidel 2004, s. 180, res. 64
Byk tanrlara adanan tapnaklar ise Yeni Krallk zamannda ok nem kazanmtr. lke dna sefere kan Msr krallar yaptklar savalarda baar kazandk-
142
lar zaman tanrlara kranlarn sunmak iin ya yeni tapnaklar yaptrmlar ya da eskilerini gelitirmilerdir. Eski Msr tapnaklarnda M on drdnc yzyla kadar standart bir plan grlmez. Fakat III. Amenofisten (M 1381-1353) itibaren belli bir tapnak tipiyle karlalmaktadr. Yeni Krallk Dnemi tapnaklarna uzun bir yoldan ulalr. Yol kenarlarna tapnak hangi tanrya adandysa o tanrnn kutsal hayvannn bana sahip sfenksler konulmutur. Yolun sonunda tapnak kapsna ulalr. Bu kapnn iki yannda kaideleri geni, yukar doru daralan pilon ad verilen Msra zg duvarlar vardr. Genellikle pilonlarn nne tapna hangi kral yaptrdysa onun byk boyutlu birka heykeli ve dikilitalar konulurdu. Bu dikilita rnekleri daha sonraki dnemlerde tanarak stanbul, Londra, Paris, New York gibi kentlerde meydanlara dikilmilerdir. Pilonlarn zerine de tapna hangi kral yaptrdysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yaplrd. rnein Luksor Tapnann pilon duvarlarnn zerinde II. Ramsesin Kade Savan betimleyen kabartmalar yer almaktadr. Pilon duvarlarnn arasndaki kapdan taraf bir veya iki sra stunla evrili avluya geilir. Avlu duvarlar dini sahneler ve nadiren de sava sahnelerini ieren kabartmalarla bezenmitir. Halk ancak bu avluya kadar girebilirdi. Avludan birka basamakl merdivenle Hipostil Salonu ad verilen tavan ok sayda stunla tanan yar aydnlk bir salona geilir. Duvarlarndaki kabartmalarda dini sahneler bulunmaktadr. Buraya sadece rahipler ve kral girebilirdi. Baz tapnaklarda hipostil salonu pilonlardan hemen sonra da yaplmtr. Hipostil salonundan sonra stunlarla tanan kk lekli odacklar gelmektedir. Karanlk olan bu odacklarda kutsal eyalar, tapnak hazineleri, tanabilir tanr heykelcikleri saklanrd. Bu plan esaslar Yeni Krallk Dneminde kk farklarla her tapnak inaatnda uygulanmtr. Karnak, Luksor ve Medinet Habu tapnaklar bu trdeki tapnaklarn en gzel rnekleridir. Bu tapnak plan Dendara, Esna ve Edfudaki tapnaklarda grld zere Hellenistik Dnem ve Roma Dneminin ilerine kadar varln korumutur.
Resim 8.4 II. Ramsesin Kaya Tapna. Abu Simbel.
143
Byk tanrlar iin kaya tapnaklar da yaplmtr. Bunlarn en gzel rnei II. Ramsesin Abu Simbelde yaptrd kaya tapnadr. Bir geitten n avlu ve terasna varlr. Tapnan n cephesinde 20 m yksekliinde Ramsesin oturur durumda drt heykeli ve heykellerin bacaklarnn altnda II. Ramsesin akrabalarnn daha kk boyda heykelleri bulunmaktadr. Tapnan iinde, sekiz stunlu byk salonun arkasndaki nite Ramsesler dneminin nemli tanrlar olan Memfisin Ptah, Tebin Amon-Ras, Heliopolisin Ra-Harahtisi ve II. Ramsesin heykeli yer almaktadr. Bylelikle kral yaarken tanrlatrlmtr. Byk salonun uzun kuzey duvarna Kade Savan, gney duvarna da Suriye, Libya ve Nubya savalarn tasvir eden renkli kabartmalar yaplmtr. Abu Simbelde bu Byk Tapnak ile ayn zamanda yaplan Kk Tapnak, bsekin Hathoruna ve II. Ramsesin kraliesi Nefertariye adanmtr. Tapnan n cephesinde drt tanesi II. Ramsesin, dier ikisi kralie Nefertarinin olmak zere 10 m yksekliinde alt adet ayakta duran heykel vardr. Bu heykellerin her birinin etrafnda da prens ve prenses heykelleri bulunmaktadr. Tapnan plan Byk Tapnakn planna benzer. Stunlu Hathor salonu, odal bir geit ve kutsal odadan oluur. Arkadaki nite kral koruduuna inanlan bir Hathor inei heykeli vardr. Saray yaplarna gelince hemen hemen hepsi kerpiten yapldklar iin gnmze kadar gelememilerdir. zellikle Yeni Krallk Dneminde Teb ehri saray yaplar nemliydi.
Gzel Sanatlar
Msr tasvir sanat biimleri olan heykel, kabartma ve resim Eski Krallk Dneminden beri belirgin bir zellie sahipti. Ayn dnemde ta vazo yapm fildii oymacl, mobilya ve madeni eya yapm gibi sanat dallarnn dzeyi de yksekti. Eski krallk Dneminde heykelcilik byk bir ilerleme gstermitir. Firavun Kefrenin diorit heykeli, rahip Renefer heykeli ve nl yazc heykeli bu dnemin nemli heykelleridir. Orta ve Yeni Krallk dnemlerinde heykelcilik daha da geliir. Orta Krallk Dneminden itibaren bstler de yaplmaya balanmtr. Yeni Krallk zamanna ait I. Ramses ve II. Ramses heykelleri ve Ekhnatonun kars Kralie Nefertitinin bst nde gelen heykeltralk eserleridir. Msrl sanatlar ustalklarn gndelik eya ve dini objelerin retiminde de gstermilerdir. Orta ve Yeni Krallk mezarlarnda kleleri, ift sren iftileri, obanlar, zanaatkrlar, savalar vb. temsil eden ok sayda ahap ve tatan yaplm heykelcik bulunmutur. Ayrca yine Orta Krallk Dneminden itibaren mezarlara konulmaya balanan Ushebti ad verilen heykelcikler zenli bir iilik gsterirler. Kabartma da nemli bir sanat koludur. Kabartmalar kntl kabartma ve girintili kabartma olmak zere iki trde yaplrd. kntl kabartmalar yzeyden 5 mm darya doru kntldr, girintili kabartmalarda ise ekillerin d izgileri yzeyin iine oyulur ve ekil ilenirdi. Da kntl kabartmalar daha ok yaplarn iinde, gnete daha iyi grnen ieri girintili kabartmalar ise yaplarn dnda kullanlrd. Balca dinsel yaplar ve nemli zel mezarlar kabartmalarla sslenirdi. Genellikle renkli olan kabartmalarda perspektif yoktur. Eski Krallk zamannda zellikle mezarlarda kabartmalar byk geliim gstermitir. Bu kabartmalarda lnn hayatndan sahneler ilenmitir. nsan betimlerinde ba yandan, gvde cepheden, bel, bacaklar ve ayaklar da yandan gsterilmitir. Orta Krallk Dneminde heykel-
144
cilik ile beraber kabartmalarn da geliim gsterdii grlr. Yeni Krallk Dnemine ait gzel kabartma rnekleri arasnda Hatepsutun Punta yapt sefer, Kade Sava ve I. Setinin askeri seferlerini konu alan kompozisyonlar saylabilir. Duvar resimleri de ilk defa Orta Krallk Dneminde ortaya kar. Kabartma yapmaya uygun olmayan kalitesiz tan kullanld mezarlarda, zel evlerin ve saraylarn kabartma yapmaya elverili olmayan kerpi duvar yzeylerine renkli resimler yaplmtr. Kabartmadan sonra gelmesine ramen resim konusunda da gzel eserler verilmitir. Duvar resimlerinde sava sahneleri, portreler ve manzaralar ilenmitir. Yeni Krallk zamanna ait zel yaamn ve lksn vurguland ok canl resim rnekleri vardr. Resim sanatnda perspektif hi kullanlmamtr. Bir baka tasvir biim olarak ender grlen kakmaclk da vardr. Bunlar taa alan oyuklara renkli amur, cam ve renkli talarla yaplmlardr. Msrda camclk, ahap oymacl, mobilyaclk, metal iilii ve anak mlek yapm gelikin olarak yaplyordu.
SIRA SZDE
Eski Msrda 5. Slale SIRA SZDE tapnaklarnn zellikleri nelerdir?

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
145
zet
A M A
Eski Msrn yazs, edebiyat ve bilimini aklayabilme Eski Msrda yaz M 3000 yl civarnda ortaya kmtr. Bu yaz hiyeroglif yani resim yazsyd. Zamanla hiyeroglif iaretlerin ksaltlmasyla hiyeratik yaz ve demotik yaz denilen yazlar kullanlmtr. Eski Msr edebiyatna baktmzda Eski Krallk Dneminin yazl belgeleri ncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt mezarlarnn duvarlarna kaznm bysel metinlerdir. Byk tanrlarn bayramlar iin dinsel ayin ve ilahilerin de bu dnemden itibaren yazlmaya balad dnlmektedir. Bunlara ait rnekler Orta ve Yeni Krallk Dneminden bilinmektedir. Yeni Krallk zamannda nemli tapnaklarn rahipleri tapnaklarnn farkl din retileriyle ilgili kitaplar yazmlardr. Din d edebiyat rnekleri de Eski Krallk zamanndan itibaren grlr. Bunlar lnn yaam yklerini anlatan mezar yaztlardr. lnn yapt grevler, sahip olduu topraklar ve baarlar anlatlmtr. Eski Msrllar geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. zellikle taknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi. Eski Msrda yaayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. Parazit hastalklar, verem, di eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralan iyiletirebildikleri saptanmtr. Msrllarn M 3000lerde gelitirdikleri Msr takvimi Dnya Kltr Tarihi asndan nemli olmutur. Nil Nehrinin periyodik taknlarna dayanan bir takvimdir. Eski Msrn devlet rgtnn ileyiini ve toplum yapsn aklayabilme Msr da dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Devletin banda kral-firavun bulunurdu. Krallk genellikle babadan oula ya da kardeten kardee geerdi. Kral/firavundan sonra en nemli kii, yardmcs
olan vezirdi. Vezir kral adna lkeyi ynetirdi. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (M 14271401) zamanndan balayarak ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylamtr. lke eyaletlere blnmt her eyaletin banda firavun tarafndan tayin edilmi bir vali bulunurdu. Bir baka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahiplerin altnda ok geni bir ifti tabakas, zanaatkrlar ve kleler vard. Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklayabilme Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara kar dinsel grevlerin yaplmasn salar, tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eitli sunular yaparlar ve niteliklerini verlerdi. Tanrlar da buna karlk krala ve lkenin insanlarna iyilik bahederlerdi. Msrllar daha hayattayken mezarlarn planlamaya balarlard. nsanlar ldkten sonra, tanrlar katnda len kiinin lmden sonraki yaamna karar verilen bir duruma yaplrd. Durumaya Osiris bakanlk ederdi. l gmlmeden nce mumyalanrd. Gnmze ulaan Eski Msr mimari kalntlarnn genel zelliklerini tanmlayabilme Eski Msr mimarisinin en gelimi rnekleri, antsal boyutlardaki mezarlar ve tapnak yaplardr. Mezarlar, bu uygarln en zengin sanat rnlerinin gnmze ulat antsal piramitler ve kayalar iine oyulmu grkemli odalardan oluur. Saray mimarisi ve sivil mimari alanndaki rnekler ise gnmze kadar korunamamtr.
A M A
A M A
A M A
146
Kendimizi Snayalm
1. Msr piramitlerinin en by hangi Msr kral tarafndan yaptrlmtr? a. Menes b. Snefru c. Coser d. Keops e. Kefren 2. Vezir ve mimar olan mhotep tarafndan ina edilen Basamakl Piramit hangi Msr kralna aittir? a. Snefru b. Coser c. Kefren d. II. Ramses e. Hatepsut 3. Gne Tanrs Ra iin yaptrlan Gne tapnaklar, kanc Msr slalesi firavunlar zamanna aittir? a. 3. Slale b. 4. Slale c. 5. Slale d. 18. Slale e. 20. Slale 4. Eski Msrda Gnei tek tanr olarak kabul ettirmek isteyen firavun aadakilerden hangisidir? a. II. Mentuhotep b. I. Tutmosis c. III. Tutmosis d. Hatepsut e. IV. Amenofis 5. Mumyalama ile ilgili tanr aadakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Tot d. Ra e. Horus 6. ller mahkemesine bakanlk eden tanr aadakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Tot d. Ra e. Horus 7. Mumya yaplrken, i organlarn konulduu vazolara ne ad verilir? a. Habe b. Obsidien c. Kanopik d. Kiten e. Ka 8. Orta Krallk Dneminin sonlarndan balayarak bir ya da daha fazla sayda mezarlara konulmaya balanan, l br dnyada angarya bir i yapmaya arldnda canlanp onun yerine alacana inanlan mumyalanm insan eklindeki gm heykelciklerine ne ad verilir? a. Apis b. Pilon c. Obelisk d. Ushebti e. Habe 9. Eski Msrda erkek ocuklar ka yana geldiklerinde bir tren yaplarak erikinlie adm atarlard? a. 10 b. 14 c. 18 d. 20 e. 22 10. Eski Msr takviminde bir yl ka gnd? a. 300 b. 325 c. 350 d. 365 e. 375
147
Okuma Paras
Aninin zdeyileri Kahire Mzesinde korunan bir papirste Eski Msr davran kurallarna ait ilgin bir metin bulunmaktadr. Genel olarak bu davran kurallar Aninin zdeyileri olarak bilinir ve aadaki rnekler karakteri ve konusu hakknda bize fikir vermektedir. Bir kii eline geen frsat bir kez kard m, baka bir tanesini yakalamak iin [bouna] abalar. Bakas ayaktayken sen oturma, sosyal statn onunkinden daha yukarda olsa bile ve zellikle de bu kii yal bir adamsa. Kaba szler syleyen birinin nezaket grmesi beklenilmemelidir. Eer her gn kendi ellerinle [yaptn] yolda ilerlersen, sonunda olman gereken yere varrsn. nsanlar her gn ne hakknda konumallar? Yksek mevkilerdeki yneticiler kanunlar tartmal, kadnlar kocalar hakknda konumal ve her insan kendi ileri ile ilgili konumaldr. Asla hibir misafirinize kaba szler sylemeyin; dedikodu yaparken sarf ettiiniz bir sz dner gelir ve sizin evinize der. Eer kitaplarla aran ok iyiyse ve onlar incelemisen, okuduklarn kalbine iyice yerletir ki bylece daha sonra ne sylersen iyi olacaktr. Eer bir ktip herhangi bir mevkiye terfi ettirilirse, kendi yazdklar hakknda konuacaktr. Hazineden sorumlu mdrn hi olu yok ve mhr memurunun hi varisi yok. Yksek memurlar, eli erefli bir konumda olan ktibe, ocuklara vermedikleri bir sayg gsterirler... Bir insann k ona dilinden gelir; dikkat edin de kendinize bir zarar vermeyin. Bir insann kalbi tpk bir tahl ambarna benzer, ii her trden cevapla doludur; iyi olanlar se ve onlar syle; kt olanlar ise iine gmerek sakla. Kaba bir ekilde verecein cevap silah savurmaya benzer; fakat eer tatllkla ve sakin bir ekilde konuursan her zaman [sevilirsin]. Sana, seni karnnda tayan anneni verdim ve seni tarken o, benim yardmm olmakszn bu byk ykn sorumluluunu zerine ald. Aylar sonra sen dodun, annen kendini bir boyunduruun altna sokarak seni yl boyunca emzirdi... Sen eitim alman iin okula gnderildiinde, annen dzenli olarak her gn retmenin iin evden ekmek ve bira getirdi. imdi ise sen bydn, bir karn ve kendi evin var. ocuklarna bak ve onlar tpk annenin seni yetitirdii gibi yetitir. Anneni zecek hibir eye izin verme, aksi takdirde eer o ellerini Tanrya aarsa Tanr onun ikyetini duyacak [ve seni cezalandracaktr]. Yannda baka biri varken ekmeini, ilk nce ona uzatmadan yeme... fkeliyken birine asla cevap vermeyin ve onun yanndan uzaklan. O, kzgnlk ierisinde konutuunda siz ona kibar bir ekilde karlk verin, nk yumuak szler onun kalbinin ilacdr. Kaynak: Wallis Budge 2008, s.286-289
148

1. d 2. b 3. c 4. e 5. a 6. b 7. c 8. d 9. b 10. d Yantnz yanlsa Mimari blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mimari blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mimari blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Din blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Din blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa l Gmme Gelenekleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mumyalama blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mumyalama blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ev Yaam blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Bilim blmn yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 3 Msrllar insann ldkten sonra br dnyada yaamaya devam edeceine inanmaktaydlar. Dnyadayken bedenden ayrlan ruhun teki dnyada dnebilmesi iin vcudun salam olmas gerekmekteydi. Slaleler ncesi Dnemde ller l kenarna alan basit ukurlara gmlyor ve zerleri kum ile rtlyordu. Kuru iklim ve scak kum cesedin nemini alarak kurumasna neden oluyordu. Bylece bedenler rmeden korunuyordu. Msrllar zaman ierisinde bu yntemi gelitirdiler. Slalelerin balangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baland ve dolaysyla scak kum ile temas kesildi. Doal yollardan meydana gelen koruma olanaksz hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar aranmaya balad ve bylece mumyalama gelenei geliti. Sra Sizde 4 Msr takviminin Dnya kltr tarihi asndan nemi, gnmzde kullandmz takvimin temelini oluturmu olmasdr. Nil Nehrinin periyodik taknlarna dayanan bir takvimdir. Bu takvime gre bir ylda, drder aylk mevsim (Takn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak Msrllar, bir yl 30 gnlk 12 aya blmler, buna be gn ekleyerek 365 gnlk bir gne yl gelitirmilerdir. Ancak 365 gne ilaveten altar saatten drt ylda bir oluan artk gn olmad iin Msrllarn gne yl her drt ylda bir gn geri kalyordu. M 45 ylnda Msr takvimine dayanan Jlyen Takvimi, MS 1582de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmtr. Sra Sizde 5 Eski Krallk zamannda yaplm tapnaklarn en gzel rnekleri 5. Slale krallar tarafndan Gne Tanrs Ra iin yaplanlardr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu Gurabda yaptrlan Gne Tapna bunlardan biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gne tanrsnn simgesi olan kaln bir dikili tatr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dnda pimi topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gne Tanrs Rann bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard. 5. Slalenin btn firavunlar bu tr gne tapnaklarn piramitlerinin yan bana yaptrmlardr.

Sra Sizde 1 Papirs, Nil Nehrinde yetien saz tr bir bitkidir. Papirs kt hline getirmek iin, gvdesinden ince eritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklak 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaan papirs rulolar yaplabilirdi. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde saklanrd. Kolayca tahrip olabilecek veya ryecek papirs rulolar, iklimin olduka kuru olduu Msrda hava ve su ile temas olmayan piramit ve kaya mezarlarnda ancak korunmutur. Sra Sizde 2 Eski Msrda ynetim ekli mutlak krallkt. Devlet ynetiminin en stnde firavun-kral bulunmaktayd. Kraldan sonra en yetkili grevli vezirdi. Vezir, kral adna lkenin ynetiminden sorumluydu. lke eyaletlere ayrlarak ynetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan valiler grev yapyordu. Bu ynetim ekli Ortadoudaki birok eski uygarlkla benzerdi. Ancak Msrda en tepedeki firavun-krala yaktrlan tanrsal zellikler ve bunlar iin yaplan piramit ve heykeller dier uygarlklardan farkldr.
149
Baines, J.-J. Malek. (1986). Eski Msr, (ev. Z. AruobaO. Aruoba), stanbul. Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. I. Yerbuz), Ankara. Diakov, V.- S. Kovalev, (2008). lka Tarihi-1, Ortadou, Uzakdou, Eski Yunan, (ev. . nce), stanbul. Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Ankara. Gndz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Msr, Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap ve Kltr, stanbul. Hornung, E. (2004). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev. Z. Akarsu Ylmazer), stanbul. Hornung, E. (2004). Msrbilime Giri, (ev. Z. A. Ylmazer), stanbul. nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Ankara. Jean, G. (2001). Yaz. nsanln Bellei, (ev. N. Baer), stanbul. Kuhrt, A.(2009). Eskiada Yakndou, Cilt I, stanbul. Sayl, A. (1991). Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara. Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the Pharaohs, Germany, 2004 Wallis Budge, E.A., 2008). Antik Msr Edebiyat, Yaznsal Metinler, zmir. Yldrm, R. (1996). nasya Tarih ve Uygarlklar, zmir.

Eski Mezapotamya Ve Misir Tarihi - Anadolu Universitesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eski Mezapotamya Ve Misir Tarihi - Anadolu Universitesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH

Editr Prof.Dr. Kemalettin KROLU

Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri................ 2

Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler .................... 20

Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smer likileri...................................................................................... 20

M kinci Binylda Mezopotamya.......................................... 52

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih ..................... 72

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar ................................. . 88

Eski Msr Tarihi ....................................................................... 106

Eski Msr Uygarl......................................................... ......... 128

ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

GR ESKTA AI / PALEOLTK ORTATA AI / EPPALEOLTK YENTA AI / NEOLTK BAKIR-TA AI / KALKOLTK

Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

ESK TA AI / PALEOLTK (M 1100000-12000)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

ORTA TA AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

YEN TA AI / NEOLTK (M 10000-5200)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Hassuna Dnemi ( M 5750-5250)

Samarra Dnemi (M 5300-5100)

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Halaf Dnemi (M 5500-4800)

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300)

Obeyd Dnemi S O R U kaplar zerindeki bezemelerden rnekler

Kaynak: Lloyd 1978: Res. 33- 12). SIRA SZDE

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Bir kuzey tapna

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

1. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

ESK MEZEPOTAMYA VE MISIR TARH

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

GR URUK DNEM VE YAZININ GELM SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER UYGARLIK

Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

Uruk Dnemi S O R U (M 4000-3100)

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

UYGARLIK Devlet Ynetimi

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler

Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

2. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Balangc ve Smerler