1

Firudin Aasolu (Clilov)

ETRUSK - TRK BAI

IGaB krt - ksurt

Bak - 2011

Elmi redaktor: Nail Vliyev

Firudin Aasolu. Etrusk-Trk ba. Bak, 2010. ... basm. 180 s.

Dnya tarixind sumerlr v basklar kimi qohumu olmayan, blk taplmayan yalqz xalqlardan biri d etrusklardr. Miladdan nc I minil boyu yaam bu xalqn xeyli yaz rnklri qalsa da, dili hl 2000 il nc l dillr srasna girmidir. Son 200 ilds minlrl alim, uzman v hvskar aradrclar etrusklarn soykkn tapmaq n etrusk dilini amaq yolunu axtarr. Trkoloq F. Aasolunun yazd bu kitabda etrusklarn mnyi, tarixi, etnoqrafiyas, mifologiyas v dili haqqnda mlumat verilir, etrusk-trk laqlrindn geni, hm d ilk df sistemli kild bhs olunur. Elmi-populyar slubda olan bu kitab mllifin son 30 ild trkologiya elmin gtirdiyi trk etnosunun n Asiyada yaranmas bax zrind qurulmu yeni Urmu nzriysi sasnda yazlmdr. Tkc etrusklarn deyil, trklrin d mnyin aydnlq gtirn etrusk-trk laqlrin aid yeni blglr oxucular n maraql olacaqdr.

Aasolu

Balqlar nsz ........................................................................ Giri .......................................................................... I Blm. Qaynaqlar ................................................. Roma tarixind etrusk dnmi ................................. Eneydn Romula ...................................................... Romuldan Tarkona ................................................... Etrusk mifologiyas .................................................. Etrusk dini .................. ........................................... Tanrlar ................................................................. Demonlar ................................................................ Etrusk kulturu .......................................................... Sosial durum ........................................................... Sntkarlq .............................................................. Etrusk dili ................................................................. Etrusk yaz rnklri.................................................. II Blm. Etrusklarn soykk ................................ Qafqaz (Azrbaycan) - Troya - Etruriya ba .......... Etrusklar v saqa-qamr boylar .............................. Korolu - Herekle ba .............................................. Etrusk dilind trk szlri ........................................ Lemni yazs ............................................................ dbiyat ...................................................................

4 6 11 17 17 22 28 29 38 47 50 50 59 71 92 105 121 135 141 153 158 175

NSZ minil nc taliyada ortaya xb minil boyu tarixd drin iz qoyan etrusk eli artq iki minildir ki, biziml lm dilind danmaq istyir, ancaq dana bilmir, daha dorusu, onun n dandn biz anlamrq, sirlrl dolu bir xalqn tarixi, bu tarix iind saxlayan sz daarc aq olsa da, oradan limiz ken szlrin anlamn anlamrq. Almaz tapmacalarla dolu Dnya tarixind maraql olduu qdr d aktualln saxlayan etrusklarn kimliyi problemi zrind bir sra uzman olmayan aradrclarn bavuruu boa xd kimi, uzmanlarn da syi hllik ntic vermmidir. Apennin yarmadasnda, indiki taliyada Roma imperiyasndan vvl m.. I minil boyu yaayb Avropa mdniytin nmli tsiri olan bu xalq etrusk dilind danrd. Latnlar onlara tusk, etrusk, yunanlar is tirsen, tirren deyirdi. Tuskan ad etrusk dnmind onlarn mskunlad tarixi blgnin, Tirren ad is onlarn gmi oynatd dnizin adna evrildi. Anadoludan taliyaya kn etrusklar burada z tarixi rolunu oynayb shndn xdlar, daha dorusu, xarldlar. zndn sonra mkmml suvarma v drenaj sistemi, arxeoloji-etnoqrafik kultur, kurqan basrqlar, hrlr, zl arxitektural mbdlr, krplr, bugn dnya muzeylrinin edevrlri saylan gzl keramik qablar, metalilm, zrgrlik nsnlri, heykl-rsm srlri, lifba-yaz kulturu, zngin mifoloji miras, sikk ksm glnyi qoyub shndn gedn etrusklar bizim n d cavabn tapmaqda tinlik kdiyimiz oxlu tapmaca atb tarixin qara dumanna brnb cxmaza getmilr. Bir nmrli tapmacann sual is budur: Etrusklar kim idi? Etrusklardan sonra iki minil gndmd qalan bu sualn cavab hl ki yoxdur. Cavab taplsa, o biri suallarn cavab sralama zlck. Etrusklarn kimliyi is etrusk dilindki

yazlarn ifrsini aa biln aarn taplmasndan asldr. Bu ynd axtarn tinliyil bal vaxtil etrusk yazlarnn oxunmamas anlamnda latn dilind Etruskca oxunmur (Hetruscum non ligatur) deyimi d yaranmd. Bzi etrusk szlri latn dilin, oradan da bir x xalqlarn dilin kemidir. Bu szlrd ilkin forma v mnadan uzaqlama olsa da, uzmanlar etrusk praformasn tapmaqda tinlik kmirlr. Msln, etrusk dilind maska anlaminda pharsu sz indi persona formasnda, etruskcann litera szndn yaranan literatura sz geni ilnir. Bugn Avropa xalqlarnn dilindki klan, sistem, seremoniya, sisterna kimi onlarla sz etrusklardan qalmadr. Antik an korifeylri srasnda etrusk soylu air Vergili, heykltra Vulka vardr. Bzilri Pifaqoru da bu srada verir. Sezar Avqustun etibarl adam saylan grkmli siyasti Qay Tsilniy Mesenat etrusk idi. Vaxtil etrusk yurdu kimi Toskan adlanan blgnin Florans hrindn Mikelancello, Dante v Leonardo da Vini xmlar. Avropa renesans da bu hrdn balanmdr. Britaniya ensiklopediyasna gr, Napalyon da Toskandan Korsikaya km bir aildndir. Etrusk dili il yana, onlarn siyasi-etnik tarixi, etnoqrafiyas, dini haqqnda indiycn sylnn fikirlr gerkliyi hl tam ks etdirmir. Bu baxmdan, etrusklar haqqnda aparlan hr bir aradrma v yazlan kitablar etrusklar tanmaa, etrusk problemini zmy doru atlan addmdr. mid edirm, oxuduunuz bu kitabn da ikinci blmnd gzdn keiriln etrusk-trk (saqa-qamr) balarna aid yeni blglr prototrklrin ilkin atayurdunun n Asiya olduunu blirlyn yeni Urmu teoriyas il etrusklar tanmaq yoluna iq tutan yalnz kiik bir addm kimi qbul olunacaqdr. Xz, may 2010

GIRI Bugn Avropann Dnya sivilizasiyasnda ndr olmas yolunun balancnda nmli etrusk pay vardr. Yunan v Roma mdniytnin tarixi axarndan Avropa uyqarl yarand, vaxtil Roma uyqarl da etrusklarn kultur alanlar zrind qurulmudu. n azndan, avropallarin yaz kulturu latn lifbasna borcludur ki, onun da kk etrusk lifbasna dayanr. Etrusklarn Tarkvini soyunun Romada hakimiyti (616-510) yzil srd. Roma imperiyasnn tml dalarnn qoyulduu bu ada romallar mnimsdiyi mifoloji tarixl, dvltilik glnyil sonralar Asiya v Avropada tannd. Tarixboyu baqa dilli xalqlarn iind dilini itirrk riyib yox olan sumer, elam, kassi, maya kimi oxlu xalqlar olsa da, etruskcadan frqli olaraq, onlardan qalma yazlar oxunur v orada n deyildiyini anlamaq olur. Lakin etrusk yazlar oxuna bils d, oradak szlrdn oxunun mnas hllik aydn deyil. Etruskologiyann sas problemlrindn biri d onlarn mnyi, soykk il baldr. Tarixi dbiyatda Etrusklarn taliyaya haradan glmsi, onlarn soykk mvzusu 2500 il bundan nc gndm glmsin baxmayaraq bugncn z hllini tapmamdr. XIX srin sonunda artq etrusk dili bir ox dnya dillril mqayis edilmi, lakin qohum dil axtar hllik bir ntic vermmidir. Vergilinin qdim Roma tarixindn bhs etdiyi Eneida srind bu hrin sasn qoyan etrusk soykkl Romul v Remin troyal Eneyin trmlri olduu bildirilir. Romann mhur Qay slalsi d zn troyal Eneyin soyuna balayrd. Mhur Roma imperatoru Qay Yuli Sezar senatda ilk xnda Mn silzadym, troyal Eneyin nslindnm deyrk zn tqdim etmidir.

Qdim etrsk fsansin gr, Eneyin trmlri Romul v Rem sahibsiz qaldqda onlar bir dii br (qurd) mizdirir, lmdn xilas edir. Sonralar bu ekizlr Roma hrinin sasn qoyurlar. Bu baxmdan, etrusklarda da trklrin qay boyunun, monqollarn qyat soyunun dii bozqurd fsansin uyun mifoloji inanc olmudur. Etrusklar trklrl balayan baqa bir oxarlq eyni lifbadan, yni Orxon-Yenisey abidlrinin yazld runik lifba il eyni qaynaqdan olan lifbadan istifad etmlridir. Etrusklara aid sas bilgilri yunan-latn dillrind yazlm tarixi qaynaqlardan ld etmk olur. Baxmayaraq ki, latnlar dvltilik, hrsalma glnyini, falabaxma sullarn, bir x sntkarlq nvn, araba dzltmyi, zm v zeytun balar salma etrusklardan yrnmidilr, ancaq latn yazarlar yunan filosoflar, tarix v dbiyat uzmanlar haqqnda mlumat verdiyi halda, yaxn qonular etrusklarn irli glnlri haqqnda susurdular. Yunan v etrusk mdniyti eyni alarda inkiaf etmsin baxmayaraq, latnlar eyni kkdn olduqlar yunanlarn mifologiyasn, dbiyat v incsntini daha doma sayr, bu mdniytin tsirin drdlr. Bu sbbdn etrusk bdii yaradcl, flsfi fikir trlri v etrusk elm adamlar haqqnda blglr yoxdur. Tunc andan dmir ana keid dnmlrind taliyada Villanova kulturu adlanan bsit bir uyqarlq vard. O alarda burada latn, rutul, umbr, sabin, samnit, falisk v baqa xalqlar yaayrd. Villanova kulturunda grnmyn bukkero adlanan yeni tipli keramik qablarn erveteri (Tsere) hrind 700-650-ci illrd ortaya xmas gstrir ki, bura etrusklarn ilk yerlim blgsi idi. II minilin sonlarnda Kiik Asyann batsndan krk Apennin yarmadasnn quzey-batsnda Arno v Tibr aylar arasnda Etruriya (Toskana) blgsind yerln etrusk boylar artq I minilin balarndan taliyann nmli xalqlarndan birin evrilmi, 8-ci srin ortalarndan

6-c sr qdr etrusk ekspansiyas traf blglri v adalar brmd. Etrusk anda Toskana razilri Massa-Carrara, Lucca, Pistoya, Prato, Firenze (Florensiya), Piza, Livorno, Arezzo (Arestso), Siena, Grosseto adlanan 10 yalt blnmd.

Sumerlr kimi etrusklar da teokratik dvlt qurmudu. Bu qurum siyasi birliyi deyil, Etruriyann mdni, dini birliyini tmin edirdi. Ona gr d bir-birinin kmyin glmyn etrusk hrlri el bir-birinin ardnca yenildilr. Etrusk varl taliyada miladdan ncki minil boyu davam etdi, ancaq bu

varlq 500 il zyuxar ykslil, 500 il d zaa enil davam etdi. Etrusklar Yeni eraya latnca danan bir toplum kimi kedi, arxada byk mdniyt buraxsa da, z kemiini itirdi. Miladdan nc III-I srlr ertusklarn asimilyasiya olunma dnmidir. Etrusklarn sonu atd, bu ac sonluq taliyann mrkzind Yuli Sezar v Oktavian Avqust dnmind tarix yazarlarnn gz nnd ba verdi, ancaq bu acmasz olay qlm alan olmad, oldusa da, it-bata dd, glib bizlr atmad. Roma imperiyasn yntn latn siyasi elitas v latn yazarlar hr vchl etrusk adnn tarixdn silinmsin alrdlar. Bu duruma mnasibt bildirn Q. Mleteynin gerkliyi yanstan bel bir deyimi var: Etruriya Romann beiyi, Roma etrusklarn mzar oldu. Etrusk-trk laqsindn danmaq n trkologiya elmi Altay teorisin istinad ed bilmir, nki etrusklarn taliyaya Altaydan getmsini ortaya qoya bilck blglr yoxdur. Bu baxmdan, trklrin Atayurdunu n Asiyada srgilyn yeni Urmu teorisi is etrusk-trk ilikilrini tarixi gerkliy dayanan elmi llrl ortaya xara bilir. 1 Bir gn xocam Bxtiyar Vahabzad dedi ki, Almaniyadan qonam glib, sninl grmk istyir. Xocamgild grdk, qonaq sumer-trk laqlrindn yazdm bir mqalni 1985-d evirib bastran alman yazar A. mide idi. Shbt sumerlrdn dolanb etrusklara glnd o dedi ki, almanlar etrusklara turx demilr. Bu turx sz o zaman mn ipucu verdi. O adan etrusklarlarn dilini aradrmaa baladm, kiik qeydlr yazdm, bir qismini sonralar Azr xalq kitabnda verdim. 2 limd etrusk yazlarnn orijinal olmad n bir ara etrusk mslsini knara qoysam da, vaxtar bu
Urmu teorisi ilk df Trkologiyann elmi saslar haqqnda yazlm 9 Bitik (Azrbaycan trklrinin islamaqdrki tarixi) srind verilmidir. 2 Azr xalq, 2000.
1

10

maraql mvzuya qaytmal olurdum. Bu baxmdan, linizd olan bu sr, demk olar ki, 25 il yazlb. Kitabn bu variant etrusklar geni oxucu ktlsin tantmaq amac dadndan elmi qaynaqlarla veriln thlillr imkan daxilind azaldlm, elmi-populyar sluba nm verilmidir. Etrusk yazlar zrind aradrma bizd bel bir qnat yaratd ki, etrusk dili d uva, hay, alban dili kimi qarq dildir. Bu dildki trkizmlrl yana baqa bir-iki dilin d izi grnr. Bu izlri leksik qatda aramaq n qdr asan olsa da, qramatik qatda o qdr tindir. Etruskologiyann uuru is bu problemin dzgn zlmsindn asldr. Bu baxmdan, etrusk dilini amaq n bir aar yetmir, etrusk dnyasna girmk n qapya iki- aarla yaxnlamaq grkir. Bellikl, I blm etrusklar tantma amac dayr, burada onlarn mifoloji grlri, etnoqrafik glnklri haqqnda mumi mlumatlar verilir, etrusk toplumunun sosial durumu tarixi blg v rsmlrl rh edilir, etrusk dilinin lifbasndan, leksik-fonetik v qramatik quruluudan bhs olunur. Kitabn II blmnds etrusklarn kimliyi haqqnda sylnmi mxtlif fikirlrin zti verilir, Bu blmd ilk df etrusk v saqa-qamr boylarnn laqsi, Gorolu v Herakl obrazlarnn mnyi, Lemni yazsnn trkc am, Qafqaz, Azrbaycan-Etruriya ba, etrusk dilind trk szlri Urmu teorisi inda tdqiq olunmudur. Bellikl, trk dili etrusk dilini aa biln aarlardan biri sayla bilr, qalr o biri aarlarn taplmas. Bunun n etrusk lifbasnda bir-iki hrfin bildirdiyi sslr yenidn baxmaa ehtiyac vardr. Uzun v tin bir yol kemi etruskologiya elmi n lifbada kiik dzlilr aparmaq o qdr d tin olmayacaq. Yetr ki, etrusk lifbas il eyni qaynaqdan olan trk runik lifbasnn zl orfoqrafik qaydalarndan yardm vasit kimi istifad olunsun.

10

11

I BLM

QAYNAQLAR
Soyca etrusk olan Tarkvini Prisk m.. I srd latncaya evrilmi etrusk qutsal kitablarn toplasa da, onlardan istifad edn bzi antik a yazarlarnn yalnz kiik qeydlri qalmdr. taliyann tarixi il yaxndan ilgilnn imperator Klavdiy soylu etrusk ailsindn olan xanm Urqulanillenin aracl il mhur etrusk soylarnn arxivini ld etmidi, lakin onun 20 cildd yazd Etrusklarn tarixi adl sri itmidir. 3 Etrusk kulturunu yax biln Klavdiy 48-d blli nitqini sylyir. Tunc lvh zrin yazlm bu nitq Romann fsanvi hkmdar Serviy Tulliy haqqnda tarixi blg saylr. otland alimi ser Tomas Dempsterin yazd arlq Etruria haqqnda yeddi bitik (De Etruria regali libri septem) adl oxcilidli kitab yzil sonra (1723-1724) Florensiyada ap olunmudur. Vaxtil bzi yazarlarn qeyd etdiyi etrusk szlrini toplayan Aleksandriyal Hesixin yazd qdim szlkdn d rnklr verilmi bu bitik yeni tdqiqatlara, zllikl arxeoloji aradrmalara tkan vermidi. ki il sonra Toskan elinin mrkzind yerln Kortona hrind Korton Etrusk Akademiyas yaradld. Artq 1737-1740-da qsa deyiml Etrusk muzeyi adlanan byk hcmd tomluq kitab (Museum Etruskum exhibens insignia veterum Etruscorum Monumenta) nr edildi. Adolf Dzavaroni etrusk yazlarnn hamsn sistemldirb internetd yaymlamdr. Etrusk yazlarnn say yeni taplan yazlarla artmaqda davam edir. 1983-d "Corpus Inscriptio3

, 2004, 11.

11

12

num Etruscorum" adl topluda verilmi yazlarn bir qismi qsurlu olduundan italyan tarixi-arxeoloqu Massimo Pallottinonun trtib etdiyi Testimonia Linguae Etruscae (TLE) toplusundan istifad etmk daha faydaldr. Etrusk tarixini, mdniytini, dilini yrnmk n baxa bilcyimiz n nmli qaynaq hllik dili almayan etrusk yazlardr. Say 12 min atan bu yazlarn iind bir ne iri hcmli mtnlr olsa da, ksriyti mxtlif nsnlr zrind yazlm kiik mtnlrdir. Bugn Sofiya muzeyind saxlanan alt shiflik etrusk bitiyi Bolqariyann gney-bat blgsind qaznt vaxt taplmdr. Uzmanlarn m.. 600-c illr aid etdiyi bu tapnt n qdim kitablardan saylr. Bloknot formal bitiyin yarpaqlar Pirqi yazsnn altun lvhsi kimi altun falqadandr. Dy, su prisi, lira v atl rsmlri il yana bitikd etrusk dilind mtn var. Etrusk yazlar iind iyirmidn artq sz olanlarn say olduqca azdr, qrxdan artq sz olanlarn say is cmi skkiz mtndir. Corpus nscriptionum Etruskarum adl topluda veriln etrusk yazlarn mvzusuna v hcmin gr bel qrupladrmaq olar: Qablar zrindki kiik yazlar. Adtn bel yazlarda qabn kim trfindn hazrlanmas v kimin hdiysi v ya kim mxsus olmas haqqnda bilgi verilir; Tapnaa v ya myn alp-rn ynlik andim v ya ymin etm mvzusunda yazlar; Sarkofaq, bada, klqab zrind epitafiya xarakterli yazlar; Myn xslr hsr olunmu yazlar;

12

13

l gzgs zrind kilmi blli mifoloji surtlrin ad v blli olaylarla bal bir ne szl tantmalar. Trkibind nisbtn ox sz olan mtnlr is bunlardr: 1) Mumiyalanm bir qadn brmk n istifar olunan ktan zrindki Liber Linteus (Ktan bitik) adlanan yazda 1200- yaxn sz vardr; 2) Kapuidn taplm V-IV sr aid kirmid zrindki 62 stirlik bustrefedon yazda 300- yaxn oxuna biln sz vardr; 3) Perucid II sr aid snr (mrz) da sayilan da lvh zrind 130 sz olan 46 stirlik yaz; 4) Minerva tapnana aid V sr yazsnda txminn yars oxunan 80 szl 11 stirlik mtn; 5) 70 szl VII srin Aribal yazs; 6) Malyano qsbsind (Toskana) 1883-d taplan V-IV sr aid iki z yazl metal disk zrind txminn 70 szl yaz;

13

14

7) Pirgi mbdindn taplan qzl lvh zrind trnl bal V sr aid yazlar: ikisind 52 sz etrusk hrflri ildir, biri is aramey hflril yazlmdr; 8) Kortonadan taplm III-II sr aid ikitrfli tunc lvh yazs: bir znd 32, o biri znd 8 stir vardr. Hllik ortalqda olan n qdim etrusk yazlar Kumadan taplan m.. 690-c illr aid basrq epitafiyalar v dini mvzuda qsa yazlardr. Mxtlif nsnlr zrind qsa yazlar sonrak alarda da geni yaylmdr v say minlrl olan bu yazlardan bir-ikisini gzdn keirk. Tarquinada ieds basrndak freska zrind yaz:

Buradak yaznn transkripsiyasn M. Copeland bel vermidir: 4

FELeR VR_R AFLE RV FELCHA AP RONAI

Mnc, yaznn transkripsiyas buradak hrflr uyun bel olmaldr: velthur davleru (ku)lqa aprthnai v ya gelthur dagle thukulqa aprthnai. Orvieto basrnda da zrind soldan saa yazlan bu yaz amar le ana te klind oxunmu v ona
4

Copeland, 1981.

14

15

sevimli ananz anlamnda yozum verilmidir. Lakin bunun Amarle anadr blgsi kimi daa yazldn da dnmk mmkndr. Bu sarkofaq (daqutu) zrindki yazda bel szlr keir: 5
LARTH: SENTINATES: CA ESA

Bu yaznn oxunuu Lart, sen Tina te(z) kaysa ola bilr. Baqa bir basrq yazsndasa bzi etruskoloqlar AR : CVMNI : AMEI RIAL szlri oxumular. 6 Lakin yazda Ath, Cumni Amei Thpal (Topal?) szlri vardr. Yunansaya yaplm m..VI srin sonuna aid bir kasann alt trfind sadan sola bir yaz vardr: ITUN TURUCE VENEL
ATELINAS TINAS CLINII ARAS. Bu yazdak son szlri bel d oxumaq olur: ...TINAS (O)QLINI I ARAS.

Bu variantda btv yaznn trkc deyimi beldir: Bu (qab) Venel Atelinann sunadr Tinin oluna 1 (bir) araz. Baqa bir keramik qab zrindki yaz (ETP 110) v onun trkc anlam: ei menepi khape mi mi : karkus venelus. Ey menepi qab-m. Mn Karqu Venelu(s).
5 6

Script LS-1, photo www.bstorage.com. Script AR (photo courtesy www.bstorage.com).

15

16

Bellikl, etrusk yazlarnn mxtlif nsnlr zrind yazldn grmk olur. Gndlik ilnn mit yalar zrindki yazlardan tutmu bada epitafiyalarna qdr mxtlif mzmunlu mtnlr var. Grnr, o alarda keramik qablar zrind yaz glnyi daha geni yaylbm.

Burada veriln bir-iki rnkdn d grndy kimi, etrusk yazlarnn oxunu qaydalar, orfoqrafik zlliklri hl tam dqiqlmyib. Son bir srd etruskologiya elmi 200- qdr etrusk sznn mnasn v bzi qramatik gstricilri myn ets d, onlarn n drcd gerkliyi ks etdirdiyini hllik inamla sylmk olmur. Etrusk tarixi, kulturu, dili zr elmi aradrmalar daha ox taliya, Almaniya, Avstriya alimlri trfindn aparlsa da, bu sahy maran gnbgn artmas baqa lklrin alimlrini d etrusk tapmacalarna cavab tapmaa ynltmidir. 7
7

Avropada A. Trombetti, A. Pfiffiq, M. Pallottino, M. Alinei, R. Blok, H. Riks, rus alimlrindn A. Nemirovski, A. Kondratov, B. vanov, A. Xarsekin v baqa alimlrin etruskologiyann inkiafnda nmli rolu olmudur.

16

17

ROMA TARIXIND ETRUSK DNMI

Qdim dnya tarixind Roma imperiyasnn nmli yeri olmudur. Roma dvltinin yaranmasnda da Roma hrinin v bu hri salan Anadoludan glm boylarn nmli rolu vard. Hmin boylar etrusk ad il tannsa da, bu ad altnda hans soykkn, hans etnosa mnsub boylarn olmas o qdr d aydn deyil. Olsun ki, Anadoludan taliyaya ayr-ayr alarda mxtlif soylu boylar kmlr. Qaynaqlar bel klrdn ikisi haqqnda bilgi verir: Troya savandan sonra Eneyin bal il 12-ci srd v Lidiyadan Tirsenin bal il 8-7-ci srlrd. Yunan lifbasnda r/s hrflrinin oxarl ndniyl Tirsen adnn bzi qaynaqlarda Tirren kimi verilmsi geni yaylmdr. Maraqldr ki, etrusklar zlrin tirren//tirsen deyil, aras deyirdilr, aras yurdlarn da Arasena adlandrr, Rasena, Rasna klind yazrdlar. Etrusklarn qdim tarixi haqqnda bilgi az olsa da, 8-ci srdn sonrak alara aid arxeoloji v etnoqrafik blglrd, yazl qaynaqlarda onlara aid xeyli mlumat vardr. Tssf ki, etrusklarn z dilind olan minlrl yaz hl d susur v bu durum etrusk tarixinin yrnilmsin manelr yaradr. taliyada minil davam edn etrusk tarixinin balanma an bzi antik ca yazarlar m.. 8-ci srin ortalarnda salnan Roma hrinin tarixindn sr vvl aid edirlr. Bu da Eneyin bal il taliyaya olan miqrasiya tarixin yaxn dnmdir. ENEYDN ROMULA Kiik Asiyann quzey-batsnda Egey dnizinin yaxasnda salnm qdim Troya hrini yunan ordular m.. 1200-d datd. Homerin geni tsvir etdiyi Troya-Yunan savann gerk tarix dayanmas XIX srdn burada aparlan arxeo-

17

18

loji qazntlar da tsdiq etdi. Troyann yerldiyi blg lion adlanrd. Troya hrini salanlar zlrini Zevsin olu mifik Dardann soyundan sayrdlar. Antik a yazar Apollodora gr, Troya Dardann nvsi Troy trfindn salnmdr. Yunanlarla cavada ln Troyann son ar Priamn v bu savada ona yardm edn Eneyin soybabalar Dardan idi. Dardan, Troy (Tur), Priam v Eney xsadlar kimi, Troya il bal bir sra toponimlr d trk onomastikasna yad deyildir. Hmin alarda bat trklrindn olan subar, ermn, mitan, tiras (tirsa), qaqay v urmu boylarnn, daha vvllr dilind xeyli trk szlri grnn hat boylarnn Troya (lion) il laqsini mmkn saysaq, onda bel trkizmlrin gerk varl doaldr. Troya hri d dann tind yerlir. Homer Herann bu dan zirvlrindn biri olan Qarqar zrin qalxmasn yazr. 8 Buradak Qarqar, d toponimlri qdim trk qarqar boyunun v trk onomastikasnda yayn qutsal anlaml d daad il baldr. Gney Azrbaycanda Qarqar blgsi, d daad m.. I minilin vvllrindn, Quzey Azrbaycanda is qarqar boylar Alban eli andan blli idi, Qazaxstanda Qarqar da indi d vardr. Bu baxmdan, taliyaya knlr iind hanssa trk boyunun olmas ehtimal mmkn haldr. Romulun ulu babas kimi veriln Eney yunanca Afrodita, latnca Venera adlanan tanrcann olu idi. Etrusklarda bu tanrca Turan adlanrd. Yunan mifologiyasna gr dniz zrind ylm kpkdn doulan Afrodita gzllik, sevgi, doum v mhsuldarlq tanrcas saylrd. Troya elbyi Priamn soyundan olan Anxiz il Afroditann izdivacndan doulan Eney Yunan-Troya savanda Fetida adl tanrcann olu, qdrtli dy saylan Axil (Axilles) qar tkbtk dy xa bilck yegan bahadr idi.
8

lliada, XIV. 292-283.

18

19

Savada yeniln Troya m.. 1200-d yamalanb dadlmd. Hkmdar Priam ailsil ldrlm, Eneys arvadn itirmidi. Salamat qalan troyallar toplayb yeni yurd salmaq n bir ne il traf lklri dolaan Eney sonra gmilrl taliyaya kedi. Burada balar Latn adlanan latn boylar yaayrd. Eney Latnn razl il o vaxtlar Albula, troyallar glndn sonra is Tibr adlanan ayn dniz axd blgd yurd sald. 9 Bu alarda latnlar gney qonular rutul boylar il savardlar v bu savalarda yeni gln troyallar onlara yardm edirdi. Eney d artq Latnn qz Lavinia il evlnmi, Latn lnd onun yerin keib latnlarla troyallarn hkmdar olmudu. Eney lnd Troyadan onunla gln olu Askaniy (Askan) ba olur. Lakin bu dnmd Eneyin Laviniadan da bir olu olmu, Lavinia onun adn Eney Silviy qoymudu. Latnca silviy sz aacri boyadnda olduu kimi ormanl, meli anlamndadr. 30 il hakimiytd olan Askaniy Alba-Lonqa adl yeni hr salb ora kr. Askaniy lndn sonra olu Yul ba kahin seilir v bu vzif onun soyuna balanr, sonrak ba kahinlr bu soydan olur. Olsun ki, Roma byklri iind Yuli (Yuliy) soyad dayanlar bu slaldn idi. Askaniydn sonra Eney Silviy hakimiyt keir v 400 il Silviy slalsinin hakimiyti davam etdir. Romulun anas Reya Silviya da bu soydan idi. Bellikl, atadan byk oula ken hakimiytd bir-birini vz edn Silviy soyunun balar Amuliy qdr riksiz hakim idi, lakin Amuliy qanuni hkmdar olan byk qarda Numitoru devirib onun taxt-tacna sahib olmudu.

, 2004, 130; Appian is ayn vvlki adn Fibr kimi verir. Bel Tmir ay adlar trklr olan razilrd gen yaylmd.

19

20

Hakimiyt iddia etmsinlr dey, Amuliy qarda olunu hiyl il ovda ldrdr, qarda qz Reya Silviyan is Vesta mbdin rahib gndrir ki, r gedib uaq domaq imkan olmasn. Lakin onun bu plan ba tutmur, rsy atan Reya bir qurdun da grundy olayda tanr Marsa bnztdiyi birindn hamil qalb ekiz olan dour, onlara Rem v Romul adn verir. Bundan xbr tutan Amuliy Reyan zindana, krplri d Tibr ayna atdrr. Lakin dalalar ekizlrin qoyulduu beiyi sahil atr v dii bir qurd onlar tapb mizdirir. Sonra uaqlar grn Faustul adl oban onlar saxlayb bydyr. Ekizlrin kimliyini biln oban sl hqiqti artq bym qardalara ar. Babalar Numitoru tapb syana hazrlaan ekizlr Amuliy qar qiyama balq edir v qlb qazanrlar. Bundan sonra yeni baknd salmaq istyn qardalar arasnda ixtilaf balayr. Romulun istyil qurulan hasarn stndn hoppanb ken Rem Bax, belc asanlqla dmnlr snin tikdiyin divardan ke bilcklr - deyir. Romul da yanndak fhlnin lindn klng alaraq Remin bana vurub Bax, biz d onlar belc ldrcyik - deyir. Bellikl, Romulun qarda qan zrind ina etdiyi hr Roma ad verild. Sonralar bu addan romal anlamnda etrusk deyimi rumaq (romax) ad yarand. Qdim dnya tarixinin Roma dnmi bel baland. Bu hadislrdn hl antik ada mxtlif tarixilr azacq frqlrl bhs etmilr. II sr yazar Aleksandriyal Appian Roma tarixi adl kitabnda Eneydn Romula qdr olan soy aac haqqnda yazr ki, Troya mlub olanda qab taliyaya snan Eney burada hkmdar Favnn qz Lavinia il evlnir,

20

21

qaynatas lnd onun yerin keir v il sonra tirren boylarndan rutullarla mharibd lr, Priamn qz Kreusadan olan olu Askaniy onu vz edir. Alban dalarnn tyind Alba hrini salandan sonra Askaniy d lr, bundan sonra Silviy soyadn dayanlar (Eney, Latin, Kapis, Kapet, Tiberin, Aqropa, Romil, Aventin v Prok) ata-oul ardcll il hakimiytd olurlar. Bu dzni Prokun kiik olu Amuliy (Amul) pozur, hakimiyti byk qarda Nemetordan zorla alr, onun olu Egesti ldrr, qz Reya Silvian is rahib edir ki, doa bilmsin. Lakin Silvia ekiz olan dour. Rem v Pomul adlanan ekizlri Amuliy yaxndak Tibr ayna atdrr. 10 Sonra uaqlarn dii qurd trfindn mizdirilmsin aid v Roma hrinin salnmasna qdr qsa bilgilr verilir. Romulun qurduu plana gr yeni salnm hrd gnc olanlar ox olduundan qonaqlq ad il buraya qzlar il gln aillr dvt olunmal, nlik vaxt gnlr evlncyi qz seib qarmal idi. Romadan quzeyd sabini boylarnn yurdu idi, bakndlri Kur adlanrd. Qonaqla glnlrin ksriyti sabini aillri olduundan qarlan qzlarn oxu onlardan idi. Tarixilrin mumi ryin gr Roma hri m..754-753d salnmdr, hmin alarda bu hrin zyind mskunlaman arxeoloji blglr tsdiq etmidir. Roma hrinin salnmas il bal yaranm fsan mifologiyadan ox etnoqrafik xarakter dayr. Bel ki, 8-ci srd yerli latn boylar il mxtlif alarda blgy gln boylarn yana yaamas, bzilrinin qaynayb-qarmas, boylar arasnda sava-bar olaylar, toplumda formalaan yeni tipli sosial qurumlarn oturumas bu metropolun salnmasndan sonra xaotik axardan xb dznli mcraya dd. Artq bir ne srdn sonra yaranacaq qdrtli bir imperiya binasnn zl atld.
10

, 2004, 169-171.

21

22

Sonrak 7-6-c srlrd cmiyti v lkni inkiafa aparan iqtisadi qalxnma balanmd. Bu alarda etrusklar da apard aktiv ticartl kifaytlnmir, Siciliya, Korsika, Qalliyann gneyi v htta spaniyaya yrlr edib oralarda etrusk kaloniyalar salmaq istyirdilr. Bu is eyni siyasti gdn Karfagen kalonistlri il qardurma yaradr v bu alarda gclnmkd olan yunanlarn bu durumdan istifad etmsin rait yaradrd. Ona gr d artq Siciliyan v taliyann gney sahillrini zbt edn yunanlara geni ekspansiya n yol vermmy alan etrusklar karfagenlilrl savadan l kib mttfiq olmaa stnlk verirdilr. ROMULDAN TARKONA Romulun 40 il srn hkmdarl dnmind bir sra yeni qayda-qanunlar yarand. Romulun adna balanan bu try gr hali sosial durumu baxmndan iki zmry ayrlrd: ivern sahibkarlar (patronlar) v mxtlif sahlrd muzdla ilynlr (klientlr). Hakimiytd tmsil olunmaq n toplumda hrmt qazanm yallardan yz nfr qocalar mclisi adlanan quruma (senata) seilirdi. Btn hali iind aparlan seki hissy ( oq) ayrlan triblr zr aparlrd. Romulun lm haqqnda mxtlif fsanlr olsa da, n geni yaylan rvayt gr, onu tanrlar gy aparmlar. Frezer gr, Roma hrini Alban tplri yaxasnda yerln Alba-Lonqa (Uzun Alb) hrindn glnlr salmdr. zn alba-lonqal sayan Romulun daxil olduu elby slalsi Silviya adlanrd.11 Deyiln gr, Romuldan sonra hakimiytd daha alt elby olmudur. Onlarn sonuncusu Mrur Tarkvini d etrusk idi. Tarkvini soyu eyniadl hrdn olub Roman idar etmi, Roma hrinin dirlib inkiaf etmsi d etrusklarn 616-dan 509-a qdr davam edn hakimiyti
11

, 1986, 147.

22

23

alarinda olmudur. Roma dvltiliyinin sasn qoyan bu soyun ilk elbyi etrusklarn Tarkvini hrindn Lutsiy Tarkvini Prisk (616-579) idi, ondan sonra Serviy Tulliy (578-535) v Mrur Lutsiy Tarkvini (535-509) hakimiytd olmudur. Bu sonuncu etrusksoylu II Tarkvini oxunluu latnlardan oluan senatn qrar il Romadan srgn edilir. Onun hakimiyt qaytmasna yardm edn etrusk elbyi Porsenann ad sava da nticsiz qalr. 12 Bellikl, Romada etrusk soyunun hakimiytin son qoyulur v m..V sr tiran sulidarsi yaranana qdr davam edn durum artq hakimiyti yntn oliqarxiyann l-qolunu amd. Tarkvini soyundan etrusk elbylrinin bir srcn Roma hrind oturmas romallarn dvltilik glnyini mnimsmsin tkan vermidi. Bzi qaynaqlara gr, Tarkvini hrindn olan bu elby soyu guya Korinfdn km Demaratn olu Lukumon il baldr. Lukumon arvad Tanakilin mslhtil Roma hrin glir. Burada dvlt quu onun bana qonur, hkmdar seirlr. Tarkvini Prisk ad il bu hrd hkmdarlq edn Lukumonun devrilmsi haqqnda olan rvaytlrdn birind deyilir ki, etrusk hri Vulinin elbyi Qay Viberna etrusk Mastarnann yardm il Tarkvini Priski devirib yerin keir. mperator Klavdinin etrusksoylu hkmdarlar haqqnda Roma senatnda 48-ci ild syldiyi nitqinds Serviy Tullinin el hmin Mastarna olmas qeyd edilir. Metal yataqlarnn bolluu, metal ticarti etruslarn ekonomik tsir gcn tkc taliyada deyil, Aralqdniznin bat yaxalarnda da artrmd. Bu alarda yunan ekspansiyas Apennin yarmadasnn sahil boyu gney blglrin, Korsika, Siciliya kimi adalara yetimidi. Ticartd n xmaq urunda etrusk-yunan qardurmalarnda yunanlar yendilr.
12

Plutarx, 1990, 271-272.

23

24

Etrusk-yunan mnasibtlri 6-c srin ortalarndan balayaraq barq durumunda bir sr boyunca davam etdi. Etrusk hrlrin gln yunan tacirlri, sntkarlar bzi dnmlrd burada kolonoya klind oturur, emalatxanalar ardlar. Bu laqlr nticsind etrusk szlri yunan dilin kediyi kimi, mitl bal, zllikl keramik qablara aid yunan szlri d etrusk dilin keirdi. Yunan dvlti byyrk qdrtli hrbi-siyasi qvvy evrildikc etrusk-yunan mnasibtlri pozulmaya doru gedirdi. Bu alarda aktivln yunan ekspansiyasna qar dnizd v quruda etrusklarn dirnii d artr, yunanllarn oxu Etruriyadan qovulurdu. taliyaya gedib yerldiyi alarda etrusklarn soy-boy blgs il yaadn dnmk olar. Etrusk toplumunun yeni yurdda yerlm prinsipind, grnr, bu faktor byk rol oynamdr, nki sonrak dnmlrd salnan ayr-ayr hr v qalalar trafnda mskunlama vahid mrkz ballq il deyil, kiik blglr zr siyasi-inzibati qurumlarla nticlnmidir. Kiik blgsl-mhlli teokratik qurumlarn konfederativ dvlti kimi grnts olan etrusk siyasi sistemi dini birliy kklnmidi. Hr hr traf kndlril birlikd bir dvlt saylrd. Mrkzi hakimiyti olmayan bel drbylik qurumlarn yntn elitaya aid mzarlar aldqca klan sisteminin lamtlri aydn grnr. Roma hrind etrusk kvartalnn olmas (Tuskus vikus) gstrir ki, hr sakinlrinin yalnz bir qismi etruskardan, digr qismi is baqa etnoslardan (latn, sabin v b.) ibart imi. Etruriyann znd d etrusklar mxtlif yerli v glm boylarla qarq yaayrdlar. Etrusk xalq, etrusk dili deyimlrinin gerk anlam tutumu o alarn etnik demoqrafiyas, glm v yerli boylarn ayrayr v ya i-i yaamas il baldr. Etnik glnklrini

24

25

saxlayan boylarn dini inanclar sintezindn yaranm yeni etrusk dinil paralel ortaq nsiyt vasitsin evrilmi etrusk dili d Etruriyada yaayan mxtlif boylarn mdni birliyi idi. Bu birlik siyasi birliy, etrusk toplumu da superetnosa evrilmdi. Bu baxmdan, etrusk dilin burada yaayan biriki boyun doma dili, baqa boylarnsa ikinci dili kimi baxmaq grkir. XX sr qdr Qafqazda azr trkcsinin rolu n idis, etrusk dili d Etruriyada hmin rolu oynamdr. Lakin vahid etnos olan azr trklrindn frqli olaraq, etrusklar qarq etnos idi v bu durum onlarn taliyada latnlam bir xalq kimi yeni eraya daxil olmasna mnbit rait yaratmd. Sumer xalq kimi etrusklar da teokratik sistemin hakim olduu toplumda yaayrdlar. nanc sistemi politeizm kklnmi hr iki toplumda grnn v grnmyn hr eyin, xyal rn olan varlqlarn da tanrlar olmasna inanrdlar, bu da meydana oxlu tanr xarmd. Hr hrin z himayi tanrs olduundan hm sumer, hm d etrusk dvltlri gcl mrkz bal siyasi rejim deyil, konfederativ hrdvlt siyasi qurumlarna meyl etmilr. Etnoqrafik blglr gstrir ki, etrusk toplumunda iki xtt n planda olmudur. Bunlardan biri kahinlr zmrsin olan qabarq ehtiram, ikincisi d erotik olaylara alqanlq. Htta erotik shnlrin tsviri basrq divarlarnda kiln rsmlr arasnda da vardr. Etrusk toplumunda bir trfd dini trnlrin icra olunduu mbdlrin, o biri trfd keramik qablar zrindki erotik killrin grnmsi, ziddiytli xlaq llri d etrusklarn qarq etnos olmasn ortaya qoyur. Gman edilir ki, etrusk elbylri ba kahin kimi hm dini rhbr, hm d ba komandan kimi hrbi rhbr olurdu. Bu is qdim trk el sistemin yaxndr. Etrusk elbylrin aid atributlar (bnvyi xlt, qartalbal sa v s.) Roma konsullar da qbul etmidi. 6-c srin sonunda devriln Etrusk

25

26

monarxiyasn respublika qurumu vz etdi, lakin dvlt qurumlarnda radikal dyim olmad, yalnz hr il seiln yeni magistrlr qurumu tsis edildi. vvllr hkmdar titulu saylan lukumon adn dayanlarn artq siyasi deyil, kahinlik grvi (rex sacrificulus) n kilirdi. Zngin filiz yataqlar, metalilm sahsindki glim, mis, dmir ticarti Etruriyan varl yalt evirmi, taliya v Aralqdnizinun batsnda nfuzunu artrb tsirini gclndirmidir. Bu is VI srd bel hegemonlua iddias olan yunanlarla rqabti d gclndirmidi. Hmin alarda eyni durumda olan Karfagen il Etruriyann yunanlara qar x etmsi onlarn mttfiq olmas il nticlnmidi. Txminn 540-da ba vern Alalia mharibsind qalib gln olmad, lakin yava-yava etrusklarn ziflm prosesi baland. Bir sr sonra gneyd tsir dairsini itirn Etruriya daha bir sr sonra qall qounlarnn yr nticsind quzey blglri, Po ay vadilrini, Adriatik sahillrini itirdi. Bu ada etrusk hrlri bir-birinin ardnca Romadan asl duruma drd. Gney blglrini itirn etrusklar v yandalar Karfagen 480-d Byk Yunan (Magna Graecia) birliyin yenildi v bu adan Etrusk siyasi-hrbi qvvsinin ziflmsi dnmi baland. Quzeydn III srd qallarn Etruriyaya yr is Po aynn v Adriatik dnizinin yaxalarnda da etrusklarn etgisini azaltd. Eyni zamanda bir-birinin ardnca Romann etrusk hrlrini 500-c ildn z tsir dairsin almas artq etrusklarn assimilyasiya olunmas olayna tkan vermidi. llrl byk dirni gstrmsin baxmayaraq ilk yeniln Veyi hri oldu, 406-da ba vern bu olaydan sonra 395-d Kapena iala urad. Bir sr sonra mstqilliyini saxlam digr etrusk hrlri romallara qar birls d, artq bu gecikmi bir tbbs idi, 280-dn sonra btn etrusk blglri tprini artrm Roma imperiyasnn vassalna evrildi.

26

27

Roma gclndikc IV srdn balanan bir-birinin ardnca etrusk hrlrini zn tabe etmsi d geni vst alrd. Bu durumda Veyi kimi bzi hrlr dirni gstrs d, bzilri dostluq mqavlsi balamaqla talelri il barmaq yolunu tuturdu. Yerli hakimiyt btv blgnin deyil, yalnz zn aid mhlli hakimiyti savunduundan, dara dn qonuya yardm etmdiyindn etrusk hrlrini bir-bir l keirmk romallar n yax imkan verirdi. Etrusklar tdricn Roma imperiyas trkibind latnladlar, artq I srd etruskca danq dili aradan xd. N oldu da, drd sr taliyada hegemon bir xalq olan, hrti traf lklr yaylan etrusklar zamann dumanlar iind yox oldu. Lutsiy Korneliy Sulla etrusklar el zalmlqla zmidi ki, onlarda sonralar syan etm iradsi qrlmd. Bir sr sonra Avqustun Etruriyaya gndrdiyi yeni kolonistlr dirnil qarlanmad, latnlama olay aramla, lakin sancsz gerckldi. Eynn bulqarlar kimi: Balkanlara gedn bulqarlar orada dvlt qurdular, bir ne sr sonra yerli slavlarn iind riyib yox oldular, quruca adlar qald, bolqar xalq v Bolqariya.

27

28

ETRUSK MIFOLOGIYASI
Etrusk fsansin gr, vvllr kri yaamla keinn etrusklar bir gec ulduzdan qopan in yer ddyn grrlr. Zrb il yer dyn iq paralanb kiik gm gzglr evrilir. Etrusklar hmin yeri qazrlar, oradan uaq grkmind, lakin sa aarm mczli bir adam xr. Taq (Taqes) adlanan v glckdn xbr vern bu mdrik etrusklara ox ey yrdir. taliyada ilk sikklrin baslmas da vzolunmaz grc Taqn mslhtil gerklir. Taq xan yerd etrusklarn Tarkvini adl hri salnr. Dini v siyasi mrkz evriln bu hr Roma yaranandan sonra ona tabe olur. Tarixdn bllidir ki, dmir ann baland dvrd bir ox xalqlarda mifik qhrmanlar srasndan peymbr obraz yaratma meyli artmd, zllikl m.. I minilin ortalarnda tanr v ya tanrlarla insanlar arasnda vasiti olan bel tanr elilrinin hyat, onlarn tanrdan ald gstrilr haqqnda kahinlrin syldiyi dini-didaktik shbtlr yazya krlrd.13 Bu ada etrusk kahinlri d Taq adl birindn tanr elisi kimi danr, dini qayda-qanunlar onun ad il ayrca kitaba yazlrd. Taqn tarixi xsiyt olmas v ya olmamas is elm blli deyil. Etrusk tanrlar il grb onlara hdiylr vern Taq toplumun rifah n alr. Digr Tanr elilri kimi mdrik Taq da zn tanrladrmr, Tanr il toplum arasnda vasiti rolunu oynayr. Yalnz yeralt dnyadak Tuxulxa (Tuqulqa) il llr diyarnn demonu Xaru ona qar bd
13

Aasolu. Tanr elisi brahim. 2009, 30.

28

29

niytlrindn l kmirlr, axrda Taqn grdy ilri pozmaq n hiyl ildib toplumda mvcud trlrin yadranmasna nail olurlar. Taq xalqn bana glck bdbxtlik haqqnda yazd kitab bitirib bu dnyan trk edir, bununla da etrusk mdniytinin squtu balanr. Romann kemi durumunu bilnlr deyirmilr ki, Taqn hara getdiyini v onun yazd kitabn harada saxlandn yrnmk n Xaru insanlara nc iknc verib sonra ldrrm. Bzilri Taqn real tarixi xsiyt olduunu v bu etrusk bilgsinin sonradan fsanldirilmsi fikrini savunurlar. ETRUSK DINI Dnizin, ayn, dan, bitkinin, ildrmn, tufann, yelin, yeralt dnyann, cdadlarn ruhu (qutu) olduuna inandqlar n doal evrni qutsal sayan etrusklar tbii olaylar himay edn tanr v tanrcalara tapnrdlar. Etruskoloqlara gr, hmin tanr v tanrcalar etusk yazlarnda ken ais (sonralar eis) v cm halda aisar sz il bildirilir. Bzilri bunu azr klind oxuyurlar. Maraqldr ki, Skandinav saqa (dastan) glnyind dvlt quran elbylrin (konunq) soyu da Troya il balanr v as adl bu soyun tanrlar (aisar) da mhz Azr lksind yaayr. 14 Tit Liviy yazrd ki, baqa xalqlarla mqayisd dini trlrin daha ox nm vern etrusklardr. Baqa dbi-tarixi qaynaqlarda da etrusk toplumunun qat dindar olmasn ks etdirn blglr vardr. Etrusk dini inamlarnda xlu tanrlar, yarmtanrlar, demonlar yer tutur. Romallarn inancnda yuxar ly tkil edn Yupiter, Yunion v Minerva adl tanrlar daha nc Tin, Uni, Menerva adlar il etrusk panteonunda zn gstrir. Bzi mbdlrd bu ly aid ayr mehrablar varm.
Azr xalq, 2005, 15; Mhur syyah-alim Thur Heyerdal da qdim azr boyunun v Azr lksinin sora il Azrbaycana glmidi.
14

29

30

Evrnin (Dnyann) qatl mbd kimi yuxarda Gy, aada yerst v yeralt blmy ayrldn dnn etrusklar hr blmnin z tanrs olduuna inanrdlar. Bu, vertikal blg idi. Horizontal blg is Dnyann drd trf ayrlmas il dou-bat, quzey-gney chtlri bildirirdi. Douda xeyirxah, batda is r qvvlri tmsil edn tanr v demonlar vard. Etrusklarn oxsayl panteonu tam aydnlamayb, nki teonim kimi veriln bzi adlar slind epitetlr ola bilr. Siseron anda etrusk dini grlrin aid yazlan sr haqqndak qeydlr etrusk kosmoqoniyasnda gydki 16 blmnin hrsin aid birr tanrn, zodiak tmsil edn 12 tanrn, planetlr aid 7 tanrn v ba tanr Tinl brabr Ana (Uni), Minerva tanrcalarn, hminin tanrlar kurulunu (senatores deorum) srgilyir. Etrusk trlri (disciplina etrusca) m.. II srd qlm alnm bir ne bitikd ks olunsa da, onlar qalmamdr, yalnz onlardan bhs edn bzi yazarlarn verdiyi azacq blglr sasn blli olur ki, bunlar ildrmlar haqqnda (libri fulgurales), glckdn xbrverm (libri haruspikini) v trnlr (libri rituales) aid yazlm kitablardr. Etrusklar doal olaylar, tbit hadislrini ilahildirib oxlu tanr v tanrcalara sitayi edirdilr. Baqa bir versiyaya gr, disiplina etruska tanr elilrinin (peymbrlrin), zllikl Taqn yorumlarna kklnn trlrin yazld qutsal bitiklr idi. Bel qutsal bitiklrin say is be imi: libri haruspicini, fulgurales, rituales, fatales, acheruntici. Birincisi haruspika, ikincisi ildrm yorumlar, ncs icra olunas trnlr, drdncs eidli mczlr, beincisi is lmdn sonrak yaamla bal idi. Sadalanan bitiklrdn yalnz ildrm v trnlr aid olanlar haqqnda myn mlumatlar bllidir, digrlri haqqnda is

30

31

dolay tantmalar vardr. Bel ki, heyvann ialat zrind falama qaydas Pyaenzada taplan ciyrformal tunc fiqur zrindki yaz v cizgilrdn blli olur. Rituallar (trnlr) il bal bitikd hrsalma, mbdlr v mehrab tikm qaydalar, divara bzk vurulmas, qapnn hans smt almas kimi msllr yer tutur. Burada hm d budun, boy, soy blglri, ordunun sfrbrliyi, savaa hazrlq, ordunun banda kimin dura bilcyi, sava v bar n hans addmlarn atlmas, dini v sivil trnlrin keirilm gnlrini bildirn tqvim d gstrilmidir. Bel trnlrin gerk zn Roma hrinin salnmas il bal veriln bilgilrd grmk olur. Tit Liviy yazr ki, Roma hrinin sas etrusk trsil qoyulmudur. Bel ki, bu hrin Palatin tpsind sas qoyularkn onun snrn czmaq n mrkzdn eyni msaf uzantsnda drd dala blirlnmdir. Ona gr d sonralar Roma quadrata (Drdbucaql Roma) deyimi yaranmd. hrin ilkin qala hasar hmin kvadrat boyu kotanla alan rm zrind tikilmidi. Hasarn iindki rihrd yaamaq hququ olanlar hasar dnda olanlardan stn idi. riy yalnz qapdan girmk olard. Etrusk trsin gr bu qaydan pozan lm czas gzlyirdi. Romul da hmin trni pozan qarda Remi bu ndnl ldrmd. Libri rituales bitiyind sosial toplumun yaam trlri, siyasi-ictimai normalar v obiri dnyadak durum haqqnda bilgi verilirdi. Bu bitiklrl uraan uzman kahinlr iyerarxiyas vard. Etrusk trlrinin roma toplumuna byk tsiri olmudur. Miladdan sonra, htta romallar 408-d qotlarn Romaya hucumunu etrusk ritual il df etmk istmidilr. ldrm yorumu haqqnda bitik. ldrm axmasn yozmaq n etrusk kahinlrin romallarn da vaxtar mracit etmsi baqa kitablara nisbtn ildrmla bal bitik haq-

31

32

qnda daha ox mlumatn qalmasna sbb olmudur. Bu bitikd ildrm axmalarn yozmaq qaydalar, ildrmn hans trfdn axmas, nyi vurmas v harada eyni olayn tkrar olunmas il bal yozumlar vard. Seneka yazr ki, romallar ildrm axmasn buludlarn toqqumas il ba verdiyini dnr, etrusklar is ildrmn axmas n buludlarn toqquduunu v bunun tanrlarn istyil ba tutduuna inanrd. Gydn yer gndriln 12 trl ildrmdan ba tanr Tin yalnz n, tanrlardan bzilri is birr ildrm gndrirdi. Ona gr, baxclar axan ildrmn hans tanr trfindn, hans yndn hans amacla gndrildiyini yrnmk n fala baxrdlar. Yandrb-yaxmaq mqsdil dadc ildrm gndrmk n Tin oniki tanr urasnn razln almal idi. Etrusklar manubiy dediyi ildrmlara qorxunc olay kimi deyil, tanrnn xbrdarl kimi baxrdlar. ldrmlarn bir qismi ehtiyatl olmaqla, bir qismi lm v srgn olaynn yaxnlamas il, digri lukumona (baya) qar thlkli olayla bal idi. Baxclar gzlniln bu tr thlklrin qarsn almaq n myn vaxt ayarlayrd, bunun icrasnn drhal, yaxud sonraya saxlanmas gstrilirdi. Plini qeyd edirdi ki, deyiln gr, car Volsini tanrlarn qorxunc yaratq Voltu ildrmla ldrmsin nail olmudur. Bu qeyddn blli olur ki, ildrmdan dmni mhv etmk n d istifad olunmu, bu mqsdl ildrmla ilgisi olan tanrlara qurban sunulmudur. Irq bitik (fal kitab). Grnr, Irq bitik yalnz frdlrin deyil, btv toplumun, dvltin bana glcklri ngr il aydnla xarmaq amac gdrd. Bel fal kitablar n Asiyada yayn idi. Etrusklar insan yaamn 12 yeddi illiy ayrr; hr yeddi il dnmind insan veriln yeni imkanlara uyun davranmal, tanrnn ona baladn qbul edrk

32

33

tanrdan yardm dilmk ansn dnmlidir. Yetmii bitirn onuncu dnmd tanrdan dilk yolu balanr, on ikinci dnmin sonunda 84- haqlayan xs z qutundan (ruhdan) ayrlr, onun rq bitiyi balanr, onun daha iarlr ehtiyac olmur. Etrusk bitiklrindn romallar da istifad edirdi. Burada ba vern mczlrin yorumu bir nv sorulara cavab ver biln mtnlr vard. Lakin bu bitiklrin itdiyi hallar da bllidir. Irq bitiklr haqqnda romallarn mlumat olduundan itmi bitiklri brpa etmkd tinlik kmirdilr. Bel ki, rvayt gr, elby Tarkvini anda Romaya gtiriln Irq bitik m.. 83-d Kapitolid ba vern yannda mhv olsa da, orada yazlanlar brpa edilmidir. Etrusk inancna gr, tanrlar yanl hrkt edib gnah i grnlri, tanrlara zl nm vermynlri mxtlif yollarla frqli sullarla czalandrr. Bu ndnl tanrlara qurban sunmaq vazkeilmz normaya evrilmidi. Mxtlif tanrlarn knln almaq n onlarn adna mbdlr veriln rmanlar, ksiln qoyun-quzular haqqnda bilgi vern xeyli tsviri snt sri qalmdr. n byk qurbanlq is saqalarda olduu kimi, insan qurban idi. Etrusklar sasn cinayt etmilrin v sirlrin iindn seilnlri nc bir-biril vurudurur, mlub olan qurban verirdilr. Bu cr vurular sonralar romallarda qladiator dylri klind davam etmidir. Obiri dnya il ilgili bitik. Qutsal yazlarn yer ald kitablardan biri lm v lndn snrak hyat haqqnda llr bitiyi idi. Bu bitikd yazlanlar haqqnda mlumat yalnz etrusk basrqlarnda ortaya xan blglrl blli olur. Antik a yazarnn verdiyi kiik bir qeydd d deyilir ki, llr bitiyin sasn bzi lnlrin qutu (ruhu) qutsal saylmas

33

34

n bzi tanrlara qurban ksiln heyvann qanndan istifad olunurdu. 15 Grnr, bel qurban verm trnind tanrya alq deyilir, myn dualar, nmlr musiqil oxunurmu. Bel da qutu basrqlarnda qutsal qut n qurbanksm trni 1-cid iki quzu, 2-cid bir quzu, 3-c kilds qurban verilck bir adam (sir) v trnd itirak ednlrin alb oynamas tsvir olunmudur, Burada veriln hr daqutu (sarqofaqn) zrind sadan sola yazlm szlr srasnda gesi sz x guman ki, ksmk feili il, tit sz qurban sunulan trnl, 2-ci yazda kuzi (quzu) sz el kildki quzu il baldr. Ola bilr ki, yazlarda verilmi 3 v 4 rqmlri trio, kvartet anlamnda musiqi altind alanlarn sayn bildirir. 1. (o)nu tite gesi gel knke ip IIII 2. eg tite gesi ge(l) kuzi thi al 3. al titi gesi gel kake III al
15

Bu bilgini Arnobiy Adversus nationes(II.63) srind qsa kild qeyd edir.

34

35

Bu kiik yaz rnklri aydn gstrir ki, etrusklar lnin ruhunu qutsalladrmaq n zl ritualla yas trni keirir, tanrya quzu qurban verirmilr. Ksiln quzunun qann tanr tapnana sunmaqla lnin qutuna obiri dnyada can verib yeni yaam qazandracan dnrdlr. Baxclq. ldrm axmas il bal falabaxma fulgurales, baxc qam fulgurator adlanrd. Fulgurator ildrmn hans ada, hans istiqamtd axaca, ildrm yer gndrn tanrnn mqsd v istyini yrnmli idi. Bellikl, etrusk fulquratorlar falama il tanrlarn niytini yrnib ona uyun nmli tdbirin alnmas n mslht verir, yol gstrirdilr. Bu cr baxclq n Asiyada geni yaylmd. Ksiln heyvann ialat il falabaxma glnyi etrusklara hl n Asiyada yaadqlar adan blli idi. Pyaenzada taplan m.. I sr aid ciyr formasndak falama n yaplm tunc fiqur Latn yazarlarn etrusk mifoloji grlri haqqnda qeyd etdiklri blglri tsdiq edir. Qoyun ciyrni ks etdirn bu fiqurda Gyn 16 blmy ayrlm hr bl-

35

36

msind tanr adlarnn yazlmas etrusklarn makrokosmos baxn aydn ks etdirir. Gyn buna bnzr blgs dou trk amanizmind grnr. Pyaenza ciyr nsnsi kimi fiqurlar Boazky v Babil qazntlarnda da taplmdr. Vulidn taplan gzg arxasndak kildn aydn olur ki, baxc fala baxmaq n ciyri sol lind tutmal idi. zrind yuxardan aaya baxcnn ad yazlm gzgd soldan saa qalqas (kalkas) sz aydn oxunur. Qaynaqlara gr, Troya savanda yunanllar maiyt etmi axey soylu Kalkas Apollonun tapnanda fala baxan kahin imi, Kolofonda lmsi sylnir. 16 Haruspik qaydalar v onun yozunu Taqn adna yazlan bitikd (Libri Tagetici) toplanmdr. nc qurbanlq quzunun ksilmsi trnl icra olunur, sonra ksilmi quzunun qara ciyri, ryi zrind baxclar tanrnn istyini yozurdu. Qularn uuu il fal aanlar avqur adlanrdlar. Qu uusu il baxclq bzi trk boylar v hurrilr iind d olmudur. Rvayt gr, Romulun tbbsl avqur adlanan faldan ibart kahin qrupu yaradlmd. Artq Sezarn vaxtnda bel kahin qurumunda 16 y avqur vard.
XII srd Troyann squtundan bir il nc Amfiloxun mayitil mnccim Mops sonralar Kolofonda ln axeyli Kalxasla yola xm, Pamfiliyadan kerk Kilikiyaya gedib orada ar olmudu (, 1977, 17).
16

36

37

Qularn uuu v heyvanlarn ialat, zllikl yeni ksilmi heyvann ciyri zrind baxclq etrusk dinigrnd ngr inamna dayanrd. Bel ngrd mqsd tanrlarn myn olaya mnasibtini yrnmkl ona uyun atlacaq addm uyarlamaq, grlck tdbirlr haqqnda baxclarn gstri v mslhtin ml etmk idi.

37

38

TANRILAR Etrusk dnyagrnd dini baxlar il sosial qurumlarn arasnda bir uyunluq vard. Toplumun mstqil qrar qbul ed biln slahiytli vahid hkmdar olmad kimi, etrusk panteonlar sistemind d ba tanr Tin yalnz byk tanrlar urasna balq edir, nmli msllrin zm ura gnmsindn keirdi. Tin aid mbdlr dolambac crl yollar il seiln ykskliklrd salnrd. Sonralar Tinin mahiyti romallarn Yupiter tanrsnda tcssm etmidir. Etrusklarn ba tanrs Tin yunanlarn Zevsil mqayis olunur. Tinin nv ildrm idar etmsi onun bu tunc fiqurunda lindki bal imk il d vurulanmdr. Etrusk panteonlar srasnda Tin il yana Uni v Minerva adl tanrcalar da yksk yetkili saylrd. Gydki bu lk kimi Yeralt dnyann da z tanrlar vard. sas faliyti yeralt dnyada lnlrin ruhunu damaq olan Turms, burada baqan Aita, romallarn Bakx adl tanrsnn qarl Fersifay v mxtlif demonlar bllidir. Mbd qoyulan tanr btlrin buda, ya, bal, axr, meyv gtirir, heyvan qurban verirdi-

38

39

lr. Saqa boylarnda olduu kimi soylu adamlarn yas trnind hrbi sirlrdn insan qurban da verilirdi v bu, m.. II sr qdr qladiator dy kimi icra edilirdi. O adan is yas glnyindn xb romallarn ylnc tamaasna evrildi. Yksk rtbli oxsayl tanrlardan lav etrusklar aa sviyli tanrlara, fantastik grn il qulara, heyvanlara bnzyn varlqlara itat edirdilr, qanadl adam cildindki bzi xeyirxah v bdxah demonlarn varlna inanrdlar. Msln, ail ocann hamisi saylan Laz qanadl gnc qz cildind tsvvr edilirdi. oxlu mbdlri olan Etruruyada mumi tanrlarla yana hr blgnin z tanrs da vard. Tanrlarnn xluu hm d qonu yerli xalqlarla, yunan kaloniyalar il laqnin nticsi kimi mifoloji sjetlrin etrusklara szmas il yaranmd. Etrusk mifologiyasnda yer alan bzi tanradlarn lifba sras il bel vermk olar:
AITA. Yunanlarn yeralt Aid v romallarn Plutone tanrsna uyun gln Aita (Eita) etrusklarda obiri dnyann ba tanrs saylr. Qurdbal grnmk n bana qurd drisi geyn Aitin divar rsmi qalmdr. Grnr ki, Yeralt dnyann simvolu etrusk mifoloji dncsi n qurd saylrm; AIVAS. Gzg v baqa nsnlr zrind ad Eivas, Evas, Eyvaz kimi ken bu tanr sasn yunan mifologiyasnda grnr; ALPAN. Etrusk tsviri sntind bu mlyin (Lasa) itirak etdiyi shnlr ona byk nm verildiyini gstrir; ANI. Hm kii, hm d qadn kimi verilib balanc v Gy tanrs saylan Aninin ad Ana klind d yazlr; APLU. Yunan panteonlar iind nmli yeri olan Apollon etrusklarda Apulu,

39

40

Aplu kimi tannrd. Uzmanlara gr, insanlar qoruyan Aplu kin v srlrin d himayisi idi. O, hava durumu, iq v yel tanrs saylrd. Bu tanrnn Kiik Asiya mnli olmas onun etrusk panteonlar srasna yunanllardan kem deyil, etrusklar Anadoluda ikn mnimsnildiyni ehtimal etmk olar. Homer gr, Apollon Troyann hamisi idi; AGENORA. Etrusk inancna gr Agenora hr hans faliyt balamaq n tpr vern, ehtiras yaradan tanrca idi; ARTUME. Gec v lm tanrs Artumenin ad Artumes, Artimi, Aretume formalarnda da yazlr. Bu tanr tbitd iqtisadi artma tsir edir; ATUNIS. lb-dirilm kultu il bal olan Adonis finikiyallarda hr il baharda yenidn doulurdu, bununla da torpaqda yallq yaranrd. Bu kult yunanlara kediyi kimi, etrusklarda da Atunis ad il yaylmd. Tbitin dirilmsi Atunusin Turanla r-arvad ilikisil gerklirdi. BELCANS. Yann tanrs. Latnlarn od tanrs Vulkann ad Belkan il bal ola bilr; BEGOE. Tanr elisi Taq kimi etrusklara tr yrdir; EGERIA. Fontan, lal tanrcas Egeriann ngr bacar da vardr. CALU. lm tanrs; CAUTHNA. Adtn dnizdn xan vziytd tsvir olunan bu tanrnn ad Cath klind d yazlr; CARMENA. Qar tanrcas; COMUS. nlik, qonaqlq, iki tanrs; COPIA. Var-mlk v oxluq tanrcas; CEL. Yunanlarn Qaya teonimi il yaxnl qeyd olunur. Bzn Ati Cel, Apa Cel deyimlril d ilnir; CILEN. Taleh tanrs; CULSU, CULSANS. Qaplar tanrs; GIUNONE. Qsqanclq v doum tanrcas.

40

41

FANA. Me, yer v yaban heyvanlarn hamisi olan bu tanrnn ad Faunus kimi d qeyd olunur; FELICITAS. Uur tanrcas; FORTUNA. Tale, uur, qutluq tanrcas; FUFLUNS. Vzifsi yunan tanrs Dionisin grvlril uyun gln bu tanr Tindn sonra ikinci tanr sviysind idi. Yazn gliil tbitin oyanmas, yenidn doulmas v yallqla bal olan Fufluns kiln bitkilri kbr il tmin edn, axr tanrs kimi d tqdim edilir; FURINA. Qaranlq v yamalar, talanlar tanrcas. HERKLE. Su tanrs Herkle sava olaylarna da mdaxil edirdi. Tsviri snt srlrind ox vaxt tanrca Menerva il yana veriln Herkle etrusk toplumunda populyar qhrman idi. (Ad mxtlif formalarda yazlan bu mifik bahadrn trk folklorunda prototipi Gorolu il ba haqqnda II blmd geni mlumat verilir); HORTA. Aqrokultur, knd tssrrfat tanrs. LARAN. Silahl-yaraql bir gnc dy grkmil sava tanrs saylr; LASA. Racuneta, Thimnae, Vecu, Sitmica adlar il birlikd ilnmsindn d aydn olur ki, Lasa ad konkret bir prinin ad deyil, pri anlamnda ilnn mumi addr. Marisin arvad da Lasa adlanr. Alpan, Evan adl lasalarn killri l gzglrind ox ilnir; LETHAM. Hrdn Lethans ad il d qeyd olunan yeralt tanrlardan biri; LUPERCUS. Knd tssrrfat hamisi Qurd (Br) tanrsdr. MANIA. Etrusklarn Mantua hrinin tanrs saylr; MARIS. Sava tanrs Maris hm d bitkilrin hamis saylrd. Yunanlarda Ares, romallarda Mars adlanan bu tanrnin Apa Maris (Maris ata) deyimil ilnmsi d grnr. Maris hr cr konflikt, savaa mdaxil edir, eyni zamanda gzl Turann anas saylr. Maris adna qoulan Hursnana,

41

42

Halna, sminthians, Tiusta adlar bu tanrnn atributlar kimi ilnir; MENERVA. Mdriklik v incsnt hamisi Menerva tanrcaya sonralar Romada Minerva ad il Kapitoli mbdind tapnmlar. Mxtlif qaynaqlarda Menerva sava, ildrm, balqlq, hava, salamlq, ngr, mdriklik v snt (ttk, zurna musiqi altlri) tanrcas kimi tqdim olunur. Etrusk yazlarnda onun ad Menrva kimi oxunur, bizc, Menerva oxunuu daha dzgndr. Bel ki menerva klind adn yazl bu rsmd aydn grnr. O, Marsn yanar kpdn xmasna yardm etmkddir. Yuxardasa bal qurd kili verilmidir; MLUKUKH. Sevgi tanrcasdr; MUNTHUKH. Salamlq tanrcasdr; NETHUNS. Su, bulaq, quyu tanrs saylan Nethuns lvbr v dili yaba il rsmlrd tsvir olunur. Romallar onun adn Neptun formasna sald; NORTIA. Uur, taleh himayisi v Yeni il tanrcas. PERSIPNEI. Yeralt dnya tanrcas, Aitin arvad; PERTUNDA. Eyirt v seksual laq tanrcas; RATH. Falabaxma il bal bir tanrdr. SATUR. Tin kimi ildrmla vura biln gy tanrlarndan biri d Satur idi. Etrusklar bolluq v mumi brabrlik dnmi saydqlar altun a bu tanr il balayr, onu vaxt, zaman tanrs bilirdilr. Roma panteonlar srasna daxil olan Satur burada Saturn adland. Hr il 17 dekabrda keiriln Saturnaliy gn m.. III srin sonlarndan balayaraq romallarn ulusal bayramna evrildi; SELFANS. O biri dnyada yeralt ocan (odun) sahibi olan Selfans dmiri-tanr saylrd. Bzi uzmanlara

42

43

gr, Populoni hrind ona Velxans deyirdilr, bu ad Vulkan formasnda romallara kemidir; SELVAN. Bu snr, bitki, tarla v mhsul tanrs Selvans Canzata deyimil d ilnmidir, Roma andan is Silvan obraznda davam etmidir; SEMELE (SEMLA). Ana v uaq tanrcas, hm d Atunsun anas saylr; SETHCANS. Sntkarlq tanrs; SETHLANS. Od tanrs; STRENIA. Kiilri daim grginliy srklyn tanrca. THALNA. Qanadl gzl bir xanm kimi tsvir olunan v uaqlarn doulmasn himay edn Talna hm d ba tanr Tinin sevgilisi idi; THANR. Ad Thanur kimi d yazlan doum tanrcas; TAGNI. Cadugrlik tanrs; TECE. Ad Tecum kimi d yazlan xeyirxahlq tanrs, hakim zmrnin, zllikl lukumonlarn himayisi saylr; THESAN. Danyeri tanrcas saylan Thesan yunanlarn Eos, romallarn Avrora tanrsna uyun glir; TELLUS (TELLIMO). Yerin, Gyn ata-anas saylr; TERMINALA. Snr, tarla tanrs, eyni zamanda xsi mlkiytin hamisi; TURAN. Mhsuldarlq tanrs Turan canl almin hamisi idi. gr etruskoloqlarn dediyi kimi etruskca tur- feilinin anlam ver- szdrs, onda ildrm tanrsnn anas olan gzl Turann adnda vern, balayan anlam ola bilr. Etrusk yazlarnda bir d oxilnn turke (turuke) sz vardr. Bu is tanrya v ya birin sunulan sunaq nsn (qab, heykl) anlamndadr. Turann atributu durna quudur. Bu baxmdan, onun adnn turna il d bal olmas gerkliy daha yaxndr. Yunanllarn Afrodita, latnlarn Venera tanrcasna uyun olan Turan sevgi v doumu himay edir, bzn

43

44

Atunus (Adonis) il sevimsi qeyd olunur. Gzl qanadl gnc qz kimi tsvir olunan bu tanrca Vuli hrinin tanrs saylrd. Etrusklar Turana hl Anadoluda ikn tapnrdlar; TURMS. ln obiri dnyaya aparan Turms (Turms) yeralt tanrlardan saylrd. Bu tanrya Hermu da deyilirdi ki, bu da onu yunanlarn Hermes tanrs il yaxnladrr. Bu tanrnn Turms v Hermu kimi iki ad damas hm d etrusklarn qarq etnos olduunu gstrir; TIRRHENUS. Adndan da grndy kimi, etrusklarn soybabas Tirren (Tirsen) il baldr. UNI. Etrusk hrlrinin oxunda hakimiytin hamisi saylan Uni tanrcann tapna vard. Grnr, sonra Roma anda evlnm hamisi saylan Yunon (Yupiterin arvad) Uni adnn dyimi formasdr. kidilli Pirgi yazlarndan blli olur ki, akkadlarn tar (sumerc nanna), finiklrin Astarta tanrcasnn qarldr; USIL. Gn tanrs. VANTH. lm czas vermk yetgisi olan bu tanrca qanadl grkmi v lind obiri dnyann aar il tsvir olunur; VEIVE. lind ox, banda dfn lngil tsvir olunan bu gnc intiqam tanrsdr; VEI. Knd tssrrfat hamisi saylsa da, basrq trni il d laqsi sylnir. Bu tanrcann qarl romallarda Tserera, yunanlarda Demeter saylr; VELCHANS. Yer ildrm gndr biln bu od tanrs hm d bitkilrin, yerin hamisidir; VESTA. Ocaq tanrcas; VOLTUMNA. Bzi yazlarda ad Veltha, Velthna, Veltune, Vertumna kimi ken bu milli tanr Etruriyada geni yaylmd. Yallq, bitgi, eyni zamanda etrusk liqasn hamisi v sava tanrsdr.

Etrusk yazlarnda bzi teonimlr Ati, Apa szlril birg ilnir: Cel Ati, Cel Apa. Yazlarda tanrolu, tanroullar anlamnda Celsclan (Kelolu), Tinasclenar (Tinoullar) kimi deyimlr d grnr. Bzi tanr adlarnn trkibindki szlr trkizm kimi yorumlana bilr, sadc, bel elementlrin zrind ciddi etimoloji aradrma aparmaq lazmdr. Qar tanrcas Karmena adndak kar sz (kar-mena) qar sznn qar//kar (qar-) hisssin yaxnl il diqqti kir. Tanlqla bal etrusk Tana, Tanus tanradlarnda

44

45

tan, tanmaq sznn (tan-) kk, Kulalp, Turms teonimlrind kl-alp, tur-m elementlri, iki tanrs Komus adnda kums sz, ocaq tanrcas Vesta adnda isti sz, var-mlk, oxluq tanrcas Kopia adnda kop ox sz, tarla tanrs Terminala adnda tarm, tarla sz grnr. Atributlarndan biri durna (turna) olan Turan tanrcann adnda turna szn aramaq mmkndr. Dum tanrcas Thanur, Thanr adnn tanr deyimil yorumu maraql ola bilr. Ancaq bu yorumlar n ayrca aradrma aparmaq lazmdr. Teonim kimi ilnn Ani (Uni), Tarchon (Tarkon), Herkle (Gerokle) kimi bir sra adlarn is trkc qayna bllidir. Etrusklarda Gn tanrs kimi Usil, Yanus, Giano, Catha, Cavatha, Suri adlar, Ay tanrs kimi Lalal, Tiur, Tiu, adlar ilnmidir. Bunlarn bir qismi tanr epiteti, bir qismi d Etruriyann ayr-ayr etnik kknli boylara aid teonimlr ola bilr. Hr halda, etrusk panteon sistemi n qdr maraqldrsa, o qdr d qarq v dolaqdr. Etruskoloqlar Aplu, Turan, Aritimi (Artumes), Herkle, Turms, Sethlans kimi bir sra teonimi Anadolu mnli sayrlar. Bellikl, yerdki yaamda ba vern olaylarn tanrlarn iradsindn asl olmas, gzdn keiriln etrusk tanrlarnn ayr-ayr sahlri himay etmsi etrusk mifologiyasnn ana xttini tkil edir. Yuxarda qeyd olunanlardan baqa, etrusk panteonu srasnda bzi yazlarda veriln oxlu teonimlr d vardr. 17 Tanr v tanrcalar kimi veriln bel teonimlrdn hansnn huri-mlk, iy, demon, tanrad v ya tanr epiteti kimi ilnmsi o qdr d aydn deyil. Etrusk teonimlrinin bzi yunan-latn teonimlrinin qarl kimi ilnmsi onlaAnteros, Astrea, Castur, Cath, Cloacina, Corvus, Cul, Culsu, Diana, Esia, Evan, Ethausva, Februus, Feronia, Laruns, Leinth, Letham, Letun, Losna Murcida, Lvsl, Nox, Phersipnai, Pultuce, Picus, Semia, Sime, Summamus, Tecum, Thethlumth, Thufltha, Tiv(r), Tluscva, Tellus, Tellumo, Tecum, Thufulta, Tvath, Vetis, Veive, Velch, Vibrus, Vitumnus, Zirna v sair.
17

45

46

rn semantikasna aydnlq gtirir. Bzi teonimlrin is qarl yoxdur:

ETRUSK PANTEONLARININ YUNAN-LATIN QARILI ETRUSK Tin Uni, Ani Menerva Velxans, Sethlans Turan Maris, Laran Turms Nethuns Fufluns Cel Selvans Usil Aplu, Apulu Aritimi, Artumes Vei v sair. ROMA Jupiter Juno Minerva Vulcanus Venus Mars Mercurius Neptune Bacchus Tellus (?) Silvanus Sol Apollo Diana Tserera YUNAN Zeus Hera Athena (Afina) Hephaistos Aphrodite Ares Hermes Poseidon Dionysos Gaia Helios Apollo Artemis Demeter

Etruriyann qrub anda dini grlrd artq pessimizm alar artr. Bununla da tsviri sntd lml bal Xaru v Tuxulxa kimi demonlarn mxtlif nsnlr zrind kiln killri artr, bu durum etrusk dnminin sonunacan belc davam edir.

46

47

DEMONLAR Yeralt dnya demonlarndan Xarontesin vzifsi lnlri obiri dnyaya aparmaqdr. Bu demonun ad daha ox Xaru, Xarun (Karun) klind yazlr. Elmi dbiyatda yazlr ki, son etrusk hkmdar Mrur Tarkvini m.. 510-da Roma hrindn qovulmudur. Deyiln gr, bu olay Xaruya ox lzzt vermidir. 452d Roman bryn v on minlrl adamn yaamna son qoyan dhtli epidemiyan da Xarunun ayana yazrlar. Romada htta I srin vvllrincn Xarunun qddarln unutmamdlar. Meydanda yaralanm qladiatorun cann almaq n etrusk demonu maskasnda ora xarlan clladn lind Xaruya aid balta v dhtli ss xaran zurna olurdu, el bir zurna ki Xaru alanda tkc adamlar yox, heyvanlar aln itirirdi. Meydana bel ovqatla xan maskal cllad n ssl, sonra balta il iini grrd. Fransua basrndan taplan freska zrind Xarunun lind byk ki vardr. mumiytl, etrusk glnyind lnin alnna kiik bir kil toxunmaq adti vard v bu ritual kahinlr d icra edirmi. Hmin ritual Vatikanda hl d davam edir, pontifi lnd kiik gm kici onun alnna toxundururlar. llr diyarnda qorxunc demonlardan biri Tuqulqa (Tuxulka) adn dayr. Bu qorxunc demon lind ilan yrtc qu grkmind

47

48

qanadl bir yaratq kimi tsvir olunur. Basrq rsmlrinin bzisind onun kili qalmdr.

Troya olaylar etrusk rsmlrind nmli yer tutur. Bu divar rsmind d Axillesen qurbanlq kimi seiln troyal sirlri ldrmsi shnsi ks olunmudur. Etrusk demonu Xarunun da bu olayda itirak diqqti kir. Etrusklarda ln adamn ruhu (qutu) il bal myn inanclar vard. Yeralt dnyada kiik boylu adam fiqurunda tsvir olunan ruhlar bzn fantastik heyvan (barsla atn qa-

48

49

r) v ya at zrind yyni lind tutmu qanadl mlk Vant trfindn llr diyarna aparlr. O da Persipnei kimi bu diyarn sahiblrindn saylr. lndn sonra insann bana n ilr glmsi yazlan zl etrusk kitablar itib-batsa da, vaxtnda latn yazarlarnn qeyd ald bzi paralar glib biz ata bilmdr. Hmin qeydlrdn blli olur ki, lnlr qanadl tanrca Vantn soru-sualndan keir. lind ml v obiri dnya qapsnn aarn tutan Vant lnin ruhunu obiri dnyaya yola salr. Vantdan frqli olaraq zhmli demonlardan Xaru lindki toxmaqla, qorxunc grkmli Tuqulqa zhrli ilanla nlnlrin ruhuna zab-ziyt verir. Adamlar lndn sonra onlarn ruhuna zab vern bu dhtli demonlara bzi vhi heyvanlar da yardm edirdi. Doudan gtiriln etrusk dini grlrind bzi trk kurqan glnyi il uzlaan elementlr vardr. Kurqan basrnda grnn at kili, qo qurban, yemk qalntlar, qab-qacaq v lnin qutuna qutsallq qazandrmaq n keiriln yas trni etrusklarda tkrar olunur. Lakin etrusk v trk yas glnklrinin tam uyun gldiyin d sylmk olmaz, zllikl, etrusk basrq rsmlrind erotik shnlr trk xlaq, trk trlri dndadr.

49

50

ETRUSK KULTURU
Etrusk blglrind onlardan nc yaayan xalqlara aid yazl blglr yoxdur. Yerli halinin zndn sonra buraxd azsayl arxeoloji blglr is yalnz onlarn kasb yaam il keindiklrini gstrir. Baloniya yaxnlnda Villanovia adl blgd z xan tunc ana aid arxeloji blglr gr villanova kulturu adlanan alarda lbasdrma adti grnrs, sonralar tunc ann sonlar v dmir ann balarnda lyaxma adti v yandrlann kln saxlamaq n fiqurlu kplr, kiik ev fiqurlu klqablar ortaya xr. Mifik dnc sistemind n Asiya glnklrini yaadan etrusklar m.. I minilin ortalarnda traf xalqlarn kultur glimsin tsir ed bilck mdniyt dayclar idilr. taliyaya yaz kulturunu, yksk metalilm v dulusuluq sntini, atlq v gmiilik glnyini gtirn etrusklarn sosial trkibi, toplumsal biimlri yerlilrdn frqlnirdi. Sosial toplumda hrbi v kahin zmrsi stn mvqed idi. Zadgan slallrinin soyad sasn tmsil olunduu v yiysi sayld blgnin ad il adlanrd. Bu glnyi ayrayr soylara mxsus basrq trlrind, oradak epitafiyalarda grmk olur. Etrusk toplumunda kahinlr tbqsin byk rbt vard. Sosial durum. Basrqlar varl-kasb blgsn aydn ks etdirir. Bsi basrqlarn znginliyi gstrir ki, burada dfn olunanlarn byk maddi imkanlar olmudur, ks tqdird bel bahal nsnlrl sslnmi basrq otaqlar yaranmazd. Buradak epitafik yazlar da toplumda myn vzif tutan adamlarn, onlarn ail zvlrinin dfn olunduunu gstrir. Etrusk hrlrinin sas halisi azad kini icmalar, sntkarlar idi. Qdim trk el (dvlt) qurumunda olduu kimi Etruriyada da toplumun azad frdlri, kini, heyvandar v

50

51

sntkar olmasndan asl olmayaraq, mhariblrd, hr, mbd, kanal, yol v baqa ictimai tikintilrd itirak edirdi. Sonrak Roma v Yunan dvltlrind olan oxsayl qullara nisbtn Etruriyada qul az idi, mhariblrd sir dn v qul bazarlarndan alnan kllr sasn ev qulluqmusu kimi saxlanr, sahibkarn zl mal saylrd. Knd tsrrfatnda ilynlr is mlkdarlara vergi vern azad insanlar idi. Etruriya halisinin sas muliyti kinilik idi. Burada susuz torpaqlar suvarmaq n oxlu kanallar kilir, bataqlq yerlr d qurudulub kin n yararl hala salnrd. Arpa, buda, dar kib-bin etrusklar zmlkd d irli getmidilr. Baqa lklr satlan toxuculuq nsnlri srasnda yun v ktan paralar olurdu. Ktan paradan geyim paltar, gmilr n yelkn hazrlanr, ondan zrind yaz yazmaq n d istifad olunurdu. kinilikl yana burada heyvandarlq da inkiaf edirdi. ri v xrda buynuzlu heyvanlar saxlayan etrusklarn iind donuz bslynlr d vard. Atla nm verilmsi atlarn mhariblrd grkli olmas il bal idi. Romallar etrusk lifbasn, elmini v bir sra kultur sahlri mnimsdiyi kimi, siyasi qurum, dvltilikl bal bzi atributlar, terminlri d qbul etmilr. Etrusklar z iind ridn bir toplumun onlara ikili mnsibti grnmkddir: bir yanda etrusklarn aalanmas, obiri yanda onlara heyranlq. Romallar arasnda soykknn etrusklara balanmasndan qrur duyanlar da vard. Yunanlardan frqli olaraq, taliyada tarixi srlrin yazlmas m.. II srdn balanr. Romada bu janrda ilk srini yunanca yazan Fabiy Piktorun ailsi etrusklarla yaxn laqd idi. Ail glnklri Romada olduu kimi, Etruriyada da nmli saylr, aillr arasndak dostluq laqlri nsilnsil trlrd. Bu alarda ail crlrinin yazlmas

51

52

dbd idi. Bu baxmdan mhur Mesenatn z soykk il fxr etmsi, babalarnn tannm etrusk boyundan olmas haqqnda evinin gircyi zrind blg yazdrmas olay normal saylmaldr. Etrusk epitafiyalarnda da lnin soyu qabarq verilirdi. Sarkofaqlar zrind ad kenlrin iind tarixi xslrin adna da rast glmk olur. Msln, m . 44d Yuliy Sezar thlkli durumdan xbrdar edn haruspik sarkofaq zrindki epitafiyada ad kiln Spurinna ailsindn idi. Klri dala dnmi hrlrin su bksi v irkli sular knara axdan kanallar vard. Etrusk soylu Tarkvini slalsi anda Roma hrinin yerldiyi tplrdn kiln bel yeralt arxlar bugn d kanalizasiya xtlri kimi ilyir. Etruslarn sald yollar, tikdiyi mhtm krplr d onlarn yaam kulturunda tikintiy veriln nmi gstrir. Etrusk anda Toskana 10 yalt blnmd: MassaCarrara, Lucca, Pistoya, Prato, Firenze, Arezzo, Piza, Siena, Livorno, Grosseto.

52

53

Mrkzi konfederasiyaya daxil olan hrlrin siyahs tam olmasa da, antik a yazarlar onlardan bzilrinin adn qeyd etmidir: Arretium (Aresso), Klusium, Kortone, Vuli, Kaere (erveteri), Perusiya (Peruca), Populonia (Pupluna), Ruzellae, Tsere, Veyi, Volaterrae (Volterra), Kyuzi, Vetluna (Vetulonia), Tarquini (Tarkviniya), Volsini v b.

Drdbucaql mbdlrini aa v krpil tikn etrusklar tapnaqlara byk nm verirdilr. Romal memar Vitruvinin verdiyi mlumata gr, blml mbdlrd ba tanr Tin il yana tanrca Uni (Ana) v Minerva n d ayrca blmlr olurdu. Kahinlrin gydki durumu izly bilmsi n mbdlr yksk yerlrd tikilirdi. Etruriyada 12-lik qurumu blgd quzey, orta v gney quraqda yaranmd. Hr yeniyl gn Volsini (Bolsen) gln yaxn Voltumna tanrnn tapna olan mbdd toplab bayram nliyi keirir, dvlt v dini msllr aid qrarlar qbul edirdilr. Bu mrasimlr eynn qdim trklrin toy (qurultay) trnini xatrladr.

53

54

Etruriya vahid dvlt deyil, 12 hr dvlti kimi liqada hr-dvltlrin konfederasiyas klind mvcud olmudur. 12-liy daxil olan hrlr lukumon adlanan balar trfindn idar olunurdu. Bu balar hm d ba kahin idi. Bel ulukamlar ild bir df Volsini yaxnlndak ba mbd toplab federasiyaya hkmdar (ba lukumon) seirdilr. Etruriyada mrkzi hakimiyti olmayan siyasi qurum trfindn idar olunduundan bel lukumonun, yni etrusk federasiyas ba kahininin lind real hakimiyt olmurdu. Etrusk hr-dvltlri yaxndak traf hrlri, kndlri d hat edirdi, burada yaayan hali hmin hr-dvltin tam hquqlu vtnda saylrd. Etrusk ordusu haqqnda blglr qalmasa da, kiln rsm v yaplan kiik fiqurlarda zirehli dy geymi, qalxan, dmir dbilq, niz, xncr, yay-ox, balta etrusk skrlrinin grkmini ks etdirir. Roma respublikas anda v qonu Yunan elindki ev xanmlarnn yaam durumundan frqli olaraq, etrusk qadnlar aq-saq gzir, kef mclislrind rlril birlikd ylnirdilr. Qarq etnik boylarn birg yaad etrusk toplumunda mxtlif dialektlrin olmas gerk durumu ks etdirdiyi kimi ayr-ayr etnik glnklrin mvcudluu da gerk durumu srgilyirdi. Bu baxmdan, etrusk toplumunun glnk v grnklrini sndldirn rsm srlrind bir trfdn mehriban, sdaqtli ail ban, digr trfdn xlaqsz pozqun qadnlar, kollektiv parnoqrafiik shnlri grmk olur. Etrusk toplumunda sntkarlarla yana tacirlr d nmli yer tuturdu. Yunan qaynaqlar etrusk dniz quldurlarndan bhs edir, lakin etrusklarn Sardiniya, Korsika, Balear adalarnda, htta spaniyada etrusk tacirlrinin kaloniyalar salmas gstrir ki, traf lklrin bazarlarnda onlarn nmli arl varm.

54

55

Uluslararas ticart nm vern etrusk tacirlri Karfagendn fil smy, yunan hr-dvltlrindn is bahal snt nsnlri gtirir, bu lklr mis, dmir v etrusk sntkarlarnn hazrlad nsnlr aparrdlar. Avropadak xalqlara metal, keramika, para, bal satan etrusklar oradan da lky khrba, qalay v sir qullar gtirirdi. Dnizilik. Aralq dnizinin bat sularnda hegemonluu l alb uzaq lklrl laq quran etrusklarn o dnmd gcl dniz donanmas vard. Burnunda taran olan ilk gmilrin, iki qanadl lvbrin d VII srd onlar trfindn ortaya xdn sylyirlr. Avarl, yelknli gmilril uzaq lklr zn etrusklar mahir dnizilr idi. Bu dnmd yunanlar tirren (etrusk) adn dniz qulduru (pirat) anlamnda ildirdilr. M. K. Tseliy gr, Amerikaya ilk gedn d etrusklar olmu, sonralar onu kf edn avropallar onlarn xritsindn istifad etmilr. Strateji baxmdan qorunma imkan olsun dey, etrusklar liman hrlrini sahildn knarda salrd. Bugncn duran Florensiya, Piza, Siena, Peruci, Tarkvini, Roma hrlri hmin durumu ks etdirir. Lakin bel hrlrin dniz x yolu da olurdu. Yeri glnd bunun n byk kanallar alrd. taliyann quzey-dousundak Spina hrindn Adriatik dnizin kiln kanaln eni otuz metr, uzunu kilometr idi. Etruriyada ld olunan metal kllri, alanm dri v sair xam malllar baqa lklr sasn gmi il aparrdlar. Quru yollara nisbtn dniz yolu il aparlan tcart nm vern etrusklar Aralqdnizinin bat sularnda gcl dniz donanmas il iki sr boyu hegemonluu ldn vermdilr,

55

56

ancaq IV-III srlrd yunan v keltlr yenilndn sonra rqabtd ziflyib vvlki hrti itirdilr. Etrusk korsanlar is bir mddt pelrini davam etdirdi. Basrqlar. Etrusk tikililri zlri kimi zaman axarnda dalb itmi, yalnz mhtm kurqanalt basrqlar qalmdr. Etrusklar evlrini, htta mbdlri iy krpidn tikslr d, obiri dnyann varlna tam inamlar vard, oradak evlri byk da paralarndan tikirdilr. Ona gr d etrusklarn bir ne yeralt llr hri gnmz qdr qala bilmidir.

Basrqlar zrin ylan torpaq onlara kurqan grkmi verirdi. Bel basrq glnyini Qafqazdan aparan etrusklarn kurqanlar da tipoloji baxmdan saqa (d ouz) kurqanlar kimi obiri dnya n ev amac dayrd. Kurqanalt basrqlarda ayrca otaqlar klindki tikililr, adtn, ayr-ayr aillr mxsus olurdu. Bunu eyni soyad dayanlara aid epitafiya yazlarnda grmk olur. vllr bsit grkmi

56

57

il seiln basrqlarn sonralar zngin grkm almas toplum iind varl adamlarn ortaya xmas, elit tbqnin artmas il bal idi. Arxitektura baxmndan basrq trlri Tsere elby basrndak kimi st byk dalarla tabnd hrgs il rtln uzun dhliz formasnda v ya Vetulon, Populon basrqlarnda olduu kimi yen tabnd rtl drdknc yaxud dairvi otaqlar klind tikilirdi. Bel basrqlar daha nc Kipr-Krit kulturunda vard. Urartu mzarlar da bnzr grkmd idi. Bel grnr ki, kurqan kulturunu taliyaya gtirn Anadoludan gln kknlrmi. Etruriyada basrq kulturunun glimsi kurqanlarla paralel Villanova kulturunun davam olan lyandrma glnyind d zn gstrir. vvllr adi grkmli bsit keramik qablarda lnin kl saxlanrdsa, artq bu klqablarn zrind lnin heyklini dzldir, qab mxtlif fiqurlu formada yaprdlar. mumiytl Quzey Qafqaza, GneyDou Avropaya, Gney Sibir (Altaya), Dou Trkstana v taliyaya aparlan kurqan kulturu n Asiyadan hmin blglr kn prototrk boylar, sonrak alarda is adn bildiyimiz saqa, hun, kuman, az, ouz, qay, etrusk v baqa trk boylar il baldr.

57

58

Bu baxmda, saqa v etrusk kurqanlar arasnda oxarlq daha oxdur. Hr iki basrq kulturunda kurqanalt otaqlarn iind qoyulan qab-qacaq, lnin zl nsnlri, lind kasa v sair atributlar bir-birini tkrar edir. Etruriyada ilk kurqanlarn 8-ci srd ortaya xmas bel dnmy sas verir ki, kurqan kulturunu taliyaya gtirn bir trk boyu uzaqba 8-ci srd Anadoludan glib burada etrusk toplumuna qatlmdr. Burada ilk yazlar da 8-ci srin sonlarnda ortaya xr. lnin son mnzil yola salnmasnda itirak ednlrin alamadan ox ln ovqat, rqs shnlrinin tsviri veriln rsmlr d basrq divar freskalarnda grnr. Yas trnil bal bzkli sarkofaqlar, stlik lnin heyklini hazrlamaq n myn vaxt lazm idi. Grnr, bu ii grn ustalarn ayrca bada dzldn emalatxanalar olub. Bel ki, burada alibastr v yumuaq dadan yonulan bzi badalar zrind eyni shnlrin tsviri onlarn basmaqlib sulu il yapldn gstrir. sas vaxt is ncdn hazrlanm sarkofaqn qapa zrind heyklin hazrlanmasna srf olunurdu.

58

59

SNTKARLIQ

Keramika. taliyada etrusk keramik nsnlri zllikl m..VIII srdn seilmy balayr. Hmin srin ortalarna qdr dulusuluqda istifad olunan gil erveterid etruskncsi Villanova kulturunda grnn gil mmulatlarndan la keyfiytil seilirdi. Bu gildn hazrlanan qablar sobada yax bir, ald qara rng yax cilalanrd. Yksk ustalqla hazrlanan mxtlif fiqurlu bel nazik divarl (nazik bukkero) qablar yeni naxlar slubu, zrifliyi v gzlliyi il vvlki alara aid qablardan ksgin frqlnirdi.

59

60

Bu an nazik divarl yngl, qaln divarl ar bukkero qablar srasnda mxtlif fiqurlar il seiln valehedici snt nmunlri vardr. Yksk snt fantaziyas il gerkln bel qablar indi dnya muzeylrinin n qiymtli eksponantlar srasnda yer alr. Kyuzi, Orvieto dulusular VI srin sonunda nazik bukkero qablarna nisbtn daha qaln qablara v bel ar qablar zrind daha realistik rsmlr stnlk verirdilr. Bu tip qablar zrind relyefli qabartma v cizgi sulu vvlki hamar qravra slubunu vz

edirdi. Bukkero stilind qablarn dzldilmsi VII srin sonundan balayaraq geni vst almdr v yaplan qab-qacaq, qndil, silindrik mcr dulusuluq sahsinin nec inkiaf etdiyini aydn gstrir. Bu keramik qablarla yana, b zkli tunc nsn lr v zllikl yr l nmi l

60

61

gzglri hazrlayan mahir ustalar vard. VI srin ortalarna doru artq oxra alarl boya il qara fonda kiln rsmlr grnmy balayr. Getged tkmilln bu sul keramika zrind kiln heyranedici rsm srlrinin ortaya xmasna sbb olur. Bunun rnyini qzlarn bznm grnts tsvir olunan 350-300c illr aid vita Kostellyano qab zrindki kil aydn srgilyir: Dvrn gr metalilm sahsind etrusklar ox irli xmdlar. Yarmadann filiz yataqlar, metal qaynaqlar Etruriya razisind idi. Onlar zdki metal kllri toplamaqla kifaytlnmir, yeralt drin axtalar qazrdlar. Buradan xarlan mis, gm, dmir, sink kllrini Britaniyadan gtiriln qalay il qardrb tunc ld edirdilr. Metal ritmk n kiik sobalara stnlk verilirdi. Grnr, Anadoludan metallurgiya sahsindki bilgi v zngin tcrb il taliyaya glmi etrusklar yeni yurdda onu daha da inkiaf etdirmilr. Tunc nsnlr. taliyada uzun mddt metalilm sahsind tunc heykl v fiqurlar dzltm sntin gr etrusk ustalarna atan olmamdr. Antik a yazarlar dn-dn etrusk sntkarlarnn metalilm bacarndan az-

61

62

dolusu danmlar. Byk Plini Etruriyada hazrlanan snt nmunlrinin baqa lklrd d mhur olduunu qeyd edirdi. ndinin znd bel, m..VI srd yaplm Kapitoli qurdu adlanan dii qurd fiquru adam heyran edir. ndi Romann simgsi saylan bu kompleks qurdun mizdirdiyi iki cocuq (Rem il Romul) fiquru is XV srd hazrlanb lav olunmudur. Burada m.. V sr aid tunc amdandan qalm bir hissd dy geyimindki kiiy kasa uzadan qadn fiquru tsvir edilmidir. Zevsin istyil Apollonun gndrdiyi skr grnmnd iki qanadl mlk Troya savanda ln Sarpedonu yerdn astaca qaldrb dfn etmk n Likiyaya evin aparrlar. Hmin shnni ks etdirn bu aadak fiqur m.. IV srin vvlin aid qiymtli nsnlrin saxland tunc sandqcann qapaq tutacadr. Digr tunc fiqurda is dalalar zrind hrkt edn Gn tanrs Usil tsvir olunmudur. Tit Liviy yazrd ki, romallar konsul Fulviy Flakkn bal il Bolsini hrini tutub yamalayanda mbdlrdn ylb Romaya danan nsnlr iind iki mincn kiik tunc heykl vard. Bu heykllr ona gr Romaya aparlrd ki, onlar ridib sikk

62

63

kssinlr, nki Karfagenl mharby pul lazm idi. Etruriyada sikk baslmas m.. V srd ortaya xm, m.. II srcn davam etmidir. Altun, gm v tuncdan ksiln sikklr zrind yunan pullar kimi myn hrlri himay edn tanrlarn, dniz atlarnn, ikiazl balta, tkr kli, hminin hr adlarni bildirn kiik yazlar da olurdu. Zrgrlik. Etrusk zrgrlrinin m..VII v sonrak srlrd dzltdiyi bzk nsnlri srasnda qolba, sinbnd, zk, sra v sancaqlar diqqti kir. Bugn adam heyran edn bu bzk yalar etrusk ustalarnn yksk zvqndn, duyumlu sntkar fantaziyasndan xbr verir. Vuli hri basrndan taplan zm salxm formasndak altun sra gzlliyil diqqti kir. Gm v fil smyndn dzln nsnlr zrind nazik qzl tbqlrl vurulmu bzklr, zvql yaplan qzl-gm bzk nsnlri etrusk zrgrlrinin baarndan xbr verir.

Tsered akar ediln Reqolini-Qalassi basrnda qadnn zrindki sra, qolba dsti, boyunba zrif naxlaryla diqqti kir. Bel kiik ll bzk nsnlrinin zrin tanrlarn v mxtlif heyvan fiqurlarnn qaynaq edilmsi sulu sonrak alarda daha da glimidir. Etrusk qadnlar boyadan geni istifad edirdilr. Bunun etnoqrafik blglri taplan eidli nlik-kiran qablarndan

63

64

blli olur. Kbar etrusk qadnlarna mxsus parfmeria bolluuna Misirl ticart laqsi d rol oynayrd. Etrusklarn etnoqrafiyasnda zl yeri olan bzkli l gzglrini qadnlar daha ox sevirdi. Gzg. Latnlarn spekulum dediyi l gzglri tuncdan hazrlanrd, bzilrinin tutaca aac v fil smyndn olurdu. Cilalanan z trf lav olunan qalay da grntnn keyfiytini artrrd. Etrusk gzglri yalnz yara il deyil, hm d arxasnda kiln cizgi killri il diqqti kir. Adtn rsmlrd etrusk mifologiyasnda yayn olan sjetlr, surtlr, n ox da etrusklarn tapnd tanr v mifik qhrmanlar tsvir olunurdu. Gzg rsmlrind yunan miflri, Troya il bal olaylar da geni yer tutur. Bel gzglrin hmiyti cox bykdr, nki rsmlri kilmi obrazlarn adlar da yazlmdr, bu is artq yazl qaynaqdr. Bugncn oxlu etrusk gzgs taplmdr, muzey v zl kolleksiyalarda olan gzglrin say iki mindn

64

65

artqdr. 1979-dan onlarn kataloqunu sistemli kild hazrlayan Etruscanorum Speculorum adl komit yaranmdr. Troya gndmi, Helen v tarixd etrusk adlar il blli obrazlar tsvir olunmu bu gzg d Vulid taplmdr. 18

Yuxarda soldan saa: TURAN, HERKLE, EPEUR, TINIA, TALNA; Ortada soldan saa: AEKAI, MEAN, ELKHINTRE, ELINAI, MENLE, AGHMEMNUN, (lasa) THIMRAE; Aada: (lasa) RAGUN.
18

Pallottino, 1975.

65

66

Heykl v rsm kulturu. Indiycn basrq divarlarnda qalm m.. VI-V srlr aid rsm srlri alabzk boyalar, mxtlif mifik, dini v real etnoqrafik bayram, ln, yas shnlri il diqqti kir. Sonrak yunan-latn dnmlrind monumental heykllr nm verilmsi etrusk toplumunda grnmr. Onlar qranitdn byk bst v btv boylu heykllr deyil, daha kiik grkmli fiqurlar dzltmy stnlk vermilr. Lakin adda-budda byk etrusk heykllrin d rast glmk olur, zllikl tuncdan tkm byk heyvan fiqurlar daha cox yaylmd.

Etrusk sntkarlar monumental mrmr heykllr yaratmaa meyl etmmi, daha ox kiik ll fiqurlar dzltmy, etrusk toplumunun ox sevdiyi rngarng, alabzkli

66

67

boyalarla sslnmi snt srlri yaratmlar. Etrusklarla birlikd toplumun hrmt etdiyi rssamlar, heykltralar, musiqiilr, yazarlar, bir szl, yaradc insanlar da riyib getdi. Anaq etrusk soylu italiyanlarn iind sntkara qay, snt srin sevgi duyusu srlrl yaad. Tarixi xsiyt olan Avl Mesenat da onlardan biri idi.

Etrusklarn dbiyat, shn srlri haqqnda tarixi bilgi olmasa da, dolay mlumatlardan blli olur ki, dbiyat da, teatr da varm. Bel ki, bzi sarkofaqlar zrindki rsmlr irisind yunan tragediyalarndan veriln blli shnlr teatrla tanl ks etdirirs, Varronun m..II srd Volnius adl birinin yazd tragediyan xatrlamas etrusk dramaturgiyasnn mvcudluundan xbr verir. Romal aktyorlar iind etruskca oyunu anlamnda ister szndn yaranm histrion adlanan oyunular vard ki, onlar xalq nliklrind Bak meyxanalar kimi glmli qouqlar (eir) deyirdilr. Sonralar bel qouqlarn sasnda taliyada satira janr yaranmdr.

67

68

Etrusk dini grlri sonrak latn yazarlarnn srlrind yer alsa da, bdii dbiyatla bal bunu sylmk olmur. Tit Liviy yazr ki, indi romal uaqlar yunan elmini yrndiklri kimi, blglr gr kemid d etrusklardan savad yrnirmilr. 19 Musiqi v rqs kulturu. Etrusk rssamlarnn kdiyi killrd musiqiilr v rqs ednlr geni yer verilmidir. Hr eydn c, etrusk rsq shnlri iind yall oyunlar diqqti kir. Bununla yana, ayrca rqs ednlrin l-qol hrktlri Azrbaycan drvi oyunlarn v zbk rqslrini xatrladr.

19

, IX, 36, 3.

68

69

Mit nsnlri, keramik qablar, basrq divarlar zrind kilmi killrdn bel grnr ki, etrusklar nliklrd olduu kimi yas trnind d musiqidn istifad edirmilr. Ayrca nm mtnlri, poetik janr rnklri qalmasa da, bzi qsa yazlarda ritm yaradan qafiylr rast glmk olur. Lakin hllik etrusk dilinin ifrsi almadndan bel eir rnklri haqqnda qti fikir sylmk olmur.

limizd olan tsviri snt srlri gstrir ki, etrusklarn bayram v nlik mclisi, ln-banketlri, idman yarlar, dini mrasimlri v htta yas trnlri musiqisiz tmrd. Musiqiy veriln bel nm toplumda talantl musiqiilrin yetimsi, mahir sntkarlarn ortaya xmas n lverili rait yaradrd. Savada istifad olunan yksk ssli borular

69

70

misdn v dmirdn hazrlanrd. eidli al altlri srasnda fleyta, ikibal ttk, sinc, zurna, qaval, znqrov kimi mxtlif melodiyalar sslndir biln altlr grnr. Etrusk divar rsmlrind ov ovlama, balq tutma shnlri gsrrir ki, onlar ovuluq, balqlqla da mul olurmular. tl qaban, maral, dovan v qu ovuna hm piyada, hm d atla xan etrusklar ov etmyi ox sevirdilr. Qaynaqlara gr, htta bzi heyvanlar tora salmaq n ttkl sslnn melodiyadan, ovsunlayc musiqidn d istifad olunurmu.

Rqs shnlril yana, etrusk atletika, gl, zglk, yumuruq dy tsvirlri d geni yaylmd. Bu shnlr etrusk toplumunda idmana byk nm verildiyini gstrir. ox gman ki, qladiator dy v bugn d davam edn Roma gl nv etrusklardan qalma qaydalar saxlayr.

70

71

ETRUSK DILI
Hr bir dilin zl fonemlr sistemi (ss quruluu), leksikas (sz daarc), qramer qurulru olur. Etrusk dilini yrnmk n dilin ayr-ayr qatlarn aradrmaq lazm glir. stlik bu dilin yayld blglrin dialekt zlliyi, yaz qaydalar da diqqt alnmaldr. Yaz rnklri olsa bel ifrsi almam bir l dilin dialekt zlliklrin rh vermk zor idir. Dorudur, bugn Toskanada yaayan etrusklarn bioloji-genetik varislri italyan dilind danakn szlri frqli tlffz ed bilr, lakin bunun etrusk dilin yox, italyan dilin dxli var. Adil xanm Aydann yazdna gr, bu blgd c (k) ssi x kimi deyilir v bu zllik gorgia toscana (toskana qrtla) adlanr. 20 Etrusk yazlarnda eyni adn, szn mxtlif yazl fopmalar aydn gstrir ki, bunlarn myn hisssi dialekt frqlril baldr. Uzmanlar etrusk dilinin gney v quzey dialektlri olduunu sylyir. Leksika. Dild ilnn szlri bildirdiyi anlamlara gr qruplara ayrb yrnmkl bu dilin hans dil ailsin bal olduunu myn etmk asanlar. Bu baxmdan, etruskcada mifoloji anlam dayan, tanrad (teonim) kimi ilnn v dini grl bal bzi szlrin myn olunmas etruskologiya elminin uurlarndan saylmaldr. Uzmanlar etrusk yazlarnda ilnn ais (sonralar eis) v cm halda aisar sznn tanr anlam dadn sylyir. Maraqldr ki, eyni durum Skandinav xalqlarnn dilind d zn gstrir. zllikl, island dilind tanr anlamnda s [au:s], cmd sir sz ilnir. 21 Drudur, skandinav dillrindki as sz Avropann quzey-bat blglrin Asiyadan glmi qdim as//az boylar,
20 21

Ayda, 1987, 232. - . . 1962, 49.

71

72

hmin boylarn ba tanrs Odinin v digr as tanrlarnn ilk mskni Aser (Azr) yurdu il balanr. 22 Ancaq etruskcada ais//eis, aisar szlrinin skandinav saqalarndak as, aser szlril laqsinin olub-olmamas hllik blli deyil. Hr halda, bel bir laq birbaa olmasa da, dolay balant var. Bel ki, aser//asar tanradn aslar Skandinav lklrin, etrusklar da taliyaya Asiyadan (Azr yurdundan) aparmlar. Dilin leksik qatnda xs adlar (antroponimlr) nmli yer tutur. Etruskoloqlarn verdiyi Malamenas, Merkana, Catharnai, Ceithurna, Cala, Teithurna, Tarna, Tulumnes, Tusnuties, Sentina, Satlana, Spurinna, Unata, Urinati kimi etrusk adlar srasnda trk onomastikas n yad olmayan elementlr d grnr. Bel ki, Hathli soyadnda hat-l modeli, latnlarda Caius//Gaius klind ilnn etrusklarn Cae//Cai adnda ouz boyad kay (qay), Churchle [Xurxle] Kurokle, PlekuPelek, Tute-Tutu, Ulthes-Ulduz, Karkana-Karakan xs adlarnn paralelliyi vardr. Alfiya, Atiliya, Perca, Culni, Cainei, Sarsinaia, Peci, Araziya, Pinariya, Tanusa, Suana kimi etrusk qadn adlarnda Sarsn Ay, Bik adlar seildiyi kimi, sonda sadalanan adlarda da axarsu il bal Araz, Pnar, Dniz v qutsal Su-Ana adlar grnr. gr Arnth adnn Arnza [Arnca] formas kiiltmdirs, onda trk dillrindki -ca (Qaraca) kilisi grnmkddir. xsin adnda hans soydan-boydan olmasn (koqnomen) gstrn mxtlif kililr vardr. rnyin, turs boyundan Tursikina etrusk adnda -ki morfem bizimki, onunki szlrind olan -ki kilisil yaxndr. Ad sistemind ilkliyil diqqti kn bir sra szlr var ki, etrusk yazlarnda onlar ox ilnir: Laris, Aule, Larth//Lartha, Arnth//Arntia v b. Etrusk dilinin hans dil ailsin mnsub olmasn myn etmk n bu dild qohumluq bildirn terminlrin dzgn
22

Azr xalq, 2005, 11-24.

72

73

taplmas grkir. Uzmanlar etrusk dilind qohumluq bildirn szlr srasnda mi, day, bibi, xala, bac mnasnda ilnn szlrin olmadn qeyd edib apa, ati, klan (oqlan), sex (qz), neftis (nv), ruva (qarda), puya (arvad, qadn), nene (nn, day), papa (baba) kimi szlrin bildirdiyi mnalar verirlr ki, bunlarn da oxu trk dillrind zn gstrir. 23 Etrusk yazlarnda vzif bildirn camthi (kamti), parnix, purth, methlum, zilax, tamera, makstrev kimi szlr ilnir, lakin bu titullarn konkret anlam blli deyil. Bzi uzmanlar mech (mex) sznn xalq anlam dadn gman edirlr. Etrusklarn lukumon titulunu hkmdar v ba kahin olan xslr dayrd. talya dilisi prof. M. Alineyi etrusk dilind ilnn tarxon, camthi, zilax kimi titul bildirn szlrin vaxtil macar dilin d kemi (kende, dyula) trk szlri (tarkun, kende, yula) olduunu yazr. 24 Myn sahlr zr sntkarlar bildirn terminlri v pe-snt bildirn szlrin bir qismini bada yazlarndan yrnmk olur. Bel epitafiyalardan bzilrinin iki dild yazlmas is zm yardm edir. rnyin:
TLE 472: (latn): q. scribonius c. f. ; (etrusk): vl . zicu

Latnca scribonius sznn yazar, yaz anlam bllidir, onun qarl etrusk variantnda zicu (ziku) sz il verilmidir. Demli, etruskca ziku sznn yazar anlam var.
TLE 541: (latn): ar. trebi. histro; (etrusk): ath: trepi: thanasa

Latn dilind teatr aktyorlarna histr(i)o deyilir v yaznn etrusk variantnda onun qarl tanasa szdr. Demli, etrusklar aktyora tanasa demilr. slind, latn dilindki
Latncann neps (h.a. *nepts) terminil laqsi grnn etrusk dilindki neftis sznn nv v ya qarda//bac ua anlaminda olmas hl dqiq myn edilmyib. 24 Alinei, 2003.
23

73

74

histrio sz d etruskcadan alnmadr. Tit Liviy yazr ki, etrusklar fleyta musiqisil rqs edn rqqasa ister deyirdilr, bel oynama onlardan mnimsyn latn rqqaslar latnca histrio adland. 25 Grnr, tanasa sznn qarl kimi veriln histro sz sonralar latn dilind aktyor (artist) anlam il ilnmidir. Saylar. Bugn dnya xalqlar yazda rb v rum (latn) rqmi adlanan saylardan istifad edirlr. slind, rum say etrusklardan alnmadr:

Etrusk rqmlrini daha ox bada yazlarnda grmk olur. rnyin, Larthi Kraknei Larisal ad yazlm bu sarkofaqda lnin ya (ril) XX rqmlril verilmidir: LARTH KRAKNE LARSAL RL XX Etrusk yazlarnda say bildirn szlr ilk baxda taplm kimi grns d, onlar diqqtl aradranda blli olur ki, bu sahd uurdan danmaq tezdir. Paris Milli kitabxanasnda saxlanan qdim etrusk zri zrind saylar rqm v nqt il deyil, szlrl verilmidir. Etruskologiyada say
25

. VII. 2. 6.

74

75

bildirn szlrin 1-thu, 2-zal (esal), 3-ci (ki), 4-a, 5-max, 6huth kimi oxunmas geni yaylmdr, nki kubun qar trflrind rqmlrin cmi zrin stndki nqtlr uyun olaraq yeddi sayn verir: 1+6=7; 2+5=7; 3+4=7. Bzi uzmanlar is huth szn 4 sayna, a szn is 6 sayna aid edirlr. Bu say bildirn szlri sras il Polat Kaya (pr, ki, zal, mak, ma, hut), Selahi Dikr (thu, ki, huth, a, mal, zal) v ola bilsin ki, mnim bilmdiyim kimslr d trkc oxumaq istmilr. Haluk Berkmen is zr zrindki yaznn gld hakimin iltdiyi gstrilr (gey-a, kal-ka, alt- st) olacan ehtimal etmidir. Vaxtil zrin zrind olan szlrin txmini transkripsiya il verildiyini, zrin pr yazlan zn is baayaq tutaraq oxuduqlarn grb, bzi dzlilr vermidik: 26 Etruskoloqlarn oxuduu variantla (yuxar sra) bizim variant (aa sra) arasnda bu frqlr vardr:

Grndy kimi, 1, 2, 5, 6 saylar zr zrindki dzm uyun glir, 3 v 4 saylar is onlar bildirn szlrin doru transkripsiyas il baldr.
26

Azr xalq, 2000, 152-153; Etruskca be saynn uva dilindki pilk (bilk) variant il ilnmsi etrusk yazlarnda baqa saylar myn etmy uva saylar yardm ola bilr: pr (1), ik (2), vi (3), tvat (4), pilk (5) ult (6) v s.

75

76

lifba. Etrusk lifbas zrind bir az geni dayanmaa ehtiyac var, nki bugn dnya xalqlarndan oxunun istifad etdiyi latn qrafikal lifbann kknd etrusk lifbas durur. O lifba da qdim trk lifbas il eyni qaynaqdandr. Yazdan istifad edn qdim xalqlarn toplumda yazb oxuya biln mirzlr ehtiyac vard, ona gr d bitiki (katib) v dilmanclarn hazrlanmas n mktblr yaranrd. lk df sumerlrin yaratd bel mktblr sonralar n Asiyada yaynlad, bu glnyi etrusklar da taliyaya gtirmidi. Etrusk yazs ktan paralar v z trfin mum kilmi aac lvhlr zrind yrnilirdi. Ktan zrind qu qanadndan, aac zrind qamdan dzldiln qlmdn, mrkkb kimi doal boyadan istifad olunurdu. Romallar da uaqlarn yazb-oxuma yrnmk n etrusk mktbin gndrirdilr. Marselian hrin yaxn bir etrusk basrnda Marselian lifbas adlandrlan yaz lvhsi taplmdr. Fil smyndn dzlmi lvh zrin yaylm mum qal v yuxar trfd sadan sola czlm 26 hrf vard. Bel lvhlrdn etrusk mktblrind yaz yrnmk n istifad olunurdu: (Lvhnin kili v izgi kopiyas)

76

77

Etrusk lifbas yalnz bu yaz lvhsind deyil, keramik qablar v baqa nsnlr zrind d taplmdr. Bel nmunlrd lifbann soldan saa dzln d rast glmk olur. El rnklr var ki, orada hrflrin sralanmasnda v ya saynda yanllq grnr:

Etrusk lifbasnda bzi hrflrin frqli killri v eyni ssi bildirn frqli hrflrin olmas doaldr. Bel ki, minil boyunca ilnn yaznn mrkzi hakimiyti olmayan xalqn yaad blglr zr frqlnmsi, hm d bu zaman iind inkiaf edn dilin fonetik sistemind ba vern dyimlr uyunlamas il ortaya xan frqlri tbii saymaq grkir. Zaman axarnda etrusk v trk lifbasnda olan iarlrin bzisi dyiikliy urasa da, hr iki dilin yazlarnda grnn eyni cizgili hrflr daha oxdur. Veriln bu qarladrmada grnn eynilik ortaq qayna aq srgilyir:

77

78

Minil davam edn etrusk yaz glnyind dilin inkiaf, dialektlrin blglr zr frqlnmsi yaz qaydalarna tsir etdiyi kimi, lifbadak hrflrin saynda v cizgisind d iz buraxmdr. Lakin bu frqlr Orxon yazlar il Yenisey yazlar arasnda olan qrafik frqlrdn azdr. Trk v etrusk runik lifbalarnn bir qaynaqdan olmas eyni ssin hr iki lifbada eyni iar il verilmsind daha aydn grnr:

vllr ellinlrin yaz glnyi olmadn vurulayan v Elladada lifbann ortaya xmasn finiklr balayan, yunanlarn dri zrind yazlan kitablr dephtera (dep-deri) demsini, istifad ediln lifbaya finik yazs deyiminin is uzum mddt yunan dilind davam etmsini yazan Herodot kadmelrin yunanlara gtirdiyi lifbada yaranan frqlri bel izah edir: nc baqa finikiyallar kimi kadmelrin yazs finik lifbasnda idi. Sonralar dillrind ba vern dyimlr lifbaya sirayt etmi v bzi hrflrin frqli formalar yaranmdr. 27 Siciliyal Diodora gr, Homerdn ncki yunan airlri pelask lifbasndan istifad etmilr, bu lifbaya dayanan yaz trlri Avropaya da yaylmdr. Bel lifban taliyaya pelasklar gtirmilr. Diodorun fikrin Byk Pliniy d trfdar xmdr. Bu yorumlar etrusklarn pelask saylmas il baldr. Latn lifbas da etrusk lifbasndan yaranmdr.

27

Herodot, V. 58.

78

79

Latn lifbasnn Etrusk lifbs sasnda yaranmas ququsuzdur. Artq bunu etiraf ednlrin say artmaqdadr: Latn lifbas zrind illrl davam edn mbahis artq zlmdr. Bzilrinin iddia etdiyi kimi, latnlar lifban Kumed yerln yunanllardan deyil, quzey qonular etrusklardan almlar. 28 Skandinav runlarnn da etrusklardan alnmas ensiklopediyalarda qeyd olunur. 29 Lakin bu msl hllik mbahislidir.

Burada verdiyimiz etrusk lifbas uzmanlarn mumi ryin gr etruskologiyada qbul olunmu variantdr. Lakin bu variant qsursuz deyildir v buradak yanllq bir sra szlrin dzgn oxunmasna imkan vermir. Avrasiyaya yaylm runik lifbalarn qdim damalardan yaranmas ququsuzdur. hmd frolu, Muharrem Ergin
28 29

Bloch, 1963, 120. Britannica, XIX t., 1970, 755.

79

80

v baqa dili alimlr Gytrk lifbasnn trk toplumunda yarandn sylmilr, lakin bu fikiri subut edn aradrma aparmamlar. lk df sistemli aradrma 9 Bitik srind verilmi, runik hrflrin qdim tk damalarndan yaranma yollar rnklrl gstrilmidir. 30 Dorudur, etruskologiya elmi etrusk lifbasndak hrflrin bildirdiyi sslri dzgn myn etmsil uur qazanmdr, lakin bzi hrflrin oxunuu tam aydnlamayb. Bizc, bel hrflrin hans ssi bildirmsini dqiqldirmdn etrusk yazlarn oxumaq bir sra yanllqlara yol ar, hm d etrusk dilinin ss quruluunun dqiq tsvir edilmsin mane olur. Bel mbahisli hrflrin fonetik dyrini burada myn etmk iddiasnda olmasaq da, bzisi haqqnda mahidmizi aqlayb uzmanlarla paylaman yarar vardr. Etrusk yazlarnda [f] ssi kimi oxunan 8 hrfi slind [b] kimi oxunmaldr. Bunu Tebariy adnn Pirqi lvhlrind aramey v etrusk yazl variantlarnda grmk olur:

Bu adn yanl olaraq etruskca Tefariy kimi oxunmasnn bir sbbi d etruskologiyada drin kk atm etrusk dilind [b], [d], [g] samit sslrinin olmamas fikrindn dour. ki dilli yazlar bel mbahisli msllrin aydnlamasna yardm edir. Yen [b] ssil bal bir adn latn v etrusk dilind yazln ks etdirn ikidilli yazya (TLE 462) baxaq. etrusk: cae trepu latn: c. treboni
Vaxtil Mirz Ftli Axundov latn qrafikal lifba trtib ets d, onu Azrbaycan Demokratik respublikasn quranlar gerkldirdi, biz d onu 1991-d brpa etdik. O vaxt Dvlt lifba Komissiyasnn rhbri idim. Mn irad tutanlardan bzisi deyirdi, madam ki lifban dyiirsiniz, el Gytrk lifbasn qbul edin. Mn yarzarafat cavab verirdim ki, el latn lifbas da bizim qdim lifbadan yaranb.
30

80

81

Bu yazda Cae (Kay) Trepu adnn latnca C. Treboni(us) klind yazlmas p//b, u//o qarln ortaya xardr. Blli olur ki, etrusk yazsnda p//b v u//o qoa sslri eyni hrfl veril bilir. Bu p//b qarln Trebi adnn kediyi baqa bir ikidilli yaz da tsdiq edir: (TLE 541) etrusk: ath: trepi: thanasa latn: ar. trebi. histro Grndy kimi, etrusk dilind [b] ssinin olmadn sylmk doru deyildir. Bel dnmk olar ki, vvllr etrusk yazlarnda B hrfil veriln bu ssi sonrak alarda 8, bzi yazlarda is p hrfil bildirmilr. Etrusk lifbasnda iarlrin doru oxunmas ox nmli msldir. zllikl, dilarxas samit sslri bildirn hrflrin dqiqlmsin ehtiyac vardr. Trk dili kimi etrusk dilind d ssuyumu (sinharmonizm) qanunu olduu n bu samit hrflrin diln (inc) v dilarxas (qaln) saitlrl ilnmsi diqqt alnmaldr. Trk runikasnda sait-samit harmoniyas etrusk yazlarnda da zn gstrmlidir. Nzri baxmdan dilarxas samitlr aid hrflr etrusk dilind bu sslri bildir bilr: Bu baxmdan, etruskca yazlarda hrfinin yalnz [v] samit ssi kimi, ,q hrfinin [x] samit ssi kimi oxunmas yanldr. Yeri gldikc, bzi yazlarn oxunuunda bu iarlrin bildirdiyi sslr zrind dayanacaq. Burada yalnz 4 hrfin etrusk yazsnda 4, trk runikasnda is 9 ss bildirmsi faktna nm vermk grkir, nki bu durum ss harmoniyasn etrusk dilind ks etdirmir. Bu baxmdan, etrusk hrflri d n az 6 saiti bildirmlidir.

81

82

Fonetika. Yunan-latn hrflril yaxnl olan etrusk lifbasnda ksr hrflrin hans ssi bildirmsini myn etmk etruskoloqlar n o qdr tin olmamdr. Bel ki, etrusk yazlarnda yunan-latn dillrindn alnm bzi szlrin, yer, xs v tanr adlarn bildirn onomastik szlrin yazlnda hrflrin ss dyri, az da olsa, bir ne latn-etrusk ikidilli kiik mtnlrin varl etrusk lifbasnn dzgn mynlmsi n imkan vermidir. Dorudur, artq etrusk lifbas ksr tdqiqatlar n mbahis dourmayan bir msly evrilmidir, lakin bir ne hrfin hans ssi bildirmsi hl dqiq yrnilmmidir. nki yunan-latn dillrind olmayan bzi sslr etrusk dilinin zlliyini tkil edir, onlarn lifbada hans hrflr il ifad olunduunu tapmaq n ciddi aradrmalara ehtiyac vardr. Veriln bu hrflrdn yalnz s, z sslrini bildirnlr ququ dourmur. Etrusk dilinin fonemlr sistem sait sslri bildirn hrflrin doru myn edilmsindn ox asldr. Bu ndnl, etrusk lifbas il eyni qaynaqdan olan gytrk runuk lifbasnda zn gstrn eyni iarnin, yuxarda deyildiyi kimi, ilndiyi szdn asl olaraq dilarxas v diln saiti ifad etmsi etrusk dilind saitlri bildirn hrflr n d kerli ola bilr.

82

83

Uzmanlar mxtlif szlrd ilnn , , hrflrini [k] ssi kimi oxuyurlar. Halbuki, el etrusk yazlar var ki, bu hrflrin d orada ilnir. rnyin; Bu yazdan blli olur ki, hrfi ka v kak hecalarnn banda, hrfi d ikinci hecann sonunda, hrfi is qu hecasnda iln bilir:

Troya savana aid bu kild Aicas [Aykas] il Axillesin [Aqle] ad yazlmdr. Burada [ k ] v q [ q ] iarlri kas v aq hecalarnda grnr: Etrusk yazlarnda q hrfi hr yerd [ x] ssi kimi oxunur ki, bu da gerk durumu ks etdirmir. Dorudur, hmin hrfin bildirdiyi [ q ] ssinin fonetik inkiafda [ x] ssin kemsi azr trkcsind olduu kimi (oq > ox) normal haldr, lakin bu finetik dyimni btn szlr amil etmk doru deyildir. Eyni yozum hrfi n d kerlidir. Bel ki, etrusk yazlarnda bu hrfin yalnz [v, w] ssi, bzn htta [f] ssi kimi oxunmas da fonetik sistemin inkiafnda g > > v dyimlrinin gzard edilmsil baldr. Ss quruluu baxmndan etrusk dili il uva dili arasnda bnzrlik vardr. Azr trkcsindn frqli olaraq, bu dillrd samit sslr kar v cingiltili lamt gr zif frqlnir. Bu baxmdan, p/b, t/d, s/z, x/q sslri etrusk yazlarnda ilnm yerin gr frqli oxuna bilir.

83

84

Orfoqrafiya. Etrusk mtnlrini oxumaq n nc runik lifbann ilnm zlliyi, istifad olunduu dilin yaz qaydalar tdqiq olunmaldr. Dorudur, etruskologiya elminin bu shd myn aradrmalar, uurlar vardr, lakin etrusk dilinin orfoqrafiyasnda hl cavabn tapmam xeyli suallar da vardr. Bel suallardan bir-ikisin burada aydnlq gtirmy alaq. Etrusk yazlar il mul olanlar bilir ki, bu dild bir sra szlrin yazl bir-birindn frqlidir. Bunu aydn grmk n bir ne rny baxmaq kifayt edr: Troya ar Priamn olu Aleksandrn ad: Alexsantre, Alcsentre, Alaxsantre, Elaxntre, Elcsntre, Elxsntre. Menerva tanrcann ad: Meneruva, Menrva, Menrua, Merva, Mnrva. n Asiya mnli Goroqlu (Herakl) ad: Herecele, Hercle, Xurcles, Kuruqile, Xurxles, Heracle, Herxle. Bel yayn v hamnn bildiyi bu adlarn yazlnda grnn mxtliflik, tbii ki, o qdr d bilinmyn sad apelyativ szlrin yazlnda da vardr: apurthe - apurte, aule - afle, mulach - malak - mlach mlaca - mlaka - mlaxas, larth - lart, kara - cara kape - cape, zicu - zixu, Trk el qurumuna aid olub bir sra Avrasiya xalqlarnn da dilin kemi tarkan, tarxun tutullar hm d xsad kimi ilnmidir. Tarqun (Tarxun) adnn etrusk yazlarnda bel variantlar vardr: Tarquenna, Tarquinii, Tarxunies, Tarxun, Tarxunie, Tarxunus. Etruriyada taplan yazlarda etrusklarn htta z etnik ad olan rasena (aras-ena) etnonimi d rasna, rana, rane, rane, rasnea formalarnda yazlmdr. Grndy kimi, etrusk yazlarnda eyni szn mxtlif cr yazl var v bunlarn hamsn imla (orfoqrafiya) xtas saymaq olmaz. Bel szlrin yalnz bir qismi yazarn savad zndn yanl yazla bilrdi. sas cbbs etrusk dilinin bir

84

85

ne dialekt ayrlmas il bal idi. slind, burada shbt bir dbi dildn (etrusk) ayr-ayr dialektlrin yaranmasndan deyil, ortaq dili formaladran mxtlif kknli boylarn dialektlrindn gedir. Demli, etrusk dilinin aarn tapmaq n n bu dilin dialektlrini ks etdirn yazlarn qrupladrlb sistem salnmas da grkir. Etrisk szlrind bzi saitlrin yazlmamas lifbann qarq - sillabik (hecal) v fonetik xarakter damas il baldr. Ona gr, myn szlrd samitlr, zllikl sonor samitlr (r, l, m, n) yazlmayan saitrlrl heca klind oxunanda szn etrusk dilindki anlam trkc qarl il ortaya xr. lupu [olupu] olb, klan [oklan] olan, rth [erti] erti//idi, rth [erat] r ad, ril [eril] r il Gytrk v etrusk yazlarnda a/ v s kimi oxunan |, a hrfi hr iki yazda bzn szlr arasnda duru iarsi (ayrc) vzifsini dayr. Bu halda |, a duru iarsi nqt v vergl kimi ayrca ss bildirmir. Ona gr d bel orfoqrafik qaydalar bilmyn etruskoloqlar, zllikl uzman olmayan hvskar aradrclar bir ox mtnin transkripsiyasn yanl verir. rnyin, lemni yazsnda ssgas : agss szlrini P. Kaya ssaqas : aqass klind oxumaq istmidir, halbuki hmin deyim (Z) sugas : ags (Z) klind oxunmaldr. Etruskoloqlar kimi bzi trkoloqlar da eyni yanlla yol verir. rnyin, S.Q. Klyatorn mry a k a mrht yazsnda a duru iarsini ayrca sz kimi oxumudur: tanrm a k a yerim. 31 Bugn soy-xs adlarnn yazlnda geni istifad olunan M(irz) F(tli) Axundov kimi qsaltmalar etrusk andan ilnir. Etrusk yazlarnda, zllikl bada epitafiyalarnda
31

, 1976, 68-69.

85

86

yayn olan blli adlarn, oxilnn szlrin ba hrfi yazlr. Bel qsaltmalarn btv formas ikidilli yazda asan brpa oluna bilir. rnyin;
TLE 514. (latnca): lart cae caulias (etruskca): l. cae. caulias (Lart Kay Kaulias)

Bu ikidilli yazdan yrnmk olur ki, etrusk variantnda yalnz ba hrfi (l) yazlan sz Lart ad imi. Demli, epitafiyalarda rast gldiyimiz l hrfli qsaltma Lart kimi oxunur. Etrusk yazlarnda qsaltmalar sasn epitafiyalarda, bada yazlarnda zn gstrir. Morfonologiya. Bir saxa (yakut) mktb uukula deyirs, demli onun ana dilind rusca kola szndki ss dzm yoxdur. O, tlffz ed bildiyi vrdil bu sz ana dilind szlrin ss-heca quruluuna uyunladrr, dilcilikd buna interferensiya deyilir. Etrusk dilind alnma szlrin yazl gstrir ki, onlar bzi yunan-latn szlrini tlffz etmkd tinlik kirmilr, bel szlri ana dilinin fonotaktikasna uyunladrb deyirmilr: Apollon > Apulu. Etrusk yazlarnda fleksiya kimi grnn usil//uselna tipli szlrd sait vzlnmlri vardr. Lakin bilmk olmur ki, burada i/e vzlnmsi usil szn kili qoulanda ba verir, yoxsa usil//usel frqi dialekt zlliyi v ya ayr ndnl baldr. Eyni sz clan //clenar kimi a//e vzlnmsini ks etdirn rnklr haqqnda da demk olar. Etruskoloqlar tipoloji baxmdan etrusk dilini aqqltinativ (bitikn) saysa da, szlrin trkibind grnn ss vzlnmlrini flektiv dillrdki duruma bnzdir v mxtlif formal killrin eyni qramatik funksiya il bir szd iln bilmsini, bel durumun qoma v balayclarda da grnmsini inflected v uninflected terminlril verirlr. lbtt, etrusk dilinin morfonoloji quruluundan yalnz bu dilin aar

86

87

taplandan sonra danmaq olar, nki sadalanan zlliklr morfonoloji qaydalar deyil, sadc dialekt frqlril d bal ola bilr. Etrusk yazlarnda bzi saitlrin yazlmamas lifbann tam fonetik deyil, hecal (sillabik) yaz nv il qarq bir lifba olduunu dnmy sas verir. Bu baxmdan, morfonoloji zlliklri ks etdirn sillabik yaz qaydalarn dqiqldirmkl etrusk dilinin morfonoloji quruluunu ortaya xarmaq olar. Morfologiya. Etrusk dilinin hans dil ailsin aid olmas omun morfoloji quruluundan asldr. Tipoloji baxmdan bu dil birlik (aqqltinativ) dillrdndir, yni trk dili kimi sz kkn qoulan kililr ona yeni leksik v qramatik mna verir. Bel dillrd nqoma olmur. Msl burasndadr ki, etrusk yazlarnda kililri myn etmk o qdr d tin deyil, lakin onlarn qramatik ykn, hans vzif damasn ayrd etmk tinlik yaradr. rnyin, yazlarda ox ilnn olan anlamndak clan szn bu kililr qoula bilir:

Tipoloji baxmdan etrusk dili birlik (iltisaqi) dil olduu n trk dillrindki kimi, burada da sz kkn bir ne kilinin dalbadal qoulmas doaldr: trk: gz-l-lik-l; etrusk: larth-al-i-la Bzi etruskoloqlar etrusk dilin hindavropa dillrindn biri kimi baxdndan bu dilin morfologiyasn o dillrin qramatik kateqoriyalar il yozmaa alrlar. Etrusk dilind olmayan ins bildirn morfemlr axtarr, htta onlarn hallanma for-

87

88

malarn tapr, bzi adlarn sonluunu is adlq hal formas kimi verirlr. Etrusk dilind isimlrin hallanmas haqqnda myn bilgilr ld edilmidir, lakin bu sahd uurlar etruskoloqlarn gman etdiyi qdr d deyil. Hr halda, hllik uzmanlarn hallara aid qbul edib razlad ortaq fikirlri gzdn keirnd etrusk dilind szlrin hallanmas il trk dili hallanma sistemi arasnda myn bnzrliklri grmk olur. Trk dillri kimi etrusk dilind adlq haln (nominativ) kilisi yoxdur: apa (apa, ata), klan (olan), spur (hr). Uzmanlar etrusk dilind yiylik haln (genitiv) iki cr (-s//- v -l) kil il yarandn yazrlar: apa-s (apa-nn), spural (hr-in), Laris-al (Laris-in), Ramtha- (Ramta-nn). Etruskologiyada cmlik kilisil ilnn yiylik haln -ra-s (canl), -xva-l (cansz) formalarn qeyd edirlr. gr bu yorum dorudursa, onda trk morfoloji sistemindn knarda qalan bu qramatik gstricinin (canl-cansz) etrusk dilind hans dilin qal olmas aradrlmaldr. Bzi uzmanlar -is, -(a)ls kililrini ikiqat yiylik (dubl genitiv), bzilri d birglik hal kimi I ablativ, II ablativ adlandrrlar. M. Pallottinonun etrusk dilind yiylik haln iki kilisi olmas haqqnda yozumunu A. Ayda xanm dolaq v yanl sayr, doru olaraq, bu kililrdn birini (-s) mnsubiyt bildirn morfem kimi dyrlndirir v hmin kiliy aid bu rnyi verir: 32
Avileska apas - Avileska(nn) apa-s Avileska-l apas - Avileska-nn apa-s

Grndy kimi, etrusk dilind yiylik, birglik hallar v mnsubiyt bildirn kililrin dqiqlmsin ehtiyac vardr. vvla, nzr almaq lazmdr ki, aqqltinativ dillrd
32

Ayda, 1992, 235-236.

88

89

olmamas grkn erqativ haln etrusk dilind axtarlmas vzin bu dild olmas grkn mnsubiyt kilisi taplmaldr. Bu axtarn ipucu sz srasdr: tyin olunan szn sonra glmsi, mnsubiyt bildirn kilinin d ona qoulmas diqqqt alnmaldr. Bir nsnnin kim mxsus olmas onun zrindki yazda mnsubiyt gstricisinin ilnmsi il blirlnir. rnyin, Mn Mamerkenin artesiym (sancayam) deyimi olan bu yazda (TLE 338) mnsubiyt bildirn -si morfemi bel verilmidir:
mi mamerces arte-si (mn mamerke-nin arte-si)

Etrusk dilind tsirlik hal (akkuzativ) qpaq qrupu trk dillrind (ev-ni) olduu kimi -ni kilisil bildirilir. Bunu I xsin tkini bildirn mi (mn) vzliyi aydn srgilyir: mi-ni (mni). Hmin formada kili samitl bitn szlr d qoulur: spur-ni (hr-ni). Azr trkcsind is -ni kilisi saitl bitn sz qoulur: evi-ni, quyu-nu. Bzi etrusk yazlarnda mini il yana mine//mene szlrind d tsirlik haln morfemi (-ne) olduunu sylyirlr. Bununsa doru olub-olmadn mtn daxilind yoxlamaq grkir. M.Pallottino ski etrusk yazlarnda ynlk hal (dative) kilisinin -a formant il bildirildiyini qeyd edir. 33 Trk dillrind hmin kilinin -a//-, -qa//-g kimi bir ne fonetik variant vardr. Etrusk dilind yerlik haln (lokativ) -thi//- ti kilisil ilnmsi sylnir: spur-ti (hr-d), klan-ti (olanda). Bzi trk dillrind bu morfemin -te variant etrusk deyimin ox yaxndr: el-te (eld). Bllidir ki, trk dillrind cmlik bildirn -lar kilisi topluluq bildirn -la, -ar kililrinin (la+ar= lar) qovumas il yaranmdr. Vaxtil hmin -ar morfeminin trk v etrusk
33

Pallottino, 1975, 215.

89

90

dillrind cmlik bildirn eyni kili olduunu gstrmidik. 34 Bzi uzmanlar -r kilisini canl, -xva//-cva//-va//-ua kililrini is cansz mfumlar bildirn szlr qoulduunu sylyirlr: ais (tanr), ais-er (tanrlar); marunu-xva (marunular). Bellikl, etrusk v trk dillrind hal v kmiyt gstricilrinin bu qsa v tri mqayissi d gstrir ki, lifbada olduu kimi, qramatik qatda da bu dillrin ortaq elementlri vardr. rnyin, hr iki dild eyni anlam olan apa sznn hal v mnsubiyt kililril ilnmsini bel vermk olar:
smin hallar adlq (nominativ) yiylik (genitiv) tsirlik (akkuzativ) ynlk (dative) yerlik (locativ) xlq birglik (ablativ) Mnsubiyt tk v cmd apa *apa-(a)r *apa-(a)l *apa-r-al *apa-ni *apa-r-ni *apa-a *apa-r-a *apa-ti *apa-r-ti ? ? *apa-s(i) *apa-r-si trkcsi apa apa-(la)r apa-(n)n apa-lar-n apa-n apa-lar-n apa-(g)a//-(y)a apa-lar-a apa-ta apa-lar-ta apa-tan apalar-tan apa-(y)nan//la apalar-nan//la apa-s apa-lar-(*s)

Etrusk dilind vzlik kimi ilnn szlrin olmasna he kim bh etmir, lakin bunlarn xs, iar, sual vzliklri zr mynldirilmsi hllik tam baa atmayb. Bzi iar vzliklrinin fonetik dyimlr uramas sylnir: ita
34

Aasolu, 1988, 195.

90

91

> eta > ta, ika > eca >ca. I, III xs vzliyini bildirn szlr

v bzi iar vzliklri etrusk v trk dillrind oxardr:

xs vzliyi I II III iar vzliyi etrusk mi ? an vil pi, pul an, in trk mn s n an, o ol, vil (uva) bu(l) an, in, ol

Etrusk dilind qoma, balayc, dat, inkarlq morfemi blirlnmyib. Bsit sintaktik qurululu bu dild nqoma, cins kateqoriyas yoxdur. Kmki feillr, feilin zaman, nv formalar hllik o qdr d aydn deyil. Uzmanlar kemi zaman bildirn -ce (-ke) kilisini gstrirlr:
sval-ce (salke) - yaad, saald lupu-ce (lupuke) - ld, lbd muluvani-ce (muluvanike) - yapd, qayrd

Bellikl, etrusk dilinin mxtlif qatlarna tri bax bir daha bu dilin qarq olduunu, burada trk dili il yana baqa bir (v ya iki) dilin zlliklrinin d yer aldn gstrir. Etrusk lifbas gytrk lifbas il eyni mnlidir v bu dil fonetik, leksik, bzi qramatik gstricilr gr uva dilin yaxndr. Tipoloji baxmdan da birlik (aqqltinativ) dillr qrupunda olan etrusk dili il trk dillri arsndak balant 3 minil ncy dayanr. Birlik dillrin morfonoloji quruluundak konservatizm etrusk-trk laqlrinin ortaya xarlmasna imkan verir v bu imkan etrusk dilinin daxili dialekt zlliklri yrnildikc daha da artacaqdr. Bunun n ilk nvbd etrusk yazlarnn blglr zr, hm d mvzulara gr qrupladrlmas grkir.

91

92

ETRUSK YAZI RNKLRI

Yazlar forma v mzmununa gr qrupladrb gzdn keirmk, onlarn transkripsiya v oxunularn vermk daha faydal olard, lakin bunun n ayrca aradrma aparmaq lazmdr. Burada is mqsd etrusk yazlar haqqnda mumi bilgi vermkdir. Britaniya muzeyind saxlanan metal lvh (Tavola Oska) zrind 42 stirlik etrusk yazs vardr. Yaznn 25 stiri lvhnin n trfind, qalan is arxa trfinddir. Tavola Oska yazsnda iki df ken Korolu adnn Hereklu klind verilmsi d diqqti kir. Sonrak blmlrd bu ad zrind geni dayanacamz n hmin yazl formasn burada ayrca qeyd etmk lazm glir. Yaznn bir eir, yoxsa dini trnd oxunan yg v ya dua olmasn bilmsk d, misralar aras v misra sonu qafiylr bu yaznn poetik bir janrda yazldn aydn gstrir. rnk n n v arxa trfdki yazdan ber misraya baxmaq olar:
Di ukey kede hasuy (s) tatb Di ukey erega turey (s) tatb Hereklui kerr yuy (ss) tatb Patanay piysti ay (s) tatb Dey kay gene tay (s) tatb Di ukey (s) ere hasu Di ukey piyh yuy erega turey Hereklui kerr yuy Patanay piysti ay Dey kay gene tay

92

93

Etrusklarn Kurtun dediyi qdim hrd arxeoloqlarn 1992-d tapd m.. III-II sr aid metal lvhlr zrind 40 stirlik yaz Tabula Kortona ad il bllidir. Yalnz 7 il sonra nr olunan bu yaznn sonluu its d, btv mtnin danmaz mlak hququ il bal olmas sylnir.

Yaznn 40-c stiri pitlnal klind yazlm szl bitir v uzmanlar bu sz xsad kimi (Petelina) verirlr. Mnc, Tabula Kortona yazsnn son sz trk bngda yazlarnn sonlugu il (bitdi, bitidim) uyundur. Onun yazlnda ilk l hrfi d daha ox i hrfin yaxndr v hr iki halda oxunuu beldir: p i t i n a l, p i t i l n a l. Peruciy yaxn San-Marko adl tpd 1822-d taplan bir yazlda zrind 46 stirlik yaz vardr. ndi Peruci arxeoloji muzeyind saxlanan yazlda m.. III-II sr aid edilir. ox aydn yazlmasna baxmayaraq zrindki yaz bugncn oxunmamdr. Bzilri bu yazldan iki etrusk ailsi

93

94

arasnda alq-satq qonusunda hquqi snd olmas, bzilri d basrqda yer dikilmi bada (bngda) olmas fikrini sylmilr. Lakin mtnd ilnn szlr onun toplant yeri v ya tapnaqla ilgili olmasna iar edir. Yaznn tam grnts limizd olmadndan uzmanlarn verdiyi transkripsiyan yoxlamaq imkan olmad. Ona gr d rnk n yalnz ikinci abzasn transkripsiyasn veririk: avlesi velthina (gelthina). sarznal kl ensi. thip. thilskuna. kenu. eplk. belik larthal sapunes kle. nthun qulthe

Gzg yazlar. n rahat oxuna biln etrusk yazlarnn oxu gzg zrind yazlanlardr. Bel ki, gzglrin arxasnda olan yazlar orada kilmi killrdki blli sjet v obrazlara aid olur. Bunlarn xeyli hisssi yunan qaynaqlarndan bildiyimiz Troya savasndak olaylarla baldr. Gzg

94

95

yazlar hm etrusk lifbas, orfoqrafiyas, hm d etrusk dilinin yrnilmsi n grkli material verir. Bel yazlarda ncdn blli olan adlarn yazl formalar da diqqti kir. Bu etrusk gzgsnd olan yazn A. . Nemirovski bel verir: Tarxunas, Pava Tarxies, Veltune, Rathlth.35 Baqa etruskoloqlar kimi yazar burada yalnz xsadlar yazldn dnr. Halbuki burada adlar cml daxilinddir. Atlarn bandan aa, baxcnn ba zrind pava tarqias (baatargias) v gzgnn evrsinds dairvi yazda veltune uvernvi avle tarqunus rthlth szlri vardr. Son szd buraxlan saitlri yerin qoyub, yazn g/v frqil bel transkripsiya etmk olur: PAGA TARQIAS VELTUNE (GELTUNE) UGERNGI AGLE TARQUNUS ARATHILTH

Bu yazn gzgd tvsir olunan shny uyun oxusaq, bizc, burada etrusklarn milli tanrs Veltune tapnann gnc haruspiki Baa Targiasn bar (ciyr) zrind baxclq edib verdiyi yoruma daha tcrbli Agle Tarqunus dzli edir: Paga Tarqias Veltune ugerngi Aqle Tarqunus artlt (Baa Targias Veltune oxuduunu Aqle Tarqun artlad)
35

, 1983, 213-214.

95

96

Adlar bzi gzglrd yunan-latn yazsnda olduu kimi soldan saa yazlrd. Bu gzgd is Klupumika il Uruste adlar baayaq yazlmdr. Ona gr d bel adlarn oxunuu zl diqqt tlb edir.

Ermitaj muzeyind saxlanan m.. IV sr aid bir gzgnn zrind lazlarla (mlklrl) hat olunmu Turanla Atunisin sevim shnsi tsvir edilmidir. Turann atributu saylan, burada ad tusna (turna) klind yazlm durna kili d vardr.

96

97

Nyu-York Metropoliten muzeyind saxlanan etrusk gzgsndki kimi bzi gzglrd adlar aydn grndyndn asanlqla oxunur. rivnin st trfind sadan sola yazlm NEPLE, ELNE, URSTE, THETHS, AQLE adlar burada aydn grnr: Uzmanlar burada tsvir olunmu personaj da tinlik kmdn tanyr, onlarn yunan-latn deyimini brpa ed bilirlr: Neoptolemus (Neple), Helen (Elinei), Orestes (Urste), Thetis (Thethis), Axilles (Aqle). Etrusk yazlarna mxtif heykllr zrind d rast glmk olur. Etrusklardan qalma heykllr srasnda mkmmlliyil seiln v meteli, orator epitetil tannan m.. II sr aid heyklin tyind sadan sola yazlm bel bir mtn vardr:

97

98

Etruskoloji dbiyatda buradak yaz adtn m/, v/g, q/x kimi frqli oxunan hrflr nzr alnaraq iki- variantda transkripsiya olunur: 1) aulei meteli ve vesial cleni cen flere tece sanl tenine tuthine xisvlicm 2) avlei meteli ge geial plensi ken blere teke sanl tenine tuthine qsglk (v ya 41, 49, 51 slk) 3) avlei meteli ge geial pilensi ken bilere teke sanl tenine tutine qsglk Tanr Marisin 520-d hazrlanm tunc heyklinin ayandasa bu szlr yazlmdr: THUCER HERMENAS TURUCE (Tuker Hermenin suna) Kortona muzeyind saxlanan m..III sr aid bu tunc heyklin budunda yuxardan aaya bel szlr yazlmdr: v. cvinti. arntia. culanl alpan. turce. Larisa Bonfante buradak yaznn bu anlamda trcm olunduunu qeyd edir: V[elia] Cuinti, Arnt`s (daughter) to Culan (this object) gladly gave. Yazda ken kl-san (adl-sanl), alpan, turke (sunaq) szlrini diqqt alaraq btv yazn bel oxumaq olar: V(el) Kvinti Arntia kulanl alpan turke (O, Kvinti Arntinin kl-sanl alpan suna).

98

99

zrind yaz olan kiik heyklciklrdn biri d banda trk (qrz-qazax) qadnlarnn saukele adlanan bartyn bnzr papa olan kahin v ya tanr fiqurudur. Onun paltarnda sol aya boyuna tanrad (Tin) il balanan yaz var: tn. turce gel. sgeitus. Grndy kimi, burada etruskca yaam (sgal//sval) szn yaxn sgeitus sz keir. gr bu yozum dorudursa, onda salq il bal Tin xitab olunur: Tin turke gel saeytus. Etrusk yazlarnn oxu basrqlarda da qutular (sarkofaq), klqablar v badalar zrind epitafiyalardr. Bunlarn srasnda yas trnil bal deyimlr v sadc, lnin ad, soyad v ya haqqnda bu sarkofaq zrindki yazda olguu kimi yazlar vardr:
Larke Tutna Lathalisa skl abra

Baqa bir da qutu zrind m.. III-II sr aid yaz:

Bu epitafiyada bel deyilir: arnt hele herinial (Arnt Hele herinal)

99

100

Tarquinada bir basrq yazsnda veriln mtnd Anina Arnt velu Tanqvilu atial il 39 deyimi bel verilmldir: anina (s) arnth velu (s) thanqvilu (s) atial avil (s) XXXIX. Buradak epitafiyada is bel yazlmdr: (t)ana vipinei ranatunia (Tana Vipinei Ranatunia). Bu da qutunun bir xanma aid olduunu nzr alsaq, th hrfini ath (ad) kimi d oxumaq olar: Ad, Ana Vipiney Ranatunya.

Bir baqa da qutunun zrind epitafiya beldir: 36

AR : NAFLIS: CAINA Le:

klind oxunmu buradak yazn bel oxumaq olur: ath: naglis kaynal
(Ad. Naglis Kayl).

36

Script NC (photo www. bstorage.com).

100

101

Bizim Bsti qadn adna oxar Bastia adl bir xanmn da qutusu zrindki yazn bel oxumular: 37
VASTIA (8ASTIA) FELSI: LARS (or LARI) LEFVS (or LEFES)

Yaz pozuq grns d, onun transkripsiyas Bastia Velsi : larzl evus kimi veril bilr. Bu Bastia ad baqa bir etrusk yazsnda da (ETP.306) qarmza xr: mi bastial vestrknal

Kaeradak da zrind yazlm bu mtnd ken larisal klenar sal (yaayan Laris olanlar), suthi (mzar) kimi szlr hmin dan qoyulduu yerin Larisoullar n basrq yeri kimi ayrlmasna iar edir.
37

Museum Fine Arts. Boston: http://www.mfa.org.

101

102

Baqa bir da qutu zrind is bu szlr yazlmdr: laris vel kazna mini muluvanike menervas.

Bada yazlarnn ksrind lnin yalnz ad v soyad qeyd olunur. Bel epitafiyalar adtn th, ath, arth hrflril balanr ki, bunun qdim trk epitafiyalarnda olduu kimi ad, r ad olacan dnmk olar. Bu baxmdan, bzi yazlarn banda gln arnth szn d rn ad kimi yozmaq mmkndr. rnyin,
ETP 236: ath : sethrna : cracias (Ad Seturna Kraki-as) ETP 237: ath : sethrna : clanti (Ad Seturna oqlanti)

102

103

ETP 313: arnth vipina cure (rn ad Vipina Kubre)

Bzi bada yazlar btv cml klind olur. rmyin, m..VI srin sonuna aid epitafiya (ETP 333) bel yazlmdr: larth laucies thamequ larecesi ka iserithesi celeniarasi mini zinece vethur kam artethi (Ol radla ukies tama qulare keika ieritesi keleni arasi, mni ineke getur, kam ar tedi). Bada yazlarnda lnin ya avil (yl) sz v bugn rum rqmlri dediyimiz etrusk rqmlri il qeyd olunur. rnyin, (Ta1.20-21):
pinies. laris. lartal apunal-k avil-s XIX (Pinies. Laris. Lartal Apunal-k, ili 19) pinies. vel lartal apunal tanqvil-us clan avil-s XXX (Pinies. O, Lart Apunal Tanqvil olu, ili 30)

Bzi qab-qacaq, nsnlr zrindki yaz mi (mn), mini (mni) vzliyil balanr v yazl nsnnin kim mxsus olmas, kim trfindn yaplmas v ya kim sunulmas bildirilir. Bu tr yazlara bada zrind d rast glmk olur:
TLE 247: mi larises telathuras suthi (Mn - Laris Teletura qbri) TLE 154: mi lartha (Mn Lartnam) ETP 341: mi cailes cutus (Mn - Kaylenin qutusu) TLE 338: mi mamerces: artesi (Mn Mamerkenin artesiym) TLE 35: mini muluvanece Avile Vipiiennas (Mni rmaan etdi Avile Vibiyenna )

kidilli yazlar (bilingva). Etrusk dili sirrinin almasnda ikidilli yazlarn hmiyti bykdr. Bel yazlarn say is azdr. Azsayl szlri olan ikidilli yazlarda daha ox xsin ad, soyad v vzlik ilnir. sasn etrusk-latn dillrind olan ikidilli yazlar m.. II-I srlr aiddir ki, bu da etrusk dilinin artq rimy balad alardr. Klusium blgsind basrqlarda taplan lvhlrin yazlar bunu aydn gstrir.

103

104

TLE 521: Etrusk: arth canzna varnalisla Latn: c. caesius c. f. varia nat

Grndy kimi, etrusk variantndan frqli yazlan latn variantnda caesius sz v iki qsaltma c. hrfi vardr. Qsaltmalardan biri canzna szn vz edirs, o biri d blli cae (kay) soyad olmaldr. Bu halda yaznn etruskca btv variant bel brpa oluna bilr: arth. cae canzna caesi varnalisla rad: Kay Kanz varnal kays (soyundan).
TLE 661: Etrusk: vel . canzi . c. clan Latn: c. cassius c. f. saturninus

Bu yaznn da latn variantnda cassius, saturninus szlri lav olunmu, qsaltma il veriln c(aius) sz vel szn (III xs vzliyi ol, o) vz etmidir. Bu baxmdan, etruskcann tam variantn bel brpa etmk olur:
vel (=cae). cassi. canzi cae. clan O (Kay), Kassi Kanzi Kay Saturnn olu

Adriatik dnizi yaxnlnda Pezaro (qdim Pisarium) basrnda taplan dan zrind m.. I sr aid yaznn ilk iki sras latnca, ncs is etruskcadr.
TLE 697: Latn: [l.ca]fatius. l. f. ste. haruspe[x] fulguriator Etrusk: cafates. lr. lr. nets'vis. trutnut. frontac

Hr iki stirdki qsaltmalar tam yazanda txminn bu oxunu alnr: Laris Kavat uluq (lucius) Laris olu, Stellatinli baxc (haruspek, turutrnut) fal-qam (fulguriator, burontaq).

104

105

II BLM

ETRUSKLARIN SOYKK
XIX srd Etrusklarn mnyi problemi qabarq kild gndm gldi, nki bu dnmd hindavropa dilli xalqlarn vahid dil ailsin mnsub olmas yeni yaranm tarixi-mqayisli diilik elmil sbut olunmudu. Avropa mdniytinin kknd duran etrusklarin dili is bu aily girmirdi. Buna gr, etrusk sorununu zmk istyi aktuallamd. Hllini gzlyn msllrs etrusklarn mnyi v etrusk yazlarn oxumaq idi. Etruskologiyada daban-dabana zidd yorumlar nticsind etrusklarn dili kimi, soykk d zlmz hala glmidir. Ancaq ziddiytli yorumlar arasnda gerk durumun zmn yardm edn fikirlr d vardr. Hl XIX srd Corc Dennis etrusklar qarq etnos kimi yrnmyin hmiytli olacan qeyd etmi, n azndan yerli uruqlarla qaynaybqarmasnn ququ yaratmadn sylmidir. Etrusklarn soykk problemin bu yanama dorudur, nki etruskca yazlm mtnlrin qramer zlliyi d qarq dil elementlri il diqqti kir. Bel qarmann etrusklar hl Anadoluda ikn balandn dn bildiyimiz kimi, onlarn taliyaya kndn sonra gerkl bilcyini gzard etmk olmaz. Apennin yarmadasnda m.. XIII srd lbasdrma adtinin lyandrma (kremasiya) il vz olunmas gstrir ki, bu basrq kulturunu dayan quzey boylar artq glib taliyada mskunlamd. Orta Avropadan glib burada yerln hmin boylar torpaq v aacdan dzltdiklri alaqlarda yaayrd. sasn kinilikl barnan Villanova kulturu dayclar olan boylardan qalm arxeoloji blglr aydn gstrir ki, onlar metalilm il d tan idilr. Villanovallar lnin

105

106

kln adi grnl, antropomorf v evbnzr qaba yb basra qoyurdular. Etrusklar glndn sonra da bu glnk kurqan v katakomb basrqlarla yana davam etmidir. Bir xalqn kultur sahlril onun etnik soykkn tyin etmk bir sra tinliklrl baldr. zllikl, bir blgnin regional kultur dyrlrini uzaqda yerln baqa blgy dayan bir xalqn yeni yurdda srgildiyi kultur gstricilr burada mvcud olan yerli v qonu xalqlarn kulturu il birg inkiaf edir. slind, etrusklarn taleyini yaam xalqlarda olduu kimi etrusk mdniyti superetnik kulturlarla yorulmudur. n Asiya kulturu il yerli Villanova kulturu sintezindn yaranan etrusk kulturu hm d knardan taliyaya glib kaloniyalar halnda yaayan yunanlara mxsus kulturun tsirin uramdr. Bu baxmdan, etrusklarn kimliyini aca bilck ipucunu kultur sahlrd bulmaq o qdr d asan deyil, burada yararl blgni yalnz dolay yolla ld etmk olur. zlrini rana, rasenna adlandran etrusklarn ad latnca etrusci, italiyanca etruschi, tusci, yunanca , klind yazlrd. Bzi uzmanlar tirrenlrin taliyada yerlmsini Roma hrinin salnmasndan 290 il ncy balayr, bzilri d Etruriyadak arxeoloji blglr gr bu tarixi 87-ci srlr aid edir. lk baxda bu fikirlr arasnda ziddiyt grnr, ancaq taliyaya quzeydn v doudan olan klri, htta Anadoludan olan kn birdflik deyil, dalalarla, n az iki mxtlif ada ba verdiyini dnsk, onda ziddiyt aradan qalxar. Hl ki, etrisklarn hans qdim xalqa bal olmas, taliya torpana haan v haradan glmsi haqqnda irli srln frqli hipotezlrin he biri gndmdn xmayb, 25 sr nc sylnn frqli fikirlr, yorumlar azalmaqdansa, son illr daha da artmdr. Vaxtil Herodot yazrd ki, sonralar tirsen ad il tannan etrusklar nc Anadolunun Lidiya blgsind

106

107

yaayrm. Burada quraqlq ndniyl balanan qtlq zndn elby Atis Manes olu xalq iki qrupa ayrb pk atr: burada qalas toplumun banda z qalr, gedsi qrupa is olu Tirseni ba qoyur. Tirsenl brabr lkni trk ednlr Smirna (zmir) limanndan gmilr minib yeni yurd yeri axtara-axtara taliyaya yan alrlar. Yarmadann orta yaxalarna xan miqrantlar bu razilrd tirsen ad il yerlir v orta blglr yaylrlar. Tit Liviy il Polibiy d bu fikri savunurdular. Bu yoruma hmin alarda dstk vern baqa yazarlar olsa da, m.. I srd Romada yaayan Halikarnasl Dionisiy ks fikir sylyirdi. Yazar etrusklar (tusklar) taliyaya glm xalq deyil, yerli xalq sayr, onlarn lidiyallarla ortaq tanrlar, ortaq dili, oxar glnk-grnklri olmadn yazrd. Dionisiy Herodotun ada, lidiyallar haqqnda kitab yazm Ksanfn da etrusklarn Lidiyadan kmsi haqqnda he n demdiyini, Atis olunu Tirsen deyil, Toreb adlandrdn xatrladr. Ancaq bunu da qeyd edk ki, Toreb (Turab) adna bnzyn Turebi (TLE. 541) ad etrusklar iind d vard. Bzi yazarlar Lidiya adn burada hkmdar olmu Lidusun ad il balayr, bzilri d nc bu lknin Ludya v yaxud Meonya adlandn deyir. Hr halda burada lidiya adl xalq v ayrca lidiya dili olmamdr. nc hindavropa dilli iyonlarn, sonralar da trkdilli qamrlrin (kimerlrin) istilasna urayan Lidiya blgsindn taliyaya knlrin kimliyini dil blgsi olmadan myn etmk tindir. slind, Lidiya ad sonrak mrhly aiddir, tirrenlrin k dnmindn sonrak addr. Etrusklarn doudan glmsi v ya yerli xalq olmas fikril yana, onlarn taliyaya quzeydn glmsini sylynlr d vardr. Tit Liviy yazr ki, alp boylar, zllikl retilr etrusk kknli idi v onlar dalarda qald n yabanlab ski

107

108

glnklrini unutdular, dillri d pozuldu. Bzi ada uzmanlar da etrusklarn quzeydki Reti blgsinindn kerk taliyaya gldiyini sylyirlr. Bu nc konsepsiya XVIII srd N. Frere trfindn gndm gtirils d, davamlar bugn d vardr. kiayarasnn (Mesopotamiyann) quzey, Anadolunun bat blglri il Etrusk abidlr, kinilik kulturu arasnda oxarlq vardr. Anadoludak Toprak-qala yaay mskni il Etruriya arasndak yaxnl da diqqt alan A. Piqanoli etrusklarn doudan glmsi fikrin stnlk verir. Vizner d etrusklarn Qafqaz-Azrbaycan snrlarndan xdn rli srmd, lakin onun fikrinc onlar birbaa Anadolu zrindn deyil, Qaradniz zrindn dolanb, Frakiyan, lliriyan keb taliyaya glmilr. Mario Alineyinin yeni teoriyas da macar kknli etrusklarn quzeydn glmsi zrind qurulmudur. Son vaxtlar DNA zr aparlan tdqiqatlarda etrusklarn Anadolunun bat sakinlri v qdim Troya blgsil yaxnl akar olmudur. taliya genetiklri tkc adamlarn deyil, heyvanlarn da (Bos taurus) DNA-s zrind aradrma aparb eyni nticni almlar. Marko Pellekiann (Marco Pellecchia) bal il aradrma aparan uzmanlar Toskan v Anadolu qaramal arasnda mitoxondrial gstricisinin (mtDNA) 60% eyni olduunu myn etmilr.38 Bellikl, m..V srd Herodotun yazd v Fukidit il Senekann da dstkldiyi versiya - etrusklarn Anadoludan glmsi fikri tsdiq olundu. DNA zr aradrmalar bir ne df tkrar edilmidir. taliyada bir ne universitetin genetika uzmanlarndan oluan grup trfindn 2004-d etrusklarn soykk zrinProceedings of the Royal Society B: Biological Sciences jurnalndak bildiri: The mystery of Etruscan origins: novel clues from Bos taurus mitochondrial DNA.
38

108

109

d aparlan tdqiqat ynnd m..VII-III srlr aid 80 skeletdn alnan DNA rnklri ayr-ayr xalqlarn DNA-s il mqayis edilmidir. Alnan sonula etrusklarn genetik baxmdan n ox Anadolu trklrin yaxn olmas ortaya xmdr. 39 ada insanlar zrind aparlan tdqiqat da eyni nticni vermidir. Torino universitetinin professoru Alberto Piazza bildirib ki, Toskana razisind etrusklarn yaad Volterra, Murlo v Kasentino qsblrind n az nsil yaayan 263 nfrdn gtrln qan nmunlrinin DNA testlri taliyann quzey v gneyind, Gney Balkan blglri, Sardinya, Sicilya, Lemnos adalar v Anadolunun kemi Lidiya torpaqlarnda yaayan 1264 nfrin DNA testil mqayis edilmi, yen d genetik yaxnl Trkiydn alnan nmunlr gstrmidir. Bellikl, Torino universitetinin snaqlar daha nc Ferrara universitetindki elmi snaqlarda alnan nticni tsdiq etmidir. Etruriyadak tarixi-etnoqrafik blglr gstrir ki, buraya gln etrusklar yerli kulturu mhv etmmidir. ksin, ortaq mdniytin formalamasna tkan vermidir. Bel ki, glimi n Asiya kulturunu gtirn boylar buradak bsit yerli kulturun inkiafna sbb olmi, glm-yerli kulturlarm sintezindn superetnik etrusk kulturu yaranmdr. zllikl, basrq glnyind yerli v glm kulturun yana davam etmsi aydn seilir; bir trfdn kurqan v kurqanalt otaq glnyi, digr trfdn yandrlan llrin kln saxlamaq n istifad olunan fiqurlu qablar iki basrq kulturunu srgilyir. Mifologiya sahsind d glm-yerli motivlr, tanr adlar seilir. Bellikl, etrusklarn kk haqqndak fikirlri qrupa ayrmaq olar: 1) etrusklar taliyann yerli xalqdr; 2) etrusklar taliyaya quzeydn glmilr; 3) etrusklar taliyaya dou39

American Journal Hum Genetics, 2004, cild 74, sh. 694.

109

110

dan, Anadoludan glmilr. rli srln bu hipotezlrin he biri hllik tam tsdiqini tapmamdr. Etrusklarn yerli v ya glm xalq olmas probleminin zm etrusk dilinin almasndan, bu dilin hans dil ailsin mnsub olmas sualna cavab taplmasndan asldr. 1. Etrusklarn pelask saylmas. lk df Homer pelasqlar Kritd yaayan xalqlar srasnda qeyd edir, hm d onlar Troya savanda troyallarn yanda kimi verir. 40 Antik a tarixilrinin (Fukidid, Herodot, Ksenefon v b.) verdiyi mlumata gr, yunanllar Yunanstana glnd burada hindavropa uruqlar il yana pelasqlar da yaayrm. Tarixi qaynaqlarda pelasq boyunun tirsen (tirren) adlanan boylarla qohumluu, htta eyniliyi haqqnda blglr verilir. Yunanlardan nc pelasklarn yaad blglrd trkc Selenqa, Trtr adlanan aylar bllidir. Adil Ayda pelasq dilindki tp (tepae) szn dayanaraq onlar trk sayr. 41 Yunanllarn etrusklara tirsen demsi, Tirren dnizini Tarkunia adlandrmas tarixi gerklikdir. Bu baxmdan, etrusklarn pelask boylarndan olmas fikiri yaynlamdr. Bu bax qvvtlndirn faktlardan biri d Herodota gr hmin alarda pelasqlar yaayan Lemnos adasnda taplan m..VII-VI srlr aid epitafiya yazsnn etrusk dilin v ya bu dilin bir dialektin bnzmsidir. 42 Strabon yazr ki, Antiglid gr Lemnos v bros blglrin ilk glib yerlnlr pelasqlar idi, gerkdn d onlarn bir hisssi sonra Atisin olu Tirrenin bal il taliyaya kemidir. Szn davam edn yazar qeyd edir ki, pelasqlar Afinaya da glmidi, burada attikallar onlara leylk anla40 41

Odisseya, IXI, 177; liada, XVI, 223. Ayda, 1987, 19-21. 42 Lemnos yazsndan sonrak blmd geni danacaq.

110

111

mnda pelarq deyirdilr, nki kri qu hara gldi uub qonduu kimi bu kri boylar da elc yer dyiirdi. 43 Tarixi-filosof Diogen Laertli mhur yunan riyaziyats Samoslu Pifaqoru tirren (pelasq) adlandrrd. Virgili yazr ki, taliyann ilk sakinlri pelasklar idi. Homerdn nc yunan yazarlarnn pelask lifbasndan istifad etmsi, Avropaya yaylan eidli yazlarn bu lifbaya dayanmas, taliyaya da lifban pelask boylar trfindn gtirilmsi haqqnda antik a yazarlar mlumat verir. Quzey taliyada taplan m..V-II srlr aid ret dilinin qsa yazlar il v bu dil qohum saylan kamun dili il, hminin Kiprd taplan yazlarn dili il etrusk dili arasnda laq axtarlr. Lakin bu yolun el bir perspektivi grnmr, nki hllik pelask dili kimi, ret, kamun v Kipr yazlarnn dili tam aydnlamayb v bu durumda bir bilinmzi baqa bir bilinmzl izah etmk uurlu sonuc verck snaq deyil. Son vaxtlar pelask dilin maraq alban yazarlarnda artmdr. O corafiyada taplan qdim yazlarn hamsn albanca oxumaq istyi db haln alsa da, ortada uur yoxdur. rnyin, yas ovqat ks olunmu bu dan zrindki yazn bel transkripsiya etmilr: ARNO SE N YI NA YE CUMA RESA. Lakin yazda aydn grnn hrflr v duru iarsi olan nqty gr, yaznn transkripsiyas bel olmaldr: ARNTH SEN TIN
ATE KUME (A)RESA :
43

Strabon, V. 2. 4.

111

112

Baqa bir da yazsn pelask-illiriya dilindn qalma mtn kimi tqdim edib onu albanca oxumaq ismi v buradan ipucu alb etrusk dilinin d hmin qrupa daxil olduunu sylmilr:

ox aydn yazl olan bu mtni albanca oxuyub ona fantastik mna vermkdns, onu orta thsilli bir trk oxudub orada n yazldn sorusaydlar, txminn buna yaxn bel bir cavab eidckdilr: Yazdan grnr ki, onun tapld yerd qoyun otaran bir trk dliqanls evlnmk arzusunu, atasndan umduu istyini daa yazmdr: Ey nola, bene toy xaire (qayra). Bu qiyabi sual-cavaba onu da lav edk ki, yaznn tarixi d pelask andan ox sonralara aid ola bilr, hun, avar, htta peeneq, kuman boylarnn oralarda at oynatd alarda yazlmas gerk duruma daha yaxndr. 2. Etrusklarn sami xalqlarndan saylmas. Hl 1498-d monax Annio da Biterbo yazrd ki, guya etrusklar aramey dilind danan Nuhun nslindndir. XIX srd etrusk dilini sami dilin balayan Yohann Gustav Stickelin tdqiqat sulu haql olaraq tnqid olunsa da, onun irli srdyi fikri davam etdirn alman dilisi . rekel taliyada Arno ayadn Bibliyada ad ken Arnon ay il balamaq istmidir. Etrusklarn samilrl qohumluunu savunanlar indi d vardr. Bel ki, Gari L. Alont bir ne etrusk yazs-

112

113

nn oxunuuna aid kitabnda Pirgi v Lemnos yazlarn ivrit dilin syknrk trcm etmy alr. 44 Etrusk dilind bir ne sami sznn olmas, sami lifba sistemin yaxnlq gstrir ki, etrusklar hl taliyaya gln qdr sami kknli boylarla tmasda olmular. Bu laqlr hl Anadoluda ikn arameylrl qonuluq v ya ticart nticsind ba vermidir. Lakin sz al-verii qohumluq kimi yozula bilmz. 3. Etrusklarn hindavropa xalqlarndan saylmas. Etrusk dilinin hindavropa mnli saylmas elmi dbiyatda geni yaylmdr. Bu ynd aparlan aradrmalar XIX srin ortalarndan sonra xeyli oxalm, hindavropa dillrinin ayr-ayr qolu il etrusk dilinin uursuz mqayislri aparlmdr. ki tomluq Etruria celtica adl srini 1842d nr etdirn irlandiyal yazar V. Betham bir sra etrusk szn kelt dilil amaa cht ets d, bir ntic ld etmmidir. Hmin alarda etrusk dili aarn german dillrind axtaranlarn da say artmaqda idi. ada diilik elminin sasn qoyanlardan biri Ferdinand de Sssr yazr ki, etrusk dilind danan xalqn latnlardan kkl kild frqlndiyini grmk n drdc stir etrusk yazsna baxmaq kifaytdir. 45 V. Korssen is etrusk dilini latn, yunan, osk v umbr dillril mqayis edib onlar qohum dillr kimi dyrlndirmi, lakin bu yolda baarsz olmu, ap ediln kitab is V. Deeke trfindn kskin tnqid edilmidir. 46 Sonralar hmin yazarn z d tnqid etdiyi bu yanl yola dmdr. A. Barromei d yazd Etrusk qrameri (1877) kitabnda yunan-latn v sanskrit dillrinin k44 45

Alont, 2003. , 1977, 260. 46 Deecke, 1875.

113

114

myi il etrusk dilinin ifrsini zmy almdr. Hmin ada R. Ellis d etrusk dilini hay (ermni) dili il mqayis etmk istmi, lakin sonra bunun bir ntic vermycyini grb fikrindn danmdr. 47 Etrusklarla pelasklarn dil qohumluu zrind dayanan Y. Tomopulos is hindavropa kknli albanlar pelasklarn trmsi kimi vermi v dolays il etrusk-alban mqayissini mmkn saymdr. 48 Son alarda is Lemnos yazsn albanca oxumaq istyn N. Vlora Falaschi bu ynd tdqiqat aparr. Lakin onun verdiyi yazlarn transkripsiyas gerk durumu ks etditmir. Etrusk dilil slav dillri arasndak laq daha ox rus dili zr aparlmdr. Bu laqdn bir ne rnk vern slavist Faddey Volanskinin yanl rnklri zrind yanl yozumlar yapan Yeqor Klassenin (1854) yazlarnda v Aleksandr ertkovun hl 1853-d Moskvada nr olunan iki kitabnda bhs edilir. 49 Tarix-slavist kimi tannan A. ertkov hrbi karyerasn bitirib tqad xandan sonra slav tarixil mul idi. Onun pelasklar slavlarn soy babalar kimi tqdim etmsi ciddi qarlanmad, yazd kitablar da tezlikl unuduldu. Lakin son vaxtlar Rusiyada yenidn etrusk tarixin maraq xeyli artm, etrusklarn dilin aid bilgsl kitablarla yana, elmdn ox uzaq Q. S. Qrinevi, V. A. udinov kimi yazarlarn srlri nr edilir ki, onlarn zrind dayanmaa dymz, bir rus alimi onlar slavnaslq elminin zqaras adlandrmaqdan kinmmidir. Etrusk dili aarnn hindavropa dillrind axtarlmasna ynlik almalar hl d davam edir.Etrusklar danmaa
47

Londonda baslan "The Armenian origin of the Etruscans" (1861) adl srind Robert Ellis ektusklarn ermni (hay) mnli olduunu irli srs d, bu fikir elmi dairlrd qbul olunmamdr. 48 Thomopulos, 1912. 49 , 1853; 1853 a.

114

115

balad adl srin yazar Sarbon universitetinin professoru Zakari Mayaninin etrusk dilinin almas n alban dilinin nmini iirdn kitab 1970-lrd baslmdr. Uzmanlar is bu kitablar diletant qlminin mhsulu adlandrmlar. Bolqar dilisi B.. Georgiyev etrusk dilini lidiyallarn dili kimi tqdim etmy alm, lakin bunun uurlu nticsi olmamdr. Dorudur, hindavropa mnli xalqlarla hat olunan etrusklarn dilind hindavropa dillrin aid elementlrin olmas doaldr, son nticd etrusk dili el latn dilinin iind ryib yox olmudur. Lakin bir gerkliyi unutmaq olmaz ki, etrusk dilinin morfonologiyas v morfologiyas hindavropa dillrindn tipoloji, hm d genetik baxmdan kskin frqlnir, onlar mnc baqa-baqa dil aillrin mnsubdurlar. Bzi ada aradrclar tirsen dilini hindavropa dil ailsi il birbaa deyil, dolay (distant) balarla laqsini irli srr. Distant laq mmkndr v etrusk dilind hindavropa szlrinin olmas da doaldr. Lakin bu bax etrisklarn kimliyini deyil, etrusklarn kimlrl kontakt olmasn mynldirm baxmndan blglr ver bilr. 4. Etrusklarn qafqazdilli xalqlardan saylmas. Etrusk dilini Quzey Qafqaz dillril geni mqayis edn V.Tomsen ilk df leksik qatda deyil, qramer qatnda eynilik axtarlmasnn elmi yararn gstrmidir. Onun yorumuna gr, bu dillrin yiylik (-l), lokativ (-ti) hal v cmlik bildirn (-r) kililri arasnda oxarlq vardr. 50 Vaxtil N. Marr Etrusk-Qafqaz bandan danm, sonra etrusk dilin Yafs nzriysil rh vermidir. S. Ferri d etrusklarn Dastan xalqlar il qohumluu zrind axtar aparmdr.

50

Tomsen, 1899.

115

116

Son illrd etrusk dilinin qafqaz dillril laqsi haqqnda yazan alimlrl yana oxlu hvskar da meydana xb. Bu ynd aparlan aradrmalar nax-dastan dillrindn saylan hurri v urartu dillril etrusk dilinin qohumluuna aid . M. Dyakonovun irli srdy frziy il tprini artrm, trfdarlarn sayn xaltmdr. vvlki yazlarnda etrusk dili il hat v Quzey-Qafqaz dillri arasnda qohumluq axtaran V. V. vanov son yazlarnda bundan vaz keib yalnz hurrri v etrusk bandan danr. 5. Etrusklarn trk saylmas. Bir ne il nc etrusk problemil bal Belarusiyada keiriln elmi konfransda Toskan universitetinin genetika uzman professor Paolo Altsetta mruzsind etrusklarn DNA gstricisnin daha x xazrlrin DNA-sna uyun gldiyini sylmidi. DNA uzmannn bu byanat orada sensasiya kimi qarland, nki bu son elmi blg etrusklarn Volqa v ya Xzr yaxalarndan taliyaya getmsi fikrini, hm d etrusk-trk laqsini gndm gtirirdi. Lakin etrusklarn trk saylmas fikri yeni olmayb vvllr d sylnmidir. V. Brandenteyn hl 1937-d etrusk dilind trk szlrindn bhs etmidir. 51 Dorudur, on il sonra o, Tyrrhener balql yazsnda etrusklar trklr deyil, protohatlara balayr, lakin hat dilinin znd d trkizmlr vardr. Vaxtil fransz orientalist Vaux de Carra (1911) etrusk dili il Altay dillri arasnda laq olmasn qeyd edirdi. Uzun illr etrusk yazlarn trkc oxuyan qocaman yazar Kazm Miran xoca v onun davamlar bu sahd grkli blglr toplamlar, lakin onlarn dilcilikd qbul olunmu metodlarla deyil, xocann zl metodu il apardqlar aradrmalar hllik uur gtirmmidir.
51

Brandenstein, 1937.

116

117

taliyada diplomatik vzifd ald illrd etrusklarn tarixil yaxndan tani olmaq imkan ld edn Adil Ayda italyan, fransz dillrini yax bildiyi n grkli dbiyatla v etrusk kulturundan qalan mirasla tan ola bilmidir. Bu kbar xanm mhur siyasi xadim v trk alim Sadri Maqsudi Arsaln qz idi. Adil xanm vaxtil atasnn balad trk-etrusk ilikilrin aid aradrman davam etdirdi v bu mvzu zrind mrnn sonunacan ald v etrusklarn trk olmasna dair fransz v trk dillrind 5 kitab yazd. 52 Etrusk yazlarn trkc oxumaa alan Polat Kaya da bu ynd bir ne mqal yazmdr. Etrusk zri zrind say bidirn szlrin oxunuu il bal Polat Kaya il yana Selahi Diker v Haluk Berkmen frqli yozumlar verslr d, onlarn mqallrind diqqti kn baxlar vardr. Etrusk-trk dil laqlrin aid tatar yazar F. P. Latpovun da tdqiqatlar vardr. Onun myn etdiyi etrusk-tatar paralellrin aid szlr mtn daxilind verilmdiyi n onlar yoxlamaq imkan olmad. Lakin bel trkizmlrin hmiytini nzr alb hmin szlri burada vermyi mqsduyun saydq: ak (a), epteshio (ipt), tamasa (tamaa), zer (cir~yer), tamax (dama), kus (qu), ful (yul), han (qan), set (sd), ina (in~iyn), zukis (uke~ki). 53 Etrusk problemin tatar trkoloqlarndan prof. Mirfatx Zkiyevin yanamas gerk elmi sas olan daha rasional baxdr. M. Zkiyev gr hindavropa dillrinin daha gcl tsiri altna dn etrusk dili yakut (saxa) v uva dillrin nisbtn ilkin trk dil quruluundan daha ox uzaqlam, ancaq bzi ilkin trk elementlrini saxlaya bilmidir. 54
52 53

Ayda, 1985; 1987; 1992. Bunlardan tamaa v sd szlrinin yazl variant yanl verilmidir. 54 Zkiyev, 1998.

117

118

Etrusk-trk laqlrindn bhs ednlrin srasnda azrbaycanl tdqiqat Cingiz Qaraarl dili olduundan thlil etdiyi misallara daha profesional yorum ver bilmi, Troya, Trakiya, Yunan v taliya onomastikasnda substrat szlr iind bzi trkizmlrdn bhs etmi, etrusk dilind papak (bbk), flerth (belirt), puya (bayan, byim), thur (trm), dili (dli) kimi szlrin anlamn doru tapmdr. Bzi szlr, deyimlr yanl yorum vers d, hermial kapzna salman (Herminin qapsna saldrma), sukik fir (scuq ver) kimi deyimlri dzgn izah etmidir. C. Qaraarl etrusk-trk laqsind haql olaraq uva dilini n kir: uva dilinin etrusk v pelask dillril fonetik v morfoloji yaxnlqlar bu dilin, mumiytl bulqar qrupu trk dillrinin mnyi mslsin yenidn baxma tlb edir. 55 Tssfl qeyd olunmaldr ki, etrusk-trk bandan bhs edn yazarlarn ksri zndn baqa bu qonuda aradrma aparan kimsnin adn kmir, yalnz bir-iki yerd A. Ayda v K. Mirann sadc adnn xatrlanmas istisna olmaqla bu mvzuda yazlm srlri grmzdn glirlr. Sanki bu metodla zlrini tsdiq etmk istyirlr. 56 Bel durumun sbblrindn biri d trk yazarlarnn bir-birinin tdqiqatndan xbrsiz olmas, bir-birinin kitabn oxumamasdr. Bu ynd koordinasiya mrkzinin olmamas da zn gstrir. 6. Etrusklarn macar (hunqar) saylmas. Etrusk dilinin finuqor, zllikl macar (hunqar) dilil qohumluu haqqnda xeyli yazlar var. Hl 1874-d aradrclarn diqqtini bu mvzuya clb edn Britaniya din xadimi
Qaraarl, 2005, 20-21. Sralarnda tannm genetik prof. Ahmet Arslan, mrnn 70 ilini bu sahy hsr etmi Kazm Miran xoca da olmaqla bir qrup alimin (T. Parlak, T. Tfekiolu, R. Jdanov, Y. Gibadulin) birg yazd aradrmada bizim fikirlr, xrit v sxemlr verilib qaynaq gstrilmidir (Etrskler. Trk Tarih Kurumu. 2008).
56 55

118

119

saak Teylor olmudur. Fransz rqnas Baron Carra de Vauks (1911) etrusk dilini Altay dil ailsil mqayis etmi, Jle Marta is etrusk-macar dil laqsinin tdqiqin tkan vern La langue trusque (1913) adl sr yazmdr. Bu ynd aradrmalarn say sonralar daha da artmdr. Alman dili Georq Zigvard (1917), Feliks von Pograni-Nagi (1938), tarixi Viktor Padani (1964) kimi bzi yazarlar etrusk-macar mqayissin sumer dilini d clb etmilr. Son vaxtlar is matematik professor Alfred Toth (2007) bu sraya hunlar lav etmidir. Lakin btn bu aradrmalar tarixi-mqayisli metoda dayanmad cn elmi dairlrd ciddi qbul edilmir. Ancaq taliyann tannm qocaman dili alim professor Mario Alinei 2003-d nr etdirdiyi Etrusk dili hunqarcann qdim formasdr adl kitab il Avropa alimlrini mlli-bal silkldi, nki iki il sonra macar dilind d ap olunan bu kitabn mllifi sradan biri deyildir. 57 taliyaya Karpatlardan keb gln v daha nc trk dilinin gcl tsirin urad aydn grnn etruskarn protomacar (protohunqar) boylarndan olduunu sylyn M. Alinei etrusk dilind vzif bildirn bzi szlri, titullar trkizmlr sayr. Yazar macar-etrusk qohumluunu hr ikisinin tipoloji baxmdan birlik dil olmas, bzi qramer oxarlqlar il v fonetik baxmdan bu dillrin ssuyumu (harmonia) qanunu il saslandrmaq istmidir. Hllik onun irli srdy konsepsiya akademik dairlrd skutla qarlanr, ilk etirazlarsa etruskoloqlardan deyil, hllik uralnaslardan glmidir.

YUNESKO-da Atlas Linquarum Europae qurumunun prezidenti olan professor Mario Alinei daha ox dialektoloq kimi tannr. Avropa dillik elmind kompterdn istifad texnologiyasnn pioneri saylan M. Alineyi hm d Avropann paleolit a dil durumuna aid Continuiti teoriyasnn mllifi v elmi sambal il seiln Quaderni di semantica jurnalnn yaradcs, hm d ba redaktorudur.

57

119

120

Bizc, M. Alineinin irli srdy yeni konsepsiya Altay teorisin deyil, Urmu teorisin uyun, yni Troya anda Anadoluda trk varl zrind qurulsayd, ona irad tutanlarn arqumentlri azalard. nki sas iradlar etrusklarn quzeydn glm fikrin qardr. Etrusklarn Kiik Asiya il ball az da olsa, hat dili il olan bzi leksik paralellrd d grnr. *** Grndy kimi, etrusklar bir ox xalqlarla balamlar, bu sraya etrusklarla sumer v dravid dillri arasnda laq arayan bzi yazarlarn fikrini d lav etsk, etruskologiya elminin tin snaqlardan kediyini sylmk olar. XIX srin sonlarnda yazd srind D. Brinton etrusklarn htta Afrika mnli brbr, kabil, tuareq xalqlar il qohumluu fikrini irli srmdr. Etrusklar dravid xalqlarndan sayb tamil boylar il balamaq istynlr d olmudur. lbtt, bel yanl yozumlar hm d etruskologiya elminin inkiafn lngitmidir. Son vaxtlar etrusklarn soykk probleminin zm yollarnn xmaza girdiyini bilnlr o dalandam xma yolunu blli dil aillrindn knarda qalan izolyat dil yozumunda grrlr. Bunun n etrusk, lemni, reti dillrini hat edn qurama Tirren dil qrupu dey yeni bax formaladrmaq istyirlr. Lakin bunun bir ntic vermycyi bu badan bllidir, nki qrameri blli olmayan dillrin zrind qurulan bir dil qrupunun elmi yaam sabun kpy mr qdrdir. Etrusk dilin olan maraq bir ox fantastik fikirlrin sylnmsin ndn olsa da, etruskologiyann elmi axara dmsind d A. Y. Pfiffiq, H. Riks, M. Pallottino, A. Trombetti, A. . Xarsekin, L. Bonfante v baqa etruskologlarn apard aradrmalarn byk qatqs olmudur. Etrusk dilinin bal qapsn amaq n yola xan aradrma lind bir-iki dilin aarn tutmaldr. Bu aar dillrdn biri trk dilidir.

120

121

QAFQAZ (AZRBAYCAN) - TROYA - ETRURIYA BAI Herodot taliyaya etrusk (tirsen) boylarnn Lidiyadan kdyn yazr. Bel bir kn daha vvllr Troyadan olmas haqqnda da bilgi vardr. Olsun ki, Anadolunun bat blglri saylan Troya v Lidiyadan olan klrd bir ne yaxn qonu v qohum boylar itirak etmilr. Bunlar eyni v ya frqli dild danan boylar ola bilrdi, ancaq bunlarn iind trklrin olmas v onlarn da Anadolunun bat blglrin doudan, Anadolunun dousundan v Qafqazn gneyindn glmsi ququ dourmur. S. Ferri etrusklarn Qafqazla bal olmasn Etruriyann onomastikas il yorumlamdr. Yazar Etruriyada mvcud olmu rutul, kaska etnonimlrinin v Aqill, Sovan toponomlrinin qaynan Qafqaz xalqlarndan rutul, aqul, svan, kaska boylar il balayr. 58 slind, qdim kaskaylar (qaqay boylar) Qafqazda deyil, hatlarn quzey-dou qonusu kimi m.. II minilin balarndan Anadolunun orta blgsil Qaradniz arasnda yaayan trk boylar idi. 59 Qafqaz-Etrusk paralellri srasnda daha ox etnotoponim diqqti kir, nki boyad il yaranm toponimlr adn dad boyun hmin yerd yaadn gstrn tarixi tutalqa saylr. Bu baxmdan, Qafqazda olan boyadlar taliyada da grnrs, bunlarn iind alban, araz, ermen, qamr, kaspi, qapan, qaradon, rsaq, subar kimi trk etnonimlri v aqul, udi, een, silv, rutul kimi qafqazdilli boyadlar da varsa, demli, miqrasiyada trk v qafqazdilli boylar itirak etmilr. gr Qafqaz-taliya paralellri kimi grnn silv-silviya (soyad), rutul-rutul etnonimlrini, een-eina, Udi-Udin etnotoponimlrini, Aqul-Aqill toponimlrini qafqazdilli say58 59

Ferri, 1964, 497-498. Qdim kaskay (qaqay) boyu haqqnda geni bilgi n bax: Aasolu, 2005.

121

122

saq, aadak qarladrmada trkc olan rnklrdn yalnz Tarqu hrinin Dastanda, Tiberda aynn Karaay elind (Tatarstanda Timer ay var) olduunu nzr alsaq, yerd qalan adlarn Azrbaycanda, Xzrdn Dou Anadoluyacan uzanan blglrd olduunu grrik:
QAFQAZ-AZRBAYCAN Alban (yerad, boyad) Albana (ayad) Arpa (toponim) Araz (ayad, teonim) Aras-pican (etnotoponim) Arsaq (etnotoponim) Ermen (etnotoponim) iloy (ada) Tiber (ayad) Kamr (yerad, boyad) Kapan (etnotoponim) Karadon-lu (etnotoponim) Kaspi (etnotoponim) Kr (ayad) Ordu-bad (yerad) Subar (etnotoponim) Tarqu (etnotoponim) TALYA Alban (yerad, boyad) Albina (ayad) Arpi (toponim) Arezzo (etnotoponim) Aras-ena (etnotoponim) Artsak-ena (Sardinyada yerad) Arimin (toponim) Cilo (ada) Tibr (ayad) Kameriya (hr) Kapen (hr) Kortona (hr) Kasperia (hr) Kuri (hr) Orte (hr) Sibaris (hr) Tarquini (hr)

Grndy kimi, hm Qafqaz (Azrbaycan), hm d taliyada eyni etnotoponimlr vardr v bunlarn kknd araz, subar, alban, arsaq, ermn, kamr, kapan, kaspi kimi trk boyadlar durur. Yuxarda bugnk durumla bal qafqazdilli kimi veriln Udi, een etnotoponimlrin v rutul etnoniminin o dnmlrd qafqazdilli sz olduunu sbut edck

122

123

lav blglr yoxdur, ksin, Udi v een adlar daha ox dou trk ellrind ilk adlardr. Eneyin d rutul boylar il savada ldyn yazan Appian rutullar tirren boylarndan biri kimi verir ( ). Bzi antik a yazarlarna gr is, taliya halisi iind n ox etrusklarla barda olub dostluq ednlr sibar boylar idi. 60 Etrusklarn, daha dorusu, protoetrusklarn Azrbaycandan Anadolunun bat blglrin, oradan da taliyaya kmsini tsbit etmk n nc k olaynn tarixini v hmin kn hans ad dayan boylara aid olmasn ortaya xarmaq grkir. Etruriyaya miqrasiyann Troyadan v Lidiyadan mxtlif tarixd olmas Qafqaz-Troya v Qafqaz-Lidiya yolunu ken klrin d frqli tarixlr aid olmasn ortaya xarr. Bel ki, Troya savandan nc ba vermi Qafqaz-Troya knn tarixi m.. XIII srdn vvlki alara aiddirs, Qafqazdan Lidiyaya kn tarixi d m..VIII srdn vvl aiddir. Strabon qeyd edir ki, yunanlarla savadan nc 9 sancaa blnn Troya Priamn vaxtnda vahid lk kimi idar olunurdu. 61 Savadan sonra burada Eney qoulub taliyaya z tutan kmnlrin iind trklrin d ola bilcyini gstrn blg sasn onomastik sozlrdir. Bel ki, burada trk izini ks etdirn d v Qarqar dalar (oronimlri), Tarna blgsi vard, trk ellrind yayn olan Dardan, Eney, Priam (Pirim, Piryam), Askaniy (Azkan), Paris (Bars), Alber (Alpr), Prok (Prk) v Amuliy (Amulca) kimi xsadlar (antroponim) ilnirdi. Etrusklarn Turan dediyi Afroditann Troyada epiteti Bayana idi. Azrbaycanla Troya v Etruriya arasndak sas ba is as boyu, Asar (Azr) teonimidir. Etruskologiyada yayn fikirlrdn biri d budur ki, etrusk yazlarnda ilnn eis//ais
60 61

, 1983, 57. Strabon, XIII. I. 7.

123

124

sz tanranlamndadr v aiser (tanrlar), aislu (tanrsal) szlrinin kknd d hmin ais sz durur. Bzi skandinav xalqlarnda da eyni durumla qarlarq. Yuxarda islandca tanr anlamnda s [au:s] sznn, cmd is sir sznn ilnmsindn danmdq. ndis bu szn Skandinaviyaya haradan aparlmasn gstrn qaynaa baxaq. Snorri Sturluson 1225-d bitirdiyi Kiik Edda srini Skandinav saqalar sasnda yazm, Avropann quzeyin as boyunun Troyadan glmsini zllik vurulamdr. Yazar srind Troya il bal bu deyimlri ildir: 62
Troya trk lksidir (sh.10). Trklrin olksini trk edib (sh.11), Avropaya gln aslar buraya trk glnklri gtirdi v burada trk trlri ttbiq olundu (sh.12).

Grndy kimi, hm etrusk, hm d island dilind olan ais//as teonimi Troyadan aparlm as boyad il baldr. Bu boy is azr etnoniminin v Azr teoniminin kknd duran qdim aslardr ki, bunlar da Gytrk yazlarnda ad ken trk boyudur. Dolays il, Azrbaycandan Troyaya, oradan da taliya v Avropann quzeyin as, aser szlrini aparan trklrdir. 63 Troya v Lidiyadan taliyaya kn trk boyunun v ya boylarnn adn yrnmk n n etrusklarn z adna v onlara knardan veriln adlara baxmaq lazmdr. Hl antik a yazarlarndan Halikarnasl Dionisi etrusklarn zlrin rasena () dediklrini qeyd ets d, adn yorumunu, szn anlamn vermmidir.

, 1970; Geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000. Asiya qitsi adnn mnyini izah edn Heredot bu adn Prometeyin arvad Asiyann adndan yarandn qeyd edir v bir Lidiya rvaytin gr d Asiya adnn Kotinin olu, Manesin torunu Asienin adndan trdiyini v baknd Sardn bir mhllsinin d Asiad adlandn yazr (Herodot, IV. 45).
63

62

124

125

Dionisinin ki minil nc verdiyi hmin mlumata mxtlif yorumlar yazlm, lakin rasena adnn gerk am hl bulunmamdr. A. Trombetti bu adn rasena deyil, arsena olacan yazmdr. 64 Yazar gerk duruma doru bir addm atsa da, ikinci addm atmayb yaryolda qalmdr. Bel ki, arsena sz, daha dorusu, arasena etrusklarn boyadn yox, yurdlarnn adn bildirn Arasena toponimidir, boyadlarsa aras etnonimidir. Demli, etrusk yazlarnda Rana szn aras eli anlamnda Arasna (Arasena) klind oxumaq lazmdr. Azrbaycanda is aras//aras boyad bir sra toponimin kknd durur, htta qdim alarda boyadlar bildirn azr-bi, tras-pi, kas-pi etnonimlri kimi aras-pi boyad il d dzln Arospican (aras-pi-can) toponimi vard v bu blg Aras aynn orta axar yaxalarna yaxn idi. Buradak Arazboyu blglrd Arazdyn toponimi, musiqi ad arazbar deyimi olduu kimi, Urartu anda da Araz-aqu (Arzaku) d toponimi v Aras teonimi ( a-ra-za) vard. Grndy kimi, Azrbaycanda qdim alardan araz sz teonim, etnonim, v etnotoponim kimi ilnmidir. Demli, etrusklarn zad olan aras etnonimi protoazrlr iind aras (araz) boyad kimi ilnirmi. Trkdilli aras boyunun dili v lifbas kimi, ad da mxtlifdilli protoetrusk boylarnn qovumasndan yaranan etrusk toplumunun ortaq zlliyi kimi dyr qazanmdr. Ancaq etrusklarn z iind ba vern bu sosial olayla yana, bir d etrusklara dardan veriln etrusk ad v o adla tannmas durumu vard. Bzi uzmanlar etrusk adnn turski etnonimindn nqoma (e- prefiksi) il yarandn sylyirlr, lakin sami dillrind etrak (trk), ekrad (krd) deyimi turusk > etrusk dyimsiTrombetti, 1934, 46: Bizansl Stefan araz boyunun Pont yaxasnda da bir (Arazos) adl hrindn bhs etmidir (-, 1987, 29). Grnr, araz//aras adl boylarn batya miqrasiyas mxtlif zamanlarda ayr-ayr dalalarla ba vermidir. Onlarn adna sonrak blmd Lemni yazsnda da rast glmk olur.
64

125

126

ni mmkn edir, yni etrusk deyimi aramey v ya baqa bir sami boyunun dilind *turusk boyadnn cmlik formas kimi ortaya xa bilrdi. Bu baxmdan, z iindn deyil, dardan verilm etrusk adnn etimologiyas n qdim qaynaqlarda ken tirsen, tiras, turis, tura boyadlarna baxmaq grkir. Dniz xalqlar ad il anlan boylar iki df, biri Firon Merneptax (1225), digri III Ramses (1192) anda Misir yr etmilr. Troya bu son yr dnmin yaxn ada yunanllar trfindn dadlmd. Misir yrun qatlm turu boyunu etrusklar olduunu gman edn alimlr vardr. Vaxtil biz d tura//turu etonimil turk//turuk paralelliyini vurulayaraq bu boylardan bir qisminin tirsen//etrusk ad il taliyaya kdyn yazmdq. 65 Bu, Herodotun verdiyi bilgiy d uyun glir. K sbbinin Kiik Asiyada balanan aclqla bal olmas hm d Merneptaxa aid bu yazda ksini tapmdr: Onlar Misir aclq zndn glmidi. 66 Herodot tirsen (etrusk) boyadn Lidiya elbyi Atisin olu Tirsenin ad il bal yarandn v tirsenlrin taliyaya k ndnini quraqln gtirdiyi aclq flakti il balayr. 67 Etrusklarn nc Sardiniya adasna, sonralarsa oradan taliyaya kmsini saslandrmaq istynlr Sardiniyada olan Tirsus ayadna dayanrlar. Lidiyada da Sard hri vard. Antik a yazarlar buradak tirren boylarnn tirsis (tyrsis) adn qala, tirsen boyadn da qalal anlamnda yozmular. 68 Herodotun saqa boyu kimi verdiyi traspi (*tiras-pi), Tiras aynn ad, X srd Xzr xaqannn mktubunda trk boyu kimi ad kiln tirs (turis) boyu haqqnda Skandinav tarixi
65 66

Azr xalq, 2000, 47 (59); 2005, 55-56. , 1977, 17. 67 Herodot, I. 94. 68 , 1983, 58.

126

127

blglrind Trklr Nuhun torunu Tiras soyundan trmilr deyimi keir. 69 Etrusk yazlarnda (Kortona yazs) ken tarsmina v tersna szlrini taliyadak Trasimeno glnn ad il balayanlar var. Trakiyada bir boy basnn adnda grdymz Teres szn Dd Qorqud kitabnda Dirsxan, Trsuzam adlarnda, Anadolunun Kilikiya, Mersin, Dersim blglrind Tars(us) adna rast glirik. Bir Asur qaynanda v Bibliyada ken Tarsis, Tari yeradnn Lidiya v Troyaya yaxn olan Lesbos, Lemnos adalarnda yaam tirsen (tirren) boylarnn ad il bal olmas da elmi dbiyatda qeyd olunur. 70 Bellikl, Lidiya blgsindn taliyaya kn tirsen (tirren) boyunun adndak tirs (tirs-en) sz ters//turs fonetik variantlar il qarmza xr. Latnlarn tin tlffz ediln tursk adn tusk klin salb etrusklarn blgsini Toskana adlandrmas vaxtil Dastanda olan tusk boyunu yada salr. Klavdiy Ptolemey Qafqaz v Kerav dalar arasnda Xzr dnizin atmam tusk, didur boylarnn yaadn yazr. Bzi uzmanlar bu tusk boyunun Pomponiy Melann adn kdiyi turk boyu olacan qeyd edirlr. 71 Bellikl, etrusklarn zad aras v onlara dardan veriln tirs-en//turs-k adnn etrusk variant il etrusk yazlarnda rana, latnca etrusci, italyanca etruschi, tusci, yunanca , klind ortaya xmas normal haldr. Hr iki etnonimin (aras, tirs) trklrl bal olmas da tarixi qaynaqlarda qeyd olunmudur. Lakin protoetrusklarn mumi adna evriln bu i-d (aras, etrusk) boyadlarndan baqa etrusklarn iind qay, urum, qamr kimi baqa trk soy v boylarn olmas da istisna deyil.
69 70

, 1986, 65. , 1983, 34. 71 AOSK, 1990, 150.

127

128

Latn anda Romulus adlanan, italyanlarn Romolo dediyi adn Urumulu (Urmulu) klind brpas mmkndr. Anadoludan gln etrusklarn iind asur-urartu qaynaqlarndan blli olan urumu (urme) boyu Van glnn quzeybatsnda yaayan boylardan idi. ndiki Mu ovalnda olan Urman kndinin adn Subar byliyi andan qaldn vurulayan N. V. Arutyunyan yazr: Dnmk olar ki, Urartu qaynaqlarnda Urme, Asur qaynaqlarnda is Urumu kimi veriln lk (blg) urum boyunun adndan yaranmdr. 72 Azrbaycan-Etruriya v trk-etrusk laqlri tkc dil v onomastika il deyil, paralel mifoloji motivlrd, etnoqrafik blglrd d grnr. rnyin, baqa xalqlarn inancna gr gy 3, 7, 9 qatlara blnr, lakin etrusklarda v amanist (qam) trklrd is gy 16, 17 blm ayrlr ki, bunlar da yaxn rqmlrdir. Etrusk v trk inancnda evrnin vertikal 3 blgs d uyun glir: gy, yerz, yeralt dnya. Bunlarn birindn digrin keid qaplar olan yol etrusklarda v altun (dmir) kazq is trklrd eyni mifik grl baldr. Etrusklarn ba tanrs Tin mhm qrar vernd 12 tanr il gnir. bn Fadlan baqord trklrinin ba tanrs olan Gy tanrsnn yaz iysi, q iysi, su iysi kimi 12 iy il anlamada olduunu qeyd etmidir. Ouzlarn 12-lik sa-sol boy sistemi etrusklarn 12 boy (hr-dvlt) qurumuna uyun glir. Papaqlar qrmz olan trk qamlarnn da qrmz (qzl) rngi qutsal saymas etrusk glnyind tkrar olunur, zfr simvolu saylrd. Burada qzlbalar yada dr. Azrbaycandan douya gedn trklrd Baq (baa) iyad zamanla Baa, Bayat teonimin evrilmidir. Etruskca Paxa teonimini gytrk yazlarndak Baa tengri deyimil mqayis etmk olar. Hr iki teonimin qayna bugncn Bsutun (qdim Baqastan) adnda qalan Man, Mad ellri anda
72

, 1970, 169-170.

128

129

qdim Azrbaycanda ilnmi Baq (Baqa) teonimidir. Baqa ad il bal etrusklarda bir d tanrlarla ilgisi olan Beqoya// Peke xanm (qadn) ad vardr ki, bu da Byim, Bik anlamna uyun glir. Bzi dbiyatda bu xanm etrusk trlrini tbli edn peymbr kimi verirlr, lakin o, ba rahib ola bilrdi, nki he bir xalqda qadn peymbr olmamdr. Tit Liviy yazr ki, rvayt gr Romada sekidn nc bana qartal qonmu Lutsiy Tarkviniy hkmdar seilmidir. Azr trkcsind bana dvlt quu qondu deyimi vardir. Qartaln qam deyimlrind tanr quu adlanmas gstrir ki, qartal tanrnn iradsini, istyini insanlara atdran qutsal qu saylmdr. Yeni il tanrs Nortia uur v taleh hamisi idi. Hr Yeni il glnd onun adna divara bir mx alarmlar. Azrbaycan trk boylarnda ev bir mddt grnmyn yaxn adamn glmsini sevincl durun divara bir p (mx) aln - dey, qarlayrlar. Etrusk boylar hr il mart aynda gnmk n bir yer toplab toy-bayram (qurultay) keirirdi. 73 Bu trn qdim trk trsin, azr trklrinin Yaz (Yeni l) bayramna uyun glir. Etrusk lbasdrma glnyind kurqan kulturu, lnin lind kasa-cam v sair zlliklr trk glnyil st-st dr. Etrusk heykl v rsmlri inclyn tatar yazar F. Latpov onlarn grkmc azr trklrin oxadn yazr. 74 Urmu hvzsinin gney blglrind m..II minilin ortalarnda yaranan atlq nsnlrini traf lklr yayan saqalar onlar daha da tkmilldirdi. rnyin, yynin nc tk olan azl (gm) sonra bozqr yaamna ken saqalarda qoa gm formas almdr, lakin etrusklarn taliyaya apardqlar gmin ilkin formas orada uzun mddt davam etmidir. Saqa
73 74

, 1983, 112. , 1991, 116.

129

130

tsviri sntind heyvan motivi (a slubu) adlanan sulun nc Urmu yaxasnda formalab v buradan Sibir, Altaya, Azaq dnizi yaxalarna danmas yozumu artq sntnaslq elmind mbahis dourmur. Artq bu da bllidir ki, Urmu hvzsindn taliyaya da a slubu il yana bir sra baqa motivlr aparlmdr. rnyin, trklrd Tulpar, avropallarda Peqas adlanan qanadl at motivi Azrbaycanda m..XI-X sr aid kasa zrind qabardlmsa, Etruriyada ona yalnz 5-6 sr sonra rast glmk olur. Korolu obrasnn prototipi haqqnda sonrak blmd bilgi verilcyini nzr alaraq burada Qratn da bir tulpar olduunu vurulamaq grkir. Romallarn hr il fevraln 18-d qurd-kei (lupus-hirkus) il luperkaliy adl trn keirmsi trklrin gkbr oyunu il ox yaxndr, hr ikisind kei drisindn istifad olunur. Qurdla bal bir ne motiv zr etrusk-trk paralellri var. Bunlarn srasnda atlm krplri dii qurdun mizdirmsi, bozqurdun sava simgsi kimi seilmsi, yeni yurd salmaa aparan yolun bldisi olmas, gydn iqla db bakirliyi qorunan qz hamil buraxmas nmli yer tutur. Sadala-

130

131

nan bu drd motivdn burada geni danmaq imkan olmasa da, bzi blglri yada salmaq olar. Rus alimi D. Q. Savinov Sibird qayast rsmlr iind rast glinn qurd (it) cizgi killrinin mnyini Qafqazla balayr. 75 Aradrmalar bu doru mahidnin Etruriyada ortaya xan qurdla bal kil, heykl v rvaytlr n d kerli olduunu gstrir. Qay Yuli Sezar kimi Romann mhur Qay ailsi zlrini troyal Eneyin soyundan sayrd. Etrsk fsansind Eneyin trmlri olan Romul v Remin sahibsiz qaldqda onlar bir dii qurdun mizdirib saxlamasndan bhs olunur. Bu olayn trklrin qay boyunda da olmas bllidir. Hr iki olay tkc szl qaynaqlarda deyil, hm d aadak trk v etrusk abidlri olan bngdalarda ks olunmudur:

131

132

Ekiz qardalara sd vern dii qurd hekaysi bu qurdu Roma hrinin simgsin evirmidir. Romann salnmas il bal baqa bir qurd fsansi d var. Vaxtil bunu qlm alm Festusa sasn G. Dmezil qeyd edir ki, Roma hrini salmaq n yola xanlara bir qurd bldilik edib onlar hrin salnacaq Yedditp blgsin gtirir. 76 Eyni hekayy baqord boylarnda rast glmk olur, Nuholu Trkn yolunu blirlyn bir qurd haqqnda olan hekayni is azr trklri iind qlm almlar. 77 A. . Nemirovski yazr ki, Likofron etrusklarn soybabas kimi verdiyi Tarxon il Tirseni Herakl soyundan tryn qzl-boz qurdlar adlandrr. 78 Reya sava tanrs Marsdan (bozqurddan) hamil qalr. Eyni durumu trk fsanlrind grmk olur. Trk boylarnn qoduu ingiznam dastannda ingizin anas Alanqova hamil olmasn gn i olub mn yenir, qurd olub xr- dey, izah edir. Bunu yoxlamaq qrarna glnlr dan yeri sklnd gydn in enib, sonra ylk yall gkbr klind xdn grrlr.
75 76

, 1980, 319. Ayda, 1992, 99. 77 Sagitov, 1986, 129; R, 2005, 37-38. 78 , 1983, 23.

132

133

Etrusklarda qurd sava tanrs Marsn bir simgsidir. Bir etrusk cizgi rsmind htta tanrca Menerva il olan uaqlq klindki silah-yaraq v ba zrind ulayan bal qurd diqqti kir. Etrusk yazlarnda onun ad Maris, Mars, Mari klind keir. Olsun ki, mari sz el br anlamnda ilnmidir. Etrusklarn bu sava tanrs latnlara da Mars ad il kemidir. Bir sra trk boylarnn sava simgsi bozqurd idi. Uyur Ouznamsind gn i il Ouz xann adrna girn gy tkl, gy yall bir erkk br Urum elin yrd ouzlara yol gstrcyini bildirir. Ouz xan da bozqurdu sava uran (ar) kimi dyrlndirib gkbr bolsunl uran- deyir. Kuman boylarnda da uran savaa uur gtirn bozqurd idi. Rus salnamsi kuman xan Bonyakn 1097-dki bir sava olayndan bhs edir: i yako bist polunoi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poa volski vti. 79 Burada savancsi gec Bonyak xann adrdan xb bir az uzaqlaaraq zn gy tutub qurd kimi ulamas qeyd olunur. Hmin qaynaq olayn davamn bel verir ki, Bonyak ssin bozqrdan hay vern bozqurdun cavabn eidndn sonra adra qaydr v yarnk cavada qlb alacan deyir. Grndy kimi hm etrusk, hm d bzi trk boylarnda sava simgsi bozqurd uran idi. Dy yaraqlarnda qurd kili kilmsi v bzi trklrin sava bayrana qurd ba taxmas etrusk-trk sava glnyinin doal gstricisidir.
79

, 1990, 102.

133

134

Qurdla bal fsanlrin trk xalqlarinda yayn olduunu sylyn nl sinoloq V. Eberhard haqldr. 80 Saxa trklrinin qurda xalln uola (gyn olu), taara uola (tanrolu) demsi d bllidir. Bu baxmdan, protoetrusk boylar iind hr hans bir trk boyunun bozqurdla bal fsanlri, motivlri taliyaya aparmas bir tarixi gerklik kimi burada sadalanan rnklrl ortaya xr. Ancaq Urmu teoriyasndan xbrsiz olan bzi tarixilr n Asiyadan trk boylarnn douya, hm d batya olan klri nticsind hmin blglrd ortaya xan, eyni durumu ks etdirn blglri yanl yorumlayrlar. rnyin, tannm arxeoloq L. R. Kzlasov m.. minilin son srlrind salnm hunlara aid Taebi hrinin arxitektur zlliklrindn bhs edrkn burada dmalt isitm sisteminin etrusk mbdlrinin atrium blmsind isitm il eyni tipd olmasn v bu glnyin hm etrusk, hm d hunlara n Asiyadan aparldn yazr. Lakin qdim Sumer tikinti glnyind olan bu sulu Taebin aparanlarn irandilli olduunu sylyir. 81 vvla, hunlarn hrini n n zlri yox, irandillilr tikmli idi? Hmin mntiql taliyadak etrusk mbdlrini d o alarda hl tarix shnsin xmayan irandillilr tikmli idi ki, bu da absurd yorumdur, nki n Altayda Taebi hrini tikn hunlarn, n d m.. I minilin balarndan taliyada grnn etrusklarn iind irandilli olmamdr. Bu blmd etrusk-trk laqsin iq tutan bzi blglr zrind tri dayansaq da, etrusk xalqnn formalamasnda itirak edn protoetrusk boylarndan birinin trk kknli olub da, toplumda stn mvqe tutmas ox aydn grnr. Sonrak blmlrd bu grntn srgilyn blg say daha oxdur.

80 81

Eberhard, 1942, 87. , 2006, 190-196.

134

135

ETRUSKLAR V SAQA-QAMR BOYLARI Protoetrusk boylar iind grnn trk boyunun ilkin atayurdu Azrbaycan olduu kimi, Altaydan Azaq dnizincn uzanan bozqrlarda at oynadan saqa (skit) boylarnn atayurdu da Azrbaycandr. Buradan m.. II minild saqa, qamr (kimer) ad il xan trk boylarnin bir hisssi sonralar geri qaytd v m..VII srd Azrbaycanda Saqa elini (dvltini) qurdu, Dou Anadoluda Qamr byliyi yarand.82 Qamrlr vaxtar Anadolunun bat yaxalarna yrlr edir, Friq v Lidiya blglrini yamalayrdlar. Bu blglr saqa boyu da zaman-zaman atl ordularla girib yamalar etmidir. Bu alarda v ya daha vvllr saqa-qamr boylarnn iindn bzilrinin tirsen, yaxud baqa protoetrusk boylar il laqsi yarana bilrdi. Vaxtil florensiyal monax Mariano etrusklar haqqnda yazd traktatda zllikl vurulayrd ki, Nuhoullar yerzn yaylanda Qamr (Qomer) Etruriyada mskunlad. 83 Etrusk v qamr katakomb dfn adtlrinin oxarl da artq alimlrin diqqtini clb etmidir. Bellikl, etrusk v saqa-qamr boylar arasnda oxar durumlarn olmasn srgilyn birbaa v dolay blglrl tanlq bu ynd aradrmalarn davam etdirilmsin zmin yaradr. Etrusklarn dini grlril bal qladiator glnyi sonralar romallarda mahiytini dyidi, lakin Herodotun saqa yas trni v srlrdn birinin qurban verilmsi haqqnda verdiyi blglri oxuyanda, bir trfdn etrusk qladiator dynd mlub olann qurban verilmsi yada drs, digr trfdn d saqa-trk glnyind basrq trafnda dikln balballar gz nn glir. Bel ki, hr durumda basrqda yatan ada82 83

Aasolu, 2006. , 1983, 4.

135

136

ma obiri dnyada xidmt edck insan qurban (onu tmsil edn balbal) eyni mqsd dayrd. Bizans qaynanda bir blgy gr, Gytrk xaqannn skit hrflril yazlm mktubunu Bizansda trcmi oxumudur. 84 Demli, gytrk runik yazsnn saqa (skit) hrflri adlanmas glnyi hl gytrklr anacan qalmd. Etrusk soylu Vergili doma yurdu Mantuya ynlik bel sylyir ki, orada ayr-ayr soyun hr birindn drd uruq vard. 85 Onlara daha tprli etrusklarn rhbrlik etmsini d vurulayan airin bu deyimi, grnr, Etruriyada yaylm 12-lik (3x4) sistemil baldr. v d ouzlar da 12 (3x4) boya ayrlrd. Qdim trk trsin gr, hr trk boyu el (dvlt) qura bilmzdi. El qurma imtiyaz Bozuklara verilmidi, oqlar da onlara tabe olmal idi. Arabir bu tr pozulurdu v onda trk boylar arasnda mnasibt d pozulur, drbyliklr meydana xr, etimadszlq yaranrd. Ona gr qdim trk toplumunda el pozular, tr pozulmaz deyimi vard, tr qudsal saylrd. El qurma slahiyti olan boylarn srasnda qay boyu bada glir. KDQ-da hakimiytin yenidn qay boyuna qaydaca vurulanr, nki ouzlarn bozuk qolundan olan qay boyu trk elqurumu glnyin gr qdim alardan dvlt qurub onu idaretm hququ qazanmd. Osmanl xandan soykkn bu boya balasa da, sl qay kknli Gndz Alpn soyundan olanlar, zllikl qarakeili trkmnlr dou v gney-dou blglr kilmi, Amuca soyu is Balkanlara srgn olunmudur. 86
Ligeti, 1986, 62. , , . 201-203. 86 Topqap muzeyind saxlanan qdim bir qlc zrind qay boyunun damas var, lakin onu Xlif Osmann qlc kimi tqdim edirlr.
85 84

136

137

Ouznam glnyi bozuq boylarnn iind Gn xann soyundan qay boyunu el (dvlt) qurmaq hququ olmasn vurulayr v bu boyun damasn sYs v sVs kimi verir. Bu damaya qay boyunun k etdiyi yerlrd rast glmk olur. Bir saqa kurqanndan (m..V sr) xan altun sadan zrind maral qabartmas var. Maraln boynunda qay boyunun damas nax kmi sralanmdr:

Tarixi qaynaqlarda ad kiln kaysak boylarnn qazaxqrz xalqlarnn tkklnd nmli yeri olmudur. Bu boyadnn trkibind kay (qay) v sak (saqa) etnonimlri grnr.87 Olsun ki, Herodotun *ba-el anlamnda elbyi saqalar basileyi skithai adlandrmas d ouzlarn (saqalarn) Orta Asiyadak kaysak boylarn da bildirirdi, nki qay boyu elbyi statusunda olan boylardan idi. Grnr, Saqastanda (indiki Sistan) ortaya xan kay (Key-Xosrov, Key-Qubad,
87

Koroql, 1983, 14.

137

138

Key-Kavus) v etrusklardan latnlara ken qay titulu qdim etnososial trk glnyil baldr. Romada Qay slalsinin v Roma imperatoru Qay Yuli Sezarn zn troyal Eneyin soyundan saymas trk-etrusk ba baxmndan nmli tarixi blgdir. Maraqldr ki, 251-d imperator olmu iki qardadan biri etrusk, digri kay soyad il qeyd olunur, halbuki hr ikisi Roma imperatoru Deciusun olu idi: Imperator Caesar Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus; Imperator Caesar Caius Valens Hostilian Messius Quintus Augustus. Etrusk-saqa paralellri srasnda Herodotun qlm ald traspi (tiras-pi) boyad, Targitay xsad etrusklarda tirsen boyad v Tarxetiy xsad kimi qarmza xr. Bu sraya Pelek adn da lav etmk olar. Bel ki, bir etrusk epitafiyasnda Pelek klan (Pelek olu) szlri vardr. Palak xsadna saqa elbylrindn birinin adnda rast glirik. Htta m..II srd yaam bu caqa elbyinin atl heykli qalmdr: Pelek//Peleg adnn anlam Tvratda bel izah olunur ki, brahim peymbrin ulu babalarndan biri Pelek adlanrd v onun vaxtnda torpaqlar yenidn blnd. 88 Grndy kimi, shbt burada blnmkdn gedir v Pelek adnn blk anlam damas aydnlar. Lakin etrusk-saqa ad kimi blglr dn Pelek//Palak ad qdim trkcdki balaq v ya rmaan anlamnda olan belek szndndir. Elmi dbiyatda skith (saqa) snti kimi dyrlndiriln animal stil (a slubu) motivlrind inc zvql verilmi a
88

Aasolu, 2009, 115.

138

139

(heyvan) kili, fiquru grgin durumu il seilir. Buradk dinamik hrkt el ustalqla stiliz olunur ki, onu baqa snt srlril dolaq salmaq mmkn deyil. Saqa-trk boylarna mxsus a slubunda hazrlanm snt srlrinin, bu sluba xas motivlrin Etruriyada ortaya xmas aq gsrir ki, hmin boylardan etrusk toplumuna qatlanlar vard. Bu etrusk qrifonu il saqalara aid Pazrq xalsnda olan qrifon sanki bir sntkarn lindn xmdr. 89 Altayda taplan Pazrq xalsnn m..V srd Qarabada toxunduunu yazan alman xalanaslar haqldr. O ada Azrbaycandak Saqa dvlti dalsa da, sonralar onun yerind yaranm Alban elind saqa boylar yaayrd v Alban anda yaranm su qablar il etrusk su qablar arasndak bnzrlik daha qdim glny balanr.

Grndy kimi, etrusk v trk (saqa-qamr) ba adi mit nsnlri olan su qablar fiqurlarnn mqayissi il d ortaya xr. Bel blglri tsadfi oxarlq saymaq olard, lakin baqa snt rnklrinin, zllikl a slubunu ks
89

Aasolu, 2008, 21.

139

140

etdirn snt srlri arasndak bnzrliyi is gzard etmk mmkn deyil, nki saqalara aid bu slubun n Asiya mnli olmas artq elmd mbahis dourmayan msldir. Bu da nzr alnmaldr ki, indiycn saqa-trk snti saylan a slublu rnklrin thlilind etrusk blglri knarda qalmdr.

Veriln bu rnklrdn d grndy kimi, eyni motiv, eyni qrifon n Asiyadan bir ucu Altay, bir ucu taliya, bir ucu da Azaq-Qaradniz yaxalarnda ortaya xan nsnlr zrinddir. Tarixi qaynaqlar, rsm srlri at zrind dynn evrilib geri ox atmas motivini etrusk-trk ba kimi qarmza xarr. Bel ki, bel sava taktikas yalnz saqa-qamr, hun, kuman v sair trk atllarna mxsus olan bir suldur v bunun etrusk sntind d zn gstrmsi trk-etrusk laqlri baxmndan ox nmli, hm d tutarl bir tarixi blgdir. Etrusklarla saqa-qamr boylar arasnda olan laqni daha qdim mifoloji blglr d ortaya xardr.

140

141

KOROLU - HEREKLE BAI

Prototrklrin atayurdu Urmu hvzsind m.. II minilin balarnda ortaya xm Korolu mifi sonralar Anadolunun Tuman, Kakay v Palu (Bolu) adlanan orta blglrind, Azrbaycanda v Tkmn elind dastan (epos) formasnda glimidir. Eposun trkmn v azr boylar iind yaranm variantlarnda Korolu obraz il bal motivlrin saqa v etrusklara aid blglrd buraxd izlri tapb zmk grkir. Hl 2500 il bundan nc saqa boylarnn soykk miflrini qlm alan Herodot yazrd ki, saqalarn Targitay adl soybabas onlarn zrin pers ah Darann yr etdiyi ildn (513) min il nc yaamdr, bu da m.. II minilin ortalarnda Korolu mifinin dastanlad dvr dr. Herodot soykk miflrindn birini Qara dnizin quzey sahillrind yunan kaloniyalarndan toplam, o birini is saqalarn zndn eitmidi. Birinci mifd saqalarn soybabas Herakl, ikinci mifd is Targitaydr. 90 Birinci variantdak mifin qsa mzmunu beldir: Herakl itirdiyi inklri axtara-axtara glib aaclq adlanan Gileya blgsin atr. nklri buradak yar ilan, yar qz olan bir pri maarada gizltmidir. 91 Herakl il yaxnlq edndn sonra inklri qaytarr. Herakl gedrkn yayn v kmrini doulacaq olanlar n mant qoyur v priy taprr ki, hans olu yay onun kimi qullana bils, qlcn asd kmri onun kimi belin balaya bils, o olu lknin bas olsun.
Herodot, IV. 5-7; IV. 59. Qdim Anadoluda bir hat mifind tufan tanrs Taru il ilan arasndak savadan bhs olunur. Burada ilan illuyan-kas (ilan-qz) kimi tqdim edilir (, 1988, 156). Bu blg Korolunun eposa evrildiyi Bolu blgsinin qonuluundak razilr idi v o alarda burada qaqay, urmu v baqa trk boylar da yaayrd.
91 90

141

142

Vaxt tamam olanda lanqz oul dour: Aqathirs, Gelon v Skit. Herakln qoyduu rt kiik qarda Skit (Saqa) ml ed bilir, hakimiyt ona verilir. Qardalardan tryn boylar onlarn adn dayr: aqathirs, gelon, skit. Bellikl, saqalarn mumi ad Herakln kiik oluna balanr. kinci variantda saqalarn soybabas Herakln ad Targitay kimi verilir. O da Papay il Apinin oludur. Amarin qeyd edir ki, uva dilind baba tanr anlamnda papay, tur papay deyimi ilnirdi. Hvva Qutatqu bilikd Apa adlanr: Apa yazd ers, Bayat qnad (Hvva azd, tanr onu qnad). Qohumluq termini kimi ulu anlamnda Apa sz hm trk, hm d etrusklarda adlara qoulur. Saqa mifologiyasna gr Targitay Ulu Baba il Ulu Anadan doulur. Etrusklarda da Tarxitiy ad vard. Targitay adna bir d Herodotdan minil sonra 584-d Feofilakt Simokattann srind avar boyunda tannm bir byin adnda rast glirik. 92 Bellikl, bu mifd ad ken Papay, Api, onlarn olu Targitay trkc adlardr. Targitayn da olu olur: Lipoksa(is), Arpoksa(is), Kolaksa(is). Ridddinin qlm ald Ouznamd trk hkmdar Bura xann olanlar da bel adlar dayr: ltegin, Bektegin, Kltegin. 93 Bura xan hakimiyti qardalardan sanl olan Kltegin verir. Saqa elinin ilk hkmdar da Kolaksa olur, snaqdan adnn mnas adl-sanl anlamnda olan bu kiik qarda ke bilir. Korolu eposunun Trkmn variantnda Cqal by d sultanl kik lu Adbeg verir. Trklrd elby, xaqan oullarna tegin, ad nvan (titul) verilmsi gSimokatta, I. VI, 4-5; I. VIII, 7; VI. XI, 6; Rubruk da Skatay adl tatar xaqanndan bhs edir. Burada saka-tay trkibinin skatay kimi verilmsi diqqti kir. 93 Klteginin ad yanl olaraq Qortegin yazlmdr. V. Bartold v O. Turann yorumuna sasn kr v klg szlrinin kknd k- sznn olduunu deyn A. Donuk yazr: Kr sz eyni zamanda l~r ilikisi gz nnd tutularaq, trk sz-terminlri arasnda ox sx ken kl deyimi il balantl saylmaqdadr (Donuk, 1988, 80).
92

142

143

lnyi bllidir, Bura xann olanlar da tegin nvann dayr. Trkmn dilind tegin (byolu, byzad) anlamnda bekce sz ilnir. Kolaksann qardalar adnda da hmin bekce sz vardr: Li-bek-ce, r-bek-ce. Bellikl, Bura xann olanlarnn ad il paralellik srgilyn Targitayn olanlarnn adn yunan lifbasnda c, , , hrflri olmadn v il > li metateza hadissini nzr alb bel brpa etmk mmkndr: Ouznam
l - tegin *(r) Bek - tegin * Kl - tegin

Herodot
* l - bkc > Lipok-sa * r - bkc > Arpok-sa * Kl-kc > Kolak-sa

Bir saqa kurqanndan xan gm qab zrind Targitay v olunun tsviri verilmidir. Burada trk dvltilik glnyin uyun olaraq Targitay hakimiyt simvolu olan yay kiik olu Klkcy verir:

143

144

kinci soykk mifind qardadan avxat, katiar, traspi, paralat boylar tryir v bunlar ellikl skolot (sakelat) adlanr. Hr iki mifd ad ken saqa boylarnn etimologiyasna burada toxunmasaq da, rnk n birini gzdn keirk. Tirsen (etrusk) adndan dananda Targitay soyundan gln traspi (tiras-pi) boyad zrind dayanmdq, indis Roma hrini salan Romulun anas Reyann meli anlamnda olan silviya soyuna uyun gln aqathirs boyadna baxaq. Herodot melik (aalq) blgd yaayan, qzl nsnlri ox sevn aqathirs boyunun qonular traklara oxadqlarn yazr. Sonrak qaynaqlarda hunlarn iind skit boyu kimi veriln akatsirlr () trkoloqlarn doru olaraq gstrdiyi kimi, trk yurdlarnda oxlu izi qalm aacri boyudur. 94 Grndy kimi, saqalarn bu boyad da yunan dili szgcindn kemsin baxmayaraq bzi trk elementlrini saxlamdr. Grndy kimi, Herodotun saqalarn zndn eitdiyi bu variantda adlar trkcdir. Herodotun qlm ald hr iki mifdki saqa soykk variantlarn bel sxeml gstrmk olar:

94

, 1991, 294; Zakiyev, 1998, 165. Bu etimoloji brpa analoji paralellrl v daha geni yozumla Qdim Trk ellri. Saqa-qamr boylar adl kitabda verilmidir (Aasolu, 2007).

144

145

Trk v ran folkloru zr tannm uzman Xalid Korolu yazr ki, Rstm v Korolu bars (pantera) drisi geyinmi bahadrlardr. 95 Antik a snt srlrind Herakl lind dynk, iynin aslan drisi atm kild tsvir olunur. Lakin yunanlarn yaad blgd aslan yoxdur, onun adn (*lew) avropallar sami xalqlardan alb ildirlr. Bu durumda Herakln aslanla vurumasna, aslan drisi geyinmsin yorum vermk tindir. Avropal uzmanlar qeyd edirlr ki, Herakl yunan mifologiyasna dardan glmidir. Bzi azr dialektlrind Aslan ad Asdan kimi deyilir v bunu qazax-qrz dilindki arstan//arstan formalarnda da grmk olur. Sz banda a ssi olmayan rus dilin ken Arslan ad bu dild Ruslan klin dr. Hmin ad l ssi olmayan qdim pers dilind d Rustan//Rustam formasn almdr. slind, Sakastan (Seistan) blgsind formalaan v Korolu il balanan Rstm obraz da saqa (trk) boyundandr. Bu ndnl onu V sr hay yazar M. Xorenatsi saqcik, Tbri is bin trk (trkolu) adlandrr. Korolu Drbnd sfrind yatarkn at itir. Onu tapdqda hkmdarn qz il evlnir, ondan Qurdolu adl olu olur v Herakl kimi Korolu da doulacaq oluna mant buraxr. Dastanda deyilir:
Koroludu atan zat, Bazubndi amanat, nlibeld var busat, Allaha taprdm sni.

Grndy kimi, atn//inyin itmsi olay evlnm, mant qoyma, olu doulma zncirinin balancdr. Bu motivin trk eposlarnda nmli yeri vardr. Xakas eposunda is Sibildey adl pri Altn aqann atlarn ourlayb onu zn clb etmk v Yeralt dnyaya aparmaq istyir. Bel paralel95

, 1983, 37.

145

146

lrin tipologiya il izahn mmkn saymayan M. . Borqoyakova gr buradak motiv v sjetlrin, kiik detallarn bel, bnzrlik v eyniliyini tsadf hesab etmk olmaz. 96 Herodotun toplad Targitay//Herakl variantlarnda soykk motivi qabarq verilir; hr ikisi saqa boylarnn soybabasdr. Lakin Koroluda bu arxaik motiv bir-iki epizodik elementd qalmdr. Olunun Qurdolu adlanmas soykok mifil bal etrusk v qdim trklrin blli bozqurd fsansini xatrladr. Folklor uzman Elxan byin mn dediyin gr, maarada qurdun Korolunun oluna sd vermsi epizodu folklorda vardr. Hr halda, minil nc Korolu motivlrini Kiik Asiyadan taliyaya aparan etrusklar olana qurdun sd vermsi mifini d oraya damlar. Poladl boyundan toplanan Qratn qarlmas qolunda sylnmi Korolu dddir, xma szndn! Nslimiz ksilr torpaq zndn deyimi Korolunun cdad kultu il bal olduunu ortaya qoyur. 97 Eposda Adm Rvn, soyum Korolu deyimi d bunu tsdiq edir. V. A. Karryev gr, Azrbaycan-Qafqaz variantndan frqli olaraq, Trkmn-zbk variantnda epos Korolunun doulmas (Qroqlnn dreyii) motivi il balanr. Yazar epik qhrmann qbird doulmas epizodunun qdim dvrlrdn yerli epik motiv olduunu da qeyd etmidir. 98 Korolu eposunu trk-saqa boylarndan alan xalqlarda bu epos iki sas varianta - Azrbaycan v Trkmn variantna dayanr. Variantlar arasnda n nmli frq azr variantnda olmayan, lakin daha qdim motivlri saxlayan trkmn variantnda Korolunun doumu v rsy atb yetgin bahadr kimi tannmas shnlrini hat edn birinci blmdir.
96 97

, 1985, 214. Vliyev, 1979, 4. 98 , 1968, 140; Gorolu hamil ikn ln anasnn qbrind doulur.

146

147

Herodotun saqa boylarnn soybabas kimi verdiyi Herakl yunan mifologiyasnda Olimpin ba tanrs Zevsin dnya gzli Alkmenadan doulan oludur. Alkmenaya qzan Zevsin arvad Hera balaca Herakl ldrmk n zhrli ilan gndrir, lakin krp bu ilan tutur v boub ldrr. Azrbaycan trkcsind is bu olayla bal hl dil amam krpy ilanboan vaxtdr deyimi qalmdr. Zevs cocuu thlkdn xilas etmk n Hera yatarkn onun dndn Herakla sd iirdir, bu olayda Hera artq sd anas sayld n Herakl lmsz yaam qazanr. sl ad Alkid olan bu bahadra sonra Herakl lqbi (ad) verilir. Saqa, azr, trkmn v etrusk miflrind kei sd il hyatda qalma, dirilik suyu v ya tanrca sd imkl tprli, lmsz olma motivlri Korolu-Herekle eposunda v snt srlrind ks olunmudur:

Azrbayan variantnda Korolu Qoabulaq suyundan iib tpr alr, kmy ehtiyac olanlara yardm edn bahadr olur. Trkmn variantnda is gorda doulan Korolu deikdn xaraq kei (at) sd iib diri qalr. Krpnin keini mmsi

147

148

olay 2000 il nc vulkan altnda qalm Herkulanum hrinin divar rsmind ks olunmudur. Buradak uaq Herakln z deyil, oludur. Qdim dmm motivi Trkmn, Yunan v Etrusk variantlarnda, dirilik suyu im is azr-saqa variantnda zn gstrir. Etrusk gzglrinin arxasna kilmi yuxardak rsmlr tanrca dndn sdmm olayn ks etdirir. Htta, bir gzgd bu olaya aid yaz da vardr. Etrusk dilind olan bu yazda Korolu adn etruskoloqlar Xerkle klnd oxuyurlar. Lakin buradak iar o biri etrusk yazlarndak kimi (h), yaxud (k) kimi, klan klind yazlan sz d oklan kimi oxunmaldr Sadan sola oxunan bu yaznn srasna gr transkipsiyas, oxunuu v anlam beldir:
eka sthen tka inak herkle unial klan thura ske Eka s()ten tka iqnak Herekle Unial (o)klan turaske Burada sdn tka in Geroql (tanr) Anann olu turad

A. Ayda bu yaz haqqnda bilgi verms d, tanrcann sa dn Herklenin mmsil aman duasnda Humay anaya xitabn Bizi sa ovcunda oynat, sa mmnl bsl deyimi arasnda paralelliyi qeyd etmidir. 99 Trklrin Atayurdunda yaranm Korolu obraz, motivlri o qdr populyar olmudur ki, htta Aralqdnizi blglrin d yaylm, batya gedn motivlrin yeni alarlar yaranmdr. Selevkilrin anda Herakl ad il Azrbaycana qaydan Korolu obrazna Hmdan yolundak Bsutun qayasnda bir heykl d
99

Ayda, 1992, 81-83.

148

149

yaplmdr. Maraqldr ki, Azrbaycandan aparlan bu bahadrn obrazn skndrin n Asiyaya yr il vtnin yeni adla qaytarmlar. Etrusk toplumunda bu bahadrn daha populyar olmas diqqti kir. Bel ki, etrusklardak Herekle bir sra olaylarda itirak il yunan Heraklesini tkrar ets d, onunla bal yalnz etrusk toplumuna mlum olan motivlr d gzglrd ks olunmudur. rnyin, bir ne gzgd Minerva il yana verilmsi onu bu tanrcann sevgilisi kimi tqdim edir ki, bu motiv yunanlarda yoxdur. Korolu adn kor kiinin olu semantikas il tqdim edn Azrbaycan variantndan frqli olaraq Trkmn variant hm d adn ilkin semantik tutumunu mhafiz etmidir. Bu adn mxtlif trk boylarnda Korolu, Qroql, Keroql, Koruql, Kuroql v sair bu kimi mxtlif fonetik variantlar yaranmdr. Korolu adnn baqa dillrd d xeyli fonetik variant ortaya xmdr. Bu adn rus qrafikas il Gierokle () klind veriln yunanca Hierokle () yazl variant da vardr. Batda bu adn sonralar rakli variant da yaranmdr. Herodot yazr ki, saqalar cdadlar uyuyan mzarla Gerr deyirlr. Bunun gor sz olmas mmkndr. Sumer inanna gr Kur lnlrin klgsi yaayan yeralt mkandr v tanrca Erekiqal burann sahibidir. Dou trklr obiri dnyann aasna Erlik deyir. Korolu gorda, yeralt dnyada doulur. Bu mifik qhrman trkmn variantnda Qroql (gor-olu) adland kimi, tacik variantnda da onun gorolu (qur-zad) epiteti vardr. Herakl kimi nc baqa ad olan bu uaa Gorlu adn vliyalar verir. Korolu-Herakl adnn

149

150

ilkin semantikasn tapmaq n onun etimolojisin baxmaq grkir. Bu adn mxtlif dillrdki fonetik variantlarn altalta dznd onun *goruqul praformas alnr:
Dialekt variantlar Trkmn Tacik Azr, Trk Tavola Oska Etrusk Yunan Latn Praforma quroql, koruql groql qurquli, quruqli korolu hereklu kurugile, herekle, herkle herakles herkules *goruqul (gor olu)

Bellikl, Korolu adnn etimologiyas adn Gor olu anlamnda olduunu ortaya xardr v Trkmn variantnn qdimliyi linqvistik baxmdan bir daha tsdiq olunur. Linqvistik thlil Korolu adnn yunan, latn, etrusk dillrindki variantlarnn da (Heraklus, Herkules, Herekle, Hereklu) *Gor-oqul praformasndan yarandn ortaya qoyur. Htta Atlant il birlkd rsmi olan bir etrusk gzgsnd onun ad Kurugile kimi yazlmdr: Grndy kimi, batya szan Korolu mifil bal motivlrd dyimlr yeni alarlarla znginls d, bir sra frqli motivlr yaransa da, mifik bahadrn ad dyimyib, kiik fonetik frqlr uramdr. Korolu-Herakl mifi v eposunun eyni qaynaqdan

150

151

olmasn ortaya qoyan zlliklrdn biri d eyni motivlrin ortaq struktur elementlridir. Burada bel elementlrdn geni bhs olunmasa da, toxunduumuz bzi ortaq motivlrin qsa ztini vermk olar: Mifin struktur elementlri
1 a) Yeralt dnyada (Gorda) doulma b) Gy-Yer iylrinin (Papay-Api) v Zevsl Yer gzli Alkmenann olu 2 a) Qoabulaqdan su iib bahadr olur b) Ana ilahnin sdn iib lmsz olur; 2-ci variant: kei sd iib diri qalr 3 4 5 6 7 8 9 Xilaskar missiyas dama, kmy ehtiyac olanlara yardm, Xalqn n sevimli qhrman, geyimi aslan (bars) drisi Yatarkn inyi//at itir, onu saxlayan qadndan (pri, hkmdar qz) olu olur Olu n mant (qolba-bazubnd, kmr v yay) qoyur Korolu v Herakl ad sonradan veriln ikinci addr Korolu-Herakl adlarnn morfonoloji brpas *Goroqulu (Gor-oqlu) praformasn verir lk xanmlarnn ad: Nigar(a) v Megara a) Soykk motivind soybabasdr b) Hakimiyti kiik oluna verir

Trkmn variantnda Korolu Meni asl krim xzirbeycanl des d, olaylar tk-trkmn boylarnn yurdlarnda cryan edir. Uzaq sfrlr sfahan, Grcstan, Anadolu v baqa blglr ynlir, lakin olaylarda daha ox Araz aynn sa-solu yer alr, Qaf (Qafqaz) da, irvan, Xzirbeycan (Azrbaycan) adlar hallanr. Trk-Azr variantnda Korolu eposunun corafiyas Qafqaz, Gney Azrbaycan v Anado-

151

152

ludur. Bu corafi adlar da gstrir ki, Korolu mifinin mnyi n Asiyadr. Mifin epos variant Azrbaycandan Anadolunun orta blglrin uzanan razilrd rsy glmi, onu buradan taliyaya etrusklar, Skitiyaya is saqalar aparmlar Anadolunun quzey-bat trfind Korolu sra dalarnn Bolu (qdim Pala), Eregli (kemi Hirakle) blgsind olmas gstrir ki, yunan mifologiyasnda Herakl obraznn prototipi olan Korolu il bal rvaytlr burada qaqay eli (m.. II minilin ortalar) dnmind yaylmdr. Amazonka, lanqz, Tpgz v Troya il bal fsanlrin burada yayn olmas sonralar Homerin m..VIII srd qlm ald eposlarda ks olunmudur. Trabzon, rzurum, Tokat, Bolu, Tuman yurdlar Dd Qorqud v Korolu eposlarnn corafiyasnda bat blglrdir. Bu blglri keib gedn protoetrusklarda Korolu adnn (Kuruqle, Herekle) v Korolu motivlrinin olmas normal haldr. Herodota gr, saqalar Herakln trmlridir. Targitayla bal saqalardan eidib yazd adlarn da trk adlar olmas dolays il trklri d Herakl soyuna balayr. Etrusklarn (tirsen) Herakl soyundan trmsini d Strabon yazmdr. 100 Bellikl, Korolunun adndan tutmu onunla bal motivlr trk-saqa v etrusk laqlrinin qdim alarna iq salan nmli blglrdir.

,V. 2. 2; Yunan mifind Herakln atl olmamas gstrir ki, bu mifik surt onlara hl ata minilmyn m.. II minilin ortalarna qdrki alarda kemidir.

100

152

153

ETRUSK DILIND TRK SZLRI Bura qdr shbt etrusk-trk laqlrin birbaa v dolay iq tutan blglrdn gedirdi, bel blglrdn rnklr burada da verilck. Lakin rnklrin say n qdr ox olsa da, etrusklar btvlkd trk toplumu kimi tqdim ed bilmir. slind, bel d olmaldr, nki etrusk xalq mxtlif protoetrusk boylarnn Etruriyada qovumasndan yaranmd. Bu durumda qoyun saxlayanlarla yana, donuz saxlayan boylar vard, qdim trk trlril yaayanlarla yana Taqn yayd dini trlrl yaayanlar, ataca hr addm bel tanrnn iradsin balayanlar v bunlardan da frqlnn aqsaq, hm d erotik shnlrd tsvir olunan yaamla keinnlr d vard. Bel sosial v etnoqrafik frqlr toplumda formalaan ortaq dild d ks olunmal idi. Grnr, etrusk dilinin leksik trkibind, qramerind trk dilindn frqlnn elementlr d bununla baldr. O alarda etrusk dili kimi baqa qarq dillrin olmasna dair blglr var. rnyin, Herodot qrek (yunan) kknli saylan gelonlarn yar qrek, yar skit bir dild dandqlarn yazrd. Myn tarixi raitd bir xalqn ikidilli duruma dmsini gstrn blglr oxdur. Bilinqvizm adlanan durum dillrdn birinin stnly, sonra da qlbsil nticlnir. Etrusk dilinin latn dilil vzlnmsindn ncki ikidillilik bada yazlarnda geni ks olunmudur. Bu rnklrdn birin (TLE 541) baxaq; Etrusk: art. Trepi. thanasa Latn: Ar. Trebi. histro Trebi adnn latn variantndan aydn olur ki, etrusk yazlarnda p hrfi bzi szlrd [b] ssini bildirir. Latn dilind teatrla (tamaa il) bal aktyor v aktyorun yaratd surt,

153

154

obraz anlamnda ilnn histrio sz etruskcadan alnmadr. Bu yazda onun qarl kimi veriln tanasa sz surt, kil anlamnda ola bilr. Bu halda btv yaz bel oxunur: Arnt Trebi(nin) surti. gr semantikas v morfoloji quruluu il diqqti kn tanasa sznn gman etdiyimiz surtanlam dorudursa, onda etruskcann bu sz trkcnin tan, taniq (ahid) szlri kimi tan- feilindn yaranmdr. Burada Turab adn xatrladan Trebi antroponimi d maraqldr. Bu ada baqa bir ikidilli (TLE 462) yazda Kay Trebu klind rast glirik ki, kay (qay) soyunun da saqa-trk qaynaqlarndan yuxarda bhs olunmudu. Etrusk dilindki trkc szlri, trk dilin aid qramer gstricilrini akara xarmaq yolunda uur qazanmaq n nc etrusk yazlarnn oxunuunda buraxlan yanllqlar dzltmk lazmdr. Bu sulun bir-iki rnyini snaqdan keirk: Athets v Kathn adl iki dynn sava tsvir olunan bu kild soldak doynn dizin yaxn enqen sz yazlmdr: Buradan aydn olur ki, etrusk dilind qalib glmk anlamnda ilnn engen feili trkcnin yengen (yemk) szdr. Lakin Z. Mayyaninin yanl transkripsiyasn sas gtrn C. Qaraarl enkten kimi oxunmu bu szn armaq, zn itirmk anlamnda trkc engdin (ardn) olacan dnr. 101 Halbuki Mayyani bu
101

Qaraarl, 2005, 102.

154

155

sz yanl oxusa da, kild Athetsin qalib glmsinin tsvir olunduunu, onun dizin yaxn yazlm szn d qlb anlamnda olacan dzgn myn etmidir. Baqa etrusk yazlarnn oxunuunda bel dolaq durumlara ox rast glmk olur. Etrusklardan qalma rsm v kiik fiqurlar srasnda qrifonlar kimi, qanadl aslan bdni olan adam bal sfinkslr d vardr. Tutaca sfinks fiqurlu bir ban taliyada taplb Milli muzey verilmsi haqqnda mlumat Leypsik qzetind (6 fevral 1846) oxuduunu qeyd edn rus yazar F.Volanski onu tanrya qurban veriln heyvan ldrmk n istifad olunan qurbanlq xncri adlandrm v adam bal, aslan bdnli, qu qanadl bu yaratqdan aadak yazda son sz Ariman (hriman) klind, baqa bir rus yazarsa Arsdan kimi oxumudur. slind, yaznn hmin son sz fiqurun kild grnn trfin ddy n onu oxumaq tin deyil. Bel ki, bu sz etrusk yazsnda arslan kimi oxunur. A. . Nemirovski Sardinyann dou blgsindki boazn Artsakena adn arts//arz sz il izah edrkn bel yazr: Etrusk leksikasnda arslan mnasnda arz, araz szkk geni ilnir. Dil trkibi baxmndan Artsakena toponimi d tmiz etrusk szdr. Sardinyada tirrenlrin mskunlamas izini etrusklarn hl antik a yazarlarna da blli olan eisar

155

156

tanr szn dayanan aisarensas buradak aisar etnoniminin kkdr. 102 Yazarn msly bax dorudur, yalnz szlrin anlam haqqnda dediklrin dzli vermk grkir. Bel ki, araz arslan deyil, boyaddr, baqa qaynaqlara gr aisar (azr) sz d hm tanr, hm d boyad kimi ilnmidir. Fil smyndn qayrlm kiik arslan v ya br fiquru zrind an bandan quyruunacan etrusk lifbas il bu yaz vardr: arazsilgetenasspurianas Yaznn vvlind aslan anlamnda araz szn ayran etruskoloq M. Pallottino cmlni axra qdr aa bilmmi, A. Nemirovski is azacq frql hmin oxunuu tkrarlayb ilk araz sznn trk dillrind arslan klind ilndiyini qeyd etmi, lakin sonrak hisslri a fiquruna aid olmayan zilx (titul), etenas (titula lav) v spurianas (xalq) szlril izah etmk istmidir. 103 Hr iki etruskoloqun bu yazda myn etdiyi sz srhdi dzgn snrlanmayb, nki duru iarsi bir ne yerd s ssi kimi szlrin trkibind verilmidir. Etrusk v trk yaz sistemind zn gstrn orfoqrafik qaydalardan v duru iarlrindn uyun blmd bilgi verildiyindn onlar tkrar etmy lzum yoxdur. Hmin qaydalar diqqt almaqla bu yazn bel transkripsiya edib frqli oxumaq olur:
araz silg etenas spurianas (etruskoloqlarn oxumas) araz (S) ilge tenas (S) puri anas. (Araz elin tenas Br-Anan)

Grndy kimi, yaznn bu variantda oxunmas ortaya xan bir ne dolaql aradan gtrr: yaznn mzmunu kimins titulu, vzifsil deyil, Araz (etrusk) elind bozqurd
102 103

, 1983, 58. , 1983, 95.

156

157

(br-ana) kultu il baldr v bu kulta sunulan nsnnin zn, a fiquruna aiddir; bu halda, araz boyadn yanl olaraq arslan kimi oxumaa da ehtiyac qalmr. Bzi etrusk yazlarnda duru iarsi kimi nqtlr verilmmidir. Bel yazlarn oxunuunda szlrin snrn doru tapmaq tindir. rnyin, Toskana (Tarquini) adlanan blgd m..VII sr aid bu yazn etruskoloqlar bel transkripsiya edirlr:
m k m k

Halbuki hmin yazdak szlri dzgn snrlandranda ortaya tamam baqa bir frqli oxunu ortaya xr:
M v () i (). T (). ()

Etruskologiya elmind yayn yozumlardan biri budur ki, tular sz etrusk dilinyd snr anlamnda ilnir. Bzilri buna dayanaraq, szn kknd (tul) da anlam olduunu v onun cmlik formasnn (tul-ar) snr bildirdiyini dnrlr. Lakin trk dillrind d, dar szlri v uva trkcsind onun tul formas vardr. 104 Bu baxmdan, trk dillrind i sznn antonimi olan d sz uva formas il etruskcada tul, iri sznn antonimi olan dar sz d etruskcada tular olmaldr v bu szn snr anlamnda iln bilmsi d semantik alar baxmndan normal haldr.
104

, 1964, 256.

157

158

Grndy kimi, etrusk-trk ba daha ox uva dilinin yardm il zlr. Bu baxmdan, Lemni yazs zrind bir az geni dayanmaq grkir. Etrsklar qdim trklrl balayan baqa bir oxarlq hr ikisinin eyni lifbadan, gytrk runik lifbasndan istifad etmlridir. Lemni yazs is trk runukasna etrusk yazlarna nisbtn bir kynk yaxndr. LEMNI YAZISI Bugn Ege dnizind Yunanstanla Trkiy arasnda olan Lemni (Lemnos) adas vaxtil Troya snrna yaxn idi. Antik a yazarlarnn qeyd etdiyin gr burada ellinlrdn nc pelasklar yaamlar. Balkanlardan, Yunanstandan v Anadoludan vaxtar gln ial ordularn hcumlarna urayan Lemni qdim Aralq dnizi trafna yaylm mdniyt mhitind inkiaf edirdi. Adadan taplan kiik yaz rnklri burada m.. I minilin ortalarna qdr finik v trk lifbalar il eyni mnli yazdan istifad olunduunu gstrir. Adann gney-dou Kamini blgsindki kilis divarnda hrg da kimi istifad olunmu dalar arasndan 1885-d

taplan Lemni bngda v onun yaxnlnda z xan baqa yazl da rti olaraq lemni lifbas adlandrdmz yaz nv il yazlmdr. Hazrda m.. VII-VI srlr aid ediln bu yazlar Afina Milli muzeyind saxlanr v onlarn

158

159

yazlma tarixi adann yunanlamasndan ncy aid edilir, bu da Lemnosun Afinaya birldirildiyi 510-cu ildn ncdir. Basrqla bal epitafiya xarakterli bu yazlar sadan sola balasa da, stirlrdn bzilrinin soldan saa yazlmas 2-ci yazda aydn grnr. kil boyunca yuxar uzanan vertikal sra sadan sola, onlarn arasnda yerln orta yazda be horizontal stir is hr iki istiqamtd bustrofedon sulu il yazlmdr. Bel bustrofedon sulla yazlm 1-ci yazda sralanma hm d ilk stirl sonrak iki stirin baayaq dmsin sbb olmudur:

159

160

Lemni yazlarnn taplmasndan bir srdn artq mddt kes d, onun ifrsi almamdr. Dorudur, elmi dbiyatda Lemni yazsnda istifad olunan lifbann etrusk lifbas il eyni olmas qnati vardr. Bu, bir-iki hrf istisna olmaqla msly dzgn yanamadr, lakin bu yanamada

160

161

yazlarn oxunma qaydas yanl ynddir. Bel ki, etrusk yazlarnn oxunuunda zn gstrn qsurlar, etrusk yaz qaydalarnn (imla qaydas) nzr alnmamas lemni yazlarnn oxunmasnda da tkrar olunmu v hr ks z bilik daarc il yazlar oxumaa aldndan iki- stirlik bu yaznn ortaya xan oxunu variantlar onu oxuyanlarn say qdrdir. 105 Lemni yazsndan bhs edn yazarlar onun transkripsiyasn frqli verdiklri kimi, onu mxtlif dillrd oxumaa da chd etmilr. 106 Burada hmin oxunulardan trafl shbt amaa imkan yoxdur. slind buna he lzum da yoxdur. Sadc bu frqlri grmk n birinci v ikinci yazn A, B hrflril iar edib vaxtil onlar protolatnca oxumaq istyn Nikola Densuianu (1846-1911), sonralar alban dilind oxumaa alan Nermin Vlora Falaschi v trk dilind oxumaa sy gstrn Polat Kayann transkripsiyasna baxmaq kifaytdir:
(A) Birinci yaz: (N. Densuianu) eolai fi focia siale zeronaith e fistho tof eromarom earalio zivai eptezio arai tan foce zivai afiz sialhviz maranm afiz aomaith (N. Vlora) si fai a fes zi arkh fis marakhn a fis a o nai ron haran o si fai epi e zi o ar ai tikh hoke lot ai fsi hoki as i ape zero zai h e fis th h t h fer o na (P. Kaya) hatapasaqss : apatakas anasape : serata sasata : eqesen tata : tataqer atana eratam : harapasata : ssaqas : epetesste : aras : tas 50? : apatake : ssaqas : aqass : anasap sekess : apam kam : aqass : atamas
Bral (1886), Bugge (1886), Deek (1886), Pauli (1886 & 1894), Lattes (1894), Torp (1903), Corsten (1930), Friedrich (1932), Nachmanson (1908), Hammarstrm (1926 & 1928), Kretschmer (1929), Pallottino (1947), Scullard (1967) v baqalar. 106 Friedrich J. Kleinasiatische Sprachdenkmler. Berlin,1932; Pallottino N. L'origine degli Etruschi. Rome, 1947; Falaschi N.V. L'Etrusco Lingua Viva. - Antichite Civilit Mediterranee, II. Rome, 1989; Kaya P. www.compmore.net/~tntr/lemstelec. html; Scullard H. H. The Etruscan Cities and Rome. Thames & Hudson. 1967; Bonfante L. Etruscan. Berkeley and Los Angeles, 1990.(University of California Press). ISBN 0-520-07118-2; Steinbauer, Dieter H. Neues Handbuch des Etruskischen. St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, 1999.
105

161

162

(B) kinci yaz: (N. Densuianu) eolai na foth ziazi maraz mav sialhveiz afiz e fistho zeronaith zivai famala sial zeronai morin ail a cer taf arzio (N.Vlora) zi a zi maraz maf zi arkh feis a fis e fis th h zer o nai th si fai aker taf ar zi th fama pa zi ar zer o nai mori na ip hopaie zi math h th (P. Kaya) hatapase :s: anaapatata aker: takarsste qam . apa . anasap : serata anasamata eresenasap anasass : qam :s. apam : anasap sekess.s : aqas : seqssentata serata anasata ssaqas

Grndy kimi, hr oxunu variantnda transkripsiya il yana, stirlrin ardcll v szlrin sras da frqlidir. Son vaxtlar daha ox yaylb qbul ediln v etrusk dilin aid drsliklrd yer alan transkripsiya is bel verilir. (Stirlri asan oxunmaq n szlr soldan saa sralanmdr):

A) hopa svss : f oks assa pe : sero nash : evss ho : tove roma

ssvas : avss : ssa px vss : mara kn : avss : atmas rom : harapso : ssvas : ep tesso : aras tss : f oke

B) hopase : s : navthth : ssass : mara . s : mav : ssa px ves . s : avs : evssth : sero nas th : ssvas : aker : tavarssth : van : apa . ssap : sero nas morsnas p Dorudur, burada sralanma dzgn myn edilmi v qara hrfl verdiyimiz apa, mara, aker, atmas, aras szl-

162

163

rinin transkripsiyas doru verilmidir, lakin btn vvlki variantlarda olduu kimi yazlarn buradak oxunuu da gerk durumu ks etdirmir, nki szlrin snrn blirlyn duru iarsi (Z) ss kimi szn trkibind verilmdir. Bu qdr frqli oxunular ortaya xaran aradrclarn ksri sanki mxtlif mtnlr zrind ilmilr. 107 Hr iki yazda ilnn hrflr sasnda trtib olunan lemni lifbas etrusk lifbasndak hrflrl eynidir, yalnz etrusk yazlarnda kh [x], i sslrini bildirn hrflr burada gytrk yazlarnda olduu kimi , s/ sslrini bildirir: Grndy kimi, lemni yazs etrusk v gytrk yazlar arasnda olan bir lifba il, hm d etrusk-gytrk yazlarnda zif grnn, lakin lemni yazlarnda daha qabarq olan orfoqrafiya (imla) qaydas il yazlmdr. Bel ki, burada sz v sz birlmlri birdn qdr nqtlrl v Z iarsil ayrlm, htta bir ne yerd bu iar iki trfdn nqtlrl Z klind yazlmdr. Lakin yuxarda veriln nmunlr gstrir ki, lemni yazlarn oxumaq istynlr bu duru iarsini yanl olaraq szn bir hisssi kimi z//s ssil oxuyurlar, ona gr d etruskologiyada hl d davam edn hmin metod yazlarn ifrsini amaa mane olur. 108 Bel yazlarda yalnz a, e saitlrinin verilmsi yazda qeyd olunmayan baqa saitlrin brpa olunmasn ortaya xardr. Deyilnlri nzr alanda lemni yazlarnn
Son vaxtlar lemni yazlarn bel transkripsiya ednlr d var: A) hulaie : nau : iai mara : mav sialvei : avi evisu : erunai ivai aker : tavariu vanalasial : erunai : murinail; B. hulaiei : ukiasiale : erunai : evisu : tuveruna rum : haraliu : ivai : epteiu : arai : ti : uke ivai : avi : sialvi : maram : avi : aumai. 108 Azr xalq, 2005, 190.
107

163

164

tranckripsiyas, fonetik oxunuu bel olur:

A) xthpase Z phthksa Z sape Z erthna sd : egs Z dth : tthgerthma Z sgas : ags Z : Z sapgs Z : mara qm: ags Z athmas rthm xarapsth : Z sgas : elte Z sth aras l 41 : phthke . xtpae pitiksa sape eratma sd egis dut tetig eratma sugas ags sap ges mara qam ags atmas ertim harapustu sugas elte at aras il 41 bitke B) xthpase Z napthd Z sap mara Z mag Z sapges Z: ags Z egs Z dth Z er athna sd . Z sgas aker : tagar . Z sth . qam. apa Z sap Z erthna smthrsnasp . xtpae na pitid sap mara mag sap ges ags egis dut er atna at suqas aker tagar at qam-apa sap ertna smtrsnasp

Adtn dili mlum olmayan yazlarn ifrsini amaq n etimoloji ya da kombinator metoddan istifad olunur. Lemni yazlarn oxuya bilmk n hr iki metodu snaqdan keirmyin yarar vardr. Bunun n kombinator sulla bir ne szn semantikasn myn edndn sonra etimoloji yozuma kemk grkir. Yazlarda boy v xs adlar kimi bzi onomastik szlr (sqas, sape, aras, qam-apa, aker, tagar) diqqti kir. Bel ki, sqas sz hr iki yazda keir, hllik bu szn uva boyadnn qdim sugas formas [suga//uga] olacan ehtimal etmk olar. nki uva dilind suga > uva fonetik dyimsind ba vern g// > v, s//> ssdyimlrinin bnzri bar (baqr) > pver v ba//bas > pu kimi baqa uva szlrind zn gstrir. slind etrusk orfoqrafiyasna gr sgas sz svas kimi oxunur. Bu yozum yazdak suqas aker (uva Aker), sugas ags (uva az), sugas elte (uva elind) deyimlrin aydnlq gtirir v buradak ags (az) sznn semantikas aydnlar.

164

165

Hr iki yazda bir ne df ilnn ags szn avs, avi, afiz, aqas, F klind oxuyub ona mxtlif mnalar vermilr. Kombinator metodla bu szn dil anlamna uyun gldiyini grmk olur: suqas ags suqas dili, ags atmas dildn dmz. Etimoloji metod da ags klind yazlan leksemin az sz olduunu ortaya qoyur. Bu yazlarda dil, nitq, danq mnasna uyun gln ags (az) sz bugn d Anadoluda dialekt anlamnda ilnir. Birinci yazda azatmaz deyimindn sonra yazlm rthm sz qdim trk yazlarnda ilnn idi kmki feilinin ertim formasdr: azatmaz ertim dildn dmz idim. Hllik yazl da zrind kili kilmi adamn adnn Aker Tagar olduunu dnmk olar. Qazaxlarn soykk mifind arqn, nayman, kerey, qpaq, konqrat boylarnn soybabas saylan Akares Kazak olu bu adla uyuan bir ad dayr. 109 Mhur anaqqala savanda 27-ci alay komutan Yarbay efik d Aker ad il tannrd. Etrusk (Toskana) elindn danan antik a yazar Ager adn kir. 110 Grndy kimi, lemni yazsnda ken Aker ad etrusk v trk xsadlar n yad deyildir. Etrusklarn zlrin rasen (slind, aras-en) demsi 1-ci yazda etrusk anlamnda olan aras sznd ks olunmudur: xarapust suqas elt at aras. Yazdan aydn olur ki, aras boyundan bu rdmli, csur (sat//ad) dy o alarda

Kazaklarn soy, dama ve uranlar. Kazak genel tarihi. Urumi, 1987 (TDA, say 118, 1999, 229); Trk dillrind itl qurdun qar olan ov iti aker adlanrd. Bu baxmdan, Aker Taqar adnn ikinci trfi (Taqar) tarixi xslr olan kuman bylri tlr, Bonyak (Bnk) il ad yana kiln Tuqarkann ad il (Tuqar-kan) mqayis oluna bilr. 110 Varro. Lingua Latina. V, IX.

109

165

166

yerini myn ed bilmdiyim Suqas (Suvas) elindn imi. Suqas elinin qaradumanl tyini is xarapust szdr. 111 Qdim trk yazlarnda kitab v yaz anlamnda olan bitik sznn kknd duran bit- (bitmk) feili epitafiyalarda geni ilnir. Vaxtil aramey dilin ken petqa sz o dild abid anlamnda ilnirdi. Bngda yazlar ox vaxt bitdi, bitidim (bitirdim) szlril yekunlar. Lemni (A) yazs da bitke sz il bitir. Etrusk dilind III xsin tkini bildirn -ke kilisil ilnmi pitke sz lemni yazsnda bitdi anlamndadr. Etrusk yazlarnda da biti sz grnr. Latna Tin (tanrnn) yazs anlamnda bel epitafiya vardr: (TC 338) LATINA : PITI TINAL (Latn-a biti Tin-al). Lemni yazsnda bitke szndn baqa, bir d pitiksa sape deyimi keir. Buradak sape sznn hans anlam damas onun pitikl yana ilnmsi il aydnlar. Bunu yoxlamaq n baqa szlr d baxmaq olar. Sevmk sznn qdim sb formas, birldirib-balamaq mnasnda sp sz, sra, sralama anlamnda sap sz vard. Antik ada Lemnosda Trakiya kknli boylarn sape adlanmas qeyd olunmudur. Azr trkcsind sinonim qoa sz kimi sz-sav deyimi vardr. Qdim Irk Bitik srind sz, dua anlamnda sab, xbr gtirn, sz anlamnda sab szlri ilnir. Lemni yazsnda sap, sape, sap, sp formasnda yazlm szlrin kombinator metodla yozumunu vermk n onlarn hans szlrl yana ilnmsin baxmaq grkir: pitiksa sape; sap ges; qam-apa sap; sna sp. Bu son deyimd suna sz il ilnn sp da sz anlam daya bilr v ya uvaca sn sp (sng sap)
Qarabal dostum Ovu Sfrov kndlrind n-iskin anlamnda psngi sznn ilndiyini sylmidi. Homer yazlarn tapld Lemnos adasnn zn dumanl, limansz epitetlril verir (l. XXIV, 753).
111

166

167

deyimi kimi sngd tutaaq hissy (sap) aid ola bilr, lakin 2-ci yaznn bu son szlrinin transkripsiyasnda bir problem var. Bel ki, (Z) erthna szndn sonra gln v hllik smthrsnasp klind transkripsiya olunan hissd sual iarsil verdiyimiz hrflr limizd olan fotokopid s deyil, biri th, digri l iarsi kimi grnr. Bu halda, 2-ci yaznn hmin hisssi thmthrsn alp kimi transkripsiya edilir v bngda zrindki yazn yazdrann Tursun Alp ad ortaya xr. Lakin bu versiya trk epitafiyas glnklri baxmndan clbedici grns d, onun n drcd dzgn olmas son iki hrfin dru oxunmasndan asldr. Bu ndnl hmin sonlua hllik yazl dqiqldiriln qdr yozum vermirik. Hr iki yaznn mqayissi gstrir ki, onlar eyni adam yazmamdr, nki bzn hm eyni szn yazlnda, hm d eyni szlrin sralanmasnda frq grnr. Bel ki, hr iki yaz eyni szl (xthpase) balanr, lakin 1-ci yazda bu szn son hrfi v snr iarsi aydn yazlmayb, anaq o biri yazlla onu brpa etmk olur. Da zrind czlan iarlrd bel hallarla ox qarlarq. Yazlarn bu ilk szn hulaie, hatapase, eolai, hopase v baqa killrd oxumular. Lemni yazsnda uva dilinin qabarq grntlri xthpase sznn uvaca xt (qut) v pu (ba) szlrindn ibart olub, qutlu balq anlamnda ilndiyini dnmk olard. Lakin yazlarn banda gln bu szn trkibind sami dillrdn alnma xtt sz olaca da istisna deyil v btv szn xtba deyimi olmas mtn daha uyundur. nki xtt sz yaz anamnda ilnmidir. Firdofsinin ahnam srinin Bombey lyazmasnda

167

168

yabqu (trk) boyunun lifbas anlamnda xtte yabu deyimi keir. Bu baxmdan, Lemni yazlarnn xtba sz il balanmasnda bu szn ynltici rolu ortalqdadr. Lemni yazlarnn birind mara qam, digrind mara maq deyimind mar//maq//qam szlrinin d kahin anlam il n Asiyada ilnn sinonim szlrdir. Azrbaycanda maq boylarndan xan maqlar v trk xalqlarnda olan qamlar bllidir. Arameyc d din xadimin mar deyilirdi. Dd Qorqut qhrmanlar baqa dindn olanlara mr kafir deyimil mracit edir, bzn bu deyiml zlri d bir-birin satardlar. Grnr, lemni yazlarn daa yazan sab kahin imi, nki sabya mara qam//mara maq dey xitab olunur. 2-ci yazda Qam-Apa deyimi d var. Aker by ad titulu onun adndan, onun sz il (Qam-Apa sab) verilmsi gstrir ki, qam-apa deyimi Suqas elind baqam v ulu xaqana aiddir. Qdim trklr ada byk nm verirdilr, rdmli igidlr anl-hrtli ad qazanmaq n savalarda inadla vuruur, ald adla qrur duyurdu. Qdim trk yazlarnda r ad deyimi ox ilnir. rnyin, Bark (Yenisey) yazsnda ken er erdmi atm tabtm (rdmli r adm tapdm) deyimi lemni yazsnda bir ne df tkrar olunan er atm v titig er atm (anlaql r adm) il eyni ovqat srgilyir. A v B yazlarnda sz dzm frqlnir v bu, yazlarn mxtlif sab trfindn yazlmasn ortaya qoyur, hr iki yazda eyni anlaml 12 szn sralanmas bunu aq-aydn gstrir: A) sape er adma ad egiz dut .... sugas agz sap ges mara qam... B) sap mara maq sap ges agz egiz dut er adna ad sugas ....
A) ... sap ges mara qam B) ... mara maq sap ges A) ... er adma ad egiz dut B) ... egiz dut er adna ad

168

169

Lemni yazlarnn mtni gstrir ki, hr iki yazda Aker Tagarn bngda (bada) zrin yazlas epitafiyada r adna ad titulunun ekiz tutulmas (lav olunmas) vurulanr. Birinci yaz I xsin (lnin) adndan, ikinci killi yaz is Qam-Apann sz kimi III xsin adndan (Tursun Alp?) yazlmdr. Grnr, Aker Tagar lnd vvlc onun adndan birinci yaz adi daa, ikinci yaz is sonra dzldilmi bngdaa yazlm, hm d bunlar mxtlif sablar (szlr) yazmlar. Lemni yazlarnn dili gytrk yazlarnn dilin, slubu qdim trk epitafiyalarna, lifbas trk runuk lifbasna yaxnl il diqqti kir. Hr iki yazda mar v xtt szndn baqa, szlrin hams qdim trk szlridir. Tam oxunan 1-ci yaznn mzmununu masir dilimiz bel evirmk olar: Xttin ba: Sralayb yaz r adma ad, ekiz tut anlaml r adma, suqas dilil sz ks (kii). Mr qam, dildn dmzdim qaradumanl Suqas eld. ad araz, 41 il. Bitdi. Bellikl, lemni yazlarnn dili ald, ancaq dili alan bu yazlar ortaya Aker Tagar adn kimliyi, yaznn hans trk boyuna aid olmas kimi bir ne yeni sual xartd. Bu suallarn cavab hm d yaznn yazlma tarixin uyun tarixi olaylarla uzlamaldr. Herodot yunanlardan nc Lemnos adasnda pelasklarn (), Fukidid is tirsenlrin () yaadn yazmdr. O an yunan yazlarnda tirsen v etrusk ad sinonim ilnirdi. Grnr, dniz xalqlar srasnda hr iki boyun (plst, trs) ad kediyi n pelasklarla tirsenlr eyni boylar olmasa da, onlarn qohum boylar olmas ququ dourmur. Lemni yazs bunlardan birin aid ola bilr. Tvratda Yafsoullar srasnda qamr (kimmer) v trs (tiras) qarda saylr. 112 Tbri d trk-xzr boylarnn tiras
112

Tkvin, 10-11.

169

170

(tire) soyundan trdiyini yazr. 113 Baqa bir ehtimala gr, lemni yazs qamr boylarnn Anadoluda m..7-ci srin ortalarnda apard savalarla bal ola bilr. nki 8-ci srin sonlarndan Kiik Asiyaya gln qamrlr burada bir ne blgni l keirmi, 674-d Friqiya dvltini datm, 20 il sonra Lidiya arn ldrmdlr. Hmin ild (654) Asur ar Aurbanipala aid yazda qamr elbyi Tudamenin olu Sandak at haqqnda bel deyilir: Mn Tugdammenin qvvsini dadacaam, meydanda onu vz edn, onun belindn gln olu Sandakatru zcym. 114 Bilindiyi kimi, qdim trk trsin gr elbyin, xaqann oullar (teginlr) qoun v ya blg bas tyin olunanda onun r adna ad nvan (titulu) lav edilirdi. Asur arnn yazsnda bel bir elby olu olan Sandak-at rin ad keir. Lemni yazlarnda da Aker Tagarn r adna ad titulu lav edilmsindn bhs olunur. Bu baxmdan, lemni yazlarn qamr boyu il balayb, Aker Tagar ad qamr elbylrindn birinin olu saymaq olar, nki hr iki yazda onun r adna ad titulunun lav olunmas qeyd edilir. Grnr, 41 yanda Lemni adasnda savada ln bu elby oluna ad nvan hmin sava gnlrind verilmidi. Ona gr, hr iki yazda mara qam (mara maq) deyimil mracit olunan sabdan r adma ad ekiz tut (ekiz tut r adna ad ) szlrinin suqas dilind yazlmas tlb olunur. Lemni yazsnn yazlma tarixi Aker Tagar ad n son dy olan savan tarixil baldr. Hr halda, Lemnos adasnda bu sava qamr hegemonluunun ilkin alarnda deyil, son alarnda ba vermidir. Lidiya ar Aliata yeniln qamrlr 7-ci srin sonunda Anadolunun dou blglrin

113 114

Tbri, I. 272. , 1956, 285.

170

171

kildilr. Grnr, Aker Tagarn son sava txminn 620610 arasnda olmudur. Bellikl, qdim trk tarixin yeni blg vern lemni yazlar Suqas elinin, suqas (uva) dilinin v Aker Tagarn mnsub olduu araz boyunun da qamrlrl bal olmasn ortaya qoyur. Bu yozum qamr-etrusk laqlrin iq tutur, etrusk dilinin trk qatnda uva dilin mxsus elementlrin varlna, zlrini rasen (*aras-en) adlandran etrusk toplumunda qamr kknli araz boyunun nmli kisin aydnlq gtirir. * * * * Lemni yazs zrind veriln yorumlar bir daha etrusklarn Anadoludan taliyaya getdiyini yazan Herodotun haql olduunu gstrir. Lemni yazs gytrk v etrusk runikas arasnda yer tutur v daha ox etrusk yazlarna yaxnl il diqqti kir. Lemni yazsndak trk szlri etruskcadak trkizmlrdn daha anlaqldr. Bel ki, burada ilnn bitik, sab, sab, el, il, r ad, az, qam, apa, tetik, tut, ad kimi turk szlri ox aydn oxunur. Lakin qarq (hibrid) etrusk dilind olan szlrin iindn trkizmlrin seilmsi hllik myn tinliklrl baldr, mvcud olan yanl baxlarn, yazlara yanl orfoqrafik yorumlarla yanamann nticsind bir sra manelr yaranmdr. Deyiln problemi gzard etmdn, etrusk yazlarnda olan daha bir ne sz, titul v xsadnn leksik anlamlarna baxaq. Kiik Asiyann qdim dillrindn bhs edn V.V. evorokin kari adlarnn sonunda grnn alp sznn burada ilnmi Alpos ad il balantsn mmkn sayr v mqayis n etruskcadan cul-alp szn sual iarsil rnk gst-

171

172

rir. 115 lbtt, alp sznn igid anlam onun trk adlarna qoulmasna imkan vermidir v etrusklarn tale tanrs kimi tqdim olunan Kul-alp adnda trkc anl igid anlam vardr. Bu baxmdan, uzmanlarn Alpan teonimini csartli tanrca kimi deyil, onun adnda hvsl, istkl (willingly) szlrini axtarmas bsdir. Bir etrusk yazsnn sonluunda alpan turke (alpan suna) szlri ilnir ki, burada da alpan igid, csur anlamndadr. Dou trklrd Ulgen tanrnn epitetlrindn biri d Ayaz addr. A. nan qeyd edir ki, bzi aman dualarnda Ulgen aqayaz (a ayaz), ayazkan deyimlril mracit olunurdu. 116 Etrusk yazlarnda bahadr ad kimi ken Ayvaz yunanlarn Ayaks (Ayaz) ad il qarladrlr. Hr halda, Eyvaz variant da qeyd olunan bu adlarn Korou-Herekle laqlri fonunda etimoloji baxmdan aradrlmas yararl ola bilr. Tit Liviy Ab urbe Condito adl kitabnda maraql bir qzqarma olayndan bhs edir. Roma hri ina edilndn sonra burada qzlarn qtl zndn qonu blgdn bayram nliyin gln qzlarla evlnmk n gnc olanlarn hr biri gzalt etdiyi qz qarr. Gzl bir qz qoltuuna alb aradan xmaa tlsn bir dliqanldan n etdiyini soruanda tngnfs cavab verir ki, talassiya, talassiya. Bu olay tkrar qlm alan Plutarx da yazr ki, o adan toy nliklrind Talassiy! Talassiy! deyimi alq kimi ilnir, lakin he kim onun mnasn bilmir. 117 Bu deyimin Anadoludan gtirilmsi ququsuzdur, nki eyni alq het yazlarnda var. Dini try gr, het ar z xanm il qutsal izdivac ritual yerin getmk n arabaya minib saraydan xanda arxalarndan ktl Talisa! alq
115 116

, 1965, 232. nan, 1972, 32. 117 , 1989, (I. II. 1; I. I.VII.1; I. IX, 12); , II, 1963, 336.

172

173

il onlar yola salrd. Lakin hmin alq sznn anlamn hetlr d bilmirdi. A. . Nemirovskiy gr, het dilin bu sz hat v ya hurri dilindn ke bilrdi. 118 gr bu sz tls feilidirs, onda het anda Anadoludak urmu, kuman, subar, qaqay v sair trk boylarndan birinin dilindn alnmdr. Etrusk yazlarnda ilnn lukumon titulu ba kahin v hkmdar san bildirir, yni etrusk toplumunda lukumon hm baqam, hm baqan saylrd. Etrusk inancna gr yeralt qvvlrl tmas qurma bacar olan lukumonlar qutsal saylrd. Romal yazar Fest gr, lukumon hara yanardsa, ora thlkli mkana evrilirdi. Yunanlarn basilevs dediyi lukumonlarn yaam o qdr rituallamd ki, onlar dini trlrin quluna evrilirdi. Szn anlamn amaq n onun hans mna alarlar olmasna baxmaq lazm glir. Lukumon sanna bu kontekst daxilind baxanda onun ulu-qam anlam il ilnn ulukam (ulukam-an) sz olduunu grmk olur. Tiberi (Roma car). C. Qaraarl bu ad tiber trk boyad il balayr. 119 Bel yozum mmkndr, lakin qdim trk el (dvlt) qurumunda vali anlamnda tbr, eltbr titul bildirn sz olduundan Tiberi adnn yozumu bu ynd daha uurlu ola bilr. Dursun. Appian m..V srdn sonrak keltlrl romallarn savalarndan bhs edrkn Romada tannm Fabiy soylu bir qamn adn Qay Fabiy Dorson, Tit Liviy is onun adn Qay Fabiy Dorsuon kimi verir. 120 Azr trklrind v baqa trk xalqlarnda Dursun, Tursun ad geni ilnir.

118 119

, 1983, 225. Qaraarl, 2005, 68. 120 , 2004, 237.

173

174

Tin (Tinia). taliya dilisi prof. Mario Alineyi etrusklarn ba tanrs Tinia il trklrin Tengri teonimi arasndak laqni qeyd edib bunlarda eyni sz kk olduunu yazr. 121 Etrusk dilindki trkizmlrdn danarkn vaxtil etrusklardan latn dilin kemi szlri d nzr almaq lazmdr. Latin dilindki pedis (bit), urbis, orbis (uram, ordu, hr, dair), sero (sarmaq), balte (beld, kmr), curia (kurum), curulis (dvlt taxt), veto (bitmk), konsilium (konuma, gnm), camillus (kam, gnc rahib) v bu kimi onlarla szn etrusk dilindn qalmas mmkndr. Bellikl, tirsen ad il tarix shnsin xan, zlrin araz deyn etrusklarn v etrusklarla birbaa laqsi olan, lakin onlarn iind alt qatda o qdr d qabarq grnmyn urum, qay, subar, qamr boylarnn dilindn etrusk yazlarnda qalan trk szlrinin bir hisssini bel sralamaq olar.
etrusk
alpan [alpan] an (III xs) apa [apa] arslan [arslan] ath [ath] avil [awil] axrum [axrum] camthi [kamthi] capra [kapra] cap [kap] cela [kela] cupe [kupe] clan [oklan] clenar [oklenar] lucair [*ulukayr] lucumo [*ulukumo] lupu [olupu]
121

trk dillri
alpan an apa, aba arslan at, ad yl aqr (ma) kende kap kap kil (uva) kp oklan oklanlar ulukr ulukam lp

azr
alpan, igid an, o, (III xs) b (dialekt) aslan ad il arma, xstilk (titul) qab qab -gil, ail, otaq kp, cam olan olanlar ulu(q) r ulu qam lb

ingilis
brave he, she father lion name year affliction magistrate urn container room cup son son`s to rule king died

Alinei, 2005.

174

175 macte [makte] mlac [mulak] mi [mi] nac [nak] nene [nene] paqathur [paxathur] papa [papa] puia [puya] pla [pila] pr [pir] purth [purte] rath [erath] ril [eril] sacni [sakni] suth [suth] suc [suk] sval [sagal] tana [tana] tam [tam] thap [thap] tarchon [tarxon] tiberi [tiberi] tul [tul] tular [tular] uke [uke] une [une] vel [vel] zila [zila] makta belek, blk men, (me-n) neke nene *baqa-tura baba bayan pilk (uva) pr (uva) purte (uva) erat eril sak, sakn st, sd uk, k (uva) saal tan tam tap tarkan (titul) tbr (titul) tul (uva), t tar (l~) oku an(ta) vl (uva) yula (baqord) yg rmaan, hdiy mn nec, niy nn, day baxclq baba byim, qadn be bir balta r ad, zl ad r il, ya saxlanc, qoruq sd (qurban trni) sa olmaq tanmaq dam tapnmaq tarxan tbr, eltbr d dar, snr oxumaq onda, o vaxt o, ol (III xs) (titul) praise offering me how nurse augury grandfather wife five one axe name aged sanctuary milk, sheep? ritual akt alive to recognize house to find ruler, lord ruler out, stone? border to read then he, she magistrate

Roma hrind yeni qol (Yanikul) v yuxar (Yugarius vicus) mhlllri, qdim subar boyad il Subura adlanan etrusk kvartal vardr. Bu trk adlar sanki Romann simgsi saylan Bozqurdun nvann gstrn kemi tarixin yadda kimi qalmaqdadr. Biz dn bu yadda oyatmaq, yenilmkdir. Oxuyub bitirdiyiniz bu bitik hl bitmdi. Elmi slubdan uzaq v blglrin imkan daxilind sad dill oxuculara su-

175

176

nulmasnda sas amac bugn dostumuz olan talya xalqnn soykknd zl yeri olan etrusklar tantmaq idi. Bu bitiyin davamn illrl toplanm blglrin, etrusk yazlarnn yeni oxunuu il artq ciddi elmi yorumlarla Ulu Tanrnn balad yaam srcind ortaya xarmaqdr.

DBYAT Alinei M. Etrusco. Una forma arcaica di ungherese. Bologna, 2003 Alinei M. Addenta Etrusco-Turco-Ugrici. 9 L`etimologia altaica del teonimo etr. Tinia: turcico Tng-ri dio del cielo. Quaderni di Semantica, 51, 2 (2005) Alont G. L. Renderings of Four Etruskan nscriptions. 2003 Ayda A.. Les Etrusques taient des Turcs. Preuves. Ankara, 1985 Ayda A.. Trklerin ilk atalar.Ankara, 1987 Ayda A.. Etrskler (Tursakalar) Trk idiler. Ankara, 1992 Achilli A. Mitochondrial DNA variation of modern Tuscans supports the near Eastern origin of Etruscans. American Journal of Human Genetics 80, 2007 Aasolu F. (Clilov). Azrbaycan dilinin morfonologiyas. Bak, 1988 Aasolu F. Azr xalq. B. 2005 Aasolu F. Qdim trk ellri. Saqa-qamr boylar. B. 2006 Aasolu F. 2500 il nc Qarabada toxunmu Brd (saqa-ouz) xals. Fyuzat drgisi. 1, (39), 2008 Aasolu F. Tanr elisi brahim. B. 2009 Betham W. Etruria celtica. I-II, Dublin, 1842 Bloch R. The Origins of Rome. N.Y. 1960 Bloch R. Le origini di Roma. II Saggiatore, Milano, 1963 Bonfante G. and Bonfante L. The Etruscan language. N.Y., London, 1983. Bonfante G., Bonfante L. The Etruscan Language: an Introduction. University of Manchester Press, 2002, ISBN 0-7190-5540-7 Bonfante L. Etruskan. London, British Museum Publication. 1990 Brandenstein W. Die Herkunft der Etrusker. Lpz. 1937 Buffa M. Nova raccolta di iscrizioni etrusche. Firenze,1935 De Vaux B. C. La langue etrusque. Champion, Paris, 1911 Donuk A. Eski trk devletlerinde idari-askeri nvan ve terimler. stanbul, 1988 Eberhard W. inin mal komular. Ankara, 1942 Ellis R.. The Armenian origin of the Etruscans. London, 1861

176

177 skr R. Qutadu bilig. B. 2003 nan A. Tarihte ve bugn amanizm. Ankara, 1972 Facchetti G. M. L'enigma svelato della Lingua Etrusca. Roma, 2000 Feher G. Bulqar trkleri tarihi. Ankara, 1984 Ferri S. Opuscula. Firenze. 1962 Hsnov H.. Trknasln bzi problemlri. Azrbaycan jur. 8, 2002 Carlo De S. Tirreni a Lemnos. Evidenza linguistica e tradizioni storiche. Firenze, 1996 Corssen W. ber die Sprache der Etrusker. Lpz., I-II, 1874-1875 Gostony, C.-G. Dictionnarie dtymologie sumrienne. Paris 1975 Qaraarl C. Qdim yunan, roman, kelt v german dillrind trkizmlr. B. 2005 Kaya P. Reading of the etruscan Pirgi tablets.TDA, say 119, 1999 Kaya P. Etruscan-turkish connection chapter II. The etruscan orator inscription. TDA, say 118, 1999 Kuzgun . Hazar ve karay trkleri. II bask, Ankara, 1993 Livia K. Sz. Az etruszkok nyomban. Korvino Kiad, 1977, SBN 977 Ligeti L. Bilinmeyen Asya. Ankara, 1986 Miran K. Bugnk Avrupa dillerinde etruskca izleri. (1-5) Bodrum, 1996 Miran K. Proto-Trkce yaztlar. MMB, Ankara, 1970 Ouz Y. Qdim Anadolu v Azrbaycan trklri. Bak, 2002 Pallottino M. The Etruscans. Penguin Books, 1956 Pallottino M. Etruscologia. Milano, 1968 a Pallottino M. Testimonia linguae etruscae. Firenze, 1968 Pallottino M. The Etruscans. Indiana University Press, 1975 Pittau M. Testi Etruschi tradotti e commentati - con vocabolario. Roma, 1990 Pittau M. La Lingua Etrusca - Grammatica e Lessico. Noro, 1997 Pittau M. Lessico Etrusco-Latino comparato col Nuragico, Sassari, 1984 Pfiffig A. J. Die etruskische Sprache. Verl.-Anst., 1969 Rix H. Etruskische Texte. 1991, SBN 3-8233-4240-1 (2 Bde.) Sagitov M. M. Bakurt folklorunda hayvanlara tapnma. TDAY, 1986 (1982-1983) Scullard H. H. The Etruscan Cities and Rome. Thames & Hudson, 1967 Tarcan H. ntrk uyqarl. stanbul, 2001 Trombetti A. Ancora sulla parentela dela lingua etrusca. Roma, 1934 Thomopulos J. Pelasgica. Athenes, 1912 Thomsen V. Remarques sur la parent de la lanque trusque. Bulletin de l`Akademie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark. Kopenhagen, 1899 Vliyev V. Folklornasln bzi msllri. BDU-nun Elmi srlri, 6, 1979 Zkiyev M Z. Trki-tatar etnogenez. Kazan-Msky, 1998 . . .-. 2004. . . (). , 1970

177

178 . . . . 2004 ., . . . 1970 ( ). . . . . 1971 . . . 1991 .., .. - : . M.1987 . . . . 1980 ( . .) . . . , 1964 . . . // : . . 1983 . . . // : . . 1988 . . - .M. 1968 . . . , 4, 1976 . . , . . 1983 .. . . 2006 . . , III, 1991 .. - . , 2003 . . BU 899 : . . , 11, 2004 . . . 1989 . . . . 1972 . . . 1966 . . - ? // . , 2000. . ? . , 1-6. ., 2001. . . . . , , 1999. . . . . 1986 . . 1970 .., .. . . , 1969 . . : . . 1983 .. . . 1990 . . . . 1985 .-. . . 2007 . . . - - , , 1980

178

179 . . . .1977 . . , 1957 . 17 . .1994 . . . , 1965 . . - , . . 1853 . . . . 1853 a . . . . 1963. . . . . 2004 . . , , . M. 2006 QISALTMALAR AFM - Azrbaycan fililogiya msllri. Bak, Elm nriyat AOSK - Antine istoniki o Severnom Kavkaze. Nalik, 1990 (rusca) Azr xalq - Aasolu F. Azr xalq. aolu n. 2000; Arda n. 2000; raq n. B. 2005 R - satirlr, fsanlr v rvaytlr. (Trtib: Acalov A., Bydili C.), B. 2005 9 Bitik - Aasolu F. Azrbaycan trklrinin slamaqdr tarixi. I-IX, (lyazma) CIE - Corpus nscriptionum Etruscarum (Leipzig, etc. 1893) KDQ - Kitabi Dd Qorqut. Bak, 1988 TDA - Trk Dnyas Aratrmalar. stanbul TDAY - Trk dili aradrmalar yll - Belleten. Ankara. TLE - Pallottino M. Testimonia Linguae Etruscae. Firenze. 1954; (II basq) 1968 ThLE - Thesaurus Linguae Etruscae, I Indice lessicale. Roma,1978; I Supplemento, 1984; Ordinamento inverso dei lemmi, 1985; II Supplemento, 1991 II - . .1985. - . . - . II. ( ). .1988 - . I-III . .1982-1983

- . . 1982
- . . 2, . 1992 - . , 1990 - . .1982

179

180

180