396-Islamiyetten Once Turk Sanati

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
NDEKLER
GR
BLM I SLAMYETTEN NCE TRK SANATI
1.1. 1.2. 1.3.
Hunlar Devrinde Sanat Gktrk Sanat Uygur Sanat
1.3.1. Uygur Mimarisinde Konut 1.3.2. Heykel Sanat 1.3.3. Resim Sanat 13.4. Minyatr Sanat 13.5. leme Sanat
BLM II SLAMYETTEN SONRA ANADOLUDA TRK SANATI
2.1. 2.2.
Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve El Sanatlarnn Genel lkeleri Seluklu Sanat
2.2.1. Hal Sanat 2.2.2. Kuma Sanat 2.2.3. Ahap Sanat 2.2.4. Maden Sanat 2.2.5. ini 2.2.6. Seramik 2.2.7. Keramik 2.2.8. Minyatr 2.2.9. Cam ilii 2.2.10. 2.3. leme Sanat
Beylikler Devri Sanat
2.3.1. Mimari Ssleme 2.3.1.1. 2.3.1.2. 2.3.1.3. 2.3.1.4. Ahap ilii Ta Ssleme Al ve Kalem i ini
2.3.2. Seramik 2.3.3. Maden Sanat 2.3.4. Hal Sanat 2.3.5. Minyatr 2.3.6. leme Sanat 2.4. Osmanl sanat
2.4.1. Hal Sanat 2.4.2. Ssleme Sanat 2.4.3. Minyatr Sanat 2.4.4. Hat Sanat 2.4.5. Tezhip Sanat 2.4.6. ini 2.4.7. Seramik 2.4.8. Keramik 2.4.9. Cam leri 2.4.10. Maden Sanat 2.4.11. Oyma ve Kabartmaclk 2.4.12. leme Sanat 2.4.13. Kuma Sanat 2.4.14. Dericilik
GR
Sanat dediimiz ey, insann teki ilgi alanlarna gre ok daha karmak yapl ve farkl alanlarn birikimi halinde karmza kmaktadr. Sanat, duygu ve dncleeri hoa giden uyumlar, oranlar ve balantlarla anlatabilme yaratcldr. evremizde yer alan ekiller hakkndaki dncelerimiz, i
dnyamzdaki birikimlere gre her defasnda yeniden anlam kazanmaktadr. zellikle sanata konu olan ekiller, anlalmas ve yorumlanmas bakmndan insann iinde bulunduu kltr dairesi ve hayat slbuna gre her dakika deiken yeni yeni ierikler kazanmaktadr. Sanatn kesintisiz bir ak iinde, balangc bilinmeyen zamanlardan bu yana, saysz slup devrelerini yaayp katederek gnmze kadar ulat bilinmektedir (Mlayim, 1994: 90s). Biz size bu ak iinde yer alan Trk Sanatn sunmaya altk.
BLM I SLAMYETTEN NCE TRK SANATI
1.1. HUNLAR DEVRNDE SANAT
Asya Hunlar, genellikle tarih sahnesinde ilk rol oynayan Trkler olarak kabul edilmektedir. Altay dalar eteklerinde Pazrkta rus arkeologu Rudenko tarafndan alan M IV. ve III. yzyldan kalma kurganlarda Hunlardan birok eya ve buzlar iinde binlerce yl bozulmayan insan ve hayvan lleri bulunmutur (Aslanapa, 1984:1s). Beinci Pazrk kurgannda buzullar iinden kan en eski hal Asya Hunlar blgesinden gelmektedir (Aslanapa, 1984:9s). 1.89 x 2 metre boyutlu kareye yakn bu hal bugn Leningrad Ermitaj mzesinde bulunmaktadr. Hal tarihinde bugn iin tek rnek olarak kalan bu hal, hal sanat tarihi ile uraanlar elitiren teknik ve dekoratif zelliklere sahiptir (Yetkin, 1991:2s). Hal, svari figrlerinden geni bordr, geyik figrlerinden ikinci geni bordr, grifonlardan bir i ve bir d dar bordr, zeminde 24 kare halinde havari ieklerden, krmz zemin zerine beyaz, sar ve mavi renklerin hakim olduu dama tahtasna benzer bir rnek gstermektedir (Aslanapa, 1984:3s). Hal zerinde inceleme yapm olanlar, halnn Grdes dm-Trk dm ile yapldn ve dm2 de 36000 dm olduunu yazarlar. Bu kadar sk ve ince dm says o devir iin hakikaten artcdr (Yetkin, 1991:2s). Bu kurganlardan kan hal ve tekstil ilerinin Hun sanat bakmndan ayr bir nemi vardr. Bunlardan bazlar kee zerine ince ve renkli deriler yaptrmak suretiyle sslenen bir grup tekstil ileri tamamen orijinal Hun slbunu belli etmektedir. Bunlarn zerine yanstlan sahne, simetrik olarak arka arkaya iki kez tekrarlanmtr. Bu Hun sanat iin ok karakteristik bir slbu gstermektedir. Saylar drt bini bulan altn levhalar da at, kaplan, geyik, pars, kurt, da keisi, arslan ve yrtc ku figrleri ile ilenmi olup, Kuzev ve Orta Asya maden
sanatnn gelimi bir slbunu gstermektedir. Hayvan mcadelesi sahneleri, eski maden sanatnda olduu gibi byk bir ustalkla (Aslanapa, 1984: 6s). Anadolu ncesi Trk ileme sanatnn ilk rnekleri Hun devletinden gnmze kadar ulaan paralardr. gen, kare gibi geometrik bezemelerin yan sra stilize edilmi, gl, yaprak, nilfer gibi bitkisel bezemelerin konu olarak seildii ilemelerde; geyik, aslan, ylan bal, kaplumbaa gibi hayvanlarla birlikte d rn, sembolik nitelikli yaratklar ve kadn erkek gibi figrl bezemeler ilgi ekmektedir. Bitkisel bezemenin daha ok elbiseleri bezeyici amala seildii; figratif konularn ise eyer rtleri ya da perdelerde kullanld gzden kamamaktadr. Pazirik ve Noin ula kurganlarnda bulunan krmz, mavi, sar, beyaz renkli kee paralaryla yaplm eyer rtleri kuma boyama yntemlerinin de dzeyine iaret etmektedir (Barta, 1984:6s). canlandrlmtr.
1.2.GKTRK SANATI
Gktrklerde Kapaan Hakan zamannda btn Trkler, bir devlet halinde birletirilmi, ondan sonra gelen Bilge Hakan ve kardei Kltigin, Gktrk Devletinin en tannm ahsiyetleri olmutur. Orhun Vadisinde bulunan dikii ta kitabeler onlar zamanndan kalmadr. Bu bideler Trk dilinin bugn bile fazla zorluk ekmeden anlalan en eski yazl ve edeb metinleri, ayn zamanda Trk tarihinin taa yazlm en eski kaynaklar olarak zamanmza gelmi hazineleridir. Bunlarda kullanlan yaz da en eski Trk alfabesidir. Orhun kitabelerinden birincisi; Bilge Kaann, 720de ld sanlan ihtiyar veziri, byk devlet adam Tonyukukun hizmetlerini belirtmek zere onun adna dikilen ve Tonyukukun kendisi tarafndan yazlan kitabedir. Ikincisi ise; Bilge Kaan tarafndan kardei Kltiginin adn ebediletirmek iin lmnden bir yl sonra 732de diktirdii kitabe tadr. ncs de; ksa zaman sonra veziri tarafndan zehirlenen Bilge Kaann lmnden bir yl sonra diktirilen kitabedir (Aslanapa, 1984:7s). Orhun kalntlar arasnda o zamanlar, her mezar yannda yaplp, bark ad verilen yaplarn harabeleri vard. Trkler, len kahramanlar iin duvarlar lnn hayatn ve pazalarn anlatan resimlerle ssl evler yaparlard. Bu antlarn yannda heykeller ve mezarlar da kefedilmiti (ARSEVEN, 1984:17s). Heykel dayanmaktadr. sanatnn Balballar balangc, Gktrkler Gktrklerdeki tarafndan Balbal ldrlen heykellerine dmanlar
canlandrdndan onlara kar savalar gsteriyordu. Portre zellii ok belirgin olmakla birlikte elbise, kemer, balk, ellerindeki eya, silahlar, salar ve byklar, hepsi aslna uygundur. in kaynaklarnn belirttiine gre Gktrklerin kaftanlar soldan saa kapanr. Salar da serbest braklyordu. Kltigin mezar antnda bulunan heykeller, Gktrklerin kyafetleri bakmndan da paha biilmez bir kaynaktr. Bunlar Orta Asyada bugn de Trklerin giydii kyafete ok uygundur. Paralar halinde kakmal kemerler bilhassa dikkati eker. Kemerlerin arkasna bir bak takldr. Gndelik eyann iine konduu kk torbalar da kemerlere aslmtr (Aslanapa, 1984: 9s).
Katanda kurgannda bulunan ipekli ve krkl elbiseler, elbiselerin diki yerlerinde kaytanlarla yaplan kapatmalar, Kltiginin bark ve evresinde blulunan ss plakalar, bu dnemde kordon tutturma ve metal plaka aplikenin uygulandn ortaya koymaktadr. Gktrk kemerlerinde metal plaka aplike ok yaygndr. Kuray-Tuhayt kurganlarnda ele geirilen ipek ve yn kuma paralar arasnda erkek iskeleti zerinde bulunan st katta krmz ipek, ortada yeilimsi ipek ve i elbisesinde grlen altn sars ipek; giysilerin ipek gereleri yan sra renkleri konusunda da bilgi vermektedir (Barta, 1984:8s).
1.3.UYGUR SANATI
Uygurlarda en ok sevilen din Budizm idi. Gktrk alfabesi ile Uygurca ayn zamanda ince ve Sodca olarak yazlm olan 832 tarihli Karabalgasun kitabesinde, imparatorluk devrinde Uygurlarn Mani dinine girdii ve eski dini tasvirleri yakt, 762de Bg Kaann bunu devlet dini haline getirdii belirtilir. 840da Uygurlarn byk ksm Tarm blgesine geip Hooda yeniden devlet kurmulardr. Burada Uygurlarn tekrar Budizme dnd anlalyor. Tufan resimlerinde ve sonraki Uygurca yazmalarda pek az Maniheist metin vardr. Buda dini Uygurlarda edebiyat da gelitirmitir (Aslanapa, 1984:11s). Yer altnda, Buda tapnaklar harabelerinde hayran olunacak tazelikte fresklerle ssl duvarlar, sanat hneri ile ilenmi vazolar, yazmalar ve minyatrler kefedildi (Arseven, 1984:17s).
1.3.1.UYGUR MMARSNDE KONUT
Uygurlar umumiyetle iki kanatl kap ile alan ve kk bir evcik eklinde giri yeri olan etraf yar ykseklikte duvarla evrili evlerde oturuyorlard. Evler, yarm metre yksek bir tula duvar zerinde ykseliyor, uzun kenarn ortasndan bir merdiven yukar gtrlyordu. Asl ev ok defa tek katl, duvarlar masif rgl, pencereler ilk zamanlarda yuvarlak kemerli, sonralar drt keli idi. Bayramlarda evin drt kesine dardan kzl kahverengi perdeler konulup, bunlar duvar kelerinde toplanp dmleniyordu. in evlerini andran ar, kiremitle, dik srtl atnn iki ucu bir ku biiminde nihayetleniyordu. inde bu ejde badr. Dik srtn ortasnda indeki gibi ok defa alev eklinde inceden bir nazarlk ykseliyordu. at ssl ve krmz renkli idi, fakat indeki gibi ar dekorlarla yklenmemiti. Bir st kat yaplrsa bu ok defa hafif korkuluklarla pavyon biiminde oluyordu. evre duvarlar ile ev arasnda aalarla bahe, binek ve yk hayvanlar iin yer bulunuyordu. Odalarda renkli demeler veya hallar vard. Uygurlar 30 cm ykseklikte alak banklar zerinde veya yerde oturuyorlard (Aslanapa, 1984:13s).
1.3.2.HEYKEL SANATI
Uygurlar grlmemi realist ve yeni bir heykel sanat meydana getirmilerdir. Kzlda bulunan diz km halde, omuzunda yk tayan 47 cm boyundaki toprak heykel, VIII-IX. yzyl Uygur heykel sanat iin karakteristiktir. Heykel boyaldr, cildi esmer beyaz, salar siyah, sadece kahverengi bir petemalla vcudu plak olup realist bir slbu vardr. Selukta bulunmu olan bir at ba, 27 cm. boyundadr, VIII-IX. yzyllara aittir. Kalptan alya alnmtr, kabarm yeleleri ile garip bir yz ifadesi vardr. Hunlardan gelen hayvan slbu ile inden farkldr. Kuvvetle slplam olan heykelde, yele ve peremler ok olgun izgilerle belirtilmi olup, hemen hemen demona benzer bir ifade tamaktadr. Sorukta bulunan dier bir heykel olan fil ba 38 cm. boyundadr, VIII-IX. yzyllara tarihlenir. Kalptan alya alnm, ba kuvvetle slplanm olup, fili tanmayan biri tarafndan yaplmtr, grotesk bir ifade tamaktadr. Buna benzer, kuvvetle slplanm fil ba tasvirleri Kuadaki duvar resimlerinde grlr. At, deve, kei gibi blgede bol bulunan dier hayvanlarn balar alacak bir dorulukla resmedilmitir. VIII-IX. yzyllarda yaplm olan bu Uygur heykellerinin, baka yerde benzerlerini bulmak hemen hemen imknszdr (Aslanapa, 1984:14s). Turfanda kefedilen eyler arasnda tatan heykeller ve pimi topraktan figrler bulunmutur. Bunlar stnde Yunan-Buda etkisi grlyor (Arseven, 1984:17s).
1.3.3.RESM SANATI
Eski Trk resminin asl temsilcileri, Uygur Trkleridir. Eski Uygur ehirleri harabelerinde bulunan VIII ve IX. yzyllardan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatrler Trk resminin bugne kadar bilinen en eski rnekleridir. Bunlarda rahipler, vakf yapanlar, mzisyenler tasvir edilmektedir.
Kompozisyon, sralama halinde ve simetrik bir dzene gredir. Koyu mavi ve
krmznn ok olduu parlak renkler kullanlmtr. Uygurlarn Budist resim sanatnn en nemli bidesi Murtuk civarnda Bezeklikte bulunan mabettir. Eski Uygur ehirlerinde kalan duvar resimleri hep din konularda olduundan, Uygur ordusu ve savalarnn atlar, kyafetleri ve silhlar hakknda bilgi vermez. nsan yzne ferd portre zellii vermek sanat 750den sonra ilk defa Trk Uygur duvar resimlerinde balamtr. ahslar daha nce resmin altna adlar yazlarak ayrdediliyordu. Duvar resimlerinde Uygur prensleri ve eitli vakflar, btn kyafetleri, yz ve vcut hatlar ile ok realist olarak resmedilmitir (Aslanapa, 1984:15s).
10
1.3.4.MNYATR SANATI
Uygurlarn bugne ok az sayda kalan minyatrlerinde, Gazne ve Byk Seluklu figr sanatnda bol olarak karmza kan ve Uygur tipi olarak karakterize ettiimiz uzun sal, dolgun yanakl, ufak azl, ince-uzun burunlu, ekik gzl ve kal bir yz emas dikkati eker (ney, 1978:149s). Orta Asyann Turfan, Hotan gibi eski Trk ehirlerinde kefedilip, altnc yzyla ait olan duvar resimleri ve minyatrler, Trk minyatrnn bu devirde nasl bir mkemmellie ve sanat inceliine ykseldiini gstermektedir. Turfanda yaplan kazlar bir Man tapnann freskleri ile, o devre ait bir ok minyatrleri meydana karmtr. Hoa ehrinde, minyatrlerle ssl Uygurca yazlm el yazmalar da bulunmutur. Hoa civarnda bulunup, 8. ve 9. yzyllara ait olduu sanlan fresklerde Budist karakter tayan bir takm figrler vardr. Sanat ii olan bu figrler, Buda ile Uygur hkmdarlarn tasvir etmektedir. Bu resimler, bu devrin tarihini ve kostmlerini incelemekte ok nemli birer belgedir (Arseven, 1984:42s). Uygur zamanndan kalan minyatrler maniheist kitaplardan sayfalardr. Bunlar, ksmen din, ksmen dnyev sahneleri canlardrrlar (Aslanapa, 1984:21s).
1.3.5.LEME SANATI
Uygurlar dneminden kalan Murtuk ve Bezeklikteki mabet duvar resimleri zerinde yer alan figrlerin giysileri, hem Trklerin giyinilerinin olduka deiitiini gstermekte, hem de slm dininin kabulnden nceki giyim ve giyimi bezeyen ilemeler konusunda bilgi vermektedir. al yakas, n ortas ile tiraz bordrleri ilemelerle bezenmi ve eteinin ucu ince bir suyla evrilmi elbiseler giydirilmi figrler, bu dnemde de ilemenin varlna iaret etmektedir. Bitkisel ve geometrik bezemelerle ilenmi elbiselerde sarma inesinin uyguland belirgindir (Barta, 1984:9s). Uygur devrinde dier sanat dallar bakmndan da nemli gelimeler kaydedilmitir. zellikle keramik sanatnda slamiyetten sonra bu konudaki
11
repertuarn temelini oluturacak zelliklerin ortaya ktn kabul edebiliriz. te yandan uygurlarda karmza kan srl tula ve yer tulalar, mimaride ini ve srl tula kullanmnn temelini outurmutur (oruhlu, 1998: 125s).
12
BLM II SLAMYETTEN SONRA ANADOLUDA TRK SANATI
2.1. ANADOLU TRK SANATINDA SSLEME VE EL SANATLARININ GENEL LKELER
Geleneksel Trk sanat znde bir ssleme sanatdr. Geleneksel sanatlar, sslemenin kullanm alanna gre, mimariye bal olanlar ve kk sanatlar olmak zere iki ana gruba ayrlr. Mimar ssleme, yapdaki yeri ya da seilen teknik ve malzeme bakmndan dnemden dneme farkllklar gsterir. Ne var ki, ssleme her dnemde ll kullanlm, sadelik ve arballk Anadolu Trk sanatnn en nemli zellii olark belirmitir. Anadolu Trk sanatnda sonsuzluk, simetri ve figrszlk sslemenin ana ilkelerini oluturur. Geometrik sslemeler, basit bordrler dnda tamamen sonsuzluk ilkesine dayanr. Geometrik ssleme dnda ise kvrk ddallarn ya da spirallerin oluturduu kompozisyonlarda da sonsuzluk ilkesi gzlenir. Saf dekoratif bezemede hemen hemen her zaman gzetilmi olan simetri tek ya da birka eksene gre seilmitir. Figrszlk ilkesinin kayna ise slam dininin Allah dnda hibir eye ya da kiiye tapnma lsne varan ar sayg gsterilmesine kesinlikle kar klmasdr. Bu nedenle de rnein insan ve hayvan figrlerinin dinsel yaplar ya da dinsel konulu yazma eserlerde kullanlmasndan kanlmtr. Ne var ki, dinsel yaplar ve yazma eserler dnda figr, zellikle minyatr sanat olarak Trk sanatnn her dneminde kullanlmtr. Anadolu Trk sanatnda kullanlan motif ve desenler figrl, bitkisel, rumipalmet-lotus, geometrik i yaz olmak zere be grupta toplanabilir. Figrl bezeme zellikle Seluklularda grlr. Aslan ve kartal gibi baz hayvan figrleri simge olarak kullanlmtr. Olduka sk rastlanan dier hayvan figrleri ise ejder ve boadr. Insan figr ise Seluklu sarayndaki inilerde, Konya Kalesinin kabartmalarnda ve 13-14 yy Konya, Akehir evresindeki
13
kabartmalarda grlmektedir. Bunun dnda ise minyatr sanatnda btn dnemlerde insan figr kullanlmtr. Bitkisel bezeme, biri ok sitilize iek ve aa motifleri, dieri de natralist sluptaki bitki motifleri olmak zere iki ana grupta toplanabilir. Erken dnemlerden balayarak 16. yy ortalarna dein Trk sanatnda grlen ok stilize iek ya da bitki motifleri kullanm, bu tarihten sonra terkedilerek natralist sluplu bitki motifleri kullanm 18.yyn sonralna dein srm, bu tarihten sonra da yeniden ama ncekinden farkl stilizastyon dnemine girilmitir. Hatai slbu diye adlandrlan, doadaki ieklerle benzerlikleri ok az olan stilize iek ya da aa motifli bu bezemelerde baz iekler seilebilmekte iseler de bn motiflerin bir iek adyla anlmas mmkn olmamaktadr. Bu slup bata ini olmak zere tezhip ve cilt sanatlarna ska kullanlr. Natralist sluplu bitki motifleri arasnda en sk kullanlan iek eitleri gl, lle, smbl ve karanfildir. Bu slup en ok ta kabartmalarda duvar ya da pano resmi ve kitap sslemelerinde kullanlmtr. Rumi-palmet-lotus grubu bezemelerden ruminin zoomorf ya da bitkisel kkenli olduu sanlmaktadr. Anadolu sanatnn sevilen motiflerindendir. Bu grubun en eski motifi olan lotus, eski Msr sanatnn karakteristik motiflerinden biridir. Dou sanatna Hellenistik akm yoluyla girmi olduu sanlan palmet motifinide, orta Asya sanatndan etkiler grlr. Trk bezeme sanatnda oka kullanlan bezeme trlerinden biri de slam sanatnn kendine zg grnlerinden olan ve bu sanatn ya da etkilerinin kendini gsterdii btn evrelerde yaygn olarak kullanlan geometrik bezemedir. Basit ve yldzl motifler olmak zere iki grupta toplanrlar. Basit ekillerden en sk grleni tek eksen zerinde gelien bordrlerdir. En az elemanl bezeme tipleri ise iki krk izginin birbirini kesmesiyle oluan basit zencirek motiflerdir. Bu motif Osmanllarda mimariden ok tezhip sanatnda grlr. Trk sanatnda olduka sk kullanlan dier bir motif, Trkede ak yolu diye de anlan meandedir. Basit geometrik motifler ayrca kare, gen ve zikzaklardan oluan ok sayda farkl tiplerde de grlebilmektedir.
14
Geometrik bezemenin ikinci grubu olan yldzl motifler ise, ikiden fazla ynde birbirini kesen zikzaklarn st ste izilmesi ile elde edilir. Yldzl desenler arasnda en sk kullanlan sekiz kollu olandr. On ve oniki kollu yldzlardan oluan desenler de Trk sanatnda bir hayli oktur.. Gzel yaz sanat, dnyann bir ok blgesinde grlmekle birlikte, bir sanat olarak en iyi gelimesini Dou ve zellikle slam dnyasnda gstermitir. Gzel yaz, slam dnyasnda hat, saf dekorasyon ve bazen de soyut resim olarak gelimi ve bal bana bir sanat dalna dnmtr (Anonim, 1990:147s).
15
2.2.
SELUKLU SANATI
2.2.1. HALI SANATI
Trk hal sanatnn dzenli ve srekli gelimesinde en nemli yeri, Anadolu Seluklularn merkezi olan Konyada bulunan Seluklu hallar almaktadr (Yetkin, 1991:7s). Seluklu hal sanat teknik, renk, desen zellikleriyle ok baarldr. Yzyllarca sren uzun denemelerle varlan rnler olduklar kansn
uyandrrlar (ney, 1978:126s). Seluklu hallarnda geometrik motifler ve kuvvetle slplanarak
geometrik bir ekillendirmeye uydurulmu bitkisel motifler, Seluklu hallarnn en karakteristik zelliidir. Daha sonradki hal sanatnda eitli gelimeler gsterecek olan bu bordr ekli, Seluklu hallarnda iri ve dik hatl harflerden meydana gelmi arkaik grn ile ok etkilidir (Yetkin, 1991:8s). Hallarda dm ya tek ya da ift arga zerine atlr. Trk hal sanatnda ift arga zerine atlm dmler kullanlr. Iki arga zerine simetrik atlan Grdes (Trk) ve iki arga zerine asimetrik atlan ine (ran) dm olmak zre iki eit ift arga zerine dmler vardr (Anonim, 1990:153s). Trk hallarnda Osmanl devrinde baz istisnalar dnda Grdes (Trk) dm kullanlmtr. Grdes dm salamdr ve keli geometrik desenlerin ilenmesine uygundur (ney, 1978:126s). Konya hallarnda hereyden nce hendesi ve nebati motifleri; rumilerin, kuf yazlarnn, kuf taklidi ekillerin yer ald bordrler dikkati eker (znder, 1999:160s). Kuf bordrlerde dar ve uzun kenarlar dzne uzatlarak aralarnda hi bir balant salanmam, bylece keler hemen hemen bo braklmtr. Hallar renk ve dekor bakmndan inanlmaz bir zenginlik gsterirler. Zemin genellikle koyu mavi veya krmzdr. Motifler ak mavi ve ak krmzdr. Dekorlar meydana getiren motifler, baklavalar, sekiz keli yldz, ular engellerle evrilen sekizgenler gibi, sk sk geometrik ekillerdir. Bazen
16
geometrik emaya uydurulmu, bitki motiflerine de yer verilmitir (Aslanapa, 1984:14s). Aleaddin Camnden karlan nl hal dnya hal evrelerinde bir ok incelemeye tab tutulmu, kalite ve nefasite, elimize ulamayanlarn sanat deerleri hakknda bize salam bilgiler verecek mkemmelliktedir (znder, 1999:168s). Seluklu hallarnn de Beyehirde bulunmaktadr. Bu hal da Konya hallarnn teknik ve desen zelliklerine sahiptirler (Yetkin, 1991:12s). Bu hallardan birisinde koyu mavi zerine iki taraf engelli, ortasna krmz ve koyu mavi yldzlar yerletirilmi ak mavi baklavalarda bir rnek grlr (Aslanapa, 1984:346s). Seluklu hallarnn 7 adedi de Fustatta ele geirilmitir. Seluklu hallarndan kalan 18 adet parann incelenmesine gre bunlar genellikle geometrik, bazen de kuvvetle stilize edilmi bitki motiflerinden bir rnek, bordrlerde ise kf yazdan gelitirilmi bir kompozisyon gstermektedir (Aslanapa, 1987:28s). Bu 18 halnn teknik ve dekoratif zellikleri orak bir karaktere sahip olmalarna ramen detaylarda farkllklar gsterir. Hepsinin Grdes dm ile sadece yn malzeme kullanlarak yaplm olmalar, zglerin sarmtrak beyaz ve kahverengi, atklarn krmz renkte ynden olmas teknik benzerliklerdir. Geometrik motifler veya geometrik sluplamaya uram bitkisel motifler ve zellikle kf yazl bordrleri dekoratif benzerliklerini veren ortak zellikleridir. Bu hallarn kompozisyonuna hakim olan sonsuzluk prensibi, btn Trk hal sanatnn temel prensibi olarak hal zeminlerini ekillendirmitir. Bylece Trk hal sanatnda 13. yy'dan gnmze kadar uzanan gelime zinciri, ilk byk halkasn Seluklu hallarnda salamlatrmtr. yle ki bu hallarda grlen karakteristik motifler daha sonraki yzyllardaki hallarda da eitli kompozisyonlar iinde karmza kmaktadr. zellikle kf yazl bordrlerde, sekiz keli yldzlar, koncal geometrik ekilli motiflerde olduu gibi (Yetkin, 1991:7s).
17
2.2.2. KUMA SANATI
Seluklulara ait olduu kesinlik kazanm olan kumalarn tm Avrupann Lyon ve Berlin gibi eitli kentlerdeki mzelerde sergilenmektedir (Anonim, 1990:154s). Fransada Lyon Tekstil Mzesinde sergilenen, kitabesinde Alaeddin Keykubatn ad geen krmz bir ipek kumata, rozet iinde altnla dokunmu srt srta duran, kuyruklar arabeskle son bulan arslan ifti yer alr (ney, 1978:133s). Arslanlarn balar arasna da tam ve yarm palmet motiflerinden ibaret bir dolgu yerletirilmitir. Seluklulardan kalma dier altn telli kemha paras zerinde dekor olark Seluklu armas ift bal kartal karakteristik ekilde gze arpar. Arma figrnn etraf kalkan biiminde bir bordrle evrilmitir. Seluklu devrinde Trk kumalarnda hakim dekorun ku ve hayvan figrleri olduu anlalmaktadr (Aslanapa, 1984:358s). Seluklu kumalarnn yapm merkezinin Konya ve civarnn olduu tahmin edilmektedir (ney, 1978:135s). Konya tezgahlarnda dokunan ipekli kumalar, Seluklu el ve
dokumaclk sanatna en gzel rnekler olarak gsterilir. Konya ipekli kumalarnn dikkati eken bir zellii figrl desenlere geni yer vermesidir. Minyatr, ini ve seramiklerde yer alan figrler kyafet modeli hakknda olduu kadar kumalk ynnden de bilgi kaynadr. Bu kyafetlerde lokalize edilmi madalyonlar dikkat ekicidir. Bunlar bant ve eritler ayrmaktadr. Sarma ve amplike teknii ile yaplm ilemeler, zevkle seilmi ve gnn modasna gre dikilmi kumalara ayr bir gzellik vermitir. Bu kyafetlerde grlen kumalarda yaygn olan renk, kahverengi, beyaz, laciver, ilek krmzsdr. Motifler arasnda hendesi, nebati olanlar ounluktadr. Damla, top, benek, rozet motifleri bol bol kullanlmtr. Desen, motif, figr ve modeller gayet ak ve canldr (znder, 1999:172s).
18
2.2.3. AHAP SANATI
Aa iilii slam sanatnn btn dnemlerinde olduu gibi Anadolu Trk sanatnda da sevilmi ve ok baarl rnekler vermitir (Anonim, 1990:152s). Bugne kalan eserler zellikle cami, mescitlere ait minberler, rahleler, korkuluklar, pencere ve kap kanatlar, stun balklar, kiriler, konsollardr. zellikle ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gl aacndan yaplan ve byk bir zevkle ilenen ahap malzemede eitli teknikler uygulanmtr (ney, 1978:110s). Ahap mimari alanda tayc elemanlarda masif, dier eserlerde ise zaman zaman masif levhalar, kabartmalarla bezenerek kullanlmtr. Levha halindeki tahtalarn kullanmnda kndekar diye anlan teknik kullanlmtr (Anonim, 1990:152s). Kndekar iilikte eser, pek ok parann ivi ve tutkal kullanlmadan, birbirine gemesi suretiyle meydana getirilmitir. Ahap iiliimiz akma, kabartma, yaptrma, kafes ve boyama gibi tekniklerle zenginlemitir (znder, 1999:174s). Ahap camiler ve mescidler ahap stalaktitli veya devirme olarak kullanlan antik devir stun balklar, nefis profiller meydana getiren tavan konsollar kademeleri yerletirilen krileri ile de ilgimizi ekerler. Bu eserler, i mimaride ahap malzemenin deerlendirildii ilgin rneklerdir. Ankara Aslanhane, Afyon Ulu, Sivrihisar Ulu, Aya Ulu, Beyehir Erefolu camileri bu grubun Seluklu devrinde n yapan rneklerdir (ney, 1978:123s). Ahap iiliinin en ilgin rneklerini minberler sunar. Erken slam sanatnda ilk kez en bol ahap minber rneini Seluklu sanatnda buluruz (ney, 1978:112s). Minberi ahap olan balca Seluklu yaplar unlardr: Konya Alaettin Camii, Siirt Ulu Cami, Divrii Ulu Cam, Bursa Ulu Cami, Manisa Ulu Cami (Anonim, 1990:152s).
19
Oyma iilii ile bezenen rahlelerden Konya Mevlana Mzesinde bulunan bir rnek Seluklu devrinin teknik bezeme asndan son derece ilgin ve tek rnei olarak dikkat eker (ney, 1978:113s). 42 cm geniliinde ve 94.5 cm yksekliindeki bu rahle, cevizden yaplmtr (znder, 1999:174s). Ahap iilii evlerin sslenmesinde de kullanlr. Ahap ssleme tayan unsurlar ise kaplar, pencereler ve saaklardr. Kap kanatlar ve seleri ahap oyma olarak bitkisel ve geometrik motiflerle sslenmitir. Sofa, kma ve pencere kafesleri ajur veya akma teknii ile yaplmlardr (Karpuz, 1993:50s).
2.2.4. MADEN SANATI
Seluklu maden sanat ustalar, ran Seluklu ustalar gibi eitli ssleme teknilerini denemiler ve baz eserlerin zerinde bir ka ssleme tekniin bir arada kullanmlardr (Erginsoy, 1978:178s). Seluklular, ok nemli bir yenilik olarak tun veya madeni kaplarn gm kakma tekniini gelitirmilerdir. Seluklularla bu teknik yepyeni bir sanat halinde parlak bir gelime gstermitir. Bakr yannda zengin gm, hatta bazen altn kakmalar grlr (Aslanapa, 1984:11s). Anadoluya maledilen Seluklu maden sanat eserleri olarak elimizde pek fazla rnek maalesef yoktur. Bunun sebebi savalar, islanlar ve tahriplerdir (znder, 1999:171s). Bu eserlerden tarihi bilinen en eski rnek Diyarbakrda bulunup stanbul Trk ve slam Eserleri mzesine getirilen ucu kesik, ikin koni biiminde drt kuplu bir tun davuldur (Aslanapa, 1984:336s). Maden sanatnn aheserlerinden birisi de Ankara Etnografya mzesinde sergilenen kandildir. Yaldzl, delik-ii, repousse teknikleriyle meydana getirilmi bu tun kandil Konyada yaptrlmtr (znder, 1999:177s). Anadolu Seluklu madeni eserlerinin sslemesinde en sk rastlanan, bu blge iin en tipik olan konular, tek veya ift bal kartal, aslan, sfenks ve grifon gibi hem k hem de hkmdarlk sembol olan heraldik hayvan tasvirleri; tlsml ve koruyucu anlamlar tadklar anlalan astrolojik iaretler; Gne ve
20
Ay sembolleri olan figrler veya Gne-Ay sembollerinin bileiminden oluan komposizyonlardr. Son olarak Seluklu madeni eserlerinin balca karakteristiinin, deiik blge ve kltr etkilerinin biimlendirdii sanatsal eitlilik baka bir deyile ok ynllk olduunu syleyebiliriz (Erginsoy, 1978:178s).
2.2.5. N
13. yy slam mimarisinde ininin gelimesine Anadolu nc olmaktadr. Bu devirde ini ve srl tula; camii, mescit, medrese, trbe ve saray yaplarnda nemli bir dekor unsuru olur. Anadoluda ilk nemli ini merkezi Konya olmaktadr. Konya ve civarndaki eserlerde Seluklu devrinin her tipte en mkemmel ve bol rneklerini grmekteyiz (ney, 1978:15s). Konya ini sanatnn temelinde Samarra ini sanatnn neml izleri vardr. Horasan ini atlyelerinin renk ve desen etkileri de rahatlkla grlr. u hususu ifade etmeliyiz ki, mozaik ininin mimari sslemelerde geni alanlar kazanmas Anadoluda kendini gstermitir. Anadoluda iniye gei tula vastasyla olmutur. Buradan srltulaya daha sonra da tula, ta ve al zerine ini uygulamalarna ulalmtr (znder, 1999:165s). Seluklu mimarisinin en zengin dekorlarn meydana getirmi olan inilerde egemen renk firuze, lacivert, siyah ve kahverengidir (Aslanapa, 1974:115s). Dini yaplarda mozaik-ini teknii revata iken, saraylarda genlelikle yldz ve ha biimli ini levhalarn tercih edilmesi de dikkatleri eken bir husustur. Dini yaplarda geometrik ve bitkisel motiflerin ve hattn ok baarl kompozisyonlarn seyrederken saraylarda figrl inilere geni yer ayrlmas da dini ve dnyevi saygnlklardan kaynaklanmtr (znder, 1999:166s). Seluklu mimarisinde kullanlan ini malzeme belli bir stil ortaya koyar, eitli eserlerde byk farklar ve sprizlerle karlalmaz (ney, 1978:131s).
21
Seluklu levha inilerinin ortak yan, sekizgen levhalar ile havari levhalarn birlikte kullanld dzendir. Bu grup inilerin en ilgin rneklerine yine Kubadabad Saraynda rastlanmtr. Burada bulunan havari iniler, rumi ve ok stilize ieklerle, sekizgen iniler ise insan, ku, geometrik ve bitkisel olmak zere ok eitli figrlerle bezenmitir. Sral medrese de, adn zengin ini sslemesinden alr. Medresenin eyvani, srl tula ve inilerin eitliliiyle dikkati eker. Lacivert ve firuze rengin hakim olduu inilerde grlen balca figrler geometrik bezeme, rumi ve palmetlerdir. Karatay Medresesinin inileri btn kubbeyi kaplayahn geometrik ssleme bakmndan nem kazanrken, Sahip Ata Klliyesi ise tm yaplarnn inilerle bezenmi olmasyla nldr (Anonim, 1990:150s).
2.2.6. SERAMK
Seluklu devrinde mimariye ugulanan ini sanat iin ok bol malzemeyle fikir sahibi olurken, seramik sahas ok ksr buluntular verir. Kabadabad Saray, Alacahyk yaknnda Kalehisar, Malatya Eskikahta, Adyamann gneyinde Samosata, Elaz civarnda Korucu Tepe, me Hyk ve Diyarbakr Kalede Artuklu Saray kazlarnda ele geen seramik buluntular Anadolu Seluklu serami sanat konusunda daha ak bir gr kazanmamza imkan salamtr. Seluklu devrinde btn slam sanatnda geleneksel olduu gibi srsz, krmzms gevek toprakl vazo, srahi, kase, tabak ve byk kplerin yapldn gstermektedir. Bazlarnda oluklar, trtll kabark yollarla sade bir dekor salanmtr. Tek renk srl trkuaz yeil, sar kahverengi seramiklerin de Seluklu devrinde kullanld anlalmaktadr. Burada sarms pembe, biraz daha serte hamur dikkati eker. Konya Karatay Mzesinde bulunan turkuaz, Akehir Mzesinde yeil renkli ya kandilleri, bu grupta iyi kaziyette seramiklerdir. Seluklu devrinde en yaygn seramik trlerinden biri tek renk krem, sar kahverengi veya kark aktma renkli rneklerde kullanlmlardr. Stilize bitkisel ve geometrik ekilli olanlar ve Seluklu figr stilinin zelliklerini aksettiren ku,
22
insan figrleri de vardr. Hamur sarms sert veya krmzms, biraz daha yumuak olabilir (ney, 1977:123s).
2.2.7. KERAMK
Karakteristik Seluklu keramii slip teknii ile yaplmtr. Sgraffita tekniinden de paralar da vardr, bunlarda figrl dekorlar hakimdir (Aslanapa, 1984:328s). Seluklu keramiinde renk olarak firuze sr altnda siyah bir dekor karmza kmaktadr. Seluklulardan gnmze kadar gelen en eski Trk ini kaplar krmz hamurlu keramiklerdir. Parlak beyaz zerine mavi dekorlu ve yksek kaliteli ini kaplar Eski Ktahya leri diye tannr. Bunlarda rumiler ve hatailer ok defa asl dekordur. Bu cins kaplar 16 yy ortalarna kadar srmtr. Mavi-beyaz keramiklerden sonra gelitirilen keramiklerde rnekler kuvvetle sluplam, laleler ematik buketler halinde gsterilmi, gller madalyon eklini alm ve bazen ortadai bir motif etrafnda sralanm olarak gsterilmitir (Aslanapa, 1974:119s).
23
2.2.8. MNYATR
Trk minyatr Anadoluda ilk rneklerini Seluklular dneminde verdi. Seluklu dnemi Anadolu minyatr sanatnn gnmze gelen rnekleri 12. ve 13. yy'dandr (Anonim, 1990:158s). Minyatrler metin iinde frizler halinde yerletirilmi ve ince bir ereve iine alnmtr. Konular zetli bir ekilde, byk hareketlilik, canllk ve baaryla anlatlmtr. Insan figrlerinin iki boyutlu ve ematik sunuluuna karlk atlarn ve ereveleyici olarak kulllanlan hayvan figrlerinin gereki bir slupla, hareketli canlandrllar dikkati eker. Figrlerin etrafnda konuyla ilgisi olmayan dekoratif unsurlar ilenmitir. Bunlar genellikle tabiat zetleyen gl, stilize aa, ok iri nar ve iek dallardr. Arada tavuk, horoz, ejder, tavan vb. hayvanlar da yer alr. Minyatrleri ereveleyici biimde yer alan bu hayvanlarn allegorik olarak kullanlm olmalar mmkndr. Seluklu devri adr tasvirleri, elence sahneleri, gmlme adetleri, kyafetleri, mimar tasvirleri, tabiata verilen nem bu minyatrlerde
ekspresyonist bir anlatmla sunulmaktadr (ney, 1978:149s). Seluklu minyatr sanatnn en nemli rnekleri Konyada 13. yy balarnda hazrland anlalan Varka ve Glah adl eserde yer alr. Manzum olarak yazlan ve bir ak yksn anlatan bu eser 13. yy balarnda Konyada Ayyuki tarafndan Gazneli Sultan Mahmut adna hazrlanmtr. Eser 71 minyatr iermektedir (Anonim, 1990:158s). Varka ve Glah minyatrleri Seluklu devri saray hayatn, bunun yan sra gebe, adr yaantsn, adetlerini, geleneklerini yanstan birer vesika olarak da deerlendirilebilir. Burada Trk, Orta Asya, Hind ve in etkili unsurlar yeni bir Seluklu figr sanat sentezi ile yourulmutur. Bu minyatrlerde kuvvetli krmz, mavi ve siyah renkler kullanlmtr. Varka ve Glah minyatrleri tipik Seluklu figr stilinin karakterini gsterir (ney, 1978:149s).
24
2.2.9. CAM L
Seluklu eserlerinde al ebekelere gml olarak renkli camlar kullanld anlalmaktadr. Bunlar yaplarn iine k girmesini salayan, ayn zamanda dekoratif grnml unsurlardr. Ortas gz gibi ukur, kenarlar kaln olan alya gmk pencere camlar kobald mavisi, sar ve yeil renklidir. Gzl ve kaln olduklarndan dary gstermezler (ney, 1978:136s). Beyehir Gl kysndaki Kubadabad Saray ile Konyadaki Alaettin Saraynda bulunan cam paralar Seluklulardan gnmze ulaabilen balca rneklerdir. Kubadabad kazlarnda bulunmu olan epeevre bir yaz frizini ieren emaye tekniindeki bir tabaktr (Anonim, 1990:151s).
2.2.10.LEME SANATI
Bugne
kadar
yaplan
aratrma
ve
incelemelerde
Seluklular
dneminde ileme parasnn gn na kmamasna ramen 1072 ylnda yaynlanan btn Trk boylarnn kulland kelimelerden oluan Divan- Lgat it Trk bu konuda kapsaml bilgiler iermektedir. ne karl yine, yksk karl yksek kelimelerini kullanarak ilemede kullanlan ara ve gerelerle ilgili verdii bilgileri tamamlayan Kagarl Mahmut; bir ok kelime ile diki ve ileme inelerine, tekniklerine deinmitir. Bu kaynan dnda Seluklular dneminden kalan Varka ve Glah hikayesini bezeyen minyatrlerde Glahn adrnn, atn zerinde bulunan ulun ve Kubadabad Saray inilerini bezeyen baz figrlerin zerindeki elbiselerin ilemelerle bezendii grlmektedir (Barta, 1984:13s).
25
2.3.
BEYLKLER DEVR SANATI
2.3.1. MMAR SSLEME
Beylikler devri ssleme sanatnda eserlerin yzeyleri kalem ii, al veya ta zerine yaplan sslemelerle yzeysel bir ekilde sslenir. Bezemede bitkisel ve geometrik ekiller sonsuza dek uzatlabilecek kompozisyonlarla ilenir. Bezeme stilize iekler, rumiler, geometrik gemeler ve yaz eritlerinden oluur. Beylikler devri sslemesinde motif ve kompozisyonlar malzeme ve tekniklere gre farketmez. Bu da desenlerin nakkalar tarafndan izildiini gsterir (ney, 1978:29s).
2.3.1.1. AHAP L
slam dnyasnda genellikle az ve pahal olan ahap daha fazla ormana sahip olan Anadoluda boldur. Beylikler devri ahap iiliinde baz ayrntlar dnda byk lde Seluk ahap teknikleri ve gelenei srdrlr. Andaoluda zellikle ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gl aac kullanlmtr. Camilerde zellikle ahap mimberlerin byk bir zenle ilendii grlmektedir. Beylikler devri mimberlerinin yan aynalklarnda Seluklu devrinden beri Anadoluda uygulanmaya balanan Kndekri tekniinin ok baarl uygulamalarn buluruz. Bir atma teknii olan Kndekride sekizgen, baklava ve yldz eklinde olan rum kabartmal ahap paralarla, bunlar oluk gibi birbirine balayan ahap kiriler i ie geerek balanmtr. Bu paralar birbirine tutturmak iin ivi veya tutkal kullanlmamtr. Paralar geme olduundan, ahabn kurumasyla ayrlmalar, yarklar olmaz. Geme kndekri sathn arkasnda mimberleri salamlatran ahap bir iskelet bulunur. Bu an balca nl Kndekri rneklerini; Bursa Muradiye, Yeil, Edirne erefeli camilerinin ve Bursa Yeil trbenin kap ve pencere kanatlarnda grebiliriz.
26
Beylikler devri kap, pencere kanad ve rahlelerinde en yaygn teknik oyma veya kabartma olarak adlandrdmz iiliktir. Oyma ve kabartma iiliinde ahap sathlarn dz veya yuvarlak olduunu grrz. Dz sathl olanlarda oymalar sathtan derine inerek yaplr. Gebze Orhan Camii pencere kepenklerinde bu tarz ssleme grlr. Yuvarlak sathl derin oymalar daha yaygndr. Bu tarz iilik zellikle kitabelerde, yaz bordrlerinde, bitkisel desenlerde uygulanmtr. Ankara Karanlk Mescit, Karacabey Camii, Kastamonu Kasabaky Mahmutbey ve bn Neccar camilerinde bu teknikle oyulan kaplar grlr. rgp Damsa Ky Takn Paa Camiinin ceviz mihrab bugne kalan tek ahap rnek olarak byk ilgi grr. Eser olaan st baarl yuvarlak sathl oymalarla ilenmitir. Klasik Osmanl sanatnda ok gelien ahap kakma tekniinin ilk basit rneklerini Beylikler devrinde grmeye balarz. rgp Damsa Ky Takn Paa Camii mimberinin kap keliklerindeki altgen rozetler kakmalarla bezenmitir. Seluklu devrinde ilk rneklerini grdmz ahap direkli camiler Beylikler devrinde zellikle daha kk mescitler halinde bol olarak yaplmtr. Ankara, Kastamonu, Konya, Beyehir ve civarnda eitli rneklerini buluruz. Ahap tavan kirileri, profilli yastklar, konsollar, bazlarnda stalaktitli stun balklar ve yaplarn zelliidir. Kalntlardan bu eserlerin eskiden ahap zerine kalem ii boyama krmz, mavi, sar, beyaz renklerde bitkisel ve geometrik desenlerle sslendii anlalmaktadr. 14.-15. yy Antara rtmeli Gelenepi, Haci vaz, Sabruni, Eyyubi, Poyrac, Molla Byk Mescitleri buna rnektir. Kastamonu Kasaba Ky Candarolu Mahmut Bey Camii zengin boyamalaryla devrinin en ilgin ahap direkli eseridir (ney, 1989:32s).
2.3.1.2.TA SSLEME
Seluklu devrinde byk beceri gelitiren ta ustalar bu baarlarn Beylikler devrinde de srdrmtr. Bat Anadolu Beyliklerinde 14. yzyldan balayarak gzlenen daha sade bir anlaya sahip ta iilii etkisini yzyl ilerledike dier blgelerde de hissettirir.
27
Beylikler devri eserlerinde ta kabartmalarn yan sra ebeke, renkli ta ve kakma iiliine de nem verilir. Ta kabartmalar Seluklu devri dzeyinde olmasa da yaplarn bezemelerinde olduka nemli yer alr. Yzeysel ilenen bu kabartmalar geni alanlar kaplamaz. Yap dnda protallerde, pencere alnlklarnda yer alrlar. Yap iinde ta kabartma daha az kullanlr. Stun, destek balklar ve yastklar, ender olarak mihraplar ta oymalarla bezenir. Iznik Yeil Camide stun balklarnda ve yastklarnda ilenen rumiler, palmetler, lotuslar yap ii ta kabartmalarna rnektir. Bursa Yldrm Mederesesi cephesinde yer alan ta profiller, rozetler, mukarnaslar, Bursa Ulu Camide portal ve pencere bordrlerinde grlen geometrik ekiller, Kuf yazy hatrlatan bordrler, rumiler, yap dnda uygulanan ta kabartmalarda Beylikler devrinin getirdii yeni anlay gsterir. 14.-15. yzyllarda ayn kentte bulunan baz eserlerde olduka zengin ta bezemelere rastlarken bir dierinin daha sade tutulduunu grrz. Geometrik, bitkisel ve yaz motiflerinin dengelenmesinde de byle farkllklar dikkati eker. 15. yzyln ta iilii bakmndan en zengin yaplarnda olan Amasya Beyazt Paa ve Bursa Yeil Camiilerinde yaz, bitkisel ve geometrik desenler dengeli olarak birlikte uygulanmtr. 15. yzyl Beylikler devri mihrablarnn ou tatr. Bu mihrablarn olduka sade, profilli mermer iilii Seluklularn zengin ta kabartmal mihrablarndan ok farkldr. Ta ilemenin en zengin uygulama alanlarndan biri de mihrap, portal, kubbe geileri, kubbe, stun ve destek balklarnda, bordrlerinde yer alan mukarnaslardr. Edirne Eski ve erefeli, Amasya Beyazt Paa, Bursa Yeil Cami gibi nl eserlerin portallerinde grdmz zengin mukarnaslar Seluklu portallerindeki gelenein daha gelimi rnekleridir. Mukarnaslarda yer yer grlen sarktlar bu devrin getirdii yeni bir zelliktir. Bursa Yeil ve Yldrm camilerinin pencere erevelerinde, desteklerinde yer alan mukarnaslar bu bezemenin eitli uygulama alanlarna rnektir. Mermer ebekeler daha ok son cemaat yerlerinde, mimberlerde, pencerelerde uygulama alan bulurlar. Geometrik gemeli motifleriyle ou kez
28
birbirinden farkl zengin bir program sunarlar. Iznik Mahmut elebi, Milas Firuz Bey, bursa Hdavendigar camilerinin son cemaatlerinde Bursa Yeil Camiinin pencerelerinde yer alan geometrik kompozisyonlu mermer ebekeler Beylikler devri ssleme karakterini gsterir. Renkli mermer ve talarn birarada kullanlmasyla salanan hareketli dzeyler devrin zelliini yanstr. Gney ve Gneydou Anadolu blgesi Beylikler dnemi yaplarnda benzer uygulamalara rastlarz. Kap ve pencere kemerlerinde, kilit talarnda, mihraplarda, revak kemerlerinde, iki veya daha ok renkte tala bezemeler salanr. Dml kemer sslemeleri, Beylikler devri pencere ve portallerinde de karmza kar. Bursa Ulu Camii pencerelerinden birinde, Seluk sabey Camii portalinde dml kemer sslemeleri grrz. Dnml olarak iki renk tala ilenmi kemerler Beylikler devri mimarisinde olduka tutulmutur. Edirne Eski, ah Melek ve erefeli Camilerde Amasya Yrg Paa ve Beyazt Paa, Bursa bn Bezzaz camilerinin kemerlerinde iki renkli ta uygulamasnn baarl rneklerini buluruz (ney, 1989:29s).
2.3.1.3.ALI VE KALEM
Beylikler devrinde yap ilerinde al olduka bol kullanlmtr. zellikle tabhaneli ve zaviyeli camilerde ocak ve nilerin bazemeli allarla sslendiini grrz. Amasya Beyazt Paa, Bursa Yldrm ve Yeil camilerinde bu eit niler vardr. 14.-15. Yzyl mihrablarnda sk olarak al kullanlmtr. zellikle ahap direkli camilerde bu tip mihraplar sk grlr. Ankara Ahi Elvan, Genei, Hoca Hundi, Karanlk, Molla-Byk, Hac vaz, Aya Ulu, Sivrihisar Ulu, lisra Ulu Camileri birbirine ok benzer ve yzeysel kabartmalara sahip kalplama tekniinde yaplm mihraplara sahiptir. Bu mihraplarn bezemelerinde
geometrik bordrler hakimdir. Ankara Molla Byk camii mihrabnda olduu gibi al kabartmalar arasna Milet tipi ini kselerin gmlmesi Beylikler devrine ait bir zelliktir. Mihraplarn birbirine benzerlikleri ayn ustalar grubunun ayn tip
29
kalplar kullandklarn akla getirmektedir. Alnn bolluuna karlk malakarinin ok ender kullanldn grrz. Kalem ii, duvarlara sva zerine fra ile ilenen renkli desenlerdir. Ahap veya ender olarak al zerine de kalem ii adn alan bezemeler ilenir. Bugne kalan Beylikler devri kalem ii rnekleri yaygn deildir. Ahap zerine rumi ve iek bezemelerinin ilendii Ankara Poyrac, Hoca Hundi ve Genei mescidlerini Beylikler devrine rnek olarak verilebilir. Bu tarz bezemelerin en zengin rneklerini Kastamonu Kasabaky Candarolu Mahmut Bey camiinde grrz. Sva zerine kalem ii bezemelere zellikle Bursa ve Edirne eserlerinde rastlarz. Edirne Beylerbeyi, Muradiye, erefeli, Mezit Bey camilerinde, Bursa ehzade Ahmet ve Hatuniye trbelerinde ve Yeil Camide rumiler, bitkisel desenler, kufi ve neshi yazlar devrin kalem ii bezemeleri iin fikir verir. Bu sslemelerin ou sva altnda kalm ve eitli devirlerde yaplan onarmlarda yenilenmi ve karakter deitirmilerdir. Kalem ii kolay anan, nemden zarar gren ve dklen bir bezemedir. Bu nedenle Beylikler dnemi kalem ilerinden ok az gnmze kadar gelebilmitir (ney, 1989: 31s).
2.3.1.4.N
Beylikler devri ini sanat, Seluklu ve Osmanl devri ile kyaslandnda olduka snk kalr. Genellikle Seluklu gelenei devam eder (ney, 1977: 49s). Fakat Beyehir Erefolu Camiinin muhteem ini sslemeleri bir istisna olarak Seluklu ini sanatn ayn kuvvetle devam ettirmektedir (Aslanapa, 1977:45s). Bu cami, Beylikler dneminin mescit cami ve medrese mihraplarnda ska kullanlan mozayik ini geleneinin srdrld ilk Beylikler dnemi yapsdr (Anonim, 1990:150s). Caminin yannda bulunan Erefolu Sleyman Bey Kmbedinin kubbe iini ssleyen bitki motifli mozayik iniler, camide mihrap nndeki kubbenin
30
iini kaplayan inilerle birlikte Konya Karatay Medresesinden sonra kalan sayl rnekler arasndadr (Aslanapa, 1977:45s). 14.-15. yzyllarda al mihraplarnda alya gml firuze, lacivert, patlcan moru, bazlar sralt dekorlu iniler ve Milas tipi olarak isimlendirilen znik kseleri bu devir eserlerinde grlen bir yeniliktir (ney, 1977: 49s). Seluklu geleneini srdren iniler firuze, mor, kobalt mavisi renklerde srl tula, ini mozayik veya dz ini plakalar olarak kullanlmlardr. Yap dnda minare ve d cephelerde srl tula, yap iinde ise kubbe duvar, eyvan v.s. de daha ok ini mozayik olarak ilenmilerdir (ney, 1984: 36s). Mihraplarda Beyehir Erefolu rnei dnda sadeleen ini mozayik kompozisyonlar dikkat eker. Bitkisel desen hemen hemen ortadan kalkar. ok bol inili olanlarn yan sra tek bir ksenin yer ald mihraplar da grlr (ney, 1977: 131s). Beylikler devri cami, mescit ve medreselerinde daha nce geni dzeyleri kaplayan ini mozayik ile srl tula ok azalr. Bu devirde inili saray ve kk yaplmamtr (ney, 1977: 49s). ini kaplamalarn Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerinde i meknlardaki yaygn kullanm, din ve eitim ilevli yaplarla, saraylarda toplanmaktadr. Seluklu dnemi mimarisinde kullanlan inilerde biim, boyut ve bezemenin yapnn ilevi ile baml olmasna karlk Beylikler dneminde ileve ynelik bu ayrmn ortadan kalkt grlr. Beylikler dnemi duvar inilerinde bitkisel bezemeler, renkli srlarla uygulanm ve bir nceki dnemin renklerine sar ve yeil tonlar da eklenmitir (Bakrer, 1985:78s). Beylikler devri trbelerinde de ini ssleme enderdir. Hasankeyfde Akkoyunlu Zeynel Beyin trbesi zengin ini ve srl tula dekoru ile nemli bir istisnadr. Lahitlerde ini malzeme giderek azalr. Erken rnekler Seluklu, ge rnekler de Osmanl inilerinin paralellerini verir. Beylikler devrinde bir sre Konyann inicilik merkezi olmaya devam etmesi mmkndr. Iznik ve Bursa eserlerinin ini malzemeleriyle dikkati ekmeye balad 14. yzyl sonlar ve 15. yzylda esas merkez muhakkak
31
znik, Bursa ve ikinci srada Ktahya olmutur. Buna yeni ekonomik ve politik gelimeler yol amtr (ney, 1977: 49s). 14.-15. yzyl inicilii Seluklu geleneini srdren Konya veya evresinin imalat olmas gereken iniler ve znik, Ktahya ve muhtemelen Bursa merkezlerinin rettikleri farkl bir slup getiren iniler olarak iki ana grupta ele almamz gerekir. Iznik, Ktahya ve Bursa imalat inili eserler zellikle 15. yzylda younlar (ney, 1989: 35s). 15. yzylda Bursada yapldn tahmin ettiimiz renkli sr tekniinde inilerde lcivert, firuze, mavi, siyah, sar, beyaz renkler kullanlmtr. Bursada macun eklnde boyama krmz nemli bir yenilik olur (ney, 1977: 132s). znik ve civarnda 14. yzyl ortalarndan 15. yzyl ortalarna kadar kmz hamur devri vardr. Krmz hamurun iinde beyaz taneler bulunur. Silis nisbeti % 95e kadar ykselir. Serbest kuvartz % 65tir. Hamuru balayc sra kire kalkerli ve kurunsuzdur, astar kullanlmaz. Srlarda bol kurun kullanlr. 15. Yzyln ikinci yarsnda znikte sarmtrak beyaz hamur grlmeye balar. Dokusu ince ve sktr. Bnyesindeki silis miktar % 90, serbest kuvartz % 80dir. Balant maddesi olarak kullanlan srada bol kurun vardr. Iznik inileri nce astarsz olarak, tek renkli bol kurunlu srlarla firuze veya koyu mavi, mor olarak ilenmitir. Bazen zerlerine altn varakla dekor yaplmtr. Daha sonra ayn zellikteki hamur zerine ok renkli alma uygulanmtr. Bu inilerde kaln ve hamura gre biraz daha beyaz olan astar da kullanlmtr. Hamurdan daha az emici olan astar renklere parlaklk getirmi ve fra ile kolaylkla allmasn salamtr. Renkli sr ve mavi-beyaz inilerde bu ekilde ilenen baarl rnekler sunulmutur. zellikle Erefolu, Aydnolu, Karamanolu,
Germiyanolu, Ertenolu ve Osmanolu beyliinin eserlerinde ini malzemeye rastlanr (ney, 1989: 35s). Beyliklerin ini malzemesi Seluklularda olduu gibi dini mimaride toplanr. Birok inili eserin bugne kalmad veya onarmlarda hviyet deitirdii muhakkaktr. Mevcut eserler farkl beyliklere ait olmakla beraber Seluklulardan intikal eden ini geleneini srdrr, arada byk farklar grlmez. Bu Anadolulam bir stilin benimsendiine iaret eder (ney, 1977: 132s).
32
Karamanoullar zamannda Akehirde Seyid Mahmud Hayrannin kmbedi zerinde renkli srl tula sslemeler, ayrca sonradan bunlar arasna yerletirilen yldz ve ha biiminde iniler yer alr. Konyada yaptrlan hasbey Darlhuffaz iinde ini mozayiklerden zengin mihrap yer alr (Aslanapa, 1984:206s). Ayrca Konyann Kazm Karabekir bucandaki Ulu Caminin mihrab Beylikler dnemi inilerinin baarl rnekleri arasnda yer alr (Anonim, 1990:150s). Karamanllarn al dekoru iine ve har iine yerletirilmi mozayik ini rnekleri Karamanda Hatuniye Medresesi sslemelerinde, Ermenak Tol Medrese Trbesinde, Konya Buhaneddin Fakih Dede Kmbedinde devam eder (Aslanapa, 1977:45s). Germiyanoullar zamannda Ktahyada yaplan Hisarbey Camiinde, ta mihrabn etrafn eviren bir sra ini iki renkli rumler dikkat eker. Aydnoullar zamannda Birgideki Ulu Camiin Seluklu geleneine balanan, firuze ve koyu mor renkli geometrik yldz ve gemelerden rneklerin hakim olduu mozayik inili mihrap yer alr. Ayrca sa Bey Camiinde bu tr ini grlr (Aslanapa, 1984:212s).
33
2.3.2.SERAMK
14.-15. yzyl Beylikler devrinde esas merkez znik olmak zere Ktahya, Milet, Konya, Antalya, Silifke, Malatya ve Bursada bulunan malzemeye gre, burada yaplm olmalar mmkn olan eitli seramikler bulunmutur. Daha nce Miletteki buluntulara gre Milet ii denilen 14. yzyln ikinci yars ve 15. yzyla tarihlenen seramiklerin znikte yapld kabul edilmitir. Aslanapann znikte yapt kazlarda bulunan saysz para ve ini frnlar da asl merkezin znik olduunu kati olarak ortaya koymutur. Gnlk kullanma iin seri imalt halinde yaplan bu seramiklerde krmz hamur kullanlm ve zellikle tabak ve ukur kseler yaplmtr. Srahi, vazo v.s. buluntular enderdir. Bu seramiklerde sralt teknii esastr. En karakteristik renkler kobalt mavisi, koyu mor ve firuzedir. Yeil ve siyah da grlr. Astar zerine desen boyandktan sonra kap kurunlu sra batrlp frnlanr. Sr renksiz veya firuze, yeil, mavi olabilir. Desenler fra darbeleri ile konturlar ince bir ekilde izilerek veya sgrafito (kazma) tekniinde ilenebilir. zellikle fra darbeleriyle ilenenlerde ustann fra kabiliyeti ve yaratma gc bizi etkiler. Eserlerin hepsinde daima deien, ileri bir zevke iaret eden dekorlar dikkate deer. Dekorlama zellikle tabak ve kselerin i yznde btn sath kaplar. D yzlerde dekora daha az nem verilir. Motiflerde bitkisel, radyal hatl ve geometrik sslemeler grlebilir (ney, 1989: 46s). Bitkisel olanlar en yaygndr. Merkezdeki bir rozetten dalan, fra darbeleri ile ilenmi, yelpaze yaprakllara sk rastlanr. Renkli ve renksiz sr altnda yer alan eitli tipleri grlr. Stilize yapraklarn ileri veya etraflar deiik kompozisyonlar meydana getirmek zere ince helezonlarla doldurulmu ve daha ince iilik gsterenleri ilgintir. Bunlarn sgrafito tekniinde ilenenleri de vardr. Ayr bir grupta ise iek ve yaprak motiflerinin serbest
kompozisyonlarla kseleri ssledii dikkati eker. Ender olarak ku desenlilere rastlanr. Radyal hat dekorlular da olduka yaygndr. Genellikle renksiz sraltnda lcivert bir veya iki sra radyal fra darbesi taba doldurur. Bazen aralarnda
34
stilize yarm ve tam palmetli sathlarla blnrler. Ksenin merkezinde iri bir iek veya yaprak rozet yer alr. Geometrik dekorlular nisbeten azdr. Bunlarda bazen kaln hatl geometrik bir a btn taba kaplar. An ii stilize yapraklar, helezonlar, yldzlarla doldurulur. Bazlarnda taban merkezinde, beyaz zemin zerine lcivert byk geometrik ekillerle doldurulmu rozet yer alr. Halk sanatn ve zevkini aksettiren znikin merkez olduu bu 14.-15. yzyl seramikleri, sonraki Osmanl seramiklerini hazrlayc olmutur. Daha nce grlmeyen eitli yaprak, iek, rozet, yelpaze, helezon ve geometrik dekorlaryla seramik sanatna yenilik getirmilerdir. Milet ii adn alan ve aslnda znikte yaplan bu seramiklerin gzel rnekleri znik, Ktahya ve stanbul inili Kk mzelerinde bulunmaktadr. Beylikler devrinin zellii olarak al mihrablara gmlerek kullanlan bu seramikler en bol rneklerini Ankara rtmeli ve Molla Byk mescidlerinde verir. znik kazlarnda ele geen ve burada 14. yzyl ortalarnda imlatna baland tahmin edilen sliple desenlendirilmi eitli seramik fragmanlar bu tekniin Beylikler devrinde devam ettiini gstermektedir. Krmz hamurla hazrlanan ve piirilen seramik kaln beyaz veya renkli sliple desenlendirilir ve effaf renksiz veya renkli sra batrlarak frnlanr. Bir sralt teknii olan sliple desenlendirmede kaln slip tabakas sathta hafif bir relief meydana getirir. Iznikte mavi, yeil, ak ve koyu kahverengi slipli paralar bulunmutur. Bunlar arabeskler, stilize iek ve yapraklarla sslenmitir (ney, 1977: 124s).
2.3.3.MADEN SANATI
Beylikler devri maden sanat konusundaki bilgimiz dier alanlarla kyaslannca ok kstl kalr. 14.-15. yzyllardan gnmze ulam pek az tarihli eser vardr. eitli koleksiyonlarda ve mzelerde bulunan ve Beylikler devrine ait olabilecei kabul edilen eserler ancak kyaslamalarla
deerlendirilebilir.
35
Beylikler dnemi maden iilii Anadoluya zg yeni bir r amamtr. Bugne kalan az sayda eser Osmanl maden iiliine geii hazrlamtr. Beylikler devri maden sanatnn kknde yatan Seluklu maden iiliine ait eserlerin ou pirin demer ve bronzdandr. Altn ve gm ok az ilenmitir. Leen, tas, tepsi, ibrik, vazo, amdan, kalemden, ekandil, buhurdanlk, havan, ayna, kemer tokas, kap tokmaklar gibi eserler stn bir iilik gstermektedir. Bu eserler kazma, kabartma, yldzlama, dme, kakma ve emaye gibi eitli maden ileme teknikleriyle zengin bir ekilde ilenmilerdir. eitli koleksiyonlarda ve mzelerde bulunan sayca az beylik devri madeni eseri, genelde slam maden sanatnda ok gelien tekniklerden olan pirin veya demir zerine altn, gm ve bakr kakma ile bezenen eserlerin daha mtevazi rnekleri olarak dikkati ekerler. Trk ve slam sanat ve Bursa mzelerinde bulunan Siirt yapm eitli tuna amdanlar, Musul ekolnn Beylikler devrine uzants olarak grmekteyiz. an biiminde gvdeye sahip olan bu amdanlar dkmle yaplmtr. zerleri gm, bazlarnda da altn ve gm varaklar kullanlarak kakma tekniiyle sslenmitir. amdanlarn ii botur. Silindirik boyunlar vardr. Ba ksmlar gvde formunu tekrarlar. Gvde de yer alan madalyonlarn ileri insan
figrleriyle, on iki bur, elence veya taht tasvirleriyle bezenmitir (ney, 1989: 49s).
2.3.4.HALI SANATI
14.-15. yzyl Beylikler devri hallar konusundaki bilgilerimiz ve rneklerimiz azdr. Bu hallar 13. yzyl Seluklu hal sanat geleneinin etkisindedir. 14. yzylda Anadoluyu gezen bn Batuta Seyahatnamesinde Anadolu hallarn vm ve eitli lkelere ihra edildiklerini belirtmitir. Bunlar Trk Dm veya Grdes Dm adn alan ift dml, halis yn hallardr. Ana renkler krmz ve mavi tonlar, sar, krem, lcivert, kahverengi ve az miktarda yeildir.
36
Beylikler devri hallarnn soyut hayvan figrleriyle bezenmi olanlar hayvan figrl hallar olarak n yapm ve uzantlar Osmanl devri Kafkas ve Bergama hallarnda grlmtr. Hayvan figrl hallar. Bu hal resimlerinde ok soyut ve geometrik ekiller halinde hayvan figrleri yer alr. Byk taban hallar veya daha kk seccade boyu hallar grlr. Arka arkaya sralanan byk karelerin iinde yer alan sekizgen veya altgen byk rozetler kartal, ift bal kartal, horoz, geyik, ejder, zmrtl anka ve hayat aac etrafnda ift ku figrleri ile doldurulmutur. Hayvanl hallarn sular Seluklu hallarnda olduu gibi kufi yaz kkenli veya rg desenlidir. Sadece geometrik desenlerle sslenmi olan hallar vardr. 15. yzyl sonuna doru Anadolu hayvanl hallar batl ressamlarn tablolarnda kaybolur ve yerlerini geometrik ekilli taban hallar alr. Geometrik formlar, sekizgen ve baklava dizilerinin oluturduu kompozisyonlar yaygnlar. Bu tip hallarn bir ksm 15. yzylda Alman Ressam hans Holbeinin tablolarnda grldnden genel olarak Holbein hallar olarak
isimlendirilmilerdir. Holbein tipi hallarn Uak ve Bergama evresinde dokunduklar kabul edilmektedir. Malzemeleri saf yndr ve Trk dm ile dokunmulardr. Zemin mavi veya krmzdr. Desenler mavi, krmz, sar, kahverengiyle ilenmitir. Holbein hallar sanat tarihileri tarafndan drt tipe ayrlmtr. Birinci grup kenarlar dml sekizgenlerden ve kaydrlm eksen zerinde yer alan ileri geometrik motiflerle ssl drtgenlerden oluur. Bu hallarn kenar bordrlerinde krmz zerine beyazla rgl kuf yazlar, lcivert zemin zerine kartular iinde iek motifleri ilenmitir. Ikinci grup hallarda zemin, krmz zerine uuk saryla bitkisel desenlerin geometriklemi bir emaya rld havari kompozisyonlarla doldurulmutur. Kenar bordrleri yine rgl kuf yazlardan ve bitkisel desenlerden oluur. nc grup hallarda zemin iki, , bazen de drt eit kareye blnr. Kare ilerine yldz rozetler, bitkisel desenler veya stilize hayvan figrleriyle doldurulmu, sekizgenler yerletirilmitir. D bordrler ounlukla rgl kuf
37
yazlardan oluur. Bu hallarda mavi, krmz tonlar, kahverengi hakimdir. Bugn halen Bergama evresinde benzer hallar dokunmakta olduundan 14.15. yzyllarda da bu yrede yapldklar sanlmaktadr. Drdnc grup Holbein hallar nc grubun eitlemesidir. Karelerin altnda ve zerinde, bazen iki kare arasnda daha kk kareler yer alr. I dolgular, kenar bordrleri, renkler nc grubun zelliklerini srdrr. Erken Osmanl hallar olarak isimlendirebileceimiz bu hallar klasik Osmanl hallarnn hazrlaycs olmutur (ney, 1989: 51s).
2.3.5.MNYATR
14. yzyl Beylikler devri minyatr sanat konusunda ise bugne kalan eser olmadndan bilgi sahibi deiliz. Byk olaslkla bu yzylda komu merkezlerde gelimeye devam eden minyatr ve kitap sanat alannda Anadoluda da eserler verilmiti. Bunlarn Beyliklere blnm Anadoluda karklklardan kaybolup gittiini syleyebiliriz (ney, 1989: 54s).
2.3.6.LEME SANATI
Bugne kadar Anadolu Beylikleri Dneminden kalan ileme paras bulunmayna ramen Marco Polo, bni Batuta gibi gezginlerin anlarnda ve Ak Paolu tarihi gibi deinilmektedir. Marco Polo anlarnda Rum ve Ermeni ile Trk ustalarnn yan yana olan ar kurulularnda zellikle crimson ipek dokumalar grdn kaydetmitir. O gnn Anadolusu ile ilgili daha kapsaml bilgilerle Poloyu tamamlayan bni Batutta gnlnde zengin bir ar kuruluu bulunan Erzincanda ehrin adyla tannan nefis kumalar bulunmaktadr. Ladikte altnla ilemeli pamuklu elbiseler yaplmaktadr. gibi cmlelerle ar kurulular ile kuma ve ileme inelerine iaret etmektedir. Kuseyden yaplma elbiseler, ipekli elbiseler, kemhadan yaplma elbiseler ve kemha, mrz, kusey ve brmcn birararada bulunduu elbiseler; altn kaynaklarda Anadoludaki ilemenin varlna
38
kakmalarla ssl latalar; srma ilemeli hilatlar; metal plaka aplike ve srma ile uygulanm eitli ineler; nakl kumalardan yaplma rtler ilemenin uyguland rnekler arasnda yer alr. Erken dnem kadifeleri kullanarak yaptrlan Bursa Yeil Trbe kap ve pencere kanatlarn anmsatan bezemelerle ilenmi perde, bu dnemdeki ilemeler konusundaki bilgilere k tutmaktadr. Geometrik ve yazl bezemeler ve rumilerle donatlm ni grnts veren Yeil Trbe kap penceresinde Mara ii olarak bilinen sim skma ve sim yrtme ineleri eitlemeleriyle bezenmi kompozisyon ilgi ekmektedir. te yandan ta sslemeleri zerinde yaplan aratrmalarda bulunan Beylikler Dnemine ait mezar talar zerinde ileme yapan kadn figrlerinin bulunuu Beylikler Dneminde ilemenin yapldn belgelemektedir (Barta, 1984:13s).
39
2.4.OSMANLI SANATI
Osmanllarn meydana getirdii sanat, btn daha nceki Trk Sanatlarnn, dnyann en zengin kltrlerinin kaynat topraklar zerinde, yeniden ve dnya apnda bir deerlendirilmesidir (Aslanapa, 1984:1s).
2.4.1.HALI SANATI
Bu devirde hayvan hallarnn yan sra geometrik dolgulu blmler gsteren hallarn da yaplmakta olduu, tablolardaki hal tasfirlerinden anlalmaktadr. Bunlarda zemin karelere blnm ve her karenin ii geometrik motiflerle dolgulanmtr. Bunlar daha sonra Holbein ad ile tannan hallarn ilk basamaklar olarak kabul edilebilir. Tablolarda grlen az sayda geometrik hallar, 15.yy ortalarnda hayvan hallarnn yerini almaya balar ve yzyl sonunda hayvan hallar tamamen kaybolarak geometrik motifli hallar hakim olur (Aslanapa, 1987:61s). Sanat tarihilerinin aa yukar, bize ok az numunesi intikal etmi olan en eski hallar hakknda, halnn yan kesin olarak tayinde ve hallar tasnifte, karsnda bulunmu olduklar glk, onlar bu hallarla Avrupal ressamlarn yeniden resimlerini yapmaktan zevk duyduklar hal resimlerini karlatrmaya sevketmitir. Holbein, Bellini, Lotto hallarna ilikin seriler, ite bu ekilde tesis edildi. En yeni hallara ilikin isimler, imlathaneden ok ticaret merkezlerinin isimlerinden olumaktardr; Kura, Ladik, Bergama hallar gibi. Bazlar, Holbeinlarn geleneini srdren ve henz imlathaneleri yok olmam olan hallar (Bergama), ekseriyetle, canl renklerdir (Milas) ve nak mihrb eklindedir; o yzden, bunlara, zerinde secde edilen hal mansnda, seccde denir. En mehurlarndan, naklar soyut olan, renkleri mahdut olan Holbein hals, sekizgen yuvarlaklardan dengeli ve dz izginin hkim olduu bir kompozisyon yaratan son derece grifit sslerden mteekkildir (Roux, 1992: 901s.)
40
Teknik zellikleri, motiflerin sralan, Holbein hallar denilen grubun, Uak blgesine baladmz tipindekine benzer hallar, tamamen yn malzemeden ve Grdes dm (Trk dm) ile yaplmlardr. Ancak geometrik motiflerin yerini bitkisel motifler ve bilhassa bu grup hallar iin karakteristik olan madalyon almtr. Madalyon ekli Trk hallarnda ilk defa 16. yzylda kullanlmaya balanmtr. Halnn tam ortas iri bir madalyonla belirtilmi, keler bordrle kesilmi eyrek madalyonlarla deerlendirilmitir. Madalyonlarn ii ve halnn zemini bitkisel sslemeler ve insan hayvan figrl kompozisyonlarla
doldurulmutur. Bu motifler ayn devir minyatrlerinde de grlr. Hallara rnek tekil eden kartonlar hazrlayanlar, minyatrler yapan sanatkrlard. rnekler minyatr sanatna gre ekillenmilerdir (Yetkin, 1991:87s). Holbein hallarnn III. ve IV. tiplerinden gelien Bergama hallarnda geometrik desenler ve kuvvetle sluplanarak geometrik emaya uydurulmu bitki motifleri grlr. Bunlarn en nemli tiplerinden biri, hal zeminin enine dolduran iki veya eit karenin st ste sralanmasn gsterir. Karelerin ortasna sekizgenler, bazen altgen yerletirilmi, keler genlerle
doldurulmutur. Dier bir tip, ortadaki esas motfi olan sekizgenin etrafnda kk sekizgenlerin gruplamasn gsterir. Geometrik motifler yannda, kuvvetle sluplanm bitki motifleri de geometrik dzene uymakla beraber bordrlerde ve 19. yzyldan sonraki hallarda natralist iek ve yaprak motifleri grlr. 18. yy rneklerinde dolgu motifi olarak tekrar ortaya kan kk hayvan figrleri Bergama hallarnn Hayvan hallar ile balantsn aka belli eder (Aslanapa, 1987:134s). 16. yzyl, Trk hal sanatnn en parlak devri olarak kabul edilmeye lyk bir zenginleme gstermektedir. 1514te Tebrizin ve 1517de Kahirenin Osmanllar tarafndana alnmas, Trk hal sanatnda yeni bir teknik ve desen anlayn salamtr. Bu yeni anlayn ekillendirdii hallar, Osmanl saray hallar adyla tannmaktadr. Trk sanatnda birbirine balanan hal tipleri dnda kalan tek grup olmalaryla dikkati ekerler. Bu hallar, bir gelime sonucunda deil, birden ortaya kmlardr. 16. yzyl ran hal sanatndan ilham alnm sivri kvrk haner yapraklar, palmet ekilleri ve madalyonlar tipik
41
bir Trk slbunda natralist lle, smbl, karanfil iekleri ile birletirilerek yeni bir hal deseni dnyas yaratlmtr. ran halllarnn zemin dolgusu olarak grlen kvrk dal sistemi, Osmanl saray hallarnn zemininde daha gevek halde esas rnek olarak kullanlmtr. Araya katlan bahar iekli tabiattakine ok yakn bir naturalizmle verilerek rnei zenginletirmitir. Osmanl saray nakkalarnn 16. yy boyunca gelitirdii sluplar Osmanl saray hallarnda en olgun ekilde birleerek, saray hals sanatndaki stnln de belirtmektedir. Osmanl saray hallarnn bir zellii de, ran hallarna has madalyon dzeninin tamamen Trk hallarna has bir ekilde uygulandr. ran hallarnda esas motif olan madalyon, Osmanl saray hallarnda ikinci derecede bir motif olmutur. Esas rnek zeminin sslenmesidir. Madalyon kaldrlsa bile zemin rnei deerinden kaybetmez. Sanatkrlar tarafndan izilen ve Trk iei ad verilen lle, smbl, karanfil ve gln veriliindeki naturalizm ile tabiattan uzak palmet ve rozetlerle birletirilerek, madalyonun da kullanlmasyla meydana getirlien desen zenginlii ve kompozisyon salaml, Osmanl saray
slbundaki yksk sanat duyuunu kuvvetle ifade etmektedir. ok zarif ve ince olan bu desenlerin yaplabilmesi iin ran dm teknii kullanlmtr. lk Osmanl saray hallarnn renklerinde tatl bir krmz, scak bir sar, koyu mavi ve imen rengi yeili kullanlmtr ki, bu renkler Memlk hallarnda da kullanlan renklerdir. Osmanl hallar ipek gibi yumuak bir ynden yaplmtr. Bursada yaplm olduu ileri srlen hallarda ise malzeme fark grlr. zg ve atklar ipekten yaplmtr (Yetkin, 1991:116s). Saray hallar masa rts olarak da kullanld iin, buna uygun yuvarlak veya havari biimlerde yaplanlar da vardr. Avrupa saraylarna hediye olarak gnderilen bu hallardan memleketimizde stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde biri harap halde iki byk hal ile, kk bir seccade, Topkap Saraynda da byke bir seccadeden baka rnek kalmamtr. Trk ve slm Eserleri Mzesindeki byk hal krmz zeminli olup, rnekler beyaz renkli, iri ift rmlerin meydana getirdii drt kollu motiflerin zemin rengi koyu mavi ve yeil olarak deiik ek seriler zerinde sonsuz sralanmasn gsteriyor. Bunlarn drt tarafndaki palmetler birbirine balanarak salam bir baklava emas meydana getiriyor (Aslanapa, 1987:141s).
42
2.4.2.SSLEME SANATI
Osmanllar ssleme sanatlarnda usta idiler. Ssleme yontmadan ok, renklerle yaplm olarak, assiselerde ve zellikle kemerlerde mnvebele ile yerletirilmi renkli talara, mermer kaplamalara, resime ve tabiatiyle seramik rtye kar bir sevgi duyar. Bursadaki Muradiye Camiinde olduu gibi karolar yardmyla tek renklilik veya ok renklilik tercih edilir; hat terkedilmeksizin, geometri yerine bitki rts tercih edilir. ininin, geni yzeyleri devaml bir motif ile kaplamas nadir deilse de, ekseriye, ini, o birbirinden ak surette ayrdedilebilen, geni kenar suyuyla ayrlm levhalar oluturur. yle ki, insan, bunlarn duvarlara aslm hallar olduunu zannedebilir. Bu modann kkenini, hallar adrlarn i eperlerine asmak gibi eski gebe Trk detinde aramak gerekir. Abideleri sslemek iin seilen konular, genel olarak dokuma objelerinin, zellikle de kumalarn zerinde rastlanan pek az farkllk gsterir. Mimaride asla eksik olmayan intimati ve Buddha dudaklar, zellikle, debdebeli kumalarda daha sk grlr. I.Selim, II. Bayezid ve II. Muratn kaftanlar durup dinlenmeden tekerrr eden bir intimatiden baka bir eyle sslenmemitir, bir ok kaftanda bu iki motif kark olarak kullanlmtr; dierleri; nar ile kullanlmtr. Halbuki seramiklerde ounlukla yelpaze biiminde kullanlmtr (Roux, 1992, 898s.). Hibir mslman halk ssleme sanatlarnda byle bir gzellie ve ahenge varamamt. Osmanl ssleme sanats, geleneksel modelleri idealletirdi, izgi ve ekilleri birbiriyle henkli kld, tabiat ile sslenecek nesne arasnda tam bir uygunluk elde etmeye alt. Aatan krslerde, pencere ve kap kanatlarnda kullanlan motifler, ou zaman malzemenin cinsi ile mmkn olduu kadar iyi uyuacak biimde birbirine uydurulmu kk tahta paralarndan meydana gelen geometrik figrlerden ibaretti. Bu paralar, bir ssleme btn tekil etmek suretiyle, aacn rutubet ya da scan etkisiyle imesini ve kabarmasn nlerdi. Trk sanatsna gre bir kemerin ya da batabann arln ekecek stun bal, kemerin arl altnda yana doru kayacakm izlenimi uyandrr ekilde sslenmemeliydi.
43
Ssleme sanatnn mezar talar, iniler, renkli camlar, krsler, amdanlar, lambalar, kaplar, parmaklklar, cam eya, sedef iilikleri, tezhip, cilt gibi malzemenin tabiatna uygun eitleri vardr. Btn bu eyann kendi ekillerine ve maddelerine has birer ssleme tr olmutur (Arseven, 1987:203s).
2.4.3.MNYATR SANATI
Osmanl dneminde minyatr-kitap resmi sanat, btn Trk-slm dnyasnda olduu gibi tamamen saraya bal gelitir ve yz yl akn sre rnler verdi. Osmanl minyatrn drt ana grupta toplamak mmkndr: 1) Olaylar yklendiren minyatrler 2) Peyzajlar 3) Portreler 4) Bilimsel konulu minyatrler.
Olaylar
yklendiren
minyatrler
de;
Klasik
slm ve
Osmanl
edebiyatnn rnlerini ssleyenler, Sultan ya da vezirlerin hayat ve sefer hikyelerini ssleyenler ve dinsel konulu eserleri ssleyenler olmak zere e ayrlr. Osmanl tarihine ait yazmalar birinci grupta geni bir yer tutar. Ne var ki, sanat tarihi ve sosyal tarih bakmndan en nemli yazmalar Selimname, Sleymanname ve Hnername gibi padiahlarn ya da Osmanl hanedannn tarihini ssleyen minyatrler, ehzadelerin snnet dnlerini betimleyen ve bu arada Osmanl toplumundan nemli kesitler yanstan Surname, padiah ve vezirlerin sefernamelerinin minyatrleridir. Disel konulu resimlerin bir ksm tarih kitaplarnn balangcnda peygamberler tarihi ile ilgili olarak yer alr. rnein; Fuzulinin Hadikat-el Seadasndaki minyatrler. Osmanl minyatrnde peyzajlar daha ok yerlemelerle ilgilidir. Kanunnin Badat seferinde ordunun konaklad yerleri gsteren Matrak Nasuhun Mecmu- Menazili bu tip minyatrn en nl rneidir.
44
Osmanl minyatrnde portrelerin balca rnekleri unlardr: Fatihin portreleri, Kanun, Selim ve Barbarosun Ressam Nigr tarafndan yaplan boy resimleri, Lokmann Kyafet-el-nsaniye fi embil Osmaniye adl eserini ssleyen padiah porteleri, 18. yy'da Levninin yapt III. Ahmet portresi. Osmanl minyatrnde nemli bir grup oluturan bilimsel konulu minyatrler, genellikle tp, astroloji ya da dnyann garip olay ve yaratklar hakknda bilgi veren yazmalar sslerler. Bu trn nemli rnekleri; Cerrahiye-i lhaniye adl eski bir tp kitabn Fatih dneminde ssleyen minyatrler, Mataliel-Saadet adl Arapa bir astroloji kitabnn evirisine III. Murat dneminde yaplan minyatrlerdir (Anonim, 1990:158s). Osmanl minyatrclnde portre resmi, tarih konular ve saray hayatna ait sahneler yannda muharebe ve muhasara sahneleri, ehir ve kale manzaralar ele alnarak karakteristik eserler meydana getirilmitir. Bu minyatrler, kompozisyon emalarnda ve arka plndaki manzaralarda randa yerlemi olan baz geleneklere henz ksmen bal kalyorlarsa da esas itibariyle realist bir grle yaplmtr. Sanatkrlar, snrl imknlar ile gerek olaylar mmkn olduu nispette resimlerle canlandrmlardr. alacak derecede baarl tabiat tasvirleri, bilhassa ok sevilen at koular ve mcadele sahnelerinde sk sk gze arpmaktadr. Bunlarda krmznn hkim olduu parlak ve canl renklerde neeli bir hava, zaman zaman karikatr sanatna kaan mstehzi bir ifade vardr (Aslanapa, 1984:385s). Osmanl Devletinin ilk devrinden baz nakka adlar bilinmemekle beraber bunlarn eserleri zamanmza kadar gelememitir. Minyatr ve resim sanatnda asl canllk stanbulun fethinden sonra balar. Bu devirde Trk ressamlar talyaya gitmilerdir. Bunlardan biri olan Sinan Bey, Venedikli Ressam Mastari Paulinin yannda alm olup kendisinin Bursal ahmet adnda bir de rencisi vardr. Nakka Sinan Beyin talyadan dndkten sonra yapt ve Fatihi oturmu halde gl koklarken canlandran portresi, onun sanatnn kuvvetini ve snrlarn gstermektedir. Fatihin himayesinde sarayda geni lde bir sanat almas balam, yerli-yabanc birok ressam, saysz eser meydana getirmitir. Topkap
45
Saraynda drt albm iinde bu eserlerden baz rnekler zamanmza kadar gelmi bulunmaktadr. Osmanl minyatrlerinde sultanlarn 16. ve 17. yzyllardaki hayatlarn hikye eden eserler bata gelir. Topkap Saray Hazine Ktphanesinde ve stanbul niversite Ktphanesinde birok eserin ciltleri arasnda onbebin kadar minyatr adeta mill galeri halinde biraraya toplanmtr (Aslanapa, 1984:146s).
2.4.4.HAT SANATI
Hat sanat, kam kalem ve is mrekkebinin ibirliiyle insan elinin vcuda getirdii bir izgi saltanatdr. Bu mucizev yazya hakettii emei vermek, Osmanl Trklerine nasib olmutur (Anonim, 1990:52s). Amasyal Yakutl-Mustasm, sls, nesih, muhakkak, reyhn, tevki ve rk olmak zere alt yaz eidinin kurallarn toplayarak baaryla uygulamtr. Osmanl hattatlar, bu yazlardan en ok nesin ve slsu sevmi ve kullanmtr. Amasyal eyh Hamdullah, nesih ve sls yazlarnn en sekin rneklerini vermi ve uzun yllar dier Trk hattatlarn rnek ald, izinden gittii bir sanat olmutur. Ahmet Karahisar, Yakutl-Mustasmnin yaz slbunu yeniden canlandrmsa da, Trk hattatlar, onun lmnden sonra yeniden eyh Abdullahn slbuna dnmlerdir. Trk hattatlarn yazd Kuran- Kermlerin ana metinlerinin hemen hemen tm nesih yaz, byk yazlar ve balklar ise genellikle sls yaz ile yazlmlardr. Kuran yazsn gelitiren ve doruuna ulatran Hafz Osmandr. Trk hat sanat, dier sanat dallarnn tersine geliimini 19.yyda da srdrm, kendini d etkilerden korumutur. Cel sls yazy gelitiren Mustafa Rakm ve onu izleyen Sami Efendi, Kazasker Mustafa zzet Efendi ve bir ran yaz tr olan Talik yazy yeleyen Yesarizade Mustafa zzet Efendi gibi hattatlar, yaz sanatn gelitirmilerdir. Yaz sanat, yalnzca kitap yazlaryla snrl kalmam, gelimesini duvarlara aslan levhalarda, cami ve baka yaplar ssleyen yazlarda, eitli
46
yerlerdeki kitabeler ve padiah turalarnda da srdrm, bu olanlarda da sekin eserler verilmitir (Anonim, 1990:156s). XV. asrn ikinci yarsndan beri kullandmz Talik yazsnn bizde akademik olarak ele aln, rann mruf Talik stad mdl-Hasenden sonra olmutur. Trk hattatlar bu slbu ylesine benimsemilerdir ki, stn baar gsterenlere imd- Rm (Anadolunun imd) denilmesi adet olmutur. Grlyor ki, yaz sanatmzda devaml bir szlp arnma ve sluplama vardr ve bunlar esas bozulmadan yaplmtr (Anonim, 1990:52s).
2.4.5.TEZHP SANATI
Kitaplar ssleme, Osmanllarda pek gelimi bir sanatt. Hattatlar tarafndan yazlan el yazmalar tezhipilere (mzehhiplere) verilir; bunlar her sayfay yaldzl izgilerle evreler, sayfa kenarlarnn altndan ss motifleriyle sslerlerdi. Bu almann ad tezhipti. Tezhipiler ayn zamanda birer minyatr ressamydlar. Kurann ve yazmalarn ilk iki sayfalar hep renkli ve altn yaldzl motiflerle sslenirdi. Tezhipler, ou zaman, devrin slbuna gre yaplrd. Bu tezhiplerde kullanlan ss motiflerine bakarak, Klsik Devrin, Lale Devri ya da Barok Devrinin eserleri kolayca birbirinden ayrlr. Lale Devrinde tezhibin grn, Klasik Devirdekinden farkldr. Klasik Devirdeki soyut ekillerin yerini iek motifleri alm ve bu motifler daha az arbal hale gelmitir. Damat brahim Paa ve Parise giden ilk Trk elisi Yirmisekiz Mehmed elebi tarafndan bu devirde yaratlan sanat hareketi , zevklerde byk bir deiiklie sebep oldu. O zaman, ssleme sanatlarnn btn dallarnda oldu gibi, tezhipte de kfe tarz (iek tarz) denilen yeni bir tr dodu. Abidelerin ve emelerin cepheleri, tavanlar ieklerle, meyvelerle, yazmalarn balk sayfalar gllerle, karanfillerle, llelerle ya da stilize edilmi baka renklerle sslendi, iy (gzalc) renklerle boyand. Bunun ardndan Barok Devri geldi, sslemeye Bat motifleri hkim olmaya balad. O zaman, tezhiplerde Rnesans motiflerinin ortaya ktn gryoruz. Yapraklar dolama haline gelip kabalayor. Kenar srlar seri halinde
47
tekrarlanan birbirine benzre motiflerden meydana geliyor, Klasik Devrin daha arbal ve vakarl olan kenar srlarndan tamamiyle ayrlyor (Arseven, 1984:231s). Osmanllardan gnmze ulaan erken tezhip rnei Topkap Saray Ktphanesinde bulunan II. Murat dnemine ait bir musik kitabdr. Ilgin sayfa dzeni ve zengin tezhibi ile bu yazma eser, Fatih dnemi tezhibinin ncs saylmaktadr. Klasik tezhip sanat, ikinci parlak dnemini Kanuni Sultan Sleyman zamannda yaamtr. Bu dnemin tezhiplerinde motif, desen ve renklerde byk deiiklikler grlmemi, ama iilik yetkinlemi, tezhibin sayfadaki arl artm, olaanst incelmitir. Karamemi ve onun ynettii saray nakhanesinin Osmanl tezhip sanatnn bu ikinci parlak dneminde rol byk olmutur. Tezhip sanatnn 17. yy'da geriledii grlr. Bat etkileri az da olsa bu yzylda tezhip sanatna girmi, altnn ar kullanmyla gsterili eserler ortaya kmtr. 18 yyda ise tezhip sanatnn iki farkl izgide gelitii grlr. Birinci izgide, Klasik Osmanl tezhibinin kabalam rnekleri uygulanrken, ikinci izgide de batl sanat etkilerinin belirgin biimde yansmaya balad grlr. Bu tr eserlerde halkr tarz bezemenin yan sra barok motiflerinin girmeye balad tezhipler, sayfa balklarn ve kenarlarn ssler. iek, bu yzyl tezhibinin temel motifidir. Edirnekri olarak adlandrlan grupta iilik kaba, iekler ok stilize, ancak iek cinsi belirlenebilecek gibidir. Baz tezhip rneklerinde ise iein olduka gereki bir biimde betimlendii grlr. Ali skdar ve Abdullah Buharnin iek almalar, bu trn doruu saylr. Klasik tezhip, 18. Yzyln ikinci yarsndan itibaren gerilemeye balam, kalite giderek dm ve bu sre 19 yyda da srmtr. Dnemi karakterize eden tezhip ve iekli kitap sslemeleri rnekleri, barok ve rokoko sluplardr. Bu rneklerde altnn tezhip zeminini ou kez kaplad ve rokoko slubun sevilen iei gln en nemli motif olduu grlr (Anonim, 1990:158s).
48
2.4.6.N
Seluklu mozaik ini teknii ile renkli sr tekniinin birlemesi, Osmanl inilerine bir balang olmutur (Aslanapa, 1984:322s). Osmanllar Devrinde inicilik, onbeinci yzyln balarnda Bursa Yeil Cami ve Trbesinde grld gibi alacak bir olgunluk ve incelie varmtr. Ilk defa ortaya kan mavi-beyaz duvar inilerinin en erken ve sayl rnekleri Bursada Muradiye Trbelerinde grlr. Onaltnc yzyln ikinci yarsndan itibaren inilerin renk ve motiflerinde kendini gsteren deime sonunda byk bir zenginlik ve kalite ykselmesi grlr. Natralist iek ve yapraklarla akayik, nar iei, gl, lle, smbl motifleri gittike artarak dier motiflerin azalmasna neden olmulardr. Bu inilerde srlar ok parlak olup yeni ortaya kan parlak mercan krmzs, tatl yeil, beyaz, firuze ve mavi renkler gzleri byleyecek kadar ekicidir. Bu yeni slupla hazrlanm inilerin ilk rneklerini Adana Ulu Camiinde ve stanbul Sleymaniye Camii mihrabnn iki tarafnda bulmaktayz (Aslanapa, 1974:116s). stanbulda renkli sr tekniinde inilerin ilk rnekleri, Yavuz Sultan Selim Trbesi ve Camiinde grlr. Fakat bu eit inilerin son aheserleri, ehzade Mehmed Trbesini sslemektedir. Trbenin iini bir masal dnyasna eviren bu iniler, teknik, renk ve motiflerin zenginlii bakmndan Bursadakilerden daha stndr. Topkap Saraynda mercan krmzsnn bolca kullanld inilerden en iyileri, zengin bir kolleksiyon meydana getirir. Topkap Sarayndan sonra en zengin inili abide olan Sultan Ahmed Camiinde 70 kadar eitli kompozisyonla 20143 para ini kullanlm olup, sanatn kuvveti ve yaratma gc henz tkenmemitir. Fakat yksek bir kompozisyon kuvveti gsteren motifler ematik ve slplanm olup az kullanlan krmz rengin canll ve parlakl da kaybolmutur. Bundan sonra gittike artan bir gerileme ve bozulma balar. Topkap Saraynda Sultan brahimin yaptrd snnet odasnn duvarlar eitli devirlere ait stok inilerle kapldr. Bunlardan tek levha halinde ve 126 x 48 cmlik geyikli panolarla 125 x 34 cmlik vazolu panolar, ok byk bolar, parlak beyaz zemin
49
zerine koyu ve ak mavi renkleri ile gze arpar. Bu panolar Trk ini sanatnn en parlak devrinden XVI. yy son yarsnhdan kalm olmaldr. 1669da tamamlanan Yeni Cami ve trbenin inilerinde kalite ve renkler artk tamamyle bozulmutur. 1725ten sonra, Istanbulda, Tekfur Saraynda bir atlye kurularak ini yaplmaya balanm, fakat baarl grlmeyerek ksa zamanda kapatlmtr (Aslanapa, 1984:323s).
2.4.7.SERAMK
Osmanl Devrinde Seluklu ve Beylikler Devri ile kyaslandnda ok eitli, bol ve kaliteli seramikler, artc rnekler sunar. Mavi-beyaz seramikler (znik ve Ktahya), Osmanl devrinin en kaliteli rneklerinden olmaktadr. 15 yy sonralar ve 16 yy balarnda yaplan mavibeyaz seramikler, porseleni hatrlatan, sert ve przsz hamurlar, mavi-beyaz renkleri, ustalkl desenleri ile stn seramiklerdir. Erken rneklerde mavi tonlar koyudur, sonradan daha ak ve tatl bir maviye dner, biraz firuze de kullanlr. Bazen desenler mavi zemin zerinde beyazla yer alr. Erken rneklerde ar ve skk motifler, daha ge rneklerde hafifler. Lle, karanfil, smbl, iek demeti kompozisyonlarnn ilendii rnekler de mavi tonlar arasnda firuzenin yer al dikkati eker. Mavi-beyazlarn daha ender rastlanan bir grubunda helezonlar meydana getiren ve engel gibi kk yapraklarla ssl sarmak esastr. Iznik kazlarnda bol olarak bulunan, helezoni sarmakl, mavibeyazlarn esas yapl merkezi zniktir. am tipi seramiklerde, kaliteli beyaz hamur zerine sralt teknii ile mavi, zeytin yeili, efltun, turkuaz kullanlmtr. Mavi-beyazlarda grlen in etkili akayk, pul, krizantem, bulut, top desenlerinin yan sra daha bol olarak 16 yy krmzl znik inilerinin tipik realist iek tasvirleri kullanlr. Osmanl seramik sanatnn en yaygn ve dnyaca n yapan, eitli dnya mzelerinde en bol bulunan rnekleri 16. yzyln ilk eyreinden 17. yy sonlarna kadar esas merkez znikte yaplan seramiklerdir. Mimaride ini olarak da bol kullanma sahas bulan, en nemli yaplar ssleyen bu trde beyaz seramik hamuru zerinde astar ve sralt teknii kullanlmtr, kalite ok iyidir.
50
Bu seramiklerde form bakmndan en bol eitlerini buluruz. Kenarl ve kenarsz tabaklar, kseler, kulplu ve kulpsuz ibrikler, kupalar, kadehler, ince boyunlu veya bask vazolar, kapakl ekerlikler, ibrikler, srahiler, cami kandilleri, marapalar, amdanlar oktur. Pariste Cluny Mzesi bu seramiklerden bir grubu Rodosta satn aldndan eski yaynlarda Rodos veya Lindos seramikleri diye
tantlmaktadrlar. Daha sonra tespit edilen btn kaynaklar, kitabeli paralar ve znik kazlar bu eserlerin znikte yapldn kati olarak ortaya koymutur. Byk olaslkla Ktahya bu grup seramik yapmnda da znike destek olmaktayd. 17. yy sonlarndan itibaren kalitenin sratle bozulduu dikkati eker. 18. yyda znik ini ve seramik imaltnn son bulmasndan sonra yeni bir hz kazanan Ktahya atlyesinde kalite bakmndan fark gsteren iki ana grup seramik grlr. Birinci grubu tekil eden kaliteli rneklerin 18. yy'n ilk yarsna ait olduu kabul edilir. Bu ince, zarif seramikler desen ve renklerindeki baarsylla dikkati eker. 18. yy'n ikinci yarsnda kalitede gerileme grlr. Bu rneklerde efltun yok olur, yerine patlcan moru veya koyu renkler hakimdir, desenler kabalar. anakkale ehri 18.yy ortalarndan 20. yy balarna kadar nemli bir Trk seramik merkezi olmutur. 19.yyn ilk yarsna kadar olan dnemde kaliteli anakkale seramikleri yaplmtr. 19.yyn ikinci yarsndan itibaren kalite bozulur. anakkale Seramiklerinden bugne en bol kalan ukur tabaklardr. Desen taban merkezinde btn sath kaplayacak ekilde yer alr. Genellikle d yzleri srlanmtr. 18. yy'n ortalarndan 19.yy ortalarna kadar tabaklarda daha ok krem zemin zerinde mor, kahverengi, turuncu, kirli sar, bej, sr altnda mavi lacivert, beyaz, turuncu, sar veya kahverengiyle verildii de olur. 19.yyn ikinci yars ve 20.yydan ge rnekler tek renk yeil, sar-kahverengi, sarl bej, mor, yeil, kahverengi dalgal ve ounlukla sr st beyaz, mavi, krmz, yeil altn yldz, siyah boyal eserlerdir. anakkale seramiklerinin en orjinal ve stil bakmndan birlik gsteren grubu cami ve kk tasfirli olanlardr. Daha az olan hayvanl tabaklarda hayvan figr olarak zellikle tek veya ift kulara, balk veya zrafa figrlerine rastlarz.
51
Yine ge rnekler olan anakkale seramiklerinin olduka kalabalk bir grubunu hayvan ve insan heykeli eklinde yaplanlar meydana getirir. Genellikle zevksiz ve kaba ekilde, figrlerin ok stilize edildii seramiklerdir (ney, 1977: 125s).
2.4.8.KERAMK
Iznikte Osmanllar tarafndan meydana getirilen ilk keramikler krmz hamurlu ve tek renkli srla yaplm olanlardr. Bir defa frnlanm bu cins keramiklerde beyaz renkli bir astarla hafife kabark olarak dekorlar
hazrlanyor, sonra zerine renkli sr srlerek tekrar frna veriliyordu. Bunlar frnlandktan sonra beyaz renkli ve hafife kabark dekorlu ksmlarda renkli sr ince bir yzey halinde parlak ve ak bir renk, daha derin olan zemin zerinde ise kaln ve koyu bir renk halinde kalmaktadr. Bu teknik slip teknii diye tannr. znikte XIV. yy. Ortalarndan beri grlen bu eit keramik, mavi, yeil, koyu ve ak kahverengi olarak drt ayr renkle yaplmtr (Aslanapa, 1977:46s). Osmanllarn ilk keramikleri, 14. ve 15. yy'lara ait krmz hamurlu, beyaz astar zerine lacivert ve morun hakim oluu serbest bezemeli sralt keramikleridir. Bitkisel ve geometrik motiflerin yan sra hayvan figrlerinin de kullanld, milet ii diye de anlan bu keramiklerin toplu ekilde bulunduklar yer, zniktir. Klasik Trk sslemesinin karakteristik motiflerinin hakim olduu, beyaz hamurlu mavi-beyaz keramikler, Hali i diye tannr ve znik'te yaplmlardr. Yine znik'te yaplan, am ii diye adlandrlan keramikler ise 16.yyn ortalarndan itibaren grlr. 16. yy. Ikinci yarsnda yine yanl bir adla Rodos ii diye bilinen bir grup znik seramiinin ortaya kt grlr. Osmanl keramii 17.yyda merkez deitirmi, znik yerini Ktahyaya brakmtr. Ktahya ileri olarak bilinir. 18.yydan balayarak krmz hamurlu ve sralt tekniindeki anakkale ileri diye bilinen keramiklerin ortaya kt grlr. Porselen, Trk sanatna en ge giren pimi toprak grubunu oluturur (Anonim, 1990:151s).
52
2.4.9.CAM LER
Osmanl dnemi camcl zerine bilinenler ok az olmakla beraber, camcln Osmanllarda bir meslek dal olduu kesindir. Osmanl camclnn gnmze ulaan rnekleri, renkli pencere camlar, yani vitraylardr. Ne var ki, Osmanl yaplarnda Batnn kurunlu vitray teknii yerine all vitray teknii uygulanmtr. Osmanl vitray sanatnn balca rnekleri stanbuldadr. Sleymaniye Mihrimah, Nuruosmaniye ve Yenicaminin renkli pencereleridir. Osmanllarda cam eya yapm, olduka ge dnemde, Sultan Abdlmecit Iin nce ubukluda, sonra Beykozda cam atlyelerini
kurdurmasyla balar. Beykoz Camlar; renksiz saydam camdan yaplp yaldzla bezenenler, Opal Camlar, renkli, saydam olmayan, geirmeyen, krmz, mavi, lacivert renkli rnekler ve emi blbller olmak zere drt grupta toplanr (Anonim, 1990:151s). Abdlmecit zamannda Mehmed Dede adl bir mevlev, talyada renip gelerek Beykozda bir atlye am, Beykoz ii denilen yaldzl kseler, sahanlar, bardak, ie, lledan gibi orjinal cam ileri yapmtr. Osmanllar zamannda kandil, lledan, iek vazolar, glbdan, cam ve billr kseler, srahiler, karlklar, daldrmalar, matara, bardak, fincan ve ekerlikler, orduda kullanlan cam humbaralar,donanma fenerleri, fanuslar ve renkli cam pencereler geni lde yaplmtr. Srname minyatrlerinde geide katlan esnaf arasnda, frnlar nnde, ie fleyen camc ustalar ve al pencere cam takanlar, XVI. yydaki canl kaynaklardr. Rodos Kuatmasnda Osmanl Ordusu tarafndan atlan cam humbaralar, orada yaplan kazlarda ele geirilmitir. Sleymaniye Camii iin ok mehur olmutur Osmanl Cam sanayiinin merkezi, Istanbulda Erikap ve Tekfr Saray civarnda toplanmt. Yedikuleye yakn Kumburgazda cam iin elverili, ince, beyaz kum kar, hatta darya yollanrd. Cam ie, sra ve ayna yapanlar diye ayr ayr tekilat, dz cam, renkli cam ve billr olarak cins vard. XIX. yy balarnda ubuklu yaknnda bir atlye, kaliteli ve lks cam ve billr eya yaparak padiah tarafndan takdir grmtr.
53
Topkap Saray Mzesinde, Eski Osmanl cam ilerinden olduka zengin bir koleksiyon vardr (Aslanapa, 1984:340s).
2.4.10.MADEN SANATI
Osmanl
Dneminde
maden
ilerinin
silh
yapmnda,
mimari
ayrntlarda ve madeni ebgeke alannda younlat grlr. Silh yapmnda mifer, zrh, eitli silhlar, hatta bezemeli toplar n plna karken, baz silhlarn sap ve kn ksmlarnda da maden sanat ile birlikte Trk kuyumculuunun sekin rnekleri retilmitir. Mimar ayrntda kendini gsteren balca maden ileri, kap tokmaklar ile kabaralardr. Maden ebekelerden ise sebillerin ebekeli pencere ksmlar ile musluklar, Osmanl maden sanatnn en zengin kolleksiyonunu olutururlar (Anonim, 1990:152s). Osmanl mparatorluu dneminde olduka yaygn olarak kullanlan bakr eserlerin hemen hepsi olaanst bir iiliin rndr. Kap trlerinin fazlal, zengin biimleri, zgn bezemeleri, kullanlan malzemenin ve yapm tekniklerinin eitlilii ile karmza kan Osmanl devri maden eserlerinin karakteristik zelliinin olduka geni bir corafi blgedeki farkl kltr etkilerinin biimlendirdii ok ynllk olduunu syleyebiliriz. Osmanllar dneminde Anadoluda ve Balkanlarda eitli teknikler zerinde baarl bir ekilde alan yzlerce gelimi maden sanat atlyesinin bulunduunu, gnmze kadar farln srdren binlerce madeni eser kantlamaktadr. Dvme, dkme, tornada ekme teknii ile yaplan bu sekin eserler, Osmanl mparatorluu devrinde, Anadoluda ve Balkanlardaki maden sanatnn deerlendirilmesi konusunda byk lde yardmc olmaktadr. Anadoluda; Gaziantep, Kahramanmara, Mardin, Diyarbakr, Siirt, Malatya, Elaz, Erzurum, Trabzon, Giresun, Ordu, Sivas, Tokat, Kayseri, ankr, orum, Amasya, Kastamonu, Gerede, Konya, Burdur, Denizli, Mula, Kavakldere, Afyon, Ktahya, Balkesir, Bursa, stanbul ve Edirne, Osmanl mparatorluu dneminden beri eitli teknikler zerinde baarl bir ekilde alan geleneksel maden sanat atlyelerinin bulunduu yerlerin banda gelmektedir (Kayaolu, 1985:441s).
54
Onaltnc yyda Osmanl Devleti, gcn ve zenginliini altn, gm gibi kymetli madenleden yaplm eserler yanstmaktadr. Bu yzyldan gnmze ulaan az sayda tun, pirin, tombak veya yaldzl bakr eserler de ayn kalite ve teknik zellikleri grebiliyoruz. Bu grnm onyedinci yzyl balarnda da benzer ekilde sergilenmektedir (Ylmaz, 1998:217s).
2.4.11.OYMA VE KABARTMACILIK
Camilerde figrsz stucco sslemeler, Osmanllar zamannda yan meknlarda ocak ve nili raflarla btn bir duvar kaplayacak lde kullanlmtr. Bursa, Edirne, Amasya Erken Osmanl Camilerinde bu eit sslemeler bugne kadar orjinal ekilde kalmtr. znik'te yaplan son kazlarda, XV.yy bandan bir cami mihrabn ait olmas muhtemel ok zengin stucco niin paralar bulunmu ve znik mzesine maledilmitir. Buralarda meandr bordr, geometrik yldz gemeler, rum ve palmetlerden baka akayikler, rozet iekleri, iekli kfi ve nesih kitabeler, ince detaylarla itinal bir ekilde ilenmitir. Fakat asl dikkati eken taraf, geometrik motifler arasnda, sekizgen gemelerden meydana gelen drtl dmlerle, eski Trk sslemelerinin Osmanllar devrinde de devam ettiinin grlmesidir. Edirne Yldrm Camii, nili ocak sslemelerinde, XIV.yy sonunda ve ah Melek P.C. al mihrabnda grlen drtl dmler, daha sonralar da Osmanl sanatnn eitli sslemelerinde zaman zaman ortaya kmaktadr. Aa ilerinde de bu drtl dmler sslemeler arasnda sk sk yer almtr. Sslemeler de geometrik ve nebat motiflerle yaz geni bir yer alr. Yldz ve poligon biiminde eitli geometrik ekiller, yzeylere hakimdir. Korkuluk ebekelerinde de ayn ekiller kullanlmtr. Osmanl minberlerinde kaln tahta bloklar zerine sslemeler, dorudan doruya oyularak ilenmitir. ok sayda yaplm olan vaz krsleri, Kuran muhafazalar ve rahleler, Klsik, Barok, Empire ve Neoklsik olarak, genel slp gelimesine uydurulmutur. Sleymaniye Camiindeki vaz kss, ebekeli aa ilerine en baarl ve olgun bir rnek olarak grlebilir (Aslanapa, 1984:313s).
55
2.4.14.LEME SANATI
Osmanl imparatorluu Dneminde, yaamn ana dnemi, doum, evlenme ve lm evresinde kmelenen detler, gelenekler, grenekler ve moda gibi kaynaklardan beslenen ileme sanat nemli bir yer tutmaktadr. Fatihin stanbulu almasyla her dalda olduu gibi ilemecilikte de bir gelime sreci iine girilmitir. stanbula deiik evrelerden gelen eitli sanat dallarnn ustalarnn yan sra ilemecilerin de geldii ve devralnan Bizans Saray evresindeki ileme atlyelerinin de katksyla bu dalda zengin bir ortam olutuu kukusuzdur. Douda ve Batda seferlerle imparatorluun yaylmasnn byk bir hzla srd 16.yydan kalan kabastlar, mendiller, ukur dan bohalar, kavuk rtleri, perdeler, yastklar ve kalkanlar bu dnemin giyim, kuam, ev ssleme ve gndelik eya trleri ile ilgili bilgi vermektedir. Bu nesnelerin yapld ince keten, ipek, atlas dz ince ipek, keten gibi kumalar, dokumaclkta ulalan dzeyi sergilemektedir. 16.yyda nar iei, karanfil, zambak, smbl, yaban gl, rozet iei, enginar yapra, nar yapra, kozalak, ku, ejder, kuzu gibi somut konulu figrl bezemelerin yannda; yldz, altgen, madalyon, gemeli rg, ok, top gibi soyut konulu bezemeler ve kuf, nesh yaz trleri ilgi eken seimlerdir. Bu dnemde yaygnlkal yzeysel pesent, ana ine olarak kullanlmtr, fakat saray kesiminde akma, hesap inesi, sarma sralar, slav inesi ile kordon tutturma, aplike, metal plaka aplike ve boncuk ii eitlemeleri ile yaplm ufak detaylarla, bordr izgileriyle donatlm paralara rastlanmaktadr. Ilemeciler desenlerini izgiye hazrlarken antinaturalist bir tutumla doaya yaklamlar ve doadaki gzellikleri kendi yorumlar ile yanstmlar, tasarlarn sergilerken ya soyutlamalarla somut biimlere ya da non-figratif nitelikli biimlendirmelere bavurmulardr. Biimler, domates krmzs, mercan rengi, kiremit rengi, yakut rengi, pembe, boncuk mavisi, mavi, sabun yeili, trbe yeili, turkuaz, beyaz sar, stl kahverengi (bej)-kahverengi, siyah, sar ve beyaz simle renklendirilmitir.
56
Bat ile ilikilerin artt 17.yydan kalan ilemelerle bezenmi makrame, kavuk rts, evre, ukur, ok torbas, tra nl, kaftan, pekir, seccade, boha, yastk, araf, yorgan yz, yatak rts, ayna rts, yer rts ve adr gibi paralar, bu sanat dalna duyulan ilginin srduunu gstermektedir. Dnemin en ilgin rnei, I. Ahmede ait olduunu dndmz tar nl olmakla beraber en grkemlileri bugn Viyana, Karlsruhe, Mnih, Dresden, Crascous ve birok Macar mzesinde bulunan Moha savalarndan kalan adrlardr. 17. yyda ilenen somut konular arasnda rumi, ejder gibi motiflerle azalarak tekrarlanan figrle bezemelerden en ilgin olan bir yastk yz zerinde yer alan portredir. Bu portre, Mehmet Hann portresidir. Soyut konular arasnda geometrik bezeme ve yaz giderek azalm ve rtlerin kenar bordrlerini bezeyici bir nitelie brnmtr. Karma konular arasnda iek dallar iine serpitirilmi ejderler, vazolara yerletirilmi nar dallar ile ieklerle vazolarn iine oturtulmu selvi aalar, sembolik nitelikli srlar gizlemektedir. Sultan ahmetin topu gibi metal rneklerinde beliren vazo iine oturtulmu selviler, benzer bir anlam ykne iaret etmektedir. Bu dnemde ilemelerde kullanlan sarho baca, Girit inesi, Kordon tutturma Romanya atmas, Buhara atmas, Mara ii ineleri, Kordon, yrtme, yzeysel pesant pesent, hesap inesi, slav inesi, goblen inesi, kum inesi, sarma, hasr ine, balksrt, civanka gibi ineler, nceki dneme gre eitleri bakmndan art gstermitir. Bu dnemde geometirk ve yazl bezemelerden oluturulan non-figratif nitelikli soyut bezemeler ikinci plana atlmtr. Daha natralist ve realist slba yaklam gstererek hazrlandklar motiflerden kompozisyonlar oluturmular ve mercan rengi, domates krmzs, yakut rengi, pembe, ak mercan rengi, krmz, gvez, mavi, boncuk mavisi, kobalt mavisi, sar, yavruaz, kahverengi, gl kurusu, beyaz ve sar im, krem, bej, taba ve siyah renklerini kullanmlardr. 18.yydan kalan ba rts, makrama, ukur, mendil, tra nl, kaftan, beik rts, entari, pekir, ayna rts, kavuk rts, boha, taban hals ve adr gibi paralar Dou ile Bat kltrleri arasnda bir geii sergilemektedir.
57
Ince keten, yollu keten, kaln keten, yollu ipek, dz ince ipek, atlas, dz pamuklu, uha gibi kumalar kullanlmtr. 18.yyda ilenen somut konulardan bitkisel bezemelerin boru iekleri gibi yeni iekler yan sra nceden seilen ieklerle srdrld, smbl ve bahar dallar ile zenginletirilmi gl dallarn beeni kazand gzlenmektedir. Soyut konular arasnda geometrik birimler ikinci derecedeki dar bordrleri bezeyici nitelikte kullanlm ve ok biimleri de ayn ilevle yerletirilmitir. Bu arada top motifleri giderek azalm, yaz trleri ise yaygnlamtr. lemeciler, bu yzylda genellikle somut biimlendirmelere arlk vermiler, somut biimlendirmeleri soyut biimlendirmelerle karma bir ekilde kullanmlardr. Bu arada geometrik biimleri; yazl bezemelerden oluan nonfigratif kalplara tercih etmilerdir. Bu dnemde kullanlan ineler, bir nceki dnem ile ayndr. Bu yzylda kullanlan renkler, bir nceki yzylda kullanlanlara ilaveten sklamen, amatist moru, efltun ve camgbeidir. Krmz kullanlmamtr. 19.yyda ince yollu keten, ipek keten, tafta, ince ipek, yollu ipek, atlas, pamuklu atlas, yollu pamuk dokuma, hmayn, mermerahi, tlbent, pamuklu organze, havlu, kadife, lahoraki, ynl dokuma, uha, inkar gibi kumalardan ve metal bkml ipliklerle ilemeler yaplmtr. Ilenen somut konular; mine, orkide, sarmak gl, leylak, baak, asma yapra, defne yapra, kavun, karpuz, fndk, salkm, st, am aac gibi yeni bitkisel bezeme trlerine ynelen ilemeciler nceden kullandklar motifleri de unutmamlardr. Soyut konular arasnda altgen, yldz, gen, kare gibi geometrik biimlerle ve Arap harfleri ile Latin alfabesinden setikleri harfleri farkl deerlerle kullanarak yaptklar dzenlemelerle geometrik ve yazl bezemeler yan sra resim etkisi veren kompozisyonlar sergilemilerdir. 19.yy ilemelerinde grlen renkler; mercan rengi, kiremit rengi, domates krmzs, pembe, yakut rengi, koyu pembe, kurmay rengi, krmz, bordo, sklamen, amatist moru, leylak rengi, efltun, mor, mavi, koyu mavi, boncuk mavisi, ivit mavisi, lacivert, turkuaz, camgbei, rdek ba yeili, sabun yeili, ya yeili, sar, ak sar, ac sar, hardal sars, trbe yeili, fstk yeili, nefti,
58
filizi, tire, kays rengi, kavunii, turuncu, gl kurusu, beyaz, sar ve beyaz sim rengi, stl kahverengi, kahverengi, taba, siyah ve gridir (Barta, 1984:17s).
2.4.13.KUMA SANATI
Osmanl dneminde kumalarn kendine zg isimleri vard: Salaki, lahuraki, hseyni, savai vb. 18.yyda Bat ile ilikiler geliti. Padiah III. Selim, Fransadan uzman dokumaclar getirdi ve onlar stanbul skdara yerletirdi. Ortaya, daha sonra Selimiye ad verilen kumalar kt. Yanyana iekli bantlar halindeki bu dokuma tarz bir yenilikti (Anonim, 2000: 7s). Osmanl kumalarnda figr yoktur. Simetrik kompozisyonda geometrik ve nebat motiflerle baklava emas hakim olmutur. Topkap Saraynda Osman Beye ait diye saklanm boha iinde kaftan bulunmutur. Bunlarn zemini beyaz pamuk ipliinden dokunmu olup zerinde koyu sar renkte, yanlardan iki uzun yaprakla kavranm iri bir nar motifi ve baka bir dolgu, balca dekoru tekil etmektedir. Onbeinci yzylda Bursada toplanan kuma sanayii kuvvetli bir gelime gstererek geni lde eitli kuma ve kadifeler dokunmaya balanmtr. Bursann kadife, atma, kemha, benek, tafta cinsi kumalar her yerde tannmtr. Onbeinci yydan kalm olup eski teknik ve motifleri devam ettiren kaftanlar, ok ince bir iilik gsterir. zgler ipek, atklar ipek ve pamuk karm ipliklerdendir, atklarda ince gm teller de grlr. Fatih Sultan Mehmede ait ksa kollu bir kaftan ok nldr. Zemini krem rengidir. Ortalarnda geni ve krmz bir dalga ekli, konturlarnda krmz ve lcivert izgiler bulunan altn telle dokunmu drt byk bulut motifi byk bir baklava meydana getiri. Bunun ortasnda yine altn telle ilenmi iie iki mhrSleyman, altnda ssl bir vazo iinden kan, stnde iki gl arasnda iri bir lle ile bunun iinden kan gller bulunmaktadr. Mhrn ortas, etrafna radyal olarak lle ve smbller sralanm bir rozetle doldurulmutur. Onaltnc yy. balarnda kumalarn kalitesi bozulmaya baladndan, bunun nne geilmesi iin 1502 tarihli Kanunname-i htisab Bursa adyla bir kanun karlmtr. Kanunun maddelerinde kumalarn tel says, boylar,
59
cinsleri
inceden
inceye
ele
alnp
eksiklikleri
ve
bozukluklar
iyice
belirtilmektedir. Bursada eksik kuma ve kadife yapan bin kadar tezgah bulunduu ve ahitlik iin yz kadar ustann geldii de kanunda zikredilmektedir ki bu hal Bursada kuma ve kadife sanatnn ne kadar geni lde yayldn gstermeye kfidir. Yavuz Sultan Selimin 1514 aldran Seferindeki ganimet defterinde Tebrizde Het-i-Bihit Sarayndan ald eya arasnda Bursa kumandan yaplm 91 elbise bulunduu yazldr. Topkap Saraynda 1582 tarihli hediye defterinde bir snnet dnnde hediye edilen kumalarn cinseleri yazlmtr. Bunlarda Serengi stanbul, Kutnii Badat, Dibayi am, Seraseri stanbul, atmai stanbul, Beneki stanbul, ahi Beneki stanbul, Beneki Bursa, atmai Bursa, Keminyi Bursa, Kemhyi Hasanpaa, Kemhyi am, Atlas Sakz, Beneki Amasya, Kutnii am, Serengi Bursa, Mukaddemi am, Mukaddemi Dervi Paa, Mukaddemi Hasanpaa, Kutnii Bursa adlar okunmaktadr. Bundan Osmanl mparatorluunun bir ok merkezinde eitli kumalar dokunduu anlalmaktadr. Seraser, Osmanllarca en tannm ve makbul olan kumat. Altn ve gm telle dokunan bu kuma, hilatlerde kullanlrd. Be cins seraser olduu kaytlardan anlalmaktadr. Zerbaft, baz motifleri altn telle dokunan kumatr ki, altnn kadife, mzehhep kemh gibi adlar da verilirdi. Istanbul dibas diye tannan bir kuma da vard. Iyi cins atlas kumaa diba denirdi. Ankarada saf denilen bir kuma dokunurdu ve ok rabette idi. Soma ve Bergamad bu cins kumalar yaplmakta idi. Soma ve Bergamada kutni, alaca, kirpas denilen
bezler dokunurdu. Sultan Beyazit IInin muhteem kaftan, 16. yy'n ar altnl Kemha Kemha cinsinden ok renkli kumalar hakknda bir fikir vermektedir. Krem rengi bir zemin zerine uzun dal ve yapraklar arasna akayk ve nar iei motifleri, mavi, pembe, krmz, yeil ipek ve altn telle alt renkli olarak dokunmutur. (Aslanapa, 1984:361s). Osmanl padiahlarnn giydikleri elbiseleri bohalar halinde itina ile saklamak det olmutu. Bylece zerlerinde etiketleri ile Topkap Saraynda
60
bulunan bu elbiseler dnyann en zengin Trk kuma ve kadife kolleksiyonu olmutur. Dier nemli koleksiyonlar; Londra, Edinburgh, Paris, Lyon ve Stockholm mzelerinde bulunmaktadr (Aslanapa, 1974:134s). Onyedinci yya gelince, 1640 tarihli bir kanunnameden anlaldna gre bu devirde en fazla ve eitli kuma stanbulda yaplyordu. Bursa, Halep, am, Menemen ve Sakz dier neml merkezlerdi. Bu dnemde, altn ve gm telli kumalarn yaplmas da iyice azalm, bu yzden zamanla renkler azalm ve motifler deimitir. Motiflerin ii mavi ve beyaz kk ieklerle canlandrlmtr. Yine onyedinci yydan bir telli kemha, krmz renkli zemin zerine karanfil haline gelmi byk bir yelpazeden ibaret motifler gsterir, bunlarn etraf sivri ovallerle evrilmitir. Onsekizinci yyda kuma ve kadifelerde bir bozulma ve gerileme gze arpar. Bununla beraber Sultan Ahmet III. ve Sultan Mahmut I. zamanlarnda eitli iyi cins kumalar ve kadifeler yaplmtr. Sultan Ahmet III., gm sarfiyatn azaltmak iin kumalarda gm tel kullanlmasn yasak etmitir. Bundan sonra yava yava snmeye balayan Trk kuma ve kadife sanat ondokuzuncu yyn ilk yarsnda dk bir halde devam eder. 1855 ylnda Paris sergisine gnderilmek zere stkdar atmalaryla Selimiye kumalarnn satn alnd bir vesika yazldr. 1843te Herekede ipekli kuma retmek zere kurulan fabrikann kumalar, saraylarn denmesinde
kullanlmtr. Kumalar arasnda sancaklar ve seferlerde kullanlan muhteem Trk adrlar da ayr bir yer tutar. Trk kumalarnda krmz rengin hakim olduu grlr. Parlak krmz eskiden beri mill renk olmutur. Ykseli devrinde Trk kumalar btn Avrupada tannm, svee kadar yaylmtr. Moskova Kremlin Mzesi silh saraynda rahipler iin hazrlanm eski Trk kumandan 7 adet ar kemha kaftan grlmektedir (Aslanapa, 1984:362s).
61
2.4.14.DERCLK
Osmanllarn deri sanatnda ok gelitikleri, gnmze ulaan ve olduka zengin bir koleksiyon oluturan eitli deri ilerinden anlalmaktadr. Osmanl deri ilerinde kullanlan ok eitli bezeme tekniklerinden en nemlileri aplike, Mozaik ve baka tekniklerdir. Deri dnda kullanlan dier malzemeler; gm, iplik, srma ve eitli renklerde ibriim ve ipliklerdir. eitli dnemlerden gnmze ulaan Osmanl deri ileri iinde kitap ciltleri de nemli bir yer tutar. Dier deri ileri arasnda kahve torbas, matara, su tas, nihaleler, sofra alt, kutu, anta, eldiven, pabu, izme ve terlik saylabilir. Topkap Saraynda sergilenen aplike tekniinde yaplm sofra alt, geleneksel Osmanl motifli bezemeleriyle sekin bir yere sahiptir. Topkap Saraynda sergilenen dier deri ileri I. Murata ait bir eldiven, Sultan Mahmut tural bir heybe, Abdlmecit tural bir matara ve II. Selime ait bir izmedir (Anonim, 19990: 155s).
62
KAYNAKA
ANONM 1990
Trkiye Rehberi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul
ANONM 1976
slam Sanatnda Trkler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
ANONM 2000
Hrriyet Pazar, stanbul
ARSEVEN, Celal Esat 1984
Trk Sanat, Cem Yaynevi, stanbul
ASLANAPA, Oktay 1974
Trk ve slam Sanat, nklap ve Anka Kitabevleri, stanbul
Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul
Yzyllar
Boyunca
Trk
Sanat,
Milli
Eitim
Bakanl Yaynlar, Ankara
Trk Hal Sanatnn Bin Yl, Eren Yaynlar, stanbul
BAKIRER, mr 1985
Trkiyede Sanatnn Bugn ve Yarn, Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, Ankara
63
BARITA, H. rcn 1984 ORUHLU, Yaar 1998
Trk
leme
Sanat
Tarihi,
Gazi
niversitesi
Yaynlar, Ankara Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, Kabalc
Yaynevi, stanbul
ERGNSOY, lker 1978
Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara
KARPUZ , Haim 1993
Antalya IV. Seluklu Semineri Bildirileri, Antalya Valilii Yaynlar, Antalya
KAYAOLU, . Gnda 1985
Trkiyede Sanatnn Bugn ve Yarn, Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar
MLAYM, Seluk 1974
Sanata Giri, Bilim ve Teknik Yaynevi, stanbul
NEY, Gnl 1977
Trk ini Sanat, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul
NEY, Gnl 1978
Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara
NEY, Gnl 1989
Beylikler Devri Sanat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
ZNDER, Hasan 1999
Dnden Bugne Konyann Kltr Birikimi, Seluk niversitesi Basmevi, Konya
Roux, Jean-Paul 1992
Osmanl Sanat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
64
YETKN, erare 1991
Trk Hal Sanat, Trk Bankas Yaynlar, Ankara
YILMAZ, Tarcan 1998
17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, Sanat Tarihi Dernei Yaynlar, stanbul
65

396-Islamiyetten Once Turk Sanati

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

396-Islamiyetten Once Turk Sanati

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

BLM I SLAMYETTEN NCE TRK SANATI

1.1. 1.2. 1.3.

Hunlar Devrinde Sanat Gktrk Sanat Uygur Sanat

BLM II SLAMYETTEN SONRA ANADOLUDA TRK SANATI

Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve El Sanatlarnn Genel lkeleri Seluklu Sanat

Beylikler Devri Sanat

BLM I SLAMYETTEN NCE TRK SANATI

1.1. HUNLAR DEVRNDE SANAT

1.3.1.UYGUR MMARSNDE KONUT

Kompozisyon, sralama halinde ve simetrik bir dzene gredir. Koyu mavi ve

BLM II SLAMYETTEN SONRA ANADOLUDA TRK SANATI

2.1. ANADOLU TRK SANATINDA SSLEME VE EL SANATLARININ GENEL LKELER

2.2.1. HALI SANATI

uyandrrlar (ney, 1978:126s). Seluklu hallarnda geometrik motifler ve kuvvetle slplanarak

2.2.2. KUMA SANATI

2.2.3. AHAP SANATI

2.2.4. MADEN SANATI

BEYLKLER DEVR SANATI

2.3.1. MMAR SSLEME

Trkiye Rehberi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul

slam Sanatnda Trkler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

Hrriyet Pazar, stanbul

ARSEVEN, Celal Esat 1984

Trk Sanat, Cem Yaynevi, stanbul

ASLANAPA, Oktay 1974

Trk ve slam Sanat, nklap ve Anka Kitabevleri, stanbul

ASLANAPA, Oktay 1984

Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul

ASLANAPA, Oktay 1977

Bakanl Yaynlar, Ankara

ASLANAPA, Oktay 1987

Trk Hal Sanatnn Bin Yl, Eren Yaynlar, stanbul

BARITA, H. rcn 1984 ORUHLU, Yaar 1998

Yaynlar, Ankara Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, Kabalc

ERGNSOY, lker 1978

Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara

KARPUZ , Haim 1993

Antalya IV. Seluklu Semineri Bildirileri, Antalya Valilii Yaynlar, Antalya

KAYAOLU, . Gnda 1985

MLAYM, Seluk 1974

Sanata Giri, Bilim ve Teknik Yaynevi, stanbul

NEY, Gnl 1977

Trk ini Sanat, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul

NEY, Gnl 1978

NEY, Gnl 1989

Beylikler Devri Sanat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

ZNDER, Hasan 1999

Dnden Bugne Konyann Kltr Birikimi, Seluk niversitesi Basmevi, Konya

Roux, Jean-Paul 1992

Osmanl Sanat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

YETKN, erare 1991

Trk Hal Sanat, Trk Bankas Yaynlar, Ankara

YILMAZ, Tarcan 1998

You might also like