Tari̇h Okulu I

ISSN: 1308-5398
TARH OKULU
SONBAHAR 2008
ZMR
TARH OKULU
ISSN 1308-5398
Sonbahar 2008, Say I Yerel Sreli Yayn letiim Bilgileri Yazma Adresi: Ergene Mah. 454 Sok. Bozkent Apt. No: 10 Kat: 1 Daire: 1 Bornova zmir Telefon: 0232 3428665 Elektronik Posta: yenitarihokulu@gmail.com Tarih Okulu, basn meslek ilkelerine uymay taahht eder. Dergide yer alan yazlarn sorumluluu yazarlarna aittir. Derginin tamam veya bir ksm kopyalanamaz, datlamaz. Dergide yaynlanan almalar, kaynak gsterilmek kouluyla kullanlabilir. Yaynlanmasn istediiniz almalarnz yenitarihokulu@gmail.com adresine gnderebilirsiniz.
Sahibi ve Genel Yayn Ynetmeni Mustafa ALCAN Sorumlu Mdr ve Dergi Editr Gkhan KANICI Yaz leri Sorumlusu Aytun LKER Yayn Kurulu Ar. Gr. Cihan ZGN Ar. Gr. Murat TOZAN M. Fatih ALIIR, M.A. Yenal NAL, M.A. Aytun LKER Gkhan KANICI Mustafa ALCAN Onur ERYEL
NDEKLER
MAKALELER
Cihan ZGN, Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak (XVIII-XIX. Yzyllar) Yenal NAL, Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri Mustafa ALCAN, Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi
5-17 19-47
49-91
EVRLER
P. B. ADAMSON, Eski Mezopotamyada Cerrahi Surgery in Ancient Mesopotamia (eviren: Gkhan KANICI) Thomas A. BRYSON, Trkiyede Bir Ak Kap Diplomat: Amiral Mark L. Bristol Admiral Mark L. Bristol, An Open-Door Diplomat In Turkey (eviren: Aytun LKER)
93-104
105-128
YEN YAYINLAR
Lionel CASSON, Antik ada Seyahat (eviren: Nalan ZSOY) nceleyen: Murat TOZAN
129-136
Balarken Fransz tarihiler Lucien Febvre ile Marc Bloch, 15 Ocak 1929da, Annales dhistoire economique et sociale (Ekonomik ve Toplumsal Tarih Yllklar) ismini verdikleri tarih dergisinin ilk saysn yaynladklar zaman tam olarak ne yaptklarnn bilincindeydiler. Yeni bir tarih anlay yaratmak iin yola kan Febvre ile Bloch, sosyal bilimlerin tarihe uyarlanmas metodunun kullanlmasyla disiplinler aras bir tarih biliminin geliecei inancn tayorlard. Sosyoloji, psikoloji, ekonomi, antropoloji vb sosyal bilimsel disiplinlerin verilerini kullanmay temel alan farkl bir metodoloji ile siyasi ve diplomatik tarihin tesine geerek tarihin kkenlerine ulamak amacndaydlar. Nitekim Strasbourg niversitesinde ders verdikleri dnemde kurmu olduklar bu dergi, tarih disiplinin geliimi asndan bir devrim ilevi grerek yeni bir vizyonun yaratlmasna nclk etti. Saysz tarihi, bu derginin byleyici etkisine kapld ve tarihin tarihi yeni bir dnemece girdi. Febvre ile Blochun nclnde bilim tarihinin sahnesine kan Yeni Tarih Anlay, derginin isminden hareketle Annales Okulu olarak n yapt. Trkiyedeki en nemli nc ve temsilcisini nl tarihimiz mer Ltfi Barkann ahsnda bulan Annales Okulu, bata efsanevi tarihi Fernand Braudel olmak zere bir ok tarihinin metodoloji anlayn ekillendirerek dnya tarih yazmna lmsz eserler kazandrd.
Bugn modern dnyada mevcut olan tarih anlay ok deiti. Annales Okulunun kurucularnn 1920li yllarda hayal bile edemeyecekleri metodolojik aygtlar tarih disiplinine olaanst katklar salyor. Fakat onlarn, sonsuzlua uzanan bir yolun ilk admn atan cesur tarihileri olduunu tarih hibir zaman grmezden gelmeyecek. Her zaman modern tarihiliin babalar olarak anlmaya devam edecekler. kardklar dergi ile temellerini attklar modern tarih, onlar hep hayranlkla yd edecek. *** Elinizde ilk saysn tutmakta olduunuz Tarih Okulu, tarihe gnl vermi gen aratrmaclarn meslee doru attklar ilk adm, ilk emekleme deneyimidir. Onlar, tarihe yeni bak as getirme iddias gibi bir hadlerini bilmezlik iinde deiller. Hayalini kurduklar tek ey, hocalar tarafndan kendilerine alan tarihsel gereklik kapsndan ieri girmek ve o byl dnyada kendi ayaklar zerinde durmay baarabilmektir. Tarih Okulunun amac, akademik tarihilie k olmu gen tarihilere alma disiplini ve sreen metinler bir mesleki kaleme heyecan almalarn kazandrmaktr. zgn tarihsel
salayabilecek gl bir retorik gelitirebilecekleri platform olmak ve kendileri ile ayn heyecan paylaan bakalaryla birlikte yapacaklar verimli almalarla, kendilerini gelitirebilmelerine olumlu etki yapabilecek bir bilgi daarc yaratmaktr. Bunun yannda elbette ki uzun soluklu olmaktr. 2
*** Tarih Okulu mensuplar, derginin hazrlanma ve yaynlanma evrelerinde kendilerinden ufuk ac deneyimlerini esirgemeyen Tarih ncelemeleri Dergisi editr Do. Dr. Sleyman zkana, ilk sayda yaynlanan almalara (kendi alanlar ile ilgili olarak) danmanlk yapan deerli hocalarmz Prof. Dr. Mehmet Ersana, ve Yrd. Do. Dr. Hasan Merte sonsuz teekkr ve minnettarlklarn sunmaktan kvan duyarlar. Tarih Okulu
Tarih Okulu Sonbahar 2008 Say I, 5-17.
OSMANLI EKONOM POLTNE KISA BR BAKI (XVIII- XIX. Yzyllar)
Cihan zgn zet Osmanl mparatorluu corafi konumundan dolay hareketli ve canl bir ekonomik yaam ve ortama sahip olmutur. Osmanl imparatorluu dnya ekonomisine eklenme srecinde tarm, ticaret, sanayi, ekonomik kurumlar, ulam, ekonomik ilikiler ve hizmetlerde byk deiiklikler yaanmtr. Bu almada 18. yzyl Osmanlsndan Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna kadar geirdii ekonomi politii incelenmitir. Anahtar kelimeler: Ekonomik Deiim, Ekonomik likiler ve Dzen, Tarm, Ticaret, Sanayi. Abstract Ottoman Empire, due to its geographic condition has a animated and lively economic life and environment. Especially, while Ottoman Empire was relating to worlds economy, there were great changes in agriculture, trade, industry, economical companies, communication and service areas. In this work, are examined, political economy from XVIII. century to the establihsment of Turkish Republic. Key words: Economic Transformation, Economic Relations and Order, Agriculture, Trade, Industry.
Ar. Gr. Cihan zgn, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Yakna Tarihi Ana Bilim Dal. E- Mail: cihan.ozgun@ege.edu.tr
Cihan zgn
XV- XVI. yzyllarda en parlak an yaayan Osmanl Devletinin bu yzyldaki pek ok savalar ticaret yollar zerinde denetim kurma abasnn cretkr birer sonucuydu. Osmanl Devletinin bu ihtiaml anda Osmanllar lehinde ekonomik dngler, siyasi karar ve dengeleri ok rahatlkla belirleyebilirken1 bu ihtiaml alar takip eden yzyllarda; Osmanllar aleyhine siyasi dngler, ekonomik dengelerini yava yava belirlemeye balad. Nitekim Osmanl mparatorluunun genilemekte olan kapitalist dnya ekonomisi iindeki i blmne, gelime merkezlerinden sanayi rnleri satn alan ve onlara hammaddeler satan bir evre alan olarak katlmas XVII. ve XVIII. yzyllarda iyice belirginlemiti.2 Osmanl-Avrupa ticaretinde XVII. yzyl boyunca ngilizler egemen oldu. Osmanl lkelerinde genellikle ham ipek, tiftik, pamuk ve meyan kk gibi ham maddeler alp, ynl kumalar ve madeni eyalar gibi mamul maddeler satan Levant Company tccarlarnn byk karlar, ngilteredeki sermaye birikimine ve ngiliz merkantilizminin gelimesine nemli katklarda bulundu. Osmanl ekonomisi iin arz kt talebi bol bir ekonomidir; bu nedenle elde tutmalyz diyen Colbertin iktisat politikasyla nemli atlmlar yapan Franszlar ise, Osmanl mparatorluunun Avrupayla olan ticaretinde XVIII. yzylda nem kazand. Franszlar da Osmanllara daha ok sanayi mallar satyordu. Ancak Osmanl mparatorluundan yaptklar ithalat arasnda, XVIII. yzyln sonlarnda bile baz dk kaliteli pamuklu dokumalar, pamuk ve tiftik iplii bulunmas, Osmanl ekonomisinin mutlak bir ham madde ihracats haline gelecek kadar kendi artizan sanayilerini henz yitirmediini gstermesi bakmndan ilgintir.3 Avrupa devletlerine tannan ticaret
1
Osmanl Devletinin ticaret ve ekonomisinin canlandrlmas iin uygulad politikalardan en nemlisi, byk ehirler etrafnda bir yol sistemi meydana getirmek ve fetihlerle belirli ticaret yollarnn denetimini ele geirmekti. Zira onlar, ticaret yollarnn kendi memleketlerinden gemesinin getirecei maddi faydalar tamamyla kavramlard. Barthold (1984), 226-227. 2 Osmanllarn bu tip bir evre alan haline getirilmesi iin hazrlklar XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl lkesi ticaret bileimi ve rejiminde deiiklikler yaplarak baland. Daha nceleri Venedik bandras altnda ticaret yapan Franszlar 1569da Osmanllardan kapitler ayrcalklar ald. 1581 ylnda ngilterede Osmanl mparatorluuyla yaplacak ticareti konu alan Turkey Company kuruldu. Daha sonralar Levant Company adn alan bu tekelci irket araclyla ngilizler de 1583 ylnda Franszlarnkine benzer ayrcalklar elde etti. Hollandallar 1612de, Avusturyallar 1615de, sveliler 1737de, iki Sicilya Krall 1740da, Danimarkallar 1746da, Prusyallar 1761de, spanyollar 1782de ve Ruslar da 1783de Osmanl Hkmetinden kapitlasyon diye bilinen ticaret ve yarg ayrcalklarn aldlar. Tezel (1982), 60-61. 3 Tezel (1982), 60-61.
Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak
kolaylklardaki denge, XVIII. yzyln balarndan itibaren Osmanl aleyhine bozulmutu. Sz konusu dnemde Avrupada kol gc yerine buhar gcnn gemeye balamasyla retimde byk art salanmt. Bunun doal sonucu olarak, Osmanl pazarn elde etmek iin Fransa, ngiltere ve Rusya gibi devletler kyasya bir yarn iine girmilerdi.4 Bunun ardndan gelen manifakturel baar ve uygulanan merkantalist politikalar Osmanl ekonomik dzenini alt st etmiti.5 1774den sonra kapitlasyonlar delme arzusu iinde bulunan Osmanl Rumlar iin konsolos olmak veya konsolosluklara hizmetli olarak girerek yabanc tccarlar gibi davranmak yolu almt. Ayrca ticaret, tarm, faizcilikle para kazanan ve ou yerli olan konsoloslarn resmi sfatlar hkmetle ilikilerinde onlara avantajl bir durum salamaktayd6. Bu deiimleri de gz nnde tutarak unu syleyebiliriz ki; Osmanllarn XVIII. yzyldaki lke ekonomisi zerindeki kontrol XVI. yzyldakine nazaran epeyce zayflamt. Bunun en nemli nedeni Avrupa devletlerinin Osmanl topraklarnda konsolos, kaptan ve tccarlaryla, ayrca para ve istihdam olanaklaryla var olmalaryd. Ayrca Hristiyan tccarlar, yabanc tccar ve konsoloslara yanamaya arlk vererek, vergi yklerini hafifletmek iin sk sk bir tercman olarak kat zerinde- bir konsolosluun hizmetine girmilerdi. Osmanl padiahlar eliler nezdinde bu durumu protesto ettikleri halde kalc bir baar salayamamlard.7 XIX. yzyl Sanayi Devriminin yol at retim patlamas, teknolojik gelimeler, hzl ulam aralar gibi faktrler nedeniyle, dnya uluslarnn birbirleriyle ekonomik ilikilerini st dzeylere trmandrdklar bir sre oldu.8 Sermaye birikimi her eyden nce batnn gerekletirdii tarihi bir olguydu. Yani batda i ve d smr olmasayd belki sermaye birikimi ve bunun sonucu olarak Sanayi Devrimi grlmeyecekti. Oysa Osmanllar geleneksel olarak sermayenin belli ellerde toplanmasn engelleyerek ve gerektiinde msadere yntemini kullanarak byle bir i oluuma imkan tanmak istememiti.9 yle ki XIX. yzyln ilk yarsndan itibaren buharl gemilerin yaplmasyla ticaret
4 5
adrc (1991), 6. Ekinci (1997), 27. 6 adrc (1991), 5- 6. 7 Bu konu hakknda ayrntl bir alma iin bkz. Faroqhi (1997), 203-204. 8 Martal (1999), 73. 9 Tabakolu (1986), 445.
Cihan zgn
yollarnn ksalmas, Asya-Avrupa ticaretinde Osmanllarn topraklarndan geen kervan yollarna byk darbe indirmi, Osmanllar ticari adan sadece atl bir duruma dmekle kalmamlar, ayrca giderek sanayi devrimini tamamlam byk devletlerin iyi bir mterisi olma yoluna da girmilerdi. nemle belirtmeliyiz ki, 1750-1815 arasnda hibir mal Osmanl mparatorluundan yeteri kadar uzun bir sre iinde ve belirli bir miktarn stnde dzenli olarak ihra edilmemiti. Ayrca 1838e gelinceye kadar Osmanl Devleti ekonomik politikasn tek bana belirleyebiliyordu. Uygulanan politikann temeli ithalata kolaylk salamak, ihracata snrlamalar koymakt. Bylece da kapal olmamakla birlikte kendi kendine yeten, rettiini tketen bir toplum dzeni yerlemiti.10 Dolaysyla ehirlerde ve krsal blgelerdeki retim faaliyetleri dnya ekonomisindeki deiikliklerden pek etkilenmiyordu. Bu durumda da yerel halkn d pazarlara veya merkez blge ekonomilerine baml olduunu sylememiz olduka zordur.11 Geleneksel Osmanl ihra politikas provizyonist bir yapdayd. erde halkn ihtiyac karlandktan sonra ancak artan ksm ihra edilebilirdi. Ayrca devlet yed-i vahit (tekel) usul ile rnn alm ve satm zerine tekelini koyabiliyordu. Tanzimata kadar d ticaret devletin provizyonist ve fiskalist kayglaryla ve kapitlasyonlarn belirledii ilkeler nda yrtlyordu. Bu genel konjonktr iinde, Osmanllar aleyhine siyasi dnglerin, ekonomik dengelerini yava yava belirlemeye baladna dair yaptmz tespitin en canl ve temel rneini 1838 Ticaret Anlamas oluturmaktadr.12 Kapitlasyonlarn nemli bir aamas olan 1838 Trk-ngiliz Ticaret Szlemesi, Osmanl Devletinin maliyesinin kmaza girmesinin ve Osmanllarda varolan ticaret ortamnn radikal bir ekilde deimesinin en temel etmenidir. 1838- 1846 arasnda ticaret muahedesi yaplan dier Avrupa devletleri de ngilizlerinkiyle ayn imtiyazlara sahip oluyorlard. Bununla
10 11
Martal (1999), 73. Kasaba, (1993), 37. 12 Anlamann getirdii en nemli deiiklik, ihra yasa, yed-i vahit ve satn alnan mallarn nakli iin gerekli tezkere ynteminin kaldrlmasyd. Ayrca 1826dan beri eitli adlarla alnmakta olan btn dahili resimler kaldrlmakta ve yerine dahili gmrk resmi olarak %9 orannda bir resim konulmaktayd. thal mallarnda ise yabanc tccarn getirdii mal memleket iine gtrmesi halinde deyecei resim sadece %2 idi. Harici gmrk resmi aynen %3 olarak muhafaza edilmekteydi. Bu resimleri deyen tccar, baka herhangi bir engelle karlamakszn Osmanl topraklarnda perakende ticaret de dahil olmak zere her trl ticareti serbeste yapabilecek duruma gelmi bulunuyordu. Ktkolu (1992), 94.
birlikte 1846 Rus ticaret muahedesinde Osmanl Devleti lehine olmak zere baz deiiklikler yer ald. Rus tccar, harp alet ve malzemesi, mskirat, enfiye gibi maddeler de dahil olmak zere perakende ticaret yapamayacak; ap, slk, tuz ve ttn alm ve satmlar baz artlara tabi olacakt.13 lki Franszlarla 29 Nisan 1861de yaplan, onu dier devletlerle yaplanlarn takip ettii Kanlca Ticaret muahedelerinde, Balta Liman muahedeleriyle yabanclara tannan imtiyazlar aynen muhafaza edilmekle beraber baz maddelerin ticaretine 1846 Rus muahedesindeki gibi snrlamalar getiriliyordu. Fransa ile yaplan 1861 antlamasndan sonra ayn yl talya, ngiltere ve Belika, 1862 ylnda Rusya, Amerika Birleik Devletleri, sve, spanya, Danimarka, Prusya, Hollanda ve Avusturya; 1866 ylnda Meksika, 1868 ylnda Portekiz devletleri de yaplan anlamalarla belirtilen bu ayrcalklara kavumulard.14 Avrupann Osmanl hammaddelerine teden beri rabeti fazla idi. Bir ksmnn Avrupada yetimemesi, bir ksmnn kalite stnl ve hemen hepsinin ucuz oluu rabeti artran sebeplerdendi. Ticaret konusu olan bu mallarn ou nce miri ihtiyalar iin satn alndndan devletin dedii fiyat rayicinin altnda kalyor ve retici imkan bulduu takdirde maln, daha yksek fiyat deyen yabanc tccara satmay tercih ediyordu. Bunun iindir ki yasaklara ramen kaak olarak hammaddenin dar ka tam manasyla nlenemiyordu. 1838den sonra sz konusu durum deimeye balad. Yabanc tccar her trl maln alm ve satmnda yerli tccarla ayn haklara sahip olmutu. Fiyatlar kolaylkla ykseltebildiklerinden Osmanl tebas olan tccar ve esnaf yava yava devreden karmaya balamlard.15 nceki dnemde liman kentlerinde toplanan yabanc koloni tccarlar, sadece Osmanl tccarlarndan hammadde alp mamullerini satmakla urar, lke iindeki retim, tketim ve ticaretle dorudan ilgilenmezken, yeni dnemde ilgi alanlar artt ve i retim, ulatrma ve haberleme ileriyle dorudan ilgilenmeye baladlar. Bu ilgide, Avrupada ortaya kan sermaye birikiminin yannda, Osmanl pazarnn da karl grnmesinin de pay vard. Yerli sermayesinin,
13 14
Ktkolu (1992), 94-95. Tuz ve ttnn Osmanl lkelerine ithali yasaklanyor, ancak isteyen yabanc tccar yerli tccar statsnde sadece ihra edecei miktar bildirmek artyla lke dna gndermek hakkna sahip klnyordu14. D satm resmi %12den %8e indiriliyordu. Her yl yaplacak %1 indirimlerle resim orannn 7 yl sonra %1de sabit kalmas hkme balanyordu. Silah, top, tfek ve her trl sava ara ve gerelerinin Osmanl topraklarna sokulmas yasaklanyordu. Duru-Turanngeolu (1982), 100. 15 Ktkolu (1992), 95.
Cihan zgn
teknik bilgi ve becerinin, giriimcilerin olmay bunlarn ilerini kolaylatryordu.16 ncelikle, XIX. yzyl ticaret szlemeleri Osmanl tarmnn geimlik yapsn zmt. Provizyonist klasik Osmanl ekonomik dzeni parasallam, pazar gstergeleri ve piyasa gdleri toplumda iktisad rasyonaliteyi egemen klmt. Kendi yayla kavrulan kapal Osmanl ekonomilerini d pazara am, reticiye tevekkl yerine kazan zlemini alamt. te yandan ekonomik btnlk ve trdelie doru nemli bir alm salamt.17 Osmanl Devleti bu srete, bir yandan geleneksel yapsndaki zlmelere kar yeni deerler ortaya koymak, te yandan deiime ayak uydurmak abalar iindeydi. Ancak ticaret szlemeleri, gmrk sisteminde yaplan dzenlemeler, ulam ve haberleme alanndaki gelimeler, yabanc sermaye yatrmlar, verilen imtiyazlar vb. olaylar devletin, dnya kapitalist dzeniyle hzla btnletiini gsteriyordu.18 Ancak bununla birlikte, XIX. yzyln sonlarnda, Osmanl aydnlar arasnda artk serbest mbadele kapsn kapatmak gerekliliini, yoksa sanayi ve i ticareti canlandrmann katiyen mmkn olamayacan belirten fikirler younluk kazanmt.19 Osmanl Devletinde bu tr tartmalar sredursun, merkantalist engellerin kaldrlmas,
16 17
adrc (1991), 335. Toprak (1982), 234. 18 Martal (1999), 73. 19 rnein Ahmet Mithat Efendi, bir iktisat olmamasna ramen lkenin gelimilik dzeyini gereki biimde tespit ederek yaplmas gerekeni grmesi sonucu kapitalistleme iin himaye politikasnn temellerini atmtr. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. avdar (1981), 173. Kirkor Zohrap Efendi de, Osmanl reticisinin yabanc rekabetine kar pek gsz olduunu belirtiyor, ilkel dzeyde olan Osmanl sanayini ve lkenin tek zenginlik kayna olan toprak rnlerini korumak iin lml himayecilii kabul etmenin zorunluluuna deiniyordu. Bu tr bir d ticaret politikas benimsenmezse, lkenin snrl servetinin yok olacana, ecnebi kapitalistlerin; yabanc sermayecilerin tahakkmnn doacana dikkat ekiyordu. Bkz. Toprak (1982), 112. Mizanc Murat, Usul- Himaye ve Serbest-i Mbadelat balkl yazsnda, serbest d ticaret politikasnn sanayii ve ticareti gelimi yabanc lke sanayii ve ticaretiyle rekabet edebilecek gte lkeler iin uygun deceini Osmanl Devleti gibi geri kalm bir lkede ancak usul- himayenin dier bir deyile koruyucu bir d ticaret politikasnn ulusal karlarla badaacan belirtiyordu. Bu konu hakknda bkz. Toprak (1982), 106. Hi kukusuz bu usul himaye fikri, bata dnemin devlet adamlar olmak zere bir ksm kitle tarafndan kar klyordu. Serbest ticaret politikasndan yana olanlarn, himayeci politikalara kar itirazlar; himaye politikasnn uluslar aras i blmnn gelimesini engelleyeceine, mallarn daha da pahallamasna neden olup rn kalitesinin deceine, biriken sermayenin himaye edilen dallarda kullanlmasna ve belki de en nemlisi, usul himayenin merkantilizm gibi a d olarak nitelendirilmesine dayanlarak eletiriliyordu. Geni bilgi iin bkz., avdar (1981), 176.
10
yeni altn kaynaklarnn kefi, iletiim ve ulam ann genilemesi, yaygn bir sava kmamas, XIX. yzyln ikinci yarsnda mal, insan ve sermaye akmnn genilemesi ve dnya ekonomisinin derinleip bymesi iin elverili bir ortamn ortaya kmasnda etkili oldu.20 Bu tip ekonomik dnmlerin etkisinin en dramatik ekilde yaand yllarda, 1908 hareketi sonucu ttihat ve Terakki Partisi iktidara geldi. II. Merutiyet yllarnda giderek glenen milliyetilik, Osmanl aydnnn iktisad dnn de etkilemekte gecikmemiti. Alman romantizminden kaynaklanan mill iktisat politikas benimsenmi, serbest d ticaret politikasndan bir an nce vazgeilerek koruyucu bir d ticaret politikasnn uygulamaya sokulmas zlenmiti.21 1908den sonra saylar nemli lde artan gazete ve dergilerde ticaretin nemini vurgulayan yazlar younluk kazanmt. kinci Merutiyetle birlikte Mslman- Trk unsur ticarette daha ok yer almaya balamt.22 ttihatlar milli iktisat politikasyla hem dnya kapitalizminin Osmanl Ekonomisi zerindeki etkilerini giderebileceklerini hem de lke iinde giderek palazlanan aznlk tccarlarna kar bir milli burjuvazi yaratabileceklerini dnyorlard.23 Ancak Trk Mslman tccar yaratma abalarnn sonucu milli mcadeleden nce alnamamt.24 II. Merutiyet dneminde lke ekonomisine egemen olan aznlk burjuvazisine kar Trk unsurlardan Milli burjuva yaratma politikas izleyen ttihat ve Terakkinin abalar younlam; aznlk burjuvazisine kar yaratlmak istenen Trk burjuvazisi I. Dnya Savann yaratt ekonomik skntlardan da yararlanarak ve hkmetten de destek grerek gittike glenmiti.25 Bir yandan Mslmanlara ait birikimlerle bankalar kurulurken dier yandan Rum ve Ermeni aznlklarn ekonomik yaamdan dlanmasna allm, yabanc unsurlara kar boykot hareketlerine giriilmiti.26 I. Dnya Sava baladnda Osmanl devleti kapitalist dnya ekonomisiyle tamamen btnlemi uydu lke konumunu andrmaktayd.27 Osmanl Devletinde
20 21
Kasaba (1993), 42. Toprak (1982), 225. 22 Toprak (1982), 50- 52. 23 Martal (1993), 18. 24 Kray (1998), 87- 88. 25 etin-Uyar (1993), 395. 26 Yaman (1998), 47. 27 Kuramsal olarak tekelci kapitalizmin (=emperyalizm) en belirgin ekonomik zellii belli bir dzeye erimi kr orann korumak veya daha ykseltmek iin fazla sermayesini sermayenin
11
Cihan zgn
iktisadi dengelerin devaml Avrupallarn aleyhinde gelimesine neden olan kapitlasyonlar, sava srasnda bir oldubitti ile kaldrld. Avrupallar sava ortamnda kendileri iin bir smr arac olan kapitlasyonlarn, 1914 de kaldrlmasn nasl olsa bu hastann mirasn sava sonras paralayp smreceklerini dnerek -ama Anadoluyu smrge durumuna getirilmesi yolundaki abalarna kar olas bir mcadelenin kmasn akllarna getirmeden- kar kma giriimlerinde srarc davranmadlar. ttihat ve Terakki bu ortam deerlendirerek, yabanc iletmelere Trk personel kullanma ve bunlar i yaamna hazrlama ykmll getirmi, i pazar Trklere amak ve ticari yaamda etkinliklerini salamak amac izlemiti. Nitekim I. Dnya Sava ncesi i sermaye hareketini sava olduka hzlandrmt.28 Sava balar balamaz deniz ticaret yollar kapand iin ithalat aksam, byk ehirlerin yiyecek gereksinimlerinin karlanmas iin, Anadolunun retim kaynaklarndan yararlanmak dnlmt.29 ttihat ve Terakkinin tara rgtleri, kredi ve sat kooperatifleri kurarak retici ve Mslman tccar rgtlemi; bylece piyasay denetimleri altnda bulunduran alc sendikalarn karsna tek satc olarak kmlard. ttihat ve Terakki ulusal bankacla ynelmi, Osmanl Bankasnn yerini alacak bir devlet bankasnn temellerini atm, tarada Mslman- Trk erafn Milli Bankalar kurmaya zendirmiti. Nitekim sava koullar bu ekilde otarik bir zm zorunlu klm ise de sonuta milli iktisata ortam hazrlamt. Ancak lke ekonomisi sava srasnda byk darbe yemi, sava ncesi ortalama 15 milyonu besin maddesi, 30 milyonu sna mal olmak zere ylda toplam 45 milyon Osmanl liralk ithalat olan Osmanl devleti, 1915 ylnda bu miktarn %3n bile yakalayamamt. Bu nedenle lke olanaklaryla yetinmek zorunda kalnm, kendi yayla kavrulan bir Osmanl ekonomisi oluturulmak istenmiti.30 lke ekonomisinde dzenleyici bir rol oynamay deneyen ttihat ve Terakki kendi iktidarna bal evrelere zorunlu
kt, kr orannn yksek olduu alanlara yneltmektir. Sermaye ihrac nce devlet borlar eklinde olup daha sonra hammadde kaynaklar zerinde younlar. Berber, (1993), 11. 28 Yaman (1998), 47. Babli ad velorem (deere gre) tarifeden spesifik (miktara gre) tarifeye gemi; bylelikle seici bir gmrk politikas izleyerek, gmrklerini yabanc devletlerin onayn almakszn dilediince ykseltebilme imkan kazanmt. Kapitlasyonlarn kaldrl ve yeni gmrk tarifesi ekonomik bamszlk dorultusunda atlm nemli admlard. Geni bilgi iin bkz. Toprak (1982), 225. 29 Yaman (1998), 47. 30 Toprak (1982), 21, 2526.
12
gereksinim maddelerinin imalat ve sat tekelini verdi. Gereke Her savata Trk olmayan unsurlar servet sahibi oluyor, vatandalar insanca kayp verdikten baka, geim skntsna dyorlard; bu itibarla vatandalar ticarete tevik etmek ve kendilerine kolaylk gstermek, bu sefer Trkler zenginlesin idi.31 Bu yllarda serbest piyasa mekanizmas sava nedeniyle alt st olmu, devlet dorudan iktisadi yaama mdahale etmek gerei duymutu. te yandan milli iktisat ve iktisadi uyan ad altnda Mslman Trk unsur giriimcilie zendirilmi, sermaye birikimini hzlandran speklatif kazanlara gz yumulmutu. Osmanl toplumunda gl bir ahlak anlaynn zaaf iine girmi olmas, tccarn ar fiyatlarla mal satnn, memurun yasa d yollarla ticarete atlnn, ticarette speklatif giriimler ve istifiliin rabet grmesinin en temel nedenleri olarak gsterilebilir.32 Sava yllarnda toplam ithalatn % 90nn Almanya ve AvusturyaMacaristandan gerekletiren Osmanl devletinin bu ticareti kesintiye uram33 savaa girmeden nce elinde bulunan 110.000 tonluk kk ticaret filosunun te ikisini kaybetmiti.34 Ancak Kurtulu sava srasnda, (Mslman- Trk) tccarn d ticarette arac rol oynamas ihracat ve ithalat gl dourmu, sermayeli az saydaki (Mslman- Trk) tccarlar d ticareti bilmediklerinden sk sk yanlgya dmler, d ticaret boluklar domu, d balantlarn kapanmasna neden olmutu. Ulusal sava boyunca d ticaret ak vermiti.35 Savata, Anadolunun ekonomik yaam byk
31 32
Yaman (1998), 48. Toprak (1982), 34 ve 57. Nitekim tccar sava durumundan yararlanp, karaborsayla zellikle ehir halknn srtndan kolay kazan salama yollarn bulmutu. rnein 1914 Temmuz ile 1918 Eyll arasnda, eker 3 kurutan 250ye, zeytinya 12 kurutan 280e, pirin 3 kurutan 90a frlamt. Budayn uval fiyat 0.99 lira iken 51 liraya erimiti. Ordu orta kalite buday 28 ile 32 liraya almt. Bu fiyatlar arasndaki oransal farkllklara dayanarak speklatif kazanlarn ne dereceye vardn grebildiimiz gibi, sava sonras lkede niin Harp zenginlerinin trediini de hi tartmasz anlayabiliyoruz. Dolaysyla, ynetimin oynad rol gz nnde tutacak olursak ulusal bir ekonomi kurma yolundaki abalar, yar smrge koullarnn ortadan kaldrlmamas ve giriimcilerin kolay kazan salama yollarn semeleri nedeniyle baarszlkla sonulanmt. Kabul etmek gerekir ki yar smrge koullarnn yaratt toplumsal yap iindeki ticari gelenein deimeden kal ulusal ekonomiyi kurma giriimlerine ket vurmutu. Ltfen bkz. Yaman (1998), 48 33 Toprak (1982), 120; Yaman (1998), 49. 34 Darkot (1963), 218. 35 1921 ylnda ihracat Antalya, Trabzon, Samsun ve Erzurumdan gerekletirilmi on aylk sre iinde 9.317.822 liralk ihracat yaplm, 2 milyon lira ak verilmiti. Yaman (1998), 5051.
13
Cihan zgn
lde TBMM Hkmetinin denetimindeydi ve ordunun gereksinimlerinin karlanmas en byk iktisadi giriim olarak grnmekteydi.36 Nitekim Teklif-i Milliye emirleri ulusal ykmllk erevesinde, halk ve tccarn baz ham madde, yar mamul ve mamul mallarn %40n devlete verecek ve bunun bedelini ilerde tahsil edecekti.37 Grlyor ki, alc ulusal devletti ve siyasi ortamn belirsizlii tccarn parasn alp alamayacana da kesin bir teminat vermemekteydi. Bununla birlikte Anadolu hareketi her trl retim kaynaklarna el atarak siyasal olduu kadar bu ekonomik savamndan da galip kmtr. II. Merutiyet dneminde izlenen milli iktisat politikalar sonrasnda yaratlmak istenen Trk burjuvazisi, Kurtulu Savandan sonra aznlklarn g etmesiyle rakipsiz bir konuma gelmitir. Sonu olarak; Kurtulu sava ncesinde Osmanl Devleti siyasal, ekonomik ve mali bakmdan tam bir knt iinde, kapitlasyonlar zinciriyle da baml durumdayd. D borlar giderek artmaktayken, yabanc sermaye lkenin nemli btn ekonomik giriim alanlarn ele geirmi durumdayd; daha ak bir deyile Osmanl lkesi kapitalist lkelerin hammadde ambar, mamul madde pazar konumuna gelmiti. Dolaysyla Kurtulu Sava mali kaynak bulma veya yaratma- abalaryla gemi, Osmanl Devletinin ykntlarndan farkl bir iktisadi anlaya sahip yeni bir Trk Devleti ortaya kmtr.
36 37
Yaman (1998), 52. avdar (1981), 249; Avcolu (1971), 207.
14
BBLYOGRAFYA
AVCIOLU (1971)
Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni I, Bilgi Yaynlar, Ankara 1971. W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, (Haz. Fuat Kprl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984. Engin Berber, Mtareke ve Yunan gali Dneminde zmir Sanca, Doktora Tezi, zmir 1993. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. Tevfik avdar, Trkiyede Liberalizmin Douu, Uygarlk Yaynlar, Ankara 1981. Trkan etin- Hakk Uyar, Tari ve Siyasal ktidarlar, Tari Tarihi, zmir 1993. Besim Darkot, Trkiye Corafyas, stanbul 1963. ktisadi
BARTHOLD (1984)
BERBER (1993)
ADIRCI (1991)
AVDAR (1981)
ETN-UYAR (1993)
DARKOT (1963)
DURU-NGEOLU-TURAN (1982)
15
Cihan zgn
Cihan DuruKemal TuranAbdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, 1. Kitap, TSA Yaynlar, Ankara 1982. EKNC (1997) Necdet Ekinci, Sanayi ve Uluslama Srecinde Toprak Reformundan Ky Enstitlerine, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1997. Suraiya Faroqhi, ktisat Tarihi -17 ve 18. Yzyllar, (Haz. Sina Akin), Trkiye Tarihi, III, Cem Yaynlar, stanbul 1997. Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, Belge Yaynlar, stanbul 1993. Mbeccel B. Kray, rgtleemeyen Kent: zmir, 2. bask, stanbul 1998. Mbahat Ktkolu, Tanzimat Devrinde Yabanclarn ktisadi Faaliyetleri, 150. Ylnda Tanzimat, (Haz. Hakk Dursun Yldz), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992. Abdullah Martal, Osmanl Ekonomisi ve Bat Anadoluda Kooperatifilie Yol Aan Ekonomik Gelimeler, Tari Tarihi, zmir 1993.
FAROQHI (1997)
KASABA (1993)
KIRAY (1998) KTKOLU (1992)
MARTAL (1993)
16
MARTAL (1999)
Abdullah Martal, Deiim Srecinde zmirde Sanayileme, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir 1999. Ahmet Tabakolu, Trkiye ktisat Tarihi, stanbul 1986. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (19231950), Yurt Yaynlar, Ankara 1982. Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat (1908-1918), Ankara 1982. Ahmet Emin Yaman, Kurtulu Savanda Anadolu Ekonomisi, Betik Yaynlar, Ankara 1998.
TABAKOLU (1986) TEZEL (1982)
TOPRAK (1982) YAMAN (1998)
17
AHMET FERT TEKN HAYATI VE SYAS FAALYETLER (7 MART 1878 25 KASIM 1971)
Yenal NAL
zet Ahmet Ferit, II. Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin en sekin siyasi simalarndan biriydi. 1912 tarihinde Milli Merutiyet Frkasn, 1919da Milli Trk Frkasn kurdu. 30 Mays 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisine katld. Vekiller Heyetinin 26 Ekim 1921 tarihli kararyla, Paris temsilciliine atand, daha sonra Lozan grmelerine katld. 30 Ekim 1923te kurulan smet Paann ilk Cumhuriyet Kabinesinde, ilk Dhiliye Vekili oldu. 6 Mays 19251932 tarihleri arasnda Londra, 19321939 tarihleri arasnda Varova, 19391943 tarihleri arasnda Tokyo Bykelilii grevlerinde bulundu. 25 Kasm 1971de vefat etti. Anahtar Kelimeler: Ahmet Ferit Tek, Biyografi, Siyasi Hayat, Tarih, 20. Yzyl. Abstract Ahmet Ferit Tek, one of the most distinguished characters during the Second Constitution and Republican era. He founded the National Constitution Party in 1912 and National Turkish Party in 1919. He attended Turkish Grand National Assembly on May 30th, 1920. By the decision of government on October 26th, 1921, he assigned to Paris representation office and then attended Lausanne Conference. He performed as Ministry of Interior in the
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi. E-Mail: yenalunal@yahoo.com
Yenal nal
Ismet Pashas the first republican cabinet which established on October 30th, 1923. He worked as an ambassador in London between 1925 and 1932, in Warshowa between 1932 and 1939, in Tokyo between 1939 and 1943. He passes away November 25th, 1971. Key Words: Ahmet Ferit Tek, Biography, Political Life, History, 20th Century. Giri Siyasi faaliyetleri ile 20. yzyl Trk tarihinde ok nemli bir yer edinen Ahmet Ferit Tek, kinci Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin en sekin simalarndan biriydi.1 7 Mart 1878 tarihinde, Bursada, nan Sokandaki 14 numaral evde doan Ahmet Ferit,2 stanbullu bir aileye mensuptu. Babas maliye muhasebecilerinden Mustafa Reid Bey, byk babas Kad Asm Efendi, dedesi yenieri efendilerinden Sadk Efendi idi. Annesi Uludan gneyinde bulunan Adrnas kynden ehit brahim Aann kz Hanife Hanm idi. Hanife Hanm, Kad Asm Efendinin evine evlatlk olarak gelip, orada Leyla adn alm ve evin olu ile evlenmiti. Reid Bey ile Leyla Hanmn iki evlad oldu: Ahmet Ferit ve brahim Refet (merhum Dr. Refet Tek). Reid Bey muhtelif Osmanl vilayetlerinde muhasebecilik ile grevli iken, ocuklarn, kn stanbulda ve yazn Bursada Hanm nineleri (baba-anne) Merkez Efendizade mm Glsn Hanm bytt.3 Kk yanda stanbula gelen Ahmet Ferit, ilk tahsilini Darl-Feyz mektebi ile Glhane Rdiyesinde tamamlad.4 lk ve rdiye tahsilini stanbulda yaptktan sonra asker olmak hevesiyle girdii Kuleli Askeri dadisinden sonra 28 Nisan 1894te Harbiye Mektebine devam etti. 17 Austos 1896da buradan piyade astemen rtbesiyle mezuniyetini takiben Erkan- Harbiye Mektebine kabul edildi.5 Gen zabit bir sene Erkan- Harbiye snfnda alt.6 Bu esnada stanbulda bulunan, Mlkiye,
1 2
Akder (1971), 116. Nevsal-i Milli (1914), 185; Akder (1971), 116; Birinci (2001), 196. 3 Esin (1971), 137138. 4 Nevsal-i Milli (1914), 185; Akder (1971), 116. 5 Birinci (2001), 196; Emekli Sand, Sicil no: M0061565, Vatan Hizmet Tertibi no: 000339. 6 Nevsal-i Milli (1914), 185.
20
Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri
Harbiye, Tbbiye ve Hukuk talebeleri tarafndan 1889 baharnda Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti kurulmu ve yurt dna kaan Jn Trklerin faaliyetleri hz kazanm, talebeler arasnda merutiyet taraftar cereyanlar balamt. 1897 knda siyasi faaliyette bulunduklar sulamasyla tevkif edilen 78 Harbiye, Tbbiye ve Mhendishane talebesi, topu, piyade, bahriye zabiti ve tabip arasnda Ahmet Ferit de bulunuyordu.7 O, politika ile itigal thmetiyle Takla Harp Divanna sevk olunmu ve bu divann hkmne dayanlarak zabitlikten atlarak, mebbeden ikamet cezasyla Trablusgarpa srgn edildi.8 Aslnda talebeler arasnda gelien bu siyasi cereyanlarla Ahmet Feritin ilgisi yoktu. Merutiyeti rencilere kar 1897 ve 1898 yllarnda takibat balatlnca, arkada Yusuf Akuray (18761935) korumak isterken Ahmet Ferit de tutukland. Arkadalar ile beraber olmadn sylemek onlara sadakatsizlik gibi grneceinden kendini savunmad.9 Taklada 102 gnlk bir mahkmiyetten sonra ilerinde Ahmet Feritin de bulunduu 77si eref isimli vapurla, 8 Eyll 1897de stanbuldan Trablusgarpa srldler ve 15 Eyllde srgn yerine vasl oldular.10 Siyasetle itigal thmetiyle yarglanp Trablusgarpa srlen Ahmet Ferit, Yusuf Akura ve dier srgnler, burada bir yl zindanda kaldlar. Fakat sonradan 1898 senesi Austosunda arkadalaryla birlikte affedildi ve rtbesi iade edilerek Trablusgarp Frkas Erkan- Harbiyesine 9 Temmuz 1898de memur oldu.11 Ferit Bey, Erkan- Harbiyede iki yl hizmet etti ve bu zamanda bilhassa otuzuncu piyade livasnn muallimlii vazifesini ifa eyledi. Askeri vazifesi ile beraber siyasetle ilgilendi. Recep Paa seryaveri merhum evket Beyin bakanlnda bulunan ttihad ve Terakki yedinci ube azalnda bulundu.12 O dnemde Trablusgarp ekseri, merutiyet taraftar kimselerin srgn edildikleri, oklukla bulunduklar bir vilayet idi. Frka kumandan, Recep Paa ve onun seryaveri Mahzar Paazade evket Bey de Merutiyetilerden idiler. evket Bey Trablusgarpta, ttihad ve Terakki
Birinci (2001), 196. Nevsal-i Milli (1914), 185. 9 Esin (1982), XXXI, 28. 10 Birinci (2001), 196. 11 Nevsal-i Milli (1914), 185; Birinci (2001), 196; ankaya (19681969), II, 929; Ahmet Ferit Tek, (1998), VIII, 294. 12 Nevsal-i Milli (1914), 185.
8 7
21
Yenal nal
Frkasnn yedinci ubesini kurmu bulunuyordu. Bu muhitte, Ahmet Ferit ve Kuleli yllarndan beri en yakn arkada olan Yusuf Akura, yardm grdler. evket Bey, Ahmet Feriti henz ocuk olan kz Mfide (18921971) ile nianlad. Ahmet Ferit ve Yusuf Akura gibi iki istidadl gencin Avrupada tahsil grmesi istendi. ki arkada, 1900 ylnda Trablusgarp kylarndan bir kaya binerek Tunusa ve oradan da Parise katlar. Fransadaki Faaliyetleri Ahmet Ferit, Fransada bir taraftan siyasi faaliyetlere devam ederken dier taraftan Paris Siyasi limler Mektebine (Ecole Libre des Sciences Politiques) devam ederek, 29 Haziran 1903te okulu yedinci ve Mansion Honorable ile bitirerek diploma ald.13 Ahmet Feritin hocalar arasnda nl tarihi Albert Sorel ile ngiltere hakkndaki kitaplaryla tannan Emile Boutmy ve Ch. Dubois de bulunuyordu. Ferit Bey, Ecole Libre des Sciences Politiques Mektebi hocalarndan, Avrupa ve Rusyann siyasi metotlarn, yzyllardan beri takip ettikleri gayeleri, Trkiyeye kar tutumlarn yakndan rendi. Osmanl Devletinin maruz olduu hcumlarn, bazen onu paralamak ve mirasna konmak iin bir vesileden ibaret bulunduunu da anlad.14 Bu arada Osmanl Devletinde pek ok yeni siyasi gelimeler yaanyordu. Padiah II. Abdlhamid Kanun-u Esasiyi ilan edeceine sz vermi, tahta ktktan sonra szn tutmusa da, araya giren 93 (18771878) Harbini bahane ederek Meclisi sresiz olarak tatil etmi ve anayasal sistemin mimar Mithad Paay da Taife srgne gndermiti. Fakat bu gelimeleri yakndan takip eden siyasi gruplar duruma mdahale etmek istediler. 1865de kurulan Gen Osmanl Cemiyetinin yerini 1880lerden balamak zere, zellikle 1890l yllarda baka cemiyetler almaya balad. Abdlhamidin hkmdarl boyunca devlet iinde ve dnda eitli protesto gruplar oluturan liberaller, Avrupada Gen Trkler ad altnda birletiler.15 Gen Trkler de Gen Osmanllar gibi Osmanl Devletinin kt gidiinin nedenlerini aratrp, birok siyasi faaliyete girimilerdi. Onlar devletin meruti ynetimle idare edilmesi halinde, bulunduu vahim durumdan kurtulabileceine
13 14
Esin (1971), 138; Nevsal-i Milli (1914), 185; Birinci (2001), 196; ankaya (1968-1969), 929. Esin (1971), 138. 15 Shaw ve E. K. Shaw (1982), II, 310.
22
inanyorlard ve bu nedenle balangta umut baladklar Padiah ile giderek srtmeye baladlar. II. Abdlhamid, lkeyi kendi kurduu sistemle, hi kimseye bal olmadan ynetmek istiyordu. Gen Trkler (Jn Trkler) ise anayasal sistemle ynetime ortak olmak istiyorlard. Btn bu gelimeler Gen Trkler ile Padiah kar karya getirdi ve resmen devlet iinde barnamayan Jn Trkler, Fransa bata olmak zere Avrupann eitli lkelerinde faaliyet gstermeye baladlar. Jn Trklerin lke iinde faaliyet gsterebilen gizli bir kolu vard ki, bu grup ilerde devlet ynetimini ele geirecek ve 20. yzyl balarnda onun mukadderatn tayin edecekti. 1889da stanbuldaki Askeri Tp Okulundan (Mekteb-i Tbbiye-yi Askeriye) bir grup renci Abdlhamidin tahttan indirilmesi amacn gden inklp bir rgt kurdular. Bu grubun ilk ekirdei drt kiiden olumaktayd.16 Bunlar brahim Temo (Ohrili) (18651939), Abdullah Cevdet (Diyarbakrl) (18691932), Mehmed Reid (Kafkasyal), Hsayinzade Ali (Bakl) (18641942), shak Skuti (Arapkirli) (18681902)dir. rgtn ilk ad Cemiyet-i Osmaniye ttihad ve Terakki iken ksa bir mddet sonra Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti olarak deitirildi.17 Cemiyet, renci evrelerinde hzla ye kazand ve talyan Carbonari rgt rnek alnarak drt kiilik kk, zerk hcreler halinde rgtlendi. Bu drt kiiden her biri de yine drder kiilik yeni bir hcre kurmakla ykmlyd. rgt, Askeri Tbbiyenin evresini abucak at; Harbiye, Baytariye, Mlkiye, Bahriye, Topu ve Mhendishane gibi o gnn btn yksekokullarna szd.18 Ksa srede ok byk bir taraftar kitlesi oluturdu ve zamanla nce Selanik ve evresinde, sonra stanbulda yayld. Bunu gren Padiah, onlar takibata uratt ve bunlardan bazlar da faaliyetlerini Avrupada devam ettirdiler. Avrupada siyasi faaliyetlere devam eden birbirinden farkl Jn Trk gruplar vard. Bunlar genel anlamda ura-y mmet grubu, Prens Sabahattin (18771948) grubu, Abdullah Cevdet ve tihad Dergisi grubu, Murad Bey ve Mizan Gazetesi grubu, Ahmet Rza Bey (18581930) ve Meveret Gazetesi grubuydu.19 Bu gruplardan, Prens Sabahattin Bey, Parise geldikten sonra btn abasn bir Jn Trk Kongresi akdine hasretmi ve bu konuda bin bir areye
16 17
Yerasimos (1980), 567. Karal (1996), IV, 514. 18 Yerasimos (1980), 567568. 19 avdar (1991), 18.
23
Yenal nal
bavurmutu. Kongrenin akdi eitli memleketlerde bulunan btn hrriyetperverlerin bir araya toplanmasna balyd.20 Prens Sabahattin ve Ltfullah Beylerin bir bildirisiyle yaplan ar zerine, I. Jn Trk Kongresi 4 ubat 1902 tarihinde topland. Kongre ayan yelerinden olan, Trk muhibbi ve hrriyet dostu Msy Lafeuvre Contalisin zel ikametghnda toplanmt.21 Kongreye itirak eden ve merutiyet hareketlerine karm olan balca ahsiyetler unlard: Prens Sabahattin, Ahmet Rza, smail Kemal, smail Hakk Paa, Hoca Kadri, Halil Ganem, Mahir Said, Yusuf Akura, Ahmet Ferit Bey, Ali Haydar, Hseyin Siret, brahim Temo, Doktor Nazm, Doktor Refik Nevzat ile Ermeni ve Rumlarn ileri gelenleri.22 Ahmet Ferit Bey, Paristeki tahsili esnasnda bu kongreye davet edilmiti. Bu durum onun Gen Trkler asndan ne kadar deerli biri olduunu gstermektedir. Mezkr kongrede, Osmanl unsurlarn oluturan btn milletler hemen hemen temsil edilmekteydi. 6070 kiiye varan bu kongreciler Jn Trk leminin ve Padiah II. Abdlhamid muhaliflerinin en tannm simalar arasndan seilmiti.23 Kongre Prens Sabahattin Beyin gzel bir konumasyla ald. Mzakere esnasnda u iki nokta zerinde duruldu: Yalnz propaganda ve neriyat ile inklp yaplmaz. Buna mebni askeri kuvvetlerin de ihtilal harektna itiraklerini temine almal. Ecnebi hkmetlerin mdahalesini davet suretiyle memlekette slahat icrasna tevessl edilmeli. Birinci noktay smail Kemal Bey ortaya atmt. ddiasna gre kendisi mhim bir askeri kuvveti temsilen kongreye itirak etmiti. Bu meselenin umumi celsede mzakeresi makul olamayacandan, eer heyeti umumiye tasvip ederse, intihapla gelmi bir komiteye bu hususta izahat verebileceini sylyordu. kinci teklif Ermenilerden gelmiti. Onlar, II. Abdlhamidin vaat ettii slahatn imdiye kadar yaplmadn, bundan byle de yaplmayacan, memlekette hakiki inklbn ecnebi mdahalesiyle kabil olabileceini iddia ediyorlard. Hatta Berlin Muahedesinin 61. maddesinin ve 11 Mays 1895 tarihli muhtrann tatbikini istiyorlard.
20 21
Kuran (2000), (2.bs), 189. Akin (1987), 43; Kuran (2000), (2.bs), 189. 22 Karal (1996), IV, 531. 23 Kuran (2000), (2.bs), 189.
24
Bu vadide sz uzadndan kongre azalar arasnda anlama salanamad. Bu arada Prens Sabahaddin Beyin mdahalesi, meseleyi, taraflarn memnuniyetine mucip bir duruma sokmutu. Prens Sabahaddin Bey, ecnebi mdahalesinin memlekete daima zarar verdiini ve bu defa da zarar vermesi melhuz bulunduunu ve byle bir talepte bulunmann akl selim kar olmadn syledikten sonra, ancak ecnebi mdahalesine de ihtiya bulunduunu ve bunu memleket lehine evirmek lazm geldiini anlatm ve dncesini u suretle hlasa etmiti: Biz memleketimizde bir ihtilal yapmak maksadyla toplanm bulunuyoruz. Lakin dhilde ihtilal karmaa muvaffak olduu takdirde bu hareketin hsn suretle neticelenecei muhakkak deildir. Kargaalk esnasnda herhangi ecnebi bir hkmetin kendi menfaati namna, iilerimize mdahale etmesi muhtemeldir. te biz bu mdahaleyi nlemek iin menfaati menfaatimize uygun bir hkmetle daha evvelden anlam olmalyz. Yani dhilde bir hareket vcuda getirdiimiz vakit, bundan istifade etmek emeline decek hkmetlerin mdahalesini bertaraf edecek, hr ve demokrat hkmetlerle imdiden uyumalyz ve bundan sonra ihtilal hareketine gemeliyiz. Mzakere salonu bir mddet bu mnakaalarla alkalandktan sonra u yolda yeni bir nokta-y nazar hsl olmutu: Mdahaleci Olmayan ve o zamann diliyle demi Mdahaleci Prens Sabahaddin Beyin izah ettii ekilde mdahaleye taraftar olanlar ekseriyeti tekil ediyordu. Bu hizbi smail Kemal Bey temsil etmekteydi.24 Dier taraftan bu gre iddetle itiraz eden baka bir gr hsl olmutu. Bu grubun ban da Ahmet Ferit Bey ekiyordu. Ahmet Ferit Bey, gen ya ve mtevaz mevkiine ramen, Prens Sabahaddinin ileri srd teklife itiraz etti. Ahmet Ferit Beyin itiraz u anlamda idi: Ecnebilerin mdahalesi igal ve felaket getirir. Ancak ecnebilere menfaat temin eder. Bu sebepten, ecnebi mdahalesini istemek vatana ihanettir. Ahmet Feritin bu szleri zerine, Meveret Gazetesi nairi ve mstakbel Ayan Reisi Ahmet Rza Bey ve Bonak Hoca Kadri Efendi de onu desteklediler. Trklerin bu tutumu zerine, Ermeniler ibirliinden vazgetiklerini ifade ettiler ve kongre dald.25 Bylece Ahmet Ferit, Ahmet Rza Beyin de dhil olduu
24 25
Kuran (1956), 321322. Esin (1971), 138139.
25
Yenal nal
bir ekalliyet tekiline sebep olmu ve sonra o, ekalliyet ile beraber ura-y mmeti tesis ederek, mezkr gazeteye muharrirlik etmeye balamt.26 Fransadaki faaliyetlerini mteakip, srgn ve firari olmas hasebiyle Trkiyeye dnemeyen Ahmet Ferit Bey, 1903 ile 1908 arasnda Kazanda Yusuf Akuray ziyaret etti. Daha sonra, Trk asll birka ailenin servetlerini idare eden daire mdr sfat Msra yerleti. Kahirede intir eden Trk gazetesinde bu srada Osmanl siyaseti hakknda bir mnakaa ald. Yusuf Akurann Tarz- Siyaset adl makalesi ile balayan mnakaada tasavvur edilen siyaset tarz Osmanllk, slamclk ve Trklk idi. Akura, Trkl tervi ediyordu. Ali Kemal din ve millet fark gzetmeden Osmanll istiyordu. Ahmet Ferit ise icaba gre uyularak realist siyasetleri ne srmekteydi. Daha sonraki ifadesi ile Kay Han Trklerinin Muazzam ve muhteem eseri olan Trk devletinin korunmas Ahmet Feritin nde gelen kaygsyd. evket Beyin 1905de Trablusgarpta vefatndan iki yl sonra, kz Mfide Hanm, annesi ve kardeleriyle birlikte Maltaya giderek Ferit Beye mlaki oldu. Mfide Hanm ve Ferit Bey 1907 ylnda skenderiyede evlendiler.27 II. Merutiyetin lan ve Yurda Dn II. Merutiyetin 1908 ylnda ilan zerine tam on bir sene nce ayrld stanbula geri dnen Ahmet Ferit, nce ura-y mmette bamakaleler yazd, sonrada Ahmet Rza Beyin teklifine uyarak 1909da Meclis-i Mebusan baktipliine kabul edildi.28 Ancak II. Merutiyet devrinde ald ilk resmi vazife, Mekteb-i Mlkiye 18. asr siyasi tarih muallimliidir. 1908 ylnda balad bu greve Mahmud evket Paann katli bahane edilerek stanbuldan uzaklatrlmasna (1913) kadar devam etti.29 Ktahya mebusu Saffet Paann istifas zerine mebus seilerek 18 Kasm 1909dan itibaren meclis almalarna da katld.30
26 27
Nevsal-i Milli (1914), 185. Esin (1971), 139. 28 Birinci (2001), 197; Emekli Sand, Sicil no: M0061565, Vatan Hizmet Tertibi no: 000339. 29 ankaya (19681969), II, 929; Birinci (2001), 197. 30 Birinci (2001), 197; Emekli Sand, Sicil no: M0061565, Vatan Hizmet Tertibi no: 000339.
26
Ahmet Feritin o gnlerde en ok urat meseleler maliye ve hariciye konularna aitti. lk hazrlad proje, Ziraat Bankasnn sermayesini arttrarak muamelelerinin geniletilmesini hedefleyen teklifti. Fakat proje reddedildi. Ferit Bey umumi siyaset ve bte mzakerelerinde devaml bir faaliyet sarf etti. Umumi siyasette taknlktan kanlmas ve bte ilerinde dengeyi korumas ihtiyacn savundu. Aarn tedrici sratte arazi vergisine evrilmesini, gmrklerde %4 zamdan vazgeilerek tarife usulnn tatbik olunmasn istedi. D siyasette evvelce devlet politikasn temellendiren esaslara dikkati ekti. ngiliz ve Rus mparatorlarnn Revaldeki mlakatnda beliren tehlikelere kar uyank davranlmak ihtiyacn savundu.31 Bu arada Ferit Beyin dnceleri gittike Osmanlclktan uzaklamakta ve milliyeti bir inkiaf takip etmekteydi. Mnekkit zeks ile ttihad ve Terakki Frkasnn tecrbesizlikten doan hatalarn da gryor, cesaret ve samimiyet ile onu aka tenkit ediyordu. 1910da Hseyin Hilmi Paa kabinesinin Maliye Nazr Cavid Beyin bir karar ile Frat zerinde seyr-i sefer hakknn ngiliz Lynch irketine verilmesine mecliste itiraz etti. Ferit Beyin itham zerine Hseyin Hilmi Paa istifa etmek isteyince, ttihad ve Terakki Frkas, Ferit Beyin szlerini geri almasn teklif etti. Ferit Beyin reddetmesi zerine, kendisi frkadan tard edildi. Buna ramen, Ferit Beye kymet veren Talat Paa (18741921), onu Dhiliye Encmenine tayin ettirdi. Bylece Ferit Bey, dare-yi Umumiye-yi Vilayet ve dare-yi Hususiye-yi Vilayet kanunlarn kaleme ald. Mecliste ttihad ve Terakkiyi aka tenkid etmesi zerine 1909da frkadan karlan Ahmet Ferit Bey, 1912 seimlerinde ise meclis dnda braklan muhalifler arasndayd. Fakat politikadan uzaklamayan Ahmet Ferit Bey; Yusuf Akura, Mderris Zhd Bey, Mehmed Ali ve Cami Beylerle birlikte 5 Temmuz 1912 tarihinde Milli Merutiyet Frkasn kurdu. Ayn yl partinin yayn organ olarak 22 Eyll 1912de fham Gazetesini yaynlamaya ve fham Ktphanesi ad altnda bir dizi kitap basmaya balad. fham Gazetesi yazarlar arasnda Mustafa Suphi (18831921), Ethem Nejat ve Sadrettin Celal de bulunuyordu. Ferit Beyin kurduu bu partinin genel siyaset temeli aka milliyetilik umdesini ifade ediyor ve Osmanl Devletini, ancak milliyetilik umdesi ile birbirine bal, fakat bir derecede muhtar ksmdan ibaret bir camia olarak tarif ediyordu. Trkler, parti programnda u ekilde ifade edilmekteydi:
31
Akder (1971), 118.
27
Yenal nal
Trkler, yzyllardr devletin hudutlarnda arpt, kendi illerini ihmal etmek zorunda kaldlar; Trk illerinin kalbi Anadolu bakmszdr. Trklerin de milli kaderlerini dnmesi saati almtr.32 Bu arada ayn yl, 12 Mart 1912 tarihinde Trk Ocaklar kuruldu. Teebbs, Tbbiye Mektebi talebelerinden geldi. Tbbiyelilerin murahhas Dr. Sabit Bey idi. air Mehmed Emin (18691944), Dr. Akil Muhtar, Aaolu Ahmet (18691939), Hseyinzade Ali, Yusuf Akura ve Ahmet Feritten oluan yedi kiilik bir idare heyeti kurulup Ferit Bey reis seildi. Bu rgt, bu tarihten balamak zere eitli dnemlerde, ok nemli grevler stlenecekti. O, bu siyasi faaliyetlere devam ederken bilindii zere 1911 ylnda Trablusgarp ve 1912 ylnda Balkan savalar kt. Ferit Bey, Balkan Harbinde htiyat Erkan- Harbiye yzbalyla atalcada Karargh- Umumi Erkan- Harbiye Birinci ubesinde bir mddet bulundu ve 30 Mays 1913te imzalanan Londra Antlamasn mteakip yine gazetesinin bana geti.33 Gazetesinde son gelimeler hakknda ttihad ve Terakkiyi ok ar llerde tenkid etti. O esnada ttihad ve Terakki Hkmetinin maliye nazr Cavid Bey serbest-i ticaret (liberalizm); Ahmet Ferit Bey ise bilakis himaye (karma ekonomi) taraftar idi. Milli fayday, sanayinin teesssnde gryordu. Bilhassa un, pamuk ve ekeri Osmanl memleketlerinin kendilerinin retmesini istiyordu. Bu fikirlerin propagandas iin Beyazlar tabirini bulmutu. Gazetesinde bu fikri yayyordu. ttihad ve Terakki ise bu hareketi kendi siyasetine taarruz telakki etti.34 ttihad ve Terakki siyasetini tenkid ettii iin Ahmet Ferit, Talat Paann dostluunu muhafaza etmekle beraber Cemal Paann (18721922) husumetini ekmiti. Bunun iareti, ksa bir sre iin Bursaya nefyedilmesi oldu. Mahmud evket Paann katli hakknda fham da kan bir haber vesilesi ile de gazetesi 13 Haziran 1913te kapatld.35 24 Haziran 1913te nce Sinopa ve mteakip olarak 1915te Bilecike gnderildi. Srgn yllarnda en yakn arkada nl hikye yazar ve edip Refik Halid Karay (18881965) idi.36 Sinop ve Bilecikte geen srgn yllarnda I. Dnya Harbi kt. Eski Erkan- Harb Zabiti olan Ahmet Feritin orduya iltihak istei reddedildi. Ahmet Feritin
32 33 34
Esin (1971), 139.
Nevsal-i Milli (1914), 187. ankaya (19681969), II, 929. 35 Esin (1982), XXXI, 29. 36 Karay (1992), (2.bs), 43-149; Birinci (2001), 197.
28
Tekin takma ad altnda yazd Turan adl eseri, ite bu menfa yllarnda kaleme alnmtr ki, kitap 1330 (19141915)da stanbulda basld. Ahmet Ferit, turan mefkresini siyasi bakmdan tahlil ile Avrasyann muhtelif yerlerindeki Trk kollarnn ayr devletler kurabilecekleri midini ifade etmekteydi. Bu arada I. Dnya Harbinin Trkiye aleyhine dnmesi zerine, 1917 ylnda bir hkmet deiiklii tasarlayan Talat Paa, Ahmet Feriti Bilecikten arp bir siyasi parti kurmasn teklif etti. Byle bir teebbste Trkiye iin fayda olmadn dnen Ahmet Ferit, Bilecikten ne zaman ayrld belli olmamakla beraber, 15 Temmuz 1918de, o zaman istiklalini yeni elde eden Ukraynann merkezi Kieve bakonsolos olarak tayin edildi. Boleviklerin Ukraynay igali zerine vazifeden ayrlarak 1919 ylnda stanbula dnd.37 Ahmet Ferit Bey, Kievden dndnde 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes Antlamas imzalanmt. lke iinde meydana gelen byk siyasi olaylardan II. Merutiyetin ilan, 31 Mart Vakas, Trablusgarp ve Balkan Savalar ile I. Dnya Savann akbetinde Osmanl Devleti, paralanma dneminin son safhasn yayordu. Ferit Bey, 1902 ylnda yaplan Jn Trk Kongresinde ileri srd grlerinde hakl kmt. Yabanc mdahalesi ile devlet paralanm ve Trk insan bin bir eit acya boulmutu. Bu koullar altnda bile olsa Ahmet Ferit Bey, yine vazife alarak vatanna hizmet etmekten geri durmad. Ahmet Ferit Bey, lkenin dman igali altnda bulunmasn bir trl sindiremiyordu. Nitekim 15 Mays 1919da zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi zerine, 19 Mays 1919 tarihinde Fatih Mitinginin toplanmasn salad. stanbulda, milliyeti gruba katlan Ahmet Ferit, onlarn temsilcisi olarak Damad Ferit Paann (18531923) II. Kabinesinde, 21 Mays 191920 Temmuz 1919 tarihleri arasnda Nafa Nazr olarak bulundu ve bir mddet Maliye Nezaretine (Mays-Temmuz 1919) veklet etti.38 Ahmet Ferit Bey, Damad Ferit Paa kabinesinin siyasetine intibak edememiti. Trkiyeyi igal eden devletlerin mmessillerine kar gdlen tutum Ahmet Ferit Beyin arna gidiyordu. Sevr Antlamasnn mzakerelerine hazrlanlmas keyfiyeti Ahmet Ferit Beyin istifasna sebebiyet verdi.39
37 38
Esin (1982), XXXI, 29; oker, III, 495; Emekli Sand Maliye Devir Emeklileri Servisi. Byklolu (1981), (2.bs), 66; Trkgeldi (1951), (2.bs), 213; Birinci (2001), 197; Esin (1971), 140; Emekli Sand Maliye Devir Emeklileri Servisi; Karay (1992), 167-169. 39 Esin (1971), 140.
29
Yenal nal
Son gelimeler karsnda bo durmak istemeyen Ahmet Ferit, 9 Aralk 1919da Mehmed Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Bey, (18701927) Zht nhan, Yusuf Akura, smail Hakk Baltacolu ve Mehmed Emin Eriirgil ile birlikte Milli Trk Frkasn kurdu. Parti, mtarekenin igalci ve kozmopolitik iklimi iinde Trkl srdrmek amacndayd.40 Bu partinin yayn organ olarak 23 Temmuz 1919 tarihinden itibaren fham Gazetesini yeniden karmaya balamtr. Birinci yayn devresinde bu faaliyete Mustafa Suphi, Ethem Nejat, Sadrettin Celal katld. O yzden gazeteyi komnistlikle sulamaya kalkanlar kt. Fakat Ferit Beyin deimez iar, milliyetilii, fikir hrriyeti kadar yksek hamiyetine toz kondurulamad. Kendisinin fikir ve mefkre tesantnde milliyet uuruna ne derece sahip olduunu takdir edenler etrafnda toplanmakta gecikmediler. Bata aziz ei Mfide Ferit Tek olmak zere Mehmed Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Hamdullah Suphi (18851966), mer Seyfettin (18841920), Hseyin Ragp (18901955), Haim Nihat, onun davasn hararetle desteklediler. Bu davann temeli o zamanki manda propagandasna mukavemet azmiydi. Ahmet Ferit Bey, 19 Mays 1919da Samsuna karak, yer yer belirmi Milli Mcadele teebbslerini tekilatlandrmaya koyulan, Erzurum ve Sivas kongreleriyle millet iradesini bir merkezde toplamaya abalayan Atatrk, hi bir eyden ekinmeksizin destekledi. Onun Kuva-y Milliye adna yaynlad beyannameyi 9 Ekim 1919da gazetesine ald gibi, 19 Ekim 1919 tarihli bildirisini, 20 Ekim 1919da basarak halk uyard. Ayrca katld Milli Trk Frkasnn beyannamesini 22 Ekim gn ilan etti. stanbul adaylarn, aralarnda kendisinin de bulunduu Mehmed Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Adnan Advar (18821955), Mustafa Zht ve smail Hakkdan mrekkep bir heyet halinde tantt. 18 Austos 1919 tarihinde yaynlamaya koyulduu haftalk edebi ilavede mer Seyfettin, Mehmed Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi, Orhan Seyfi Orhon, Ruen Eref, Halid Fahri Ozansoy, ukufe Nihal Baar, Feyzullah Sacid, Ahmed Refik Altnay, Ali Ekrem Bolayr, brahim Alaattin Gvsa, Fazl Ahmed Ayka, Falih Rfk Atay (18941971) imzalar da onun faaliyetlerine taze g katt.41 Bu arada, 12 Ocak 1920de toplanacak Meclis-i Mebusan iin Ktahya mebusluuna tekrar adayln koyan Ahmet Ferit, ttihad ve Terakkinin eski
40 41
Tunaya (1986), II, 531. Akder (1971), 119120.
30
mensuplarnn destekledii Kara Kemal Beye kar seimi kaybetti. Ferit Bey kendine has ak gnl ile yenilgisini ve ttihat galebesini Fikrin Zaferi adl makale ile fham Gazetesinde tebcil edince, ttihatlar bu sefer onu desteklediler ve 15 Ocak 1920de stanbul mebusu seildi.42 Ferit Bey, stanbul mebusu iken, 16 Mart 1920 tarihinde igalci kuvvetler Osmanl Meclisini basm ve mebuslarn bazlarn tevkif ederek Maltaya srmt. Tesadfen o gn mecliste bulunmayan Ferit Bey de aranmakta idi. fham Gazetesinde atein slubu ile milliyeti tutumu yayan ve Kuva-y Milliyenin beyannamelerini ekinmeden nereden Ferit Bey, Aznavur Mahkemesi tarafndan mahkm edildi. Ferit Bey ilk nce dost ve akraba evlerinde, sonra kendi evinin at arasnda sakland. Kalamtaki bu ev Osmanl polisi tarafndan basld. Fakat Mfide Hanmn sitemkr szlerine muhatap olan polisler Ferit Beyi bulamadlar veya bulmadlar. Ankaraya Gelii ve Siyasi Faaliyetleri O arada Kuva-y Milliye ile Franszlar arasnda bir anlama yapld. Baz Fransz esirlerine karlk, dier iki vatanperver ile Ferit Bey, Boaziinde bir dost yalsndan alnarak, bir Fransz muhribine getirildiler ve Mudanyaya gtrldler.43 Ahmet Ferit Tek, ok sonradan, bandan geen bu nemli olay u ekilde mtalaa etmitir: Ankara Hkmeti teesss ettii zaman, ben ttihad ve Terakki stanbul Mebusu olarak stanbuldaydm. gal Hkmeti, stanbulda bulunan btn mebuslar tevkif edip Maltaya sryordu. Bu yzden ben de gizli ve saklydm. Bu arada Ankaradan haber geldi. Sizi biz stanbuldan, Ankaraya naklettireceiz, diye. Ankara Hkmeti, o zaman birka Fransz zabitini yakalam. Onlar iade ediyorlarm. Franszlara art komular. stanbulda kiimiz var, bunlar alp gelir misiniz, diye. Franszlar bunu kabul etmiler ve mukavele olmu. O kiinin arasnda ben de vardm. O zaman Franszlar bize mracaat ettiler. Sizi alp gtreceiz, diye, biz de kabul ettik. engelkynde bir dostumuzun yalsnda bekledik. Franszlar bir sandal gnderdiler, beni oradan aldlar. Gtrdler kk bir Fransz gemisine.
42 43
Birinci (2001), 197. Esin (1971), 140.
31
Yenal nal
Kabatan nnde duruyordu, koydular ve onunla bizi Mudanyaya gtrdler. Mudanyaya gittiimiz zaman, tabii Anadolu Hkmetinin himayesine, muhafazasna getik. Binaenaleyh Hkmet beni oradan aldrd, Ankaraya gtrd. Arabayla gittik. Atatrk, daha evvel bize mektup gndererek, armt. Onun nutkunda vardr. ki- kiiyi stanbuldan aryordu. Onun iinde ben de vardm. Fakat burada esaret altnda olduumuz iin, tabii o zaman gidememitim Ankaraya. Bu defa gittik ve mlaki oldum. Mebus olduum iin, stanbul Mebusu olarak itirak ettim Meclise. Bu suretle vaki oldu Ankaraya gidiim.44 Yine bu konuyla ilgili olarak Mustafa Kemal Paa 15. Kolordu Kumandanlna u telgraf ekmiti: stanbuldan Anadoluya Kaan Mebus ve Gazeteciler45 (26.III.1920) 15. K. Kumandanlna gnderilen ifre Ankara: 26.3.1336 15. Kolordu Kumandanlna Bugn Gebzenin Kuu mevkiinden hareket eden Trabzon Mebusu Hsrev Beyden alnan ifre ile malmat hulasasna nazaran stanbuldan birok mnevveran ve zabitan Anadoluya hareket ediyor. Ahmet Emin, Yunus Nadi, Celal Nuri, Ahmet Ferit, Rza ve Nuri Beylerin firarlar edilmitir. Veliaht hazretlerinin de Anadoluya gemek istedii anlalmtr. stanbuldan, Gebzeye kadar menzil yolu Daha ark aksamnda kyl vesaitinden istifade iin mhimce bir paraya ihtiya vardr. Paraszlk bu babda mklat ihdas ediyor. Bu malumat sureti mahremanede arz edilmitir. Heyet-i Temsiliye Namna M. Kemal Ferit Bey, 30 Mays 1920 tarihinde Ankaraya gelerek, bu meakkatli yolculuun sonunda Byk Millet Meclisinde stanbul Mebusu olarak yerini ald.46 Ferit Bey sahip olduu derin siyaset bilgisi ve kltr ile ksa zamanda
44 45
Sekin (1970), 2930. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (1964), IV, 273. 46 Aydoan (2004), (2.bs), II, 908.
32
burada da kendini kabul ettirdi. 18 Temmuz 1920 tarihinde Maliye Vekillii uhdesine verildi.47 Bilindii zere bu yllar smrgeci devletlere kar Milli Mcadelenin verildii yllard. Anadolu corafyas, Fransz, ngiliz, Yunan ve talyan askerleri tarafndan igal altna alnmt. lkede ok byk skntlar yaanyordu. Ancak esiz devlet adam Mustafa Kemal Paann byk cesaretiyle bu devletlere kar amansz bir mcadele rnei verilmekteydi. Anadoluyu dmandan temizlemek ve yeni bir devlet kurmak amacyla giriilen Milli Mcadele boyunca, Trk insan ok byk skntlara gs geriyordu. Ahmet Ferit Bey bu ortamda Maliye Vekleti gibi o dnem iin hemen hemen en nemli vekletlerden birini idare edecekti. Ankara Hkmetinde balad bu grevinden istifa edecei 16 Mays 1921 tarihine kadar ok verimli alt. ve d kaynaklardan elde ettii tm gelirle devletin mali durumunu yeteri konuma getirmek iin abalad. Ferit Bey, ar mali ilerle urarken dier taraftan meclis ii ve meclis dndaki kiilerle mali sorunlar nedeniyle hararetli tartmalara da girmek zorunda da kalmt. Bu tartmalarn birinde Ferit Bey, erkez Ethemle (18851948) muhatap olmak zorunda kald. Bilindii gibi erkez Ethem, dzenli orduya geilmeden nce Trkiyenin sahip olduu Kuva-y Milliye birlikleri ierisinde en byk askeri gruba sahip olan kiiydi. 1920 ylnda kan pek ok isyan bastrm, ancak Byk Millet Meclisinin emri altna girmek istememesinden dolay dman tarafna geerek, ulusal birliklerle arpmt. Ferit Bey, erkez Ethemle aralarnda geenleri yle anlatmaktadr: erkez Ethem, devlet gelirlerine el koyuyordu. Mesela bir yerde ttn bulsa hemen alyor ve paraya eviriyordu. Ben ondan evvel davranp ttnleri kaldrtmaya baladm. Bir gn bana bir telgraf ekti: (Sen orada blbl gibi terken, biz canmz ortaya koymu, arpyoruz. Ankaraya gelince bunun hesabn sorarm) diyordu. Hakikaten bir sre sonra Ethem Ankaraya geldi. Bir akam Vekletten fayton ile evime gidiyordum. imdiki Ulus meydannda Ethemin adamlar arabay durdurdular, beni indirmek istediler. Ben direndim. Maliye vekiliyim, devlet adamym nasl indirirsiniz, diyordum. Onlar da Ethemin istasyonda beni istediini, byle emir aldklarn sylyorlard. Neyse ki o srada bir iki polis grnd, birka kii peyda oldu. Onlarn mdahalesiyle kurtuldum.48 Bu gibi sert tartmalarla
47 48
Esin (1971), 140; Oran (2003), (8.bs), I, 97-98. Selek (2000), I, 140.
33
Yenal nal
karlaan Ahmet Ferit Beyin, Maliye Vekillii dneminde yapt en nemli icraat Kuva-y Milliye hkmetinin ilk btesini tanzim etmesi olmutur.49 Trkiye Byk Millet Meclisinde ilk bte mzakereleri Ocak 1920de Meclis aldktan 8,5 ay sonra balamt. Hala maliyede para yoktu. Subay ve memurlarn bir aylk maa tutar olan 1,5 milyon lira bulunup verilemedii gibi ordunun zaruri ihtiyalar iin verilmesi icap eden 1.400.000 lira bile temin edilemiyordu. Bte mzakereleri balarken sadece ordunun aylk masraf (maa, iae, ibate ve esliha masraflar) 4; yllk masraf 48 milyon lira tutuyor ve 46 milyon liradan ibaret devlet gelirlerini geiyordu. Bte mzakereleri balaynca Maliye Vekili Ferit Bey, bteyi sunu konumasnda: Arkadalar, Trkiyenin gelirleri 46, giderleri 60 milyon lira olup 14 milyon amz var. Dmanmz Yunanistann ise 115 milyon geliri, 42 milyon gideri vardr. Yunanistan sadece ordu masraflar iin 55 milyon ayrmtr. Bizim ordumuzun yllk masraf 48 milyon olmakla beraber, 30 milyon ayrabilsek, ok ayrdk diyebiliriz. Bu para ise btemizde yoktur. Fevkalade zamanlara has tedbirlere tevessl etmezsek, lazm olan paray da bulacamz sanmyorum, diyerek ekonomik durumu btn plaklyla izah etmiti. Bunun zerine Vergi Kanunlar deitirilerek, mevcut vergiler arttrld gibi yeniden baz vergiler tarhedildi. Snrmz belli olmad halde, gmrk vergisi konuldu, imdilik d borlar ve Dyun-u Umumiye faizlerini vermemek, bunlar bteye gelir kaydetmek esas kabul edildi. Dardan yardm (Rusyadan) ve teberru (Hindistandan) eklinde gelen paralarn gelir kaydedilmesi yolu tutuldu. cabnda halktan toplanacak olan ayni ve nakdi yardmlarn da bteye gelir kaydedilmesi esas kabul edildi. Buna ramen Maliye Vekleti hibir zaman para sknts ekmekten kurtulamad. Bilhassa Byk Taarruz hazrlklar devresinde maliyedeki para sknts had safhaya ykselmi bulunuyordu. Sk sk tahsilt isteniyor, maliye kasasna gelen paralar, hemen harcanyordu.50 Maliye Vekillii gibi o dnem iin ok nemli olan bir grevi stlenen Ahmet Ferit Bey, Mays ayndaki bte grmelerinde kan anlamazlk sonucunda ise dier vekillerle birlikte 16 Mays 1921 tarihinde istifa etti. Bu tarihten itibaren bir sre herhangi bir grev almad. Bu arada Sakarya Meydan Muharebesinin kazanlmasn mteakip Byk Millet Meclisi Hkmeti ile
49 50
Esin (1982), XXXI, 29. nal (1972), 961962.
34
Franszlar arasnda sulh mzakerelerini yrtmek zere Franklin Bouillon, Ankaraya gelmiti. Ekim 1921deki bir gizli celsede, Trk murahhaslar, varlan anlama hakknda meclise bilgi verdiler. Fransz matbuatn yakndan takip eden Ferit Bey, Fransz Bavekili Briandn beyanatndan Franszlarn bizim murahhaslarn sandndan daha fazla Trkiye lehinde artlara raz olacaklarn bilmekte idi ve Briandn beyanatn Meclise okudu. Trk murahhaslar ekilmek isteyince, Mustafa Kemal Paa mzakereleri ahsen idare edeceini beyan etti. Bylece cenup hududumuzun baz illeri Trkiye dhilinde kalm oldu.51 Ferit Bey, Maliye Vekilliinden sonra, Milli Mcadele devam ederken yine ok nemli bir vazife stlenerek, cra Vekilleri Heyetinin 26 Ekim 1921 tarihli kararyla, Paris temsilciliine atand ve milletvekilliini koruyarak izinli sayld.52 Ferit Bey baktip olarak Hseyin Ragp Bayduru da yanna alp Ankaradan yola kt. stanbulu ngilizler tutmutu. Bu nedenle AnkaraMersin-Beyrut-Marsilya yoluyla Parise gitti. Toroslar ve ukurovay geerken, Ermeni etelerine kar konmas iin yanna bir manga asker verilmiti. Mangann banda Numan avu vard. Ferit Bey pek beendii bu avuu da yannda gtrd. Ferit Bey, uzun ve meakkatli bir yolculuun sonunda Parise vasl oldu. Burada stanbul Hkmetinin temsilcileriyle karlat. stanbul Hkmeti, Pariste ok daha nceden bir murahhaslk ihdas etmiti. Murahhasln banda meslekten diplomat olan Mehmed Nabi Bey vard. Nabi Bey, Atina, Sofya, Romada elilik ve 1916 ylnda ksa bir sre Hariciye Nazrl da yapmt. Ferit Bey, Parise varnn ertesi gn, baktip Hseyin Ragp Beyi, stanbul temsilcisi Nabi Beye gnderdi ve alma arkadalaryla birlikte sefaret binasnda oturmak istediklerini bildirdi. Nabi Bey bu gelimeyi stanbula telgrafla bildirdi. Ancak stanbul Hkmeti bunu kesinlikle reddetti. Bablinin bu kesin tavr karsnda, Trkiyenin Fransada iki bal temsili dnemi balad. Ferit Bey, Nabi Beyin oturduu sefaret binasna yerleemeyince o binann hemen yaknnda bir bina kiralad. Kiralad bina Victor Hugo Caddesi zerindeydi. Osmanl temsilcilii de Victor Hugo caddesine kan Villejuste sokandayd. ki temsilcilik arasnda 200 metre kadar bir uzaklk vard. Ahmet Ferit Beyin, Osmanl murahhaslna ok yakn
51 52
Esin (1971), 140141. oker III, 495; imir (1981), I, 10; BCABKKK, 30.18.1.1/3.34.2
35
Yenal nal
bir yerde ikamet etmek istemesinin iki nedeni vard. Birinci neden, Osmanl temsilciliinin kolaylkla gzlenebilmesiydi. Nabi Beyin baktibi Mehmed Ali Bey, gizlice Ankara hesabna alyordu ve Ferit Beye srekli haber ulatryordu. stanbuldan Nabi Beye ne gibi telgraflar gelmiti, bunlara ne gibi cevaplar verilmiti? Nabi Bey, Pariste kimlerle gryor, neler konuuyordu? Ferit Bey bunlar abucak reniyordu. ki binann yaknl bu haber akn kolaylatryordu. kinci neden de uydu: Nabi Beyin oturduu bina, Devlet-i Aliyyenin sefaret binasyd ve her eye ramen, tam bir bykelilik gibi donanmlyd. Ferit Beyin kiralad bina ise donanmszd. Hemen her trl ara gereten yoksundu. Ferit Bey ihtiya duyduunda, Nabi Beyin baktibi Mehmed Ali Bey vastasyla her trl ara gereci Osmanl sefaretinden getirtiyordu. ki binann pek yakn olmas bu ileri de kolaylatryordu. Pariste Trkiyenin iki bal temsili, 1922 yl boyunca srd. Her iki Trk temsilcilii birbirinden ayr olarak grevlerini srdrdler.53 Ahmet Ferit Beyin, Fransada almaya balamas Trkiye Byk Millet Meclisi ve Mustafa Kemal Paaya byk yararlar salad. Ferit Bey, o dnem iin adeta Mustafa Kemal Paann dnyaya alan penceresiydi. lke iinde Sakarya Meydan Muharebesi kazanlm, fakat dman yurttan tamamen atlamamt. Bat Anadolu halen Yunan igali altndayd. Askeri ve ekonomik skntlar had safhadayd. Ferit Bey, bu skntl dnemde ok nemli iki vazife stlenmiti. O, Mustafa Kemal Paann btn mesajlarn Batl devletlere iletiyor; bu devletlerde meydana gelen siyasi gelimeleri takip edip dzenli olarak bu gelimeleri Ankaraya telgraf ile bildiriyordu. Ahmet Ferit Beyin stlendii ikinci pek mhim grev ise uydu: Bilindii zere Milli Mcadele yllarnda, Trkiye dndaki Trk ve Mslmanlar ellerinden geldii lde toplayabildikleri paralar kullanlmas iin Trkiyeye gnderiyorlard. Fakat bu paralar direk Ankaraya gndermeleri mmkn olmuyor, bu nedenle bu paralar nce Parise aktarlyordu. Burada Osmanl Bankasnda toplanan paralar daha sonra Ankaradaki Osmanl Bankas ubesine aktarlyordu. eitli yerlerden gelen bu paralarn toplanmas ve Ankaraya ulatrlmas vazifesini de Ahmet Ferit Bey deruhte etmitir ki, bu paralar, Byk Taarruza hazrlanan Trk ordusu iin ok nemli bir kaynak vazifesi grd. Ferit Beyin bu ikinci vazifesi askeri zaferin sonuna kadar devam etmitir ki, bilindii zere Sakarya Savandan sonra uzun sre Byk Taarruza hazrlanan Trk ordusu 26
53
imir (1996), 137140.
36
Austos 1922de harekete geti ve byk kahramanlk rnekleri gstererek 9 Eyll tarihinde zmire ulat. Olduka ksa srede alnan bu byk zafer tm mazlum milletlerin byk sevin yaamasna vesile oldu. Byk Zaferin kazanlmas, Atatrkle yazmalar birdenbire hzlandrd. Muzaffer Bakomutan Mustafa Kemal Paaya dnyann drt bucandan telgraf yamaya balad. Ezilen Asya ve Afrika sanki birden elektriklenmiti. Coku iinde Trkn Byk Zaferini alklamaktaydlar. Trk askerinin kesin zaferi iin Allaha dua ediyorlard. Atatrk, Bamszlk Lideri, Adalet ampiyonu, slam Kurtarcs, Dounun Kahraman olarak yceltildi. Fastan, Tunustan, Cezayirden, Msrdan, Filistinden, Hindistann her kesinden, Seylan adasndan, Afganistandan, btn Orta Asya Trklerinden, Sibiryadan, Manuryadan, Japonyadan, Gney Afrikadan telgraflar, mektuplar geldi Atatrke. Byk Zafer, Asya ve Afrikann kurtulu umutlarn alevlendirmiti. Kitleleri sarsp uyandrmt. Gerekten tarihe r aan bir zafer olmutu. Mustafa Kemal Atatrk gerekten smrgecilie ve emperyalizme kar ilk savan ncs olmutur.54 5 Eyllde, Hindistan Merkez Hilafet Komitesi Bakan Chotani imzasyla Trkiyenin Paris Mmessili Ferit Beye u telgraf ekiliyordu: Yunan ordularna kar kazandklar parlak ve anl zaferden dolay Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleriyle muzaffer ordusuna Hindistan Hilafet Komitesinin, btn Hindistann zellikle Mslmanlarn en iten tebriklerini iletmenizi dilerim. Eylln sekizine rastlayan Cuma gn btn Hindistanda bir ibadet gn sayld ve Ankara Hkmetinin tam zafer kazanmas ve tm insan haklarn ayaklar altna alarak savunmasz Trk halkna korkun zulmler yapm olan Yunanllar toptan kovmas iin dua ettiler. Bu tarihten itibaren yukardaki gibi telgraflar birbirini kovalad. Bunlar yalnz Hindistann belli yrelerinden veya Bombay, Delhi, Karai gibi kentlerden ekilmemilerdi. Birbirinden ok uzak blgelerden ve kentlerden yollanmt.55 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 30 Austos Zaferinden sonra Paris Mmessili Ferit Bey de Gazi Mustafa Kemal Paaya 3 Eyll 1922 tarihinde u telgraf ekti:
54 55
imir (1981), I, 1112. imir (1999), 209211.
37
Yenal nal
Trkiyenin byk ocuu! Azmin, vatan esaretten kurtard. Srur ve heyecandan gzleri yala dolan naiz bir Trkn minnet ve krann kabul et. Nusreti ilahiye senin ve fedakr ordumuzun zerinden eksik olmasn.56 Bu arada muzaffer Trk ordular zmire girmi, fakat anakkale henz ecnebi igalinden kurtarlamamt. Bu srada Fransz bavekili Poincare ile ngiltere Babakan Lloyd George arasndaki siyasi rekabet ve ihtilaf bilen Ferit Bey bundan Trkiye lehine fayda ummaktayd. Bu ekilde talimat almadan, aka sylemedii halde, Ankaradan byle bir talimat alm gibi grnerek, mttefikler anakkaleden ekilmedii takdirde, ilerleyen Trk ordusu ile atma olabilecei hissini Fransz Hariciyesinde uyandrd. Bu diplomatik teebbsn muvaffakiyetini 18 Eyll 1922 tarihli telgraf ile Ankaraya yle bildiriyordu: Laroche ile grtm. stanbul fevkalade komiseri, alelacele ekiliyor grnmemek zere, anakkaleyi tahliye etmek ve bizim ktaatmz karsnda katiyen Fransz ktaat bulundurmamak emrini almtr. Franszlar ekilince, yalnz balarna anakkalede yeniden bir muharebeye balamak istemeyen ngilizler de ekilmek mecburiyetinde kaldlar. Trklere kar bu muvaffakiyetsizlik neticesinde, 19 Ekim 1922de Lloyd George Babakanlktan istifa etti.57 Byk Zaferin kazanlmasn mteakip dman devletlerle 411 Ekim 1922 tarihinde Mudanya Atekes Antlamas imzaland. Anadoludaki Trk varlnn askeri bir zaferle kendini kantlamas zerine, Cihan Harbinin galipleri yeni bir bar antlamasnn gerekliliine inanmaya balamlard. Osmanl Devletinin meselelerinin 1922deki durumun altnda zlmesi gerekiyordu. Bunun iin stanbul ve Ankara bar grmelerine arlm ise de TBMM, 1 Kasmda stanbul Hkmetini kaldrd iin Lozana sadece Ankarann temsilcileri gitti. Lozanda bar grmelerine 13 Kasmda balanacakt. Trk taraf bar arzuluyordu ve bunun iin de bir ksm askeri birliklerini terhis edip iyi niyetini gstermiti. TBMM Hkmeti, Lozan Konferans iin 26 Ekimde Hariciye Vekili olan smet Paay (18841973) ba murahhas seti. teki iki delege Dr. Rza Nur (18791942) ile Hasan Saka Beyler (18851960) idi. Ayrca eitli sahalarda kalabalk bir uzman heyeti de almalarda yardmc olacakt. Konferans daha ge bir tarihte, 20 Kasmda
56 57
imir (1981), I, 236. Esin (1971), 141.
38
almalarna balad. Lozanda 600 yllk Osmanl Devletinin miras sz konusu olduundan taraflar arasndaki mnakaalar hayli sert geiyordu. zellikle mali ve iktisadi konularda mzakereler etin bir hal almt. Dyun-u Umumiye ve kapitlasyonlar hususunda Trk taraf taviz vermek istemiyordu. Fakat Hasan Saka Bey ve grleri alnmak iin Lozana davet edilen Cavid Bey, milli karlarla hi de badamayacak teklifleri kabul etmek istiyorlard. Bu gelimeler zerine smet Paa, Ahmet Ferit Beyi Paristen getirterek, ona sermaye taksimi zerine bir proje yaptrtmak istedi.58 Ferit Bey Ocak 1923te Lozana geldi ve derhal smet Paa ile grt. Ferit Bey, Poincare ile grtkten sonra buraya gelmiti. Syleyecei eyler ok nemliydi. smet Paayla grtkten sonra gazetecilere yle bir deme verdi: Durum, eer yararlanmay bilirsek gayet iyidir. En ok dikkat edilecek ey, stanbulun durumudur. Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk defa hkimiyetinin teesss ettii bir yerde frsatlara, bahanelere sebep tekil edecek en ufak bir olaya meydan vermemeliyiz. Bar konferansna gelince, yle sanyorum ki, en esasl isteklerimizi almakta glk ekmeyeceiz. Halli mkl zannedilen kapitlasyonlar bile halledilecektir. Artk kapitlasyonlarn eskisi gibi kalmasn kimse teklif edemez. Boazlar meselesinde aramzda hibir anlamazlk yoktur. Biz de Boazlarn hakiki serbestsine taraftarz. Ferit Bey bunlardan baka Dyun-u Umumiye meselesinin de nemli grmelere konu olacan zannetmediini, nk Franszlara olan borcumuzun hkmete deil, esham hamili ehasa ait olduunu syledi.59 Bu arada Ferit Bey, smet Paann istedii projeyi verilen esaslar dairesinde yapm, fakat mzakere srasnda Fransz delegeleri ile kavga etmi, bu nedenle geri dnmek zorunda kalmt.60 Franszlarn ifadesine gre Ahmet Ferit Bey, ar milliyeti tutumu ile bir eliden beklenen arabuluculuk vasfn Lozanda ihlal ediyordu.61 Ferit Beyin, Lozanda Franszlarla tartmas ok gemeden o dnem hkmet reisi Rauf Bey (18811964) ile smet Paa arasnda bir kavgaya dnt. Ankaradaki Fransz temsilcisi Albay Mougin, Rauf Beye gelmi ve Ferit Bey hakknda ikyette bulunmutu. Bunu zerine Rauf Bey,
58 59
Nur ve Grew (2003), 201; Nur 1991, 155. Karacan (1993), (3.bs), 58-59. 60 Nur (1991), 155. 61 Esin (1971), 141.
39
Yenal nal
Ferit Beyin Paristeki grevine son vermeye karar verdi. Lozan Konferansnn kesildii 4 ubat 1923 gn, Rauf Bey Ferit Beyin grevden alnmasn istedi. Paristen alndktan sonra onun baka bir elilie atanmasna da kesinlikle karyd. Baka bir greve atanmak istenirse, Rauf Bey buna mecliste de kar kacak, kar kmay bir grev sayacakt. Rauf Bey ve Ferit Bey arasnda eskiye dayanan bir husumet bulunmaktayd. Nitekim 6 ubat 1923 gn hkmetin bir kararyla Ferit Beyin, Paris Mmessillii grevine son verildi.62 Ancak Rauf Beyin abalar yetersiz kald, nk byk bir devlet adam olduunu Meclise ve Mustafa Kemal Paaya kantlayan Ahmet Ferit Bey, 30 Ekim 1923te kurulan smet Paann ilk Cumhuriyet Kabinesinde, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Ktahya Mebusu olarak ilk Dhiliye Vekili olma erefini kazanm ve 6 Mart 1924teki kinci Kabinede de bu greve devam etti.63 Cumhuriyet dneminin ilk Dhiliye Vekili olan Ahmet Ferit Bey, Osmanl devrinde kaleme ald dare-yi Hususiye-yi Vilayet ve dare-yi Umumiye-yi Vilayet kanunlarndan faydalanarak Cumhuriyet tarihimizin ilk ky kanununu oluturdu. O zaman Anadoluda yaygn olan ekyaya kar mcadeleye girerek asayii temin etti.64 Ahmet Ferit Beyin, Dhiliye Vekillii srasnda gerekletirdii dier nemli icraat ise 150likler listesini hazrlam olmasdr. Bandan beri Milli Mcadeleye muhalif olan, onun baarszla uramas iin elinden geleni yapan kimselerle hesaplama zaman gelmiti. Vatan hainliine kadar uzanan olaylar zincirinde, bu olaylara karanlar cezalandrlacakt. Ancak Lozan Barna gre en fazla 150 kii cezalandrlp yurt dna karlabilecekti. Bu 150 kiilik listeyi hazrlama grevi Ahmet Ferit Beye aitti. Buna gre hazrlanan taslak meclis krssnde okunuyor, hararetli tartmalar yaplyor ve zerinde mutabk olunan kesin isimler listeye geiriliyordu. Ancak Dhiliye Vekili Ferit Bey, 21 Mays 1924 tarihinde, yani 150likler listesini sonulandramadan vekillikten istifa etmek zorunda kald. lgin olan istifann gerekesi, Ahmet Ferit Beyin, 1919 ylnda, Damat Ferit Paa kabinesinde Nafa Nazr iken, 8 Temmuz 1919 tarihinde Damat Ferit Hkmeti adna Mustafa Kemal Paann maiyetindeki Miralay Refet Beye (18811963)
62 63
imir (1996), 159160. oker, III, 577. 64 Esin (1971), 141.
40
ektii telgrafta Mustafa Kemali iddetle eletirmesiydi. Bu telgrafta Ahmet Ferit Bey yle demekteydi: Paa meselesine gelince, bu mesele de had ve mzmin bir ekil ald. Paann camilerde halka aleni telkinlerde bulunmasndan dolay ngilizler geri arlmasn istediler. Camilerde telkinlerde bulunmak, siz de takdir edersiniz ki zaten isabetsiz bir harekettir. Bu sebeple kendini geri ardk. Gelmiyor, fena ediyor. nk ngilizler her eyi braktlar, bu noktada srar ediyorlar. Maksat memlekete hizmet etmek ise, orduda ok kr kendisinden baka kumandan yok deil. Madem ki dn lzumu bir d meselesi halini ald, bakasn vekil brakp dnmeliydi. Bilhassa ngilizler de dnte kendisine bir ey yapmayacaklarn resmen vaadettiler. 20 Nisan 1924te stanbul gazetelerinden Vatanda yaynlanan Gnn meselesi Ferit Bey isimli Ahmet Emin Yalman imzal yaz Dhiliye Vekili Ahmet Ferit Beyi ok zor durumda brakt. Ferit Bey telgrafn aslnda bir parola olduunu iddia ederek, Refet Paay da kendisine tank gstermek istedi.65 Ancak her zaman aksini iddia ettii halde Ankara Hkmetini zor duruma drmekten zevk alan Refet Bele de bu yazy onaylad. Bylece Ferit Bey istifa etmek zorunda kald. Ne var ki bu, muhalefet iin felaketli bir zafer olmutu, nk yeni Dhiliye Vekili Recep Peker (18891950), Mustafa Kemalin en otoriter destekleyicilerinden biriydi.66 Dhiliye Vekletinden istifa eden Ahmet Ferit Bey, 1925 ylndan sonra tamamen Hariciyenin hizmetine girdi. 6 Mays 1925 tarihinde Londraya Bykeli olarak atand. Ahmet Ferit Bey, Paris Mmessillii dneminde olduu gibi Londrada da Trkiyeyi en ekilde temsil etti. Trk Hkmetinin, ngiliz Wickers-Armstrong irketinden eski bir alaca vard. Bu meselenin halli, Maliye Vekletinin verecei direktif dairesinde halledilmek zere Londra Bykelisi Ferit Beye salahiyet itas hakknda Maliye Vekletinin 17.10.1929 tarihli itimanda tasvip ve kabul edildi.67 Ferit Bey de adeta batm gibi grlen bu paray kurtard. irket Trkiyeye 150 bin ngiliz liras kadar bir para demeyi kabul etti. Bunun zerine Maliye Vekili araolu kr (1887 1953) 11 Aralk 1929 gn Ahmet Ferit Beye u telgraf ekti:
65 66
Soysal (1988), 9495. Mango (2000), 394. 67 BCABKKK, 030.18.01.02.6.51.7
41
Yenal nal
Telgrafnz aldm ve Heyeti Vekileye ilettim. Nakden tasfiyesi takarrr eden 150 bin sterlinin alnarak Maliye Vekletine gnderilmesi kk Heyeti Vekilece tercih edilmitir. Mezkr meblan hazineye irsali. Telgrafnz Heyeti Vekilede okundu. Muvaffakiyet-i devletleri iin resmen teekkr etmek karar alnd. ahsen ben de tebrik ederim efendim.68 Ahmet Ferit Bey bu baarsndan dolay Heyeti Vekiliye tarafndan 10.000 lira ile dllendirildi.69 Ferit Bey, Londra Bykelisi iken ayrca 23 Mays 1932 tarihinde Londrada toplanacak olan beynelmilel ehirler ve mahalli idareler kongresine Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti namna mmessil olarak itirak etti.70 Bu arada 1925 ylnda balad Londra Bykelilii vazifesini 1932 ylnda tamamlayarak 26 Mays 1932de Varova Bykeliliine atand.71 Bu grevine de aralksz yedi yl devam etti. 17.07.1939 tarihinde Bakanlar Kurulu kararyla merkeze ekildi.72 Bu arada Ahmet Ferit Bey, 1934 ylnda kan soyad kanunu gereince Tek soyadn ald. Ahmet Ferit Tek Bey, bu youn, uzun diplomat ve memuriyet hayatnn son safhasn ise Tokyo Bykelilii vazifesi ile tamamlad. Ferit Tek, 5 Aralk 1939 tarihinde Bakanlar Kurulu kararyla Tokyo Bykeliliine atand.73 Bu arada kinci Dnya Sava patlam, uluslararas ulam ok zorlamt. Tokyoya varnca 5 Aralk 1939 gn Ankaraya u kapal telgraf ekti: Bin mklatla ayda muvasalat kabil oldu. Teahhurum, beyannamede arz olunduu zere harbin vesait-i nakliyeyi tevkif ve intizamn tagyir etmesinde tevellt eylemitir. Navlun dahi tezyit olunmutur. Harcrah yetimedi. Muzayakadaym. Telgrafla drt bin dolarlk daha gnderilmesi hrmetle mercudur.74 Ferit Bey, burada yl grev yapacakt, ancak 1938 ylnda Gazi Mustafa Kemal Atatrkn lmnden sonra Reisicumhur olan smet nnnn, onun iktidar ve ihtisasndan istifade etmek istemesi hasebiyle grevi
68 69
imir (1996), 161. BCABKKK, 030.18.01.02.7.63.2 70 BCABKKK, 030.18.01.02.25.8.8 71 BCABKKK, 030.18.01.02.29.42.12 72 BCABKKK, 030.18.01.02.87.70.5 73 BCABKKK, 030.18.01.02.88.76.11 74 imir (1996), 161162.
42
bir yl uzatld.75 Nitekim ok uzun bir memuriyet hayatnn sonunda 13 Kasm 1943 tarihinde emekliye ayrld.76 1943 ylndan 1970e kadar bu ekilde bir emeklilik devresi geirdi. 1970 ylnda TBMM ellinci yln kutlarken, lk Meclisten kimlerin hayatta kald aratrlm ve 14 kiinin hayatta olduu tespit edilmiti. Bu 14 eski mebusun kdemlisi ve en yals Ahmet Ferit Tek idi. O tarihte kendisi 94 yandayd ve stanbulda yaamaktayd. 23 Nisann ellinci yldnm dolaysyla kendisinden bir mesaj alnd. Ferit Bey, bu mesajnda yle demekteydi: Aziz vatandalarm! Bugn, mthi bir ykltan, mesut bir ykselie gidiimizin muvaffakiyet devrini kutluyoruz. Milli hayatmz iin ne korkun, ne karanlk gnler idi o gnler! Birinci harbin ertesi gnleri! Asrlarca Asya, Afrika ve Avrupada fermanferma byk Osmanl Devleti, en byk Trk Devleti uzun mddet zaaf, atalet ve harabe iinde yaadktan, devlet deil adeta bir mstemleke hayat srdrdkten sonra gmbr gmbr kyor, paralanyordu! Galip dman memleketimizi paylama kavgasna girmiti. Btn saltanatmz esnasnda kendilerine karde muamelesi yaptmz muhtelif unsurlar bizi arkamzdan vurmak iin silahlanm dman bayraklarn kaldrmlard. Bir kyamet gn yayorduk. Ne oluyorduk, ne olacaktk? Btn Trkler hayret ve dehet iinde idik, o kadar ki, o esnada baz kalbi veya akl zayf kimseler ecnebi himayesine girmeyi bile dnebildiler. te o aradadr ki, bir mucize belirdi, bir ziya, bir nur parlad. Bir gen zabitimiz Mustafa Kemal meydana kt. Ne oluyorsunuz dedi, korkmayn hi midinizi kesmeyin bu millet elan berhayat ve zindedir. Canldr. Hrriyetini ve istiklalini kurtaracaktr. Korkmayn hi korkmayn! Bu halaskar tazim ile analm! Mustafa Kemal yalnz asker deil idarecilerin siyasilerin en by, en aklls ve en uzak greni idi. O, bilirdi ki dnyada yalnz ileri medeniyetli milletlere hakk- hayat vardr. O, bilirdi ki millet alp tekmle ermek iin uzun ve devaml huzur ve skna muhtatr. Medeniyet bir sulh mahsuldr. O, renmiti ki bir milletin devam ve bekas iin etrafnda, dnya muhitinde sulh ve salah hkm srmelidir. Yurtta sulh, cihanda sulh. Yine o, bilir ve damarlarndaki asil Trk kan ile hissederdi ki, tenazu beka leminde, bir milletin idame-yi hayat etmesi, milli vahdetine sahip, hrriyet ve istiklaline malik olmakla kaimdir. Hkimiyet bila kayd ve art milletindir. Hr bir devlette, hkimiyet kaytsz artsz milletin ve
75 76
Emekli Sand Maliye Devir Emeklileri Servisi; BCABKKK, 030.18.01.02.97.127.3 oker, III, 495.
43
Yenal nal
onun intihab edecei Meclis ve Hkmetindir. Her yaayann tabi olarak karlaaca baz arzalara ramen, ilk 23 Nisandan beri, bu hakiki siyaset dsturlarnn temin ettii hrriyet, istiklal ve inkiaf iinde yayoruz. Terakki, tekml, medeniyet yolunda almamz, hzla ve parlak muvaffakiyet ile devam ediyor. Henz, muasr medeniyete erimemiz uzak olmakla beraber, btn arzu ve evkimiz ile onun yolunda yryoruz. ok kr, kylerimiz uyanm, kasabalarmz imar grm, ocuklarmz mekteplere yerlemitir. Drt tarafta niversiteler, li mektepler alm, bentler kurulmu, fabrika bacalar ykselmitir. Yazk ok yazk ki, Atatrk bunlar gremedi. Fakat ne are! Vatanperver Gazinin candan arzusu, gaye-yi hayat bir medeni, kuvvetli Trkiyenin kurulmas ve huzur, saadet iinde, hr ve mstakil yaamas deil mi idi? te bugn o gayeye varlm, Trkiye, bir faaliyet nuru iinde bu yolda kurulmu ve ykselmitir. lelebet payidar olsun!77 Ahmet Ferit Tek, Franszca ve ngilizce bilmekteydi. stiklal Madalyas ile Lehistan Devleti Beyaz Kartal Niannn Byk Kordonunu hamildi.78 1907 ylnda skenderiyede Mfide Ferit ile evlenmiti. Bu evlilikten nl sanat tarihisi Emel Esin dnyaya geldi. Yusuf Akura, Mlkiyeli Mustafa Zhd nhan ve A. Vahit Moran ile bacanak idi. 25 Kasm 1971de vefat etti. ura-y mmet, Trk ve fham gazetelerinde eitli tarihlerde yazlar yaymlanan Ahmet Ferit Tekin, Mekteb-i Mlkiyede muallimlii esnasnda okuttuu takrirleri Tarih-i Siyasi (Mekteb-i Mlkiye 1. snf iin, 1327/1911, 276 s. tabask), Tarih-i Medeniyet (Mekteb-i Mlkiye 3. snf iin, 856 s. tabask) ad altnda baslmt. Her ikisi de sahalarnda yazlm ilk kitaplar arasndayd ve ders teksiri olduklarndan ok az sayda baslmlard.79 Sinopta srgn olarak bulunduu srada yazp stanbulda nerettirdii Turan (1330/1914) isimli bir de kitab vardr. Bunlarn dnda 1912 tarihinde Kuvvet ve Siyaset Muharebesi ile Kanun-u Esasi-yi Vilayet isimli iki mhim makalesi, Trk Ocaklar yayn organ olan Trk Yurdu Dergisinde kmtr. Trk Oca adl makalesi 1914 tarihli Nevsal-i Millide yaymlanmtr. Trk Edebiyat Dergisinin 1973 Ekim saysnda ise 1972 Banda Dnya Umumi Siyaseti ve Trkiye isimli yarm kalm bir makalesi kz Emel Esin tarafndan neredilmitir.
77
imir (1996), 162163; Sekin (1970), 3234; Glekli ve Onaran (1973); Trk Kltr Dergisi (1970), 441442. 78 ankaya (19681969), II, 929. 79 Birinci (2001), 198.
44
BBLYOGRAFYA
AHMET FERT TEK (1998) AKDER (1971)
AKN (1987) ATATRK (1964)
AYDOAN (2004)
BABAKANLIK
BIYIKLIOLU (1981)
BRNC (2001)
ANKAYA (19681969)
AVDAR (1981) OKER
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Yaynlar, 8, stanbul 1998. Necati Akder, Sekin Vatansever, Byk Milliyeti, Deerli Fikir ve Mefkre Adam Ahmet Ferit ful Etti, Trk Kltr, say: 110, 1971, 116 128. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri 19171938, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, 4, Ankara 1964. Metin Aydoan, Ynetim Gelenekleri ve Trkler, 2. bs. Umay Yaynlar, 2, zmir 2004. Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA), Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou (BKKK). Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda 19191921, 2. bs. Kent Yaynlar, Ankara 1981. Ali Birinci, Tarihin Glgesinde Meahir-i Mehuleden Birka Zat, Dergh Yaynlar, stanbul 2001. Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler 18591968, Mars Yaynlar, 2, Ankara 19681969. Tevfik avdar, ttihat ve Terakki, letiim Yaynlar, stanbul 1981. Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve T.B.M.M. I. Dnem
45
Yenal nal
19191923, Trkiye Byk Millet Meclisi Yaynlar, 13, Ankara.

EMEKL SANDII Emekli Sand Arivi, Maliye Devir Emeklileri Servisi Tahsis Dosyas Sicil No: M0061565, Vatan Hizmet Tertibinden Balanan Emekli Sand Sicil No: (vh) 000339, Mddet Hizmet Cetveli.
ESN (1971) ESN (1982) GLEKL (1973)
KARACAN (1993)
KARAL (1996) KARAY (1992)
KURAN (2000)
KURAN (1956)
MANGO (2000)
NEVSAL- MLL (1914) NUR (2003)
Emel Esin, Ahmet Ferit Tek, Trk Kltr, 110, 1971, 137142. Trk Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, 31, Ankara 1982. Nurettin Glekli- Rza Onaran, Trkiye Byk Millet Meclisi 50. Yl Dnm 19201970, Babakanlk Kltr Mstearl Yaynlar, stanbul 1973. Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve smet Paa, 3. bs. Bilgi Yaynevi, stanbul 1993. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu, 4, Ankara 1996. Refik Halid Karay, Minelbab lelmihrab, 2. bs. nklp Kitabevi, stanbul 1992. Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, 2. bs. Kaynak Yaynlar, stanbul 2000. Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri, Baha Yaynlar, stanbul 1956. Andrew Mango, Atatrk, ev. Fsun Doruker, Sabah Yaynlar, stanbul 2000. Nevsal-i Milli, Dersaadet, 1330/1914. Rza Nur- Joseph C Grew, Lozan Bar Konferansnn Perde Arkas 1922 1923, Orgun Yaynevi, stanbul 2003.
46
NUR (1991) ORAN (2003)
SEKN SELEK (2000) SHAW (1982)
SOYSAL (1988) MR (1981)
MR (1996) MR (1999) TUNAYA (1986)
TRKGELD (1951)
Rza Nur, Lozan Hatralar, Boazii Yaynlar, stanbul 1991. Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas (19191980), 8. bs. letiim Yaynlar, 1, stanbul 2003. Naln Sekin, lk Meclisten Kalanlar 19201970. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Kasta Yaynevi, 1, stanbul 2000. Stanford Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, E Yaynlar, 2, 1982. lhami Soysal, 150likler, Gr Yaynlar, stanbul 1988. Bilal N. imir, Atatrk ile Yazmalar 19201923, Kltr Bakanl Yaynlar, 1, Ankara 1981. Bilal N. imir, Bizim Diplomatlar, Bilgi Yaynevi, stanbul 1996. Bilal N. imir, Dounun Kahraman Atatrk, Bilgi Yaynevi, stanbul 1999. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Mtareke Dnemi 19181922, Hrriyet Yaynlar, 2, stanbul 1986. Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, 2. bs. Trk Tarih Kurumu, Ankara 1951.
Trk Kltr Dergisi, 91, Mays 1970, 441442.
TRK KLTR (1970)
NAL (1972)
YERASMOS (1980)
Tahsin nal, Milli Mcadelede Ekonomik Durum, Tk Kltr, 118, 1972, 952988. Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, ev. Babr Kuzucu, 3. bs. Gzlem Yaynlar, stanbul 1980.
47
TCUDDEVLE TUTU: BR SELUKLU MELKNN SYAS BYOGRAFS
Mustafa ALCAN
zet Tcuddevle Tutu, Seluklu tarihinin en nemli karakterlerinden biridir. Sultan Melikah tarafndan melik olarak Suriyeye tayin edilmi, onun lmnden sonra da sultanln ilan etmitir. Ancak yeeni Berkyaruk ile girdii sultanlk mcadelesini kazanamam, ayrca bu mcadele srasnda hayatn da kaybetmitir. Anahtar Kelimeler: Tcuddevle Tutu, Seluklular, Melikah, Suriye Abstract Tjaddawla Tutush is one of the most important characters of the Saljuq history. He was assigned to Syria by Sultan Melikshah. Upon the death of the Sultan, he asserted his sultanate. However he couldnt win the struggle of sultanate against his nephew, Berkyaruq and lost his life. Key Words: Tajaddawla Tutush, Saljuqs, Melikshah, Syria Giri 1040 ylnda kurulan Byk Seluklu Devletinin Suriye ve Filistin blgesindeki faaliyetlerini yrten isimlerin banda kukusuz Atsz Bey gelir.
Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ortaa Tarihi Anabilim Dal Doktora rencisi. EMail: alicanmustafa@gmail.com
Mustafa Alican
Atsz Bey, Byk Seluklularn hkimiyet alann Filistin ve Dou Akdenize yayarak Msr snrlarna ulatran kiidir. Ancak onun gn getikte glenmesi ve sahip olduu bamszlk eilimleri merkezin kukusunu uyandrm ve bir sre sonra onun yerine Sultann kardei Tcuddevle Tutu tayin edilmitir. almamzda anlamaya ve anlatmaya alacamz karmak bir srecin ardndan Suriye hkimi olan Tutu, Atszn roln devralarak Seluklularn blgedeki etkinliini srdrm, ancak aabeyi Sultan Melikahn talihsiz bir ekilde hayatn kaybetmesinden sonra giritii saltanat mcadelesinde hayatn kaybetmitir. almamzda, XI. yzyl Suriyesinde tpk ncesinde ve sonrasnda olduu gibi- yaanan karmaann tam ortasnda bulunan ve blgedeki siyasi dalgalanmalar ynlendiren bu nemli figrden, Byk Seluklu Sultan Melikahn kardei Tcuddevle Tututan sz edeceiz. Blgeye tayin edilmesinden balayarak Suriyedeki siyasi faaliyetlerini ve sonrasndaki saltanat mcadelesini inceleyecek, zelde onun, genelde ise btn blgenin ve tabi ki Seluklularn- sz konusu tarihsel balamdaki varolularn anlamaya alacaz. Tutu le lgili lk Bilgiler Tcuddevle Tutu1 ile ilgili ilk tarihsel bilgi, Byk Seluklu Sultan Alparslann lm mnasebetiyle kaynaklara dlen kaytlar balamndadr. Bu kaytlarda Tutuun ismi, Sultan Alparslann ardnda brakt ocuklar listesinde geer.2 Aynnin, Ikdul-Cumn adl eserinden hareketle 1062 (H. 454) ylnda doduu kabul edilen3 Tutuun, ocukluk ve ilk genlik dnemi ile ilgili bilgi yoktur. Kaynaklarn bu konuda sessiz kalmas Seluklu tarihi asndan bir talihsizlik olsa da, Tutuun, kardei olan Sultan Melikah tarafndan gen yata Suriyeye tayin edilmesinden sonraki hayatn ve faaliyetlerini renebileceimiz kaytlar mevcuttur. Szn ettiimiz kaytlar, Tutuun, insani ynn anlamamz asndan pek tatmin edici olmamakla beraber, Seluklu siyasi tarihinin nemli bir aktr olarak oynad rol kavramamz iin yeterli saylabilir.
1 2
Tutu ismi, Ebul-Fid tarihinde Tene ( )imlas ile yazlmtr. El-Hseyn, 38; bnl-Esr, 1480; Al-Bondr, 48; Ahmed b. Mahmud, I, 115. 3 Sevim (1997), 134.
50
Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi
Tutu ile ilgili ilk tatminkr bilgiler, onun, Suriyeye tayin edildii dnem ve sonrasna, yani siyaset sahnesine kmasndan sonraki dneme aittir. Kaynaklarda, 1077/1078 (H. 470) ylnda gerekleen bu tayinden sonra faaliyetlerini adm adm takip edebildiimiz Tutuun, bu tarihe kadar Azerbaycan, Berdeada bulunduu kaydedilmitir. Daha sonraki yllarda Suriyede fetih hareketlerinde bulunup burada bulunan Trkmen beyi Atsz4 ldrerek blgenin tek hkimi olacak olan Tutuun, Suriyeye hareket etmesinden nceki yaamna ait olan bilgi bu kadarla snrldr. Suriyeye Tayin Edilmesi Byk Seluklu Sultan Melikah, 1071 (H. 463) ylnda giritii fetih hareketlerinin sonunda Kuds, Dmak, Remle, Taberiyye, Trablus, Sur, Akka, Humus ve Rafeniyye gibi ehir ve blgeleri ele geirerek Merkezi ve Gney Suriyeyi btnyle hkimiyet altna alm olan ve Msr fethetmeyi planlayan Atsz Beyi grevinden azlederek bir anlamda onu tasfiye etmek ve yerine, kardei Tcuddevle Tutuu tayin etmek istiyordu.5 Sultann bu niyeti Seluknmede u ekilde anlatlr: Atsz Harezm, Guzlarn (Ouzlarn) reisi ve hkimi idi. Sultan Melikah, o yl (1075/468) kardei Tcuddevle Tutuu Atsz ile savamas iin Suriyeye gndermeye niyet etti. Ancak bu i Nizmlmlkn grne uygun deildi. Atsz da Melikahn bu niyetinden haberdar olarak, Melikaha mektup yazd, sayg gsterdikten sonra ok yalvarp yakard ve Ben senin iini kendi isteimle yapan hizmetkrn ve sana tabi kulunum. Ben kendi elim ile size zahmet vermeden ve sizden asker gelmeden fethettiim bu lkelerde sizin tarafnzdan vekil ve hkimim. Sizin iin bu vilyetlerde bulunuyorum. Bu lkelerde askerden artan serveti mmkn olduka size gnderirim. imdi Tcuddevle Tutuu benim zerime sava iin gndermek istemisiniz. Beni dmanlarnzdan sayp, hizmetinizden uzaklatrmay ve byle yapmay ne gerektirdi? dedi. Atszn mektubu ve elisi Melikaha vsl olduu zaman, Nizmlmlk, Sultan bu iten vazgeirdi. Sonra Atsza Sultan tarafndan, ipekli hilat, atlar, kl, kalkan ve tc gnderip yceltti.6
4 5
Atsz ismi, bnul-Esr tarafndan Akss ( )imlas ile yazlmtr. Sevim (1965), 49,52; Atszn fetihleri ve Msr fethetme niyeti ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: Sevim (1989), 34-42. 6 Ahmed b. Mahmud, I, 131-132.
51
Mustafa Alican
Byk Seluklu Sultan Melikah, grld gibi, Atsz tasfiye etme dncesindeydi. Byk vezir Nizmlmlkn kar kt anlalan bu dncenin nedeni konusunda kaynaklarda aydnlatc bilgiler mevcut deildir. Ancak ortada bir otorite sorunu olduu kesindir. Seluklu Sultan, uzun yllar boyunca Snni slam lemi iin byk bir tehlike olma ilevi gren Msrdaki Ftm Halifeliinin, ileride kendisi ve devleti iin sorun oluturma potansiyeline sahip olan gl bir bey tarafndan deil de, Aynnin kaydna gre henz dokuz-on yalarnda olan kendi kardei tarafndan dize getirilmesini arzulamaktayd.7 Byk Seluklu tarihisi Osman Turann nemle vurgulam olduu gibi, Seluklularn da atalar olan Knk boyuna mensup Atsz Bey tarafndan kurulan Trkmen Knk Devletinin itaat altna alnmas gerekiyordu.8 Kontrolsz olarak byyebilecek herhangi bir oluum, zellikle de hanedan yeleri ile ayn boydan geliyorsa, durdurulmalyd. Nitekim Suriye Seluklular ile ilgili nemli bir monografi kaleme alm olan Ali Sevimin dncesi de, Sultann, Atsz Beyin, bamszln elde etmek iin bir bakaldr hareketinde bulunabilecei endiesini tamakta olduu ynndedir.9 Anlalan o ki, Sultan Melikahn kayglar, Atsz Beyin mektubu ve vezirinin telkinleri tarafndan geici olarak giderildi. Geici olarak, diyorum, nk aada da aka greceimiz gibi, Sultan Melikah, Atszn etkisizletirilmesi ile ilgili dncesinden vazgemeyecek, artlarn olumasyla birlikte Tutuun Suriyeye tayin fermann imzalayacakt. Seluklu Sultannn, kardeini Suriye Melikliine tayin ederek Atsz Beyi etkisizletirmeye ynelik ikinci giriimi, Atszn, korkun bir malubiyetle sonulanan Msr seferinden sonra gerekleti. Suriye Meliki Atszn sefer srasnda ld ynndeki sylentiler zerine, Sultan Melikah, Tutua mektup gndererek Suriyeyi kendisine ikt ettiini ve hemen harekete geerek blgeyi kontrol altna almasn emretti.10 Ayrca Bekiolu Afin, Sunduk et-Trk, Dilmaolu Mehmed, Duduolu, Tarankolu ve Trkmn etTrk gibi Trkmen beyleri ile Musul Emiri erefuddevle Mslim ve Ben
7 8
El-Hseyn, 49; Al-Bondr, 69. Turan (2003), 200. 9 Sevim (1965), 49; Bu dnce Salim Koca tarafndan da paylalmaktadr. Baknz: Koca (2007), 14. 10 bnul-Esr, 1489; bn Al-Adm, 69; Ebul-Fid, II, 5; bnul-Verd, I, 367; Ahmed b. Mahmud, I, 134; Sevim (1965), 59, 66; Sevim (1989), 43; Alptekin (1992), 133; Sevim (1997), 134; Turan (2003), 201; Koca (2007), 25.
52
Kilb kabilesine11 talimatlar gndererek Tutuun birliklerine katlmalarn bildirdi. Sultann mektubu zerine harekete geen Tutu, Sultan Melikahn yannda bulunan Halep Mirds Emirlii taht iddiacs Vessb ve Hmid b. Zugayb ile birlikte sz edilen beylerin ve Memlk emirlerinden Hcib Aytigin es-Sleymnnin kendisine iltihak ettii Diyarbakra geldii zaman12 sylentilerin aslsz olduunu rendi. Atsz lmemiti. Msr seferinin kt sonucundan dolay itaatten karak kendisine bakaldran Suriye ehirlerini yeniden fethetmekle meguld. Daha nce hkim olduu btn ehirler, Atszn zafiyetini frsat bilerek bakaldrmlar, eskisi gibi Ftm Halifeliine balanarak i hutbesi okutmaya balamlard.13 Atsz Bey bata Kuds ve Gazze olmak zere Dou Akdenizdeki ehirleri yeniden fethettikten sonra Dmaka dnd. Kardeinin ld14 Msr seferinin malubiyetle sonulanm olmasnn psikolojik tahribatn [bir kardei ldrlm, bir dierinin de kolu kesilmiti15] atlatamam olan Atsz, ok sert bir politika izliyordu. Yeniden kontrol altna ald ehirlerde byk kymlar icra ediyor, halka ok zalim davranyordu.16 Her tarafta anari ve karklk vard. Blge, bir yandan iddetli bir ktlkla, dier yandan siyasi otorite boluunun yaratt belirsizlikle boumaktayd.17 Dmak, bu zorluklar en youn yaayan yerlerden biriydi. Ahmed b. Mahmudun ifadeleriyle: amda [Dmak] daha nce be yz bin kii oturmakta iken, imdi ancak bin insan kalmt. amda [Dmak] daha nce iki yz krk ekmeki vard, onun zamannda [Atsz] halk azaldndan iki ekmeki kalmt. arlar insan ile dolu iken, onun zamannda ok tenhalamt. Kymeti bin dinar
11 12
bnul-Kalnis, 112. bn Al-Adm, 69; Sevim (1965), 66-67; Sevim (1989), 50; Turan (2003), 201. 13 Sevim (1989), 42. 14 Azm, 22. 15 bnul-Kalnis, 111. 16 Ahmed b. Mahmud, I, 134; Sevim (1965), 57-58: Koca, el-Makriz ve bnul-Myessere dayandrd kaytlardan hareketle, Atsz Beyin, Rfin ele geirilmesi srasnda, ordusundaki askerlerin, Trk devlet gelenei ve insanlk anlay ile badamayan zalimce faaliyetlerine gz yumduunun altn izer. Ancak Koca, makalesinin bir baka yerinde de, Atszn dini ve insani duygularnn ok kuvvetli olduu belirterek Kuds halkn kurtulu akesi karlnda baladn vurgular. Baknz: Koca (2007), 19, 23. Buradan hareketle denilebilir ki: Tpk btn tarihsel karakterlerde olduu gibi, Atsz Beyi salt bir despotizm ile sulamak ya da salt erdemlilikle kutsamak doru deildir. O, koullarn gerektirdiine inand ekilde davranmtr. 17 Dmaktaki ktlk ve ekonomik kntnn boyutlar ile ilgili olarak baknz: Azim, 21; bn Tarberd, V, 103; Sevim (1965), 58.
53
Mustafa Alican
olan bir evi satmak iin bardklar zaman on dinara satn alacak kimse bulunmazd. Bin dinarlk bir dkkn bir dinara alacak insan yoktu. Zayf ve gsz insanlar kymetli evleri atee verirler ve ateten snr dururlard. Yiyecek azlndan ve aln stn gelmesinden kpek ve kedileri yerlerdi. Bu durumu kimse hibir tarihte amda [Dmak] grm deildir, derlerdi. Bir kadnn drder yz dinarlk iki evi vard. O evin birisini n drt krat altna satp, o altnla bir kedi satn alp birka gn yemiti.18 Diyarbakrda Atszn durumu ile ilgili bilgi alan Tutu, Sultan Melikaha haber gndererek Suriyenin iinde bulunduu koullarn ne kadar ktletiini, Atszn olumsuz rolne vurgu yaparak bildirdi.19 Burada nemli olan nokta, Tutuun, Suriyenin iinde bulunduu sefaletten Atsz sorumlu tutmas ve Sultana, onun, blge halkn ldrerek blgeyi harabeye evirdiinden sz etmesidir. Anlalan o ki, Tutu, Sultann Atsz tasfiye etme niyetinden haberdard ve Sultann bir an nce gereken adm atmas iin Atszn ktlklerine vurgu yapyordu. Nitekim Sultana gnderdii mektupta, Atsz yaad mddete, kendi emri altnda bulunan askerlerin sayca az olacan ve yannda bulunan askerlerin saysnn az olmasndan dolay Atsz ile savamaktan ekindiini, bildirerek yardm istemesi20 de dikkate deer bir noktadr. Tutuun, Atszn durumunu Sultana haber verdii sz konusu mektupta, Atsz hayatta olduu srece yannda bulunan askerlerin sayca az olduunu ifade etmesi, planlanan Msr seferi ile alakal bir durum olsa gerektir. Muhtemelen Tutu, yannda bulunan askerlerle Msr fethetmenin mmkn olamayacan, Atszn hkimiyet sahasnda grev yapan askerlerin kendisine katlmas iin de Atszn ortadan kaldrlmas gerektiini ima ediyor, bu gerekliliin yerine getirilmesi iin de Sultann kendisine askeri yardm gndermesini istiyordu. Atszn, olanlardan haberdar olmas fazla zaman almad. Daha nce Sultana ballk bildirerek grevden alnmaktan, belki de ldrlmekten kurtulmutu. Ancak bu sefer durum daha ciddiydi. Kendisiyle ilgili ikyetler ve dedikodular lkenin her tarafna yaylmt. Daha nce sahip olduu adil ve doru ynetici imaj kaybolmaya yz tutmu, yapt zulmler ile ilgili sylentiler Sultann kulana kadar gitmiti. yle ki, Tutu gibi baz kimseler tarafndan Suriyedeki ykmn sorumlusu olarak grlyor ve gsterilmek
18 19
Ahmed b. Mahmud, I, 135-136. Ahmed b. Mahmud, I, 134. 20 Ahmed b. Mahmud, I, 134; Koca (2007), 25.
54
isteniyordu. Sultana, birok deerli hediye ve mal ile birlikte bir mektup daha gnderdi. Olduka dokunakl ve sitemkr olan bu mektupta yle diyordu: Tutuu benim zerime gndermeye sebep nedir? Bende sizin emrinize asla muhalefet yoktur. Ben Sultana boyun een ve iini kendi istei ile yapan kuluyum. Bu lkelerden ne kadar servet ele geerse, hepsi Sultann hazinesine ular. Bundan sonra her yl otuz bin dinar gndereyim.21 Atszn mektubu zerine, Sultan Melikah onu tasfiye etme dncesinden bir kez daha vazgeti. Her yl otuz bin dinar deme yapma teklifinde bulunan Atsz,22 kaderini bir kez daha ynlendirmi, Tutuun zerine gnderilmesini engellemiti. Sultan, kardei Tutua bir mektup gndererek Suriyeye saldrmamasn, Atsz zor duruma sokabilecek herhangi bir davranta bulunmamasn, Halep ve civarnda yapaca fetihlerle yetinmesini emretti.23 Bu ekilde Tutua ikt edilen blge Kuzey Suriye ile snrlandrlm oldu. Tutu, Sultann, Atszn hkimiyet alanna girmemesini emreden mektubunu aldktan sonra rotasn Kuzey Suriyeye evirdi. Dmakn Fethi, Atszn ldrlmesi ve Suriye Seluklu Melikliinin Kuruluu Sultan Melikahn, kendisine ikt ettii blgeleri Atszn hkimiyet alanna kadar olan corafya ile snrlad mektubunu alan Tutu, Sultann kendisine yardm etmekle grevlendirmi olduu Trkmen beyleri ile birlikte harekete geti ve Atszn hkimiyeti altnda bulunan topraklara girmemeye zen gstererek Kuzey Suriye seferine kt. Frat Nehrini geerek Membi zerine yrd ve Mirdasler tarafndan Bizansllardan alnm olan kaleyi bir sre kuattktan sonra ele geirdi.24 Hama, Maarratnnman ve Humusu zapt ederek bu ehirlere kendi adamlarn yerletirdi.25 Yannda Musul Emiri Mslim ve Arap Ben Kilb kabilesine mensup olan askeri birlikler olduu halde Halep
21 22
Ahmed b. Mahmud, I, 134. Burada, Osman Turann, Atszn yllk otuz bin dinar vergi karlnda [Turan (2003), 201] Sultan ile anlatn, Ali Sevimin ise, Atszn, Sultana gnderdii mektupta her yl otuz bin dinar demekte olduunu [Sevim (1965), 59] vurguladklar belirtilmesi gereken bir husustur. 23 Ahmed b. Mahmud, I, 134; Sevim (1965), Sevim (1989), 43; 59; Sevim (1997), 134; Turan (2003), 201; Koca (2007), 25. 24 Sevim (1965), 67; Sevim (1989), 50. 25 Ahmed b. Mahmud, I, 134-135.
55
Mustafa Alican
zerine yrd ve 1078 [470] ylnda ehri kuatma altna ald. Ancak Mirds Emiri Sbkn idaresi altnda bulunan ehir, buuk ay devam eden kuatmaya ramen ele geirilemedi.26 Bunun nedeni, Arap birlii kurma amac gden27 Mslimin el altndan yrtmekte olduu gizli faaliyetlerdi. O, Tutuun komutas altnda olmasna ramen Halepin dmemesi iin elinden geleni yapyordu. Halepte bulunanlarla gizlice gryor, direnmelerini salk veriyordu. Ayrca Tutun ordusundaki Arap kkenli askerleri kkrtyor ve Tutuun ehri ele geirmesi halinde blgedeki Arap hkimiyetinin sona ereceini syleyerek Seluklu idaresinden kmalarn tlyordu. Bunun yannda yokluk iinde kvranmakta olan Halepe lojistik destek salyor, ehirde bulunanlarn direnme glerini takviye ediyordu.28 Bu durum Tutu tarafndan fark edildiyse de artk ok ge kalnmt. Ordu iinde nemli bir ksm oluturan Arap kabilelerine mensup birlikler Tutua bakaldrarak Halep kuatmasn terk ettiler. Mslimin Arap milliyetiliine dayal propagandalar ie yaram, Tutu ciddi oranda g kaybna uramt. Bunun yannda Tutua yardm etmek zere Halepe gelmekte olan Trkmen Beyi Trkmn et-Trk komutasndaki Trkmen birliinin Halepin batsnda bulunan Vdi-i Boza yaknlarnda Arap Ben Kilb, Ben Numeyr, Ben Kueyr ve Ben Ukayl kabilelerine mensup askerler tarafndan etkisiz hale getirilmesi,29 Halepin alnmas ynndeki umutlarn btnyle tkenmesine neden oldu. Tutu Halep kuatmasn kaldrarak Diyarbakr blgesine geri dnd.30 Sultan Melikah olanlar konusunda bilgilendirerek yardm gnderilmesini talep eden Tutu, Mervn emirlerinin kontrol altnda bulunan blgelere baz aknlar dzenledi.31 K mevsimini Diyarbakr blgesinde geiren Tutu, baharn gelmesiyle birlikte ikinci Kuzey Suriye seferine kt. El-Fy, Deyr, Boza, Bre, Tubbel, Azz32 ve Cibrin Krast33 kalelerini ele geirip buralara kendi adamlarn
26 27
bnul-Kalnis, 112. bn Al-Adm, 69. 28 Sevim (1965), 67-68; Sevim (1989), 51; Sevim (1997), 134. 29 bn Al-Adm, 69; Sevim (1965), 69. 30 Azm, 22; Sevim (1989), 51. 31 Sevim (1965), 70. 32 Azm, 22. 33 Sevim (1965), 70.
56
yerletirdikten sonra Halep zerine yrd.34 ehir ikinci kez kuatma altna alnd. Bu kuatma srasnda Tutua, Atszn yardm talebi ulat.35 Dmakta bulunan Atsz Nasruddevle el-Cuy komutasndaki Msr birlikleri tarafndan kuatlmt36 ve olduka zor durumda olmalyd ki, Tututan, ehri kendisine teslim ederek hizmetine girme teklifi ile yardm istiyordu.37 Bu teklif Tutu iin bulunmaz bir frsatt. Yllardr Atsz saf d brakmann yollarn aryor, blgenin tek hkimi olmak iin frsat kolluyordu. Frsat ayana kadar gelmiti ite. Hemen Halep kuatmasn kaldrd ve Trkmen Beyi Afin ile birlikte Dmaka yrd.38 te yandan Tutu Dmak zerine yrmekte iken Msr askerleri hezimete urayarak Msra geri dndler.39 Dmaka gelen Tutu, ehri aldktan sonra Atszn tm af dilemelerine ramen onu ve kardeini40 yayn kirii ile bodurarak ldrtt.41 Tutuun Atsz neden ldrd konusunda tam bir uzlama yoktur. Kaynaklarn bu konuda syledikleri, tatminkrlk bir
34
Trih-i Dmakta, Tutuun bu seferi Dmakn ele geirilmesi ve Atszn ldrlmesinden hemen sonra gelien olaylar balamnda anlatlr. Baknz: bnul-Kalnis, 113. Ancak sz edilen sefer Dmakn fethinden sonra yaplmam, bilakis bu sefer srasnda Atsz Tututan yardm talebinde bulunmutur. 35 bnul-Esr, 1489; Ebul-Fid, II, 6; bnul-Verd, I, 367; Ahmed b. Mahmud, I, 135; Alptekin (1992), 133. Azm tarihinde Halep kuatmas srasnda gelen Atszn yardm talebinden sz edilmemekte, Msrllarn am kuatmas zerine Tutuun derhal Atszn yardmna kotuu ifade edilmektedir. Baknz: Azm, 22. 36 Azm, 22; bnul-Esr, 1489. 37 bnul-Kalnis, 112; Ahmed b. Mahmud, I, 135; Sevim (1965), 71; Sevim (1989), 44; Turan (2003), 201; Koca (2007), 27. 38 Sevim (1965), 71; Sevim (1989), 51-52. 39 bnul-Kalnis, 112; bnul-Esr, 1490; Ebul-Fid, II, 6; bnul-Verd, I, 367. Azm tarihinde ve Seluknmede Msrllarn hezimetinden sz edilmez. Tutuun yardma gelmesi zerine kuatmann kaldrld anlatlr. Baknz: Azm, 22; Ahmed b. Mahmud, I, 135. 40 Sevim (1965), 60; Alptekin (1992), 133. 41 bnul-Kalnis, 112; El-Huseyn, 49; bnul-Esr, 1490; bn-i Kesr, VI, 90; Sevim (1965), 71; Turan (2003), 201. Al-Bondr, dier kaynaklardan son derece farkl bir ekilde Atszn ldrlmesi olayn u ekilde satrlara dker: 471de Eliksis (Atsz) Alparslann olu Tcuddevle Tutua inanarak ve ona muhalefeti terk ederek onu Dmka ard ve onu selamlamak ve hkmne inkyat etmek iin onu karlamaya Dmktan kt. Tutu klla bunun boynunu vurdu, gadr edip plak olduu halde sahrada brakt, mstakil olarak ehre gitti, bu suretle devlet yenileti. Al-Bondr, 72-73. Grld zere buradaki lm sahnesi dierlerinden olduka farkl ve ilgi ekicidir. Kaytta Atszn kl ile bann kesildiinin belirtilmesi, hanedan mensuplarnn kannn aktlmamas prensibine aykr olmas mnasebetiyle zikredilmeye deerdir.
57
Mustafa Alican
tarafa, okuyucuyu daha da kukuya srkleyen cinsten kaytlardr. Kimisinde, Tutuun, Atszn kendisini ehir dnda deil de surlarda karlamasna kzd ve bundan dolay onu ldrd42 kaytlyken, kimisinde kendisini karlamakta ge kald iin,43 kimisinde de blge halkna zulmettii ve Dmakllar sefalete srkledii iin44 ortadan kaldrldndan sz edilir.45 Sz edilen nedenler akla uygun olmasa da, bunlarn, Atsz bandan beri ldrmek isteyen Tutuun asl nedenini perdeleyen ikincil nedenler olarak grlmeleri mmkndr. Tutu Dmak kontrol altna aldktan sonra sefalet iinde yaayan halkn durumunu dzeltmek iin almalarda bulundu. ehrin gvenliini salad ve imar faaliyetlerine giriti. Onun giriimleri ile kme noktasna gelen tarmsal ve ticari ekonomi yeniden canland ve refah dzeyi ykseldi. Adil bir ynetim sergileyen Tutu, halk tarafndan ok sevildi.46 Dmaktaki dzeni saladktan sonra Filistin blgesine ynelen Tutu,47 Atszn adamlarnn kontrol altnda bulunan Kuds ele geirdi ve bu ekilde Dmak merkez olmak zere Suriye Seluklu Meliklii kurulmu oldu. Suriye Seluklu Melikliinin ilk meliki olan Tutu, Sultan Melikah hayatta olduu srece melik unvann kullanacak ve 1085 ylnda kendisini Sultan olarak tanmay ve Msr Ftm Halifeliine balanarak Snn Seluklu bloa kar i Seluklu blounu oluturmay teklif eden Artuk Bey ile Musul Emiri erefuddevle Mslimin nerilerine scak baksa da fiili olarak herhangi bir bakaldr giriiminde bulunmayacakt.48
42 43
bnul-Esr, 1490. Ebul-Fid, II, 6; bnul-Verd, I, 367. 44 Seluknmede, Tutuun ama girdikten sonra ehrin viranln ve halkn perianln grerek alad ve Atsz halka zulmetmekle sulayarak yay kirii ile bodurduu, Atszn ldrlmesinin herkesi ok memnun ettii anlatlr. Ahmed b. Mahmud, I, 135-136. 45 bn-i Kesrdeki bilgi hepsinden daha ilgintir. nl tarihi, Atszn, Tutuu karlamaya kmadn ve bunun iin ldrldn kaydeder. Baknz: bn-i Kesr, VI, 90; Ali Sevimin konu ile ilgili dncesi, Atszn ehri Tutua brakmamak iin birtakm faaliyetlere giritii, bunun ortaya kmas zerine de ldrld ynndedir. Baknz: Sevim (1989), 44. 46 bnul-Esr, 1490; Ebul-Fid, II, 6; bnul-Verd, I, 367; Ahmed b. Mahmud, I, 136; Sevim (1965), 72; Sevim (1989), 44, 52. 47 bnul-Kalnis, 112. 48 Sevim (1965), 72; Sevim (1989), 52.
58
erefuddevle Mslim ve Sleymanah le Mcadelesi Tutuun Atsza yardm etmek zere Dmaka gitmesinden sonra Tutuun ypratc kuatmasndan bkm olan Halepliler Mslime haber gndererek ehri kendisine teslim etmek zere onu yanlarna davet ettiler. Mslim, Sultan Melikahtan izin alarak davete icabet etti ve Halepi g kullanmadan ele geirdi.49 Gn getikte gc oalan Mslim Halep civarndaki kaleleri birer birer ele geirerek buralarda bulunan Tutuun adamlarn tasfiye etti.50 Bir yandan da ele geirdii her kale ile ilgili olarak Sultan bilgilendiriyor, onun izni ve grevlendirmesi ile hareket ettii izlenimi yaratyordu. Ancak farkl niyetleri vard. Suriyedeki Trkmen unsuru etkisizletirmek ve Arap etnisitesini glendirmek istiyordu. Bu amaca ynelik olarak kalabalk Trkmen topluluklarn farkl yerlere sryor,51 yerel Arap beylerini Trk idaresine kar kkrtyordu.52 Nitekim onlardan elde ettii yardmlarla olduka geni bir Arap beyliinin lideri haline gelmiti. Hkmettii topraklar Byk Seluklu Devleti ile Tutuun banda bulunduu Suriye Melikliinin arasna bak gibi girmi ve merkez ile Tutu arasndaki balant kesilmiti.53 Mslimin altn a ok uzun srmedi. Gc ile doru orantl olarak artan despota tutumunu, kendisine itaat eden Arap emirlerinin topraklarna el koymaya kadar gtrd. Bunun zerine Arap beyleri Mslimin idaresinden ayrlarak Tutuun yanna gittiler. Suriyenin sahil eridinde bulunan Antartus,54 Banyas ve baka kaleleri ele geirdikten sonra55 Dmaka dnm olan Tutuun emrine girerek onu Halepe saldrmaya tevik ettiler. Kendisine snan Arap emirlerin etkisiyle harekete geen Tutu, Halep zerine yryerek ehir civarna aknlar dzenledi. Cezrede bulunan Mslimin Halep savunmas iin gnderdii birliklerin saf d brakld bu baarl aknlar pek uzun srmedi. Sultan Melikah kardei Tutua bir mektup gndererek derhal Halep
49
bnul-Kalnis, 113; bnul-Esr, 1490; Al-Bondr, 72; Ahmed b. Mahmud, I, 136-137; Sevim (1989), 53-54; Koca (2007), 30. 50 Azm, 23. 51 Sevim (1997), 134. 52 Sevim (1965), 72-76. 53 Sevim (1989), 54. 54 Azm, 24; bn-i Kesr, VI, 92. 55 bnul-Esr, 1492; bn Tarberd, V, 113.
59
Mustafa Alican
kuatmasn kaldrmasn ve Dmaka geri dnmesini,56 yannda bulunan Artuk Beyin de saltanat kararghna gelmesini emretti. Sultann mektubu zerine kuatmay kaldrarak Dmaka gelen Tutu57 burada uzun sre kalmayarak Baalbeke yrd ve buray Ftmler adna idare eden bn Saykaln elinden aldktan sonra Antakya blgesine ynelerek bu blgede aknlarna devam etti.58 Kurmu olduu siyasi yap ile Kuzey Suriye ve Mezopotamyay kontrol altna almay baarm olan Mslim, Tutuun Antakya seferinde olmasn frsat bilerek Dmak ele geirmek amacyla harekete geti. Arap asll Ben Kilb, Ben Ukayl, Tayy, Uleym ve Ben Numeyr kabileleri ile Krtlerden ve eybanoullarna mensup birliklerden byk bir ordu hazrlad. Ayrca Ftm Halifesi Mustansr Billha mektup yazarak ondan da yardm vaadi ald. Bu srada mevcut durumu renen Tutu Antakya civarnda srdrd aknlara son vererek Dmaka geri dnd. Harekt, 1083 ylnn Mays aynda (H. 476 Muharrem) Dmak kuatan Mslimin planlad gibi gitmedi ve iddetli arpmalarn yaand kuatma srasnda Mslim olduka zor duruma dt. Msrdan vaat edilen yardmn gelmemesi ve Mslimin hkimiyet alan iinde bulunan Harranda isyan kmas kuatmann sonunu getirdi. Mslim kuatmay kaldrarak Harran isyann bastrmak zere Halepten ayrld. Bylece, Mslimin byk umutlarla km olduu Dmak seferi tam bir baarszlkla sonulanm oldu.59 Tutu ve Mslim arasnda Suriyeye hkim olma mcadelesi devam ederken Anadoluda bir baka Seluklu hanedan mensubu, Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Kutalmolu Sleymanah 1084/1085 (H. 477) Antakya ve civarnda bulunan kaleleri ele geirerek nc bir g oda olarak ortaya kt.60 968/969 (H. 358) ylndan beri Hristiyanlarn elinde olan Antakyann ele geirilmesi ile Sleymanah ile Mslim snrda oldular. lk etapta bir
56 57
Sevim (1989), 55; Sevim (1997), 134; Turan (2003), 201. bn-i Kesr 475 yl olaylarn anlatrken, (bn-i Kesr, VI, 93.) bu sene Sultann, kardei Tutu ile savat, onu yenerek esir ald, ancak daha sonra Dmaktaki konumunu ona geri iade ettii eklinde bir bilgi verir ki, yanl olsa gerektir. nk bu sene Sultan Tutua sadece mektup gndererek Halep kuatmasn kaldrmasn emretmitir. Burada yazar, muhtemelen 479 (1086) ylnda Halepe gelen Melikahn, kardei Tutuun, iktlarnda kalmaya devam etmesine izin vermesi ile ilgili olaya ynelik olarak anakronik bir hataya dmektedir. 58 Azm, 24; bn Tarberd, V, 115; Sevim (1989), 55; Sevim (1997), 134. 59 bnul-Kalnis, 114-115; Azm, 24; bnul-Esr, 1493; bn Tarberd, V, 114; Sevim (1965), 78-79; Sevim (1989), 55-56; Sevim (1997), 134-135; Alptekin (1992), 134; Turan (2003), 202. 60 bnul-Kalnis, 117; Azm, 24; bnul-Esr, 1496; Aksary, 14; Sevim (1989), 57.
60
saldrmazlk pakt imzalayarak birbirlerine zarar vermeme konusunda anlatlarsa da, bir sre sonra, Mslimin, daha nce Antakyadan ald vergiyi Sleymanahtan da talep etmesi iplerin kopmasna yol at.61 Sleymanah hakl olarak bu duruma fkelenmiti. Daha nce idarecisi Mslman olmayan ehirden vergi almak normaldi, fakat imdi Antakyann sahibi kendisiydi. Mslmand. Kendisinden, bir kfirden vergi istenir gibi vergi istenmesi, slam hukukuna aykr olmas bir yana inciticiydi. Sleymanah ile Mslim arasnda mektuplamalar ve Antakya ile Halep civarnda yaplan yama eylemlerini ieren gzda verme giriimleri oldu.62 Artk Sleymanahn gcn iyice tartm olan Mslim ona kar yalnz bana mcadele edemeyeceinin farkndayd. Tutuun hizmetinde bulunan Artuk Bey ile bir anlama yapt. Bu anlamaya gre, Mslim de tpk Artuk gibi Sultan Melikahn hizmetinden ayrlacak, Tutu byk sultan olarak kabul edilecek ve Abbs Halifelii ile olan btn balar koparlarak Msr Ftm Halifelii tannacakt. Yaplan anlamadan sonra Sleymanah ile Amik Ovasnda bulunan Sefn Nehri civarndaki Kurzhilde savaa giren Mslim, ok ar bir malubiyetin ardndan ldrld.63 Onun ldrlmesi ile kurmu olduu byk ve gl Arap beylii yklm oldu ve Suriye blgesi Sleymanahn aknlarna ak hale geldi. Ayrca Artuk Bey ile yapm olduu anlama da bundan dolay hkmsz kald ve hibir zaman yrrle girmedi. Suriye hkimiyeti davas gden iki kii kalmt: Sleymanah ile Tutu. ktidarn batan karc ekicilii bir sre sonra bu iki Seluklu hanedan mensubunu da kar karya getirecekti. Kurzhil Savanda Mslimi saf d brakan Sleymanah, 1085 yl yaznda (H. 478) Halep ehrini kuatt. Mslimin cesedini bir petamala sararak katr ile gnderdii ehrin [bir sre sonra kendi mezarnn da Mslimin mezarnn yanna kazlacan ve sonsuz uykusunu onun yannda uyuyacan muhtemelen bilmiyordu] teslim edilmesini istedi. Halep, Mslimin amcasnn olu olan erif Eb Ali Hasen b. el-Huteytnin64 idaresi altndayd.65 30
61 62
Aksary, 14-15; bnul-Verd, I, 370; Sevim (1989), 59. bnul-Esr, 1496; Sevim (1997), 135. 63 bnul-Kalnis, 118; Azm, 25; bn-i Kesr, VI, 95; Bar Hebraeus, I, 332; Aksary, 15; bn Tarberd, V, 118; Sevim (1965), 81-89; Sevim (1989), 60; Sevim (1997), 135. 64 Bu isim, Ebul-Fid tarihinde ( )imlas ile yazltr ki, bu durumda el-Habb ya da elHubeyb eklinde okunmas mmkndr. 65 Ebul-Fid, II, 11.
61
Mustafa Alican
Temmuza kadar ehri kuatma altnda tutan Sleymanah, bn el-Huteyt ile bir anlama yaptktan sonra kuatmay kaldrd.66 Bu anlamaya gre ehir bir sre daha el-Huteytnin kontrol altnda olmaya devam edecek, Sultann onay alndktan sonra Sleymanaha teslim edilecekti. Halep kuatmasn kaldran Sleymanah, ehrin gneyinde bulunan baz blgeleri ele geirdikten sonra Antakyaya geri dnd.67 K mevsimini Antakyada geiren Sleymanah, 1086 ylnn baharnda (H. 479) bn el-Huteytye haber gndererek yaptklar anlama gerei ehri kendisine teslim etmesini talep etti.68 El-Huteyt ehri Sleymanaha teslim etmek istemiyordu. Sultan Melikaha durumu bildirerek gelmesini istemi, ancak Sultandan henz bir haber alnamamt. ehir yeni bir kuatma ve saldr karsnda direnemeyebilirdi. El-Huteyt, daha nce Halepi almaya alan, ancak baarl olamayan Suriye Seluklu Meliki Tutua haber gndererek onu ehre davet etti ve geldii takdirde ehrin kendisine teslim edileceini bildirdi.69 Tutu iin bu durum bulunmaz bir frsat niteliindeydi. Daveti memnuniyetle kabul etti ve 1086 ylnn Nisan aynda (H. 479) derhal harekete geerek Halepe doru yrye geti.70 Knnesrn Kalesini bir sre kuatma altnda tuttuktan sonra Halepin gneydousunda bulunan Nraya yneldi. Bu srada Ben Kilb kabilesine mensup bir grup askerin emrine girmesiyle iyice glenen Tutu, el-Huteytnin ehri kendisine teslim etmeme ihtimalini gz nnde bulundurarak ehre saldrma planlar gelitiriyordu.71 Tutuun yannda, Sultan Melikah etkileyerek Anadolunun fethedilmesi grevinin kendisinden alnmasna neden olduuna inand iin Sleymanaha byk fke duyan Artuk Bey de vard.72 Tutu ile Artuk Beyin hzla Halep ynne doru ilerledikleri srada ehir civarnda karargh kurmu olan Sleymanah Tutuu karlamak zere ordusuna hareket emri verdi. Sleymanah ile amcasnn olu Tutu Halepe mil uzaklkta bulunan Ayn Seylem73 mevkiinde bir Haziran sabah kar karya geldiler.74 Olduka hzl
66 67
Azm, 25. Sevim (1965), 89-90; Sevim (1989), 61. 68 Azm, 25; bnul-Verd, I, 371; Sevim (1989), 61. 69 Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371; Sevim (1997), 135; Sevim (1989), 61. 70 bnul-Esr, 1498. 71 Sevim (19965), 90. 72 Ebul-Fid, II, 11; Sevim (1989), 61. 73 Bu isim, el-Kalnisnin Trih-i Dmaknda ( ) imlas ile yazlm olup Ayn Sellem eklinde okunmas mmkndr.
62
hareket ettii iin dank bir durumda olan Sleymanahn ordusu toparlanmaya frsat bulamadan Tutuun saldrsna urad. Saldrnn okunu henz zerinden atamam olan Sleymanahn ordusundaki baz beyler Tutuun tarafna getiler. Bundan dolay iyice zor duruma den Sleymanah, ok iddetli ve kanl bir savan ardndan kesin bir malubiyete urad. Zaferin elde edilmesinde Artuk Bey byk rol oynamt. Anadolunun fethi srasnda yrtt baarl harektlarla adeta bir efsane haline gelmi olan Sleymanah, daha nce yenilgi yz grmemi olduu iin psikolojik anlamda youn bir bunalma srklendi. Sava alanndan kaarak geldii ssz bir blgede ac iindeyken yanna gelen ve onu Tutuun yanna gtrmek isteyen Tutuun askerlerine teslim olmay reddederek yanna tad ba kalbine saplamak suretiyle intihar etti.75 Suriye Seluklu Meliki Tutu, Sleymanah bertaraf ettikten sonra bn el-Huteytden ehri teslim almak zere Halepe yrd. Daha nce tpk Sleymanahn Mslime yapm olduu gibi, amcasnn olunun cesedini bir petamala sararak ehrin kendisine teslim edilmesi iin bir katr ile Halepe gnderdi.76 Sleymanahn cesedi, daha nce de szn ettiimiz gibi Mslimin yanna defnedildi. te yandan Tutua daha nce ehri kendisine teslim etme sz vermi olan el-Huteyt sznde durmad. Sultan Melikahn kendisine mektup yazdn ve Halepe gelmekte olduunu syleyerek Tutuu oyalama yoluna gitti.77 Bu duruma ok fkelenen Tutu, Halep civarna aknlar
74 75
bnul-Kalnis, 119; Azm, 25; Sevim (1997), 135; Sevim (1989), 61. bnul-Esr, 1498-1499; Bar Hebraeus, I, 333; Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371; bn-i Kesr, VI, 99; Sevim (1997), 135; Sevim (1989), 62. Msmeretl-Ahbrda intihar vakasnn gereklii kabul edilir, ancak ayrnt verilmez. Baknz: Aksary, 15. Bunun yannda, Sleymanahn sava meydannda ldrldn belirten kaytlar da vardr. Baknz: bnulKalnis, 119; bnul-Esr, 1498-1499; Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371. Abul-Farac, savan, Artuk Bey ile Sleymanah arasnda olduundan ve savan sonunda Sleymanahn cesedinin kalbine bak sapl olarak bulunduundan sz ederek bunun, onun intihar ettii anlamna geldiini syler. Baknz: Bar Hebraeus, I, 333. Seluknmede, dier kaynaklarda mevcut olan ifadelerden farkl olarak, Tutuun huzuruna getirilen Sleymanahn, onun fkesini bildiinden dolay, kendisine ikence yaplmasndan korkarak gsn haner ile paralamak suretiyle intihar ettii ifade edilmektedir. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 145. 76 bnul-Esr, 1499; bn Tarberd, V, 122. Ali Sevim, bnul-Adme dayandrd bir kayttan hareketle, Tutuun, Sleymanahn cesedini en iyi kefenlere sardrarak Halepe gnderdiini ve Mslimin de mezarnn bulunduu Halep Kapsna defnettirdiini belirtmektedir. Baknz: Sevim (1989), 63. 77 bnul-Esr, 1499; Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371; Alptekin (1992), 136.
63
Mustafa Alican
dzenleyerek blgedeki topraklar askerlerine ikt ettikten sonra ehrin kuzeyinde bulunan Merc Dbka ekildi. Burada birka gn kaldktan sonra Halepi kuatma altna alarak ehirdekilere bask uygulamaya balad.78 11 Temmuz 1086 gn (26 Rabilevvel 479) tellallar ehrin Tutuun kontrolne getiini ilan ettiler. Artuk Beyin himayesine snm olan elHuteyt, Tutu tarafndan affedildi. Halka ok iyi muamele edildi ve Halepli askerlere hilatlar giydirilerek gnlleri alnd. Fakat i kaleyi elinde tutmakta olan Slim b. Mlik, kendisini bu greve tayin eden Mslimin ehri Sultan Melikahtan baka kimseye teslim etmemesi ynndeki emrini yerine getirerek direnmeye devam etti. 17 gn boyunca i kaleyi kuatma altnda tutan Tutu, Slimin direniini krmay baaramad.79 te yandan Sultan Melikah, Sleymanahn Tutu ile yapt savan ardndan ldn haber ald zaman byk bir zntye kapld ve Tutua sert bir mektup gndererek onu azarladktan80 sonra, 1086 ylnn sonbaharnda (H. 479 Cemziyelhir) sfahandan Halepe hareket etti. kaleyi kuatmaya devam eden Tutu, Sultann gelmekte olduunu haber alnca kuatmay kaldrarak Dmaka dnd.81 Mslimin Arap idaresini ykarak onu ldren Sleymanah saf d brakm olan Tutuun karsnda, kendisi ile mcadele edebilecek herhangi bir kuvvet kalmam ve Byk Seluklu Sultannn kk kardei Suriyenin rakipsiz hkimi durumuna gelmiti. Byk bir gc, saysz askeri vard. Ancak bu durumda bile aabeyine bakaldrmay dnmedi. Sultan Melikah ile aras bozuk olan Artuk Beyin, Dmak yolunda kendisine yapt Sultan ile savama ve onun yorgun ordusunu malup ederek Byk Sultan olma teklifini tereddtsz bir ekilde reddederek byk bir vefakrlk rnei sergiledi.82
78 79
bnul-Esr, 1499; Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371. bnul-Esr, 1499; Ebul-Fid, II, 11; Sevim (1965), 93-94; Sevim (1997), 135. 80 Aksary, 15. Seluknmede, Sultann kardeine darld belirtilir (Ahmed b. Mahmud, II, 146) ki, bu olduka hafif bir ifadedir. 81 Azm, 25; bnul-Esr, 1499; Ebul-Fid, II, 11; bnul-Verd, I, 371; Sevim (1965), 94; Sevim (1989), 63; Sevim (1997), 135. 82 bnul-Esr, 1499; Sevim (1965), 94; Sevim (1989), 63-64.
64
Sultan Melikahn Suriye Seferi ve Tutuun Dou Akdeniz Harekt Tutu Dmak yolundayken Sultan Melikah byk bir ordu ile Suriyeye gelmek zereydi. Yannda nl komutanlar Porsuk, Bozan ve Ksmuddevle Aksungur vard. Byk Seluklu ordusu Frat Nehrini gemi ve Membii ele geirmiti.83 Bu srada Halepin kale kumandan Slim b. Mlik Sultann yanna gelerek itaatini sundu.84 Sefere devam eden Seluklular, 3 Aralk 1086da (23 aban 479) Halepe girdiler. Mslimin, Sleymanahn ve Tutuun mcadelesi srasnda olduka zor gnler geirmi olan ehirde uzun zamandr beklenen Byk Seluklu Sultan nihayet gelmi ve kontrol eline geirmiti. Byk bir memnuniyetle karlanan Sultan, nl veziri Nizmlmlkn tavsiyesine uygun hareket ederek Ksmuddevle Aksunguru Halep ahneliine,85 Nhut-Trkyi de kale kumandanlna tayin ederken, eski kale kumandan Slime de Cber Kalesini vererek gnln almay ihmal etmedi.86 Sultan Halepte blgenin Arap emirlerinin ballklar kabul ederken, onun geli haberi zerine ehirden ayrlarak Dmaka giden kardei Tutuun itaatini bildiren eliler de Sultann huzuruna geldiler. Sonunda Sleymanahn hayatn kaybettii mcadeleden dolay kardeine kzgn olan Sultan, onun bir af dileme niteliindeki iktlarnda kalmaya devam etme ya da kendisi iin uygun grlen bir yere gitme teklifinden memnun kalarak iktlarnda
83 84
bnul-Esr, 1499. bn Al-Adm, 83; Sevim (1965), 95; Sevim (1989), 64. 85 bnul-Esr, 1503; bn Al-Adm, 73; Bar Hebraeus, I, 334; bnul-Verd, II, 3; bn-i Kesr, VI, 99, 112. 86 Azm, 26; bnul-Esr, 1499; bn Al-Adm, 83; Sevim (1965), 96; Sevim (1989), 64.
65
Mustafa Alican
kalmasna izin verdi. Bu ekilde Sultan ile kardei arasndaki soukluk sona erdi.87 Tutuu affederek aralarndaki gerginlii sona erdirmesine ramen Sultann kardei ile ilgili kukular vard. Mslim ile Sleymanahn saf d kalm olmasndan dolay Suriyede ortaya kan otorite boluunu onun doldurabileceinden ve zamanla saltanat davas gdebileceinden endielenmekteydi. Nitekim Sultann vefatnn hemen ardndan Tutuun saltanatn ilan etmi olmas, onun bu endielerinin yersiz olmadn gsterir. Bundan dolay Sultan, kardei ile arasndaki buzlar eritse de blgede yapt idari dzenlemelerde endieleri dorultusunda tedbir almay ihmal etmedi. Halepi byk kumandan Aksungurun, Urfay Bozann,88 Antakyay Yasyann89 ve Musulu krmn90 kontrolne vererek idari anlamda blgenin merkezle olan balarn glendirdi.91 Ayrca itaatini sunan Humus emiri Halef bn-i Mlibe, askerlerini, daha nce yapt gibi Tutuun emrine vermemesi talimatn verdi.92 Bu durum, Sultann artk kardeine eskisi kadar gven duymadnn en ak gstergesidir. Byk Seluklu Sultan Melikah, Halepte yapt dzenlemelerin ardndan Antakyaya giderek ehri, Sleymanahn veziri olan Hasan b. Thirden teslim ald.93 Burada da birtakm idari dzenlemelerde bulunduktan sonra Sveydiyeye giderek Sleymanahn ei ile ocuklarn yanna ald ve
87
Sevim (1965), 96; Sevim (1989), 64. Burada ilgin bir noktay aktarmadan gemek eksiklik olacaktr: Tarihsel anlamda Tutuun Badat yolunda iken Sultann lm haberini alarak saltanatn ilan ettii kabul edilir. Ancak Ebul-Fid ile bnul-Verdnin kaytlarnda, Tutuun dier emirlerle Badata gittii ve airlerin buradaki grkemli kutlamalardan sz ettii vurgulanr. Szn ettiimiz bu vurgularn, Tutuun dier emirlerle birlikte Dou Akdeniz seferine kmasndan nceki dnemin tasvirlerinde yer almas da ayr bir ilginliktir. Bu kaytlar, Sultann Halepte olduu srada kendisine beylerin, bu arada da Tutuun itaat sunmasn konu alan olaylar iaret ediyor olsa gerektir. Muhtemelen, byk beyler ile klan seferden sonraki Badata gitme giriimi ile kartrlmaktadr. Baknz: Ebul-Fid, II, 16; bnul-Verd, II, 5. 88 Bar Hebraeus, I, 334. 89 bn Al-Adm, 73; Bosworth (1968), 68; Turan (2003), 255; Yasyan ismi bnul-Esr ve Ebul-Fid tarihlerinde ( )Basyan, bnul-Verd de ok daha farkl bir biimde ( )Ya Sinan eklinde gemektedir. 90 Rvend, I, 127. 91 Sevim (1965), 98; Sevim (1989), 65; Sevim (1997), 135; Bosworth (2000), 756. 92 Sevim (1965), 97. 93 Azm, 26; bn Al-Adm, 70; Sevim (1965), 97; Sevim (1989), 64-65.
66
Halepe dnd. Ramazan bayramn burada geirdikten sonra94 Badata gitmek zere ehirden ayrld.95 te yandan Dmakta bulunan Tutu, 1087 ylnn yaznda (480 Rabulevvel) Suriyenin sahil blgelerine aknlar dzenleyerek Ftmlerin kontrol altndan bulunan Sayda ve Beyrutu ele geirmi,96 gerekli dzenlemeleri yaptktan sonra da Dmaka geri dnmt. 1089 ylnda, Atsz Dmakta kuatp Tutuun gelmesi zerine baarsz olduklar seferden on yl sonra, Msrllar blgeye ynelik yeni bir harekta giritiler. Msrl vezir Bedrulceml, daha nce dzenledii seferlerde kesin hkimiyet kuramad Suriye blgesini artk nihai olarak ele geirmek istiyordu. Nasruddevle el-Cuy komutasndaki byk bir orduyu blgeye sevk etti. Suriyenin sahil blgelerine ynelen Msrllar, iki yl nce Tutu tarafndan ele geirilmi olan Sayda ile Tutuun hkimiyeti altnda bulunan Sur, Beyrut, Akk ve Cbeyli ele geirdiler.97 Baalbek idaresini yrten bn Mlib, Nasr el-Cuyye itaatini sunarak ehirde Ftm Halifesi adna hutbe okutmaya balad. Bu ekilde Suriyenin sahile yakn blgelerinde bulunan baz ehir ve kaleler Ftmlerin eline gemi oldu. El-Cuy, igal etmi olduu ehir ve kalelerde bulunan Tutuun deerli eyalarna ve zahirelerine el koyarak buralara yeni idareciler tayin ettikten sonra Msra geri dnd.98 Ftm ordusunun Dou Akdenizdeki baz yerleri igal ederek pervaszca tavrlar sergilemeleri, Dmakta bulunan Tutu zerinde byk bir bask oluturmutu. El-Cuy kendi hkimiyeti altnda bulunan ehirlere el koymu, mallarn yama etmekten ekinmemiti. Bu durumda bir misilleme seferi gerekletirmesi ve kendisine ait olanlar geri almas gerekiyordu. Ancak yeterli gce sahip deildi. Sultan Melikah Suriyeyi adeta eyaletlere blerek merkeze balam ve buralarda bulunan komutanlara, askerlerini Tutuun emrine vermemeleri talimatn vermiti. Bu durumda tek bir seenei kalyordu: Byk Sultandan yardm istemek. O da bunu yapt. Sultan Melikaha haber gnderip durumun nezaketinden sz ederek Halep, Urfa ve Antakyada bulunan Aksungur, Bozan ve Yasyann kendisine yardma gelmelerini talep etti. Bu
94 95
bnul-Kalnis, 119; Azm, 26. Sevim (1965), 98; Sevim (1989), 65; bnul-Kalnis, Sultann, Ramazan bayramn Halepte geirdikten sonra Urfaya gittiini kaydeder. Baknz: bnul-Kalnis, 119. 96 Azm, 26; Sevim (1965), 100; Sevim (1989), 66. 97 bnul-Kalnis, 120; Sevim (1989), 66. 98 bnul-Esr, 1506; bn Tarberd, V, 126; Sevim (1965), 100.
67
Mustafa Alican
talebe olumlu bir karlk veren Sultan, sz edilen ehirlerde bulunan komutanlarna mektuplar gndererek kardeinin yardmna gitmelerini emretti.99 1090 ylnda (H. 483) kendisine yardma gelen Sultann emirleriyle birlikte harekete geen Tutu, Ftmlerin kontrolne girmi olan Humusa yryerek ehri yeniden ele geirdi100 ve ehir idarecisi olan Halef b. Mlib ile iki olunu tutuklatt.101 Merkezden alnan talimat dorultusunda bn Mlibi demir kafes ile birlikte Sultana gnderdi.102 Aman ile ele geirilen Humusun kontroln eline alan Aksungur, Sultann, ehrin Tutua braklmas ynndeki emrini ieren mektubu gelinceye kadar idareyi Tutua brakmad.103 Burada ilgin bir durum vardr. Aksungurun tavr, hi de Tutuun emrine girmi sadk bir komutann tavrna benzememektedir. Anlalan o ki, emirlerin Tutua kaytsz-artsz bir ballklar yoktu ve daha da nemlisi, onlar da Tutua ok fazla gvenmemekteydiler. Aksi halde, zaten Sultann emriyle Suriye Melikinin emrine girmi olan bir askeri brokratn ehri amirine teslim etmek iin Sultandan ikinci bir haber beklemesi mantkl deildir. Bu durumda, tepesinde Sultann bulunduu bir ynetim piramidinin alt kademelerinde yer alan idareci unsurlarn arasnda mevcut olan balarn kaytsz bir otorite temeline dayanmadn sylemek mmkn olabilir. Humusu yeniden ele geirdikten sonra ynn Trablusun gneydousunda bulunan Irka Kalesine eviren ve sz konusu kaleyi ele geiren Tutu, ardndan Msrllarn kontrolne girmi olan Efmiyeyi aman ile teslim ald104 ve daha sonra da Trablusu kuatt. Aksungur, Bozan ve Yasyan da Tutu ile birlikteydiler. Etrafna mancnklar yerletirilerek youn bir bask ortamna sokulan ehrin idaresinden sorumlu olan Kad Celllmlk b. Ammar kuatmaclara Sultandan alm olduu atanma menurunu gstererek kuatmann yasad olduunu, kendisinin Sultan tarafndan ehrin idaresiyle grevlendirilmi olduunu bildirdi.105 Trablus zaten Sultana tabi bir ehirdi ve
99
bnul-Esr, 1513; Ebul-Fid, II, 16; bn Tarberd, V, 123, 126; Sevim (1965), 101; Sevim (1989), 67; Sevim (1997), 135. 100 bnul-Kalnis, 120; Azm, 27; bnul-Verd, II, 5; bn-i Kesr, VI, 106; bn Tarberd, V, 128; Ahmed b. Mahmud, I, 160; Sevim (1989), 67; Sevim (1997), 135. 101 bnul-Esr, 1513; Ebul-Fid, II, 16. 102 bn Al-Adm, 77. 103 Sevim (1965), 101. 104 bnul-Esr, 1513; Ebul-Fid, II, 17; bnul-Verd, II, 5; bn-i Kesr, VI, 106; bn Tarberd, V, 128; Sevim (1965), 102. 105 bn Tarberd, V, 130; Ahmed b. Mahmud, I, 162-163; Sevim (1965), 102.
68
kuatlarak ele geirilmesine gerek yoktu. Byle bir sava Sultana kar gelmek anlamna gelirdi ve onun izni ile buraya gelmi olan ordunun doal amalarna uygun deildi. bnul-Esrin anlatmna baklrsa, Celllmlk ehrin kuatmaclar tarafndan ele geirileceini anlayarak hile yapmt. nce Tutuun yannda bulunan emirlere haberler gndererek onlara rvet teklif etmi, istediini elde edemeyince Aksungurun veziri Zerrin Kemeri satn alarak efendisi ile arasnda arabuluculuk yapmasn teklif etmiti. Vezirin yrtt lobi faaliyetlerinin sonucunda Aksungur ile balant kuran Celllmlk, ona 30 bin dinar ve birok deerli hediye takdim ederek Sultann menurunun geerliliini onaylamasn istemiti. Bunun zerine Aksungur vezirin teklifini kabul ederek Tutua kuatmann kaldrlmas gerektiini, Celllmlkn elinde byle bir menur varken onunla savamann Sultana kar gelmek olacan syledi. Fakat Tutu beklenilen tepkiyi gstermedi. ok fkelenmiti. Aksungura, emirlerini uygulamak zorunda olduunu, Sultan tarafndan kendi emrine verildiini unutmamasn hatrlatt.106 Byk emirin bu konuda syleyebilecei bir ey yoktu. Kukusuz Sultan tarafndan kardeine yardm etmekle grevlendirilmiti. Ancak kardei bile olsa, Sultann otoritesinden daha stn kimse yoktu ve onun talimatlar ile elitii anda kim olursa olsun yetkisi geersiz olurdu. Ben, dedi Tutua, sana, Sultana asi olmadn srece tabiyim. Bunun zerine Tutu ile byk emir arasnda anlamazlk ortaya kt ve Aksungur ertesi gn askerleri ile birlikte kuatmadan ayrlarak Halepe dnd. Aksungurun bu tutumu Bozan tarafndan da destek bulmutu. Aksungurun gidiinin ardndan o da ayn ekilde davranarak kontrol altndaki birliklerle birlikte Urfaya dnd.107 Tutu, emri altnda bulunan askerlerin nemli bir blmnn bu ekilde gitmelerinden sonra iyice zayf duruma dmt. Bu durumda kuatmay tamamlayabilmesi ve Trablusu ele geirebilmesi zordu. 1091 ylnn sonlarna (H. 484) Trablus kuatmasn kaldrarak Dmaka dnd.108 Bu ekilde, Tutuun Ftmler tarafndan igal edilmi olan Suriyenin sahil blgelerini yeniden ele geirerek
106
Burada szn ettiimiz diyalogun balang cmlesi bnul-Esirde Sen bana tabi deil misin? eklindeki bir soru cmlesini ierirken, bn Tarberdde, daha farkl bir biimde olup Sen bana tabisin, nasl muhalefet edersin? eklindedir ve ncekine gre daha dayatmac ve muhatabn zerinde bask kurmay amalayan bir cmledir. Baknz: bnul-Esr, 1413; bn Tarberd, V, 130. 107 bnul-Esr, 1513; Ahmed b. Mahmud, I, 163; Sevim (1965), 103; Sevim (1997), 135. 108 bn Tarberd, V, 130; Ahmed b. Mahmud, I, 163; Sevim (1965), 103; Sevim (1197), 135.
69
Mustafa Alican
buralardaki Ftm etkisini yok etmeyi amalad Dou Akdeniz harekt amacna ulaamam oldu. Aada da greceimiz gibi, daha sonra meydana gelen taht kavgalar esnasnda blge neredeyse unutulmaya terk edilecek ve Seluklular, bir sre blgenin kontrolnde etkili olamayacaklard. Anlald kadaryla Tutuun emirler zerindeki otoritesinin garantisi Sultand. Onun talimat olmadan yerel emirler ya da g olarak kendisine kar koyma cesaretine sahip olanlar iin Tutua itaat etmenin meru bir taraf bulunmuyordu. Nitekim Aksungurun, Humusun ele geirilmesinden sonra taknd tavr ve Trablus kuatmas srasndaki tutumu bunu ak bir ekilde ortaya koyar. Bunun yannda, Aksungurun da, Sultann, daha nce szn etmi olduumuz endielerini paylat anlalyor. Mslim ve Sleymanah ile olan mcadeleleri srasnda lsz bir g kullanm olan Tutuun Sultan tarafndan kontrol alnmaya allmasnn bir sonucu olarak byk emirlerin, blgenin byk ehirlerine atanm olmasnn yalnzca bir idari tedbir olmad, Tutuun, blgenin tek hkimi olmasn engellemenin yannda sahip olduu gc de snrlamay amalad anlalyor. Bu noktadan bakldnda, Aksungurun Tutua ynelik gvensiz tavrlarn ve onun, en kk bir bana buyruk giriimine bile kar tavr koymasnn nedenleri anlalr oluyor. Tutuun Saltanatn lan Etmesi ve Suriyedeki Faaliyetleri Baarsz Trablus kuatmasndan sonra Dmaka geri dnen Tutu, Sultann byk emirleri ile ters dm olmann bir anlamda Sultan ile ters dm olmak anlamna geleceinin farkndayd. Bundan dolay durumu toparlamal, Sultann ve emirlerin gvenini kazanmann yollarn bulmalyd. ok gemeden, 1092 ylnn sonlarna doru Sultann Badata ikinci ziyaretini yapmas, ona bekledii frsat sundu.109 Sultann gittii yerlerde, yerel hkimlerin huzura gelerek itaatlerini sunmalar gelenekti. Bundan dolay Sultan Badatta iken blgedeki emirler ve yerel yneticiler onun yanna giderek ballklarn sunacaklard. Bu ballk sunma seremonisi bir anlamda yneticilerin yrtmekte olduklar grevlerle ilgili raporlar sunmalar ve uygun grld takdirde grevlerine devam etmeleri iin grev srelerinin uzatlmas anlamna gelmekteydi. Tutu da bu amala Sultann yanna gitmeyi ve ona balln sunarak zerinde toplanm olan yersiz kukulardan kurtulmay
109
bn Tarberd, V, 131; Sevim (1965), 104.
70
planlad. Dmaktan hareket ederek Badata gitmek zere yola kt.110 Fakat Frat Nehrinin zerinde bulunan Ht111 kasabasna ulat zaman Sultann lm haberini ald.112 Sultann vefat etmesi Tutu iin byk bir srprizdi. Byk emirler tarafndan terk edilerek Sultann talimatlarn uygulamad sulamalar ile yalnz braklm olan Tutu, aabeyinin erken lmnn kendisi iin siyasi bir frsat olduunun farkndayd. Sultan Melikahn ocuklar henz sultan olamayacak ya da sultanl srdremeyecek kadar kk ve tecrbesizdiler. Hanedan yeleri iinde en gl, etkili ve tecrbeli olan kendisiydi. Sultanln ilan etmesi durumunda, en gl aday kendisi olduu iin emirlerin kendisine itaat etmesi kolayd. Bu her zaman byle olmutu. Gl olan taht aday rakiplerini saf d brakr, dier emirler ve brokratlar kral ld, yaasn yeni kral, ilkesinden hareketle yeni ynetimi benimserlerdi. Yalar kk olan yeenlerine gelince: istedii baary elde ettii takdirde onlar saf d etmek zor olmayacakt. Sultan Melikahn kardei ve Suriye Meliki Tutu, Sultann lm haberini alr almaz saltanatn ilan etti113 ve Badata gitmekten vazgeip Hti ele geirdikten sonra rotasn Rahbeye evirerek buray kuatt. Ancak sefere k amac Badata giderek Sultana ballk bildirmek olduundan olsa gerek kuatmann baarl olmasn salayacak kadar gce sahip deildi. Asker says azd. Lojistik kaynak ve mhimmat asndan eksikleri vard. Sonuta kuatma baarya ulamad ve Tutu, saltanat fiilen ele geirmek iin hazrlklarn tamamlamak zere Dmaka geri dnd.114 te yandan Trablus kuatmas srasnda yaananlardan dolay Tutu ile aras pek iyi olmayan Aksungur, Badat yolunda Sultann lm haberini alr almaz Halepe geri dnm ve Sultann kk olu Mahmud adna hutbe okutmaya balamt. Muhtemelen, Sultan tarafndan Berkyarukun veliaht ilan edilmesine ramen, ya kk olan kendi olu Mahmudun veliaht yaplmas
110
bn Tarberd, eserinin, 485 (1092-1093) ylna ait olaylar anlatt blmnde, Bu sene Tutuun Sultan Melikahn yanna giderek Aksunguru ikayet ettiini, Sultann onun ikayetini pek ciddiye almadn ve daha sonra Tutuun, olunu Sultann yanna brakarak geri dndn anlatr. Baknz: bn Tarberd, V, 131. 111 Bu isim bnul-Esrin eserinde Heyt ( )imlas ile yazlmtr. 112 bnul-Esr, 1518; Sevim (1965), 104; Sevim (1989), 68; Sevim (1997), 135. 113 Ebul-Fid, II, 18; bnul-Verd, II, 6; bn-i Kesr, VI, 110; bn Tarberd, V, 135; Sevim (1989), 68. 114 bnul-Kalnis, 122; bnul-Esr, 1518; Sevim (1965), 104-105; Sevim (1989), 68.
71
Mustafa Alican
iin Sultana bask yaptn bildiimiz, einin lmnn hemen ardndan da olunun sultan olmas iin olaanst aba harcayan Terken Hatunun giriimleri sonucu okutulmaya balanan bu hutbe, daha sonra deitirilerek Tutu adna okunmaya balanacakt.115 Saltanatn ilan etmi olan Tutu, Dmakta ordusunu dzenleyip gerekli hazrlklar yaptktan sonra harekete geerek Halepe yneldi. Bu srada Aksungur, Bozan ve Yasyana haberler gndererek, aabeyinin lm olmasndan dolay artk kendisine itaat etmelerini ve Sultann hkim olduu topraklar ele geirmesi iin kendisine yardm etmelerini istedi. Halep Emiri Aksungur, Tutuun isteine olumlu yant vermenin yannda Bozan ile Yasyana mektuplar gndererek, Sultandan sonra en gl hanedan mensubunun Tutu olduunu, bundan dolay ona itaat etmelerini tavsiye etti.116 Anlalan o ki, Aksungur, Tutuun yeenlerini bertaraf ederek saltanatn tek sahibi olacana inanyordu ve aralarnda gemi olan olumsuzluklarn izlerini yok ederek yeni Sultann gvenini kazanmak iin olduka istekliydi. Hkim olduklar ehirlerde hutbeleri Tutu adna okutmaya balayan Aksungur ile Yasyan, ona itaat ederek askeri birlikleri ile emrine girdiler.117 Bu ekilde Kuzey Suriyedeki Seluklu topraklarn kontrol altna alm alan Tutu, daha nce ele geirmeyi baaramad Kureyoullarnn hkimiyeti altnda bulunan Rahbeye118 ynelerek buray aman ile teslim aldktan sonra Rakka ile Habur blgelerini de ayn ekilde ele geirdi. Savamadan, aman ile ald bu yerlerde halka ok iyi davranan ve kendi adamlarndan muhafzlar tayin ederek yeni idari dzenlemelerde bulunan Tutu Nusaybine yneldi. te yandan Urfa Emiri Bozan da askerleri ile birlikte kendisine katlm, Tutuun gc iyice artmt.119 Bu srada Nusaybin hkimi Tutuun yanna gelerek itaatini sundu. Ancak babas Mslimin ldrlmesinin ardndan kaybedilen Musulu yeniden ele geirmi olan brahimin120 ehirde bulunan adamlar
115 116
Sevim (1965), 105. Sevim (1965), 105; Sevim (1989), 68-69. bnul-Esr, Aksungurun, Sultan Melikahn oullar (olu Mahmudun annesi Terken Hatun ile Berkyaruk) arasnda devam eden karde kavgasndan dolay daha gl ve tecrbeli olan Tutua destek verdiini kaydeder. Baknz: bnul-Esr, 1518. 117 bnul-Kalnis, 122; bnul-Esr, 1518; bnul-Verd, II, 6; Sevim (1965), 105; Sevim (1989), 69; Alptekin (1992), 144. 118 bnul-Kalnis, 122; bnul-Esr, 1518; bn-i Kesr, VI, 110; Sevim (1989), 69. 119 bnul-Kalnis, 122. 120 bnul-Kalnis, 122; Ebul-Fid, II, 18.
72
Nusaybini Tutua teslim etmeyi reddettiler. Bu duruma sinirlenmi olan Tutu ehrin kuatma altna alnmas emrini verdi. iddetli mcadelelerin ardndan kuatmann baarl olmasyla Tutuun askerleri ehre girdiler. ehirdekilerin aman dileyerek teslim olmam olmalarnn fkesini henz atamam olan Tutuun emriyle ok sayda byk Arap emiri ve saysz sivil kltan geirildi. Kadnlara ve kzlara tecavz edildi. Tutuun birlikleri, Kfirlerin bile helal grmedii ileri Mslmanlara ilediler.121 Batanbaa yamaya tutulan ehirdeki cami ve medreseler didik didik edildi ve buralara snanlar dahi ldrlmekten kurtulamadlar. 1093 ylnn ubat aynda (Muharrem 486) Rahbe bata olmak zere Suriyenin birok blgesindeki hutbelerde Tutuun ad okunuyordu.122 Tutu Nusaybini ele geirdikten sonra Musulda bulunan brahime haber gndererek saltanatn tanmasn ve hutbeleri kendi adna okutmasn emretti. Ancak brahim bu istei reddederek onunla savamak zere hazrlk yapmaya balad. Tutu Nusaybinden ayrlarak Musula hareket ettii srada brahim de hazrlklarn tamamlayarak onu karlamak zere ehirden ayrlmt. ki ordu, 1093 ylnn Nisan aynda (486 Rabulevvel) Musul civarnda bulunan Hermas Nehri ( )yaknndaki123 Mudayyi adl yerde kar karya geldiler. Tutu ordusunun sa kanad Aksungurun, sol kanad da Emir Bozann komutas altndayd. lk saldrlarn ardndan Bozann komutas altndaki sol kanada iddetli bir saldr dzenleyen Araplar baarsz olarak geri ekildiler.124 ki tarafn askerleri arasndaki arpmalar ok kanl ve iddetliydi. Seluknmeye baklrsa, her iki taraftan toplam on iki bin insan hayatn kaybetmiti.125 Askerler birbirine karm, hangi askerin hangi tarafa mensup olduu anlalmaz olmutu. Gereksiz zayiatn nlenmesi adna iki taraf da atmalara ara vererek geri ekildiler.126 brahimin askerleri kararghlarna ekilerek ganimet mallar ile ilgilenmeye baladlar. Piyadelerin ou adrlarna ekilmiti. ok iddetli ve kanl olan savan ilk blmnn ardndan Arap askerleri dinlenmeye ekilmilerdi. Tutu ordusunun da aynen kendileri gibi geri ekildiini bildikleri
121 122
Ahmed b. Mahmud, II, 32. bnul-Kalnis, 122; bnul-Esr, 1518; Sevim (1965), 105-106. 123 bnul-Kalnis, 123. 124 bnul-Esr, 1518. 125 Ahmed b. Mahmud, II, 32. 126 Sevim (1965), 106-107.
73
Mustafa Alican
iin kendilerini gvende hissediyorlard. Fakat yanlyorlard. Sava konusunda son derece tecrbeli olan Sultan Melikahn nl kumandan Aksungur yanna bir grup asker alarak gizlice Arap kararghna yaklamt. Araplar, kaplm olduklar rehavetin tadn karrken anszn Aksungurun saldrsna uradlar. Gafil avlanmlard. Basknclara kar ciddi bir direni gsterme frsat dahi bulamayan Arap ordusunun byk bir blm kltan geirildi. arpmalarn sonunda kadnlar, ocuklar ve askerlerden oluan kalabalk bir Arap topluluu esir alnd. Arap kadnlarnn ou korkularndan kendilerini hanerleyerek intihar ettiler.127 Esirler arasnda, bana isabet eden bir ok ile ar bir ekilde yaralanm olan brahim ile birok Arap emiri de vard. Tutu, bata bu savan yaplmasna ve her iki taraftan da saysz insann lmesine neden olan brahim olmak zere birok byk Arap Ukayl emirini derhal idam ettirdi.128 Araplarn kararghn yamalayan Tutuun askerleri lsz ganimet topladlar.129 Mudayyi Savanda elde edilen zaferin ardndan hibir direnile karlamadan Musula hkim olan Tutu, ehirde kendi adna hutbe okuttuktan sonra Mslimin dier olu Ali ile onlarn annesi, kendisinin de halas olan Safiye130 Hatunu Musulun ve buraya bal olan dier yerlerin nibliine tayin etti.131 Musulu da ele geirerek Dou Akdenizdeki baz ky ehirlerinin dnda Suriyenin tamamn kontrol altna alm olan Tutu, sultanlk konusunda artk kendine daha ok gveniyordu. Sultann en byk emirleri kendi emrine girmilerdi ve Suriyedeki Arap etkinliini krmt. Blgenin camilerindeki minberlerden kendi ad ykseliyordu. Sultan olma hakknn kendisine ait olduu dncesini tamamyla iselletirmi durumdayd. Badattaki Abbs Halifesi Muktedir Biemrillaha eliler gndererek bundan byle hutbelerin kendi adna okunmasn istedi.132 Badat ahnesi Sduddevle Gevheryin tarafndan son derece olumlu karlanan bu istek, Halife tarafndan ayn tepkiyi grmedi. O, Tutuun talebini kesin bir dille reddetmemekle
127 128
bnul-Kalnis, 123; Ahmed b. Mahmud, II, 32. bn-i Kesr, VI, 110; bn Tarberd, V, 135; Ahmed b. Mahmud, II, 32; Alptekin (1992), 144. 129 bnul-Kalnis, 123; bnul-Esr, 1518; Sevim (1965), 107. 130 bnul-Verdinin kaytlarnda, bu isim Safiye eklinde deil de Dayfeh ( )eklinde bir imla ile yazlmtr. Baknz: bnul-Verd, II, 6. 131 bnul-Esr, 1518; Ebul-Fid, II, 19; bnul-Verd, II, 6; Sevim (1965), 108. 132 bnul-Esr, 1518; Ebul-Fid ile bnul-Verd, Tutuun hutbelerin kendi adna okunmas ynndeki talebinin kabul edildiini ve derhal uygulandn kaydederler. Ebul-Fid, II, 18; bnul-Verd, II, 6.
74
beraber, hutbelerde isminin okunmas iin ncelikle Horasan ve Douda hkim olarak dnyann [slam dnyas] kontroln tamamyla ele geirmesi, saltanat davasna kalkarak kendisine bakaldrabilecek hibir yeeninin kalmamas ve sfahanda bulunan Seluklu hazinelerine sahip olmas133 gerektiini dnyordu. Halifenin, Tutuun isminin hutbelerde okunmas iin gerekli grd artlar ve teamllerin dna karak kendisine kar olan tutumunda ll olmad takdirde kendisiyle savaacan bildiren tehdidini ieren mektubu Tutua ulatran eliler,134 Badat ahnesinden de ilgin bir mesaj getirdiler. ahne, gnderdii mesajda, Biz, askerlerden oluan bir elilik heyetini bekliyoruz,135 diyerek Badatn igal edilmesi gerektii ima ediliyordu. Daha sonra gelien olaylardan anladmz kadaryla Tutu ne Halifenin tehdidine ne de Sduddevlenin teklifine karlk hibir giriimde bulunmad. Muhtemelen, henz doru zamann gelmediini dnmeye balamt. Diyarbakr Seferi ve Emirlerin Taraf Deitirmesi Tutu, Musulu ele geirdikten sonra o sralarda idari bir karmaa iinde bulunan Diyarbakr blgesine yneldi.136 Stratejik anlamda olduka nemli olup servet ve asker asndan olduka zengin olan Diyarbakr ele geirmeden blgedeki hkimiyeti eksik kalrd. Bunun tesinde oradan ordusuna katlacak olan askerlere ve elde edecei servete ihtiyac vard. Seluklularn tek hkimi, Byk Sultan olma amac gdyordu ve iine yaramas muhtemel olan herhangi bir eyi gz ard edemezdi. Ebul-Hasan b. el-Kfnin idaresi altnda bulunan El-Cezreyi kontrol altna aldktan sonra oradan, Sultan Melikah dneminde (1085 ylnda) Seluklu topraklarna katlan Krt asll Mervnlerin hkimiyetindeki Diyarbakr blgesine geldi.137 Diyarbakrllar Sultann lm zerine olu Berkyaruka haber gndererek gelip ehri teslim almasn ya da bir temsilci gndermesini istemiler, ondan bir cevap gelmemesi zerine ayn teklifi Tutua yapmlar ve
133
bn Tarberd, V, 135; Sevim (1965), 108; Sevim (1989), 69-70; Alptekin (1992), 145; Sevim (1997), 136. 134 Sevim (1965), 108-109; Sevim (1989), 70. 135 bnul-Esr, 1518. 136 bnul-Esr, 1518; Ebul-Fid, II, 19; bnul-Verd, II, 6; Alptekin (1992), 145. 137 Sevim (1965), 109; Sevim (1997), 136.
75
Mustafa Alican
ondan olumlu cevap almlard. Bu srada baz kimselerin daveti zerine Iraktaki Harb kasabasnda srgn hayat yaamakta olan son Mervn Emiri Mansur blgeye gelerek Meyyfrikini kontrol altna alm, atalarnn devletini yeniden ihya etme almalarna girimiti.138 lk olarak Amdi ele geiren Tutu, Mansurun kontrol altnda bulunan Meyyfrikin zerine yrd. Mansur ehri Tutua teslim etme konusunda isteksiz olsa da, onun, Nusaybinin fethi srasnda gerekleen kanl olaylar hatrlatarak tehditlerde bulunmas zerine, muhtemelen yanndakilerin basksnn da etkisiyle ehri Tutua brakmak zorunda kald. Tutu hibir direnile karlamadan ehre girdii srada Mansur da Hevve Kapsndan karak Meyyfrikini terk etti. ehri kontrol altna alan Seluklu Meliki burada idari dzenlemelerde bulunup Musula daha nce tayin etmi olduu halas ile kuzeninin yerine yeni yneticiler gnderdikten sonra ehirden ayrlarak Azerbaycan tarafna doru ilerlemeye balad.139 Sefer gzergh zerinde bulunan btn kale ve ehirler Tutua ballklarn sunuyor, buralarda bulunan yneticiler onun saltanatn tanyarak hizmetine girmeye hazr olduklarn bildiriyorlard.140 Bu srada Tutuun eline yeeni Berkyarukun mektubu ulat. Bu mektubunda Berkyaruk, amcasna, Musul hkimleri olan Ukayloullarnn akrabalar olduunu, onlara iyi davranmamasnn gereksiz ve kt bir tavr olduunu bildiriyordu. Tutu tarafndan Musul nibliinden azledilmi olan Safiye Hatun ile olu Berkyaruka snarak amcasn ikyet etmiler, o da bundan dolay amcasna byle bir mektup gndermek gerekliliini hissetmiti.141 Fakat Tutu, yeeninin mektubuna herhangi bir cevap verme giriiminde bulunmad. Bu hareketi ile onu nemsemediini ve sultanln tanmadn gsteriyordu.142 te yandan amcasnn faaliyetlerinden haberdar olan Berkyaruk, yasal hakk olan Seluklu saltanatn ona kaptrmama abas iindeydi. Bir yandan blgedeki ehirleri kontrol altna almaya alyor, bir yandan da amcas ile yapmas muhtemel olan bir savan hazrlklarn yapyordu. Bata Rey ve Hemedan olmak zere birok blgede tam anlamyla bir hkimiyet kurmay
138 139
bn Al-Adm, 75; Sevim (1965), 109-110. bnul-Esr, 1518; Ebul-Fid, II, 19; bnul-Verd, II, 6; Sevim (1965), 110. 140 bnul-Kalnis, 134; Sevim (1989), 70-71; Alptekin (1992), 145; Sevim (1997), 136. 141 bn Tarberd, V, 135. 142 Sevim (1965), 110.
76
baarmt.143 Otoritesini salamlatrma ve gcn arttrma almalarn srdrd srada amcasnn Tebrize varm olduunu rendi. Bunun zerine harekete geerek onu karlamak ve durdurmak zere Rey civarna geldi. Tahtn yasal varisi olan Berkyarukun toparlanmaya ve amcas ile savamaya hazrlanmaya balad renen Aksungur, aralarnn henz tam olarak dzelmemi olduu anlalan Tutuun ordusundan ayrlarak emrindeki askerlerle birlikte Berkyarukun tarafna geti.144 Aksungur bu ekilde hareket ederken yalnz deildi. Sultann yasal varisi dururken kardeine itaat etmenin doru bir davran olmadna ikna etmeyi baard Bozan da onunla birlikteydi.145 Biz, diyordu, Sultan Melikahn evladndan kyam edecek kimse olmad iin Tutua itaat ettik. Ancak Sultann olu Berkyaruk sultanlk makam iin harekete getiyse, ondan bakasnn yannda olamayz.146 Aksungur ile Bozann bir gece vakti ordunun nemli bir blmn oluturan emirleri altndaki askerlerle birlikte Tutuun kararghndan ayrlarak savamak amacyla geldikleri Berkyarukun tarafna gemeleri ve onun hizmetine girmeleri Suriye Melikini ok zor duruma soktu. Ordusunun nemli bir blm emirlerle birlikte kar tarafa gemiti ve bu durumda Berkyaruk ile giriecei herhangi bir mcadeleyi kazanmas mmkn deildi. Yapmas en mantkl olan eyi yapt: Dmaka gitmek zere geri dnd.147 Kendisini terk etmemi olan Yasyan ile birlikte nce Diyarbakr blgesine, oradan da sadk emirinin idaresi altnda bulunan Antakyaya geldi. 1093 ylnn Aralk aynda (486 Zilkde) yanndaki Arap emirleri ve onlarn askerleri ile Dmaka
143 144
bnul-Esr, 1518; Sevim (1965), 111; Sevim (1989), 71; Alptekin (1992), 145. Sevim (1965), 111; Sevim (1989), 71; Sevim (1997), 136. Seluknmenin yazar, Aksungurun Tututan ayrlma nedenini, Tutuun Mslmanlara kl ekmesi ve ok fazla zulm yapmas, adalet konusunda ok hassas olan Aksungurun da bu duruma tahamml edemeyerek ondan ayrld eklinde aklar. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 32-33. 145 bnul-Kalnis, 124; bnul-Esr, 1518; bn-i Kesr, VI, 110. Abl-Farac Tarihinde mevcut olan bir kaytta, Tutu ile Berkyarukun Tebriz yaknlarndaki bir ky olan Saidbadda bir araya gelerek mzakerelerde bulunduklar, ardndan Tutuun ama dnd ve Aksungur ile Bozann da Berkyarukun hizmetine girmek iin Tututan ayrldklar anlatlr ki, bu kayda gre amca ile yeen arasnda bir sorun yok gibidir. Baknz: Bar Hebraeus, I, 335. 146 Ebul-Fid, II, 19; bnul-Esrin el-Kmilinde bu diyalog u ekilde yer almaktadr: Biz, efendimizin oullarn beklemek amacyla itaat ettik. imdi onun olu [sultanl almak iin] ortaya kt. Onunla birlikte olmak istiyoruz. Baknz: bnul-Esr, 1418. 147 bnul-Esr, 1518; Ebul-Fid, II, 19; bnul-Verd, II, 6.
77
Mustafa Alican
dndnde, en ksa zamanda yeni ve gl bir ordu toplayp hazrlklarn tamamlayarak yarm brakt ii bitirme planlar yapyordu.148 Tutuun Toparlan ve Aksungur ile Bozann Sonu Tutuun emrinden karak Berkyarukun hizmetine girmi olan Aksungur ve Bozan, yasal veliaht ile mevcut durumun bir deerlendirmesini yaptktan sonra hkim olduklar blgelere geri dndler. Berkyaruk ile yaptklar grmede, ona, kontrolleri altnda bulunan Halep ile Urfada merkez ile Tutu arasnda tampon bir blge oluturma garantisi vermilerdi.149 te yandan Suriye Seluklu Melikliinin merkezinde hummal bir ekilde hazrlklar srdrlyordu. Uram olduu ihanetin acsn hl yreinde hisseden Tutu, asker topluyor,150 erzak ve mhimmat depoluyor, amacna ulaacan umduu byk seferin planlarn yapyordu. Byk bir hrsla yaralarn sarmak ve toparlanmakla megul olduu srada Aksungur ile Bozann grev yerlerine dndkleri haberini ald. Urfa ve Halepte hutbelerden kendi ad kaldrlm, Berkyarukun ad okunmaya balamt.151 Saltanatn ilan ettikten sonra Byk Seluklu tahtn tamamyla ele geirmeye ynelik ilk giriimi byk bir hayal krkl ile sonulanm olan Tutu, ikinci kez harekete geti. ncelikle kendisine ihanet etmi olan Aksungur ile Bozan saf d brakmalyd. Bu iki gl emirin ortadan kalkmasndan sonra Berkyaruk ile mcadele etmek grece daha kolay olacakt. 1094 ylnn Mart aynda (487 Rabulevvel) yeni hazrlam olduu gl ordusuyla Dmaktan hareket eden Tutu, Hama yaknlarnda Antakya hkimi Yasyann da kendisine katlmasyla artk iyice glenmi ve kendine olan gveni tazelenmiti. Nisan aynda s Irman geerek Maarratnnmn yaknlarnda bulunan Tell-i Mennesde kararghn kurdu.152 Bu srada Halep hkimi Aksungur, Tutuun harekete gemi olduunu renerek Badatta bulunan Berkyaruktan yardm istemi, bunun zerine Berkyaruk, Urfa Emiri Bozana ve maiyetinde bulunan emirlerden Krboa153 ile Abakolu Yusufa
148 149
Sevim (1965), 111; Sevim (1997), 136. Sevim (1965), 112; Sevim (1989), 71. 150 bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; Ahmed b. Mahmud, II, 33. 151 Sevim (1965), 112-113; Sevim (1997), 136. 152 Sevim (1965), 113. 153 bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7.
78
Aksungura yardma gitmelerini emretmi,154 sz edilen emirler de kalabalk askerleriyle Halepte toplanmlard. Ayrca Deylemli ve Horasanl askerlerin de katlmyla Aksungurun Halepteki ordusunda bulunan asker says alt bini gemiti. te yandan Tutuun emri altndaki askerlerin says da aa yukar aynyd. Tek fark, Aksungurun ordusunun aksine askerlerinin ounu Trkler deil Araplar oluturmaktayd.155 Aksungurun faaliyetlerini adm adm takip eden ve ehre yardm geldiini renerek Tell-i Mennesdeki kararghndan hareket eden Tutu, Halepe alt fersah uzaklkta bulunan Sebn Nehrine ulat zaman, Aksungur da onunla savamak zere buraya ulam bulunuyordu.156 Tutuun ordusunu grr grmez askerlerini sava dzenine sokarak derhal saldrya geti. Emir Bozan ile Krboa saldrya katlmayarak geride kalmay tercih etmiler,157 ayrca Abakolu Yusuf, arpmalarn tm iddetiyle devam ettii bir anda askerleri ile birlikte Tutuun tarafna gemiti.158 Halep Emirinin yannda ok az asker kalmt ve psikolojik olarak tamamen km durumdayd. Aksungurun iinde bulunduu durumu gren Tutu, dmann iinde bulunduu zafiyeti affetmedi. Ani ve iddetli bir saldr dzenleyerek Halepin, neredeyse sadece Araplarn kalm olduu zayf ordusunu darmadan etti. Ordusu, Tutuun anszn gelen saldrsna direnemeyerek dalm olan Aksungur, byk bir cesaretle savamay srdrse de ksa srede esir derek Tutuun huzuruna getirildi. Uzun sredir Melik ile aralarnda sorunlar bulunan Aksungur, mevcut durumun tersi olmas durumunda nasl bir tavr sergileyeceini soran muhatabna, ona duyduu fke ve nefreti gizlemeden Seni ldrrdm, cevabn verince, Ben de sana, benim iin vermek istediin hkm veriyorum, karlna muhatap olarak cellada teslim edildi.159 Tutuun fkesi dinecek gibi deildi. yle ki, boynu vurularak ba Halepte ve
154 155
bnul-Kalnis, 126; Sevim (1989), 71-72; Alptekin (1992), 146. Sevim (1965), 113-114. 156 bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7. Buyda, Tutu ile Aksungur arasnda yaplan savan, Ben Esed obasndaki Kriste yapld ve Aksungurun burada ldrld belirtilmektedir. Baknz: bn Al-Adm, 52. 157 bnul-Kalnis, 126; Sevim (1965), 114; Alptekin (1992), 146-147. 158 bn Al-Adm, 74; Sevim (1965), 114; Sevim (1989), 72; Sevim (1997), 136. 159 bnul-Esr, 1521; bn Al-Adm, 75; Ebul-Fid, II, 20; Ahmed b. Mahmud, II, 33; Sevim (1989), 72-73.
79
Mustafa Alican
Dmakta halka tehir edilen Aksungur ile birlikte n drt emir ve kumandan da idam edilmekten kurtulamadlar.160 Aksungurun birliklerinin darmadan olmasndan sonra Tutuun saldrlar karsnda fazla dayanamayan Emir Bozan ile Krboa Halepe ekilerek savunma konumu aldlar. Her ne pahasna olursa olsun ehri Tutua teslim etmemeye karar vermelerinin yannda Berkyaruka haber gnderip durumun vahametini bildirerek acilen yardm talebinde bulundular. Berkyarukun, yardmc birliklerin Musulda olduu ve Halepe varmak zere olduunu bildiren cevabndan sonra psikolojik anlamda son derece rahatladlar. Moralleri ykselmi, ehri kuatma altna alm olan dmann saldrlar karsnda cesaretlenmilerdi. Ancak onlar gibi dnmeyenler, ehrin Tutua teslim edilmesi gerektiini savunanlar da vard. Bir grup yerel muhafz askeri Halepin Antakya kapsn aarak kuatmaclar ieri aldlar. Bir yandan da, ehrin Tutuun hkimiyetine girdiini halka ilan ediyorlard. 30 Maysta (11 Cemziyell 487) Halepi ve buraya bal birok kaleyi teslim alan Tutu, Emir Bozan derhal idam ettirdi. Krboaya gelince, Emir nerin ricas ile hayat balansa da Humusa gnderilerek gzetim altna alnmakla cezalandrld.161 Ahbruddevletis-Selkiyye adl eserde Aksungur ile Bozann Tutu tarafndan malup edilerek ldrlmelerinin sorumluluu Sultan Berkyaruka yklenir. Kayt u ekildedir: Babasnn kleleri olan Ruha sahibi Bozan ve Halep hkimi Ksmuddevle Aksungur Sultan Berkyaruka yazdlar; amcas Tcuddevle Tutua kar kendisinden yardm istediler. Sultan arap imekle, atabei de Sultann annesi Zbeyde Hatunun ak ile megul olmaktan bunlarn bu istimdadna [yardm talebine] hi aldr etmediler. Eserde, biraz da fkeli bir slupla dile getirilmi olan bu ar sulamalarn ardndan Sadr mduddn adl bir aire162 gnderme yaplarak onun, Biz arap ve mestlik iinde o kadar mstarak idik ki, Aksungur ve Bozann vaziyetlerini dnmeye vaktimiz olmad. Biz atrancda beydak ile muzaffer olmadk. Fakat iki tane ruh
160 161
Sevim (1965), 115. bnul-Kalnis, 126-127; bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7; Sevim (1965), 115-116; Sevim (1989), 73. 162 Al Bondrde, farkl olarak, asrn faziletli kimselerinden birisi olarak vasflanan ve Eb Mansurnil-Ab olarak kaydedilen airin, sz konusu beyitlerinin Farsa olduu ve u ekilde sylendii belirtilir: kiye ve sarholua yle daldk ki, Sunkur ve Buzan hakknda dnmeye vakit bulamadk. Oyunda beyzekul ferdi kazanamadk, lakin iki ruhu verdik. Baknz: Al Bondr, 85-86.
80
teslim olundu,163 eklindeki pimanlk dolu iki beyti alntlanm ve Tutu tarafndan katledilen beylerin hatras dramatik edebi metinlerle ebediletirilmitir. Sebn Savan ezici bir stnlkle kazanan ve Halepi ele geiren Tutu, aka grld gibi, kendini toparlayarak eski gcn yeniden elde etmi, saltanat ele geirmeye ynelik ilk giriiminin baarszlkla sonulanmasna neden olan emirleri ortadan kaldrp kendisine hizmet etmekten vazgemeyerek her zaman yannda olan Yasyana Lazkiye ve Maarratnnmn vererek onu dllendirmi,164 tabiri caizse dostlarna gven vermi, dmanlarna da korku salmt. Ayrca Urfaya gidip ucuna Bozann ban geirdii bir mzra gstererek ehri teslim alm,165 daha sonra elCezre zerinden Diyarbakra gemiti.166 Artk hem siyasi anlamda hem de psikolojik anlamda sultan olmaya hazrd. Son hazrlklarn yaptktan sonra, sonunda Seluklularn tek byk sultan olacana inand byk sfahan seferine kt. Son Perde: Malubiyet ve lm sfahan seferine kmadan nce, Badatta giderek burada bulunan Berkyaruku malup etme planlar yapan Tutu, olu Mahmudun sultan olmasn isteyen merhum Sultan Melikahn hrsl ei Terken Hatunun
163
El-Huseyn, 52-53; Burada szn ettiimiz sulamann bir benzeri de Seluknmede ortaya konulmaktadr. Eserde, Atabeg Gmtegin Candarn ok fazla alkol alarak zulmlerde bulunduu, Sultann annesi ile gayri meru bir ilikiyi srdrd ve Sultan tarafndan olduka sevilmekte olup birlikte arap itikleri kaydedilmekte, Aksungur ile Bozann yardm talebinin nemsenmedii belirtilmektedir. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 33; Benzer bir kayt Al Bondrde de vardr. Burada fazla olarak Sultann oyunla ve birok sablerle iret etmekle megul olduu vurgulanmaktadr. Baknz: Al Bondr, 85. 164 Sevim (1965), 116. 165 bn-i Kesr, VI, 110; Seluknmedeki kayt biraz daha farkldr: Tutu () Halepi ald. Sonra Frat geip Urfaya geldi. Urfa halk isyan ve muhalefet ettiler. Bunun zerine Bozan ldrerek ban hisara attlar. Hisar halk bu durumu grerek hisar teslim etti. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 33. 166 bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7; Sevim (1965), 116.
81
Mustafa Alican
evlenme ve lkeyi birlikte ynetme teklifini167 uygun bulup planlarnda deiiklik yaparak dorudan sfahana gitmek zere Diyarbakrdan hareket etti. Diyarbekr-i Ahlat kontrol altnda alp buradan Azerbaycana girerek blgeyi btnyle hkimiyetine aldktan sonra Hemedana yneldi.168 Bu srada Terken Hatun astronomik cretlerle kendi tarafna ektii emirlerle sfahanda bulunan devlet hazinesini ele geirmi, buradaki askerlerle anlaarak henz drt yanda olan olu Mahmud adna hutbe okutmu169 ve Hemedan yaknlarnda olduunu rendii Tutu ile bulumak zere harekete gemiti. Fakat Hemedana ulamadan yolda iddetli bir hastala yakaland ve 1094 ylnn sonbaharnda (Ramazan 487), geri dnmek zorunda kald sfahanda hayatn kaybetti.170 Hizmetinde bulunan askerlerin byk bir ksm Tutuun hizmetine girerken kalanlar da Berkyarukun tarafna getiler.171 Ordusuna katlan yeni askerlerle daha da glenen Tutu, Seluklu tahtna ok yaklatn hissedebiliyordu. Saltanat ele geirmesi an meselesiydi ve arzusunun gerekleeceine dair hibir kuku duymuyordu. Yannda bulunan Trkmen emirlerinden Abakolu Yusufu bir miktar Trkmen askeri ile birlikte kendi adna hutbe okutmas iin172 Badata ahne olarak gnderirken,173 her ihtimale kar, Dmakta brakt olu Rdvana da mektup yazarak Suriyede bulunan kuvvetlerle birlikte kendisine katlmas talimatn verdi.174 te yandan Nusaybin civarnda bulunan Berkyaruk olanlar renmi ve yanndaki bin kiilik kuvvetle harekete geerek Hemedan yaknlarnda bulunan
167
bnul-Kalnis, 127; Sevim (1989), 74; Terken Hatun bu teklifi daha nce Azerbaycan Emiri ve Sultan Melikahn amcasnn olu olan smil b. Yktye yapm, teklifi kabul eden Ykt, yeeni Berkyaruk ile girdii mcadelenin sonunda hayatn kaybetmiti. Baknz: Rvend, I, 138; bnul-Esr, 1519; Bosworth (1968), 105; Alptekin (1992), 143; Turan (2003), 226; 168 bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7; Sevim (1965), 116-117; Sevim (1989), 74; Sevim (1997), 136. 169 Rvend, I, 138; bnul-Esr, 1416-1417; Al Bondr, 84; Ebul-Fid, II, 18; bnul-Verd, II, 6; Ahmed b. Mahmud, II, 30-31; Bosworth (1968), 103; Alptekin (1992), 143. 170 bnul-Esr, 1523; Ebul-Fid, II, 21; bnul-Verd, II, 7; Sevim (1989), 74; Sevim (1997), 136; Terken Hatunun bir suikast sonucu ldrld ynnde kaytlar da vardr. Baknz: Alptekin (1992), 147; Turan (2003), 226; Turan (2003), 226. 171 bnul-Kalnis, 127; Sevim (1965), 117; Sevim (1989), 74; Alptekin (1992), 147; Sevim (1997), 136. 172 Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7; bn-i Kesr, VI, 113. 173 bnul-Esr, 1524; Sevim (1965), 117; Sevim (1989), 74. 174 bnul-Kalnis, 127; bn Al-Adm, 78; Sevim (1965), 118; Sevim (1989), 74.
82
Tutuun ordusuna yakn olaca bir yere, Erbile gelmiti.175 Bunun zerine 50 bin kiilik bir kuvvetin banda bulunan Tutu,176 yannda olduka az adam bulunan Berkyarukun sfahana ulamadan bertaraf edilmesinin daha kolay olacan dnerek Abakolu Yakupu yeeninin zerine gnderdi. Berkyarukun ar bir malubiyet ald savan sonunda, tahtn yasal varisi askerlerinin ou tarafndan terk edilerek yalnz braklmt. Btn mallar yamalanm, yannda Porsuk, Gmtegin el-Candar ve Yaruk adl emirlerden baka kimse kalmamt. Maddi ve manevi olarak korkun bir k iine srklenmi olan Berkyaruk, umutlarn tketmi olarak sfahana yneldi.177 Tutuun Berkyaruku malup etmesi lkenin her yannda byk yanklar meydana getirdi. Badat Halifesi el-Mustazhir artk ondan umudunu keserek, hutbelerde Tutuun adn okutmaya balad.178 Anlald kadaryla, artk Tutuun saltanatna kesin gzyle baklyordu. Yanndaki az sayda sadk adam ile birlikte sfahana gitmi olan Berkyaruk kt bir srprizle karlamt: ehirde bulunan ve Mahmud yanls olan ner ve Bilge beylerin ban ektii emirler onu ieri almak istemiyorlard. Ancak aralarnda yaptklar durum deerlendirmesinden sonra, en mantkl yolun onu ehre alarak hapsetmek ve gzlerine mil ekmek suretiyle saf d brakmak olduuna karar verdiler. sfahan dndaki birka gnlk aresiz bekleyiin ardndan ehre alnan Berkyaruk, kardei Mahmud tarafndan son derece scak karlanm olsa da, sz edilen emirlerce tutuklanarak hapsedildi. Emirler bir an nce Berkyarukun gzlerine mil ekmek istemelerine ramen bu srada Mahmudun ar bir iek hastalna yakalanmas zerine planlarn ertelemek zorunda kaldlar. nk doktorlarn dncesi, Mahmudun bu hastalktan kurtulamayaca ynndeydi. Nitekim zaman onlarn ngrlerini dorulad ve Mahmud yakaland hastaln
175 176
bnul-Esr, 1521; Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7. Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7. 177 bnul-Esr, 1521; Sevim (1965), 118; Sevim (1989), 74-75; Alptekin (1992), 147; Sevim (1997), 136. 178 Ebul-Fid, II, 20; bnul-Verd, II, 7; Sevim (1965), 118; Sevim (1989), 75; Alptekin (1992), 147; Sevim (1997), 136.
83
Mustafa Alican
penesinden kurtulamayarak hayatn kaybetti.179 Emirler Berkyaruku tahta kardlar.180 Fakat yaamas gereken talihsizlikler sona ermemiti. Kardeinin lmnden sonra o da ayn hastala yakaland.181 Gzlerine mil ekilmesini beklerken kardeinin zamansz lm ile tahta karlm olan Berkyarukun ok gemeden kardei ile ayn hastala yakalanmas sultann kim olaca problemini daha da karmaklatrmt. sfahandaki emirler panik iindeydiler. te yandan Hemedan aman ile teslim alm olup Cerbzakan yamalayarak Reyi de igal etmi olan Tutu182 Beryarukun hastaln haber alm ve emirlere gnderdii haberle kendisine itaat etmelerini istemiti.183 1095 ylnn (488 Muharrem) k mevsimiydi. Emirler Tutuun isteine ne ekilde karlk vereceklerini armlard. Bir ara onu sultan olarak tanma dncesine kapldysalar da184 yaplan durum deerlendirmesinin ardndan Tutua haber gnderip kendisine itaat edeceklerini bildirerek zaman kazanmaya alrken bir yandan da Berkyarukun iyilemesini beklemeye baladlar.185 Bir sre sonra Berkyarukun yakaland hastalktan kurtulmas emirlere derin bir nefes aldrd. Otoriter bir sultan olmas muhtemel olan Tutuun deil de kendileri zerinde ok fazla bask kuramayacan dndkleri gen ve tecrbesiz Berkyarukun sultan olmasn istedikleri iin onun iyilemesine ok sevindiler. Kendilerinden cevap beklemekte olan Tutua haber gndererek yeni sultann Berkyaruk olduunu, taht gasp etmeye alan kendisi ile aralarnda kltan baka bir ey olamayacan bildirdiler.186 Bu srada Berkyarukun
179
Bu mesele ile ilgili olarak Seluknmede mevcut olan kaytlar ilgintir. Ahmed b. Mahmud, dier kaynaklarn aksine, Mahmudun kardei Berkyaruku ok iyi karlayarak [burada kaynaklar mttefiktir] onun lehine tahttan feragat ettiini, Mahmudun birka gn sonra hayatn kaybettiini kaydeder. Ona gre, Mahmudun lm nedeni, bir rivayete gre lmne humm (ateli hastalk, stma), dier bir rivayete gre ise Berkyarukun gzne mil ektirmesidir. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 32. 180 Sevim (1965), 119; Abl-Farac, Mahmudun yakalanm olduu hastaln iddetli bir humma olduunu ve vefat ettiinde yedi yanda olduunu kaydeder. Baknz: Bar Hebraeus, I, 335. 181 Rvend, I, 139-140; bnul-Esr, 1522; Ebul-Fid, II, 21; Bosworth (1968), 106-107; Sevim (1989), 75. 182 bnul-Kalnis, 128; Ebul-Fid, II, 22. 183 Sevim (1997), 137; Sevim (1989), 76. 184 Ebul-Fid, II, 21. 185 Sevim (1965), 120; Sevim (1989), 75; Alptekin (1992), 148. 186 bnul-Esr, 1524; Sevim (1965), 120; Sevim (1989), 75.
84
vezirliini yapmakta olan Meyyedlmlk b. Nizmlmlk Horasan ve Irakta bulunan btn emirlere mektuplar gndererek tahtn yasal varisi olan Berkyarukun safnda olmalarn istemi,187 emirlerin itaat bildirmesi zerine de Tutuun durumu iyice sarslmt. Ali Sevimin ifadeleri ile sylersek, Tutulmu olduu hastalkla birlikte ters dnm karanlk talihini de yenmi olan Berkyaruk,188 amcas Tutu ile savamak ve kendi hakk olan Seluklu tahtna oturmak iin hazr duruma gelmiti. Kendisini sultan olarak tanyan sfahan emirleriyle birlikte, amcas ile savamak amacyla harekete geerek, onun kararghnn bulunduu Rey ehrine yrd.189 Kendine olan gveni yerine gelmi olan ve amcasn artk kesin olarak malup edeceine inanan Berkyaruk Tutuun ordusu tarafndan yamalanm olan Cerbzakana geldii zaman, vezirinin mektup gnderdii emirlerden gelen askerlerin de katlmyla hatr saylr bir askeri gce ulamt. Ordusundaki asker says 30 bine yaklamt.190 te yandan yeeninin zerine gelmekte olduunu renen Tutu, sava srasnda Rey halknn kendisine ihanet edebilecei endiesiyle kararghn ehrin birka fersah uzanda bulunan bir yere tad.191 ok gemeden blgeye gelen Berkyaruk, Tutuun askeri kararghnn tam karsnda mevzilenerek sava iin hazrlklara balad. ki tarafn nc kuvvetleri arasnda meydana gelen ufak tefek arpmalardan sonra 20 ubat 1095 gn (17 Safer 488) byk sava balad. ok kanl ve iddetli bir ekilde devam eden sava srasnda Berkyarukun ordusunda Sultan Melikahn sancann almas,192 mcadelenin dengelerini tamamyla Berkyarukun lehine evirerek Tutuun sonunu kanlmaz klan sreci balatt. Sultan Melikahn sancan gren Tutuun ordusundaki askerlerin byk bir
187 188
Sevim (1965), 120; Sevim (1989), 75. Sevim (1965), 120. 189 Ebul-Fid, II, 22. 190 bnul-Esr, 1524; Sevim (1965), 120; Sevim (1989), 77. 191 bnul-Kalnis, 129. Ahbruddevletis-Selkiyyede, savan, Rey ehrinden on iki fersah uzaklkta bulunan Dlda [Tal, Baknz: Sevim (1989), 77; Alptekin (1992), 148.] meydana geldii belirtilir. Baknz: El-Huseyn, 53; Seluknmede, Berkyarukun arap imekten frsat bulup da Tutu ile mcadele etmek konusunda hibir aba gstermedii, bunun zerine veziri Mueyyedlmlkn, onun adna Dlda Tutu ile savaarak onu malup ettii belirtilmektedir. Baknz: Ahmed b. Mahmud, II, 34; Al Bondr de benzer bir kayt ile savan kazanlmasnda vezirin etkisini n plana karmaktadr. Baknz: Al Bondr, 86. 192 Sevim (1965), 121; Sevim (1989), 77; Sevim (1997), 137; Alptekin (1992), 148; Turan (2003), 227.
85
Mustafa Alican
blm Berkyarukun tarafna getiler. Sancak Tutuun askerleri zerinde o kadar etki yapmt ki, o gne kadar her koulda kendisine sadk kalan Yasyan bile planlanm olan pusudan kmayarak savatan ekilme gerei duydu.193 Bu durumu ngrmemi olan Tutu, mcadeleyi kaybettiini anlamt. Ancak yapaca pek fazla ey yoktu. Yannda bulunan az sayda askerle birlikte byk bir cesaretle savamaya devam etti. Bir sre sonra yannda kalm son askerler de saf d kalnca, kendisini Berkyarukun askerlerinin arasnda buldu. Etrafn kuatm olan dman askerlerinden biri, daha nce olunu gzlerinin nnde ldrtm olduu Bekur tarafndan at yaralanan Tutu, yere yuvarland. Etrafn evirmi olan ve aknlk iinde ona bakan askerler donmu gibiydiler. Seluklu topraklarnn nemli bir blmn ele geirerek sultanlk tahtn elde etmek iin her yolu denemi olan bir gn ncesinin gl ve hrsl Suriye Meliki nlerindeydi ama kimse zerine atlmaya cesaret edemiyordu. Nihayet Tutua byk nefret besleyen Sungurca adl bir emir klcn ekip ban gvdesinden ayrarak saltanat hrsnn kurban olan Melikin trajedisine son noktay koydu.194 Tutua duyulan fke onun hanedan mensubu olduunu bile unutturtmu, asrlardr devam eden hanedan mensuplarnn kann aktmama gelenei ihlal edilmiti. Sultan Berkyaruka getirilen Melikin kesik ba askerler arasnda tehir edildikten sonra Badatta bulunan Hazinur-Rusa [balar hazinesi] gnderildi.195 Cesedi ise babas Alparslann Mervdeki trbesi ne defnedildi.196 Tutuun Rey Savanda hayatn kaybetmesinin ardndan Berkyaruk, Seluklu saltanatnn tek aday olarak babasnn tahtna kt. Amcasnn asker ve emirlerinin serbest braklmasn ve kendilerine aman verilmesini emretti.197 Eine az rastlanabilecek bir baarnn mimar olarak tahta kt zaman, artk kendisine muhalefet edebilecek kimse kalmamt.
193 194
Sevim (1965), 121; Sevim (1989), 77; Alptekin (1992), 148. bn Tarberd, V, 154; Sevim (1989), 77. bnul-Esrde bulunan bir kaytta, Tutuun, Aksungurun arkadalar tarafndan ldrldne ynelik birtakm sylentilerden sz edilir. Baknz: bnul-Esr, 1524. bnul-Kalnisde bulunan bir kayt, bnul-Esrde sz edilen sylentileri dorular. Baknz: bnul-Kalnis, 130. Ayrca, nl ran tarihi uzman Bosworth, XI ve XII. yzyl rann anlatt nl makalesi The Political and Dynastic History of the Iranian World (1000-1217)de Tutuun, Aksungurun arkadalar tarafndan intikam iin ldrldn kabul eder. Baknz: Bosworth (1968), 107. 195 bnul-Kalnis, 130; Sevim (1965), 121-122; Sevim (1989), 77; Sevim (1997), 137. 196 Sevim (1989), 77; Alptekin (1992), 148. 197 Sevim (1965), 122; Sevim (1989), 77.
86
Sonu ve Deerlendirme lkenin byk bir blmn kontrol altna almay baarmasna ve gl bir ordunun banda olmasna ramen yeeni ile yapt saltanat mcadelesini kaybeden Suriye Meliki Tutu, Seluklu tarihinin en nemli karakterlerinden biriydi. Atszdan sonra Seluklu hkimiyetinin Suriye ve Filistin blgelerinde kklemesini salam, i Ftm Halifeliinin Snni karakterli blgeye yaylmasnn nlenmesinde nemli bir rol stlenmiti. zellikle merkezi otoritenin ok gl olmad Suriyenin sahil eridinde yrtt faaliyetlerle Ftmlerin kutsal topraklar iletirme giriimlerine set olmu, Msrn, en gl olduu dnemlerde bile buralardaki etkisinin yetersiz kalmasn salamay baarmt. Bu adan yaklald zaman, Snni slam dnyasnn Tutua teekkr borlu olduunu sylemek sanrm abart olmaz. yl srdrd saltanat mcadelesi srasnda hedefine ulaamayarak trajik bir yenilginin ardndan fkeli bir emirin klc ile hayatn kaybeden Tutu, otoriter bir karakter yapsna sahip olmakla birlikte son derece duygusald. Aabeyi Sultan Melikaha olan ballna; Aksungur, Bozan ve Yasyan ile olan ilikilerinde sergiledii tavrlara bakld zaman bu durum aka grlr. Aksungur ile Bozann ihanetlerine kar onlara besledii kin derecesindeki hisler ve Yasyann sadakatine duyduu minnettarlk hep bu duygusal ruh halinin rnyd. Yine Sultan Melikahn hayatta olduu dnem boyunca itaatte kusur etmemesini bu noktadan deerlendirmek yararl olabilir. Nitekim Artuk Beyin Melikah ile savama teklifini reddederken taknd asil tavr, Sultan ile kendisi arasndaki ilikinin hiyerarik bir yetkeye dayanmaktan ziyade sevgi ve efkat temelli olduunun gstergesi gibidir. te yandan Tutuun karakterinde sert bir tarafn var olduu da inkr edilemez. Nusaybinin kuatlmas ve ele geirilmesi srasnda gerekleen talihsiz olaylar, merhum Sultann veliaht ilan ettii Berkyaruka kar taknd umursamaz tavr ve rakipleri ile ortak bir zeminde anlama konusunda gsterdii isteksizlik bu sertliin yansmalaryd. Gce olan tutkusu ve otoriteye olan eilimi ile paralel olarak kendini gsteren sz konusu sertlik, ok defa ihanete uramasna ve sonunda da saltanat mcadelesinde baarl olamayarak hayatn kaybetmesinde nemli bir paya sahipti. Sonu olarak denebilir ki, Tutuun gen yalarda tant ve avularnn arasndan bir trl brakmak istemedii g, daha gl olma isteini
87
Mustafa Alican
kamlad. Sahip olduu bu istek Suriye blgesindeki yararl faaliyetlerinde itici bir faktr olarak ne kmsa da, Sultan Melikahn lmnden sonra kontrolden kt ve sultan olma tutkusuna evrilerek Tutuun sonunu hazrlad.
BBLYOGRAFYA
AHMED B. MAHMUD
AKSARY
AL-BONDR
ALPTEKN (1992)
AZM
Ahmed b. Mahmud, Seluknme III, Hazrlayan: Erdoan Meril, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1977. Kermuddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-Ahbr, eviren: Mrsel ztrk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000. Al-Bondr, Zubdat al-Nusra va Nuhbat al-Usra, M. Th. Houtsma tarafndan 1889 ylnda Leidende neredilen metinden Trkeye eviren: Kvameddin Burslan, Maarif Matbaas, stanbul 1943. Cokun Alptekin, Byk Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VII, lmi mvir ve redaktr: Hakk Dursun Yldz, Yaynlayanlar: Kenan Seyithanolu, Ahmet Rt elebi, Ahmet Huritolu, Vehbi Vakkasolu, Ahmet Tagetiren, a Yaynlar, stanbul 1992. Azim, Azim Tarihi, (Seluklular Dnemiyle lgili Blmler H. 430538), Metin, eviri, notlar ve
88
BAR HEBRAEUS
BOSWORTH (1968)
BOSWORTH (2000)
EBUL-FD
EL-HSEYN
aklamalar: Ali Sevim, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988. Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, I-II, Sryaniceden ngilizceye eviren: Ernest A. Wallis Budge, Trkeye eviren: mer Riza Dorul, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999. C. E. Bosworth, The Political and Dynastic History of the Iranian World (A. D. 1000-1217), The Cambridge History of Iran, V, The Saljuq and Mongol Periods, Editr: J. A. Boyle, Cambridge niversitesi Yaynlar, 1968, s. 1-202. C. E. Bosworth, Tutush, The Encyclopedia of Islam, X, Leiden 2000, s. 756-757. El-Melikl-Meyyed mdeddn Ebl-Fid smil b. Ali b. Mahmd bn mer b. hinh b. Eyyb, Trh Ebl-Fid el-Msemm elMuhtasar F Ahbril-Beer I-II, Notlarla yayna hazrlayan: Mahmd Deyyb, Yaynlayan: Muhammed Ali Beydn, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1997. Sadruddn Ebul-Hasan Ali bn Nsr bn Ali el-Hseyn, AhbrudDevletis-Selkiyye, Muhammed kbalin 1933 ylnda Lahorda nerettii metinden tercme eden: 89
Mustafa Alican
ER-RVEND
BN TARBERD
BN- KESR
BNUL-ESR
Necati Lgal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1943. Muhammed b. Ali b. Sleyman erRvend, Rhat-s-Sudr ve yets-Srr (Gnllerin Rahat ve Sevin Alameti), I-II, Muhammed kbalin 1921de G.M.S., IIde bastrd Farsa metinden Trkeye eviren: Ahmed Ate, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999. Cemleddn Ebl-Mehsin Ysuf b. Tarberd el-Atbek, enNcmuz-Zhira F Mlk-i Msr vel-Khira, I-XVI, Takdim: Muhammed Hseyn emseddn, Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut 1992. bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye, I-VII, Tahkik edenler: Cde Muhammed Cde-Muhammed Hsn arv, Dr-u bnil-Heysem, Khire 2006. El-mml-AllmetlMuhaddisn-Nessbe zzddin Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdlkerim elCezer e-eybn e-ehr bi bnilEsr, el-Kmil Ft-Trh, Trh bn el-Esr, Yayna hazrlayan: Eb Sahb el-Keram, Beyt el-Efkr edDevliyye, Riyad, Tarihsiz.
90
BNUL-KALNS
BNL-VERD
BN AL-ADM
KOCA (2007)
SEVM (1965)
SEVM (1989)
SEVM (1997)
TURAN (2003)
bnul-Kalnis, Trih-u Dmak, Dzenleyen ve Yaynlayan: H. F. Amedroz, Leyden 1908. Zeynddn mer b. Muzaffer eehr bi bnil-Verd, Trh-u bnl-Verd, I-II, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1996. Kaml al-Dn bn Al-Adm, Buyat at-Talab F Trh Halab, Seluklularla lgili Haltercmeleri, Yaynlayan: Ali Sevim, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1976. Salim Koca, Byk Seluklu Sultan Melikhn Suriye, Filistin, Msr Politikas ve Trkmen Beyi Atsz, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 22, Konya 2007, s. 1-37. Ali Sevim, Suriye Seluklular I, (Fetihten Tutuun lmne Kadar), Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1965. Ali Sevim, Suriye-Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 19889. Ali Sevim, Tutu, MEB slam Ansiklopedisi, XII/II, Eskiehir Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi 1997, s. 134-137. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, tken Yaynlar, Ankara 2003.
91
Tarih Okulu Sonbahar 2008 Say I, 93-104
ESK MEZOPOTAMYADA CERRAH
P. B. ADAMSON eviren: Gkhan KANICI
Eski Mezopotamya yerleim birimlerinde birok tbbi ve teraptik iviyazl metin bulunmasna ramen imdiye kadar cerrahiyle ilgili herhangi bir tablete rastlanmamtr. Olduka dk bir ihtimal olmakla birlikte, gelecekte bu tarz tabletlerin bulunma olasl vardr. Hi kukusuz, bu metinlerin yokluu eski Mezopotamyallarda cerrahi uygulamalarn bulunmadn gstermez. Cerrahi tekniklerin, szl ve fiili olarak yaylm olmas muhtemeldir.1 Baz uzmanlk alanlar, Asur ve Babil ordularnn yannda savaa katlan ordu doktorlarnn sava alanlarndaki deneyimlerden edinilmi
Adamson. B. P., Surgery in Ancient Mesopotamia, Medical History 35, 1991, 428-435. P. B. ADAMSON, West view Lodge, 6 Crag Lane, Knaresborough, North Yorks. HG5 8EE. KISALTMALAR: AHw: W. Von Soden, Akkadisches Handwrterbuch, Wiesbaden, Harrassowitz, 1951-81. AMT: R .C Thompson, Assyrian medical texts, London, Trustees of the British Museum, 1923. BAM: F. Kcher, Die babylonisch-assyrische Medizin in Texten und Untersuchungen, 6 vols, Berlin, De Gruyter, 1963-80. BBSt: L. W. King, Babylonian Boundary stones and memorial tablets in the British Museum, London, Trustees of the British Museum, 1912. BWL: W. G. Lambert, Baylonian wisdom literature, Oxford, Clarendon Pres, 1960. CAD: The Assyrian dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago, Oriental Institute, 1956-. CH: Codex Hammurabi in G. R. Driver and J. C. Miles, Babylonian laws, 2 vols, Oxford, Clarendon Pres, 1955-56, vol. 2 (1955). CT: Cuneiform texts from Babylonian tablets in the British Museum, London, 1896-. KADP: F. Kcher, Keilschrifttexte zur assyrischbabylonischen Drogen- und Planzenkunde, Berlin, Akademie Verlag, 1955. KUB: Keilschrifturkenden aus Boghazki, Berlin, 1926ff. MSL: Materialien zum sumerischen Lexikon, Rome, 1937-. STT: O. R. Gurney and J. J. Finkelstein, The Sultantepe tablets I, London, 1957. Bu makale ngilizce aslndan Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Eskia Tarihi Anabilim Dal Doktora rencisi Gkhan Kanc tarafndan Trkeye evrilmitir. E-Mail: ege525@gmail.com 1 R. Labat, propos de la chirurgie babylonienne, J. Asiat., 1954, 242: 207-18, bk s. 207. G. Majno, The healing hand, Cambridge, Mass., Harvard niversitesi Yaynlar, 1975, 40.
Gkhan Kanc
olmaldr. Hammurabi kanunnamesinde doktorun hastay tedavi ederken (A.ZU, as) bak kulland baz cerrahi operasyonlardan sz edilmektedir.2 Derin olmayan yarann tedavisi basitti. Anlald kadaryla ameliyatlar seyrekti.3 ok ciddi yaralanmalar dikkatli bir ekilde tedavi edilirdi. Krklar genellikle yerine oturtulmaz, hekim tarafndan hareketsiz hale getirilirdi.4 lgili yer pansuman yaplp bandajla sarlrd. Trepanasyon (kafatas delgi ameliyatlar), eskiada zaman zaman uygulanlan bir yntemdi. Byk bir ihtimalle hastann ameliyat sonras yaamn devam ettirmi olduu; II. Demir ana (yaklak M. 1100-800) ait delik bir ocuk kafatas rann kuzeybatsnda bulunmutur.5 Fakat trepanasyon rneine Mezopotamya mezarlarnda rastlanlmamtr. Karacierdeki bir amip apsesine ciddi cerrahi mdahale uygulanm olma ihtimali varsa da,6 apselerin ou basit bir ekilde tedavi edilirdi.7 Asurlularn esir aldklar gen erkekleri hadm ederken (malas/u, koparmak) tbbi nlemler aldklar bilinmektedir. Ayn zamanda Asur kanunlarnda bir ceza yntemi olan8 hadm uygulamasndan kaynaklanan lm oranlar, olduka yksek olmaldr. Hadmlar Asurlular tarafndan nemli mevkilere yerletirilmitir, ancak onlar saraydaki grevlerine balamadan nce saray doktorlarnca hadm edilmelerinin
2 3
CH, 215-219. paragraf. Majno, birinci dipnotta ad geen eser, s. 46. R. C. Thompson, Assyrian prescriptions for treating bruises and swellings, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, 1930, 47 (1): 1-25., bk 221,224,225 numaral reeteler. 4 CH, 221-223, 206. paragraflar. G. R. Driver ve J. C. Miles, Assyrian laws, Oxford, Clarendon Yaynclk, 1975, s. 384, MA 8.81: testis rahatszlklar. C. -F. Jean, Archives royales de Mari II, Paris, Impr. Nationale, 1950, s. 127, 1. 7-8: waspum tandan kaynaklanan yara. CT 22. 114. 11-13 muhtemelen aka anlalamayan testislerle ilgili bir hastala iaret eder. 5 R. Mallin and T. A. Rathbun, A trephined skull from Iran, Bull. NY Acad. Med., 1976, 52 (7): 782-7, s. 782, 786. Ayrca 18. hanedanlk dneminde Laki (M. . 1580-1350) iin: P. Thomson, Expedition to Lachish 1935-6, Arch. Orientforsch., 1936/37, 11: 273-4. 6 R. C. Thompson, Assyrian prescriptions for diseases of chest and lungs, Rv. Archol., 1934, 31: 1-27, bk: no. 130 ve Labatn tesbitleri, birinci dipnotta ad geen eser, s. 216-17. 7 A. Finet, Les mdecins au royaume de Mari, L Annuaire de IInstitut de Philologie et d Historie Orientales et Slaves, vol, 14 (1954-1957), Brksel, 1957, s. 123-44, bk: s. 132: metin A 140 1.6-8, kulan st ksmndan setum (?irin) akar. R. C. Thompson, Assyrian prescriptions for diseases of the feet, J.Roy. Asiat. Soc., 1937, ikinci versiyon, s. 413-32, bk no. 202. 1. 4351. ad geen yazar, Assyrian prescriptions for disease of the ears ayn yer., 1931, birinci versiyon, 1-15, bk no: 80 stun III, 1.9-14. 8 Driver ve Miles, 4. dipnotta ad geen eser, s. 390, MA 18. 80: 19.92; 20.97: s. 388, MA 15.54.
94
Eski Mezopotamyada Cerrahi / P.B. Adamson
sonucunu tespit iin muayene edilirlerdi.9 Babilliler de hadmlar grevlendirmi, stelik haremlerinde kraliyet esirlerini de ayn ekilde kullanmtr.10 Hekimlerin kulland eitli aletlerin ou evde kullanlanlarla byk benzerlik gstermekteydi.11 Bundan dolay bir cerrahn kulland aletler ile bir ailenin kullandklarn ayrt etmek olduka zordu.12 Ev veya mutfak gerelerinden yaplm olup belirgin bir zellii olmayan aletler arasnda deiik kalbur trleri de vard (napp, napptu, mahhaltu). Saz ya da kamlardan yaplm olup farkl boyutlar ve farkl gzerleri13 olan bu kalburlarn tbbi reeteler hazrlanrken kullanld kesindir.14 Havan ve havan tokmaklar (abuttu, bukannu, mazuktu) muhtemelen tatan ya da aatan yaplmaktayd Elle kullanlan bu aletler, hububat ve tohumlar bir dereceye kadar istenilen kklkte ezebilirdi. Reetelerde, bilhassa ufak miktarlarda farkl maddelerin ou zaman ince bir un (ZD) derecesine kadar ekildikleri belirtilmitir.15 Nahba/usu muhtemelen merhem iin kullanlan ta bir kapt. Namad/ndu hacmi bilinmemekle birlikte, kat maddeleri lmek iin kullanlan bir l kabyd.16 Bu kap kraliyet ailesi tarafndan kullanlmaktayd ve byk bir ihtimalle pahal ya da nadir bulunan
A. K. Grayson, Royal inscriptions, vol. 1. From the beginning to Ashur-resha-ihi I, Wiesbaden, Harrassowitz, 1972, s. 132 paragraf 859: I. Tukulti-Ninurtann emirleri (M. . 1244-1208). 10 2 Kral. 20: 18. 11 J. R. Kirkup, The history and evolution of surgical instruments I. Giri ksm, Ann. Roy. Coll. Surg. Engl., 1981, 63 (4): 279-85, bk s. 281. 12 A. Castiglioni, A History of medicine, New York, Knopf, 1958, s. 43, figr 13: Niniveden bronz tp aletleri. 13 . N. :Gzer, eleklerin i ksmnda kalan ipten veya telden yaplm, i ie gemi rmcek an andran bir oluumdur. 14 D. Goltz, Studien zur altorientalischen und griechischen Heilkunde. Therapie-ArzneibereitungRezeptstruktur, Sudhoffs Arch., Beiheft, 1974, 16: 1-345 bk s. 37: SIM, nap=Sieben (elekler). AMT 53.1, stun III, 1.9: nap-pi-i.(krk metin). 15 Goltz, 14. dipnotta ad geen eser, s. 33: s/zku, SUD= (zer)stossen, s. 35: GAZ, halu=zerstossen: ayrca psu ve dakku. AMT 3.5.9: Toz haline gelmi bakla ile bezelye ve papatyay ezmelisin. AMT 8.1.12: zid (na4) suluppi TUR (ar)..Hurma ekirdeklerini toz haline getirmelisin. 16 MSL 7 Hh X. 196: namandu, yiyecek iin bir l kab.
95
Gkhan Kanc
maddeler iindi.17 Daha dk sosyal statdeki insanlarn ilalar iin, bu kab elde etmesi olanak dyd. zel cerrahi aletler imdi bahsedeceim eyalardan olumaktayd.Metalden veya tahtadan yaplan kak ya da spatulalar (GI.DLIM, (gi) LI, itgurtu, itgru) farkl kullanmlar iin deiik ebatlarda olabilmekteydi. Bu kelime ayn zamanda doktor tarafndan srlen merhem iin de kullanlyordu.18 Bir spatula (GI.DLIM.., napal/tu) gerekli uzvu yalamada kullanld gibi, ayn zamanda kelime merhemin kendisini de ifade etmekteydi.19 i oyuk kam (MUD, MUD., uppu) pipet olarak kullanlyordu. Bu pipet gmten de yaplm olabilirdi (MUD..BR, uppu abaru).20 Ancak doktorlar tarafndan tercih edileni bronz veya bakrdan yaplm ince bir boruydu.21 Bu ince boru idrar yolu ve d kulak kanalndan ieri girebilecek ya da gz damlalarn damlatabilecek kadar kk apta olmak zorundayd. Zirqunun da ilalarn kullanm iin farkl bir pipet ya da boru tr olmas mmkndr.22 Aletler kilden ya da tahtadan yaplm olabilir. Byk bir ihtimalle bronz veya bakr, kurundan daha salam, dayankl ve dvlgen olduklar iin tercih edilmitir. Dier bir pipet tr veya ii oyuk kam
17
CAD, 1980, vol. 11 (1), 134, R. Borgerden alntlar, Die Inschriften Asarhaddons, Konigs von Assyrien, no. 8, paragraf 5, 1.2: prensler iin yala dolu ta kaplar. Ayrca BM 93088, Sennaheribin oluna verdii hediyeyi kastederek, oluma bu ta kap verdim. 18 BAM 435 stun V, 1. 9-10: O, aatan yaplm bir kaktan by iin hazrlanan bira ya da arap iindeki ilalar 32 ilac iecek BAM 124 stun II, 1. 50: aryan yerin stn temizleyecek ve buraya itquru-merhemi sreceksin. B. Parker, Administrative tablets from the N-W palace at Nimrud Iraq, 1961, 23: 15-67, s. 33 (ND 2490 ve ND 2609) 1. 26: 2 DLIM.ME= 2 (bronz) kak. 19 B. Landsberger, Texts from the series HAR. ra= hubullu Arch. Orientforsch., 1937, 12: 13541, bk: s. 138, 1. 12. P. A. Deimel, umerisches Lexikon II (2), Roma, Pontif. Inst. Bibl., 1930, s. 337, 1. 14. BAM 159 stun VI, 1. 49: Bir merhem iin yedi ila. BAM 388 stun 1, I. II: kis libbi iin on drt ila, merhem. 20 BAM 240 arka yz 1.46: gmten bir boruyla vcuduna (bu ilac) fler. BAM 516 stun 11, 1. 11: gmten bir kakla 7 kere bunu sr ve sonra dokunma. 21 AMT 58. 6.6: bakr bir boruyla aznla cinsel organna (erkek) bu ilac flemelisin. BAM 111 stun II, 1. 25-26: yala bunu ezeceksin ve bir bakr boruyla bunu cinsel organna (erkek) sreceksin. BAM 510 stun II, 1. 25: nane ve gnlk aacn bronzdan bir boruyla gzlerinin iine fle. 22 CAD, 1961, vol. 21, s. 134 RA metininden tek bilgi (15. 76) arka yz 1. 7: lacn zirqu ile sol burun deliine akt.
96
(GI.SAG.TAR, takkussu) gzlere ila damlatma gibi olduka hassas bir i iin uygundu.23 Eskiada metal cmbzlar biliniyordu.24 Bunlar vcuttaki kllar temizlemek iin kadnlarca gzellik amal kullanlmaktayd. Genelde hayvanlar krpmada kullanlan kaba metal aletler olan makaslar (si/erpu)da bilinmekteydi.25 Makas ve baklar bilei tanda keskin hale getiriliyordu (NA4.MA.D.A, meltu). Bilenen baklar; metal, ta, akmakta hatta obsidyenden bile olabiliyordu. Obsidyen (urru) ve akmakta kolayca keskinletirilebilir ve harika bir cerrahi alet haline getirilebilir. nsan trnana benzeyen cerrahi bir keski (UMBIN, im), ucu sivriltilmi akmaktandan yaplm bir aleti akla getirmektedir.26 Baka tr cerrahi baklar da bilinirdi, fakat bunlarn biim ve yaplarndaki farklar tam olarak anlalmamtr. rnein, Qupp, gz tedavisinde kullanlan kk bir bakt.27 Bir berberin usturas (GR.U.I, naglabu) da hekimlerin kulland bir bak tryd. Bu, bakrdan yaplm olduka byk bir bakt ve klca benzemekteydi.28 Epeyce ar ve biimsizdi. Obsidyen bir bak gibi bilenmesi o kadar da kolay deildi, fakat karzillu cerrahi kesikler iin kullanlan ok hassas ve daha kk bir bakt.29 Muhtemelen bronz ya da bakrdan yaplm ve dorusu hastann lmesine sebep olabilecek30 kadar ok derin kesiklere yol aabilen bir bakt.31 Ad geen bak Ninive cerrahnn yaprak biimli aza
23
BAM 3 stun I, 1.39: artlm ya bir pipetle burun deliine aktacaksn. BAM 42 arka yz 1.56: bir pipetle eker (ilac). BAM 503 stun I, 1, 57 ve 515 stun II, 1. 43: gzlerinin iine bir pipetle fleyeceksin. 24 CAD, 1956, vol. 6, s. 128, KAV(metinden alntlar) 205 1. 20, 27, 35: iki adet berber ba iin (bakr ve kalay bir demirciye verilir) ve (bir cmbz) kllar almak iin. AHw, s. 329: haspu, ekmek iin. 25 CT 55.252. 1-2: 40: kesmek/krpmak iin (metal) makaslar. 26 CT 11.31 stn IV, 1. 40: UMBIN, parmak trna; imt, obsidyen bir bak. AHw s. 379-80, imt AOTU metinden 2 alnt, 1. 309 1. 19 ( benzer olarak; (gi) UMBIN): bir imt (obsidyen) bak ile seni tedavi edecek. CAD, 1956, vol, 5, s. 138: gurgurru 1g2, Lugale XIIden alntlar, 1. 41: obsidyen.zanaatkar keski ile paralayacaksn. 27 MSL 9.207d ve MSL 6 Hg B IIIk: qupp, A.ZU, bir doktorun ba. BBSt no. 6 stun II, 1. 54: boynu iin bir kama ve gz iin bir bak (qupp). 28 CT 12.13 stun IV, 1. 6: kl (patru), ustura (naglabu). CT 19.32 (K5+) stun III, 1. 36: aryan yeri bu usturayla (naglabu) tedavi et. Jean, 4. dipnotta belirtilen eser, s. 139, arka yz, 1. 18: bir mina arlnda ustura (naglabu). 29 MSL 7 Hh XII 48; MSL 7 Hg A stun II 233: bir doktor ba. 30 Baknz: CH paragraflar: 215 1. 57, 61: 218 1. 76, 80; 219 1. 86; 220 1. 90. 31 CH paragraflar: 218 1. 78; 219 1. 87.
97
Gkhan Kanc
sahip ba olabilir.32 Ayn alet grubunda, iri dili testere ve sonda ya da kanl33 de yer almaktayd. Keskin olmayan ve farkl madenlerden yaplm olup34 uca doru genileyen bir eit sopay andran alet (GI. TUKUL, kakku bu kelime ayn zamanda diken anlamna da gelir)35 doumlarda kullanlrd.36 Fetusun karlmas iin kullanlan alet, stnde muhtemelen bir kanca ya da knt olan ve gnmzde kullanlan kaklara benzer bir cerrahi aletin ilkel eklini akla getirmektedir. Metinlerde farkl dier aletlerden sz edilmesine ramen bunlarn zellikleri tam olarak belirlenememitir. Bir aacn ya da bitkinin dikeni (u/ ill) uygun biime sokulduktan sonra doktor tarafndan yaralar dikmede kullanlm olabilir.37 Bu yaralar dikme ekli ok eski zamanlardan beri hem Mezopotamya hem de Msr da bilinmekteydi38 (ancak kan damarlarn balama Celsusden nce bilinmiyordu- yaklak olarak M.S 50);39 hatta ill bir eit ine olarak da kullanlmaktayd.40 Dikenlerin yaralarla temas hi kukusuz byk acya sebebiyet verebilir. Aa, bronz, bakr ve hayvan boynuzundan yaplan ukurru,41 kattu,42 dal,43 ve gub/pru44 da tedavide kullanlan illya
32 33
Castiglioni, 12. dipnotta ad geen eser. .N. Kanl, tbbi tedavilerde kullanlan vcuttan su ekmeye veya vcuda ila vermeye yarayan bir eit tp veya borudur. Sonda ise tedavi altnda bulunan vcuda aratrma ya da sv nakletmek amacyla sokulan borudur. 34 J. Bottero, Archives royales de Mari VIII, Paris, Impr. Nationale, 1957, 305. mektup. 35 KADP 5 stun II, 1. 28: kamtan bir diken. 36 J. V. Kinnier Wilson, Childbirth and congential disorders, urada, Diseases in Antiquity (ed. D. Brothwell ve A. T. Sandison), Springfield, III., Charles C. Thomas, 1967, s. 203-6 ve zellikle s. 203. 37 BAM 515 stun II, 1 33: bir diken ineyle onlarn gzlerini dikmelisin. AMT 73.2.7: dikeni kavisli bir hale getir. 38 J. H. Breasted, Edwin Smith surgical papyrus, 2 vols, Chicago niversitesi Yayn, 1930, bk 10, 14, 23, 26, 28, 47. vakalara. 39 Majno, 1.dipnotta ad geen eser, s. 328. 40 CAD, 1962, vol. 16, s. 193-4: ill kelimesinin getii yer; Bab 4. yer 4 no. 2 1. 21: bir kadnn ill-inesi iyi grnml bir adama tesir etmedi. 41 MSL 6 Hh VI 234-235: il-lu-u/u-kur-ru, diken/ineye benzeyen. 42 BWL, 44 1. 100deki aklama: il-la-tum//ka-ta-a-tum, bir ine. 43 CAD, 1959, vol. 3, s. 56: dal Diri II 155-155adan: i-lu-u/da-lu-u, ine. Diri VI stun III ya da IV 1.69: da-al-la URUDU.IGI.DU; il-lu-u, bakr bir ine. 44 CAD, 1956, vol. 5, s. 118: gub/pru B Diri VI E 66dan: u-kur URUDU.IGI.DU: gub-rum, bakr ine.
98
benzer inelerdi.45 nce a (sapru) imal edebilen eski Mezopotamyallarca bilinen bir ipliin de yaralar dikmede kullanlm olmas muhtemeldir.46 Ancak tbbi metinlerde iddetli kan kaybnn tedavi edilebildiine dair bilgi yoktur. Bandajlar, krklar da dahil, yaygn bir ekilde tedavide kullanlmtr. Metinlerde birok bandaj trnden bahsedilmekle birlikte aralarndaki fark tespit etmek zordur. Riksu ve ulpu ketenden deil, genelde ynden dokunmaktaydlar; tapu ise zel bir mahiyet tamamaktayd.47 Bu bandajlar vcudun gerekli yerine salam bir ekilde balanrd (raksu). Ulpu, kirlenmi ya da kullanlm bir tbbi sarg olabilir.48 Dier taraftan eu ve eanlamlsnn, salam bir sargya gerek duyulan bacan stn balamay tanmlad anlalmaktadr.49 Tedavi iin hastalkl blge zerine defalarca sarlan ilal50 t/urru51 ise daha inceydi, ancak im/ndu52 doktorun aletlerini koyduu bir antaya benzeyen zel bir sargyd.53 uhattu, kolun krlmas gibi durumlarda kullanlan tbbi bir askyd.54 i/rtu kt ekilde zarar grm ve yrtlm keten bir sargy ifade ederdi.55 Napd, niglallu, maks, makraku, zappu ve na/Itiptu
45
BAM 482 stun I, 1.64: bir adamn akaklar aryorsa; yk hayvann boynuzunu bir, iki ya da kere akaklara bastr. AMT 61. 5 nyz 1. 5: bir adam testisleri mungu hastal sebebiyle aryorsa, buray inelerle tedavi edeceksin. 46 G. Dossin, Archives royales de Mari X, Paris, Geuthner, 1978, 80.mektup 1. 14-15: dokuduu ada. 47 CT 18.14 (K 169) arka yz stun III, 1. 47-52: tapu- taapu-riksu-alapu-tamutu-adapuemutin, bir sarg-sarg-bandaj-bandaj-dokunmu madde-pskll elbise- bir bant. 48 AMT 20.1. 34: bir eritte (kirli) bir bandaj. BAM 506 nyz 1. 5: kulaklarnn iltihab iin (kirli) bir sargy zerine balayacaksn. CT 18.14 (K 169) arka yz stun III, 1. 53-54: eniuqarnu, bir bandaj-kirli bandaj. 49 CT 18.13 arka yz stun III, 1.6-7: riksu-e, bandaj-ayak bandaj. CT 18.19 (K 4377) arka yz 1.6: e:mazahu, bir bant. 50 AMT 66.4 stun I, 2/4: bandajlamak iin alt defa/yedi ila. 51 CT 41.26. 30: bir bandaj zerine bala. 52 AMT 102, 1.35: merhem (napaltu) ve bandaj (indu) ile. AMT 102, 1. 40: bandaj iin yedi ila. 53 CT 18.24 (K 10053) stun II, 1. 5 ve CT 18. 13d: indu a asi, doktorun bandaj. Ayn yer, 1. 7, ayn yer, 1. f: biru: MIN MIN, doktorun antas: doktorun bandaj. 54 AHw 1261: uhattu SpTU metininden 36 1. 15 barsaklarn bulunduu blge bir bandajla sarld. 55 CT 2.2. 12: keten sarg (iu). MSL 10 s. 133, madde 204: yrtk bandaj (iru).
99
Gkhan Kanc
aralarndaki farklarn bilinmedii dier bandaj trleriydi.56 ou zaman ketenden deil de ynden yaplan la/ippu ise ve ilal olma olasl olan ve birok yere uygulanan kullanl bir tampondu.57 Mlu boyna uygulanan lapa tedavisinde kullanlan zel bir sargyd.58 Nbhu ve eanlamllar banda benzeyen ve muhtemelen ask olarak kullanlan bandaj tanmlamaktayd.59 oklu ila kullanm yaygnd, hastaya uygulanmadan nce tbbi sarglar ve bandajlara srlen birtakm ilalar ihtiya duyulduunda deitirilirdi.60 la tedavisi hastalara ancak gerekli kontrol ve tahlillerden sonra uygulanrd.61 Eski Mezopotamyada yn kolayca elde edilir ve toplumun btn kesimi tarafndan geni bir alanda kullanlrd. Tampon, tpa ve sarglar (la/ippu, itqu) ynden ve hatta at klndan (zappu) bile yaplm olabilir. Bununla birlikte ketenden yaplma sarglar da bilinmekteydi.62 Pamuk bitkisinden (Gossypium arboreum L.) elde edilen ham pamuk, Asurda kral Sennaherib (yaklak olarak M. 700) zamanndan beri bilinmekteydi.63 Baklar ince keskin bir uca sahip olmas amacyla odsidyen kullanlsa 64 da madenler daha nemliydi. Fakat metalden makaslar ancak aa yukar
56
AHw 737: napd, Verstkungsband. CT 18. 24 (K 10053) stun II, 1. 4-6, 8; ve CT 18. 13c-e, g: niglallum-maks-makraku-zappu, deiik tbbi sarglar. MSL 13 s. 115,1. 18 natiptu: hastaya yardmc olan bir ey=bandaj. 57 BAM 240 arka yz 1. 49: dlyoluna birazck yala tampon uygulamalsn. BAM 3 stun IV, 1.21: yedi ilac ez, sargy kulaklarna sar. BAM 503 stun I, 1.23: bir tampon olarak kulaklarna uygula. CT 23.3 nyz., 1.17: ayak bilei ve bacana tampon olarak uygula. BAM 3 stun IV, I. 19: qt eemmi hastal iin bir tamponda on be ilac sedir aac yayla kartr ve bunu kulaklarna koy. 58 STT 58, 1. 21: boyunlarna (erkein) lapalarn - mlu - koy. 59 CT 18.13 (K 169) arka yz stun III, 1. 41-45: nbhu, bir eit kay ya da ba. 60 AMT 79. 1, 1. 30: sekiz fakl yara lapas. BAM 161 stun II, 1. 11: hastalkl anse bir bandaj tedavisi uygulayacaksn. 61 BAM 3 stun IV, 1.22: bunlar bilinen tamponlardr. BAM 161 stun II, 1. 10: kullanm iin uygun ve denenmi. BAM 303, 1. 24: bir uzmann bilinen tedavisi. BAM 410 nyz 1.7: bunlar bilinen tamponlardr. AMT 40.2. 9: denenmi bir lapa, bycnn bir srr. AMT 105.1. 21: bilinen ve denenmi merhemler ve seilmi bandajlar. 62 BAM 543 stun II, 1. 13: yal bir keten parasn kullan (ila olarak). BAM 580 stun I, 1. 8: onu keten bir bandajla sar; iyi olacak. 63 D. D. Luckenbill, The Annals of Sennacherib, Chicago niversitesi Yayn, 1924, s. 111, 1. 55, 56: Kaldede ve dalardaki aalar gibi pamuk aalar birlikte byr. Ayn yer, s. 116, 1. 64: pamuklar krpar ve yn giysi gibi dokur. 64 R. J. Forbes, Studies in Ancient Technology VII, Leiden, Brill, 1966, 123-4.
100
M. 1000 ylndan itibaren hayvanclkta kullanlmaktayd.65 Bakr aletler doktorlarca titiz ve hassas olmay gerektiren durumlarda kullanlyordu.66 Ayrca ilalarn hazrlayacaklar bakr leenler de kullanmaktaydlar.67 Eski Mezopotamyallar byk olaslkla ilalar hazrlamada geirgen ve ilalarn kurumasna ve emilimine neden olan tahta ya da ta kaplarn tersine; ilalarn niteliklerini kaybetmesini engelleyen metal kaplarn avantajlarn biliyorlard. Mezopotamya cerrahisinin olduka sade olmasna ramen bazen byk cerrahi uygulamalar da olmaktayd, fakat ulatklar en son noktay bilmiyoruz.68 Ameliyatlarla ilgili hibir metinde anesteziden bahsedilmemitir. Bu beklenilmeyen bir durumdur, nk eski Mezopotamyallar baz kimyasal madde ve mineraller de kullanmann yan sra temelde bitkilere dayanan olduka ileri dzeyde eczaclk bilgisine sahipti. Genel muayeneden nce hastalara arap iirilmi olmas mmkndr. Tedavi maddeleri iin bir ara vazifesi grd kesin olan arap, anestezide kullanlacak kadar yeterli nitelikte deildi.69 Bazen ary dindirmek iin gnlk (kanaktu) ve mrrsafi (murru) eklenirdi.70 Salisilat71 ieren st yapra ve kabuu (arbatu) bu zelliinden dolay ary kesmek iin azdan alnrlard.72 Doktorlarn bildii daha gl ar kesici ve uyuturucu ilalar hastalara az yoluyla veriliyordu. Mezopotamyada uzun yzyllardan beri kullanlan bu ilalar kesinlikle M.. ikinci binin balarndan itibaren bilinmekteydi. Adamotu (NAM.TAR, pil) ou zaman tek bana kullanlmazd, ancak dier ilalarla
65 66
R. J. Forbes, Studies in Ancient Technology IV, Leiden, Brill, 1987 ed., 7-8. BAM 515 stun II, 1. 7: bakr bir bakla ya sreceksin. 67 BAM 124 stun I, 1. 23: bakr bir kapta kartr. (uruduEN.TUR) BAM 515 nyz., stun II, 1. 14, 22, 23: ilalar bakr bir kapta hazrla. 68 Majno, 1.dipnotta ad geen eser, s. 52. K. Haeger, History of surgery, London, Starke, 1989, 19. 69 S. J. Bermann, Comments on F. Rosners notes about anaesthesia in Bible and Talmud, Anaesth. Analg. Curr. Res., 1971, 50: 300-1. 70 AMT 66.7.17: gnlk bitkisi ve ya birlikte hastalk iin kullanacaksn. O, gn bunu iecek ve iyileecek. BAM 1. stun I, 1. 22: idrar kanalnn daralmas iin mrrsafi bitkisi. BAM 503 stun I, 1. 31: kulaklar buharla tedavi etmek iin sekiz ila arasnda mrrsafiMark 15.23de ilacn olumlu sonu vermesiyle ilgili bilgi iin baknz. 71 .N.: Salisilat, birden fazla eklemin iltihaplanmasna ya da dejenere olmasna yol aan bir hastalk olan artritin belirtilerini hafifletmeye yararl ve aralarnda gnmzn aspirinin de bulunduu ilalardr. 72 BAM 112 stun I, 1. 5: idrar yolu hastal iin alnan 37 ila arasnda. BAM 548 stun I, 1. 14 ve ayrca 549 stun I, 1. 10: azdan alnan aselbent bitkisi.
101
Gkhan Kanc
birlikte verilirdi.73 Tbbi reetelerde bahsedilen hem d hem de i tedavi iin kullanlan banotu (skiru)74, dou Akdeniz blgesinde geni bir alanda kullanlmaktayd.75 Genelde tohum, iekler ya da yapraklarnn znn76 iilmesiyle hem keyif verici hem de acy dindirici olarak kullanlan kendir (azall), eski Yakndouda yetimekteydi.77 Mezopotamyada ekimi yaplan hahan (irr, arar) z reetelerde, i ve d tedavilerde, sklkla geerdi.78 Bu ar kesici ilalar ayrca lokal de uygulanrd. zellikle derideki yaralar ve di arsnda ya da fitil olarak kullanlrd.79 Eskiada ary dindirmenin yolu doktorlarca byle salanrd. Etkin bir cerrahi, muhtemelen uygun uyuturucularn yoksunluundan dolay kstl kalmtr. rnein, bbrek ta eski Mezopotamyada bilinmekteydi, fakat bu arnn nasl bir cerrahi mdahaleyle sonlandrlacan kimse bilmiyordu.80 Ayrca basit gz lezyonlar tedavisinin bile yetersiz olduu ve hibir lokal anestezinin etkin bir katarakt ameliyat iin uygun olmad da sylenebilir.81
73
BAM 237 stun IV, 1.5: jinekolojik hastalklar iin,mersin ve kebere tohumlar ve adamotu kk. BAM 461 stun III, 1. 18: mide rahatszlklar iin adamotu kk ve hint sinirotu. AMT 59.1.30: idrar zorluu iin toz halde adamotununu ve yldzl devedikeniyle yut. 74 BAM 237 stun IV, 1. 8:ayba (adet) iin defne, devedikeni ve banotu tohumlarn yut. AMT 31. 1. 7: idrar zorluu iin birtakm ilalar arasnda banotu. 75 R.C. Thompson, Dictionary of Assyrian botany, London, British Academy, 1949, 216. 76 BAM 1 stun I, 1. 59: Yiyecek ve iecek olarak kullanlmayan akl bozukluklar iin bir ila: kendir, BAM 237 stun IV, I. 1:ayba (adet) iin kendir tohumu, safran. BAM 435 stun IV, I. 15: Birada kendir ve dier ilalar ez. 77 Thompson, 71. dipnotta ad geen eser, s. 222. Forbes, 63. dipnotta ad geen eser, s. 59. 78 BAM 168, I. 43: Mide rahatszl iin haha ile baka ilalar. BAM 168, 1.48: drar zorluu iin haha. BAM 124 stun II, 1. 39: Bakr bir kapta domuz ya ve tereya ile haha tohumlar kartr. 79 BAM 3 stun II, 1. 47: Ba ars iin, banotu, kunduz ya ve baka ilalar. CT 14.23 (K 259). II. 1/2: Adamotu/adamotu kk: hastalkl di iin bir ila, bunu diin stne koy. AMT 43.1.34: haha ve dier ilalar yada kartr ve fitil olarak uygula. AMT 94.2.78: Isrgan otu, haha, pleme bitkisi, am, terebentin bitkilerini yada kartr ve ansne koy. 80 BAM 396 stun II, 1.22: lalar kullandktan sonra mesane ta decek. BAM 396 stun II, 1.25: Bir adam bbrek tandan dolay ac ekerse, aryan blgesine bu ilac sr; o zaman ars geecektir. 81 BAM 510 stun IV, 1. 40: gzlerden bir kymk, saman p ya da herhangi bir eyi kartrken byl szler. BAM 515 stun II, 1. 49: Gzleri katarakt dolu (GISSU) (Krk metin). BAM 515 stun IV, 1. 3: Bir adam ift kataraktl ise (ila tedavisi uygulanmal).
102
Hekim insan anatomisi hakknda olduka snrl bir bilgiye sahipti. Anatomi bilgisi kurban edilecek hayvanlarnkiyle snrl olmakla birlikte, insann incelenmesi ve otopsi Mezopotamyada yoktu. Doktor, Msrl meslektalarna oranla daha az bilgi sahibi olan ve halk tbbn olduka basit bir ekilde uygulayan kiiydi. Tbbi metinlerden anladmz kadaryla bir cerrahi brana sahip olan uzman yoktu. Genel olarak cerrahi mdahalelerin zorlu doumlar ve jinekolojik durumlarn stesinden gelemedii sylenebilir.82 Toplumda kadn ve ocuklarn erkeklerden daha dk bir seviyede bulunmasndan dolay, eski Mezopotamyada ayr bir bran olarak ocuk doktorluu gelimemiti. Snnet eski Mezopotamyada yaplmyordu. Doktorun insan ve hayvanlarlar zerinde sanatn icra ettii sanlmaktadr. Bununla birlikte gerek veterinerlerden (muna iu) de haberdarz. nsan ve hayvanlardan ayn balamda bahseden metinler bulunmaktadr.83 Hayvanlarn anatomisi hakknda daha fazla bilgi sahibi olunsa da, hayvanlarda uygulanan standart bir cerrahi prosedr insanlar zerinde uygulananlardan daha snrlyd. Msrl doktorlarn da hayvan ve insan konusunda deneyimleri bulunmasna ramen84 insan anatomisi konusunda Mezopotamyal meslektalarndan ok daha ileri dzeydeydiler. Msrda silahlarn sebep olduu da dahil, cerrahi vakalarn tedavisinin olabilirlii dnlm ve tedavi de edilmitir.85 Msrdaki cerrahi mdahaleler basit, ancak Mezopotamyadakinden biraz daha ileri dzeydeydi. Yaralarn dikilmekte86 ve koter (yaralar dalayc madde) kullanlmaktayd.87 ok fazla
82 83
Sadece Kinnier Wilsonun 32. dipnotta belirtilen eserindeki bilgiler. W. Hausmann, Veterinrhistorische Keilschrifttexte aus Mesopotamien Hist. Med. Vet., 1976, 1(3): 82-6, s. 82. CT 14.41(Rm 362) 1., 4: BAM 159 stun V, 1. 35-36dakine benzer bir metin: Bir atn karnndaki ar iin arapta ilac ez ve bunu karna sr. E. E. Knudsen, An incantation tablet from Mimrud, Iraq, 1959, 21: 54-61. Metin, ND 5577 nyz, 1. 1-26: Sr hastalna ritel. Ayn eser, 1. 27-43: ve nyz 44 arka yz 48: nsan hastalklarna kar byler. A. Goetze, An incantation against diseases, Journal of Cuneiform Studies, 1955, 9: 8-18. Metin UIOM 1059, 1. 11-12: koyun ve kuzularda atee yol aan hastalk, kadn doktorun gzetimindeki yavrular bitkin drd. 84 G. Sacino, La figura nel medico nell antico Egitto, Med. nei Sec., 1968, 5 (4): 3-8, bk s. 6-7. 85 Breasted, 36. dipnotta ad geen eser, vol. 1, s. 46, 153. 86 Ayn eserdeki yerler; 10, 14, 23, 26, 28, 47. 87 Ayn eser, 39. B. Ebbell, The Papyrus Ebers, London, Milford, 1937, CVI ve CVIIIdeki durumlar.
103
Gkhan Kanc
cerrahi bak mevcuttu.88 Msrllar, eczaclk ve ilalar konusunda olduka donanmlyd, ama haha bilmekle birlikte ary dindirme ve anesteziden yoksundular.89 Msr ve Mezopotamyal hekimler farkl ekillerde yetimilerdi ve siyasi nemi bulunan hastalar zerinde ara sra yaplan istiareler dnda birbirleriyle ilikileri olduka snrlyd.
88
P. Ghalioungui, The house of life, Amsterdam, Isral, 1973, 90-91. Trapenasyon eski Msrda olduka nadirdi. Ebbell, 84. dipnotta ad geen eser, LXXXVIIIdeki yer: ndtyi kesen ila: CIXdeki yer: gwt istilas ameliyatla temizlendi. 89 H. E. Sigerist, History of medicine, vol. 1. Oxford niversitesi Yaynclk, 1951, 336. Dio. Sic. Hist. 1. paragraf 82 1. 3. A.P. Leca, La medecine egyptienne, Paris, DaCosta, 1971, 436-7. S. Y. El-Gammal, Ancient Egyptian pharmacy, Hamdard, 1985, 28 (2): 41-53, bk s. 44-46.
104
TRKYEDE BR AIK KAPI DPLOMATI: AMRAL MARK L. BRSTOL*
Thomas A. BRYSON** eviren: Aytun LKER***
Birleik Devletler'deki diplomasi tarihileri, eskiden beri Amerikann d politikasna yn verenlerin, Ak Kap prensibini, Birinci Dnya Savandan sonra yalnzca Ortadoudaki Amerikan haklarn mttefiklerin giriimlerinden korumak ve Trkiye ile eski Osmanl Devleti topraklar zerinde ekonomik stnlk elde etmek iin kullandklarn savunmaktadr.1 Fakat - birka gen aratrmacnn almalarndan yararlanan - William Appleman Williams, Woodrow Wilsonun, Ak Kap prensibini kullanarak Amerikann ekonomik yaylma alann geniletmek istediini ne srmtr.2
*
Thomas A. Bryson, Admiral Mark L. Bristol, An Open-Door Diplomat In Turkey, International Journal Of Middle East Studies, Cilt V, No. 4, Eyll 1974, 450467. ** Thomas A. Bryson, West Georgia niversitesinde tarih doenti olarak grev yapmtr. Bu makaleyi hazrlarken desteini esirgemeyen niversitesindeki faklte aratrma komisyonunun yardmlarn kabul etmitir. (. N.: Thomas A. Bryson, West Georgia niversitesinde 1960l yllarn sonlarndan, lm olduu 1980 ylna kadar ders vermitir. Kendisinin temel alma alan Birleik Devletler diplomasi tarihidir. ABDnin Ortadou ile olan ilikileri zerine uzmandr. Trklerle olan ilikiler zerine de eserleri vardr.) *** Bu makale ngilizce aslndan Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Aytun lker tarafndan Trkeye evrilmitir. E-Mail: ayciko@hotmail.com 1 Bkz. Leland James Gordon, American Relations with Turkey, 18301930: An Economic Interpretation, (Philadelphia, 1930), 270277; Harry N. Howard, The Partition of Turkey: A Diplomatic History, 19131923, (New York, 1966), 321323 ve An American Inquiry in the Middle East: The King-Crane Commission, (Beyrut, 1963), 294; John A. DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East, 19001939, (Minneapolis, 1963), 134; Lawrence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey, 19141924, (Baltimore, 1965), 292. 2 Bkz. William Appleman Williams, The Tragedy of American Diplomacy, (New York, 1965), 37-50; N. Gordon Levin Jr., Woodrow Wilson and World Politics: Americas Responses to War
Aytun lker
Williams, Ak Kapnn geici [ad hoc] bir politika olmadn, geleneksel tarihilerin de belirttii gibi, mttefiklerin sava sonras meydan okumalarna kar koymak iin tasarlandn ifade etmitir. Yirminci yzyl boyunca ara ara destek bulan idealist politika George F. Kennann de dedii gibi, ngiliz kaynakl deildi.3 Williamsa gre Ak Kap politikas, yirminci yzyln ilk yarsnda diplomatlar tarafndan srekli olarak kullanlan bir Amerikan taktii, Amerikann kuraca ekonomik imparatorlukla salanacak olan byme amacn tanmlayan bir tabir ve Amerikan politik ve ekonomik etkisiyle sonulanacak bir sreti. Williamsn tezinin eletirileri, onun ortaya koyduu bak asn desteklemeyen, kant reddeden, ekonomik bir tarih anlayna saplanp kaldn ortaya koymutur.4 Ayn zamanda yorumlarnn olduka genel ve yararland belgelerin yetersiz olduu sylenmektedir. Ekonomik determinizmin tek bir neden olarak kabul edilmesinin bir yanltmaca olduunun farknda olsak da, Williamsn iddialar aratrlmaya deerdir. Dou Akdenizde Birleik Devletler donanmasnn komutanln yapan ve 1919 1927 arasnda Trkiyede Amerika Yksek Komisyon yesi olan Tuamiral Mark L. Bristolun kariyeri ile ilgili dikkatli bir almann bize, Williamsn, Ortadoudaki Ak Kap politikasnn ekonomik amacyla ilgili sra d iddialarnn uygulanabilirliini snamak iin adil bir frsat sunar. Bristolun kariyerini blmde inceleyeceiz. lk olarak Bristolun, Williamsn Ortadouda bilinli ve saldrgan bir ekilde Amerikan ekonomik imparatorluunu yaratmak ve Amerikan politik ve ekonomik kontroln bu blgeye yaymak olarak tanmlad Ak Kap politikasn kullanmadn
and Revolution, (New York, 1968), 237; ve Carl P. Parrini, Heir to Empire: United States Economic Diplomacy, 1916-1923, (Pittsburgh, 1969), 13. Ayn zamanda bkz. Robert Freeman Smithin makalesi American Foreign Relations, 1920-1942, Towards a New Past: Dissenting Essays in American History ed. Barton J. Bernstein, (New York, 1968), 238. 3 George F. Kennan, American Diplomacy, 19001950, (New York, 1952), 36. 4 Bkz. Williams, a.g.e.; Foster Rhea Dulles, American Historical Review, C. LXIV, (Temmuz 1959), 1022; C. A. McClelland, American Political Science Review, C. LIII, (Aralk 1959), 1195; R. W. Tucker, The New Republic, C. CXL, (4 Mays 1959), 140; ayrca Williams eletiren Irwin Ungerin makalesi The New Left and American History: Some Recent Trends in United States Historiography, American Historical Review, C. LXXII, (Temmuz 1967), 1237-1263; Robert James Maddox, Another Look at the Legend of Isolationism in the 1920s, Mid-America, C. LIII, (Ocak 1971), 35-43; Williamsdan farkl dnen Dexter Perkins, The American Approach to Foreign Policy, (New York, 1968), Blm 2 ve 3; R. W. Van Alstyne, The Rising American Empire, (Chicago, 1965), 192-193.
106
Trkiyede Bir Ak Kap Diplomat: Amiral Mark L. Bristol / Thomas A. Bryson
gstereceiz. kinci olarak, Bristolun tam anlamyla bir milliyeti gibi hareket ettiini ve Ak Kap politikasn geleneksel anlamda kullanarak Avrupal glerin Trkiye zerindeki politik ve ekonomik kontroln azaltmak istediini ve bu ekilde Amerikal tccarlar, sanayiciler ve gemiciler iin Trkiyede yeni pazarlar bulmaya altn gstermeyi mit ediyoruz.5 nc olarak, Bristolun faaliyetlerinin Birleik Devletlere kar Trkiyede iyi niyet oluumunu saladn gstereceiz. Onun faaliyetlerinin emperyal amalar gttne dair iddialara meydan okuyan bu gerek, 1940larn sonunda balayan Souk Savan ilk gnlerinde Trk-Amerikan dostluunun ne kadar gl olduunun gstergesidir. Devam etmeden nce bir problemi zmek gerekiyor. Baz tarihiler, Bristolun Amerika Dileri Bakanln, Ortadou politikasnn olmamasndan dolay suladn iddia etmektedir.6 Bristolun Ortadou da cahilce uygulanacak herhangi bir genel Amerikan politikasna kar hiddetlenerek yaknd doru olsa da,7 kendisine verilen talimatlarn Ak Kap politikasn uygulamay gerektirdii kesinlikle sylenmelidir. Avrupadaki Birleik Devletler Deniz Kuvvetleri Komutan Tuamiral William S. Sims, Bristolu en kdemli subay yapp stanbula gitmesini emretmiti (Bristola Austos 1919a kadar Yksek Komisyon yelii verilmedi). Ona, Amerikann karlarn etkileyebilecek tm konular hususunda bilgi verilerek, her nerede ve ne zaman olursa olsun karlar korumak ve desteklemek iin talimatlar verilmiti.8 Ayrca Sims, Bristolun Parise gidip Deniz Kuvvetleri Operasyon efi Amiral William S. Benson ile grmesi emrini vermi ve Bristol da buna itaat etmiti. O, Pariste Bakan Wilson, Dileri Bakan Robert Lansing,
5
Peter Michael Buzanski, Admiral Mark L. Bristol and Turkish-American Relations, 19191922, yaynlanmam doktora tezi, University of California, 1960, 211. Ak Kap ya da serbest ticaret yaylmcs, smrgeci imparatorluun ticaret ve yatrmla genilemesini nceden sezdii gibi, ngiltereye benzer bir ekilde politik ve idari alanlarda hkimiyete engel olur. Onun en ok tercih ettii yntem kendi karlar iin pazar sahasn geniletme aray ierisinde olmasdr. O, Amerikann ekonomik gcnn ve teknik ilerlemesinin baskn olmasndan dolay dnyadaki tm blgeleri Amerikann ekonomik gcnn kontrol altna almay ummaktadr. 6 DeNovo, a.g.e., 134. 7 Bristoldan Lewis Hecke, 25 ubat 1920, Kutu 37, Mark Lambert Bristol Belgeleri, Libary of Congress; Bristoldan Dr. E. C. Moorea, 29 Austos 1921, K. 42, ad geen belge. 8 Simsden Bristola, 6 Ocak 1919, K. 1, a.g.b.; Henry P. Beers, U.S. Naval Detachment in Turkish Waters, 19191924, (Navy Department, 1942), 2. Benim notum trnak ierisinde belirtilmitir.
107
Aytun lker
Herbert Hoover (ae daresinin ve Amerika Yardm daresinin Mdr) ve Birleik Devletler Gemicilik Kurulu yesi Edward N. Hurley ile grt. Her ne kadar Bristolun idari yneticiler tarafndan Ortadou politikasna ekil verme konusunda bilgilendirildiini belgeler aka gstermese de, Peter Buzanski, idari yneticilerin grevin tm ayrntlarn tarttn ileri srmektedir.9 Bununla beraber Amiral Sims, Amerikann karlarnn korunmas ve on drt Wilson lkesinin nc maddesinde ifade edildii gibi, btn ekonomik engellerlerin kaldrlmas ve ticari alanda eitliin salanmas konusunda dikkat edilmesini emrederek, bu konuda Bristolun kendi payna den ykmllklerine dair talimatlar verdi. Bristol, 19201923 yllar arasnda Amerikann Yakndoudaki d politikasnda, Ak Kap prensibini temel ald en az alt olayla kar karya kaldn ne srm ve grevini zenle yerine getirmeye almtr.10 leride gsterilecei zere, Amiral bu prensibi sadece Trkiye veya Osmanl Devleti zerinde kontrol salama yolu arayan mttefiklere kar deil, ayn zamanda Trklere, Amerikal misyonerlere ve i adamlarna kar da uygulamtr. Bristol, 1927 ylna kadar Birleik Devletlerin diplomatik temsilcisi olarak hizmet edecei stanbula 28 Ocak 1919da varmt. O, Amerikann refah iin elde edilmesi gereken en nemli sorumluluun, ciddi bir ekilde alarak Amerikan ticaretini bytmek olduuna inanyordu. Bu noktada Amiralin biyografi yazar, ticari karlar korumann ve bytmenin Bristolun kukusuzca en beendii i olduunu ve herkesin kabul edecei gibi, bunu en nemli grevi olarak addettiini belirtmiti.11 Toplumun genel huzurunun, ticaretteki maddi ihtiyalarn tatmin edici olmasyla en iyi ekilde giderilmi olaca varsaym zerinde alan tarihi Gabriel Kolkonun ifadeleri de, Bristolun ifadeleriyle ayndr.12 Bu, Preble, Decatur ve Rogers gibi yedi denizi dolap, srekli byyen Amerikan endstriyel ekonomik sistemi iin yeni pazarlar arayan Deniz Kuvvetlerinin ar geleneksel memurlarnn biimlendirmesiyle olumu bir tutum olup, Bristolun dnyaya bak asnn
9
Buzanski, ad geen tez, 29. Bristoldan Admiral H. S. Knappa, 15 Ocak 1920, K. 37, a.g.b.; Bristoldan Frank Polka, 15 Ocak 1920, a.g.b.; Bristoldan Sir William Ramseye, 15 Ocak 1922, K. 41, a.g.b.; Bristoldan G. Howland Shawa, 7 Aralk 1922, K. 48, a.g.b.; Bristoldan Allen Dullesa, 29 Ocak 1923, K. 49, a.g.b. ve Bristoldan W. W. Cumberlanda, 10 Kasm 1923, K. 48, a.g.b. 11 Buzanski, a.g.t., 211. 12 Gabriel Kolko, The Triumph of Conservatism: A Reinterpretation of American History, 1900 1916, (Chicago, 1967), 23.
10
108
ayrlmaz bir parasyd. Gerei sylemek gerekirse, tarihi Charles A. Beard, Bristolun ekonomik byme felsefesi olarak Albay A. T. Mahannkini rnek aldn belirtmitir.13 Bristoldan kalan belgeler, Bristolun irket yneticilerinin etkisi altnda kaldn ve kendi hkmetinin ticari amalarn temsil edercesine hareket ettiini kesin olarak gstermektedir. O, Ak Kap prensibini sadece mttefiklere kar cephe oluturmak iin deil de, Amerikann ekonomik karlarn olumlu ynde ve ciddi bir ekilde daha ileri gtrmek iin kullanmalyd.14 Bristolun fikir ve hareketleri bakanlklar, deniz kuvvetleri ve maliye tarafndan onaylanm ve o, kanlmaz bir sonu olarak Wilson ve Harding idaresinde talimatlar ak bir ekilde takip ederek, her iki ynetim zamannda Amerikan ticaretinin bymesi ynndeki faaliyetlerinin kabul edilmesini salamtr.15 alkan amiral ve diplomat Bristol, Amerikann gelecekteki ekonomik karlarn gayretle temsil etmeyi istemesinin yan sra, Protestan misyonerlerin ve hayrseverlerin Birinci Dnya Sava boyunca Ortadoudaki Amerikan d politikasna hkim olduklarnn tamamen farkndayd. O, Amerikal misyoner ve tccarlar arasnda amalardan doan anlamazln bilincinde olmakla beraber, hkmetin arabulucu gibi hareket ederek anlamazlklar zmesini ve yeni bir Ortadou politikasnda, Amerikal tccarlarn ihtiyalarna ncelik tannmas gerektiinin de farkndayd. Bristolun stanbuldaki birok faaliyetinin ana hedefi, bu amacn baarlmasna balyd. Ak Kap prensibi, onun asl amac olan ekonomik yaylmacl salamak iin ana vastasyd. Bu hedefe ulamak iin Bristol, alt aamal bir politika izlemitir. lk olarak Trkiyenin Amerikaya kar iyi niyetini arttrmak; ikinci olarak Trkiyede
13
Charles A. Beard, The Idea of National Interest: An Analytical Study in American Foreign Policy, (Chicago, 1966), 226227. 14 Bristolun endstri ve hkmet arasndaki ilikilerde izledii felsefe iin bkz. Bristoldan Albay Lyman Cottena, 28 Nisan 1919, K. 36, a.g.b.; Bristoldan Martin Egana, 22 Ekim 1921, K. 42, a.g.b.; Bristoldan L. I. Thomasa, 13 Kasm 1920, K. 39, a.g.b.; Bristoldan Allen Dullesa, 21 Eyll 1922, K. 47, a.g.b.; Bristoldan Bradleye, 30 Ekim 1923, K. 48, a.g.b. 15 Bkz. E. G. Mearsdan Bristola, 15 Haziran 1920, K. 38, a.g.b., Bakan Wilson dnemi bakanlklar, Deniz Kuvvetleri ve maliyenin Bristolun yaptklarndan memnun olduklarn bildirmektedir; L. I. Thomasdan Bristola, 8 Ekim 1920, K. 39, a.g.b., Colby dnemindeki Dileri Bakanl Bristolun hizmetlerinden dolay takdirini sunmaktadr; Charles Evans Hughesdan Bristola, 15 Temmuz 1922, 19 ubat 1923, K. 47 ve 49, a.g.b.; Deniz Kuvvetleri Sekreteri Edward Denbyden Bristola, 18 Mays 1921, K. 42, a.g.b.; Amiral A. T. Longdan Bristola, 11 Aralk 1922 ve 16 Austos 1923, K. 48 ve 52, a.g.b.; Beers, a.g.e., 12.
109
Aytun lker
ekonomik yaylmacla olanak salayacak hava yaratmak; nc olarak Trk ticaretini tekeline almaya alan mttefiklerin abalarn yok etmek; drdnc olarak ekonomiye nfuz etmeyi kolaylatracak Amerikan alt yapsn oluturmak; beinci olarak ekonomik yarar arttracak ekilde Amerikan ekonomik sistemini ekillendirerek entegre etmek ve altnc olarak Amerikann ticari irketlerini Ortadouda yeni pazarlar iin ciddi bir rekabete tevik etmek istemitir. I Bristol, stanbula vard zaman, Birleik Devletler Trkiyede yardmsever olarak n salmt ve o, bu avantajla Amerikann gelecekteki ekonomik hedefleri iin bastrmaktayd. Amerikal Protestan misyonerlerin yz yllk gayreti ve hayrseverlerin faaliyetleri, Trkiyede iyi bir Amerika imaj yaratmt.16 Birleik Devletlerin Trkiyeye sava ilan etmemesi ve mttefikler tarafndan tasarlanm olan Avrupann hasta adamn blmeyi amalayan gizli anlamalara ortak olmamas, Amerikann Trkiyedeki iyi niyetine teminat niteliindeydi. Buna karn mttefikler ve dierlerinden farkl olarak ngilizler, Trklerden pek memnun deillerdi. Tarihi Robert L. Daniel, Birleik Devletlere kar iyi niyet oluturulmasnn ok nemli olduunu ve Amiral Bristolun idari becerisini gzlemlemitir.17 Bristol, dikkatli bir ekilde davranarak Amerikann Trkiyedeki imajna zarar verecek politika izlemekten kanmtr. O, bir taraftan Trklerin kzmayaca fakat Amerikaya kar iyi niyeti azaltacak olan Ermeni mandasna ilikin politikay takip ederken, dier taraftan Amerikal misyoner ve hayrseverlerin karlarn baarl bir ekilde kullanarak Amerikann emperyal isteklerine hizmet etmeye abalamtr. Bakan Wilson, sorumluluu stne alarak, Mays 1919da Paris Bar Konferansnda Ermenistann artl olarak Amerikann mandas altna girmesini kabul etmi fakat Bristol buna tam anlamyla muhalif olmutu.18 Bu
16
Bu tr faaliyetleri ieren almalar iin bkz. Robert L. Daniel, American Philanthropy in the Near East, 1820-1960, (Athens, Ohio, 1970); James A. Field Jr., America and the Mediterranean World, 1776-1882, (Princeton, 1969); Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, (Minneapolis, 1971). 17 Robert L. Daniel, The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension, Middle East Journal, C. XXI, (K 1967), 5263. 18 Bkz. Thomas A. Bryson, Mark Lambert Bristol, U.S. Navy, Admiral-Diplomat: His Influence on the Armenian Mandate Question, Armenian Review, C. XXI, (K 1968), 322.
110
grev kabul edilirse Trkiyede Amerikaya kar olan iyi niyet muhtemelen azalacakt. Bu durumun tam tersi yapldnda ise, bu lkede Amerikaya kar olan iyi niyet en st seviyeye kacakt. Ekonomi tarihisi Leland Gordonun gzlemlediine gre, Ermeni mandasnn kurulmamas, Trklerin zihnindeki Birleik Devletlerin, herhangi bir milletin iilerine mdahale etmeyecei grn salamlatrd.19 Bristolun, Ermenistan Amerikan mandasna almaya ilikin muhalif hareketi, Sivas Kongresinde Anadolunun toprak btnlnn korunacan kabul eden Kemalistler tarafndan sempati ile karlanmt.20 Ermenilerin, Trk halknn ounlukta olduu blgelerde toprak peinde olmasndan beri bu prensip ihlal edilmiti. Bristol, Wilsonun dncesini kabullenerek, Ermeni mandasyla Amerikan ticari yaylmac hedeflerini uzlatrmak zorunda kalmt, nk bu iki durum birbirine ztt. O, Ermenistann manda altna alnmas arzusunun, ancak tm devletin manda altna alnmas halinde ticari karlar ie yarar hale getireceini ve Osmanl Devletini ayrlmaz bir btn olarak grdn ifade etmitir.21 Yeni yeni ortaya kan Trk milliyetilii iin manday zm olarak kabul etmek mmkn deildi, fakat Amerikann ticari karlar devletin tmnn manda altna alnmasn takdir ile karlamaktayd, nk bylece kazan elde etme olasl doacakt. Gerei sylemek gerekirse, Bristolun ticari ataesi Eliot Grinnell Mears, bu zmn Amerikann i ve ticari karlar iin nerildii ve temelde Birleik Devletler iin kazanl olaca iddiasnda bulunmutur.22 Bristolun, Ermenileri manda altna almaya dair muhalif dnceleri kukulu bir ekilde ngiliz motiflerine brnmt. Amerika, Ermenileri mandas altna almay nerdii srada,23 onun
19 20
Gordon, a.g.e., 283. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, (New York, 1968), 248249. 21 Bristoldan Paristeki Amerikan komisyonuna, 24 Mart 1919, K. 27, a.g.b. 22 Eliot Grinnell Mears, Modern Turkey: A Politico-Economic Interpretation, 1908-1923, (New York, 1924), 515. Bu gr Leland James Gordon tarafndan dorulanmtr, a.g..e., 28. Ayn gr Edward Hale Bierstadt tarafndan da ne srlmtr, The Great Betrayal: A Survey of the Near East Problem, (New York, 1924), 101. Bu aklama iin ayrca bkz. Herbert Hoover, The Ordeal of Woodrow Wilson, (New York, 1958), 228-229, ve Ralph Elliott Cook, The United States and the Armenian Question, 1884-1924, yaynlanmam doktora tezi, The Fletcher School of Law and Diplomacy, 1957, 288. 23 Birleik Devletlere manda nerisinde bulunup harekete geiren ngiliz Dileri Bakanl konusunda bkz. Thomas A. Bryson, An American Mandate for Armenia: A Link in British Near Eastern Policy, Armenian Review, C. XXI, (Yaz 1968), 2341.
111
Aytun lker
muhalefetinin ana temeli, Amerikann milli karlarna ilikin dncelerine dayanmaktayd. Bristolun Paristeki Amerikan komisyonuna ve Dileri Bakanlna ok sayda rapor gndermesi, Ermenilere kar mandann kabul edilmesine dair politik geliim srecinde birok kiinin aklnda byk bir endieye sebep olmutu.24 Daha sonra, o yl ierisinde Bakan Wilsonun Ermeni-Trk snrna ilikin aklamada bulunmas, Trklerin tepkisine ve Amerikann ticari karlar aleyhinde gelimelere sebep olacandan, Bristolun muhalefetiyle kar karya kalmt.25 Misyonerler, karlarnn Bristol tarafndan tam olarak dikkate alnmadn dndnden ve onun Ermeni mandas konusunda son derece muhalif olmasndan dolay, 1921 yl sonlarna doru bu grevden uzaklatrlmasna istediler.26 Bu giriim baarszlkla sonulanmt. Dileri Bakanlndaki memurlar, Bristolun Amerikan karlarn korumak iin gsterdii abay grmler ve Ermeniler konusundaki tereddtlerini kabul etmilerdi. Pek ok Amerikal i adam mektup ve telefon araclyla bakanla ulap Bristolu savunmutu.27 Trkiyede Amerikaya kar duyulan iyi niyetten dn vermeden Ermeni olay konusunda izlenen yola devam edilirken, Bristol, bu lkedeki Amerikan ticari emelleri iin misyoner ve hayrseverleri dikkatlice grevlendirmitir. Bu, Amiral Bristolun yalnzca Amerikann ekonomik bymesini gz nne aldndan dolay motive olduunu gstermek iin sylenmemitir. O, talihsiz Ortadounun ihtiyalar konusunda duyarlyd ve yardm kurulularna, okul ve kolejlere, Amerikan hastanesine, Y.M.C.A. (Young Mens Christian Association) ve Y.W.C.A.ya (Young Womans Christian Association) (Bunlar ngiltereye bal yardm kurululardr.) birok yararl hizmette bulunmutu. Eitim, misyoner ve yardm kurulularnn ou, insani hizmetlerinden dolay ona teekkr etmitir.28 Robert Koleji Bakan
24
Bkz. Bryson, Mark Lambert Bristol, U.S. Navy, Admiral-Diplomat: His Influence on the Armenian Mandate Question, Armenian Review, C. XXI, (K 1968), 7. 25 Bristoldan Colbyye, 24 Haziran 1920, a.g.b.; Cook, a.g.t., 269-270. 26 a.g.e., 312, ve Robert L. Daniel, The Armenian Question and American-Turkish Relations, 19191924, Mississippi Valley Historical Review, C. XLVI, (Eyll 1959), 252275. 27 Buzanski, a.g.t., 212. 28 rnein bkz. Yakndouya Yardm Kuruluu Genel Sekreteri Charles Vickreyden Bristola, 7 Kasm 1922, K. 49, a.g.b. ve Amerika Yabanc Misyonlar Kurulu yesi (American Board of Commissioners for Foreign Missions) James L. Bartondan Bristola, 2 Haziran 1923, K. 38, a.g.b.
112
Caleb Gates ve stanbul Kz Koleji Bakan Mary Mills Patrickin hatratlar ve James L. Bartonun Yakndouya yardm konusunda anlattklar, Bristolun eitim ve tp kurumlarna yardmlarnn takdir edildiine dair kelimeler iermektedir.29 Ancak Amiralin misyonerleri, eitmenleri ve yardm grevlilerini, i adamlarnn hizmetisi olarak kulland sylenmelidir. O, Amerika Milli Kzlhandan Hugh S. Birde, hayrseverliin yerliler zerinde iyi bir Amerika imaj braktn ve bu imajn ticari giriimin bymesine kesinlikle zarar vermeyeceini sylemitir.30 Standard Oilden L. I. Thomasn yazdna gre, Bristol, misyonerler, eitimciler ve yardmseverleri grevlendirerek, karlarnn byk bir ksmnn Amerikann ticari karlarna bal olduunu grm ve bylece baar ile iyi bir anlama yapm olduunu sylemitir.31 Amerikann Uzakdouda Kzlha ile gerekletirdii yardmsever faaliyetlerin Amerikan ticari karlarn iyi ynde etkilemesi deneyiminden bir nebze rnek alnmas,32 Bristolun zenle alarak Yakndoudaki yardm kurulularn da ayn ekilde yararl hale getirmesine yol amtr.33 Ne yazk ki misyonerler ve yardm iin gelen grevliler ara sra i topluluklar yararna ticari hareketlerde bulunmuyorlard. Robert L. Daniel, Trklerin, grevlilerin faaliyetlerinin ardnda politik emeller yattndan phelendiklerini aklamtr.34 Bristol misyoner ve yardm faaliyetlerinin Amerikann ticari karlarn zararl bir ekilde etkilediini gzlemlemitir.35 Misyoner ve yardm gruplar her zaman ekonomik yaylmacl destekleyen politika izlememitir. Bristol, lider gibi hareket ederek, hayrseverlerin ve tccarlarn dizginlerini sk tutup, birlikte hareket etmelerini salayarak
29
Bkz. Caleb Frank Gates, Not to Me Only, (Princeton, 1940), 255256; Mary Mills Patrick, A Bosporus Adventure: Istanbul (Constantinople) Womens College, 18711924, (New York, 1929), 334; James L. Barton, Story of Near East Relief (19151930): An Interpretation, (New York, 1930), 155. 30 Bristoldan Birde, 20 Mays 1921, K. 42, a.g.b. 31 Bristoldan Thomasa, 24 Temmuz 1922, K. 47, a.g.b. 32 Jerry Israel, For God, For China and For Yale-The Open Door in Action, American Historical Review, C. LXXV, (ubat 1970), 894; Thomas J. McCormick, China Market: Americas Quest for Informal Empire, 18931901, (Chicago, 1967), 85. 33 Bristoldan Bensona, 23 Temmuz 1919, K. 36, a.g.b. 34 Robert L. Daniel, American Philanthropy in the Near East, 18201960, (Athens, Ohio, 1970), 172. 35 Bristolun Gnl, 22 Haziran 1921, K. 18, a.g.b.
113
Aytun lker
Amerikann karlar iin alan bir birim yaratmak istemitir.36 imdiye kadar Bristol ile ilgili belgelerin iaret ettiine gre, ticari amalar ve Charles Beardin de yazd gibi milli karlar desteklemek iin hizmet etmek, misyoner ve yardmseverlerin amalarna gre daha ncelikliydi.37 Misyonerleri kontrol etmek zor bir grevdi ve Bristol, Dileri Bakanlna bal Yakndou Tmen Komutan Allen Dullesa, zamannn te birini yardm kurulularnn politikaya karmasn engellemek ve Amerikann karlarna zarar verecek hareketlerden uzak tutmak iin harcadn bildirmitir. Bu durum tabi ki kamuya duyurulmamtr.38 Bristol, Ak Kap prensibini alglayna bal olarak misyoner ve hayrseverlerin yardm malzemelerini Hristiyan ve Mslmanlara eit bir ekilde datmasn istemitir. Ancak yardm personelinin tarafszl bir kenara brakp, Hristiyan olmayanlara kar ayrmclk yapt birok durum vard.39 Amiral, bu uygulamay Ak Kap prensibinin bir ihlali olarak gstererek, yardmlardan sorumlu mdrleri sk sk uyarmaktayd. rnein, o, Yakndouya yardmndan sorumlu Dr. W. W. Peete, tekilatnn herkese drst bir muameleyle, rk ve dine kar saygszlkta bulunmadan yardm etmesi gerektiini tavsiye etmitir.40 Drstlk ile Ak Kap politikas, Bristolun kelime haznesinde eanlaml kelimelerdi. Bristol, sonunda stanbuldaki Amerikal topluluun, yani misyoner ve yardmsever kesimin desteini baaryla elde etmiti. Bu insanlarn karlarnn i topluluklarnnkiyle ayn dorultuda olduuna ikna etmiti. Bunlarn byk bir ksm hayr ileri ile megul olmu ve stanbulda Amerikann ticari karlarn temsil edenler, 1923te Lozanda imzalanan Trk-Amerikan anlamas lehinde kongreye bir dileke sunarak, Amerikann Trkiye ile olan
36
Bristoldan Denbyye, 22 Kasm 1923, K. 49, a.g.b. Bristol ounlukla Amerikan karlar terimini ve bunun yerine Amerikan ticari karlar terimlerini kullanmtr. 37 Beard, a.g.e., 274; The Open Door at Home: A Trial Philosophy of National Interest, (New York, 1935), 140. 38 Bristoldan Dullesa, 26 Mart 1923, K. 49, a.g.b. 39 Ayrmcln ticari karlar etkilediine dair dorulayc aklamalar iin bkz. Bristolun Gnl, 6 Kasm 1920, K. 39, a.g.b.; Bristoldan Dr. Ed. C. Moorea, 29 Austos 1921, K. 42, a.g.b. ve Bristolun Gnl, 25 Temmuz 1921, K. 19, a.g.b. 40 Bristolun Gnl, 25 Temmuz 1921, K. 19, a.g.b. Ayn zamanda bkz. Bristoldan Dr. Ed. C. Moorea, 3 Mays 1920, K. 37, a.g.b.
114
ticaretinin srmesini ve Trkiyede aralksz devam eden Amerikan yardmnn, eitim ve misyoner kurumlarnn korunmasn onaylamt.41 1919 ylnda misyoner, yardm, eitim ve i topluluklar arasnda karlar konusunda var olan byk uyumazlk gz nne alndnda, Bristolun, olaylar karsnda izledii politikalar, yeteneini baar ile yanstmakla beraber, sonraki hareketlerinin de Bismarckn drstlne layk eylemler olacan gstermitir. Fakat Trkiyede Amerikaya kar olan iyi niyeti korumak ve arttrmak Bristolun birka amacndan biriydi ve o, bunun Amerikan ekonomik nfuzunu salamak iin gerekli olduunu kavramt. II Amiral Bristol, Trkiyede Amerikann ekonomik faaliyetlerini arttrmaya olanak salayan bir hava yaratma giriiminde bulunmaktayd. O, Trklerin bu sonuca ulamak iin ok ey yapabileceklerine inanmaktayd. Bristol, Amerikal i adamlarn Trkiyede yatrm yapmaya tevik etmek iin n koul olarak, Trk hkmetinin istikrar, hukuku, dzeni, insan hayatn ve malvarln yasalarla korumasn, tamacl gelitirmesini ve iletiim iin gerekli ara ve gereleri salanmasnn, Amerikan sermayesi bu lkeye girmeden nce zorunlu olduunu ifade etmitir.42 Bristol, ncelikle istikrarl bir ortamn salanmasyla, Amerikal i adamlarnn Trk pazarndaki kazanlarn arttrmak iin rekabete girieceklerinden ve beraberinde elde edilen krn Trkiyenin yeniden kalknmasnda faydal olacandan emindi.43 O, doru dnerek, istikrarl bir hkmet ve uygun bir ortamn sadece Mustafa Kemalin milliyeti rejimiyle salanabileceinin farkndayd. Bristol, Trk milliyetiliini tevik ederek, devletin mttefiklerin hkimiyeti altna girmeden Atatrkn himayesinde varln srdrebilmesini umarak, Amerikann ekonomik nfuzuna almasn ve yeniliki-kapitalist Amerika Cumhuriyeti ile ayn izgide gelimesini desteklemitir. O, Trk
41
Bkz. Teaty with Turkey: Statements, Resolutions and Reports in Favor of Ratification of the Treaty of Lausanne by the General Comittee of American Institutions and Associations in Favor of Ratification of the Treaty with Turkey in 1926. 42 Bristoldan Bradleye, 30 Ekim 1923, K. 48, a.g.b.; Bristoldan Basil Milesa, 12 Mart 1923, K. 48, a.g.b.; Bristoldan Barnesa, 30 Ekim 1923, K. 48, a.g.b. 43 Bristoldan Basil Milesa, 12 Mart 1923, K. 48, a.g.b.; Bristoldan W. H. Bradleye, 30 Ekim 1923, K. 48, a.g.b.; Bristoldan L. I. Thomasa, 13 Kasm 1920, K. 39, a.g.b. ve Bristoldan W. W. Cumberlanda, 10 Kasm 1923, K. 48, a.g.b.
115
Aytun lker
milliyetiliini tevik etmekte o kadar baarlyd ki, iyi tannan Trk gazetecisi ve Mustafa Kemalin destekilerinden Ahmet Emin Yalman, Bristolun faaliyetlerinin, milli mevcudiyete ulamak iin bamszlk mcadelemizin bandan sonuna kadar Trkiye ve Birleik Devletler arasnda resmi olmayan bir ittifak olduunu yazmtr.44 Amerikann kapitalizmi ve Trk milliyetiliine ilikin olarak tarihi Roger Trask, Trkiyedeki Amerikal memurlarn, dnya savalar arasndaki dnemde Trk milliyetiliine ok iyi adapte olduklarn gzlemlemitir. Trask, Amerikal memurlarn gl milliyeti duygulara ve Atatrkn lkesindeki politikalara kar koymas halinde ekonomik faaliyetleri arttrmann mmkn olmayacan sylemitir.45 Fakat tarihi Jerry Israel, Ak Kap politikasnn bir ynnn ekonomik yaylmaclk olduunu, dier ynnn ise sosyal ve politik kurumlarn reformlarla gelitirilerek modernletirilmesini tekil ettii sonucuna varmtr.46 Albay A. T. Mahann askeri geleneklerine gre eitilmi olan Amiral Mark Bristol, Deniz Kuvvetlerinin birinci bar zamanndaki greviyle, ekonomik yaylmacla yardmc olmak ve milli gvenlii daha st seviyeye karmakla ykmlyd. Az gelimi lkelerde sosyal ve politik kurumlarn reformlarla gelitirilerek modernletirilmesi, ekonomik faaliyetleri arttrr ve beraberinde kazanc da getirir. Amerika Ticaret Odas Bakan Julius Barnesin yazdna gre, o, dik bal Amerikal i adamlarnn, reform ve geliimi Trkiyeye getirecekleri konusunda byk gven duymaktayd. 47 Bristol, Trklerin meselelerinde Amerikaya ballklarnn artmasyla modern uygarlklarn nimetlerinden olan istikrarl bir hkmet, dinsel inanlarda zgrlk, evrensel eitim ve gelecekteki bir zamanda kendi geleceini tayin etme hakknn salanacana inanmaktayd.48 III Btn bunlara ek olarak Trk milliyetiliine yardmc olunmu ve barl bir havayla ekonomik faaliyetleri arttrma giriimi desteklenmiti.
44 45
Ahmet Emin Yalman, Turkey in My Time, (Norman, 1956), 79. Roger R. Trask, The United States and Turkish Nationalism: Investments and Technical Aid During the Ataturk Era, Business History Review, C. XXXVIII, (lkbahar, 1964), 60. 46 Israel, ad geen makale, 807. 47 Bristoldan Barnesa, 14 Haziran 1923, K. 50, a.g.b. 48 Bristoldan Lewis Hecke, 25 ubat 1920, K. 37, a.g.b.
116
Bristol, mttefiklerin Trkiyedeki kontrolnn, Amerikann ticari karlarna ayak ba olabileceini dnerek, etkisini yok etmeye almtr. Sultann hkmeti mttefiklerin kuklas haline gelmiti. Bu gerek, Bristolun iddetle Kemalistleri desteklemesini kesinlikle aklamaktadr. Denizde salanan bar zamannda takip edilen hedef, mttefikler tarafndan engellenen Amerikan ticaretini Trkiye ve Ortadouda yaymakt. Bristol, Dullesa, mttefiklerin Trkiyede ayrcalk elde etmeye altklarn ve ayn zamanda Trkiyenin mali ve ticari faaliyetlerini kontrolde tutabilmek iin komuta edebilecekleri bir pozisyon edinmeye altklarn yazmtr.49 Bristol, zellikle Ortadouda muazzam byklkte bir ekonomik imparatorluk ina etmekte olan ngilizlerden phelenmekteydi. Birinci Dnya Sava sonrasnda gelien olaylar o kadar uursuzdu ki, denizde ve ekonomik alanda Birleik Devletler ile ngiltere arasnda artan ekime ve Anglo-Amerikan ilikilerinin zedelenmesi, Bristolun ufukta belli belirsiz sava bulutlar grmesine neden olmutur. O, tam olarak Wilson gibi savatan kanarak uzlamaya varmak ve bar srdrerek her iki milletin de serbeste, eit bir ortam ierisinde ekonomik hedeflerini izlemesini istemiti.50 Mttefiklerin politikalarn oluturanlar, Amerikann Yakndoudaki ticaretini yolla engellediler. lk olarak, Amerikann Trkiyeye ihracatna zarar veren ve Trkiye ile Birleik Devletlerin arasnda hazrlanan anlamaya ters olan tketim vergisine maruz kaldlar. kinci olarak, mttefikler Ticari Danma Komitesi araclyla, Trkiyedeki ticareti kontrol etmekteydi ve Birleik Devletlerin de bu toplulua katlmas kabul edilmiyordu. Son olarak, mttefiklerin diplomasi memurlar, manda sisteminden istifade ederek, Birleik Devletlerin Mezopotamyadaki zengin petrol yataklarndan adil bir pay elde etmesini engellemiti. Bristolun var olan anlamalara gvenerek ve Ak Kap prensibine dayanarak kuvvetli bir ekilde Amerikann haklarn savunduu iyi bir ekilde bilinmektedir. O, gayretle takip ettii politika sayesinde ayrcalk yaratan tketim vergilerinin kaldrlmasn salad ve Ticari Danma Komitesinin, Ak Kap prensibini ihlal ettii gerekesiyle Amerikann da bu
49 50
Bristoldan Dullesa, 29 Ocak 1923, K. 49, a.g.b. Bristoldan stemen R. S. Dunna, 28 Aralk 1923, K. 53, a.g.b.; Bristoldan Cecil Dorriana, 28 Mart 1921, K. 39, a.g.b.
117
Aytun lker
toplulua ye olmas iin azimle alt. Bristol sonunda baarl olmutu.51 Onun, Amerikal petrol irketlerinin de Ortadou petrollerinin aratrlmasna katlmas iin mcadelesi, iyi bilinmektedir ve hibir zaman unutulmayacaktr.52 Bristol, geleneksel diplomatik metotlara ek olarak, mttefiklerin Trkiyedeki kontroln etkisiz duruma getirmek iin deiik yntemlere bavurmutu. O, Trklerin ekonomik taktikler araclyla, bir para finansal bamszlk elde etmek iin mttefik bankerlerinden kurtulmalarn ummu ve bankaclk sistemi gelitirmelerini tavsiye etmiti.53 Bristol, baaryla gelitirilmi bir Trk bankaclk sisteminin politik istikrar salayaca ve TrkAmerikan ticaretini arttraca sonucuna varmt. Onun benimsedii bir baka yaklam, Amerikal i adamlarn Trkiyedeki ticareti bytmeye tevik ederek, daha yksek kazanlar salayan geniletilmi ticari pazarlar elde etmek ve karlkl olarak mttefiklerin politik entrikalarn adilce azaltmakt.54 Bristol, mttefiklerin kontroln eninde sonunda azaltmak iin Amerikann zel sermayesini kullanabileceinin farkndayd. O, gemiteki dolar diplomasisinden bir nebze rnek alarak, mttefiklerin finansal kontroln zayflatma baarsyla sonulanacak olan Garanti Yatrm Ortakl kredisini Trk hkmetiyle uygulamaya koymak iin almt.55 IV Mttefiklerin, Trkiye zerindeki ekonomik ve politik kontroln zorunlu olarak azaltmak iin etkili admlar atlmaya balandnda, Bristol, bu lkede yava yava Amerikan ticari nfuzunu salama amacn kolaylatracak altyapy oluturmutu. Amiral, Amerika Deniz Kuvvetleri ve diplomatik personeline, i adamlar ve ticaret odas memurlarna, yardm alanlar ve misyonerlerin dnda eitli gazeteci gruplarna bel balayarak, ticari frsatlara dair bilgi ve Trklerle mttefikler hakknda istihbarat salayp, pozitif bir g gibi hareket ederek, Trk hkmetinin yeniliki dorultuda geliimini
51
Bristoldan Knappa, 28 Ocak 1920, K. 37, a.g.b.; Buzanski, a.g.t., 222; Birleik Devletler Dileri Bakanl, Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1920, C. III, 757-765, ve 1921, C. II, 890-916. 52 Lawrence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey, 1914-1924, (Baltimore, 1965), B. XI, ve DeNovo, a.g.e., B. VI. 53 Bristoldan Cumberlanda, 10 Kasm 1921, K. 48, a.g.b. 54 Bristoldan Barnesa, 14 Haziran 1923, K. 50, a.g.b. 55 Bristolun Gnl, 14 Ekim 1920, K. 17, a.g.b.
118
biimlendirmekteydi. O, Dileri Bakanl memurlarna, ibirlii iin uygun bilgiyi derhal elde edebilmekteydi. birliki memurlarn Bristola, verdii hizmet ve bilgilerden dolay teekkr ettikleri birok mektup bulunmakta ve Dileri Bakanl, Amirali, Ortadoudaki ana bilgi kayna olarak dikkate almaktayd.56 Altyapnn byk bir ksmnn Amerikallarn oluturduu geni bir a kuruldu. Bristol, gemite istihbarat grevlisi olan stemen R. S. Dulla, stanbuldaki Amerikan topluluunun neredeyse tamamnn Amerikann ticari karlar iin elbirlii ile altn yazmt.57 Bristol, istihbarat an Kuds, am, Halep, Beyrut, Badat, zmir ve Samsun gibi yerlerdeki Yksek Komisyon Ofisi delegelerini ve konsolosluk memurlarn kullanarak geniletti.58 O, birok harekt raporunu, bilgi kayna olan konsolosluk postalarndan edinerek, mttefiklerin hareketlerini sk sk Dileri Bakanlna bildirmekteydi. Bir an daha etkin ekonomik bilgi toplayabilmesi iin, Dounun Amerika Ticaret Odas Bakan olarak hareket eden Standard Oil grevlisi Oscar Gunkel, Amiral tarafndan sevk edilerek, Amerikal i adamlar iin her limanda alt komite ubeleri kurmutu.59 Bristol, bu komitelerin yeni yayn organ olan Dou Ticareti Dergisi araclyla, Ortadouda yaylmak iin kurmu olduu Odalar Soruturma Brosuna bilgi salayabilecei sonucuna varmt.60 Amiral, ayn zamanda kendi kumandas altndaki destroyer gemilerinin kaptanlarndan bilgi toplayarak, Amerikal i adamlarna yardm srecinde nemli bir balant olarak kullanmt. Bu gemiler, yeni ticari frsatlar arayp bulmak isteyen Amerikal tccarlar ska Akdeniz sularnn bir yanndan dier yanna tamaktayd. Destroyerler tarafndan salanan paha biilmez iletiim hizmeti, Bristolun ou kez politik ve ticari mesajlar gndermek iin kulland telsizlerden dolay ksmen nem arz etmekteydi. O, Deniz Kuvvetleri stihbarat efi Tuamiral A. P. Niblacka, i adamlarnn iletiim iin Amerikallarn telsizlerine ve postayla iletiim iin yine kendilerine bal olduklarn
56
Standard Oildeki E. J. Sadlerdan Bristola, 30 Mart 1920, K. 37, a.g.b.; Ttn rnleri Anonim irketinden William A. Ferguson, 31 Austos 1921, K. 40, a.g.b.; Amerika Ticaret Odasndaki J. H. Barnesdan Bristola, K. 50 a.g.b. 57 Bristoldan Dunna, 28 Aralk 1923, K. 53, a.g.b. 58 Buzanski, a.g.t., 41-42. 59 Bristoldan Gunkela, 7 Temmuz 1921, K. 43, a.g.b. 60 Bristolun Gnl, 20 Mart 1920, K. 17 ve 15 Ekim 1920, a.g.b.
119
Aytun lker
yazmt.61 Bu i iin ayrlan btenin azaltlmas, Amerikann iletiim olanaklarn azaltr ve sonu olarak lkenin ticari grevinin etkinliinde bir de sebep oldu. Bristol, Gemicilik Brosu efi Tuamiral Thomas Washingtonu bilgilendirerek, bteyi kstlayacak bir admn atlmamas gerektiini, nk yaptklar ticari iin dnyann bu kesiminde tamamyla Amerikann gelecekteki karlarn korumak ve ilerletmek iin gerekli olduunu sylemitir.62 Btn bunlara ek olarak Bristol, Amerikal on iki dini ve hayrsever yardm grubundan yararlanmt. Onlar, kltrel emperyalizmin deerli unsurlaryd, nk Bristol, yeni hkmetin geliimini batl bir izgide ekillendirerek, gelecekteki liderlerin takdire ayan Bat metotlaryla yetimesinin nemli olduunu grmt.63 rnein o, Amerika Yabanc Misyonlar Kurulu yesi James L. Bartona, u anda dnyann bu kesiminin ihtiyac bizim misyonerlerimizin en byk ve en kudretli abalardr. Bu insanlarn yeni bir hkmet kurmas, yeniliki, ahlaki, ruhani ve ticari geliim iin desteklenmesinin tam zamandr diye yazmt. Amiralin bildirdiine gre, biz onlar [misyoner ve eitimcileri] kendi misyonerlik ilerimizi sonuna kadar devam ettirerek, yeni Trk hkmetinin istikrarl olabilmesi iin kararl bir destek salamak ve ayn zamanda yeniden ina srecinde Trkiyeye yardm etmek iin istiyoruz demiti.64 Bristol, bu misyoner, eitim ve yardm kurulularnn aba ve faaliyetlerini Amerikann ekonomik bymesine neden olabilecek ekilde dzenlemiti. Onun, Deniz Kuvvetleri Sekreteri Edward Denbyye yazdna gre, eitimcilerin ve yardmseverlerin liderleri zel bir grevle bir araya toplanp, Amerikann karlar iin bir birim olarak alncaya kadar grmeler yapmt. Bylece Amerikallar grevleri ve yaptklar konusunda tlenmi, onlara akl verilerek her trl nasihat verilmiti.65 Ayn zamanda gazeteciler de Bristolun tekilatlanmasnda gnll olarak sadakatle hizmet etmekteydiler. O, Hristiyan aznlklara olumlu,
61 62
Bristoldan Niblacka, 25 Haziran 1920, K. 38, a.g.b. Bristoldan Washingtona, 27 Eyll 1921, K. 43, a.g.b. 63 Bu gruplara Amerika Kzl Ha, stanbul Olaanst Durum Yardm Komitesi, Amerika Deniz Kuvvetleri Yardm Grubu, Amerika Yabanc Misyonlar Kurulu, Yakndou Yardm Kuruluu, YMCA, YWCA, Amerika Ortak Dalm Komitesi, Mennonite Yardm Komitesi, Rus Mlteci ocuklarna Yardm Komisyonu, Robert Koleji ve stanbul Kz Koleji de dhil edilebilinir. 64 Bristoldan Bartona, 12 Ekim 1922, K. 48, a.g.b. 65 Bristoldan Denbyye, 22 Kasm 1923, K. 49, a.g.b.
120
Trklere ise tarafsz bilgilerin yayn yaplmasn nlemek amacyla haberleri dahi idare etmekteydi.66 Bristolun Trk taraftarl daha ar bastndan ve Ortadouda gazetecilerin birou gl bir ekilde Hristiyanlarn lehinde olduundan, o, haberleri idaresi altna alarak ortam yattran bir etkide bulunmak istemitir. Bristol, Amerikal irket sahiplerine dahi, Ortadouya Amerikallar tarafndan ticari giriim gtrlmesi gerektiini, okul retmenleri, niversite profesrleri ve misyonerlerin kltrel smrgeciliin ajanlar olarak hizmet edebileceini bildirmiti. Amerikadaki meslek okullarnda ve niversitelerde yetitirilmi kiiler, liberal ortaklk fikirlerini ortaya kararak, geleneksel Amerikan izgisi dorultusunda ticari almalara olanak salayabilirdi. Bristol, Amerikann pazardaki adil ticaret anlayn ve Ortadoudaki duruunu, kendi yerine bakalarn dnen modele ve Trklerin ekonomisiyle hkmetini yaplandrmasna yardm etmeye balamaktayd. 67 Amiral, Birleik Devletler ve Trkiye arasndaki resmi politik ilikiler yeniden balamadan nce, altyapsnda deerli becerilere sahip eitli grevlilerin yardmn alarak, Kemalist hkmetle temaslarn devam ettiriyordu. rnein, Yakndou Yardm Kuruluundan misyoner olmayan Charles McDowell adl grevli, Ankaradan stanbula dndnde, Bristola, Trklerin ekonomik kalknma planlar konusundaki grme teklifine iyi niyetle baktklarn sylemitir. O, ayn zamanda Ankarann Yakndoudaki yardm faaliyetlerinden bazlarnn, Amerikann ticari karlarna zararl olduunu ifade ettiklerini bildirmitir.68 Bristol, altyapnn birimlerini koordine etmekten baka, bilgi toplama srecinde hayati bir balant olarak hizmette bulunmutur. Amerikann stanbuldaki Birinci Deniz Kuvvetleri Diplomat Tuamiral David Porter, diplomatik vazifesi olmasna ramen, Osmanl Devletinin eitli blgelerine gitmeyi reddetmi, buna karn Bristol ise ondan farkl olarak, sk sk Dou Akdenize ve Karadenize giderek bilgi toplamt. rnein, 1920 ylnda Bulgaristana yaplan bir seyahat, Bristola Amerikan ticari giriiminin yaylmas iin ahane bir frsat yaratarak, buraya memur tahsis edilmesini
66 67
Bristoldan W. S. Hiatt, Associated Press, 19 ubat 1921, K. 40, a.g.b. Bristoldan W. H. Bradleyye, 30 Ekim 1923, K. 48, a.g.b.; Bristoldan Julius Barnesa, 14 Haziran 1923, K. 50, a.g.b. 68 Bristolun Gnl, 22 Haziran 1921, K. 18, a.g.b.
121
Aytun lker
salamtr.69 Her ne kadar diplomatik ve ticari bilgi toplamak ve yaymak nemli olsa da, Bristol, ksa bir sre iinde sorun karmadan ileyecek, mttefiklerin ekonomik sistemiyle rekabet edebilecek bir Amerikan ekonomik sistemi yaratma ihtiyacnn farkna varmtr. V Bristol, eskiden kurumlarn bireysel olarak hareket etmesine neden olan ve uzun zamandan beri Amerikal tccarlar tarafndan kullanlan metotlarn yerine, onlarn ortak ticari giriim metotlarn kullanmas gerektii sonucuna varmt. Ondan kalan belgeler, ticari teebbsn modernlemesini destekleyen ilk kiilerden Herbert Hoovera takdirini aa karmakta, nk Hoovern Bristolu bu dorultuda dnmesi iin etkiledii tahmin edilmektedir. Amiral Bristol, bankacl, ticari kurumlar, vapur hatt iletmelerini ve acenteleri, yani Amerikan endstrisinin eitli aktr ve kurulularn desteklemitir.70 O, Howard Heinza, Amerikan kurulularnn, birbirini tamamlayarak mteebbis mttefiklere kar baaryla rekabet etmesini salayacak ekilde, Amerikal personelin ynetimi ve idaresi altnda olmas gerektiini ileri srmt.71 Bristol, bundan baka Ortadoudaki Birleik Devletlerin ekonomik abalarn modernletirmek iin alyordu. Birleik Devletler Gemicilik Kurulundan Frank E. Ferrisin yazdna gre, Bristol, ben irketlerin yabanclarla ticaret yapabilme giriimini Webb-Pomerene kanunu kapsamnda stleniyorum. Bu suretle herhangi bir maln reticisi, retici ayrt etmeksizin yabanclarla ticaret yapabilmek iin organize olabilir demitir.72 Amiral Bristol, dzenli bir ekonomik sistem vastasyla modernlemeyi baarmak iin eitli faktrleri yakndan takip etmekteydi. Birinci Dnya Sava sonrasndaki dnemde, gemicilik alannda Yakndouda on yedi yeni hat hizmete alnca, rekabeti karlayabilmek iin Birleik Devletler Gemicilik Kurulu Temsilcisi Bristol, Amerikadan Trkiyeye kargolarn yzde altmn
69
Bristoldan Eliot Mearsa, 17 Temmuz 1920, K. 38, a.g.b.; Bristoldan Amiral H. S. Knappa, 12 Haziran 1920, K. 38, a.g.b.; Bristolun Gnl, 24 Temmuz 1920, K. 17, a.g.b. 70 Bristolun Gnl, 23 Eyll 1920, K. 17, a.g.b. 71 Bristoldan Heinza, 4 Mays 1921, K. 41, a.g.b. 72 Bristoldan Ferrise, 19 Austos 1921, K. 42, a.g.b. Webb-Pomerene kanunu, kk irketlere hammaddeyi ileyerek ihra etme izninin yan sra byk miktarlarda hammaddelerin alm satmyla megul byk Avrupal irketlere kar rekabet edebilme olanan veriyordu.
122
tayan bu kurulun gemilerini destekleyerek zenle almt.73 O, eitli Ortadou limanlarnda yeni oluan ticarette sz sahibi olabilmek iin Gemicilik Kurulu ubeleri amt.74 Bristol, Amerikal gemilere lojistik destek salamak amacyla, Standard Oilun stanbulda petrol depolar kurabilmesi iin Trklerden izin almt.75 Tarihi Leland Gordonun ifade ettiine gre bu durum, Amerika Yksek Komisyon yesi tarafndan, sadece mevcut hareketlilii atlatncaya kadar lkesinin bu sahada etkili olabilmesi ve baaryla rekabet edebilmesi iin, gemicilik karlarn korumak amacyla uygulanmt.76 Bristol, ayn zamanda salanabilecek krediler hakknda bilgi toplayabilmek iin, stanbulda Dou Akdeniz lkelerinden sorumlu Amerika Ticaret Odasnn himayesinde danma brosu kurmutu.77 VI Deniz tamacln, iletiim ara-gerelerini ve byk bir bilgi toplama organ tarafndan desteklenen ok geni bir ekonomik sistemi organize edebilmek, Bristolun hedeflerinden biriydi. O, ayn zamanda Amerikal irket alanlarn savatan sonra ortaya kan Trk pazarna girmeleri iin tevik etmekteydi. Bu yeni pazarlar Amerikan endstrisindeki sermaye fazlasn alp, sava sonras dnemde refah seviyesini yksek dzeyde tutmay salayacakt.78 Bristol, i topluluklarnn efi durumundaki hkmetin karc gruplar temsil ettiini hissetmekteydi. O, bu fikrini ak bir ekilde Standard Oilden L. I. Thomasa bildirerek, bizim hkmetimiz, layk olduu seviyeye gelmesini salayan i adamlarn temsil etmektedir demiti.79 Bu felsefenin uygulamas olarak, Standard Oilun Yakndou blmnde hizmet eden eski Deniz Kuvvetleri Grevlisi E. J. Sadlerin, Ocak 1920de Bristola, Dileri Bakanlnn Amerikal petrol irketlerine Mezopotamyadaki petrol yataklarnda eit frsatlar salanmas gerektiini yazmas rnek verilebilir.
73 74
Gordon, a.g.e., 123 Levant Trade Review, C. XIII, (Temmuz 1924), 273277 ve ad geen dergi, C. X, (Ocak 1922), 36. 75 Bristoldan Tuamiral Philip Andrewsa, 18 ubat 1920, K. 37, a.g.b. 76 Gordon, a.g.e., 123. 77 Bristoldan Oscar Gunkele, 7 Temmuz 1921, K. 43, a.g.b.; Bristolun Gnl, 20 Mart 1920, K. 17, a.g.b. 78 Bristoldan Martin Egana, 22 Ekim 1921, K. 42, a.g.b. 79 Bristoldan Thomasa, 13 Kasm 1920, K. 39, a.g.b.
123
Aytun lker
Bristol, bu bilgiyi derhal bakanla iletmi ve gerekli hareketin yaplmas iin baskda bulunmutu.80 Amiral, 1919-1920de Amerikann Trkiyeye ihracatnn yaklak 67 milyon dolar bulmasndan dolay, Trkiye ile olan ticarette aslan payn almaya devam etmek istiyordu. Bu anormal durum, Avrupann Trkiyede tketim mallarn karlama konusunda yetersiz kalmas, Trk halknn ar yoksulluu, Amerikal gemicilerin Yakndou civarnda bulunmas ve hayrsever kurulularn Amerikadan Trkiyeye byk miktarlarda yardmda bulunmas sonucunda ortaya kmt.81 Fakat bu ticari ykseli ksa sreli olmu ve 1921 ylnda hzl bir de gemiti.82 Bristol, bu dn stesinden gelmek ve Amerikan pazarn geniletmek amacyla, zamannn byk bir ksmn i adamlarn Ortadouda yeni araylar ierisine girmeye tevik ederek harcamaktayd.83 Onun, bizzat tccar veya arac gibi hareket ederek, alc ve satclar bir araya getirmeye ve ortak bir zeminde buluturmaya alt birok rnek durum mevcuttu.84 Bristol, ticareti desteklemek amacyla eitli zamanlarda Amerikal irket alanlar ve Ankara hkmeti mensuplar arasnda toplantlar dzenlemekteydi.85 O, Dileri Bakan Hughesa, kapsnn i adamlarna her zaman ak olduunu yazmt.86 Fakat Amiral, kurallara bal ve Ak Kap politikasnn ruhuna uygun olarak, daima ak bir ekilde Amerikal irketlerin herhangi birine ayrcalk vermeyeceini ve herkesin eitlik temeli zerine kurulu bir muamele greceini bildirmiti.87
80
George Sweet Gibb ve Evelyn H. Knowlton, Resurgent Years, 19111927: History of the Standard Oil Company (New Jersey), (New York, 1956), 287288. 81 Gordon, a.g.e., 59-61. 82 Amerikann ticari ykseliinin de gemesine ilikin olarak bkz. Gordon, a.g.e, 61; ve Robert W. Kerwinin Trkiyedeki devletiliin ykselie gemesini anlatan makalesi Private Enterprise in Turkish Industrial Development, Middle East Journal, C. V, (K 1951), 138. 83 Bristoldan Eliot Mearsa, 16 Eyll 1920, K. 38, a.g.b. 84 rnein Bristol, Tuamiral N. A. McCullyye Karadeniz ticaretiyle megul olan Amerikal vapur firmas iin Rusyadan birtakm gemiler satn almaya almasn emretmiti. O, Bristola gemilerin grnmne, boyutuna, artlara ve fiyatna dair bilgi verecekti. Bristoldan McCullyye, 10 Haziran 1920, K. 38, a.g.b. 85 rnein Bristol, 1921 yl yaznda Ankara hkmeti grevlileri ve Amerikal irket alanlar arasnda bir toplant dzenlemiti. Bkz. Bristolun Gnl, 4 Mays 1921 ve 28 Temmuz 1921, K. 18, a.g.b. 86 Bristoldan Hughesa, 17 Mays 1922, K. 46, a.g.b. 87 Bristolun Gnl, 56 Mays 1921, K. 18, a.g.b.
124
Bylece Bristolun, Trkiyeyi Amerikan ekonomik topluluunun iine almay hedefleyen Williamsn istedii gibi smrgeci olmadn ve temelde ekonomik genilemeyi hedefledii neticesini karabiliriz. Amerika Dileri Bakanl grevlilerinin, sava sonras dnemde, Trkiyede aralksz devam eden bir ticari genileme politikas takip etmedikleri sylenmelidir. 1930lu yllarda, bakanlk durgun olan Amerikan ekonomisini canlandracak bir etkiye gerek duyduundan, 19331936 yllar arasnda Trkiyede Amerika Bykelilii yapan Robert P. Skinneri, ticari yaylmacla yol aacak gelimelere fiilen tevik etmiti. Aslnda bakanlk Skinneri, ticari yaylmacl zel teebbsn elinde tutma konusunda uyarmt.88 Bristolun ticari genileme iin bask yapmas ve agresif bir tutum taknmas, Dileri Bakanlnn izledii politikadan dolaysyla kaynaklanmaktayd. O, faaliyetlerinin younluundan dolay kendi iradesini dikkate alamamaktayd. Bristolun, srekli olarak agresif bir ticari politika izlediini inkr etmek, 1920lerde Ak Kap prensibi olgunlat srada Amerikan d politikas zerindeki basky anlayabilmeyi engellerdi. Bununla beraber, onun, Williamsn istedii gibi Trkiyede Amerikann politik ve ekonomik egemenliini yaymakla sonulanacak smrgecilik politikas izlemesi, Trkleri kzdrrd. mparatorluk glerinden ngiltere ve Fransann da kesin hedefi Trkiyeyi smrmekti. Fakat bu durum gereklememi ve Atatrke yakn olan milliyeti Trk gazeteci Ahmet Emin Yalman, Tuamiral Mark Lambert Bristolun Yksek Komisyon yesi olarak seilmesinin, Milli Mcadelenin bandaki binlerce olumsuz d etkene kar sz edilmesi gereken birka olumlu etkenden biri olduunu yazmt. stanbulda Amerikallar tarafndan iletilen ve 1945 ylnda Bristolun ad verilen bir hastane olduu dikkate alndnda, Yalman, Trklerin belki bir gn Amiral Bristolu Milli Mcadelenin kahramanlarndan biri olarak grp, takdirlerini ifade etmek iin adna yakr bir ant dikebilecekleri sonucunu karmt.89 Bu kelimeler, Amerikann Trkiyede politik ve ekonomik kontroln salama baarsn gsteren bir smrgecinin faaliyetlerini ifade etmemektedir. Yani Bristoldan vgyle bahsedilmesi smrgecilik yapmadnn gstergesidir. Ne yazk ki Amiral Bristolun abalar, Amerikann Trkiye ile olan ticaretinde arta sebep olmamtr. Amerikann ticarete dair istatistik ve
88
Roger R. Trask, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform, 19141939, (Minneapolis, 1971), 99102. 89 Yalman, a.g.e., 78-79.
125
Aytun lker
raporlarnda, 1920den sonra belirgin bir d grlm ve Bristolun 1927 ylnda son bulan Trkiyedeki grevinin bitimine kadar, ticarette fark edilecek derecede art grlmemiti. 1920lerde Trkiyedeki ekonomik hava, Amerikann yatrm yapmasn tevik eder nitelikte deildi, nk ihtiyatl davranan Trkler, gelecekte ortaya kabilecek yabanc kontroll bir ekonomiden saknarak, yabanc sermayeyi ekmek iin garanti vermeyen devletilik politikasn tercih etmiti. Takip eden on yl boyunca Amerikal yatrmclar Trkiyeye yatrm sahas olarak ilgi gstermilerdi.90 Bristolun, ekonomik yaylmacla dair mevcut olanaklarn farknda olmamas, bu konunun dnda tutulmaldr. u anda soru iareti olan konular, onun ideolojisi, amilleri ve niyetidir. Bilgiler, Bristolun grev hissiyatna sahip olduuna, agresif bir tutumla Ak Kap prensibini geleneksel biimde kullanarak mttefiklerin engellemelerini kaldrdna ve Amerikan ekonomik teebbsn savunarak yaymak iin yeni ticari yollar atna iaret etmekteydi. Son olarak, Bristol, 2. Dnya Sava srasnda Birleik Devletlerin Sovyet Rusyay kontrol altnda tutmasnda nemli bir rol oynayacak olan modern Trkiye Cumhuriyeti ile iyi ilikiler salama konusunda baarlyd.91 Bunun da tesinde gnmzde Trkiye Birleik Devletler ile Ortadouda yakn mttefik olan birka devletten biridir. Bristol, ayn zamanda ilerleyen dnemlerde de Amerikan ticari frsatlarnn Trkiyedeki yolunu izerek tesis etmekte yardmc olmutur. Roger R. Trask, Birleik Devletlerin, Trkiye Cumhuriyetindeki ekonomik gelimelerin doasn belirleme konusundaki stnlnn, kinci Dnya Sava sonrasnda baladn ve bunun iki dnya sava arasndaki dnemde, Amerikann Trk iktisadi kalknmasndaki rolnden kaynaklandn gzlemlemitir.92 Bristolun, her eyi iyi bir ekilde kavrayarak Ortadou meseleleri hususunda birikim sahibi olmas, Trk milliyetilik akmnn younluu konusunda doru deerlendirme yapabilmesine yol amtr. Amiral, bu nne
90
Gordon, a.g.e., 60-61; Birleik Devletler Ticaret Bakanl, Department of Commerce Reports, C. I, (Eyll 1921), 166-168; Roger R. Trask, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform, 19141939, (Minneapolis, 1971), 129-130; Lewis V. Thomas ve Richard N. Frye, The United States and Turkey and Iran, (Hamden, Connecticut, 1971), 147. 91 Trask, a.g.e., 244. 92 Roger R. Trask, The United States and Turkish Nationalism: Investments and Technical Aid During the Ataturk Era, Business History Review, C. XXXVIII, (lkbahar, 1964), 58.
126
geilemeyen gcn farkna varmasyla, bu gc kabul ederek, misyonerler ve bakanlk grevlilerinin de kabul etmesi iin bask yapm ve sava sonras Trkiyesindeki politikay en iyi ekilde gelitirmeyi denemitir. Milliyetiliin, Trkiyenin kalknmasnda nemli bir rol oynayaca fark edilince, Bristol, grev hissiyatyla harekete geerek, Trkiyede Amerikann izgisinde liberal reformlar yaptrmaya almtr. imdiye kadar Amerikann Dou Akdeniz dnyasndaki d politikas zerinde kontrol salamak isteyen Amerikal misyoner ve hayrseverlere kar tetikte olan Amiral, onlarla beraber grevini baaryla tamamlamt. Tarihi Edward Mead Earle, Yakndouda Hristiyanlara verilen grevler arasnda bundan daha kapsaml ve nemli Amerikan faaliyetinin olmadn artk yazmayacakt. Earle, Birleik Devletlerin, misyonerleri ekonomik genileme iin arac olarak kullanmad sonucuna varamyordu. Niyeti, petrol kullanarak ekonomik yaylma politikas izlemek olan Dileri Bakanl grevlilerine Amiral Bristolun de katlmasyla, tccarlar Amerikann Ortadou politikasn belirlemede rollerinin bydn fark etmi ve misyonerler politik konulara gitgide daha az hkim olmaya balamlard.93 Bristol da, grevinden uzaklatrlmasn isteyen misyonerlerin abalarna kar koyup, sava sonras dnemde Ortadou politikasnda dzeni temin ettikten sonra, tccarlarn ihtiyalarna ncelik verilmesi gerektiini dnyordu. Misyoner ve hayrsever topluklarla ihtilaf halinde olunduundan, onlar 1923te yaplmak istenen Trk-Amerikan anlamasnn kabul edilmesini geciktirip, ticari ilikilerin eninde sonunda hezimetle sonulanmasna sebep olmulard. Bylece, Amerikann Trkiye ile ticaret yapmas riskli bir hal aldndan, Bristol, ustalkla ticari ilikileri gvenceye almak iin Trklerle geici bir uzlama [modus vivendi] yapmay baarmt. O, ayn zamanda misyonerlere, Ermeniler zerinde Amerikan mandas kurulmas fikrine kar olduunu ifade ederek, bunun gerekletirilmesi halinde Bolevik ve Kemalist rejimlerle ilikilerin karaca ve Birleik Devletler ile Trkiye arasndaki ekonomik ilikilere engel olacan sylemiti. Kilise ile olan ekimeler srasnda Richard Washburn Child, misyoner ve hayrsever kar gruplarn karakterize etmiti. Sava sonras dnemde Birleik Devletlerin Ortadou politikasna ekil verme hakkn elde etmek iin, Bristolun, halkn refahn garanti altna
93
Edward Mead Earle, American Missions in the Near East, Foreign Affairs, C. VII, (Nisan 1929), 398.
127
Aytun lker
alarak, Amerikan pazarn geniletmesi ve halknn tamamn istihdam ederek, ihtiyalarn Amerikann milli karlar dorultusunda ak bir ekilde belirlemesi gerektii ifade edilmelidir. Ermenilerin manda altna alnmasnn kabulnn ve ilga edilen Osmanl Devletindeki Hristiyan aznlklarn haklarn mdafaa etmenin modern endstriyel devletlerin d politikasnda yeri yoktu. Bristol, John Quincy Adamsn Amerikann politikasna ilikin olarak, milletlerin kendi geleceklerini kendilerinin tayin etmesine dair u szlerini olduka nemsemitir: zgrlk ve bamszlk her nerede gereklemi ya da gzler nne serilmise, orada kalbi, dualar ve duaclar olacaktr. O, yok etmek iin canavarlar aramaz. O, herkesin zgrlk ve bamszl iin iyi dilekte bulunur. Sadece kendi hakkn savunur ve korur. O, yabanclarn bamszl iin bile olsa, bakalarnn bayra bir kere bile kendisininkinden kayrldnda, bu ie serbest brakma gcnn de tesinde, zgrl gasp eden unsurlar varsayarak, tm savalardaki karlar ve entrikalarna, zgrln unsurlarn gasp eden kiisel agzllk, kskanlk ve ihtirasa karr.94 Uzun szn ksas, Amiral Bristolun, Deniz Kuvvetleri mensuplar tarafndan uzun zamandan beri uygulanan diplomatik grevlerden ve ticari yaylmclktan haberi vard. O, geleneksel tabirle ifade etmek gerekirse, baarl bir Ak Kap diplomatyd. Amerikal diplomasi tarihileri, onun stn ve etkileyici diplomatik performansnn deerini tam anlamyla bilmekteydi.
94
Niles Register, C. XX, (21 Temmuz 1821), 331.
128
Lionel Casson, Antik ada Seyahat, 320 Sayfa, 4 Harita, 20 Resim, eviren: Nalan zsoy, MB Yaynevi, stanbul 2008, ISBN-978-975-9191-17-7
Murat Tozan
Antikada denizcilik, denizciler ve gndelik hayat ile ilgili eitli eserleri bulunan New York niversitesi profesrlerinden Lionel Casson, bu kitabnda antik dnemde seyahat ve turizm konusunu birok boyutuyla ele almtr. Sre olarak .. 3000lerden .S. 6. yzyla kadar olan geni bir dnemi kapsayan kitap, blm ve on dokuz ksmdan olumaktadr. Yakn Dou ve Yunanistan balkl birinci blmde u be ksm bulunmaktadr: 1. Balangta: M 3000-1200 (s. 15-35); 2. Balangta: M 1200-500 (s. 36-48); 3. Ufkun Genilemesi (s. 49-54); 4. Klasik Yunan Dneminde Ticaret ve Yolculuk (M 500-300) (s. 55-82); 5. lk Yolculuk Yazar (s. 83-98). Birinci ksm .. III. binyldan .. 1200 yl civarndaki Deniz Kavimleri g ile balayan Demir alarna kadar Msr, Mezopotamya ve Girit uygarlklarnda ulam ve seyahat konusunu ele almaktadr. Burada ilk olarak bu dnemde hem sudaki hem karadaki tama ve ulam aralar ile yollarn durumundan sz edilir. Ardndan yolculuk yapanlar ele alnr. Burada merkezi bir ynetime sahip Msrda en ok yolculuk yapanlarn devlet grevlileri olduu, Mezopotamyada ise zel teebbsn n plana kt grlr. Ancak bu seyahatlerin ortak bir ana nedeni olduu grlmektedir: Ticaret. Fakat tek neden ticaret deildir. zellikle Msrda festival dnemlerinde kutsal yerleri ziyaret etmek nemli bir seyahat nedeniydi. .. II. binyln ortalarnda Msrda eski antsal eserleri grmek iin turistik amal
Ar. Gr. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Eskia Tarihi Anabilim Dal. E-Mail: murat.tozan@ege.edu.tr.
Murat Tozan
seyahatlerin de yapldn grmekteyiz. Gezilen yerlere zg rnlerin alnp dnte yaknlarna armaan etme alkanl daha o dnemde balamt. kinci ksm .. 1200-500 tarihlerini kapsamaktadr. Bu dnemin balar iin ilk olarak Homerosun Odysseia adl eserinde anlatlan yolculuklar incelenir. Bu dnemin ykselen gleri denizde Fenikeliler, karada ise Asurlular idi. Bu ksmda ele alnan dnemin sonlarna damgasn vuran topluluk ise Persler olmutur. Tarihin bilinen ilk byk imparatorluunu kuran Persler bylesine byk topraklara hkmedebilmenin yolunun gl bir iletiim andan getiinin farkndaydlar. Bu ksmn sonunda Herodotosun hayranlkla sz ettii birer gnlk mesafedeki menzillerden ve bakml yollardan oluan Pers posta sistemine deinilmektedir. Ufkun Genilemesi balkl nc ksmda Yunan Klasik ann balarnda bilinen dnyann snrlar ve o zamanki dnyann bilinmeyen yerlerine (= terra incognita) yaplan seyahatler anlatlmaktadr. rnein Herodotosun bildii en doudaki blge Hindistand. Buras bilgilerinin ou da efsanevi ya da kulaktan dolmadr. Dolaysyla inin onun bilgisi dnda olduu grlmektedir. Yine de bu dnemin insan yeni yerler kefetme arzusu iindeydi. Bu konuda dnemin en ileri topluluu Fenikelilerdi. Herodotosun anlattna gre Msr Firavunu II. Nekhoya (.. 610-595) bal cretli Fenikeli denizciler Afrika ktasnn etrafn gemiyle dolamlard. Bundan baka Pers mparatoru Dareios da adamlarna Basra Krfezinden Kzl Denize uzanan Arabistan Yarmadasnn etrafnn dolald bir keif gezisi yaptrmt. Bu keif gezilerinin yannda Kartacal Hanno tarafndan .. 500 yl dolaylarnda otuz bine yakn insanla Afrikann bat kylarna yaplan baarsz kolonizasyon hareketi de olduka ilgintir. Drdnc ksm Klasik Yunan dneminde (.. 500-300) ticaret ve yolculuk konusunda bilgi sunmaktadr. Bu dnemden itibaren Antik dnyann arlk merkezinin nasyadan Ege dnyasna kaymasyla birlikte ulam ve seyahatte temel gzergah Akdeniz olmutur. Bu ksmda deniz ve kara yolculuklar, yollarn yapm, bakm ve gvenlii, para tama, para birimlerinin eitlilii ve yolculukta tercih edilen giysiler gibi konulara deinilir. Bu dnemde de yollardaki insanlarn byk ounluu tccarlard. Sportif ve sanatsal faaliyetlerin bulunduu dini festivallere katlmak isteyenler, tanr Asklepiosa adanm salk merkezlerinde ifa arayanlar, kehanet merkezlerine gidenler ve -az da olsa- sadece turistik amal seyahat edenler
130
Antik ada Seyahat / Lionel Casson
yollarda grlebilirdi. Yolcu gittii yerde bir tandnda kalabilirdi. nemli dinsel merkezlerde ve kentlerde misafirhaneler bulunurdu, bundan baka hanlar ve eitli elence olanaklarnn bulunduu ikili restoranlar yolcularn urak noktalaryd. Birinci blmn son alt bal olan beinci ksm lk Yolculuk Yazar olarak tanmlanan Herodotosa ayrlmtr. Herodotosun eserini yazmadaki asl amac Pers savalarn anlatmak olsa da eser Yunanllar, Persler ve onlarn komular hakknda birok bilgi sunar. Bu bilgilerin bazlarn eitli blgelere yapt gezlerden edindii tecrbelere dayanarak aktarr. Bu ksmda Herodotosun bizzat gezdii blgelerin nereleri olduu, aktard bilgilerin doruluu-yanll, gezi gzergah, anlatmndaki kiisel nceliklerine deinilir. Roma Dneminde Yolculuk adl ikinci blmde numaralandrlmalar birinci blmn devam eklinde yaplm u sekiz ksm bulunmaktadr: 6. Tek Dnya (s. 101-112); 7. Gezginler Grubu (s. 113-122); 8. Tatilde (s. 123-132); 9. Denizde (s. 133-145); 10. Roma Yollar (s. 146-157); 11. Yollarda (s. 158-177); 12. Hanlar ve Restoranlar (s. 178-198); 13. Posta (s. 199-205). Tek Dnya adl altc ksmn banda Byk skenderin ardndan Dou Akdenizde ortak bir kltrel evrenin olumas ile iletiim ve seyahat olanaklarndaki gelimeler ele alnmtr. Hellenistik dnemdeki iki kaife ve seyahatlerine (Pytheas ve Eudoxus) deinildikten sonra Romann kendi iinde bir btnl olan Hellenistik Douya Bat Akdenizi katmasnn ulam ve seyahate yapt katk anlatlr. Artk bir gezgin Frattan Britanyaya kadar tek devletin ats altnda, korsan ve ekya korkusu olmadan, bakml yollar zerinden, tek bir para birimi tayarak ve yalnzca iki dil (Yunanca ve Latince) bilerek seyahat edebilirdi. Bilinen dnyann snrlar da artmt Uzakdou ve Afrika artk daha iyi biliniyordu. Yedinci blmde Roma dneminin Gezginler Grubu anlatlr. Bu dnemde Akdenizde limandan limana dolaan, i blgelere de giren yine tccarlar, gemi sahipleri, bankerler ve i adamlaryd. Salk iin seyahat yine n plandayd. Bu dnemde salk konusunda zellikle yer ne kyordu: Epidauros, Kos ve Pergamondaki Asklepieionlar. Bu dnemde de kehanet merkezleri ve eitli festivaller ilgi ekse de asl ilgi oda bakent Romada imparatorlar tarafndan dzenlenen ihtiaml oyunlar, araba yarlar, gladyatr dvleri gibi geni halk kitlelerine hitap eden gsterilerdir.
131
Murat Tozan
Romallar seyahat etmek iin bir neden daha bulmutu: Tatile kmak, yani deniz kenar ya da dalara gitmek zere ehirden krsal alanlara yaplan yllk yolculuklar. Sekizinci ksmn sonundaki (s. 132) bu ifade bu ksmn ieriini zetler. Romal zenginler arasnda gnmzde olduu yazlk villa sahibi olma istei domutu. Bunun iin en sevilen yer ise Napoli Krfezi ve civaryd. Denizde balkl dokuzuncu ksmda tm Akdeniz evresindeki byk limanlar arasndaki gemiler, bu gemilerin eitleri ve tanmlar, mrettebat, yolcular ve yolculuk artlar esas olarak antik edebi kaynaklarn bu konularda anlattklarna dayanlarak anlatlr. Romallarn en byk baarlarndan birisi sahip olduklar tm topraklar dzenli bir yol a sistemiyle birbirine ve bakent Romaya balamalardr. Onuncu ksmn konusunu da Roma yollar oluturmaktadr. Bu balk altnda nemli Roma yollar ve gzergahlar, yol yapmnda kullanlan teknikler ve malzemeler, gzergahlarn belirlenmesindeki etkenler, kprler, tneller ve mil talar anlatlmaktadr. On birinci ksm Roma dneminde karada yaplan yolculuklara ayrlmtr. Kara yolculuu srasnda bir yolcunun yannda bulundurmas gereken eyalar ve kara tatlarnn sz edilmesinin ardndan Augustus tarafndan kurulan cursus publicus anlatlmaktadr. Cursus publicus, ilk rnei Perslerde grlen devlete ait iletiim ve tamaclk sistemiydi. Olduka etkin bir ekilde ileyen bu sistemde sadece haberleme salanmyor, resmi grevlilerin ulam ve konaklamas da salanyor, ayrca devlet adna baz malzemelerin nakliyesi de salanyordu. Bu ksmn sonunda Roma dneminde kara yolculuunun nasl bir ey olduunu gzler nne sermek iin Msrl ynetici Theophanesin, Anadolulu entelektel Aristeidesin ve Romal air Horatiusun yapt yolculuklardan rnekler verilir. On ikinci ksm Hanlar ve Restoranlar baln tamaktadr. Cursus publicustan yararlanamayan ve gittii yerlerde kalaca bir tand olamayan bir yolcu hanlarda kalrd. Yolculuk esnasnda gecelemek iin kullanlan tara hanlarnn ardndan daha geni olanaklar bulunan kentlerdeki hanlarn anlatmna geilir. Daha eski dnemlerde olduu gibi Roma dneminde de hanclk mesleinin esas olarak kadnlarn elinde olduu grlmektedir. Kentte barnan bir yolcu iin hamamlar, genelevler, sadece yemek veren lokantalar,
132
mzik ve dansn bulunduu kumar da oynanabilen elence mekanlar gibi seenekler bulunuyordu. kinci blmn son ksm posta konusuna ayrlmtr. Antikada zel ahslar iin devlet tarafndan salanan bir posta tama sistemi bulunmuyordu. Romada Cursus publicustan sadece devlet grevlileri ya da ok zengin ve nfuzlu kimseler yararlanabiliyordu. Mektup yazanlarn byk ounluu mektuplarn gidecei yne seyahat eden kiilere vererek ulatrabiliyordu. Mektup yazm malzemeleri, mhrleme ve ulama srelerinden sz edildikten sonra blmn son ksmnda o dnemde yazlm eitli mektuplarn ieriklerinden rnekler sunulmaktadr. Kitabn nc ve son blm Roma Dneminde Turistler ve Turlar baln tamaktadr. Bu blm de numaralandrlmas nceki blmlerden devam eden alt ksmdan olumaktadr: 14. Grlecek Yerler (s.209-216); 15. Mzeler (s. 217-231); 16. Gezi [Yolculuk] Program (s. 232-240); 17. evreyi Dolama [Turistik Yerler] (s. 241-269); 18. Antik Dnyann Baedekeri (s. 270276); 19. Kutsal Topraklara (s. 277-304). nc blmn Grlecek Yerler adl ilk bal olan on beinci ksm Roma dnemi insannn neleri grlmeye deer bulduu konusunu ele almaktadr. Doal gzelliklerden daha ok, insann rettii eserler ilgi ekiyordu. Birok tapnan yannda efsanelere konu olan mekanlarn, mitolojik kahramanlarn ve eskiden yaam nemli ahsiyetlerden kalanlarn ve onlarn mezarlarnn, nemli savalarn yapld alanlarn ve nl sanat eserlerinin grlmeye deer bulunduu grlmektedir. Mzelerin anlatl on beinci blmde Yunan-Roma dneminden ok daha nce Yakndouda balayan mzecilik olarak adlandrlabilecek ilk almalarn ardndan Klasik dneme gelinmektedir. Birok tapnak yaplan sunular dolaysyla zengin eser koleksiyonlarna sahipti. Yine tapnaklarda mitolojik kahramanlarn kalntlar sergileniyordu. Hellenistik dnem hanedanlarndan zellikle Msrdaki Ptolemaioslar ve Pergamondaki Attaloslar sanat eseri koleksiyonlar oluturmulard. Roma dneminde ise gerek kamusal yaplar iin gerekse kiisel koleksiyonlar iin Klasik an nl sanatlarna ait eserleri toplamak ya da kopyalarn yaptrmak adeta bir moda haline gelmiti. On altnc ksmda Roma dnemindeki gezi rotalar ele alnmaktadr. Bu dnemde eyaletliler bakent Romay grmeye gelirken, Romallar ise
133
Murat Tozan
kendilerinden eski uygarlklarn kalntlarnn bulunduu Douya seyahat ediyorlard. Douya giden bir Romalnn ana gzergah Yunanistan, Ege Adalar, Anadolu ve Msrd. Bu ksmda sz edilen blgeler iindeki gezi rotalarndan da sz edilmektedir. On yedinci ksmda antik dnem turistinin gittii turistik yerdeki yaptklarndan sz edilir. Bu ksmn banda turistlerin gezi saatleri, tur rehberleri, turistlere ilgi ekmek iin anlatlan olaanst hikayeler, turistler iin yaplan yerel gsteriler anlatldktan sonra birok turistin gittii yerde bir iz brakma arzusuna geilir. Bu konuda kalntlar gnmze kadar gelebilen en nemli rnek Yukar Msrdaki Teb kenti yaknlarndaki Konuan Memnon Heykeli idi. Aslnda XVIII. Hanedan firavunlarndan III. Amenhotepe (.. 1390-1353) ait olan heykel krlnca sabah saatleri heykelden eitli sesler kmaya balamt. Yunan-Roma dneminde efsanevi kahraman Memnona ait olduuna inanlan heykel sz edilen zellii dolaysyla turist aknna uruyordu. Buradan gnmze kalan kantlar dnemin turistlerinin heykelin kaidesine, ayaklarna ve yaknndaki Krallar Vadisinde bulunan, Memnonun mezar olduuna inanlan yeralt mezarna ve dier mezarlara yazdklar graffitolardr. Yazar bu graffitolarn analizini yaparak ve bunlardan rnekler sunarak blgeye gelen turist profilini karmaya almaktadr. Blmn sonunda gezilen yerlerden alnan yreye has hediyelik eyalar ve eyaletler arasndaki gmrk istasyonlarndan sz edilir. On sekizinci ksm antik dnyadan gnmze gelen tek gezi rehberinin yazar Pausanias ve eserine ayrlmtr. Bu ksmda XIX. yzyln ortalarnda daha sonra standart haline gelecek olan gezi rehberlerinin yaratcs Karl Baedeker ile zdeletirilen Pausaniasn yolculuklarnn kapsam, eserinin ierii, yaz stili gibi konulara deinilir. Eserin ve nc blmn son ksm olan on dokuzuncu ksm Kutsal Topraklara baln tar. .S. IV. yzyln balarnda mparator I. Constantinusun Hristiyanl serbest brakmasnn ardndan Roma dnyas byk bir deiim iine girerek hzla Hristiyanlamtr. Bunun sonucunda devlet rgtlenmesine paralel bir kilise hiyerarisi ve brokrasisi olumutur. Blmn banda Kilise mensuplarnn yapt seyahatlerden sz edilir. Ardndan bu dnemin turistik gezileri ele alnr. Bu dnem turistinin en urak yeri doal olarak Filistin blgesiydi. nk Hristiyanlkla birlikte hac kavram ortaya kmt. Kalan ksmda blgeye yaplacak turun rotas, ziyaret
134
edilen yerler, ulam aralar, gvenlik, barnma olanaklar, haclarn braktklar izler, an olarak blgeden alnan eyalardan sz edilerek kitabn sonuna gelinir. Eserin Trkeye evirisinde baz nemli yanllklar bulunduu grlmektedir. 87. sayfada bugnk Antep olarak anlan Antiokheia, bugnk Antakyadr. Romal erkeklerin resmi giysisi olan toga, 125. sayfada plaj giysisi, 128. sayfada ise mayo olarak adlandrlmtr. Eserin orijinalinde Pliny the Elder olarak geen antik dnem yazar 133. ve 162. sayfalarda Baba Pliny olarak Trkeye aktarlmtr. Bu yazarn Byk ya da Yal Plinius olarak adlandrlmas daha doru olacaktr. Ayrca Byk Plinius, sonraki Gen Pliniusun babas deil amcasdr. 179. sayfada ayr satrda Caro olarak anlan kiinin Cato olarak dzeltilmesi gerekir. 188. sayfada Pompeii, eyalet ehri olarak tanmlanmtr. Ancak Roma ynetiminde talya yarmadasnn hibir zaman eyalet statsnde yer almad bilinmektedir. Eserin orijinalinde geen provincial town ifadesinin Trkeye tara kenti olarak aktarlmas gerekir. 202. sayfada Msrda antik dnemden kalan zel mektuplardan sz edilirken Son yz yl toprak altnda geiren bu mektuplarn yerine son yz yldr toprak altndan karlan mektuplar denmesi gerekir. 211. sayfada eserin orijinalinde Vale of Tempe olarak geen yerin Kuzey Yunanistandaki Vale Tapna olarak Trkeye evrildii grlmektedir. Halbuki buras Kuzey Yunanistandaki Tempe Vadisidir. Ayn yer 264. sayfada Trkeye evrilmemi bu sefer de Vale of Tepme eklinde yazlmtr. 218. sayfada dilimize Yukar Mezopotamya hkmdarlarndan Marinin heykeli eklinde aktarlan a statue of a ruler of Mari in upper Mesopotamia ifadesinin Yukar Mezopatamyadaki Marinin bir yneticisinin heykeli olarak aktarlmas gerekmektedir. Roma dneminde yolculuk rotalarnn anlatld 16. ksmn 236. sayfasnda Knidos, Ephesos ve Smyrna iin kullanlan flourishing szc yeni gelien olarak evrilmitir. Oysa Roma dneminde bu kentler Bat Anadolunun belli bal kentleri arasndayd. Bu ifadenin gelimi olarak evrilmesi daha doru olur. Eserin orijinalinde (s. 280-281) IV. Ramsesin mezarnn Memnonun mezar olduuna inanld belirtilmektedir. Ancak Trkeye eviride (s. 258) farkl bir ifade bulunmaktadr. 277. sayfada I. Constantinusun Maxentus ile yapt savan tarihi M.S. 312 yerine MS 412 olarak verilmitir. 283. sayfada Abgar, the citys ruler yani Kentin hkmdar Abgar ifadesi ehrin kraliesi Abgar eklinde evrilmitir.
135
Murat Tozan
Bunlarn yannda 11. sayfadaki indekiler blmnde yazlan balklardan ikisinin adnn kitabn iindeki blm balyla birbirini tutmad grlmektedir. indekiler ksmnda Gezi program baln tayan 16. blmn kitap iindeki bal Yolculuk Program eklindedir. Yine indekiler ksmnda evreyi dolama baln tayan 17. blmn kitap iindeki balnn Turistik Yerler adn tad grlmektedir. Ayrca kitabn orijinalinin sonunda bulunan, her blm iin hazrlanm krk sayfalk (s. 334374) dipnotlar ksmnn Trke eviride olmamas da byk bir eksikliktir.
136

Tari̇h Okulu I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tari̇h Okulu I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN: 1308-5398

Tarih Okulu Sonbahar 2008 Say I, 5-17.

OSMANLI EKONOM POLTNE KISA BR BAKI (XVIII- XIX. Yzyllar)

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

Yaman (1998), 52. avdar (1981), 249; Avcolu (1971), 207.

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

KIRAY (1998) KTKOLU (1992)

Osmanl Ekonomi Politiine Ksa Bir Bak

TABAKOLU (1986) TEZEL (1982)

TOPRAK (1982) YAMAN (1998)

Tarih Okulu Sonbahar 2008 Say I, 19-47.

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi. E-Mail: yenalunal@yahoo.com

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Kuran (1956), 321322. Esin (1971), 138139.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Akder (1971), 118.

Esin (1971), 139.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Tunaya (1986), II, 531. Akder (1971), 119120.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Birinci (2001), 197. Esin (1971), 140.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Esin (1982), XXXI, 29. nal (1972), 961962.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

imir (1996), 137140.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

imir (1981), I, 1112. imir (1999), 209211.

imir (1981), I, 236. Esin (1971), 141.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

imir (1996), 159160. oker, III, 577. 64 Esin (1971), 141.

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Soysal (1988), 9495. Mango (2000), 394. 67 BCABKKK, 030.18.01.02.6.51.7

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

AHMET FERT TEK (1998) AKDER (1971)

AKN (1987) ATATRK (1964)

AVDAR (1981) OKER

19191923, Trkiye Byk Millet Meclisi Yaynlar, 13, Ankara.

ESN (1971) ESN (1982) GLEKL (1973)

KARAL (1996) KARAY (1992)

NEVSAL- MLL (1914) NUR (2003)

Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri

NUR (1991) ORAN (2003)

SEKN SELEK (2000) SHAW (1982)

SOYSAL (1988) MR (1981)

MR (1996) MR (1999) TUNAYA (1986)

TRK KLTR (1970)

Tarih Okulu Sonbahar 2008 Say I, 49-91.

TCUDDEVLE TUTU: BR SELUKLU MELKNN SYAS BYOGRAFS

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

Thomas A. BRYSON eviren: Aytun LKER*