You are on page 1of 12

EL PRINCIPIO NON BIS IN IDEM.

1.1 Concepto.
Guermo Cabaneas, defne non bis in idem como un aforsmo atno
que
sgnfca no dos veces sobre lo mismo.1
Para Rafae Mrquez Pero,2 con a ctada expresn se quere ndcar
que
una persona no puede ser |uzgada dos veces por os msmos hechos que
se
consderan dectuosos, a fn de evtar que quede pendente una
amenaza
permanente sobre e que ha sdo sometdo a un proceso pena anteror.
De Len Vaba,3 cafca e "non bis in idem, o tambn amado "ne bis
in
idem",4 como un crtero de nterpretacn o soucn a constante
confcto entre a
dea de segurdad |urdca y a bsqueda de |ustca matera, que tene
su
expresn en un crtero de a gca, de que o ya cumpdo no debe
voverse a
cumpr. Esta fnadad, contna dcendo e referdo autor, se traduce en
un
mpedmento procesa que negaba a posbdad de nterponer una
nueva accn, y
a apertura de un segundo proceso con un msmo ob|eto.
En otras paabras, e ne bis in idem, garantza a toda persona que no sea
|uzgado nuevamente por e msmo deto o nfraccn, a pesar de que en
e |uco
prmgeno fue absueto o condenado por os hechos que se pretenden
anazar por
segunda ocasn.
1 CABANELLAS, Guermo. Repertorio jurdico de principios generales del derecho,
locuciones,
mximas y aforismos latinos y castellanos. 4. Edcn ampada por Ana Mara
Cabaneas.
Heasta S.R.L. Buenos Ares, Argentna, 1992, pg. 175. 2 BARRENA ALCARAZ, Adrana
E. y otros. y otros. Diccionario Jurdico Mexicano. Suprema Corte
de |ustca de a Nacn. Mxco, 1994, pg. 2988.
3 DE LEON VILLALBA, Francsco |aver. cumulaci!n de sanciones penales y
administrativas"
#entido y alcance del principio $ne bis in idem. Bosch. Barceona, Espaa, 1998, pg.
388 y 389.
4 MAIBER, B. |. %nadmisibilidad de la persecuci!n penal m&ltiple '(e bis in %dem).
Doctrna pena
No. 35, 1986. pg. 415, nota 1, ctada por Francsco |aver de Len Vaba. *p+ ,it.
Pg. 35, nota
8.
2
1.2 Origen, evolucin y !rco nor!tivo. 5
E orgen o nacmento de prncpo ne bis in idem, se puede ubcar en
Roma, ya que en os procesos |udcaes que se nstauraba en esa poca,
se daba
a prohbcn de promover un nuevo |uco a travs de a promocn de
una
segunda demanda sobre a msma matera, por a msma o dferente
accn, una
vez nacda a reacn |urdca procesa.
Su ubcacn en e derecho romano como un prncpo genera, como
consecuenca gca dervada de carcter precusvo que caracterzaba
e proceso
a partr de a litis contestatio.
La doctrna Aemana o confgura como un prncpo ntmamente undo a
a nsttucn de cosa |uzgada, sobre a cua, con ndependenca de a
decsn que
se adoptara en un |uco, e poder |udca so podra ocuparse una vez
respecto
de a msma cosa. Sn embargo, exsten otros autores que stan e
orgen de este
prncpo en dversos pasa|es de antguo derecho grego, esto es, a ctar
pasa|es
de -lat!n y Dem!stenes que recogen de aguna forma e sgnfcado de
a mxma.
Por otro ado, e contendo nca de este prncpo conssta en que una
msma accn no poda hacerse vaer en dos ocasones cuaquera que
fuese e
resutado de prmer procedmento que e fuera ncado a acusado. Esta
prohbcn no operaba automtcamente despus de a contestacn de
demanda
y f|acn de a ts, sno que e demandado deba e|erctara en va de
excepcn.
Esta mxma se desarro en a mayora de os sstemas |urdcos de
orgen atno o que en un momento dado snteron su nfuenca desde su
nco, por
a unfcacn evada a cabo por e Derecho Cannco y, posterormente,
en e
5 Para saber ms respecto a orgen y evoucn de este prncpo, se recomenda
consutar e
captuo correspondente en a obra de DE LEON VILLALBA, Francsco |aver. *p+ ,it+
pgs. 31 a
164.
3
Derecho Espao con e Rey Afonso X y Las Sete Partdas,6 as como,
con e
Derecho Ings y Aemn, a estabecerse en e prmero, e prncpo o
apcacn
de a cusua double jeopardy o doble juego, y en e segundo, a
estabecer que
.uien a otro acusa por una causa .ue ya antes haba sido procesado y
condenado, debe someterse a la mejora.
No fue sno hasta a Revoucn Francesa como se hzo notar e prmer
cambo en e derecho postvo, a formuarse a frase non bis in idem,
respecto de
a cosa |uzgada, a cua, sera repetda constantemente en eyes
posterores, en e
Cdgo de Mern o de Brumaro, e Cdgo de Instruccn Crmna, hasta
su
reconocmento e ncusn en a qunta enmenda de a Consttucn de
os
Estados Undos de Amrca y dentro de os derecho de os cudadanos
"/ill of
rights".
Entre os nstrumentos nternaconaes dotados de obgatoredad |urdca
que se preocupan por garantzar a apcacn de este prncpo, se
cuentan, entre
otros, e Pacto Internacona de Derechos Cves y Potcos de Nueva
York,7 que
en su artcuo 14.7 estabece que: nadie podr ser ju0gado un
sancionado por un
delito por el cual haya sido ya condenado o absuelto por una sentencia
firme, de
acuerdo con la ley y el procedimiento penal de cada pas.
En Mxco, e prmer antecedente de a prohbcn ne bis in idem,
aparece en e artcuo 25 de proyecto de Consttucn Potca de a
Repbca
Mexcana de 16 de |uno de 1856, quedando en forma defntva en e
arbgo 24
de a Consttucn Potca de 5 de febrero de 1857 y en a de 1917, |unto
con otras
6 En e Lbro II, ttuo XIV, denomnado De los -leytos .ue fueren acabados .ue no sean
mas
demandados, estabeca a mposbdad de reabrr un nuevo peto en os casos en que
ste fuese
acabado y no se recurrese en azada, o cando uno era vencdo por aguna cosa en
|uco. En as
Sete Partdas, concretamente en as Leyes XII y XIII recoge en su contendo esenca o
seaado
prevamente.
7 Aprobado por a Asambea Genera de a Organzacn de Nacones Undas medante
resoucn
2200 A (XXI) de 16 de dcembre de 1966, aprobado por a Cmara de Senadores de
Congreso de
a Unn, e 18 de dcembre de 1980, segn decreto pubcado e 9 de enero de ao
sguente, en
e Daro Ofca de a Federacn, ratfcado e 24 de marzo de 1981 y pubcados e 20
de mayo de
ese msmo ao en dcho rgano ofca de dfusn.
4
dos garantas, de a sguente manera: ".Nade puede ser |uzgado dos
veces por
e msmo deto, ya sea que en e |uco se e absueva o se e
condene."8.
1.". #plic!cin $el %ne &i' in i$e(.
Como se d|o, a consttucn mexcana es e nstrumento |urdco en e
cua se consagra a garanta de que os procedmentos para evtar que
una
persona sea |uzgada dos veces por e msmo deto, sn embargo, para
saber
cundo opera esta garanta, es necesaro partr de o que se entende
por "ser
|uzgado" o "haber sdo |uzgado".
Por |uzgado se entende a un ndvduo que haya sdo condenado o
absueto por una sentenca frme e rrevocabe, o sea, contra a que no
procede
egamente nngn recurso.
De o anteror, se deduce que - nca y excusvamente - cuando en un
|uco pena se haya dctado una sentenca en os trmnos
anterormente
seaados, y estabecdos en os ordenamentos procesaes penaes, se
actuazar a garanta de segurdad |urdca que se comenta. En otras
paabras, e
ndvduo de esta manera condenado o absueto ser e ttuar de a
garanta. En
caso de que a sentenca dctada no tenga ese carcter de
rrevocabdad, es
perfectamente factbe a posbdad de un nuevo proceso.
Otro de os puntos a acarar es e acance de a expresn "deto".
Cuando se haba de que nade puede ser |uzgado dos veces por e
msmo deto,
a referenca Consttucona es a hecho matera de a msma. Dcho ms
caramente, a prohbcn subsste, aunque en e segundo proceso se
tpfque o
denomne a os hechos en dstnta forma.
8 E texto ntegro de precepto referdo es e sguente: $(ing&n juicio criminal deber
tener ms de
tres instancias+ (adie puede ser ju0gado dos veces por el mismo delito, ya sea .ue en
el juicio se
le absuelva o se le condene+ 1ueda prohibida la prctica de absolver de la instancia+"
5
Ahora ben, e trasfondo de esta garanta se concreta en una nsttucn
procesa que se denomna a cosa |uzgada, a cua se tratar de exponer
brevemente.
La cosa |uzgada ha sdo dentfcada como una nsttucn
predomnantemente cv, que tene ms de una excepcn y que por
eo, no es
matera de este traba|o desenmaraar su verdadero sgnfcado, por o
que so se
hace ausn a a defncn que esbozan e maestro Francesco Carneutt
y Don
Hctor Fx-Zamudo.
Para Carneutt, a cosa |uzgada (De atn res |udcata) era en readad, e
tgo |uzgado, o sea, e tgo despus de a decsn; o ms
exactamente, e |uco
dado sobre e tgo, es decr, su decsn.9
Por otra parte, Hctor Fx-Zamudo, estabece que se entende como
cosa
|uzgada, a nmutabdad de o resueto en as sentencas o resoucones
frmes,
savo cuando stas puedan ser modfcadas por crcunstancas
supervenentes.
Asmsmo, dcho autor hace una dstncn entre cosa |uzgada forma y
cosa
|uzgada matera.
La prmera consttuye un carcter de proceso segn e cua, e |uco se
dvde en etapas, cada una de as cuaes causura a anteror sn
posbdad de
repantear o ya decddo en ea, a apoyarse en a nmpugnabdad de
a
resoucn respectva; a segunda, esto es, a cosa |uzgada que se
cafca como
matera, mpca a ndscutbdad de o resueto en cuaquer proceso
futuro, pero
sn desconocer que a prmera es condcn para que se produzca a
tma, pero
no a a nversa. 10
9 CARNELUTTI, Francesco. #istema di Diritto processuale ,ivile+ Tr. y Comp. Enrque
Fgueroa
Afonso. Insttucones de derecho procesa Cv. Hara, Bb- Cscos de Derecho.
Mxco, Vo 5.
pgs. 84 y 85.
10 BARRENA ALCARAZ, Adrana E. y otros. *p+ ,it+ Pgs. 1044 y 1045.
6
En efecto, a cosa |uzgada se confgura so cuando una resoucn o
sentenca debe consderarse frme, es decr, cuando no puede ser
mpugnada por
os medos de defensa.
A respecto, convene precsar o que e egsador federa estabec por
cosa |uzgada. As, en e artcuo 354 de Cdgo Federa de
Procedmentos Cves
se dspone, que a cosa |uzgada es a verdad ega y contra ea no se
admte
recurso n prueba de nnguna case, savo os casos expresamente
determnados
por a Ley.
En sus sguentes preceptos dspone que se exste cosa |uzgada cuando
a sentenca ha causado e|ecutora y, causan e|ecutora as que no
admten
recurso, as que admtndoo, no son recurrdas o se haya desstdo de
, o ben,
causan e|ecutora aquas que se han consentdo expresamente por as
partes.
Ahora ben, para precsar os acances que tene esta nsttucn
procesa,
se debe acudr a orgen de ne bis in idem, ya que, en prncpo, fue una
dervacn
de a cosa |uzgada en sus dos vertentes o efectos: e postvo (o
decarado por
sentenca frme consttuye a verdad |urdca) |matera cv| y e
negatvo
(mposbdad de que se produzca un nuevo panteamento sobre e
tema) |matera
pena|.
Con e tempo, se ha do expermentando un proceso de extensn
contnua de dcho prncpo, pues de ser meramente procesa ha pasado
a
presentar un componente esencamente sustanca -mposbdad de
sanconar
dos veces un msmo hecho, con ndependenca de s eo mpca a
exstenca o no
de un proceso |udca y su reproduccn- y de su mbto preferente de
apcacn, que ha sdo tradconamente e de nfraccn/sancn |urdco
pena, y
que ha pasado a ser de apcacn en toda rama |urdca en a que exsta
potestad
sanconadora, por ende, tambn en a matera admnstratva.
7
La conexn entre e ne bis in idem y a cosa |uzgada no de|a de ser
sorprendente y tcncamente ofrece dfcutades, ya que, por e|empo,
su
reguacn en e cdgo cv para que a presuncn de cosa |uzgada
surta efectos
en otro |uco, es necesaro que entre e caso resueto por a sentenca y
aque en
que sta sea nvocada, concurra a ms perfecta dentdad entre as
cosas, as
causas, as personas de os tgantes y a cadad con que o fueron.
Desde una postura emnentemente cvsta, podra decrse que a partr
de
estos eementos se ha producdo una doctrna que no puede
corresponder
exactamente con a pena y que, con mayor motvo, tampoco puede ser
extendda
a Derecho Admnstratvo Sanconador; sn embargo, sabemos que no es
as.
Esta trpe dentdad (as partes, e ob|eto de tgo y as pretensones,
as
como as causas de stas) no es, en efecto, fcmente adaptabe a
mbto que se
est examnando, por o sguente:
-La responsabdad admnstratva de os sujetos es muy dstnta a a
correatva responsabdad pena, basta pensar en e caso de as
resoucones por
sobresemento tratndose de detos que amertan pena corpora, o en
e auto de
bertad por fata de eementos.
Por eo, a absoucn pena por ausenca de cupabdad o presenca de
una persona |urdca en modo aguno puede obstar a a posteror sancn
admnstratva, o vceversa.
-Los hechos admten una descomposcn anatca desconocda
guamente en e campo pena. Por o dems, a dentdad de hechos es
una
cuestn que dsta mucho de estar resueta tanto en e terreno pena
como en e
procesa en cuaquer matera.
8
-En cuanto a as causas o fundamentos, a equparacn es ms dfc
todava, puesto que, cuando estn en |uego dos o ms ordenamentos
as
"causas" han de ser, por defncn, sempre dstntas.
En matera admnstratva, cuando se examna crtcamente a nsttucn
de a cosa |uzgada, se derrumba pronto su mponente fachada, que
demuestra
ser, en efecto, una smpe fachada, ya que s se consdera que as
resoucones de
os organsmos admnstratvos, deben consderarse frmes cuando no
pueden ser
modfcadas por as msmas autordades que as pronuncaron, en
estrcto sentdo
podra decrse que no se trata en readad de cosa |uzgada, n squera
en sentdo
forma ya que, en prncpo, no exste una resoucn emtda por un
rgano
propamente |udca o |ursdccona, pero en fn, en ausn a Ortega y
Gasset,
esto sera dscutbe pues depender e crsta con que se mre.
La nca expcacn que pudera darse, por tanto, habra de ser tcnca,
puesto que, gracas a a fgura de a cosa |uzgada es como se puede
mane|ar con
segurdad y fruto a rega de a prohbcn de bs n dem.
1.). Conclu'in.
En concusn, e Derecho Admnstratvo Sanconador ha de eaborar en
este punto una dogmtca propa, aunque se encuentre ncamente
nsprada por
a estructura de a cosa |uzgada. Dogmtca que habra de grar
fundamentamente
sobre e anss y contraste de os hechos consttutvos de os ctos, de
os
su|etos y de os benes protegdos por as normas. Sn ovdar, por
tmo, que e
dstancamento de as tcncas procesaes es tanto ms necesaro en
cuanto a
que en e Derecho Admnstratvo Sanconador e ne bis in idem opera
ncuso para
dos sancones admnstratvas, es decr, sn que mede sentenca n cosa
|uzgada.
En esta bsqueda de soucones me|ores se ha pensado tambn expcar
esta fgura |urdca no desde una perspectva procesa (como es e caso
de a cosa
|uzgada), sno normatva, de ta manera que a rega de ne bis in idem
sera
9
smpemente e resutado de un concurso de eyes, tratamento que
ofrece a
venta|a adcona de contar con una teorzacn ben conocda respecto a
os
crteros y prncpos en a soucn de confctos de normas.11
En efecto, s exste a posbdad de una puradad de sancones por un
soo
hecho, eo es consecuenca obvamente de que exste una preva
puradad de
tpfcacones nfractoras de msmo, porque, s so exstera un nco
tpo
normatvo, es caro que so podra haber una sancn.
Vstas as as cosas, a cuestn de a puradad de sancones se podra
reconducr a a de puradad de nfraccones y, como stas tenen que
estar
tpfcadas en una ey preva, en tmo extremo, pudramos stuarnos
ante a ve|a
cuestn de concurso de normas.
En otras paabras, a concurrenca de normas sanconadoras de un
msmo
hecho sgnfca que ste es sanconado por dos fundamentos o causas
dstntas, o
que se conecta, en tmo extremo, con e ben protegdo, ya que para
que a
duadad de sancones sea consttuconamente admsbe es necesaro,
adems,
que a normatva que a mpone pueda |ustfcarse porque contempa os
msmos
hechos desde a perspectva de un nters |urdcamente protegdo que
no es e
msmo que aqu que a prmera sancn ntenta savaguardar o, s se
quere,
desde a perspectva de una reacn |urdca dferente entre sanconador
y
sanconado.
En as condcones reatadas, agunos doctrnstas refuerzan esta postura
a
estabecer que e artcuo 23 consttucona o e prncpo ne bis in idem,
prohbe
que un msmo deto hecho, sea dobemente sanconado, no que sea
tpfcado
dobe, trpe o $n cantdad de veces. En otras paabras, e mbto propo
de accn
de menconado prncpo o consttuye a sancn y no a nfraccn en s
msma.
A este respecto, e peno de a Suprema Corte de |ustca de a Nacn,
resov esta dcotoma de crteros a emtr a Tess de |ursprudenca P.
LX/96
que dce:
11 Entre os prncpos que srven de base para dar soucn a confcto de normas estn
os
sguentes: especadad, consuncn o absorcn, subsdaredad, aternatvdad,
cronogco,
|errquco y, favorabe.
10
%RESPONS#BILID#DES DE SER*IDORES P+BLICOS. S+S
MOD#LID#DES DE #C+ERDO CON EL ,I,+LO C+#R,O
CONS,I,+CION#L.
De acuerdo con o dspuesto por os artcuos 108 a 114 de a
Consttucn
Federa, e sstema de responsabdades de os servdores pbcos se
conforma
por cuatro vertentes:
#-. La responsabdad potca para certas categoras de servdores
pbcos de ato rango, por a comsn de actos u omsones que
redunden en
per|uco de os ntereses pbcos fundamentaes o de su buen
despacho;
B-. La responsabdad pena para os servdores pbcos que ncurran
en
deto;
C-. La responsabdad admnstratva para os que faten a a egadad,
honradez, eatad, mparcadad y efcenca en a funcn pbca, y,
D-. La responsabdad cv para os servdores pbcos que con su
actuacn cta causen daos patrmonaes.
Por o dems, e sstema descansa en un prncpo de autonoma,
conforme
a cua para cada tpo de responsabdad se nsttuyen rganos,
procedmentos,
supuestos y sancones propas, aunque agunas de stas concdan
desde e punto
de vsta matera, como ocurre tratndose de as sancones econmcas
apcabes
tanto a a responsabdad potca, a a admnstratva o pena, as como
a
nhabtacn prevsta para as dos prmeras, de modo que un servdor
pbco
puede ser su|eto de varas responsabdades y, por o msmo,
susceptbe de ser
sanconado en dferentes vas y con dstntas sancones." 12
En este sentdo y para fnazar, se puede decr que, sendo e Estado e
que, a travs de sus rganos e nsttucones, e encargado de
despenazar
conductas y trasadaras a mbto de Derecho Admnstratvo
Sanconador, debe
contnuar ncrementando su potca egsatva, en e aspecto preventvo
consstente en evtar os concursos de eyes y sanar as posbes agunas
que se
12 Instanca: Peno Novena poca. Fuente: Semanaro |udca de a Federacn y su
Gaceta. Parte:
III, Abr de 1996. Tess: P. LX/96. Pgna: 128.
11
presentan en a egsacn y regamentacn admnstratva, de manera
que, s no
exste ms que un tpo sanconabe por cada conducta reazada, se
facta a abor
de a autordad sanconadora a anazar, por e|empo, una conducta
despegada
de manera compe|a por un ente |urdco a cua se e atrbuye una
nfraccn, que
no es posbe estudar de forma descontextuazada de os hechos en
que se
reaz, n tampoco de manera ndvdua, ya que de ser as, pudera
provocar que
se dera una dobe tpfcacn o dobe ncrmnacn de conductas.
12
BIBLIO.R#/0#.
!. Li&ro'.
B#RREN# #LC#R#1, #$ri!n! E. y otro'. Diccionario Jurdico
Mexicano.
Suprema Corte de |ustca de a Nacn. Mxco, 1994.
C#B#NELL#S, .uillero. Repertorio jurdico de principios generales
del
derecho, locuciones, mximas y aforismos latinos y castellanos. 4.
Edcn
ampada por Ana Mara Cabaneas. Heasta S.R.L. Buenos Ares,
Argentna,
1992.
C#RNEL+,,I, /r!nce'co. #istema di Diritto processuale ,ivile+ Tr. y
Comp.
Enrque Fgueroa Afonso. Insttucones de derecho procesa Cv. Vo 5.
Hara,
Bb- Cscos de Derecho. Mxco, 2002.
DE LE2N *ILL#LB#, /r!nci'co 3!vier. cumulaci!n de sanciones
penales y
administrativas" #entido y alcance del principio $ne bis in idem. Bosch.
Barceona,
Espaa, 1998.
M#IBER, B. 3. %nadmisibilidad de la persecuci!n penal m&ltiple ((e bis
in %dem).
Doctrna pena No. 35, 1986.
M#L3#R, D!niel E. 2l derecho administrativo sancionador. AD-HOC.
Buenos
Ares, Argentna, 2004.
NIE,O .#RC0#, #le4!n$ro. Derecho dministrativo #ancionador.
Tecnos. 2da.
Edcn ampada. Madrd, 2000.
&. Legi'l!cin.
C2DI.O /EDER#L DE PROCEDIMIEN,OS CI*ILES. Dema. 4ta. Ed.
Mxco
1992.
CONS,I,+CI2N POL0,IC# DE LOS ES,#DOS +NIDOS ME5IC#NOS.
Porra.
Co. Porra. Ser. Leyes y Cdgos de Mxco. Mxco, 2005.
3ELLINE6, .eorg. 3a Declaraci!n de los Derechos del 4ombre y del
,iudadano+
Trad. Adofo Posada. Sere Estudos |urdcos, Nm 12. UNAM. Mxco,
2000.

You might also like