6

.
B
A
S
I
M
Turan Dursun
TABU CAN EKYOR
DN BU
iv
Bu kitabn yayn haklar
Analiz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nindir.
Birinci Basm: Kasm 1993
kinci Basm: Aralk 1993
nc Basm: Mart 1994
Drdnc Basm: Ekim 1994
Beinci Basm: Austos 1995
Altnc Basm: Eyll 1996
Kapak Resmi: Siyer-i Neb Min. VII. Hz. Muhammed
mucize gstererek dolunay iki paraya ayryor.
Bask: Sistem Ofset
ISBN: 975-343-060-4
KAYNAK YAYINLARI: 151
ANALZ BASIM YAYIN TASARIM UYGULAMA LTD. T.
stiklal Cad. 184/4 80070 Beyolu/stanbul
Tel-Faks: 252 21 56-252 21 99
0 * 5 s ^ c o k . p j s s o S
0 ^ * v > ' ' l l j r - S ' o ' c i l c ( \ _ S ^ V . \
TURAN DURSUN
TABU CAN EKYOR
DN BU
IV KTAP
NDEKLER
SUNU 7
Grltclerin Topuna Birden 9
Kur an Tahrif Edilmitir 27
Salman Rdi Konusunda Basn Kesikleri 47
Kuranda Ana Konular 48
slamm Anayasas 51
Seni amurdan Yarattk -Efsanelerden slamiyete- 55
Orucun Kkeni: Gnee Tapma 64
Muhammedin retmenleri mi?
Belan-Yai-Addas-Yessar-Cebr-ranl Selman 71
Muhammedin stihbarat Tekilat 79
Peygamberin Kanlan ve Cariyeleri 85
Muhammedin Cinsel Hayat Davasnda Mahkemeye Sunulan
Noterden Onayl Belgeler ve evirileri 95
Hevnn Anlam
Muhammedin Cinsel Hayat/Eletirilere Yantlar 168
slamda kence 171
Tek Yol Dua 173
Din ve Demokrasi 189
Dinde nsan Haklar 192
bni Haldunun Eseri Mukaddimenin evirisine nsz 195
Laikliin, Barn ve Genliin Olmazsa 01mazlar 235
Semra zal ve TV Ak Oturumundaki
niversite Mollalarna Ak Sorular 263
Ansiklopedi Kesi 266
Kuran Ansiklopedisi 276
Kuran Ansiklopedisine likin lgili evrelerin Grleri 277
t
i
SUNU
Turan Dursun, "Din Bu" adl eserinin ilk cildini kendisi yayma
hazrlam, fakat eserini kitap halinde grmeden katledilmiti.
Turan Dursun, ilk ciltte sistematik bir dzenlemeye gitmemi, ya
zlarn yaym tarihlerine gre sralamt. 2. ve 3. ciltlerin dzenle
mesinde de ayn yntemi benimsedik. Yalnz mektuplar sonuna koy
duk.
2000'e Doru'dan Aydnlk'a geen Ariv'de yaptmz alma
larn rn olarak, Turan Dursun'un yaymlanmam ok sayda yaz
sn bulduk. Bir keifte bulunmuasna coku duyduk, kendimizi
kanatlanm gibi hissettik.
Aslnda toplumumuz Turan Dursun'u yitirmemi, CTna vurulma
sndan sonra kavumutu. Turan Dursun'un bilinmeyen veya el konan
eserlerini bulmak, O'na yeniden kavumak gibi oluyor.
Din Bu'nun 4. cildi yeni bulduumuz veya yaynlanmakla birlikte
ilk ciltte yer almam eserlerinden oluuyor. Ne yazk ki, bu al
malar Turan Dursun'un gzden geirmesi gibi bir ansa sahip deiliz.
O nedenle olduu gibi yaymlyoruz.
Bu cildi tarih srasna gre dzenlemiyoruz. nk birok yaz ilk
ciltlerde yer almas gereken zamanlarda yazlm. Yazlar sralarken,
konularna gre bir ak esas aldk. Kur'an, slamn kkenleri, Mu-
hammed ve cinsel hayat, ikence, dua, din ve demokrasi, bn Haldun
ve Mukaddime'si konular laiklie ilikin bir incelemeyle balanyor.
Kitabn sonunda, Turan Dursun'un gazetelere nerdii "Ansiklopedi
Kesi" projesi ve Kur'an Ansiklopedisi'ne ilikin sunuu da yer al
yor.
KAYNAK YAYINLARI
7
GRLTCLERN TOPUNA BRDEN*
Kur'an'n Yaklmasna likin Eletirilere Cevap
Balarken iki noktay belirtme gerei duyuyorum.
Birincisi: "Asl Kur'an Yakld" balkl kapan bulunduu say
da dlen nemli yanllar:
"Asl Kur'an Yakld" yerine, "Kur'an'n Asl Yakld" olmaly
d. nk "asl Kur'an" diye bir eyin bulunduu nesnel olarak ileri
srlemez. Yaklanlar, "Kur'an" diye bilinenin "asl"dr. Birinci asl
yaklmtr. Buna, bugn yaygara koparanlarn hibirinin kar k
maya gc yetmez. nk bu, slami evrelerce "en muteber" yani en
salam ve geerli saylan, Buhari'nin "e's-Sahih"inin de iinde bulun
duu tm kaynaklarda, aka belirtiliyor. kinci aslnn yakld da
kolayca sylenebilir. Buna ilikin aktarma, slam evrelerinin en
byk'lim'lerinin de birok konuda kaynak alageldikleri bn Ebi
Dvd'un kitabnda ("Kitabu'l- Mesahif'de) yer almtr.
kinci aslnn yakld anlatlrken "Halife Mervan'n Kur'an'
neden yaktrd, Buhari'nin e's-Sahih'inde de aynen geiyor." deni
yor. Bu da yanl. nk bu konu, Buhari'de yoktur. Bununla birlikte,
imdi hibir yerde bulumayan bu asln da yakld yolundaki aktar
ma, gcn yitirmemektedir. Doaldr ki, birinci asl nasl yaklm
sa, ikinci asl da yle yaklm olabilir. Bu, mslmanlarn tutumuna
ters deildir. Esasen alman kararn ok ak olan hkmlerine gre,
"ikinci asl" diye nitelediimiz "Hafsa'daki nsha"mn da yaklmas
* Turan Dursun, bu yazv "Eren Kutsuz" imzasyla 2000'e Doru iin yazmt. Ancak
ok uzun olmas nedeniyle, yaymlanamad. lk kez burada yaymlanyor. zgn
metin duruyor. Turan Dursun'un "Asl Kur'an Yakld" yazsna eletirileri, 2000'e
Doru'nun yazy zetlerken yapt hatalardan kaynaklanyor. Din Bu / d e Turan
Dursun tarafndan dzeltilmi olan metin yaymland. (Bkz. s. 78 vd.)
9
gerekiyordu. nk Buhari'nin "e's-Sahih"in de yer alan ve metninin
fotokopisi dergide okunacak biimde (Arapa) yaynlanan karar ak
lanrken yle deniyor: "Fe ersele il klli ufkin bi mushafin mimm
neseh ve emere bi m sivahu mine'l-Kur'an'i f klli sahfetin ev
mushafin en yuhraka." Trkesi: "(Kurul,) her evreye (nemli mer
kezlere) resmi Mushaftan, yani oalttklarndan gnderdi ve
Kur'an'dan bunun dnda kalan ne varsa, ister bir sahife, ister bir
mushaf olsun; yaklmasn buyurdu." (Buhari, e's-Sahih, Kitabu
Fedi-'li'l-Kur'an, 3 Babu Cem'il-Kur'an, c.6.,. s. 99.) Bu karara gre,
Hafsa'daki "Mushaf'n da yaklmas gerekiyordu. Ama Hafsa'nn ki
ilii, Peygamberin karlarndan biri olmasndan kaynaklanan etkinli
i ve arl salndayken bunun olmasn engellemiti. Bu bu
denli ak.
kinci nokta: Bu yazy ben "solculuk" adna yazmyorum. "Solcu
luk" ya da "solcular" beni ilgilendirmiyor da. "Solcu" evrelerle -
yazk ki- bu tr konularn stne gitmek gerektii grnde birlee-
miyorum. Dnn ki, "sac" evreler, "kyametler" koparrken,
"solcu" ve kendilerine "aydn" niteliini yaktran evrelerde, bu
evrelerin gazete ve dergilerinde bir suskunluk var. Dahas, bu evre
lerin kimi, "Ramazan ay"nda, sac evrelerden hi de geri kalmya-
cak biimde bir "din smrs" yapmaktan geri durmamlar, hele bir
gazete, bir yandan "bacak", br yandan da "din" ticareti yaparken,
"slam'da Mucizeler" bal altnda trl samalklar birer gerek
mi gibi okurlara sunmutur. Bir baka gazetenin bir yazar da,
"Asl Kur'an Yakld m?" bal altnda: "Orijinaliyle elimizdekinin
farklar giderilebilseydi bu dinin ve kitabn oluturduu insan sevgisi
ve yardmlama duygusu imdikinden ok deiik mi olurdu?" diye
bilmektedir. (Gne, 5.6.1988) "nsan sevgisi" denen ey, "din"in ve
"kutsal" kitabn zn oluturan "cihad'la ve "din iin insan ldr-
me"yle badayormu gibi. Ve sanki dar bir evrenin dnda "yar
dmlama duygusu" alanyormu gibi... Ben hep, "aydn"larn,
ran'da olduu gibi, karanla uykuda yakalanabileceklerini dnr
ve sylerim. Sonra unu da aka belirtmeliyim: Bu dergiyi ya da
baka dergileri karanlarn "siyasal gr"lerine de bal deilim.
imdiye dek herhangi bir siyasal grup ya da rgtn iinde olmadm
10
ve olmyacam. Bu bamszlm, zgrlmn vazgeilmez ge
rei sayarm. Benim vurmak istediim, yalnzca "karanlk"tr.
"kr"cln, "kader"ciliin, trl "smr"nn ve "karanlkta tez
gahlanan sahtecilikler"in kayna olan karanln belini krmak ve
herkesi de, en bata "insanlk" iin, -yasalar erevesinde- aba gs
termeye aryorum. Bu aklamay unun iin yaptm: Grltc
evreler, benim de falanca siyasal dnceden, ya da filanca rgtten
olduumu, bunun iin byle yazlar yazdm bouna ileri srmesin
ler.
Gelelim "cevap"lara:
Dergide yaynlananlar nedeniyle "yalan", "iftira", "hezeyan" denip
grlt koparlyor, bu arada tehditler de savuruluyor.
u artk kmsenemiyecek bir kesimde biliniyor ve daha da bili
necektir ki nice gerekler, tarih boyunca hep byle grltlerle "rt
bas" edilmitir. Ama karanl koyulatrma abalar ne denli youn
olursa olsun ve bu abalar ne denli gl ekonomik kurum ve kuru
lulara dayal bulunursa bulunsun, gerekler stne tutulan k, ka
ranl yenecektir. Dnn ki, bir mum bile, koca bir odann
karanln giderebiliyor. Kitlelere yutturulagelen "yalanlar"n, "sahte-
cilik"lerin stndeki kalnca perdeler artk dayanamyacak, yrtlp
atlacaktr. Grltclerin, "kuyruklarna baslrcasma" barp r
malar bundandr.
Dergide yaynlananlarn hangisi "yalan", hangisi "iftira"dr?
Eldeki Kur'an'n, "orjinal"lerinin "yakld"m?
Hayr. Bunu kimse ileri srp "yalandr" diyemez. nk bu, "Bu-
hari"nin "e's-Sahih"inin de iinde bulunduu "en muteber" kaynaklar
da, son derece ak biimde vardr.
Eldeki Kur'an'n, Muhammed'in yazdrd ya da yazd "par-
alar'nkiden "deiik" olduu yolunda ileri srlenler mi?
Hayr, bu da "yalan" ya da "iftira" olamaz. Din ve kar evreleri,
"Kur'an" stne bir "kuku" kondurmak istemiyorlar. Ama bu kuku
yu nlemeye gleri yetmez. Bu kukuyu yok etmek iin ellerinde
"kant" yoktur. Her eyden nce, "Kur'an'n orijinalleri"ni gstermele
ri gerekir. Bunu hibir yerde bulamazlar. nk hibir yerde yoktur.
nk yaklp yok edilmitir. Kendi evrelerince. Gerekler ortaya
11
kmasn diye..."Kur'an'n birinci ve ikinci asllar"n gstermek
yle dursun; Osman dneminde oluturulan "resmi Mushaf'larn
bile asln bulmak mmkn deildir. nk, stanbul'da ya da falanca
yerde, filanca yerde bulunduu yolunda imdiye dek ileri srlen
"yalan"lar ortaya kmtr. Bunu artk slam evrelerinin birok
"ulema"s da kabul ediyor. Ve artk biliniyor ki, ne stanbul'da, ne de
bir baka yerde vardr bu "Mushaf'lar.
Geri bugn de ayn yutturmacay "gerek" diye ileri sren
"ulema" yok deildir. te rnek:
"Hazreti Osman zamannda 7 nsha yazlm ve slam merkezleri
ne gnderilmitir. (...) Elimizdeki Kur'an budur. Bu nshann asllar
da bugn stanbul'da ve baz dnya mzelerinde mevcuttur. Bu
"iddia", Trkiye gazetesinin 31.5.1988 gnl saysnda, "Prof." olma
d halde byle gsterilen Do. Dr. Ali zek'ten alnp yaymlan
mtr.
Zaman Gazetesinde de unlar okuyoruz:
"Prof. Sleyman Hayri Bolay'da, iddialarn aslsz olduunu, Hz.
Osman'n (r.a) oaltt Kur'an- Kerim'den alnan nshadan bugn
elde iki tane bulunduunu belirterek, bunlardan birinin stanbul'da
Trk slam Eserleri Mzesi'nde, dierinin de Leningrad'da bulunduu
nu syledi" (Zaman, 1Haziran 1988)
te "din ulemas"nn "ilim" anlaynn arpc rnei.
Bu doent ve profesrler bu iddiay ileri srerlerken, grlerine
bavurulan "mze yetkilisi" aklyor: "Elimizdeki en eski Kur'an par
as, 8. yzyla ait" (2000'e Doru, 5.6.1988, s. 13). Aslnda szkonu-
su mzede, 8. yzyla ait Kur'an bulunduu da kesin deil. Bu da i
irme.
Yukardaki "ulema"y bu aklama yalanlad gibi, ayn kesim
den baka "ulema" da yalanlyor:
"Asl Kur'an Yakld" balkl yazdan dolay grlt koparanlar
dan ve "cevap" vermek iin kollar "kahramanca" svayanlardan, Di
yanet leri eski bakanlarndan Tayyar Altkula yle diyor:
"Akla gelebilecek bir baka soru da, Mervan'n ilk nshay yakt
yolundaki rivayeti itimada ayan deilse, bu nshann akbetinin ne
olduudur. Bu sorunun cevab, maalesef yledir:
12
Hz. Osman'n oalttrd nshalarn kbeti ne olmusa, bu ilk
nshann bana gelen de odur. Ne yazk ki mslman nesiller, hatra
lar ve manevi deerleri asndan paha biilmez ve hzinelere dei
ilmez deerde olan bu servetlerini korumakta baarl olamamlar
dr. Asrlar iinde eitli harpler, yangnlar ve seller..., bu
hzinelerimizin herhalde sonu olmutur..." (Tercman, 7.6.1988,s. 9.)
"lk nsha" gibi, Osman dneminde "oaltlm olan nshalar"n
da bugn bulunmad, bu yazda, bu molla tarafndan kabul ediliyor.
"Mslman nesiller", bu "nshalar" korumay baaramamlar. Peki
bu "mslman nesiller"in "koruyuculuk"larna, eldeki Kur'an'n "asl
na uygunluu" asndan nasl gvenilebilir? Yani "aslna uygun ol
mas iin gerekli titizlii gsterdikleri"ne nasl kesin gven duyabilir?
Tanr da "yangn", "sel" gibi "fet'ier gndererek, eldeki Kur'an'da
"koruyacan" bildiriyor olduu Kur'an'n "korumam"! Aslnda
"Tanr'nn kendisi indirdii iin Kur'an' koruyaca" yolunda ayet var
diye Kur'an' "tahriflerden "koruyaca", ileri srlemez. nk
Kur'an'da ileri srldne gre, "Musa"ya ve "s"ya da "kitap indi
rilmitir", ama slam'da benimsenen odur ki, bu "kitap"larda "tah
ri fl er olmutur. Yani bu kitaplar da "Tanr katndan indirilmi kitap
lar" olarak sunulduu halde, Tanr bu kitaplar, "tahriflerden
korumamtr". Tanr onlar korumad halde, Kur'an' niin koru
sun?! "Nitekim" ite Kur'an'n "orijinal"lerini, yok olmaktan koruma
m!
Dr. Subhi e's-Salih de, "peki Osman mushaflar imdi nerede?"
diye bir soru sorulabileceini ve "uradadr" diye kimsenin bu soruya
doyurucu karlk veremiyeceini, daha dorusu bu "mushaflar"n
imdi, hibir yerde bulunmadn yazmaktan kendini alamyor.
(Bkz. Dr. Subhi e's-Salih, Mebhis F Ulumi'l-Kur'an, Beyrut, 1979,
s. 87)
Durum buyken, "kuku"lar nasl silinebilir?
Burada kesin olarak sylenebilecekler var:
1- Hi kimse, kesin kanta dayal olarak, "Kur'an" diye bilinen el
deki btnn, Muhammed dneminde yazdrlanlara her ynden "t
myle uygun" olduunu kesin olarak ileri sremez.
nk:
13
a) Yukarda da belirtildii gibi eldeki Kur'an'n "asrlarndan hi
biri, dnyann hibir yerinde yoktur, bulunamamaktadr.
b) "Hafz"larm "bellek"leri, kesin dayanak olmakta yeterli deil
dir.
Deildir nk:
Yeterli olsayd, "Kur'an' derleyip yazma" giriimlerine gerek
kalmazd.
Kuran'n derlenii, yazl srasndaki "hafz" says, nemsiz
denecek lde azd.
En salam saylan kaynaklardan "Buhari"de de bu aka belirtil
dii halde, slam'n savunurlar, bu gerei yok saymak iin byk a
balar harcyorlar:
Buhari'nin yer verdii ve "Tecrid-i Sarih"te 1532 no. lu hadis ola
rak yer alan Enes hadisi-ki bu hadis, Kmil Miras'n "Terceme"si ve
"zah"yla birlikte fotokopi olarak, zerinde grlt koparlan yazda
yer almtr-aka dile getiriyor:
"Peygamberin dneminde, Kuran ezberlemi olanlarn says,
drttr".
Bunlarn kimler olduu da, hadiste, adlaryla birlikte aklanyor.
Ne var ki hadisin "izah"nda, her nasl olursa olsun slam savun
ma ve hibir kesimine toz kondurmama "gayret"inde olanlardan
Kmil Miras, "adet mefhumunun ziyadeyi nefyetmiyecei"ni, yani be
lirli bir say verilmi olsa da, bunun, saynn daha ok olmasna engel
olmyacan ileri sryor. Bu tr yorumlar, dinsel evrelerde her
zaman grlr. Buna gre "drt" denebilir, ama "aslnda be, alt,
yedi... de olabilir". "Daha ok"da olabilir. Sayyla hangi snr konursa
konsun, yoruma snr yok. Diyelim ki, "u anda u evde drt kii var
dr" deniyor. Aslnda "be" kii vardr o anda o evde. Ya da "on kii,
yz kii" vardr. yleyken "u anda bu evde drt kii vardr" sz
"yanl" ya da "yalan" saylmayabiliyor. Yorum byle iliyor slam'da!
Bu yorumla, "hafz"larn says oaltldka oaltlyor.
Tayyar Altkula, hemen herkesin ve bu arada Kmil Miras'n "ez
berledi" anlamn verdii "cemaa" szcne, durumu kurtarmak iin
"toplad" anlamn veriyor. Gerekte de szcn asl anlam bu. Ama
baka elikilerden kurtulmak iin slam uzmanlarnca genellikle, bura
14
daki "cem"e, "ezberleme'1anlam verilir. Syti'nin el tkan'nda da bu
belirtilir. Ayn kaynaa dayanm grnen ve dipnotunda gsteren
Altkula, hadisi yorumlarken, "Kur'an' Hz. Peygamber zamannda
toplad ve bu konuda cami olduklar ileri srlen sahabilerin yapt
bu iten maksat, onlarn Kur'an' btn kraat vecihleriyle, tefsiriyle,
nasih ve mensuhuyla, retim usuluyla ezberlemek suretiyle, bu konu
daki uzmanlklarna ve dier sahabilere stnlklerine iaret etmekte
dir." (Tercman, 6.6.1988) "Cmle"nin bu denli berbatlnn, Altku-
la'n kendini ok zorladndan kaynaklanm olabileceini
dnyorum. Altkula burada kendi deyimiyle bir "kurnazlk" ya
parak, yorumu Syti'ye dayandryor. Gerekteyse, bu yorum,
Syti'deki yorumlar iinde yalnzca biridir. (Bkz. Syti, el tkn,
e'n-Nevu'l-Irn, c. 1, s. 94). Kald ki Altkula burada bir elikiye
de dyor. "Toplad" anlamn verdii "cemaa"ya, bu kez bu yorum
da "ezberledi" anlam vermi oluyor. Ve kald ki, ileri srd
yorum, Syti'dekini de tam olarak yanstmyor. stelik, Kur'an', o
syledii biimiyle "ezberlemi" olmak mmkn de deildir. Kur'an,
"btn kraat vecihleriyle, tefsiriyle, nasih ve mensuhuyla, retim
usulleriyle" birlikte "ezberlenemez". Bu insan doasna aykrdr, ken-
disininde kulland szckle "muhl"dir (yani olamaz). O nedenle
de, ne Syti'de, ne de bir baka kaynakta, bu apta dnlemiyecek
trden bir sav ileri srlmtr.
Syti'de, sz edilen kaynakta ve ayn yerde, "Enes hadisi"ni yo
rumlamak, durumu bir lde de olsa kurtarmak iin "yorum"cularn
ne denli zorlandklar ok ak biimde grlyor. Yorumlarla say
oaltlrken, Kurtub dayanak alnarak, "Yemame'de 70 kurra"nn l
drld ileri srlyor. "Kurra", "Kur'an' ok okuyan, yada ok iyi
okuyan, Kur'an uzman" demektir. Bu nitelikteki biri "HAFIZ" olabi
lir de, olmayabilir de...
Abartmal yorumlarla "hfz" says arttrlrken, "yz"lerceye,
"bin"lerceye karlyor! "Yalan"m snr yok ki karlmasn! Ali
Bula, 2000'e Doru'da yer verilen yazsnda bunu yapyor. "Tarih"i,
"bilim", "akl", "mantk" llerini umursamazcasna, "Yemame sava
nda, bin kiinin Kur'an hafz olduu"nu, bunlardan "700 kiinin
ehid dt"n, "geriye 2300 hfz kald"n ve "bunlarn Medi
15
ne'ye sa salim varmay baard"n yazyor. (2000'e Doru,
5.6.1988, S.16.) Oysa yukarda belirtildii gibi, Syti'de, Kur-
tub'den, "Yemame'de, 70 kurrann ldrld" aktarlrken bile ger
ei abartmasz dile getirmiyor. Bula'n yazsnda bu abartma, daha
da iirilerek "70" says, "700"e knlyor. Dinsel evreler neler ya
pabiliyor, varn dnn!
Gerek btnyle baka. "Peygamber dneminde, Kur'an' ezber
lemi olanlar"n saysnn "drt" olduunu aklayan "Enes hadi-
si"ndeki say bile, gereinden daha abartmaldr. Yani gerekteki sa
ynn bundan daha az olduu bile savunulabilir. Peygamber
dneminde Kur'an tamamlanm deildi daha. Onun iin, Peygambe
rin dneminde "Kur'an hfz vard" demek bile, bugnk anlamna
pek uymaz. Neden ki bugnk anlamyla "hfz","Kur'an' tmyle
ezberlemi kimse"dir. "Kur'an okuyan"larn says kukusuz, giderek
artmtr. Ama eskilerin "hfz" diye nitelediklerinin tmn, bugn
k anlamyla "hfz" diye almak yanltr. Kur'an'dan bir para ezber
lemi olan kimseye de "hafz" denirdi. Bugnk anlamyla "hfzlk"
gelenei, ok sonraki yzyllarda balamtr. Kur'an'n derlendii
dnemlerde bu gelenek, yok denecek lde nemsizdi. Kur'an' ba
tan sona ezberlemek, kimsenin kolay kolay katlanaca i deildi.
Mslman olanlarn ou, "mellefet'l-kulb (kalbleri karlarla
slam'a kazandrlm olanlar)" denenlerden, yani "rvetle msman
olanlar"dan oluuyordu. Ksacas: O dnemlerde, "hfz" diye ne s
rlenlerin "ezber"leri, eldeki Kur'an'n "hi deimeden korunabildi
inin kant" olacak gte deildir.
c) Kur'an'n bize"mtevatr" olarak geldii yolundaki sava da g-
venilemez. nk:
Kaynaklar, "Kuran' ilk derleme ii"ne, Zeyd bn Sbit'in tek
bana giritiini aktarmakta birleir. Bu durumda da "tevatr" basa
ma olumaz. Bilindii gibi, uzmanlarna gre, bir metnin, bir bilgi
nin "mtevatr" niteliine kavuabilmesi iin, "yalanda birlemeleri
dnlemiyecek kadar ok kimse" tarafndan iletilmi olmas gere
kir. letme, birok kanaldan olmaldr. Uzmanlarnca verilen sayya
gre, en az on kanal gereklidir. Zeyd bn Sabit'in bavurduu sylenen
iki tank yalnzca Zeyd'i ilgilendirir. Yani ayn kanal saylmazlar daha
16
berideki alclar iin. Bunlar hesaba katlsn diyelim, kanal e ular;
"tevatr" olumas iin bu da yetmez. Metnin sonradan u kadar kii
ye, bu kadar kiiye "onaylattrlmas" da durumu kurtarmaz. nk
temeli yalnzca Zeyd'e, bir de hesaba katarsak bavurduu iki tana
dayanyor. Kald ki Osman dnemindeki kurulda grev ald bildiri
len kiilerin says da "mtevatr" olmak iin yeterli olmuyor. Ve
kald ki, tm Kur'an metinlerinin birinci aslnn da, ikinci aslnn da,
dahas Osman dnemindeki "resmi Mushaf'n da "orijinal"leri elde
bulunmad iin "mtevatr" lk iyice suya dyor. Geri "mteva-
tr" olmad halde yle saylanlar ("hkmen", "manen" mtevatr
olanlar) vardr. Ama bunun da koullar vardr. Konuyu daha baka
alanlara tarmamak ve uzatmamak iin geiyorum.
Ksacas, zellikle "usl'l-fkh (slam hukuku)" yazarlarnca ileri
srlen "Kur'an'n mtevatrl" sav da ie yaramyor. ,
Demek ki, "elde bulunan Kur'an, her ynden ve tmyle aslna uy
gundur" diyebilmek, bunu bilimsel bir gereklik ve kesinlikte syleye
bilmek iin dayanaklar yeterli deildir. Tutunulan ne varsa, biraz ince
lenince, rkl yznden dalp gidiyor.
2- Tersine "eldeki Kur'an, aslna gre birok ynden deimitir"
demek iin ok, pek ok neden var:
a) Szlk anlamyla "deiik okunu biimleri" demek olan "kra
at vecihleri (vchu'l-kraat)": Yaznn snr, bu konuyu burada
geni olarak almaya elvermez. Ksaca u belirtilmeli ki, bugn eldeki
Kuran'n metni, yazs ne olursa olsun; kimi szckler, cmleler, kimi
yerde anlamlar bile deitirecek nitelikte deiik biimde okunuyor
uzmanlarnca. Ve bu"okumu"larn ok nemli bir kesimi salam
kabul edilir. Yani bunlara kar klmaz.
Bunlardan kiminde yalnzca "hareke" deiiklii vardr. rnein
Midc Suresinin 6. ayetindeki bir szck, eldeki Kur'an'n snniler ke
simindeki haekeliniine gre "erclekm" okunuyor. Buna gre
anlam: "Ayaklarnz da ykayn!"dr. bn Kesir, Ebu Amr, Hamza ve
Ebubekir'in okuyuuna gre "erclikm" biimindedir. O zaman
anlam deiiyor, "ayaklarnz da meshedin!" oluyor. Bu nedenle bir
kesim (zellikle snniler), abdestte "ayaklar"n "meshedilemiyece-
i"ni, "ykanmas" gerektiini ileri srerken, kimileri "meshetme"nin
17
yeterli olacan savunur. (Bu konudaki vecihler ve hkmler iin bkz.
Abdurrahman Ebu Zer'a, Huccetu'l-Kur'an, Beyrut, 1984 s. 219-221.)
Sormak gerekir: Muhammed dneminde bu szck nasl okunu
yordu? "Erclikm" biiminde mi, "erclekm" biiminde mi? kisi
birden olamaz.
Kiminde "illet harfleri"nde deiiklik vardr. Bu da pek oktur.
Kiminde szck "tekirken, kimi okuyuta "oul"dur. Buna da
pek ok rastlanr.
smail Cerraholu yle der:
"Kraat meselesi slam'da en ok tecavze uram, hatta bu iin ne
ticesi olarak Kur'an'da yanllklar olduu sylenmi, msterikler iin
bir ganimet olmutur." (Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara, 1971, s. 98).
Cerraholu, konu zerinde duran doubilimcilerin (msterikle
rin) kimilerinin adlarn veriyor. Bunlardan yaknyor. Gerekte dou-
bilimciler, birok ynden slam propagandaclarna yandmc bile ol
mulardr. Kimi konularda ki fazla "yanszlk" abalar nedeniyle
yle eyler de sylemilerdir ki, slam propagandaclar yalnzca o
yanlar alarak "Bat bilim adamlar"nm da "Kur'an' takdir ettikleri"
yolundaki palavray piyasaya sregelmilerdir.
b) Sz ve szck deiiklii
"Asl Kur'an Yakld" balkl yaz zerine "yaygara" koparan ve
bu yntemleriyle herkesi sindirmeye, gerekleri bastrmaya alan
"bil cmle" grltcler, aadaki rnekleri iyice bir grsnler:
Fotokopisi* grlen hadise gre, (Peygamberin karlardan)
Aie'nin azadls Ebu Yunus anlatyor:
ie -Tanr kendisinden honut olsun- bana, bir MUSHAF
(Kur'an) yazmam buyurdu. Ve: 'u ayete (Bakara Suresinin 238. aye
tine) gelince, bana haber ver!' dedi. (Ayet: Hfiz ale's-Salavati ve's-
salavatil-vust= Koruyun namazlar! Ve (zellikle) vust (orta) na
mazn...!1diye balyor). Bu ayete gelince haber verdim. O zaman
ayeti bana yle yazdrd: 'Hfiz... ve salati'l-asri= Ve ikindi nama
zn (koruyun). Ve km lillahi knitn=Ve Tanr'ya boyun eerek
* Turan Dursunun, yazsnn zgn metni elimizde, metin iinde geen fotokopileri
bulamadk. Yaznn akn bozmamak iin fotokopilerin bulunduu yerlere numara
larn koyduk. Turan Dursun, belgeleri orijinal basklarndan aldn bildiimiz iin
konuyla ilgili alntlan fotokopilemeyi uygun grmedik.
18
ayaa kalkn (namaza durun)!1(ie) unu da syledi: 'Tanr'nn rah
met ve selm zerine olsun, Peygamberden de bu yeti ben byle
duymutum.'
Ayn konu, Hafsa'dan da byle aktarlr.
Ebu s: "Bu hadis, 'hasen'dir (gzel), 'sahih'tir (salam)" dedi.
(Hadis iin bkz. Tirmizi, Snen, Kitabu Tefsiri'l-Kur'an, c. 5 s. 217,
Bab: 3, hadis no: 2982)
Hadiste yer alan ayetteki "ve saltil-asri" sz, elimizdeki
Kur'an'da yoktur.
"E's-Seltu'l-vust"mn bir "tefsir"i, bir aklamas diye ileri srlr
se, de bu szckler, hadiste, aka, "ayetten bir para" olarak yer alyor.
Bu konuda bir ok rnein de, Syti'nin el tkn'nda yer ald g
rlr. (Bkz. el tkn, e'n-nevu's-Sbiu ve'l-Erban, c.l., s. 28, 32-34)
Eldeki Kur'an'da bulunmad halde, Kur'an ayetleri arasnda yer
ald belirtilmi ve Kur'an bilirlerince okunagelmi olan szlere,
szcklere; slam'n savunurlarndan grnen Cerraholu da, kitabn
da, rnekler vermek zorunda kalyor. (te fotokopisi., 2-3)
Mide Suresinin 89. ayetinde, "ant bozma kurtulmal (yemin
keffareti)" anlatlrken, " gn oru"tan szediliyor, ama bu orucun
nasl tutulaca aklanmyor. Kaynaklarda belirtildiine gre, beyy
bn Ka'b'n (bkz.mam Malik bn Enes, el Muvatta' Kitabu's-Sym,
hadis no: 49) ve bn Mes'ud'un belirlemelerine gre, ayette bir de, "ard
arda" demek olan "mtetabitin" yer almaktadr. Bu szck, ayette var
kabul edildii iin slam hukukunda, "keffaret orucu" olarak tutulan
oru gnlerinin "ard arda" olmas "art" grlmtr. Yani eldeki
Kur'an'da bulunmayan bir szck, slam hukukunda uyulmas gereken
bi hilkilm oluturmutur (Bkz. Sadru'-era- Sa'duddin Teftazn,
tcnkihu'-Usl, e't-Tavdh, e't-telvih, stanbul, 1310, s. 490; bn
Melek, ehu'l-Menr, stanbul, 1308, s 247)
" 7 Harf"
"Kur'an 7 harf zerine inmitir" gerekesi altnda "zr"e balan
mak istenen deiiklikler:
19
mer'i kplere bindiren olay:
Fotokopisi grlen hadise gre, mer yle anlatyor:
"Hkim Olu Hiam'n, Peygamberin yaad dnemde, Furkan
Suresini okurken dinledim. yle birok harflerle okuduunu dinliyor
dum ki, Peygamber o sureyi bana o harflerle okutmamt. Neredeyse
namazdayken .yakalayp ara verecektim. Ama, selam verene (namaz
bitirene) dek katlandm. Sonra hemen giysisinden yakalayp konu
tum:
Bu sureyi sana byle dinlediim biimde kim okuttu (retti)?!
Peygamber okuttu!
Yalan sylyorsun! nk Peygamber bu sureyi, senin okudu
undan baka bir biimde okuttu bana!
Sonra adam srkleyip Peygambere gtrdm. Konutum:
Ey Tanr Elisi!-Bu adam Furkan Suresini, senin bana okuttu
undan baka tr harflerle okurken dinledim.
Brak onu!
Hiam'a:
Haydi Hiam oku!
(Peygamberin buyruu zerine) Hiam Sureyi okudu. Benim daha
nce dinlediim biimde. Bunun zerine Peygamber yle dedi:
Sure byle (adamn okuduu biimde) inmitir.
Sonra: mer, bir de sen oku! dedi. Ben de sureyi bana okuttuu
gibi okudum. Peygamber yine yle dedi:
Sure byle (senin okuduun gibi) inmitir.
(Ekledi:)
Kur'an, 7 harf zerine inmitir. Ondan, hangisi kolaysa o bii
miyle okuyun!" (Buhari, e's-Sahih, Kitabu Fezaili'l-Kur'an/5, c. 6, s.
100) (Fotokopi 4, ayn belge 34. sayfada da veriliyor.)
Grlyor ki, hadiste adlar geen (halife) mer'in rendii Fur
kan Suresi baka, Hkim Olu Hiam'n rendii bakayd.
imdi bir soru: Bu baKa baka olan iki biimden hangisi, bugn
elde bulunan Kur'an'da yer alyor? kisi birden olamaz. nk
Kur'an'n yazl biimi, yalnzca birine elverili. mer'in okuduu
bu eldeki Kur'an'a gemise br kalmtr. br gemise, beriki
20
yok demektir. Yani ikisinden biri eksiktir. Bu bile, "Kur'an'da eksik
yoktur" denemiyeceini ortaya koymaya yeter.
Bir baka soru: Hadiste, "Kur'an'n 7 harf zere indii" belirtili
yor. Bu "7 harfin ne olduu tartmalysa da, "her birinde deiik
sz ve anlatmlar" bulunduu kabul ediliyor. Cerraholu da bunu kita
bnda dile getiriyor. (2,3 ve 5 no.lu fotokopilere bkz.) Bu "7"den,
bugn eldeki Kur'anda hangisi vardr? Yazl biimi, yalnzca biri
nin bulunmasna elverili olduuna gre, "6"s, eldeki Kur'an'n d
nda kalyor demektir. Baka trls dnlebilir mi? (te fotoko
pisi, 5)
"7 Lehe
Hemen tm kaynaklar, Osman dneminde "resmi Mushaf' meyda
na getirme giriiminde,"eitli kraat ve lehe (ive, az)" farklarn
atp yalnzca birine, Kurey lehesine, en doru saylan kraate yer
verme gereinin duyulmasnn rol oynadn belirtir. Dolaysyla ok
iyi anlalyor ki, Osman dneminde oluturulan "resmi Mushaf",
sonraki slam propagandaclarnn ve imdiki grltclerin ileri sr
dkleri gibi: "aslndan aynen oaltlm" deildir.
Tayyar Altkula, Tercman gazetesinde, "Tahrif ddiasna lmin
Verdii Cevap" bal altndaki yazsnda, kendi "ulema"sna bile
ters dyor ve "deiik ive ve leheler"in, Osman dnemindeki
"nsha"larda deil, bu nshalarn asl olan nshada (hafsa'dakinde)
bulunduunu ileri sryor. Hem "ilm"i, hemde ada "bilim"i torba
ya korcasma. yle diyor:
"Ancak Zeyd'in ilk almas, Kur'an'n iki kapak arasnda cem
edilerek korumaya alnmas gayesiyle snrldr. Bu yzden bu ilk
nsha, resm-i hat ve iml bakmndan, bizzat Hz. Peygamberin, okun
masna izin verdii kraat farkllklarnn (deiik ive ve lehelerin)
hepsinin icrasna yetmemitir. Daha sonra Zeyd'in de iinde bulundu
u 4 kiilik komisyonun almas srasnda ashabn hepsinin Hz.
21
Peygamber tarafndan okunmasna izin verilen bu ive ve leheleri
nin icr ve edasna cevap vermek zere Mushafn yaz ve imlas ge
litirilmi, Yce Kitab'a tarihin en byk hizmeti yaplmtr." (Ter
cman, 7.6.1988, s. 9)
Altkula'm bu iddias, hibir kaynakta yoktur. Ve de gerekten
mantk ddr. Dnn, eldeki Kur'an'daki yaz, Osman dneminde
kinden daha da gelimi olduu halde, "deiik ive ve lehelerin
icra ve edasna" elverili midir? Kukusuz "hayr"! Altkula, burada
szmona bir "gr sahibi" roln oynuyor, ama tutmuyor. Eldeki
Kur'an'da, "deiik ive ve leheler"in bulunmad ak. Kaynakla
rn verdii bilgiye gre, "lehe farklar", Osman dnemindeki "resmi
Mushaf'ta da yoktu, karlmt nk. lk derlemede vard. Altku-
la'n alas savma greyse, bunun tersi szkonusu! Altkula bil
gilik taslyaym derken, kedi "ulema"sn da kmaza sokuyor.
nk bu durumda onlarn, Osman dnemindeki "resmi Mushaf'
oluturma gerekesini de yok ediyor.
Her neyse, "lehe farklar", birinde var, brnde yok. Onun iin
de birinde bulunan, tekinde yok demektir. Eldeki Kur'anda "fark"lar
bulunmadna gre, "eksikler" bulunduu bir gerek olarak bir kez
daha ortaya kyor.
c) Eldeki Kur'an'da bulunmayan ayetler:
Mslim'in e's-Sahih'inde de yer alan bir hadise gre, ie anlat
yor:
"Kur'an'da, 'aru radatin mlmtin yuharrimne= (bir kadn me
mesinden) belli olan on kez emme, (emienlerin st kardeliklerinden
dolay evlenmelerini) haram klar' (sz), indirilen ayetlerdendi.
Sonra 'hamsu radatin mlmtin= belli olan be kez emme (haram
klar)' denerek hkm deitirildi. Peygamber ld srada bu ayet,
Kur'an'dan bir para olarak okunuyordu." (Mslim, e's-Sahil, Kita-
bu'r-Rada'/24-25, hadis no: 1452, c.2,s,1075)
Anlatlan udur: "st kardelii"ni oluturan "emme"yi nce "on
kez" olarak bildiren, sonra bu hkm "be kez" diye deitiren yet,
Peygamber lnceye dek, Kur'an'da vard. imdiyse yok. Yani burada
22
sz edilen ayet, eldeki Kur'an'da bulunmamaktadr. (Fotokopi 6)
Yine Mslim'in kitabnda yer alan bir hadise gre, "Bir'ru
Mane"de savata ldrlen mslmanlarn (ldkten sonra) neler
dediklerini anlatan bir ayet de Kur'an'dan bir para olarak okunurken
sonradan okunmaz olmutu. Bu ayette u szler vard:
"En belli Kavmena. En kad lakn Rabben. Fe radiye ann ve
radn anhu.= Toplumumuza bildirin ki biz Tanr'mza kavutuk. O
bizden honut oldu; biz de O'ndan honut olduk." (Mslim, e's-
Sahih, Kitabu'l-Mescid/297, hadis no: 677, c.l, s. 468) (Fotokopi 7)
Kaynaklar (slam'da en gvenilir kaynaklar) daha nice, eldeki
Kur'an'da yer almam olan "ayet"lerden, Kur'an paralarndan sz
ediyor ve rnekler veriyor. Syti de el tkan'nda bunlarn bir ounu
sralyor, (bkz. Syti, el tkn, c.2, s. 32-34)
Syti'nin aktard bir hadise gre, Ebu Yunus'un kz unlar
sylyor: ,
"Osman Mushaflar Tayir Etmezden nce"
"Babam 80 yandayken, ie'nin Mushafnda bana unlar oku
mutu. (Burada Ahzab Suresinin 56: ayetini okuyor. Sonra burada bu
lunmayan u paray okuyor:)... Ve alellezine yusallne'es- suffe'l-
evvele= ve birinci saflarda namaz klanlara da (tanr ve melekleri salat
eder). Bu ayeti, Osman mushaflar tayir etmezden nce byle oku
yorduk." (Bkz. Syti, el tkn c. 2, s. 32-33) (Fotokopi 8)
Burada, "Osman'n, mushaflar 'tayir' ettii" aka belirtiliyor.
ie'nin tankl da bu dorultuda:
ie de, Osman'n "resmi mushaflar" yazdrma olayndan nce,
Ahzab Suresinin 200 ayetken, bu olaydan sonra 73 ayete dtn
ok ak biimde dile getiriyor, (bkz. Sytu, el tkn, 2/32.) (Fotoko
pi 9)
Yani iki kadn da, biroklan gibi, Kur'an surelerindeki ayet says
nn, Osman dneminde "deitii "ni, akas "tahrif' edildiini be
lirliyor.
23
Yine Siiyti'de, nl beyy bn Ka'b ile Zerr bn Habi arasnda
u konumann getii aktarlr:
Ahzab Suresini ka ayet sayarsn?
72-73 ayet.
Hayr, bu sure ayet says ynnden Bakara Suresine denkti.
(Bakara Suresinin eldeki Kur'an'da ayet says: 286), (Bkz. Syti, el
Itkn, 2/32) (Fotokopi 10)
Aka grlyor ki, eldeki Kur'an'daki "eksiklikler" kmsen
meyecek boyutta: Yalnzca Ahzab Suresindeki eksiklik bile, Peygam
berin karlarndan ie'nin tanklna gre 127, beyy bn Ka'b ta
nklna gre 213 ayettir.
imdi grltc slamc ve eriat evreler buyursunlar, bunu da
"inkr" etsinler, bunun iin de "iftira" deyip grlt koparsnlar.
10 no'lu fotokopideki parada grld gibi beyy bn Ka'b,
Ahzab Suresinde ne denli eksiklik olduunu belirtirken, bu surede bir
de "Recm yeti" bulunduu belirtiyor ve bu ayetin metnini veriyor.
"Recm" yani evliyken zina eden sululara "talyarak ldrme ce
zas" uygulamas slam hukukunda bulunduu halde, eldeki Kur'an'da
yer almayan bu "Recm yeti", son derece nldr ve en salamlar da
iinde bulunmak zere tm hadis kaynaklarnda gemektedir, (bkz.
Buhri, Kitabu'l-Hudd/30; Mslim, Kitabu'l-Hudd/15, hadis no:
1691; Ebu Dvd, Kitabu'l-Hudd/23, hadis no: 4418; Tifmizi, Kita-
bu'l-Hudd/7, hadis no: 1431)
slam hukukular, zellikle Hanefi kesim, "recm cezas" iin bu
ayeti,yani Kur'an'da bulumayan, ama "hkmnn geerli olduu" be
lirtilen "Recm yeti"ni dayanak alrlar. (Bkz. Sadru'-eria-
Teftazn, Telvih, Tavdn, 2/487)
Syti'de, eldeki Kur'an'da bulunmayan ayet ve Kur'an paralarna
verilen rneklerden: (Fotokopi 11)
bn mer, "Kur'an'n ou, Eksilip Gitmitir" Diyor
(Fotokopi 12) grlen parann Trkesi aynen udur:
"Bu trn (yani hkm geerli olduu halde szleri eldeki
24
Kur'an'da bulunmayan Kur'an paralarnn) rnekleri oktur: Ebu
Abd dedi ki: brahim Olu smail Eyyub'dan, o da Nfi'den, o da bn
mer'den aktarm olarak bize haber verdi. bn mer yle dedi:
'Sakn herhangi biriniz Kur'an'n tmn elimde tutuyorum (elde
eltim) demesin! Tmnn ne (ne kadar) olduunu bilemez. Kuku yok
ki Kur'a'dan ou (yok olup) gitmitir. Onun iin herhangi biriniz
yalnzca grnrde olan aldm desin.'" (Syti, el tkn, en-Nevu's-
Sfbiu ve'l-Erben, 2/32)
Grltc evreler, buyursunlar, bn mer'e de "iftira ediyor" de
sinler!
Bu evreler, "grlt"lerle, "tehdit"lerle, hereyi bastrabilecekle-
ini ve gerekleri sonsuza dek rtebileceklerini sanyorlar. Zaman
/.aman da, her gn laiklii ve yasalar inedikleri halde, yasa uygula
yclarn kendi yanlarna ekme abalarna giriyorlar. Oysa abalar
hounadr. Kol-kanat gerdikleri karanln mr de, a kadardr.
Tutulan ve gcn nleyemezler.
Eldeki Kur'an'da "eksiklik"ler bulunduu gibi, ilk asllarna gre
"ekleme"ler de vardr. Bunun saylamyacak kadar kantlarndan biri
de, eldeki Kuranda pek ok grlen "eliki"lerdir.
Rastgele bir rnek:
Kur'an'da kimi ayetlerde, Muhammed'in ve Kur'an'n "ns"a, yoru
ma gre insanla gnderildii bildirilirken, En'am Suresinin 92. ve
ijr Suresinin 7. ayetlerine gre, yalnzca "mml-Kura" yani
Mekke ve evresine gnderildii bildiriliyor. Hibir tanr inancnda
nslanamaz ki, "Eksiksiz", "Bilgisi Sonsuz" diye nitelenen bir Tanr,
birini nce bir yere, dar bir evreye Peygamber olarak gndersin,
sonra da "imdi seni tm insanla Peygamber yaptm!" desin.
Bu anlatlanlar ne yalan, ne iftira, ne de "hakaret"tir. Olgular, ger
ekleri dile getirmektir.
"Mervan" Hafsa'nn Mushaf'm yaktrd" dendi ve bu kaynandan
aktarld diye baslan "yaygara"lara dnelim:
Bu yaygaralara hi gerek yok. nk, bugnk Diyanet leri
Hakan Mustafa Sait Yazcolu da szkonusu Mushafn yakld
n kabul etmek zorunda kalyor. stelik, "komisyon"un yaktn sy
25
lyor. yle eliyor: "Hz. Osman'n zamannda ayn komisyonca oal
tlarak mam ad verilen nshas Osman'n yannda alkonulmu;
dier nshalar muhtelif merkezlere gnderilmi; (komisyon) Hz.
Hafsa nshasn alp yakmtr..." (Milli Gazete, 3.6.1988; Kenajans
3.6.1988) Bundan daha ak "itiraf' olur mu?
Yazl Tarihi, Haziran 1988
26
"KUR'AN TAHRF EDLMTR"*
Libya'nn, "Tahrif edilmi Kur'an' basp yaynlad" ileri srl
yor. (Kur'an, 1986, slama Davet Cemiyeti yaynlarndan)
Kur'an'n "tahrif edildii"ne, edilebildiine ilikin, slam dnya
snda yeni itiraflar gzleniyor. "Devrimci Kurtulu Murtaza (Ali) Ha
reketi" adl slamc rgt, "Libya Cemahiriyesi Mushaf" adyla bas
lp yaynlanan "Kur'an"a kar tepki gsteriyor ve yaynlad
bildiriyle, slam dnyasna seslenerek, "bu tahrif karsnda", tm
nslmanlarn "birlikte seslerini ykseltmeleri"ni istiyor.
Aktarldna gre, mer'in olu yle demitir:
"Hibiriniz, 'Kur'an'n tmn elimde tutuyorum' demesin. Bilirmi
ki Kur'an'n (ayetlerinin) ou, yitip gitmitir. Ama herhangi biriniz,
'Kur'an'dan ne kalmsa (grnte ne varsa) o kadarn elimde tutu
yorum" desin. (Celaluddin Syt, el tkn Fi Ulmi'l-Kur'an, 2/32.)
"Kur'an, Tanr'nn korumas altndadr", "Kur'an, bir harfi bile de
imeden korunagelmitir", "slam dnyasnn her yerinde Kur'an ay
ndr"... trnden savlar, artk gcn yitirmekte.
*'[uran Dursun'un 2000'e Doru yu "Eren Kutsuz" imzasyla 1988 yl yazsnda verdi
i hu yaznn zgn metni elimizde.
27
Halife mer'in olu (bn mer) bile, ak ak: "Hibiriniz
Kur'an'n tmn elimde tutuyorum demesin. Bilir mi ki, Kur'an'n
(ayetlerinin) ou yitip gitmitir. Ama herhangi birininiz, Kur'an'dan ne
kadar kalmsa o kadarn elimde tutuyorum desin..." diyerek,
Kur'an'dan ounun eksik olduunu sylemiken (bkz. Celluddin
Syti, el tkn Fi Ulmi'l-Kur'an, 2/32) ve bugn eldeki Kur'an'da yer
almad halde ezberlerde ve kitaplarda aktarlagelmi "ayet"ler bulu
nurken, (bkz. Syti, ayn yer) "Kur'an'n hi deimedii" yolundaki
propaganda piyasaya srlegelmitir. Gerek o ki, milyonlarca, milyar
larca inanrn kafasna ylece yerletirilmitir. Artk bu yutturmaca,
orasndan burasndan yara almakta. Bugn Libya'da birok ynden
"farkl bir Kur'an" baslm ve "Cemahiriye Mushaf" diye de adland
rlm bulunuyor. "Devrimci Kurtulu Murtaza Hareketi" adl rgt de
basyor "feryad". Tm slam dnyasna seslenerek: "Gelin, bize kat
ln, buna kar kalm, frsat vermiyelim!" diyor.
Szkonusu slamc rgt, nce ilkeler sralyor:
1- Osman yaz biimi (e'r-Resm'l-Osmn), hi yorum yaplma
dan rnek alnmas gereken bir Kur'an yaz biimidir. Kur'an yazs
bir de nl kraatlere uygun olmaldr.
2- Hibir yetin yetlii tartlamaz. Bir kk tartma var yal
nzca: O da, "besmele"nin "ayet olup olmad" noktasndadr.
3- Eklemi olan "vakf" (durma) ve uzatma iaretleri koymak zo
runludur.
4- "Tevtr" (ok kimsenin aktarmas) yoluyla aktarlagelen ve
"Hind rakkamlar" adyla anlan Arap rakkamlarn koymakta zorun
ludur.
Szkonusu slamc rgt, "Cemahiriye Mushaf" adl Kur'an'n bu
ilkelere uymadn belirtiyor, ayrca da adna taklyor:
"Byk, kk her lke kendine gre bir MUSHAF (Kuran) belir
leyip 'bu lkenin Mushaf derse durum ne olur?" diyor ve bunun,
iinden klmaz, korkun bir ey olacan savunuyor.Yani: "u l
kenin Kur'an', bu lkenin Kur'an'" denemez demek istiyor.' yi de,
"dnyada yalnz bu tr Kur'an vardr. Kur'an her ada, her yerde
ayn olmutur, nk Kur'an'da hibir deiiklik olmamtr" yuttur-
macasnn tersine, gerekte deiik Kur'an'larla karlamyorsa ve
28
bir lke bunlardan birini, "resmi Kur'an" diye kendisi iin seme yolu
na gitmek istiyorsa ne olacak? Libya'nn yapt budur ite.
Bildiri sahibi slamc rgt, bir tr "yanlj-doru izelgesi" yap
m. Uzunca bir izelge. Daha dorusu izelgeler. rgtn "doru"
sayd, genellikle herkesin bilegeldii Kur'an'da bulunan biimdir;
"yanl" saydysa, "Libya Mushaf"nda yer alanlardr.
rgtn "yanl", "tahrif" diye niteledii rneklerin ou, eski
nl "kraet stadlar"nn "kiraet"lerinde de yer almtr. "Yanl"sa,
"tahrifse, bu yanl ve tahrifler, yzyllardr sregelmitir.
"L ibya K ur'an"nrfn "L ibya Kur* an " n i ak i y e slam i l nyaa ni a
_______________ayn olan k raet________________ bi l men Kur! aw Hak i
lal, Kefii . ^
0 ^ 3 ^ Ntf f i , ha K ai r, Ebu Amr
\ u / -J*
' ' i
* ~ > J j
L
V
N4T1, tbn K esi r, Ebu A r, Ebu Eekr j *
N i f i , bn /mi r ^ ^ ^
v r q j j l
N i f l , b K esi r, Ebu Ar
Btfkn
Biku
N fi , Ebu A*r, bn K cai r
Nfifl
N i f i , Ebu A*r
29
SUREVEAYET
"Libya Kur'ani"nda
"Libya Kur1an"ndakiyle
ayn olan kraat
Al1nrin, 146
' J &
Nifi, bn Kesir, EbuAnr
Nisi,
5 Naf i, bn Amir
Nis,
13, 14
Nfi, bn Air
Nisi,
24
'
Biletin
Nis,
33 Bikn
Nisi,
73
>
Bknn
Nb(
136
bn Kesir, bn Air, Ebu
Nistf,
152 Bikun
\Mfiids,
, 53 Eh11-Hieiz vs*-
Maids,
. 54
a p
V
Nfi, thn Imir
Maide,
, 67 Nifi, bn A* ir, EbuBekr
Maide, 69
C j j f ' U/>
Nfi
Maide,
107 Raza, EbuBekr
Maide, 110
J Lh
Bikn
En'am,
63
' 0 o^
' i zi i
Bika
En'an, 100
nifi
En'a, 119
Ehl'-a, Hicaz, Basra
En'aa,
En' a,
124
128
Nfi
slin dnyasnda ,
bilinen Kur*an*da
Bu izelgedeki farklardan kimi "hareke", kimi de "harf' farkdr ve
bu farklar da bu yerlerde, "farkl anlamlar" meydana getirmekte. (Bu
deiiklikleri grmek iin bkz. Ebu Zer'a Abdurrahman, Huccet'l-
Krat, Beyrut, 1984, 77-270, sure ve ayet srasna gre. Bu sayfalar
dan kiminin fotokopisine yer verilmitir)
30
'jiiaJiij pjLo<' j * : sj'ay y} '')
^a)S|I y jLill jUil )l JJi ij iil*l> jLj i)
I ^J UL iJ ajS/l \ y / * -Kfc* ti j f J j U t V - ^ 1o!
J jUl \ } 3 . *+> y jLiJ l _jJ y-^J l lU
tlojl y * <'I; j l k J _ '; y j . UI ^uu ^ ;L * ' i
0 * -
t IA A/ U j l>-yA "i/ t- ul ^ N L- iJ V l J - i U >lj 4 wJ jj
Jt~ .* 0* *r.'i d f
I Nl
[ A . .. *5l| j f . j u U j .. ]
): )S* jf'j i'j 'J
O y - zt e - U_j
N j ^1^, (J 3^ ' ul ) : J l* J l i j j +f - y } w* )^
. ( l^colic l | i j-I ^J ) ; J l* ( t 1
. v j j i j J u L.J 4 j ) I j ^ U J l J a j j
l > ^ - l j *' j y o l j t r 1 f U i ' Y j * * . * ' I j i J ^
t vl~J U i ^>*^1 ^ j J L j J ib L* l i ;

i ^ jl ^/l j i N ^ * 1 U j |**
j i J j l ^ ^ 4^-jI U > 'XyJ I ^>-1 ( J V o J y ^
, 4i j 3 <~t>\>- J ' r '-! *j j*J 1 4 j l* l l J 1
p, >i kliJj tjji jlla^ *^{J l -t^I J ! j j i : va/v j l i o )
i .. LJU <-U 0j U VI kiU J ; MjU.-Li o>L' j l
I 1,hu Zera Abdurrahman Huccetiil-Kirat//Naf. bn Kesir Ebu Anr
AV
31
"Devrimci Kurtulu Murtaza Hareketi" adl rgtn bildirisinde,
bir baka noktaya daha dikkat ekiliyor: "Libya Kur'am"nda "ayet
sonu" olarak gsterilen kesim, slam dnyasnda bilinen Kur'an'da
ayet sonu deildir. Ya da birincisinde ayet sonu gsterilmemiken,
kincisinde ayet sonudur. Ve rnekler sralanmakta:
Bakara Suresinin 219. ayetindeki
ynfikne", "Libya KuranY'nda ayet sonu olarak gsterilmitir,
oysa bilinen Kur'an'da ayet sonu deildir.
li mran Suresinin 4. ayetindeki O
" ve enzele'l-fur'kne", bilinen Kur'an'da iet sonu deilken, "Libya
Kur'an"nda ayet sonudur.
Ali Imran Suresinin 97. ayetindeki *'
"brahime", bilinen Kur'an'da ayet sonu deilken,"Libya Kur'an"nda
ayet sonudur.
Mide Suresinin 1. ayetindeki
"bi'l-ukd" bilinen Kur'an'da ayet sonudur. En'am Suresinin 1. ayetin
deki " ve'n-Nur", bilinen Kur'an'da ayet sonu deilken, "Libya
Kur'an"nda ayet sonudur.
. u x >
C1 7 En'am Suresinin 73 ayetindeki __^
"fe yekn, eldeki Kur'an'da ayet sonu deilken, "Libya Kur'an"nda
ayet sonudur.
En'am Suresinin 161. ayetindeki
"Sratn mstakim", bilinen Kur'an'da ayet sonu deilken "Libya
Kur'an"nda ayet sonudur.
a lT:
Bakara Suresinin 219. ayetindeki y
"tetefekkern", bilinen Kur'an'da ayet sonuyken, "Libya Kur'an"nda
ayet sonu deildir.
32
li mrn Suresinin bandaki 21
"elif lm mm", bilinen Kur'an'da ayet sonuyken "Libya Kuran"nda
yct sonu deildir.
li mrn Suresinin 3. ayetindeki ^
"ve'l-ncl", eldeki Kur'an'da ayet sonuyken, "Libya Kur'an"nda ayet
sonu deildir.
Nisa Suresinin 44. ayetindeki
"Sebl" eldeki Kur'an'da ayet sonuyken "Libya Kur'an"nda ayet sonu
deildir.
"Ii vekil", eldeki Kur'an'da ayet sonuyken, 'Libya Kur'annda ayet
sonu deildir.
Bildiride, slam dnyasnda bilinen Kur'an'dakilerle "Libya
K r'an"ndakiler arasnda bulunan daha baka farklara da dikkat eki
liyor ve btn bunlarn, "yanl" olduu ve "Kur'an'da tahrifler" olu-
lrduu dile getiriliyor.
rgtn bildirisini okuyanlar, "tahrif1diye nitelenenlerin, yalnzca
"I bya Kur'am"nda bulunduunu sanabilirler. stelik, bunun sanlma
s istenmekte. Yeniymi gibi ortaya atmak, yeni bir yutturmacadr.
(,'izelgede yer alan eski ve nl "kraet uzmanlarnn "kraet"leri de
l't>slerir ki, sz edilen, tepki gsterilen "tahrifler yeni deil. Dahas:
Kjr'n'daki yalnzca "hareke"ler, "harfler deil, "kelime"ler,
Ymle"ler, "ayet"ler de, deiik "metin"lerde, "mushaf larda, deiik
olarak yer almtr. Ama bunlar gzlerden karmak, sakl tutmak
iin elden gelen yaplm, bunun iin yzyllar boyu trl, akla gel
medik "hile"lere, "sahtelik"lere ve propagandalara bavurulagelmi-
lir. Deiik Kur'an paralarna, yani ayn sure ve ayetlerdeki szlerin,
ok deiik biimde ortaya kna Peygamberin kendi dneminde
hile rastlanyordu. te bir rnek:
En'am Suresinin 107. ayetindeki
33
v. - *>) mV
/' oJCMj 'j J7jU^Xj A') 'jjj Jfi' i -j t J|*
^U^ j ^ S ~ J lijr
j j 1 ^ }- j \ J * J ^ ' f f.' 3 , i j f
J/. ali J ;lr J i'y J j!* ^K jVr'
5 V - t f r J >^A . J * J y.l J )'i > l J j i
Jrl j ' a1- la1j v-A^r 7 a jtr ji j^jc
I " 9 1 .* "
j'^J J^--3 ii* **yS* ^ Jj-*i j'
tii VJ*- tJJ.} J Jj' i* < ^ },j^
- r r ~ .-*.; .- .rc '. 'V T"M7 a ,
J ^ f J ? j ' ~4"' &*+ J tpd *-|C->ty w
i' J ^j J j
j j -11 J j 1
p c - t c - -
l^-c p 1>XLi1
j )-$ j y) 3 i'fn n el
r v :
^S^j l cI -
Cj . f j6& A.c j j ! r ) a l t j o r j J ' j*' -?3' wi 3 ^ l T
j\ ^*5\ #j j - O - X j f A l> j >r* J y i k_jUL\ } )LcJ 1i
, 1', " - ' j
^ '"' 'TA 'J5illt'. J i jil Jj-j UJ
J ^- j j j - ^ ' j
jjJ J IJ jLr* 1
j i j J U-I j ;
J r*J
V
1
*J j\ \ *l*-lCj j -- .J 46 J j- O Vvy. ^ -*J J -
J.V.3 v 3/oiii '^1. ^uS!U\|
j \ Jj J j J J pl^J \ 1y> ^*-
> 4iO^*-^ O 'jiU AJ J <_lt l^J J
^ '^j ^-j ^L
^ o ld u ^u - .B c y le d i.
, *> ,,* - . , ,, - ! m*. ' l 'TT^^ M3 P ^/
& 'j i1*' J >- j J ^ | . 1 i
^ jJ-J JUj'y' 4^' 'l? Zj \'J Jf i \'j\ I)wf Jjr
j ~ ^ a jjili ji]^>UV ji j j y ' \ i j ' ' . ) i^c
Muhanmed' i n, 'Vurkan
Suresi olarak" ner'e
retti i bakayi, Hia'a
rettii bakayd. '
*':.LV r.er Kfkelenriti
aJ-LC J J A-k (
<C Aa Iuha!T.*e i k i l
^JJJ^7UVt' ni de yst t rd ',
1 *t* i . . .
k i s i n i n A<oku- 1
C-i1-11-* du-nun d/'ken- i
d i i n e i n ^ i r i l e n f f uygun o l |
olduunu".Efcvled1.
K ^aLu. l f J
k w r ' a 5 ^
Buhar, Kitabu Fezilil Kuran. Elyazlar Turan Dursuna ait.
34
Mlammed'in en yakn arkadalarndan (Halife) mer, bir gn,
Illkn Olu Hiam', Furkan Suresini okurken dinler, Hiam'm, bu
meyi, kendisine retilenden tmyle baka szlerle okuduunu
yOll fkelenir. Ve yaka paa tutup Peygambere gtrr. Anlatr
I''ycmbere. Peygamber ikisini de ayn sureyi okutur. Baka baka
tO/.lorle okuduklar halde, ikisini de onaylar. "Kur'an byle indirilmi
in" dur. Ve ekler: "Kur'an 7 harf zerine indirilmitir." lginci odur ki,
l'i;iin slam dnyasnda bilinen Kur'an'da, sz edilen "7 harfin yal
nz .1 "bir"i, evet yalnzca "bir tanesi" bulunmakta. "Harflerle ama
lmn) ne olursa olsun, "7 harften "6"s eksik. Demek ki, bugn elde
k K'an'n "indirilmi" olduu ileri srlenlerinden yalnzca "yedide
ll" bulunuyor. "Yedide alt"sysa yok. Ne denli ilgin deil mi? Bu
" / llirrf1, bir yutturmacay tezgahlamak ve "deiik Kur'an'lar" bulun
duunu rtbas etmek iin uydurulmutur, ama farknda olmadan bir
li'.k. ynde ak verilmitir, Kur'an'dan -peygamber dnemindeki-
l id- ounun, hem de byk bir ounluunun eksik olduu mey
limin kmtr. Yaznn banda yer verilen ve "Asl Kur'an Yakld"
li'lfm kapak yaptmz saymzda da sunulan*, mer'in olunun
Ipm. szleri de bunu anlatmyor mu? "Asl Kur'an Yakld" bal
nn kapak olduu saymzda daha baka belgeler ve bilgiler de yer al
n l. Orada dile getirilen gerekler, karlarn kitlelerin "iman"larn
milin inekte bulan evreleri, zellikle "din ulemas"n ok kzdrm
\r Idalandrmt. Kimi gazetelerde, svgleri, tehditleri, grltleri
Ulunlar, sayfalar doldurmutu.
I ihya'da baslan ve herkesin bildii Kur'an'la arasnda birok fark
l l Kl bulunan "Mushafn, "Libya Cemahiriyesi Mushaf" diye ad-
I iml 11masna gsterilen tepki ok sama. "Ali'nin Mushaf, ie'nin
Mslai, beyy bn Ka'b'n Mushaf, bn Mes'ud'un Mushaf..." bu
lunul da, falann, filann, falan lkenin, filan lkenin ve bu arada
I bya'nn Kur'an' olmaz m? Gerek olan ne kadar tlebilir, ne
kudur saklanabilir? Basklar, tehditler, saldrlar, ikenceler, ldrme*
.OOOL-r tarih boyu sre gelmeseydi kimbilir daha nice gerekler orta
1 .'IHHIr Doru, say 23, 29 Mays 1988. Bkz. Din Bu I, s. 78 vd.
35
ya karlacakt. "Kur'an'n bir harfinin bile deimeden sregeldii"
yolundaki katksz yalan, inanrlar zerinde bu denli etkili ve yerle
mi olamazd. Bugn herkesin bildii Kur'an'daki birbirini ttmazlk-
lar, elikiler, insan akl ve mantyla hibir ynden uzlamayan
nice neler, baaryla saklanmtr kitlelerin gznden. "Kur'an'da akl
d, bilim d hibir ey yoktur" diye ilene ve allanagelmitir.
Ama bundan sonra gerekler daha bir aklkla gzler nne serile
cektir. Karanlklardan yarar umanlara, "iman"n krl, koullan
ml ve karanl stne kuranlara kar, "akl ve bilim"in aydn
lk yolunda olanlarn yapabilecekleri ok ey vardr.
Konu yle zetlenebilir:
1- "Devrimci Kurtulu Murtaza Hareketi" adl rgt, Libya'da ba
slan ve "Libya Cemahiriyesi Mushaf" diye adlandrlan Kur'an'n
hem byle adlandrlmasna kzyor, hem de bu Kur'an'dakilerle slam
dnyasnda herkesin bildii Kur'an'dakiler arasnda "fark"lar var diye
tepki gsteriyor. "Libya Cemahiriyesi Mushaf"nda grd deiik
likleri "yanl", "tahrif' diye niteliyor. Bunlarn da, "yahudilerden, si-
yonistlerden, masonlardan" kaynaklandn ileri sryor. Ne var ki
szn ettii "fark"lar, "tahrif diye nitelenen deiiklikler hep ola
gelmitir. Ne denli rtbas edilse de, nllerin "Mushaf'larnda, "kra-
et"lerinde de yer almtr. Yukardaki izelgede adlar verilen "kraet"
sahipleri, "Libya Mushaf"yla buluuyorlar. Bunlarsa rastgele kimse
ler deillerdir.
rnein:
Medineli Nf (H.70-169/ M 689-785), "7 kraet" sahibinden biri
ve slam dnyasnn en nemli, gvenilir saylan Kur'an uzmanlarn
dandr.
bn Kesir (H. 45-120/ M. 665-737)'de "7 kraet" sahibinden biridir
ve bu alanda Mekke'nin en gvenilir bulunan nderi olmutur.
Ebu Amr (H. 68-154/ M.687-770) ve tekiler de yle. Hep "kraet
stadlar"dr bunlar ve slam dnyasnn ileri gelenlerindendir.
36
i n J l i j j *
O j . t' | w
4mJ LI ^
[ t - .. jiOJl ^ 11* ]
. JoJl (i t^JUd : Ij
r ^ O . j i ^v j t _jJ l j j : j j i I I jjj
y JS- y \ j l j i * (I ^3*^' viULl. <5)1 J U a I) i l# ^Jt) U t vUUU )
. , j * J I CliJ til li J l j ci d ; j J y C Y ,i : ' J *
-JL)U kili* J T j ) V-U;p * U j S ' i j t - \ < V )
.1J ; t- t J I J Oi II ^2 <, j : ( ^ J ( I ,
,_> y ; ( jJ-L* ) j U I ij yjl j L J I J I y-i-J1 ^ (t)
. t/\U ^Ul (t) . >/*\T *J (fj
. n/r* u ;- m
jliT *;! IJL* j f (Ji s*j^1J * i * >
*U -j yJ 1j L J ylaJl . * k r ^1
( U. )
L^ H s->- U#> ( i ^t Tt - f * - ^ ^.U <s j
yJ^<J J ^ *'yii' *J k y- *^J a'j k o ' * ^
. }j *\a AjL .>-\s* J f l fUJ J
w
As m Kesi (Ebu Zer a Abdurrahman, H c c e t l Kraat)
37
: y-Ut Jj> p f t v j ( ) jjj > 'a}s >1 : ^M1'^1
J ^ J| * * | ^
f'/- (-*-> r**> r*j^' cr*tl o* j--1,1' ./.*
I 0
t ^lS) (J * J i j j-p _>;! tS j . ^j i jtJ .- jb tl / j
O*- i -*;^11 O*- **. V1' O* of *' Jj* J (r >
(J hUlS \Jj ' ^ u-**! )/* ^
*% t
j j l i j : j > * i ( 1 OO j >jx^ ( ^* j
( ) (J ^-3t jyj jl *^WJ
. JU ^ Mj Oyili J C_^_ |1_<rJ ' .,1
JUJl ^ * T* ^i j * yh j j i l>L
*>) *if- 1 J ~a -u>~ J ^ * |4 j ) : ^ t)' f Jf
J UiJ l j f . y2\ jL J U* J j I LJJj j i : ^v - j yjT
jJ LJLi t lAp 4JJ jji ! ^LdJl fi
tj ; 4JJ J j i li t ( J ) Lh- ) ! I11* j l p>;'-L>' j i
JI J r 1*1 J i j i OU li '*)\ <U J , c J U J J r ; #
' 9 * > t *
r*r ' ^ &*!-> J? (^ *
^l I^Ll t *<<>J
f i 4 p^r* ^ W v i
Y : Ijll a IjJhj l i d ; ^ Jl : JjI
N 8 B! J_yt; U-Iaj ( lj-|- * f fc|
J >>: ( ^ ^ (O ( V ) J u ^* ( J > J ><
. \ t h j 1^ y *
^Vo
Nafi, bn Kesir, Ebu Amr (Ebu Zera Abdurrahman, Hccetl Kraat)
38
i^-u c . y j* v * > =# *>* ^ / u:
. j y i>ll J J j
[ - . . L > J J *t (*s*'jf! ' i I
j U ^ s ^ j . -vJS Ij If. Lfo j j i : y l * j t j U iy
<j_^ 'S/ jj'j jj^ ( j-/)
M ( J*> ) ' {**'* J*)> : jjW* \)j
i y ( J*} ) j / <j* >t*- ( ur*-' ) ^ <kW ) j'
J j m ^[ ] O&J \ * Ulij . * ^ f V
j l y i l l j . ) J _y L " ( - il f )
t pTsi. y>>__>bl JJ -ili AJ i ; jji J li ja.
: J tf> ; i i r !-> *! -
. J tS^ J L- Lid lj # O y*>y -U* i j . 4| *
lyf l - V j <-<>* i r* \) J ^ j r*>! ! f )
[ M - A f j S } '/
Ulj^jj).H;*fT[: j;'j y}) J1)} {{'
. tfj L aJ l j i jfJ I J i f : j tj i t J jjJ I * jU-J ' j i * ~;
t 1*Oju ^ \ j I4 ^ j l 4 J 9 UJ 1I | ^a >vj . * li j U 1 jj
: '[ J j ytULlj t -il J i i ] ly
n *
. \r>/ *i-Jt >^- (X) (v)^*,Jt- d
\r,\*y,\\h fWSfl jj- () tr/tt (T,
. ( w ) ,>. J -ri ^ o) \y,w/j .uu* . (>
Naf, bn K esir, Ebu Amr, Ebu Behr
(Ebu Zera Abdurrahman, Hccetti1Krat)
39
Grlyor ki, "Libya Mushaf"nda bulunan ve "tahrif", "yanl"
diye nitelenen deiiklikler yeni deildir. Bu "tahrifler, slamn en
gvenilir Kuran uzmanlarnca da benimsene gelmitir.
2- Bununla birlikte gsterilen tepki, bir "itiraf niteliini de ta
makta. Kur'an'n "tahrif1edildiinin, edilebildiinin itirafdr bu.
3- Kur'an'n "asl"lar, gerekleri saklamak iin eitli dnemlerde
yaklmam olsayd, herey daha bir ak anlalacakt.
4- Karanlklar yarlarak yaplan aratrmalar, ok eye k tutu
yor. Yaplacak aratrmalar, gerekleri daha da gn yzne kara
caktr. Basklar, yldrmalar, slam dnyasnda herkesin bildii
Kur'an'm, nice deimelere urayarak srp geldii gereinin her
geen gn biraz daha ortaya kmasn nleyemeyecektir.
5- Kur'an savunucular, Kur'ann, "Tanrnm korumas altnda"
bulunduunu savunup dururlar. Bunu da daha ok, Hicr Suresinin 9.
ayetine dayanarak yaparlar. Bu ayetin anlam udur: "ZKR"i (yoru
ma gre Kur'an') biz indirdik; onun koruyucular da kesinlikle biziz."
"Kur'an' koruma" iini, Tanr'nn kendi zerine almas stne
biraz durmak gerekir. Tanr Kuran neden "koruyor?" Ayette bu soru
nun karl var: "nk onu biz indirdik!" Tanr'ya byle syletili
yor. Ancak, Kuran'm, "Tevrata ve "ncil"e ilikin ayetleri gznn-
de bulundurulduu zaman, koca bir ELK ortaya kyor: Kur'an
ayetlerinde ok ak biimde, Tevrat'n, Incil'in de "Tanr katndan in
dirildii" bildirilir. slam dnyasnda, bu kitaplarn, "zamanla tahrife
uradklar" ve "bu yzden yeni bir kitap olarak Kur'an'n indirildii"
inanc paylalr. Buna ilikin ayetler, hadisler kant olarak gsterilir.
Soru u: Tanr, "kendi indirmesidir" diye Kur'an' koruyor da, yine
kendi "indirdii kitaplar" olan Tevrat', ncil'i neden korumamtr?
Bu soruya kimse doyurucu karlk veremez.
Demek ki "Kur'an' Tanr indirdi, koruyucusu da O'dur!" yolunda
ki sav, havada kalyor. Yukardaki ayeti kant diye gstermek de bo
una. mer'in olunun -yaznn banda yer verilen-"Kur'an'm ou
nun yitip gittii"ne ilikin szleri ve daha nice belgeler, gerekler de,
yukardaki ayeti dorulamamakta. Bu ayetin de, "Kur'an'n hi dei
meden geldii" yolundaki propaganda iin, sonradan uydurulup
Kur'an'a eklendii sylenebilir.
Yazl tarihi: Temmuzl988
40
I 'I VKIMC KURTULU MURTAZA HAREKETNN BLDRS
I--------'-jJI o---- ----------U' f ----- 1
(( -----hStJ . --------J L ..- J /. I U j bl )), s.tfl Cc J B
J l J J l *l .fc ju.
... fj- : 11 a .----------------------'i
\ . {if
i -1- ^bl 1 t ^t 1 O" ............... ( 3L
t, L j l j - J t l j j r o** 1 II f . J U tfl 1 J fij L ^^ \)l
i i L>j r- ( ^i '-j 1 L_ I j ' i 1 4_J 1_____.*j *JI j >U ..Jl
' . f i
f . ^>^ j i U*; I j.^a- i j _ ~^ > ] 6^yU I
t L J l *-A J \ y^i t <*>3 1 -tUtfl *J J*-" I---<^*J I al fc. mi t
,, .1 J >_~>jl Uj o* i V 1 l i J L v r- J5-----J J
< -li 'i j^ * ^JI 1 'tAl T fr-I jJ* L- j <-------Hj 4, ir. t J JI
.i ... r l U. -Ir l f lj l___ j v t j L,J j l .i -.e'i l ^_i5 j --------*j3 d.--'J J
J I ,.11 L . . J 0r, L: ..ffcJ .. i .. - J L - J I v ) l ^K 1 L J ^--------- *>^ ---------J1
l'y - j, i -i .io Jl
I ..._ _ 1J (( -V L J l } J *.. ' I. i ^j '~-1 '.--.j
............UVD.11L*____ o_____ u i u___ f. ^ l ___. j l
4
' * I J a i...- 4. ..lj *J tf . , L]L I U_%. ,.ol^- ^!_J-~~j L
------- -1** I ^v'j I 4 u l j j J I j b i ) -. HfVy.HJjj
c.u*;^ ^ .>f^v-ujl j; J 1 L. T tj- - -H---------I jL I
ti^L^I ^x>*- ^ LJ I o j s.. Lj v-n*.I.J ' *tj0>bj-..I vah- o^-i mWo+<jj>------M
. J yJI J L.J L^l lj_iU, J,f*!.L#l ^1 a-IjJI v J* _p4j
6,i ^la-j ^| LJ^ (_yJI f&jui L^-l U--U. Ij^-.
O* l-Hv^10>* -'"J*dJI O6|>f y^ J ^-'ll C-lyJ t ^ie 4^J l_JI V X- ,
p I 4,1 j* 1J !-jJ I <5LlaJ 1jtiijZ 1*JSI J L^n^. (i^J lj * I. .s*)L< 12jaJI ^
*-* -a *l J ^jm^* J l<J l j . j .gfltf j-^\ f ) :I U. .......j *. - aJ! 1^. 1lj
ul U1 lyL-^J ) - (( tJ l )) \}J J*I* f~ J -J J -j
')------' ** **'-iJ' f-t-^ ^L^ {jP * Vi^mJI t* RSM 'i
, _____SJ I ______ J 1J 7 : f l___.lis."ill
f/ J l T,----I u - T u UJ I ,_ U l* . *_____ j I ~'l lo
(( Sjr- l>jl /)
I 'I j U:____UJ *_____ ; jJ I .-. NJ ___ 'Sft J s ____kA, j .- _ / l . ^J -------II
I ,_yk ^U J I j4lt .ir-1^l aU l i - " '
- -- ,J>..55 JL ^Vr.-^H <4/1 (( t j r ^ j*
___ _ _ ____j 'j J I 0 -J j , _ _ ', >l l . J s j ____ J , ^ 1 ^
n. . i_,iu.,l afi i
I li OJ__ J lj ,J ___II t j j J J
(
L, tu: t ,> LU
-L.-, ,^l ,JJ-----iJI ,Jt
J , L. -----1.1
----*j'l s *r l>JJ1---**<l<f
( vr ' i J l ^ ~ - )) i----------- J l l i ------- - M ..
yJ JI o'JJI c J,J *Vn >v' U l .^1 <5
J i'ni^j iJ4-*
(*____,___ U1.> '\j___-VI li... b^ _)
>, j ; _i c ;---- i-b -Jl
JI i ' L-JLj j -A- ^ ^ (jJj*
, ^1 ,,.: >_ui ^ojiiJ i
.I
42
X* -
. c.i'5-J 'j fP' V- wi L i *J I I Wj 5
_ T
A ___J J U* *
jV*___ #T U -----~*J
. J _____Sl j j l -------- W - *
jiiijoju. v LJIU- ;h J-^1. p-*-^1
>'j= "
_ Mill|,.a.l'^J Io...-. yiUi.dl f-pi, !.. u ^v '----*'*-*9
,' ^ r ^ o i o V *!>-
MVl .> 0.U-. .^J ljiJ SljJ l ' - *?><* U*J ' * ' " j
J l VUI ,;- oyVHI J J UJ U. V - U . / '!*"
. , d i ,>3J S.* J - geUI * >* J * >--*
, , ^. V I - J I , y - '>>' ( V ) - O / '- ' J
t-'^1

r-a
_ T
jp/*1 (>)
i ui
j ' h ( \ a)
#f j n ; t t V )
Kt .I.
j _ - ur DIfc - J i ^ tiJ i' ( r l V * * - s<>l''L:-J '* i
I ( M
IIM'1-V " 1 OX-V (M
OwUJ I i(>*'
- v ^ 1*-*'
,r /
^ *
* * U j
:a__**
. , J ( o y ) * -
C jJ *H cJ t g Ljjfc - '- j O * =
. - - O M ^ i (-11) -
s. [ l l . ' l . -
43
I j j i l j I _ J I I j i j l j ( 1 Y t ) i - V I _
r1 = = jJ r1 ( >f Xi = -
i.
9 ,
.J l w _
*4w>i -
dJ I J Jy m
U> J I .
f
V f
* l-----
U,: - 'LU-J 1
*>'->-
J j----V3
a----- ;^
oJ I__,v
S i -
\ j__L.
l l . j l U ,
<**>>> M U I
J J I l j VjJj
u
( r t ) =
{ t o a )
( o I ) i , I M - i * * .
*
L J lvl - . ,jl_reJT j^..
I *t!.
( t A )
yJ ' t J lj (YA) = -
f V i ( A . ) -
1- (. ) VV ) =
"i
J - p ( 1 1 ) -
< )
JJ ( I V) .
\ ( v i ) .
. i ( r r j -
c(-J ( yv)>
|C I
jj1 ( i ;
( f- f^V <- >* ( ) M )
j j ---V ( tq ) .
J J - V, ( t i )
c.Vl j ( i -, )
( n . )
o ! ( ! ' , )
*j* (11 V)
- t- J a J ( i <)
! I . / V i
V * V J I .
_ i LJ I
v_ J l O * ' ) ^ - - f:' / J 'l *j y-
J. l ^vJ (_J 1 y ( T ' ) - s= - = =
, ,J-ft.t-t = = = eVtj Jj**rv ( \ \ i = = "
* l* ^I i j ^ tf* '** pJ ^*Vt ^r~*j ^ p *
-- ili j_J l ^9 l uJ j ^.1 ( T l ' ) ^ - - ^'- .L * J l -Uj . - i_r J I j >
< = - - = ( V j *l -5 k 1* -!>'j - 4jsf'U --J I - o r 9 ^ *jy-
m s - e { T) Sf^l sfL(- I--------! '^J-.^ - -
= ( \ ) = = *?.-l jtLJ I ~aj$^-
* ( ) ! J = = je-- O * r
( t ) E - J l = > . - (L '^^' 6j$m
Cr V) = = o> = *
= ( n n = = , \ - -
___t [^yi- J .--it ci a UJU-- -Jl1 :..* J^T-U-j-'cv^, J5-
~*' 0^~ W _ 4^,- L . J ' --- - - 6^JI t j y
- ^ ____ II ^ t , Ml I- . . J i----- n . ^ LJI . lr .-i1'*j>
= = . = = = . ,.U--.-MI - = - =
j . = = = = = = =.- j, n = = - * J i =.
:l------ -l--wJ J l . . . . j ' ._ll '.'j w ,. j -t jl. J l J -
i i
. .-i *l_' Jl___ II \j-S; J. : , . / 0 l ,v >) e j . .1___J J l -
:___ LJ L. I , t - L_ JI'JI, 0_______ ^ J I JI
^--J L - 'i j - V - ''----o -J l r 'i ^ .------ _'l
45
A--- 'a* V'^ J --- 9 V-J1C L -J 1--- - (j f aj Hje----- *L
*UjJ V Lrwi. jmJ Lf wIJ U 11^Vt J Lvjvc tyJ I j_J l jj! . ..J l ,1
ijf y : US ^i J L i j J ^-J li^ L -_11 l j cL ^.. .J l ^
' j - W - y I l l V i f - ' . -1i < ( . ) 5,1)1 i J -SU I
'J /* ^I . -mJI c<>c^U ^_J t^I __,., i, y I i L.sJ I '^s^jc ,^j9*J - j 1! <.;v,_
^ '-H , ^J I li V )
..-J l iV*' t^'9 I fi*y *ti 11 J *b i ^ Ll_Li i j i ilajl * -'- 'I- 11dL._ G J ^ JLSj
iji Lg^JI O j l . A j o I-a 1. &i. 11.|J L j gj^j-iLi-J I w.. , j
l k J -----Jl *l^_ ^I a^J ^; L- I j __r, ^ ^ ^L _^^..iL J ! a j ____ Aj
J rV3^ Ijj- iii o' i <j----JLfs t----) Ji-^c L ,j
^J ^ji ,,-J <j i <^in 0 j __..
*
u^u> u 'tj- J ' - V ^ lu jr- t- u liJ V ' ^
^ iW\vj/-VoM=l<x Vw/*. 1
Oy^v\eX te >VV.M>a \ i 11
V
- UJ I J l_ fljl
Y; i ,A w
'. VU. ij
S.{<x4l**l> A-* Liir'
46
SALMAN RD BASIN KESKLER*
Salman Rdi'nin Kitab, Tepkilere Yol ayor
Pakistan'da Kitaba Kar Cihat (Cumhuriyet, 15.2.1989)
Salman Rdi'nin Bana "dl" Konuyor
eytan Salman'n Kellesine dl (Cumhuriyet 16.2.1989)
slam Dnyasnda Humeyni'nin Fetvasyla Salman Rdi'yi
ldrme Karar
Humeyni'ye ngiliz Tepkisi (Hrriyet 16.2.1989)
Salman Rdi in "Cellat" Bulunuyor
eytan Ayetleri Yalan (Hrriyet 17.2.1989)
Salman Rdi Olayyla Gelien korku "Dehet"
Salman Rdi Krizi Byd (Cumhuriyet 17.2.1989), ldrlsn
m, ldrlmesin mi? (Hrriyet 18.2.1989), "eytan Ayetleri" lahi-
yet Yaynlarnda (Cumhuriyet, 18.2.1989), Papa Paul Humeyni'ye
arda Bulunacak (Sabah 18.2.1989).
Ve Salman Rdi "zr" Diledi
Salman Rdi zr Diledi (Cumhuriyet 19.2.1989), Rdi zr
diledi, Humeyni affetmedi (Hrriyet 19.2.1989), eytan Ayetleri'ne
Bilimsel Dorulama (Hrriyet 19.2.1989), Rdi, ran' kiye bld
(Hrriyet 20.2.1989) 'eytan" Karmaas (Cumhuriyet 20.2.1989)
* Turan Dursun, Salman Rdi olay srasnda 2000'e Doru'ya basn kesiklerinden
oluan bir dosya etirdi. Bu dosya, ve zellikle ara balklar Turan Dursun'un Salman
Rdi olayna bakm yanstt iin bu kitaba aldk. (Y.N.)
47
KURAN'DA ANA KONULAR*
1- ACIMA
2- ALIK
3- ADAK
4- ADALET ANLAYII
5- AHlRET
6- AHLAK ANLAYII
7- ALE SEKN ALELER
8- AKIL
9- ALLAH
10- ALLAH'IN ASKERLER
11- ALLAH'IN BEKLER
12- ALLAHIN BOYASI
13- ALLAH'IN PARTS
14- ALLAH'IN TAHTI-
SARAYI (AR)
15- ALTI GNDE YARATI
16- ANAYASA
17- ANT
18- ANTLAMA
19- ARAP
20-ARMAAN
21- AYET
22- AZAP
23- BAKREYKEN DOURMA
24- BESN-BESLENME
25- BEYNSZLK
26- BLG
27- BLNEMEYENLER (BE
BLNEMEYEN)
28- BOAMA
29-BOYUN EMEK
30- BY
31-CAHLLK
32- CAN
33- CARYE
34- CEHENNEM
35- CENNET
36- CEZA
37- CHAD
38- CN
39- CNSEL YAAM
40- CUMARTES YASAI
41- ALIMA
42- DN
43-DORU OLAN
* Turan Dursun 2000'e Doru'ya yazmaya,balad zaman, Dou Perinek'in dilei
zerine verdii konu balklar. zgn metin duruyor.
48
44- DOMUZ- DOMUZA
EVRME
45- DOST-DOSTLUK
46- DNYA
47- D
48- DNCE
49- EBU LEHEB VE KARISI
50- EFEND-EFENDlLK
51-EVLLK
52- FAZ
53- FARZ
54- FISILTININ CEZASI
55- FDYE
56-GANMET
57- GECE-GNDZ OLAYI
58- GK (YED KAT GK)
59- GKTEN YYECEK
NDRLMES
60- GN
61-GNAH
62- HABER
63- HACC
64- HAK
65- HARAM
66- HELAL
67- HDAYET
68- HUR
69- BADET
70- BLS
71-K
72- FK iEYE FTRA)
OLAYI
73- NAN
74- NCL
75- NSAN
7b- RADE
77- SA
78- SLAM
79- Y- KT
80- KADIN
81-KADR GECES
82- KAFR
83- KALB
84- KARDELK
85- KADER-KAZA
86- KIBLE
87- KISMET
88- KIYAMET
89- KN 90- KTAP
91- KORKU
92-KLE-KLELK
93- KURAN
94- KURTULU
95- KUKU
96- LEVH- MAHFUZ
97- LUT TOPLUMU
98- MAL-MLK
99- MELEK
100- MAYMUN-MAYMUNA
DNTRME
101- MLLET
102- MRA
103- MRAS
104- MUCZE
105-MNAFIK
106- NAMAZ
49
107- NAMUS
108- OKUMA
109- OLGUNLUK
110- ORTAY YOL
111-ORU
112- OYUN
113- ALMA
114- FKE
115-T
116- L
117- LM LM TES
118-PEYGAMBERLK
119- RESM
120- RUH
121-RVET
122- SADAKA
123- SALIK
124- SAKINMA
125- SALAT-SALAVAT
126- SANAT
127- SAPIKLIK
128- SAYI
129- SERTLK
130- SEVG
131-SIINMA
132- SINAV
133- SIR
134- SLAH
135- SOLCULUK-SACILIK
136- SORU
137- SZ
138- SU
139- SNNET
140- AHTLK
141- AKINLIK
142- EHTLK
143- TABU
144-TANRI-TANRILAR
145- TALAMA-TEVRAT
146- TOPLUMLAR
147- TVBE (TEVBE)
148- UMAK
149- UUR-UURSUZLUK
150-UNUTMAK
151-UTAN
152- UYARI
153- UYKU
154- FRK-
FRKLK
155- VAHY
156- VEL
157- YAMUR
158- YAKIN-AKRABA
159- YALAN
160- YARATILI
161- YASAK
162- YAZGI
163-YAZMAK
164- YEL
165-YENLK
166- YCELK
167- ZAMAN
168- ZEKAT
169- ZKR
170-ZNA.
50
SLAMIN ANAYASASI*
slam anayasas nedir?
slam cematinde 19. yzyldan sonra zellikle bir kesim slam
ulemas Islamn anayasa biiminde gndeme getirilebileceini dn
mler ve slam ynetiminin byle bir anayasa ile hem daha ada
hem daha salkl olabileceini savunmulardr.
slamclarca Kur'an anayasa deil midir?
Kukusuz yle, ancak Kur'an'da btn konular srayla dzenlen
mi deildir. Bir sra izlenemedii iin de ada yasa ve anayasa an-
layima pek uymaz. Dahas derli toplu olmamas nedeniyle. Bir de
her konuyu iine almad iin slam hukuku, slam fkh diye bir ey
yaratlp ortaya konmutu. Yani bu bir gereksinimden kaynaklanm
tr. Ancak amzda slam fkhn da ada bir anayasa grmek
mmkn olamayaca iin, son an slam ulemas bu fkh madde-
ledrme yoluna gitmi, adna da anayasa demilerdir.
.Bu anayasay hangi akm uyguluyor?
En bata Hizb't-Tahrir rgtn syleyebiliriz. Teorisyeni olan
Tahayiddin Nebhani Ingilizlerin desteiyle bir anayasa yazmtr. Bu
anayasa iin Mukaddimet't-Dustr da deniyor. Tahayiddin Nebha
ni'nin Hizb't-Tahrir yaynlarndan Nizam-l slam adl bir kitab var
dr, 1953 ylnda 5. basks yaplmtr. Bu kitapta anayasa da yer al
maktadr. Mukaddimet't-Dstr ise gerekeli anayasadr.
+ 20()U'e Doru'nun Turan Dursun'la yapt bir grme. zgn metin duruyor.
51
f \^or - \rvr
, %*.
J U ^ \ ' - J j *
s ^
*l-i naJsI
Tahayiddin Nebhani, Nizaml-I slam, 5. Bask, 1953, Arapa.
52
Peki neler var bu anayasada?
Bu anayasada 1. maddede devletin tm kurumlannn ancak
slam lleri ierisinde geerlilik kazanaca, hibir yasann ve ana
yasann bu llerin dna kamayaca belirtilir. 2. maddede ise
devlet bakannn eriat hkmlerini kurala balyabilecei, onun e
riat yasas dedii eye ynetilenlerden herkesin uymak zorunda ol
duklar belirtilir.
_Ip
^ * J jjJ I 1--I juIaI \ ajlil
J L- UI J , * U j l r r j i l ^ L j
*__njI )\ j ^- Ll c - j)I j . a) L - U l
Lsl 'ili \j 0^1j ^
* I |mUi4i -*c i) j j J I L^j j y t M
{j*0 j a+%x*-j SmJ^I IJU U.> I)! j
I J i b b j j l i a>\ j i k i l J |
. ? l j j ^aL - Lp J l j A J j i
53
Devlet neden norm koyma yetkisine sahip?
nk bu hareket ngiliz destekliydi. eriat dogmalar bu hare
keti destekleyenleri de g durumda brakabilirdi. O nedenle bu es
neklik zellikle konulmutur.
Bu anayasann Trkiye'ye etkisi oldu mu?
-Evet. nk slam egemenliinin zlemi iinde olanlar iin ok
ekici olmutur. Trkiye'de biroklar Hizbut-Tahrir akmnn iine
girmilerdir. Bunlardan bir doent de 1969 ylnda biroklaryla bir
likte yakalanmtr. Ben de Ankara 1. Ar Ceza Mahkemesi"nce bilir
kii olarak tayin edilmitim. Anayasalarn ve tzklerini dilimize e
virip mahkemeye sunmutum. Mahkeme de ilgin bulmu, kitap ola
rak yaynlamt.
Tzklerinde ne vard?
-Tzklerinde nasl rgtlendiklerini anlatlr. rgtleni biimle
rine bakldnda bir hcre yntemi gze arpar.
Nasl bir ynetim kurmak istiyorlar?
Dnya apnda bunu gerekletirmek istiyorlar. Her bir lkede
bir il kabul ediliyor. Trkiye, Hizb't-Tahrirciler iin slam egemenli
ine bal bir ildir yalnzca.
54
"SEN AMURDAN YARATTIK"
-EFSANELERDEN SLAMYETE-
"And olsun ki biz insan szme amurdan yarattk. Sonra da onu
nutfe halinde salam bir' yere yerletirdik. Sonra nutfeyi bir kan pht
s haline getirdik, derken o kan phtsn bir inemlik et yaptk, bir
inemlik etten kemikler yarattk, kemiklere de et giydirdik. Ve sonra
onu baka bir yaratk yaptk. Yaratanlarn en gzeli olan Allah'n
an ne ycedir." (M'minn, 12-16 ayetler)
slamn kutsal kitab Kur'an ilk insann yaratln byle anlatr.
Daha birok surede ayn aklamay okuyoruz:
"Hakikat Biz onlar cvk bir amurdan yarattk." (Es Safaat: 11)
"O, insan bardak gibi nlayan kupkuru bir balktan yaratt." (Er-
Rahman:14)
Sad suresinde ise, insann yaratlndan tedirginlik duyan eytan
la Allah tartyor.
"Rabbin o mnazara zamannda meleklere demiti ki: 'Ben mu
hakkak amurdan bir insan yaratacam. Artk onu tamamlayp ieri
sine de ruhumdan frdm zaman kendisi iin derhal ona secdeye
kapann: Btn melekler toptan secde etmilerdi. blise geline o, b
yklk taslam ve kfirlerden olmutur. Allah: 'Ey blis, kudretimle
yarattma secde etmekten seni men eden nedir? Bbrlendin mi?
Yoksa gururlandn m? dedi. blis: 'Ben ondan hayrlym. Beni ate
ten, onu ise amurdan yarattn' dedi." (Sad: 71-76)
Kur'an'a gre Adem amurdan yaratlmtr, sonra onun kaburga
kemiinden Havva, sonra ikisinin birlemesinden Habil ile Kabil.
yk uzar gider.
55
Stk dinine bal bir genti. Namazn, orucunu hi karmazd.
mam hatip mezunuydu. Btn amac daha da derinlemekti. Sley-
maniye'nin arka sokaklarnda otururdu. Babas manifaturacyd. Gece
leri Kur'an' ve hadis kitaplarn okurdu. Merakl bir genti, felsefeyle
ilgilenirdi. Btn dncesi, Msr'da El Ezher'de okumakt.
Babas sonunda kararn verdi. Elindeki, avucundakiyle, Stk'y
Msr'a yollayacakt. Olu, orada okuyacak, alim olacakt. Dnyalar
Stk'nn olmutu.
Msr Stk'y bylemiti. Gezecek, grecek, aratracakt. Bir
gn nl Luksor Tapna'n gezmeye balad. Elinde bir katalog
vard. Sayfalarn kartrd. O ne? Ne kadar ilgin bir kabartma res
miydi. Hemen altndaki yazy yutar gibi okudu.
Stk L uksor Tapmanda
Bir Msr rlyefinde Tanr K henemu olarak tasvir edilmi
Kral monhotap II I mleki arknda amurdan insan yaparken
56
"Kral Amonhotap III olarak betimlenen Tanr Khnemu'yu mlek
i arknda erkek ve dii iki insan yaratrken gryoruz".
Stk'nn kafasnda birden imekler akt. Soluu kabartmann
nne ald. Aklna Kur'an'daki sureler gelmiti. Kur'an ilk insann a
murdan yaratldn sylyordu. te nndeki kabartmada kz
bal Msr tanrs Khnemu, bir mleki ustalyla amura biim
verip insan yaratyordu. Hem de Kur'an ayetlerinin iniinden yzyl
lar ncesine ait bir kabartmayd bu. "Allah Allah" dedi.
Dncelere dald Stk. Acaba eski alarn, dier uygarlklarn
da yaratl ykleri nasld? "Tanrlara sormal" diye dnd.
Sonra kendi kendine kzd. Ne biim eyler dnyordu. Msr'da
le sca ne kadar bunaltcyd. Gevedi. Luksor Tapna'nn lo
bir kesinde tatl hayallere brakmt kendisini. Birden silkelendi,
aratracakt. Stk, eski efsaneleri, mitoloji ve arkeoloji kitaplarm
toplad. Durmadan okuyor, kitap sayfalar arasndan tanrlar ar
yor, onlarla konuuyordu.
Zeus'da amuru Kullanm
"Ey yce tanr Zeus, in bakalm Olumpos Da'ndan. Yanma Pro-
metheus'da al gel bakalm." Byle baryordu Stk Olimpos Da'na
kar. Zeus da armt. Aada bir ademolu kendisine emredi
yordu. Olacak i miydi? Vardr bir hikmeti diye dnd. Zeus. Pro-
metheus'u yanna ald, merakla indi.
"nce sen anlat Prometheus, anlat bakalm insan nasl yarattn."
"Ey ademolu, 2000 ylnn adam, anlataym" dedi Prometheus.
Falso vermemek iin iyice dnd ve sze balad:
"Babam Titan Giapeto, Zeus ile sava halindeydi. Aabeylerim
Menezius ve Atlas' gaddar Zeus cezalandrd. Ben savaa katlma
mtm. Fakat Zeus'u da hi sevmedim. nk evrenin drt kesin
de yaanan aclara tatszlklara kar ok ilgisiz davranrd Zeus.
Nefret ederdim ondan. Sonunda kararm verdim. Kendim gibi duygu
lu varlklar yaratmalydm. Gzyalarmla topra amur haline getir
57
dim ve yourdum. Bir insan heykeli yaptm. Sonra bu heykele ruh
verdim, ilk lml yaratklar olutu bylece."
"Ey Prometheus, neden amuru kullandn" diye sordu Stk.
"Bilmem ki" dedi Prometheus. "Ben nceki tanrlardan byle gr
dm. Byle terbiye aldm. rnein Zeus da byle yaratmt insan."
Onlar nereden bileceklerdi Stk'nn ne dndn? Kur'an'
okumamlard ki? Elindeki mitoloji kitabna bakt. Prometheus
doru sylyordu. Hmla Zeus'a dnd:
"Sen anlat bakalm gaddar tanr, sen nasl yarattn insan?"
"Naml anl Hephaistos'u ardm hemen, 'bir para toprak al,
suyla kartr' dedim. ine insan sesi koy, insan gc koy. Bir varlk
yap ki yz lmsz tanralara benzesin.' Koca Hephaistos, topal
tanr hemen yapt dediimi. Bir kz biimine soktu topra. Ses koydu
iine. Ve Pandora adn koydu. te byle yarattm insan."
yice terlemiti Stk'nn karsnda Zeus. Koca Yunan tanrs,
yalan syleyecek deildi ya. Milattan nce 8. yzylda yazlan Hesio-
dos destan da aynen yle anlatyordu olay.
"Ey Zeus, insan yaratmak iin amurdan baka bir ey bulamadn
m" diye sordu Stk. rnein demirden veya tatan yaratlsa belki in
sann mayas daha salam olurdu. "Bizde adet byledir" dedi Zeus.
"Benden nce Marduk da byle yaratmt insan."
Smerlerde lk Har
"Peki dnn bakalm yce danza" diye emretti Stk. Bu sefer
aklna Marduk taklmt. Smer tanrsyd Marduk. Mezopotam
ya'da yaard. Kitabna bakt. lk Smer dnemine de dayanan ve mi
lattan nce 7. yy.'a ait olan tabletler 1914-1929 yllar arasnda ki ar
keolojik kazlarda bulunmutu. Oluma tarihi drt bin yl ncesine
uzanan Smer efsanelerinde "Enuma-eli Destan"nda tanr Mar-
duk'tan sz ediliyordu.
Sayfalan kartrd Stk. Kartrrken, Dicle ile Frat'n birleti
i bereketli topraklarda buldu kendini. "Marduuuk" diye bard. Mar
duk hemen gelmiti. "Syle derdini ademolu" dedi.
58
"Olimpos'un tanrs Zeus senden sz etti. Anlat bakalm insan
nasl yarattn" dedi Stk.
"Bizim eski tanrlar yaptm ilerden dolay teekkr etmilerdi
bana. Hallerinden ok memnun olduklarn, ancak kendilerine hizmet
edecek, tanr nitelii tamayan bir yarata ihtiyalar olduunu sy
lemilerdi. Bunun zerine ben de Ea'nn yardmn istedim. Topra
Kingu'nun kanyla yourdum. lk insan meydana getirdim".
Bu kadar da benzerlik olur mu diye dnd Stk. Yoksa Marduk
palavra m atyordu? Kitabndan "Enuma-eli Destan"n buldu.
Okudu. Dier Smer destanlarn da okudu. Hayret!... Sadece
Enuma-eli'te deil, Ullikumi, Sankhuniaton gibi dier Smer efsane
lerinde de yaratln ilk harc olarak amur kullanlmt. Marduk'a
teekkr etti. "Kafam iyice atn sevgili Marduk" dedi.
Marduk da armt. Kimdi bu ademolu? Nasl olurda yce
tanrlar sorguya ekerdi? Zeus kendisine nceden haber vermiti.
"Aman, dikkat et" demiti. "Bu Stk dedikleri 2000 ylnn adam."
Marduk, "ben de Aruru'yu arayaym" diye dnd. "Ne de olsa daya
nmak zorundayz bu devirde. Ademoullar iyice aztt."
Glgam'ta da Yaratl amurdan
Stk okuyordu srekli. Bir ara eline Glgam Destan geti. Daha
nce okumutu, fakat yaratl asndan hi incelememiti. "Okuya
lm bakalm" dedi kendi kendine.
Birden karsnda Aruru belirdi Stk'nn. Bulunmaz frsatt. "Ey
yce Aruru" dedi Stk, "Bir inceleme yapyorum, tm tanrlara soru
yorum, insan nasl yarattnz diye." Aruru hazrlklyd. Marduk'tan
bilgi almt. Karsndakinin kl yutmayacan biliyordu. "En iyisi
doruyu anlatmak" diye dnd Ve balad konumaya:
"Byk gk tanrs Anu-ki kendisini ben yarattm- Uruk halknn
al ve figanlarn dinlemiti. Beni ard. 'Sen' dedi 'beni yarattn,
imdi de fikrimi yarat.' Bunu duyar duymaz, Anu'nun fikrim kalbimde
yarattm. Ellerimi ykadm. Bir para amur koparp yazya attm. Ve
59
bu yazda kahraman Engidu'yu yarattm. amurdan yarattm Engi-
du demir gibi serttir. Btn gvdesi kllardan simsiyahtr. Kadn gibi
uzun salar vardr."
"Doru sylyor" diye dnd Stk. Glgam destann hatrla
mt. Fakat imdiye kadar amur meselesi ilgisini ekmemiti.
imdi her ey kafasnda yerli yerine oturuyordu. Bereketli topraklarn
efsanelerinde ilk har amurdu.
nce Bcekten Olmaynca amurdan
Acaba uzak diyarlarn tanrlar da insan amurdan m yaratmt?
"inliler ilgintir" diye dnd Stk. "Bir de onlara bakalm." Ki
taplar okumaya devam etti. in efsaneleri blmn buldu. Tanr
Pen-gu'dan behsediliyordu. "Pen-gu" diye seslendi. Zmrd
Anka'nn kanadna binerek geldi Pen-gu.
"Anlat bana yce Pen-gu" diye sordu Stk. "Sen nasl yarattn in
san?"
"Ben ok kuvvetliydim" dedi Pen-gu, "Havay toprak ve gkyz
olarak ikiye bldm. Sonra ldm. Nefesimden rzgrlar, sesimden
gk grlts, gzlerimden gne ve ay, vcudumdan dalar, kanm
dan rmaklar ve denizler, salarmdan yldzlar, terimden de yamur
meydana gelmi. Daha sonra ryen bedenimde kaynaan bcekler
den insanlar olumu."
"Hah" diye haykrd Stk. "te imdi deiik bir yk buldum.
Demek inliler bcekten geliyorlar."
"Daha bitmedi, sabrl ol" diye seslendi yce Pen-gu bilge bir ta
vrla. Ve devam etti:
"Zamanla gkyznn bir blm denizlere derek insanl yok
etti. Bunun zerine tanra Ngho yenge elleriyle gkyzn yukar
ya kaldrd, denizleri yeniden snrlarna itti ve amurdan yeni bir
insan tr yaratt."
"Hayret" dedi Stk. "Demek in tanrlar da insan amurdan ya
ratmlar." Pen-gu'ya teekkr etti.
60
Tevrat'tan K ur'an'a
Nereye el atmsa nne amurdan yaratl kmt. "Evet,
hepsi birbirinden kopya ekmiti."
Acaba Tevret ne diyordu. te bulmutu. Okudu:
"Ve Allah dedi: 'Suretimizde, benzeyiimize gre insan yapalm' /
Ve Allah insan kendi suretinde yaratt, onu Allah'n suretinde yaratt.
/Ve Rab Allah yerin toprandan Adam' yapt ve onun burnuna hayat
nefesini fledi ve Adam yaayan can oldu. /Fakat Adam iin kendisi
ne uygun yardmc bulunmad. /Ve Rab Allah Adam'n zerine derin
bir uyku getirdi ve o uyudu ve onun kaburga kemiklerinden birini ald
ve yerini etle kaplad./Ve Rab Allah Adam'dan ald kaburga kemi
inden bir kadn yapt ve onu Adam'a getirdi..."
Adem ile Havva'nn ilk gnahlar ve cennetten kovulular ile
devam eden bu yaratl yks, hemen hemen aynen Kuran'a ge
miti.
Neden amur
"Neden amur" diye dnd Stk. Kimbilir belki de atalarmz,
kendilerine son derece gerekli olan, tm ihtiyalarn karlaan su ve
topraa zel bir nem vermilerdi. Su ve toprak birleince amur olu
yordu. Zaten gnmze dein gelen byk efsaneler, soyut dnce
sistemleri, Dicle'nin, Frat'n, Nil'in, ndus'un sulak ve bol amurlu
topraklarndan yeermiti. Byk uygarlklar yaratan bu topraklar,
zengin efsanelere de yataklk etmiti. Bin yllar ncesinin insanlar
nn su ve topraa olan bu kran borlarn anlamamak mmkn de
ildir.
61
Efsanelerde Ve Kutsal Kitaplarda lk Har
"Ellerimi ykadm. Bir para amur koparp, yazya attm. Ve bu
yazda kahraman Engidu'yu yarattm." (Glgam Destan)
"Bunun zerine ben de Ea'nn yardmm istedim. Topra Kin-
gunun kanyla yourdum. lk insan meydana getirdim (Smerlilerin
Enuma-eli Destan)
"Bunun zerine tanra Ngho yenge elleriyle gkyzn yukar
ya kaldrd, denizleri yeniden snrlarna itti. Ve amurdan yeni bir
insan tr yaratt." (in efsanelerinden)
"Kral Amonhotap III olarak betimlenen Tanr Khnemu mleki
arknda erkek ve dii iki insan yaratyor". (Msr'da Luksor Tapna-
'nda bulunan bir kabartmadan gryoruz )
"Naml, anl Hephaistos'u ardm hemen. 'Bir para toprak al,
suyla kartr' dedim. 'ine insan sesi koy, insan gc koy" (Hesiodos
Destan'ndan)
"Gzyalanmla topra amur haline getirdim ve yourdum.
(Prometheus anlatyor) Bir insan heykeli yaptm. Sonra bu heykele
ruh verdim. lk lml yaratklar olutu bylece." (Yunan efsanelerin
den)
"Ve Rab Allah yerin toprandan Adam' yapt ve onun burnuna
hayat nefesini fledi ve Adam yaayan can oldu." (Tevrat'tan)
"And olsun ki Biz insan szme amurdan yarattk." (Kur'an,
M'minn: 12-16)
"Hakikat Biz Onlar cvk bir amurdan yarattk." (Kur'an,Es-
Safaat:ll)
"Ben muhakkak amurdan bir insan yaratacam. Artk onu ta
mamlayp ierisine de ruhumdan frdm zaman kendisi iin der
hal ona secdeye kapann." (Kur'an, Sad: 71-76) .
62
Ortadou Tanrlarnn Etimolojik Geliimi
Ortadouda eitli dnemlerde yaayan halklarn tanrlarnn
adlar ilgin bir evrim gsterir.
branilerde, kh Yehova, kh Elohim olur. Tevrat'taki bu iki Tanr
ad Yehova ve Eloha'nn getii satrlara daynlarak metin ayrlklar
saptanm. Aramice 'elah' kelimesi ile ilgili Tevrat'taki bu 'eloha' keli
mesi, Incil'de sa'nn azndan, "Eloi, eloi. Lama sabachtani" (Tan
rm, tanrm. Beni niin braktn) biiminde grlr. slam ncesi
Araplarda erkek tanr iin kullanlm olan 'ilah' kelimesi de slami-
yetten sonra ufak bir gramer tretilmesi ile 'Allah' olur. Kur'an'n
baz surelerinde yer yer 'ilah' kelimesine de rastlanr.
2000 'e Doru
3 Ocak 1988, Yl 2, Say 54
63
ORUCUN KKEN: GNEE TAPMA
Btn yayn organlar ramazan mnasebetiyle ilaveler veriyor. Biz
de onlardan geri kalamazdk. Okurlarmza ne verebiliriz dedik. Ve
orucun kkenini aratrdk. te bizim ramazan ilavemiz.
brahim Peygamber, yldz grr, yldza, "Tanrm" der; Ay'
grr, Ay'a "Tanrm" der. Gne'i grr, Gnee "Tanrm" der.Bu
gkcisimlerinden Gne'i daha byk ve daha parlak grnce, "te
Tanrm budur, bu daha byktr" diye konuur. Ne var ki "Tanr" de
dikleri batnca, onlara "Tanr" demekten vazgeer. brahim Peygam
ber nce yldzdan, sonra Ay'dan en sonunda da Gne'ten vazgeer.
Kur'an'n En'am Suresi'nin 76, 77 ve 78. ayetleri byle anlatr, bra
him Peygamber'in "asl Tann"ya dnn.
Yedi Yldz ve 12 Burca Sayg
brahim Peygamber'i Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar
paylaamaz. li mran Suresi, O'nun iin "hanif" ve "mslim"di der.
bn Nedim'in nl "El Fihrist" adl eserinde "Hanifler" yle tantlr:
"Hanifler, brahimci (el brahimiyye) Sbilerin ta kendileridir, (s. 32)
Sbilik nedir?
Sbiler, Ortadou ve slam kaynaklarna gre yldzlara tapyor
lard. Yldzlarn iinde de en bata, Ay ve Gne saylyordu. Fah-
ruddin Rzi gibi nl Kur'an yorumcular ve bn Hazm, ehrestni,
Fadullah el meri gibi yazarlar bu gr benimserler.
Abdest, namaz, cenaze namaz, ftr bayram, kurban, hac,
Kabe'nin kutsall gibi inanlarn hepsi, yldzlara ve Gne'e tapan
Sbilikte de var.
Evet, iinde bulunduumuz ramazan aynda Mslmanlarn tuttu
u oru da Sbilikten geliyor. Mslmanlkta "farz" orular bir aydr.
64
Bu ay da kimi zaman 29, kimi zaman 30 gn eker. Sbilikte de
aynen byle. bn Nedim, El Fihrist adl eserinde, Sbilerdeki farz
Orucunun 8 Mart'ta baladn belirtiyor. Bunun dnda 9 Aralk'ta
balayan 9 gnlk bir oru da var. Ayrca 8 ubat'ta balayan 7 gn
lk bir oruca ok nem veriyorlar. 16 ve 27 gnlk "nafile" orulara
da deiniliyor, (s. 442-445)
bn Hazm ise El Fasl adl eserinde Sbileri yle anlatyor: "Yedi
yldza ve 12 burca sayg gstermek gerektiini sylerler ve bunlarn
suretlerini (resimlerini, heykellerini) tapnaklarnda bulundururlar...
Ramazan aynda da oru tutarlar. Namazlarnda, Kabe'ye, El Beyt'l
Haram'a dnerler. Mekke'ye ve Kbe'ye sayg gsterirler."
Bilindii gibi Kbe bir Gne tapma olarak yaplp kullanlm
t. 956 ylnda len nl slam hadisisi Mes'di Miirucu'z Zehep adl
eserinde, yedi yldz adna yaplan dnyann byk tapmaklarn sa
yarken, Kbe'nin de adn anar: "El Beyt'l Haram (Kbe), geen a
lar boyu eitli yzyllar iinde hep sayg grmtr, nk o Zhal
(Satrn) Evidir." Ne var ki gene Mes'di'nin verdii bilgiye gre,
Gne tapmaklar drtgen olduuna gre, Kbe de Zhal yldz iin
deil, Gne iin yaplan bir tapnak olsa gerektir.
: j * J lly ^ obUt. y'-.LaJ! j
^j ----- j J -*1o i' i ti Jl ^L <j iul_llj (
; * ; ^ cl l t pi j U jJ. IjJUli
J r ~ t J **-r" J i U l j j c O j
Sabitlerin, 5 vakit namaz ve 29 ya da 30 gn oru gibi ibadetleri de vard.
(bnul-Verdi, Tetmmetl-Muhtasar F.Ahbaril-Beer, s. 115)
.SuJ. J .J 1 ,u)l # jjjl J li
. 0T>'I *-U L>y j j JJ fX_)l
bn Hazm; Sbilerin bal olduklar din alar boyu yeryzndeki
dinlerin en eskisidir" (bnul Verdi, ayn eser)
65
Muhammed Peygamber de "Sbi" Olarak Tannyordu
Peygamberin arkadalarndan iki kii bir kadnla konuuyor:
Haydi yr gidelim! dediler.
Nereye? diye sordu kadn.
Tanr'nn elisine diye karlk verdiler.
Haaa u kendine Sbi denilen kimseye mi? diye sordu kadn.
Evet, ite o senin sylediin kimseye.
Baka hadisler de ayn gerei dorular.
Bu konunun Saak Dergisi'nin 49. saysnda ok geni bir biimde
yer aldn belirtelim.
slamm yalnz inan ve ibadetleri deil, bu inan ve ibadetlerde
kullanlan szcklerin de ou gene Sbilik dininin temel dili olan
Sryancadan, Aramcadan gelir. Allah, Rahman, Kur'an, Furkan, kitab,
melek, insan, Adem, Havva, nebi, salat, lem hep Sryancadr. Ve bir
szck daha Sryancadr: Savm, yani oru.
Kur'an'daki temel ve anahtar szcklerin Sbilikten gelmesi bir ger
ei kantlyor: Islamn yapsn oluturan inan ve ibadet biimlerinin
tmne yakn "gnee tapma" arlkl Sbilikten kaynakland.
"Oru ncekilere de Farzd"
slam ncesi Mekkede Kurey Kabilesinde de oru vard.
(Buhari, es Sahih, Kitabus-Savm)
slam ncesinin Mekke'sinde, "putataparlar" diye adlandrlan bir
topluluun ibadetleri arasnda da "oru" vard. Bunu, Buhar'nin yer
verdii bir hadiste de aka gryoruz:
66
"ie anlatyor: slam ncesinde Kurey, Are gnnde oru tu
tard..." (Buhar, e's-Sahih, Kitabu's Savm/1.)
Burada sorulmas gereken u:
"Putlara taptklar" sylenen insanlar, "oru" tutarlarken "hangi
Tanr" iin tutuyorlard?
Hi kukusuz, yldzlar iin, en bata da "Gne Tanr" iin. Yl
dzlar ve Gne'i simgeleyen ve sonralar "put" diye nitelenen simge
ler nnde. Elbet, asl ama da varlna inanlan "grnmez Tanr"ya
yaklamakt. Buna Kur'an da tanklk ediyor. (Bkz. Zmer Suresi,
Ayet.3) "Tann'ya yaklamak" iin o zaman da "araclar" vard, slam-
da da vardr. slamda olduu gibi, o zaman da, "ibadet"ler, en son
hedef olarak Tanr iin yaplrd. Oru tutulurken de hedef, "Gne
Tanr"yd.
Bakara Suresi'nin 183. ayetinde, "Orucun daha ncekilere de farz
klnd" aklanr.
"Daha ncekiler" kim?
Daha nceki toplumlar.
"Hangi toplumlar?"
Aratrmalar unu ortaya koymutur:
"Orucun en bata gelen kayna, ilk kayna: "Gne'e tapma"dr.
Gne'e Ayarl
Namaz gibi oru da "Gne"e ayarl: "Gnein dnyay nlary
la aydnlatmak zere bulunduu tanyerinin aarmasyla balanyor,
batt zamana dein srdrlyor. Tabii, gecenin ve gndzn aylar
ca srd yerler, kutuplar hesaba katlmam. O alarda, Arabis
tan'daki corafya bilgisiyle bu hesap nasl yaplabilirdi ki?"
"slam yenilikileri, imdi birtakm hesaplar yapyorlar. "Alt ay
gece, alt ay gndz olan yerler" de ne yaplacak? zm yle:
Oru tutulabilecek en yakn yredeki gnlerin saat olarak uzunluk
lar esas alnp, ona gre oru tutulabilecek. Ama ne Kur'an'da, ne de
hadislerde buna cevaz var. Ayetteki aklama ok ak. Orucun ba
67
langc, Kur'an'n emrine gre tanyeri aarmadan nce, sonu ise gne
in batmas.
lahiyat evrelerden "kutuplarda nasl oru tutulacana ilikin
nass, yani ayet ve hadis neden yok?" diye sorulduunda, "mekast"la
"vesil"i, yani "amalar"la "aralar" birbirine kartrmamak gerek
biiminde bir karlk alnyor. "Bu konuda ayet ve hadisin bulunma
masnn da bir nemi olmad" aklanyor. Bunu diyenler, u soru
ya karlk veremiyorlar:
Eer bir ibadetin "vakt"i, "vesail"den saylyorsa ve bunun da
bir nemi yoksa, "namazlar"da "vakit"lerin dnda, rnein vakit gel
meden klmabilir mi?
Bu soruya evet diyebilecek hibir "fkh" bulunamaz.
Meksika Nere, Arabistan Nere?
Dr. smail Cerraholu, lahiyat Fakltesi Dergisi'nde yaymlanan
"Kur'an' Kerim ve Sbiler" balkl yazsnda gerei belirtiyor:
"Tarihi kalntlardan elde edilen neticelere gre oru, eskiden beri in
sanln bir deti olarak grlmektedir. Sabitlerdeki orucu, bn'u
Nedim'in Harran Sbilerine tahsis etmi olduunun zikri yukarda
gemiti." (A lahiyat F. Dergisi, c. X, yl 1962, s. 103 vd).
nsanlar, inan uruna a kalmaya, u bizi stan gne iin kat
lanmlar.
Yalnz Ortadou'da m? Gne'e tapmann geerli olduu birok
yerde Gne'e ayarl bir oruca rastlanyor. "Meksika nere, Arabistan
nere?" denecek, ama Meksika yerlileri iinde bile oru var.
Kemalistler, dinlerin kkenini aratrrken karlayorlar bu ger
ekle; biz de onlardan reniyoruz. Belgesi u nl Cumhurbakanl
Arivi'nde. Arivdeki birok belgelerin kopyasnn 2000'e Doru
kitapln girdii de biliniyor. Meksika Maslahatgzar Tahsin Maya-
tepekin 1937 ylnda Atatrk'e gnderdii 14. raporun bal yle:
"...Mslmanla ait olduu sanlan hususlarn mslmanla
Gne Klt'nden girdiine... dair mhim malmat ve izahati havi
68
rapor." (Bkz. Saak Dergisi, say: 49, ubat 1988, s. 18). Bu raporda,
orucun da iinde bulunduu "ibadef'lerin, "Gne Klt"nden slama
girdii, bir bir anlatlm.
"Artk Giriin Karlarnza"
Bakara Suresi, 187. ayeti okuyoruz. "Oru gecesinde, kadnlar
nza cinsel yaklamanz size helal klnd. Onlar sizin iin giysidir,
siz de onlar iin giysisiniz. Tanr anlad ki 'nefsinize' yeniliyorsu
nuz; hemen gecelerinde, "kadnlarla cinsel birlemede bulunma ya
sa na aldrmamlar, bu ii yapmlard. Aralarnda Tanr'nn
zel szcsnn, yani Peygamber Muhammed'in en yakn arkada
lar da vard. rnein daha sonra halife olan Hattabolu mer. O
mer ki kimi szleri, sonradan "Tanr tarafndan birer ayet olarak
onaylanm"tr. (Bkz. Syti, El tkan, 1/42.)mer yasa inerde
o yasak kaldrlmaz m? "Nitekim", kaldrldn gryoruz yasa
n. Yani bu olay zerine Tanr'nn, "durumu anlad", yasa kal
drd ve "oru gecelerinde kadnlarnza cinsel yaklamanz helal
klnd" dedii, bununla da kalmad, "Artk imdi giriin kadnla
rnza!" diye buyurduu bildiriliyor. (Olay grmek iin Bkz. Tefsir
ler, rnein: Fahruddin Rzi, e't- Tefsiru'l- Kebr, 5/104; Taber,
Camiu'l-Beyn, 2/95-97; Celaleyn, 1/27; tefsiru'n-Nesefi, 1/95. Ha
disler, rnein: Ebu DaVud, Smen Kitabu's-Savm/1, hadis no:
2313-2314; Sahih-i Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi,
1939, 6/318. Ayrca Syt, Lbabu'n Nukl Fi esbbi'n-Nzl', Ce
laleyn Tefsiri'nin kenar, 1/36-38).
Soru udur:
Oru, ilahi bir emir olarak kabul edilmektedir.
Oysa Meksika'dan in'e kadar tek tanrl dinlerin ncesinde de
Gne'e tapanlar, gn doumundan batmna kadar oru tutuyorlard.
O zaman bu ibadet nasl aklanyor? Gene bir ilahi emirle mi?
69
Peygamberin Hayatnda 8 Ramazan Var
57O'te ya da 571'te dodu. 632'de ld. 40 yanda da "Tanr'yla
insanlar arasnda araclk" grevi aldn aklad. 61-62 yllk ya
am ve 21-22 yllk "Tanr'nm zel szcl" iinde, topu topu 8
slam ramazan var.
Peygamberin yaamndaki ramazanlar:
1- Hicri 1 ramazan 2= Miladi 26 ubat 624. Oru buyruu
2- Hicri 2 ramazan 3= Miladi 15 ubat 625. Oru buyruu
3- Hicri 3 ramazan 4= Miladi 4 ubat 626. Oru buyruu
4- Hicri 4 ramazan 5= Miladi 24 Ocak 627. Oru buyruu
5- Hicri 5 ramazan 6= Miladi 14 Ocak 628. Oru buyruu
6- Hicri 6 ramazan 7= Miladi 2 Ocak 629. Oru buyruu
7- Hicri 7 ramazan 8= Miladi 22 Aralk 630. Oru buyruu
8- Hicri 8 ramazan 9= Miladi 12 Aralk 631. Oru buyruu
Peygamber, 53 ya da 54 yanda oru buyruunu alm. 632 yl
nn ramazan ayna varmadan lmtr. 9. ramazan orucunu yaama
dan. Bu aya daha 5.5 aya yakn bir zaman varken. Hicri 13 Rebiulev-
vel 11= Miladi 8 Haziran 632 gn.
Grlyor ki Muhammed Peygamber'in ramazanlar hem 8'i ge
miyor; hem de k aylarna rastlyor. Gnler ksa.
2000'e Doru
16 Nisan 1989, Yl 3, say 16
70
MUHAMMED'N RETMENLER M?
BEL'AM, YA, ADDAS, YESSAR, CEBR, RANLI SELMAN.. .*
Konuya likin Kur'an Ne Diyor?
Kur'an'daki "Tanr", her zamanki gibi ant ierek aklama yapyor:
"And olsun ki biz, onlarn: 'Ona (Muhammed'e) bir insan reti
yor kesinlikle.' dediklerini biliyoruz. Savlarn dayandrdklar kimse
nin dili yabancdr. Buysa (Kur'an), apak bir Arapa'dr." (Nahl,
ayet: 103.)
Bundan sonraki ayetlerde, "inanmayanlar", korkutuluyor, "yalanc,
iftirac" olarak niteleniyor ve "ikenceli bir ceza"yla cezalandrlacak
lar bildiriliyor.
Yukardaki ayette, Muhammed'e reticilik ettii sylenen kimse
nin, "Arap olmad, yabanc olduu" belirtiliyor.
Yunanl BEL'AM, YA...
Kimilerine gre, Muhammed'in retmeni, bir Yunanl kleydi.
Bel'am adnda bir kle.
bn Abbas anlatyor:
"Peygamber, Mekke'de kle olan birine retimde bulunuyordu.
Yabancyd. Ad da Bel'am'd. Peygamberin yanna giriinde ve k
nda putataparlar gryorlard. Muhammed'e (her eyi) reten
Bel'am'dr...' diye konutular." (Bkz. Taberi, Cmiu'l-Beyn, 14/119.)
Ya da "Yai"ti zerinde durulan kle. Bel'am iin sylenen, Yai
iin de syleniyordu: "Yai, Muhammed'e retmenlik yapyor." de
niyordu. (Bkz. Ayn yer.)
Ya da Muhammed'e reticilik eden kle, Cebr'di. (Bkz. Ayn
yer.)
* Teori dergisinin Eyll 1991 tarihli 21. saysnda "Muhammed'in retmenleri" bal
yla yaymland. Elimizdeki zgn metni yaymlyoruz.
71
Ya da Yemenli CEBR, YESSAR, ADDAS.
"Hadram'Ierin iki gen kleleri vard. Yemen halkndan olan bu
iki kleden birinin ad Yessar, brnn ad Cebr'di." diye aktarlr.
Bu klelerin sahiplerinin tankl yle:
"Bizim iki gen klemiz vard. Kendi dilleriyle kitaplarn /kur
lard. Peygamber de bunlara urar, durup bunlar dinlerdi. te
bunun iin putataparlar: 'Muhammed bunlardan reniyor...' dediler.
(Taberi, 14/119.)
Fahruddin Rz'nin yer verdii aktarmada, bunlarn yannda bir
nc kle daha var: Huvaytb'm klesi Addas. (Bkz. F. Rz, tefsir,
24/50.)
Grlyor ki ister Yunanl, ister Yemenli olsunlar klelerin Mu-
hammed'le ilikilerine baklar deiik alardan:
Mslmanlarn baklar ve savlar baka; "putatapar" dedikleri
inanmazlarn baklar ve savlar baka.
Mslmanlardan kimine gre: Muhammed'le kleler arasnda bir
"retme ve renme ilikisi" vard, ama reten Muhammed'di,
renense kleler. nanmayanlara greyse bunun tersi gerekti. Yani
reten, klelerdi. Muhammed'se reniyordu bunlardan.
Mslmanlardan kimine gre de, aradaki iliki, "okuma ve dinlen
me ilikisi"ni gemiyordu. Kleler, kutsal kitaplarn kendi dillerin
den okuyorlar; "peygamber"de "dinliyordu" yalnzca.
Mslmanlarn bu savlar karsnda u soru yantsz kalyor:
"Dillerini bilmiyordu"ysa Muhammed'in bu kleler yannda s
rekli ii neydi? Ve kendi dilleriyle okuduklarn Muhammed'in dinle
mesinin ne yarar oluyordu?
Ksacas, mslmanlarn savlar, akla sacak trden deil.
mn Nereli?
Muhammed'in kendisinden bir aklamas bu konuda olduka k
tutucu:
"MN, YEMENLDR."
Bu hadis, Buhr'nin "e's-Sahih"inin de iinde bulunduu en sa
72
lam kabul edilen hadis kitaplarnda yer almtr. Hadise gre, "hikmet
(bilgi, bilgelik) de Yemenlidir." Dahas: "Fkh da Yemenlidir." hadi
se gre. (bkz. Buhar, e's-Sahih, Kitabu'l-Mezi/74; Tecrd, hadis no:
1362; Mslim, e's-Sahih, Kitabu'l-mn/81-91, hadis no: 51-52. Ve
teki hadis kitaplar.)
Bu hadis, incelemecilere gre, salamln en yksek basaman
da olan "mutevtr hadis"ler arasndadr. Ve Peygamberin arkadala
rndan 11 kii tarafndan aktarlmtr. tBkz. Ebu'l-Feyz Muhammed,
Lukatu'l-Li'l-Mtensire Fi Ahdisi'l-Mutevtre, Beyrut, 1985, s.
41-43, hadis no 10.)
Kimi yorumcu, buradaki "YEMEN"i, birtakm zorlamal yorum
larla "Mekke ve Medine" diye gstermeye abalar. (Bkz. Tecrid, 1362
nolu hadis, Kmil Miras'n zah.) Ne var ki hadisin kimi aktarmn
da "Yemenliler"den de aka szedilir. Yani buradaki Yemen, co
rafyada herkesin bildii Yemen'dir.
Demek ki bu hadise gre "imn'yla, "hikmet"iyle ve "fkh"yla
(buradaki 'fkh' szlk anlamndaki olmal) slam, "yabanc kken
ledir, "YEMENL"dir.
Muhammed'e reten, ranl Selman'dr ya da. (Selman Fris)
Kimileri de, Nahl Suresinin 103. ayetinde sz edilen "yaban
cnn, ranl Selman olduu grnde. (Bkz. Taberi, ayn yer.)
Sonradan "mslman" kimliiyle ortaya kan ve mslmanlar
arasnda byk n kazanan Selman'n, Muhammed'le son derece sk
bir iliki ve ibirlii iinde bulunduu herkese biliniyor. "Msl
man" olmas, Selman'a ok ey salamtr. En bata, zgrl.
Yani "klelikten kurtulma"y. Sonra da n, saygnl ve maddi, ma
nevi karlar...
Ya da, sz edilen "yabanc", nce mslman olup sonra slam'
brakan bir "vahiy ktibi"dir.
Bunu ileri srenler de var. (Bkz. Taberi, ayn yer.)
"Vahiy ktibi"nin bana gelenler:
Adam nce "mslman" olmutur. Selman gibi o da Muham
med'le ibirlii iindedir. Ama sonra ne olursa olur; brakr slam'.
Ve bir aklama yapar:
73
"Muhammed'e ben retiyordum. Ve benim rettiklerim
Kur'an'a vahiy diye yazlyordu..."
Sonra adam ld, ya da ldrld. lsne gelince: Bir trl, g
mld yerde kalmyordu:
Muhammed'in adamlar unu yayyordu:
"Bu olay, 'Tanr'nn gazab'nm bir yansmasdr. Adam Tann'y
ok fkelendirdi. imdi durum ortada. Gmlyor, toprak da kabul et
miyor, edemiyor, Tanr'dan korkuyor. Onun iin de kfiri, mezarnn
dna frlatyor. 'bret' almak gerek...
Gerekten de adam mezarna gmlyordu; ama bir gn sonra, sa
bahleyin baklyordu ki adam mezarn dnda. Birka kez olmutu
bu.
Muhammed'in arkadalarndan Enes (Mlik Olu), ok sonra,
yle anlatacaktr olay:
"Bir adam vard. Neccaroullar'ndan. Hristiyand; Mslman
olmutu. Bakara ve li mran surelerini okumutu. Peygambere de
vahiy yazyordu. Sonra yeniden hristiyan oldu ve kap hristiyanlara
katld. 'Ben ne retip kendisi iin yaylmsa, Muhammed yalnzca
onu bilir, baka birey bilmez' demeye balad..." (Bkz.Buhri, e's-
Sahih, Kitabu'l-Menkb/25, c. 4, s. 181-182; Tecrd, hadis no: 1477.)
Enes'in anlattna gre, Tanr adama fkelenmi, boynunu kopa
rarak ldrm. Hristiyanlar gmmler adam. Ama sabah bakm
lar ls ortada. Ve kefensiz. Hristiyanlar: 'Muhammed ve adamlar
kefenini soymu, kendisini de ite byle ortada brakmlar...' diye
konumular. Adam bir daha gmmler. Bu kez biraz daha derince.
Ertesi gn sabah yine ayn durum. Sonra ayn konumalar. Sonra ye
niden ve daha derince gmme. Sonra ayn durum ve ayn yorumlar.
Bir kez daha ve derince gmme. Ayn durum. Bakmlar ki bu byle
srp gidecek. Adam gmmekten vazgemiler artk.
Bu adamn sylediini sylemi, yani "ben ne diyorsam, ne yaz
yorsam o vahiy oluyor..." demi, Muhammed'in "Tanr'dan vahiy
filan almadn" syleyerek slam' brakm biri daha vard: Ebu
Serh Olu Sa'd Olu Abdullah. Ama onun bana yukardaki olay gel
medi nedense. Muhammed tarafndan idamna karar verilmiti. Ne
var ki Halife Osman'n st kardeiydi. Ve Osman'n araya girmesiyle
74
baland. Sonra Msr Valisi bile oldu. (lm. 656-657. Bkz. slam
Ansiklopedisi.)
Ayetteki Cevap
"Muhammed'e reten Tanr deil, insandr..." diyenlere, ayette
verilen cevap ne lde doyurucu?
Cevap, yukarda verilen ayetin anlamnda da grlecei gibi
yle:
1- Muhammed'e rettii sylenen kii, Arap deildir, yabanc bi
ridir.
2- Kur'an'sa apak bir Arapa'dr.
3- yleyse Muhammed'e sz edilen kimse retmi olamaz.
Oysa Arapa'y bilen yabanc biri de Muhammed'e "eskilerin sy-
lencesi"nden, "Tevrat"tan, "ncil"den, baka "kutsal metin"lerden bir
takm "bilgiler" verebilirdi. leri srlen de bu. Muhammed, ald
bilgileri, Arapa kalplara dkp kendi "slubu" iinde sunmu ola
maz myd? Kald ki "apak Arapa" diye nitelenen Kur'an'da, Yu
nanca, Sryanca, branca, Kopta... gibi dillerden birok szck bu
lunduunu, mslman incelemeciler bile rnekleriyle yazyor, (bkz.
Syt, el tkn Fi Ulmi'l-Kur'an, Arapa, Msr, 1978, 1/178-185.)
Kur'an'da bu denli deiik yabanc szcklerin bulunmas da,
"Muhammed'e yabancnn (ya da yabanclarn) bilgi verdii, retti
i" yolundaki sav desteklemez mi?
Muhammed'e bir "yabanc"nm ya da yabanclarn yannda, bir ya
da birka Arap da retmi olabilir.
slam iin ok nemli bir kaynak: "Mseylime".
"Mseylime", "Mslimcik" demektir. Mslmanlar, onu kmse
mek iin byle demiler, ayrca da "Kezzb" yani "ok yalanc" de
meyi uygun grmlerdir. Mslmanlarn bir svgsdr bu. Anla
lyor ki onun kendi ad "Mslim"di. Bu ad tam olmas ok
nemlidir. "slam" ve "mslim" szcklerinin kaynana gtrr nite
liktedir.
Mslmanlarca svlen, aalanan bu kiiye, "Rahman", "Yema-
75
me Rahman (Yemameli Rahman)" da deniyordu. Yani adam aslnda
byle nlyd. Bu da ok ilgin.
Bir baka ilgin olan da, Mekkelilerin Muhammed'e syledikleri
u szler:
"Bize ulaan bilgiye gre, sana reten (Tanr deil), Yema-
medeki u adamdr. Rahman denen adam, Tanr'ya ant ierek syle
riz ki biz Rahman'a inanmayz." (Bkz. bn shak, Siyer, tahkik ve
ta'lk: Muhammed Hamidullah, Arapa, Konya, 1931, s. 180, fkra:
254.)
Mekkelilerin bu syledikleri nedensiz miydi?
Mseylime, daha dorusu "Mslim" ve bir baka adyla "Rah
man", Yemamenin Hanifeoullar kabilesindendi.
lgin ad: "Mslim", "Hanife", "Rahman". Bu adlar, hele ilk
ikisi bir araya gelince daha da ilginlik kazanyor: Kur'an'da "slam"
inanrlarnn, "mslim'ierin "ad babas" olarak tantlan brahim (bkz.
Hacc, ayet: 78) iin hem "HANF", hem de "MSLM" denir. (Bkz.
Bakara: 135;li mran: 67, 95; Nisa: 125; En'am: 161; Nahl: 120,
123.) "Peygamber" olarak yer alan brahim, ksa anlamyla "yldz ta
pm" demek olan Sbilik dininin "peygamberi"ydi. slam kaynakla
rndan da yaptm incelemelerden vardm sonu bu. Muhammed
de ilk ortaya ktnda, "Sbi" diye niteleniyordu. (Bkz. Buhari, e's-
Sahih, Kitabu't-Teyemmm/6, c.l, s.89.) Sbiliin dili, Sryanca'yd.
"Allah", "Kur'an", "Furkan", "kitab", "melek" ve daha birok szck
gibi "slam", "mslim", "hanif" ve "Rahman" da bu dilden geliyordu.
(Bkz. Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970, s. 46-48;
Syut el tkn, 1/180-184; doubilimci Arthur J effery, The Foreign
Vocabulary of The Quran, Kahire, 1938, s. 12 ve t.) Yine benim in
celemelerimden vardm sonuca gre: Yldz tapm: "Sbilik" ad
altnda, Yahudilik ve Hristiyanlk dinlerine de kaynaklk eden bir din
olarak kurumlarken, zellikle Ortadou'da "Mslimler"i ve "Hanif-
ler"i iine alyordu. nce "Mslimler" vard, sonra "Hanifler" kolu
meydana geldi. brahim, bu kolun "peygamber"iydi. te "Yemame
Rahman" diye nl "Mslim (Mseylime)" ve ondan ok ey ren
dii anlalan Muhammed de bu kola balyd. (Sbilik konusunda
76
geni bilgi iin bkz. Eren Kutsuz-Turan Dursun, -Saak Dergisi,
ubat 1988, Say 49.)
Yemame Rahman, Muhammed'in yararland kaynaklardan yal
nzca biri olabilir.
Yukarda adlar geenler ve daha bakalar tek tek de, tm bir
den de "Muhammed'in retmenleri" olabilirler. Furkan suresinin 4.
ayetine gre, Muhammed'in "yardmclar"ndan, yani retmenlerin
den "kavm", yani bir "topluluk" diye szedilmitir. Bu ve bunu izle
yen iki ayetin anlam yle: (Diyanet'in resmi evrisi:)
"nkr edenler, 'Bu Kur'an, Muhammed'in uydurmasdr. Ona
baka bir topluluk yardm etmitir.' diyerek haksz ve aslsz bir sz
uydurdular. 'Kur'an, ncekilerin masallardr. Bakalarna yazdrlp
sabah akam onu okunmaktadr.1dediler. Ey Muhammedi De ki: 'Onu
gklerin ve yerin srrn Bilen indirmitir. phesiz O, Bala-
yan'dr, merhamet edendir.'" (Furkan, ayet: 4-6)
Buna gre, Kur'an'n "uydurma" olduunu syleyenler unlar da
sylyorlar:
1- Muhammed'e bir topluluk yardmc oluyor.
2- Muhammed, Kur'an ayetlerini bakalarndan alp yazdryor.
3- Muhammed'e sabah akam okunuyor.
4- yetler, "eskilerin masallarndan oluuyor.
Buna karlk, Kur'an'n cevab udur:
"Yalan ve hakszca iddia. Kur'an ayetlerini Tanr indirmitir. O,
gklerin ve yerin gizlerini bilir..
Hars Olu Nadr, Muhammed'in kendisini "Tanr'nm elisi", yani
Tanr'yla insanlar arasnda yer alm, Tanr'nn bildirilerini insanlara
iletme grevini stlenmi biri olarak tantmaya yneldiinde ve
"Kur'an ayetlerini" sunmas karsnda Mekkelileri uyarma yoluna
gitmiti. Ve yle demiti:
"Sakn inanmayn bu adama. 'Tanr'dandr' diye ileri srdkleri
nin tm, eskilerin masallardr. Ben size onunkilerden ok daha g
zellerini syliyebilirim..." ran krallarna, ranl masal kahramanlar
na ait sylencelerden rnekler aktarabileceini sylyor, anlatp
duruyordu Nadr. (bkz. Taberi, Camiu'l-Beyan, 18/137-138.)
Nadr hakl myd, "eskilerin masallarndan var myd Kur'an'da?
77
Bilindii gibi Kur'an'da "kssa" denen birok "yk" var. Bir ou;
bata Tevrat; yahudi kaynaklarnda, kimileri de Incil'lerde yer alr. n
celendiinde grlr ki, bunlarn bir kesimi, Tevrat'tan da ok nceki l
alarn sylecelerinde aynen var. rnein "Nuh Tufan"na ilikin
yk, "Glgam Destan"nda hemen hemen ayndr. Daha baka r
nekler de verilebilir.
Mekke'de, Medine'de ve evrelerinde eitli din ve inanlarn ina
nrlar vard. eitli toplumlarn sylencelerini, "kutsal metinler"ini
bilenler de az deildi. Muhammed'in zgrlklerini szverdii ve i
birlii yoluna gittii klelerden de bu nitelikte olanlar bulunduu bili
niyor. Daha nce adlarna yer verilenler, Bel'am, Yai, Yessar,
Addas, Cebr, ranl Selman...da bunlardan.
Bunlarn ya da bakalarnn, Kur'an'n olumas iin Muham-
med'e yardm etmi, retmenlik etmi olmalarn dnmek akla
uzak deil. Akln ve mantn kabul edemiyecei ey, "Tannnm, in
sanlara gkten mesaj gndermesi" ve bunun iin u ya da bu insan
arac olarak semesidir. Bunu insan akl deil, ancak aklla ilgili ol
mayan "iman" kabul eder.
Teori
Eyll 1991, Say 21
78
MUHAMMED'N STHBARAT TEKLATI
Ramazanla birlikte Milli Gazete'de yeni bir dizi balad. Muham-
med'in stihbarat Tekilat. Diziyi . Ali Minaz hazrlam. Yazar 6.
yzyl Arap Yarmadas'nda kabileciliin, kan duvarlarnn ve huzur
suzluun egemen olduu ada, garip ve sama sapan geleneklerin
yaygn olduunu vurguluyor; bu nedenle Peygamberin Medine'de Site
Devleti kurduunu belirtiyor.
"Bu devleti ykmak Peygemberi bir avu suda bomak isteyenler
vard. Bunlar Mslmanlara kar scak ve souk harbin her eidini
uygulayarak mcadele veriyorlard. Ben, rahmet Peygamberi olduum
kadar da sava Peygamberiyim diyen sevgili Peygamber ise, slam
dmanlaryla en gzel ekilde savayordu. Peygamberin kurduu
slam Devleti'nin snrlar 10 ylda 2 milyon kilometrekareye ulat."
. Ali Minaz yle devam ediyor, "Allah'n Resul 23 yllk
Mekke ve Medine hayatnda dmanla, er ve egemen glerle mca
dele etmenin en mantkl ve en gzel rneini veriyor." Bylece Pey
gamber haber alma ve casusluk tekilatn altrarak, kutsal sava
nda ok sayda insann kannn dklmesine engel oluyordu.
Bu yaz dizisinde Yazar, Muhammed'in stihbarat Tekilat'nn
yelerini tantyor. Ve "Bu yelerin bir ksmnn hayatn heyecan ve
ibretle okuyacaksnz" diyor.
Ebu Sfyan Cezasn Bulmalyd
Peygamberin istihbaratlarndan Amr b. mmeye, henz slama
girmi deildi. Ama Peygambere byk sayg ve sempatisi vard.
Mekkeliler Bedir Sava'mda yenildiler. Ticaret kervanlar Msl-
79
manlarca baskna uruyordu. Ebu Sfyan Muhammed'i ldrmek iin,
kiralk katil tutup Medine'ye gnderdi. Katil mescide geldi. Peygam
ber namaz klyordu. Namaz bitince saldrd. Bu arada ashabtan Sele
me, katili srtndan yakalad. Gizledii klc belinden ekip ald. Ebu
Sfyan bu yaptnn cezasn bulmalyd. Dnyadan Allah Resul
deil, o gitmeliydi. Onun ba umalyd. te bu amala Peygamber
Mekke'ye iki kii gnderdi. Biri Amr dieri de yardmc arkada Se
leme.
Amr ve arkada Mekke'ye yaklatlar. Amr, arkadana: "Sele
me, imdi doru Ebu Sfyan'a gidiyoruz. ini bitiriverelim hemen"
dedi. Seleme cevap verdi: "Amr, sabrszlanma. Buraya kadar gelmi
ken Kbeyi de ziyaret edelim; kier rekat namaz klalm. Sonra ii
mizi hallederiz..." Bu fikir cazip gelmiti. Doru Kbe'ye gittiler.
Fakat Sfyan'n olu Muaviye Amr' tanynca oradan uzaklap Me
dine'ye dnmek zorunda kaldlar. Yolda Mekkeli iki kiiyle karla
tlar. Oturup sohbet ettiler. Bunlar Mekkeliler tarafndan Medine'ye
gnderilen casuslard. Amr birini ldrd. brnn ellerini balayp
Medine'ye getirdi. Resullullah'a gidip olay anlatt.
Souk Sava Srdrenler
Hicretin 2. yl Mekke'de ki casus Medine'ye bir haber gnderdi.
Haber grnrde pek nemli deil: "Mekke'li putperestler am'a
byk bir kervan gnderiyor". Ama haberi altnda byk bir uyar ol
duu anlalyordu. Mekke'deki casus bu kervandan elde edilecek ge
lirlerle silah alnp asker kiralanarak Mslmanlara saldrlacana
iaret ediyordu. Kervan am'a bu amala gnderilmiti. Resulullah
haberi alr almaz hemen harekete geti. nce kervann gzlenmesi
iin iki izci grevlendirdi. Bu izciler Talha ve Said bin Zeyd idi. ki
izci, kavurucu l scanda gece gndz demeden gnlerce yrd
ler; sonunda kervan yakaladlar. Uzaktan uzaa izlemeye baladlar
onu. Topladklar bilgileri de bir haberciyle gizlice Resulullah'a bildir
diler. Bu kervan takibi Bedir Sava srasnda slam iin srdrlen
souk savan bir parasyd.
80
Ebu Raf ilk Mslman olanlardand. Mekke'ye Msr'dan getiril
miti. Peygamberin amcas Abbas'm klesiydi. Abbas'n iman etmedii
sralarda evinde iki mmin vard. Biri hanm Lbabe, br bu Ebu
Raf. kisi de gece gndz alyorlar, evrelerinde slamn yaylmas
iin mcadele veriyorlard. Grp duyduklarn da hemen Resulullah'a
iletiyorlard. Haber alma tekilatnn nde gelen elemanlarydlar.
Mekke Casusu
Peyamberin amcas Abbas da istihbaratyd. Bedir Sava'nda
mriklerle birlikteydi. Sava sonucu Mslmanlara esir dt. Pey
gamber, kurtulmas iin fidye demeliydi. Fidyesini deyerek Abbas
slama girdi. Ama Mekkeliler'in onun imana geliinden haberleri
yoktu. Abbas baka dman tutsaklar gibi Mekke'ye dnd. Mekke
Casusu grevini stlendi. Peygamber ona bu grevinin scak savatan
daha kutsal olduunu syledi.
Hicretin 3. ylnda Abbas'tan bir mektup geldi. te mektuptan
baz cmleler: "Kurey, byk hazrlk iinde btn gleriyle sald
rp sizi yok etmek niyetindeler. Bedir'in cn mutlaka almalyz di
yorlar. Saylar 3 bin kadar..." Peygamber hemen Medine'ye dnd ve
gerekenler yapld.
Yahudi Kabilesinin ileri gelenlerinden Ka'b bin Eref, hem zengin
hem edipti; bu iki gcn srekli slama kar kullanyordu. zellikle
Bedir Sava'ndan sonra, ateli iirleriyle Kureyiileri coturup k
krtyordu. "Mslmanlardan intikam aln, ben arkanzdaym" diyor
du. Ama yaptklarndan Medine habersizdi. te yine Mekke Casusu
sahnede. Hemen bir haberci kiralad. Yahudi airin yaptklarn bir
bir anlatan mektubu, Resulullah'a postalad.
Peygamber'in Sa Kolu
Peygamber ashabyla toplant halinde. Politik konular konuulu
yor. Musevi toplumun mslmanlara kar eylemlerinden sz edili-
81
riyor" gibi sama sapan szleriyle, ne gariptir ki, evresine adam top
lamay da becermiti. zc haber Medine'ye gelince, Resulullah
hemen gerekli nlemleri ald. Bu kstah zorbann ortadan kaldrlma
sn buyurdu. Bunun iin Firuz Bin Deylem'i grevlendirdi. O da ken
disine iki yardmc seti. Yalanc peygambere yaklamak, muhafzla
rn ap onu ldrmek ok gt. Firuz bu ii ustaca halletti. Esved'i,
hanm Azade'nin yardmyla yatak odasnda boarak ldrd.
2000'e Doru
15 Mays 1988, Yl 2, Say 21
PEY GAMBERN KARILARI VE CAR YELER*
Muhammed'in birden fazla kadnla evlenmesi Medine dnemine
ve yallk gnlerine rastlar. Hatice'den sonra, Hicrete kadar, yalnz
Zem'a kz evde ile evli kalmtr. Hatice ile evlendii srada kendisi
25 yanda, o ise 40 yanda, iki kocadan dul kalm bir kadnd. 15
yl birlikte yaadlar. Hatice, Hicretten 3 yl nce 65 yanda ld.
Peygamber'in hayatn evlilikler asndan. birka dnemde grmek
gerekir:
25 yana kadar bekr;
25-50 ya arasnda tek evlilik hayat;
50-60 ya arasnda ok evlilik hayat;
60 yandan sonra hi evlenmedi.
Dier yaptlarnda ileri srldne gre Muhammed ayn anda
dokuz kadnla evli olmu. Taberi gibi baz tarihiler 15 kadnla evli
olduunu sylerler. Bu dorulanm deildir. Rivayetlerden u bilgi
ler karlabiliyor: zifaf olduu 11, olmad 2 kars olmutur. Bun
lara 2 cariyeyi de eklersek 15 eder. Prof. Ulvan'a gre "dorusunu
Allah bilir".
Taberi ve bakalar Aie'den rivayet ederler: Peygamber evde ne
yapard?" diye sorulmu. "Sizin yaptnz gibi" demi; "unu indi
rir, bunu kaldrr; ailelerinin ilerini grr; etlerini dorar, evi sp
rr, uaa yardm eder." yle bir sz vardr karlarn dven erkek
ler iin: "Hem karlarn kle dver gibi dverler, hem de utanmadan
onlara sarlr yatarlar." (Kaynak: bni Sa'd, c. 8, s. 148.)
*Bu yaz, Turan Dursun'un verdii notlara dayanarak Cemal Siireya tarafndan kaleme
alnd. "Hz. Muhammed'in Cinsel Hayat" balkl kapakta yararlanlmakla birlikte
aynen yaymlanmad. zgn metin elimizde.
85
Arkadalarndan Enes anlatr: "Peygamber 9 ya da 11 kars var
ken, gnn belirli saatlerinde btn karlarn dolar, hepsi ile cinsel
ilikide bulunurdu."
Enes'e sordular: "Peki Peygamber buna nasl g yetirebiliyordu?"
Enes yle dedi: "Biz aramzda Peygamberin cinsel ynden otuz
erkek gcnde olduunu konuurduk." (Kaynak: Buhari, Tecrid/192)
Muhammed karlarna eit sre ayrr; ayn gece hepsini dolar,
sra kimdeyse onun yannda kalrd. (Kaynak: Msned, c. 6, s. 108).
Yolculua kmak istediinde aralarnda kura eker, hangisini k
msa, onunla giderdi. Hac iin hepsini yannda gtrd. (Kaynak:
bn Sa'd, Tabakat)
evde
Muhammed'in Hatice'den sonra, Hicret'e kadar birlikte olduu tek
kadn, Zema kz Sevdedir. bn Sad Tabakat adl yaptnda yal
olan Sevdeden bir ara Muhammed'in ayrlmak istediinin ileri srl
dn ama bunun doru olmadn syler. evde bir tarihten sonra
Peygamber'e olan srasn gen ie'ye devrederek bir zveri gstere
cektir. Bylece ie de iki kiilik sra elde eder.
ie
Ebubekir'in kz ie ile evlendii zaman kendisi 49, kz 6 yan
dayd. ie 9 yana gelene kadar onunla beraber olmad kabul edi
lir. Bebek oynarm onunla.
ie'nin, eleri arasnda ayr bir yeri vardr. Zaten kendisiyle
zaman iinde en uzun sre beraber olmu kars da odur. Onunla ili
kisi herhangi bir basit dknlk ya da anlk istek olayn her zaman
amtr. Muhammed'in, kendisinden 15 ya byk Hatice'den (ve
yine yal Sevde'den) sonra, 43 ya kk ie'ye balanmas ilgin
tir. Hatice ile Aie arasnda ise 59 ya fark var. Neredeyse Muham
med'in btn hayat sresi...
86
Muhammed'in hayatnda ayr bir yeri vardr Aie'nin. Yalnz im
diki zaman deil, gelecei de; yalnz kar-kocal deil, politikay
da temsil eder. Bir eit doal mirass, Mslmanln mirass
(Ebu Bekir) odur. Burdan alnrsa, ie'nin, Peygamber karsnda,
demokratik denebilecek bir sz ve eletiri bamszl da olumu
tur.
ie, Ahzb suresinin 50. ayetine tepki gsterdi. Bilindii gibi, o
ayetin ierii yledir:
"Mehirlerini verdiin elerini; Allah'n sana ganimet olarak nasip
ettii cariyleri; seninle birlikte g eden amca, hala, day, teyze kzla
rn; seninle evlenmek istiyorlarsa, salt sana zg bu durum olarak,
hepsini hell kldk. Onlar mehirlerini Peygamber'e balayabilirler.
Bu konuda glk ekmeyesin diye onlarn da zerlerine neyi farz kl
dmz bildirdik; Allah balayandr, acyandr."
ie'nin ayet konusundaki tepkisi u noktada olmu; "Bir kadn
kendini Peygamber'e armaan m edermi? Ne kadnlar varm u
dnyada!"
ie'nin, sra konusunda, Peygamber'in diledii karsnn yannda
daha fazla kalmas konusunda da sorular olmu. Ne var ki, tam o so
rularn yneltildii srada bir ayet daha gelir: Ahzb suresinin 51.
ayeti. yle:
"Ey Peygamber, bunlardan kimi dilersen geri brakr, dilediini
alabilirsin. Boadn yeniden almanda da bir vebal yoktur sana..."
ie bu ayet zerine kendini tutamam.
"Gryorum ki, demi, senin Allah'n yalnz senin eyinin keyfi
iin koturuyor." (Kaynak: Buhari, Tefsir/l; 7'ecrd-Hadis/1721; Ms
lim, flda/49,50-Hadis/1464; bni Mace, M&/!/57-Hadis/200; Ahmet
bn-i Hanbel, 6/134,158,261).
ie, daha nce de deinildii gibi eri hkmlerde ok bilgiliy
di. mam Zerkei, bu hkmlerin onda birinin ie kanalyla geldii
ni syler. Ayrca ie'nin iir, eski Arap tarihi, gkbilim ve tp alan
larnda derinletii kabul edilmitir. Ei zerindeki etki gc bu
niteliklerinden de ileri geliyor olsa gerektir.
87
Zeynep
Cah'n kz Esed'li Zeynep'le evlenmesi bir ynden ayrca ok il
gintir. Araplarda, Cahiliye devrinde, yaygn bir uygulama vard:
olan ocuklarn evlat edinme, onlar zoul gibi nesebine balama,
miras verme... Bunun sonucu olarak, baba ile oulluk birbirinin kar
sn, kzn nikahlama hakkna sahip deildi. Tpk baba-oul huku
kundaki gibi.
Muhammed bu uygulamay ykt, oulluu ve azadl klesi olan
Zeyd'in kars Zeynep'le evlendi. Zeynep ayn zamanda Peygamber'in
halasnn kz. Ve zaten, batan, Zeyd'le evlenmek istememi. Pey-
gamber'e bir gnl yaknl var. Ama yine de onun uygun grmesi
sonucu Zeyd'le evlenmitir.
Muhamed bir gn Zeyd'le grmek iin onun evine gider. Zeyd
yoktur. O srada Zeynep ierde amar ykamaktadr. Duygular
coar. Muhammed u szleri sylemekten kendini alamayarak evden
kar: "Ya mukallibel kulum!" (Ey kalpleri evirip eviren Allahm,
gnlm eviriverdin!)
Zeyd eve gelince Zeynep olay ona anlatr. Zeyd iinde karsn
yitirecei gibi bir nseziyle Peygamber'e koar.
"Zeynep'i sevdinse, hemen boayaym, sen al" der.
Muhammed'in karl:
"O nasl sz? Karn boama, Allah'tan kork!" Ancak, iten ie,
boamasn da istemektedir. Bu istek Ahzb suresinin 51. ayetinde or
taya kar. (Kaynak: bu ayetle ilgili tefsirler Taberi tefsiri.)
Zeyd, Zeynep'i boar. Bylece Ahzb suresindeki (37. ayet) u
szler de aklk kazanm olur: "imdi madem ki Zeyd onunla ilii
ini kesti; biz onu sana e yaptk."
Zeynep'le Muhammed arasndaki ilikide cinselliin ok ar bas
t sylenebilir: "Bir kadn grd zaman hemen eve gelir, Zey
nep'le cinsel ilikide bulunurdu (Kitabn Nikah, s. 127).
O gnlerin cinsellik ynnden ortamn Peygamberin arkadala
rndan Cabir yle anlatr: "Biz Mina'ya giderken zekerlerimizden
meni damlyordu"
Kaynak: Buhari, Hac/d, 1; Umre/6; irket!21\ Mslim: Hac!\A\\
88
Hadis/1216; Nee-i Menasiklll\ bn-i Meca, Menasiklll Hadis/2980;
Ahmet bn-i Hanbel, Msned 3/317-366.)
Hafsa
Hicretin 2. ylnda Ebubekir'in kz ie ile evlenen Muhammed
bir yl sonra da mer'in kz Hafsa'y karlar arasna katar.
Hafsa, Huzeyfe olu Hanisle evliydi. Kocas, Uhud savanda al
d yaralarla daha fazla yaayamad. Muhammed, dul kalan Hafsa'y
nce bir bakasyla evlendirmeyi dnd. Bu konuda Ebu Bekir'i ve
Osman' yoklad; onlarda belirli bir istek grmedi. Olaydan haberli
olan mer ok zlm gibiydi. Daha sonra, Hicretin nc ylnda
Muhammed Hafsa ile kendisi evlendi. mer'in yreine de su serpil
di.
mm Habibe
Ebu Sfyan'n kz mm Habibe Ramle.
Peygamber onunla Hicretin 7. ylnda evlendi. mm Habibe, ko
cas Ubeydullah bin Cah el-Esedi ile birlikte mslman olmutu.
Daha sonra Habeistan'a gittiler; kocas orda din deitirip Hristiyan
olunca ondan ayrld. Peygamber Habeistan kral Necai'ye haber
gndererek mm Habibe'yi istedi. Necai, kadna, Resulullah'n ye
rine 400 dinar mehir ve birok deerli hediye verdi. Muhammed,
mm Habibe Medine'ye gelince onunla evlendi. Bu akrabalk ba
Ebu Sfyan' duygulandrmt; bir yl sonra o da Mslman olacak.
mm Seleme
Mahzumoullar'ndan mm Seleme Hind de, kocas Ubeydullah
bin Cah el-Esedi ile birlikte Habeistan'a gitmiti. Kocas Uhud sa
vandan sonra ld.
89
Peygamber, Medine'ye dnen mm Seleme'ye yle buyurdu:
"Allah'a yalvar, felaketine karlk seni dllendirsin; ondan daha
iyi bir e versin sana."
Sonra da ona evlenme teklifinde bulundu.
Kadn, yal ve kskan olduunu, yetim ocuklar bulunduunu
syleyerek zr dilemeye kalknca, Peygamber, kendisinin daha yal
olduunu; Allah'n o kskanlk duygusunu mutlaka gidereceini; ye
timlere gelince, onlar iin hi merak etmemesini, onlarn Allah'a ve
Resul'ne kaldn syledi.
Evlenme gerekleti.
Peygamberin elerinin rivayet ettikleri hadis saysnn 3 bini at
bilinir. En ok hadis rivayeti ie'ye aittir. (2210 hadis). Peygam
berin karlar arasnda mm Seleme ondan sonra gelir: 378 hadis.
Muhammed'in karlar iki grup oluturmaktayd. Birinci grupta
ie, Hafsa, Safiye ve evde vard. kinci grubun ban da mm
Seleme ekmekteydi.
Mslmanlar, Peygamber'in ie'ye kar byk sevgisini bildik
leri iin, szgelimi bir armaan vereceklerse, bunu mutlaka Muham
med'in onunla birlikte olaca gne rastlatrlard. Yaygnlk ve dzen
lilik kazanan bu olayn br eler arasnda dedikodulara yol
amamas, tepkiler uyandrmamas olanakszd. zellikle mm Se
leme grubundan "annelerimiz", ona, gidip durumu Resulullah'a anlat
masn istediler: armaanlar m sunulacak, hediyeler mi sz konusu,
bu, karlar arasnda hibir ayrm gzetilmeksizin yaplmalyd.
mm Seleme, kendi nbet gnnde, olay ve kumalarnn dilei
ni Peygamber'e iletti. Ancak Peygamber'in azndan bu konuda tek
szck kmad.
Ertesi gn br eler mm Seleme'den bir aklama beklediler.
O da olan biteni, Peygamber'in o konuda konumadn anlatt.
yle bir ortak karara varld: Peygamber'dan bir karlk alncaya
kadar mm Seleme olay tekrar tekrar gndeme getirecek...
mm Seleme'nin st ste yeni birka giriimi de sonusuz kald.
Resulullah glmsyordu; yine de tek szck almak olanakszd a
zndan. mm Seleme misyonu gerei sormas gereken sorular sr
drd.
90
Sonunda Peygamber konuacakt:
"ie'yi sz konusu ederek beni zmeyin. te sylyorum: vahiy,
yalnz onun gnndeyken gelir bana!"
mm Seleme armt; "Seni zdm iin Allah bu gnah
m balasn" demekle yetindi.
Ama ortaklar ayn konuda bu kez Peygamber'in kz Fatma'ya
bavuracaklard. Fatma babasna durumu anlatt.
"Karlarn", dedi, "Allah' tank gstererek, Ebu Bekir'in kz ko
nusunda senden adalet diliyorlar."
Peygamber karlk verdi:
"Kzm, doru syle, sen beni seviyor musun?"
"O nasl sz! Nasl sevmem?"
"yleyse benim sevdiimi de sev!"
(Kaynak: Buhari, Hibe/%\ Tecridi 1130)
Cveyriye
Peygamber, Kurey'in ileri gelenlerinden Hris'in kz Cveyriye
ile Hicretin 5. ylnda evlendi. Mustalik savanda ailesinin yeleriyle
birlikte tutsak den Cveyriye 13 yanda, dnya gzeli bir kzd.
Peygamberle grme isteinde bulundu. Tutsak olarak, Sabitbin
Kaysn payna dtn; azad olabilmek iin onunla anlam bu
lunduunu; bu konuda kendisine kolaylk gsterilmesini diledi.
Peygamberin ona yle dedii yazlmtr:
"Daha iyi bir teklifim var"
"Nedir ya Resulullah?"
"Sabit'e vereceini deyeyim; seni ben alaym."
(Cveyriye sevincinden uarak):
"Tamam, ya Resulullah, kabul!"
(Kaynak: slamda ok Evlilik ve Rasulullah, Prof. Abdullah
Ulvan; eviren smail Hakk Sezer).
Nikhtan hemen sonra Mslmanlarn ellerindeki btn Beni mus
talik tutsaklar (700 kii) salverildi. (Kaynak: Buhari, tkr, 13)
91
Safiye
Ahtap bin Huyeyy'in kz Safiye, Hicretin 7. ylnda Muham-
med'in karlar arasna girdi. Safiye, Beni Nadir Yahudilerindendir.
Kocas Hayber savanda ldrlm; kendisi tutsak olmutu. Dih-
yet'l Kelbi'nin payna dt. Ahsab tarafndan hemen Peygambere
yetitirildi; Safiye ylesine dilber bir kadnd ki ancak Resulullah'a
yakrd; ayrca, kavminin hanmefendisi olan bu kadna kendinden
aa grd bir kiinin yannda cariye ilemi uygulanmasnn en
gellenmesi gerekirdi.
Sonuta Muhammed onunla evlendi. (Kaynak: Buhari, El Magazil
38; Asab 30-32; Hucurat 11; Talak 1. ayet)
Zeynep bir keresinde Safye'ye "Yahudi kar!" diye seslenmiti.
Peygamber bu saldry cezalandrd; bir ay Zeynep'e yaklamad.
Aye'nin Safiye iin "boyu da pek ksa, yere ok yakn" demesi zeri
ne de u karl vermi: "Bir laf ettin ki koca denizi bulandrr."
(Kaynak: Buhari, Ebu Davud ve Tirmizi.)
Anlalyor ki Safiye'nin esiz gzellii ve Yahudi kkenli oluu
zaman zaman br ortaklarn kendisine kar birlemelerine yol
am. Tirmizi rivayet eder: ie ve Hafsa "Biz Resulullah'm yann
da Safye'den daha deerliyiz" demiler. Bu sz Safiye'nin kulana
gitmi. Peygamber'e sylemi. Peygamber'in verdii karlkta onun
Yahudiliiyle ilgili ok zarif bir ima da var: "yle diyemez miydin,
benden nasl daha deerli olabilirsiniz ki, eim Muhammed, babam
Harun, amcam Musa!"
Bir keresinde de Peygamber ve Safiye szletiler; br kadnlara
rnek olsun, hatta bir bakma ders olsun diye, bir ay boyunca hi bera
ber olmayacaklard. Bu sz tutuldu. (Kaynak: Buhari ve Mslim; Ta-
beri tefsirinde Tahrim suresi.)
Haris'in kz Meymune Huzeyme kz Zeynep
Peygamberin son iki kars Haris'in kz Meymune ile Huzeyme
kz Zeynep'tir. Meymune ile Hicretin 7. ylnda evlendi. Huzeyme
92
kz Zeynep'i, Esed'li Zeynep'ten ayrmak gerekir. Peygamber'in haya
tnda olay yaratan kars kincisidir. Huzeyme kz Zeynep Peygam
berden nce lmtr.
Esma ve Amre
Muhammed'in nikh kyp da kar-koca olmadan ayrld iki kar
s daha var: Kindeoullar'ndan Numan'm kz Esma ve Kilab kabile
sinden Zeyd'in kz Amre. Peygamber, Esma'nn, zifaf srasnda alaca
illetine tutulmu olduunu farketti ve mut'asm (bedelini) vererek
baba evine yollad. Amre ise daha yeni mslman olmutu. Peygam
ber'in yanma girince onu pek istemez birtakm tavrlar taknd. Ona
da bedeli dendi; ve ailesine geri gnderildi.
ki cariye :Marya ve Reyhane
em'un kz Marya, Kpti kkenli ve Hristiyandr. Muhammed'e
Msr Mukavks' (piskopos) drt cariye armaan eder. Marya bunlar
dan biri. Peygamber'in, ona kar zel bir dknl olduu anla
lyor. Aadaki olay bunu gstermekte. Muhammed bir gn karla
rndan Hafsann odasna girer. Odada Hafsa deil, Marya
bulunmaktadr. O arada Hafsa babasnn evine gitmi. Muhammed ve
Marya, Hafsa'nn yatanda birleirler. Tam o srada Hafsa ieri girer.
Muhammed henz iini bitirmemitir. Hafsa'ya biraz beklemesini
syler; baz aklamalarda bulunacaktr ona. Sonunda Hafsa, kendini
tutamaz; yle konuur: "Nasl itir bu? Bir kle ile benim gnmde
ve benim yatamda birleiyorsun?" Peygamber kendisine bir mjdesi
olduunu syler ve hemen ekler: Kendisinden sonra Ebu Bekir, daha
sonra da babas mer halife olacaktr. Ne var ki Hafsa hi de oral ol
mayacak, tepkisini srdrecektir. Peygamber bu kez yemin verir:
"Vallahi billahi bir daha onunla beraber olmayacam, ama sen de
olay kimseye syleme." Ne var ki Muhammed Marya'y bir trl
93
unutamamaktadr. mdadna bir ayet yetiir; u szlerle balayan bir
ayet: "Ya Muhammed, kardarn memnun olacak diye, helal eyden
niin kendini yoksun brakrsn; allah ok balayan ve acyandr."
br cariye Reyhane Yahudiydi. (Kaynak: Tahrirn suresi, 1. ayet.)
Sz konusu ayetin gelii konusunda birde bal erbeti yks ileri
srlr; ama ayetin asl dayana yukardaki ykdr.
(Kaynak: Tefsirler: rnein Taberi tefsiri 28/100 t; F. Razi, 29/41
t; (Sabuni'de, bal erbeti yksnn ayetin ini nedeni gsterildii);
ancak asl nedenin Marya olay olduu vurgulanr, 3/406.)
94
MUHAMMED'N CNSEL HAYATI DAVASINDA
SAVUNMA*
STANBUL 2. ASLYE CEZA MAHKEMESNE
DAVACI
SANIK
DAVA KONUSU
TARH
: K.H.
: FATMA YAZICI -Karagmrk
Kabakulak sok. 6/3 Fatih
: TCK'nun 175. maddesine mu
halefet.
: 22-28 Mart 1987
Olay ve Hukuki Durum
Sorumlu olduum ve Yaz ileri Mdr bulunduum haftalk
2000'e Doru dergisinin 22-28 Mart 1987 tarih ve 12 sayl nsha
snda, s.8'de "Hz. Muhammedin Cinsel Hayat" bal altnda, -
Diyanet leri Bakanlndan gnderilme ekli yazlardaki pole
mikler ne olursa olsun- tmyle temel slami kaynaklarda yer alan
metinlere dayal yaz ve daha nce yaynlanm ilgili fotoraflar.
ddianamede, TCK'nun 175. maddesine aykr bulunuyor. ddiana
medeki bu savn da ekli bilirkii raporuna dayandrld grl
yor:
A-iddianame ve leri Srlen
*2000e Doru'nun "Hz. Muhammed'in Cinsel Hayat balkl yazs hakknda alan
davada sorumlu mdr Fatma Yazc'nm savunmasn Turan Dursun yazd. lk kez
burada yaymlanyor. zgn metin elimizde.
95
ddianamede, bilirkii raporunda ileri srlenler, hemen hemen
aynen tekrarlanyor. "Yazda slam kaynaklarna dayand belirtile
rek Hz. Muhammed'in cinsel hayat anlatlmaktadr. Yaz incelendi
inde, Hz- Muhammed'in ok byk bir cinsel arzu iinde bulunduu,
bu arzusunu tatmin etmek amacyla birok cariyeyle yatt (oysa 'cin
sel arzusunu tatmin etmek iin birok cariyeyle yatmtr' diye bir sz
yazda yer almamtr. -F.Y.), onda 30 hepsiyle cinsel birleimde bu
lunduu (ekli bilirkii raporunun 2 paragrafndan bir satr atlanarak
alnd iin bu anlamsz anlatmn meydana geldii grlyor. Atla
ma olmasayd yle olacakt: "Onda 30 erkek gcnde g bulundu
u, ayn gnde btn kanlarn dolat ve hepsiyle cinsel birleim
de bulunduu' .-F.Y.) mesajnn verilmek istendii grlmektedir.
Yine yazda Peygamberin diledii kadn alma hakk olduu, baz ka
dnlarn kendilerini Peygambere armaan ettikleri, Ayenin bu duru
ma kar kt, fakat bunun zerine hemen ayet indii, bu ayette, ca-
riyelerin, amcasnn kzlarnn, teyzelerinin kzlarnn, Peygamberle
nikhlanmay istedikleri takdirde bunlarn Peygambere hell klnd
, bunun zerine Peygamberin ei ie'nin Peygambere: 'Gryo
rum ki senin Allah'n yalnzca senin eyinin keyfini yerine getirmek
iin kouyor' dedii, bundan sonra 51. ayetle Hz. Muhammed'e karla
rndan dilediinin srasn geciktirebilecei, dilediinin srasn ne
alacann kaydedildii (burada yine yanl anlatm var. Bu kez ki
yanllk, bilirkii raporundaki yanllktan kaynaklanyor: yle ol
mal: '51. ayetle, Hz. Muhammed'e, karlarndan dilediinin srasn
geciktirme, dilediinin srasn ne alma yetkisinin verildiini...' F.
Y.) belirtilmektedir. Yaznn dier ksmlarnda da (byle balanan
szler de bilirkii raporunda var.-F.Y.) Hafsa'nm Peygambere (bilirki
i raporundaki yanllk buraya da gemi: 'Peygambere' deil, 'Pey
gamberi' olacak. -F.Y.) kendi gnnde ve kendi yatanda yaparken
yakalamas (yine, bilirkii raporundaki yanllktan kaynaklanan bir
yanllk: '...Kendi gnnde ve kendi yatanda yaparken...' deniyor.
Neyi yaparken? Her halde 'Cariyesi Marya'y YAPARKEN' ya da Ca-
riyesi Marya'yla yatarken' olacak. Yani 'yatarken' olacakken 'yaparken'
olmu.-F.Y.) zerine Peygamberin hemen ona halifelikle ilgili mjde
li haberler vererek gnln ald ve olay kapatt ifade olunmakta-,
96
dr. Ksaca zetlediimiz (oysa zetleyen, iddianame deil; bilirkii
raporu. 'Ksaca zetlediimiz' sz de bilirkii raporunda yer alyor. -
F.Y .)..." deniyor. Ve ardndan, ortaan karanln btn koyulu
uyla ortaya getiren bir mantkla yargya (bilirkiinin yargsna) var
lyor: "Yaz, mslmanlar iin mukaddes bir inan kayna olan ve
her mslmann gnlnde yatt Hz. Peygamberden adeta bir 'cinsel
sapk' olarak sz etmektedir. Gerekten yazda, Hz. Peygamberin sa
dece kadn dnd (yazda 'Peygamberin sadece kadn dnd
' hkm nereden karlyor acaba? -F.Y.) ve cinsel arzularn iste
dii biimde yerine getirmek iin bu hedefine uygun ayetleri
uydurduu izlenimi verilmektedir." Ayn manta dayal ve bilirkii
raporundan aynen alnma yarg sryor: "slam Peygamberine bu e
kilde isnatta bulunma, onun manevi hatrasna hakaret tekil eder.
Zira byle aalayc isnat, slam dinine inanm kiileri incitir.
TCK. 172. madde, dinleri ve inananlar, dini inan ve dnceleri ko
ruyan bir hkm olduu iindir ki, slam dinini Peygamberinin bu e
kilde kltlmesi, sadece kadn dnen cinsel arzularn tatmin iin
eitli arelere bavuran bir kimse olarak gsterilmesi, bu maddenin
3. fkrasn ihll eder, denilmektedir. Bu duruma gre sann, TCK.
175 maddeye suunu iledii anlaldndan durumas yaplarak
eylemine uygun TCK. 175/3. maddesi gereince tecziyesine karar veri
lemesi iddia olunur."
Ne denli "bilimsel" (!), "hukuki" (!) ve "ciddi" (!) olduu ierdii
yanllardan da belli olan bir "Bilirkii Raporu"nu aynen tekrarlarken
satr atlayan, yanla yanl katmann tesinde bir ey eklemeyen, by-
lece ne denli "incelemeye dayal" (!) olduu, ne denli "kl krk yaran
bir hukuk titizlii" (!) gsterildiini ispatlayan ve bilirkiileri "iddia ma-
kam"na alp oturtan, tam anlamyla "perian" iddianame byle.
ddianamede ve aynen tekrarlad "Bilirkii Raporu"nda, "yazda
unlar var, unlar var..." denirken, yazda yer alanlarn, slam kay
naklarna uymad sylenmiyor. nk sylenemezdi. nk yazda
yer alanlarn tm, balangta da belirtildii ve aada da zerinde
duurulaca gibi, tmyle slam'n temel kaynaklarna dayanyor.
Eer iddianamede ve "Bilirkii Raporu"nda ileri srlen: "Yazda yer
alanlar, Peygamberi CNSEL SAPIK gsteriyor" yargs doruysa, bu
mantkla -yaz, slm kaynaklarda olanlar aktardna gre- "temel
97
slami kaynaklar, Peygamberin CNSEL SAPIK olduunu anlatyor"
demek gerekir. ddianamenin ve "Bilirkii Raporu"nun dayand
mantk, ortaada "din sapknln cezalandrma bahanesiyle, kurulu
dzeni koruma amac iin kurulan ENGZSYON (inquisition)" mah
kemeleri mantnn bile gerisine dmtr. nk bu mahkemeler
de bile, sulanan kimsenin yaptklarnn, sylediklerinin, "Kutsal
Kitab"a uyup uymadna baklrd. Biri kalksayd da Tevrat'ta yer
alan Lut'un kendi kzlaryla yattna, onlar gebe braktna" ilikin
yky (bkz. Tevrat, Tekvin, 19:33-38), ya da Davud Peygamberin
"evinin damnda gezinirken ykanmakta olan bir gzel kadn grd-
"ne, bu kadnn EVL, Hitti Uriya'nn kars (Bat-eba) olduu ken
disine sylendii halde kadn getirtip onunla "yatt"na (Davud'un o
kadnla o sradaki birlemesinden, kadnn, Sleyman Peygambere
gebe kald da anlatlr) ve bununla da kalmayp, kadnn kocasn -
lmesi iin- savaa, cepheye gnderdii, lmesinin salanmas iin
cephe komutanna mektup yazdna, sonuta Hitti Uriya'y ldrtt
ne (yani Davud'un katil de olduuna) ilikin yky (Bkz. Tevrt,
II. Samuel, 11: 1-27), ya da Sleyman Peygamberin "yedi yz kars,
U yz de cariyesi" olduuna (bkz. I. Krallar, 11:3.) ya da ncil'den:
sa'nn "Yeryzne bar getirmeye geldim sanmayn. Ben bar
deil; kl getirmeye geldim. nk ben, kiiyle babasnn, kzla
anasnn, gelinle kaynanasnn arasna ayrlk koymaya geldim." dedi
ine ilikin kesimi (bkz. Matta, 10:34-35) alp bir yerde aynen aktar-
sayd, ya da syleseydi, o kimseye "Engizisyon" yeleri: "-Sen Kutsal
kitaba hakaret ediyorsun, sen Lut Peygamberi, Dvud Peygamberi
CNSEL SAPIK gsteriyorsun, sen Sleyman Peygamberi aalyor
sun, sen sa Peygamberi ('Tanr'nn Olu'nu) gzlerden drmeye,
kltmeye alyorsun...!" demezlerdi. Belki sulamak istedikleri,
cezalandrmay kafaya koyduklar kimseyi mahkum etmek iin bir-
eyler uydururlard ama, byle demezlerdi. Yani "Kutsal Kitap"ta
olan aynen aktaran, aktard diye -baka bir klf uydurmadan- "Kut
sal Kitap adna" sulama yoluna gitmezlerdi. Savcln "iddiana-
me"sinde ve "iddianame"ye dntrd "Bilirkii Raporu"ndaysa,
"slam" adna, Peygamberi adna hkm oluturulup TCK. 175/3.
maddesinin hkm diye gsterilmeye allrken yazda olanlarn,
Kuran'da ve slam dnyasnn salamln kabul ettii hadis kaynak
98
larnn yer verdii hadislerde var olup olmadna hi mi hi deinil
miyor. Peygamberin kendisi ve arkadalar, Kur'an'da ve hadislerde
olanlar yazmay su sayan bu "iddianame"yi ve "Bilirkii raporu"nu
okumu, ya da dinlemi olsalard, hi kuku yok, aarlard. Byle
olunca, Trkiye Cumhuriyeti okullarnda okuyup eitim grm, Tr
kiye Cumhuriyeti niversitelerinden "mezun" olmu, eriat hukuku
deil, ada hukuk anlay verilmeye allm, eriat hukukuna
son veren Atatrk'n hukukular olarak grev alm olan sayn Savc
ve bilirkii yelerinin "slam adna slam' savunur"ken, "kraldan
fazla kralc" durumuna dtkleri sylenebilir.
imdi gelelim "Bilirkii Raporu"nun tekrar olan "iddianame"de,
sulanan yazda olduu belirtilenlere ve slam'n temel kaynaklarnda
bulunup bulunmadna:
l-"Hz. Peygamberin ok byk bir cinsel arzu iinde bulunduu",
"onda 30 erkek gcnde g bulunup ayn gnde btn karlarn do
lat" ve "hepsiyle cinsel birleimde bulunduu" mesajnn verilmek
istendii belirtiliyor. (ddianame, Bilirkii Raporu, s. 1, paragraf 2.)
Bunu yazmak eer slam adna ya da hukuk ynnden bir "su"sa,
bu su, Diynet leri Bakanl yaynlar arasnda olan Sahih-i Bu-
hari Muhtasar Tecrid-i Sarih'de ilemi bulunuyor: Bu kitaptaki 192.
hadis ve Ahmet Naim'in trcmesi aynen yledir:
Enes bn Mlik Radiyallahu Anh'den: yle demitir: Resululluh
Sallallahu aleyhi ve sellem, gecenin yahut gndzn bir saatinde
btn zevcat- thiratn devr ederdi. Bunlar da onbir ve dier riva
yette dokuz hatun idi. "Buna takat getirir miydi?" diye soran ravi Ka-
tade'ye: "Biz aramzda, ona, yani Resulullah aleyhi ve selleme otuz
erkek kuvveti verilmitir diye syleirdik." cevabn vermi. (Bkz. Bel
gem No: 1)
Bugnk dille Trkesi:
Enes bn Mlik'ten aktarlyor. Enes yle demitir: Peygamber,
gecenin ya da gndzn bir saatinde btn karlarn (cinsel birleim
de bulunmak zere) dolard."(...) (Peygamber) buna g yetirebilir
miydi?" diye soran ravi Katade'ye (Enes bn Mlik): "Biz aramzda
onun iin (Peygamber iin): "ona otuz erkek gc verilmitir diyerek
aramzda konuurduk." cevabn vermitir."
Grlyor ki, bu hadiste (ki Buhari'nin de yer verdii hadis olmak
99
ynden son derece nemlidir) unlar aka belirtiliyor:
Peygamber, "ok byk bir cinsel arzu iindeydi."
Peygamberde "otuz erkek gcnde g bulunuyordu."
Peygamber "ayn gnde btn karlarn dolar ve cinsel birle
irdi."
Eer Peygamberin "kadnlarn bou bouna, ya da salt ziyaret
iin dolatnn anlatlmak istendii" ileri srlrse, bouna bir sav
olur. nk anlatlmak istenen, Peygamberin "cinsel birleimden
baka bir ama" olsayd, "Peygamber buna gyetirebiliyor muydu
(nasl g yetiriyordu)?" diye bir soru sorulmaz ve "Biz aramzda ona
otuz erkek gc kadar (cinsel) g verilmitir." cevab verilmezdi.
nk burada sz konusu olan "kuvvet", anlatlanlarn akndan ve
btn "erirlerden (aklamalardan) da anlalaca gibi, "cinsel
g"tr. Baka bir hadiste de "ehvet" yer almaktadr. Ahmed bn
Hanbel'in "Msned"inde yer alan bir hadiste de Peygamberin kendisi,
bir sre aralarndan ayrlmasn merak eden arkadalarna aynen : "Fe
vakaa f i kalb ehvet'n-nisi fe eteyt ba'ze ezvac f e esabtuha, yani
"-kadnlarn ehveti yreime dt, onun iin gidip karlarmn ki
mileriyle cinsel birleimde bulundum." demektir. (Bkz.Ahmed bn
Hanbel, Msned, c. 4, s. 231. Bkz. Belgem: 2)
Temel kaynaklardan Nese'nin "Snen"inde ve yine Ahmed bn
Hanbel'in "Msned"inde Peygamberin: "Hbbibe ileyye mined'dnya
e'n-nisu ve't-tb" yani "dnyadan bana kadnlar ve koku sevdirildi."
dedii anlatlmaktadr. (Bkz. Nese, Snen, Kitabu Ireti'n-Nis/36/1, c.
7, s. 6; Ahmed bn Hanbel, c. 3, s. 128, 199, 285; Bkz. Belgem no: 3)
Kur'an'n kendisinde, Ahzab Suresinin 52. ayetinde Peygambere
seslenilerek "bundan byle artk -cariyelerin dnda- kadnlarn ken
disine helal olmayaca ve karlarn baka karyla da deitiremiye-
cei bildirilirken "ve lev a'cebeke hsnuhunne" yani: "kadnlarn g
zellii seni ne denli imrendirse de (artk hell olmaz)" denmektedir.
Demek ki ayette de, "kadnlarn gzellii"nin Peygamberi ok "ilgi
lendirdii" ve "imrendirdii" ("i'cb" burada "imrendirme" anlamnda
dr) belirtiliyor. Btn bunlar varken: "Peyamberin kadnlara ilgisi,
an lde ehveti, dknl yoktu" denebilir mi ve bu slam
adna sylenebilir mi? Sonra bunu yazd diye bir insan, bir dergi,
"hukuk adna" sulanabilir mi? Bilirkii Raporunda ve onun iddia ma
100
kamna oturtulan biimi olan "iddianame"de bu yaplmaktadr. Hem
de "kamu" adna ve "hukukun stnl"nn savunulduu, eriat ya
sasnn yerine ada hukuk ve yasalarn konulduu bir lkede. Ata
trk Trkiye'sinde.
2- ddianame'de ve Bilirkii Raporu'ndaki: "Yine yazda Peygambe
rin diledii kadn alma hakk olduu..." diye balayp "... Peygambe
re helal klnd"ya kadar olan kesim (ienin hadiste yer alan itiraz
dnda), Ahzb Suresinin 50. ayetinde de var. (Bkz. Belgem no: 4)
"ie'nin kar k ve onun zerine yetin indii"ne ilikin kesimse
Buhari'nin de yer verdii hadiste (bkz. Buhri, Kitabu Tefsiri'l-Kur'an/
7). yer almaktadr. Bu hadis, Diyanet'e gnderilen yaznn ekleri ara
snda da bulunmaktadr. (Bkz. Diyanet'e gn. belge no: 16, ek: 1/1).
Ayn ekteki ayn hadiste, ie'nin "ETEHB'L-MER'ET NEF-
SEH" yani "kadn da kendini (peygambere bile olsa) armaan eder
miymi?" diye kar k zerine, Ahzab Suresinin: "Peygamberin,
karlarndan dilediinin srasn geciktirebileceini, dilediinin srasn
ne alabileceini anlatan" 51. ayetinin indii, bunun zerine de
ie'nin: M ER RABBEKE LL YSARU Ft HEVAKE" yani :
"Senin Tannnm, yalnzca senin HEVN iin (buradaki 'hevnn 'eh
vet', yani Peygamberin 'eyinin keyfi' anlamnda olduu zerinde duru
lacaktr) kouyor gryorum" dedii ok ak biimde anlatlyor.
(Bkz. Diynet, belge no: 16, ek: 1/1; Belgem no: 5) ie'nin szne
dergide verilen anlamn, yani "Gryorum ki senin Allah'n yalnzca
senin eyinin keyfini yerine getirmek iin kouyor" anlamnn doru
olmadn -kendilerince- kantlamak iin Diyanet'e gnderilen ekler
arasnda yer alan, Tecrd-i Sarih Tercemesi'nde yer alan anlam yle:
"Rabbin Tel ('Tel'=Yce, hadisin metninde yok, bu yceltme, evi
renindir) kadnlarn deil (bu da hadisin metninde yoktur, onun iin pa
rantez iinde gsteriliyor.) ancak senin arzunun tahakkukuna msraat
ediyor." (bkz. Diyanet'e gnd. belge no: 18.) Bu "tercme"nin bugnk
dille Trke'si udur: "Senin Tanr'n, yalnzca senin arzunun gerekle
mesine hzlanyor." Bu tercmede, hadiste yer alan bir szce, "ER"
szcne anlam verilmedii, bu szcn atland grlyor. "Er",
"gryorum" anlamndadr. Dergideki eviride yer almtr. Hadisteki
"HEV", dergideki eviride "eyinin keyfi", Tecrd-i Sarih Terceme-
101
si'ndeyse "arzu" diye eviriliyor. Aslnda iki eviride verilen anlam da
ayn kapya kmaktadr. nk, Peygambere, cinsel birleimde, ka
dnlarn srasn diledii zaman geriye brakma, diledii zaman ne
alma yetkisini veren (hemen) bir ayetin (Ahzab, 51. ayet) gelmi olma
sna ie'nin tepki gsterirken syledii "HEVKE"ye "senin arzun"
anlam da verilse, buradaki "arzu", Peygamberin "cinsel birleim"e y
nelik arzusudur, yani "eyinin keyfi"dir. Yoksa baka bir "arzu", rne
in, "hurma yeme arzusu" deildir. Kald ki bu "HEV" szcne,
temel kaynaklardan olan Rab'n El Mfredat'nda, "h-v-y" maddesin
de "MEYL'N-NEFS LE-EHVETT yani "nefsin EHVET'e eili
midir" diye anlam verilmektedir. (Bkz. Belgem no: 6.)
Grlyor ki, dergideki yazda yer alan eviri, "rastgele" ve gelii
gzel yaplm bir eviri deil, konunun nemine dikkat edilerek, temel
kaynana bavurularak yaplm bir eviridir. Metni, doru evirmek
ten baka da bir ama gdlmemektedir. Buradaki zel ama ve "im",
Peygamberin karlarndan Aie'nindir. Aie, slam'clar ne denli rtme
ye alrlarsa alsnlar, nemli bir eletiri getirmektedir.
3- "Yaznn dier ksmlarda da Hafsa'nn..." diye balyan (ddi-
aname'de ve Bilirkii Rapou'ndaki) cmle: "Hafsa'nn, kendi gnn
de, kendi yatanda, Peygamberi, cariyesi Marya'yla yakalad ve
"Peygamberi hemen ona halifelikle ilgili mjdeler verdii" de slami
kaynaklarda, Fahruddin Rz gibi nemli "mfessir"lerin Kur'an yo
rumlarnda (bkz. F. Rz, e't-Tefsiru'l-Kebr, c. 30, s. 43). bulunmakta
dr. (Bkz. Belgem no: 7.) Fahruddin Rz'nin tefsirinde aynen: "Fe
eserre ileyh bi ey'eyni: Tahrimu'l-emeti al nefsihi ve'l-beretu bi
enne'l-Hilafete ba'deh f Eb Bekr'in ve ebh Umer'e" yani: Peygam
ber, Hafsa'ya iki sr vermiti: Birincisi, criyeyi (Marya'y) kendisine
yasaklamas, br de, kendisinden sonra halifeliin, Ebubekir'e ve
Hafsa'nn babas mer'e geeceine ilikin mjde." Peygamber,
"olay kapatmak" istemiti, ne var ki, Tahrim suresinin" Peygamber,
elerinden birine, gizlice bir sz sylemiti. O, bunu Peygamberin
dier bir eine haber verince..." anlamndaki szlerle balayan 3.
ayetinde de belirtildii gibi "peygamberin gizlice bir sr verdii ei",
yani (hadislere, Kur'an yorumlarna gre) Hafsa "sr" saklamaynca,
olay ortaya kmt. (Bkz. Belgem no:8) Kald ki, ayn Surenin 1.
102
ayetinde, Peygamberin, "karlan memnun olsun diye kendini helal
olan bir eyden yoksun etmesi"ne gerek olmad da anlatlmaktadr.
Peygamberin, "kanlarn memnun etmek iin kendisini yoksun etme
sine gerek olmad" bildirilen "ey"in ne olduu zerinde durulurken
kimileri, hadislerde yeralan bir "bal erbeti" yksyle duruma ak
lama yoluna giderler. ykye gre, Peygamber cinsel birleimde sra
nn Cah kz Zeyneb'in odasnda, olaandan biraz ok kalr. ie
bunu kskanr. Hafsa'y da kendisine yanda eder. Peygamberin Zey
neb'in odasnda "bal erbeti" itii bilinmektedir. ie'yle Hafsa bir
oyun hazrlarlar: "Peygamber, onlarn odasna geldiinde, aznn
koktuu, meafr koktuu sylenecek"tir. "meafr kokusu"nun da
Peygamberin, Zeyneb'in odasndayken itii "bal erbeti"nden kay
nakland sylenecektir. Peygamberin cinsel birleim iin sralarn
gzetirken odalarna girdii saatlerde bu iki kars (ie ve Hafsa),
oyunlann sahneleyip gerekletirirler. Peygamber "azn kokuttuu
iin" bir daha "bal erbeti imeyeceine" ant ier. Bu yk, Buhari ve
Mslim gibi salam hadis kaynaklannda da yer alr. leri srlr ki,
Tahrim Suresinin 1. ayeti, bu bal erbeti yksyle ilgilidir. Ve Tann,
"kendisine helal olan bal erbetinden kendisini yok etmesine gerek ol
madn" Peygambere bildirmitir. Ne var ki, ayeti bu ykye bala
mak, ok zorlamal bir yorum kabul edilmektedir. Ayetin asl ilgili bu
lunan nedeni, konusu, "Peygamberin, Hafsa'nn gnnde ve yatanda,
cariyesi Marya'yla yatarken yakalanm, Peygamberin de, Marya'yla bir
daha yatmayacana ilikin Hafsa'ya -yeminle-szvermi olmas"dr.
Peygamber "bal erbetini imemekle" deil, "Marya'yla yatmamakla"
ancak "karlarn memnun etmi" olabilirdi. Onun iin ayette, "kanlan-
m menn edecek diye kendisini helal olan eyden (yani cariyesiyle yat
maktan) yoksun brakmasna gerek olmad" anlatlyor. Kur'an yo
rumlarnda, buna ilikin hadis de aktarlmaktadr.
Kurtub, Keaf, lus, Tefsiru bn Kesir, El Bahru'l-Muht, e't-
Tefsiru'l-Kebir... gibi nl tefsirlerin bir zeti durumunda tefsir yaz
m olan Muhammed Ali e's-Sbni, sz konusu ayete neden olarak
gsterilen iki olaya da ("bal erbeti olay"na da, Marya olayte da)
yer veriyor, ama, ayetin, "bal erbeti olay'na balanamayacan, en
doru yorum yolunun, ayeti, "Marya (Mariye) olay"na balayarak
yorumlamak olduunu - bn Kesir'e de dayanarak- yazmaktadr. (Bkz.
103
Sabn, Safvetu't-Tefsir, c. 3., s. 406; Belgem: 9)
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Gnl. Mdrlnce Sar-
gon Erdem imzal 8 Nisan 1987 tarihli Savcla gnderilen yazda, s.
6, paragraf 2, no: 4'de, 2000'e Doru'ak dava konusu yaznn yazan
iin: "Yazarn en baya kurnazl, 11. sayfann 2. stnunda bir por
nografik film (nasl da biliyor!-F.Y.) senaryosu eklinde kaleme alnd
aadaki cmlelerde (cmledeki yanllk, Diynet'in yazsn ya
zana ait) grlmektedir." denmekte ve dergide yer alan, iddianame'de ve
Bilirkii Raporunda da zetlenen " Marya olay"na ilikin kesim akta
rlmaktadr. Ve saldran bir slupla yle denmektedir:
"a- slamn saygn kaynaklarna bal kaldn iddia eden yazar,
bu baya anlatm hangi kaynaktan aldn bildirmemektedir. nk
hazrlad mizansen, tamamen kendi muhayyilesinin veya ansi tec
rbelerinin ('bak hele bak!' -F.Y.) rndr. Deil Hz. Muhammed,
sradan bir erkein bile, aniden odaya giren karsnn nnde, 'dur,
bekle' diyerek, bir baka kadnla cins mnasebette bulunmaya devam
edebilmesi ve keza en sapk kadnn bile byle sahneyi sonuna kadar
sabr veya zevkle (Hafsa'nm 'zevkle' bekledii dergide ileri srlm
yor. -F.Y.) seyredip bittikten sonra infial etmesi mmkn deildir.
Byle bir durum ancak grup akna alkn (Diyanet Vakfnn bu ya
zsn yazan, 'grup ak'n nasl da biliyorlar! -F.Y.) sapk ruhlu in
sanlar arasnda gerekleebilir. Yazarn tamamen kendi eseri olan bu
anlatmla, Hz. Peygamber'le ei Hafsa ve cariyesi Marya'nm, halkn
gznde ne duruma drldn makamlarn takdirlerine sunuyo
rum." (Bkz. Sargon Erdem imzal 8 Nisan 1987 tarihli yaz, s. 6.)
imdi bakalm, "kurnazl" yapan kim, gerei saptran kim, da
has: Peygamberi de, Hafsa'y da Marya'y da "seks flmleri"ndeki
gibi bir filmin oyuncular, "grup ak" yapanlar duruma drm
olan kim, dava konusu yaznn yazar m, yoksa, "Trkiye Diynet
Vakf slam Ansiklopedisi Gn. Mdr" sfatn tayor olsa da yaz
sn Diynet leri Bakanl adna yazd belli olan, yani Diya-
net'in szcs durumundaki Sargon Erdem adl kii ya da kiiler mi?
Sargon Erdem'in yazsnn ekinde, "ek: 4/2" diye bir belge var.
(bkz. no: 24) Taberi tefsirinden bir fotokopi. Burada, Taberi, Tahrim
Suresinin 1. ayetine ilikin yorumlar aktaryor. "Peygamberin kendi
104
sine haram klp da Tanrnn helal kld (Peygambere, kendisini
yoksun klasna gerek olmadn bildirdii) eyin ne olduu konu
sunda, ilim ehli tartmaktadrlar. Kimileri der ki, Peygamberin kar
larn memnun etmek iin kendisine haram yapt, Marya'dr. Kpt
(Msr'l) cariyesi olan Marya. Kars ve mer'in kz Hafsa'y honut
etmek amacyla Peygamber, bu cariyeyi kendisine -ant ierek- haram
yapmt. nk Peygamber Hafsa'nn gnnde ve odasnda bulu
nunca Hafsa kskanmt." anlamndaki Arapa szlerle konuya giri
yor. Sz edilen ayeti, Marya olayna balayan yorumcularn grle
rini aktaryor. (Bkz. no: 24.)
Grlyor ki, ayeti, "Marya olay"na balamak, "derginin yazar
nn icad" deildir. slam'n Kur'an yorumcularmndr.
Dahas var:
Bu ekteki yorumlarda, olay ayrntlaryla yer almamaktadr. Ay
rntlar Taberi'nin daha sonraki aktarmalarnda gelecektir. Sargon
Erdem'in yazsna bu eksik kesiminin fotokopisi ekilerek eklenmi
tir. te "2000'e kibine Doru yazar'nn "kurnazlk" yaptn ileri
sren yaz sahibinin kendi "kurnazl" burada. Belgeyi eksik vermek
le gerei diledii gibi saptraca umuduna kaplyor. Daha sonraki
sayfalara bakalm:
"Hadis'lerden birinin Trkesi:
"bn Abbas anlatyor: 'Hattab Olu mer'e (Halife), (Tahrim, ayet:
4'deki) K KADIN'n kimler olduunu sordum. mer: ie ile
Hafsadr, dedi: Olay, Peygamberin, Hafsa'nn gnnde cinsel birle
imde bulunduu, brahim'in Kpt (Msr'l) anasndan kaynaklan
mtr. Hafsa Peygamberi o durumda yakalaynca yle demitir:
Ey Peygamber! Ant ierek sylerim ki, karlarndan hibirinin
bana benzeri getirmediin bir eyi bana yaptn. Benim gnmde (F
YEVM), cinsel birleme sras bendeyken (F DEVR) ve benim ya
tamda (AL FR)!!!
Bunun zerine Peygamber yle konutu:
Onu (cariyeyi) kendime yasaklayp bir daha ona yaklamazsam,
bu seni sevindirir mi?
Hafsa yle dedi:
Evet!
105
Bunun zerine Peygamber o cariyeyi kendisine yasaklad. Bu
arada Peygamber Hafsa'ya yle dedi:
Bu durumda sen de olay kimseye syleme!
Hafsa olay ie'ye syledi. Sonra Tanr, onun ie'ye haber ver
diini ortaya kard: Tanr,: Ey Peygamber! Karlarn sevindirecek
sin diye niin kendini, Tanr'nn sana helal kld eyden yoksun edi
yorsun? (anlamndaki) ayeti indirdi.'" (Bkz. Taberi, Cmiu'l-Beyn Fi
Tefsiri'l-Kur'an, c. 28, s. 102; Belgem no: 8) Hadiste, Peygamberin,
ayetin inmesinden sonra, "yemin keffareti" dedii ve cinsel birleim
de bulunmayacana ant itii cariyesi Marya'yla cinsel birleimde
bulunmaya devam ettii de aklanyor. (Bkz. Ayn belge.)
Bir baka hadisin Trkesi:
"bn Abbas anlatyor: 'kisi de Peygamberin kars olan Hafsa ile
ie, birbirlerini ok severlerdi. Hafsa babasnn evine gitmiti. Bir sre
orada kalp konutular. Peygamber de cariyesini arttrp, Hafsa'nn
odasnda onunla cinsel birleti. Peygamberin, ie'yle cinsel birleimde
bulunaca gnd. Hafsa dnnce, Peygamberle cariyeyi odasnda
buldu. O srada kmalarn bekledi. Ve son derece kskanla kapld.
Sonra Peygamber cariyesini kard. Hafsa ieri girdi. yle dedi:
Senin yannda kim olduunu (kimle birletiini) kesinlikle gr
dm. Tanr'ya ant ierek sylerim ki, sen beni kt duruma drdn!
Bunun zerine Peygamber yle dedi:
Tanr'ya antierim ki, seni kesinlikle sevindireceim. Sana bir
sr syliyeceim, sakla (kimseye syleme).
Hafsa sordu:
-Nedir senin srrn?
Peygamber syledi:
Sen tanm ol ki, bu cariye, bundan byle bana haramdr. Srf
seni memnun edeyim diye.
Hafsa ile ie Peygamberin teki karlarna kar dayanma
iendeydiler. O nedenle Hafsa gidip, olay ie'ye haber verdi:
ie, mjde! Peygamber, cariyesini kendisine haram yapt.
Hafsa, Peygamberin srrn ie'ye haber verince, Tanr ayeti in
dirdi..." (Bkz. Taberi, ayn tefsir, c. 28, s. 101, Belgem no: 8)
Bir baka hadisin Trkesi:
"Ebu Osman anlatyor:
106
'Peygamber, Hafsa'mn odasna gitmiti. Hafsa yoktu o sra.
Peygamber de hemen cariyesiyle cinsel birleti. zerine rt rtm
t onun. O srada Hafsa geldi. Durum zerine kapda (beklemek
zere) oturdu.(=Fekaadet ale'l-bbi.) Peygamber iini bitirene dek
(=Hatt kad Reslullah'i sellallahu aleyhi ve selleme) bekledi. Sonra
yle dedi:
Tanr'ya antierim ki, sen beni ok kt duruma drdn.
Onunla (cariyenle), benim odamda cinsel birleimde bulundun. Ya da
benzeri bir sz syledi.
Bunun zerine Peygamber, cariye'yi kendisine yasaklad." (Bkz.
Taberi, ayn tefsir, c. 28, s. 102; Belgem no: 8)
Olay benzer biimde anlatan hadisler de var. Hepsini aktarmaya
gerek yok.
imdi btn bunjar, hadislerde yer aldna gre, sergilenen, bir
"seks filmi" ya da "grup ak" niteliinde bir ey midir? Diyanet
Vakf adna yaz kaleme alp gnderen Sargon Erdem'in yazdlarna
baklrsa, bu soruya: "Evet!" demek gerekir. Grlyor ki, Peygambe
re, eine ve cariyesine asl "hakaret" eden, bu Diynet szcsdr.
4- ddianame'de ve Bilirkii raporu'nda; dava konusu olan yazda:
"Hz. Peygamberin sadece kadn dkn olduu izleniminin verildi
i" ileri srlyor. Bkz. ddianame ve Bilirkii Raporu, s. 1, parag. 3.)
slam'n temal kaynaklarnda yazl olanlardan bu "izlenim ka-
rlyorsa, bu, sz konusu kaynaklara ynelik bir sorundur. 2000'e
Doru Dergisi'nin yapt, yalnzca, bu kaynaklardan alp aktarmak
tan ibarettir.
"Peygamberin cinsel arzularn istedii biimde yerine getirebil
mek iin bu hedefe uygun ayetleri uydurduu izlenimi"nin de "veril
mek istendii" ileri srlyor. (Bkz. ddianme ve Bilirkii Raporu,
ayn yer.)
Kaynaklarn gsterdiimiz, belgelerini ortaya koyduumuz, t
myle slami kaynaklarda yazl bulunanlardan "Peygamberin, cinsel
arzularn yerine getirebilmek iin hedefine uygun ayetler uydurduu
izlenimi"ne varlyorsa, bununda "erefi, bu izlenimi elde edenlere
aittir. Bir kez daha yineleyeyim: 2000'e Doru Dergisi, dava konusu
yazsyla, slam'n temel kaynaklarnda olan, yorumsuz vermekten
107
teye bir ey yapmyor. Bu kaynaklarda olandan, kim ne sonu ka
rrsa, bu, kaynaklarla sonu karan kimseleri ilgilendiren bir durum
dur. Yazmzda "inat" yok, yalnzca "nakil ve ispat" var.
B- Dava Konusu Yaz Hakknda, Bilirkii Raporu'nun ve
Onun Kopyas Olan ddianame'nin Vard Sonu:
a) "slam Peygamberinin manevi hatrasna hakaret",
b) ve TCK/175/3. maddesine muhalefet".
slam Peygamberinin "manevi hatrasna hakaret, Kur'anda ve
hadislerde bulunanlar, temel Islami kaynaklarda anlatlanlar aktar
makla olamaz. Byle bir savda bulunmak iin, ortaan ok gerileri
ne dmeye gze almak, tm hukuk ilkelerini hie saymak gerekir.
slam Dini ve hukuk adna bu savda bulunanlar, Bilirkii yeleri
acaba neyi "biliyorlar", neyin "uzman" bulunuyorlar? Acaba iinde
bulunduklar a, iinde yaadklar devletin Trkiye Cumhuriyeti
olduunu, artk eriat hukukunun ve ad hukuk anlaynn ge
erli olmadn biliyorlar m? Ve biliyorlar m ki, savclk makamna
oturttuklar anlay, yani hukuk giysisi giydirilmi slam eriati bir
gn tm kuramlaryla Trkiye Cumhuriyetini ele geirmi olsa, ken
dilerine de yer kalmayacaktr?
u sz edilen TCK. 175/3. madde ne diyor bakalm:
"Din ve mezheplerden birini tezyif ve tahkir yolunda neriyatta
bulunanlar, bir aydan alt aya kadar hapisle cezalandrlrlar."
Dava konusu yaznn bu kapsama girmesi iin, yazda, bir "din" ya
da mezheb"i "tezyif ve "tahkir" etmi olmas gerekir. Bu yazda bir
"tezyif' ya da "tahkir" deil, yukarda birok kez alt izilerek belirtil
dii gibi, yalnzca "nakil" var. Okuyacaklar "zgrce dndrmek"
iin.
HZ MUHAMMEDN CNSEL HAYATI
DAVASINDA MAHKEMEYE SUNULAN
NOTERDEN ONAYLI BELGELER VE EVRLER*
BELGE 1-A
Trkiye Cumhuriyeti
Y. No.
C. No.
. * . 5 . 7 . 64. 5.
BEYOLU
SEK Z NC
NOTER
METNTAYMAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil latanbul
Tel.: 147 66 53- 148 04 36
130 62 76 - 1304*47
* Belgeleri hu laf?
Har. Damga Verjjlal ve
Defleri! Kt BedeH
Nakden Taha Edilmitir.
........ I.......
( e v i r i )
SAHH' BUHAK MUHTASARI,
TECRD- SARH TERCMES-HADS 192, I CL T,
SAYFA 175- 176
Er.es b n i M ali k ' (R .A. )den a k t a r l y o r .
R e su l l u l l ah (SA) gecenin yahut gndzn b i r saa
t inde btn z e vcat n ( k a r l a r n ) devrederdi.
.(Y ani d o la p c i n se l birlemede bulunurdu) Bunlar
da 11 ve dier ri vayet t e 9 hatun i d i . "Buna Pey
gamber t akat g e t i r i r miydi?" diye soran K avi Ka-
t ade'ye: "B iz aramzda O'na (yani R e su l l u l l a h a)
30 erkek kuvvet i v e r i l m i t i r diye s y l e i r d i k "
cevabn ver m i t i r .
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
/
T:
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan yapt rf ald n
onaylarm. <
\ eeviren. Turan Dursun'dr
SAHH BUHAR MUSTASARI
157 64 5
SAHH BUHARI MUSTASARI, HADS 192
tv#
,i k j i .i j L j L. l ' lli i'r- ^j .
i i > " * > *' * r
LJ ^ 1 mf * *->^* ^J.'y-
: <U
*[t] jJ* J%<*A-J : jAita
Ajjji o**) s jf
M
JJ-* Jj-* JyjlT U <11ll ^gj>J. yj \t-^ N^T
y!>j j j L3'J <r^j.
^W\ 4l >l AjkJ L^** 1)^* VJLl>v3^ai i'
Zj C
y** - >
*^Jf* C ) er**
/ dj j j kf ->>| < f^J V*
. yU I tf-CA^M,/ J /J -.J **J J U S*J.M,>* / iTj
j>-j* i'i^ii^^ -o^oic jo.yrj.1 [t ]
*> u-li'j .u^J* . jjJ jf. O j^ av ^ Jp| rm**jf*>V
4-J t >*L J n J ~ i j f <-1^.1 : <->',* J + J \ yiiil
er* .1* * 4J j*J 4*A *U J y * J J . J l s j y * '
<j} J f t ) *'U^lx y \ I Ij j j I tJr * } x T S j J j S ^ tJ >
s f + J j J .* J f S iA* J 5r .v-* . . . j j - i l ^
u-y- J-**^ Ha*-j*.
J ai j ^s* </| ^Tcj.* -*i-U>l j Ia I I j - ^ l ^1
J,l 4>*u- Jj * W| ii U* J*-*J^*- 4> j /
f r* fI j l cf j L ^ %jj* j l v)I ^L * 4>l-
./'
7 -
57 64 5
111
57 64 5
j \ ( j t y ) [t] -*^U
oj t s ^ i s j y ^ [] i^J (jy) jy jj , 1 .
<Ji. IJ - .IJj~.>j-! ) jl </ :*_(. jU) i)lj b^
* E^] U > . ' *-> jy> ttij' j
>J l jb' J.K" J - 'iijj Vj Wt \VT
\jf- j*>'pi ,r1 J-* j
^ i J j ^ - i c <ul^^ j* viXl|-fr * l ^ ^Jo S
)\ \a ) Jk*c\
liflU4jv>j jj/l . ))>*\+.\y V w>-w <1>I jly-i**
. J ^ j j ^ v L j / , aJ *>^V.j *U^ y*jt j U I I j - l l . \/
j*j j > S**by. ) & * i t / i l ]
. j-uri /->iul jVjl j
r L l> t>j>U*. t / j j j / o j ;-V j - * ob >*->jj*v_Mi.l [5]
. J c>-V-
<Sl <..* \S)j*- y . ^ Jfllljjr' t"\J
*J L . }.x\ *1 ja _Y[a 4-)>j.i J - a- - tf J iiJ jl ^-1y L-W
^ r ' ^ j y . y . v./** * .'-' J ) ' A -,-* J * - \ t &
r* J -. Lr.>^*3 j V j l j-d < - > ' U J L - j)Ai y J \ x J* . j j f 4 Jf*
y ^j-ui oll . }> } ^ A j y f J ^ I I <*.jj >& p v V 1
y Jr t y a- , * a "Jo - J j -* dL^U^s
\j J -*' ^ J4*** jt--l yjt^-
Xi ' 0 '<sj ) j * ) y . f . r 'P 1j c A c ,J ' *+) ' f _r*>y. ^
*>} f ' . j j J j 4 - ^ j y y <*bl -'l) J j l T / . J '_ ^i
. >)>i>ymy >+ -*1 )j\*>ymj k
SAHH BUHARI MUSTASARI, HADS 192
BELGE 1-B
Trkiye Cumhuriyeti
yn 5? 6 4 <...
C. No.: .............................
l U O L U
l i l U NC
NOTER
METN TAYMAN
Oamartbey Sakt Sokak
Nutor Han No. 1 Kat t
iil - stanbul
Tel.: 147 66 53 140 04 36
130 62 76 - 100 42 47
( e v i r i )
AHMET BRN HANBEL, E l Msned, C i l t 6, Sayfa 108
...................A ie art l at yo r. " H i b i r gn olmad k i .
Peygamber (S.A ) b i z i , tmmz tek tek k a r l a r
do laarak c i n se l yaklamda bulunmam o l su n ..........
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
t/.; ,
T lay ZDE
.-bul
j k J L]
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdapr Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem /yem i n li evirmeni
o lup ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
o naylarm.
Beyolu 8. Noteri
Metin Tyman
Vekili Yeminli ;Bki
Haan Aydn TUfliTI
Har. Damga V urglal vs
Doerll K rt Bedeli
'lakdon Ta hail Edllmltlr.
113
AHMED RN HAMBEL, EL MSNED, C. 6 ff 5 7 64 4
( i -a )
I ^ *0 eO y *Cf WJl
VJ^* l^Aur
v-41? (>tLi JcLlfc^<^^
U J ^J^^J L-O tr^ jUJ! J*.; ^c4 ' X c*J *1J ^OUJ *
^ J t J l g y-
j / j l joyPlT^liy'W^u-i^>j;yjj'y
y - M * y tU ) ^$ l o ^C o i >)ijl*|^ j y U u i
i'Jy.>J'yAj J\J JjJ * lUlj^oW
J e JU* c w < L * ^ T ' W / ^ 4 > J j j U j ^ ^ 4 . l c 4 t
\j ji|tf!lilljl cU^JS J^
'u^^^^JyCr^-aclJ J \i^y- U vit^-U-^IiU-c l'JOAc[*>~)\jC.
j*^__,^4.lc-'J--*4'J ^-j JI CJ5Ulc^jCj^/^-Vill
(4Ll.ua C^rftr iji -yJ1IJWL-^IL-*-.
rt J y J I j - ^e L T i f o j t o ^ . y - U * u l
<^>l,*_jyCc/ ^UjOl^iJI*
^* y* Li
j P * A a \ J \ { / \ I j c ^ & Uj J l ^y . - U ^^p u-<J j ud j o 4u y c \ ^ ) j l * i i T >l j w l *1
t*Jli .A*4U-fi i' j * J)1J*c^ J y j ) ' l i w
1*/ jCtyA
s J l ^L ^l ^l j c ^i l 'U g y - U S j I j ^j U M w l j ^c A c if * " i S a . ' ^ * j
Jv/'l Jit_>i,C i *jjL_^ Jc<>w>y ^ ^ 4 Jc4' J ^ ,Jy->j!l^ <l l c
Lj*.
jo: u.
yi 245
LVf9 ljuobui
^D. KA / 44511
114
Trkiye Cumhuriyeti
BELGE 2-A
v.ho.0! S. 7-..6 :Q...
C. N o.: ..............................................
B E Y O L U
I I K Z NC
N O t l R
METN TAYMAN
Osmanbey Sakal Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - latitnbul
Tul.: 147 66 53 -148 M 38
130 6276 - 1304X47
Hur, Damga Varola! v
DoSerlI Kn fiad&jj
Nakdim Tahsil Edilmitir.
( e v i r i )
AHMET BN HAMBEL,
EL MSNED, C i l t 4, Sayfa 231
A bdullah b i z e . . .
Abu. Sena Abdurrahman bin Mehdi,
Muaviye Y ani bn S al i h ,
Ezhar Bin Said E l H i z a r i 'n i n
Abu Keye E l nm ari 'den duyarak ve akt ararak anl a
t y o r : " A l l a h ' n Resul (SAS) sah ab eleriyle b i r
l i k t e oturuyordu. Birden i e r i g i r d i , sonra i e r
den ykanm o larak k t . B i z , Ya Resul A l l ah
b i r ey mi oldu dedik. K e n d i l e r i , "Evet" diye ce
v a p l a d l a r . Falanca k ad n geerken grdm, gn
lme kadn ehvet i ( i s t e i ) dt . Baz k ad nla
rma (el eri m e) g i t t i m ve isab et et t i r d i m (kendi
l e r i y l e yat t m ). S iz de byle y a p n . . .
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay Z DE
:
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zm et l eri
T i c . L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y ap t r l m a n
onaylarm. '
Beyol u 8. N otef i 1'.'* ' ^
M i ti n T ayman. '
V ekil i Y emi nl i B ai katfp g Hr C Z j y
Haan A ytln T '
%
115
AHMED BN HAMbKL, EL MSNED, C.4 ^ ^ ^ ^ 5 0
( t r i ) ________________________
<u'Jl jLs'lilaS* I ' w**- J^cS jLL*v> 4jUi'
J~' aI)' V*l*> ,J ~' J. _?j/"f* J***** lLJL.^^j JcAljt^w*
JUl* 4WjL.tl O l f J J j# f-i^ J /
ur'tjl^y J0 I
J_jcijls*^Ojit 4-J jLWl <
*- bUffJa jcjLij^Uj
Cj ^ u J * ji^Jtf <u^0^-*
aIj1--I Mt U.JTji prlcA*J?yJ *J yy>'-** wlf UJW
il j l o -U?
IL w ^ J j * jw* J l v 5 j L s \ l w O ^
<A'^o <aj jVUJlLilJ\^i#
jUj* #J l^l j j ^j Oc J * j J ciU} j Aj c j J l J jul l J tU j f j J * . y ' j i
ILJ l*-*5 JLJV^
VUoj'jy j 4-i^tV^o
J j J * c- ^* - C r ^L ? JW^iJ-C/Xtuj'i *0J j^C0* tjl
J , j*.UilJ_-*<i!Jj- jCm-W J L . . y 1Jl.li*0*^Lc^J liwT
<l J ^ ^ j * k*>o^1*
*( *UjJ'M^-jJfA. Z,^^j )
s j-JW-*toj* 0e*1/ J;** ' u1^jL-Ma--c *?&
ij^Oi<14^Ia' <jj'J^-,>^*C-J' 4jla*lViUlJWv*
4i 'J*- \j i-U-1
j ujiiiy lbo^i u Uve
l ' I i - . ^ i ^ J .J j-^U^^J I U*JVj'H<juc>jb((/U
AHMED BN HAMBEL, EL MSNED, C.4
Trkiye Comhuriyeti
l EV OdL U
S I K I Z I NC I
N O T D
METNTAYMAN
Osmanbey Sakt Sokak
Noter ManNo. 1Kut t
I9II IsUnbul
Tel.: 147 68 53 - i M 36
13002 76 - 1 3 0 47
Har, Damga Verglal vo
Doarll K fi SadsH
Naluian Tahsil EtUlmlUr.
( e v i r i )
BELGE 2-B
MSLM, KTABN NKAH
1- 2 BABI, HADS 10-8
2. "Kim k i b i r kadn g rr, c i n se l birleme arzu
su doar, eine g i t s i n ve k en d i si yl e b i r l e s i n . "
9.(1403)
Amru bin A l i , b i z e . .
Abdl A la,
Hiam bin Abu A bdullah,
Abul Zubeyr
C er i r'd en akt ararak a n l a t t . . .
. . " A l l a h ' n Resul(SAS) b i r kadn grd. E i Zey-
neb'e geldiinde, Zeyneb post t e r b i y e si y l e ura
yo rdu. (Zeyneb'le yat p ) i h t i y a c n g i d erd i ;
sonra sahabeleri arasna k t ve yle dedi:
"K adn, eytan k l n d a g e l i r ; eytan k l n d a
g i d er, i n i z d en b i r i , kadn grdnde ( b i r ar
zu uyanmas halinde) a i l e s i n e g e l si n (e i y l e b i r
l e s i n ) .................. "
Not: P arantez i i n d e k i l e r evirmene a i t t i r .
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
--Oui
*0i /
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan rkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden temile... y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf nd^t f - ^y a p t r l d n
onaylarm.
Heyojlu8-
Trrrr
Vekili
t S 5 7 651
vV (Y -\)
ctijvur -
jrl I j!* [y-lljj }j-. j J 1- J j=*- j*A- -0 J 1> UA* () A
iL-ci S'ji : i i j * ' ~ - <'! _1J' j[xfr"d*r\ : $ *:'
* * J ^ * 4+ (
. [ljcj-S i > *4 jl p>|t)yj J~*. o \
# Q
\y*Hjj ,U y til ii |-*^y *V/*<i<>y* (T)
<jij j 15 t)* (u*r)~ ^
. O-C *r** .0)Q lkL> t^ w^*J yjyj, J ^ y.V
S*** ^ >j /. ***j *^ }j j-0 *3 ii| ^y*- y
- , i ., ; ' <, .-.i .l^K*
. * <r Mj U Jy_ vi >j l i . \ Altt 1 ^

r c\jVt:& . *;S5.tfr (...)
' " ' J ' ' "** " < * # I ,"*
j ti : tJ <i I jj . ji-c * ^j\ >\j j I ! 51 a- /. y y \ i j a-
. . jlLli jjl#j j*x : ^j . ! a 1 - j K'\j*\

. jVjrt ' t. &x>- . J r*^' ^'**" ^f^r" <J, S**} () ~ *' *
!u^ Ji i a J j i i J j \ C*y : y C : c^
* *r* t 1 'J*'*i
^ ii^ \jb 4 J( ^***- .r* ) (') ^
(Taj\JlJ>t j ^*-rf Ji^Ji.*V^ 4/i : J5j ^ 3 / /
al ^ l l . V . esi J l .WJIj j ^ i \ Ji jU .U-# : .ILH J i ( j l L - i j J - stjll Ol ) (t ) . J r ^
>. iint, .unjijJ i^ju jiy> j j u y>.C >i
\T^
^AiliWt kUT->b&
< /(/Q5
118
BELGE 3
*\ ^ *LjJl .'-JJI i j - l c - \ ~ k o
~j>- o-j vilit j> j <3 ~Aj ^j4* ^>rj j C - J j
j s>9 j W
*Lj J 1^i c t_A^== X* \
Lj JI i_>- ^->1 \
t , >,/'*> . . t , , t.i , ,i
^]t ruJ -l \i jj^J \ jLJ l * - J \ j u S - y \ f \ * ) \ -H J*-
>. n j s- ,
iJls vj\i \j*^ \JF" v3^ J\i ^+~>a jlic Lj?-J
' **>' >+!>** >** ,l , *- , ;>-. wJ j |
C^ J J A jJ l J 1 A J J J <ic i\ ^u> 4J 1I yjt
r'x9 ' \ ' . * ' / ' ('.* ' ' s - - - : ; , i . , , , (:
uj >- J li ^ax>- Ij .a>- J \ j L - ba>- vjlj \j j*>-l
* #
Lj JI ^il:^=> ^
w_Ulj -Lili UJ l J l __..- ^c i j.* 1J j ~ j j\ j s
,_>- w-KLjij." % -H j t j Ail Uj>- '-* j (Vf-^J j y
. _ _ . _ __^
.U ojs> j
o- JWJl <i* Ltfi. jUJ .U OI ^ u J i (.UJI Ul. J ^) <) :
*1Jl 4JI ^Lj: <i- j .^UjV' j ^.3 ^ V*^i3A>
A&iwJJU/lj il j J. J J J J 4Lil 1JJi jjCj>l-JI blj* 4iJ^|^j
Li IjajiJ j j Jir-b4
ajLl j ^tc* j'y dj j <i- J5" ^11 Vxcljut^
119
BELGE 5-A
Trkiye Cumhuriyeti ^ j S Z l I a
B E V O L U
SEK Z NC
NOTER
METN TAYMAN
Osmanhey Saks Sokak
Nolor Man No. t Kat 1
iil - stanbul
Tal .: 147 66 53 .148 04 36
130 62 76 - 130 42 47
O
O
O
J lar, Damga Vergisi ve
Deflerll Kflfjt Bedeli
Nakden Tahsil Edilmitir.
( e v i r i )
BUHA Rt,
KTABU T E F S R'IL KUR AN: SURE- AHZAB 7
"Gryorum k i , senin A l l a h ' n yaln z ca senin e
y i n i n k e y f i n i yerine getirmek i i n kouyor."
Bu a l n t yle de e v r i l e b i l i r :
a) "Gryorum k i , senin T anrn, senin Hevan (eh
vet i n , i s t e i n , arzun) konusunda ok h z l a n y o r .
b) "Senin Rabbinin yalnz ca senin hevan i i n ko
ar olduunu gryorum.
(evirenin notu: Burada A rapann z e l l i k l e k l a
s i k A rapann ve Arap ed eb i yat n n temel k u r a l l a
r n n bir. gerei olan "hasr ve k asr" yani b i r e
y i yaln z ca b i r eye ve b i r konuya hasretme kura
l n a uymak g erek iyo r. )
c) "Senin Rabbinin senin hevan i i n komasndan
baka b i r ey grmyorum.
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm. /
" / v /
T ulay ZDE i ' f r
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . Ltd . 't i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
uejnl tl 8 Uoterl
M c'.i n ' :nman
tekili Tl - T i U
I *!n..>y'u TS Ui
12
BUHARI, KTABU TEFSRL KURAN
4 'I | W J M:'fj;. rfjfc *J
<I3f j/> "1 Jlji r*iX 'B1; &*"
I U> *:x VI *1- ^*10#T V*
J W - c ^ ' v t r o r - > J J u fi*. ;.
. - i l i ^ n -
I ; *JJ y r :i *
*
r t
^jja *51 J'n j - s j 'i
*n
*Lj >1 I jj,
__ jjf '*-+> W JVT W ^ j j - t ,
*5iS l j 4 * J J J JVT V-jl j j l i i i - 1, % '- j **^ j ; s; rtf;
*^ j 1i
.- ... 5... '.-M ,. -/i
-K: (k>
i *!*</*--11
HJI 'S -==J ^=====E=:===
I
p S S ^ S
sarl | j | i
J>J j>i CDljCil iUj >1 I f* Lv>
i ; ......... ~'\ j s i ^
pi^3C.Vi>53j5l^3ilJ \ SS! >
f - 81??. V
_ . - g.^i
><:-
-
BUHAR, KTAABU TEFSRL KURAN: SURE-IAHZAB 7
j'r i* IrA/y AVi
jlj^F il J jU'
jr^i^l/V i)' *j*'3jr'"' li* *w-r"' J j*' j-3 ^
jlC. ..ti tt Ijyj *i>t V
r f - ^ u i y ->vti*^
i-i .s1*- j' V* j si'* j
r; *0>TV j' ^"~U; ijl f j ji&J'
.i J'.W^iV.ij> j i il (iVj
*0j (_>)ti', 'j j'.J j V*
'jlj-X'i i i ."^ j *C* UXXUJr* j' j'
C-1j w. i le* j J'^'.p'*.>y
(,>4* p'fcij*. Oi
v'" ;'jj j ' j ^ '-'i'.jji^-'u*^ J 'j'^;
biV j'jVCj j r ;3 "^1 ^U^ji
**"^\*ii ^OUj \fi*\lejir 3JU j,' j 1j j"\
Uj4U.i>t ) o w * V * *~3 'i', V*j* j tl Ui j j
N' :^jVj V*UiJ 9 J ^^^^.Ul,i*jr i^Jl ;*_/*jjVJ
J D^jj ' i j > ,^ j-'S l j j* i | _V )
^4* ' *V*' jl ^Jl l I5*0 j jt jj <Ii4 3
**;4* w 1*"-^-A^11di 3 y '
*-* 'i? t*} J>*' j>r i!'-j)
v- -ji jy
\T*W* jjl^
_-LHVv'; j'l
L
VJV
OV.,*' 8v'r 1>
*>jj.jwi. .t ('s. < "?
tu w,s
122
Trkiye Cumhuriyeti
BELGE 5-B
No. : ........................ . Y. No.
C.
SEK Z NC
NOTER
METN TAYMAN
Oamaob&y Sakt Sokak
Nutr Han No. 1 Kat t
I9II stanbul
Tel.: 147 63 53 -146 04 36
130 62 7%130 4(47
Hare, Damga Vergi*! ve
Deerli Kt Badeli
Nakden Tahsil Edilmitir.
( e v i r i )
BN MACE-
NKAH/57, HADS 200
"Gryorum k i senin A l l a h ' n yal n z ca senin hevan
(eyi n i n k e y f i ) i i n kouyor."
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T l a y Z D E
i'. - ; i ]
At ,Ap45 ^..abul
S i s D. l \ y - 44517
i a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
o naylarm.
' *
licy4lu
Men.i T
Vekili Y lil ili:
Haan Ay m
123
BN MACE, HKAM 57, HADS 200
BN MACE, NKAH 57, HADS 200
57 64 0
___ .V(.v-d)_
' * " ' t - t f X %p*I . t ' . , *
*pV "J* jJ o 6Jc .4^.' j jocl.1 f " f. 1*
^ \ j ' wH* J \ j . ^ V} ,*' J>'V i V f
s;!/ .3 V j ^ o;V- k i
*
j jy-' \Sj* J*o* ^'~r ' W' j: ^* ^X^ ~ N
*x:f3 J**TcJ ' 1^ * ' */ 3C Ka O. ^ / |jc
j y.u_ tXy j| : c^*1<*w\j- i-* u. w*****u
^ ^ j viULJ Li V *iA* 1
1A . A*i L1>J) ir Af~t> ^J l J
ol i j r' t ' j . a-t) -X**v2^; <*l\* j j j . ^A Jkt. Ll
. nu\ ^-j x.t v*a l j j ^*^'j Vi ^y~*>
. c *UJ : Jl

/S j* * J*" V" ^ ^ *" T1M
* * <J #x^^^-r^ ' J^>. J[ \ T *
-#** ^ ur^ ^ u*~* : ^J * w*^^ J* < \
^ j U >lL ; j| : cJ-** . G ^ w O | j j T . i l l i j a ^ j : 4I J j I
BN MACE, NKAH 57, HADS 200
IliN MACE, NKAH 57, HABS 200
vUA-V)
57 64 0
. jr j.'U-eJ f L4: Vtt.jliJ J a* j 4^.3 j \ Y >
J u* . A Ait} <tlllU *1~j L ili : JU ; L*
: j }i l j-j cjf *;U i,* 1
. 4.1* IpLii c*L>J* gjg J j-j j, *l~i j . li; Jj^~ ^ : jt U.'l>. I U
J J v* r1: (0A)
a^.u* (jr j U - u," S . qI -J l j x+- j j 1 ^ 1 T ** T
il j * t-> V: 11j . j * J .' o* 4 y, ^r- j * o*
il 0 J* j - l v!*J j J ' S*xJ[! -ii J t : C& il J ~J
* *J* J / : J t 1,-l'JI Li 1JU . JUi : J t t J:1 Jf ^ [> >
J 1 '*j 1 36 . lr* j SJ: yj~* : Ji ita Ufrl Jl i t J . fr / j ij-i jl : Ji
. <4*jJ \J.
.(^uln jVLaij)
v_'
l/ \ /.>*j* * ji t sjp:^* 0 ^* y. ^ T* *r
Iil Jji.jC siti. jpili J I \ J*1 j *")'*:) ^ J} jc i ^ ^ J* 4
Uii. l yll G#T j, i 'j*uj j . Sy-' Cy* ^1j jf oi j jj
J <yi ^y. J *) . >*>- J i 4.y j u J .V I : j r j ( j j j ,\ ) T T
3jj *-*3
* . y l y t j j J l >\ ;\ : J,>) t Jtt . s -ltli! * 4.IJ 4JJt y : JU (V>J/ )
/r1*^4VI W' V>aMj /** lr^:j"
BN MACE, NKAH 57, HADS 200
ns7 6^0
v(V-A)
t jJ U *J J . yr : fjii' * * Ui j* : Jt >
*-J' O** : ! ) &? Ui jG . : j( <V j j l .V : J
1>*->?V*j 1* L:.I Jj.U B3&. *j
Ji \jS~. s>. L* x .b \j S~ . L* o L - j j : oljJI j
. tUa-J'^3 : ^-w j t I J> . ai^ j : j*-U *-i Jlij . w ,j ^ ^11
S ' j>' -y (')
J v 0 <J j * j " * * - h * j ' : - l - ' y ~\ f } \ s j e Y l
: a* J ( i i . j <-! j \ 3 J [ U - * i l I a~ j y j j : c J 0 ? U
J ( j . <-*j <* I j 1( J | j) I j i < i j >4A i I j j ! *j>I j C_
. <r Jp 0* 'rfj . j 1 j j f a ) j . J ' V -l >l j : -*j / a -*
. t ij-1 <:e j . _r'^U Ajll. *.j j aU t U Jli
*
" / t - 1 * * 1'*->> * . \ \ f \ > ^- >!
4A-_j J \ J JC *<.;o* / J - L- . 4_r^J ' - 1 ~ X*
Sl !*' \ t j* ol *r*
J f IV. J V i wU:M j j L . I *>l o-.* t j T j l - . j ^.1 . j .-* o L J : ol^j \ j
. Jj l
0 *
w-'--Jly w^;L.*- ,> T **\
, 2 2 -p
j i KA< $ J*^. 0^) V I "fi j t y
) J*\ **?* 4J ^l ^*1
BELGE 5-C
Y. No.
Trkiye Cumhuriyeti Z
B E V OdL U
K Z N C
NOTER
METN TAVMAN
Osmanboy Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iti - stanbul
Tel.: 147 66 53 143 04 36
130027 - 1304*47
Har, Damga Vergisi ve
Deerli KArt BedeH
NaK.dao Tahsil Edilmitir.
( e v i r i )
AHMED BRN HANBEL,
EL MSNED, C i l t 6/134, 158 ve 261. say f al ar
"Gryorum k i senin A l l a h ' n senin eyi n i n k e y f i
n i yerine getirmek i i n ko uyo r."
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden temsile^ y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t l . adna tarafmdan y a p t r l d n
o naylarm.
T lay ZDE
I'
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf nd an y a p t r l d n
onaylarm.
Beyolus. Noteri
Alt1.; i ayman ,
Vekili Yeminli Bak
H*saa Aydn '
127
AHMMED BN HAMBEL, EL MSNED, C.6 #? 5 7 6 4 g
(ir;
*JW-aL*L JWoU* U O
J j_1U.1
fj0 Ja'S-\>J-f>iJ j ^ r J Uj^'li^j
jfc^iUcjLj^oj * j o'jjy^VJ i #^v>t-JIjUb u
aI|IJuc^-4* l O l ^ ^J l -**}
Uj-jofc J4.?U yo* k JWoW U j
J W^u J^O
C/J*- Lijl^cytU
U *^^yoUcV;^*^j^j-e ts^?* kL^JiJj
i j i ^ w ! *
jCy\ij^i*\jUi-^UoUoUicil^^AUJ^o U"4*
Jl 5kJLSOjJj**UwlcCJWJ!i j 6*-
^-j 4 <X' Jt 1jjI wJ V^L.- IjwlO Ijll yll
JMl^CfjL- UoUUJ^.UuIiU^\?J*
e i ^ . i - w i > U ; i ; l c C J W i i * I-c^ l *t j v
U>Jj* fiiy* j^j>U~*~>lc wJUjW 11jyjj+
flfJij J*J-I- y^-^Oc-J W J -Ulc i**lJlUfiU
J^\j*/.'S'j+'}i(jjKSX Uwllil^t JLlt Jcjf^JLi
U^CtjL- t* OlcU jimIjl
CiUjLl* JyX^U-le J -xUllf t
) yt/*\ *jVrfCUiJLiJjj^v4W*B cAU~~"^jy"i/^ <W*jCj'X'*'*
l"ju*jJlol>'j 11 J^-^Jl V^u\fil*c/l_2Jl
^.-^/U^.J^JCj*JI-*~f'y>-*-,cf*bCf'JfiV J
U
128
AHMED BN HAMBEL, EL MSNED, C.6
* 5 7 64 8
(1 0*)
J-4|lJy j & I yiU|y* \$
i -<A|*J_.0 L*> J0 O
j\*;iuL L*)* ^ e J c^c*^1Z+J' U 4/t1
J - - cpJ ,0UCJO ^jeJ -A-C/j.'UyiJ I yl ll J *?J ^4|tjtC
4i'ju J*^j^'iU-lcWUl^y^VJl ^UJ j^jJ J Uil^J cJ ^-.^.lcJ
^j<jL ^j.i.^*.,cJ UUo'J i^^jL cc'4ljucl*i;i-'Atvu: oUc n*
1>L> * 4 >^-lc 41J
|yH0 *->^llJ.ll^-.^Jc <11 J -.4I1UJ - illcjc
4*t^e
jC/f\ * ' U
J e . ^7111^.1 <J cI J _
Oy^tc i*jj L **
iy * J >->J U lf l l t C r * ! j e * . . I,c I j
U .c \?j0 y t i j ji^mjA.\o
crj^jij-eo- 4ij.c
129
AHMED IBN HAMBEL, EL MSNED, C.6
(rn) &-S7 648
' w i i I y*IJ4j4^cju y |
jlnl*^*I1-
o i l I
- l i jle tS
J* * !1J j - j J-*IkUWw?1cjcjj# 4U_c*>}jfjC L e y> U l *
J 0 J c ^ j aJ c cu*
<J- j<-lc<u'(J-*4jjlJ^,jJl4'
K S j - ~^^j l <J j f ^ ltj j j \ j o 4* yj ;- / .4 V l l * r'C i ^l J !
j l ^ t v J u i L U c J l i o l l 4 4>>LC>aJ I J I w U U^**i o I ~o 1J-**c*JW
*~lc J -/**^jS*Olj^>*'Ac<uiltJ - .^<u,J ^- j r * ,|^ oy J l ^^^vJ j O L ^* .
LuU * . !
Ui* ^^ j um I j -c 1mJ?J9 L * f a- I cI j uc^I 'J ^wU^
yj , ji **^iJ uC-i^-.jjL c<Ai'4j.M4jpinofe'*^.iW iJ L lc
i i l c t ^J c j c U - ^/ j L t- U i ^l i o U c j ^i y L j i ^.u.* I I j u- * q
J i \^- * ^j \ o^j ^- * > A 4 o <u'J j - j * i
y ? J ^<UjljUC J gf ^)r ^<-ic<J )l4J --L 'J ^-.j Oi w>J
t l ^ j e- j c J U - l '^c U - j / l ^o U - U ^J y U
l |C J l i .^l f * ul #c |i U ^>J ^tj ^ ..r f ^aj O l v^j J ^._ ^4J c^|I ^J ^j 'J J J J l >J ^,J -
U / J ~~>jJ jA _>1J j ^^~-'j * -l e<ul J _ --<u,J j-jw-iwV 4S^
<u'J ^aIj'jwji jl^J Ici *^Uy 4) VI" i1 *j '
J'*vry1*' *c\j* U/ j -
J j JzX ^l*JJj\.lJ\ i-llt
C/{\L*^C\-C/jk.*rV>SJj j U aI-1--o U T j
<j 1^ j a .a i j ' o\J j * <ui^-._><Jic4i^-#4^ u i w i L . L r J W i
z *
*04.
%
Trkiye Cumhuriyeti cC^-7 63 9
B E V O a L U
l i K l I N C
NOTER
METN TAYMAN
Osmabey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - stanbul
Tel.: 147 60 53 -14 04 36
130 62 76 100 42 47
Hur. Damga Vergisi ve
Deerli Kt BedeH
Nukdo Tahail Edilmitir.
( e v i r i )
BELGE 5-D
MSLM RIDA
HADS No: 1464
"Gryorum k i senin A l l a h ' n yaln z ca senin hevan
i i n kouyor."
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e vi r i ve Bro H i zm et l eri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
o naylarm.
T lay ZDE 1'"./>
yap A-
u, ->
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
131
MSLM RIDA
63
1
Oyy *
- r - t -i
AKI Y AY INLARI
Binbirdirek Meydan Sokal No. 5/1
Tel.: 28 0803 Tilrba - stanbul
ti
132
MSLM RIDA HADS 1464
- (- V) MU)
0 5 7 639
y/vur- w
J ('O
'.ti'** i* e> i* ' j ' r#* * *.> *.< t \ <>.
*"i* * *Jj* y.,f , r*-ij*r ** Vj *" w* (' *v ) iv
^ coi!^* . &j i . J- j i %- J i / I l L it O u =
j g i. Jfc. i i gg 14\p} # f a ci i - o^T uf :LJ& .OT:V
: ^ J jtdi . O W

t* a. . jU / > kjju-j f l* L?j^>. -lxij 1r J &j\ [i Am () ~ i A
'i ir* * ' .-/i* / ' - />' r / r, - - *>* r - # i' V> h
y->WA. WX- . J W>-J ^, JAj UAf*- . f i
t*li ^2 j il j j .yy - viw-X- O ^" U j l i >L-V1 JL^. t {L1&
.i^J , ^#*rJ j ' jl 0*^j : cjk

4S-^Cr* O* 1 . oLli/ i s/sSlf'iy {j* (mm)
VJ*'s-Vj : J ylJ 5^*' J ^i J i'S":: J . lifti
>i <0*^i>*^Wj /j Ori >*u^V : J ^J > **' iJjf'I Li t
* ^J* ci J ti ^*^J :
*
^j* * j jb_Lj <L* C A>. 4.x2j j l jr l (...)-A
ufjj : 1&-J > ^ 3y t J -1J .^ ^' L^r ;\^l 4JU C*l :)_ *11
^ ^)./""^ U^.,1. l }LJl ( ) (\)
(t )
4 **.S^ **j ? * wr^>* V*-** y. *y *r~* *i *'* V / ( *) (r)
,>- wU- U ^ jt jjJ , : ' a' v/-y ( j- iUl * &jrj ) ()
Jjij l . eli ^ 1**j j,/* ^-t f . l UJ
. fc>U5^. I ^Li w*^^ti-
1)jfi- Uij jj/jlt j L*wm^Au* ( Jlyi j 1^jU<VI 1^*AU ) ()
VA
133
Y No
Trkiye Cumhuriyeti CNo* 5TsY'j
H V O I U
I I K Z N C
K O T K
METN TAY MAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - stanbul
Tel.: 147 6653-148 04 30
130627 - 1904*47
Har, Damga V erplal va
Deerli KArt BedeH
Nakden Tahall Edilmitir.
BELGE 6
( e v i r i )
RAGIB'IN EL MFREDATI
Heva'nn anlam :
N ef sin ehvete e i l i m i , ehvete eilmi olan nef
se heva d eni r.
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
t-
T lay ZDE
- TI.
f l5 75 ) l-.jubul
UY . D. /A - 14511
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf nd an y a p t r l d n
onaylarm. _ ..
Beyolu 8. K nterl ^2
Men TayTiii%
Vekili Y amini Ha$katjj
Hsun Ayu T
134
W5 7 637
\
135
j>jr. : rr^.
j;
J** jU# -A V j Ii*
i i V {* f l j f j ^j ^ |- r i.r'
vijV-ril ' *J>s' j '
fr. A t J J*1r*1^ j1- f J l
Q)0tf A 'H c& *s
t>. a j
Or Jtt j t^uf C/$ 0 5J*j >* i' J'*
i tj j U
I Uj^42 JI j
AU J i l t 4- .,l J O j - J tt 4
J -J lij eJiWj i u*y; (**>*
J j*/ J-
. Ujs-lja ^
-ij Ll* tJL*\)\ : >j-f~}
. ;tJl Xa V^*
J-r -- *U' *V Ijfj
j*j . w>*UJ AUg J^S/ J yj
f SW4jl* ^.1
' ** * Jl
ujft j v*^ *V v-*^ y J**->
. yrn Jti- ifl : wU j Jf
** e*
wU* fir : .ijUtAA
w*i JnL VUJ f :
. oUj
. ^UUI jj 4-^j
ur1* V V* :
( Uty. G*^j& : J *- ^ J l
v^&rWt*\y,j\3\j f t *.Jtfj
^ S Le Ui*u> \ f j J i \ j \ j S " sJlij
* o/***
. **y* u*J V ' :
-3j*
21
j : >j?
, _^4J^^z--* j
fKi M
ljJ1kJjlH
136
Trkiye Cumhuriyeti
V. No.: ...................
c. No|f .5.7.. 6-4-.J
I I V O d L U
U K I N C
NOTER
METN TAYMAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Man No. t Kat 1
iil - stanbul
Tel.: 147 66 53*14804 38
13062 76 - 190*47
Har. Damga Vergisi ve
Defleri I Kt Bedeli
Nakden Tahall Edilmitir.
(eviri) BELGE 7
F . RAZ, f C ' ^
E 1T-TEFSRU1L - K EBR,i 43. sayf a
Tahrim S u r e si 'n i n 3. ayet i n i n bandaki "Peygam
b e r 1in k ar l ar n d an kimine g i z l i c e s r o larak b i r
sz s yl em it i " anlamndaki parann yorumu: "ya
n i P eygamber'in ca r i y e y i (M arya'y) a r t k kendi
sine y asak l ad n , H af sa'ya s r o larak sylemi
t i ve bu s r r i saklamasn da kendisine b i l d i r
m i t i . Denir k i Peygamber, H af sa'nn gznde k s
k an l k b e l i r t i s i n i grnce O'nu i k i g i z l i ey
syleyerek memnun etmek i s t e m i t i . Bunlardan ( b i
r i n c i s i ) c a r i y e y i kendisine yasaklamas ve ( k i n
c i s i de) kendisinden sonra H a l i f e l i i n E bubekir'e
ve H af sa'nn babas mer'e geeceine i l i k i n
m j desi ydi.
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm. r /
T lay ZDE
>
- / s i ? * * bui
Siripv, d , K.y-usu
&
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad'
yukarda y a z l k i i t araf nd an y a p t r l d n
onaylarm.
% Ca
iUyou Mfi fci-v.
J.Vcu Taymaa ' 'A
V ck i i V nunl i
U nsan A y dtd- T

137
F. RAZ, TEFSR, C. 30
138
F. RAZ TEFSR,C. 30
i f vi. w oje : jw }> ^'5 7 6-4
Jll l-i-A Ia eJl* U L (JC 4-'aj0t^
^ - ftfx
r ixll J i
( \jj j ) ^ jjAI rJ.II j l ; Jfi I j* ilbl j a cJtt , Ut; i c. j
j\Jl J j ( Ul_) j U\J_>! j j - ) : J l__i <ly j . -' 5; a: J JVi
Uc -) J ta J y j VI j J *jc |1 J_>J^> lj] jJiJI J i ^ _,1 ai
jU.UtU ^ il*-)J^' <1j *j *L^yrjM j J
j jUXlJli 4-l<( ^ ^~i!l 4<j 11^ j l** 0_j
i j j -i -1 j t j j T " ' j* j 1 ^a ol ( Ut-ii; j ) #j>
f icUrJi j j j i j2*J tUj N] jI A!|
yj i * ^t*^" ^ -*j jW ^j^ ol
Vj li^U jl* |l j J c vr-l J iij t ni ji-i j l ^L-^C jj-l C jru>- j- -i-*-
4lic ^-l*)l ^5"* j j l * ^ ^y* lACjUlXIJ Jt \jji J]
* 11 ( ^a> ^ > J ] ,3:" s * 1 )j ) J\* &*- ,* :*
^ : V^C:IT^ J g f mj <^a>- J l
<-a f' ^ V^l j^ jl j j ! J
>-zj ( 4* o l j l^U) 4 ^t*ilj c^l ci j
^l<J 4jL1<-AAy~ Jj j c <jJ <Jj& I j <
(u^*c _/) J t> J y JJ cJ li JJ Xt aij-
*j P j JZ>til $ Ce- ^jmj \ j t .\-kVlj 4r j Jfc *Si\c Ojf>-l uAil
J o*aI^U oJjfr uJ ii)j J) j j i J j * j* (^1 I ojC .^jJ
^yj V-^* (*r J ( (*r c t 1 llljl ) J Ui
-^ 4,1j i j ( -<5:^^ 3*i JU 11* jLl ) <Lai- ( oJli <cul* Ui )JUj
{jj tj I Ll! jruitl vj j l U. l^.lc 4jjC"44^j L
r-^7 ) J l ( J * j ui ) v*^ ( J vi,>wi ^
Jf* rb- > oJ 4.*Vv JU ti] J ,. V 1>I r.> jiTLl 4. J J s (il I y ] u
J *?t/1
. / i b ,
* jy^ij ^
jyt <i>i.;ls'<1( ^.;Lt1 iU jfL) j * j ji ) J lJ Iy jU ^ Jldl \ f >i-
Trkiye Cumhuriyeti
Y . N o.: ..................................
C. *8:5.7. 6.4...L
BE V O O L U
( K I Z I N C I
NOTER
METNTATMAN
0mnbey Sok. Soluk
Noter Han No. 1 Kat 1
l|ll latanbul
Tal.: 147 66 53 -148 04 38
130027e 1304247
Har, Damga V erglal ve
Dueril KAflrt fiodolt
Nakden TahaM Edilmitir.
BELGE 8
( e v i r i )
TABERl T EFSR,
28. C i l t , Sayfa 101 ve 102
101. H af sa'yl a A ie b i r b i r l e r i n i se ve r l e r d i , i k i
s i de peygamberin k a r s y d . Hafsa babasnn e v i
ne g i t m i t i . ( .....................) Peygamber'e c a r i y e s i
g nd eri ld i ve Peygamber H af sa'nn evinde bu c a r i
ye i l e b i r l i k t e oldu. 0 gn P eygamber'in A i e 'y l e
b i r l i k t e olmas gereken gnd. (ev. Notu: Baka
hadislerde de o gnn H af sa'an n gn olduu be
l i r t i l i r . ) Hafsa dnnce evinde P eygamber'le ca-
r i y e s i n i b i r l i k t e buldu. Hafsa cariyen in evden
kmas i i n bekledi ve son derece k sk an l a
k a p l d . Peygamber c a r i y e s i n i k a r d , sonra Haf
sa i e r i g i r d i ve yle konutu: "Senin yannda
kim vard grdm. T an r'ya ant ieri m k i sen beni
ok kt duruma soktun. Peygamber yle konutu:
"T an r 'ya ant ierim k i seni memnun edeceim ve
sana b i r s r vermek ist iyo rum. Bu s r r sakl a"
dedi. Hafsa "n ed i r o s r " dedi. Peygamber "seni
t ank t ut arm k i bu cariye a r t k bana yasak t r .
S r f seni honut etmek i i n " . Hafsa i l e A ie Pey
gamber' in t ek i k a r l a r n a k a r d ay an y o r l ar
d . Hafsa A ie'ye g i t t i . S r r ona a k l a d . Ve
"mjde Peygamber a r t k c a r i y e s i n i kendisine ya
sak l ad " dedi. 0 P eygamber'in s r r n aa vu
runca A l l ah 'd a onun aa vurmasn aiga vurdu
Beyolu B. Nottrl ~
Mein Tiyim
VckU Vitrn- BaV.t.lf
il.sat Aydtu r i i
140
, . . Y. No.: .....................
Trkiye Cumhuriyeti c. *.5.7.6 4 J.
b u o O l u
SEK Z NC
N O T t I
METN TAY MAN
Oamanbey Saka Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
I9II latanbul
Tel.: 147 66S3-1*8 04 38
130 62 76 - 130 42 47
Har, Damga Verglal va
Deerli Kit BedeH
Nakden Tahnit Edilmitir.
ve Peygamber' ine o nl ar n kendisine k a r dayan
malarndan tr "Ey Peygamber, A l l a h ' n sana he
l a l k l d n , s r f k a r l a r n memnun edeceksin
diye neden kendine haram k l a s n .................." anl a
mndaki a y e t i n i i n d i r d i .
102. H af sa'nm t e p k i s i : "T a n r ya yemin ederim k i
sen bu car i yeyl e c i n se l birleimde bulunduun
i i n beni ok g durumda b r a k t n . "
(Baka b i r anlat mla- ev.N o t u) "Ey T anr Peygam
b e r i , e l i s i . Bana yle b i r ey yapt n k i , benze
r i n i k ar l ar n d an h i b i r i n e yapm d e i l si n . Be
nim gnmde, benim evimde ve benim yatamda yap
t n ...................................................."
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . Ltd*. t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm. ,
T lay ZDE i / ' } l .Lbui
S.U/v/u. ICA -^115X7
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
141
TABER TEFSR, 28/101-102
57 64 1
o J \ 5
^U HJ -C- L-J aJ J
(j U V -
TABAR TEFSR, 28/101-102
t 1
5 7 64 J
>fUj
JfU^OFj
Uj ijUj:>yojj.kl
Vljec* J
jvX l ^vaill
j ^Im^ji Ujt
lfr I.
J "J Ujlj OC*iJl
pUU)l jJ # J ^
U*U jej
C f ^y - ' J J *v ' j
j*tUI jj_*jjUIJ Ii^
jUij
^jJ 6CfJJrj J ^Wt>
jl^li j.
ir*' ^l^*^L>v-*jtJ
\ rJ
ci>-i* ( ^ " j l
>*'
O^ajj
e?.;/ .'
/Y.* , >
//.
r^^->? ) U 5 0 l o U | f ) A >LU^
j y r ) J ^'V -
* I J U w ^ l I ^ j J* j j ri J U J ti ^ y m
j ^ j^-ic)l(J ^>4ilJ j f cL j ^l ^^O - W j
vlJUi
'>^-'A>/ jsVJ jC-U_-j*J *
m^iJ U I aiI^m TV-o^j J U I x j * ! ^ - J o' l l *
l 1 ^-\ J ^ l*j*
C-i ^l**l^.aC*J l
<*J ^J -u41J j -.j !c * I S ^J * . I U j*>^i|l^J ll|-C ^1^,j J _j 1U1J 1c -* ,'J I<
* I J ^-.j J U i jfcj
0^,A aJ 4._-1j L ) - U * - C ^ J ^
j [ j j U y J jryi*
^^IIt-CauI l - J l* jU-^jC jAiJC y ^l
^ik_>-vi5^l |^* J c^aJ U ^A>.-,.lo-J ili Ul'l^ j Wvj wAJ I i^J ^lt*|*^|i
^j l r | i - j a ~ L . * u 1 ^ * 4 \ *
UlrfJ l J s ^>I U j ^j L 45C j l j .l TJ sT.rj Cilj rf Jl>ljAClUll<tf j ^J 'f c J ^^J * * :
r J l^"l*^jJ l - J l J t ^ J J j l^-*>-l^l|-isl*
f -ijf J ^ tj l <jr ^ j ^ j j ]
^U l j m j J yJ l ^ I J tf . l U ^j i ^J I l ^l ! aSj o- U J f I j c. v J o 6, j
jWjy J^jlaj-Lc.^A**
-------------1------------ - ----------- ,----------------- *------------- W--------i------------
S^ U ' X.ciS&J
\y>^JW_Jt ^jly>lkr<Jj^
'y* ^j^ r' ^JU ^1/lrl
y^y^y^, J ^ jlTu-U-jl>-
-.Uul
J . j i i
TABAR TEFSR, 28/101-102
\ - r
c-i Ls Y^^j -^}^^)S* <lyj' vJ*\
^j l ^l li J U -ulj fc j*sA\ t JU \ ^.jf
^JL.Ai)*li jO)l*OU- L+)KSc\ ^1J^jtj ^)^>-crJU'(J0-Wj^laA>-
U J U yJ j \^J? o'U^jl^tjly^L -
U - i ) 4 l j ^o l T * l i j c . -LaU J U j-jr
jlyklki jUUJU
ol^Ci AJj Jfr|*^- U *^1 C^J ^-j U .^ J ^#^ * U J c
J . j&jfcfeuu * P - \ WV * V f j u jj j j
J jy} ^ J JcSi'-V-:' l r^ a-^/j^T L^-i'
^L - C C-^j O.j U^ jlJ ^jP j *a*
o'V .'jc. j 6 ^Cr-*^ ^ J l i ^ U J U ^
ClJ -Uj* j&j o a i >- j < - * J t J U O l ' j ^a J o ^J U
I^^aJ-U- y l ^ > 1|1jC^tj
jJI o^k^vJ lo^-UMtjrloJ Ui
4 ^ " * j VJ U^l^^i- ^oJ l j - j J <j * * * / V J U>jj~\j*
ylllrCjl J->C 4-J>cL\^j
J lij jA^s_jj'^0jKcZi\i ^4 \L^i jLL> o l VlcWljj
JU ^-1^ iJ jO j |T -yJjUy^vjAljjlT
**o)/Jli jUljol-L j- Ll ^j c. V*-* ^ J I*aA>J*' t
C- -1J jVi/
*7*-- J ^ J ^
cJ>* JU ^lU.jlj-l jjp ^ \ j \ ij'Xy U< J U jjU_y Lj- J U * ^lol-v.,.
v-*^j
j_^*jt/^rJ j _ ^^j l _ / a5j S " " .~~K~*At
jfeT*A'1j&"d))j j_^Aljjc ^)j/c jlS^j^,o|/ii j.i'yi
jlT'oc jc*c>UiAS * >^I a ^^Ua^a ^4\*^j :\a
*v_Lj f c T * d l U / l j J iUJ Ujl ^J c^Uat\j
J y v >
yj&\ jj*^Ui jol$**ljU a^jULjJTUJ
Ai)UlAi^iU^uiJljS**wjj^ljl^f l r* ^j* ^J*^ J*^-ii)^Jy>jf-
J U-allT e*W U j[>#I..U j
j l
144
57 64 1
^fV.^^^V ((^')
^y > ^P M
Uiy/*eOl4^lVU j UC-M-Vj
OjIcA^u- ^oi
^bi jc. ulVl (j 1o-
vU-U-'l_r*r-jJ(<*_it/i-)
>O^J*-ijiellji(yj
crS^yo^ :'-iW'U1
AiJkW#jv^ols3^i^j^
ilV\O.JU v j \
Uclj \ j \*LmA+-K'J*jtbSj
jL^JUU^'^A^l^^yt
IJJJ(*'P'J**^r* J* Wl JljU
-J .^djfylUOlM
o^i^Ujji-ldlU^jJl^oJU il
4/t-J tlj (J jllj; ' / l
C1 , r
Lt 'j Jj_vuil1_rl cllj oS/ ^'A
j g c . * - t >
f " - - L
A. J
BELGE 9
Trkiye Cumhuriyeti v.n..
BEY OL U
SEK Z NC
NOTER
METNTAYMAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil * Utanbul
Tel.: 147 6653-148 04 36
13062 78 - 130 42 47

e
e
o
Har. Damga Vergiel ve
Deflerll Kt Badeli
Nakdu Taliii Edilmitir.
(ada)
SABUNt TEFSR-BAL ERBET,
C i l t 3, Sayfa 406
A yetin nzul sebebi o larak Kuran yorumcularnn
katnda en nl olan 1. o larak g st e r d i i m i z d i r .
Bu da P eygamber'in K b t i M arya'y kendisine ya
saklam o lm as d r. Darukutni b n i A bbas'tan ak
t a r m t r . Sebebi nzul o larak b e l i r t i l e n 2. ise
Buhari ve M slim'de yer almakt adr. ( ..........................)
1 . sinden daha geni b i r yayg n l k t a ve yine daya
nak o larak 1. sinden daha salamdr. Ama bu 2 . s i
nin sebebi nzul olma o l a s l ok u z ak t r . B i r
ok kant 1. r i va y e t i n sebebi nzul olmas gerek
t i i n i gstermektedir. ( .............................)
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yem inl i1 evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf nd an y a p t r l d n
onaylarm.
145
SABUN TEFSR, BAL ERBET, C.3
a /cLx5j * ifedLt * 1
*^lUJ vfcJ to^'Uy v^'f
4 U I
'.iV-
V ^ v b
i jjjc ^>/Ll *v>.JLjsI^J J t&s*
146
rU> y J * . otVl ^ . . iJ^ J U-i lix> J
. t^Vlj Lj JI
4^U)I j. cJUj . . J! . . >>*u> \A r1 t-t1k) ; JU; *DI JU
. S-(JJ U.V(T)^J !()*iV
U^l lyk-^!j , j j ^>^-1 vjJU ^c-O*p jU5L 4*^^ "^*------- *1^
v j^yJx^~I ii-UuJl oj'h* j *j Oyjjl (j^ wIa-m<^oliU^ <JL(
t^'5L>k'j/tj ^3JaJI ^ I4-J a C.;^> i *iAl Jl LaAj '/ ^dl ^auil
U-I <ll*Jl yi ^.aJ-^- ISI J** dt**i
. _L-UJI ijU* ^jf- 1$icuiL^j
J Lm- ^ 15^Jj k *J''>,Jy J j l i jl yj J- I <-o>^ ^
ww j l_*y-tUj LkJl jl* J,' ^ *A j <J
J jJ -j. _/vPO_jl*i v L^-j J 0_ j ^t <^x>-
_r>- ^1 ; - }?,*JJl j 1AJl*i ! wL^ wJa* Jlj U ! S jJ-*
L>lij . <JJL- uj L^._j ^JJl .A^'M O-Pyi ^_r>- >'j->-i V3.L^ Nj
J /k 'l^4-^ J->--^'V' <Ul J_^-j*aj *{SyJl _j c j Ua ^
. *^ 1 ^ . . siU<U! J^i U f> ^ ^Jl g L> <111
Ux>- v-j^i l|^ <1)1 w j o-jj 0U l^ 5&<U' J>-j ol o^jj - -J
^1>^l*i>_^a_j s^~bt ; Lj_ b! JS <JJ^J ji ^ l*u>_j JJU si-uJU k'%~*
*&t <1wJL <JJU- kvLUj <JcJU <^aa>~ j *^JL*. ^Jl <
,--*l?j .^) 'wi j ^'~~>. j~" \ f ^ y ^ ^*^-Jl <-X- JU* _ o-JIj <->j >-y j(
. oUMl " . . dU JI J^i Uf / i jj ^Jl g U> c J >
SABUN TEFSR, BAL ERBET, C.3
?57 64 7
-*v
\ M \ J ^l _ J l ^_:Uj \ .-t /TA j p j l J ^ \ (T) . \ \ \ ,i\ A ^^1 ( 4 )
y y - / U'|J V / ' -; vi^-" s> ,'V- J 1^.1* ---- J ,/4-il yi.^-ll JL* JjVl^lji ^1(r>
jjJ ij . j^__. J J rL_ VjS- j?) J.V<^ i>t_ g+i ^} j>^ _^y^>v.*) j o/i *<0)[i
'r 1' - " ' * y wl aJ<-i M * '- '/' * ^ U-J t ^-t ^ J i* j i i j A J ijl_j ,Jt >-^
j>-/*-J.'* ..-jl|^. o :^, - ll lJ j . y.l. _,*A^Ij .ynUt ilt -M\PV*s**J>- Jly*,1*
K J J l J * ' x > J l J *; U . ^ iy*, J * J j , . U J I \
V J j p j i. J --- J 1 V* *-*'J > ) S-Z J>x -A-J 1J 'j -Uj .L. J i J u ^ y)' ' S J , ^ ^
Cv . ,> iiij. ^. F^O.
,. / , .m.'."- .r*. "i^ 'f&f
y - n ' - l ' -::' t ' \ %
' -i
147
Trkiye Cumhuriyeti
i n o d t u
E K I Z I N C t
K OTM
MTN TAYMAN
Osmanbey Sakt Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil stanbul
T0.S147 68 53-148 04 38
130 0276 - 190 4247
Har. Damga Vergisi ve
Deerli Krt Bedeli
Nakden Tahsil Edilmitir.
BELGE 10-A
( e vi r i )
MSLM NKAH-
69, HADS NO: 1422
"A ie a n l at y o r . Ben 6 yamdayken evl endi ve ben
9 yamdayken benimle c i n se l b i r l e t i . ( ................)
Ve beni mmruman a l d ve ben sal n cak t a bulunu
yordum, arkadalarmla b i r l i k t e y d i m . ( . . . ) Nerdey-
se canm k a ca k t . Beni eve ko ydular. O srad a
M edineli k ad n l ar var d . Bana h ay r , bereket se
nin zerine o lsun, uurlu olsun d e d i l e r . (mmru
man) beni o nlara t esli m e t t i . Bam y k a d l a r ,
beni d z e l t t i l e r . Peygamberin benimle kuluklama-
sndan baka beni korkutan b i r ey yo kt u."
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm. AC.!'
?)/.
-'15
-'-iJubui
RA ' *4517
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
-. 4 r
Ve,; 7 ' " Trnwa
"W.
BVtlu s,
*111T f.
148
____________yi (v) _____ cwUT- $ 5 ? 6 5 2
MSLM NKAH, HADS 1422
>i . && 1a/ v'

*d'fJfOl4-t>*e^*^ k>*V**J* ! J \ ^ ) (')
( / <1 J- i f {f VI c ' K k V J U-* 't* c r ^ l ^ >>' ti[
<J ii^AU* t ^CJI j , I ^-l^i j.u.1<!(,jy) (t)
*K 'ol * , j UU_ J 1 j U J l J jUl . i_* ^ (v_ ) (r)
V*j*(j|'^r) (*)
>~^>. ij> jt y*->jj - jUji ju-j v^uwJ| ji j f ^j i ) ()
* J-i v*V 'r/l^. J*
. cji u ^ t u .ut tc*| . 4ijC. j u j i *>( J ifj u>. yf ( 4) (*\)
. ^r . u v ^. 4- b - ; ^ ttu j^,
*V*y* *> ^ >*J'i ^ (^* 'r**J ) (v)
j - j . l . , 1/ , . j j nj j j i tj .j ai j . j i tj .j i U ; u O ) (*)
. Li* S 4CL illi . M 1 -it t IA t W1 ( \ )
149
BELGE 10-B
Y . N o.:
Trkiye Cumhuriyeti
t E V O L U
SEK Z NC
NOTER
METN TAY MAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
itH - iolanbul
T ul .: 147 68 53- 148 04 38
ia0#2 - 1304447
H ar, D amge V ryi * ve
Deerli Kfi*
Nakdan TaluUl Ejdltmlrtr.
( e vi r i )
BUHA R ,
KTABU T E F S p'L KUR'AN,
MENAKIBUL ENSAR 44
Ben a l t yanda b i r k z iken M edine'ye Geldik.
Dokuz yanda b i r k z iken beni kendisine t esli m
e t t i .
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
i- S?'
Tlay ZDE
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasmdan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
Hcyuglu . ijTutei- /
hW\twtaymn
Vekili Vciuuli
llasan Aydu
15
BUHAR, KTABU TEFSRL KURAN MENAKIBUL ENSAR 44
* 57 35 6
-i
^V^>
.j Y
j y- r-><'/
i-.V
( t r - va ) f j l L
J'.'j?*-' >? fc ^ i r o}~) J) <j. ^y'i /"*'
* ' j \ b- H jJ* j : J . i ^ - r J- ;--';Sx J . j >\
jj'Jj~) j *S^' V*1V"Pt^' j.*3 -3 ,'.'f 'J- 'J y-)
V J 1J i ^ 4*1*^ AC 3 J\*
0^A*jyLwj^-4-j>^3 j*V/HjL*V3'jj'V}'y
-3 *'J* * K<-J 3j* ->j !A; J J j V 3<V 3y'
- ^-8j j; J-- }e 4*( ; Jjl a>J* J.i 11j: JJi -f*_-l
j *-**.^J** 1-0. i v'w s* *x'*t'*
J*UJ \ r w-*- J\ J J-)_ JU')- A.'.C IsJs
*' 3/- y' j* i o i' J *1^ *^[yf j w.a J isi-
j yyjyjs^yj ^*p*v j' j *mvJ'3^-3 <*.v>'J-*
J \ ,--Vi wr- v> Sv^'f >
Jj-'' ^-/ ......;-**/ j* p'li\ w i A- j T t j ^ j \SI j
ci' '. y ir-4^V^. <, L 3 j \^jloj VijU^jj <-\J
j j lr *j>! j a- ^.l ^ J j L*o.- .1^:1;
U'j,^V- a! t UJ.4* j^wt >3 j ^ cf 3j
f t - - J " J ^^V j^ur-*'- o-- i-.0 ''- 1'
: M '-V -''J' o.^' ;V. j . OA-'
I- y jLi-ii Vu..;Lj, ;. ; ^ >;. y U jyj J v >
ftl'>P '>' r i v '^j ''i -1 - V0.:V>
BUHARI, KTABU TEFSRL KURAN MENAKIBUL ENSAR 44
57 65 6
bUHAKl,
X T A3UTEFSR' L KUR'AN NENAKI BUL ENSAR, 44
j '-*MLj u-
<- w; j j " WT f'- .V j 1.
' Jl 'r^' j' VI3^j-J ^ J' V* J c ir-'
Wi*' ;-V>J ) J y- J yit 1^ w* ^
* -J , .* A , ' ' , >V
\L*Ii V-i-' J JL* A^*Cp>' JLi ti!* lj j'rJ ji \j .>' [f
*i J -'or' Jt* O./ >7.' j c
itjU 3v >0 V jv .'r* <v^J l
>
jil.'.'itj. ^iij^.C ;j>*''vy '^-3 *i
'* i : !*''J ' f'^'4 '-J ii* j J -'P J 1* >
-a^ 'C \P' V' J l Jj**3 j' )\
jI J/*i J *'V'^5: J* J>V'\1:- t?
t j>^ * ^ <> ) j " ^ 1>VZ^
A*-' ( V. JTi S* J.,-; 'V'/r'cr* ^ 'i f
t4xi 4''j \j jOa jCyi
j V>\ j : V f f j S c S ' ? 3 *-~'J 1 ^ ^
X 3r' ^ >WV-a>iaI- Hir V,- y* i: "i V,11* ',* U* j
o*f' J ^3 '*. j*- 'fdy*
Kj *^- i **:-A ^ J >^i *' s^-h-1-^wtt
* J** J 3 jT^ . * W 33* / ' / ^r^.V J J'.
--^ 4*J-* ^/-33^J . *' >v >!.-:}-O.
*** 1* J .}*>: y * lS ** J * ;'w* j|H ^A* *J-*^'

il' J*J Jj*

.L.rjl :>f
uu
152
Trkiye Cumhuriyeti
i I V O O L U
SEK Z NC
NOTER
METN TAYMAN
Oamatibffy Saks Sakak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - stanbul
Tal.: 147 6653 -148 04 38
130 62 7 - 190 42 47
4 BELGE I t
( e v i r i )
BUHAR,
KTABU TEFSR1 L KUR'AN, ITK 13
Beni M ust alk Gaznesi'nde C veyri ye'yi elde e t
m it i .
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
:U: . M*
Si l l tf V. D, KA h 4517
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a g . t r l d n
onaylarm.
bcyoglu 8. Nor<M
M eti n T ayman
V ekil i Y emi nl i Bakatip
Haan Aydn TttZUDftfc
:v<y
Har, Damga V arisi va
Doflerll Krt Badail
Nutadun Taha.ll Edilmitir.
BUHARI , KTABU TEFS R L K URAN, I TK 13
*57 64 g
( \r ) >_>V
' '3J d j *L 'i ^ 'jjU>-U* j -i .-'3
SJ ,: 'f -3<; jji j i * a <0
'AJ-3?r^'j-Cr' U^- 'j* S/\ ^\
vi' 3 wv 5 ^ j ^ -fc;\ J V ^w'-''"'1'^
j' 1^-i j^3 j #l-'ij j' (>c.-- ft?. *j 3*S>
^ J C U J j I ^ * *-!' j > ^
. i
'/ vi- ' {--- t'3J i
jf}>
J j'j* Uf * '-H* j'3 'y^* jf 1 -3 i&
SiU juo3 J -* jJ.3 '^-i <i * ' J J3
*s J J . J w j / t r' j *- ' i)' Vj~ I r-"*~' '. [}L
jjjC j^>3 j''' " ' J - 1j' t}', JS-j
*.j.jr '). ^Uif;:.J j)|j'-3 {^3>>tP>;'l' ji j j i+>-'.'3
' - - S . . [>r O.iJ j^3 ^J-
-'-^ j * O* ' l
* -, '_ I 'I 1''**'* *' *
J * .a OH. <1*
LJAu-fLM V-*^p' lS~"lJ? ^** -?-> >-5 ^
i *C . ,..'r '__yr-'. ....--t* ,
J* -)<Se. 3>3 U) Uj 3 *
,- b i j ? f j.J i j '
UT. JwJ T f -1*- 3 ^,r-c- J 'jW 3^i <lc
154
BELGE 12-A
Trkiye Cumhuriyeti c.1$1JL
b e v o O l u
SEK Z NC
NOTER
METN TAY MAN
Oamanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
ili - stanbul
Tel .: 147 60 53 -148 04 38
130 62 76 130 42 47
( e v i r i )
TABAKAT--L KEBR,
TABAKAT BN SAAD,
Sayfa 87
Enes bin M alik a n l a t y o r : ..................
"Hayy k z Saf iyye D uh ye- t il K e l b i 'n i n payna
dmt. Resul A ll ah (SAV) yedi Ars k a r l
sat n a l d ve Um S elim'e Saf i y e ' y i t emizleyip
sslemesi ve kend isi i i n haz rlam as i i n deme
y a p t . .
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c. L t . d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
w >y > 't-si.'
T lay ZDE . idL 5
s'- Z 4'*75' 1/ bui
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasna^T uf ^t ^ye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c .L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t ^j S n
o naylarm.
*
iicvolu8. N6;cn
M i 'i u T ayman
V ck Y eminli
H aan A ydn
Har, Damga Vargidi ve
Deerli Kt Bedeli
Nakdun Taiai! Edilmitir.
57 64 3
156
57 64 3
Uuijtj L'vJ -^* i j-jLj -'i.'1Jfc^ov*
o4 ^3 t' ^ 1cr* Cy^U ^ ! O*
l>U>.-.j ^X j j J wX. 0L -=-Xj jJL'l *~j j S^> l i j t- i-5 .VJ jJ yJ
ijVj A-J' o U U-Jf l <A,- *-Lj .JJi J v^j J -i 'j *-*-> O>' CT3*'5
* lijAx. L^sAccyljj 'iK>>*ill y~j c^S Lsr^c^ u jj*!
^>aA -Jwj1^ Uj^I^J jr-=>Lj UP-VJ*ju ^ A-j-ji _i5U*lx
Uj ^-wI o^j iili \}y"j ,_p ut L~*~.l~j -J L*L~.-L>
l^XJ J 6vUTL U JSjjVUjUA-S-^jj-J yi>XL vUj ^
eV-lc oJUi vVj Jwo' J^lI Jj-il q 1 o->y oV*
1*jlP1*^gyi^i iJJI *1114y**J tAj Ljlji Ojjj ^
jyul ^iXJto ^L^ll ^j?<cLaiS ^U i j "! *><;.*3
^ (J** & Jj** ^'!Jyr^*; r*
J* S-* o* 'X* mr* *j*& o? d*~ u ^1r'c cr? 3^
a.L.^1*ll ^1 jj (jfcXJl Lv_3 oo aL>o 0^0
^ "5ycUj LjJ |_y-3 L;..JcI^Oji Jo tjycuoXL*3
_J ru^3 05^ ^ ^Vj-J "^ jui* js-j j
^ i L ^ > 0 I * iLSU ^ 0-Jl ^ eCi ^ i
J- *i! !*L jUI ucJJ;l _
J ^ ^
^ j
.La- ,,-Jl L o o /
/
vj <3^* L-iA-\c i_V_s*j ^ t. i Li*.*.J j*^
^ O J a Jo Jos''j v_rT ^ 1 p i l o jJJI V o iU*5 c ^ j o ,, >Jo ^
(j iaJi'ijj ^j-cwJl ^^Llu'il U 3-*j ^oaSh jojiI
J r'j L^'^'1'^)'-XJ L ^'.5u-^1J1"* i & ^ 35
Jl JjJl o ^* j U i j ^'3 U'yi UL r J j L_j lj )J pl
1 vUj' *111yj tr'1-*-' op Ul Lf>5j
oA*5**JJI ^y* *" 0^5 Jy-, -* -iUil oyi e,uu^5
^ t 3 AI J j
jo woi ^ ^
LJjt3 AI J. J 3 L j J *s3 *JJI A - j uI ^ i a j ** *
=-* '^4'v
y1
p'i'! (,^!l| I Vfjysu
1 / 1 l updi ., ,S ^-
'K : - 1 / * * >. '
s-si -v; i , I;A
4 7
157
Y Ng:3i ao aa
Trkiye Cumhuriyeti 7J LzZ
B E Y O L U
8 E K I Z I N C I
NOTER
METN TAYMAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Man No. 1 Kat 1
9II - stanbul
Tal.: 147 60 53- 148 04 30
13001276- 184* 47
H ar, D amga V ergi si va
U oarl l K grt Bodolt
N akdon T ai al l E di l mi ti r.
( e v i r i )
BUHARI, KTABU T E F S R'L KUR'AN,
EL MAGAZ 38, Sayfa 73 ve 74
Ve t ut sak l ar arasnda S af i ye'd e bulunuyordu. Sa
f i y e Dhyetul K el b i 'y e dmt. Sonra Peygamber'
in oldu ve Peygamber onu azat etmeyi ona verilme
s i gereken mehir sayarak kendine a l d .
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e vi r i ve Bro H izmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
T lay ZDE
a r e t l i y e r l e r i n i n Arapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada
T i c . L t d . t i . ' n i
yukarda y a z l
onaylarm.
e v i r i ve Bro H izmet leri
mnferiden t emsile y e t k i l i ad
k i i t araf ndan y a p t r l d n
f i ey o |! u 8. N o ter i ; -
Metin Tay man
V ekil i Y uuj t '
H aan A y l n T uT f i t
158
BUHARI, KTABU TEFSRL KURAN, EL MAGAZ 38
Kr*) vyV_____ 4 vi V________ 'jjU'y.o"
A-i ,J V^*' \ j j i o' V '
4' J wA J j V 1V O' ' V't w-;^ ./ j* ' !
J *>*-V-*r ^J& 5 Vi-UA ,
l^tH .\cPZA^~0^1\ ^ J y\ *- kJ) ;
W-**l^ix^J\ J*
K.U 5+CJ' -/' J i-j* ej'-J 'j* ^ \
fj*'J>-j JlljLiWjjTyli' j y*j^' is^
\ j ^ jLi J ' o >^ m' J v^) j t ^-3 fi'* *u'
V~* Wr-^\ tjjV J f j
*lL ili J ^_j JU. j"Ai 'Jr^-' ^-i->-' _^J ' 11*>^>-\Jl.aI **-!*
\*>', . y j l 'J aI -U i f yi i - j i S 3i jlL" jV * p3
tJ 'XJ UlL- y ^ -J l A ^^y' p [i **-*S&} *-J
" J^* 44-^.^CJ>V/- X hViJ*' j)l \ <*;- JJ "A'
3^* S * G/7*-
^/H J t\* j ' ' Vil *-* S ' J '* 3 i ^j J tt
o ^ <S ^ 0 ^ y ^ - * t >-^u>
J A_* J Ti* J - U L X J u 4,1 j 3vjf jV ' j <fV" J - 1' ^-* /
U C L ^' J > J - > j ' Cini '-x^'^3 <i '\ iv
-vl U J P >' >> ji. 3 J>>.- jj j-. j4:
3'*Cf^l j'jj L-it? Vil J>*
J x^i JW 1 j **J>V' ji '
ji-? ' J>~ J
C>)
c *" '
". /
: M
jl^WuV^v
j>a
w j>l(:ili )
- f j '^ frfc
( ; jw'Vj )
..Ulj-.tJ ^
;.YiiijJi-"
VT J
';^-l U4,'ji
J c't*
BUHARI, KTABU TEFSR L KURAN EL MAGAZ 38
fi 5 7 64 2
HUHAK,
K 'i' ABU T B F S K 'I L MJ K'AN,
M, MAGAZ 30
(.r'A i --A * vr t
o* J> ^ f* V
w Jl
j M 1y J'
Aji-I M 'wu-
J j J _ J J
J -.( U-
)
O J ' ( Vr )
ov.
.uTju,
,tTir_ui^u^C'
i j
.:-O <i j'j
( n W
) Jf' J J ; J A34^ \i J>*sj-r !*'. jt,y
<1111.1jC A>j '[.-'i/ -J j' VL-oS^'.) <Ll l v#'_}'
** ' . * w , -* w> M w
ly- lilJ U A*- <i fc.>U-k>- sfl Vjr ^ 4 ^VU>ll -XAV>- <,
^'ci >Ji J- y M-:r Jf- ^ /r ' f. 1
JA J *'jtf*i ^r*- J ' ^-1-5f\ ' J j->j <li
)*-> J >)rr'-^f ^ (>* /~f
*>V - 3 JJ L i aVpVjj>\}i
/j t j*>-\ AA** t \ $ J j x i \ L ^ 4>\_ ll! ^
l'-ja* J Jy^S* J *->y} ^a-V^'
\jl| 'jy-fc ^^-lLAl\4i*i ry*- ?.*
^\jVrt ^1-3 3^ 'i
^jU ^ U*-Wjr jjllt CL- H-* ^y 1VI'Jr*\>\i\
'r>j^-f j jfj-j *:' 'i|j --,'k^
i, jj j! jJl xi \ xi. ^1- )
i'jj-) aIU jl#p\ J j j' J,
i 'jP J r! 3. vP j ^ L. .u
^j C^-4^j 3 (-r,^*4v.5>^l^*wxU J* *O'
j t f - w &)t\ ji~j
lf* J* ** sj/' j* ^ * J. ^ w/.1
i*i fi+" ^.j*" ^ f J ^j V*
jl j ^ i,/ j jli \ U->^ U y'jl
A^^J l^ il\ ^)}
9it
160
BELGE 13
Trkiye Cumhuriyeti K L Z Z
B E Y O L U
SEK Z NC
N O T K II I
METN TAYMAN
Oamanbay Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - stanbul
Tel.: 147 6653-146 04 38
1306276 - 130*47
Har. Damga Veroial va
Deerli Kt BedoH
NnluJ on Telisi I Edilmitir.
( e v i r i )
Gazali-HY AU ULUMDDN
K itabun Nikah, C i l t 2, Sayfa 29
1. K ad n larl a (baka k a d n l a r l a ) dp kalkmak
znty g i d eri p k a l p l e r i rahatlatmaz. (E rkekle
r i n ) k en d il eri ne mbah (o lan k a d n l a r l a ) l a r l a i s
t i r a h a t etmesi g e r e k i r . A ll ah - T eala "Onlarda
k e n d i n i z i sukuna kavuturun" d em it i r. H z . A l i
(A l l ah kendisinden r a z o lsun) "N ef si n i z k r e l d i -
i ve kerholduu zaman, onu r ah a t l at n " d em i t i r.
Y ine Hz. A l i 'n i n yle dedii ri vayet e d i l i r : "A-
k l l k i i n i n ( a y r ) sa a t i o l m a l d r : Rabbine
y a l va r d sa a t i , k en d i si n i n muhasebesini y a p t
saat , yemesine ve imesine a y r d sa a t i . " i t e
bu saat (n e f s i n i d i n l e n d i r d i i saat ), O s a a t l e r i n
b i r yardmc s a a t i d i r . Dier b i r deyimle " A k l l
k i i n i n saate gz d i k m e l i d i r . ..........................................
haram olmayandan zevk almak............. ..
2. A l l a h ' n Resul (SAS) hakkndaki b i l g i l e r d e n
( yl e) s yl ed i i b i l d i r i l d i : "C i n se l birlemede
k i gszlm (z a y f l m ) konusunda C eb rail
A leyhisselam'a ik ayet t e bulundum (yakndm) ve
bana H erise'yi * s a l k v e r d i . . . . " ............. C J
cyoi fi u 8. N oteri n .
Mc.u I ayman-Y'
V eki l i Y emi mi jjuk
Haan Aydn
161
Trkiye Cumhuriyeti
Y. No.
C. No.
I E V O L
SEK Z NC
N O t I II I
METN TAYMAN
Osmurcbey Sak Sokak
Ntar Han No. 1 Kat t
i i l - latanbul
Tel. : 147 6653- 14* 04 38
130 627* 130 147
Har, Damga VargUl va
Deerli KiK BedeH
Nakden Tahsil Edilmitir.
t i 5 7 654
Eer doruysa, bunun i s t i r a h a t etmeye h a z r l k
olmaktan baka b i r anlam yo kt ur. Bu ehvet i t k i
sine (gdsne) gereke g st erilemez. Ancak eh
vet d uyg ul ar yla bu t r duygularn art r lm am aa
anlamn t a r . A leyhiselam yle d er d i : "Dnya
nzda benim i i n en ok sevi l e n ey var: Ho
koku, kadn ve namazda g z a y d n l at c b i r ha
b er.........................."
Not: P arantez i i n d e k i l e r evirmene a i t t i r .
x : H erise; eker, un ve sade yadan yaplan b i r
t r kekek
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e vi r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
onaylarm.
Tlay ZDE
l
i-... 45 75' ,..- uu1
f i i l i V. KA - 4-1517
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e v i r i ve Bro H izmet leri
T i c , L t d . t i . 'n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm.
162
GAZAL, UH Y AU ULUMDDN, KTABUN NKAH
GAZAL, '
I f, y
itabun Nikah ?
/Al
t/iU . v.
O 'il sTL4iUcUb fe
J lij lf-1'^Sw-il^ U' J \i vill j!j 0WllU0te|_-\'y*3.^yjj|
***jaC tJ~ A*^, l ^3 \ Ki-1 4jj
L>yijp&\aJb
j ---i IUlu/- j* 'jbjZL
L^TUj J U -1*^ j W;*l'.iUjJ jl)!
LOwM
/ UJ
*^.i>d > t^ir^.i ? . <. c*" ^
163
BELGE 14
Trkiye Cumhuriyeti
Y. No.
C.
K V O t L U
I K I Z I N C I
NOTER
METN TAYMAN
Oamanbvy Saka Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - launbul
Tel.: 147 66 53 - 140 04 36
130 6270 190 42 47
Har, Damga Vetvlel va
Deerli KAJ tt Sudeti
Nakdun Tahsil Edilmitir.
>f-5 7"6^"3"
( e vi r i )
FAHRDDN-t RAZ ,
TEFSR, 25. C i l t , 123. Sayfa
1. " A l l a h ' n e m i r l e r i t ak d i r ed il m i k ad er d i r . "
bunun b i r n yasas ( t a s a r s / h a z r l ) anlamn
d ad r. Eskiden Peygamberler b iro k kadnla (b ak i
re ve boanm) e v l e n i r l e r d i . " A l l a h ' n buyrukla
r t ak d i r edil m i k a d e r l e r d i r . " Y ani herey t ak
d i r l e , nceden yaz l m a l n y a z s ve kader
d i r ........................
2. " A l l a h ' n buyruu uygulanmaldr" ibaresinde.
"Zeyneb'ln sen i nl e evlendirmemiz (A ll ah t a r a f n
dan) amalyd, izlenmesi gereken, yerine g e t i
r i l m e si ve gzetlenmesi gereken b i r buyruk
t u ..............................Davud (A leyhisselam)un
(H i t t i )U r y a 'n n k ar s n a gnln kapt rmas hika
yesine i a r e t e t t i ve (Peygamber) yle dedi:
" A l l a h ' n buyruu nceden t ak d i r ed ilm i, b i r ka
d e r d i . " Y ani uyulmas gereken b i r hkmd. (Y ani
mutlaka uyulmas gereken b a l ay c b i r hkm
d.) . .
Vekil,
Alc
i Y,
%
dzanju-J '
ab
164
*57 653
>
v
ol
&*
X
* )%<* ** \ *}*\
Vj Aj j I oSfL -j 0^*^, r-^^> IjjjjL* Iju5 *i\^*1 ^ j
i('
/
^.y\4' *r' ' \*r* ^ ^ J-Z~
oUlk<j \ j j ~ jr j >nX <w <*-UT jT. j-
iff j j--lH j Jj La (I jjjiu ^J ^ lSj ) jyJl
l u l j j C l * j - i ) l 3 ^ j -a a * A^U Am)U j j u ) I j l^utl! j m J y u *5 y *
J j i l c3 j*M ( j 41* y j l i 4IlU IL'jJi^U) J j O J U JLmj l i t 4)\l* a!
j I I o - L d i L j j *i* tj] c-**rl* j ] ^ 4,>11 a c - j f jl J y>u~>ly^ ^
j l* j ,Luu 1j! 1J > cJ j p l^l>oj Ia,L*- j f j j j j . ^5w-*^j
U---U (j jCJ i^j oj j j uiKU J U <i\i i j-ii j^io)! jlUH
L ^ Ij jl >l* J i i j 3 j l ,JI 3 r*J^j
J ) ) V j l Jl*J * i y > l i * o J * te] t j-* ) ) fc* j j j l i J l j J:J| o j^uc* o
J L L J U J 4)1 , y j L U ( i j \ r , ) U * 4]j j ( v ^ 1
\&yZ )^Jl] j \~*r_jy C^( VJ** 4)1^1lS^j ) ^ j J
(*^ j. *~*i . J j A j I ^ I ( ^ i ) J l i u . ^ ^
Jtt JW jl L * J ( I j j J u _>Ji ^ j ^ J \ i l j j l I,/*'*;
^ j ^ l j j T J t t y j J e L i ' J l j*ry - ^U JI j a J ~ 3 > H " D y I j^T"
j U I J : t y i V I j X ^ J AJ ^ c ^ - L ^ J U 4 ! 1J ' i ^
>l J j j l <l U 4 J j i n 4 j j b j \ Jtmj j ) j l > - l **:,!
<olc 4 l J I j j d j j < jLl>*L V jM 4jli1 ( j J& " ff ^ t ^^P
j * - r /^ c/^***4 J ^jUl ^ c^ ^^4
dl jj j t Vu J C) ir' y f m j i <ic j y ^ v i v i i j ^ " ^ t3cB^ ^
(JU kS j ^ <3 0 ^ ^ J i J m . J L V j j l 4T!j u~a>>X
J wrj5'^ <>r_j Je j * *^-L*; J j e
* wK ^ j - 1^; y * J e ^ (^ :'-
^ t-J-w>- L V} V j 4 jyL+J 4i)l >L j^r j
) 1 - U ( U - - l > 5 " y j ( x i \ \ r } ) ^ y r
5T1.
24?
l\' 1 45 >0 /' i- ;obu
. j ; . r\ t S * /'
103
Trkiye Cumhuriyeti
Y. No.: ........................
c. no.S-7-j6-5-5
B E V O L U
SEK Z NC
NOTER
METN TAYMAN
Osmanbey Saks Sokak
Noter Han No. 1 Kat 1
iil - stanbul
Tel.: 147 6653 -148 04 38
130 62 76 - 130 42 47
Har, Damga Vergisi ve
Deerli Kt Bedeli
Nakden Tahsil Edilmitir.
BELGE 16-
( e v i r i )
BUHAR,
KTABU T E F S R'L KUR'AN,
HAC 81
Peygamber a rk ad a l ar y l a b i r l i k t e Hac i i n t eh-
l i l d e bulundular ve P eygamber'in ve T al ha'nm d
nda h i b i r i n i n k u r b an l yoktu. Ve Peygamber
ark adal ar na Umre yapmalarn ve t avaf t a bulun
m alarn sonra da namaz k sa ( s e f e r i namaz) k l
m alarn buyurdu. hramdan k m al ar n da emret
t i sadece kurb anl k yannda o l an l ar bunun d nd a
k al acak t . P eygamber'in ark ad al ar yle dedi
l e r : "B iz M ina'ya giderken h er b i ri m i z i n z ekerin
den meni damlyordu."
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n mnferiden t emsile y e t k i l i
bulunduum ada e v i r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . adna tarafmdan y a p t r l d n
o naylarm.
ti*
jolapdc/ ' -1$
45 75/ >
n. KA - 44517
a r e t l i y e r l e r i n i n A rapasndan Trkeye y a p l
m olan bu e v i r i n i n dairem yeminli evirmeni
olup ada e vi r i ve Bro H i zmet leri
T i c . L t d . t i . ' n i mnferiden t emsile y e t k i l i ad
yukarda y a z l k i i t araf ndan y a p t r l d n
onaylarm. 9
."T- V t,
>.-A
M
V ekili Ycnmi
Hsn A j d n
T lay ZDE
166
BUHARI KTABU TEFSRL KURAN, HAC 81
j i a. l>4>
Jj^
j vi f j *ji 'j\ j />
^ lf ?yj f"*Ol-f} j * y ^4r3VCjU ' '^3
tx* lili. ;^. ljy-3 j j ^Il)
?s*\ <* y, j j t
j! 03 i -r wT\^V . Jwy/} ij *jj y'
ji <Jc^- l l >- L * ^?* '/.*j .AVj
wci?w?^i^y */*& b h ^
K>f3^*?V '^-3f i ^ J ^
L-*. jU*1-^>- > j &4ij>T^iiij^ /y}\j
\ rn^ l ^C w?J * ** w*T j
to* *5 'j u >>j J5* J t 1>'A*^1
<jU j* 4- ' jfr ^\ J; pjr- JL j si C. t'J f* \ L j i - y m r jl
j^! V3*^Jt |3 t*'3 V'
^3fL 13^A'3^--''
jijf.t* -^r ci^' J- 131 jjLTV J\ s
t--*-**_^l>jio-t L-Jl- UJ t *,#\>jHJe UT-
'^3 ^ J>\ 3 t*-* ''^#3 ^ J. /.Vj* ;** j*
'(-J ^ **'j-' p' 'j* ^ f LrV"j'^ j*
' y j*' t? J a* _f1' Jf
j'*c^rt.3 f i ***J- ^|P3f^*
HEV'NIN ANLAMI
Muhammed'in Cinsel Hayat
Eletirilere Yantlar
Bizim evirimiz
"Gryorum ki senin Allah'n yalnzca senin eyinin keyfini yeri
ne getirmek iin kouyor." (Kaynak: Buhar, Tefsir/7, Tecrit, Hadis
no: 1721, Mslim Rd/49, 50, Hadis no: 1464, bn Mce, Nikh/57,
Hadis 200, Ahmed Ibn Hanbel, 6/134, 158, 261.)

^ ' o* '/ k * o* CC-t . o o* (um) \

r* ij V'j ut : K j* **jy ' ii"1V**
I . ('r3ji j ^jQ V[ Cj UI ilj l ji Vj i j ^V /rr]
~ .. sv--
Feni Nesilin bavurduu eviri
"Vallahi Rabbinin senin arzunu hemen yerine getirdiini gryo
rum."
(Sahih-i Mslim Tercme ve erhinin 7. cildinin 402. sayfasnda
Ahmed Davudolu)
"Rabbin phesiz senin dilek ve arzunu geciktirmeden derhal ger
ekletirir."
(Snen-i bn-i Mce Tercemesi ve erhi'nin 5. cildinin 495. sf.
Haydar Hatibolu)
"Rabbin Teala (kadnlarnn deil) ancak senin arzunun tahakku
kuna msaraat ediyor."
168
(Tecrid-i Sarih Tercemesinin 11. cildi 152. sf. Ord. Prof. Kmil
Mirs)
Geen saymzda akladnz gibi Hz. Muhammed'le ilgili yaz
mza gelen cevaplar bu saymzdan itibaren yaymlamaya balyo
ruz. Ayrca her sayda kendi cevaplarmz da yer alacak. Bu saymz
da Yeni Nesil Gazetesi yazarlarndan Bnyamin Ate ve Mehmet
Paksu'nun cevaplarn yaymlyoruz. Bunun yannda Hz. Muham
med'le ilglii yazmzda zerinden en ok durulan ve Peygambere dil
uzatld iddiasna neden olan bir cmleyi akla kavuturmaya a
ltk.
Bu cmlenin orijinalinin yan sra bizim evirimiz ve Yeni Nesil
Gazetesinin, bu iddiay ileri srmesine dayanak gsterdii evirileri
de veriyoruz.
Yeni Nesil yazarlar tercme ile alnan kaynaklarn "doru" oldu
unu kabul etmektedirler. Ancak yazarlarn iddias, "tercme edilen
ibare tamamyla saptrma ve yanltma mahsul"dr. Bu iddiann
hemen ardndan Yeni Nesil yazda verilmek istenen temaya mutabk
olduklarn onaylyorlar.
yle ise tartlan nedir?
Bnyamin Ate ve Mehmet Paksu hadisin "doru" saydklar ter
cmelerini aktarmlar.
"Vallahi Rabbinin senin arzunun hemen yerine getirdiini gryo
rum."
Bu eviri eksiktir. nk hadiste yer alan ve 'kouyor' ya da
'koar' anlamna gelen "Ysru" szcnn karlna yer verilme
mitir. zerinde durulan "hev" szcne de "arzu" anlam verildii
grlyor. Arzu, Farsa bir szcktr. "stek" anlamn ierir. Ama
burada sz konusu olan istek herhangi bir eyi yeme ime trnden
bir istek deildir. Burada Muhammedin karlarna ynelik istei sz
konusudur. Karlaryla cinsel ilikisindeki sradr. yleyse buradaki
"arzu" ehevi istektir. "Hev bu anlamda kullanlmtr.
Dier evirilerde ise:
"Rabbin phesiz senin dilek ve arzunu geciktirmeden derhal ger
ekletirir."
169
"Rabbin Tel (kadnlarn deil) ancak senin arzunun tahakkukuna
msraat ediyor."
Bu iki eviride de "hev" szcne "dilek" ve "arzu" anlam ve
rildii grlyor. Demek ki, bizim evirimizle "hev" szcne veri
len anlam arasnda temelde bir ayrlk yok. Biz buradaki 'hev'y
keyif diye alm, bulunuyoruz. Ama ne tr bir keyif? Burada sz ko
nusu olan peygamberin cinsel keyfi olduuna gre Aie'nin "Senin
eyinin keyfine" derken, cinsel organnn keyfine demek istedii ok
aktr. Nitekim slam kaynaklar arasnda nemli bir yeri olan
Rab'n El Mfredat'nda "Hev"ya aynen u anlam verilir.
"Meylu'n-Nefsi ila-ehveti: Nefsin ehvete meylidir."
Ayrca esas kaynak olan Kur'an'da hev szc sadece gsterilen
ayette deil, on ayette arzu ve istein konusuna gre deiik anlamlar
da yer alyor.
Kuran'da hev'nn getii ayetler:
Nisa: 135; A'raf: 176; Keyf: 28; Taha: 16; Furkan: 43; Kasas: 50;
Sd: 26; Casiye: 23; Necm: 3; Naziyat: 40. Ama hepsinin ortak anla
m istektir, arzudur. Biz burada "cinsel" (ehevi) istein amaland
n belirtiyoruz ki, ne denli tepki gsterilse de bu yadsnamayacak bir
gerektir.
ie'nin sznn sylenmesine neden olan konu (Muhammed'in
karlaryla yatmasndaki sra) bunun tandr. Yazarlar da bizimle bu
konuda mutabk olduklarn belirtiyorlar.
Ayrca Yeni Nesil gazetesinin yazarlar Bnyamin Ate ve Meh
met Paksu diyorlar ki, "Tecrid'i de bu hadiste kaynak gsterdii halde
tercmede Tecrid'in ifadesine itibar etmiyor."
Biz aka Arapa kaynaklardan eviri yaptmz belirtmitik.
Tecrid'de kaynaklarmz arasndadr. Szn ettiimiz cmle gerek
ten Tecrid'de de vardr. Hadisi kendimiz evirdik ve bizim evirimiz
yorumsuz eviridir.
Yeni Nesil yazarlarnn iddia ettii gibi bizim evirimiz "deiik
ve kastl" olmad gibi, yazarlarn bavurduu evirilerden daha as
lna sadk ve uygundur.
2000'e Doru
19 Nisan 1987, Yl 1, Say 16
170
SLAM'DA KENCE:
slam'da, sulu grlenler iin her aamada "ikence" olduu
kesin. kence bulunmadn savunanlar, slam' ada insana se
vimli gsterme abasnda olanlardr.
kencenin Muhammed dnemindeki bir biiminin ad "mes-
le"dir. Bu da "el, kol kesme"nin yannda zellikle "gz oyma" (sulu
nun diri diri gzlerinin oyulup karlmas) biiminde uygulanr. Bu-
hari ve Mslim'in de e's-Sahihlerinde yer verdikleri hadiste ok ak
biimde anlatlr ki bu ikence biimini Muhammed'in kendisi de
yapmtr. Ureyne kabilesinden sululara yapmtr bunu. Ancak bu
ikence biiminin yaplmamas gerektii de hadislerde var. slam ule
mas arasnda bu ikence biiminin yrrlkten kaldrld grn
savunanlar var. Maide Suresinin 33. ayetiyle yrrlkten kaldrld
n (mensuh olduunu) ileri srerler. Bu ayette yle denir: "Tanr ve
Peygamberiyle savaanlarn ve yeryznde bozgunculua uraanla
rn cezas ldrlmeleri ya da aslmalar ya da apraz olarak el ve
ayaklarnn kesilmesi ya da srlmeleridir..." Grld gibi burada
"gz oyma" yoktur. kencenin bu biiminin Maide/33. ayetiyle orta
dan kaldrldn ileri srenlerse "ulema"nm tm deil, bir kesimi
dir. (Bkz. Ebubekir Muhammed Hemzani, el tibr, Humus, 1966, s.
197.)
slam'da ikencenin bulunduu kesin; nk sz edilen ayette
bile ikence var. "El ve ayaklarnn apraz olarak kesilmesi" ikence
dir. Nur suresinin ayetlerinde sululara "80 deenek" (4. ayet), "100
deenek" (2. ayet) cezalar var. Bir insana "80 deenek, 100 deenek"
vurmak, ona ikence etmek deil de nedir? slam fkhnda "tazir" ce-
*Turan Dursun bu notu, Dou Perinek'in ricas zerine Taner Akam'm aratrmasna
yardmc olmak iin yazd. zgn metin duruyor.
171
zas var. Kad, karsna sulu ya. da sank olarak kan kimseye bu
cezay verebilir. Bu ceza szle yerine getirilebilecei gibi sopayla da,
rnein 20-30 denek vurarak da yerine getirilebilir. Bu, slam huku
kunda aka belirtilir.
Ahzab Suresinin "inanan erkek ve kadnlara, ilemedikleri birey
yznden eza edenler kesin olarak iftira ve apak bir gnah yklen
milerdir." anlamndaki ayet, Kur'an'n ikenceyi yasakladna kant
olarak ileri srlyor. Oysa bu ayetteki "eza" eer "ikence" demekse,
o zaman susuzlara delise de "sululara ikence" edilebilecei anla
tlm oluyor ayette.
Kurtub tefsirindeki yoruma gre: Bir nceki ayette, Tanriya ve
peygamberine "eza" her durum iin yasaklanyor. Bu ayetteyse inanan
erkek ve kadnlara "eza", yalnzca "hakszca durum" iin yasaklan
yor. nk birinci "eza", her durumda "haksz" olur. kinci "eza"ysa
hakl da olabilir -bu yasaklanmyor-; haksz da olabilir -yasaklanan
bu-, (Bkz. Kurtub, 14/238). Demek oluyor ki eer "eza"ya "ikence"
anlam verirsek, inanan erkek ve kadnlarn "inananlar"na bile,
"hakl" gerekeyle "ikence" edilebilir ayete gre. "nanmayan-
lar"aysa "eza" serbesttir. nk her durumda hakl gerekesi vardr.
Hibir gereke olmasa bile, "imanszlk" gerekesi vardr.
"Dayak"tan balayarak trls vardr "ikence"nin slam'da.
slam'n Tanr's, Yahudilik'teki Tanr gibi "gerektii"nde "iken
ce" eder. Bu dnyada da, "br dnya"da da. Bu dnyadaki, "gksel
felaketler" olmad zaman insanlar araclyla yaptrdn bildirir.
"br dnya"daysa "melek"ler, "zebani"ler araclyla. "Cehen-
nem"de...
Muhammed'in yaamndaki tek tek olaylar "tepki" biiminde olan
lar bile rnek olarak alnr ve "genel" yasa olarak uygulanr. Muham
med'in uygulamalarysa "ikence" son derece bol.
172
TEK Y OL DUA
Babakann sz deil, bir hadis: "Ey Tanr!... Gnahtan ve bor
yk altnda kalmaktan sana snrm!" Mslim ve Buhri nakledi
yor bu duay. Babakan'n sz ise yle: "Allah'n yardmyla enf
lasyon decek. "(23 Mart tarihli gazeteler). u dua da Babakan'n
kardei, ekonomi ilerinde sorumlu Devlet Bakan Yusuf Bozkurt
zal'a ait: "nallah dar boazdan klacak, inallah hibir firma bat
mayacak, inallah enflasyon ekilecek." 16 Mart tarihli Hrriyet,
Bakan'n szlerini spot olarak veriyor. Haberin bal ise yle: "Bi
rader zal'n Umudu Allah'ta"
"nallah iiler bir maceraya srklenmez, grevi kullanmadan
haklarn alrlar": Bu da alma Bakan mren Aykut'un "grev
duas" oluyor. ilerin yemek boykotu karsnda Babakan yle
konumutu: "Allah'n verdii nimetler reddedilmez."
Gazeteci, Babakan'a iki Trk sporcusunun Belika'da msabaka
srasnda tekbir getirmeleri konusunu soruyor, Cevap: "Seyirciler mi
tekbir getirmi, sporcular m? Tekbir getirmek mahzurlu mudur?" 23
Mart tarihli Gne Gazetesinin spor sayfasnda Galatasaray ve Beik
ta'n golcleri Tanju ve Ali camide dua ediyorlar. Balk: "Golcle
rin gol duas".
Tercman gazetesinin Filistinlileri ve Afganlar desteklemek iin
yrtt dua kampanyasn unutmamak gerekiyor. Yeilay dernei
nin sigaray brakma kampanyas dolaysyla yaynlad dual yaz
lar geni bir literatr oluturuyor.
Bir de Turizm duas var. Turizm Bakanl'nnda katklaryla ku
rulan "Turizm Gelitirme ve Eitim Vakf" TUGEV'in Mtevelli He
yeti getiimiz gnlerde bir vakf duas benimsedi.* Bakanlarn, ba
kanlklarn ve kurumlarm bu yndeki dank almalar yerine,
173
Diyanet leri Bakanl'mn her kurum iin uygun birer dua olutur
mas gibi kestirme bir yol niin tutulmaz, anlamak mmkn deil.
Emel Sayn'n syledii u nl "Yadr Mevlam Su" arks ise
stiklal Marmz glgede brakan bir ikinci milli mar haline geldi.
Silahl Mdahale Duas Yok mu?
Ekonomiden futbola, grevden turizme, baarsndan cinsellie
kadar, dualar toplumsal yaamn her alanna alabildiine girmi.
Devletin zirvelerinden her frsatta dualarn dkld bugnk ko
ullarda, 2000'e Doru slami kaynaklar titizlikle tarayarak dua ko
nusunu aratrd. Sayfalarmzda phesiz "turizm duas", "grev
duas", "enflasyon duas vb. yer alamayacak. nk slamn ortaya
kt ada bu konular henz gndemde yok. Silahl mdahale
duas da yok. Ancak, benzetme ve yorum yoluyla yetkililer gerekli
grdklerinde yeni dualar retmekte sknt ekmeyecekler. Yusuf
Bozkurt zal, "bugn hep inallah diye konuuyorsunuz?" diyen ga
zeteciye u cevab vermiti: "Allah'n yardm olmadan hibir ey
olmaz."
Yalvarsnlar Diye
ncelikle En'am Suresinin 42 ve 43. ayetlerini hatrlamakta yarar
var: "...Onlar -yalvarsnlar diye- darlk ve skntya sokmuuk. Hi
deilse onlara iddetimiz geldiinde yalvarp yakarmal deil iniydi
ler? Lkin kalpleri katlat, eytan da yaptklarn onlara gzel gs
terdi."
Dua konusunda eitli kaynaklarda deiik tanmlar yer alyor.
rnein, Prof. Dr. Sedat Veyis rnek ilkellerdeki "dua" hakknda
unlar yazyor: "Dua, basit haliyle yce kudretlerin yardm ve mer
hametini kazanmak iin, kiinin iinde bulunduu duruma gre o anki
sesleniidir. "Ancak bugn, devlet sarmakta olan dua yneliini en iyi
aklayan tanm herhalde slam Ansiklopedisi'ndeki. yle: "Kulun,
174
tm umutlar krldktan sonra Tanr'ya snp yalvarmas ve Onu
TEK YARDIMCI tanmasdr."
Cinsel Birleme ve Alk
bn Abbas anlatyor: Peygamber unlar syledi: "Bir kimse kar
syla cinsel birleimde bulunaca srada; "Bismillahi allahmme cen-
nibni' eytane ve cennebi'-eytane m rezakn: Tanrnn adyla
balarm. Ey Tanr! Beni eytandan uzaklatr! eytan da bize vere
cein eyden (ocuktan) uzaklatr! derse, sonra ikisi arasndaki olay
da takdir gerekleirse, aralarndaki ilikinin bir ocukla sonulanma
snn yazgs ortaya karsa, o ocua, eytan hibir zaman zarar
vermez." Hadis byle sylyor.
r } & *
j / j j
U i a j , i ; i * !
Cinsel birleme srasnda okunacak
Alk gncel. Giderek de gncelleiyor. Kendini asanlar, bu yz
den yklan yuvalar gazete sayfalarndan eksik olmuyor. Hadis, Haz-
reti Muhammed'in bu konuda yle dua ettiini sylyor: "Allahm!
alktan sana snrm; o, insan kucaklayan ne fena arkadatr."
175
"erhl Mefatih'de buyrulmutur ki;
Bir kimsenin hatunu ykl iken elini zevcesinin karn zerine
koyup: BSMLLAHL EHADS SEMAD, ELLEZ LEM YELD
VE LEMY-LED, ALLAHMME SEMMEYT MAF HZEL
BATN MUHAMMED BSM MUHAMMED SALLALAH
ALEYH VE SELLEM' diye ol karndaki ykl ocuk erkek doa, de
dikten sonra u misller sralanyor.
Kii hatununun sa yanma yatsa ol haysiyet ile ki sras arka
zere erkek ann sana dp avret erkein soluna de.
Cinsel iliki mrad edince erkek sa yanndan kalkp maberet
etse ol ilikiden Allah'n izniyle erkek ocuk hasl olur demiler.
Hatun, ay halinden pk olup gust ettii gnde iliki vaki olsa
andan olan hasl ola.
Kezlik be gnedek herhangi gnde iliki kurarsa, olan ola ve
beinci gnden t sekizinci gnedek herhangi gnde iliki kurarsa o
olan ola ve beinci gnden sonra ta sekizinci gnedek herhangi
gnde iliki vaki olursa andan kz doar Allahn izniyle.
Czzama, Akrep Sokmasna Kar
"Resl-i Ekrem yle dua ederdi: "Ya Rabbi (bedene nz olan)
beras illetinden, akln zevalinden, czzamdan ve kt hastalklardan
sana snrm!" Hastane cretlerinin dayanlmaz dzeye karld
bugnlerde belki bu dua daha ok dikkat ekecektir.
Aslnda salk konusunda ok dua var slamda. zellikle ylan ve
akrep sokmasna kar dualar geni yer tutuyor. Hadis Peygamberin
arkadalarndan Ebu Said el-Hudri'nin akrep tarafndan sokulmu bir
kabile reisini tedavi ediini anlatr. Ebu Said tedaviyi fatiha suresini
okuyarak yapmtr. Reis lmekten kurtulmu, ipinden kurtulmu
hayvana dnmtr. Baka bir hadiste, Peygamber'in ylan ve akrep
sokmalarn okuma ve fleme yoluyla tedavi etmeye izin verdii belir
tiliyor.
Erkek ocuk Dourmak in
176
Geri Sayn Cumhurbakan dinimizde okuma fleme yoluyla te
davinin bulunmadn, bunlarn sonradan, uydurulduunu birok kez
sylemilerdi, ancak yanldklar anlalyor. Hem okuyup fleyerek
tedaviye, hem de bu tedavi karlnda cret alnmasna ilikin bir
ok hadis var.
Ebu Said, kabile reisini tedavi edince, sz verilen koyun srs
kendisine verilir. Sry aralarnda paylamadan nce gidip durumu
peygambere anlatrlar. Peygamber Ebu Said'e iltifatta bulunur sonra
zmn aklar: "yi yapmsnz. imdi, koyunlar paylatrn. Ve
sizinle birlikte bana da bir pay verin." Buhar bu hadisi aktardktan
sonra Peygamberin, "dua ile tedavi karsnda cret" alnabileceini
anlatmak iin yle dediine yer veriyor: "Karlnda cret ald
nz grevlerin cretleri iinde en hakl olan, Tanrmn Kitab
(Kur'an) karlnda aldnz crettir."
Gene akrep konusunda bir hadiste Ebi Hreyre'nin yle anlatt
aktarlyor: "Peygamberin huzuruna akrep sokmu biri getirilmiti.
Onu grnce Peygamber yle konutu: Eer, yaratt eylerin er
rinden Allah'n TAM OLAN KELMELER (szleriyle, ayetlerle) s
nrm (O'na)! demi olsayd, bunu akrep sokmazd ya da soksa bile
zarar vermezdi."
Haset ve Vesvese
Sarln okunarak iyiletirildii gene hadisten reniyoruz.
"mm-i Seleme Rediya'llahu Anhdan rivayete gre, Salla'llhu aleyhi
ve Sellem mm-i Seleme'nin odasnda yznden sanlk eseri bulunan
bir kz ocuu grmekte: Bu kzcaz okutunuz, buna nazar demi
tir, buyurmutur." Sadece sarlk asndan deil, srekli kendisinin
kskamldndan, muhaliflerinin hasetten atladndan yaknan Ba
bakan iin de bu hadis'in uyarc olaca dnlebilir.
Haset konusunda ayrca bir de ayet var: "Ey Muhammedi De ki:
Hased ettii zaman hasedinin errinde, dmlere nefes eden by
clerin errinden, bastrd zaman karanln errinden, yaratklarn
errinden tan yerini aartan Rabbe vesvese sorunu ise snrm!"
177
(Felk Suresi) Ns Suresinde yer alyor: "Ey Muhammedi De ki: 'in
alardan ve cinlerden ve insanlarn gnllerine vesvese veren o sinsi
vesvesecinin errinden, insanlarn Tanrs, insanlarn Hkmran ve
insanlarn Rabbi olan Allah'a snrm!"
ldrmaya Kar
SHP Genel Bakam nn, geenlerde "zal ldrd" deyince,
2000'e Doru hadisleri aratrd. nk yoksulluktan, umarszlktan
aklm yitirenler vard. ldranlarn iyiletirilimesinde duann oyna
d rol hadiste yle anlatlyor: "Temim oymandan Salt Olu
Hrice'nin amcas (lka) Peygambere gelip mslman oldu, sonra
dnp gitti. Peygamberden ayrldktan sonra gittii yerde, bir kabile
ye urad. lerinde zincire vurulu deli bir adam vard. Bu adamn ai
lesi gelip Hrice'nin amcasna: "Bize gelen habere gre, sizin u sahi
biniz (Peygamber) hayrl ey getirmi (Tanr'dan). (Byle bir
kimsenin inanr olarak) sen de hastamz tedavi edebilecek bir ey
(bir dua filan) var m?" diye sordular.
Hrice'nin amcas (yeni mslman) anlatyor: (Bavuru zerine)
ben de Fatiha Suresini okuyarak tedavi ettim adam. Adam iyileti.
Bana 100 koyun verdiler. Ben de Peygambere gelip durumu anlattm.
Peygamber: "Yalnzca bu mu?" ya da "Baka bir ey syledinmi?"
dedi. Ben: "Hayr!" deyince yle syledi: "Al (ye o verilenleri)! Ya
amma ant ile sylerim ki, batl bir rukye karlnda bir ey alp
yiyen bir yana, sen kesinlikle, hak olan bir rukye (hak olan ayetleri
okuyup fleme) karlnda bir ey alp yemi olursun!"
Arlara Kar
Arlarn giderilmesi iin okunmas gerekli dualar aklayan ha
disler var. Ebu-As Olu Osman, mslman olduu gnden balayp
sren, vcudunda srekli duyduu bir ardan gelip Peygamber'e ya
knd. Peygamber de ona unu syledi: "Vcudunda duyduun ar
178
nn yerine elini koy ve kez; "Tann'nn adyla", yedi kez de, "buldu
umu, karlatm rkn, kt durumlarn errinden Tanr'ya ve
O'nun gcne snrm de! "Ayn konuda ie'nin anlatmna daya
nan hadisler bulunuyor. Bir hadiste ise Hazreti Muhammed'in bizzat
dua ile ar tedavisi yapt anlatlyor.
Fel ve Yaralanma
"Seleme bin Ekva Radiyallah Anh'ten yle dedii rivayet olun
mutur: Hayber gn ben baldrmdan arca vurulmutum. Hemen
Nebi sallllah aleyhi ve selleme geldim. Reslullah defa nefes
etti. O saatte ar ve strap hissetmedim." Hadisler sadece yaralanma
larn deil felcin de dua ile tedavi edilebildiini aklyor.
ihmalcilik
Ancak, btn bu dua ile tedavilerde ihmalci davranmamak, belirti
len usul ve biimlere sadk kalmak gerekiyor. te Osman Olu
Ebn'm bana gelenler bu bakmdan da retici oluyor. Osman Olu
Eban, Peygamber'in yle dediini Affan Olu Osman'dan iittiini
anlatyor: "Bir kul, her gn sabaha girerken ve her gecenin balang
cnda kez yle derse, ona hibir ey zarar veremez: "O Tanr"nn
adyla balarm ki, O'nun adyla birlikte bulunurken, ne yerde ne de
gkte bir ey insana zarar verebilir."
Bu hadisi aktaran Ebn felce yakalanyor. Bir adam, "madem ki,
bu dua okunduunda insana bir ktlk gelmez nasl olmu da bu ar
damn bana byle bir durum gelmi" dercesine, Ebn'a bakyor
akn akn. Ebn bunu farkedince yle sylyor: 'Hadis aktard
m gibidir ve dorudur. Ama ben fel olduum gn, hadiste anlatlan
duay, tanr benimle ilgili kaderi uygulasn diye okumamtm!" Ebu
Dvud'daki metinde ise hadis biraz daha farkl anlatlyor, yle:
"Kim bu duay gecenin balangcnda kez okursa, sabah oluncaya
dek onun bana bir bela gelmez. Kim bu duay sabahleyin kez
okursa, akam oluncaya dek bana bir bel gelmez."
179
zntl Durumlar
Geri imdi enflasyon, askeri mdahale tehlikesi, grevler vb.
baka konularda dnmeyi zorlatryor ama,' u duay hatrlatmak
iktidar sahipleri iin yararl olabilir. Hadiste belirtildiine gre Hazreti
Muhammed yle dua ederdi: "lal! Fena huylar ve amellerden, nef-
san arzulardan da Sana snrm."
Z amlara kar
"ocuumun ayakkabs delik" ve "ay sonunu nasl getireceim"
diye skmayn cannz. zntlerden kurtulmak iin yaplacak dua
yle: "badete layk hibir ilah yoktur; ancak ezamet ve vekar sahibi
Allah vardr. badete layk hibir ilah yoktur: Ancak Ar- A'zam
sahibi Allah vardr. badete lyk hibir ilah yoktur; ancak gklerin ve
yerin shibi ve ar- kerimin mliki Allah vardr."
Kkrtmalar
"Allahm! Kulamn, gzmn dilimin, kalbimin, fercimin errin
den Sana snyorum." ("fercimin" szc "cinsel organmn" anla
mna geliyor.) Bu dua iktidardan ok basnmz iin uygun debilir.
Bu konuda iktidar iin bir dua aranacaksa Mi'minn suresinin 97. ve 98.
ayetleri akla gelir. "De ki; Rabbim! eytanlarn kkrtmalarndan Sana
snrm! Rabbim! Yanmda bulunmalarndan Sana snrm!"
180
Horoz ve Merkep
slamda dua yaamn her alann, insann her eylemini kapsyor.
"Dua" szc Kur'an'da 20 kez geiyor. Ayrca dua niteliinde ayet
ler var. rnein horoz tt veya eek anrd zaman da dua okun
mas isteniyor. lgili hadisin aklamas Kmil Miras'da yle yapl
yor: "Horoz sesinin gzellii karsnda merkep avaz da o derece
irkindir ve istiazeye layktr. Ebu Musel'isfehn'nin Tergibinde Ebu
Rfi'den tahririne gre Resulullah Sellallah ve sellem, merkep ey
tan grmedike anrmaz. Merkep anrnca siz Allah tealy zikredin,
bana da salavt getiriniz! buyurmutur."
Eek anrmasna kar
Horoz terken Tanrdan dilekte bulunulmas tleniyor. Dilekte bu-
lumann biimi serbest braklm. Eek anrmas srasnda esas olarak
besmele ekmek gerekiyor. Ayrca Felak ve Ns sureleri okunabiliyor.
Doal Olaylarda Dua
- 'i1 ' ' - *
Yeni ay (hilal) grndnde Peygamber'in yle dua ettii anlat
lyor:
"Ey tanr! Bu ay bize uurlu yap. man, esenlik ve slam iinde
bulunmay kl!"
181
Yel ve yamur karsnda okunmas tlenen dualar konusu ha
dislerde geni yer tutuyor. Bu konudaki bir hadis Peygamber'in karla
rndan ie'nin anlatmna dayanyor. ie yle anlatyor: "Pey
gamberi, kk dilini greceim biimde glerken hi grmedim. O
yalnzca glmserdi. Peygamber bir bulut ya da yel grdnde, etki
lendii yznden belli olurdu. Sordu: "Ey Tanr Elisi! Herkes bulut
grnce yamur yaar umuduyla sevinir. Oysa sen bir bulut grd
nde, senin yznden honutsuzluk belirtisi gryorum." Anlatt:
"ie! Grdm bulut'un, yel (rzgr, frtna) ile cezalandrlan bir
topluma (burada amalanan d kavmidir) gnderilen trden olmad
na beni gvendirecek ne gvencem var? O toplum da azb iin gnde
rilen bulutu grdnde, bu bize yamur getirecek bir buluttur, de
miti!" Bulut ve rzgr konusunda okunacak dua yle. "Onun
errinden Tanrya snrm". Ayrca bilindii gibi bir de yamur
duas var.
Gk grlts iin Peygamber u duay okuyor: "Ey Tanr! Bizi
gazabnla ldrme! Bizi azabnla yok etme! Ondan nce bize afiyet
ver!" Hadisler gne ve ay tutulmas gibi dier doal olaylar iin de
dualara yer veriyor.
Yatarken ve Yemekte
Yataa girerken ve uykudan nce dualar okunduunu herkes bilir.
Peygamberin yatana getii zaman okuduu duann Trkesi yle:
"(Tanrm!) Senin adnla lrm ve dirilirim!" Peygamber uykudan
kalktnda ise, "Bizi ldkten sonra dirilten Tanr'yadr vgler!
(br dnyadaki) dirilite de O'nun huzurunda olunacaktr." Uykuya
geerken baka dualarn da yaplabileceini gsteren hadisler sz ko
nusu. Peygamber bu dualar okumann yararn yle aklyor:
"Bunu deyip uyuduktan sonra lrsen imanl olarak lrsn." Yatma
dan nce ayrca "namaz abdesti trnden abdest alnmas" ve "sa ya
nma yatlmas" tleniyor.
"Hamd (vg) O Tanr'yadr ki, bizi yedirdi, iirdi ve bizi birer
mslman yapt." Bu dua lkemizde de yemek duasnn bir paras
182
olarak nldr. Bu duann Arapas okunduktan sonra ou kez Trk
e olarak dilekler, dualar sunulur. Konuklukta bulunuluyorsa ev sahibi
iin dua edilir, "sofrasna bereket" dilenir. te yandan hadislerden
peygambere ait baka yemek dualar da bulunuyor.
rktc Yerler
"Girmek" fiilinin Trkede (tabii btn dillerde de) ok geni bir
kullanm alan var: Hapse girmek, ihaleye girmek, AT'ye girmek, s
nava girmek, denize girmek... Korkulacak, rklecek birok yere iste
yerek, istemeyerek her gn girip ktmz gibi, nerenin korkulacak
yer olup olmadn bilmek de mmkn deil. Bu konudaki hadise
gre, "kim bir yere girer de, sonra: 'Yarattklarnn errinden,
Tann'nm eksiksiz olan kelimeleriyle (ayetlerle) snrm (Tanr'ya)'
derse, o yerden ayrlncaya dek, ona hibir ey zarar veremez!"
l
. ( m)' j ) >Jud- L.'a-j . t * . J -- t J +- UAs (T -a. * l
k \ * at j wj i j y + j ^ j
* r* u **+ * * v : * 'i f 2. t ** * * *\ .*
c-LJ : J ' */ w:
. . <i 4^ J>. O %
K arakollara ve nezarethanelere girerken okunacak
Ayak Kaymas
u gnlerde belki Babakann zellikle iine yarayacaktr:
"Aya kaydrmak" ve "aya kaydrlmak" konusunda da okunacak
bir dua var. Peygamberin karlarndan mm Seleme anlatyor: "Pey
gamber, benim odamdan ktnda her zaman, gzlerini ge ynel
183
tir ve: 'Ey Tanr! Saptrmaktan ve saptrlmaktan, aya kaydrmaktan
ve aya kaydrlmaktan, zulm etmekten ve zulmedilmekten, bilgisiz
ce davranmaktan ve bana bilgisizce davranlmasndan sana snrm.'
Baka bir hadis ise insann evinden karken okumas gereken duay
aklyor: "Bir adam evinden ktnda: 'Tanr'nn adyla. Tanr'ya
gvendim. Hareket ve g, yalnzca Tanr'ya olur' derse, kimseye
'Sen amacna ulatn, bol bol ve yeterli lde karln aldn de
mektir' denir. eytanlar ondan uzaklar. eytan bir baka eytana
yle der: 'Doru yola eriip amacna ulaan, yeterli lde karl^
n alan adama sen ne yapabilirsin ki?!'"
V * M - J - l x ^*1 jrj ' \ e
I I
' * . w! J yt < C* ^
: Jt--- I J ^ J \ ta} ; JL J.,
w!<* * J L J i 'j/J y ' J j * l

. \ i j < i o - J j t w
y j j *** ^ ' - * 5 : f \ ,'Ua1 J j
Aya kaydrlmak istenenlerin okuyaca dua
"Senin Bana Gelen"
phesiz u hali bugnk politik ve sosyal ortam iinde herkese
ok eitli armlar yaptracak: "Belaya uram birini gre
kimse: Hamdolsun O Tanrya ki senin bana getirdii belay benim
bama getirmedi ve beni yarattklarnn biroundan stn yapt!"
184
diye (belaya uram olana duyurmadan, iinden) sylese, o kimse
yaad srece o beladan uzak kalr."
Demirel'e rastlad zaman Turgut zal'n asker muhtralaryla
karlamamak iin bu duay okuduu rivayet edilmektedir.
dl in
Dualar sadece korunmak iin okunmuyor. Baz dualar da var ki
karlnda sevap vaadediliyor. Bunlar daha ok, "Tanr'nn birlii
ni", "yceliini" dile getiren, "tebih", "hamd", "kr", "tevbe", "is
tifar", ieren "zikirler" trnden dualar.
Bir rnek hadis yle sylyor: "Allahm! Sen Rabbimsin, ibadete
layk hibir ilah yoktur, yalnz sen varsn; beni Sen yarattn, phesiz
Senin kulunum ve gcm yettii kadar ezelde sana verdiim ahd
vaad zere sabitim. Allahm ilediim kusurlarn errinden sana s
nrm. Bana ihsan buyurduun nimetini zt- uluhiyetine itiraf ede
rim. Gnahm da itiraf ederim. Binaenaleyh gnahm sen yarglar
sn! nk gnah yarglamak, kimsenin haddi deildir, ancak sen
yarglarsn!"
Belli dualarn ne kadar sevap ve ne kadar gnahn silinmesini sa
lad da hadislerde belirtiliyor. rnein, smail oullarndan bir kle
azad etmi olma sevabyla birlikte on sevap yazlr. Onun on gnah
silinir ve o kimsenin derecesi, on basamak ykseltilir. Ayrca gece
olana dek, eytandan korunur o kimse. Bu szleri eer akam syle
mise sabaha kadar korunur.
Alakgnll ve Gizlice
Duann da bir adb var. Dua, Babakanmz ve bakanlarmz gibi
yle basn toplantlarnda, meydan mitinglerinde, televizyon ekranla
rnda yaplmayacak. Araf Suresinin 55. ayeti yle diyor: "Tanrnza
alak gnll ve gizlice (yavaa, iinizden) yalvarn! Kjku yok ki,
O snr aanlar sevmez."
185
En'am Suresinin 63. ayetinde ayn konuya deinilir: "O'na gizli
gizli yalvarr ve yakarrsnz." eitli slam yorumcular bu konu ze
rine duruyor, bunlardan bn Abbas, "kendi duyacan kadar bir sesle"
diyor. Peygamber'den u sz aktarlyor: "Tanr'y tam bilen kiinin
dili arlar-krelir."
Sorun tabii sadece sesin yksek veya alak olmasndan ibaret
deil. Kasm Kufral, mam Gazal'ye dayanarak "duann adbn" s
ralyor: erefli gn ve vakitleri gzetmek, erefli ve mbarek durum
gzetmek, yz kbleye dnk olarak dua etmek, alak sesle dua
etmek, duann uyakl olmasna zel aba harcamamak, alakgnll
ce ve klerek dua etmek, duann kabul edileceine inanarak,
Tanr'nn yardmna gvenerek dua etmek, dilei direnerek ve kez
sunmak, Tanrnn adyla balamak, dilei ise biraz arkalara brak
mak, tvbe ederek, balanma dileyerek dua etmek. Bunlar duann
kabul iin gerekli grlen kurallar oluyor.
Sonumuzu Hayreyle
ktidarn milli irade deil de, "takdiri ilahi" ile ibana gelip i
banda kaldna inand Trkiye gibi bir Cumhuriyette ilerin dua
ile yrtlmeye allmas iin bir yn. Dier yn ise, duann an
lamnda belirtildii gibi korku ve umutsuzluk. Toplumsal yaama gi
derek egemen olmaya balayan korku ve umutsuzluk!
Bu incelemede beddua zerinde de durmak gerekiyor. Yani ilen!
sr Suresinin 11. ayeti yle diyor: "nsan, iyilik iin dua eder olduu
gibi, ktlk iin de dua eder (ilenir). nsan, pek ivecendir ("acl")".
Fahruddin Rzi, bu ayetin yorumu zerinde dururken peygamberin
yle dediini aktaryor: "Ailemden cezalandrlmay haketmemi
olanlar hakkndaki bedduam rahmete evirmesini Tanr'dan istedim.
nk, ben de bir insanm, siz nasl fkelenirseniz benim de fkeye
kapldm olur..." Bu konudaki hadislerden dieri yle: "Peygam
ber, insanlarda (burada amalanan Kurey'tir), ters tutum grnce
yle dua etmiti: 'Ey Tanr! Bunlarn bana, Y usuf un yedi ktlk
yl gibi yedi yl ktlk getir!' Haklarnda beddua edilenleri ylesine
186
)ir ktlk yl yakalad ki her eyi silip sprd O denli ki, diriler, l
'le), kokmu et yemeye baladlar..."
Bu yaz duasz bitmez. Ne diyelim?
"Allah bamzdan Sayn Turgut zal' eksik etmesin."
Yararlanlan Kaynaklar
Ebu Dvd
Tirmizi
bn Mace
Sbn
Cellluddin Syti
Mslim
Drm
Buhr
bn'l-Cevz
Ali el Kr
Seyyid Ahmet Asm
F. Rz
mam Gazali
Kamil Miras
Acln
bn Arab
Mehmet Zihni
M. Hamdi Yazr
Hak Dini Kur'an Dili
Dr. Alexis Carrel
slam Ansiklopedisi
bn'l-Kelbi
Veyis rnek
meyye bn Ebi's-Salt
Turizm Gelitirme ve Eitim Vakf'nn duas
Sosyal gelime ve yardmlamann en gzel rneklerini sergile
yen Vakflarmzn bir ounun senetlerinde o Vakfa has bir dua bu
lunmaktadr. Aada sunulan "Dua" Mtevelli Heyetince benimsen
mi ve Vakf tantacak bir kitapta yer almas karara balanmtr.
"Yarab,
Tarih boyunca byk devletler ve medeniyetler kurmu, bugne
kadar hr ve mstakil yaam halen "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" te
mennisi ile en medeni bir anlay iinde bulunan aziz ve byk Trk
Milleti'ne bundan sonra da itibarl ve erefli bir hayat nasip eyle.
"Dnyay insanl zindan etmek isteyen er kuvvetler karsnda
Trk' daima muzaffer kl, elindeki msbet ilim mealesinden, yre
187
indeki iman faziletinden btn Trkl ve insanl aydnlatmak
gcn ve yceliini her zaman btn Trk Milleti'ne nasip eyle.
"Bu Vakfa maddi ve manevi yardmlarn esirgememi olanlara
her trl hayrl teebbslerde, baar, zel hayatlarnda mutluluk ve
eref nasip eyle.
"Bu Vakfn meydana getirecei imknlardan faydalanacak olan
genleri kendilerinden esirgenmeyen fedakrlklar takdir edecek ve
byk cedlerine layk olacak uurdan ve heyecandan mahrum brak
ma.
"Onlara stn bilgileri ve gzel ahlaklaryla, Trk Milleti'nin
Dnyann en asil ve insan millet olduunu, yeniden btn Dnya'ya
kabul ettirme erefini ve yceliini nasip eyle yarabbi..."
2000'e Doru
3 Nisan 1988, Yl 2, Say 15
188
DN VE DEMOKRAS
Prof. Dr. Fehmi Yavuz, dincilerin adm adm nasl ilerlediklerini,
bata TRT, devletin kuramlarn nasl ele geirdikerini ok gzel dile
getirdii bir yazsnda (bkz. Kim Kimi Smryor, Cumhuriyet Gaze
tesi, 30.5.1980, Arada Bir) bir milletvekilinin Meclis krssnde yap
t bir konumaya da yer veriyor:
"Bir din adam olduum iin 'kendi kavaln alyor' diyeceksiniz.
Gerei syliyeyim: Doduumuz zaman kulamza seslenen o. l
dmz zaman ardmz o. Sktmz zaman seim meydan
larnda o. Ve nihayet seim meydanlarnda ahlak ve fazilet rekabeti
yaptmz zaman sndmz o."
"Molla milletvekili"nin bu szleri ne denli arpc deil mi? Bura
daki demokrasiyi grp anlamak ynnden ne denli dndrc!
"Din", burdaki "demokrasi"nin vazgeilemez bir esi durumunda.
Bu bir gerek. "Din" son derece verimli bir smr alan. "Demokra-
si"yle de bir gzel badatrlp karde durumuna, dahas bir "btn"
durumuna getirilince topra daha da verimlilemitir.
Bugnn "molla"s eskinin mollas deildir artk. niversitelidir,
doktordur, doenttir, profesrdr, politikacdr, parlamenterdir, diplo
mattr... eitli mesleklerin adamdr. Ve grnmyle "ada"tr
da. "nsan haklar"ndan m sz ediliyor. Hemen yerini alr. "Demokra-
si"den mi sz ediliyor? Hemen katlr. Sol kesimde "insan haklar, de
mokrasi..." denmi ve Trk Ceza Yasas"nn 141.142 maddelerinin
kaldrlmas gerektii savunulmutur. O da hemen ortaya atlp laikli
e aykrl yasaklayan 163. maddenin kaldrlmas gerektiini sa
vunmutur. Direnen, "olamaz" diyen olduunda da, "demokraside ift
standart olurmu?" diye ortaya kmtr. Bir kesime, sylediklerini
kabul ettirmitir bile. "175. madde de kaldrlmal, (dine hakareti ce-
189
zalandran madde)" diyen yok. Oysa "163"n karl bu madde
kalkmasna molla yanaabilir mi?"
Gerekte "din"le "demokrasi" badaabilir mi?
Bilindii gibi "demokrasi"nin bir szck anlam vardr: "halk ege
menlii", "halkn kendi kendini ynetmesi".
Ama nasl bir halk egemenlii?
ada dnyada yklendii zel bir anlam da vardr. Bu anlam
iinde de, "insan", "insann inancyla, aklyla-dncesiyle tam zgr
olmas", insan olmasndan doan her tr hakka sahip bulunmas te
meldir.
Bugn insanln vard bir aama vardr. Bu aamayla bada
mayan eyler "demokrasi"yle de badaamaz.
nsanln ilerleyip bir aamaya gelmesine karlk "din" iin ne
sylenebilir? En azndan "ayn amaya ulamtr" denemez. Ayn
aamaya ulamas iin dinin dogmalar izin vermez. Kalplar vardr,
kurallar vardr. Bunlar kat bir "deimezlik" ve "kesimlik" biimiy
le iine alan "Kitab", "snnet"i (hadisler) vardr. "Akl yrtmeler"le
"yorum" katma abalan olmuyor deil. Ama bunlar "iman"yla pran
galdr ve dogmalarnn snrn aamaz. Aamaynca da, insanln
gelimesinin gerisinde kalr her zaman. yle olunca da "demokra-
si"yle badamas beklenemez.
"Din", kk daha ok binlerce yllk Yahudilik eriatna dayal
olan slam eriat ele alndnda yaamn her kesimine el att g
rlr. Bir "miras hukuku"yla, bir "ceza hukuku"yla... bir "ahlak siste-
mi"yle, bir "iman esaslar"yla ve "ibadet" kuramlaryla karlalr.
Hukuku ilkel, anlay ilkel... Tevrat'tan ok nceki yzyllarn
rn "Hammurabi Yasalar"n alp bakyoruz; birok hkmlerini
Tevrat'n eitli blmlerinde yer alm buluyoruz. Oradan da
Kur'an'da. rnein bu yasalarn "ksas"la (gze gz, die di...) ilgili
196., 197. maddeleri, Tevrat'n eitli blmlerinde yer alyor. (Bkz.
Tevrat, k, 21: 23; Levililer, 24:20; Tesniye, 19:21.) Tevrat'taki bi
imi de hemen hemen aynen Kuran'da var. (Bkz. Kur'an, Mide, ayet:
45) Daha baka rnekler de verilebilir. (Karlatrmak iin bkz.
Hayrullah rs. Musa ve Yahudilik, st., 1966, s. 161-180.)
190
eriat'n "demokrasi"yle neden badamadn ve hibir zaman
da badaamyacan geni boyutlaryla grebilmek iin, deerli ve
gerek anlamyla aydn bir bilim adam Prof. Dr. lhan Arsel'in incele
melerine bavurulabilir. Arsel'in Teokratik Devlet Anlay'ndan De
mokratik Devlet Anlay adl 800 sayfay akn kitab, bu alanda
benzeri olmayan bir klavuz niteliindedir.
Ksacas: "Din"in "demokrasi"yle badaamayaca bir gerek.
Bu gerei grmek iin "din"in, zellikle "slam gibi "dnya hkm-
leri"ni de kapsam iine alm olanlarn ne olduunu ve ne olamaya
cam bilmek yeterli.
"Din", hele slam eriat, "demokrasi"yle badamayaca gibi,
savunanlar ne derlerse desinler, "demokrasi"nin tam kartdr da.
Yani, slam eriat'nn olduu, hele egemen bulunduu bir yerde, "de
mokrasi" yaayamaz. Yaamamas iin "cihd" bile yeterli.
"Cihd"sz slam ve "cihad"la birlikte "demokrasi" dnlebilir mi?
"-Vurun, ldrn!!! buyruklaryla...?
191
DNDE NSAN HAKLARI
Zaman iindeki gelimelere, "din"ler de ayak uydurmaya abalar.
Ayakta kalabilmek, yaayabilmek iin. Byyen gvdeye eski giysi
dar geldike esnetilir, orasndan burasndan yamalar yaplr, ne yapp
edilerek geniletilmeye allr. "Din"lerin sahipleri de bunu yapar
lar. Ustalar, hem yeni gvdeye uydurmakta, hem de "yeni" diye
sunup satmakta olduka baarl olurlar. ine biraz "akl" (!), biraz
"bilim" (!) katlan "yorum"larla.
"nsan haklar" dendiinde de bu grlr kukusuz.
Bu haklar, artk kimsenin, kolay kolay aktan kar kamyaca
bir aamaya gelmitir. O nedenle, dinlerin savunurlar da bu haklar
dan yana grnme abas iindedirler.
Dinlerde, "insan haklar" gerekten bulunabilir mi?
nce unutulmamas gereken bir gerek var: Din, "iman (inan)"
stne kuruludur hereyden nce, "nsan"a da "imanl" olmas l
snde deer verir. Bu koul olmadnda, deer vermek yle dursun,
"dman" gzyle bakar. Dmanlk derecesi de "imanszlk" derece
siyle llr. yle olur ki hibir acma gsterilmeyebilir. "Kutsal" ki
tabndaki "Tanr"da da vardr bu. Tanr, "kfr"e acmaszdr. te
"cehennem" rnei. Ve ite Kur'an'daki cehennem. yetlerden birka
rnek:
"Tanrlarna kar kfir olanlar iin cehennem ikencesi (azab)
var. Ne kt varlacak bir yerdir oras. Oraya atldklarnda, kaynar
ken uultusunu iitirler orann. Cehennem, fkesinden, neredeyse at
layacak olur..." (Mlk: 6-9.) "yetlerimize inanmayanlar, kukusuz,
atee sokacaz. Derileri her yanp pitike, baka derilerle deitire
ceiz. kenceyi (daha ok) tatsnlar diye... Tanr gldr, hikmetli
dir." (Nis: 56.)
192
Dnya yaamnda da "imansz insanlar"a yer yok. Eer gereken
g elde edilmise, "saldrmazlk antlamas" olsa bile, bozulabilir ve
"imansz"lar, yaayp seim yapmalar iin ksa bir sre (rnein drt
ay) verildikten sonra ldrlebilirler. (Bkz. Tevbe, ayet: 1-5). "man-
sz"lar iin "nerede bulursanz orada ldrn!" buyruu (Bakara: 191,
Nisa: 89, 91; Tevbe: 5) vardr.
teki dinlerden olanlara kar dmanlk derece derecedir. "Ki
tapl olanlara kar baka, "kitapsz" olanlara kar baka dereceler
sz konusu. Deimeyen kuralsa u: Her dinde geerli olan, kendisi
dir, kendi "iman"dr. Kur'anda da "Tanr katnda DN olarak yalnz
ca SLAM'n kabul edildii" aklanr. (li mran: 19.)
Szn z: Dinlerde geerli olan, "insan haklar" deil;
"m'min"lerin, yani "inanr"larn "hak"lardr. "man" olmaynca, en
yaknlarn haklan bile sz konusu deildir. Hepsi dmandr, hepsine
kar "sava" vardr.
En bar din saylan Hristiyanln ncilinde bile sa unlar
syleyebiliyor:
"Yeryzne bar getirmeye geldim sanmayn! Ben bar deil,
kl getirmeye geldim. nk ben, kiiyle babasnn, kzla anasnn,
gelinle kaynanasnn arasna ayrlk koymaya geldim. Adamn d
manlan kendi ev halk olacaktr. Babay ve anay benden ok seven,
bana layk deildir.", (Matta: 10 : 34-37) "Ben, dnyaya ate atmaya
geldim. imdiden tutumusa daha ne isterim?!(...) Dnyaya bar
getirmeye mi geldim sanyorsunuz? Size derim ki: Hayr! Ayrlk ge
tirmeye geldim. nk bundan sonra bir evde be kii olacak;
ikiye, ikisi e kar kp ayrlacaklardr. Baba oula kar, ana kza
kar, kz anasna kar, kaynana gelinine kar, gelin kaynanasna
kar olacaklardr." (Luka: 12: 49, 51-53)
Benzer aklamalar Kur'anda da buluyoruz. Tanr yolunda olma
yan "mallar"la birlikte, "evld"n da "fitne" olduu bildirilir. (rnein
bkz. Enfal: 28) man olmayan ne "baba", ne "oul", ne "karde", ne
"e, ne de teki yaknlardan herhangi biri dost olabilir. Tevbe Suresi
nin 24. ayetinin, Diyanet'e yaynlanan resmi eviride anlam yle-
dir.
"De ki: Babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, akrabanz, elde et
193
tiiniz mallar, durgun gitmesinden korktuunuz ticaret, hounuza
giden evler sizce Allah'tan, Peygamberinden ve Allah yolunda sava
maktan daha sevimliyse, (cezaya ilikin) Allah'n buyruu gelene dek
bekleyin. Allah, fsk kimseleri doru yola eritirmez."
Muhammed'in iinde bulunduu savalara gz atldnda, baba
nn oulu, oulun babay, anay, kardein kardei, yani en yaknlarn
bile birbirlerini "Tanr iin" denerek, dedirtilerek ldrd, ldrtl-
d grlr. Pek ok rneiyle...
Yahudilik'teki acmaszlk da, Tevrat'taki "Tanr"nm, Yehova'nm
acmaszlndan kaynaklanr. Siyonizmin inanrlarn, ballarn
nasl tyler rpertici zlimliklere, ldrmelere, soykrmlara srkli-
yebildii gzler nnde. Gz dnm bir siyoniste, "insan" ve
"insan haklar" anlatlabilir mi?
slam eriat'nn da en temel kaynaklarndandr Yahudilik. Hem
kaynak, hem dman.
Sonu
"Din"lerde, kendi inanrlarnn haklarndan sz edilebilir. O da bir
lde... nk din, kendi inanrlar arasnda da ayrm gzetir.
Hepsi "Tanr katnda ayn deil"dir. slam "Kelm"na gre, "kii,
kk gnhndan dolay cehenneme girebilir. Buna karlk, byk
gnhndan dolay cehenneme girmeyebilir." Araya araclar girer.
"efat"lar, "efaatlar", yani "kayrma"lar, "kaync"lar vardr.
nanmayanlara gelince: "nsan" bile saylmazlar. "Hak"lan olabilir
mi?
194
BN HALDUN'UN ESER
MUKADDME'NN EVRSNE NSZ1
14. ve 15. yzyln nemli dnr bni Haldun'un yaptlar, bu
gne dein, gerek anlamda dilimize kazandrlm deildir; yurdu
muzda, Mukaddime'nin eski ve yeni yazyla evirileri yaynlanm ol
makla birlikte, bunlar, gerek eksik olmalar, gerek ierdikleri
yanllar nedeniyle, bilimsel ve klasik yayn anlayyla badatr
mak mmkn deildir. Buna karn, bni Haldun, gerek Bat dnya
snda, gerek slam dnyasnda, zerinde ilgiyle durulan gncel bir
konu haline gelmitir. zellikle Mukaddime'nin kendi dilinde yeni
basklarnn yaplmas, Bat dillerine (ngilizce ve Franszcaya) ev
rilmesi ve bni Haldun zerine yaz ve yaynlarn giderek kabarmas,
onun, kendi a ve evresi iersinde incelenmesi gereken nemli bir
kaynak olduunu bize dndren kantlar olmak gerekir. Trkiye'de
de, bni Haldun konusunda, zaman zaman tantma, yorum ve inceleme
yazlar yaynlanmtr; ama bu tantma, yorum ve incelemelerin, ge
nellikle niversite ve ansiklopedi evresinde kaldn da ayrca belir
telim. Bat lkelerinde olduu gibi, sosyalist lkelerde de -rnein
Sovyetler Birlii'nde inceleme ve aratrma konusu olan bni Hal
dun'a, gnmzde, marksist adan yaklalmakla birlikte, lkemiz
marksistleri arasnda henz bir inceleme konusu olarak ele alnma
mtr. Btn bu nedenleri gznnde tutarak, nce bni Haldun'dan,
daha sonra bni Haldun ile ilgili tantma, inceleme ve yorumlardan,
genel bir kesit sunarak yazmza balamak, okurun bni Haldun konu
sunda genel tablo izmesine yardmc olaca gibi, bizim yorumlar
mz iin de, bir hareket noktas salayacaktr kansndayz.
195
bni Haldun'un Szlerinden Bir Demet
"Bilesin ki" der bni Haldun, "tarih, gerekte toplumsal yaam ve
bu yaamn doal yapsnda belirmi durumlar konusunda bilgi ver
mektir..." 2 "nsanlarn toplumsal yaamlar zorunludur. Dnrler
bunu u szleriyle dile getirirler: 'nsan doutan uygardr.' Yani insan
iin toplumsal yaam, kanlmaz bireydir. Ki, bu yaam, filozofla
rn zel anlatmlarnda 'kent yaam' diye geer. . . " 3 "...nsann yaa
m ve kalcl salkl olarak yalnzca besinle salanabilir. Onun iin
insan, besinini aramaya ynelir. Ancak, insann besinin elde etmeye
tek bana gc yetmez. Gereksinme duyaca besini salamaya yeter
li olamaz. Yaamnn temel maddesini oluturan besinini insan tek ba
na salayamaz. Gnlk yiyecei tahlm elde etmesi bile birok i
ve ura gerektirir. Tahl tp un durumuna getirmesi, unu hamur
yapmas, hamuru piirip ekmek yapmas gerekir. Bu iten herbiri
iin kapkacak-ara-gere gerekli olur ona. Ve szkonusu iler, birta
km zanaatlar olmadan sonuca ulaamaz. Demirci gerekli olur, maran
goz gerekli olur, mleki gerekli olur. Tutalm ki o kii, szn ettii
miz ilere gerek kalmadan tane olarak yiyor tahl. Bu da gene
birtakm ilerin gereklemesine baldr. Tanenin ekilmesi, biilme-
si, baandan karlmas. . . " 4 "Tarih alannda dlen yanl ve ya
nlgnn ince bir nedeni var: alar deiir ve gnler geip giderken,
toplumlarn, kuaklarn durumlarnn da srekli olarak deitiinin
gzden karlmas... Evrenin ve toplumlarn durumlar, ilikileri, gi
dileri tek bir sre ("vetre") zerinde srmez ve deimeyen bir iz
gide kalmaz. Gnler, zamanlar geer, oluan deimeler ve durumdan
duruma geiler btndr her ey. Bu deimeler ve geiler, kii
lerde, srelerde, kent ve kasabalarda olduu gibi, tm evrende, lkeler
de, ktalarda, zamanlarda ve devletlerde de olur. " 5
bni Haldun in Ne Diyorlar?
"15. yzyln bana kadar Kuzey Afrika'da yaayan bni Hal
dun", diyor Hilmi Ziya lken, "tarihi olduu kadar, sosyolojinin n-
196
deri ve ilk tarih filozofudur (1332-1406). Mukaddime'yi ilk kez Quat-
remre Paris'te Mustafa Fehmi Bulak'ta bastrdlar. lk evirisi Trki
ye'de yapld. 18. yzyla dein batklarn bu filozoftan haberi yoktu.
17. yzyl sonuna doru dHerbelot ondan Bibliotheca Orientalis'te
sz etti. 19. yzyl banda Sylvestre de Sacy, deerini belirtti. O
yzyln sonlarnda Hammer-Purgstall, onun hakknda makaleler
yazd. 'Araplarn Montesquieus diye sz etti. Garcin'de Tracy, bir
ka yl sonra bni Haldun'un Mukaddime'sinden baz blmleri Fran-
szcaya evirdi. Quatremres, Mukaddime'nin Arapa metnini
Prolgomnes adayla yaynlad ve zet halinde bir evirisini yapmaya
alt, fakat bitiremedi. evirisi, yapt zerinde filozof ve sosyolog
larn incelemeler yapmalarna olanak verdi. O zamandan bu yana Ba
tda bni Haldun'dan ok szedilmektedir. Bazlar nemini ar de
receye karmlar, onu yeni bir bilimin kurucusu saymlardr.
Batllarn vmelerle dolu olan yazlar daha hzn alamamtr. Bir
kesimi ona tarih filozofu gzyle bakmaktadr. Bir. kesimi de onu, sos
yolojinin nderi saymaktadr. rnein: Rappoport, R. Flins, N.
Schmidt onu tarih filozofu sayyorlar. Gumplowicz, R. Maunier, Fn-
dkolu, Sat El Husri, tekrar Schmidt, lken, onu sosyolojinin haber
cisi sayyorlar. Bouthoul onda her iki vasf grd gibi, birok Bat
dnryle karlatryor. Onda Vico'nun Montesquieu'nn,
Marx'in, biyolojik sosyoloji grn buluyor. F. Schulz, bni Haldun
iin Journal Asiatique'de birok makaleler yaynlad (1885 Paris).
Graberg de Hems, Rosenthal, Von Kremer, Lewine, G. Bouthoul,
Gabrieli, Colosio, Ferreiro, Carra de Vaux, De Boer, G. Richter, Gaut
hier, A. Bombaci, Ch. Issawi, W. Fishel, C. MacDonald, Breisig,
H.A.R. Gibb, A. Altamira vb. geen yzyl sonlarndan beri ondan
sz etmektedirler. Bu gl ilginin sonucu olarak da, onun tarih ve
toplum grnn, ada dnrler zerinde etkili olduunu, rne
in, Untergang Ds Abendlasds yazar Oswald Spengler'in Batdaki
znty anlatan felsefesi zerinde veya baz marksistler ve Breisig
gibi tarih filozoflar zerinde etkisi olduuna iaret edilmelidir. " 6
Prof. Dr. M. Fuad Kprl'den:
"bni Haldun hakknda 1918'de Alfred Belin slam Ansiklopedi
si "ne, yazd 'bni Haldun' maddesi, basit bir biyografiden baka bir
197
ey deildir. Oysa aa-ortazaman fikir tarihinde, onun igal ettii
yer ok byktr. Yalnz slam aleminde deil, genel olarak dnya
fikir tarihinde, onu tarih felsefesinin en mmtaz simalarndan, daha
doru bir ifadeyle sosyolojinin ilk byk kurucularndan biri saymak
hi yanl deildir... Yalnz mstenklarn deil, sosyologlarn da
dikkatini eken bu byk adam hakknda, Batda uzun zamandan beri
birok tetkikler yaplm, zel monografiler vcuda getirilmitir. L.
Gumplowicz, Ren Maunier gibi tannm sosyologlarn onun hak-
kndaki yksek takdirleri dikkate ayandr... "7_
Cemil Sena'dan:
"bni Haldun, tarihte aklcdr, sosyoloji ile tarihi birletirmekte
ilk adm atmtr. Hilmi Ziya lken, onun, corafi ve ekonomik de
terminizm dncesini savunmasndan, Karl Marx ve Montesqui-
eu'nn mjdecisi sayd gibi, nfusa ilikin grleriyle de Malt-
hus'la ilikili grr, ayn zamanda onun kent yaamndan tiksinmesi
ve uygarln ahlk bozduuna dair dnceleriyle de Rousseau'dan,
hatta bir bakma da Nietzche'den nce geldiini ve Machiavelli'nin de
ncs olduunu yazar. bni Haldun, Gobinau'dan nce rka nem
vermi, hukuk anlaynda Hobbes ve Hegel'e, taklidin rolne nem
vermekle de G. Tard'arehberlik etmitir. . . " 8
Prof. Dr. Cavid Sunar'dan:
"bni Haldun'dan nceki felsefe, yani bni Rd ve Maimonides'in
aklc felsefelerinin konusu, zellikle metafizik ve tabiat bilimleriydi.
bni Haldun'u en ok ilgilendiren konu ise, toplum ve sorunlaryd. Bu
sorunlar da speklatif olmaktan ok gzleme ve deneye dayanan ko
nulard." "...bni Haldun'da bizi geree gtren, bize bilgi veren
mantk kurallar deil, ancak gzlem ve deneydir. Mantn yarar b
ykse de doru dnebilme ve doru bilgi edinebilme de tamamyle
yeterli deildir. Bize bilgi veren ve bizi aydnlatan, sadece gzlem ve
deneydir. Dolaysyla mantk, btn bilimlerin temeli olamaz. O
ancak, bilimlerin yardmcs olabilir. "9
Prof. Dr. lhan Arsel'den:
"bn Haldun, Mukaddime adl nl yaptnda sosyolog gzyle
Arap karakterini inceler ve deerlendirir: Onun bu deerlendirmesinde
phesiz ki Arap hakknda daha nce Muhammed'in gerek Kur'an h
198
kmleri ve gerek hadislerle ortaya vurduu grler ve deerlendir
meler de rol oynamtr. Fakat bni Haldun, bu incelemesini ve ele
tirmesini ok daha isabetle ve ok daha bilgili ekilde yapabilmi
tir..." "bni Haldun'a gre Trkler sava karakterleri ve
kahramanlklar nedeniyle slamm kurtarcs olmulardr. Grlyor
ki, bni Haldun, Trk'n slam sayesinde kurtulduunu sylemiyor da
tersine slamm Trk sayesinde kurtulduunu ifade ediyor. " 10
Prof. Dr. G. Hseyin Yurdaydm'dan:
"slam dnyasnda Frbi ve bni Sina'da grlen aklc anlaya
kar, daha sonralar baka bir slam dnr, bni Haldun'un ileri
srd gr, toplumlar tabii artlara gre inceleyen, tabiat, natu-
ralist bir dnya grdr. bni Haldun, toplumlar uzviyetlere benze
tir. Onlarda tpk uzviyetler gibi doarlar, geliir, yetiir olgunlar
ve daha sonra da duraklayarak geriler, klr ve yok olurlar.
Vico'dan 300 yl kadar nce ortaya atlm olan bu gr, Yunan ve
ortaa filozoflarna nazaran byk bir yenilik getirmektedir. Bylece
Frbi ve bni Sina'y da eletiren bu gr, Osmanl devrinde byk
bir ilgi grmtr... Katip elebi de Osmanl devrinin ileri gelen bni
Halduncularmdandr. Ktip elebi'nin Dsturu'l-Amel'inde bni Hal
dun'un bu biyolojisi, uzviyeti toplum felsefesine dayanan bir tarih
felsefesi emas grlr. Ktip elebi'ye gre de toplumlar doma,
gelime, olgunlama, durma ve gerileme safhalarndan geerler ve
sonunda yklrlar. . . " 11
Abdlhak Adnan Advar'dan:
"... [bni Haldun] Machiavelli'nin Prince adl eserindeki sonulara
benzer sonulara ulam ise de bni Haldunun, Machiavelli gibi iki
yzl deil, tersine sadece realist ve dini, realitelerin en banda tutan
bir dnr olduu kukusuzdur. Bununla birlikte, halifelik ve ima
met konularnda bni Haldun, ok zgr ve bamsz grler akla
m ve genel olarak hkmette eriatn mutlak gerekli olmadn
sylemitir. Eserin evirisi ve asl, bu konular iine ald iin, kinci
Abdlhamit dneminde, Trkiye'de satlmas ve okunmas yasak ki
taplardand... Eer tarih bir bilim olmak haysiyetini kazanmsa, tari
hin konusunun, toplumsal olaylar olduunu sylemekle hi kuku
yok, ilk kez bni Haldun bu yolu amtr. " 12
199
Adnan Advar, slam Ansiklopedisi'nm "bni Haldun" maddesinde
ayrca "kimi Batl arkiyatlarn Amerika'nn kefi' gibi bir 'bni
Haldun'un kefi' konusu" ortaya atp ilediklerini, oysa kendilerinden
nce Trk bilim adamlarnn bni Haldun'dan ve yaptlarndan sz et
tiklerini yazar.
Arap edebiyat ve tarihilerinden Emir ekip Arslan (1871-1946),
bni Haldun'un Tarih'inin 1. cildine yazd "Mulhak"da ("nsz"de),
nl Fransz doubilimcisi Carra de Vaux'un, bni Haldun'la ilgili g
rlerini aktaryor. Bu alntlarda yle deniyor:
"Mslman Afrika'nn ilk dnemindeki toplumsal yaps, bni Hal
dun'un kiiliiyle aydnlanmtr. bni Haldun'dan nce, tarih felsefe
sini, onun lsnde salam ve aydnlk biimde ortaya koyabilen bir
baka bilim adam bilinmiyor. nk toplumlarm z durumlar, bu
durumlarda beliren ve bu durumlarn deimelerinde kesin etkili olan
nedenleri, devletlerin nasl kurulduklar ve hangi aamalardan getikle
ri, uygarlklarn deimeleri, gelimeleri ve klerindeki etkenler,
btn bunlar, bni Haldun'un, inilebilecek lde derinliklerine indii
konulardr. Bu derinlie, nl Mukaddime'sinde ("Prolgomnes") in
mitir. Avrupa hristiyan tarihilerinden sadece bir kesimini, 18. yzyl
da, bni Haldun'unkine benzer biimde tarihin gizlerini yakalamaya
girimi buluyoruz. stelik bunlarn konuya ilikin karp ortaya
koyduklar, kapal, anlalmas son derece g anlatmlardan oluu
yor. bni Haldun, us ve algda, Montesquieu ya da stad Mably erde
minde bir dnrdr. Ve hi kuku yok ki o, yeni toplumbilimcileri
mizden Tarde ya da doubilimcisi Gobineau gibi toplumbilimcilerin
de ulu atasdr. " 13
Ayn kitabn (Tarihu bni Haldunun) birinci cildine yaynlayann
yazd nszde bir yazs yaynlanan Kahire niversitesi eski re
tim ylerinden Ahmet Emin de yle diyor: "bni Haldun'dan nce
hibir tarihinin, tarihe, onun bak asndan bakabildiini bilmiyo
rum." s. "n"
Emir ekip de Tariftin 1. cildine yazd "El Mulhak"nm giriin
de Carra de Vaux'un grlerini aktarrken, bni Haldun'dan nceki
dnrlerin grlerini sralyor ve Platon, Aristoteles, Frbi ze
rinde durduktan sonra yle diyor: "...Yalnz bunlardan hibiri, tarih
200
felsefesi bilimine aka deinmiyor. Ne Platon, ne Aristoteles, ne de
Frbi. Bu bilim dal, Veliyyu'd-Din Ebu Zeyd Abdurruhman bni
Haldun'un buluu olarak ortaya kyor. O, Batnn da, Dounun da
vncesi ("Mefharet"i)dir. " 14
slam Medeniyet Tarihi adl yapt nedeniyle lkemizde pek iyi ta
nnan Prof. Dr. W. Barthold da unlar yazyor:
"bni Haldun'un, tarihine yazm olduu nl Mukaddime'si, Arap
edebiyatnda, tarihi, ykclkten kurtulmak, muhkemeyi egemen
klmak ve tarihin yasalarn aratrmak iin yaplm ilk ve biricik
deneyimdir. bni Haldun, tarihe, kendi anlayna gre, 'yeni bilim'
vasfm vermektedir. 15 Onun tarihi, Yunan pragmatik tarihilerinin et
kilerinden uzaktr. Arap tarihisi [bni Haldun], Yunan tarihilerine
nazaran deneyim ve bilgi bakmndan daha zengindir. Yunan tarihi
lerinin nazarnda esas olan siyasal ekillerin deimesi yerine, bni
Haldun, kuramna temel olarak, iktisadi koullarn deimesini, ge
belikten yerleik hayata ve ky hayatndan kent hayatna geii al
maktadr. bni Haldun'un bu kuram, hangi bilginlerin ve hangi kitap
larn etkisiyle meydana geldi? Bu, henz, tamamyla bilinmiyor. ...
bni Haldun'un kuram, dier Arap tarihilerini etkilemedi. uras dik
kate deerdir ki, bni Haldun Arap olduu halde, slam uygarlnn
btn mslman dnyasnn ortak mal olduunu iddia ediyor. (...)
bni Haldun, Araplara 'uygarl tahrip edici bedeviler gzyle bak
maktadr. . . 16
Araplar eletirdii ve Trkleri vd iin bni Haldun'a ierle
mi grnen nl Arap yazar Th Hseyin bile bni Haldun iin
unlar yazmaktan kendini alamyor:
"bni Haldun, tarihsel alanda bir yntem yaratm, bu yntemde
ak ve gerekten ou kesimde doru kan grler ortaya koymu
tur. . . " 17
"bni Haldun'un tarih ynnden ortaya koyduu bak as, ger
ek bir bak asdr. O, tarihe blnmez bir btn olarak bakan, tari
hi oluturan olgular ve olaylar inceleyip yanllar atma yolunu d
nen ve bunu anlalabilir greceli (izafi) bir bilim olarak yaratan ilk
tarihidir. slam dnyasnda, ne ilkalarda, ne ortaada bu nitelikte
bir tarihi grlmtr. " 18 Th Hseyin, bni Haldunun "dhi" kii
-201
lerden biri olduunu yazyor. "tima felsefe"yi, ilk kez onun "bilim
sel kalba dktn" ve onun iin Araplarn, "bu ii ilk baaran
biziz diye vnebileceklerini savunuyor. 19 Ve gene Th Hseyin
"ayr ayr yollardan yrm olsalar bile, bni Haldun'la Montesqui-
eu'nn toplumsal grngleri tarihsel cebir (tarihsel determinizm) il
kesine balamakta birletiklerini ve bu konuda, bni Haldun'un, Mon-
tesquieu'ye nclk ettii"ni aklyor. 20
Trk Ansiklopedisi'ndeki deerlendirmesiye, Ziyaeddin Fndko-
lu da bni Haldun konusunda ilgin grler sergiler. lerde zerinde
duracamz bu deerlendirmenin bir blmnde Fndkolu yle
diyor:
"Tarih ve sosyal olaylarda her eit ekonomik etkene yer veren
bni Haldun, ky ve kent yaplarna zg ekonomik bir dzen bulun
duuna dikkatimizi ekmektedir. Bu dnce 20. yzyl sosyolojisin
de iki sosyoloji kolu (ky ve kent) ile uraan sosyologlarca Tunuslu
tarihiye [bni Haldun'a] orijinallik ve hatta modernlik niteliinin ve
rilmesini gerektirmitir. " 21
eitli yazarlardan sunduumuz kesitleri burada bitirirken, belirte-
limki, bni Haldun'u tarihsel-felsef toplumsal temellerini marksist bir
yaklamla aratran S. M. Batseva'nn yazsn, tm olarak, bu kitap
ta yaynladmz iin, burada ayrca, ayn yazdan kesitler sunmann
doru olmayaca kansndayz.
imdi, artk, bni Haldun'un ilgi eken grleri zerinde ayr ayr
durmaya alalm:
Tarih Konusundaki Grleri ve Yntemi
bni Haldun tarih konusunda yle diyor:
"... Dtan baklnca tarih, eski gnlerden ve devletlerden, eski
alarda geen olaylardan haber veren bilim olmaktan teye gemez.
Azdan aza geen szler, ykler anlatlr. Anlatlanlardan zde
yiler karlp sergilenir. Toplant yerlerinde kalabalk belirdii
zaman bunlarla elendirilir dinleyenler. . . " 22
Yazarmz, bunu, tarihin d yznden olan (f zhirih) diye nite
202
liyor, bu tr tarihilie de yzeysel tarihilik gzyle bakyor. Ama
gerek tarihiliin bu demek olmadn, tarihin bir de "i yan", de
rinlii bulunduunu anlatyor:
"Derinliine inilerek bakldndaysa, tutarl bir baktr tarih. Bir
incelemedir (nazarun ve tahkkun). Olup bitenleri nedenleriyle birlikte
incelemedir, nedenlerine balamadr (ve ta'llun li'l-kint). Ne var ki
bunun ilkeleri ok incedir (Vemebadiha dekikun). Olgularn nasllar
n ve nedenlerini derinlemesine bilme'dir. Bundan dolay, tarih, temel
bilimdir. 'Hikmet'e de btnyle girmitir. Onun iin 'hikmet' 23 bi
limlerinden saylsa yeridir ve saylmas doaldr," diyor. Yazarlarn
za gre, gerek tarihilik budur, tarih alannda bu bak asndan y
rmedir. bni Haldun, bunu, tarihin "i yz" (ve f btmh") diye
niteliyor.
Ziyaeddin Fndkolu, bni Haldun'un bu aklamasn deerlendi
rirken unlar yazar:
"Sosyolojinin bilimler arasnda yer ald 19. yzyldan nceki d
nemlerde, tarihi, ayn zamanda sosyoloji sayan dnrlere Talan
maktadr. rnein: Vico ve Bacon bunlar arasndadr. bni Haldun'un
19. yzylda Batda Hammer tarafndan tantlmasndan sonra, Arap
tarihinin bu alandaki nc gr yaylm bulumaktadr. Gerekten
tarihilii 'zahir' ve 'batn' diye ikiye ayran yazar (bni Haldun), bi
rinciyi ykc, kinciyi 'izah' olmakla niteliyor. Bu vasf, 'batn' ta
rihiyi, sosyal olay illet ve nedenlerine balamaya yneltmektedir.
Nitekim gnmzde de sosyoloji ile, bu anlamda anlalan bir tarih
arasnda, sk ballklar kurulmaktadr." 24
bni Haldun, tarihte aktarmacla deiniyor ve yle diyor:
"slam dnyasndaki tarihilerin ileri gelenleri, gemi gnlerin
haberlerini dolu dolu alp topladlar. Yazdklarnn arasna koydular,
sakladlar.
"Sonra asalaklar gelip yanln aldatclarna kattlar o haberleri.
Bu alanda kimi zaman sanlara, kuruntulara kapldlar; kimi zaman da
bilerek haber uydurdular. Abartlm sylentilerden yaldzlar aldlar,
tekilerle kartrp srdler piyasaya. Ve uydurduka uydurdular.
Daha sonra gelenlerden oklar da bunlara uydular, haber aktarcl-
nda onlar izlediler. ncekilerden nasl iitip aldlarsa yle ilettiler
203
bizlere. Olgularn ve durumlarn nedenlerini dnp kavramadan.
Uydurma haberciliin sapk yollarn brakmadlar, bu uydurmacla
kar koyalm demediler.
"nceleme denen ey azd bunlarda. Ayklama, dorularn iinden
yanllar karp atma yn ok azd. . 25
bni Haldun, bu aklamasyla tarihilii nasl anladn aka
belirtiyor. Ve tarih felsefesini aa vuruyor: bni Haldun, "yzeysel"
bir tarihilik ve aktarmac (nakilci) bir tarihilik istemiyor. Bir tarihi,
ald ve yazaca "haber" zerinde dnsn, aratrsn, incelesin,
gerekirse tarihi olarak ad yapm olanlara, gelenee bakaldrsm,
kar koysun, hele hi bir zaman uydu olmasn, sanlara, kuruntulara
kaplmasn istiyor.
bni Haldun'dan nceki tarihiliin "ykclk", gemiten haber
toplayp aktarma (vak'anivislik) biiminde olduu, bni Haldun'unsa
tarihe ilkeler getirdii ve bir tarih felsefesi ortaya koyduu konusunda,
aa yukar dnrlerin tm birleir. Hemen hemen u noktada
birleirler ki, bni Haldun, tarih felsefesini balatan, ya da bu felsefe
nin balayp gelimesinde ok byk katks olan bir tarihidir. D
nrler, onun tarih felsefesini kurduu gibi, Baty, b konuyla ura
anlar byk lde aydnlattn da yazarlar. Birok dnrn,
ok ge tannm olmasna karn, ondan yararlandklarn aklarlar.
Onu eletirenler bile onun tarih felsefesini nemsemezlik etmezler.
Szgelimi:bni Haldun'u kyasya eletiren Th Hseyin bile onu bu
konuda ok ver. 26 Ayrca bu konunun "usta"s ve bu konuda "dhi"
olarak niteler. 27
Orhan Hanerliolu "tarih felsefesi"nin ne olduunu ve ayrca bni
Haldun'un bu felsefedeki yerini yle anlatyor:
"Tarih felsefesi, gemite neler olup bittiini aratran tarih bili
minden farkl olarak, gemite olup bitenlerin nedenlerini aratrr.
Bu bakmdan tarih felsefesi, tarihsel oluumu iin de genel felsefe
alannn byk dnya grne gre sralanr. Metafizik tarih fel
sefesi, bireyci tarih felsefesi, diyalektik tarih felsefesi. Metafizik a
dan ilenen tarih felsefesine gre, insanlarn tarihi, Tanrnn iradesiy
le yneltilmektedir. Tanr nasl istemise yle olmutur, bundan
sonra da yle olacaktr. Temelde metafizikten baka bir ey olmayan
204
bireyci tarih felsefesine gre, insanlarn tarihini byk bireyler, e de
yile stn dnceler ynetmektedir, bu byk kiilere nasd iste
milerse yle olmutur ve bundan sonra da yle olacaktr. ada di
yalektik felsefesine greyse, tarihi, retim ilikileriyle belirlenen
toplumlar yapar. Toplumsal olaylarn nedenleri zdeksel [maddi] ko
ullardr. ... Tarih felsefesi, metafizik ve bireyci alardan ilenirken
bile, ada zdeki [materyalist] diyalektik anlayn sezgisini ta
maktadr. Tarih felsefesinin ve toplumbilimin kurucusu saylan Arap
dnlerinden bni Haldun'a (1334-1406) gre, toplumsal olaylarn
nedenini toplumun kendinde aramak gerekir. Tarih bilimiyle uraan
lar yanltan ey, uluslarn hal ve durumlarnn deimekte olduklar
n unutmaktr. Deime, Tanrnn btn varlklar iin koyduu bir
yasadr. Doasal verim, zdeksel bir deimeden ibarettir. Toplumlar
da insanlar gibi doar, geliir ve lrler. Hner ve sanayinin gelime
si, toplumsal gelimenin banda gelir. Hner ve sanayiin gelimesi,
... insan dnsel bilgilerle uramaya yneltir. Deer emekle belir
lenir, pazarda satlan budayda, i ve emein deeri aka grnmez
ama, budayn deeri, onu elde etmek iin harcanan i ve emein de
eridir. Toplumsal olaylarn temeli, ekonomiktir. . . " 28
Hanerliolu'nun bu deerlendirmesi gerei olduka yanstyor.
Ancak, burada bni Haldun'un olduu aklanan grler arasnda yer
verilen "deime, Tanrnn btn varlklar iin koyduu bir yasadr"
tmcesine bakp, onun "materyalist" olmad sanlmamaldr. nk
bni Haldun'da "Tanr'nn, "dinsel dnyada"kinden daha deiik bir
anlam vardr. bni Haldun'a gre "Tanr", doal yasalarn dnda de
ildir, yasalar hem "koyandr, hem de yasalarn "kendisi"dir. Geli
meyi etkileyen bir eit "zg"tr. bni Haldun, Hanerliolu'nun da
belirttii gibi, toplumsal olaylarn nedenlerini, "toplumun kendisinde"
aramay nerir. Oysa "dinsel evreler" bu nedeni, kendi anlaylarn
daki "Tanrsal i ve hikmetlerde" aramay nerirler. Gene Hanerlio
lu'nun belirttii gibi, bni Haldun'un tarih felsefesinde "toplumsal
olaylarn" temeli "ekonomik"tir. bni Haldun anlaynda temel etke
nin "ekonomik" olduu grn Ziyaeddin Fndkolu da payla
yor. Aada bu konu zerinde ayrca duracaz. Durum byle olunca
205
bni Haldun'un tarih felsefesini, maddi temelin dnda dnebilir-
miyiz?
bni Haldun'un "tarih" anlaynn zellii nereden ileri geliyor?
zellikle iki eyden ileri geliyor: Birincisi, "konu" olarak "top-
lum"u, "toplumsal yaam" almas, kincisi de getirdii "yntem"dir.
Bu iki temel e, onun "yeni bilim diye nitelediini ve hakl olarak
kendisinden nce bilinenler arasnda hi bir tarihinin, haberi olmad
n belirttii bilime (toplumbilime) nem ve zellik kazandryor.
bni Haldun, "yeni bilim"in konusunu u szle aklyor: "nsana
zg 'mran ' ve insana zg toplum" 29 ("Huvell-umranu'l-beer
ve'l-ictimau'l-insan"), Yazarmz, "mran" szcn, "uygarlk" ve
"toplumsal yaam" anlamlarnda kullanyor. 30 Th Hseyin, bni
Haldun'un, bamsz (sui generis) bir bilime, "toplum"u konu alan ilk
dnr olduunu yazyor. 31 Daha nce aktardmz grlerden de
anlalaca gibi, birok yazar ve dnr de Th Hseyin'in bu yar
gsn paylayor.
bni Haldun, "yeni bilim"in konusu olarak "toplum"u alyor ve bu
nunla kalmyor, toplumu etkileyen nedenler, etkenler zerinde de du
ruyor. Corafi etken, doal etken, politik etken ve en batada ekono
mik etken. Th Hseyin de bni Haldun'a gre bu etkenlerin toplumu
etkilyip deitirdiini yazarken, onun bu alanda "din"e ve "metafizi
e" yer vermediini aklar. 32
bni Haldun'un, kendisini antlatran ynteminin ne olduuna ge
lince:
bni Haldun, bu yntemini ok geni ve rneklerle anlatr. Burada
ksaca unu belirtelim ki, bni Haldun ynteminde en nemli olan
ey: yanszlk, eletiri, ve topluma, toplumun gelimesine, deime
lere egemen olan yasalarn bilinmesidir. bni Haldun, bu sonuncusu
nun hepsinden daha nemlisi, toplum yaplarm ve toplum yaplarna
egemen yasalar bilemeyen tarihinin "her zaman yanla ve yanlg
ya" deceini aklyor. bni Haldun'un toplumsal yasalarnda Th
Hseyin'e gre, nemli u yasa var: "Nedensellik" yasas
("nanunu'l-illiyye"), "benzerlik" yasas ("kanunu'l-tebh) ve "ben
zemezlik" yasas (Kanunu'l-tebyun" ) . 33 Th Hseyin'in "benzemez
lik" yasas diye anlatt konuda, bni Haldun, "deime"lere,
206
"sre"lere ("vetre") son derece nem verdiini gsteriyor. Onun bu
konudaki szlerinden bir paraya, yazmzn banda yer verdik. Ken
disi bu konuya ok nem verdii iin...
te bni Haldun'un "toplumbilimci" saylmasn ve kimilerince
"toplumbilimin kurucusu", "ada toplumbilimcilerin atas" diye ni
teleniini salayan, onun bu ve benzeri grleridir. Tarih anlay ve
getirdii yntemdir. Bilim dnyasna sunduu "yeni bilimdir.
Toplum le lgili Grleri
bni Haldun, toplumsal yaam "zorunlu" sayar. Neden zorunlu
saydn uzun uzun anlatr. Bu konudaki grlerini tanlmayan r
nekler sralar. "nsann besinini tek bana elde etmeye gc yet
mez..." diyerek balad aklamasnn sonunda, ekonomik nedenle
rin "toplumsal yaam"n vazgeilemezliinde en byk rol
oynadn ortaya koyar. Hatta "toplumsal yaam", ekonomiye da
yandrr da denebilir. nk ekonomiyi temel etken olarak iler.
Sonra dnyann ancak "toplumla bayndr duruma" getirilebileceini
toplum olmadan doann deitirilip yaanr biime sokulamayaca
n belirtir. Corafya evresini ve iklim koullar zerinde de durarak,
toplumlar, eitli toplum birimlerini ve biimlerini bu adan da ince
ler. eitli etkileri aklar, sonular karr. Ayr bir ana blmn e
itli blmlerinde insan ilikilerini, aile, boy, kabile ilikilerini, ksa
ca "toplumsal yap"lar, bu arada deerleri, kurallar, gelenek ve
grenekleri, alkanlklar yani "kltrel yap"y, gene bu arada ve
ayr ayr blmlerde deiik ynetimleri, egemenlik evrelerini, politik
gelimeleri ve bylece "siyasal yaplar ele alp geni ve ilgi ekici
aklamalarda bulunur. Toplumu anlatr, toplum-devlet ilikisini anla
tr, toplum ve devlet yaamndaki gelimeleri ve deimeleri anlatr.
Toplumu ilgilendirden ne varsa sz konusu eder. nk eildii "yeni
Bilim"in konusu "toplum"dur, blmleri, sorunlar (ve mesailluhu) da
toplumsal sorunlardr. bni Haldun, hangi konudan sz ediyorsa "top-
lum"u ve "umran" (toplumsal yaam ve uygarlk) ilgilendirdii iin
sz ediyor. bni Haldun, toplum psiklojisine ve toplum ya da topluluk
207
yelerini birbirine balayan balara, rnein kabilelerdeki "kan
ba"na, yakmlk-akrabalk ilikilerine, dayanmay salayan etken
lere, "topluluk"larn gcne ve bu glerle elde edilen sonulara da
ok nem verir. Bu alanda kuland ve dnrlerin zerinde durup
eitli yorumlar yaptklar "el asabiyye" ya da "asabiylet" 34 szc
vardr ki, bu szck, toplum ve devlet gelimeleriyle ilgili blmlerde
sk sk geer.
Toplumlarr Geirdikleri Dnemler, Evreler
Th Hseyin'e gre, bni Haldun'un bu konudaki grn yle
zetlemek mmkn:
Toplumlarn dnemi ("tavr") vardr: a) lkel yaam (ayetu'l-
bedv) dnemi. Bu blme l yaam ve krsal yaam srenler girer.
b) Devlet kurma dnemi ("fetih yoluyla") c) Yerleik (kentsel)
yaam, zenginlik, savrukluk, elence, durgunluk ve ardndan ykh
dnemi.
Birinci dnemde toplumlar "kabile", "airet" dzeni iinde yaar
lar. Gereksinmelerinin ve geleneklerinin dnda yasa bilmezler. Yal
nzca gereksinme duyduklar ya da geleneklerinin ittii dorultuda
davranrlar. kinci dnemde giritikleri "fetih" ler ve baka toplumlar
yenme-ezme sonucunda, kabile ynetiminden devlet ynetimine ge
erler. Bu dnemde "yasa" nedir bilirler ve dzenlerini salayan yasa
lar yaparlar. Yalnzca gereksinmelere ve geleneklere deil, bu yasala
ra uyarlar artk. nc dnemdeyse, yerleik ve kentsel yaamn
gerek ve alkanlklarna gre yaanr. Yenilgiye uratlan topluluk
larn geleneklerine, hoa giden yaamlarna uyulur. Zengin, parlak
yaam ve elenceye dknlk gsterilir. Bu arada bilime, teknie
ynelmeler grlr. Bu aamadaki toplumun yaam, yklncaya ve
yok oluncaya dek byle srer gider. 35
Th Hseyin, bni Haldui'un bu konudaki grn byle zet
ler. Orhan Hanerliolu'ysa deil, be dnemde zetler yazarm
zn konuyla ilgili grn: "Gebelikten lkelere saldrma tavr, al-
208
dklar lkelerde ekonomik egemenlik tavr, gittike zenginleme
tavr, barlk ve geveme tavr, safahat ve elenceye dalarak
kme tavr." 36
Ziyaeddin Fnd.kolu da, "tavrlar teorisi" bal altnda, bni
Haldun'un bu konudaki grn yle yanstr:
"Asabiyetle donatlm ilk kavimler, hayatlar boyunca baz tavr
lar gsterirler. Bunlar ilk defa zuhur ve zafer tavr yaarlar. Siyasal
lider ve ahlk beraberlii, bu zaferin temel nedenidir. Sonra, 'infirad'
devri balar. Lider ve evresindekiler ktleden ayrlrlar. Ve fera
hali yaarlar. imdi durgunluk zamandr. Egemenili elde bulundu
ranlar, zuhur ve zafer devrinin ocuklardr. Asabiyetleri gerginliini
kaybetmek zeredir. Fakat gene de gl dnemin hatralarn anarlar.
Sonunda israf dnemi balayacak, bir baka asabiyet sahibi kavim
zuhur edecektir. Egemenlikler nbet deitirecektir. " 37
Gerek Th Hseyin'in gerek Hanerliolu'nun, gerek Fndko-
lu'nun zetlemeleri, aa yukar ayn eyleri anlatm olsalar bile.
bni Haldun'un anlattklarn tam yansttklarn sylemek biraz g
tr. Bunu, evirinin ilgili blmlerini okuduu zaman okur da gre
ektir. Hele ikinci ciltten sonra bu durum daha iyi anlalacaktr.
Ziyaeddin Fndkolu, alntda grlen aklamasna unu ekli
yor:
"bni Haldun'un bu gr, 'uzviyeti' (organizmac) bir gre
dayanmaktadr. Kendi deyimiyle mr- beerle mr- cemiyet'i, ana
loji yoluyla yaklatrmakta, biyolojik determinizmi, sosyolojik deter
minizmiyle devam ettirmektedir."
Organizmac Gr ve bni Haldun
bni Haldun'u yorumlayan ou kimse, onun "organizmac" gr .
tadn, ya da grnn "organizmac" olduunu ileri srer. B
ne lde gerei yanstyor?
Bilindii gibi bilim evreleri, birok alanda olduu gibi toplumb
limde de birtakm "teori"ler, teori "model"leri belirlerler, "snfl;
ma"lar yaparlar. Ama ne denli "bilimsel" olursa olsun "snflandrma
20'
lar" deiiktir. Kimi bir trl, kimi bir baka trl snflandrma
yapar. 38
Bu "snflandrma"larn hakl gerekesi vardr elbette. Szgelimi,
Emre Kongar, "her bilim dal, ister doal, ister toplumsal olsun, ince
leyecei konuyu daha iyi anlayabilmek iin modeller kullanr", diye
balar ve gerekeyi anlatmaya koyulur. 39 Ne var ki ayn Emre Kon
gar, kitabnn bir baka yerinde de unlar yazar: "Aslnda toplumsal
bilimlerde yaplan her snflama eksik ve hatal olmaya mahkumdur.
nk her dnrn ya da toplumsal bilimcinin modeli, az ya da
ok, brlerinden farkl eler tar. retici ve zmleyici amalar
la yaplan snflamalar ise, bu farkllklar genellikle ihmal eder. As
lnda yaplan snflamalar da birbirini tutmaz. ...Y aplan her snfla
ma, snflamay yapan kiinin amacna, grne ve yaklamna
gre deimektedir. Bu nedenle, biz de bu almada, imdiye kadar
yaplm olan baz snflamalardan ok daha farkl olmayan bir snf
lamay ortaya koyduk. Pek doal olarak bizim snflamamz da, yu
karda, snflamalarn getirdikleri sakncalar olarak saylan btn sa
kncalar ve muhtemelen baz ilaveleri beraberinde tamaktadr. " 40
imdi dnn, bni Haldun iin "gr, organizmac grtr"
deniyor. bni Haldun'dan ald alnty, kitabna koyduu blme ba
klrsa, Emre Kongar da ayn eilimde.41 Yani o da yazarmz "orga-
nizmac" kuramclar srasna koyuyor. yi ama bni Haldun'u baka
kuramclar arasnda gsterenler de var, ona ne diyeceiz? Szgelimi:
"Taklit" konusundaki dncelerinden dolay G. Tarde'a benzetenler
var, "rk"larla ilgili grlerinden dolay Gobineu'ya benzetenler var,
corafya evresinin ve iklimlerinin etkilerine ilikin grleri dolay
syla "corafyac gr"te olanlara benzetenler var, bundan ve "ne
densellie" ilikin grlerinden dolay Montesquieu'ye benzetenler
ve "Araplarn Montesquieu's" diye niteleyenler var. Daha baka d
nrlere, kuramclara benzetenler ve bu arada "Marx"n grnn
ncl olduunu syleyenler var. Balangta aktardmz yazlarda
da, bu aka grlr. yleyse, bni Haldun'u bir btn olarak ele alp
deerlendirmeden, tarihte, toplumbilimde "organizmac" diye nitele
mek, olas m? "Organizmac gr"te olanlardan birini, en nllerin
den birini alp karlatralm ksaca:
210
rnein, Alman dnr, Spengler Oswald (1880-1936): Alman
faizminin teorik nclerinden biri. Ortaya koyduu tarih felsefesini
aklayan yapt, Almanya'nn birinci dnya sava yenilgisinden
hemen sonra yaynlanm, emperyalizmin ideologlar arasnda hayli
ilgi grmtr.
Ne diyor Spengler? Emre Kongar'n kitabnda yle aklanr:
"Spengler de, kltrleri organizmalar olarak grr. 'Tarih, bu orga
nizmalarn ortak biyografisidir. Her kltrn ocukluu, genlii, er
ginlii ve yall vardr. Her kltr kendi uygarln yaratr. Uy
garlk, kltrel organizmalarn son aamada ortaya koyduklar bir
olgudur. Uygarlk aamas, kozmopolit kentleme, bilimsellik, halkn
kitlelemesi ile belirlenir. lk aamalardaysa kan ball ve topluluk
(cemaat) havas egemendir. Uygarlklar, lmeden nce ikinci bir din
sel aama geirirler. Eski Roma ynnden Hristiyanlk bunun rne
idir.' " 42
Bu grlerle, bni Haldun'un bu konuya ilikin grleri arasn
da benzerlikler bulunduu kukusuz. Ama sadece "benzerlikler" var.
Belki de, Hilmi Ziya lkenin aklad gibi (yukarda lken'den ak
tarlan alntya baknz.) Spengler, bni Haldun'un grlerinden etki
lenmitir. Onun grlerinden iine gelen yanlar alp yanstmtr.
Bununla birlikte "benzerlikler"in tesindeki "farklar", hemde ok
nemli farklar da grmek gerek. En nemli fark da udur: bni Hal
dun, "madde"yi ve "ekonomi"yi temel alr. "Kltr" ve "kltrel de
imeler") "z"de ("li zatih") grmez, "geim" ve "besin"e ynelik
abalarn "arz" ve bu alandaki toplumsal yaama, "umran"a gre de
ien yansmalar olarak grr. bni Haldun, "bamsz", "esiz" kl
trler tanmaz. Ve bni Haldun'un, gerek toplum ve gerek devlet yaa
mn insan yaamna benzetmesi, "doma*, erginleme, yalanma ve
lme" gibi dnemlere ayrmas, gene Spengler ve benzeri organizma-
clardan farkldr. nk bni Haldun'a gre, yalnzca "yalanma" d
neminde deil, "her an" olu (kev) ve zl (fesad) vardr. Dei
ine ve yenileme her an sz konusudur. Bir baka deyile ona gre
zlen ve len bir eyde ayn zamanda "doma" da vardr. bni Hal
dun, her eyin her an "deitiini" yeri geldike vurgular. "Doma,
gelime, erginleme, yalanma, lm" gibi evrelerden sz etmesi de,
211
her eyin, bu arada toplumun ve devletin de durum deitirdiklerini
anlatmak iindir. nk bni Haldun'a gre her ey birbirine baldr
ve her ey "srekli" durum deitirir. Onun iin bu "deimeleri" gz
nnde tutmayan tarihinin yanlgya deceini aklar. Onun iin
"sre" ("vetire") szcn kullanr. bni Haldun'da evrimci dn
ce de vardr. "Dnen insan"a dein nasl gelindiini uzun uzun an
latr. Ve bni Haldun, Spengler gibi "kaderci" deildir. Tm bunlardan
sonra, onu, Spengler'le ayn sraya koymak doru olabilir mi? Ya da
teki "organizmac" dnrlerle? Yineleyeyim: Arada byk lde
benzerlikler var; ama ok daha byk lde farklar da var.
Unutulmamas gereken bir ey daha var. bni Haldun "dnemler"
("tavr"lar) ile ilgili grn, inceleyebildii toplum yaplarndaki
gzlemlerine dayanarak ortaya atp ilemitir. bni Haldun'u deer
lendirirken bunu da gznnde tutmak gerekir.
Hanerliolu unlar yazar:
"slam bilgini bni Haldun'a gre bu (toplumsal gelimenin durma
s anlamndaki) kme, hibir toplumun kanamayaca genel yasa
dr. Metafiziin, gzlemledii bu olguyu ... Karl Marx bilimsel olarak
zmlemitir: Bir toplum, retim gleriyle retim ilikilerinin bir
birine uygunluu halinde geliir, retim ilikileri retim glerinin
gelimesine engel olmaya balaynca kme ve retim glerinin ge
limesine uygun yeni retim ilikilerinin kurulaca stn dzeyde
bir sosyo-ekonomik biimlenmeye dnme kanlmazdr. retim
ilikilerinin, retim glerinin gelimesine srekli olarak destek ola
ca bir toplumda, rnein sosyalizmde, durma ve kme olmaz. " 4-3
Hanerliolu'nun bni Haldun ynnden yanld sylenebilir.
Th Hseyin'in bni Haldun'un "tavrlar konusundaki gryle il
gili benzetmesi de, yanlgy aka gsterir:
"[bni Haldun'a gre:] Toplum genel niteliiyle bir rmaa benzeti
lebilir. Yata hibir zaman kurumayan bir rmaa. Kesintisiz yenile
erek akp gittikten sonra denize her dklnde yeni olarak dk
len bir rmaa. Bu rmak, lden ya da krsal bir kesimden kar.
Yatanda ilerlerken tepelere rastlar ve eilmek zorunda kalr. Yengi
ve yenilgi dnemleri budur ite. Irmak tepeleri gemeyi baardnda
dorultusunda ok daha gl olarak akn srdrr. te tam bu s
212
rada, kentsel yaamn eitli i ve uralarnn doum sancsn ek
mektedir toplum. Irmak ilerler, ama bir gn iin sonuna gelir, akn
yavalatr, sonunda durur. O srada da deniz yutar rman sularn.
Ama denize dklenleri, [ayn rman yatanda] yeni sular izler ve
her zaman 'yeni' sular akar. " 44
Ksacas: bni Haldun'a gre, bir toplumun "yok olmas", sanld
anlamda bir yok olma deildir, "denize dklme"dir. Her dklte
"yenileerek". Kukusuz, gerek zm Kari Marxn getirdii re
tiyle gereklemitir. Ancak, bni Haldun'u da iyi anlamak gerek.
Devlet ve Egemenlik le lgili Grler
bni Haldun'un anlaynda devletten, toplumu ilgilendirdii iin
sz edilir. Bu nedenle devlet, toplumdan ayr dnlemez. Toplum
iin hangi dnemler sz konusuysa, devlet iin de, ayn dnemler sz
konusudur. Ancak, toplum iin "yokolu" yoktur, Th Hseyin'in d
nrmz yorumlarken yapt yerinde benzetiiyle, "bir rmak"
gibi "yeni sularla yenilenerek ak" vardr, tm rmaklarn vard
bir "deniz"e, okyanusa dkl vardr. Devlet iin "dou", "geli
me", "yalanma" dnemlerinden sonra "lp gitme" kanlmaz bir
sondur. Bu "son" gelince devlet yklp gider, ama toplum kalr ve y
klan devletin yerini bir baka devlet alr. Yeni devleti de ya giden
devletin kurucusu olan toplum, ya da bir baka toplum kurar. Ama
hangisi gerekleirse gereklesin, "toplum", yenilenerek kalcln
srdrr. Bir baka toplum iinde "erimi" olsa bile.
Devlet, eitli koullar nedeniyle biimden biime girer. Devlet
ve egemenlik, toplumun ilkel ve gebe dneminde bakadr, yerle
ik ve kentsel yaam dneminde bakadr.
Balangta "kabile" dzeni vardr. Sonra devlet dzenine ula
lr. Devlet dzeninde de eitli evreler vardr. "Fetihilik" evresi, yer
leik ve kentsel yaam dnemindeki, bir lde oturmuluk evresi ve
"parlak" dnemi izleyen "kntye gidi" evresi ("tavr") vardr.
Her evrede de temel dayanak, "ekonomik" koullardr. Szgelimi:
I >evlet, "fetihilik" dneminde neden "fetihidir? bni Haldun'a gre,
213
bunun temel nedeni ekonomiktir. Devlet, ekonomik koullar nedeniy
le uraya-buraya saldrma politikas izler. "Ganimet"ler salamak, ya
da daha verimli topraklar elde etmek. Temel neden bu. "Din" de var
dr, Ama "din etkeni bu temel nedene baldr.
bni Haldun grlerini tantlamak ve somutlatrmak iin sk sk
rneklere bavurur. Bu alanda bavurduu rneklerden biri, mer'in
bir sylevidir. bni Haldun, bu rnei yle sunup aklar:
"Tanr honut olas mer'den aktarlagelen szleri, bu konuda d
np deerlendirebilirsin: Ona 'bat' edildiinde ve o kalkp halk
Irak'a kkrtrken yle demitir: 'Hicaz yresi, sizin iin bir yurt
olamaz. Sadece, otlak ve av alan olabilir. Bu yrenin halta, bunun d
nda bir olanak salayarak glenemez. Nerede o, Tanrnn verdii
sze dayanarak gen Kur'an okuyucular! Haydi, Tanrnn kitabnda,
miras olarak alacanza ilikin sz verdii topraklara doru, yery
znde koup dolan [saldrn]! Tanr o Tanrdr ki, dinin, tm dinle
re stn kalsn diye, size peygamberini doru yol ve hak dinle gnder
di. Putataparlar bunu istemeseler de, demiti Tanr. (Tevbe suresi,
ayet 33) " 45
Dikkat edilirse dnrmzn konuyla ilgili olarak verdii
rnek, ok ilgintir. "Fetih"ler iin "temel neden"in"ekonomik" oldu
u ak-seik grlyor. Burada "din" de kullanlyor, ama "yardm
c" ve "kkrtma" ("tevik") arac olarak kullanlyor. Ekonomik ola
naklar salamak iin kullanlyor. Halk daha ok coturmak iin.
Bundan teye gitmiyor "din" etkeni. "Tanr da sizin uraya-buraya
saldrp olanaklar elde etmenizi istiyor. Sizi baarl klacana da sz
veriyor. Baka toplumlardan 'miras' olarak alacanz topraklar var
dr. Tanr bunu Kur'an'da aklamtr. Haydi koun, koun da yeni
topraklar elde edin, glenin. Yoksa bu Hicaz yresinde glenemeye-
cek, a kalacaksnz. Gznz am, durmayn!.." demek isteniyor.
mer'in devlet politikasnn ne olduu aka grlyor burada.
bni Haldun bu rnei verdikten sonra aklamasn yle srdr
yor:
"Bu durumu, Yemen hkmdarlar, Himyerliler gibi eski Araplar-
da da grp, zerinde dnebilirsin. Bunlar bir kezinde Yemen'den
batya doru, bir baka kez, Irak'a ve Hindistan'a doru nasl aknlar
214
yaptlar dn! Toplumlar iinde Araplardan baka hibir toplumda
bu denlisi grlmemitir. Batdaki [Berber topluluklarndan] Mles-
sim'lerin durumu da yledir. Bunlar da devlet ve egemenlik giriimin
de bulununca, Sudan yresindeki birinci blgede bulunan dolam
yerlerinden kalkarak, Endls [spanya] illerindeki 5. ve 6 . blgelere
dein trmanmlardr. Hem de hibir tayc ara olmakszn...
"Yabanl [ilkel] toplumlarn durumu byledir ite. Onun iin bu
toplumlarn lkelerinin snrlan ok geni olur, 'merkezlerden' [hk
met merkezlerinden] de ok uzak yreler ular... " 46
bni Haldun'un demek istedii aktr: Bir devlet ve egemenlik ku
rulurken de, devlet ve egemenlii ayakta tutma, gl klma abalar
gsterilirken de, temel ama, ekonomiktir. Devlet politikas, kurulur
ken de, yaatlrken de bu temel amaca dayal olarak yrtlr.
Ancak, bni Haldun'un her konuda olduu gibi bu konudaki gr
leri de bireysel deil, toplumsaldr. Yani bireyden ok, toplum ve top
luluk nemlidir bni Haldun iin.
Bu nedenle dnrmz, ister "kabile" dzenine, ister "devlet"
aamasnda olsun, egemenlik iin "topluluk gc"n ilk koul gr
yor. Bu amala da "kan ba", yaknlk, akrabalk ba, aile, boy, ka
bile, topluluk gc, topluluk, inan birlii, ruh birlii, dayanma,
karlkl ykmllkler ve sorumluluklar yklenme gibi anlamlara
gelen ve topluluktan toplulua, dzenden dzene, ortamdan ortama
deien "el asabiyye" ya da "asabiyyet diye bir ey iler ve buna
ok nem verir. Devlet kurulurken de, yaatlrken de bunun ok
nemli olduunu anlatr. Ardarda gelen birok blmler iinde ve
geni aklamalarla dile getirir bu yoldaki grlerini.
bni Haldun, bir devlet ve egemenliin yaamas iin "erdemli
olma"y da kanlmaz bir koul sayar. zellikle devletin bandaki
lerin ve devlet politikasyla uraan yetkililerin "kesinlikle erdemli ol
malar gerektii"ni savunur. "Erdem"lerin banda da "adalet"e yer
verir. Halka zulmetmekten titizce sakmlmasn, halka altndan kalka-
maca ykler, vergiler yklememeyi tler. Tersine davrananlarn
egemenliklerinin mrl olamayacam syler. Hatta devlet ve ege
menlii kurma giriiminde bulunurken bile bu tr erdemlerin gerekli
olduunu, bu erdemleri tamayanlara halkn deer vermeyeceini
215
yazar. Sonra devletin halkn "yarar" iin, yani bu savla kurulduunu,
byleyken, "zulm", hakszlk gibi halkn zararna olan eyler geerli
klnrsa, kurulu amacna ve savma ters bir durum ortaya kacan,
bunun da egemenlerin varlklarm srdrmelerine engel olacan
aklar. bni Haldun, devlet ve hkmet biiminden ok, bu
"erdem"lere ("fazilet", "hilalu'lhayr") hepsinin banda da "adalet"e
ve zellikle "vergi adaleti"ne nem verir. Bunlardan uzaklamay,
"k" nedenlerinin nemlileri arasnda sayar.
bni Haldun'un "devlet ve hkmet biimi" konusundaki grleri
ne ikinci ciltte deineceiz.
Din De lgili Grleri
rnek olarak kendi yazdklarndan birka para aktarp zerinde
dnelim:
"Felsefeciler, peygamberlik kurumunu, akl kantyla tantlamaya
yneldikleri zaman, savlarn, bu kanta [bir dzenleyici bulunmas
gerektii kantna] dayandrrlar. Byle bir ekleme yaparlar, peygam
berliin insanlara zg doal bir ey olduunu da eklerler. Szn et
tiimiz kanta bavurarak sonuca ularlar. 'nsanlk iin bir dzenle
yici hakem gereklidir.' diye yola karlar, sonra yle derler: 'Bu
dzenleyicinin yargs, Tanr katndan geldii varsaylan bir eriat ile
[bir din ile] oluur. O eriat, insanlardan biri getirir. Getiren kiinin,
insanlar arasnda sivrilmi biri olmas gerekir. Tanrnn ona verdii
birtakm zelliklerle, Tanrnn klavuzluuyla sivrilmi biri. Byle
biri olmaldr ki, halkm teslim olmas ve kabul etmesi gerekleebil
sin. Byle olmaldr ki, insanlarn iinde ve zerinde kurulan egemen
lik, kar konulmadan ve kargaaya uramadan yerleebilsin.'
"Felsefecilerin bu akl yrtmeleri, senin de grecein gibi, kesin
kanta dayal deildir. Neden dersen: varlk ve insanln yaam,
yle Tanrdan din getiren biri olmakszn da oluup geliebilir. D
zenleyici hakem, egemen, kendinde bulduu gle ya da yaknlarnn
yardmlaryla, insanlar zerinde gcn gsterip, egemenlik kurabilir
ve insanlar, kendi dorultusuna ekebilir. Dnn: Kitapllar (ehli
216
kitap) ve peygamberlere uyanlar, kitaplar olmayan atee tapanlardan
sayca daha azdrlar. Gerekten, atee tapanlar, dnyada en kalabalk
topluluklardan birini olutururlar. Kitaplar, peygamberleri olmad
halde, onlarn da ynetimleri ve uygarlklar vardr. Nerede kald ki,
yaamlarn srdrememi olsunlar. amzda da [14. yzylda]
Kuzey ve Gney kesimlerdeki blgelerde onlarn devletleri ve uygar
lklar vardr.
"Ama insanln yaam asndan i ele alndnda durum ba
kadr. Dzenleyici ndere kesin gereksinme vardr. nsanln yaam
onsuz kesinlikle olamaz.
"Bu aklamadan aka anlalr ki, felsefeciler, peygamberlik
kurumunun gerekliliini tantlarlarken yanla dyorlar. Ve u bir
gerek ki, peygamberlik kurumu, akla dayal bir ey deildir. Onu bil
diren, duyuran dindir sadece. . . " 47
"Dinsel ar, topluluk gcne dayanmadn, sonuca ulaamaz. Ne
deni: daha nce de belirttiimiz gibi, kamunun yneltildii her iin,
her giriimin, sonuca ulaabilmesi iin, kesinlikle bir yaknlk ba
nn, topluluk gcnn desteinde olmas gerekir. Daha nce de sz
geen salam bir hadiste peygamber yle der: 'Tanr, toplumunun
desteinde bulunmayan hibir peygamber gndermemitir.' " 48
Bu iki konudaki anlattklarndan aktardklarmz bile, bni Hal
dun'un, "din" olayna nasl baktn ortaya koymaya yeter: bni Hal
dun'a gre, insanln yaam iin peygamberlik kurumuna gerek
yoktur. Toplumlar, peygambersiz ve tanrsal kitap olmadan da yaa
yabilirler. "Yaamak" ne sz, geliebilir, devlet ve uygarlklar da ku
rulabilirler. Peygamberlik, aklla tantlanamayacak bir eydir, "akl"
deil, "nakl"dir. Toplum yaam iin peygambere deil, peygamber
olsun ya da olmasn "dzenleyici" ndere gerek vardr... Gene d
nrmze gre, "din davas, topluluk gcne dayanmadan" yryp
baarya ulaamaz. Peygamberin kendisi bile bunu itiraf etmi "top
lumunun desteine dayanmayan hibir peygamberi, Tanrnn gnder-
nedii"ni sylemitir.
bni Haldun, "din"in balangta, "kabile" gcyle dorulup yaa-
Iildiim sk sk iler. Eer kabilesinin destei olmasayd, Hz. Mu-
217
hammed'in de peygamberlik davasn, "din ars"n, baarya ula
trabilirdi diye dnlemeyeceini anlatr.
bni Haldun, "devlet dzeni, dinsel kurallara dayanmak zorunda
dr" yargsna katlmadn aklayabilmi bir dnrdr. Adnan
Advar'n da slam Ansiklopedisi'nin "bni Haldun" maddesinde belirt
tii gibi, dnrmz, "Hilfet" ve "mamet" konularnda da ak,
zgr grlerle ortaya km, "hkmet iinde eriatn ille de ge
rekli olmadn" aklamtr. Adnan Advar, bu tr grler bulun
duu iin Mukaddime'nin, kinci Abdlhamit dneminde "yasak" ki
taplar arasna sokulmu, "tercmesi ve asl yasaklanm olduunu
yazar.
bni Haldun "eriat"n "hkmet iin art olmadm" aklad
zaman, byle bir gr aklamak byk bir yreklilik iiydi. Her
keste yerleen bir inan vard: devlet ve hkmet "eriat"sz olamaz.
"Tanr Kur'an'da her eyi ayrntlaryla aklamtr. Her kural koy
mutur. Nasl bir ynetim olmas gerektiini, insanlarn hangi kural
lara uymak zorunda bulunduklarn aklamtr. Her konuda olduu
gibi devlet dzeni iinde ne aranrsa onda vardr. Onun ve onun getir
dii eriatn hkmlerine ancak kafirler uymaz." Byle dnlyor
ve byle konuuluyordu. "eriat"m "yeterli" olduu konusunda din
evreleri durmadan halkn beynini ykamaya alyordu. rnein:
Badatl Bahuddin bni Hamdun (hicr 495-562, mild 1101-1166),
Tezkeretu bni Hamdun adl kitabnda unlar yazar: "Tanrnn kitab,
siyaset bilimlerinin her trlsn, tm blmleriyle birlikte ve d
nen kimsenin artk bakasna gereksinme duymayaca lde iine
almtr. Bu kitabn toplum ynetimi iin anlatt hkmler, d
nen herkese yeter. 'Ksas' gibi. Ki, Tanr bizim iin onda 'hayat' yarat
mtr. eitli ceza hkmleri gibi. Ki, canlar, mallar, namuslar o h
kmlerle korunabilir. Zekat gibi. Ki, ona ilikin, hkmle, zenginlerin
yoksullara ltuf gstermeleri salanr; zenginler, Tanrnn kendilerine
olan ltfundan yoksullara verirler. Ve halkn yneticilere boyun eme
lerine ilikin hkmler gibi. " 49
imdi bile "eriat" hkmleri savunulmuyor mu?
rdn'deki eriat uygulamasn bile yeterli bulmayan, daha ou
nu isteyen ve onun iin de aslan Takyyundin E'n-Neb-han'nin"
218
slam Anayasas"n ieren Nizamu'l-slam, Kuds, 1953, kitab,
"hzbu't-tahrircilerin" teki yaynlaryla birlikte, birok slam lkesin
de olduu gibi yurdumuzda da kimi evrelerce ilgi grmyor mu? Bu
"Anayasa"nn "erh"i bile, mukaddimetut-Dstur ad altnda bolca pi
yasaya srlmyor mu? (1963, basld yer belli deil, Arapa, 456
sayfa) eriat hkmeti kurma abas gsteren ve bunun iin Pakis
tan'da partisini bile kurmu bulunan Mevddi'nin kitaplar lkemizde
de yaynlanmyor mu, evirilerinin bask stne basks yaplmyor
mu? rnein Mevdd'nin slam'da Hkmet adyla Trkeye evri
len bir kitab. Bu kitap, yle sunuluyor: "kinci ksm ise, Pakis
tan'da slami hkmeti teesss ettirmek iin sarfedilen gayretli al
malar ve bu hususta ileri srlen ameli alma sistemlerini etrafl
bir ekilde anlatr. " 50
Ksacas: amzda bile "ille de eriat dzeni olsun" diyenler
eksik deildir. Buna karlk bni Haldun, ta 14. yzylda, hem de
"kadlk" eden bir kii olarak: "Hayr, devlet iin, ille de eriat gerek
li deildir!" diyebiliyordu.
"Peygamberlik kurumunu" insanln yaam iin zorunlu grme
mek, "din, kabile gcyle gerekletirilebilmitir, kabilesinin gc ol
masayd peygamber baarl olamayacakt, bu g olmasayd hibir
peygamber baarl olamazd" demek, "eriatn, devlet kurmak ve
halk ynetmek iin "art" olmadn sylemek... Btn bunlar,
zellikle bni Haldun'un yaad dnemler iin birer, "devrim" niteli
ini tar.
Bununla birlikte bni Haldun, yaad ortamn zellikleri ve ho
grszlkler dolaysyla, dncelerinden "dn" verme gereini
duymutur zaman zaman. "dn" vermek zorunda kalmtr. Szgeli
mi: Peygamberlii, "kahinlii", "by"y anlatrken, dn verdii
aka grlr. Geri bu konular anlatrken, gene byk yreklilik is
teyen aklamalarda bulumamam deil. rnein: Peygamberleri,
kahinleri, bycleri anlatrken, hepsini ayn srada gsterir, yalnz
Peygamberlerin derece"lerinin biraz daha yksek olduunu syler.
Bu bile, cesaret iidir. Ancak, gene de grlerini tam aklayamad
ve dn verdii seziliyor.
Th Hseyin, bni Haldun'un, bni Rd gibi, "felsefe"yle "din"i
219
birletirme abasn gsterdiini yazar. 51 Ama, bence Th Hse
yin'in bu gr doru deildir. bni Haldun, kimi zaman "ayet"lere
ve "hadis"lere de yer veriyor, yorumlar ve aklamalarda bulunuyor.
Ancak, bunlar iki amala yapyor: Birincisi, dinsel verilerden yararla
np grlerini dinsel evrelere de aktarmak. kincisi, basklar ve din
sel ynden sulamalar karsnda, biraz olsun kendisini savunabil
mek.
Bununla birlikte Th Hseyin de, bni Haldun'un bilinen nitelikte
"dinsel bir inanr" olmad grndedir. Hatta, "Ne bni Haldun, ne
de bir baka slam dnr, herkesin anlad biimde tanrsal ger
ee inanr. " 52 biiminde aklyor grn.
Szn z u ki, bir toplumbilimci, zgr dnceli bir bilim
adam, "din" olayna nasl bakyorsa, bni Haldun da yle bakyor.
stelik, bni Haldun, herhangi bir toplumbilimci ve bilim adamndan
da "din"i daha iyi biliyor. Tm "slami bilim dallar"n ok iyi okuyup
renmi, derinlemesine incelemi, bununla da kalmam, dinleri
karlatrm, eitli inanlar zerinde durmu, aratrmalar yap
m bir dnrdr. Onun iin ne sylyorsa, bilerek sylyor. Ak
lamalar son derece yansz ve gerekidir.
bni Haldun'un Yaam yks
Kendisinin yazd ve "Tarih"inin sonuna ekledii bir kitap var.
Kitabn ad: E't-Ta'rf Bibti Haldun ve Rihletihi Garben ve arken
("bni Haldun'u ve Batya, Douya Gezilerini Anlatr"). Bu kitap, Mu-
hammed Tavit Tanci'nin dzeltmeleriyle ve ok deerli notlaryla,
imdiye dek yaynlanm olanlar iinde en doru, stelik aklamal
biimde 1951'de Kahire'de baslp yaynlanmtr. Elbette ki, Arapa
olarak. te dnrmzn yaam yksn bu kaynaktan aktaraca
z. Zaten bavurabileceimiz baka da temel kaynak yok. Tm
dnya onu, bu kendi kitabyla tanmtr.
Asl ad: Abdurrahman. "Ebu Zeyd" (Zeyd'in babas)diye de an
lr. "Veliyyuddin" diye anld, "E't-Tunus" (Tunuslu) diye arld
220
da olur. ma daha ok "bni Haldun" (Haldun'un olu) diye bilinir.
Oysa babasnn ad "Haldun" deildir, "Muhammed"dir. "Haldun,
atalarndan birinin addr. Kendisi, Haldun'dan kendisine dek yle
bir sralama yaplabileceini sylyor: Haldun olu Abdurrahman
olu brahim olu Muhammed olu Cbir olu Muhammed olu
Haan olu Muhammed olu Muhammed olu Muhammed olu Ab
durrahman (Ibni Haldun). Bu sralann pek kesin olmadn da ek
liyor. (Bkz: Ad geen yapt, s. 1)
"Haldunoullar" ailesine adn veren "Haldun", Gney Arabistan
lIdr. Yemen'in Hadremevt (Hadramut) kesiminden. Kabilesinden bir
toplulukla birlikte Endlse (Ispanya'ya) gelmi, orada, nce
"Kermne"ye (Carmona'ya) yerlemi, "Haldunoullar" diye bilinen
ocuklar burada domutur. Sonra Haldunoullar buradan "bili-
ye"ye (Ispanya'nn gneyinde bulunan Sevilla kentine) gtler. Bu
gn hicri 3. yzylda (mildi 9. yzyl) olduu anlalyor. (Bkz: s.
4)
Ailesinin atas Haldun'un asl ad: Halid. Halid, Osman'n olu.
Osman Hni'nin olu, Hni Hattab'n olu, Hattab Kureyb'in olu,
Kureyb Ma'dikerib'in olu, Ma'dikerib Hris'in olu, Hris Vil'in
olu, Vil de Hucr'un oludur. Anlatldna gre: Bu Vil, bir eli
olarak peygambere gelmi, peygamber ona ok ilgi gstermi, aln
yere serip onu zerine oturtmu ve onun iin yle dua etmi: "Tan
rm! Hucr olu Vil'i, onun ocuunu, ocuunun ocuunu, ta kya
mete dek kutlu eyle! (s.2 .)
Bu aile, ok uzun sre, biliye'de devlet ve ynetimde nemli rol
oynam bir ailedir. (Bkz: s. 4-11) Aileden biroklar, yaplan sava
larda ldkten sonra kalanlar yine devlet ve politika yaamnda ura
larn srdrmlerdir. ok uzun sre biliye'de kalan Halduno-
ullar, daha sonra Afrika'ya, Septe (Ceuta) kentine 13. yzyln
balarnda, gmlerdir. (Bkz: s. 11). Haldunoullar, 13. yzyln
ortalarnda da Tunus'a gtler, (s. 1.)
te dnrmz bni Haldun, burada Tunus'ta dodu. Doum
yl: hicr 732 (mild 1332)
221
renimi
bni Haldun'un ilk renimi, babasnn yannda, babasndan ders
alarak balad. Sonra Kur'an okumada ve Kur'an tekniinde uzman
lamak iin bu konuda uzman kii olan Burral olu Sa'd olu Mu-
hammed Ebu Abdillahi'l-Ensar'den ders ald. Kur'an' ezberledi, nl
"yedi kraat" zerine Kur'an okuma becerisini kazand. "frad" yani
bir "kraat" zerine ve "cem" yani "yedi ya da on kraat biimlerini
birletirerek" 21 kez Kur'an' "hatmetti", yani batan sona okudu, (s.
15) Sonra bir "hatim" de, "on kurra"dan biri olan Ya'kub "rivayeti"
zerine ve Ya'kub'dan "iki rivayet'i birletirerek yapt. Sonra
atb'nin 'kraat" konusundaki iki kasidesini Lmiyye (Teyh) ve Ra-
iyye (Akle) adl kasidelerini renip hocasna kontrol ettirdi ve hoca
s da ona, kendi hocas Paternal (Batern) Ebu'l-Abbas'tan ald bil
gileri verdi. Ve daha baka hocalardan rendiklerini de retti bni
Halduna.
Ve bylece bni Haldun, "kraat" (Kur'an ve Kuran okuma tekni
i) konusunda gerekli uzmanl elde etmi oldu. (s. 16)
Sonra bni Mlik'in dilbilgisine ("nahv"e) ilikin Kitabu't-Teshl,
bni Hacibin "fkh"a ilikin Muhtasaru'l-Fkh adl kitaplar ve baka
birok kitaplar okudu, (s. 16-17) bni Haldun, "bu iki kitabn ezberini
bitiremedim!" diyor, (s. 17) Demek ki, okuduu kitaplar ezberliyor
du, ya da ezberlemeye alyordu. Bu arada Arap dilini, bu dille ilgili
eitli uzmanlk dallarn, gerek babasndan, gerek Tunus'taki hocala
rndan ok iyi biimde renmeye abalyordu. Bu alandaki hocalar
raasnda Arap dilbilgisinde ("nahv"de) byk hoca ("imam") saylan
E-eyh Ebu Abdillah Muhammed bnil-Arab El Khasayir, evva
Olu Ebu Abdillah Muhammed Ez-Zerzl, Kassar olu Ebul-Abbas
Ahmed, "Arap dil ve edebiyatnn byk stad" diye nitelenen Bahr
olu Ebu Abdillah Muhammed de vard. Bu sonuncusu, iir ezberle
mesini tleyince birtakm iir kitaplarn olduu gibi ezberledi, (s.
17-18)
Sonra Tunus'ta "hadisilerin nderi" saylan Sultan olu Cbir
olu emsddin Ebu Abdillah Muhammed El Keysnin verdii hadis
derslerine devam etti. nl hadisi Haccac olu Mslim'in yine nl
222
e's-Sahih adl kitabn mam Mlik'in Muvatta adl kitabm tmyle
okuyup bu hocaya dinletti ("Mslim'in kitabndan ok az bir yer kal
mt" diyor. Bkz: s. 18) Bu hocadan, nce hadis konusunda "icazet"
ald. ("Diploma" gibi) Sonra Arapa ve "fkh" (slam Hukuku) konu
larnda birok kitap okuduktan sonra "genel icazet" ald ("cazetun
mme"). El Keysi'nin program iinde adlan geen birok hadisiler-
den hadisler edindi. Tunus'ta bulunan bu hadisilerin en nllerinden
biri de Gammaz olu Ebu'l-Abbas Ahmed El Kharc idi.
"Fkh" konusunda da birok hocalardan ders ald. Bunlarn ara
snda u hocalar da vard: Abdullah olu Ebu Abdillah Muhammed
El Ceyyn, Ebu'l-Ksm Muhammedi'l-Kasr, Abdsselm olu Kad
Ebu Abdillah Muhammed. Bir kez de bu sonuncu hocadan "icazet"
ald. (s. 19.) Daha birok hadisi ve fkhlardan yararlanma yoluna
gitti ve yeniden icazet ald. Birok hadis kitaplarn olduu gibi ezber
ledi. Bu arada yine Kur'an ve Kur'an teknii konularnda derinleme
abalarn gsterdi, (s. 20) Sonra bu konuda da bir "icazet" ald. (s.
21.) Hocalar arasnda "akl bilimler"de ileri olanlar da vard. rne
in: brahim olu Ebu Abdillah Muhammed El Abil. Bu hocadan
temel bilimler, mantk, felsefe bilimleri ve benzeri dallarda ders ald,
(s. 22) Yaz ve "hitabet" konularnda da, uzman kiilerden yararland
ve bu konuda da uzmanlamaya alt.
Devlet Kesiminde Grev
Devlet kesiminden bir grev nerildi kendisine: Tunus'ta "Hafsiy-
yun" (Ebu Hafsoullar) denen hkmdarlardan Ebu shak brahim'in
"Alme Yazcl". i: "Besmele"den sonra "Alhamdu Lillah Ve'-
siikru Lillah" diye yazmak (s. 55) "Alme", bel, iaret" anlamndadr.
Yani bni Haldun'un yazaca yaz, zel biimde yazlacak ve devle
tin "iaret"i saylacak. Yl: hicr 753 (mildi 1352). (s. 56) Daha 20
yanda bir delikanl. Hemen bu grevi kabul etti.
Bu grevde bulunurken orduyla birlikte Tunus'tan ayrld. Bat
Trablu& illerinde bulunduu ordu, dman gleriyle (kusentiniyye
limiri'nin ordusuyla) karlanca bugnk Krvan (Kairou-
223
an=Kayrevan) kentine 90-100 km. uzaklkta bulunan bbe'ye snd.
Orada Murabtlar'n ileri gelenlerinden eyh Abdurrahman El
Vett'nin yannda konuk kald. Sonra yine Cezayir kentlerinden Te-
besseye (Tebessa) geti. Orada da, orann egemeni Abdun olu Mu-
hammed'de konuk oldu. Kendisine ve yanndaki arkadalarna gven
lik salanncaya dek orada kald. Sonra Tunus kentlerinden Kafsa'ya
(Gafsa) geti. Bir sre de burada kald, (s. 56)
O srada Merinoullar'ndan Ebu nan, Tilmisan' (Tlemcen) al
mt. bni Haldun Ebu nan'la grmek istiyordu. nce Cezayir
kentlerinden Biskra'ya, orada bulunan kardeinin yanna gitti. Ama
ok kalmad. Ebu nan'la grmek zere, Tilmisan'a (Tlemcen'e) y
neldi. Yolda, Batha denen yere gelince nemli kiilerden bni Ebi
Amr'la rastlat. Bu kii Ebu nan'm valisiydi. bni Haldun'a, kendisi
nin de beklemedii biimde ilgi gsterdi. bni Haldunu alp Bicaye'ye
(Bougie'ye) gtrd. Mevsim kt. Yl: hicri 754 (mildi 1353). bni
Haldun, k orada geirdi. Ebu nan, Fasa dnnce, yani Fas'ta Meri-
noullar'ndan hkmdar olarak tahta oturunca, ok nem verdii
bilim adamlar, sarayda toplanp bilimsel syleilerde bulumaya ba
ladlar. Bu bilim evrelerinde bni Haldun'dan da sz edilir oldu. Bu
arada Tunus'ta karlat kimseler de hkmdarn katnda ondan
sz ettiler. Sonra bu ar ald dnrmz. Ve hicri 755 (mildi
1354) ylnda hkmdarn ilgi gsterdii bilim evresine, bilimsel
toplantlara katld. Sonra hkmdar, yani Ebu nan, bir de "yazclk"
(sekreterlik) grevi verdi ona. (s. 58-59). Ama, bni Haldun'u sarayda
ki grevinden ok, bilim konular ekiyordu. Fas'ta bulunan ve Fas'tan
gelip geen bilim adamlaryla grp konuuyordu srekli olarak,
(s. 59) Ebu nan'la asl grmesi ise hicri 756 (mildi 1355) ylnn
sonuna raslar. bni Haldun'un devlet basamanda etkili rol oynamas
bu tarihten sonra balar. Ebu nan, bni Haldun'u, yaknlar dan
manlar arasnda ald. bni Haldun yine sekreterlik grevini yrt
yordu. Ama bu sekreterlik, "vezirlik" niteliinde bir sekreterlikti.
(Bkz. s. 6 6 ) Ne var ki, bni Haldun'u kskananlar oldu. On-u, hkm
dar katnda ktlediler, siyasal ynden tehlikeleri gsterdiler ve so
nunda hapse attrdlar. Hicr 758 (mildi 1357) ylnda hapishaneye
girdi dnrmz, (s. 67) Ebu nan'm ld hicri 759 (mild 1358)
224
ylma dein de hapishane kald. Sonra vezir mer olu Hasan'n
kard birok kimselerle birlikte oradan kurtuldu. Eski grevine geri
verildi. stelik vezir tarafndan ok ilgi ve sayg grd.
bni Haldun hapisten kurtulduu zaman daha 26 yandayd. Ama
devlet ve politika ilerinden yakasm kurtaramyordu. ster istemez
gmlmt bu ilere. Egemenlik iin trl oyunlar oynanrken, ister
istemez onu da katyorlard. rnein Sultan Ebu Slim'in gelip Fas'te
egemen olmas iin, dnrmzn de yardm salanmt. nk
bni Haldun'un halkn ileri gelenleri zerinde ok etkisi vard. Onun
bilgisine ve dncelerine herkes nem veriyordu. Gen olduu
halde, hangi yana arl koysa, o yan ar basyordu. "S.altanat" ele
geirmek iin alanlar, ne yapp ederek onu kendi yanlarna ekme
ye alyorlard. bni Haldun'un sonraki alarda dnrlerce ok
eletirilecek olan bu yanndan kukusuz kendisi de holanmyordu.
nk zaman zaman brakmak istiyordu, brakp yeniden bilim al
malarna dnmek istediini belli ediyordu. Ama, o berbat ortamdan
yakasn kurtaramyordu bir trl.
Ebu Slim'e yardm etti. Ebu Salim de tahta oturduktan sonra ona
nemli grev verdi. "Sr Ktiplii"ne getirdi onu. Ve "mabeynci"
yapt ("Fi kitabeti srrhi ve't-tersil anhu".) Yl: hicri 760 (mild
1359). Ayrca kendi szcl grevini verdi ona (Ve'l-ini li muha-
tebatihi). nk bni Haldun, konumada da ustayd, gzel konuu
yordu. O zaman ok geerli olan uyakl konumay ok iyi beceriyor
du. Bu arada iire verdi kendini, (s.70) oka iir yazyordu. Sonra
ceza davalarna bakma grevi verildi dnrmze. bni Haldun bu
grevdeyken birok kimselerin hakkn koruduunu syler, (s. 77)
Daha sonra Vezir mer tahta geti. Onun dneminde de bni Hal
dun ilgi grd.
Ne var ki, o ortamdan ayrlmak istiyordu. zin almak iin epeyce
urat, sonunda Endls'e (spanya'ya) gitmek iin izin ald. "Tilmi-
san"n dnda nere gitmek istersen gidebilirsin" denmiti kendisine,
Hicr 764'te (mildi 1362) Endls'n yolunu tuttu, (s. 79)
Krnata (Granada) hkmdar ve Beni Ahmer sllesinden Ebu
Abdillah Muhammede kar bir ayaklanma olmu, Muhammed de,
veziri Lisanddin Ebu Abdilah bnu'l-Htib'le birlikte Fas'a snmak
225
zorunda kalmt. te o ra, bni Haldun onlarla tanma olana
bulmutu. Onlara iyilik yapmt, nce bnu'l-Htib, onun aracly
la da Muhammed'le iyi bir dostluk kurmutu (s. 79)
Muhammed ve veziri bnu'l-Htib sonra yeniden Krnataya (Gra-
nada'ya) dnmler, Muhammed yine tahtna oturmu, bnu'l-Htib
de eski grevini, yani vezirliini elde etmiti. bni Haldunun End
ls'e doru yola kt tarih, onlarn eski saltanatlarna dnlerin
den sonraya raslyordu. (Birka ay sonraya).
bni Haldun, Krnata yaklarnda bulunurken Muhammed bnu'l-
Ahmer'le veziri bnu'l-Htib'e gelmekte olduunu ve durumunu anla
tan bir mektup yazp gnderdi, (s. 82) bnu'l-Htib, bu mektuba, bni
Haldun'a "ho geldin" diyen ve onu son derece ven uzunca iirler
yazp gndererek karlk verdi. iir, yle balyordu:
"Kuraklk olan bir lkeye yamurun gelii gibi oldu geliin.
"Uur kuu gibi geldin, ho geldin, safa geldin." (s. 82)
bni Haldun Krnata'ya girerken, sultan, byk bir ilgi ve trenle
karlad. Saraynda keler, dekler hazrlattrd. Sonra vezir, bni
Haldunu konuk olaca yere gtrd. Onuruna toplant dzenledi,
yksek meclisini toplad. Ve daha birok ilgi, sayg dile getiren tutum
ve davranlarda bulundu.
Sonra hicri 765'te (mildi 1364) Katale (Castilla) kral Uzfune
(Alphonse) olu Hunuh olu Bitru (Petrus) ile grmek ve Muham
med bnu'l-Ahmer'in bir bar nerisini iletmek zere biliyeye (Se-
villa) gitti. nemli armaanlar gtrd. Bu kente gittiinde kralla g
rt. Bu arada, Haldunoullar ailesinin oradaki anlarna tank oldu.
Kral da bni Haldun'un orada bir gemii olduunu biliyordu. Kral,
bni Haldun'un, orada kamasn istedi ve kendisine ailesinin orada
nesi varsa hepsini vereceini syledi. bni Haldun, uygun biimde^
kabul edemeyeceini anlatt. Ve gerekli grmelerden sonra birta
km deerli armaanlarla dnd, (s. 84-85.)
bni Haldun, ald armaanlar bnu'l-Ahmer'e verdi. Ona kar
lk olarak Krnata'ya bal Biyre kynn sulu topraklarm armaan
etti bni Haldun'a. Bir de "ferman" yazp verdi.
Tam bu srada bni Haldun'un kendisiyle iyi tant Ebu Abdillah,
Bicayeyi (Bougie'i) ele geirmi ve bni Haldun'a da, gelip kendisiyle
226
birlikte almas iin mektup gndermiti. Zaten o sralarda bni Hal
dun'la vezir bnu'l-Htib arasnda bir soukluk balamt. Dnr
mz mektubu alr almaz, hemen bnu'l-Ahmer'den yani Krnata sulta
nndan izin istedi. Sultan izin vermek istemedi. Sonra direnince izni
almay baaran bni Haldun, hicri 766 (mildi 1365) ylnda Bicaye'nin
yoluna koyuldu, (s. 97) Bicaye (Bougie) emiri Ebu Abdillah, devletinin
ileri gelenleriyle birlikte ve trenle karlad bni Haldun'u.
bni Haldun, Ebu Abdillah'n emirliinde nemli devlet ileri st
lendi, tm gcyle yararl olmaya alt emire. Ne var ki, Ebu Abdil
lah ile amcas olu Kosentine emiri Ebul Abbas arasnda kan bir sa
vata Ebu Abdillah yenildi. Bicaye'ye zgn olarak dnd. Ve bni
Haldun'un da yardmyla salanan devlet gelirlerinin tmn Araplara
datt, (s.98) Ebu'l-Abbas'la yeniden karlat. Ama bu kez kurtula
mad, sava alannda ldrld, (s. 99)
Sonunda Ebu'l-Abbas Bicayye'yi (Bougie) ele geirdi. bni Hal
dun'a dokunmad, hatta sayg, ilgi bile gsterdi. Ne var ki, bni Hal
dun burada daha ok kalmann doru olmayacan, tehlikeli olaca
n anladndan izin alp ayrld oradan. Biskra'ya gitti. nk o
srada Tilmisan'da egemen olan Ebu Hamm Mus'dan, bu yolda
mektup almt, (s. 99-100) Ebu Hamm, bni Haldun'un Bicayeden
ayrlp Biskra'ya gittiini renince hemen yeni bir mektup yazd ve
kendisiyle almak istediini bildirdi bni Haldun'a. Ama bni Hal
dun bu neriyi uygun biimde, kabul edemeyeceini belirtti. "Devlet
ve politika ilerinden ayrlp aratrma ve renci yetitirme ileriyle
uramak" istiyordu. Bu isteini de Ebu Hamm'ya bildirmi ve ken
disini nerisi konusunda balamasn dilemiti, (s. 103) Biskra'da
bulunurken eski dostu vezir bnu'l-Hatib'den bir mektup ald Krna-
ta'dan. kinci bir mektup daha ald. zlendii ve beklendii bildirili
yordu bu mektuplarda. bni Haldun'a yeniden devlet ilerinde al
mas konusunda istek alamak isteniyordu, (s. 103-123) bni Haldun,
hu mektuplara da uygun biimde karlk verdi ve bir sre devlet ile
rine atlmad. Yeniden mektuplamalar oldu. bni Haldun devlet ile
rine pek karma yoluna gitmedi. Ama yine de srklendi. Bicaye
egemeni Ebu'l-Abbas'a kar birleen Ebu Hamm ve Tunus sultam
I ibu Hafs oullarndan (Hafsler'den) Ebu shak' destekleme gereini
227
duydu. Ve bir sr olaydan ve birok yer deitirdikten sonra bir ka
leye, daha dorusu kalenin evresinde bir kesime ekilerek kendini
yeniden bilime verdi. "Eer yakasn brakrlarsa orada kalmay ve
bilim uralarnda bulunmay ok istediini" yazyor.(s. 134) Ne var
ki, sonra Fas'a ektiler onu. ar zerine Fasa gitti. Yl: hicri 774
(mildi 1372) (s. 216) Bir sre ok iyi karland, kendisine devlet ke
siminde grev verildi (s. 218) Ancak aradan ok gemeden, sultanlar
ve vezirler arasndaki ekimeler yznden ba derde girdi yine.
Ama yine de kitaplara, bilim ynne kendini verme olana buldu, (s.
224) Bununla birlikte pek,rahat deildi. Rahat olmak ve kendini, en
ok istedii alana, bilim alanna btnyle vermek istiyordu. Bu
amala izin ald, yeniden Endls'e (Ispanyaya) yneldi. Yl: hicri
776 (mildi 1375). (s. 226) Ama Endls'e Krnata'ya gittiinde yine
ilgi grdyse de ortam kendisine pek elverili deildi. Dostu vezir
bnu'l-Htib de tutukluydu. bnu'l-Htib'in kurtarlmas iin birtakm
abalarda bulundu. Kendisinden kukulandlar ve sultan bnu'l-
Ahmer'i, onu yeniden Kuzey Afrika'ya dndrlmesi iin kandrdlar,
(s. 227) bnu'l-Ahmer, bni Haldun'a oradan ayrlamas iin uygun bir
uyarda bulundu ve bni Haldun spanya'dan ayrlp Tilmisan'a (Tlem-
cene) dnmek zorunda kald. Ailesiyle birlikte oraya yerleti, (s.
227) Ve kendini bilim alanna verdi. Yl: hicr 776 (mildi 1375). Til-
misan sultan kendisine grev vermek istedi, anlalan yine rahat bra
klmayacakt. Oradan uzaklamak zorunda kald ve bilime daha ok
kendini verecei bir yer arad. Tilmisan'la Biskra arasnda bulunan
Bath'ya gitti. Arifoullarina snd. Tiaret kentinin gney-batsnda
bulunan Kzl da yaknnda bulunuyorlard bunlar. Bunlar, Tilmi-
san sultannn bni Haldun'u ve bni Selame kalesine (Taoughzout)
gtrdler. Burada konuk yaptlar. Ve bni Haldun burada 4 yl kald.
Bu kale bni Haldun iin son derece nemlidir. nk bni Hal
dun, burada, bilimsel almalara kendini btnyle verme olana
buldu. Daha nce yazmaya balad Mukadime'sini de burada bitirdi,
(s. 228-229) Demek ki, Mukaddime'nin yazlp bitirilii hicri 780
(mildi 1379) ylna rastlyor.
bni Haldun, Mukaddime'y bitirdikten sonra, ayn yl Tunus'a
gitti, (s. 230) bni Haldun o srada 47 yandayd ve mrnn en
228
byk rnn vermi olmann, kendi andan ok sonraki dnr
leri ve bilim dnyasn etkileyecek olan Mukaddime 'yi yazm olma
nn cokusu iindeydi. Karlat nice olaylar da incelemeleri iin
de deerlendirerek kaleme almt Mukaddime'yi. Yaad her eyi
not etmi, daha nce de yaananlarla karlatrm ve yle yazm
t. Tam gereki biimde ve o gerekten inanlmaz "deha"sm kulla
narak. Bu almasyla an amt, gelecein dnyasna da k
tutmutu. Belki de bunu baarmak iin katlanmt onca skntlara.
Bu amala saraylara, devlet ilerine ve politikaya girmiti. Ama dev
let ilerinde alrken, politik dalgalanmalar iinde yaarken asl
amacn unutmamt ve ona gre bakmt her eye.
Dnrmz Tunus'a bu cokuyla gitti. Doduu kente vard.
Tunus sultannn da isteiyle renci yetitirmeye ve aratrmalarn
srdrmeye koyuldu. O dnemde Tunus sultan bulunan Ebu'l-Abbas
Ahmet (hkmdarl: 1370-1394) bni Haldun'u, Mukaddime'den
sonraki Tarih'i de yazp bitirmesini dndrendir. Bu alanda, ona
her trl olana salad. Dnr de alp Tarih'i de yazd. Ve bir
nshasn hkmdara sundu, (s. 223)
Sultan Ebu'l-Abbas, ok byk ilgi gsteriyordu, bni Haldun'a. te
bu ilgi, birtakm kiilerin onu kskanmalarna yol at. Ve bni Haldun,
daha ok srtmelere yol amamak iin "Hacc"a gitme gerekesiyle
Tunus'tan ayrld. Yl: hicr784 (mildi 1382),(Aralk).(s. 245)
bni Haldun'un yaamnda bundan sonra da birok olaylar yer
ald. Ama bunlar bizmi konumuz ynnden pek nemli deil. D
nrmzn byk yapt Mukaddime ve bu yaptn olumasn hazr
layan yaam bizi ilgilendiriyor daha ok.
bni Haldun "Hacc"dan dnnde Msr'a yerleti. El Ezher'de
ders verdi. "Kadlar Kads" ("Kadu'l-Kudt") oldu. Hilmi Ziya
lken'in deyiiyle "hukuki reform"lara yneldi. (Bkz: slam Felsefesi
Kaynaklan ve Tesirleri, s. 229) Beliren honutsuzluklar yznden bir
aralk ayrld. Sonradan geldi ve yeniden ayn greve atand. Eli ola
rak Timur'a gnderildi. Timur'la grt ve Msr'n bir tehlikeden
kurtulmasn salad. Hi deilse bu konuda katks oldu.
Ve hicr 25 Ramazan 808 (mildi 15 Mart 1406) ylnda 74 yan
da gt bu dnyadan.53
229
DPNOTLAR
1Turan Dursun, bni Haldun'un dnyaca nl eseri Mukaddime'yi Trkeye kazandr
d. Onur Y aynlan'nm yaymlad evirinin ilk iki cildi kt. Dierlerinin de oku
yucuya sunulaca bildiriliyor.
Turan Dursun, evirisinin bana bir nsz yazd. Bu nsz, Dursunun nemli al
malarndan biridir ve bni Haldun'un "Din ile lgili Grleri"ni de ele alyor. Aynen
yaymlyoruz. Onur Y aynlar, Birinci Bask, Ankara, Nisan 1977.
2 Turan Dursun, nszde yaptn 123. sayfasna gnderme yapyor. 123. sayfada bir
gnderme daha yapyor. 8 nolu aklayc not'a. Aynen yaymlyoruz. (Y .N) Bkz.
bni Haldun, Mukaddime I. Kitap, s. 10, 123, 392.
"bni Haldun, burada "mran szcn kullanyor. bni Haldun'un zerinde nemle
durduu, sksk yer verip iledii bir szcktr bu. bni Haldun,, "umran" kimi
yerde "bayndrlk" anlamnda da kullanyor. Ne var ki, ounlukla "mran" derken
anlatmak istedii bu deildir. Onun kulland "umran", ounlukla toplumsal ya
am ve uygarl da iine alyor. Y alnzca "bayndrlk" anlamnda kulland ok
azdr.
Bilindii gibi "mran" Arapadr. "Amere" szcnn mastarlanndandr. Bu szc
n mastarlar arasnda "amare" ve "mare" mastarlar da var. "Amare", "okluk",
"byk topluluk", "kabile", "bir yeri bayndrlatrma abalan karlnda alman
cret" anlamlarna gelir. "Imare"yse, "bir yerin bayndrlatrlmasna yarayan her
ey"dir. Szgelimi "kabile, topluluk", bir "mare"dir. Ama her "mare", "kabile-
topluluk" deildir. nk "mare"nin iinde "topluluk" anlamyla birlikte baka an
lamlar da vardr. Bkz: El Mncid, "Szlk" blm, s. 529. Neden ki, "bir yerin bay
ndrlatrlmasna yarayan sadece "topluluk" deildir. Y ani "bayndrlatrmak"
iin yalnzca "topluluun bulunmas yetmez. , aba, emek, cret, ara, gere, re
tim, kentleme, toplumsal ilikiler, toplumsal gelimeler, ynetim, ynetim biimi,
bilim, teknik, uygarlk, insan haklan, yasa, hukuk" ve benzeri eyler de gereklidir.
Bunlarn hepsi "mare" szcnn kapsam iindedir. "Umran"a gelince: "Amare
ve "mare szcklerinin kapsadklarnn hepsini, "mran" szc kapsar. Yani
"umran"n kapsam iinde, bayndrl salayan, gerekletiren etkenlerin hepsi, bu
etkenlerin etkileme biiminde bir anlam verilebilir. te bni Haldun da "umran", o
unlukla bu amnlamda kullanlmtr. El Mncid adl Arapa szlkte umran"a u
anlam veriliyor: "halknn kalabalkl, zerindeki emek, i ve abalarn ve uygarl
n gereklemesi gibi; bir yerin bayndr klnmasn ve gzellemesini salayan
eylerin tmne verilen isim." Bkz; s.-529-66.
3 bni Haldun, Mukaddime /, s. 139
4 bni Haldun, Mukaddime /, s. 140
5 bni Haldun, Mukaddime /, s. 109
6 Hilmi Ziya Olken, slam Felsefesi, Kaynaklan ve Tesirleri, Trkiye Bankas Y a
ynlar, stanbul 1967, s. 320-321. (Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr. -
T.D.)
7 W. Bartold, slam Medeniyeti Tarihi, eviren: M. Fuad Kprl, Diyanet leri Ba
kanl yaynlar, Ankara 1963, s. 169-170. (Kimi szckler yeniletirilerek aktarl
mtr. -T.D.)
230
8 Cemil Sena, Filozoflar Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1976, c. 3. s. 14 ("bni
Haldun," maddesi).
9 Cavid Sunar, slamda Felsefe ve Frbi, lahiyat Fakltesi Y aynlan, Ankara 1972, c
II, s.92,94.
10 Ilhan Arsel Arap Milliyetilii ve Trkler, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Y a
ynlan Ankara 1975, s. 53,231.
11 G. Hseyin Y urdaydm, slam Tarihi Dersleri, Ankara 1971, s. 132.
12 Abdlhk Adnan Advar, "bni Haldun", slam Ansiklopedisi, (Kimi szckler yeni
letirilerek aktarlmtr. -T.D.)
l'iTarihu bni Haldun El Mlhak Bi'l-Czi'l-Evvel, Msr 1936, yaynlayan: Muham-
med Habbeci, c. 1, "nsz", s. 1.
14 bid., s. "n".
15 Oysa, ibni Haldun,'un "yeni bilim" dedii, "topluma ve toplumun gelimesine ege
men olan yasalar"dr. Bcz: 47 nolu aklayc not.- T.D.
16W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi,s. 39-40 (Kimi szckler yeniletirilerek akta
rlmtr. -T.D.)
17 Th Hseyin, Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, Franszcadan Arapaya eviren:
Muhammed Abdullah Annan, MSr 1925, Matbaatu'l-timad, s. 49.
18 Tah Hseyin, Ayn kitap, s. 26.
19 Tah Hseyin, Ayn kitap, s. 26.
20 Tah Hseyin, Ayn kitap, s. 41.
21 Trk Ansiklopedisi, c. 19 s. 492 ("bni Haldun maddesi, (Baz szckler yeniletiri
lerek aktanlmtr. - T.D.)
22 bni Haldun, Mukaddime I, s. 64.
23 "Hikmet", "felsefe"den daha geni kapsamldr.
Bkz: 1nolu aklayc not (T.D.)
1nolu aklayc not'u aynen yaymlyoruz (Y .N.)
"Hikmet", geree uygun sz, felsefe, iin gerei ve dorusu, adalet, bilim, yumu
ak ballk ve bunlarn hepsini ierecek nitelikte bilgelik anlamlanna gelir.
Kuran'da, "hikmet" vlr ve "hikmet verilmi kimseye ok iyilik edilmi" olduu
aklanr. Bkz: Bakara suresi, 269. ayet. slam ahlaklan ve dnrleri, "hik-
met"i, "4 temel erdem" dedikleri erdemlerin birincisi olarak yazarak. Bkz: Sadeddin
Teftazan, Telvih, stanbul 1310, Mekteb-i Sanayi Matbaas, s. 510-511. "Ar ve
ters arlktan ("ifrat ve tefritten) uzak bilgi diye sunulmutur. "Kiinin yararna
ve zararna olan eyi renmesi" diye de tanmlanr. slam dnr ve ahlklar,
"bilme"nin "ar" ("ifrat") biimine "cerbeze" (gerekmeyen eyleri renme iste
i), "ters ar" (tefrit) biimine de "gabvet" (renme isteksizlii, ilgisizlik, bn
lk, ahmaklk) derler. Bkz: Teftazin ayn kitap, s. 511. Her konuda olduu gibi
"renme"de de ll olma nerilmitir. Temel erdem, "ll olmak" oluyor bu
rada. Bu da eski Y unan dnr Aristoteles "in grdr. "Hikmet", bir iin
"neden"i, "gizli neden"i anlamna da gelir. Eskiden "fizik anlamnda da kullanl
mtr; Szgelimi, eski ders kitaplannda "Fizik ve Kimya" yerine "Hikmet ve Kim
ya" diye yazlrd. ok daha eskiden felsefeye ve felsefeyle ilintisi olan bilim dal-
lannm tmne birden "hikmet" denirdi. nk bir zamanlar "felsefe"den, "kelm"
ve "tasavvuf1gibi dallar ayrlmad ve Kur'an'da da "hikmet" vld iin d
nce ve inanca ilikin bilim dallarnn tm sokuluyordu "hikmet" szcnn
kapsamna. Ama giderek daha ok Y unan geleneine bal filozoflarn, Kindi'lerin,
Farb'leri, bni Sin'larn uratklar bilim dallarna "hikmet" dendi. Filozof "ha
kim" (bilge) filozoflar da "hkema" (bilgeler) diye adlandnld. Bu filozoflarn
uratklar alansa, eski Y unan dnrlerinkinde olduu gibi k eitli konular
kapsyordu: Bunlann arasnda, matematik, astronomi, mantk, fizik, metafizik, dev
let politikas, kent politikas' ev ekonomisi, ev politikas, ahlk felsefesi, psikoloji
vard. rnein bni Sina'nn Uyunu'l-Hikme ("Hikmet Pmarlan") adl kitabnda
231
"mantk bilimleri"ni, "tabiat bilimleri"ni ve "ilahiyat bilimleri"ni iler. bni Haldun,
"tarih"in de "hikmet" kapsamna girdiini syler.-65.
24 Trk Ansiklopedisi'nden kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.
25 bni Haldun, Mukaddime /, s. 65.
26 Bkz: Felsefet bni Haldun el Ictimaiyye, s. 34.
27 Bkz. Ayn kitap, s. 26.
28 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1973, s.303.
29 bni Haldun, Mukaddime /, s. 123
30 "mran" szc iin 2 nolu dipnota baknz. (Y .N.)
31 Bkz: Felsefetu ibni Haldun El Ictimaiyye. s. 58.
32 Bkz: Ayn kitap, s. 45.
33 Bkz: Felsefetu bni Haldun Ictimaiyye, s. 40-47.
34 rnek verilen bni Sayyad, ocuk yata bir kahindi. Peygamber ok nem vermiti
bu ocua. Bir gn de bu ocukla bulumutu.
Peygamberin bu ocukla karlamas nemli hadis kitaplarnn tmnde yer alr.
Ama olay hadis kitaplarnda deiik anlatmlarla yer almtr. Buhari ve Mslim
de bu olaydan szederler. Bunlardaki anlatm da bir deildir. Hatta herbirinde ayr
ayr kollardan anlatmlar var.
Anlatldna gre Peygamber, arkadalarndan mer'in de bulunduu bir topluluk
la birlikte yola kar ve bni Sayyad'm kald bir kaleye varr, bni Sayyad' burada
ocuklarla oyun oynarken bulur, bni Sayyad daha erginlik ama varmamtr o
srada, Peygamber habersizce varp, bni Sayyad'm srtna eliyle dokunur ve ikisi
arasnda u konumalar geer.
Muhammed: "Syle bakalm, benim peygamberliimi kabul ediyor musun?"
bni Sayyad: "Kabul ediyorum ama, sen, okur-yazar olmayanlam peygamberisin."
Olayn kimi yerdeki anlatlnda da bni Sayyad'm peygamberin sorusuna "hayr!"
diye karlk verdii yazldr.
bni Sayyad: "Peki, sen de benim peygamber olduumu kabul ediyor musun?"
Muhamed: "Ben Tanrya ve peygamberine inanrm." "Grdn nasl gryor
sun?"
bni Sayyad: "Kimi zaman doru szl, kimi zaman yalanc varlk bana bilgi iletiy
or."
Muhammed: "yleyse kark bir duruma srklenmisin sen. in kark."
Muhammed: "imde senin iin bir ey sakladm, bil bakalm nedir?
bni Sayyad: " 'Duh...!', 'Duh...tur senin iinde sakladn.
Muhammed: "Haydi oradan! Y kl ve apnn dna kmaya yeltenme!"
Peygamberlerle bni Sayyad arasnda bu karlama olurken mer atlr. Peygam
berle mer arasnda da u konumalar geer:
. mer: "Tanr elisi! zin verir misin klcmla bunun boynunu vurup kafasn uu
raym?"
Peygamber: "Hayr. nk bu ocuk eer 'Deccai'sa kafasn uramazsm. Eer de
ilse o zaman da onu ldrmen bir ey salamaz.
Bu ilgin karlamayla ilgili birtakm aklamalar da var hadis kitaplarnda. Y ap
lan aklamalar gre: Peygamberin iinde saklad ve bni Sayyad'a "bil bakalm
nedir?" dedii ey, "Duhan" suresinin "O gn ki gk, ak bir duhan ile gelecek..."
diye balayan ayetiydi. bni Sayyad da "duh...!", "duh...'tur senin iinde saklad
n" deyip yarm olarak anlatmt.
Y ine anlatldna gre: Peygamber mer'e "Eer bu bir Deccai'sa sen bunun kafa
sn uuramazsm" derken unu demek istemiti': "Bu bir Deccai'sa, onu ldremez-
sin. nk Deccal' ldrecek olan sa'dr. sa inecek ve Deccal' drecek 'hr za-
man'da. Bkz: Sahih'l-Buhar, Msr, Hicr 1320, Matbaat'l-Meymeniyye, c. 4, s.
48-49, Hami'iyle birlikte. Ayrca bkz: bni Melek Abdullatif b, Abdulaziz, Meba-
rik'l Ezhar Fi erhi Meariku'l-Ervar. stanbul 1309, c. 2, s. 71, 207.
232
Peygamberin "khin'likle ilgili u szleri de ilgin:
"Melekler kimi zaman bulutlara dein inerler, gkdekilerle ilgili ileri burada gr
rler. O srada eytanlar konuulanlar dinleyip bilgi arrlar. Arr ve 'kahin-
ler'e ulatrrlar. Khinler de kendilerinden yz yalan katarlar, yle aktarrlar aldk
lar bilgileri." Bkz: Sahih'l Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih, hadis: 1326. Ayrca
bkz: Muhyiddin Nevevi, Riyazus'-Slihit Tercmesi, eviren, Haan Hseyin Er
dem, Ankara 1972, Babakanlk Basmevi, Diyanet ileri Bakanl Y aynlar, c.
3, s. 218.-254
35 Bkz: Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s. 82-83
36Felsefe Ansiklopedisi, s. 114.
37 Trk Ansiklopedisi, "ibni Haldun" maddesi. (Kimi szckler yeniletirilerek aktarl-
mtr.-r.Z).
38 Deiiklikleri grmek ve karlatrmak iin bkz: Sorokin Bir Bunalm anda
Toplum Felsefeleri eviren: Mete Tunay, Bilgi Y aynlar, Ankara 1972: Emre Kon-
gar, Toplumsal Deime, Bilgi Y aynlar, Ankara 1972: Prof azi Ksemihal, Sos
yoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1974.
39 Bkz. Emre Kongar, Toplumsal Deime, s. 34.
40 Bkz: Ayn kitap, s. 53.
41 Bkz: Ayn kitap, s. 51.
42 Bkz: Ayn kitap, s. 56.
43 Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, "Declin" maddesi, Remzi Kitabevi, stan
bul 1976, s. 274.
44 Bkz: Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s. 83
45 bni Haldun, Mukaddime /, Birinci Ana Blmn 21. blm
46 Bkz: Ayn blm.
47 bni Haldun, Mukaddime I, s. 143
48 bni Haldun, Mukaddime I, kinci Ana Blmn Altnc Blm.
49 Bahuddin bni Haldun, Tezkeretu bnu Hamdun, Msr 1927 Badatl bni Ham-
dun'un bu kitab, birtakm tleri ve devlet politikasna ilikin nerileri ierir.
50 Mevdd, slamda Hkmet, Urducadan eviren: Ali Genceli, stanbul (basm tarihi
yok), s. 9.
51 Bkz. Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s. 76.
52 Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye,s. 97.
53 Th Hseyin, Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye,s.23.
233
LAKLN, BARIIN VE GENLN
"OLMAZSA OLMAZ "LARI*
Belirlemelere gre Atatrk unlar sylemitir:
"Tanr'ya krler olsun hepimiz mslmamz; hepimiz inanm
kimseleriz. (...) Bizim dinimizin elinde bir l vardr. Bu lyle,
neyin dine uygun, neyin dine aykr olduunu kolayca kestirebilirsi
niz: Hangi ey ki akla, manta, ulusun yksek karlarna uygundur;
biliniz ki o, bizim dinimize de uygundur. Bir ey, akla, manta, ulu
sun karlarna uygun dyorsa, kimseye sormadan bilin ki, o ey,
dinin de istedii, hogrd eydir. Eer bizim dinimiz bu kadar
akla, manta uygun olmasayd, dinlerin en sonuncusu ve en eksiksizi
ol mazd (Atatrk'n Sylevleri, Ankara, 1968, Ankara niversitesi
Basmevi, TDK yaynlar, s. 110.)
Bu szler, Atatrk'n 16.3.1923'de Adana esnafyla yapt ko
numasnda yer almaktadr.
Yani Atatrk bu szleri sylerken," laiklik yaps", daha bitirilme
miti. Cumhuriyet bile ilan edilmemiti daha. Ekim'in 29'u gelecek;
Cumhuriyet iln edilecekti. 3 Mart 1924 gelecek; Halifelik kaldrla
cakt. Ayrca "eitim ve retimin birletirilmesi" (tevhid-i tedrist)
gerekletirilcekti. 8 Nisan 1924 gelecek; eriye Mahkemeleri kald
rlacakt. 30 Kasm 1924 gelecek; Tekke ve zaviyelerle trbeler kapa
tlacakt. 4 Ekim 1926 gelecek; Trk Medeni Yasas yrrle gire
cekti. 9.4.1928 gelecek; 20 Nisan 1924 tarihli Anayasa'daki "Trkiye
devletinin dini, slm"dr" atlacak, yerine hibir din de konmayacak
t. Ayrca, "dinsel ant imfe" biimine de son verilecekti. Bylece "la
* Turan Dursun, bu almasyla 1987 ylnda "Dndar Soyer Y armas" dlne ka
tld. Y azy 1990 yl Austos aynda, ldrlmesinden bir ay nce Teori dergisine
verdi. 1993 Eyll saysnda yaymland. zgn metin duruyor.
234
iklik yaps" bitmeye yakn bir duruma getirilecekti. Ve 1937 gelecek;
"laiklik" ilkesi anayasaya girecekti. Bylece de son aamaya gelinmi
olacakt.
Atatrk yukardaki szleri sylediinde bunlardan hibiri daha ger
eklememiti. Bir slm inanr ("m'min") niteliiyle konumutu.
Atatrk'n bu tr konumalar vardr. Bunlar, belirli bir aamaya z
gdr. Laiklik yolundaki duraklarn ok balarnda syledii szler
dir. Atatrk de, laiklik de, kt yolda hzla ilerlerken bunlar a
mtr. Ne var ki Atatrk' srekli bir "slm inanr" gsterme
abasnda olanlar, bu konumalarn tarihine aldrmazlar, devrim yol
culuundaki aamalar grmezden gelirler. Ve bu tr szleri alp
alp kullanrlar. Bir "dinci", "slam"c, bir baka anlamyla da "e-
riat" Atatrk uydurup sergilerler. "Resmi" azlardan, devletin
radyosunda ve televizyonunda bile bu sergilemeyi yapmaktan e
kinmezler. "-Atatrk buysa, slm'n ayrlmaz bir paras, hatta
kendisi olan ERAT'i neden brakt, neden DN kurallar yerine
ada yaam kurallarn koydu?" karlna boverirler, ne d
nmek, ne de dndrmek isterler. "Din ve eriat Atatrkleri" di
yebileceimiz bu evrelere gre Atatrk, "dinli", "dinci" gsterilirse
"yceltilmi"; olduu gibi "din" yerine "insan akl"n, "rzna geil
memi bir akl"; bilimi, uygarl koyan laik kiiliiyle gsterilirse
"kltlm" olur. Bu evrelere Atatrk'n kim olduu, nasl bir ki
ilikte olduu deil; kendi lleri iinde nasl bir kimlikte olmas ge
rektii nemlidir.
Oysa Atatrk unlar da sylemitir:
"Ulusun, varlm srdrebilmek iin bireyleri arasnda dn
d ortak ba, yzyllardan beri srp gelen biimini, niteliini de
itirmi; ulus bireylerini, din ba-mezhep ba yerine, trk ulusu
luu bayla toplam, bir araya getirmitir"; "Cumhuriyet
Trkiye'sinde, eski yaama kurallarnn, eski hukuk ilkelerinin yerini,
bugn; yeni hukuk ilkelerinin alm olduu, bilinen bir gerektir."
{Atatrk'n Sylevleri, Ankara, 1968, s. 159, 160.)
Atatrk bu szleri, 5.11.1925'de Ankara Hukuk Fakltesi'nin al
srasnda, dinsel kurallara dayal hukuk yerine, ada hukuku yer
letirme abalarn belirtirken sylemitir.
235
Burada ok ak-seik belirtiliyor ki, "ulusun bireyleri arasnda ol
mas istenen ortak ba, din ba-mezhep ba deildir" artk. "Yz
yllardan beri srp gelen ba, biimini de, niteliini de deitir-
mi"tir. Bundan byle "bireyleri biraraya toplayp birbirine
balayacak olan ba, Trk ulusuluu'dur. Osmannm "dincilii -
mezhepilii"de srksklam "dincilik" demek olan "milletilii"de
atlm, yerine "Trk ulusuluu" konmutur. Artk eskiden olduu
gibi "-hangi millettensin" diye sorulduunda: "-brhim Halilullah
milletindenim!" denmeyecek. nk byle demek, "millet"in "din"
anlamnda kullanld Kur'ann ve hadislerin, yani slam'n gerei
dir. Bu geree uyulmayacak; "-Trk ulusundanm!" karl verile
cektir. Bireyler, "slam" atsnda yer almann deil, "Trk" olmann,
daha dorusu "Trkiye"li olmann ve en dorusu "insan" olmann
onuruyla ortaya kacaktr. "Gk ls" yerine, "insann kendi ya
am iin kendi koyduu l" konup geerli klnmtr. Yzyllar
dan beri insanlara giydirile gelen, yamana yamana asl belli olmayan
ve gelien yaam gerekleri karsnda tmyle yetersiz kalan, ilkel
giysi, bu giysinin "gksel terzisi, terzileri braklm; insann kendisi
iin ve kendi adna diktii giysiler ve terzileri seilmitir. Cumhuriye
ti ve Cumhuriyet Trkiyesine TEMEL yapt laiklii kuran Atatrk
ite bunu dile getirmektedir. Bunu dile getiren daha birok szleri
vardr. Bu nitelii ortadayken "dinci" ve "slamc olarak sunulabilir
mi? Ama yazk ki sunulduunu grmekteyiz. Hemde en resmi azlar
dan.
Ayn yl, yani 1925 de, "devrimlerin amac"n aklarken yle
demektedr:
"-Yaptmz ve yapmakta olduumuz devrimlerin amac; Trki
ye Cumhuriyeti halkn, tamamen modern ve btn anlam ve biimiy
le olgun bir toplum durumuna getirmektir. Devrimlerimizin temel
amac budur. Bu gerei kabul etmeyenleri perian etmek, zorunlu
dur. imdiye dek milletin beynini paslandran, uyuturan ve bunu
ister durumda olanlar olmutur. Her durumda, zihinlerdeki bo inan
lar, tmyle atlacaktr. Onlar karlmadka, gerein klarn a
lama olana yoktur." (kdam, 1.9.1925.)
236
"Dinci" ve "slam'a" bir Atatrk'n bu szleri sylemi olabilece
i dnlebilir mi? Bu szleri syleyen ve daha nice benzer szlerle
yeni Trkiye'nin insanlara bitii insanca lleri dile getiren Atatrk,
bunlar syledii zaman, laikliin nne kan pisliklerden birounu
temizlemitir artk. Ve daha baka pislikleri temizlemeye de kararl
dr, yreklidir, bilinlidir.
Ayn yl, "iki bin yllk dsturlar"m, yani bu denli eski llerin,
kurallarn, yasalarn neden braklmas gerektiini ve bunlarn yerine
hangi lnn ve yol gstericinin konulmas gerektiini belirtirken
unlar sylediini grmekteyiz:
"Dnyada her ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, yaam iin,
baar iin en gerek yol gsterici (mrid), bilimdir, fendir. Bilim ve
fennin dnda yol gsterici aramak, aymazlktr, bilgisizliktir, sapk
lktr. Yalnz bilim ve fennin yaadmz her dakikadaki aamalar
nn gelimelerini alglamak ve ilerlemelerini zaman iinde izlemek
arttr. Bin, iki bin yl nceki dsturlar bugn olduu gibi uygulama
ya kalkmak; elbette ki bilim ve fennin iinde bulunmak deildir."
(1925) (Mustafa Baydar, Atatrk Diyor ki, stanbul, 1981, Varlk
Yay., s. 73.)
"Bin, iki bin yl nceki dsturlar", "dinsel kurallar, yasalar ve l-
ler"dir.
Anayasadaki "Trkiye devletinin dini slm'dr" karlp atldk
tan, yani 9.4.1928'deki deiiklikten sonra, da artk "Trkiye'nin
resmi dini olmadn" duyurmaktadr herkese:
"-Trkiye Cumhuriyeti'nde, herkes, Allah'a, istedii gibi ibadet
eder. Trkiye Cumhuriyeti'nin resmi dini yoktur." (Afetinan, M.
Kemal Atatrk'ten Yazdklarm, Ankara, 1969, s. 41., Mustafa Baydar,
a.g.y., s. 69.)
Atatrk bunu sylemi midir, sylememi midir?
-Sylemitir. Hibir kuku yok.
Kimdir Atatrk?
Trkiye Cumhuriyeti'nin de, laikliin de kurucusu.
yleyse baka trls ileri srlemez: "Trkiye Cumhuriyeti'nin
resmi dini yoktur".
Oysa kimi resmi azlara ve yasa deiikliklerine baklacak olur
237
sa, "Trkiye Cumhuriyeti'nin resmi dini vardr ve slmdr". Aka
sylenmese de ok ak olarak bu sergilenmektedir. "Atatrklk" de
ileri srlerek Atatrk'e meydan okunurcasna. leride bu konuya d
nlecektir.
Laiklik alannda ileriye doru admlar atla atla ve pislikler temiz-
lene temizlene gelindi 1937 ylna. Ne oldu bu ylda? Laiklik ilkesi
resmen anayasaya kondu. "Laiklik yaps", btnyle bitirilip sonu
landrlm oldu. Kurucusu, itenlikle savunucusu, gsn gererek
koruyucusu olan Atatrk, ite bu ylda unlar sylemektedir:
"Bizim devlet ynetiminde izlediimiz ilkeleri, gkten indii sa
nlan kitaplarn dogmalaryla hibir zaman bir tutmamak gerekir. Biz,
ilhmlarmz, gkten ve gaipten deil; dorudan doruya hayattan
alm bulunuyoruz." (Mustafa Baydar, a.g.y., s. 67.)
Kurucusu ak-seik ortaya koyduu ve erevesini izdii halde,
laiklik, zaman zaman karmaaya getirilmektedir: Kimine gre bir
"muz"dur, soyulup yenir. Ve yenmektedir. Kimine gre "fl"dir, her
yan bir yarata benzemektedr. O nedenle herkes bir yanndan alp
benzettii eye gre yorumlamakta. Kimine gre "anka kuudur" ve
"kaf dann ardnda aranmal"dr. "Ad olmal, ama kendi olmama-
l"dr. Bu duruma sokulmak istenmektedir.
Peki nedir belirginleen? Laiklik gerekte ve kurucusuna gre
nedir? Neden vazgeilemezlii vardr? Neden ye kimler eliyle hrpa
lanmtr? Neden hrpalanmamas, yaatlmas, glendirilmesi ge
rekmektedir? Ve olmazsa olmazlar nelerdir?
I
LAKLK VE OLMAZSA OLMAZLAR
A- Laiklik
1- Szck Olarak
Yunancada bir "laca" szc bulunuyor. "Halk, kalabalk" anla
238
mnda. Bundan "laicos" tremi. "Halka, kalabala ilikin" anlamn
da. Bundan Franszcaya "laique", dilimize de "laik" geip yerlemi.
Balangtaki anlamyla "din adamlar kesiminde olmayan" anlamn
da.
2- Tanm
etin zek:
"Laiklik, genellikle: 'Devlet ile din ilerinin ayrl, dinsel ve
siyasal iktidarlarn bamszl' olarak tanmlanr" der. Ancak bu ta
nmn yetersizliini hakl olarak belirtir. zellikle "din"in her alana
kart bir gerek olan slam'n ar bast lkelerde. (Prof. Dr.
etin zek, Devlet ve Din, stanbul, Ada Yay. s. 15) zek, u tanm
uygun grr: "-Laiklik, siyasal iktidarn, siyasal iktidar- din ilikileri
asndan belirli bir biimleni sistemidir. Siyasal iktidarn, dinsel ku
rallara gre sistemlendirilmemesi ve dinsel emirlerle bal bulunma
masdr" (Ayn yapt, s. 14) Ne var ki, yine kendinin de zerinde dur
duu noktalar ele alndnda bu tanmn da eksiklii grlr. Bu
tanmda laikliin iermesi zorunlu olan anlam ve koullar iine
almamaktadr. leride aka grlecektir. etin zek bir de "dev
letin siyasal bir kurulu olarak dinsel kurallara gre oluturulma
mas ve kiilere inan zgrlnn tannmas" biiminde de ta
nmlanabileceini savunmaktadr. (Ayn yapt, s. 16) Ne var ki, bu
tanmda da -ileride grlecei gibi- laikliin olmazsa olmazlarndan
kimi bulunmamaktadr. Dolaysyla eksiklik vardr.
Hilmi Ziya lken'e gre:
"Laiklik, dini inanla devletin ayrlmas yahut dinin devlet ilerine
karmamas, devletin de dini inanlara kar sayg ve vicdan hrl
n gstermesi"dir. (Laiklik, 50. Yl, lahiyat Yay. no: 117, Ankara,
1973, s. 59)
Byle bir tanm, tmyle yetersizdir ve bu yetersizlii zek de be
lirtmektedir.
Lon Duguit de yle tanmlar:
"Laik devlet, din konusunda tamamen tarafsz olup bakan ve
memurlar istedikleri dini tamakla beraber, kendisi devlet olmak
haysiyetiyle bir din tutmayan ve hibir din treni yapmayan ve kendi
239
adna da yaptrmayan devlettir." (Laiklik, s. 44, Bkz. Prof. Dr. Meh
met Taplamacolu, Laiklik lkesi ve Trkiye'deki Durum, lahiyat Fa
kltesi Dergisi, 1963, s. 36)
Ernest Lavisse de yle der:
"Laiklik, geici olan dinlere, devam edici olan insanl idare
etme hakk vermemek, dinlerin ilham ettii garaz ve ayrlk ruhunu
ortadan kaldrmaktr. Laik olmak, insan dncesinin hareketsiz olan
bir din kuralna katlanmamas ve anlalmaz bir ey nnde hakkn
dan vazgememesi ve hibir bilgisizlie raz olmamasdr, hayatn ya
amaya deer olduuna inanmak, bu yaam sevmek (...) gz yala
rnn iyilik getirici olduunu kabul etmemek, azabn bir Allah emri
olduuna inanmamaktr. Laiklik, hibir sefaletten, acdan yana olma
maktr..." (Taplamacolu ayn yer.)
Bu anlatlanlarn hepsinde, laikliin eleri bulunmaktadr. Ama
tmyle mi?
Laikliin tanmnn ne lde eksiksiz yaplabildiinin anladabil-
mesi iin "olmazsa olmazlar"na bakmak gerekir. Laikliin tm eleri
tanm iinde yer almal, tersi ya da ilgili olmayanlar, dnda kalmal
ki, tanm eksiksiz olabilsin. Bilindii gibi tanmda eksiksizliin bilimsel
koulu budur. (Tanm, "efrdn cmi, ayrn mni" olmaldr.)
Aada zerinde durmaya allaca gibi, u vazgeilemezler
sz konusudur burada: Devlet ve toplumsal kesimde DN-DIILIK;
YANSIZLIK; din kesiminde KSELLK; insan, akl, bilim temelle
rinde gerekli KURUMLAMA; bu alanda gerekli GVENCE.
Bunlardan biri bile eksik olsa laiklik olmaz. Bunlar olmad
zaman laikliin olmayaca, olamayaca konusunda hukukular
("gugukular" deil) birlemektedirler. Trkiye'de ve Atatrk'n n
derliinde kurulan "laiklik yaps", bu vazgeilemezlerden oluturul
mutur. ok ak-seiktir bu. yleyse laiklik, Trkiye'de, kurucusu
nun da yaplatrd biim ve anlamyla: "devletin; ynetimde,
toplumsal yaamn her kesiminde, insan akl, bilim temelleri zerinde
gerekli kurumlan oluturup gelitirerek ve salam gvenceler sala
yarak din-d kalmas; tm inanlara inanszla kar yansz (ayn
uzaklkta) bulunmas ve dini, kiisellik alanna itip orada tutmasdr."
diye tanmlanabilir.
240
B-Olmazsa Olmazlar
1- Din Diilik
-Laiklii benimseyen devlet, ynetimde ve toplumsal yaamda
"din-d" kalmak zorundadr. Bunun gerekleri de unlardr:
a) Din kurallar stne kurulu olmamas. u ya da bu biimde da
yal da olmamas. Benimsedii ilkelerden, oluturduu kurallardan
kimileri dininkilerle akabilir. Devlet; dinin gereidir, dinde vardr
diye deil; benimsedii iin kendi ilkelerine ve kurallarna dayanmal
dr. lkeler ve kurallar, "gkten indii sanlan kitaplarn dogmala-
r"ndan deil; yaamn gereklerinden alnp oluturulmaldr. Ata
trk: "-Bizim devlet ynetiminde izlediimiz ilkeleri, gkten indii
sanlan kitaplarn dogmalaryla bir tutmamak gerekir. Biz ilhamlar
mz, gkten ve gipten deil; dorudan doruya hayattan alm bulu
nuyoruz." derken bunu dile getirmektedir.
b) Devletin, "resmi din"inin olmamas. Devletin bir dini, "resmi
din" olarak benimsemesi durumunda, laikliin zararna ok nemli so
nular dourur: Byle durumda, devlet, dinsel kurallara yle ya da
byle uymaktan kendini alamaz. Din, ynetimde ve toplumsal yaam
da etkinleir. Eitim o dorultuda olur. Ayrca, belirli bir din, baka
dinlere, inanlara stn tutulmu; din-inan ayrm yaplm olur.
Din-d dnce ve yaama frsat verilmemi olur. Olmas gereken
zgrlk yok edilmi olur. Atatrk'n, "-Trkiye Cumhuriyeti'nin
resmi dini yoktur" demesi bundandr, yani kurduu cumhuriyette hem
"resmi din"in olmamasndan, hem de olmamas gerektiindendir. Ne
var ki 1982 Anayasasnn, kendi iinde ve teki maddeleriyle elien
24. madesiyle, "din eitim ve retimi"nin "ilk ve orta retim kurulu
larnda okutulan zorunlu dersler arasnda" yer verdii ve bylece bir
eit "resmi din" benimseme yoluna gidildii grlmektedir. Bu nokta
zerinde ayrca durulacaktr.
c) Dinin, toplumsal yaamda etkin duruma getirilmemesi. Yneti
min ve toplumsal yaamn her kesiminin din etkinliinden arndrl
mas.
2- Yanszlk
Devletin, tm inanlara ve inanszla kar yansz olmas, ayn
241
uzaklkta bulunmas da, "-laiklii benimsedim!" diyebilmesinin vaz
geilemez koullarndandr. "nsan haklar"na sahip kmann, ana
haklardan olan zgrln de gereidir bu. nsan Haklan Evrensel
Bildirisi'nin 2. maddesinde, din-inan ayrm gzetilemeyecei hkme
balanmtr. Ayn hkm, yazk ki biraz gsz biimde, 1982 ana
yasasnn 14. maddesinde de yer almaktadr.
3- Dinin Kiisellii
Dinde kiisellik salayp srdrmek de laiklii benimsemi bir
devletin grevleri arasndadr.
Laik devlet "din"i, (o din "slm" da olsa) "kiisellik" alanna
itmek ve bu alanda tutmak zorundadr.
a) Laik devlet, "din"e, "toplumsal ilev" veremez, vermemek zo
rundadr. Din, kiilerin kendi i ve bireysel dnyalar erevesinde
kalmaldr.
Profesr etin zek yle demektedir:
"Laik devlet sistemlerinde, din', kamu hizmeti olarak kabul edi
lemez. Laik devlet, kiilerin, dinsel inanlarna uygun davranabilmek
haklarn gvence altna almakla ykmldr, fakat, devlet, dorudan
doruya bir cemaatin dinsel gereksinmelerine ynelik hizmeti ykle
nemez. " (Devlet ve Din, s. 17)
Kukusuz dorudur bu. Ne var ki ayn profesr, bu dorunun
hemen ardndan, bununla badaamayacak nitelikteki bir yargyla
yle de diyebilmektedir: "bu kural, doal olarak lkenin kendi zel
liklerine gre deiir." Oysa bu yaklam, demokrasinin dnda yer
alm, ama iinde gibi grme abasnda olan ynetimlerin banda
kilerin: Her lkenin kendine gre bir demokrasisi vardr, bizim de
mokrasimiz de byledir!" trnden ileri srd sava yakr bir yak
lamdr. zek ok iyi bilir ki, "laik devlet sistemlerinde 'din', kamu
hizmeti olarak kabul edilemezse ve devlet dorudan doruya bir ce
maatin dinsel gereksinmelerine ynelik hizmeti yklenemezse", bu
laik devlet ynetiminin geerli olduu falan lkede de byledir, filan
lkede de byledir. Laiklie uygun ve "doal olann, "bu kuraln l
keden lkeye deimesi" deil; deimemesidir. Demokraside olduu
gibi. etin zek, slam'n zellii ve lkemizde arlkl olmasndan
dolay, Diyanet leri Bakanl'na devlet btesinden denekler ay
242
rlarak devlet atsnda yer verilmesine hogryle baklmasndan
yana olabilir ve bu nedenle byle bir sav ileri srebilir. Ancak, savn,
savunulamazl ortadadr. Yine Profesr zek ok iyi bilir ki, ceza
yasas uygulamalarnda da, "Diynet leri Bakanlndaki grevli
lerin grevleri, bir "kamu grevi" saylmamaktadr. rnek: mam
Dursun Kahraman'n grevi, bir kamu grevi saylmad gerekesiy
le, Tekirda Ar Ceza Mahkemesi'nin 9.9.1968 gn ve 86/96 sayl
karar bozulmutur. (Y.C.G.K. 20.1.1969 E. 693 YYBK. 69-17.)
"Vaiz"e, "mft"ye ve teki "Diynet grevlileri"ne olan ya da olduu
ileri srlen "hakaret"ler de "grevli memur"a, "kamu grevlisi"ne ha
karet trnden saylmamtr. Yargtay'n kararlar arasnda bunun
birok rnekleri vardr. Faruk Erem'in, Abdullah Pulat Gzbyk'n
Trk Ceza Yasas'na ilikin aklamalarnda da bu konu, ilgili Madde
lerinde aklanmaktadr. rnein T.C.Y'n 241. maddesi dolaysyla
Gzbyk'n kitabnda yle denmektedir:
" Ceza kanunu bakmndan memur, kamu grevini yerine geti
ren kimsedir. Halbuki imam, hatip, viz gibi din hizmetlilerinin yap
tklar vazifeler kamu grevi mahiyetinde olmadndan, bunlar ceza
kanunu uygulamasnda memur kabulne imkn yoktur. (Garraud,
Trait, cilt IV, no: 1487, s. 313 -Gzbyk, Mukayeseli Trk Ceza
Kanunu Aklamas, c.III, 279. Madde- Gzbyk, Trk Ceza Kanu
nu Aklamas, Ankara 1976, c. III, s. 236.)
alan bir eydir ki, Trkiye Cumhuriyeti'nin yarglarnn
"kamu grevi" yapyor saymad bir Diyanet'e ayn lkenin yasa ve
yrtme kesiminde, "kamu grevi" yapyor gibi yer verilmekte ve
dolu dolu denekler ayrlmaktadr.
Diyanet leri Bakanl'na devlet rgtnde yer verilmeli
midir?
Tartmaldr. Ali Fuat Bagil gibi dinciler de, buna kar k
maktadrlar. Ama ayr alardan. Yani laikliin vazgeilmez koullar
asndan deil. Dinsel kayglarla. nk bu evreyi ilgilendiren yal
nzca "din"dir. Laiklie de "din"e yararl olduu srece sahip karlar.
Ve yorumlarn bu dorultuda yaparlar. rnein Ali Fuat Bagil,
Diynet leri Bakanlnda yer verilmemesini isterken, devlet de
netiminden uzak, bamsz bir cemaat olarak rgtlenmesini istemi
243
tir. "-Laik devlet, din ilerini denetleyemez!" demitir. Laiklii ger
ekten savunanlarca da Diyanet leri Bakanh'nm devlet rgtn
de yer almas ve bteden destek grp beslenmesi, yani devlet g
cyle ayakta tutulmas, kolay savunulamayacak bir durumdur. Ancak
ne yaplabilirdi? Konunun tartmas uzun yer tutaca iin zerinde
daha fazla durulamayacaktr. Ancak u sylenebilir. Laiklii btn
biim ve anlamyla benimsemi bir devlette, buna da bir zm bulu
nabilir. Konu, yazk ki, laikliin zararna zlmtr. Yani bugn
tank olunan zm, laik dorultuda bir zm saylmaz kolayca.
b) Laik devlet, dini, kiisel alana itmekle kalamaz, bu alanda tut
mak zorundadr da. Dnce ve "vicdan" zgrlklerinin gerei de
budur. nk "din" kendi bana brakld, "denetim"den uzak tu
tulduu zaman, saldrgandr. Saldrganlk, dinin znde vardr. zel
likle, yaamn tm alanlarna el atm olan devlete: "-sen elini ek
ben yneteceim!" diyen ve ilkel de olsa, her alanda sav olan slam
gibi bir din. Denetimden uzak kald zaman, kesinlikle "zgrlk" ta
nmaz. Tand zgrlk, yalnzca kendi lleri iindeki zgrlk
tr. Bu ller iindeyse, rzna geilmemi insan akimn ve yansz
dnce ve bilimin llerine yer yoktur. nan ve dnce zgrl
isteniyorsa ve korunacaksa, din, laik ller iinde, yani inanana
inancnda ve ibadetinde bask yoluna gitmeden denetlenmeli, alan
olan kiisellikde sk skya tutulmaldr.
Profesr Mmtaz Soysal, "laik olmayan", "laiklik kart" olan d
ncelere serbestlik vermenin, "laikliin gerei" olduu grn sa
vunur. (bkz. Yz Soruda Anayasann Anlam, Gerek Yaynlar, s.
176)
Soysal'n yanldn sylemek iin hukuku olmaya bile gerek
yoktur. Byle bir sav ileri srmek, Trkiye'deki durumu, slam', Ata
trk devrimlerinin oluturulmas srasnda meydana gelen olaylar ve
daha nice eyi bilmemektir stelik. Mmtaz Soysal bilmiyor mu? Bil
medii nasl ileri srlebilir? Yalnzca slam' bilmez o kadar. Ya da
yeterince bilmez. Ama yalnzca bu kadar, byle bir sav ileri srp
savunmasnda kendisini "zrl" klmaya yeter mi? Dndrc. Ne
- var ki yalnzca Mmtaz Soysal m bu tr savlar ileri sren?
4- Laik Oluumu Kurumlatrma
Devletin her kesiminde; yasamada, yrtmede, yargda; toplumsal
yaamn her kesiminde; bata eitimde, siyasal kesimde "gksel"lii
("semvilii") deil; insan yaratmasn, insan akln, bilimi, bilimselli
i temel alan kkl dzenlemelerle laiklii kurumlatrmak, kkletir
mek ve dilden dnceye, giyim-kuamdan ekonominin, retimin her
boyutuna dein yaygnlatrmak, korumak; laik devletin savsaklaya-
myaca temel grevidir. Atatrk devrimlerinin ("inklap''larnm
deil) ve ilkelerinin dorultusu da budur. Grbz Tfeki, yaptlarn
da, "-laiklik, Atatrk devrimlerinin beynidir" der. Bu beyin, salam
bir korunakla, salkl kuramlarla sarslmaz ancak. Trk toplumunu
adalatrmak iin kurulmu olan ve sz konusu beyne de koru-
nak-koruncak durumunda bulunan devrimlere eksik yanlar varsa ta
mamlanmal, boluklar doldurulmaldr. Oysa kurucusundan sonra,
devrimlerden, laikliin kuramlarndan, srekli talar sklp atld
na tank olmaktayz.
Laikliin alt-yaps ylesine salam yaplmal ve kurumlan otur
tulmaldr ki kimse sarsamasn. yle olmal ki, ne din "cihad"lar,
ne rzna getii bilimi, din ve aalk politika yararna kullanmakta
usta olan "ilim adamlar", ne Atatrk'n ve ilkelerinin candan dma
n Atatrkler, ne hukuksuz hukukular, ne karanlk aydnlar, ne
"ittifak sala solcu grnml saclar, ne de "eli silahl"lar sarsa
bilsin. Byle bir durumu salayabilecek altyap ve kurumlar, gerek
anlamndaki "hukuk devleti"nde gerekleebilir ancak.
5- Gvence ve dnszlk
Laik devlet, laiklik ilkelerine, yani "olmazsa olmaz"lanna ballk
konusunda gvence vermek zorundadr. Bu da ayr bir "olmazsa
olmaz"dr. Bu gvence, balca iki yolla verilebilir:
a) Gerekli dzenlemler ve uygulamalarla oluturulan kkl ku
rumlar. Bata eitim kurumlan.
b) Laiklie aykr tutum ve davranlara gz atrlmamas ve
dnszlk. dn verme bir kez balad m sonu gelmez. Ne dn
alan doyar; ne de dn veren o noktada durur. Nice rneklerine tank
olmuyor muyuz? dn koparanlarn bavurduklar ok eitli yollar
245
vardr. Bunlar, iyi niyetli kesimden bile dn koparmay baarabil
milerdir. rnein, "dinsel dnce ve inanlara sayg"y ileri srer
ler. Sonra da alacaklarn alrlar. Laikliin kurucusu bu konuda da ge
rekli uyarda bulunmutur:
"Parti, dinsel dnce ve inanlara saygldr' szlerini ilke edi
nip bayrak gibi kullanan kiilerden, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu
bayrak, yzyllardan beri, bilinsizleri, banazlar ve bo inanlara
saplanm olanlar aldatarak, zel karlar salamaya ynelmi kim
selerin tadklar bayrak deil miydi? Trk ulusu, yzyllardan beri,
sonu gelmeyen ykmlara, iinden kabilmek iin byk zveriler is
teyen pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi
miydi? (Sylev, II, s. 609-bkz Fethi Naci, Yz Soruda Atatrk'n
Temel Grleri, stanbul, 1974, s. 53.)
Laiklik yapsnn kurucusu byle uyarmaktadr ite.
Laik devlet, inanlara ve inanszla kar yansz kalrken, laikli
in yannda yer alr, almaldr. Dinin ve teki yiyicilerin laiklii ve
olmazsa olmazlarn yemelerine seyirci kalamaz, kalmamaldr.
Yoksa laiklik, "anka kuu"na dner, dndrlr. rnei grlmyor
mu?
C-Laiklik Nasl "Kua evrilmi"tir?
1- Yasama Kesiminde
ok arpc rnei, 1982 Anayayasna, 24. maddesine sokuturu
lan laiklik d hkmdr. Bu hkm, hem yasa maddesinin kendisiy
le, hem de 14. maddede yer alan hkmle elimektedir.
24. maddenin banda yle denmektedir:
"Herkes, vicdan, dini inan ve kanat hrriyetine sahiptir.
14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin
ve trenler serbesttir."
14. maddede, birok hkm yannda, "anayasada yer alan hak ve
hrriyetlerin hi birinin", "temel hak ve hrriyetleri yok etmek iin
kullanlamyaca", ayrca "din ve mezhep ayrm"nn da yaplama
yaca belirtilmektedir. "mir hkm" olarak... Sonra 24. maddede:
246
"Din kltr ve ahlak retimi, ilk ve orta retim kurumlarnda oku
tulan zorunlu dersler arasnda yer alr" denmektedir. Yine "mir
hkm" olarak.
Maddenin gerekesine bakyoruz; "nc fkra hkmne gre,
istismar ve suistimali nlemek amacyla, din ve ahlak eitim ve re
timi devletin denetimi ve gzetimi altna alnmtr. Keza bu eitim,
ilk ve orta retimde zorunludur. Gayri mslimler, tek tabiri olarak,
bu zorunlu eitimin dnda braklmlardr" dendiini gryoruz.
imdi dnelim:
Devlet, yurttana diyor ki: "-Din-mezhep ayrm yapamayacak
sn!" Anayasada yer alan hibir hrriyetin, bu ayrm yapmak iin de
kullanlamayacam hkme balyor. Sonra kalkyor, kendisi "din
eitimi"ni "zorunlu" yapyor.
"Eitimi yaplan din" belli deil midir? Kukusuz bellidir: slam.
Maddenin gerekesinde, "gayri mslimler"in ayr tutulduunun anlat
lyor olmas da buna ayrca aklk kazandrmaktadr. Demek "eiti
mi zorunlu klnan din", yalnzca slam'dr. Dahas: Devletin resmi
kurulular arasnda yer alan Diyanet leri Bakanl'nda olduu
gibi din eitimini verecek olanlarn ve verenlerin bal bulunduklar
belirli bir mezhep de vardr. Haydi yzdeyz deneyelim, yzdedok-
sandokuz "snni" ve "hanefi". Peki imdi devletin kendisi "din ve
mezhep ayrm" yapm olmuyor mu. Bu laiklie aykrysa, ktyse,
zararlysa, yurttatan yaplmamasn isterken kendisi nasl yapyor?
Trkiye Cumhuriyeti laik olduu, laik bir devlette "resmi din" ola
mayaca, devletin hibir dine, inanca arka kamayaca konusunda
hukukular birletii ve laikliin kurucusu Atatrk de: "-Trkiye
Cumhuriyeti'nin resmi dini yoktur" dedii halde, Trkiye Cumhuriye-
ti'nin Anayasasnn 24. maddesinde yer verilen bir hkmle, belirli bir
dine sahip klm, bu din resmi devlet dini durumuna sokulmu ve
eitimi "zorunlu" yaplmtr.
Konunun bir baka yn: Maddenin gerekesinde, "gayri mslim-
ler"in "tek tabiri olarak" (ne demekse?) "bu zorunlu eitim dnda b
rakldklar" ileri srlmektedir, (bkz. Avukat Kani Ekiolu, Gerek
eli Anayasa 1982, Yasa Yaynlar, s. 41) Ne var ki, maddenin
kendisinde, "gayri mslimler"in, szkonusu "zorunlu dinsel eitim"in
247
dnda brakldklarna ilikin bir hkm bulunmamaktadr. Yani
Trkiye'de, falanca kentte, kasabada ya da kyde oturan ve filanca
okula giden "gayri mslim" (yani mslman olmayan) bir yurttan
ocuuna da rahatlkla bu "zorunlu din eitimi" uygulanr. Buna engel
hibir ey yoktur. stelik zerinde durulan maddedeki hkmn gere
idir bu uygulama..
Bir baka yn: Ayn maddenin banda, "herkes, vicdan, dini
inan ve kanat hrriyetine sahiptir" deniyor. 25. maddenin banda
da: "Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir" denmektedir. 26.
madde de "dnce ve kanaati aklama hrriyeti "ne yer verilir.
"Din eitimi", hem de belirli bir dinin eitimi "zorunlu"yken, "vic
dan, dini inan ve kanaat hrriyeti"nden, "dnce hrriyeti"nden
nasl sz edilebilir? Mslman olmayann "dini inan ve kanaati" yok
mudur? Varsa "hrriyet"i nerede kalmaktadr? Hibir dini inanc ol
mayann "dnce ve kanaat"i yok mudur? Varsa "hrriyet"i nerede
kalmaktadr? Demek ki 24. maddeye sokuturulan sz konusu
hkm, yani "din eitiminin zorunlu klnmas", hem maddenin kendi
iindeki bir baka hkme, hem baka maddelerdeki hkmlere ayk
rdr. Hem de tartmas bile yaplamayacak bir aklkta. te mad
deye bu sokuturma, bir "devlet irtica"dr. Bilindii gibi "irtica", "ge
riye dn" demektir. Anayasann bu maddesindeki sz konusu
hkmyle, laiklik alannda daha nce Atatrk'n nderliinde atlan
admdan "geriye dnlmtr". Bunun tersi ileri srlemez. Cumhuri
yet anayasasnda byle bir hkme yer verilmesine, "din istismarn
nleme amacnn gdld" yolundaki sav da "gereke" olamaz.
Kald ki "din istismarinn nlenmediini, tersine "glendii"ni, bu
glenmede sz konusu hkmn de paynn az olmadn olaylar or
taya koymutur. "Denetim altna" alnaca ileri srlen yasad
"Kuran kurslar" azalaca yerde oalmtr. Birou da kendisine
"yasal klf" uydurmay, "Atatrk keleri" bile yaparak "istismar"n
srdrmeyi bilmitir. Bu durur, resmi devlet rgtlerinin, Milli G
venlik rgtlerinin "rapor"larna gemitir. (Bkz. 9 Ekim 1985 gnl
Gne Gazetesi)
Bu demektir ki Trkiye Cumhuriyeti Devleti, laiklik alannda, a
t yaralar kolay onarlamayacak bir amaza sokulmutur. Atatrk
248
Trkiye'sinde bunun olmas ne denli acdr? Atatrk yayor olsayd
ne derdi acaba? Laikliin bylesine kua evrildiini grseydi?
Ayrca son zamanlarda ceza yasasnda yaplmak istenen laik d
nceyi kskaca alan, "din"e ("slam"dan bakas deildir) ve dince
kutsal saylanlara laf sylettirmeyen, "hrriyet"i anayasaya konulduu
halde kendisine soluk bile aldrlmak istenmediini grdmz laik
dnceyi bomaya ynelik olduu izlenimini veren deiiklik istem
leri grlmektedir. Oysa bugn, Cumhurbakanl Atatrk'e ait el-
yazmalar arivinde bir kitap vardr: "Din yok Milliyet Var". Yazar:
"Ruen" Bu kitab Atatrk okumu, incelemi, sayfalarnn kylar
na notlar koymu, iaretlerle de gstermi bulunmaktadr. Bunlar
arasnda "ferin", "alklar" szckleri de var. Atatrk'n beendii,
"ferin" dedii, "alklad" eyler arasnda yleleri var ki,
TCK'unda grlen zellikle son deiiklik istekleri gerekleirse sy
lemek, aklamak, kimsenin' yeltenebilecei bir i deildir artk. (Bir
kesimi iin bkz. Grbz Tfeki, Atatrk'n Okuduu Kitaplar, Anka
ra, 1983, Bankas Yayn., s. 170-171.)
Unutulduunu dnebileceimiz bir ey var: Hukukun genel il
kelerinin ve Atatrk Trkiye'sinde, kurucusunun eliyle kurulmu ilke
lerin stnl. Geerlik sralamasnda, yasalar, anayasalar bile bun
larn stnde deildir. Ve "Trkiye'de de yarglar vardr". Szkonusu
ilkelerin ballar, elbette ki yasal konumda kalacaklardr. Ama "sula
rn tersine aktlmas"na ynelik abalarn etkin olamayaca gn de
gelebilir. te o zaman, yasalardaki hukuka aykr "ur"lar da temizle-
bilecektir.
2- Yrtme Kesiminde
Siyasal iktidarlar eliyle laiklikten ne dnler verildii ve verilmek
te olduu, rnekleriyle buraya sdrlamaz. "Milli eitim" rneini
almak bile, durumun korkunluunu ortaya koymaya yeter. Bir yanda
"din renimi veren", dinci, eriat yetitirmekte birer fabrika gibi
alan "alakl-yksekli" okullar, kurslar. mam-Hatip okullar, Yk
sek slam Enstitleri (imdi hepsi lahiyat fak.), lahiyat Faklteleri,
"resmi"li-resmisiz Kur'an kurslar, kimi niversitelerdeki eitli adlar
altnda din retimi yaptran blmler (btn- bunlarn dnda da
249
Diynet leri Bakanl'ndaki, grevli bulunduklar yerleri, camileri
de taarak, her yerde ve her zaman "dinsizler"le savaan, bu arada be
yinleri din alaryla istedikleri yne yneltme ''gayret"inde olan "din
ordular"). br yandaysa szmona "laik okullar". Yani ayn devlet
te, iki ayr kafay yetitirmeye ynelik iki ayr kesim. Dinci, eriat
kafa da, Laik kafa da Atatrk'lk adna yetitirile gelmitir siyasal
iktidarlar eliyle. ki ayr kafann atmas olmayacak myd, olmas
doal deil miydi? Oldu da. Elbette ki tm atmalar, kavgalar bu
nedene balanamaz. Ama bunun pay hi yok mudur? Devlet gcyle
"din tutkunu", "din cihadcs" yetitirmi olmann,, atmalardaki
pay yok saylabilir mi?
Bugnk "Milli Eitim"deki duruma gelince: Bugn "eitim ve
retim", bir kez daha "birletirilmi"tir. Ama Atatrk dneminde ya
plann, tam tersine! O zamanki "birletirme", ada uygarlk, akl,
bilim temelleri zerindeydi, laiklik tabanndayd. Bugn tank olduu
muz "birletirme"yse, ak-seik, "din" tabannda gerekletirilmi.
Yine Atatrk'lk adna. Daha da ustalkla... "slm"a, "slm eria-
ti"ne bal olduunu her frsatta aa vuran bir bakan bile, "Ata
trk'ten ve "Atatrk ilkeleri"nden "vg"yle sz edebiliyor.
yle bir durum meydana getirilmitir ki, "milli eitimin "milli"si,
bir partinin adnn ve grnn bandaki "milli"yle e anlaml ol
mutur. Bu "milli"liin, Atatrk'n ve arkadalarnn kullandklar
"milli"likle, "millet"le hibir ilgisi yoktur. Atatrk ve arkadalarnn
"millet"i, "ulus", "Trk ulusu" olduu halde, buradaki "milli"liin
"millet"i, "dindir, "mmet"tir. Kur'an'daki ve hadislerdeki anlamna
uygun olarak. Tm ayet ve hadislerde "millet", "din", "brahim"den
Muhammed"e miras olarak geldii ileri srlen "slam"dr. Yani, Os
manlI ynetimindeki "ilmuhal"lerde ocuklara, medreselerde "tale-
be"ye ve camilerde mslman cemaate sylenip aland gibi, "din"
ile "millet" birdir. "Milli gr" diye ileri srlen "gr"(!)teki
"milli", bu anlamdaki "millet"ten kaynaklanmaktadr ite. Ve bugn
k "milli eitim", Atatrk'n nderliinde kurulan laik Trkiye Cum-
huriyeti'nin "milli eitimi" deil de, "milli gr" bayrak yapanlarn
yandalarn yetitirmek, retmek iin kurulmu bir kurum durumu
250
na getirilmi gibidir. Tank olduum bir rnek: Bir iim iin "Milli
Eitim Bakanl"na gitmitim. Asansrle kyoruz. Yakalarndaki
kimliklerden orada memur olduklar anlalan -drt gen insan da
var. Arapa konuuyorlar. Dili bildiim iin Arapay yeni renmek
te olduklarn anladm. Ve aramzda u konuma geti:
Trkeyi brakp Arapa konuuyorsunuz.
Niye konumayalm? stelik dinimizin de "icab".
Bu manta gre Suudi Arabistan'a balanalm olsun-bitsin!
Daha kolay Araplarz?
Bir gn o da olur inallah!
ok sarslmtm. Atatrk Trkiye'sini dndm, laiklii dn
dm, teki ilkeleri dndm ve gstermelik olarak bakanln giri
inde st kesime aslm olan "Ne Mutlu Trkm Diyene" yazsn
dndm. Ve "Atatrkler"(!)i dndm. Elimden ne gelirdi ki.
Yryp gittim.
Siyasal iktidarn verdii destekle, milli eitim, TRT ve Diyanet, la
iklii, kksz bir aa durumuna getirme abasnda elele almakta
dr. Ve birbiriyle yar durumundadr. Bunlardan hangisinin bu alan
da daha etkin olduunu sylemekse, olduka gtr. abalar, yine
Atatrklk adna sergilenmektedir. Bu durumda, Atatrk'n nder
liinde gerekletirilen devrimleri, ilkeleri yrekten benimsemi
olanlar, "-ben de Atatrk'ym!" diyebilirler mi?
3- "lim Adamlar" Kesiminde
"lim adamlar"yla "bilim" adamlar'n kartrmamak gerekir.
Bunlar Trkiye'de hep ayr ayr niteliklerde ve konumlarda olagelmi
lerdir. "lim adamlar"nda geerli olan "ilim", ya Kur'an ve hadislerde
de kullanlan ve tmyle "din bilgisi" alamna gelen "ilim"dir; ya da
"namus"undan uzaklatrlp "din"in buyruuna sokulmu olan
"bilim"dir. Bir kesimi, tmyle "dindar" olarak grnrler, bir kesi
miyse yle grnmekten ok, kendilerine ada bir grnm verir
ler, ada bilim adam klna brnrler. kisi de boldur lkemiz
de.
ki trnn de laiklik konusunda birletileri tutum udur: Laiklik
251
ilkesine sahip klsa bile, dinin yararna kullanlmaldr. "Herey din
ve mukaddesat iin". Kendilerine gre taktikleri vardr.
"lim adamlar", laiklii kendi anlaylarna gre tanmlarlar.
"Din"i akl ve bilimle badatrma abasnda olanlar, laikliin,'
"din"de de, slam'da da bulunduunu ileri srerler. Laiklik, "din"de
var grlnce, en teokratik ynetimlerde, rnein Osmanl ynetimin
de bile niin olmasn?
Laik Cumhuriyetin haftann gnlerinin ounda, radyoda ve tele
vizyonda slam'n propagandasn yaptran laik TRT'si de, laiklii, bu
tr "ilim adamlar"na yorumlatmaktadr. Fetvay vermektedirler:
"Din"de laiklik var mdr?
"El cevap": slam'da vardr.
Osmanl ynetiminde laiklik var myd?
"El cevap": Vard.
Peki slam'da laiklik vard da, Atatrk'n yapt neydi? Atatrk
eriati neden kaldrd?
slam'da laiklik nasl var?
Hilmi Ziya lken'e gre: slm'da laiklik vardr nk: "Mua
melt" blm, teki blmlerden ayrlmtr. Muamelt blmyse
"farz"lardan deildir. (50. Yl, lahiyat Fakltesi yay., no: 117, s. 64-
65)
Bir kez "muamelf'n, slm'da "farz"lardan olmad doru deil
dir. Her alandaki hkmleriyle slam bir btndr. Hepsi slam'daki
temel kaynaklara, Kur'ana ve hadislere dayandrlr. Kimileri zorlana
rak bile olsa. Yani kapal slam'c "ilim adamlarindan lken'in ileri
srdnn tersine, "muamelat"; slam'daki kayna ve geerlii y
nnden tekilerden ayr deildir. Baka kesimdeki "farz"lar naslsa,
"muamelt" kesimindeki "farz"lar da yledir. Hibir fark yoktur.
"Aktan slam'c"lar da bunu byle kabul ederler. rnein Din ve
eriat Karsnda Laiklik adl kitabn yazar Ahmet Selm, bu
kesimden bir yazar olarak bu kitabnda yle demektedir:
"Din; sadece iman, ibadet, ahlak ve vicdana tealluku olan, yeri ise
mabet ve insanlarn gnl bulunan bir ey deildir. Peygamberler
eliyle beeriyete teblii yaplan ilahi dinin tamam, ayn zamanda top-
252
yekun dnya ve dolaysyla devlet ilerini nizamlyan bir bnyenin
sahibi olarak varlk belirtir..." (stanbul, 1976, s. 59-60)
Ali Fuat Bagil de "din"le "devlet"in; "birleik" olduu zamanlar
da atmann olmayacan, "din"le "devlet"in ayr olmas durumun
da "atacaklarm, "birbirlerini kovma" yoluna gideceklerini yazar.
(Bkz. Din ve Laiklik, s. 86-87)
Ksacas "din"in, zellikle de "Yahudilik" ve "slam"n "laiklik"le
badamayaca, son derece aktr. Baka trl yorumlar, zorlamal
ve amal yorumlardr. Yahudilik ve daha nce de belirtildii gibi
slam, yaamn her kesimine el atmtr ve ayn arlkta
"Tanr'dandr" diye hkmlerini ortaya koymutur. "Ceza" hukukuy
la, "miras" hukukuyla ve teki hkmleriyle: "Ben varm! Dnyadaki
yaam da ben dzenlerim, ben ynetirim!" demektedir. Bu nedenle
insanlar ve toplumlar seimlerini yapmak zorundadrlar: Ya, "laik
devlet" ya da "slam". Bir baka deyile devlet ya btn biim ve an
lamyla "laik" olacak, ya da "teokratik" olacak. Karmas, -hele at-
masz- dnlemez.
Hilmi Ziya lken'e gre Osmanl ynetiminin de laiklik dnda
gsterilmesi ve "teokratik bir devletti" diye nitelenmesi yanltr.
nk: "Fatih'ten Selim'e dein Halifelik yoktur, Selim'den sonra da
birdenbire teokratik olmamtr", "Fatih'in dinlere ve mezheplere
kar hogrs vardr". (50. Yl, lahiyat Fak. Yay., no: 117, Ankara,
1973, s. 66)7
Demek ki lken'in mantna gre, yeryznde "laik olmayan hi
bir devlet" olmamtr, olmayacaktr da. yle ya, slam ve Osmanl
ynetimi "laik" diye nitelendiine gre, laik olmayan hangi ynetim
dnlebilir?!
Oysa "din kurallar"na dayal olan bir ynetime "laik" demek; ya
hukuku bilmemek, ya bilmezlikten gelmek, belirli bir ama iin laikli
in canna okumak ve "bilim namusundan ok uzaklamakla mm
kn olabilir. Din kuralarna dayal bir ynetime "laik" diyebilecek bir
hukukuya dnyada rastlanamaz. Bir bilim adam ve aydn kiiye
de... Ama lkemizde rastlanmakta. Hem de TRT yaynlarnda, tele
vizyonda. Dizi dizi. Ve her zaman olduu gibi Atatrk'lk adna.
253
D- Laikliin Gerekesi
1- Din-slam Kurallarnn, nsanln Gereksinmelerine Yetmezlii
Medeni yasann gerekesinde, zamann Adliye Vekili Mahmut
Esat yle der:
"Mecelle'nin temeli ve ana izgileri dindir. Oysa insan yaam
her gn, dahas her an, kkl deimelere urar. Onun deimelerini,
yryn hibir zaman bir nokta evresinde ivilemek ve durdur
mak mmkn deildir. Yasalar dine dayal devletle, ksa bir zaman
sonra, lkenin ve ulusun gereksinimlerini doyuramaz duruma gelirler.
nk dinler, deimez hkmler ileri srerler. Yaamsa yrr, ge
reksinimler hzla deiir. Din kurallar-yasalar, kesinlikle, ilerleyen
yaamn karsnda biimsel bir l szlerden te bir deer, bir
anlam tamazlar. Deimemek, dinler iin bir zorunluluktur..." (4
Nisan 1926 yayn ve 4 Ekim 1926 yrrlk tarihli ve 743 sayl Trk
Medeni Kanunu'nun gerekesinden- bugnk dille Trkeletirilmi-
tir-T.D.)
zeti u:
Din kurallarnda "deimezlik" temeldir. Kurallar duraandr. n
sanlar ve toplumlarsa, yaamlaryla birlikte srekli bir deime iin
dedirler. Deimeyen kurallar, her an deien ve gelien yaamn ge
reksinimlerine karlk veremezler. Karlk veriyormu gibi
gsterilseler de.
nl mslman yazar ehrestni (1076-1153) bile, daha 12. yz
ylda, yaam karsnda dinsel kurallarn yetersizliini ortaya koyan
gre yer verip bu gr savunmutur. "Dinsel kurallarn sonlu ol
duunu", buna karlk yaam ve gereksinimlerin sonsuz bulunduu
nu, "sonlu olan bireyin ise, sonsuz olan kavrayp iine alamayaca
n" savunur bu gr.
Taa 12. yzylda bu byle; hem de mslman yazarlarca belirlene
dursun; amzn slam'c "ilim adamlar"na ve bunlar kaynak gs
tererek yorumlar yapan kimi "ada bilim adamlar"na gre "slam,
devrimci gelimelere de aktr", "kimi yorumlarla, slam, an ge
reklerine karlk verir duruma getirilebilir", nk slam'da "zama
nn deimesiyle hkmler de deiir" ilkesi kabul edilmitir.
254
adalklar klklarnda ve almlarnda olan aydnlar eliyle
bile sergilenen bir yutturmacadr bu!
nemli Bir Yutturmaca, Profesr Dr. etin zek, Devlet ve Din adl
kitabnda "slam'n Geliimci ve Devrimci Gc" diye bir balk koy
mu. "Devrimci" szcn trnak iine alm, ama blmde anlat
biimine baklrsa "slam"n "gelimeCi" de "devrimci de olabilecei
grne hi de katlmyor deil. "slam", "gelimecilik" ve "devrimci
lik". Bunlarn yanyana bile getirilmeleri olacak ey deildir. Ama nice
leri gibi bu yazar da yanyana getirebiliyor ve unlar yazabiliyor:
"Kitap (Kuran), kiisel davran ve toplumun ynetimiyle ilgili
ilkeleri kesin ve deimez olarak belirlememi, temel kurallar n
da, bunlarn yorumla aa ve koullara gre deiebilirliini benim
semitir. 'Zamann deimesiyle ahkm da deiir' ilkesi, hadiste
kabul edilmi ve 'fkh'n genel kurallarndan olmutur. Nitekim belir
tilen nitelikleri nedeniyle, slamn devrimci rol oynayabileceini ne
sren dnceler ortaya atlm ve amzn deien koullar iin
de bu gce dayanmann gereklilii savunulmutur..." (s. 243-244.)
"Kitap (Kuran), kiisel davran ve toplumun ynetimiyle ilgili il
keleri kesin ve deimez olarak belirlememi"mi! Yazarn "kitab"
bilmedii nasl da belli. slam'n bu "kutsal kitab"nda, "kiisel davra
nlarla ilgili hkmler de, "toplumun ynetimi"yle ilgili hkmler
de kendi boyutlar iinde ayrntyla belirlenmitir oysa. "Kesin ve de
imez olarak". "Kitabn" yani Kur'an'n "hkmleri"ni kim, kimler
"deitirecek" slam'a gre? Kime, kimlere verilmi bu yetki? Kuku
suz ve kesin olarak hi kimseye! "Muhkem" ayetlerin "hkm"lerini de
itirebilecek yetkide, slamda hibir kimse ve makam yoktur. Bu tart
lamaz bile. "Zamann deimesiyle ahkm da deiir" kuralna
gelince. Bu kural, Meccelle'de ve slam usul- fkhnda yer almtr.
Doru. Ama etin zek'in anlad anlamda deil. nce bu hadis de
ildir. Sonra, bu kurala yer verenlerin kendileri de belirtmilerdir ki,
"deiecei" sylenen "hkmler", temelde olanlar deildir.
"Farz"lara, "haram"lar, dahas "vacib"lere bile ilikin olmayan h
kmlerdir. Bu kuraln alnd kaynak olan "El Ebah Ve'n-Nezir"de
olsun, tekilerde olsun, "zamann deimesiyle hkmlerin de nasl
deiecei"ne, bununla ne amalandna rnek de verilmektedir. u
255
rnek: Eskiden camilerin kaplarn kapamak doru bulunmazd. Bu
nunla ilgili ayet ve hadis de yoktur. Ama caminin kapsnn ak tutul
mas, daha uygun grlrd. Sonra "zaman deiti". Hrszlklar oal
d. imdi artk, camilerin kaps kapatlabilir, kitlenebilir de. te
"Usul- fkh"da, yani slam hukukunda verilen rnek; bu ve benzeri bir
iki kk ayrnt. etin zek'se, slam'n "deimelere ak olduu"
yutturmacsn pazarlayanlara katlarak "slamda her trl hkmn, za
mann deimesiyle deiebilecei" dnlebilirmi gibi, hatta byle
bir olgu varm gibi yazp savunmakta. Sormak gerekir: slam'n temel
hkmlerinden hangisi zamann deimesiyle deiebilir kendi kuralla
r iinde? Namaz"a, "oru"a, "hacc"a, "zekt"a ilikin olanlar m?
"Nikah"a (evlenmeye), "talak"a (boamaya), "miras"a, "had"lere (eit
li cezalara) ilikin olanlar m? Hangisinin, slam'a gre, zamann de
imesiyle deiebilecei ileri srlebilir? leri srlemez; ama, etin
zek'in de katlm grnd yutturmaca, nicelerini yanltmtr.
Kukusuz, yazarda ille de kt bir ama aramak doru deildir. Konu
yu bilmiyor olabilir. Fakat insan bilmedii konuyu da biliyormu gibi
sunmamaldr. slam hukuku bir uzmanlk iidir. Kaynak olarak gster
diini grdmz Hilmi Ziya lkenden de yeterli bilgiyi alamaz.
zek sonra "kelam okullarina "ilm-i kelam"a dalyor. Buradan da so
nular karyor. Burada gsterdii kaynak da, ok iyi tandm Ali
Arslan Aydn. "Mukaddesat" kesimden. Ama arkadamzn,
"kelm"c da tannd halde, bu konuda derinlemesine bir uzmanl
olmad bu alann uzmanlarnca bilinmektedir. etin zek'in bu konu
lar anlamas iin de uzman olmas gerekir. Yazar ayrca, kimilerince
"ilerici" gsterilen Cemaleddin Afgani'yi gerekten biliyormu gibi, bi
lebilirmi gibi nitelemelerle sunmaktadr. Cemaleddin Afgani, Muham-
med Abduh, Seyyid Raid Rza, Musa Carullah, lkemizde de Hayred-
din Karaman, "slam yenilikileri"nden saylrlar. Bunlar slam', "akl
ve bilim"le badatrma abasnda olan kimselerdir. "skolastik" ynte
min temsilcileri. Bat'da bu yntem oktan braklmken, douda yeni
diye piyasaya srlmektedir. slam'da bile yeni deildir ve clk km
tr. Afgani'de ve tekilerin dilinde yer alan "emperyalizm"se zel, dinsel
anlam tamaktadr. Bunlarn yaptlar dorudan okunabilir ve "hare-
ket"leri izlenebilirse ancak anlalabilirler.
256
2- Dinin Sava ve Saldrganlk Kayna Oluu
Atatrk laiklik yapsn yapp bitirirken, gerek bizim gemiimiz
deki gerek baka uluslarn tarihlerindeki "facia"lardan, "zd-
rap"lardan sonular karp deerlendirdiini belirtmektedir, (bkz.
Mustafa Baydar, Atatrk Diyor ki, s. 67.)
"Tarihteki binbir facia ve zdrap"n kaynanda "din", arlkl
olarak bulunmaktadr. Gemiteki.kanl olaylarn, savalarn ya do
rudan nedeni, kayna olmutur; ya da nedenlere ara yaplmtr.
Yok saylamaz, yadsnamaz bir gerektir bu.
Yahudiler ilk Hristiyanlara gz atrmak istememiler, tyler r
pertici zulm ve ikenceler uygulamlardr. Ate havuzlan ap yak
mlardr birok Hristiyan inanr. Bugn devletleri de bir terr rg
t gibi "dehet" salmakta, gzn krpmadan soykrmlar yapp
sergilemekte. Bunda, Yahudiliin birinci derecede pay vardr. Kutsal
kitab olsun, onun aklamalar olsun, srekli: "-Vurun, krn, yakn,
ykn, ldrn!" diyor inanrlarna. Tanrs Yehova, Ulusal Tann'sdr
ve eli silahl, az kanldr.
Hristiyanlar, ellerine g geirince, baka din inanrlarna yapma
dklar ktlk brakmamlar, ktlk ve ikence uygulamalarnda
Yahudilerden geri kalmamlardr. Kilise babalar, "iman 'bozan"larn,
"kalpazan"lar gibi sulu olduklarn ve en ar cezayla, lmle cezalan
drlmalar gerektiini sylemilerdir. Nicelerini diri diri yakmlardr.
"Atete yanann, sulu olduu kant"na dayanan "engizisyon" yargla
malarndaki insanlk d rnekler, ciltleri doldurmaktadr. Incil'de
"Kim senin sa yanana vurursa, ona tekini de evir." (Matta, 5: 39)
denmiyor mu? Deniyor. Ama bunun ilerliini sfra indiren yorumlar
da yaplyor. Ayrca Is, ak ak yle diyor:
"Yeryzne bar getirmeye geldim sanmayn! Ben bar deil;
kl getirmeye geldim. nk ben, kiiyle babasnn, kzla anasnn,
gelinle kaynanasnn arasna ayrlk koymaya geldim. (Matta, 10:34-
35. Ayrca bkz. Luka, 12:49,50.)
Mslmanlar da glenince teki din inanrlarna ktlk yapm
lardr. Ebubekir dneminde, "peygamberin fetvas var" denerek, in
sanlar atee atlp yaklmlardr. Benzer olaylar, Ali dneminde de
olmutur. "Peygamberin" dneminde bile insanlar, hayvan boazlanr
257
gibi boazlanmlardr. Bir olayda, damad Ali'nin de cellatlar arasn
da bulunduu bir adam kesme gsterisinde bir sr eli kll cellad,
bir gn boyunca kelle kesmiler ve yorulmu, dinlendikten sonra ye
niden kesmilerdi. "Peygamber"in buyruuyla!!!
Kur'an'da "-Nerede bulursanz orada ldrn!" (Bakara, ayet: 191;
Nisa, ayet: 89; Tevbe, ayet: 5) deniyor. nanlarndan dolay insanla
rn ldrlmeleri isteniyor. "Kfir", "putatapar" olduklar iin. Oysa,
yine Kur'an'n tanklyla putataparlar, "asl Tek Allah'a inandklar
n, putlara da, asl Allah'a yaklatrsn diye kulluk ettiklerini" syle
mektedirler (bkz. Zmer, ayet: 3)
Mslmanlar, yalnzca "kfir"leri deil, birbirlerini bile keserek
ldrmlerdir. Saysz rneklerinden biri Cemel Olay'nda meydana
gelmitir (9 Aralk 656 da); ki kesim savayor. ki kesimde de bu
lunanlar, yalnzca mslmanlar. ki kesimde de peygamberin yaknla
r ve arkadalar var. Dahas, "salklarnda cennetle mjdelenmi on
kii"den kiiler de var bunlar arasnda. Ve dahas: Savaan iki kesim
den birinin banda Muhammed'in kars (daha dorusu karlarndan
biri olan) ie; br kesimin bandaysa sevgili damad Ali bulunu
yordu. ki kesim kyasya savat. Sonu: 15 bin l. ie kesimin
den 13 bin kii, Ali kesiminden de 2 bin kii kesilip ldrlmtr.
"Din" adna, Tanr akna (bkz. Neet aatay -brahim Agh u
buku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1965, s. 10.)
slam'n kendi inanrlarn bile Tanr adna kesmekten ekinmeyen
ve yalnzca bir savata 15 bin kii ldrebilmi olan bir "slm cema
ati", bakalarn ldrmekten ekinir mi? Srler halinde -eli silahl
ortaya dkld zaman neler yapmaz? Ve neler yapmamtr?
te laiklik bunun iin son derece nemlidir ve bunun iin gerek
letirilmitir.
3- Uygarla, nsana, Bilime Yneli
Laikliin kurucusu, bu yapy kurarken ada uygarl, insan
akln ve bilimi temel aldn birok aklamasyla belirtmitir. Daha
nce bu yoldaki szlerinden rnekler sunuldu.
Atatrk, 31.8.1925 de de yle der:
258
"Tekkelerin amac, halk meczup ve aptal yapmaktr. Halbuki
halk, meczup ve aptal olmaya karar vermemitir. (...)
Biz dnya uygarl ailesi iinde bulunuyoruz. Uygarln btn
gereklerini uygulayacaz." (ankr, A.A. 31.8.1925 -Mustafa Bay-
dar, a.g.y. s. 67)
II
"RTCA"
A-Trleri
1- Devlet "rtica"
"rtica" gerek anlamyla "geriye dn" demektir. Bu anlamdaki
irtica yalnzca devlet iin sz konusu olabilir. nk "geriye dn",
ileri adm atm olan iin sz konusudur. Bir devlet dnelim. Laik
yolu semitir, bu yolda "ileri adm" atmtr. Eer bu devlet, sonra,
u ya da bu etkiyle laiklikten dn verir ya da tmyle dnerse, "geri
ye dn" yapm olur. te bu geriye dntr "irtica".
Atatrk ve arkadalar, Trkiye iin laiklii setiler. nsann daha
ada klmak, aklc, bilimsel temeller zerinde yaatp gelitirmek
iin. Eer daha sonra, siyasal iktidarlar eliyle bu ilkeden, bu ilkenin
olmazsa olmazlarndan "dn"ler yapmsa, rnein laik bir devletle
hibir ynden badaamyacak olan "din eitimini devlet eliyle ve zo
runlu" yapmsa "irtica" eyleminde bulunmu saylr. Bu tr "irtica",
gerici evrenin gericilii deildir. nk bu evre "ileri" adm atm
deildir ki, "geri dn" sz konusu olsun.
2- Gericilik
Devletin dndaki gerici evrelerin gericiliklerine de mecaz ola
rak "irtica" denmektedir. Ve alasdr asl yaknlan da "irtica"m bu
trdr. Oysa "ekilen" neyse "o bitmekte"dir. Buday yerine "arpa"
ekilir de sonra da "arpa bitti" diye yaknlr m? Siyasal iktidarlar,
259
devletin kendisine "geriye dn" yani gerek anlamyla "irtica" yap
trrlar da bunun sonucu, "meyve"si olmaz m? Demokrasinin vazge
ilemezlerinden olan ok partili dnemde, devlet ark, laiklik zarar
na andrlagelmitir. En bata oy toplamak iin verilen memeler
yznden. nce "toprak" elverili durumu getirilmi, sonra da to
humlar ekilmitir:
a) Elverili Toprak
Gelir dalmndaki eitsizlik
Aradaki farklar birer uurum durumuna gelmitir.
"Hukuk devleti" niteliinden "yar polis-jandarma devleti" nite
liine kay.
Ve:
-"aresizlik". Yurttan, kime, kimlere, hangi makama "bavu-
raca"n bilmemesi, dayanlmaz duruma gelen dertlerinden kurtarabi
lecek bir kurtarcnn olmamas.
te bu durum, daha bir ok nedenle birlikte, lke insanlarn
"dinci"nin, "eriat"nm, "tarikat"inin ak duran kucana itmitir.
"Snacak" bir yer bulamayan yurtta, "snak" aramlar,
"Tanr "ya snmlar, Tanr adna din-iman pazarlayanlara sn
mtr.
b- Tohum
Toprak elverili olunca, laiklik kart tohumlar ekmek ve ye
ertmek zor olmamtr. Bir yandan varlkllar, br yandan din ke
simi yararna arklar andrlm devlet iinde her yerde "din fabri
kas" kurulmu ve saylar hzla artrlmtr. rnein kk
kasabalarda, kylerde bile "mam-Hatip Okulu" ama yoluna gidil
mitir. Daha yksei olan okullarn da saysn artrmaya hz veril
mitir. Ayrca baka adlar altnda da "din eitim ve retimi" yapt
rlmtr. Hele Kur'an kurslar. Resmisi ve resmi olmayan. lke
batan baa, bunlarla srlsklam duruma getirilmitir. Ve yukarda
da belirtildii gibi btn bunlar Atatrklk adna sergilenmitir.
Bu da yetmemi, gelsin "zorunlu din eitimi".
Ayrca lkeyi yine batan baa saran "tarikat a". rmcek an
260
dan beter. Bu alar iinde politikaclar. Parti ileri gelenleri. Hem
eyhlerden "el alan", hem zaman zaman ilerine katlp ayinlerde bu
lunan (Zeyrekli Mehmet Efendi'nin "hatmacegh"larnda boy gsteren
iki ayr partinin genel bakan gibi) eski parti bakanlar, babakan
yardmclar, Atatrk, devrim ve ilkelerini korumakla ykml
"mlki mir"ler...
Atatrk'se ne demi:
"Arkadalar, efendiler ve ey millet! yi biliniz ki, Trkiye Cum
huriyeti, eyhler, derviler, mritler, meczuplar memleketi olamaz.
En doru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatdr..." (Mustafa Bay-
dar, a.g.y., s. 66)
Atatrk byle demi ama, "din-iman pazarlyanlar"n da, laiklik
stne TBMM'inde ant itikleri halde laiklii ortadan kaldrmay
karlarnn gerei gren politikaclarn da diyecekleri vard ve bugne
dein Atatrk'n dedikleri deil, bunlarn dedikleri olmutur.
Laiklik kart rnler elde edildike yeni rnler iin yeni retim
ler yaplm, yeni tohumlar ekilmitir.
Ve salanan rnler, lke geneline datlmtr. Ama gelir dat
mndaki gibi deil. Bu rnlerin hemen tm, "din"e snmaya hazr
varlksz ve aresiz kesimin payna dmtr.
III
BARI
Bar, "gk"ten gelmez. Evrene ve insana doru bak sorunudur.
Geni anlamyla "insanlama"ya dayal olarak gerekleir.
A-OImazsa Olmazlar
1- Adaletli Gelir Dalm
"Adalet" gerek anlamyla gerekletirilmelidir.
2- Yarm Polis Devleti Yerine Tam Hukuk Devleti
261
3- Ve "Laikliin Olmazsa Olmazlar "nr Eksiksizlii
Laikliin olmazsa olmazlar, barn da vazgeilemezleridir. Bir
lkede tam demokrasi ve laiklik yoksa, o lkede "bar" salanamaz.
Yani barn, bir nice kouluyla birlikte bu koullarnn da eksiksiz
olmas gerekir. Olabildiince...
B-Olursa Olmazlar
Olmazsa olmazlarnn kartlar sergilenirse, doal olarak bar
deil, sava elde edilir rn olarak. Ve bar, byle bir durumdan
sonfa, "silah" zoruyla getirmek de mmkn olmaz.
IV
GENLK
Genlik, laikliin, barn koullarnn saland ortamda salk
l biimde gelitirilebilir ancak. Baka ortamda bu mmkn deildir.
Atatrk'n "Cumhuriyeti emanet ettii" genlik, bu ortamda erginlii
ne ulatrlm genliktir. Ne "din" uyuturucularyla uyuturulup
koyunlatrlm olan, ne "din, Tanr, cihad" kkrtmalaryla cotu
rulup Haan Sabah'm fedileri durumuna getirilmi olan, ne de nce
ellerine silah verilip vuruturulmu, sonra da korkutulup serseme ev
rilmi olan genliktir. Dnce ve beden salna zenle baklm,
en deerli varlklar olarak yetitirilmesine, gereksinimleri yerine geti
rilerek allm olan genliktir o genlik.
Teori
Say 45, Eyll 1993
262
SEMRA ZAL VE TV AIK OTURUMUNDAK
NVERSTE MOLLALARINA AIK SORULAR*
TV-I'deki ak oturumu (7.6.1990 saat: 22.15) olanca dikkatimle
izledim. Makyajlanm slam'n savunucusu "molla"larm neler syle
yeceklerini az ok kestirebiliyordum. Ama yine de syleneceklerden
hibir ayrnty karmak istemiyordum. Hazrlm ona gre yap
tm, kendimi ona gre verdim ak oturuma. Semra zal, bir baka
zellikteydi. "Atatrk ve laik kimliiyle oradayd. Ve "kadn hakla
r savunucusu" olarak. Bakalm "molla"lar karsnda kendisini hangi
konuma koyacakt? "Farkl eyler" sylyor gibi grnmedi deil. Ne
var ki, "hocam da gayet gzel belirtti... trnden szleriyle ve sergi
ledii kimi tutumuyla, "molla"larn yannda yerini ald. Atatrk'ten
aktardklarysa havada kald.
Orada bulunup karlk vermek isterdim. Ama benim gibilerin d
nce dnyasndan en kk bir eyin bile orada yanstlmasna TRT
olanak verir mi? Bu olamayacana gre, sesimi buradan duyurmak
istiyorum. Sorularla... Semra zal'dan balyarak.
Semra zal'a Sorular
Ak oturumda, Atatrk'n, "erkek kadn ayrm yapan milletle
rin, medeni millet olmadn ifade ettiini" belirttiniz. Bunu benimsi
yorsanz, bata"Kur'-an", hukuk dzeniyle bu ayrm yapan slam'dan
yana nasl olabiliyorsunuz? te bir ayette anlatlan: (Diyanet'in resmi
evirisiyle)"... Kadnlarn haklar, rfe uygun olarak vazifelerine
denktir. Erkeklerin, onlardan bir stn dereceleri vardr..." (Bakara,
* 2000'e Doru iin hazrlanan bu yaznn zgn metni duruyor.
263
ayet: 228) te bir baka ayetten: (eviri, yine Diyanet'in) "Allah'n
kimini, kimine stn klmasndan tr ve erkeklerin mallarndan sarf
etmelerinden dolay erkekler kadnlar zerine hakimdirler. yi kadn
lar, gnlden boyun eenler ve Allah'n korunmasn emrettiini, ko
casnn bulunmad zaman da koruyanlardr. Serkelik etmelerinden
(ba kaldrmalarndan) endielendiiniz kadnlara t verin, yatak
larnda yalnz brakn, nihayet dvn..." (Nis, ayet: 34) imdi siz,
bir "kadn haklan savunucu kadn olarak, "kadm"n, bu ayetlerdeki
konumundan yana olabilir misiniz?
Dilinizdeki "Atatrk inklaplar", eer "kadn" bu konumda
srdren ve srndregelmi olan slam eriat'na kar deildiyse
neye karyd, syler misiniz?
Atatrk'n "laiklik dinsizlik deildir" dediini sylediniz. Bunu
kantlayabilir misiniz?
Atatrk, "slam"dan "Arap Dini" diye sz eder ve bu dinin, Trk
toplumuna bir ey kazandrmadn, tersine ok ey yitirttiini, top
lumun ulusal balarn gevettiini, toplumu uyuturduunu belirtir.
(Bkz. Prof Dr. A. Afetinan, Medeni Bilgiler, s. 364 ve t). Bunu bili
yor muydunuz? Ve byleyken modern Trkiye'yi, "Kur'an'n gerisin
de" gsteren bir "molla"yla nasl uyuabildiniz?
Sizi , "Atatrk ilke ve inklaplar"nn "en banda" geldiini
sylediiniz laiklik, eer ok ilgilendiriyorsa, "Trkiye Cumhuriyet"i
laiktir, ama ben laik deilim, Mslmanm!" diyen ve "TBMM'de la
iklik iin ant imi "bir kii olarak bunu sylemi olan bir "koca"yla
nasl yayabiliyorsunuz? yle bir kocadan, hi deilse bundan sonra
birlikte olmamak iin boanmanz nerirsen sama bir neride mi
bulunmu olurum?
Molla Yaar Nuri ztrk'e Sorular
Kuran'da, "kz ocuklarnn diri diri gmlmesi"nden szedildi-
ini, bunun "en aalk bir ey" olduunun anlatldm ve "bu tabi
rin Kur'an- Kerim'in tabiri olduunu" syledin. Bu, "yalan" olmad
m? Kur'an'da "gmlm (kz, kadn) olana, hangi sutan ldrld
264
sorulduu zaman?" anlamndaki iki ayetten (Tekvr, ayet: 6-7)
baka bir ayet var m?
slam ncesi Araplarda, "kz ocuklarnn diri diri gmldkle
ri", slam'n bir "yalan" deilse, her hangi bir belge gsterilebilir mi?
Byle bir durum olsayd, Araplarda "kadn okluu" olabilir miydi?
Dahas, kz ocuklar ldrlyorduysa, Araplar nasl ryordu?
tekilere Soru
Molla Yaar Nuri ztrk'n "Kuran'a dayanarak kadn hakla
rndan sz ederken! bir tek ayet bile gstermedii dikkatinizi ekme
di mi? Neden bir ayet gstermesini istemediniz?
Bu ak oturumda, Trkiye Cumhuriyeti niversitelerinden kii
ler olarak slam eriat mollalar gibi slam' savunmanz ve Atatrk'
de o konumda gstermeniz sizi hi rahatsz etmedi mi?
265
ANSKLOPED KES*
1- Genel: Kavramlar, Abc Srasyla
2- Gncel: Ne Nedir?
NER SAHB: Turan Dursun
(Aratrmac, yazar, doubilimci
-19 yllk sar basn kart sahibi-
neri Ve nemi
Bu bir, eitim kltr amal neridir.
Bir gazete iin LKTR.
Dil ve dnce asndan, herkesi ilgilendirir niteliktedir.
En bata retmenler ve rencilerce izlenecektir. .
Kalcdr, zaman zaman cilt cilt yaynlanabilir.
Yzbinlerce okuru olan bir gazetede bu gerekletirildiinde:
1- nsanmzn:
a) Hem DLinin,
b) Hem de dnce'sinin gelimesine, ok nemli katklar salana
caktr.
2- Gazetenin yzbinlerce okurunca beeniyle izlenecei iin:
a) Gazetenin "tiraj "n artrabilecektir, daha ok okunmasnda etki
li olacaktr,
, b) Gazetenin ciddi hizmetler verdii konusundaki kanlarn artma
sn salayabilecektir.
*Turan Dursun, bu metni Dou Perinek'in nerisi zerine hazrlad. Bir aydnlanma
penceresi amak isteyen Turan Dursun'a hibir gazete sayfalarn amad.
266
Bilindii gibi, gazete, yalnzca "ilginlik" aramamal, ayn zaman
da toplumsal yararlara da ynelik olmaldr. "Ansiklopedi kesi", bu
ynden ok nemli bir ke olacaktr.
neri dosyasnda "706 kavram" var. Kavramlarn tamam,
1500'dr.
Gerekesi
Toplumda kimi konular ok bilinmek istenir de bilinmez; ya da ye
terince bilinmez. Kimi konularsa yanl bilinir. O kafadaki bilgi bir
trl, br kafadaki bilgi bir baka trldr. Kken ve dorusu bilin
meyince, bir kargaadr gzlenir. Kavramlarda da durum bu. rnein:
"Namus". Hangi dil kkenlidir? Dilimize nasl gemi, hangi deiik
lie uram ve hangi anlamlar yklenerek gelmitir? Bilenin, sa
lkl bilenin says toplumda ok olmasa gerek.
Kavramlarn bilinmemesi, yeterince bilinmemesi, ya da yanl bi
linmesi, "deer yarglar"na da yansmtr. Yine "namus"u rnek ola
rak alrsak grlr ki her kafada bir "namus anlay" var. Tam bir
kargaa. Ve oundaki, sakat ya da tmyle yanl. yleyse k tut
mak gerekli. Kukusuz olabildiince. Bu, ak bir zorunluluk.
nsan doasnda "merak" yani bilme istei vardr. Bu kullanlmal
ve iyiye kullanlmal. Yani toplumun, insanln yararna, gelecekte
daha gzel bir dnya kurulmasna ynelik biimde...
Kede Neler Bulunacak?
1- Kavramlar. nce kavramlar seilmitir. Yzlerce, binlerce,
kavram arasndan, toplumu, zellikle amzn insann en ok ilgi
lendiren, en genel ve evrensel olanlar alnmtr. Bunlar ABC sra
syla dzenlenmitir.
2- Gncel Konular: Kenin bir kesiminde, NE NEDR bal
altnda, gncel konular yer alabilir ve ksa ksa bilgiler verilebilir.
267
Anlalr Bir Dil: Anlalrlk temel ilke. Ak, kolay ve "bir
rpda anlalr" bir dil seilmitir. Kylnn, kentlinin; gencin,
yalnn; okumuun, okumamn; kltrlnn, kltrszn anlyabi-
lecei bir dil. Scak, kavrayan, srkleyici...
nandrclk: nandrclk iin en bata, kaynaklarn salam
olmas gelir. Bu yol seilmitir. Bilgilerin dayal olduu kaynaklar
nelerdir, ne lde salamdr? Bunlar grlebilir.
Tamlk: Verilen ya da alman bilgi tam olmal. "Eksik bilgi",
kimi zaman hi olmamasndan daha iyi grlebilir, ama ou kez yan
l sonulara gtrebilir. Bilgi paras, tam bilgi deildir. Bir temel
ilke de bu.
Doruluk:"Doru", anlaya gre deiebilir. Ama yine de, "l
szlk" sz konusu deildir. "Doru"yu, "genellikle kabul edilen
doru"yu ve hi deilse "daha doru"yu ortaya koymak mmkndr.
Bilime, aratrmaya, salkl kaynaa dayal bilgiler, ller, ltler
vardr. "Doru"nun yakalanmasnda bunlar rol oynar. Bu konuda ge
rekli titizlik, bir baka temeldir.
Sayg: Tm grlere, sayg ve hogr, hi vazgeilemiyecek
ilkelerdendir.
lkeler
Hedef Kitle
-GENEL. Bununla birlikte GENLK arlkldr.
rnek
Adalet- 1. Denge. 2. Hakkn verilmesi, yerine getirilmesi.
Birinci anlam, szlk anlamdr. Arapadr. Ayn anlamda "adl"de
denir.
Felsefedeki anlam:
"Denge" anlam, adaletin felsefedeki anlamna da uygundur. Eski
Yunan'dan douya da geen felsefeye gre, temel erdemler, denge an
lamndaki adalette toplanr. Aklamaya gre: insanda eilim,
268
g vardr: 1. Kavrama, renme, bilme eilim ya da gc. 2. ekme,
elde etme eilimi ya da gc. Ve 3. Zararl grleni itme, kendini sa
vunma, koruma eilimi ya da gc.
Birinci g ya da eilim "dengelendii" zaman temel erdemlerden
olan "hikmet" elde edilir. Yani yerinde ve gerei gibi dnlp elde
edilen bilgi. Eksik olduundaysa erdemle badamayan bilgisizlik,
bnlk, "ahmaklk" oluur. Derigelenmeyip arla dld
durum da var: Matematikten snava girecek bir rencinin, bu dersi
brakp edebiyat renmeye kendini vermesi gibi bir durum. Bu da er
demlilik saylmaz.
kinci g ya da eilim dengelendiinde, insan, isteklerini dengede
tutar.- Ne btnyle isteksizdir, uyuuktur ve karlarndan vazgeer
durumdadr; ne de isteklerinin tutsadr, kar ya da ehvet dkn
dr. "ffetli"dir. Yani elde etme eilimlerini, "ne pahasna olursa
olsun" deil; drste kullanr.
nc g ya da eilime gelince: Dengeli biimde kullanldn
da, yiitlik, yreklilik (ecaat) durumu doar. Ki bu da temel erdem
lerdendir. Bu durumda ne korkaklk vardr, ne de "tehlikelere gz ka
pal atlma" vardr. Bunun ikisi de erdemli olmayla badatrlmaz.
Sonu: Adalet, sz edilen felsefedeki anlamyla, "hikmet", "iffet"
ve yiitlik adlar verilen erdemlerin tmdr.
(Kaynak: Teftazan, Telvih; Hdim, Berka)
Hukuktaki anlam:
nsanlarn doutan ve yasalarla salanan "hak"lar vardr. Adalet,
bu haklarn tannmas, salanmas ve korunmasdr.
(Kaynak: nsan Haklar Evrensel Bildirisi Semineri, 1968; Hukuk
Ansiklopedisi, l.cilt, Adalet maddesi.)
Ana Kavramlar
A
1- ABARTI, 2- ACI-ARI, 3- ACIMA, 4- AI, 5- AIKLIK, 6-
ALIK, 7- ADAK, 8- ADALET, 9- ADAYLIK, 10- AIRBALILIK,
11- AIRLAMA, 12- AIRLIK, 13- AIT, 14- ALAMA, 15- AHD, 16-
269
HRET, 17-AHLAK, 18- AHLAKSIZLIK, 19- AHMAKLIK, 20-
ALE, 21- AJ ANLIK, 22- AKADEM, 23- AKIL, AKILLILIK, 24-
AKIM, 25- AKI, 26- AKT,27- AKLAMA, 28- AKTARMA, 29-
ALAN, 30- ALAY, 31- ALAKLIK, 32- ALDANMA, 33- ALDIR
MAZLIK, 34- ALEM, 35- ALGI, 36- ALICILIK, 37- ALIM, 38-
ALINGANLIK, 39- ALIKANLIK, 40- ALLAH, 41- ALT YAPI, 42-
AMA, 43- AMANSIZLIK, 44- AN, 45- ANA, ANALIK, 46- ANA
YASA, 47- ANI, 48- ANIT, 49- ANLAK, 50- ANLAM, 51- ANLA
MA, 52- ANT, 53- ANTLAMA, 54- ANLATIM, 55- ANLATMA,
56- ANLAYI, 57- ANMA, 58- ANTPAT, 59- APAIKLIK, 60-
APTES (ABDEST), 61- ARACILIK, 62- ARA, 63- ARATIRMA,
64- ARAYI, 65- ARINMA, 66- ARKADALIK, 67- ART DN
CE, 68- ARTI, 69- ASALAKLIK, 70- AAILIK, 71- AAILIK
DUYGUSU, 72- AAMA, 73- AI, 74- AINMA, 75- AIRI, 76-
AIRILIK, 77- AK, 78- A KNLK, 79- ATACILIK, 80- ATAK
LIK, 81- ATILIM, 82- ATI, 83- AVCILIK, 84- AVUNMA, 85-
AYAKLANMA, 86- AYAR, 87- AYARTMA, 88- AYDIN, 89- AY
DINLANMA, 90- AYDINLIK, 91- AYGIT, 92- AYIKLAMA, 93-
AYILMA, 94- AYIP, 95- AYLAKLIK, 96- AYMAZLIK, 97- AYNI
LIK, 98- AYRICALIK, 99- AYRILIK, 100- AYRIM, 101- AZGIN
LIK, 102- AZIK, 103- AZINLIK, 104- AZITMA.
B
1- BABA, BABALIK, 2- BABACANLIK, 3- BABAYTLK, 4-
BADAMA, 5- BAIMSIZLIK, 6- BAINTI, 7- BAIRMA, 8- BAI,
9- BAIIKLIK, 10- BAILAMA, 11- BALAM, 12- BALAMA, 13-
BALANTI, 14- BALILIK, 15- BAKIM, 16- BAKI, 17- BAKRE
LK, 18- BARINMA, 19- BARI, 20- BASAMAK, 21- BASIM, 22-
BASKI, 23- BASKICILIK, 24- BAARI, 25-BAKALIIM, 26-
BALAMA, 27- BALANGI, 28- BAVURU, 29- BATAK-
BATAKLIK, 30- BATI, BATICILIK, 31- BATIL, 32- BAYAILIK,
33- BAY, BAYAN, 34- BAYGINLIK, 35- BAYINDIRLIK, 36-
BAYRAM, 37- BEBEKLK, 38- BECER, 39- BEDAVA, 40- BEE
N, 41- BEKARLIK, 42- BEKLENT, 43- BEKLEME, 44- BELGE,
45- BELRGNLK, 46- BELRLEME, 47- BELLEK, 48- BELLE-
270
ME, 49- BEN, 50- BENCLLK, 51- BENGSU, 52- BENLK, 53-
BENZERLK, 54- BERAT, 55- BESN, 56- BESLENME, 57-
BETM, 58- BEYN, 59- BEZGNLK, 60- BIKKINLIK, 61- BM,
62- BLDRGE, 63- BLDR, 64- BLEM, 65- BLEKE, 66- BL
GELK, 67- BLG, 68- BLGCLK, 69- BLM, 70- BLMSEL
LK, 71- BLN, 72- BLNEMEZ, BLNEMEZCLK, 73-
BREY, BREYCLK, BREYSELLK, 74- BRKM, 75- BRM,
76- BRNCL, 77- BRLEME, 78- BRLK, 79- BTM, 80- BTR
ME, 81- BT, 82- BTKLK, 83- BTKNLK, 84- BOCALA
MA, 85- BOULMA, 86- BOLLUK 87- BOR, 88- BOBOAZLIK,
89- BONAN, 90- BOLUK, 91- BOZAMAN, 92- BOYKOT,
93- BOYLAM, 94- BOZGUNCULUK, 95- BOZMA, 96- BOZUK
LUK, 97- BBRLENME, 98- BLGE, BLGECLK, BLGE
SELLK, 99- BLME, 100- BLM, 101- BLME, 102- BN
LK, 103- BUDALALIK, 104- BULANIKLIK, 105- BULANTI,
106- BULUNTU, 107- BULU, 108- BULUMA, 109- BUNAKLIK,
110- BURJ UVA, 111- BURMA, 112- BURULMA, 113- BURU
MA, 114- BUYRUK, 115- BUYRULTU, 116- BUYURMA, 117-
BKME, 118- BLTEN, 119- BROKRAS, 120- BRME, 121-
BTE, 122- BTN, 123- BY, BYCLK, 124- BYK,
125- BYKLENME, 126- BYKLK, 127- BYME.
C
1-CAMBAZLIK, 2- CAN, 3- CANAVAR, CANAVARLIK, 4-
CANLI, 5- CANLICILIK, 6- CASUSLUK, 7- CAYMA, 8- CEHEN
NEM, 9- CENNET, 10- CEZA, 11- CILIZLIK, 12- CIVIK, 13- CI
VITMA, 14- CMRLK, 15- CN, 16- CNAYET, 17- CNCLK,
18- CNSELLK, 19- CSM, 20- COKU, 21- CMERTLK, 22-
CUMHURYET, 23- CMLE.

1- ABA, 2- ABUKLUK, 3- A, 4- ADALAMA, 5- A-

DIELIK, 6- AIRMA, 7- ARI, 8- ARIIM, 9- ARIIMCI
LIK, 10- AKIMA, 11- AKMA, 12- ALGI, 13- ALIM, 14-
ALI KANLIK, 15- ALKANTI, 16- ALMA, 17- APKINLIK,
271
18- APLILIK, 19- ARPIM, 20- ARPMA, 21- ATIMA, 22-
ATLAKLIK, 23- EKEMEZLK, 24- EKCLK, 25- EKLME,
26- EKM, 27- EKMCE, 28- EKMSERLK, 29- EKNCE,
30- EKNGENLK, 31- EKRDEK, 32- EKME, 33- EK
TRME, 34- EKME, 35- ELK, 36- EREVE, 37- ETN, 38-
EVKLK, 39- EVR, 40- EVRM, 41- EVRME, 42- E
VRMENLK, 43- EVRE, 44- EVREBLM, 45- EVRELEME,
46- IKAR, 47- IKARCILIK, 48- IKARIM, 49- IKARMA, 50-
IKI, 51- IKMAZ, 52- ILDIRMA, 53- ILGINLIK, 54- IP
LAK, IPLAKLIK, 55- IRAK, IRAKLIK, 56- IRPINMA, 57-
LE, 58- LECLK, 59- RKNLK, 60- V, 61- ZELGE,
62- ZG, 63- OBAN, OBANLIK, 64- OCUK, OCUKLUK,
65- OALMA, 66- OULCULUK, 67- OUNLUK, 68- OK,
OKLUK, 69- OKKARILILIK 70- OKTANRICILIK, 71- OKU
LUSLU, 72- OKYNLLK, 73- KELME, 74- KERTME,
75- K, 76- ZME, 77- ZM, 78- ZMLEME, 79-
ZNME, 80- RK, RKLK.
D
1- DAILIM, 2- DAINIKLIK, 3- DAHLK, 4- DALDIRMA, 5-
DALGALANMA, 6- DALGINLIK, 7- DALIN, 8- DALKAVUK
LUK, 9- DALMA, 10- DAMITMA, 11- DANIMA, 12- DANI
MANLIK, 13- DARGINLIK, 14- DAVRANI, 15- DAVRANII
LIK, 16- DAYAK, 17- DAYANAK, 18- DAYANIMA, 19-
DEBELENME, 20- DEER, 21- DEER YARGISI, 22- DENME, 23-
DEKLK, 24- DEM, 25- DEKENLK, 26- DELKANLI
LIK, 27- DELLK, 28- DELRME, 29- DELME 30- DEMOGOJ ,
31- DEME, 32- DEMEK, 33- DEMET, 34- DEMOKRAS, 35-
DENEK, 36- DENEME, 37- DENEMECLK, 38- DENET, 39- DE
NETM, 40- DENETLEME, 41- DENEY, 42- DENEYDII, 43- DE
NEYM, 44- DENEYLEME, 45- DENEYSELCLK, 46-
DENEYST, 47- DENEYSTCLK, 48- DENGE, 49- DEN
GELEME, 50- DENGESZ, 51- DENK, 52-DENKLEM, 53- DENK
LEME, 54- DENSZLK, 55- DEPREM, 56- DEPRENME, 57-
DEPREME, 58- DEREBEYLK, 59- DERECE, 60- DERGCLK,
272
61- DERNLK, 62- DERLEME, 63- DERME, 64- DERNEK, 65-
DERS, 66- DERT, 67- DESEN, 68- DESTEK, 69- DESTEKLEME,
70- DEME 71- DEV, 72- DEVALASYON, 73- DEVAM, 74- DE
VNGENLK, 75- DEVNM, 76- DEVRME, 77- DEVLET, 78-
DEVLETLETRME, 79- DEVRM, 80- DEVRMCLK, 81- DEY,
82- DEYM, 83- DEY, 84- DIADNKLK, 85- DIALIM, 86-
DIAVURUM, 87- DIAVURUMCULUK, 88- DILAMA, 89- DI
RAK, 90- DISATIM, 91- DISATIMCILIK, 92- DDNME, 93- D
DME, 94- DKELME, 95- DKM, 96- DKME, 97- DKTA, 98-
DKTATRLK, 99- DKTE, 100- DL, 101- DLBLGS, 102-
DLEK, 103- DLEKE, 104- DLEME, 105- DLENCLK, 106-
DLM, 107- DLMALIK, 108- DLME, 109- DLSZLK, 110-
DN, 111- DNCLK, 112- DNLK, 113- DNDARLIK, 114- DN
GNLK, 115-DNLEME, 116-DNLENCE, 117- DNLEYC, 118-
DNME, 119- DNSEL, 120- DNSZLK, 121- DPLOMA, 122-
DPLOMATLIK 123- DREN, 124- DREN, 125* DRENME,
126- DR, DRLK, 127- DRLME, 128- DRM, 129- DRLK,
130- DSPLN, 131- DLK, 132- DYALEKTK, 133- DYA
NET, 134- DYET, 135- DZE, 136- DZGE, 137- DZG, 138-
DZN, 139- DZME, 140- DOGMA, DOGMATK, 141- DOA, 142-
DOACILIK, 143- DOA, 144- DOAL, 145- DOALCILIK 146-
DOALLIK 147- DOAST, 148- DOASTCLK, 149- DO
RAMA, 150- DORU, 151- DORULAMA, 152- DORULTMA, 153-
DORULTU, 154- DORULUK, 155- DOU, POUBTT.M, 156-
DOUM, 157- DOU 158- DOUTANCILIK, 160- DOKTORA,
161- DOKU, 162- DOKUMA, 163- DOKUNULMAZLIK, 164- DO
LANDIRICILIK, 165- DOLAIKLIK, 166- DOLAIM, 167-
DOLAY, 168- DONANIM, 169- DONATIM, 170- DONDURMA,
171- DONMA, 172- DONUKLUK, 173- DORUK, 174- DOST, 175-
DOSTLUK, 176- DOYGUNLUK, 177- DOYMA, 178- DOYMAZ
LIK, 179- DOYUM, 180- DOYUMSUZLUK, 181- DOYURMA,
182- DKME, 183- DKM, 184- DKNT, 185- DL, 186-
DLLENME, 187- DNDRME, 188- DNEKLK, 189- DNEM,
190- DNEME, 191- DNG, 192- DNME, 193- DN, 194-
DNL, 195- DNME, 196- DNTRME, 197- DN-
273
M, 198- DNMCLK, 199- DEME, 200- DVZ, 201-
DVME, 202- DV, 203- DUA, 204- DURAANLIK, 205- DU
RAKLAMA, 206- DURAKSAMA, 207- DURDURMA, 208- DUR
GUN, 209- DURULAMA, 210- DURULAMAK 211- DURULMA,
212- DURULUK, 213- DURUM, 214- DURU, 215- DURUMA,
216- DUYARLIK, 217- DUYGU, 218- DUYGULANIM, 219- DUY
GULANMA, 220- DUYGUSALLIK, 221- DUYU 222- DUYUM,
223- DUYURU, 224- DUYU, 225- DM, 226- DN, 227-
DNYALIK, 228- DRTME, 229- DRT, 230- DRSTLK,
231- D, 232- DLK, 233- DKNLK, 234- DMAN,
235- DKLK, 236- DN, DNCE, 237- DNCESZ
LK, 238- DNME, 239- DNR, 240- D, 241- DZ,
DZELTME, 242- DZELTMENLK, 243- DZEN, 244- DZEN
LEME, 245- DZENLLK, 246- DZEY, 247- DZGN, 248-
DZLEM, 249- DZME, 250- DZMECE
E
1- EBE, EBELK, 2- ECEL, 3- EDEBYAT, 4- EDEPSZLK, 5-
EDLGEN, 6-EDM, 7- EGEMENLK 8- ELM, 9- ELME, 10-
EM, 11- ETM, 12- ETME, 13- ETMENLK, 14-ELENCE, 15-
ELENME, 16- ERLK, 17- EKM, 18- EKN, 19- EKME, 20- EKO
NOM, 21- EKSKLK, 22- ELLK, 23- ELEMAN, 24- ELETR,
25- ELETRMENLK, 26- ELNDELK, 27- EMANET, 28- EMEK,
29- EMEK, 30- EMEKL, EMEKLLK, 31- EMME, 32- EN
DSTR 33- ENERJ , 34- ENFLASYON, 35- ENGEL, 36- ENGN,
37- ENLEM, 38- ENTRKA, 39- ERDEM, 40- ERGENLK, 41- ER
GNLK, 42- ERME, 43- ERN, 44- ERNLK, 45- ERKNLK,
46- ERK, 47- ERKEKLK, 48- ERKEN, 49- ERKL, 50- ERKNLK,
51- ERLK, 52- ERSELK, 53- ERTELEME, 54- ERTEM, 55-
ESENLK, 56- ESN, 57- ESNCLK, 58- ESNDRME, 59- ESN-
LENM, 60- ESRGEME, 61- ESRGEMEZLK, 62- ESK, ESK
LK, 63- ESME, 64- ESNEKLK, 65- ESNEME, 66- ESRME, 67-
ESTETK, 68- EANLAM, 69- ECNSELLK, 70- EBM, 71-
EDEERLLK, 72- EEKLK, 73- EEY, 74- EGDM, 75-
ETLK, 76- EKIYALIK, 77-ELEME, 78- ELK, 79- EME,
274
80- ESESLLK, 81-ESZLK, 82- EZAMANLILIK, 83- ETL
LK, 84- ETKEN, 85- ETK, 86- ETKLEME, 87- ETKLEM, 88-
ETKN, ETKNCLK, ETKNLK, 89- ETME, 90- ETMEN, 91-
ETNK, 92- EVCLLK, 93- EVETLEME, 94- EVRME, 95- EV
LATLIK, 96- EVLENME, 97- EVLLK 98- EVRE, 99- EVREN,
100- EVRENDOUM, 101- EVRENSEL, 102- EVRLME, 103-
EVRM, 104- EVRMCLK, 105- EYLEM, 106- EZBER, EZBER
CLK, 107- EZG, 108- EZKLK, 109- EZLME, 110- EZN, 111-
EZME
F
1- FAHELK, 2- FAHRLK, 3- FALLK, 4- FAZ, 5- FALCI
LIK, 6- FANTAZLK, 7- FARK, 8- FARKLILIK, 9- FAZM, 10-
FAYDACILIK, 11- FEDALK, 12- FELAKET, 13- FELEK, 14-
FELSEFE, 15- FEMNZM, 16- FENALIK, 17- FETZM, 18- FIR
LAMA, 19- FIRTINA, 20- FISILTI, 21- FIKIRMA, 22- FL, 23-
FLZLENME, 24- FLEME, 25- FT, FTLEME, 26- FTLLEME,
27- FLRT, 28- FORML, 29- FORUM, 30- FRENLEME
G
1- GASP, 2- GAZETE, GAZETECLK, 3- GEBELK, 4- GE
CKME, GE, 5- GECEKONDU, 6- GEERLK, 7- GECLK, 8-
GEM, 9- GEMSZLK, 10- GENME, 11- GERGENLK,
12- GERME, 13- GELLK,
KUR'AN ANSKLOPEDS*
zellii
-Tarihte, slam dnyasnda da LKTR.
-ABC srasna gre dzenlenmitir.
-Herkesin anlyabilecei bir dil kullanlmtr.
-lgili ayet ve hadislerin Trkeleri ve aklamalar vardr.
-Aklamalar, yorumlar, slam dnyasman en nemli uzmanlannndr.
-Her aklama ve yorumun kayna gsterilmitir.
-Kaynaklar, slm dnyasnda da kar klamyacak salamlkta
olanlardan seilmitir.
- lgili ayet ve hadislerin "asl"larma da yer verilmitir.
- Hadisler, Buhri, Mslim gibi en gvenilir bulunanlardan alnp
konulmutur.
- lkemizde, ilgili maddeler ilgili kimselere, uzmanlara okutturu
lup olumlu grler alnmtr. (Bir blm eklidir.)
-Aratrma yaptrlm, en ok ilgi grecek bir ansiklopedi olaca
belirlenmitir.
erii
A-Kur'an'daki Konular:
-Hangi konu, Kur'an'da nasl yer alm?
B- Kur'an'daki kavramlar, szckler:
-Kfr, kr, iman, insan, melek, cin... gibi binlerce kavram ve
szckten hangileri, hangi surede, hangi ayette ve hangi anlamlara ge
liyor? Ak, net, anlalr biimde aklanyor.
140 fasikl ve 14 cilt olarak dzenlenmitir.
*Turan Dursunun "Kur'an Ansiklopedisi'ni tantmak iin kaleme ald ksa bir yaz.
zgn metin duruyor.
276
KURAN ANSKLOPEDSNE LKN
LGL EVRELERN GRLER*
Kuran Ansiklopedisi'nin hazrlandm duyduum zaman sevin
cim ok byk oldu; nk bu tr bilimsel ve ciddi eserler, bizim din
bilgini geinenlerin dndaki bilginler, ounlukla da mslman ol
mayan bilginler tarafndan hazrlanmtr. rnein Kur'an dizini, Fl-
gel tarafndan, alt muteber hadis kitaplar dndakileri de iine ala
rak muazzam bir karlatrmal, konular tasnif edilmi hadis
konkordans da Vensink tarafndan, yllarca harcanan bir emek rn
olarak yaynlanmtr.
Bunlardan daha nemli olan elimizdeki Kur'an Ansiklopedisi bu
kez bir Trk bilim adam tarafndan hazrlanmtr. Yazar Turan Dur
sun, uzun yllar Ankara TRT'sinde din ve ahlak yaynlarn ynetmi
ve yine uzun bir sre Sivas Mftl yapmtr.
slm bilimleri ve Arapay hakkyla bilen Turan Dursun bu ese
riyle slamn gerek amalarnn ilkelerinin iyice anlalarak hurafe
lerden uzaklalmasna hizmet edecektir.
O, Kuran'daki btn szcklerin ve terimlerin kkenlerine inmi,
niin ve ne anlamda kullanldklarm, olaylarn ak Arap-slam top
luluunun geliini sentezleriyle ilemitir. Bu niteliiyle bu ansiklo
pedi, nl ngiliz Arap edebiyat uzman Arthur J effery'nin hazrlayp
19 S'de Msrn Kahire ehrinde bastrd The Foreing vodabulary
of he Qur'an* * adl eserinden daha nemlidir. nk A. J effery, sa-
doce Ku'andaki szcklerin kkenlerini saptamtr. Sayn Turan
* Kulleteyn ve Din Bu 1 kitaplarnda da Kuran Ansiklopedisine ilikin ilgili evrelerin
grleri yaymlanmt.Konunun btnl asndan tekrar yaymlamay uygun
grdk. (Y.N.)
** (Kurandaki Y abanc Szckler)
277
Dursun ise, ayn eyi yaptktan baka, alndklar dillerdeki asl an
lamlarn karlatrarak sonular karmtr.
Trkiyede ve dnyada ilk kez yaynlanan bu Kur'an Ansiklopedisi
sayesinde bu konunun mslman ve gayri mslim merakllar, tama-
miyle ana kaynaklara,ve salam belgelere dayanlarak hazrlanm
bilgileri elde etmi olacaklardr.
Bu nitelikleri dolaysyla bu deerli esere, dini, sosyal ve tarihi
alanlarda eitim yapan okullarn byk ilgi duyacan umuyorum.
Memleketimize bylesine deerli bir eser kazandran T. Dursunu
tebrik eder, baarlar dilerim.
Prof. Dr. Neet aatay
Dinimizin tm hkmlerinin temel kayna Kurandr. kinci kay
nak olarak hadisler, sonra "icma", sonra "kyas" gelir.
Kuran- Kerim'de neler var, nasl var, niin var, ne kadar var? Bu
temel kaynan hangi ayetinden ve anlatmndan hangi hkm, ya da
hkmler, hangi t ya da tler kar? Kur'an'a inanan her msl-
mann, uzun ya da ksa olarak bilmesi ve bellemesi gerekir. Ancak bu
yle kolay deildir. nk bunun iin Kur'an batan sona taramak,
gzden geirmek gerekir. Bu da yetmez. Her bir ayeti ve anlatmlarn
birbiriyle tek tek karlatrmak gerekir. Bu da yetmez. slam'n g
venilir yorumcularnn, "tefsir"lerin ne dediine bakmak gerekir. Bu
da yetmez. Tefsirlerin yer verdikleri yorumlar ilgili hadislerle kar
latrp incelemek gerekir. Bu da yetmez. lgili hkmler ve sonular
iin slam hukukundaki ilgili blmlere slam kelamndaki yerine ve
teki slami bilim dallarna bavurmak, zerinde durmak gerekir. Bu
bile yetmeyebilir. Gelien ve deien dnya ve an olaylaryla kar
latrp sonulara varmaya almak gerekir. Btn bunlar iinse
bir mr yetmez.
te bu gz nnde tutularak, bu alandaki ihtiyac karlamak ve
boluu doldurmak iin bir Kur'an Ansiklopedisi hazrlandn gr
yoruz. Bu alanda ilk ansiklopedidir. Yllarca sren almalar sonucun
da ok titizce ve temel kaynaklara dayanlarak hazrlanm olduuna
tank oldum. Hazrlaycs ve yazar Turan Dursun'un aratrmacl
278
n, incelemeciliini, bilim namusunu ve en kk saptrmacaya bile
yer vermemek titizliini bilirim. Kendisini mftlnden tandm
gibi, TRT'deki dini yaynlar prodktrlnden de tanrm. Birok
programnda birlikte bulundum. Baz programlarnn benzeri bugn
kolay kolay yaplamamaktadr. Kur'an- Kerim'in en "sahih", en doru
(tecvidine uygun olarak) okunmasna dikkat etmi ve baarmtr T.
Dursun. Hafzlar ve mevlit okuyucularn seiminde de titizlik gsteril
mi, rastgele kimselere ve rastgele okuyulara yer verilmemitir. Ay
rca T. Dursun'un Arapa, Kur'an ve slami bilimler alanndaki geni
bilgi ve uzmanln herkes bilir. imdi hazrlayp sunduu Kur'an
Ansiklopedisi, dnyada ve lkemizde ilk oluuyla byk bir boluu
dolduracaktr. Kim hangi konuyla ilgileniyorsa ve ilgilendii konu
Kur'an'da varsa, bu ansiklopediye bavurduunda kolayca bulacaktr.
ABC srasyla ve kolayca anlalr bir dille hazrland iin. Her ko
nuyla ilgili ayet, ayetler yer ald gibi, ilgili hadisler, fkh hkmler
ve inan (kelm) konular da yer alyor.
Ansiklopedide ayrca benim uzmanlk alanmdan bir kesime de
yer verildiine tank olmakla sevindim: "Kraaet vecihleri".
Kur'an'daki "kelime"lerin hangi ayetlerde, hangi anlamlar tadnn
-temel kaynaklara gre- aklamasnn yansra, "okunu biimle-
ri"nin de gsterilii gerekten sevindiricidir. Bu, mesleinde ilerle
mek, derinlemek isteyen meslektalarma, hafzlara, rencilere
geni kolaylk salyacak ve bir klavuz niteliinde olacaktr. "Aere-
takrib" uzman olarak bunu belirtiyorum. Yllarca kendimi verdiim
mesleimdeki tecrbelerime dayanarak belirtiyorum.
Byle bir eseri Trk ve slm dnyasna kazandranlar ilim, iman
ve meslek ada kutlarm. 29.4.1987
Nihat Ulu
Hafz ve Mevlithan
Kur'an Ansiklopedisi. imdiye kadar olmayan, ama ihtiyac duyu
lan bir ansiklopedi. Diyanet tekilatnda Merkez Vizi, Mfetti ola
rak grev yapagelmi bir insan olarak belirteyim ki bu ansiklopedi
byk bir boluu dolduracak. nk:
279
1- amz insan artk reneceklerini en ksa zamanda ren
mek ister. Kolay ve hemen. nk fazla zaman yoktur.
Kur'an'daki konular hemen anlamaksa olduka zor. Aranan, ancak
uzmanlarnca bulunabilir. Dier mslmanlara, insanlara, rencilere
gelince ite o zaman konularn bir ansiklopedi kolayl iinde bulun
mas gerekir. Kur'an ansiklopedisi bu kolayl salyacaktr. Aranan
konu kolaylkla bulunabilecektir.
2- Kur'an'daki kelimeler, hangi ayetlerde, hangi anlamlarda yer al
dysa bulunabilecektir.
3- Ayetlerin anlattklar ve hkmleri alannda slam otoriteleri
neler sylemiler ve ne gibi grler belirtmilerse yine kolaylkla
bulunup anlalabilecektir.
4- Ansiklopedinin dili anlalr bir dil olarak seildii iin kark
ve karmak konularn da anlalmasn kolaylatracaktr.
Arapay ve konular ok iyi bildiini bildiimiz Turan Dursun'u
ve yaynlayanlar, byle bir eseri hazrlayp yaynladklar iin tebrik
ederim.
Hamza Ayan
Bundan bir ka yl nce bir rastlant sonucu kendisiyle tantm
Turan Dursun, bana bir Kur'an ve hadis ansiklopedisi hazrladndan
sz etmiti. Ancak bu eserle ilgili bir ey grmediim iin, kendisine
sadece eski deyimle :"Sayn mekr olsun" demekle yetinmitim. Bu
kez incelemem ve bu konudaki dncelerimi bildirmem amacyla
ansiklopedinin "Allah" ile ilgili maddesini getirdiler. Bu maddeyi
byk bir ilgi ile okuduumu nceden belirtmek isterim.
Genellikle yeni ortaya kan her din, insanlar uzun sre etkisi al
tnda brakan bir heyecan da birlikte getirir. Bazen uzun, bazen de
ksa bir sre sonra, daha ok duygusalla dayanan bu heyecann yeri
ni, ona neden olan inanlar, akl ve mantkla badatrma abas alr.
Bu aba daha ok bu inanlarn gerekliini ispata ynelik olur. ou
kez byle olmakla birlikte, pek az da olsa, bu almalar, dinsel inan
lara ters den baz gereklerin ortaya kmasna yardm eder.
Yeni dinin inanlarm ieren kutsal kitaplarn, ou kez insanlar
280
etkisi altnda brakan ksa ve zl ifadelerinin ok gemeden, bunlar
yeteri kadar anlayamayanlar ya da yanl anlayanlara aklama gerei
duyulur. Bylece dinin gerek yanyla, onu yanl uygulamak suretiy
le banazla varan yannn aklanmas salanm olur. Bu konuda
bilgisi tam olanlarn dinsel bir banazla sapmamasna karn, bu
alanda yeter derecede bilgi sahibi olmayanlarn, ok kez banazla
saplandklar grlr. lkemizde son zamanlarda grlen dinsel ba
nazlk da, bu konudaki bilgi yetersizliinin sonucudur. Dinsel alanda
ki bu bilgi yetersizliini gidermek amacyla Turan Dursun tarafndan
hazrlanan bu eserin lkemizde balayan dinsel banazln gideril
mesinde byk yararlar salayaca midindeyim. Yazar bu amaca
ulamak iin, bir yandan gerekten kl krk yararcasna slamiyetin
balangcndan itibaren bilinen ya da ileri srlenleri birer birer nak
letmekten ekinmemitir. Btn bunlara ek olarak, imdiye kadar hi
bir dinsel yaptta rastlanmayan ak ve seik bir ifade kullanlm ol
mas da ansiklopedinin deerini bir kat daha artrmaktadr. Sonu
olarak, bu yaptn bir an nce yaynlanmas, lkemiz kltr iin bir
kazan olacaktr.
Prof. Dr. Tahsin Yazc
Kur'an yalnz slam dininin deil, slam hukukunun da ana kayna
dr. Bundan dolaydr ki, Kur'an'n hukuk kurallarn ieren ayetleri
nin ne zaman, hangi olay zerine ve niin geldiklerinin iyice irdelenip
aklanmas ok nemlidir. Ayrca Kur'an'da sonradan gelen bir ayet
daha nce gelen bir ayetle eliiyorsa, nce gelen ayet "mensuh" h
kmsz sayldndan ve bu husus Bakara suresinin 106. ayetindeki:
"Herhangi bir ayetin hkmn yrrlkten kaldrr veya unutturursak,
onun yerine daha hayrlsn veya onun benzerini getiririz..." hk
myle teyid edilmi olduundan, hukuk bakmndan hangi ayetin,
hangi ayetle neshedilmi olduunun tartmasz olarak saptanmasda
zel bir nem tar.
Btn diller durmadan deimektedirler. Szckler anlamlarn
yitirmekte, yeni anlamlar kazanmakta, deiik anlamlara gelmektedir
ler. Bir rnek vermek gerekirse: Elli yl nce dorudan doruya "al
datmak" demek olan "ifal etmek" bugn gazetelerimiz sayesinde
281
"rza tecavz etmek" anlamnda dilimize yerlemi bulunmaktadr.
Bundan tr ayetlere anlam verirken, szcklerin bundan 1400 yl
nce ne anlama geldiklerini bilmek ve ayetleri ona gre anlayp yo
rumlamak gerekir.
ok uzun yllar nceden tandm ve bilimsel kiiliini, yorul
mak bilmez alma azmini ve eski Arapa bilgisine hayran olduum
Sayn Turan Dursun'un "Kur'an Ansiklopedisi" ad altnda Kur'an'
ansiklopedik adan inceleyen ve yalnz hukuk sorunlarn deil
Kur'an'm ierdii btn sorunlar kapsayan bir yapt hazrlam oldu
unu renmem beni ok sevindirdi.
Bu yaptn "Allah" maddesini inceleyince Sayn T. Dursun'un ya
ptn tam bir vukufla, objektif ve ada bilim yntemlerine gre ha
zrlam olduunu grdm. Bu byk yapt yaynlandnda konunun
her yn ile ilgili herkesi doyurucu olacandan ve lkemizde byk
bir boluu dolduracandan hi kukusu yoktur. Yapt hazrlayan
Sn. Turan Dursun'u ve yaynlayacak olanlar imdiden kutlarm.
Prof. Dr. Cokun ok
Arap dili yamsra zellikle Kur'an ve tefsiri zerinde bilginlerimiz
eitli eserler verdi. Bunlar iinde ok deerli denecek olanlar da gs
terilebilir. Ne var ki bunlar, bilginlerin kiisel yorum ve kavraylar
na gre ortaya kmtr.
amzda slam'n zn anlamak, onun mesajn insanlara ilete
bilmek iin banda ilk temel kaynaklara inen kaynak aratrmasna
ynelmek zorunludur. Kur'an-Kerim'in daha nce kaynak olacak ilmi
tefsirlere ve dil ynnden tarifat eserlerine bavurularak Kur'an'daki
terim, kelime ve szdizimini getii surelere, ayetlere gre anlamlar
n belirtecek, ona bir ey eklemeden okuyucuya sunacak bir szle
veya daha geni apl bir ansiklopediye gereksinme vardr. Ta ki,
mslmanlar bundan yararlanarak bugn, ada olay ve anlamlara,
anlaylara kar kendi anlayn yerletirip deerlendirebilsin. Ve
yorumunu yapabilsin.
Nitekim bu ihtiyac duyan kimi tefsir bilginlerinin almalarnn
yamsra daha kapsaml, ada ve bilimsel teknikten de yararlanarak,
282
btn kaynak tefsirlerin yorumlarn batan itibaren ayet ayet bir bil
gisayara alan byk bir almay Medine'de Kur'an- Kerim komp
leksi iinde grdm. Bu alma, Kur'an- Kerim'in anlalmasna,
ada yorum ve anlamlara gre yorumlanmasna yararl olacaktr.
lkemizde de Elmal'l Hamdi Yazr'n Hak Dini Kur'an Dili adl
Trke tefsiri yannda baz rivayet tefsirleri vardr.
Ancak Kur'an- Kerim'de herhangi bir kelimenin toplu bir anlam
n bulup karmak bunlarda ok zor, belki de imknsz olmaktadr.
imdi bir Kur'an Ansiklopedisiyle kar karyayz. Bu ansiklope
di, sz edilen ihtiyac karlamakta, Kur'an- Kerim'in orijinal ve
geni bir szl mahiyetindedir. Bir szlk ve ansiklopedi olarak bu
alanda ilk kez grlmektedir. Baz blmlerini okudum ve inceledim.
Tefsir, tarifat, hadis ve ana kaynaklara dayanmaktadr. Sonularda
baz yorumlar tartmal olsa da, bu yntem, ilk kez Trkiye'de, slam
zerine dnen renci ve aratrmaclara kolaylk salayacak, yeni
olay ve anlamlara gre yaplacak yorumlara olanak hazrlayacaktr.
Bu nitelikte bir eseri dnen, byk uralarla ortaya koyan ve des
tek olup yayma hazrlayanlar, yaynlayanlar kutlar, ileride bu yol
daki almalarn daha da gelitirmelerini ve mkemmeliyetlere
ulatrmalarn mit ederim.
Dr. Ltfi Doan
283
Din fiu'nun 4. cildi, yeni bulduumuz veya eitli yerlerde
yaynlanmakla birlikte ilk ciltlerde yer almam eserlerden
oluuyor.
Turan Dursun, Din Bu adl eserinin ilk cildini kendisi yayma
hazrlam, fakat eserini kitap halinde gremeden
katledilmiti.
Aslnda toplumumuz Turan Dursun'u yitirmemi O'na
vurulmasndan sonra kavumutu.
Turan Dursun'un bilinmeyen veya el konan eserlerini
bulmak, O'na yeniden kavumak gibi oluyor.
Bu ciltte yazlar sralarken,
konulara gre bfr ak esas aldk.
Kur'an, islamn kkenleri,
Muhammed ve cinsel hayat,
ikence, dua, din ve demokrasi, ibn Haldun ve
Mukaddime'Si konular, laiklie ilikin bir incelemeyle
Dalanyor.
Bunlarn yannda kendisinin hazrlad ve
mahkemeye sunulan savunma metni.
Kitabn sonunda. Turan Dursun'un gazetelere nerdii
Ansiklopedi Kesi" projesi ve
Kur'an Ansiklopedisi'ne ilikin sunuu da yer alyor.
c c
cn oo
.
-
3
4
3
-
0
1
2
-
4

(
T
k
.

N
o
.
)

>
-
3
4
3
-
0
6
0
-
4

(
C
i
l
t

4
)