You are on page 1of 5

DAdamana meliqiSvili

ZvelqarTul-ZvelberZnuli filosofiur-Teologiuri terminologiis dokumenturi leqsikoni


ZvelqarTul-ZvelberZnuli filosofiur-Teologiuri terminologiis dokumenturi leqsikoni momzadda da gamoica qarTvelologiis, humanitaruli da socialuri mecnierebebis fondis (rusTavelis fondis) finansuri xelSewyobiT (proeqti # 011-08; 2006-2009ww). Lsaleqsikono masalis amokrebaze gamocemuli da xelnaweri teqstebidan muSaobdnen proeqtis avtori da samecniero xelmZRvaneli d. meliqiSvili, ZiriTadi monawileebi: m. rafava, n. Cikvatia, v. juReli, n. mrevliSvili, l. gigineiSvili, a. xaranauli (pasuxismgebeli radaqtori, romelmac itvirTa mopovebuli masalis gacxrilva, klasificireba, saleqsikono erTeulebis mniSvnelobaTa dazusteba da qarTuli da berZnuli konteqstebis damuSaveba, aseve, l. gigineiSvilTan da v. juRelTan erTad gamarTa berZnuli saleqsikono erTeulebi). leqsikonSi filosofiuri da Teologiuri terminologiis gaerTianeba gamoiwvia Semdegma mizezebma: cnobilia, rom qristianuli Teologiis Eena yalibdeboda saukuneebis gnmavlobaSi damuSavebuli elinuri filosofiuri enis logikuri aparatis gamoyenebiT (vgulisxmobT platonisa da aristoteles da maTi komentatorebis, gansakuTrebiT _ aristoteles logikuri naSromebis, ZiriTadad ki misi kategoriebis porfiriosiseuli ganmartebebis terminologias). Mmagram isic cnobilia, rom es terminologia Seicavda winaaRmdegobebs qristianul dogmatikasTan mimarTebiT elinuri filosofiuri sistemebis, ZiriTadad neoplatonuri cneba-terminebis mniSvnelobaTa transformacia-qristianizacia xdeboda TandaTan, yalibdeboda msoflio krebebze, sityvieri formiT ganisazRvreboda dogmatur terminTa mniSvneloba, radganac mwvaleblobebi ZiriTadad swored elinuri cnebiTi aparatis orazrovnebiT iyo gamowveuli. Terminebis mniSvneloba da cnebiTi Rirebuleba TandaTan ikveTeboda TviT bizantiuri xanis berZnul Teologiur enaSi. Aamis naTelsayofad fuce, _ pneu/ma da ouvsi,a _ u`postasij mniSvnelobaTa qristianuli dogmatikis TvalTaxedviT gadaazrianebis magaliTic kmara: pirvelze miuTiTebs Savi mTis didi moRvawe efrem mcire, romelic berZenTa enis siRrmes usvams xazs (berZenTa ena ufskrul Rrma ars da igive da erTi sityua mravalsa pirsa aRiarebso _ berZnuli sityvebis polisemiurobas gulisxmobs) da qarTuli enis uRonoebad miaCnia am ori terminis erTi qarTuli SesatyvisiT _ suliT gadmocema. xolo meore (ouvsi,a _ u`postasij) gansxvavebaze miuTiTebs basili didi Tavisi Zmis, grigol noselisadmi miweril erT-erT epistoleSi (ix. am terminTa mniSvneloba aristoteles kategoriebsa da am Txzulebis porfiriseul ganmartebaSi). amitom gasagebia, Tu ra siZneleebs awydebodnen preaTonuri periodis pirveli qarTveli mTargmnelebi, romelTac axlad uxdebodaT qarTuli sinamdvilisaTvis sruliad axal cnebaTaTvis

qarTuli Sesatyvisebis Zieba. Ggarda am problemisa, maT damatebiT problemebs uqmnida TviT berZnul terminTa sinonimiac. Aamitom sxvadasxva droisa da sxvadasxva TxzulebaTa TargmanebSi (berZeni avtorebis Sesabamisad) erTi da imave cnebis sxvadasxva SesatyvisiT Targmna Cveulebrivi movlenaa, rac asaxulia winamdebare leqsikonSi. Ees leqikoni saSualebas iZleva Tvali gavadevnoT da SeviswavloT qarTuli filosofiur-Teologiuri cneba-terminebis TandaTanobiT (Vs._XIIs.) sistemis Camoyalibeba, Tu rogor gaiazrebs yoveli momdevno mTargmneli filosofiur Tu Teologiur cnebas. A leqsikonis qristianuli Teologiis masala SemoisazRvra qristianuli egzegetikiT, dogmaturi da polemikuri teqstebiT, romelTa avtorebia ZiriTadad basili didi, grigol noseli, severiane gabalovneli, grigol neokesarieli, epifane kvipreli, ioane damaskeli, anastasi sineli, nikita stiTati, Teofilaqte bulgareli da sxv., xolo mTargmnelebi _ (aTonamdeli ucnobia), efTme da giorgi mTawmidelebi, Teofile xucsmonazoni, efrem mcire da arsen iyalToeli, ioane WimWimeli... filosofiuri terminologiis qristianizaciis procesi, SeiZleba iTqvas, rom dasrulda wm. ioane damaskelis samnawiliani fundamenturi naSromiT, codnis wyaroTi, romelSic sumirebulia mTeli wina epoqebis codna (logikis, dogmatikis sferoSi, wvalebaTa istoria: cnobilia, rom am Txzulebis pirveli nawilis, safilosofio Tavebis arapirdapiri wyaro aristoteles kategoriebia porfiris da amonios ermisis ganmartebebis gavliT); am naSromis I nawili safilosofio Tavebi, romelic Sua saukuneebSi dialeqtikis saxeliTaa cnobili, efrem mcirisa da arsen iyalToelis TargmaniTaa Cvenamde morweuli, II nawili _ marTlmadidebeli sarwmunoebis ucilobeli Ggardamocema, aseve, efrem mcirisa da arsen iyalToelis TargmaniT, xolo III _ wvalebaTa istoria, romlis masalac leqsikonSi arsen iyalToelis unikaluri krebulidan, dogmatikonidanaa Sesuli, iseve, rogorc nikita stitaTis somexTa wvalebis ganmaqiqebeli Txzulebis masalac maia rafavas damuSavebulia; manve warmoadgina Teofilaqte bulgarelis markozis saxarebis ganmartebis masala ioane WimWimelis TrgmaniT (xelnaw. A 404); grigol nazianzelis ramdenime homiliis efTme aTonelisa da efrem mciris Targmanis masala m. rafavasTan erTad warmoadgina m. maWavarianma; ioane damaskelis qristes Soris orTa nebaTaTs da anastasi sinelis winamZRvris (romlebic, aseve, arsenis dogmatikonSia Sesuli _ xelnaw. S 1463) masala arsenis TargmaniT, da efTme AmTawmidelis dogmatur-polemikuri kompilaciuri Txzuleba _ winamZRuari nana Cikvatiam warmoadgina; grigol noselis dabadebisaTs kacisa, pasuxi equsTa dReTaTs (giorgi mTawmidelis TargmaniT), grigol neokesarielis metafrasi eklesiastisa da grigol neokesarielis cxovreba (efrem mciris TargmanebiT, xelnaw. A 292, S 384), aseve, mitrofane zmrnelisa da olimpiodore aleqsandrielis eklesiastes ganmartebaTagan masala (xelnaw. A 61) amokriba nana mrevliSvilma; gelaTis katenebiani bibliis (xelnaw. A 1108) Teodorite kvirelis ganmartebebis masala moamzada v. juRelma, manve moamzada maqsime aRmsareblis araavTenturi naSromis sarwmunoebisaTs da miqael snkel ierusalimelis marTlisa sarwmunoebisaTs efTme aToneliseuli Targmanis masala.

radganac filosofiuri da Telogiuri terminologia gadakveTs erTmaneTs, xolo am, elinisturidan bizantiurisken gardamavali periodis filosofia (neo)platonuria, amitom leqsikonis filosofiuri masala TavisTavad ganisazRvra neoplatonuri filosofiuri teqstebiT: amonios ermisi (ioane tariWisZis TargmaniT, m. rafava), nemesios emeselis `bunebisaTs kacisa, (ioane petriwis Targmanis masala _ d. meliqiSvili, l. gigineiSvili) prokle diadoxosis `kavSirni RmrTismetyuelebiTni (ioane petriwis TargmaniTa da ganmartebiT daamuSava damana meliqiSvilma); aqve Semodis areopagituli korpusi, romelic, aseve, elinuri sityvieri aparatisagan aris davalebuli, oRond qristianizebuli SinaarsiT (masala amokriba v. juRelma da daamuSava d. meliqiSvilma); leqsikoni gaamdidra v. juRelis mier warmodgenilma gelaTis katenebiani bibliis Teodorite kvireliseulma `kiTxva-migebaTa didZalma masalam, aseve, `levitelTa wignis katenebis masalam (a. xaranauli), xolo lela xoferiam mogvawoda maqsime aRmsareblisD`pirosTan sityvisgebis efTme aTonelisa da gelaTuri Targmanis (quT. #14) mniSvnelovani masala. amgvarad, saleqsikono masala SemoisazRvra V-XII saukuneebiT, radganac es periodi aRiniSneba swored filosofiuri da Teologiuri litreraturisa da aseve egzegetikuri, dogmatikuri literaturis Targmanebis mozRvavebiT. leqsikonSi warmodgenilia logikuri, dogmaturi, ontologiurmetafizikuri, neoplatonuri terminologia saTanado ganmartebebiT sinonimebisa da omonimebis, aseve, zog SemTxvevaSi, antonimebis CvenebiT; konteqstebis SerCevisas, pirvel rigSi, gaTvaliswinebulia is konteqstebi, romlebic cnebis definiciaa mocemuli; masala dalagebulia dargebisa da mniSvnelobebis mixedviT; leqsikoni iZleva saSualebas Tvali gavadevnoT TiToeuli filosofiuri da Teologiuri terminis ganviTarebas da cnebiTi Rirebulebis Camoyalibebas, imas, Tu ra azrs debs avtori/mTargmneli mis mier nawarmoeb terminSi, akeTebs azrobriv Targmans, Tu axdens berZnuli terminis kalkirebas da ratom (mag., ioane petriwis azriT, elinTa enamzeobasa zeda yovelsave Tsi saxeli hrqan, Sesabami Tsisa arsebisa, amitom igi xSirad kalkirebas axdens, rogorc, mag. berZn. `silogizmis `TanSesityviT Targmnis SemTxvevaSi); magaliTisaTvis warmovadgenT am jgufebidan ramdenime cnebaterminis ganvTarebis suraTs leqsikonis masalis mixedviT.

arseba- _ h` ouvsi,a _ aristoteli arsebasa samad itys: 1. pirvelad itys nivTsa winamdebaresa, romeli TT TaviT TsiT ara ars, xolo aqus Zali Seqmnisa mimarT; 2. da kualad, meored _ guarsa, romliTa guaroan iqmnebis nivTi; 3. mesamed _ orTagan: nivTisa da guarisa qmnilsa, romel ars sulieri (nemes., petr., II; 36.14-18); I. arseboba _ h` ouvsi,a _ arca sulierebiTad, arca bunebiTobiTad, aramed arsebad momyvanebel ars RmerTi (areop., saRmr., efr., 9.9); vinaca amisiTa simdidriTa WeSmaritad arsebad movida (eivj ouvsi,an evlqw,n) (areop., ep., efr., 4); _ to. ei=nai [yovelTa Semoqmedman] wamisyofiTa nebisaTa arsebad moiyvana sidide ese xilulTa amaT (bas., equsT., g. aT., 3, 25-26); mcenareni igi, romelni-igi pirvel ara iyvnes queyanasa zeda, myissa Sina arsebad movides (bas., equsT., g. aT., 56, 14-18); erTbamad miiRes maSin arseba yovelTave _ didTa da mcireTa (bas., equsT., g. aT., 81, 27-28); sarwmunoebiT gulisma-vhyofT araarsisagan arsebad saRmrToTa ZlierebiTa moyvanebasa yovelTasa (damask., gard., 240, ars.); [zeSTagonebisa igi erTi ars] ... mizezi yovelTa arsebisa

(areop., saRmr., efr., 1.1); _ h` u[parxij _ arseba (ouvsi,a) ars yoveli, romeli TTguam iyos da ara sxuasa Sina aqundes yofa, ese-igi-ars, ara iyos sxua, arca sxuasa Sina aqundes arseba (u[parxij) (damask., dial., 25,1, efr. // arseba (ouvsi,a) ars yoveli, romeli TT TaviT TsiT iyos da ara sxsa Soris aqundes yofa (u[parxij) (iqve, ars.); vinaTgan TT mas [a-s] myofobasa miscems, Tsisa arsebisagan hyofs Tanmicemasa (pr., kavS., petr., 18; 16.16); II. 1. Sinagani buneba, Sinagani arsebiTi raoba, arsi, substancia _ h` ouvsi,a _ arseba ukue ars saqme TaviT TsiT sruli da ararasa moqene sxsa srul-myofelisa, ese-igi ars, raTa Tavsa Soris Tssa srul ars iyos da ara sxsa mier srul iqmnebodis (damask., dial., 1,1, efr.) // arseba ukue ars saqme, TaviT TsiT myofi, ar moqene sxsa Semtkicebisa mimarT, ese-igi ars, Tavsa Soris Tssa myofi da ara sxsa Soris mqonebeli yofisa (iqve, 1,1, ars.); myofi ganikueTebis arsebisa mimarT da SemTxueviTisa (damask. dial., 1,1, ars.); arssa Tsi sazRvari Tan moaqus, rameTu arseba ars TTmdgomi, ar moqene sxsa mamyofebelad Tsda (kavS., gamart., petr., $18; 54.4-6)); romelTa aqa SemTxueviTad vityT, goniersa aRmkulsa Soris arian arseba (kavS., gamart., petr., $3); rameTu viTarca samaradmyosa Soris yoveli miudrekelad [ars], da viTar igiveobasa zeda da masveobasa mougia arsebaca Tsi da moqmedeba ganukueTelad arsebisagan (kavS., gamart., petr., $50); Ddidi platon TT maT SemTxueviTTaca arsebad uwods namdl namksa da namdl arssa Soris (kavS., gamart., petr., $18; 54.8-9); yoveli midreka rasaganve ars Zalisa, vina anu sadaT [ars] Zali ese da vieT Soris arseba [misi] iqmnebis? (nemes., petr., II; 25.21-23); platon orobiT itys vinave suesa: romlisa-me arsebiTad, xolo romlisame mebr moqmedebiTad (nemes., petr., 147.15-16); yovelsa gonebasa saukunesa Soris aqus arseba da Zali da moqmedeba Tsi (pr., kavS., petr., 169; 101,13); viTar Ts ars arsebisa misisa [kacisa] mocinaroba da, rameTu sakuTrebiT kacisa oden arsebasa aqus... sinanulisa mier ganyrad mizezsa pirvelTa cTomaTasa (nemes., petr., 16,24-29); nuuku da viyvneT saZiebelTa aRmoCenasa arsebisagan damwyebelni (nemes., petr., 20,22-23);

aso- _ I. mTelis (sxeulis) Semadgeneli nawili, umciresi elementi _ to. me,roj _ ukueTu orcTa Suenierebisa mis arseba ars siswore asoTa da sikeTe ferisa saCinosa da viTar buneba naTlisa ganmartebuli da swori nawiliTa TsiTa ara miswuTes sazRvarsa Suenierebisasa (bas., equs., uZv., 37-38) // ukueTu orcTa sikeTisa Sueniereba ars asoTa siswore da xatisa ferovneba, viTar egos sikeTesa mas naTlisasa sityT gamosaxva, romeli-igi martiv ars bunebiT da ganuwvalebel nawilTa mier, gina asoTa? (bas. equsT., g. aT., 24, 3-6) // _ to. me,loj _ganmwulilveli... kacisa asoTa da nawevarTaganisa guamsa Soris missa ara asoni ara mraval ariana? (amon., tariW., 101, 14); saswavlod SemavalTa yovelTa pirvelad umartivesTa aswaveben da mermeRa maTgan SedgmulTa: viTarca asoTa mier saxelTa (kavS., ganmart., winasity., 5, 26-27); _ II. bunebis stiqiebi, materiis oTxi elementi _ to. stoicei/on _ mZime da subuqi... ixilvebian... anu arsebasa Sina, viTarca-igi asoTa Soris, ese igi ars, cecxlsa da queyanasa da aRiyvanebian arsebisa mimarT, viTarca arsebiTni ganyofilebani (damask., dial., II; 38,17, ars.); hyofs balRamTa oTxTa asoTa mimarT da amaT saxisa mimarT da nivTisa, rameTu asoni ese nivTisagan da saxisa Tanad sxenan (amon., tariW., 32, 6) eziarebis usuloTa sxeuliTa da oTxTa asoTagan SezavebiTa (nemes., petr., I; 6,10-11); TToeulsa asoTasa sami romeloba aqus: cecxlsa uku simaxle, areoba, midreka (nemes., petr., III; 67,1719); winaaRmdgom arian asoni urTierTas orTaebr romelobaTa winaaRmdgomTa (nemes., petr., III; 62, 17-18); vinaTgan oTxTa asoTa-mier arian sazrdenli da sasumelni, romelTagan SevimtkiceniT, TTeuli SesabamiTa TsiTa da msgavsiTa izardebis, xolo winaaRmdgomiTa ganikurnebis (nemes., petr., 13.26-14. 2); _ to. stoicei,on to. kosmiko,n _ aso msoflebrivi _ aso msoflebrivi ars nawili yovlad umciresi sxeulTa TanSeSjisa. arian ukue asoni oTx: queyana, wyali, airi, cecxli (nemes., petr., 61,35); uqmnelsa erTsa arca nawilni hqonan da arca asoni da kavSirni, amiT, romel yoveli aso da kavSiri pirvel missa ars, visdaca iyos aso, xolo erTsa upirveles arara [ars] (kavS., ganmart., petr., 2; 23.7-9); yoveli arsamaradiso anu kavSirTa da asoTagan ars Sedgmul (kavS., ganmart., petr., $48); iyos mis Soris umjobes-udaresoba, viTar-ese amaT oTxTa asoTa-mierTa zeda ixilvebis (kavS., ganmart., petr., $47) III. moxazuloba, geometriuli niSani, xazi, konturi _ grammh, h` _ bunebani uflisani arca erT guam arian, arca gancxadeba, arca aso, arca adgil, arca Jam, raTa raodenobad aRyvanebul iqmnen, rameTu eseni arian SekrebiT aRsaricxuvelni (damask., gard., 233, efr.); SekrebiTni arian sityuani ese raodeni: guami, gancxadeba, aso, adgili, Jami... xolo asosa mwignobrisa dasumulsa, aqus sigrZe erT-sazomi da ugano, (damask., dial., efr., 36,11-12) guar-i zogad. Aabstraqtuli, saxe, saxeoba, idea ei=doj to, [aristoteli] arsebasa samad itys: pirvelad itys nivTsa winamdebaresa, romeli TT TaviT TsiT ara ars, xolo aqus Zali Seqmnisa mimarT; da kualad, meored, guarsa (morfh. kai. ei=doj), romliTa guaroan iqmnebis nivTi; xolo mesamed orTagan, nivTisa da guarisa qmnilsa, romel ars sulieri, ars uku nivTi Zali, xolo guari Semasrulebeli (nemes. petr., 36, 14-19); xuTi, viTar xuTi, ars saTualavi ricxuTa-Sorisi; aramed viTar xuToba, ara saTualav da

arca viTar ricxuTa-Soris, aramed oden guar da mxolo da buneba, rameTu usqeto ars. xolo xuTi ricxuTa Soris ixilvebisca da sqessa da mwyobrsa saTualavTasa. vina, amas yovelsa _ nawilsaca da guarsaca _ mis dazesTaebulisa erTisgan miiRebs da daixatavs erTis guarsa Ts Sorisca... odes xuTi ara viTar xuTi miiRo, aramed viTar xuToba, gina viTar aToba, romel ars guar da buneba, ganayeno ricxsagan da usqeso hyo (kavS., ganmart., petr., $3); _2. neoplat. ideis vizualuri xati, forma, saxe _ ei=doj _ ivde,a _ usulonica, raoden SeuZlon miRebad guarsa, miiReben da eziarebian gonebasa da moqmedebaTa misTa (pr., kavS., petr., 57;39.1-2); yoveli gzasa da midrekasa Soris xiluli bunebiTsa, viTar guar ars, magra jereT ara guar: viTar-saxed Tesli ra iqmnebodis Soris saSosa cxovelTasa, viTarca-ra gzasa Soris ars qmnisa da midrekisasa, da viTar guar ars da ara guar. rameTu maSinRa ars guar, odes miiRos Tsi sruleba. da esTave saxli, qmnasa Soris xiluli, viTarca saxl ars da ara saxl, xolo odes miiRos guari, maSin arRa iqmnebis, rameTu guarni miudrekel arian. aramed ese da esviTa yoveli _ sxeulT-SorisTa guarTa zeda, xolo usxeulo guari da ucxo winamdebarisa safuZvelisagan, ar vidreme moqene esviTTa, zesTa Zes esviTasa yovlisagan (kavS., ganmart., petr., $45; 104.32-33_105.1-9) nivTi erTisa mier warmoiCina, xolo TT Ts-Soris unawilo ars guarTagan (pr., kavS., petr., 72; 46.10-11); yoveli ukue guari yovloba rave ars (rameTu mravalTa mier warmodga, romelTaca TiToeulTa Seasrules guari), magra ara yoveli yovloba iyos guar (pr., kavS., petr., 74; 43.30-31); goneba moklebaTa warmomayenebel ara ars, rameTu ars igi guar (pr., kavS., petr., 57; 39.5-7); ismine, viTarca mecnierman guarTaman, rameTu guari,viTar iyos rave guari, aRar iqmnebis, rameTu guarni da TTebani guarTani miudrekel arian, xolo yoveli qmna midrekasa Soris ixilvebis (kavS., ganmart., petr., $45; 104.25-26) _ guari (xiluli) _ xiluli gvari, saxe _ to. qewrou/men ei=doj _ mizezsa Soris TiToeulTasa xilulsa guarsa vityT yovlobad pirvel nawilTasa, romelica warmodga pirvel mizezsa Soris, anu ziarebasa Soris nawilTasa (pr., kavS., petr., 67; 43.30-31);_ 3. neoplatonuri arsis struqturaSi erTgvari simravlis Semcveli rigi (seria) _ pirvel myofi erT ars mxolod da ara or, anu-Tu umravles; da pirveli goneba erTi mxolod da ara or pirvelni gonebani; da erT _ upirvelesica suli; da esreTve iToeulsa zeda guarTasa: viTar, pirveli Sueniereba, da pirveli swori da essaxed yovelsa zeda: egreca-da guari cxovelisa erT pirveli da kacisa (pr., kavS., petr., 22; 20.12-17); vina SeemTxuevis TiToeulsa guarsa (ei\doj), uzesTaesTagan warmonaSvsa, umravlesTa mier SemdgomTa guarTasa (ivde,aj) ganwvalebiT warmoyeneba (pr., kavS., petr., 177; 107.9-11); cxovelTa aqus mebr mimarTebiTiTa ZaliTa guari ese, xolo sulsa _ sityerebriv da gonebasa _ gonierad, xolo RmrTebrivTa _ zesT-arsebiTad da erTebrivad (pr., kavS., petr., 146;89.4-7; D.$145); 4. logik. gvarsaxeobrivi damokidebuleba: saxe, saxeoba _ quemdebareni arsebani zenaTa mier warmoiyenebvian, viTarca guarni _ tomTagan ($ 72); TT igica guar-myofeli, vity asobasa, rameTu erT ars mease ricx, romelman Ts guar-yvna Ts-Sorisni yovelni nawilni. xolo TT mease igi ars erT da erTis-guar ($ 1); Sekrben ra da sazRvarman Semocvnes, iqmnebian viTarca erTisa guarisa damtevneni da viTarca mravalni erTqmnilni ($ 1); guar-i gonieri _ gonebismieri gvari, gonebrivi formebi, arsis struqturaSi gonebis gvarisani _ pa/n noero.n ei=doj _ yoveli guari gonieri samaradisoTa ars mamyofebel (pr., kavS., petr., 178; 107.21); ars ukue goneba ... mxolod-oden gonieri da guariTa gonieriTa warmodgomili, romeli xuda mas Tsisa mxolosgan da uziarebelisa (pr., kavS., petr., T.181; 109.15-17);

You might also like