Dine Karşı Düşüncenin Tarihi

I
DNE KARI d O On g e n I n TARH
ALBERT BAYET . A /
D N E KARI DNCENN TARH

Trkesi : Cemal Sreya
VA R L I& Y A Y I N EV Ankara Caddesi, stanbul
FAYDALI K T A PL A R : 103
V arlk yaynlan, s a y : 1574 stanbulda, Yeni Hamle M atbaasnda baslmtr. Kasm, 1970
G R Dine kar dnce (libre-pense) deyimi (1) XIX. Yzyl boyunca ok kez fkeli yanklar uyan drm tr evresinde, Bugn bile i bitirici b ir anlam tam aktadr. Kimisi onu az ya da k, b ir meydan okuma olarak kullanyor. Kimisi de dmanca bir elen! diye kabul ediyor. Bununla birlikte bylesi duygular dorulayacak hi b ir nitelik yok onda. Hangi kanda olurlarsa olsunlar, b tn insanlar, Pascal gibi, onurum uzun dncede olduunu ka bulde birlem ektedirler. Herkes, b ir fikre balan mann, ancak bu balanma zor altnda yaplmam sa bir deer tayaca kansnda. Rahata diyebili riz ki kiiolu dnd her sefer zgrdr, ya da zgrlemektedir; ve bu, yol gsterici olarak sadece gzleme, deneye, usa balanan kimse iin ne kadar doruysa, dncesini bir Tanrya balayan kimse iin de o kadar dorudur. Burdn, zgr dnce deyiminin, blnme ve atm alara meydan ver m ekten uzak, bir birlik ilkesi olmas gerektii sonu cuna varlabilir.
(1) Libre-penseenin tam karl dine kar dnce-'dir. Ki tapta bu kavramn kargl kimi yerde zgr-dnee" diye evrilmitir; bu bakmdan-her ikisini ayn anlamda grmek ge rekir. (.N.)
'D N E K A R S I D N C E N N T A R H
Bu denemenin sonunda, zgr dncenin sa va giysilerini stnden atarak bir dirlik dzenlik iisi olmas gerektiini belirtm ee altma g re, byle bir sonuca ulam aktan kam yor olamam. Ancak, bu arada, u gerei belirtm eliyiz ki, keli meler, tem sil ediyor sayldklar soyut deerleri, ta rihin onera ykledii somut deerler kadar kav rayam yor. Bu noktadan hareket edildiinde zgr dncenin yzyllar boyunca kar koyucu ve dine kar koyucu zellii yadsnamaz. H erhangi bir szl an, unu okuyacaksnz: Dine kar dnr (libre-penseur): her eyi z grce incelemenin yndei. Bylece anlyoruz ki, dine kar dnr ya da zgr-dnr, her trl inan incelemee ve eletirmee, h er t rl sorunu tartm aa hakki olan adamdr; o bu hak k kullanrken hi bir engel ya da kstlam a olmaya~: aktr. nanan kiinin (mmin) de aratrm a hakk vardr; ancak; bu tak sadece baz alanlarda geerlidir: b ir Tanrnn konumad, b ir Kilisenin ilkele rini belirtm edii alanlarda mm in kii de dncesi ni rahata gelitirebilir; ama onun dncesi Gk sel Esin dorularnn eiine gelir gelmez eilmek zorundadr; nk nice gl olursa olsun, Scot Erigenein deyimiyle superat omnem intelectum zel lik tayan tanrsal usun altnda kalm aktadr, Dnce haklarna ilikin ok belirgin b ir ay rm da, hi kukusuz, atm alar yaratm a -eilimi-, dir. zgr dncenin tarih in i yapan da ite bu a-
D N E K A R I DNCENN T A R H
Uymalarn ardarda zincirleniidir. Dorusunu sylemek gerekirse, b u haklarn da ha balangta bile dncenin r n olmamasna alabilir; nk doruyu para para yaratarak yakalam kim senin kafa durum uyla, ,jb ir esinle, b ir kilise tarafndan yaratlm doruyu edinen kimse nin kafa durum u arasnda b ir atk v ar gibidir. Ancak, balangta olgularn b ir grntsn m ey dana getirm ek ya da onlarn stnde devinmek yo lunda gsterilen btn dnce abalar dinin iin de belirm itir. M aara duvarna b ir hayvan resmi izen kii b ir sanat olmayp, kelim enin modern an lamyla insan-tesi glerle dorudan doruya iliki kuran bir kimsedir. B ir akm aktam yontan ya da b ir okun ucunu sivrilten kii, b ir zanaat deil, ke limenin modern anlamyla, doa-st gcnn (m a na) etkinliini deneyecek b ir m akinedir (1). M antk tesi bir dnce tarz sz konusudur burda; ve usun verileri, din ve byyle atmaya girecek kadar farkllam deildir. H atta m antkl dn me yetenei belirdii zaman da, kuram sal planda kendine en yabanc, en kart grnen inanlara kar mcadeleye girecek kadar gven iinde olma yacaktr. Us v bilim, tapm aklarn kubbeleri altn da domularcasma, ortak bileiklerim in k r konu sunda kararsz kalacaktr. Ne v ar ki, en iten ba llk duygularnn stnde b ir de olgularn gc var. (1) Levy-Bruhl, lkel Diince.
D N E K A RSI DNCENN TA R H
K afalan gibi duygular da ayr ayr olan insan top luluklarnn ortasnda gzlemlenen b ir gerektir bu. B ir yapda, sahip olmann rah at tatlar iinde sadece yerlemi dorular kabul etm ek ve onlara dayan mak isteyenle^; te yanda, sadece aratrm ann ku kulu tatlar stnde tneyen, ve Lucretius gibi y le diyebilmek isteyenler grlm ektedir: ' Aviaj Pieridum peragro loca nullius ant trita solo. Bu iki byk eilim arasnda h er zaman ka nlmaz bir atma vardr. A rada uzlam alar m m kndr. Ola ki kukunun ve aratrm ann en byk bir tutkunu, aratrm alarnn alann kendiliinden snrlasn ve kutsaln eiinde duraklasn. Ayn e kilde, ola ki, kutsaln en ateli b ir yndei dnce haklarm tam sn ve ermi Anselme gibi yle de^ sin: credo ut inteleggari. Gelgelelim, dnce. z grlne snrlar koyanla, onu snrsz olarak iste-, yen arasndaki ilke kartl h er zaman kesin bir ekilde ortada o1ac aktr. Bunun iindir ki Eski Yunandan beri, kyl dinlerinin, yurtta dinlerinin, sonra kurtulu dinle rinin byk bir egemenlik kurm u grndkleri V</;(l; bile, dogmalarla atma iin nedenler gr l r. Ayn (;at;:malar, Lucretisun Epicurus felsefesi ni' fiMrc. bir tutum kazandm l dnemde, Ro
t u tli! illi I I I 1, t y i i
I Mi'ii - t11 m ntirh/rU n hristiyanla kar
m-
D N E K A R SI DNCENN T A R H
3eleye giritii, daha sonra hristiyan im parator-, *un paganizme kar mcadeleye giritii sradabaka atm alar kar ortaya. H ristiyan kiliseler arasnda, daha sonra siyasal fer kazanm katolk kilise iinde sapknlklarda r eyleme giriildiinde ortaya kan atm alar . vardr. Rnesans dneminde, uyanan paganizm, ki leyle sessiz ve srekli atma halinde bulunan gr-dnce abalarna yol aar. Bu srada, k >ktasmda hogrsz olan Reform abalan da sota vicdan zgrl ilkesine bitiir. XVIII. Yzylda, filozoflar, sorunu cesur te mlerle ortaya koyarlar ve gsterdikleri abalar san Haklar Bildirisiyle talanr. XIX. Yzylda Kilise zorlu b ir k yaparak dince zgrl ilkesini bile mahkm eder. Buna r zgr-dnrler aralarnda rgtlenirler, idece felsefe plannda deil, siyasal planda da m?deleye giriirler. XX. Yzylda likler, okul sorunuyla ilgili az inan konularn didiklerler. Bylece, zgr-dnce, btn tarih i boyuna, dinsel egemenlie kar mcadele halinde bir g farak belirir. Bizim inceleyeceimiz de bu mcaelevin dnemleridir. Ama biz bunu, hrslar' uyanrmak, anlam azlklar krklemek amaciyle deil, temelfie hakl olup d uzun sreden beri kinle,
10
hi deilse fkeyle dolu olan bu atm alarn artk bulutsuz gnlere ak olduunu gstermek um uduy la yapacaz.
I. BLM GREK DNYASINDA DNE KARI' DNCE Eski Yunanm, bir anlamda, dine k a r , dnin anayurdu olduunu rahata syleyebiliriz; k Greklerde dinlerin sunduu evren grn-, inn yerine gzlemden ve ustan karlm bir dam alar btnn koyma yolunda srekli bir a grlr Yerlere, tepe1ere, nehirlere, gllere, maara bal eski tarm dinlerinin kucandaki baskn r, insan topluluklarnn yaantsnn baz tamuglerin, szgelimi Jeonun ya da Demeterin Tasma bal olduu yolundadr. Eilin dedii i btn yaratklar douran, besleyen onlardan den bereket tohum u alan tek g Toprak Ana(1). Daha sonra, belki de G iritten gelmi olan, ikat ve ayin ehli, din Gizemleri ortaya kt. Eskyl dininin balang dneminde de srp gi~ bunlar. Dionizos, ruhlarda hkm srer gibi, larda hkm srm ektedir. Daha sonra Tanrlar ip sitelere yerleirler; sahipleridirler bu sitele(1) Choeph., s. ,128.
12
rin, ve tapm aklar araclyla hkm srerler oralard- Homeroscu anlay iinde bu nitelik btn btne silinip gitmese de, zayflar: T anrlar artk yeryznde hkm srmee balam lardr. Saylar snrldr; byk ta n rla r vardr, kk ta n rlar vardr; bykleri de kkleri de kendi aplarna gre Evreni ynetirler; fizik dnyann ve ruhsal dnyann hareketlerini onlarn iradeleri, ok kez tutkular ve hevesleri belirlem ektedir. Afrodit, Hera nn kin ve kskanlk duyduu Troyay korur: ikisi arasndaki bu anlamazlktan kasrgalar, frtnalar, salgn hastalklar doar. lmszler, lm ller in kayg dolu yaantlarn avularnn iine alm lardr. Sitelerin gerilemesi, yeni klklara brnm eski din gizlerinin bireyselliine yol atnda, insanlar dinden sadece gnlk ekm eklerini deil, erinli bir lmszlk de istemee baladklarnda Olimpos sakinlerinden bazlar itibarlarm yitirm ilerdir; ama glerinin eylemi yalnz* bireysel kurtuluu deil, ayn zamanda Evrenin dzenini de kapsayan kurtarc tan rlarn bu gleri srp gitm ektedir daha. zgr dnce, birbiri ardnca gelen btn bu egemen dinsel tavrlar la ve onlarn ierdii ilkelerle daha ilk adm larda atmaa balam akta; g zn budaktan saknmadan, h i' b ir duraksam aya dmeden ba ekmektedir. M ilttan nce VI. Yzyl balarmda, Tales?i mcadeleye giritiini gryoruz. Onun evresinde*
tn gj di ti a t a: < v ]( & d
r s \ ( < < ( ,
13
lminler, dnyay Ogenos ve Okeanos adl yaratc lerle aklam aktaydlar.. O ise dnyay suyla, aha dorusu nemle aklar. Abel Reyin de belirti gibi, b ir devrim dir bu. nk Talesin m itolojik' jklam a biimlerine iyice yabanc olan bu gr pk ada kim yaclarn bu konudaki tutum larn ndryor; onlar da, Su nerden geliyor sorusuna Oksijenle hidrojenin birlemesinden diye karlk erirler. T anrlarn iradelerinin egemen olduu yerjrde nesnelerin doas hkm srm ektedir. Bilimel dnce, m it dncesine kar, gnmze ka!ar yitirm edii b ir grnmde belirm itir hep. (1). Ayn gzpek davran Anaksimandrosta grz. O, her eyin balangcm, artk nem de defil, apeirom denen eyde, yani belirsizde ve son;uzda aram aktadr. Ama eski dinsel kozmogoni cavraylanm n yerine pozitif teorileri Talesinkinen daha kesin bir tavrla koyar. Gnein ve ayn levinim lerini Heliosun ve Selenenin deiken iraeleriyZe aklam aya eilimli olanlardan ayrlm tr: ona gre yldzlar dnyann evresinde devinip iu ran deirmi birtakm halkalardr. (2) nceleri yon okulunun sesiyle, kendini duyur mu olan dine kar dnce Byk Yunan yarm-, adasnda bir kez de Pitagorasclkla sesini duyurur(1) Abel Hey, Grek Biliminin Genlik Dnemi, Paris 1933, s. 30-31. (2) Ayn yapt
DINK K A RSI DNCENN TA R H
ken daha az cesur deildir. Pitagorasclar m atem a tie, ayi teorisine, geometriye dayanarak bilim ta rihinde ok kesin b ir rol oynarlar; ama bununla kalmazlar, u nl forml de ortaya atarlar: Nes neler saylardr. uras ak ki say-nesnelerin fizii, dnyann oluumunu dinle aklayan gr lere taban tabana kart olacaktr. Bilginlerin de bun (lan bir kukular yoktur. Zenon, devinimin olanak szln belirtm eye yeltenen drt kantn nerir ken, yeryzne inen ta n rlar ya da uzayda uan daimonlar rneiyle kendisine kar klacan hi dnmez. Herakleitos, lmller, lmsz, lm szler lm ldrler; bunlardan biri bakasnn l mn yaar, teki bakasnn hayatyla lr (1) derken Hmeroscu din tutum unun tem el dogmala rndan. biriyle atm akta olduuna hi aldrmaz. Uzlamalara fazla ak olmayan usu Ksenofanes, Olimpos tanrlarnn bo gzetim yntem lerine saldrr: ..... . Homeros ve Hesiodos, insanlarda yz karas ve knanas olan her eyi tan rlara da yaktrm lardr: karlkl hrszlklar, ahlk d yaantlar, al datm alar gibi; T anrlar stne yasalara aykr b ir sr ey an latm lardr: karlkl hrszlklar, ahlk d ya antlar, aldatm alar; lm ller, tanrlarnn da kendileri gibi dour(1) Abel Rey, ad geen yapt, s. 317.
15
klarm, elbise giydiklerini, kendilerininkilere nzeyen bir sesleri, bir biimleri olduunu drler; kzlerin ve aslanlarn elleri olsa ve bunla insanlar gibi resim yapma, sanat yapt y arat l olanana sahip bulunsalard, atlar at eklinde nr resim leri izer, kzler kz eklinde ta n rlar parlafd; her biri tanrlar kendi t rlerinin d irnmleriyle tanm lard; Habeler tanrlarn yass burunlu ve kara derili tpyorlar; T ra k la r,k e n d i tanrlarnn mavi gzl, zil sal olduunu sylyorlar. (1) Olimpos tanrlarnn ahlksz olular ilerde ristiyan savunan fikirlerin nemli kantlarnan birini m eydana getirecektir; savunum cular bu anitr gelitirirken, Eleatizmin ustalarndan birinin, .'senofanesin dncesini yeniden ele alp deer;ndirmekten baka b ir ey yapm ayacaklardr. Sofistler de zgr dnceye b ir atlm sa rlar. O nlar m utlu olmak sanat stne aratrm air yapm aktan ibaret olan asl grevlerini yerine etirirkeri yerleik inanlara pek kulak asmazlar, rotagoras, bilginin tek yolunun duyum olduunu, insann her eyin ls olduu nu, belirtirken, tn dinsel gelenekleri ykan, sonuna kadar gtlm bir ilke koymu oluyor. Protagoras, gerekte )ir eyin var olmadn, olsayd da bilihemiyecei(1) Abel Rey, ad geen yapt, s. 128.
16
D N E K A RI DNCENN TA R H
ni, bir an bilindii varsaylsa bile bunun bakalar n a ulatrlam yacan aklarken de daha az gz kara b ir ,d avran iinde deildir. Sokra tesin dinsizlikten kukusu yoktur; ancak, Gnothi Seuton derken ve ironi Sokra tiki ortaya atarken yerleik inanlara belli belirsiz b ir gzda vermektedir; nk insan etrafl b ir tmdengelicl diyalektik ve genel tanm lam alar youyla G rek top randa yaayan bir sr tan r bulabilir. Burada Eflatunun fikirlerini ya da Aristote lesin retisini btnyle ele alp inceleyecek de iliz. Ama, Efltun bizi geici olandan kalc olana, fenomenden varla, kandan bilime arrken nerdii yntem sapma dek usu b ir yntemdir. Aristotelesin ise m odem bilime yol atm, onun devinimsiz bir itici olan T anrsnn bilinen teolo jiyle hi b ir ortak nokta tamadn, ve m ant n n Helen dinseverliinin b ir sr sevgili efsanesini silip sprmee yettiini eklemee lzum v ar m acaba? Piron kukuculuu zgr dncenin doruun<adr. Piron, bilge kiinin bir eyi dorulamadn, bir ey sylemediini ileri srerken, cepheden saldrya getii ey btn dinlerin dinsel dogma-, tizm lerinin tem el kurallardr. Carneadese gelince, o, antropomorfizmce, yani tanrlarn madd b ir ba den tadklar gryle, ve Stoaclarn pek sev dikleri K ader kavram yla savam aktan ekinmez. Bunlarla Akademi arasndaki mcadele onu-
D N E K A RSI DNCENN T A R H
17
da III. Yzylda Cretli bir yenilik doar: ola* k. Takvim ann balarnda olasl savunan esidemes, her bilginin ikili bir grecelik tadileri srm tr; nk bilginin konusu hakknda n onun stne yargda bulunan zihnin grevi, n de onun bilinmesini salayan terim lerin grevi deimektedir. Grecelik, bylece ba ekerken, da nedensellik kavram na bile saldrmaktadr. Baka' bir plnda, Kinikler, Diyojenin, Borislesli Bionun, K ratesin, G adaral Menibsn leriyle din inanlarn bir gzel alaya alrlar, kurc tanrlar ve Olimpos tanrlarn glnleti ler, aulu dillerini dualara, adaklara, sungulara, aze trenlerine uzatrlar, ldkten sonra ruhun yok olacan sylerler. Kaln izgilerle belirttiim btn bu olaylar steriyor ki Eski Yunann tarihi boyunca zgr nce ile din inanlar arasnda kyasya bir icadele vardr. Ne var ki bu mcadele ok kez lirli bir biimde grnmez. Kimi zaman saldrlar ya da bu inan biimine yneltilm itir. Yukar* Ksenofanesin saldrsn grmtk; Evhemer(>r de III. yzylda, tanrlarn ve tanralarn as da sadece birtakm erkekler ve kadnlar oldukla ileri srerler; Evhemerosa gre Zeus bir fa ili r. Atena savakan bir kraliedir, Afrodit bir iedir. zgr dnrlerin geliigzel ortaya at.lar baz fikirler de var. Plutarkhosta unlar okuF.: 2
i8
ruz: Deiik uluslarn deiik tanrlar, barbar tanrlar, Grek tanrlar, Kuzey ve Gney tanrlar olduuna inanmyoruz (1). Ama, yine de btn bu form llerde sistemli b ir saldrdan kanma ni telii ar basyor; bylece patlamas gereken sa va bir t rl patlamaz. Kukusuz ki atm alar olmaktadr. Gnein akkor halinde bir ta, ayn basit b ir toprak paras olduunu belirten Anaksagoras kouturulur. P ro tagoras, T anrlarn var olup olmamalarnn o kadar nemli olmadn aklad iin Atina yarglarn ca srgne gnderilir. Din gizlerini alaya ald iin Meloslu Diagorasm ban getirene dl konur. Genlii kt yola yneltmekle sulanan Sokrates baldran suyu imee mahkm edilir. Dinsizlikle sulanan Aristoteles, kendisiyle dm anlarnn aras na Euripidesi koymak ihtiyatllm gsterir. Teophrastes ve Stilpon kouturm alara urarlar. (2) n l F rinenin Atina yarglarnn nne k da di ne hakaretten trdr. G ernet ve Boulangernin belirttikleri gibi, Aydnlk demokrasinin aktifinde azmsanamyacak bir . dizi fikir davas vardr. (3) Ancak, btn bu olaylara ramen, Grek .dnyasnn yaantsnda, ilerde tanrtanm azlarn hristiyanlara,
(1)- Gernet ve Boulanger, Dinde Grek Dehas, Paris, 1932, s. 467. (2) Ayn yapt, s. 346-350. (3) Ayn yapt, s. 346.
19
ristiyanlarn. tanrtanm azlara, ortodokslarm sap t lara uyguladklar zulmlerin hi birine raslanamaktadr. zgr-dnrlerle m m inler arasn la dzenli bir sava belirtisi yoktur. ki nedeni var bunun. Bir kere, yneticiler, zaman zaman dinsel oln aktan ok siyasal nedenlerle iddetli birtakm epkiler gstermi olsalar da, genellikle bir dnce istemine kar hogrsz davranm am aktadrlar. )in planndaki istekleri olduka belirsiz kalmaktadr: logmalar arasnda, daha ok siteyi korum a kayg n d a d rla r. Bu bakmdan, u bilginin bulularnn n saygn dinsel inanlara kar tolduunun gste'ilmesi siyasal gcn pek um urunda olmamakta ve 'netici, takm, bilimsel aratrm ann atlm larm a ;et ekmee' almaktadr. Bu kaytszl, hi deilse b ir bakma, Grek lnyasmda bir eit inanszln olduka yaygnlk uzanm asyla aklayabiliriz. Y urtta kurulu dze lin gereklerini yerine getirdikten ve tanrlara hakarin verdikten sonra artk onun inanl olmasna ra da olmamasna kimse aldrm am aktadr. Geri okratese hkm giydirilm itir, ama bu onun felseesinden deil, getirdii sorulu diyalog sisteminden trdr; genliin ruhundan site tanrlarna olan nanc kazmakla ve onu baka inanlarla doldurnaa yeltenmekle sulanm tr Sokrates. Ama, sz gelimi, VI. Yzylda tanrlar gln durum larda fsteren bir Epikharmese kimsenin bir1 ey dedii
20
yoktur. Szgelimi, en saygn tanrlara, en serbest, hatta en saldrgan bir biimde taklan Komedya ge leneine kimse azn amaz. Bu ynde yaratlm bir ortam iin,de, yneticiler, zgr dnceye kar savaa girimemekte, rgtl bir banazlk davra nnda bulunm am aktadrlar. Ama bu sava nleyen b ir baka n e d e n . daha var: zgr dnrlerin din duygulan. Gerekten, yukarda andmz ve yadsnmaz bir ekilde bilinemezcilii "(Agnosticisme) ve ada uscu akm lar hazrlayan bu gzpek klarn o u Auguste Comteun teolojik zihniyet dedii bir kafa dzeyinde bulunm aktadr. Bugnk m ant mzla, dnyay tanrsal iradelerle aklamak ile onu yasalarla aklamak arasnda kartlk bulunduunu syleyebiliriz; gne, arabasn eken atlar h are kete getirm ede Heliosun gnln eldii iin mi, yoksa ileyii belirli bir sisteme bal olduu iin mi dnp durm aktadr? D nyann herhangi bir ye rine niin yldrm dmektedir? Zeusun iinden Titanlar cezalandrmak getii iin mi? Yoksa ta n rlarn ve insanlann iradelerinden bamsz b ir e kilce, imeklerden ve onlara elik eden doa olay laryla ilgili grltlerden mi ortaya kmaktadr? Buday tanesini filizlendiren ey nedir? Demeter dnp karar verdii iin mi yoksa nesnelerin do as yle gerektirdii iin mi su yryor tohuma? Bunlardan ya biri ya teki sz konusudur. teki olduu kansnda olan kimse, tanrlara, tanralara
21
ianyor. Onlara yakaryor demektir. Ne var ki Grek .nyasmdaki zgr-dnrlerin ou sorunu bu ekilde ortaya koymaz. Szgelimi, Tales, slaklk eorisiyle dnyay pozitiv terim lerle aklamaktalr; ama bu onun tutup Dnya tanrlarla dolu dire konumasn nlfememektedir. Anaksimandros da lnyann tanrl b ir yer olduunu sylemekten kanmamtr. Ama bu yeni domu usulukla bu tanrsall ranyanai en ok Pitagorculukta grrz. Bilimsel ilanda deerlendirdiimizde, tanrlarn yaratc fanezilerinin yerine niceliklerin gerekirciliini koyan scu bir dnce akrndr bu. Am hayt plannda leerlendirmee kalkarsak, onun aslnda dinsel jir devinim olduu sonucuna varacaz.. Isdor je v inin nl kitabnda,. Pitagorasn byk bir natem tiki olarak tannm asnn bir efsane olduifu, belirtilm ektedir, Oysa Pitagoras, gereken yaamsa (ki bu da ispat edilmi deildir), hi Dir zamn bir bilim adam olmamt*". Hi bir h a berci onun bir buluundan sz etmez. H atta Pitagorasn ad bile Pitienin habercisi, Orfizmin tem e lini meydana getiren b ir kurtulu dininin havarisi mlamma gelmekteydi. R uhlarn gn ve lm szln retm iti evresine. K efaret salayc ve temizleyici b ir ileke hayat srmesini nermi ti insana. Elbet burada, Pitagorculukta bilimsel ve dinsel ukm lann paralel iki akm olduu sylenebilir. Bu
22
D N E K A RI DNCENN T A R H
gr m antk plannda savunulabilir niteliktedir de. Btn kurtulu dinlerinin savunucular gibi Pitagorcular iin de asl sorun insan balang kirinden temizlemekten ibarettir. Yunancada Katarsils de nen bu temizleme ada bilimce etrafl b ir ekilde incelenmi danslarla, arklarla, ayinlerle ve saysz dinsel eylemle olmaktadr. Pitagorcularn zgn yanlar u ki, bunlar en yce katarsis'in bilimin kendisi olduunu ileri srm ektedirler. Onlara gre bizi en fazla ykayabilecek ey, y arar gzetmeyen bilgidir. Nesneler-saylar incelenmesi temelde dinsel nitelik tayor. Bylesi b ir kafa dzeyinin bulunduu yerde zgr-dnceyle din arasnda bir sava bulunmad kolayca anlalabilir nk zgr-dnce zaten dinin kendisidir bu ortamda. Birok ynden nice karanlk olursa olsun Sokratesin diincesi de din izi tam aktadr: y urtta larn deitirmek istemesi bile onun sorunla hangi noktada ilgilendiini gstermektedir; bu bakmdan onun nl eytan m m laikletirilm esi abas bo unadr. E flatuna geJ ince, otoun dncelerindeki kr mltl devinimi basit bir formle sktrm ak da bouna olacaktr kukusuz. Ama bu ayn zamanda dindar Pitagorculuun onun stndeki etkisini in kra kadar gtr memelidir bizi. O b ir bakma, Aris totelesin ustasysa, b ir bakma da Orfenin oludur. te yandan Yeni-Eflatunculukun gizemler iinde yzd de yadsnamaz.
23
Stoaclk, kendi metafiziinin derin esprisine l kalsayd, paganizmin halk biimlerine kar va iln etmee kalkabilirdi. Stoaclarn zeky ; usu tem sil eden, yeryz uyum unu gzetimi alda bulunduran Tanrs ile bir siteye, bir daa, bir lynaa, bir rm aa 'tutunm u tanrsal glerin etli ltsndaki Olimpos okuluu arasnda bik ayrm lar vardr. Stoaclarn Zeusu yeryznn tak nedenidir ve H eranm deiken kocasyla gilecek hi bir hesab yoktur. Ama uras da bir :rek ki, bir Zenon, insan eliyle yaplan tapmaklan hizmetine verilmesine nice kar karsa kn, aslnda antropomorfizme (Tanrlarn insan jrnm tam alarna) kar ok gevek bir biim mcadele etm ektedir. Bir gerek ki, Stoaclk, uruklarnda panteizm i (vahdeti vcudu) tamasa . ramen, yldzlarn, Doann yaratc glerinin, kahramanlar m, hatta b ir yerde Adalet ya da m ut gibi baz soyut kavram larn tan rsal bir nitei olduu varsaym n rahata kabul etmektedir, ernet ve Boulangernin dedikleri gibi stoac pan;izm, binbir adl bir oktanrclkla kolayca uyuailmektedir (1). Yalnz Kinikler, ya da onlardan ayrlm bir lk dnr din e kar dikelmilerdir. Ne var i onlar da kendilerini fazlaca ortaya koymaktan ammlardr. te yandan retilerindeki ve ha
(1) Gernet ve Boulanger, ad geen yapt, s. 498.
24
yat tarzlarndaki arlklar bunlarn itibarlarn az ya da ok azaltm tr. Bunun iindir ki Grek dn yasnda zgr dnce ile dinsel inanlar arasnda ak ve iddetli bir mcadeleye giriilmi deildir. Gcl (virtuel) ve ikinci derecede bir ayrnt niteli inde kalm tr bu mcadele. Pitagorculuun, Ef latunculuun ve Yeni-Eflatunculuun ortasnda za man zaman bilimsel gelimelerle dinsel atlmalarn tek ve ayn bir atlm olduu grlm tr.
II. BLM ROMA DNYASINDA DNE KARI DNCE Eski Romada din siteyi ve aileyi ayn zaman c a kavram aktadr. ieron andan nce felsefenin fazla bir yeri yoktur; Grek felsefesi sadece kk bir merakl topluluunun ilgisini ekmekte olup yal Romallar kukudan yanadrlar. Eit olmayan iki g arasndaki srtm eler ak b ir sava n ite liini kazanam am tn ' , Hellen edebiyat ve dncesi Romaya clz b ir rm ak gibi deil, gr bir nehir gibi (1) girdik ten sonra bu durum biraz deiir. Plautus halkn gldrm ek iin kutsal inanlarla rahata alay eder. Onun komedilerinde en arz hrszlar anslarn denemee kalkmadan nce cidd cidd fal b ak trr lar ve yle derler: Tanrlar giriimimi onaylyor lar (2). H rszlklarnn meyvalarm ceplerine in dirirlerken tum turakl bir biimde J p itere dua ederler. Jpitere, yani, zengin, nl, gl, saygn,' Opsun olu, insanlarn efendisi' olan tanrya. (3).
(1) De Rep., II, 19. (2) Asin., II, I, II. (3) Persa, II, 3, I.
26
D N E K A RI DNCENN TA R H
Gaston Boissiernin de belirttii gibi, Ennius, Plautustan da saldrgandr. Ayn yazara gre Ennius Kesin bir kukucudur ve inanszlyla dnr. (1). Evhemerosun yaptlarn evirm itir ve onu be nimsemi grnmektedir. Yazd tragedyalardan birinde kaderden szlanan b ir kiisini yle konu turur: Tanrlarn varlna inanyorum; ve onlar her zaman destekliyorum; ancak tan rlarn insanlar la uramad kansndaym. nk yle olsayd, iyi insanlar mutlu, ktler mutsuz olurlard hayat ta; oysa hep tersinin gerekletii grlyor. (2) iern, bu eit szlerin tiyatroda h er zaman genel b ir alk tufan yaratm akta olduunu syler (3) Lucilius da tan r resim lerine sayg gsteren kiileri insafszca alaya alr: Bunlarn hepsi b ir resim ser gisinden, yalandan, kuruntudan ibaret! (4) Hi kukusuz, Romada, C um huriyetin son d neminde inanszlk yerlemee balamtr. ieronun dostlarna, dostlarnn ierona yazdklar m ektuplarda din konusuna hemen hemen hi dei nilmemi olmas ilgintir. Ama, unutm am al ki, zr-dnrlerin ou dine aka saldrda bulun m aktan kanm aktadrlar. ieronun ku fal ko
(1) Boissier, Roma Dini, Paris, 1892, s. 4243. (2) Telamo, (Ribbeek, s. 44) (3) De div., II, 50. (4) Lucilius, XV, 2.
27
nusundaki kukuculuu bilinmektedir, ancak ayn ieron halkn inanlarn sarsmamak iin bunu saklama yelemektedir. Bunun iindir ki Lucreti us da olmasayd, Komada zgr dnce onu ortaya karm aktan ekinen sekin bir topluluun iinde kapal kalm bir lks arac olarak kalacakt. Lucretius, yani Epicurus. nk De Rerum Na-, tu ra nn yazar kendini Graius homo diye adlandr d ustann alakgnll bir rencisi olarak tan t m aktadr. te yandan Epicurusun yapt kaybolmu olduundan, hangi blmnn ustayaj, hangi bl m nn raa ait olduunu ayrt etmek pek kolay deildir. Ama, Lucretiusun iirlerinde, zgr-dncenin tutkulu b ir atlm nn parltsnn, dine kar uzun bir sava lnn bulunduunu inkr edemi yoruz. : , . . : -Fizik, sistem deniyor, onun sistemine. Gerektir; bu ve ;balk onu aklam aktadr. Y ukardan beri; grdmz br dnrler Evreni nemle, atele, apelronla, idelerle aklam aktaydlar. Lucretius ise atqmlarfa aklam aktadr. Kck;, paralaia-' maz taneler olan atom lar sonsuzdan gelerek gkte, devinirler. Bunlar, vadeleri erince, raslarlar; bu raslam alardan eyler kar. H er ey kar. K urun kt gibi hava da kar; ate gibi su da; beden gi bi ruh da... Bu kmeler, blnebilir nitelikte oldu undan gn gelecek zlecekler, leceklerdir. Atomlar ise lmezler. B ir balanglar olmad gi bi bir sonlar da yoktur onlarn.
28
Epicurusun, Demokritosun, Leukipposun be nimsemi olduklar bu teori bugn almtr. Modern Fizik, Epicuruscu atom kavram nn sadece adm m u hafaza" etmi bulunuyor. Ama Lucretiusun zgnl n meydana getiren ey, her eyden nce, atom culukta bir silh, dorudan doruya, amansz bir ekilde dine kar dorultulmu b ir silh kefetmi olmasdr. Niin saldryor dine? nk, ona gre, egemeniyi, zevktir. Elbet bu, baya bir zevk deil,, yapm a iyilikleri aalamada ve bilgelerin dncesiyle kurulm u Templa serena ile uram ada denenen tatllktr. Oysa din her t rl akl olanaksz kl maktandr. yleyse ne pahasna olursa olsun, u ylkm k gerekir., . - < Din Lucretiusun gznde iki biim altnda be lirm ektedir: bir yanda, kurtulu . dinleri vardr; bun larda kurtarc, ok zaman da ac eken b ir tan r endi kullarna erinli bir lmszle ulamann yolunu, gsterir; te yanda kelimenin en genel an lam nda dinler vardr; bunlar tan rlarn dnyay ve insanlar gzetimleri altnda tuttuklarm , a lty a z mzn onlarn iradelerine, tutkularna, hatta kapris lerine bal bulunduunu, ve duayla, zverilerle, b ir sr ayinle onlarn iyiliini stmze ekmek zorunda olduumuzu retir. Lucretius nce kurtulu dinlerine saldrr. N e ler yaktrarak yapar bunu? K orku yaratm akla su lar onlar. Gerekten kurtulu dinleri sisin, A ttis-
29
in, M itramn sevgili kullarnn sonsuz bir erince ka vuacaklarn sylemekle kalmazlar, o kullarn d nda kalanlarn korkun cehennem atelerinde ya nacaklarn da eklerler. Ama sevgili kul olma kim garanti edebilir bize? Kim kendinin h er ynden y le bir kul olduunu ileri srebilir? Titreyen lm ller kitlesi iin var olma olana, byk ikence lerle dolu lmden sonra sadece korkuyu ortaya karm aktadr; bu srekli korku da onlar herhangi bir erinten yoksun brakm akta, sonsuz bir ylgya mahkm etm ektedir. Onlar bu ylgdan atom k u r taryor. Ruh ve bejden, ayr ayr, paralardan mey-, dana gelen km eler olduklarna gre, varlklarn lm gibi bir zlm iinde yok olduka fiuyarlar. nsan varl artk yok olmusa, cehennem korkusu da kalm ayacaktr. Bylece, korkudan kurtulunca, m utlu da olabilir. Lucretiusun, yersiz b ir korku du yulan lmn anim usun varlyla anim anm v ar ln birlikte sona erdirdiini tu tkulu bir m antkla belirten m sralar gelip bu noktaya balanr. Ru hun ylglarn datt iin Epicurusa vgler dzen cokusu burdan gelir. (1). Kurtulu fikri dnda kavranan din ise, ilk bakta, insan ve tanrsal gler arasnda bir iliki ler sistemi olarak sknetin tad erince bir engel karmaz grnmektedir. Ancak b ir kuruntudur bu! nk bu anlamdaki din de insanlarn iine
(1) De Rerum Natura, III.
30
korku tohum lar ekmekten geri kalmaz. Tanrlarn Evreni yarattklar, onu ynetmekte olduklar fikri ni kabul ediniz, canlar istedii zaman yldrm lar yadrabilecekleri, frtnalar, yer sarsntlar, ku raklklar, su basknlar yaratabilecekleri fikrini ka bul ediniz, bir kere bunu kabul ettikten sonra, kor ku ya mahkm olup gittiniz ite. Tpk Gizemlerin mantnda olduu gibi. Bereket versin, Epicurus km ortaya. Onu dinleyiniz. Hayr, diyor Epicu rus, dnyay tanrlar yaratmad, ynettikleri de yok onu, insanlarn ileriyle uratklar da yok; derin b ir sessizlik iinde lmszlklerini sryorlar; on larn yaplar, doalar da bize ilikin eylerden ayryor onlar, uzaklatryor; me bir ac duyabilir ler onlar, ne de bir tehlike duygusu iinde olabilir ler; kendilerine zg zenginliklerle donatlm olan tanrlarn bize ilikin eyleri gereksinmeleri bekle nemez; bizim erdemlerimiz karsnda duyarszdr lar, fkeden vb. anlam azlar (1). i Bundan sonras, tanrsal gleri, insanlar vepyay ynetmekten byle uzaklatrrken, Epicurusun doru sylediini kantlam aa kalyor. Luc retiusun btn iiri bu kant getirmee adanmtr. Gr tutkulu, ak ve kesindir. Evreni tanrsal glerin yaratm adn gsteren ey, onun nesne lerin doasndan kan yasalarca ynetiliyor ol masdr.
(1) De Rerum N atura, I.
31
Lucretius, atom fiziinin yasalar olan bu yasa lar, zaman zaman soluunu kesecek kertelere varan bir cokuyla tanmlamaa zenir. Biz burada, bugn iin gn gemi fikirlerle, o gnler iin vakitsiz saylabilecek dncelerin ilgin bir ekilde bir birine kart b ir kantlam a iinde onu izleye cek deiliz; konumuz ayrntlara inmek deil, te mel ilkeyi yakalamak. Bu ilke aktr: Lucretius, di nin karsna daha sonra bilimsel gerekircilii, nes nelerin konumunu ve insan gruplarnn geliimini ayn zamanda aklayan gerekircilii karyor. Re ne Pichon gibi sylersek, atomun airi, bilim adna yeryznden tanrsal olan kovuyor (1). Lucretius, bu kovula yetinmiyerek, dinin, kiiolunu su yollarna ittiini de sylyor. zellikle Yunan gemilerini uygun bir rzgrn Troya kyla rna gtrmesi iin babas tarafndan kurban edilen fijeninin zverisini anlatt ak ve acma tten m sralarnda iirin doruklarna varyor. Ve sonuca yle gidiyor: Tantum religio potuit suadere malorum! (2) Bu m sralarm tad iirsel gerilimle dehete dm olan yorum cular bouna b ir abayla bu ra daki religio kelimesini banazlk ya da ar ballk olarak ' anlam landrm aa kalkm lardr.
(1) Lucretius'tan Seme Paralar. nszde Pichon yle di yor: zgr dgncenin btn mhimmat De Rerum Nafui-ada sakldr.
(2) Birinci ark.
32
Buradaki din (religio) kavram tan rlarn dini an lamndadr; yani Lucretiusun kiiolunu sua s rklediini ileri srd din. Ve zaten Epicurus ustay gklere karrken ona yaktrd en iyi s fat insan dinden kurtarm as olmaktadr. yle diyor Lucretius: Gzleri nnde, insan hayat acnas b ir du rum da yerlere uzanm, gk yceltilerinden iren grnml yzn ve dilerini gsteren idinin ar l altnda yatyordu. lk kez b ir Grek, baklarn kaldrp ona dikmee cesaret etti; kar koyma ilk olarak o gze ald. Ne ta n rlar stne anlatlan eyler, ne onlarn yldrm lar, ne de gkyznn f keli hom urtusu durdurabildi onu. Btn bunlar onun cesaretini bilemekten baka eye yaramad. Smsk kapanm doa kaplarnn atrdadn ilk olarak o iitti. Sonuta, dncesinin gidien gc zafere ulat ve dnyann alevler iindeki du varlarnn tesine ald; zeks ve ruhuyla usuz bucaksz btn mesafeleri at. Bu koudan, h er e yin stesinden gelmi olarak dndnde, yaratc olabilenle, yaratc olamayan anlatt bize; her nes nedeki gc belirleyen yasalar, bu gcn bellibal ve derin snrlarn gsterdi. Ve din yerle bir oldu sonunda; yenilmi alarak ay ak larm zn ' altna uzand; ve bu zafer bizi gksel glerle eitledi (1) Uomn dini, bu iddetli saldrya ayn iddetle
l Avm ypl
fiN E K A R SI DNCENN T A R H
33
kar koymu grnyor. zgr-dnceyle din inanlar arasndaki sava, bu kez kanlmaz gibi dir. Bununla birlikte ortaya kmaz. Lucretiusun lmnden uzun bir sre sonra hristiyanlar Epicurusun fikirlerini ykm ak iin abalarn Julianusunkilerle (nam dier Dnek) birletireceklerdir. Ama, imdilik, kimsenin Lucretiusa meydan okudu u yoktur yine de; yadsnm, inkr edilmi olan din byk bir tepki gsteremez. te yandan, Virgilius, dini btn Virgilius, Lucretiusun yaptm gk lere karr; ve ona Agzl Akheronun fiyakasn bozduu, btn korkular defettii iin vgler dzer (1). Kar klm dinin bu durgunluunu akla mak iin Lucretiusun iirinin tem eline grkemli bir ekilde Vense bir bavurma, M arsa bir ar koy mu olmas ileri srlr. Ancak, daha ok simgesel deer tayan bu bavurm a ve bu ar Epicurucu saldrnn tutkulu gerilimini rtm ekten uzaktr. R a hipler, kendilerine yaplan meydan okumaya kar lk bir ey yapmamlarsa, bu, h er eyden nce, Lucretiusun sadece kk bir sekinler evresince izlenen bilgi iirinin halk kitlelerinde yanklanamamasndandr; ikinci olarak, Cum huriyetin son yllarnda ylg iine dm olan dinin m parator luk dneminde parlak bir alma olanana kavumasmdandr.
(1) Georgiques, . II, 489.
I.: :
34
Din gizemleri, Roma m paratorluu stnde etkinliini kurduu, Sezarlar metroasizmi ve mitroasizmi k an atlan altna aldklar zaman, zafere eri mi olan dinin Epicurusu da, Lucretiusu da km sedii grlr. Ancak siyasal otoritelerin kaytsz kaln ak layan bir neden daha var; bu da m paratorluun ku canda hkm sren fiili hogr havasdr. Fiil kelimesini kullandk. nk hi bir yerde dnce zgrlnn b ir hak olduu fikrine raslanmamakta:dr. m paratorluk dneminin byk hukukular u szleri yazarak nsan Haklar Bildirisinin taslan meydana getirirlerken bizi a rtacak bir tutku iindedirler: Doal hukukta, b tn insanlar zgr doarlar (1). Ancak zgr de yimi burada kle olmayan anlamnda kullanl m aktadr. zgrln felsef bir dnce ya da dinsel bir inan seebilmekten ibaret olduu fikri hi rgalamaz onlar. XVIII. Yzyln dncesinin tem elini meydana getirecek olan hogr kavram na yabancdrlar. Yalnz, ilkelerin altndan ve stnden hayatn akt grlr genellikle. m paratorlukta o hogr havas gerekten yaamaktadr. Hi kukusuz, teorik planda, Romamn J p iteri En iyi olarak, En byk olarak yaamaktadr. Ama m paratorluk topraklar stnde bir sr tan
(1) Digesta, I, I, 4.
35
r vardr. Siyasal iktidarlar bu eitlilikten y arar lanmay bilmilerdir. Belirsiz bir ekilde btn inanlar hogrrler. Hatta, daha ileri giderek, Ro ma tanrsal gleriyle yabanc tanrsal gler ara snda baz kaynamalar da rahata kabul edebilme eilimindedirler. Roma Galyasnda Jpiter, Juno, Minerva, Ezsle, Belensle, bal tanrlarla bir arada yaarlar; Ttate, S atrnle birleir. Bugn bi zim yaadmz m odem ada b ir Yehova-Allah ya da bir Mesih-Buda dnmee im kn yoktur. Byle bir .ey dinsiz bir kimseye bile pek artc gelir. Romallarsa, bir Mars-Ezs ya da bir Apollon-Belens dnebilm ektedirler (1)- Alexandre Setvere Tanrevinde sa, brahim in, Orfenin, Tyanl Apolloniusun komusudur. kinci bir hogr belirtisi: m paratorluk top raklarnda yaayan bir kimse hi bir zaman herhan gi bir din basks altnca kalm deildir. Bir reza letin failiyse, kutsal bir ey almsa yasalar gelip yakasna yapr. Ama bir din ayininde bulunup bu lunmamakta, bir kurban kesip kesmemekte, dua edip etmemekte serbesttir. Tanr-Sezarlar inanc nerilmektedir; nk onda m paratorluun birlii ilkesine elverili gelen b ir yan grlm ektedir; ama bunun kimseye bask arac olarak iletildiine de ta nk olunm amaktadr. Tiberius zam annda Romal bir valye kutsal Augustus adna saygszlk etmek(1) Jullian, Galya Tarihi, VI, 9-11.
36
le sulandrlmt; Tiberius u aklamay yapt: bu sayjgszlk kukusuz ki sulu bir eylemdi, ama, in sanlarn adaetine ilikin bir konu deildi bu: Tan rlara kar yaplm hakaretlerin cn almak yine tanrlara den bir eydi. (1) m paratorluk dnemindeki fiil hogr bir yerde tanrtanm azla kadar varr. Hilaire de Poi tiers, IV. Yzylda, insanlarn yaantlarna hkm e den bir Almyazsnm varln inkr eden ve lmle birlikte ruhun da bedenin de birlikte ortadan yok olacan syleyen kim selerin bulunduunu yazar. Ona gre, daha ileri giderek T anrmn varln ap ak bir ekilde inkr eden* kim seler de vardr (2). Ama, ayn dnemde, siyasal otoritelerce bu ta n rta nmaz kiilere kar tedbirler alndn gsteren hi bir ize raslamyoruz: Tanrlara kar tum turakl szler syleyerek kendi kanlarn sakladklar za man yarglar kouturmadan vazgemektedirler. Bu inanszlk hakk ylesine yaygnlk kazan m tr ki m ezarlarn stne lnn bir gn yaa maa devam edip etmedii konusunda yazlan ak lam alardan kimse incinmemektedir. Bununla birlik te Roma toplum unda llere ilikin inanlarn de rin kkleri vardr: bu inan llerin, erincin ken dilerine gsterilen zenlere bal olduu fikrine bal okluumdan, yani llerin bir ey duym adk t) Tacitus,
Annal., I, 75.
(2) Tractat, Super Psalmos.
37
larna, artk bir ey olmadklarna inanldndan, bir bakma olu nedeniyle birlikte yklm aktadr. Bu yzden mezar stne yazlan bylesi bir kfrn kyasya nlenmesi gerektii dnlebilir. Ne var ki byle olmamaktadr. lmden sonra hayat olma dna inananlar, m ezarlarn nnden gelip ge enlere bu inanlarn byk b ir zgrlkle anlat m aktadrlar. Bir Galya mezarnn stnde u sz ler okunur: naturae socialem spiritum corpusque origini redditi. Bu szler lnn bedenini topraa, ruhunu do aya verdiini belirtm ektedir. B ir maddeci de y le diyor: Non fui, fui, memini, non sum, non curo. Yoktum, varoldum, hatrlyorum ; yokum, onmu deilim. Belirsiz bir anlam tayan memini keli mesine baka m ezarlarda taslanm yor. D aha baka m ezarlarn stnde sadece yukardaki cmlenin keli m elerinin ilk harfleri grlyor: NFFMNSNC. Jacobsenin de belirttii gibi, Yalnz kelim elerin ba harfleriyle gsterilen bu formln bugne kalm antlardan daha yaygn olduunu kabul etmek zo rundayz. (1) u da bir gerek ki m ezarlarnda bu ba h arf lerden meydana gelmi forml tayan m ezarlar daha ok pek tannm am kimselere aittir. Ama, IV. Yzylda senatrlk ve mahkeme bakanl yap m olan Auson, im paratorlukta en nde gelen ki
(1) Jacobsen, Les Manes, I, 57.
38
ilerden biriydi. Ve o da iirlerinde insann ldk ten sonra yaamaa devam edip etmediini bilm edi ini sylemekten geri kalm am tr. (1) Btn bunlar gsteriyor ki Lucretiusun saldr s, zgr-dnce ile din arasnda ak b ir sava karm aa yetmemitir. Ama hristiyanlk ortaya kacak ve her eyi deitirecektir.
(1)
Commemor, I, s, 39.
III. BLM DNE KARI DNCE VE HRSTYANLIK Yasalarnda belirtm eden gsterdii bu hogr tavrna ramen, mparatorluk, dnce zgrl ne kar iki ynden mcadeleye giriir: yahudilere zulmeder, hristiyanlara zulm'eider. Yahudilerin urad zulm lerin b ir nedeni Ro m allarn onlar kendilerine dman bilmeleridir; iki kez Roma lejyonlarna kar koym ulardr Yahudiler. Bununla birlikte, Romallar genellikle uz lac eilim tamlar, hatta, daha nce de b elirt tiimiz gibi yendikleri tanrlarn etkilerine de gir milerdir. Ama Yahudiler karsndaki tavrlar byle olmamtr. Yahudilere bar yasalarna koy duklar istisna hkm lerini sava yasalarn uy gulam lardr hep. Niin? nk onlarn (dinsizlik propagandas yaptklar kansm dadrlar. Bu su yaktrm as bugn bizi artyor. Ama Romallar, Yahudilerin Yehovaya taptklarn, Yehovanm da bir tan r olduunu ok iyi biliyorlard. Ancak Sezarlar ve halk kalabaln ikillendiren ey onlarn Yehovaya bal olular deildi. (Hal ta m parator Julien bu ballklarndan tiini kul
40
luyordu onlar (1). Asl mesele Yahudilerin bu ballk adna im paratorluk toprandaki btn saygn tanrlar ve tanralar aalamalar, onlara saldrm alar olmutur. Roma iin can alc bir nem tayordu bu. J p iterin k u llan Yehovay kutsal bir tanrsal g olarak tanm aa hazrken, Yehovam nkiler J p iteri kin ve nefretle anm aktaydlar. Yahudiler, sadece J p itere deil, Kk Asyadan ngiltereye kadar uzanan topraklarda bulunan btn tanrlara kar da kin ve nefret besliyorlard. Btn tanrlar hor gren, aalayan bu insanlara dinsiz ilemi uygulanmaz da kime uygulanrd? F ikir plannda belki bu deyimin savunulacak yan yoktur; dilin m antna gre (de saduyuya gre de bir tanrya inanan b ir kimseye dinsiz deneme mesi gerekir. Ama hayat plannda bu byle olma m aktadr. Afrikada, Asyada ya da baka bir yerde ok az nfuslu bir insan topluluunun kendi tapn d ve dnyann geri kalan insanlarnn inkr et tii tanrnn gerek tanr adna lyk tek tanr ol duunu ileri srdn dnnz. Bu savn yay mak iin d lkelere propagandaclar gnderdiini, bunlarn grevinin btn katolik kiliseleri, btn protestan taphnaklar\ btn sinagoglar, btn camileri ktleyerek aalamak olduunu dnn, btn o din kuram larnn o topluluu dinsizlik le sulamayacan syleyebilir misiniz? Roma, b
(1) Epistulae, 89, 89 A.
D N E K A R g DNCENN T A R H
41
tn dinleri aalayan Yahudilere duyduu nefrete ramen, gerekte yine de Yahudi dinine, ulusal bir inan olduu oranda hogrl davranm tr. Ama kendilerine bylece hogryle davranlan Yahudiler dinlerini m paratorluun iindeki sraille il gisiz topluluklara da nermee balaynca durum deiecektir. Bu ekilde din deitirenler, dn ba balarnn tanrlarna yakarrken bugn kalkp on lar aalamaa, onlara kfretmee, glnletir*mee alm aktadrlar. Yalnz bu dnce Romay aha kaldrm aa yetiyor. Dinlerin eitliliine evet; saknan bir dinsizlik, ona da peki; ama dinsizliin kazanmasna, ste kmasna, hayr! m parator Domitien, din deitirerek Yahudilie gemekten sa nk Clemens ile Domisillanm idam ferm anlarn imzalar. Dion Kassiusun dedii gibi, ikisi hakkn da da dinsizlikten sank olarak kouturm a ya klm tr. Uzun mcadelelerden sonra, m parator Septim Severus, btn Roma yurttalarna dinsiz lii, yani Yahudilii yasaklamtr. (1) H ristiyanlara kar' yneltilen sulamalar da ayn dinsizlik propagandas temeline dayanr. lk sralarda hristiyanlarla yahudiler birbirine kart rlm aktadr; bu /da ok doaldr, nk hristiyanlar da Yehovaya tapm aktadrlar. Ama ksa bir sre sonra onlarn durum u yar glarn gznde daha da kt olmaa balar: n(1) Spart., Sever., I, 25, 9,
42
k hristiyanlar, Y ahudiler gibi, kendi tanrlar d ndaki btn tanrsal gleri in k r ederken, onlar gibi ulusal bir kaygdan hareket etmemektedirler. Bu bakmdan tam anlamyla dinsizlik propagan das yapmak amaciyle ilevde bulunduklar ileri srlr. m parator Julienin imzalad ferm anlar daki bu sulama biimi bugnn hristiyanlarm a tu haf gelebilir belki. Gerekten de, Babaya, Oula, Kutsal-Ruha inanan b ir kimsenin dinsiz olduu dnlebilir mi diye. Genellikle yle dnlr: hristiyanlarn Romada zulm grmeleri, paganiz min ruhuna aykr birtakm yenilikler getirm ele rinden trdr: ilk gnaha inanmak, ac eken bir ta n r tarafndan kurtarlm aya, vaftize, dinsel ey lemlere, yeniden dirilie, m aher durumasna inan m ak gibi. Ne var ki bunlarn Roma dnyasm ve Roma siyasal otoritelerini tela vereceini dne meyiz; nk bylesi inanlar yzyllardan beri kurtulu dinlerince retilm ekteydi zaten. Metroasizmde de M itroasizmde de ayn k urallar v ard r te melde. te yandan armha gerilen sa Romallarn gznde kendini hadm eden M itradan ya da Si belin, yani M eryem-Ananm ak iin kendini haflm eden A ttisten daha trajik deildir. Yalnz, payenlerle hristiyanlar arasnda temel bir ayrm var: birinciler, kendi tanrlar dnda btn tan rlara da sayg beslerler; kincilerse kendilerinkinden gayrsm a b ir sayglar yoktur. Birinciler, ger ee ulamak iin birok yolun mmkn olduu
D N E K A R I DNCENN T A R H
43
kam sndadrlar; kincilerse kendi yollarndan ba ka yollarn insan mahva srklediini dnrler. Sadece dnmekle kalmazlar, sylerler de. m para torluk snrlar iindeki btn tan rlarn bo ve za rarl- bir sr puttan ibaret oljduunu iln ederler aktan aa. Yarglarn kar olduklar ey de budur ite. Bireysel kanlar sz konusu olduu za m an hogrl ve geni yrekli olan bu yarglar, dine kar toptan b ir saldrda bulunuyor grnen kimselere kar aha kalkarlar. Sonunda din ku rum lan, yerleik inanlarla m paratorluk yasalar nn bir btn m eydana getirdiini, eski dinin yeni bir dinle eletrilmemesi gerektiini ak ak be lirtm ek gereini duymulardr. Zulm ler burdan gelir. uras bir gerektir ki bu zulm eylemleri s rasnda yahudiler ve hristiyanlar zgr dnceyi tem sil etm ektedirler. Bu sz ilk bakta tuhaf ge lebilir; nk, ve elbet, kelimenin ada anlamn da hristiyanlar da, yahudiler de yle deildirler; nk -zgrl bakalar iin deil, yalnz kendi leri iin istem ektedirler; kendi inanlarna sayg gsterilmesini isterlerken ak ak bakalarnn inanlarna kendilerinin sayg gstermediklerini be lirtm ekten ekinmemektedirler. Ama. tek doru "olduuna inandklar inanlar uruna lme gide bildikleri ve basklar karsnda inanlarn savun aj bildikleri de inkr edilmez bir dorudur. Kurban larn ileri nde, bir yandan fkeden kudurun kon-
44
kl vekilini, baltaclar, celltlar, odun ynlarn, te yanda Christianus sum diyen silhsz mm ini grdmz zaman, iimizden en usu olanlarmz da, yalnz kendi inanlarndan g alanlar, din deitirmektense en korkun ikencelere yiite katlananlar ye tutarz. te bu bizim imdiki duygumuz, o sralarda Roma yarglarnn ve im paratorlarnn byk bir blnn de duygularyd; im paratorluk politika snn elikileri ve kararszlklar burdan geliyor. Evet yahudilere ikence edilmektedir; ama on lara m paratorun tan r sfatn yadsmak, Sezara yaplacak sungularn' yerine Yehovaya yaplacak sungular koymak, ve sinagoglarndan m parator lukla ilgili resim leri atm ak olana da tannm bu lunuyordu. Yzyllar boyunca yahudilerin sabbatik yl geleneine sayg gstermek amacyla yedi ylda bir yl vergi m uafiyeti konulmutu- (1) Uygulanan ayn uyumsuzluklar, ayn belirsiz lik, hristiyanlara uygulanan politikada da grlr. Mesihin ocuklarna kyasya zulmeden impa ratorlar vardr; ama bundan byk znt duyan lar da vardr: Septim Severus, Desius, Aurelianus, Diocletien gibi- Hele Antonen, onlarn koruyucusu olarak grnmek ister; bir Caracalla Tertuillen hristiyan st emdiini yazar. Heliogabal, kendi tapm a nda hristiyanlara da ibaret olana salamak is
(1) Albert Bayet, Fransa'da Ahlkn Tarihi, Cilt II, s. 69.
CME K A RSI DNCENN T A R H
ter; Aleksandr Severus, say kendi tdua yerine koydurtur; Filip, hristiyan geinir; Gallien m ezarlkla rn m lkiyetini kiliselere balar; Konstans, Diocletien ferm anlarn uygulama reddeder. Kimi za man ayn im paratorun uygulad politika da e likiler grlr: Marcus Aurelius zamannda ermi Blandin ile ermi P othine Lyonda ldrlmeden nce korkun ikenceler yaplr; ama dinlerine bal m m inlerin bir koruyucusu olduunu iln eden de yine Marcus A ureliusun kendisidir. (1) Yarg takm nn hristiyanlara uyguladklar kouturma biimleri arasnda da bir uyum yoktur. Teorik olarak, zararl dinsiz damgas yiyen bir hristiyanm sktrlmas, suunun itiraf ettirilmesi gerekir. Gerekteyse birok yarg bunun tersi bir yoldan gitm ektedir: tatllkla, zor kullanarak, i kence tehdidinde bulunarak sanktan b ir itiraf de il, bir inkr koparmaa almaktadrlar. Syle dikleri bir kelimeyi, hristiyan olm adklarna yorulabilecek bir jestlerini esas alarak hem en bir beraat karar yazmak eilimindedirler. Tertullienin bu ekilde hareket edildiini anlatan ve iinde alc bir eleninin kprdad sayfalar ortadadr. Hukuk anlamda yeterli belgelerdir bunlar. Ama yarglarn tavrlar da anlalmaz deildir: onlar inciten ey, V ettiusun ruhunda saya kar besledii iman de il, bu iman adna btn tanrlar aaladm be(1) Albert Bayet, ad geen yapt, s. 71-72.
46
lirtm esidir. Ben hrislfiyanm demekten vazgdse1 yarg tarafndan salverilecektir. H atta yargta o kany uyandrm as da yetecektir buna. Neyi gsteriyor bu olaylar? m paratorluun, hristiyanlara zulm ler uygularken iyi niyetle h are ket etmediini. m paratorluk, hristiyanlm , din sizlik propagandasndan temde, din duygularna sal drdn, hatta eski Roma politikasnn ilkesi olan btn tanrlara sayg fikrini zedelediini belli belir siz bir ekilde hissetmektedir. Bu kuruntunun te sine getii zaman darbeyi indiriyor, ama darbeleri isabetli olamyor. IV. Yzyl banda, Diocletien zulmlerinin erte sinde, zafer noktasna ulam grnen dinde z grlk olayn ite m paratorluktaki bu kararszlk la aklayabiliriz. 311 Nisannda, ar hasta dm olan m para tor Galer, Nikomedide b ir bildiri yaym layarak hristiyanlara eziyet etm ekten vazgetiini aklar. Ve ekler: Bu balamamz karlnda onlar da bizim kurtuluum uz iin, Devlet iin, kendileri iin kendi tanrlarna yakarm aldrlar; Cum huriyetin en yce bir erin noktasna kmas ve kendi evle rinde gven iin,de yaam alar iin (1) Elbet, Galer, bundan byle hristiyan inanlar na hogryle davranaca yolundaki iradesini aklarken payenlere kar hi bir tedbir almaya(1)
Lot, Antik Dnyann Sonu ve Ortaan Balangc, s. 31.
B IN E K A R SI DNCENN T A R H
4?
aktr; bylece de m paratorluun kucanda ve onun damgasn tayacak bir hogr ortam iin de hristiyanlarla payenlerin yanyana yaayabilecek leri saat alm bulunuyor H ristiyanlarn yararlandklar ba, dualariyle demek durum unda kaldklar, bu ayrntnn ise pek ho bir ey olmad aktr. Ancak, 313 ylnn ubatmda m parator K onstantin nl Milan Ferm ann yaymlar; bu fermanda hi bir kaamaa hi bir snrlamaya, hi bir koula yer verilmeden din zgrl ilkesi iln edilmektedir: Uygun zamanda M ilana gelindikten, ve halkn iyiliine ve erincine yararl olabilecek her ey, bu arada insanlarn ounluuna hizm et edebilecek ko nular aratrldktan sonra, ilkin dinlere sayg husu sunu dzenlemek, hristiyanlarn ve herkesin istedik leri dine balanmakta serbest olmalar gerei d nld. Tanr, gklerdeki katnda sevincimize tahk olsun, bizden ve hkmmz altnda yaayan halklardan kayrasn esirgemesin (1) Bu nl metnin, dnce zgrln deil, inanlarn zgrln iln ettii birok kez ileri srlm tr. D orudur bu. Ama, ilkeler plannda kaln bir izgi halinde ekilen bu snflamann pra tik nemi fazla olmasa gerektir; nk, m parator luk, saldrgan olmad srece, imanszl zaten hogrmektedir. Ama, ne olursa olsun, iin tartm a
(1) Lot, ad geen yapt, s. 32.
48
DNE KARSI DSNCEN TARH
gtrmeyen yan u ki tumturakl bir biimde hristiyamn hristiyan olmaa, payenin payen olmaa hakk olduunu iln ederek zulmlere bir son veren 313 Ferman, zgrln parltl bir zaferi, tarihin aydnlk doruklarndan biridir. Ama, ne yazk, bu fermann yzyllarca olma sn zledii bar bir sabah boyunca srmektedir. Kukusuz, IV. Yzylda hogr blgeleri vardr. Kasabalarda oturan, krlarda eski dinlere bal ka lan, bu yzden de pagani diye anlan pagiler zulm grmemilerdir; hi deilse kamuoyu nnde impa ratorluk dncesinin yar resm yorumcular olan panegristler (vgcler), sylevlerimde Minerva ve Apollondan sz ederler de saya en ufak bir imada bile bulunmazlar; Auson gibi nemli bir kii, hristi yan olduunu belirttii halde payen iirler yazmak tan da kendini alamaz; Konstantin, bir sre hristi yanlarla payenler arasnda eit bir denge kurmak istedikten sonra hristiyanla kayar. Milan Fermam m yrrlkten kaldrmaz; ama onun dayand z yok sayar: sabrla, ihtiyatla, ama inatla Hristi yan mparatorluk u hazrlar. nanlmazm gibi grnen bir dntr bu. nanlmaz oluunun nedeni vardr: bir kere, hris tiyanlar IV. Yzyl banda mparatorluk iinde bir aznlktan ibarettir; ikinci olarak, paray aalama lar, zenginlikten nefret etmeleri, bekrl ycelt meleri, memuriyetten tiksinmeleriyle mparatorluk iin tehlike yaratabilir nitelikte grnmektedirler;
DNE K R gl DNCENN TARH
49
nc olarak, Klemanm,' Origenin, Tertullienin azlariyle askerlik hizmetini mahkm ettikleri iin daha yaarken imparatorluun hayatm tehdit et mee balamlardr. nl Hippolyte Kararlan, as* kerlerin kiliselere girmelerini yasaklamtr (1). Baz evrelerde, Maximilien ordusu iin asker top lanrken, sann ocuklarnn asker olamyaca karl verilir (2). Hizmete arlan eski asker Tipasius yle der: Ben sann askeriyim, gelemem. Er Abadius da orduya katlmaktansa lm ye tuttuunu belirtir (3). lk bakta mparator Konstantinin yndelerini, dostlarn bu devrimcilerin, sann Saint Pierrein silhn alrken btn askerle ri de silhszlandrdna inanan bu barn ocuk lar arasnda aramas ok artcdr. Ama Milan Ferman yazarnn yapt dn aklayan bir nokta var: hristiyanlara ne dnd n bildirirse, onlarla birlikte paganizme kar koyabileceini ve onlarn antimiliter, devrimci niteliklerinden vazgemelerini salayabileceini he saplamtr. Birinci nokta stne grmeler hemen balamtr. Konstantin bu arada en ar bir istekte bulunmutur: askerlik hizmetini yapma kabul et meyenlerin bundan byle afaroz edilmeleri. Salad
(1) Albert Bayet, lk ysilarda Hristiyanlk ve Pasifizm, s. 70. (2) Ayn yapt, s. 83. (3) Ayn yapt, s. 86-88.
F.: 4
50
DNE KARSI DNCENN TARH
bunu. 314 ylnda Arlesde toplanan bir kurultay aa daki karar verdi: bar zamannda silhlarn atan kimselerin aforoz edilmesine... (1) kinci noktada mparatorun baar pay daha azdr; ama daha az ak deildir: kilise hristiyanlm ar hkmlerinin dnyev olmayan rahiplere uygulanacan, kitleler iin ise bir deiim d nlemeyeceini, ve hristiyan dnyasnn Payen Roma tarafndan yavaa uyarlanm bir adl sistem iinde yaamasna devam edeceini kararlatrd. Bu birlemeyle glenmi olan Konstantin, Clau dius zamanndan beri mparatorluun her an d n grd bir eyin nihayet gerekletirilebileceini dnecek duruma gelmitir; din birliini, mpara torluk birliinin harc yapmak. br Sezarlar bunu baarabilmek iin Sibele, Mitraya, Sol Invictusa y nelmilerdi; ama bu tanrlar hogrl olduklar iin, birlik salamada yararl olamamlard. Ama hristiyanlara dayanmak baka eydi; geri bunlar kk bir aznlkt; ama tutkulu, sahte tanrlar yerle bir etmee kararl bir aznlk. Onlara gveni lirse, mparatorluk kurtulabilirdi. Konstantinin ardllar bu fikre sarlarak yl maz bir gle paganizme kar mcadeleye girdiler. mparator Konstans yle yazar: Herkesin sun gularda bulunmaktan kanmasn istiyoruz; bir kimse bu t r bir eylemde bulunursa hakknda en
(1) Albert Bayet, ayn yapt, s. 1.
51
ar ceza hkm uygulanacaktr (1). 356da yeni yasa: Buyruumuzdur: sungulara katlmaa ya da putlar yceltici davranlara kal kan kimseler lm cezasna arptrlrlar (2). 392sde Lareye, atele, Geniusa arapla, Penatese kokuyla, k yakarak, gnlk kullanarak, mum dikerek gsterilen sayg belirtileri yasaklanr (3). 3391de, tapnaklarn evresinde gezinme (4) 395de, onlara bakma yasa (5). 399da, krlardaki tapmaklar ykma buyru u (6). 404de, zel kiilere ait olanlar da dahil olmak zere, btn sunaklarn ortadan kaldrlmas . ve payen dinleriyle ilgili btn heykellerin yklmas konusunda buyruk (7). 435de, henz yklmam btn payen tapmak lar ve binalar yklacaktr. Bu yasaya kar ge lenler lm cezasna arptrlacaklardr (8). Kukusuz, bu iddet hareketleri karsnda pa ganizm yaamasn srdremez; mparator Julienin, Eugenein, Arbogastein abalarna ramen yk(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Code Theodos., 16, 10, 2. Ayn yapt, 16, 10, 12. Ayn yapt, 16, 10, 11. Ayn yapt, 16, 10, 13. Aym yapt, 16, 10, 16. Aym yapt, 16, 10, 19. Aym yapt, 16, 10, 25. Ayn yapt, 16, 10, 6.
52
DNE KARI DNCENN TARH
lp gjtyder. Dnce zgrl bir lm darbesi ye mitir. mparatorluk ynetimine katlan herkesin bun dan byle hristiyan olduu dnlrse, sonunda, feda edilmi zgrlk pahasna, hi deilse hukuki anlamda bir bar ortamna ulald dnlebilir. Ne var ki, kilise, paganizme kar zafer kazannca bu kez kendi iindeki sapknlklarla (heresie) at maa balayacaktr. / Sapknlk (heresie) kelimesi, Greke anlam almak olan ve ilgin bir inan sorunu karsnda kendilerinde bir tavr taknma, kiisel fikirler ta ma ve din kardelerinin ounun duygularyla a tsa da bunlar savunma hakk gren mmin kii lerin durumunu anlatr. Bu yzden de, bunlar belli bir erevede zgr dncenin temsilcileri olmak tadrlar. Ye daha ilk dnemlerde saylar iyice art maa balamtr. Gnostikler (Bilinirciler), Basilide, Isidore, Carpograte, Valentin, Bordesone, Harmonius, gen kiliselerce benimsenmi en yaygn dogmalara kar karlar; Marcion, Ahdi Atikle ncil arasndaki b tn bantlar koparr ve hristiyanl yahudi d man bir yola sokmaa alr; Ankratitler evlilii, eti ve arab yasaklarlar; Ebionitler sann doa st douunu reddederler; Kutsal Ruh tarafndan gnderildiini syleyen Montan, gksel Kuds'n yeryzne inecei ve Frikyada kurulaca savmdadr; Theodote, sann hem tanr hem insan oldu
53
u dncesine kar kar; Modalistler, Baba \e Oulun iki tanrsal gerek olduu fikrini yadsrlar; Arius, Tanrnn sonsuz, kendinden mevcut bir var lk olduunu Logosu, yani say yarattn ve sonradan onu oullua kabul ettiini belirterek hris tiyan dnyasn kartrr; aym karkla saya ilikin sorunlarda Nestoriusun Cyrille ile att zaman raslanr; o korkun kayra sorununu ortaya dken Pelage, ilk gnah inkr edip serbest-iradeden yana konuunca da ortalk bir gzel karr. Btn bu bilinen olaylar, ve burda deinmedi im daha bir sr olay, Eilisenin iimde ilk beyz yl boyunca bir deiik fikirler kaynamas oldu unu ' gsteriyor. Sapknlar, kelimenin - ada, an lamnda zgr dnr niteliini tamazlar; n k, dmanlar gibi onlar da gzlemin ve usun d nda ve stnde b i r esine inanrlar; ama bu esini kiisel olarak yorumlama hakkn ileri srerken ve bu yorumla gelenee, kilise otoritesine kar kar ken, kesin bir biimde dnce haklarn savunma dur'umuna girmektedirler. Yalnz, dnce haklarnn savunulmas kilise nin birliine kar srekli bir tehlike meydana ge tirmektedir: hogryle davranlmamas, gereinde zor kullanlarak ezilmesi gerektii fikri burdan kar. Hristiyanlar zulm gren (bir .aznlk olduklar srece bu fikir pratik anlamda fazla nem tama mtr. Saint Irenee, II. Yzyl sonumda nl yapt
54
P N E KARI DNCENN TARH
Adversus Haeresesi yazd zaman, bu yaptta be lirttii kimselere kar otoriteyi harekete geiremez. Sapknlar ve Ortodokslar boazlaarak ekimekte, karlkl olarak afarozlamakta, kimi zaman da ken di kavgalarna yabanc yarglar tarafndan hep bir likte mahkm edilmektedirler. Ama Kilise, alnyazsn Sezarlarm almyazsyla birletirdikten sonra her ey deiir. Hristiyanlk, mparatorluun bekisi olarak, mparator luun da kendi birliinin bekisi olmasn, mantkl grr. Ve sapknla' kar da Paganizme olan kadar iddetli bir mcadele amak iin dnyev kuvvetin yardmn ister. Balangta mparatorluk kararsz ,d avranr, Konstantin isteksiz bir ekilde ve kukusuz askerlik hizmetini yapmak istemeyenlere kar karar kart mak amaeiyle Arles kurultaynda sapkn ,dnatistlere kar tedbirler alr. Ve 325te Nicee kurultayyla Ariuscular mahkm ettirir, ama bir sre sonra.Ariusla yeniden uzlar. Sonra -onlara yeniden sert davranmaa balar. Novasyenlere, Valentincilere, Marsiyonlara, Poyyanistlere, Mantonculara saldrr ve onlar iin toplanma yasa koyar. (1) Hi deilse haklarnda kouturma yaplrken kayrasn esir ger. Ama kendinden sonra gelenler daha da ileri gi derler. 379da, bir yasada yle denilmektedir: Tan r buyruunca ve mparatorluk yasalarnca yasak(1) D udenesse, Eski Kilise T arihi, H, s. 171.
55
lanm btn sapknlarn susturulmas gerekmekte dir (1)- Ve bazan bir grubu, bazan baka bir gru bu, ok kez de btn sapknlar kavrayan bir dizi tedbir alnr: kentlerde oturma yasa, vasiyet et me yasa gibi. Sapknlar zel bir evde toplanyor larsa, o eve el konacak, sulular idam edilecek, ki taplar yaklacaktr (2). mparatorluun kansna gre, sapknlarn, ahlk ynnden olduu gibi ya salar ynnden de br insanlarla ortak hi bir ta raflar yoktur; bunun iin btn evrenden kovul malar gerekir (3). , 385te kan dklr; Priscillienin ve daha nl mezlerinin balar, mparator Maximin buyru uyla vurulur. 408 jde bir yasa din konusunda her trl tartmay yasaklar: tanrsal dzeni tartan ya da onu ktleyen dnceleri onaylayan kimse ler cezalandrlacaktr (4). Paganizmden sonra, hristiyan zgr dnce de lm darbeleri altnda dr.
(1) (2) (3) (4)
Code Ayn Ayn Ayn
Theodos., 16, 5, 5. yapt, 16, 5, 11. yapt, 16, 5, 17. yapt, 16, 5, 45.
IV. BLM ORTAADA DNE KARI DNCE
IV. Yzyl imparatorlar tarafndan konmu olan Devlet dini, mparatorluun kne kadar yaamtr. Clovis, Ariusculara kar zor kullanr; Charlemagne, Saksonlara kar zora bavurur; Char les Martel zamanndan Hallar zamanna kadar hristiyanlarla Sarrasinler arasndaki ilikiler zora dayanan ilikilerdir; kimsenin aklna gelmemekte dir Ariuscularm, Saksolarm, Mslmanlarn da bir dnce zgrlkleri olabilecei. Ortaa, sapknla kar pek azgndr. 1022de Sofu Robert bir piskoposlar, baronlar kurultayndan karar kartr; sapknlar yaklacaktr. Albigeoia sava srasnda 'tyler rpertici soydan bir insan kesimine tank olunur, hem de ocukmu, kadnm, hi gzetilmeden. Engizisyon, sanklarn itiraf etme lerini saklamak iin ikence tezghlarna, daraalarma, alevli mealelere bavurur; ana babalarna kar tanklk etsinler diye ocuklar mahkeme n ne karr. Bu bask ve zor yntemleri Dinbilim tarafndan hakllatrlmaktadr. Kalpazanlar, der Saint Tho mas, yeryz prensleri tarafndan* lme mahkm
57
ediliyor. Ruhun hayat demek olan inanc bozmann, sahte para srmekten ok( jdaha ar bir su olmas gerekmez mi? yleyse hatasnda ayak direyen sap kn tutup .dnyevi kuvvetin kollarna teslim etme lidir. (1). Hi kukusuz Ortaa devlet adamlar bylesi bask ve zor yollarna bavurmakla zgr dnce nin silinip gittiine inanmlardr. Bo bir umut. Hi bir yerde pei braklmayan sapknlk yeniden domaktan geri kalmamtr. 1000 ylnn sonlarnda, Leutard adl bir kyl Kutsal Ruhun elisi olduunu syleyerek, kylleri ondalk vergiyi dememee ve btn sal halar devirmee armtr. Ksa bir sre sonra; Soissons blgesinde manieizmle (Manesye bal olmakla) slanan baka iki kyl diri diri atee atlarak ya klmtr. Kilisenin bir ok temel dogmasn redde den katarizm Arrasta, Chlonsda, Orl&ansda, Limogesda, Toulouseda belirmitir. Bu sapkn hareket Tourslu Berengeryi, kendilerini hadm ederek l m yeleyen iki rahibi, Etienne ve Lisoiey, vaftize, sungulara ve gerek varla kar olduklarm syle yen Apostolikleri de etkisi altna alr. Bretagneda Eon de lEtoile, Tanrnn olu olduunu iln eder ve ruhban takmna kar sava aar. XII. Yzylda Pierre de Bruis, Etienne ve Lisoienin fikirlerini ye-
(1) Sum. Tbeolog., II a, II ae, 9, XI, a, 3.
58
DNE- KARI DNCENN TARH
niden ele alarak gelitirir. Kendisini diri diri atee atarak yakarlar, ama mezi Lausannel Henri onun retisini yeniden ele alr ve Saint Bernardm btn abalarna ramen byk bir baar elde eder. 1170 ylma doru, Lyonlu zengin bir tccar Kilisede reform yapmaa giriir, kendini izleyen mezleri de Franche-Comptede, Bourgogneda, Lorrainede, Dauphinede, Province'te yndeler bulur lar. Tam bu sralarda Pierre de Bruis ile Lausannel Henrinin fikirleri de srekli ilerleme kaydede rek Albigeoise sapknln meydana getirir; bu sap knlk manieizm ve katarizmle uyarlanm bir ki liseyi Roma. Kilisesinin karsna karr bir sre, Albigeoise Kilisesi Simon de Monfortun kannda boulur, ama Petrus Valdonun dini ve atar ruhu zulmler iinde yaamasn srdrr ve Reforma yol aarlar. XII. Yzyln sonlarnda ve XIIIj. Yz yln balarnda Amari de Benes, Byk Notre-Dame Paris Okulunda hak mezheplere aka kart bir Panteizmi neren dersler verir; mezleri de Ahdi Cedidin Kutsal Ruh inannn yerini almas fikrini ortaya atarlar. Orta ada, zgr dncenin ar biimi, sal drgan biimi olarak beliren sapknlk tek bir bi im altnda grnmez. zgrlk eilimi, ortodoks kalmay dnen dinbilimciler evreninde de ayn ekilde yanklanr; bunlar da sorunlar tartmak zlemindedirler. Kukusuz, iyice nlenmi bir ya ptnda M. Gilsonun, ada dncenin bir ok ba
DNE KARSI DNCENN- TARH
59
kmlardan, Ortaa dncesinin doal bir sonucu ve basit bir uzants olduunu, Usun, Dinbilimin bir mirass olduunu sylerken biraz uzaa git tii sylenebilir. (1) Skolastik, en byk bir tutkuy la, inancn ncelii ilkesini koyar ve en ak gerek lerin bile tanresin karsnda eilmesini ister. te yandan, Scot ErigenelX. Yzylda (Gerek usa benimsenmemi hi bir otorite salkl esinler ala maz (2) derken, Saint Anselme Credo u t intellegam formln ortaya atarken (3) Abelard bir inan gereini Tanr yle dedi diye deil, us ka bul ettii iin benimsemek ilkesini koyarken (4). A l-: bert Ie Grand ve Saint Thomas, Aristo bilimini hris tiyan giysiler iine sokarken de ayn ller iindey diler. P. Mandonnet, Siger de Brabantm bnrrt hatrlatan tavrnda zgr dncenin klk dei tirmi bir biimini buluyor. (5) Bu alardaki dnce- tutkularnn, 1 rahatsz edici tutkularn kant Kilisenin harekete geme siyle aklanabilir: cot Erigene, Valence ve Langres Kurultaylarnca mahkm edilmitir; Abelard 1141de Sens Kurultay ve Innocent III. tarafndan mahkm edilmitir. 1210da Pariste toplanan bir kurultay, Aristotelesin felsefi yaptlarn okuma
(1) (2) (3) (4) (5) vain, s. Gilson, Ortaada Felsefe, Paris, 1931, s. 8. De Divisione Naturae, I, 65. Proslog., I. Dictionnaire du Theologie Catolique, s. 45. Mandonnet, Siger de Brabant ve Latin Averroizmi, Lou 194.
60
yasaklamtr; okuyanlarn aforoz edilecekleri belir tilmitir. 1215te, Papann zel grevlisi bir kardinal, Paris niversitesinde metafizikle ve doa felsefesiy le ilgili derslerin okutulmasn yasaklad. 1231de, Gregoire IX., bir komisyonu Aristotelesin yaptlar stnde bir ayklama yapmak ve sakncal blmleri karmakla grevlendirdi. 1277de Paris Piskoposu, iger de Brabantm birok grn mahkm etti. 1474de, Louis XI. nominalist (a<dc) grlerin, ak a, hatta gizliden gizliye retilmesini, izletilmesini yasaklad; bu yasaa uymayanlar srgne gnderi lecekti. (1) - Felsefe kurgulan, bilimsel ilerleme, artk din inancn daha fazla tehdit etmee balamtr. X I.. Yzylda artc ve gzpek klar olmutur. Ro ger Bacon, Deneysel bilim szn kullanmaktan hi ekinmez; yalnz deney in dorulayc oldu unu syler, ilerleme teorisini Pascalmki kadar arpc bir biimde ortaya koyar ve adalarn, sa dece ada olduklar iin, eskilere kar zafer1 ka zanm olduunu syler: quanto juniores, tanto perspicaciores, quia juniores, id est posteriores (2). Oc cam da, Bacon gibi eognitio experimentalisin (de neysel bilginin) stnlnden sz eder ve olay se kanslarnn bulunduu neden stne dnmeyi ye rinde bulmaz; mezi Nicolas dAutreco-urt olasln basit bantlarndan nedensel denen bantlar (1) Dictionnaire du Theologie Catolique. (2) Opus Majus, III, 14.
DNE KARSI DNCENN" TARH
61
karr; artk atein, samann yanmasna meydan verdiini sylememeli; yle demeli: saman atee yaklatrnca, mmkn ki saman ate alabilsin. Ni colas d'Autrecourt, sadece Comteun pozitivizmini deil, Reichenbachm formllerini de haber ver mektedir (1). Elbet, kendini tehlike karsnda gren din burada da harekete geecektir: Baconun stleri, yazlar dnda, her hangi bir kimseyle iliki kur masn yasaklarlar kendisine; 1339da Paris ni versitesinde Occamc gr mahkm edilir;. 1346da papalk makamnca, Nicolas dAutrecourtun yazla rnn yaklmasna karar verilir. Ne var ki, bilim, btn bu hkm giymelere ramen ba ekmek tedir. Biz, adalar, imdi bile, Baconun nceden ha ber verdii tretim ler karsnda aryoruz: Hi bir hayvan tarafmdan ekilmeden byk bir hzla hareket eden tatlar yaplabilir. Umaa imkn veren aygtlar yaplabilir; yle ki bir adam aygtn iine oturur ve bir kolu oynatnca aygtn yapma kanatlar uan bir kuun yapt gibi havada rp maa balar. Nehirlerin ya da denizin dibinde hi bir tehlikeye uramadan gezinti yapmaa imkn veren aygtlar yaplabilir (2). Hi deilse, bu yaplabilir sznn bir gn yaplacaktr anlam(1) Gilson,
Ortaada Felsefe,
s. 251-253-272.
(2) Epist., de Secretis Operibus Artis et Naturae, c. IV.
62
na geldiini dnebiliyoruz bugn. Ama bylesine haber vermeler yannda kazanlm eyler de var: Buridan, klasik mekanii etkileyecek birka ilke ke feder; Albert de Saxe yeni bir arlk teorisi nerir; Oresme, XIV. Yzylda Yerin gnlk devinimle durum deitirdiini, gnse yle kaldn belir tir; stelik bu belirti ilerde Copernicin yapacan dan daha aydnlk ve kesindir; analitik geometrinin temellerini atar, ve uzayn zamanla uyumlu olarak deien bir devinimle ilerlik kazanan bir kitle ta rafndan kat edildii yasasn getirir (1); sonunda, Lisieu piskoposu olarak, Kilise bar iinde lr; yapt ok az kimse tarafndan bilinmektedir; dou munda bilinmez kalan ve Galile zamannda patlayatakmma saldrmaktadr. zgr-dnce, Ortaada yalnz sapknln ve Skolastiin yapt atlmlarla belirmez, daha st bir planda, ama ayn ekilde byk ounlua, ula an olanaklarla, Antiklerikalizmle (Ruhban yneti mine kar gr) de ortaya kar. Dinbilim eki melerine iyice kaytsz kalm birok hristiyan, bu gn bizi artacak derecede de bir iddetle ruhban takmna saldrmaktadr. Baz soylu kiiler bunun rneini veriyorlar: nl Raoul Glaber, bir Sens ^kontundan ,sz eder: ayinlere hi nem vermeyen ve piskoposun yz ne tkren bir adamdr bu. Gilbert de Nogent anla(1) Gilson, Ortaada
Felsefe,
s. 285.
DNE K A R gl DNCENN TARH
63
tr: Soissons kontu Jean I, sayla alay ediyor, pa pazlardan tiksiniyordu; lm deinin banda bu lunan din adamna yle demiti: Malm mlkm asalaklara, yani senin gibilere vermemi ^-istiyorsun, deil mi? Ama! zrnk koklatmyacam (1). Bre tagne kontu Pierre' de Dreux de adamlarna, papaz lara kt davranma ve ikence etme izni vermiti. Auxerre kontu Pierre de Courtenai, kiliseleri ykt rr, piskoposunun gzlerini adamlarna oydurur. Papazlarn ve piskoposlarn soylular tarafndan ldiirtlmesi, XIII. Yzylda sk raslanan olaylardan dr. Burjuvalar, Kilise senyrleri ne kar gnll olarak mcadeleye giriirler ve aforoz kararlarna, bakaldrmalarla, talanlarla karlk verirler. XII. Yzyl banda Laonda, piskoposu ldrrler. Vaiz Jacques de Vitry, kaba ve vahi komnlerden sz eder; bunlarn hepsinde sapknlk kkrtclarnn, yataklk edenlerinin, mminlerinin bulunduunu belirtir (2). Soylularn, burjuvalarn saldrsna urayan Kilisenin monariyle srtmeleri de artmtr. Fran sa krallar inanl kiilerdir; ilerinden hi birinin zgr-dnceye yz verdii dnlemez. Ama, bir kere, Kilise mahkemeleriyle, kiraln mahkemele ri arasnda srekli bir mcadele vardr; ve mo
(1) Lavisse, F ra n s a Tarihi, II, 2, 192. (2) Ayn yapt, m , 1, 316-318.
64
nari, yorulmak bilmez bir abayla adaleti likle tirmee almaktadr. te yandan, kendisini papa ln bal ocuu olarak dnen baz krallar, en ar bir rahatlkla Papaya kafa tutmaktan ekin mezler. Kralie Ingeburge boamaa karar veren Philippe-Auguste, ona kar bir boanma karar karp Agnes de Meranla evlendiinde, Papalk bu na iddetle itiraz etmi, ii Fransa krallna bunu yasaklamaa ka/dar vardrmtr. Philippe bir sre bundan hi kayglanmaz, v e . piskoposlarnn ou papalk yargsn yaynlama reddeder. Bununla birlikte sonunda boyun eer. Ama Fransa halk, kraln aylar boyunca Romada bakaldrm olarak grm, ve bundan pek fazla tellanmamtrAraya para meselesi girdi mi Kiliseye kar sal dn daha bir iddetli olmaktadr. Papa Boniface, Xljll. Yzyln sonunda Gzel Philippee krall s nrlar iindeki papaz takmna vergi koyma ya saklad zaman, buna krallm verdii karlk y lesine serttir ki Papalk isteinden vazgemek ge reini duyar. Ksa bir sre sonra Boniface VI|II. almak amacyla, Kiraln akeyi tai ettiini ileri srer ve Romamn izni olmakszn din adamlarna vergi koyulmasn yasakladn belirtir. Karlk olarak, nl Guillaume de Nogaret, Papayla gr mek zere talyaya gitmekle ve bir Kurultayda papay ,devirmekle grevlendirilir. Aslnda kral bu kadar ar gitmek taraftar deildir, ama Pariste Papalk aleyhinde byk gsteriler yaplnca, Noga-
fet, Papay Agnani de tutuklar ve gz altnda tutar. Onu tokatlad sylentisi de yaylmtr. Ama bu sylenti aslsz gibi grnyor. Ylg iine dm olan Boniface, bunamaya tutulur ve ksa bir sre sonra da lr. Ardl, onun cn almaa kararldr; ama tam harekete geecei srada kendisini zehirler ler. Onun yerine geen Clement V, gsterili bir t renle Nogaretyi balamak ve kiraln davrannn iyi ve hakl olduunu kabul etmek zorunda kalr. Elbet, Nogaret de, Gzel Philippe de zgr (dnce nin yanndan bile gemeyen kimselerdi, ama, yarat tklar hareketi, dine kar diyemesek de $in adam larna kar bir harekettir. Papala kar yneltilmi baz iddetli saldrlar aradan yzyllar getikten son ra da akl almaz olarak nitelendirilebilecek soydan eylerdir. XIII. Yzyl banda Guyot de Province E^dl bir rahip yle yazar: Roma bizim kanmz emiyor, bizi yutuyor. Roma her eyi ykyor, her e yi mahvediyor. Btn pisliklerin akt bir irkef kaynadr Roma. Bir bit yuvasdr (1). Ruhban ynetimine kar dikelen bu bamsz kilise tavrnn yansra, dinin kendisine kar be lirli bir kaytszlk grlr. X I|I. Yzyln sonuna doru Guillaume Lemaire adl bir piskopos Fran sz bucaklarnn ounda pazar gnleri dinlenilmediine tank . olunduunu yazar; tersine, kurulan pazarlan, durumalar, mahkemeleriyle Senyrn
(1) Lavisse, aym yapt, E , 1, 318.
F.: 5
66
gn olmaktadr bu gnler; kiliseler botur, mah kemeler dolu, ikievleri de dolu; herkes gzel giy silerini gstermek iin kalabalk yrlere gider; ama katedralden halar yaklar yaklamaz hepsi evle rine girer; akalar, oynar, ark sylerler. (1) Halk hikyelerinde, rahip, genellikle yksek hayat dzeyinde yaayan biri olarak gsterilir: evi gzeldir, domuzla, tavanla, balkla, brekle, pas tayla beslenir; kadn papazla hoa vakit geirir. Tabi sonunda piskopos kadn papaz mahkm eder. Bir airin belirttiine gre bu piskoposlardan biri bir papazdan ya evdeki karsn evden karmas n ya da bir sr perhize girmesini ister- Papazperhiz yolunu seer; ama bir yandan da piskoposun hallerini gzlemektedir; bir gn onu tam lem ya parken bastrr. Bunun zerine piskopos gler ve yle der papaza:
Eh, ite artk imene izin Doyur karnm rdekle kazla Baharl eyler de yiyebilirsin Karn da elbet kalsn yannda
Halk hikyelerinde papazlar balayc bir saflk iinde alaya alnr. Bazan bu safln yerini iddete brakt da olur. Szgelimi Rutebeuf, yle barr papazlara:
(1) Lavisse, aym yapt, 359.
67
kiyzl herifler, dzenbazlar Bilmez miyiz yalan dolan iinde yaadnz
nanszlk kimi zaman da kolay bir serbestlik iinde belirir. Ortaada, kafalar ve yrekleri dol durduu sylenen eytan korkusu stne gzel ey ler yazlmtr. Bunlardan birinde, sevgilisi Nicoletteten vazgemezse ahrette Cenneti kaybedecei sy lenen Civan Aucassin yle karlk verir: Cennet mi dediniz? Ne iim var Cennette? Umurumda bile deil oras. Hem, bakn, Cennete ne biim adamlar gidiyor, anlataym size. htiyar rahipler, bir de eli aya sakat kimseler; hani btn gn, btn gece evlerin ve eski kilise bodrumlarnn nnde durur lar, eski cppeler, lime lime giysiler iindedirler; hani plaktrlar, ayaklarnda ayakkab hak getire, klar akta, hani alktan, susuzluktan, souktan, sefaletten kkrdarlar ya, ite onlar. Onlar gidiyor Cennete, ben gidip de ne yapaym? Cehenneme git mek isterim ben, nk gzel papazlarn, yarma larda, parlak savalarda lm yakkl valyele rin, aslan yrekli avularn, soylu kiilerin yeridir Cehennem; onlarla olmak isterim ben de. Sonra Ce hennemde kocalarndan ayr iki dostu olan yosma hanmlar da var; altnm, gmm, krkm, hepsi orda; algclar, hokkabazlar, ve bu dnyada krallk srm herkes orda. Ben de onlarla be raber olmak isterim. Yeter ki sevgilim Nicolette de yanmda olsun (1).
(1) Aucassin ile Nicolette, s. 19.
V. BLM
ZGR-DNCE REFORM RNESANS
Ortaa sona erer. talyada parldayan XV. Yzyl ayrca belirsiz ve bulank bir nitelik ta r: bir dnya gitmekte, bir dnya kendini aramak tadr. Sonunda byk deiim kagelir: Reformdur bu, Rnesanstr. Reform, aslnda bir zgr-dnce atlm de ildir. Ne Luther, ne Calvin, dnce haklarnn s nrsz olmasn ve herkesin geree serbeste se tii yollardan gidebileceini dnmtr. Protesianlar da, Katolikler gibi, dorunun, ancak tanr7 sal bir esinle bulunabileceini, bu esinin de ncilde bulunduu kamsmdadrlar. Calvinciler de kendi inanlarn savunmak iin, katolikler gibi silha sa rlmaktan ekinmezler; en. zayf durumda olduk lar yerde zulm grenler en gl olduklar yer de zulmederler. Calvin, kendi adamlar Cenevre d nda kouturulurken yorumcu Sebastien Castelionu iinden uzaklatrr, kadercilie kar gr ler tayan JeSrme Bolseci srgne gnderir, bil gin Michel Servetyi atete yaktrr. Albe dk Hol landa Reformunu kan iinde bomaya alrken, Anglikanizm, katoliklere kan kusturur. Nihayet, n-
69
l cujus regio ejus religio bireysel vicdan haklar nn arsz bir inkr haline gelir. Bununla birlikte, yzyllarn gemesiyle, Refor mun gerekte zgr-dncenin amacna yarad aka grlmekte|dir. Elbet, reformcularn yaptla rnda devrimci felsefenin ilk genel evresini bu lan ve ilkel Luthercilikle XVIII. Yzyl yaratancl (deisme) ve sistematik ateizm arasnda bir babaoul ba gren Auguste Comte kadar ileri gtrlemez bu dnce. (1). Baka birtakm, yazarlar da hristiyanlm Reformdan glenerek ktn ileri srmektedir. Bu grn de Comteunki kadar bir doru pay tad sylenebilir. Her hristiyana In cili serbeste yorumlama hakknn tannmas, im diye kadar bu yorum hakkn kendi tekelinde bu lunduran Kiliseye kar yle bir ilke karm olu yor ki, bu ilke gelierek ilerde Incili bile tehdit edecektir: Luther Calvine yol aar; Calvin, Voltairee yol aar; Voltaire, Renana yol aar; Renan Couchoudya yol aar. ikinci bir nokta daha var. Hristiyanlarn insaf szca zulm grmeleri, en korkun ikencelere b yk bir cesaretle gs germeleri, gsterdikleri yi itlik, btn o hristiyan zgr dnce nin gz lerinde kendilerinden nce ilka kurbanlarnn yaptklarn canlandrr; dmann takdirini kaza nr, cesur kiileri isyana srkler, dklen bunca
(1)
Pozitif Felsefe
Dersleri, c, V, LV ders,
70
kan. pahasna kazanlm bir hakk az ya da ok belirsiz bir ekilde tanmaa zorlar onlar. Sonuta, savalarn grltsnden ve stnde insan yaklan odun ynlarnn alevlerimden tede, Milan Fermann anmsatan esinleyen bir hogr havas ku rulur yeniden. Snrl bir hogrdr bu elbet: hi bir kampta, ne birinde ne tekinde, bal olmayan larn ve inanszlarn bir zgrl yoktur. Sorbonne, Etienne Doletyi, kukuculukla ve dinsizlikle sulayarak ikence ederken, Calvin, hi bir itiraz davrannda bulunmadan, unlar yazmaktadr: ok ilgintir, Agrippa, Villovanus, Dolet ve br ifritlerin hepsi ncili aalamlardr (1). Ama, btn bunlara ramen katoliklerle protestanlarn kardee yanyana yaamalar gerektiini haykran sesler de ykselmektedir- anslye Michel de lHospitalin iyice nlenmi u szleri herkese bilin mektedir: Kafa karsnda ban pek bir deeri yoktur, Parti adlarn, nbet tutma, ayaklanma, Luthercilik, Calvincilik, Papaclk kelimelerini, b tn bu eytans kelimeleri atalm dilimizden: hristiyanlarm adn deitirmeyelim. Montaigneden u aklamalar yanklanr: Bir adam sanlar yzn den diri diri atete yakmak, o sanlara fazla deer vermek olur, Tanrya kr, inancma yumruklar inmiyor... Bir sz zor kullanlarak tutunduruluyorsa o szde doruluk pay az demektir. Montaigne daha ileri de gider: Biz dinimizi kendimize zg bir bi(1) kavisse, Fransa Tarihi, V, I, s, 303,
DNE KARSI -DNCENN TARH
71
im<de kavryoruz, baka dinlerin kavrand gibi deil. Nasl Perigordlu ya da Alman isek, yle de hristiyanz. Bylesi bildirilerle yaratlm ortamda, Sarayda katoliklerle protestanlar yanyana bar iinde yaamaa balar; Charles IX, protestan Colignyyi muhterem peder diye arr. Bunlar, her ey den nce kaak bir barmann belirtilerinden ibaret tir; hemen ardndan Saint-Barthelemynin korkun ylglar ve yeni bir savan yalazlar skn eder. Ama, Henri IV, zaferlerinden ve dn yapmasn dan hemen sonra, 13 Nisan 1598de Nantes Ferman n imzalar. Bu nl metin hi bir bakmdan dnce z grl lkesini iln ediyor deildir. nsan Hak lan Bildirisinden ok Milan Fermann anmsatr; nk sadece Fransz topra stnde katolik inan la protestan inancn bar iinde bir arada yaa yabilecei olanan getirmekle yetinmektedir. Nantes Ferman, protestanlar a bir anlamda ok, bir anlamda da pek az bir ey getirmektedir. ok ey, nk onlara gvenlik kadrolarnda sekiz yl s reyle yz yer iin ayrcalk verilmektedir; bunun ykn garnizonlardan demek zere Devlet st lenmektedir. Pek az bir ey, nk reformcularn fikirlerinin Parisin evresinde bulunan be yerde yaylmas yasaklanm, Saraydaki byk senyrler bile evlerinde gizli oturum halinde, hi grlt karmadan, her trl rezaletten saknarak grme e balamlard. Ama bunlar dnda protetanlarm krallm
72
btn kentlerinde ve yerlerinde hi bir baskya u ramadan inanlarn belirtmee, ya da dinlerine ay kr eylere kar kmaa haklar vard. niversi telere, okullara, kolejlere, hastanelere kabul edil milerdi. Her trl greve ve nvana hak kazanabi lirlerdi. Elbette, Ferman, ne protestan ne katolik olan kimselerden yana hi bir hkm ngrmemekte; yalnz bu iki inann zgrln gven altna al maktadr. Ama, byle de olsa, gnn koullar iin de, zgr-dncenin bir zaferi sz konusudur bu fermanla- Biraz elverisiz bir deyimle Rnesans, (yeniden dou) olarak adlandrlan, gl ve az belirli hareket -hmanizm dense daha uygun olur du -zgr dncenin geliimine Reformdan daha az cesur, ama ok daha yaygn bir biimde hizmet eder. Hmanistler, XVTII. Yzylda olaca gibi, her insann dnme ve dncesini serbeste aklama hakk olmas gerektiini talep etmezler, ama talep etmedikleri bu haklar zaten kullanmaktadrlar; ve Erasmustan, Rabelaisden, Doletden, Ramusden, Montaigneye kadar gerekletirdikleri bu kullanma, "zorunlu olarak, yerleik dogmalara kar kmtr hep. Rnesansn Grek-Latin dnyasnn yeniden can lanmas olduunu syleyenler vardr. Biraz basit indirgenmi bir formldr bu. Ortaa, Latin edebi yatn ok daha iyi biliyordu; Edmond Faralin a-
73
lraalar bunu ispat etmitir. Kii hemen kendisini Tristanm, Iseutnn, Marholtun Theseenin, Arianem ve Minotaureun ardnda bulabilmektey di o ada. Sonra, Saint Thomasc byk yap, In cil'e dayand kadar da Grek Aristotelesin yap tna dayanmaktayd. Ama gerek u ki, Saint Tho mas, Aristotelesi alrken onu klielere dkmekte, ksrlatrmaktadr- nsan dncesini kesin bir er evede dondurmasn ister Aristotelesten. te R nesans, byk bir zgrlk atlmyla bu ereveyi krp atmtr. Bu patlamay Okul kayglarndan uzak bir ta km olaylar hazrlar. Christophe Colomb ve ondan sonraki denizci ler Amerikay kefettikleri zaman, bir an bile Tomizmi (Saint Thomasn sistemi) dnmemiler, onunla savama akllarnn ucundan bile geilme milerdi. nk, eski sistemde, ncil ve Aristote les, birbirine eklenerek insan bilgisinin temelini meydana getirmekteydi. Ne var ki her ynden tam olduuna inanlan bu bilgi Amerika ktasnn varl n bilmiyordu. sa, mezlerini halklar aydnlatsn lar diye yeryznn her yerine gnderirken Bat Avrupa ile in arasnda byk bir lke olduunu sylememiti. Her eyi bilen tanrsal g hataya m dmt yoksa? Hi bir eyden haberleri olmad iin bu lkede yaayan insanlarn mahkm edilme leri mi gerekecekti? Baka denizciler, Yasco de Gama rneini izle
74
DNE KARgI DNCENN TARH
yerek, Hindistan, ini, Japonyay kefettikleri zaman da ayn nitelikte yeni bir sorun kar ortaya. Bu lkeler Amerika gibi bilinmiyor deildi elbette; ama bunlardan pek az sz edilmekteydi nedense; oysa birdenbire anlald ki buralarda oturan ve sa ya evet dememi nfus hristiyan nfustan ok da ha fazladr. Denizciler eski dnya haritasn bylece dei tirerek dilbilimcileri ve filozoflar gemite hi se zilmemi sorunlara eilmee iterlerken, bilim de ba ekmee baar. Polonyal Copernic, Oresmein fikirlerini yeni/ien ele alarak, eskiden hareketsiz olarak dnlen dnyann kendi evresinde ve g nein evresinde dndn ispat eder. Oysa ncilde gnein kendi evresinde dnd yazldr; hatta Josuenn onu durdurduu belirtilir. n cil yanl yazyor olabilir mi? Copernic, sorunu kurcalamaktan saknr ve Kilise bar iinde lr. Ama geciken bombalar en az tehlikeli olanlar de ildir. Yzyl srkleyen yenilik hummas iinde, Ramus de, Skolastiin dokunulmaz Ustasna cephe den saldrmaktan ekinmez. Onun darbeleriyle, ve Palissy, Pare gibi deneyciler in darbeleriyle Aris toteles sarslr, bir gedik alr ve bu gedikten GrekLatin dncesinin btn parltl ayrmlar dkl mee balar ve bir paganizm seli Ortaa tarafndan sabrla kurulmu olan yapy yerle bir eder. Bu paganizmle hristiyan inan arasnda, kelime
75
nin dinsel anlamyla bir mcadele yoktur elbet. Olimpos sakinlerini tanr olarak yaatmak kimse nin aklndan gememektedir. Yalnz iir, onlar anmsar, anlatr. Ronsard kadar tutkulu bir katolik, atlar, lhiler adar onlara. Ortaan arbal sertliklerinin karsna tanrlar, tanralar, orman perileriyle dolu bir dnya karlr. Agamemnon, Charlemagnen ve kral A rturun yerini alr; sar n Helen, sarn Iseut olur; Akhilleus, Hektor, Aias, Rolandm, Oviernin, Lancelotnun, Gauvinin ye rini alr; Teiresias, Merlinin yerini alr. zgr-dnce asndan daha dolaysz ve nemli bir olay: Paganc bilgeler, eskiden kilise mensuplarna ve doktorlara ayrlm yerlere szp yerleirler. Eskiden Tertullien, Saint Ambroise, Saint Augustine, Saint Thomas, Duns Scot okunan yerlerde, Montaigne gibi bir adam, hemen hemen 'sistemli bir biimde, Sokratesten, Stoaclardan, Epicurusclardan, Plutarkhostan, ierondan, Senecadan sayfalar okumaktadr. Denemeler, bir ba kma, payen dncenin iir demetidir; yazarn, tegemen dine kar ihtiyat gerei gsterdii bir iki zen dmda, ne biliyorum? sorusu, gevekliiyle bile daha byk bir kvam kazanan bir tehdit olarak kalmaktadr. Rabelais ile dorudan doruya saldr balar. Kukusuz, Rabelaisnin dinsel fikirleri iyice bi linmiyor. u msralar yazd zaman ne demek iste diini de kestiremiyoruz.
76
DNE KAKI DNCENN TARH
Giriniz, byk inan erisin burda Sonra, kutsal kelmn dmanlar Karsn seslerle, tavrlarla.
Ancak, kesin olarak bilinen bir ey varsa o da, ihtiyatl olmak iin kulland ve kendi yazarlk an layna aykr dmeyen bir alay perdesi ardnda apak ve kaba denebilecek bir biimde eski hristi yan lksnn karsna ters eilimde yeni bir l k karmasdr. Hristiyan iin hayatn bir anlam ve amac var dr: bu da mmin kiiye ahretini kazanmay salar. Yeryznde mutluluu aramak lgnlk olur, n k, dinine bal kul, sa gibi ac ekmelidir. Saint Augustinin nl szlerini buraya balayabiliriz: Onun belgat bir nehir gibi akt zaman, kim syleyebilir bu hayatn sefaletini?, Bizler burda szlanp duran yolcularz, yurdumuzdan ayr d mz, Hayr, yaarken mutu olamazsnz, kimse olamaz. Isa da yeryzne gelerek sadece sefaletimi zin selesini dolduran eylerle beslendi; sirke iti, aclar, kederler buldu. Tarm, askerlik sanat, ba ro, ticaret, btn bu aa ilikin eyler: Babilonun rmaklardr bunlar, kylarnda Sionun ansna a lanr, Yaamaktan ok lmdr bu hayat; bir e it cehennem. Saint Augustin, karanlk bykl n kimsenin yadsyamayaca bu aklamalarna bal kalarak, bekrl, ve iffetli evlilii ver, y le der: kr Tanrya, kimse artk evlenmek iste
7?
miyor; yoksa dnyann sonu gelirdi; Tanr sitesinin daha abuk dolmas demek olurdu bu. (1) deal olarak, kendinden iyice emin olan kimse hayatla boy lebilmelidir; Saint Augustin yolu aar; daha sonra kilise bu ar formlleri bilgece yumuatr. Kilise imparatorlukla birletii zaman, ocuklarndan artk yaamaktan tiksinmelerini iste miyecek, bu ideal durumu, btnyle, sadece kei ler gibi mr geirenlere nerecektir. Ama bunu on lara kendileri iin nermi olacaktr; hayat ac bir len gibi kalmal, insan ten zevklerini, zenginlii, gan hreti aalayarak, acdan ve kederden tat al maldr; alakgnllle, iffete, yoksullua, boyun eie adamaldr kendini. Rabelais, Gargantuasmda, yzyllar boyunca sayg -gsterilmi olan bu lkye cesaretle saldrr, ile manastrna kart olarak Theleme manastrn karr; bir kural vardr burann: Cannn istedi ini yap.- Niin konuyor bu kural? nk, dou tan iyi,, eitim grm, drst kimselerle dp kalkm, serbest kiilerin doal bir gdleri ve drtleri vardr; onlar hep erdemli olmaa iten, ktlkten alkoyan bu-gdsel onurdur (2). Bu cmleyle insann ilk gnahla kirlenmi ola rak doduu konusundaki retiye cepheden hcu
(1) De Bono Conjugali, X, 10.
(2) G arganta. LVII. blm.
78
ma geilmektedir: insanlar bozulmu olarak do mazlar, bir gd onlar erdeme iler. Nelere dayanr bu erdem? Eski hristiyan erdem anlayina aykr olarak, gzellii, zenginlii lks, elenceyi, dn cenin zgrce ieklenmesini sevmee dayanr. Hristiyan manastrda beden gzellii aala nr; Theleme manastrna ise sadece gzel, biimli, salam yapl kadnlarla, gzel, biimli, salam ya pl erkekler alnr. Hristiyan manastrda kendilerini iffete adam adamlar ya da kadnlar bulunur. " Thelemede ise erkekler yoksa kadnlarn da alnmayaca, kadn lar yoksa erkeklerin de almmyaca ngrlm tr. Bir erkek Theleme manastrn terkedecei za man oraya kendi sofuluu adna alnm olan ve evlenmi bulunduu bir kadn da yannda gtre cektir. Thelemede ylesine iyi ve dosta gnler ge irmilerdir ki evlenmeleri daha iyidir; birbirlerini mrlerinin son gnnde bile ilk evlendikleri nk kadar severler bunlar. Hristiyan manastrda yoksulluk yceltilmitir; temizlenmenin bir arac olarak baklr ona. Thele mede ise herkesin zengin olmas ngrlmtr; ve Thelemeliler bu zenginlikten, sadece rahat bir hayat srmek iin deil, ayn zamanda ince ve u ralm bir lks iinde yaamak iin yararlanmak tadrlar. Hristiyan manastrda, kei, zihnin bo abala rn susturacak, dini btn kitaplar okuyacak, dua
79
edecektir. Thelemede gen kadnlar ve gen erkek ler okuyacak, yazacak, arklar syleyecek, be alt dilde konuacaklardr. Rabelais, Theleme efsanesiyle yeni zamanlarn insanlarn eskiyle ipleri koparmaa arr, haya tn bir snama dnemi ya da bir eit cehennem de il byk bir umut kayna olmas gerektiini savu nur. nsanlar en byk devrime, ahlk devrimine arr. Onun bu davranmda bir zgr-dnce atlm grmemee imkn yok.
VI. BLM XVIII. YZYILDA DNE KARI DNCE
XVIII. Yzyl, zgr-dnceye ldrc olma* sm istedii darbeler indirir; zgr dnce tepkiler gsterir ve yasalar erevesinde yenilmi de olsa, alttan alta, filozoflar yzylnn dnrlerine yol aar. Bilim, 1633te byk bir darbe yemitir. Oresme ve Copernic kilise bar iinde lmlerdir; fikirle rini, dnyann devinimi stne kurup gelitirmekle sulanan Galile, Yazl hkmlere aykr bir reti den yana ok etkili kantlar tayan bir kitap yaz d iin byk bir sapknlk kukusu iinde oldu unu syleyen Engizisyonda yarglanr; trenli bir biimde dinden atlr, hapsedilir. Fransada Nantes Ferman hkmleri yrrlk ten kaldrlarak zgr-dnceye mthi bir darbe indirmitir. Yzyln banda Richelieu, Reformcular dan gvenlik yerlerini geri almaa karar verir; ancak inanlarnn gereklerini yerine getirme hak larn kendilerinde brakacan da belirtir. Onun hkm srd dnemin ilk ksmnda, zellikle Frondedan hemen sonra, Louis XIV, bu t r biltdi-
,gl
rilerini oaltr. Ama ters " ynde bir akm da ge limekte gecikmez. 1651de Ruhban Genel Kurul taynda kirala yle denecektir: Majestelerinden, Tannnn ocuklarnn zgrln yok eden u se fil vicdan zgrln Krallmdan dar atmay buyurmasndan baka isteimiz yok. Majestenin verdii karlk ise Vicdan zgrln .yava ya va yok etmek, protestanli gcn blerek, paralayarak ufalamak yolundadr. Reformcular vicdan zgrlnn Kutsal Ruha aydnlatlm olduunu bouna ileri srerler; ne pahasna olur sa olsun, inanlarndan dndrlmeleri buyruu bir kere verilmi bulunmaktadr; bu, ya dnmeleri iin para pul verilmek, ya da yanlarna kendilerine kor kun eziyetler eden svari erleri verilerek yapl maktadr. Hkmet bu ekilde din deitirenlerin saysnn yeterince fazla olduunu grnce asl l drc darbeyi in,dirir: Nantes Fermanm btny le yrrlkten kaldran yeni bir Ferman imzala nr; buna gre tapnaklarn yklmas, haklarn kul lanlnn ardurulmas, protestan okullarn ka patlmas, protestan ailelerde doacak btn o cuklarn papazlarca vaftiz edilmesi, inanlarm de itirmei reddeden memurlarn srgne gnderil mesi, krallk snrlarndan dar kamak iseyenlere krek cezas uygulanmas ngrlmektedir Bu olaanst tedbirlerin nasl byk bir vahet iinde uygulandn biliyoruz. Fransaya ne gibi zararlar getirdii de bilinir- Burda belirtilmesi gereken nok. F.: 6
82
DNE. K A R gl DNCENN TARH
ta bu tedbirlerin Mme de Sevigne, La Fontaine, La Bruyere tafafmdan onaylanm olmasdr. Bossuetye gelince o, Michel de Le Telliernin Oraison funebreinde yle yazar: Bu yeni Konstantini, bu yeni Theodoseu, bu yeni Marcieni, bu yeni Charlemagne gklere kararak alklayalm ve yle di yelim ona: hkmdarlnzn onurlu yaptdr bu; gerek nitelii burda belirdi onun; artk sapknlk yok; yalnz Tanr yapabilir bu harikay. Bu tr aklamalar, XVI. Yzylda beliren vicdan zgrl nn, XVIII. Yzyl adamlarna hangi noktalarda yabanc geldiini pek gzel gsteriyor; onlara gre kiraln her uyruu onunla ayn dinde olmak zo rundadr; szgelimi Bruyere, egemenlie dman bir inan dedii zaman, majesteye kar ilenmi bir suu anlatmaktadr. Hkmetlerce Jansenistlere kar izlenen po litikay da byle bir dnce beslemektedir. Jansenistler sofu, bilgin, erdemli kiilermi, bunun ter sini syleyen yoktur zaten. Ama kral bir kere Cizvitler lehinde ve onlarn aleyhinde durum alm bulunmaktadr. Port-Royaldeki dindar kadnlar da tlr, manastr yktrlr, iine gmlm cesetler karlr ve komu mezarlklara tanr. Btn bunlara, Louis XIV. zamannda kitapla rn Kiraln ayrcal olmakszn yaymlanamyacan, iktidarn yergi yazarlarna soluk aldrmad n da eklersek, X V II Yzylda Fransada zgr dncenin ld sonucuna kolayca varlabilir. Bu
DNE K A R gr DNCENN TARH
83
nunla. birlikte byle bir sonu yanltr: glgelerin yansra parltlar da vardr nk. Bir kere, bilim nden gitmektedir. Geri Galile hkm giymitir, ama Pascal yle yazabilmektedir: Galile iin, dnyann devinimi halikndaki fikrini mahkm eden u Roma kararn karmanz bouna olmutur; bu, dnyann hi hareket etme diini ispat etmeyecektir; dnyann dndn gsteren salam gzlemler yaplsa, btn insanlar bir araya gelse bile onu dnmekten alkoyabilirler rai? Hatta kendilerini de onunla birlikte dnyor olmaktan alkoyabilirler mi? Pascalm, mrnn son gnlerinde, soyut bi limler den hi holanmadn yazd bilinmekte dir. yle demitir: Copernicin fikrinin derinleti rilmesini doru bulmuyorum. Ama boluun ylgsn silip sprerek fizie bir srama yaptr maktan, ve insanl, her zaman var olan ve durmajdan bir eyler renen bir aym adam a benze terek, btn bilimlere snrsz ufuklar amaktan da geri durmaz. Baconun ve Descartesin yaptlarn canland ran da yine bir zgrlk gerilimidir. Pascal gibi, Descartes de inanl bir kiidir. unlar yazarken byk bir itenlik iindedir: zellikle, amaz kural olarak unu alyoruz ki Tanrnn esinlettii ey ler geri kalan eylerden, kyas, kabul etmeyecek de recede, daha dorudur. Ama Descartes, analitik geo metrinin ve tmel matematikiliin tutkulu bir et
84
keni olduu srada, drt temel kuraln ilkini aa daki gibi formlletirirken inanlarn ortasna iler de patlayacak bir bomba koymam da deildir: Bi rincisi, aka yle olduunu bilmediim hi bir eyi doru olarak kabul etmemek- Galileden Newtona uzanan dnce akm, kanlmaz bir ekilde, Hris tiyanlktaki tekvin sorununun ve Aristotelesin bir likte meydana getirdikleri kesinlikleri temel alan es ki yapya arpar. Unutulmamas gereken ikinci bir gerek daha var: Reformculara ve Jansenistlere kar yaplan, gsterilen kyclklar tersine bir hareket dourur. 'Bir Bossuetnin alklad eyi bir Saint-Simon pro testo' etmektedir. Jansenizme gelince, bu akmn ba z bakmlardan bir zgr-dnce atlm olduu sylenebilir. lk bakta tuhaf grnebilir, ama, Jansenistler de - bireysel vicdan haklarnn Tanr esini nin kesinliine kar karlmasn Cizvitler kadar istemezler. Tomizmin tesinde, Augustincilie dn mee kalktklar zaman fla kendilerini ynelten ey ilerleme ruhu deildir. Ama kilise tarafndan mah km edildikleri zaman kamuoyuna alma gze aldklar zaman mthi bir rnek meydana getirir ler. Papaln iddetle saldrd nl neriler i, aslnda Janseniusun retisinde mevcut mudur, de il midir? Teorik olarak, buna karar vermek kilise yetkililerine der; ve bu ilkeyi yadsmak^ btijin Kiliseyi sarsmak olur. Bununla birlikte Jansenistler bo durmazlar. Liklere, kadnlara ynelirler, yle
85
derler onlara: Sizler de grp karar verin, Olaylarda dorular sadece mhr tayanlar tarafn dan yaratlm deildir, Asl olaylardaki doru lardr ki mhrlerin kabul edilebilir niteliini ya ratmaktadr. Bylesi bir ilkeyle daha da ileri gidilebilir. Port-RoyaTin bavurduu erkekler ve kadnlar Kayra sorununa ilikin olan deil, nl gevek ahlka ilikin olan izlerler. Cizvitler, ikti dar desteini bouna salamlardr. Escobar ve' Ni yet rgt. La Fontaine ve Boileau tarafndan in safszca alaya alnr. Polis, Provincialesin yaym lanmas ve datmn bouna nlemee almakta dr; nk XIV Louis bunlar bulup okutur. 'Sor-, bonne, Arnouldu mahkm eder, ama Parlamentoda ki muhalefet sralarnda Homurdanmalar da balar. Otorite ve fikirler arasndaki bu atma larn, bu ekimelerin yaratt ortamda parsay top layanlar zgrlk yndeleri olacaktr. Mete, SaintEvremond, Ninon, Fontenelle, XVIII. Yzylda ol duu gibi dnce zgrl ilkesini savunmazlar, ama kiisel planda uygulamaktadrlar onu. Bayie daha ileri gijder. nce protestan, sonra katolik, da ha sonra yine protestan olan bu dnrde do malara kar saldrmadan edemeyen ruh, zgr ze kdan baka bir ey deildir. Moliere, Festin de Pierreinde, ikiyzlle ei limli olduu ve Sofular Kabalasna girdii andan itibaren Don Juan mahkm eder. Ama ayn Don Juan dinsizlikle yetinmedii oranda sevimlilemek
86
tedir. Apak bir dille Tanrya da eytana da te dnyaya da inanmadn belirtir. Sganarelle sorar ona: Daha bir eye inanmak gerekir. Neye ina nyorsunuz? Karlk: ki kere ikinin drt ettiine inanyorum, Sganarelle, drt drt daha sekiz etti ine inan y or um. Bylesine kendili ortaya koyan, ve 1665te Auguste Comtea olanak hazrlayan bu adam iren olarak nitelendirilecektir. Moliere yle olmad gibi, bununla, b kadaryla da kalmayp .y le olmadn, ateizm aklamalarndan hemen sonra, bir yoksula insanlk akna para vererek ve hak szca saldrya urayan mehul kimselere yardm amacyla hayatm oynayarak ispat etm itir.' Bavle, gzn budaktan saknmadan, uyruun da Prensin dininde olmas gerektii hakkndaki retiye hcjna geer: Khyalarnz, yarglarnz, kumandanlarn z, svari erlerinizi grdk: krl istedii iin, Cal vin taraftar kimselere inan deitirmelerini buyu ruyorlard. Baknz, diyorlard onlara, dlere ka plmayn, kiraln balad bir ii bitirmedii grl memitir; sizin de kendi dininden olmanz isti yor; sanmayn ki bunun tersinin olmasna izin ve recek; yani inanlarnz deitirmeniz gerekiyor; kral byle istiyor; ve bu buyruun gereini yerine getirmezseniz hakknzda Devlete bakaldrm, ona kar su ilemi kiiler olarak ilem yaplacak. ren ve. bir adamdaki hristiyan (deerlerini toptan skp gtren szler var.: Dinsiz, ,dme aykr bir
DNE! KARSI DNCENN TARH
87
dalkavukluktur bu, dinsizliin ta kendisi. Bir uyru u dininden dndrmek iin Prensin buyruklarn ileri srmek dine aykr bir yzlemedir, dinsizliktir, dinsel deerlere .kar apak bir saygszlktr. Btn bu ylmadan klarn sonucu olarak bir inanszlk rzgr' eser. Dine sadece dudaklarn ucuyla sayg gsterilmektedir. Ayinlere gidilmekte dir- Ama Mabillon ve1Lannoy gibi bilgin kiiler er milerin yuvasn yapmaa balamlardr. . Malebranche, farknda olmadan, katolik inanca kundak sokmaktadr. Richard Simon, ncili eletirme dene mesinde yntemlendirilmi imanszlksn rneini verir. Kiliseye kar, Kartezyanizm ad altnda b yk bir savan hazrlanmakta olduunu gren Bossuet, umutsuz bir , dille dine kar ynelmi ve iinde yaadmz yzyln lgnl olarak nite lendirebileceimiz bir kaytszlktan sz eder. Le P. Bonol yaknp durur, dinsizler, serbest kafallar, ar fikir tayanlar, siyasayla uraanlar, natralistler oalyor diye. 1699da Orleans Desi yle yazar: Dinsjz olmayan tek bir gen bulamazsnz bu ada. Son bir nokta: dncenin dinsizlemesi, h manizmi de yklenerek, btn XVII. Yzyl boyun ca srer. Payen tanrlar, payen tanralar, payen kahramanlar, payen bilgeler edebiyat dnyasn sa rarken bunlarn tasvirleri de pek dindar kiraln ve evresindeki kimselerin saraylarm doldurur. Corneille henz hristiyan piyesler yasmaktadr:
88
Polydeucte, Theodore gibi. Bununla birlikte, kahra man, Hallara kar Ha savunan (ve ilerde Hu go, Leconte de Lisle, Heredia gibi yazarlar tara fndan yceltilecek olan) Le Cidde saya ya da Kiliseye ilikin bir yan bulunmamas olduka ilgin tir. Rodrigue, baba, kar, onur, aktan sz etmek tedir; Chimene alamak iin sessizlii ve geceyi kollamaktadr; ama sessizlii bulunca ya da gece olunca dua etmei hi dnmez. ster istemez, Vignynin msralar gelir akla: Peki Tanrm? D nlmyor artk Tanr, a byle. Racine, La Thehaideden Phaidree kadar, hep payen konulara eilmitir. Boileau da onu cokunlukla onaylar ve hristiyanl edebiyatn dna srer.
Bi* hristiyan inanc, rkn gizemler ve enlikli bezekler, elverili deil. Bu inanszlk akm iinde Cizvitlerin n s ray tutmalar da ilgintir. Reformun ve Jansenistlerin can dman olan Cizvitler eski payen alara kar umulmadk bir sevgi beslerler. Pascalm Provincialesde hrpalad Le P. Le Moyne bile, hris tiyan katlklara kar Monimenin, Paulinein, Porcienin, Lucretiusun intiharlarn savunmaktan e kinmemektedir. Bu yazar, eski Romay soylu doa erdemlerinin stanas olarak yceltir. La Devotion Aise adl kitabnda, insan yaratlnn ilk gnahla kayglanmay gerektirmeyecek kadar iyi olduu fik rini ileri srer cokuyla. Cizvitler, kolejlerinde,
89
rencilerine Eflatunu, Plutarkhosu, ieronu, Senecayi okuturlar. Kimi zaman byk Roma hatipleri nin sylevlerini ezberletirler; hem de bunlarn z grlk trksnden yana olanlarn darda tutm a dan. Bylece, zgr-dnce, en umulmadk raslantlarla, zaferlerini her yere yayar. Ve mutlaklk ona kar krek cezalarn, jandarmay, zindanlar, sansr bouna harekete geirir; btn bu zor ted birler krlr, o zaferler daha bir tutku kazanr.
VII. BLM
XVIII. YZYIL
ZGR-DNCENN ZAFER
Byk Yzyl, Baylar, XVIII. Yzyldan sz etmek istiyorum.. Michelet, bir gn, College de Francedaki dersine bu szlerle balamt. Filozof- ' lar yzyl olan bu a, zgr-dnce asndan, gerekten Byk Yzyldr. Kukusuz, siyasal iktidarlar, Gne Kral za mannda giritikleri amansz mcadeleyi srdr mektedirler. Protestanlara yaplan tyler rpertici iken celerin ard arkas gelmez. Loui XIV. n lmn den hemen sonra bunlarn bir ksm kendi inanla rnn gereklerini yeniden yerine getirmee yelte nir. Ama 1724de yaymlanan bir bildiriyle yasa d bir toplulukta bulunduklar anlalm olan kim selerin kree gnderilecekleri, protestan papazla rnn idam edilecei, katoliklikten dnenlerin s rlecekleri, reformcularn, ocuklarn katolik pa pazlarna vaftiz ettirmee mecbur tutulaca belir tilir. ktidar, Cizvitlerin istei zerine Jansenistlere kar pek ar tedbirler almaa gitmemektedir; ama onlar kkrtmaktan, hrpalamaktan da geri kaln-
91
maz; onlara yaknlk duyan yarglar hapsedilir. Nihayet, serbest dnce yndelerini izle yen filozoflara da kukuyla baklmaa balanr. Voltaire, kendini Bastillede bulur, Diderot ise Vincennesde; 1752de bir kurul karar Ansiklopedinin iki cildinin yok edilmesini buyurur; Holbachm LEspritsi yaklr; Felsefe Szl yaklr; 1762de, hakknda tutuklama karar km olan Rousseau kurtuluu kamakta bulur. zgr-dnceye kar duyulan kin yzyln ortasnda daha da iddetlenmitir. 1757de yaymla nan bir Krallk Bildirisi, Nantes Fermannm y rrlkten kaldnlmandan da ileri giderek, 1724, Bildirisinden de ileri giderek aadaki szleri kap sayacaktr: dine saldrc, zihinleri bulandrc,, otoritemize kar gelici, dzeni bozucu ve ynetiilerimizin huzurunu bozucu nitelikte , yaz yazan lar, yazdranlar, bunlar yaymlayanlar lm ceza syla cezalandrlacaklardr (1). On yl sonra, lhiyat. Fakltesi, bir romanda hogry nermi olmakla sulanan Marmonteli mahkm ettikten sonra, iktidarca alman tedbirleri cokuyla alklar: Hkmdar, sadece, materyalizm, yaratanclk (Deisme), tanrtanmazlk gibi, toplum balarn koparan ve her eit suu kkrtc nite lik tayan retileri deil, katolik retinin temel
(1) Isambert, XII, 272.274.
92
lerini sarsabilecek akmlan da baistrmak iin lm cezasn kabul etmitir (1). Btn bunlar yobazln, yukardan gelen bir abayla sertletiini gsteriyor. Yalnz, bu sefer, zgr-dnceyi savunanlarn tepkisi daha gl ola caktr. Cizvitlerden ve iktidardan tedirgin olan Jansenistler Parlamento iinde mcadeleye giritiler. Herkesin bildii bir sr olaydan sonra, 1762de Cizvitleri mahkm ettirmei ve nemli yerlerden uzak latrma baarrlar. Protestanlara gelince, onlar, byk sayda yn delerinin ldrlmesini ve kree gnderilmesini nleyemezler, ama sonunda katolik halk kendile rini tutmaa, yurt dna g edenleri tutuklamakla grevli askerler bu grevlerinden holanmamaa, subaylar askerden kaan dindar erleri yakalamak tan kanmaa balarlar. te yanda, banazlk orta l krp geirmektedir. Calas ve Sirven mahkm edilirler. Ancak, dnce ahlanmaktadr; Voltairein at, kampanyalar derin yanklar uyandrr; Calasm eski itibarn kazanmas, Sirvenin aklanma s yobazla indirilmi darbelerdir. ktidarn filozoflarsa kar eylemi zaman za man sert, zaman zaman kararsz olmaktadr. Du rum, arada bir, bunlardan bazlarnn' lehine dn mekte ve Ansiklopedi, sarayda savunucular bul(1) Lavisse, Fransa Tarihi, VIII, 2, 336.
DNE? KARI DNCENN TARH
93
maktadr. Gen valye La Barrem bir yin ala yn selmlamamakla ve Felsefe Szl gibi sa kncal kitaplar okumakla sulanmas, tyler rper tici bir drama yol aar. Dili koparlr, ba gvde sinden ayrlr, cesedi yaklr. Ama Voltaire .bu kez de sahneye kar; ve celltlar sank sandalyesine otururlar. Filozoflar, ar baz adaletsizliklere saldr makla yetinmezler. Korkusuzca iki mcadeleye gi rerler: biri Kiliseye, teki dine karKiliseye, onun hiyerarisine, kat dzenine, si yasal ayrcalklarna ve cisman iktidar zerinde ki etkisine kar mcadele lsz bir ekilde yr tlr. Montesquieu gibi arbal bir adam unlar sylemekten kendini alamaz: Papa, alld iin karsnda boyun krlan, modas gemi bir puttur. Voltaire ac alay darbeleriyle savamaktadr; u pa rolay kullanr: Ezelim ala! Helvetius ve Holbach da daha az iddetle saldryor deillerdir. Dinin kendisine, Tanr Esinine, dogmalarna kar mca,dele, daha eitli, daha karmak bir- nite lik gsterir; nk filozoflar bu konuda ortak bir fikir btnnden hareket etmemektedirler. Szgelini Montesquieu liberal katoliktir. Voltaire, Incille re kar gsterdii sevgiye ramen, kesinlikle Newtonun Tanrsna inanmaktadr. Diderot zaman za man; Holbach ise sistemli bir ekilde tanrtan mazdrlar- Rousseau, Emilede sann hayatnn ve lmnn bir tanrnn hayat ve lm olduunu
9 4
syler. Bu ayrlklardan tr, inanca kar yneltilmi saldrlar olduka eitli grnmler iinde belirmektedir; ancak bunlarn hepsi de ok i d d e t lidir. Voltaire, Incilin metnini ada usulua yol pacak amansz bir ekilde eletirir. Holbach bir kk Dinbilim ve Kutsal Bulama ya da Krkrne Balln Tarihi adl bir yapt yayjmlar. Dini insan trnn zgrlne, mutluluuna ve erin cine kar baz sahtekrlarn kurduu bir birlik olarak grr. (1) Tersine, filozoflar arasnda yobazl karg mak ve onun ipliini pazara karmak konusunda ne bir ayrlk ne de bir kararszlk grlmektedir. Montesquieu iin Banaz dnce bir aknlk d ncesidir (2). Voltairee gre yobazlk yeryz n kana boyamtr. (3). Diderot da, onu, i ren bir zdeyiler btn olarak grr (4). Helvetius, yobazlk klcnn insanln en b yk bellarndan biri olduunu syler ' (5)Rousseauya gre, yobazlk, yani din, tekel ve zor balk yoluyla halka kan kusturmakta, onu, lm den, insan krmndan baka ey solumayacak duru ma getirmektedir (6).
(1) (2) (3) (4) (5) (6) Kutsal Bulama. Lettres Pers., 85. Hogr stne. Ansiklopedi. nsan stne, IV, 8. Hogr stne, VI ve XXII.
9$
Sonuta, hogr bir erdem olarak sunulmakta dr. Ne var ki o bu grnmde sunulurken gklere karlmamaktadr. Buna verilecek ilk rnek Vol taire ve onun Calas olaynn hemen ertesinde yazd Hogr stne adl yaptdr. Ona gre hogr bir insan hakkdr. Isan haklar ancak doa haklarnn stnde ykselebilir; bu ikisinin byk ilkesi, evrensel ilkesi yeryzndedir: Kendine yaplmasn istemediin eyi ba kasna yapma. Oysa, bu ilkeye gre bir adamn bir bakasna yle diyememesi gerekir: Benim inan dm eye inan, yoksa iin bitiktir. Voltaire devam eder: Hristiyanlarm birbirle rine hogryle davranmalar gerektiini gstermek iin ok ey bilmee ihtiya yoktur. Ben daha ileri gidiyor ve btn insanlara karde gzyle bakma mz gerektiini sylyorum. Nasl yani? Bir Trk, bir inli, bir Yahudi kardeim mi oluyor bylece? Elbette; hepimiz ayn babann ocuklar, ayn Tan rnn kullar deil miyiz? (1). Hogrde, insan haklarnn bir ilkesini, byk kardelik yasasnn bir ucunu bulmak, aydnlklar yzylnm yz akdr. Bu yzyl bununla kalmam daha ileri de gitmitir; ilk kez dnme zgrl kavramn ortaya karmtr. Yukardan beri grm olduumuz zgrlk, btn zihn ilerlemelerin temelinde bulunduuna
(1) Hogr stne' VI ve XXII.
96
gre, tarih boyunca, insanlar tarafndan ounca kullanlagelmitir. Ancak, XVIII. Yzyldan nce hi iln edilmi deildir. Milan Ferman, bu hakk, gerekte payenlere ve hristiyanlara tanm; Nan tes Ferman, gerekte, ayn hakk katoliklere ve protestanlara vermiti; ancak fcu metinlerin hi biri her insann zgrce dnme hakk olaca ilkesini ngrm deildi. Oluumundaki zengin olanaklara ramen, ho grnn kendisi de mantka bu ilkeyi iermez. Hogrmek, yani inanlarn ve fikirlerin eitlilii ne katlanmak, Calasm ve valye La Barrem ya ad yzylda byk bir ilerlemedir. Ama bir ada mn katolik ya, da protestan olmasna izin vermek baka eydir, u inanca ya da fikre balanrken fa lan adamn bir hakk kullandn onaylamak ba ka ey. Gemite grlmemi olan bu fikir yle yeni, yle cretli bir eyidir ki, filozoflar, bir sre onu btn kapsamyla kabul etmekte kararszlk gs terirler. Elbet, Voltaire ve Montesquieu, ngiltere de katoliklerin hor grlmesi olayna pek parmak basmakszm, ngiliz zgrlklerini iten alklamak tadrlar. Ama Montesquieu Yasalarn Ruhu adl ya ptnda yle yazar: Bir devlete yeni bir din kabul etmek olana varsa, onu almamak gerekir; ama bir. kere alnmsa, o zaman da dine kar hogry le davranmaldr Voltaire de Hogr stne adl yaptmda yle yazar: Demiyorum ki hkm-
97
darn dininden olmayan herkes, hakim dine bal olanlara ait yerleri ve erefleri paylasn. Bu t r cmleler gsteriyor ki en cokulu filozoflar da bir anda ve apak bir biimde, snrsz b ir dnce zgrlne' gitmei gze alamyorlar. Ama sonun da o noktaya geliniyor. Yukarda andmz sakngan cmleden pek az sonra Voltaire ekler: Y an-tutm ayan h er okura bu gerekleri tartm as, artmas, yaymas iin yalva ryorum. Dnceleri arasnda balant olan dikkatli okurlar, her zaman, yazardan daha ileri giderler (1). Burdan aka anlalyor ki, btn dnceteini sylemei gze alsayd, Voltaire, fikir zgrln den yana konuacakt. u satrlar yazarken yle davranm aktadr zaten: Dncesini aklayamadk tan sonra, insanlar arasnda hi bir zgrlkten sz edilemez (2). Ansiklopedide de unlar okuruz. Genel kural: toplum a bir zarar getirm eyen haller de, vicdan zgrlne sonuna kadar sayg gste riniz; kurgu hatalar Devlete kar ilgisizdir. (3). Turgotda okuruz: Vicdann dinlemek h er insann hakk ve grevidir; kimse kendi vicdan lsn bir bakasna kural olarak kabul ettiremez (4). Bylece onayladklar ilke adna, filozoflar, yayn
(1) (2) (3) (4) A, B, C Arasnda Diyalog, IV. Hogr maddesi. Toplumsal Sistem, n , 5. Krala Muhtra (Haziran 1775).
F.: 7
98
zgrl, basn zgrl istem ektedirler. XVIII. Yzyln zgr dnceden yana gster dii abalar yalnz F ransada belirmez. Btn Av rupada yanklanr. La Fayette ve postlar tarafn dan Am erikaya gtrlr; bamszlk savan can landrr orda. Sonunda, 1789da, Ulusal Meclis, n san ve Y urtta Haklar Bildirisini oylaynca byk bir zafer kazanr. ok kez, bu nl metne kar felsef ynden itirazlar ykseldii grlm tr (1). H er eyden n ce, Tanr huzurunda ve onun kayrasnda oylanm oluyor bu Bildiri; bu da yaratancla (deisme) ya sal bir deer kazandryor. kinci olarak, Bildiri, h er insann zgrce dnme hakkn aka belirliyor deil. Ama, 10. maddede unu okuyoruz: Dncelerini ve inanlarn zgr bir ekilde belirtmek, insann en deerli haklarndan biridir; bu bakmdan, bu zgrln yasalarca belirtilmi k tye kullanm a durum lar dnda, her yurtta ser beste konuabilir, yazabilir, yayn yapabilir. Bu zgr dnce zaferinin deerini lmek iin, nceki blmlerde belirtilm i olaylar anmsamak yeter. Greklerden bu yana, her yerde, iktidardaki dinin erevesi dna taan dnce zgrln isteyenler kouturmaya uram lardr. . Payenler,
(1) Aulard,
Fransz Devrimnin Siyasal Tarihi,
s. 44.
DNE KARSI DNCENN TARH t
hristiyanlara zulmeder; hristiyanlar, payenlere zul meder; ortodokslar sapknlara zulmeder; alev alev odun ynlar stnde erkekler ve kadnlar yak lr; bu arada yaklm ak istenen dncedir; celltlar ikenceyi gitgide daha tyler rpertici hale getirm e e alrlar; kadnlar ve ocuklarn da arada yitip gittikleri savalar kopar. Ve sonra, btn bu ac gemii silen bir gn gelir. Kimsenin fikirlerinden tr hor grlmeyeceinin karara baland, d ncelerin serbeste iletilmesinin vazgeilmez ve kutsal bir hak olduunun iln edildii bir gn. Niin sylemeyelim o gnn, tarihin en parltl doruk larndan biri olduunu?
VIII. BLM DNE KARI DNCE VE FRANSIZ DEVRM
nsan H aklan Bildirisi, herkese benimsenseydi, mm inlerle usular arasndaki atmalarn deil ama, dinin evresinde dnen siyasal mcadelelerin n alnrd- Ne yazk ki Bildiri herkese benim senmi .deildir. 29 M art 1790 tarihinde\Papalk, hekese din konusunda da istedii gibi dnme ve dncesini serbeste aklama zgrln ta n yan maddeleri iddetle mahkm etti. Bylece m cadele balam oldu. Bu mcadele, 1790 Temmu zunda, Meclisin, papaz takm nn sivil rgtnn kuruluunu karar altna almas ve btn din adam larnn yurtta yemini etm elerini istemesi zerine iyice kzt. Din adam larnn byk bir ksm red detti bunu. Bir yar\da anayasac'Iar m yani ye minliler in, te yanda kafa tutanlar m yani ye min verm eyenlersin birbirine kar dikeldikleri gr" lr. 1792den sonra bu sonuncular halk dman iln edilmilerdir. Eylemlerinin yurt iin nemli bir tehlike kayna olduu kansnda olan Yasama Mec lisi bunlarn on yl hapis cezasyla Fransay terketmeleri, ya da baz hallerde Guyannea srlm eleri kararm verdi, ~Chouanlar tah t ve saray savunm ak
101
iin silha sarlnca bu iddet tedbirleri daha da arlar. 18 M art 1793te, Konvansiyon, silhlanm a nn meydan verdii karklklara katlan rahiple rin idam edilmesine k arar verir. Ayn gn, srgne gnderilmek iin tutuklanm rahiplerin asker bir j ri nne karlm alar ve yirm i drt saat iinde lm cezasyla cezalandrlm alarna k arar verilir. Vendemiyenin (Fransz devriminin ilk ay) 29-30unda korkun bir yasa karlr; buna gre i ya da d dm anlarla ibirlii yapan din adam lar idam edilecektir; bu ibirliinin tesbiti iin iki imzal bir hbar mektubu ya da iki tann birbirini tu tan sz leri yeterli grlmektedir. Ayn yasaya gre, y u rt talk duygusunun eksiklii, alt yurttan tankl ndan anlalan yem inlf rahipler de srgne gn derileceklerdir. A ulardm da belirttii gibi bu yeni yasalar, Dev rim in Kilise hakkm daki politikasnda byk bir de iiklik meydana geldiini gstermektedir. nce leri kafa tutan din adam larna kar anayasac papazlar destekleniyordu. Kt papazlarn karsna iyileri karlyordu; 1793de iyi papaz olamyaca, G irondainlerin safnda bulunan yem inlilerin de y u rt iin yeminsizler kadar tehlikeli olduu kans na varld. (1). Devrim partizanlarnn ou, temelde, ,dine d man kimselerdir; nk ( d inde, m antk gcne kar(1) Aulard, Fransz Devriminin Siyasal Tarihi, s. 470.
102
t, cebbar ve geriletici bir g grmektedirler. Yal nz siyasal planda deil, fikir plannda da savar lar. Condorcet, nsan Zeksndaki lerlem elerin Ta rihsel Bir Tablo Tasla adl nl yaptnda, Romadan sz ederken yle yazar: Evrene yeni b ir zor baln zincirlerini vurmak isteyen bu hakim ehri anlatacaz; kabaca hazrlanm eylemlerle bilisiz inanc nasl boyunduruk altna aldklarn; kendi pin tiliklerinin ya da gururlarnn gereklerini canlar nn istedii gibi karlayabilmek iin dini sivil ha yatn btn alverilerine nasl kartrdklarn; halklarn inancn korkun bir afarozla ve en ufak bir kar koymay yasalaryla nasl cezalandrdkla rm ; btn Devletlerde, banazl daha kuvvetli bir ekilde tutundurm ak iin, arlatanlklaryla bo inan ylgsn vmee hazr b ir rahipler ordusu bu lundurduklarn gstereceiz. Andre Dumont, 1793 Ekim aynda, Abbevillein halkn nnde, rahiplerin, kuklalar gsteren si yahlar giymi soytarlar olduklarn, her ilerinin para dolandrmak iin bavurulm u num aralardan ibaret olduunu akladn yazar. Ayn dnem de, Neverste, temsilci Fouche, Konvansiyonca g revlendirilmi olduunu (oysa bu konuda bir g revlendirilme de yoktur) syleyerek halkn, ne ya-zk ki, hl ynelmekte olduu bo ve ikiyzl inanlarn yerine, Cumhuriyet ve doal ahlk inan larnn konacan aklar.-M ezarl l ik le tir mekle kalmaz, girie, lm sonsuz bir uykudur
DNE KARgI DNCENN TARH
103
diye yazlmas iin de/buyruk verir. 16 Ekim 1793te Chaumette, Fouchenin kararnn P aris Komnnce onaylanmasn gerekletirir. 31 Ekimde, Rochefortda Laignelot, kendi ruhan evresindeki Kiliseyi Usun ve Gerein Tapna haline getirir. Bu tap nakta sekiz katolik, papaz ve bir protestan din ada m rahiplikten ayrlrlar. Konvansiyon, kendi temsilcileri kadar ar gitftez. nanlarn zgrlne ak ak saldrm aktan ekinir. Ama, Austos 1793te bir len dzenlenir; bu lende Doa heykeli, stne arap (dklerek y celtilir. Gregor takvim inin yerine C um huriyet takvi mini koyan yasalarda aziz adlarnn yerine ulu sal zenginlii gerek anlamda meydana getiren nesie adlarnn konmas belirtilir. II. Yln 15 Brmerinde, Konvansiyon, M arie-Joseph Chenierye bir sylev verdirir; hatip bu sylevinde dk ve kr inanlarn yerine tek evrensel dinin geirilmesi ge reini belirtir. Bu arya karlk olarak, Saint-Blajsee bal Ris-Orangis sakinleri onun heykelini kal drp yerine B rutusnkini koyarlar; komnlerine de B rutus adn verirler. Antikatolik hareket P ariste yle bir noktaya gelir ki, 17 Brm erde piskopos Gabel, kendisi gibi krm z balk giymi olan ve btn ruhani yetkile rinden vazgetiklerini belirten on bir yardmcsyla birlikte Konvansiyon salonlarnda boy gsterir. Kon vansiyon yesi olan byk saysjda din adam da bu rnee gre hareket eder, 10 Kasm 1793te, Komn
104
ce, Notre-Dameda b ir len dzenlenir; us mihrab m n nnde gerein mealesi yaklr; bu srada ope|" ra oyuncusu bir kadn da zgrlk temsil etm ek tedir. Bir grup temsilci gidip Konvansiyondan NotreDame kilisesinin bundan byle Us Tapma ola rak anlmasn ister. Konvansiyon bu ad deiikli ini karara balar; opera oyuncusu kadn Meclise* gelip bakanla kucaklar. Daha sonraki gnlerde P aristeki birok kilise Us Tapma haline gelir. l lerde yeni inan itenlikle ve arballk iinde r g tlenm ektedir: bpralarda us tanralar P ariste ki gibi tiyatro oyuncular deil, sekin burjuvazinin gzel ve erdem li kzlardrH ebertilerin iyice kztrd hristiyanla kar hareket, bakentte ylesine iddetli bir' nok taya gelir ki 24 Kasm 1793te Komn, Paristeki btn kilise ya da tapm aklarn kapatlmasn, btn din ya da inanlarn en ksa zamanda nlenmesini kararlatrr. Bir tapm an ya da b ir kilisenin al masn isteyen kimse tutuklanacaktr; Rahipler btn kamu grevlerinden olduu gibi btn ulusal yapmevlerinden de uzaklatrlacaktr. Sertlikleriyle, IV. Yzylda payen inanlara kar , Ortaada sapknlara kar karlm yasalar anm satan bu tedbirler, nsan H aklar Bildirisinin getirdii zgrlk ilkesinden kaba bir saptan ba ka bir ey deildir- Bunun iindir ki 21 Kasm 1973te, Robespierre, Jakobinlerde, Konvansiyonun Ka tolik inan ezdiini ileri srenleri iddetle protes
105
to eder. Hayr, Konvansiyon bu gzpek adm ata mamtr. Hi bir zaman da atam yacaktr. Zaten, nsan Haklar Bi'ldirisinin Tanrnm huzurunda ilh edilmesi bouna deildir. Robespierre sylevine de vam ederek tanrtanmazln aristokrat b ir yn tadn aklar ve hristiyanla kar kanlarn hainler, dman ajanlar olduklarn belirtir. Danton da Konvansiyonda yle demektedir: Konvansiyon iinde dine kar giriilen m askaral a artk t i r son verilmesini istiyorum. Kiliselerin terekesini ekip alm ak isteyen kim selerin yapt bir oyundan ya da ganimet hevesinden baka ey de il. Buna engel olunmasn istiyorum. Robespierrein kendilerine ynelttii saldrdan az sonra H bertistler giyotine gnderilirler. Kam u K urtulu Komitesi b ir yasa tasars hazrlar; bunun ilk maddesi yledir: nan zgrlne kar her t rl iddet hareketi ve te,dbiri yasaklanmtr. Me tinlere bakarsanz zgr-dnce bir zafer kazan mtr. Ama, en nce, Kamu K urtulu Komitesinin kendisi bu ilkeleri aka uygulama, ve din zgr lne kar hareket eden tem silcilerin kararlarn bozma cesaretini gsteremez; ikinci olarak, Robes pierrein tavr da belirsiz kalm aktan kurtulm am tr. Baz H ebertilerin Tanrtanm azln mahkm federken (baz diyoruz, hepsi deil; nk Hcibertin kendisi de baldrplak lsya vgler dzmektedir) tanrtanm azlm mahkm ejderken tartlm a yacak kadar iten hareket etm ektedir. Katolik inan-
106
cim ayrk tutm adan inan zgrl isterken ve Komne kar kiliselerin yeniden almas fikrini benimserken de daha az iten olduu sylenemez. Ama, Helbertileri saf d ettikten sonra dostu Couthon araclyla on gnde b ir "Tanrya adanm bayram tasarsn d u yurtur evreye. Bylece Tan r inanc Robespierrein dncesinde gene Devlet Dini olm aktadr-. Bu din banaz deildir, nk katolik inancn, protestan inancn, Yahudi inancnn varln tanm aktadr, ama, ayn zamanda banaz-' dr, hogrszdr, yani bir bakma kendi kendine de kardr, nk ksa b ir sre nce Konvansiyonca alklanm olan eski piskopos Gabeli, inan zgr lne engeller kard gerekesiyle giyotine gn derir; hogrszdr, tan rtan m azlarn bozulmu insanlar olduunu ve kendisi gibi dnmeyen h e r kesin tanrtanm az olduunu syler; hogrszdr, nk II. Ylda karlan yasayla Fransz halk Tanrnn varln ve ruhun lmszln tanyor der, bu Tanr inancnn insan grevlerinin pratii olduunu ileri srer. Katolikler, H ebertilerin m ah km edilmesini kendilerine verilmi bir dn kabul ederler, ama Tanr inancnda Devlet lehine, Roma dinine kar nam lusunu dorultmu yeni b ir sava si lhn grmemi de deillerdir. lerinden ou Robespierrei Tanrtanm azlk putunu atee atan adam olarak selmlamakta ve onun daima ileri gitmesini beklemektedir. Barere yle diyor: Zaferler, Robespierreden
107
sonra Zebaniler gibi saldrmaa balamt! Fleurus zaferimden sonra, Terr bir ara yapacak ey bula maz, grnr. Robespierre bakalarn yollad gi yotine gider. Tanr inanc unutulm aa balar. 1794de Konvansiyon Devletle Kiliseyi ayrr. 1795 yl iinde inan zgrl iln edilir, kilise m en suplarna kiliselerden yararlanm a izni verilir, on lardan yle bir bildirim de bulunm alar istenir: Fransa yurttalarnn tam am nn egemenliine ina nyorum; Cum huriyet yasalarna boyun eip sayg gstermee sz veriyorum. Bu tedbirler dinsel bar kurm aa yetmez. Bir yandan, Jacobinlerin kilise yelerine kar duyduk lar kin yle birdenbire kllenmeyecek ka,dar alev lidir; te yandan, h atr saylr sayda rahip az ya da ok ak b ir ekilde Cumhuriyete kar mcade leye girimitir. Bunun iindir ki, D irektuvar za mannda, Ulusal Enstitnn meydana getirdii usular grubu, hkm etleri katoliklie kar savaa itm itir. V. ylda, direktr, general Bonaparta bir m ektup yazarak, mmknse, Romada, rahipler hkm eti ynetimini iren ve aalk b ir durum a drecek bir i hkm et kurarak kiliseler birlik rerkezini ykm ak arsnda bulunurlar ona. Direktuvarm on gnde bir lenler dzenleyerek y u rt talar arasmlda kardelik ba kurm aa ve onlarda Anayasaya, Yurda ve yasalara ballk yaratm a yo lundaki abalar da katolikliin etkileriyle savamak iin alnm tedbirlerden baka b ir ey deildir. Pa-
>$8
D N E K A R SI D NC EN N TA R H
zar gnnn yerine deadiyi koyarak, Kilise m ih rabnn karsna yurt mihrabn kararak, hk m etler Roma dininin etkilerini alttan alta yok et mei isterler ve bunu saklam azlar da. H km etle rin, Usun Tanrsn ycelterek ve y u rt sevgisini, Cum huriyet sevgisini neren Teoflantroplar (Tan' rnn ve insanlarn dostlarm) desteklemeleri de ay n kaygdan domaktadr. K ralclarn destekledii kilise yeleri, Direktuvarm eylemine ikiyzl yurttalar cinsinden alay dolu bir davranla karlk verirler. Eski rejim in rahipleri XVIIL Louisnin eitimini izlemektedirler; bunlara gre Cum huriyet yasalarn tanm a krallk otoritesine bakaldrm aktr; btn devrimci cina yetlerin su orta olmaktr; rezalet ve irenlii tapm aklara kadar gtrmektir. D irektuvar dnemi boyunca Cumhuriyetle K ili se arasnda hi deilse b ir souk sava srp gider. 8 Eyll hkm et darbesi daha ok din adamlar tehlikesine kar dzenlenmitir. 9 Eyll tarih li yasa btn papazlarn krallk ve anariden nef ret ettikleri, Cum huriyete ve I|I. yl Anayasa sna bal olduklar konusunda yemin etmelerini ister; ayrca hkm ete halk huzuru iin tehlikeli olabilecek papazlarn srgne gnderilmesi konu sunda yetki verir. Suvarovun zaferler kazana ka zana ilerleyii Fransa iin istil tehlikesi yaratnca, Jacobin klplerinin yeniden ald grlr; ve yemin vermemi rahiplere kar mcadele iyice id detlenir;.
DNE KARI DNCENN TARH 109 Bonaparten geliiyle durum birdenbire ters dner. Bonaparte, bir zgr-dnrdr aslmda: Be nim papac olduum sylenecek: hi b ir ey dei lim ben. Msrda mslmandm; burda da halkn iyilii iin katolik, olacam. Aslnda dine inanm yorum. Ama,- Dinsiz bir toplumun pusulasz bir gemi gibi olaca kansndadr da. unu da de mitir: Devlete, salam ve srekli destei ancak din salayabilir. unu da: Servet eitsizlikleri ol madan bir toplum var olamaz; servet eitsizlikleri de din olmadan meydana gelemez. Bir adam, tkabasa yiyerek ien b ir baka adamn yambamda a lktan lrken, ortada kendisine Tanr byle is tiyor; kiminin zengin kiminin yoksul olmas ta n rdandr; ama ilerde, te dnyada, i baka t rl olacak diyen bir otorite olmazsa, o adam bu fark ll bir trl anlamyacaktr. Bonaparte bu fikirler adna b ir ama gtm ek tedir: Papann, Fransa katoliklerinin Cumhuriyete yeniden boyun emesini rgtlemesini salamak. Zemini hazrlam ak iin D irektuvar politikas n yadsmakla ie giriir. 8 Eyll olaylarndan hemen sonra tutuklanm olan rahipler serbest braklr. Bonaparte, henz sava halinden kmam bulunan krk bin Chouana on gn iinde silhlar brakr larsa genel af ve inan zgrl vadeder; ve si lhlar braklr. Bundan sonra Birinci Konsl asl noktaya gelir: bir anlama yapm ak iin papalkla grme masasna oturur.
110
d n e
K A R SI d n c e n in t a r h
Fransa hkm eti ile Pek Saygn Pie VII ara snda Anlama herkese bilinmektedir. Biz bura da sadece zgr-dnceyi ilgilendirdii oranda sz edeceiz bundan. Anlama bir noktada baar salar: katolik dini tam anlamyla Devlet dini olarak gsterilmemi' ve inanlarn zgrl garanti altna alnmtr. Ama, Bonapartem kabul ettii m etinde Papaln dini olan katolik dini ile Roma dini Franszlarn ounluunun da dinidir; bu niteliiyle, gerekte, Devletin iinde btnlenmektedir- Birinci Konsl, papann ruhan yetki verdii piskoposlarn atanm a sn yapar; piskoposlar papazlar atarlar; ancak bl ge papazlarnn hkmete kabul edilmi rahipler arasndan seilmeleri gerekir. Kilise yelerine Hhkmete denen uygun bir gelir salanr. Roma dinine salanan bu ayrcalklar, devrim ruhunu henz yitirm em i evrelerde iddetli protes tolara sebep olur. Grmeler srasnda Romann temsilcisi pa paya unlar yazar: Roma ile bu grmeyi n lemek iin ortaya kan mcadele inanlmaz b ir ni teliktedir. Btn yksek grevli m em urlar, filozof lar, btn serbest kafal kim seler ve ordunun byk bir ksm kar kmaktadr, byle b ir anlamaya. Birinci Konsln yzne kar Cumhuriyeti ykmak, monariyi geri getirm ek istiyorsa bu toplantnn bi rebir geleceini sylemekten ekinmiyorlar... K sa cas, o, tek bana istiyor bu toplanty. Bonaparte,
Condorcetnin Anlamay Dantayda okumasn is teyince souk bir hava eser. Baz m istik szler, kah kahalarla karlanr. Notre-Damedaki resm Te Deum dan karken general Delmas, Birinci Konsle yle der: Tam bir yobazlk rnei. inde, sizin kurduunuz eyleri ykmak iin ldrlm bir m il yon insan eksik sadece. Kendisi de. bilinemezci ' (agnostique) grte biri olduu halde, Bonaparte, btn bu protestolar, zellikle ordununkini niin um ursam am tr acaba? Bunun nedenini bulm ak pek g olmasa gerek: nk, o, bir kiisel iktidar rejim i kurm aa kesin likle karar vermi -bulunmaktadr; Kilise yelerini bu iktidarn kefilleri, bekileri, m em urlar yapmay koym utur aklna. Bunu kavram ak iin nlamanm btn Kilise yelerinden istedii yeminin m et nini okumak yeter: Fransa Cum huriyeti Anayasas ile kurulm u hkm ete boyun eip bal kalacama nciller stne yemin ederim. Y urt iinde olsun, darda olsun, kam u zgrlne aykr hi bir fi k ir beslemeyeceime, hi bir kurulua girmeyece ime, hi bir birlie katlm ayacama ve kendi ru hani evremde, ya da baka b ir yerde, Devlete za ra r veren bir eyler olduunu renirsem hkm e te bildireceime sz veririm. (1) Anlamanm imzalanmasndan hemen sonra, Bonaparteta usta ii b ir ey becermenin zevki v ar
(1) Anlagmamn 6. maddesi.
112
D N E KARSI DNCENN TARH
dr: dne kadar Louis XVIIIi tanyan Papa imdi Pirinci Konsl tanm aktadr; ou eski rejime ba l olan rahipler yeni rejim iin alacaklarna ye min ederler. Bylece Kiliseye dayanan kiisel; ikti dar geleceinden emindir. Bu kan, elbet, 2 Aralk 1804de Tanrnn kayrasyla im parator olan Napoleon papa tarafndan Notre-Dameda kutsand zaman daha da pekiir. Kilisede arad destei bulmakla glenmi olan Fransa mparatoru, ideologlarsn ve dn ce zgrlnn karsnda kesin bir ta v r tak nr. 1810 tarih li b ir kararnam eyle Devlet hapisha neleri yeniden kurulur; bunlarda, kukulu kimseler eskiden Bastillede olduu gibi tecrit edilmektedir. Fouchelnin ynettii bir basn brosu on kadar ga zeteyi kapatr; yalnz hkm etin gvenini kazan m ''kim selerin yayn yapmaa hakk olacaktr. Bu diktatrlk, Kilisenin ilm ihallerde impa ratora kar devler rettii, gece yars yatan dan kaldrlp kilitli bir arabayla karlm bulu nan Papann Fontainbleau Anlamas n imzalama a raz olduu srece kendinden emin grnr. Ama, zaferlerin ardndan bozgunlar gelmee balar ba lamaz rejim de kecektir. Napoleonu tutan pisko poslar, m paratorluk der dmez bu kez Louis XVIIIi tutm aa balamlardr. m paratorluun zorbalyla yaralar alan zgr-dnce, bir yzyl boyunca tehdit altnda bulunacaktr.
IX. BLM XIX. YZYIL, SAVAAN LAKLK
Kilise inan zgrlne ve vicdan zgrlne kar aka (durum alnca, XIX. Yzyl kaplayan byk mcadele de balar. Louis XVIII, pek kutsal ve blnmez Teslis adna K utsal ttifak anlamasn im zalayarak Kiliseye inancalar tanr. Rusya, P rusya ve A vusturya nn nerdii bu anlamay im zalayanlar kendile rinin ve halklarnn da iinde bulunduu hristiyan ulusunun, gerekte tek gl olan varlktan baka bir hakimi olmadn; nk, sevginin, bilimin ve tkenmez bilgeliin btn 'hzinelerinin, yani Tanrin n , kutsal kurtarcm z sann, Yce kelmn, hayat sznn yalnz onda bulunduunu aklarlar. ngiltere bu metni onaylama reddeder. Fransa ise kabul eder. Louis XVIII', kendi uyruklarna l t fettii Ferm anda Katolik dinin Devlet dini olduu nu belirtir. Bununla birlikte ayn Ferm anm 5. maddesinde unlar okunur: Herkes dininin gereklerini eit bir zgrlk iinde yerine getirebilir; herkesin dinine eit lde himaye salanr. F.: 8
l4
Sz konusu 5. maddede dnme zgrl stne bir inanca yoktur; nk zgr-dnrler iin bir imada bile bulunulmam aktadr. Bu nunla birlikte Devlet dinine ramen, inan zgr l iin inancalar getirilm itir. Papaln kar k mas iin bu kadar yeterlijdir. 28 Nisan 1814de, ya ni daha Ferm anm m etni tam anlamyla yazlp b it meden, bir n tasarnn inan zgrln getir mekte olduunu renen. Papa Pie VII. byk bir zntyle onu mahkm eder. Papaln kansna gre bu ferm an sadece inan ve vicdan zgrl iin inancalar salad iin deil, bu zgrlk ay n zamanda korunduu, desteklendii iin kar klmaktadr. Byle hi bir ayrm yapmakszn inan zgrln salamakla gerekle hata birbirine ka rtrlm , ve lekesiz sa ile onsuz hi bir kurtulu yolu olmayan Kilise, sapkn grlerle, hatta bir yerde Juda kalleliiyle ayn dzeyde tutulm u olu yor. Dahas, sapknlarn mezheplerine ve temsilci lerine ayrcalk tanmak, onlar desteklemek, onla rn sadece kiiliklerine deil, inanlarna ve hatala rna da hogr gstermek, desteklemek anlamn tayor. Pie VII, basn zgrln, inanc ve ge lenekleri en byk bir ykma ve felkete gtren zgrl iddetle mahkm ederek politikasn de vam ettirir. Pie V lInin dnce zgrlne kar uygula d bu mahkm edici politika, XIX. Yzyl boyun ca gelip giden btn Papalarca benimsenir.
115
15 Austos 1832de, Gregoire XVI, papalk ge nelgesi olan M irari Vosta kaytszlk! (indifferentism e), yani ancak treler adalete ve doruluk' ku rallarna uygunsa sonsuz kurtulua eriilebilecei hakkm daki retiyi ele alr, ve ekler: Kaytszlkla aulanm bu kaynaktan u aslsz ve sama lf, u hezeyan kyor: herkese vicdan zgrl salan mal ve inancalara balanmalym; en bulac n i telikte bir hatadr bu; bu m utlak zgrlk, bu diz ginsiz fikirler, Kiliseyi ve Devleti ykm ak iin,-her yanda byyerek yaylyor, saygsz birtakm kimse ler onun dinden stn olduunu ileri srm ekten korkmuyorlar... Btn bunlar, zgrlklerin en u u r suzu olan basn zgrlnden, o iren zgrlk ten douyor; kimse dev yeterince rkmyor, hatta baz adamlar, grlt patrt iinde, onu istemekte, her yere yaym akta ayak diriyor. Titriyoruz, saygn kardeler, nasl bir canavar retinin, ya da daha iyisi, ne gibi byk hatalarn bizi boacan dn dke titriyoruz. Pie IX. 8 A ralk 1864te, papalk genelgesi Qu anta Curada natralistler dedii kimseleri m ah km eder .ve yle der: Bunlar, vicdan ve inan z grlnn her insan iin bir hak olduunu, iyi ku rulm u her Devlette iln edilip inanca altna aln mas gerektiini, ve yurttalarn fikirlerini szle, basn yoluyla, ya ,da baka bir yolla, Kilisece ya da sivil ctoritelerce en ufak ksntya uramakszm, 'istedikleri gibi, apak aklayabileceini ileri sii-
116
ryorlar, hata, ve rahm etli selefimiz Gregoire XVIm n da belirttii gibi bir hezeyan iinde, katolik kiliseye ve ruhlarn kurtuluuna kar yaplabilecek en uursuz eyleri yapyorlar... Ve bu cretli d nceleri desteklerken aslnda mahvolma zgrln istediklerini akllarna bile getirmiyorlar. Pie IX, 5 Mays 18'74te u aklamay yapar: nsan toplum unu krp geiren bir yara var; ge nel oy hakk deniyor buna. Evet, toplumsal dzeni ykan ve ykmak isteyen ve genel yalan dense daha uygun decek olan bir yaradr bu. Leon Xlljl, 20 Haziran 1888de papalk genelge si Libertas praestantissimumda yle yazar: nce inan zgrln, din erdem lerine bu kadar aykr olan ve herkesi istedii .dine girme ya da hi birine girmeme konusunda babo brakan u zgrl inceleyelim. nsana bu zgrl ta nmak, ona en kutsal devleri saygszca bozma, ye rine getirmeme, sarslmaz iyiyi brakp ktye y nelme gcn vermek olacaktr; bu artk bir zgr lk deil, zgrln bozulmas, gnahn irenli ine dm bir ruh kleliidir. Leon XIII, snrsz konuma ve yazma zgrl n mahkm ettikten sonra retim zg rl ne geer, ve aadaki aklamay yapar: retim zgrlne gelince, bunun iin de ayn yargda bu lunm ak gerekir. Tek doru, ruhlara ilemesi gere ken yce doru olduuna gre, renimin amac da sadece dorular olmaldr. Kukusuz ki, bu zgr-
D N E K A R g l D N C E N N T A R H
117-
lk, istenen her eyi renme hakkn benimseyerek, usla ak bir kartlk meydana getirm ekte ve ru h larda tam bir ykm yaratm ak iin domu bulun m aktadr; hkmet, toplumdaki grevine aykr olan byle bir eye izin veremez. Papaln bu kesin bildirisine bal kalanlar, Restorasyon dneminde, Louis-Philipps dneminde, kinci m paratorluk dneminde zgrlkte, hatta dnce zgrlnde, Joseph de M aistrein deyi miyle dine kar b ir bakaldrma grdklerini aklam aktan hi geri kalmazlar. Ama ona sald ranlar (Bonald, M ontalenabert,. Ozanan, Lacordaire,. Veuillot, Dupanloup) onu savunanlarla (Paul-Louis Coruier, Saint-S'imon'cuar, Louis Blanc, Hugo, Waldeck Rousseau, Clemenceau, Combes, Jaures) at rlar. Bu, daha ok sam ve solun belirdii so run stnde olur. Alayla kendilerine zgr-dnr denen 1789, ruhunun bekileri bu kelimeyi bayrak yaparlar ve. Roma dini ile zgr-dnce arasmda iddetli bir sava balar: ideolojik sava, siyasal sava. deolojik sava ok eitli grnm ler tar; nk zgr dnce bir reti deil, bir durum dur. Onun iin savaanlar arasnda en az grup insan gsterilebilir. Birinci grupta katolikliin kendisine ya da te mel dogmalarna bilim adna saldranlar bulupur. Saint-Simon, Galileni mahkm ediliini hatrlata rak, dinbilimcilerin fizikilere kar giritik-
118
DNE KARSI DNCENN. TARH
leri sava kaybettiklerini ve T anr Esiniyle h are ket eden dinin bilime yerini vermesi gerektiini syler. Auguste Comte nl hal yasasn ortaya atar: insanlk, dinbilimsel durum dan metafizik du rum a gemitir; metafizik durum dan da pozitif du rum a geecektir. O noktaya gelince, eski dinlerin ye rini de nsanlk Dini alacaktr. Prudhon, Refornidan beri katolikliin sadece g kaybettiini ileri s rerek dinin yaknda yok olacan ve yerini bili me brakacam syler. Darvinciler dine aka saldrmazlar, ama evrimci teorileri Tekvinle a tm aktadr. Nihayet, Kilise, dinler tarihine' bilimsel bir g kazandrm aa alanlar arasnda korkun dm anlar grr kendine. Daha 1835te, :'S traussun sann Hayat adl yapt dinbilim ileri.tela d rr. 1843te Renanm sann Hayat kitab b yk bir heyecan yaratr. Saysz rtme abasy la saldrnn hzm kesmee allr. Ama btn bunlar, tarihin, Luisylerle, G uignebertlerle, Turm ellerle ilerlemesini durduram yacaktr. Couchoud, Kenandan da ileri giderek, sann yaad hak knda hi bir tarihsel kant bulunmadn belirt mee alr. kinci grupta, katoliklie saldran, ama onda bir Yce Varlka inanarak, adaleti ve sevgiyi onunla ycelten yaratanclar (deiste) bulunm aktadr. Be-, ranger, iyi insanlarn tanrsndan dem vurur. H u go Tanr ve D inler ve Dini yazar. Ayn Hugo, K i lise yelerine kar bu mcadeleler srasnda, bir
D N E KARSI DNCENN TARH
H9
gn u msra oturtur: Mmin olan benim, ey ra hip, sense dinsizsin! nc grupta, kilisenin zgrlk stne fikir lerine ve dogmalarnn byk bir ksmna saldran lar bulunur; bunlarda hristiyanla kar, hi de saklamaa lzum 'grmedikleri b ir sevgi vaylr. P i erre Leroux, ncilde gerein byk b ir ksmnn bulunduu kansndadr, Louis Blanc, sada sosya listlerin ulu ustasnm grr. Cabetye gre ise sa komnisttir. zgr-dnee fikir plannda gsterdii eit liliklere ramen, siyasal planda, ruhban ynetim i ne kar savanda bir birlik grnm iindedir. Congregation (papaz rgt) yeleri, daha ok da sa partiler, 1789un getirdiklerini ortadan kaldr mak, basm susturmak, Kilisenin eitim stnde ege menliini kurm ak sevdasndadr. K arbonari derne inin, Mason localarnn, nsan H aklar Derneinin, Quatre-Saisons derneinin, M ariannem, retim Birliinin yeleri, ve daha ok da sol partiler, d nce zgrln, basn zgrln, niversite yi kurtarm ak isterler. ki taraf arasnda gnlk bir mcadele vardr. ki tarafta da baarlar ve baa rszlklar birbirine eklenerek srp gider. K utsal ttifak, kurtarc tan rn n sonsuz diniyle, Avrupay (ngiltere hari) kaplad, basm a kar kan yasalar oald, Piskopos Frayssinous, ni versitede en yksek hoca derecesine ykseldii, k tidar, Guizotyu, Villemaini, Cosini, Michelofyl
120
D N E K A R S I D N C E N N T A R H
ders verm ekten alkoyduu zaman, sa kazanr. 1828de kan iki ynetmelikle, yetkisiz congre gation yelerinin retimden uzaklatrld, ve se m inerlerin alabilecei renci says snrland, 1830 ihtilli patlad, Guizot ilk retimi rgtledii ve Cizvit evlerinin kapatlm as konusunda Vatican g rmee raz ettii, 1848 devrimi basn zgrln getirdii zaman da zgr-dnce kazanl kar. Bununla birlikte, 1849da bir yasa, her komn de, retmenin, kendisi bir zgr-dnr bile ol sa, blge katolik papaznn ya da protestan papazn gzetimi, iine son verme yetkisine sahip valinin otoritesi altnda grev yapacan ngrnce, sa kanat bir stnlk kazanr. B ir yl sonra papaclar zaferlerini geniletirler. Falloux yasas, Victor Hugonun hakkyla n yapm bir sylevine ramen, ilk retimin ahlk ve din retimi de kavraya can; tannm farkl inanlarn aka taraftar bulduu komnlerde her inanca bal olanlarn o cuklar iin ayr okullar kurulacan; serbest denen orta retim kuram larnn, retm enlerin ou nvansz bile olsa, Devlete, illerce, komnlerce yardm greceini belirtir. Victor Hugo o s ralarda, birok kimsenin gznde zgr dncenin bir eit bildirisi olan nl sylevini ite bu yasann oylanmasndan nce yaplan tartm alar srasnda verir, zgr-dnce kelimesini aka kullan maz, ama var giiciiyle ruhban takm na yklenir. Yldzlarn .drmedi jjinj syledii iip Priielli--
121.
ye sopa attran odur. Saysz dnya bulunduunu syledii ve yaratln gizlerini aralad iin Campanellay yirm i yedi kere sorguya eken odur. K ann vcutta dolatm ispat ettii iin H arveye ikence eden o d u r.. Josue adm a Galileyi, Saint-Paul adna C. Colombu zindana attran odur: gn yasasm bul m ak byk bir kfrd; bir dnya kefetmek ise byk bir sapknlk. Pascal din adna, M ontaignei ahlk adna, Molierei din ve ahlk adna afaroz eden odur. Saclara doru dnen Hugo yle der onlara: Sizi tedirgin eden eyi syleyeyim mi? F ran sann yz yldr yayd byk zgrlk tedirgin ediyor sizi; o ustan yaplm k. Aydnlk. Fransz ulusundan meydana gelen; ve dnyann b tn uluslarnn yzne Fransann parlts halinde vurm u olan o k rahatsz ediyor sizi Bu sylev ram en yasa kabul dilir. ok ge meden, m paratorluk niversitede temizlik yap maa giriir; kararnam eyle grevden atlm a tehdidi altndaki profesrler ayinlere katlm aa zorlanm, Cum huriyetbler hakknda kouturma yaplm tr. Yenilgiye urayan zgr-dnrler 1864te, nl Syllabusn de ekli olduu papalk genelgesi Quanta Curada aadaki aklama yapld zamaf lerini ac bir ekilde karacaklardr: Pa paln, ilerlemeyle, liberalizmle, ve ada uygar lkla uzlaabileceini ya da uzlama gerektiini ileri srecek olanlar afaroz edilecektir. Bu ge-
122
nelgenin yaymlanmas katolikler arasnda bile ho- nutsuz bir havann esmesine sebep olur. 1869da top lanan bir piskoposlar meclisi inan ve ahlkla ilgi li konularda papann yanlmazlm k arar altna alan bir genelge yaymlaynca bu honutsuzduk da ha da artacaktr. A vusturya bile papalk kararlar nn yaymlanm asn yasaklayacaktr. m paratorluk hkm eti de protesto eder. Ama sava kopar ve m paratorluk der. 4 Eyllde iln edilen Cum huriyetin normal ola rak nsan H aklar B ildirisinden ve zgr-dnceden yana hareket etmesi gerekirdi. Ancak, iinde birok zgr-dnr de bulunan Komnn insaf sz basklar sonucu rejim tutucu, b ir yola girer. 1872de, Gambetta, ilkretimin genel Ye lik olma s n salayamaz. Hkmet, Mac-Mahonun bakan lndaki ahlki dzen ynetimi, sivil llerin sabah saat yediden sonra gmlmesini yasaklar ve SacreCoeur adna Romay ve Fransay kurtaralm paro lasyla M ontm artre kilisesini yaptrr. G am bettamn verdii karlk udur: Kilise, ite gerek d man! Ve bu parolay benimseyen 304 milletvekili ni bir araya getirir. 1880de Ferry, b ir kararnam eyle, Cizvitlerin sann Dostlar Derneini kanatr. Sa,' bunu iddetle protesto eder. Herkeste, zgr dn ce yndeleriyle dmanlar arasnda amansz bir sava balayaca izlenimi uyanr. Bu sava, okul yasalar ve Dreyfus olayyla patlak verir.
DNE? KARSI DNCENN TARH
123
1879-1886 yllar arasnda Cumhuriyet, Jean Macenin arsna uyarak, ilk retimi mecbur, cret siz ve lik hale getirmee karar verir. F erry nin, P aul B ertin. Gobletnin, Ferdinand Buissonun a balaryla glenen bu hareket katolikler'e kar y neltilm i deildir. Tersine, tam bir uyuma havas kurm ak ister. Cumhuriyet, din savalarnn kanyla alar boyunca slanm olan u Fransa topranda, vaktiyle birbirlerini yiyenlerin torunlar ayn sra larda otursunlar, ayn avlularda kousunlar, ret m enler de kendi ellerine verilmi ocuklarn katolik, protestan, msliiman, yahudi ya da rasyonalist aile lerden geldii dncesi olmakszn alsnlar is tem ektedir. B ir inanc ya da bir fikri incitebilecek nitelikte her trl neriden saknlarak, herkese z grle sayg, hogr ve baka insanlar sevme retilm elidir; bylece okul, kardelii, ulusa;l plan daki byk kardelii hazrlayacaktr. Ferry, . Tan rya kar devler programna koydurma kabul ettii uzlama yollarnda daha ileri gider. P aul Bert, onun adna yapt bir aklamada, kimsenin ocuk larn lik renime vermesi iin zorlanamyacam, ve genel okullarn yansra, byleleri iin zel1okul la r da kurulacam belirtir. O zamana kadar hi bir zaman, hi bir yerde grlmemi olan herkese ak bir okul kurulm as fikrini zgr-dnrler cokuyla desteklerler; nk onda hogr iin bir silh nitelii grmek tedirler. zellikle aileler alklar bunu. Ne yazk ki
124
'sam, ocuklar zel okullara yollamak iin genel okullara kar at kampanya sonunda bu dn ce darbe yer ve iddet gsterileri alr yrr. P a palar, piskoposlar, papazlar, siyasa adamlar, gaze teciler, Tanrsz okul u sadece Fransay hristiyanlktan karmakla deil, ayn zamanda b ir sr apa, hrsz, orospu karan b ir su okulu olmak la, yurdunu savunan kimseler deil de insan t r iin bir veba ve bir felket kayna hazrlam akla sularlarBu kam panya en etkin amdyken Dreyfus olay patlar. ' zgr-dnce yndelerini dm anlarnn kar-, sna diken atmann, teorik olarak, Dyeyfusn susuz mu .deil mi olduu konuuyla ilgisi yoktuy. Yalnz, Dreyfus yahudidir. La Libre Parole adl gnlk P aris gazetesinin yaynyla coan yahudi dmanlar Anti-Dreyfus hareketi b ir inan arac haline getirirler. Bunlarn arasnda nl yazarlar ulusuluk parolasiyle birleirler: J. Lematre, Coppee, de Mun, Deroulede, Bourget, Daudet, M aurras v.b. Baz liberal katoliklerin direnmesine ramen, Fransz kilisesinin byk ounluu Dreyfusn k ar snda yer alr. Ona kar yrtlen kampanyay din rgtleri finanse eder. Cumhuriyetin yklaca sy lentileri dolamaa balar. Ayn zamanda lik okula ve Dreyfuslere kar yneltilen kam panya gelitii srada, zgr
125
dnrler, zgrl kurtarm ak iin rgtlenmi bir siyasal g haline gelmeleri gereini duyar lar. Berthelotnun ve Anatole Francem onur bakanlnda, Ferdinand Buissonun bakanlnda, papazken zgr-dnce safna gemi Victor Charbonnelle g kazanm olan bu rgtte, Zola, Mirbeau, Romain Rolland, Jules Renard gibi yazarlar; Havel, Appel, Painleve, Langevin, Aulard, V. Basch, Seailles, Ferdinand Brunot, Gaston Paris, J. Bedier, Lanson gibi niversite mensuplar; Clemenceau, Jaures, Viviani, Sembat, Heriot, Briand, Pressense gibi politikaclar vardr. B ir sre sonra birlik, haf talk bir yayn organna (La Raison) ve b ir gnlk gazeteye (LAction) kavuur. Okul ynnden, F ran sz retim Birliince Dreyfuslk ynnden nsan Haklar Birliince desteklenerek y u rt a pnda byk ve etkin bir kam panyaya giriir. Temelde amac vardr: Congregationlarm (papaz rgtleri) gcn snrlamak, Devleti K ili selerden ayrmak, lik okul yasalarnn dokunul mazln salamak. Ksa saylan bir sre iinde bu amaca ula lmtr. 1901de birlik yesi keiler e ve i ada m keilerse kar mcadeleye ' irien Wa ldeck Rousseau, yasalarn izin vermedii btn papaz r gtlerinin gayrim eru olduu yargsn tayan 1901 yasasn kabul ettirir. yl sonra, Briand, 1904 ya sasn kartr; bu yasann 1. maddesinde ylo de nilmektedir: Fransada papaz rgtlerinin lor e-
126
git retim yapm as yasaktr. Nihayet, 9 Aralk1905 yasas Devletle Kiliseyi ayrr. Papalk, 1905 yasasnda ngrlen dinsel birlikler kurm a olana nn elden kmasn protesto eder, Briand da m m inlerin ve din grevlilerinin em rine brakan 1907 yasasn Meclisten geirir. Ama ayrlm a yasasnn hkm leri yrrlktedir; yle ^denmektedir bu ya sann 1. maddesinde: Vicdan zgrl Cum huri yete gven altna alnmtr. 2. maddede de u aklama vardr: Cumhuriyet hi bir dine cret, yardm v.b. ad altnda para verilm esini kabul et mez. N ihayet Combesin dnden sonra ardarda gelen Cum huriyet hkm etlerinin hepsi de tum tu rakl ifadelerle lik yasalarn dokunulmaz oldu unu belirtirler.' zgr-dnce girdii l mca deleden zaferle kmtr.
X. BLM
XX. YZYIL DNE KARI DNCEDEN LAKLE Olanaklar zgr-,dncenin zaferi 1940a kadar uzanr. Kukusuz, 1918de zafer kazanan Cumhuriyet, yeni alm an ilde okul yasalarn uygulam aktan vaz getii zaman bir darbe yer; ama, lkenin geri ka lan ksmnda, yzyln banda kurulm u bulunan lik bar srp gitmektedir. Kukusuz, bu bar havas, rklk ve yahudi dmanl parolasyla savaan H itler ordusu F ran say igal ettii zaman bozulur. Gaulle piskoposu u forml atar o zaman: Petain Fransadr; F ran sa, P&tain. te yandan, szde, Fransz Devletinin Hkmeti, lik F ransaya kar kaba bir mcadele ye giriir. Fransz retim Birlii, Halk Eitimi Federasyonu, retmenler Sendikas kapatlr- retm enler yahudi ya da mason olmakla sulanarak haklarnda kouturm a yaplr. Nihayet, aka an maa cesaret edilmeksizin, 1886 yasasnn ve A yrl m a yasasnn hkm lerine aykr olarak, hkmete din okullarna devlet yardm yaplaca bir ynet melikle kabul edilir.
128
Elbet, Liberasyonun hemen ertesinde, Danma Meclisinin fikri de alnarak, geici Cum huriyet h km eti tarafndan bu ynetmelik yrrlkten kal drlr; ve lik deerler konfederasyonunun P ariste toplanan birinci kongresinde hazr bulunan general De Gaulle sylevini u cmlelerle bitirir: retim Birliine sayglar! Ksa bir sre sonra 1946 Anaya sas 1875 anayasasndan daha da ileri giderek Cum huriyetin lik olduunu belirtir. Ancak zgrln bu zaferleri geicidir. H km eti vergi greviyle teh dit eden batl arlarn at amansz bir kam panyann sonucu olarak, De G aullen yrrlkten kaldrd Vichy ynetmelii bu kez Barange ya sas olarak diriltilir; yine o sralarda, niversite, damtay yesi Le Gorgeunn nl raporunda belir tilmi zorunlu asgar nin reddedildiini grr. Sonra, Saint-Diede F errynin heykeli nnde topla nan likler Barange yasasn yrrlkten kaldrtana dek uzlamakszm, dn vermeksizin mcadele edeceklerine yem in ederler. Seimler o yasann y rrlkten kaldrlmasna ta ra ftar olan Sosyalist P a r ti Genel Sekreteri Guy Molletnin bakanlndaki bir kabineyi iktidara getirdii zaman bu amaca ula lacak izlenimi uyanr. Ancak iktidarn bel bala d bir ksm Cumhuriyetinin dn yapmas ze rine Ulusal Mecliste yenilgiye uranr. San lider leri bu zaferle glenerek, P etainci mevzuat diril ten metnin lik yasalar yapsnda alm ilk gedik
DNE! KARSI DNCENN TARH
129
olduunu, bu gedikten her eyin gemesi gerekti ini ak ak sylemekten ekinmezler. H er ey geecek, yani btn lik yasalar yrrlkten kal kacak. IV. Cumhuriyet, hareketsizlik nedeniyle ykldnda Cumhurbakan Rene Coty tarafndan Babakanlk grevine arlan General De Gaulle bir anayasa tasars iin referandum a bavurur, bu tasarda V. Cum huriyetin lik olduu belirtilir; ve, De Gaulle verdii sylevlerde sz okul e kimesine getirm ekten saknr. Ama referandum u izleyen seimlerde sol partiler yenilgiye urarlar. Serbest okullarda okuyan renci velileri Dernekleri (A.P.E.L.), kesin bir atmaya girm ek iin bu boz gundan yararlanacaktr. Devletin din retm enlerine cret vermekle kalmayp zel okul binalarnn giderlerini stlen mesini, yeni binalar yaplabilmesi iin dk fa izli krediler salamasn, nvan datma bakm n dan zel okullara da devlet gibi hak verilmesini is tem ektedirler. Ksacas, Fransa niversitesinin k ar sna dikilecek, Devlete finanse edilen ve Kilisece ynetilen bir katolik niversite yaratm ak sevdasn dadrlar. Restorasyon, dnemindeki, Temmuz Mo narisi dnemindeki, fkinci m paratorluk dnemin deki, hatta Vichy dnemindekilerden ok daha ileri giden, bu program, karsnda likler in tu tk u lu direncini bulacaktr. Bunlar, 1959 hazirannda, F ran sz birliinin mayas olan genel okul nnde bF.: 9
130 DNE K A R S I DNCENN TARH yk toplantlar dzenlerler. O zaman, hkmet, an cak M. P. O. Lapienin bakanlnda tarafsz kimselerden kurulu bir komisyonun hazrlayaca rapordan sonra bir karar vereceini belirtir. A n cak, Austosta, daha bu rapor verilmeden, bir ka rarnameyle, Barange yasasnn hkm lerini ar latrm aktan da geri durmaz. . Bu satrlar yandm srada bu mcadele srp gitmektedir. M cadelenin ayrntlarn ve ilerdeki zm eklini ngrmek bu yaptn ii deil. Benim burda anlatm ak istediim, bu mcadele srasnda kendinden ncekilerde olduu gibi zgr-dnceyi zellikle liklerin savunuyor olmasdr. Elbet, zgr-dnce, rgtlenmi g orannda mevcuttur. Bir yayn organ (La Raison), ateini harl tutan kim seler (M. Lerulot ve M. Cotereau) vardr. Ulusal planda rgtlenmitir, uluslararas planda rgtlenm itir. Ama yzyln banda, Berthelotlarn, Anatole Francelann, Zolalarm mcade le ettii sralardaki kadar gl, ekici deildir. T er sine, lik lk gitgide daha gl bir ekilde Ulu sal Eitim Federasyonunu, retmenler Sendikasm, renci Velileri Federasyonunu, Kanton Dele geleri Federasyonunu, 1959da milyon yesi bu lunan Fransa Eitim Birliini canlandrm aktadr. Nerden geliyor bu yer deitirme? undan: l ikler, kendileri zgr^dnr bile olsalar, lik ol duklar oranda, dine kar eylemde bulunmay reddetm ektedirler.
DNffl KARSI DNCENN TARH
131
Ruhban takm nn giriimlerine kaj mcade leye, evet; katoliklerin (ya da protestanlarn ya da yahudilerin ya da mslm anlarm ) inancna kar mcadeleye hayr. Gerekte, bu durum, XIX. Yzylda, kendileri iin olduu kadar bakalar iin de dnce hakk isteyen zgr-dgnrleri hatrlatm aktadr. Ama, Lik Okula yaplan saldrlarla ve Dreyfus olayyla ortaya km atm alarn tutkusu iinde, zgrdnrler, zgrlk iin kavga ile inanlara kar kavgay birbirine kartrr d u ru m a .girmilerdir. Kahrolsun alaklar! diye baranlara Kahrolsun papazlar! diye karlk verilir. Hain saylmadan Dreyfusn susuzluuna inanlmasn, aptal sayl m adan Tanrya inanlmasn zleyen bilgelerin ses leri savan gm brtleri arasn,da yitip gitm ekte dir. Kasmlarnn, dayanma, zgrlk, insanlk, bi lim gibi eylere, deerlere put demelerine kar, ozgr-dnrler de her t rl ihtiyat b ir yana b rakarak, Tanr Esini, gizemler, mucize, Papann ya nlmazl gibi eyleri manastr sular diye ad landrrlar. Liklerin durum u bakadr. Bunlarn byk bir ksm (hepsi deil) usudur. zellikle Usu Birlikin iindes dncelerini zgrce savunmalar, katoliklerin, protestanlarn, yahudilerin, mslmanlarm kendi fikirlerini savunmalar gibidir. Ancak, onlar, bir Devlet dini fikrini nasl yadsyorlar;!,
132
bir Devlet rasyonalizmi ni de ayn ekilde yads m aktadrlar. Herkese ak okul kavram nn ier dii lknn savunucular olarak, btn fikirlerin, btn inanlarn aklanmasnda ayn hakka sahip olunmasn, fikir ekimelerine hi bir zaman kuv vet kartrlm am aln, retmenin, kendi kiisel inanc ne olursa olsun, bunu eline teslim edilmi genlere dolayl ya da dolaysz yoldan kabul ettirlnee almamasn isterler. Baz likler (ben de onlar,danm), daha ileri gi derler. Ben usu olduumu saklamak iin hi bir se bep grmyorum. Dncelerimi bu sfatla savun dum ve savunacam. Ama kendi fikirlerini savunan herkes iin, karlkl anlaya ve fikirlerin istenmi eitliliine doru, hogrnn tesine gemenin zaman gelmitir, diyorum. Bana yle geliyor ki, bal olduumuz hi bir eyi yadsmadan, hi bir eyi terketmeden, kabul etmediimiz, hatta sava halinde olduumuz eylere kar adil davranabiliriz. H atta bir bakma sevebiliriz de onlar. Bir usu, Phedonu, Dnceleri (Les Pens^es) ya da Bir Mminin SzJerini (Paroles dun Croyant) okumak tan zevk alyorsa, kendine kar vefaszlk ediyor deildir. Ayni ekilde bir mmin, Garantuay ya da Candidei zevkle okuyorsa, kendine aykr d m olmaz. Byk zeklar bu konuda rnekler 'veriyor bi ze. Pascal, Copemicin fikrinin derinletirilmemesi
DINE) K A R gl DNCENN TAUl l l l
|;t;{
ni doru bulur. H ristiyanlara kutsal su al;l;n tler ve yle der: Tabi, bu da sizi inand m m k ve balayacak; ama bu onun, marur, hatta kstnl bir ekilde zgr-aratrma haklarn istemesini ve snrsz ilerlemenin kuramcs olmasn engellemi ti r. Bossuet, insan bilgisinin pek kk olduunu ileri srer, ama bilimin zaferlerine hayran olmak szn bakamadn itiraf etm ekten de kendini ala maz. Voltaire, Ezelim ala! diye haykrr, ama Felsefe Szlnde Din maddesinde sann hayali ni grdn tutkuyla anlatr. sa ahlk dersini bir cmlede zetler: Tanry btn kalbinizle sevin, insanlar kendiniz gibi sevin; nk btn insan bundadr Ve ekler: O zaman iimi avunm ayla dolduran bir ba iareti yapt. Hayal kayboldu ve bulun bende kald (1). Renan, sada b ir tan r gr mei yadsr, ama yle konuur; sa almayacaktr; getirdii din durm adan yenilenecektir; efsanesi t kenmez gzyalar aktacaktr; aclar en iyi kalple re dokunacaktr; btn yzyllar, insanoullar ara snda sadan daha byk birinin gelmediini belir tecektir (2). Comte, teolojik durumu reddede rek, kilisenin getirdii btn dogmalar knar, Tan r Esinini inkr eder, ama yce katolik yarat gklere karm aktan da geri durmaz, ve kendi nsan lk Dinini Meryem yaftasyla yerletirm ek ister.
<T)
Felsefe Szl. (2) sann Hayat,
134
Hugo, ruhban ynetimine kar en iddetli mcade leyi amtr, am a Boaz endormiyi yazar, LAigle du easqueda Byk say insanoluna kollarn am gsterir. Le petit rol de Galicede yle der: Tatan bir sa, ayaklarnda M eryem Ana tasviri Yz bteyaz; bir mumla aydnlanan ve Ba datan. Yumuak glgenin gk derinliinde) byd u saatte Fin du Satan, btnyle, saya yazlm bir kasidedir. Lecomte de Lisle, Cainde (Kabil) ar b ir tanrtanm azlk iindedir. N azaretliye dnerek yle barr : Ey dlgerin olu, yalan deildir senin szlerin! Ruhlar m istik gvercinlerle oul vejren Senin Tanr dudandan iecektir o ll ikiyi Btn bu nl rneklere ram en m m inler ve usular hakllna kimsenin az amad ideolojik mcadelelerine niin fke ve kin vurgular katm lardr? Sorunu dipten kavraynca,' bunun nedenini anlamak pek g olmasa gerek: iki taraf da do ru yu izledikleri kansnda olduklarndan, sarsl maz ve amaz b ir kesinlik iindedirler. Mmin kii iin, hangi inanta olursa olsun, gerek mutlak tr. Yehova sylem itir bunu, sa sylemitir. Allah sylemitir. O nlarn syledii ve doru olan ey dndaki her ey ise yalandr, ya
DNE* KARSI DNCENN TARH
135
da yanltr. Bal kul yle der: dnyorum, y leyse varm; ve kendi dncesini yadsyanlar, b tn alar boyunca, ldrlmesi gereken sefiller, ya da ho grlmesi gereken bahtszlar olarak g rr. Ama, Auguste Comte iin de, pozitivistler iin de, doru mutlak tr. ki kere iki drt eder, b ir genin as toplam iki dik aya eittir ve Newton yasalar btn olaylar kavrar. B tn bu kesin, sarslmaz dorular yzyllarn saldrsna meydan okbmaktadir. Bu gr tarz iyice savunulur bir yan tayor, bunu inkr edecek deilim. Nitekim, La Morale de la Science (Bilimin Ahlk) adl bir denemede bilim sel olarak ispatlanm dorularn m m inler iin de, usular iin de; Bat iin de Dou iin de; kapitalist ler iin de proleterler iin de ayn olduu noktas stnde srarla durmuumdur. Comtecu olduum gnlerde kendilerinin doru olduunu ileri s ren dinlerin karsnda, doru olan bilimin bulun duunu yalantm. Ama, doru olduu kansndaki dinle doru olduu kansnda olan bilimsellik in atmasn dan ne gibi bir sonu douyordu? Dnce zgr lnden ortak b ir vazgei; Bu zgrl kilisenin nice iddetli bir biim de mahkm ettiini yukarda grmtk. Ama Bir mmin iin vidan zgrl yoktur diyen Kiliseye
136
Auguste Comte, 1882 de, Pozitif Politika Sistemine Giri adl yaptnda yle karlk veriyordu: Ast ronomide, fizikte, kimyada vicdan zgrl yok tur. Bu zgrlk yokluu, u ya d a bu tarafn yn dei olarak kabul edilir edilmez, insan zihni iin ar tk iki mutlak kart g arasnda Grek mucizesini genilik ve derinlik bakm ndan aacak olan amansz ve sonusuz bir mcadeleden baka olanak kalmayacak. Oysa, bu olanak herkese kabul edilir gibi ol duu anda, XX yzyl mucizesi ortaya kmtr. ki bin yl akn bir sreden beri, Euclides ge ometrisi, ebedi mantk olarak adlandrlan eyin kesin ve tartlm az bir ifadesiydi. ki nokta arasn dan sadece bir doru geeceinden kimsenin ku kusu olamazd; b ir noktaya belirli b ir ykseklikten ancak bir paralel izilebilecei de yle bir doru ydu. Oysa Lobaevski ortaya ikt; bir doruya bel li bir noktadan birok paralel izilebileceini ileri srerek Euclidesinki kadar tu tarl ve salam olan sapkn bir geometri kurdu. Riemann kt: Euclidesin nl aksiyomunu reddetti; iki nokta arasn dan sadece tek b ir doru gemediini ileri srd. Bu iki sapkn k, bilimsel ynden, klsik sonulam alar kadar doyurucu kantlar tayordu. Descartestan sonra Comteun nasl bir egemen lik tand bilinmeyen halk saduyusu bakal drm Euelidesci olmyan geometriyi, ortodokslarm
DNE. KARSI DNCENN TARH 137 bir zam anlar Arianizme kar takndklar tavr h a trlatan bir iddetle mahkm eder. Ama H enri Poin care saduyuya cesaretle kar koyar. htiyatl bir dille, Euclides geometrisinin v ar olduunu, bun dan sonra daha da rah at var olacan aklar. Yal nz, Lobaevski ve Riemannm postulatlarm m da en az Euclides geometrisindeki postulatlar kadar do ru olduunu ekler. Bundan, nceleri usun sonsuz ilkeleri olarak dnlm aksiyomlarn aslnda bafeit alma varsaym lar olduu sonucuna varr: bunlarn tem el deeri doru olmalarnda (deil, elverili olm alarndandr; ve usta doan daha stbir elverililik dzeyinde silinip gitmelidirler. Uzayn m utlak bir deer oluu, zamann m ut lak bir deer oluu XX. Yzyldan nce zihnin ya psn meydana getirmekteydi. Sonsuzluk dleri bi le belli belirsiz b ir ekilde bu ereve iine giriyor du. Sonra birden, Einstein ortaya kt: Uzay'mz da, zamanmz da sadece grece bir deer tayor du ve bu deer onlar ilitirdiimiz danma siste mine balyd. Benim kuamdan olanlar bu yeniliklere nasl byk bir direnm e gsterildiini bilirler: eytan da gelse, bir metre bir m etredir, bir dakika b ir daki-, kadir. Bununla birlikte her t rl yenilie ak olan
Bergson ahlanr, ve Einstein fiziinden ayrlm ve genlemi zam anlarn yardmc zamanlar ola bileceini syler; tek reel, yani tek mutlak ola-
138 DNE KARI DNCENN TARH nm yaanm zaman, kedeki duvar saatinin zam a n, saduyunun zaman olduunu benimser. Ama, M. Marcel BolLn ok kere her t rl gerilemenin znesi olduunu belirttii bu saduyuya meydan okuyan bilim ban alp gitm ektedir. Genel grece lik ortaya knca, Comteun bir dogma haline ge tirdii Newton ekimi, uzay-zamanm b ir kavram olan geree (realiteye) yerini brakm aldr; Pascalm o kprtl anlatm gcyle ycelttii son suz evren, snrsz, ama sonlu olan o bulank hypersphere kavram nnde silinip gidiyor. Mutlak b ir m antk var ama, yeni b ir m antk da var. Aristotelesin, Descartesin, Newtonun, Comte un usunun, Greceliksin hcum uvla salland zamanda da, kendi anda iyice yeni olan Epicurusn eski atomu, artk blnmeyecek kadar ufak bir modern atoma, ama iinde, negatif elektrik po zitif elektrik dediimiz byk b u lu tlar tayan bir sisteme brakm tr yerini. Fizik, b ir an, bu sistem de, elektronlarn, gnein evresinde dnen geze genler gibi, ekirdein evresinde dndne inan m ak istiyor. Ama, bu yaln varsaym, olgularla a tnca, ve Bohr, Planckm uantum dactiot sorusu na elverili bir karlk arama&a balaynca, dnce dnyasnda yeni b ir devrim douyor. M utlak dorularn bekisi klasik bilimde, bel lilik (Ievidence), saduyunun baka bir ad olan bu kavram, sonsuz b ir dizi ngrmekte ve mmkn ha-
DN KARSI DNCENN TARH
1.39
reketleri devam ettirm ektedir. Oysa nicelikle fizi inde, hareketin tam bir dnemi iin dnlm? mekanik i Planckm deimtez H.snm bir artm na eit olmak artle, doada kararl ve gereklemi tek ey sreli cisimcik hareketleridir. Louis de Broglienin yazd gibi, btn say larn ie kart niceleme kurallar yardm yla m m kn hareket saysn, snrlayan quantanm bu zaferi, her eyden nce ok tuhaf bir olaydr. Ama tuhaf olsun olmasn, byle bir ey vardr. Bu incelemenin erevesi iinde kalarak b elirt mek istediim udur: Modern bilim, yukarda ak ladmz ve insanlar, inanlarn mutlak ile bilimin mutlak arasnda, amansz ve sonsuz bir mcadeeye mahkm eder grnen sorunun verile rini bir kanat darbesiyle deitirmitir. Hayr, bilim, tarihinin hi bir annda b ir m utlak olmamtr. Hayr, eski, yeni zaferleri nice parlak olursa olsun, dnce ..atlmn belli durum larda durdurm ay dnemez bilim. Baz grlerini is patlam ak iin bosuna yle konum utur Descartes: Bunlar yle eyler ki, insan zeksnn ilerde daha iyisini bulabileceini dnemiyorum. Comte, in sanlarn, yldzlarn kimyasal bileimlerini hi bir zaman inceleyemeyeceini ileri srerken, bilimi bylece kendi belirledii bir durum da durdururken bosuna konumutur. Btn bu szler modorn fizi in zafer atlm lariyle silinmitir. Modorn fizik, mutlak, yani klie, kesin, siirslmnz bir dorunun
140
d n e K A R s d n c e n in t a r i h i
yerine, grece, hareketli, gemii amaa her zaman hazr, kendini amaa her zaman hazr b ir doruyu geirmekte. Geici olarak tanm lanan bu doru, niin 1959da da ,doru oluyor? nk, kendilerinden nce ge lenlerin yararlandklarndan fazla deneyi olmu a da bilginler onu doru olarak tanm lyorlar. Niin nemsemeyeim bu olay? Mutlak tanm n yerine niin toplumbilimsel tanm geirmeyelim? Genel olarak, b ir grup insann iinde o grubun doru bildii eye niin doru demeyelim? Kukuculuk diyor bazlar. Bu itiraz salam bir ey olsayd, ilk gerileyen ben olurdum. Kukucu luk, gemiin zorbalna kar yenilie bir ar ol duu sralarda, Grek dncesinin oluumunda b yk bir rol oynam tr. Yaratc olanak tad h er zaman iyilikidir kuku. Ama okka ii bayalklara dald zaman, sefil bir eydir, dncenin hak ve grevlerinin inkrndan baka bir ey deildir: Hi bir ey doru deil... Hi bir ey sama (deil... H er fikir deerlidir, hi bir fikir deerli deildir... Byle bir zek iflsna gitmektense yeniden kavgaya tu tu mak iyidir. Ama, dnceyi vazgeie mahkm eden byle bir kukuculukla, dnceyi hep en nden git mee davet eden grececilik ayr eylerdir. Dorunun belli bir zaman ve yerde, kendine g venen, iyi niyetli insanlar arasnda kendini arayp bulacan sylemek, bulvar kukuculuu na a-
D N B KARSI DNCENN' TRH
141
dece srt evirmek deil, o*na cepheden saldrm aktr da. Byle olunca, doruyu toplumbilimsel kavra yn zaferine kim kar durabilir? Alkanlk. En kart kamplarda, kabul edilmi ve dokunul mazl belirtilm i doruya kar kmaa yeltenen kiiye dman ilemi uygulamak h er zaman g rlen bir eydir. Bazan ldrlr o kii (Bunu XX. yzylda gryoruz) ya da tarziye vermesi; ya da zeletiri yapmas istenir. Bakalarndan ayr ko numaa kalkan kiiye barlr: Rezalet! ve ek lenir: Vay bu rezaleti getirenin haline! Ama, za man getike daha iyi anlalyor ki, byk nsan ilerlem elerin ounu tarih in b ir annda skandal karm ak yrekliliini gstermi zgr-dnrlere borluyuz. Pascal, sa iin skandalin k ilit ta der. Ama o skandaldan nce zirisiliin, Orfizmin, Sokratesiliin, Epicurusculuun, Kinizmin skandallar var. Han karsnca hill, skandaldir. Tomizm, douunda yledir; Occamizm de yledir; Erasmus yledir; L uter yledir, Rabelais yledir; Voltaire yledir; Diderot yledir; Rousseau yledir; Lamennais yledir; Renan yledir; Comte yledir. Ne den? nk dnce zgrlnn savunucular, kendini kibirle dorunun dorusu olarak iln et mi bulunan yerleik doruya saldrm ay gze al mlardr. Ne var ki, imdi yle diyebiliyoruz: Sayglar, o rezaletleri, getirenlere! nk dn
142
. *>NE KARSI DNCENN TARH
cenin ne gemi olmas onlarn tiedir.
yz suyu hrme-
Yarn, deneylerle eitilmi insanln, gemi te genellikle b ir engel ya da fren meydana getir mi kat bir doru anlayndan, esnek bir anlaya, toplumbilimsel anlaya geebileceini dnebi lir miyiz? Birok olay hak verdiriyor byle bir dnceye. Ben de bir um ut olarak inanyorum ona. Bir kere mutlak anlayn yeryznn b tn ocuklarn bir araya getiremeyecei yirm i kez, yz kez, bin kez, anlalm bulunm aktadr. B ir fel sefenin, . bir dinin btn yeryzn kavrayacan sylemek dile kolay geliyor belki. Ama, gerekte han gi felsefe, hengi din baar,d bunu? br sistemlerle atmayan bir sistem gsterilebilir mi? br kilise lerle atmayacak kilise var mdr? Batnm doru su Douda yanl; XIII Yzyln dorusu XVI. Yzylda yanl; XIX. Yzyln dorusu XX. Yzyl da yanl. Dahas var: belli s (biE: okulun, belli b ir kilisenin iinde de, doru, evrim geirmektedir. B ir yerde bi ze ekici gelen o dorularn en (dorusu m u var, orda hi bir ey deimiyor demek. Oysa, h er za man ve he* yerde, sarslmaz olan ey sarslmtr. Bugn, XX. Yzyln ortasnda, bir Bat bloku bir de Dou bloku var; her eyden nce ideolojik bloklar bunlar, Tutalm ki, iki blok da eski mutlak
D N E K A R S I D N C E N N T A R H
143
doru tanm n kabul etti; benim sistemim btny le doru, seninki btnyle yanl. iddete bavu ran zm yollar dnda bu ifte dediim dedikle nezleye v arlab iliri Fikirlerin eitlilii bizim iin ortak bir zen ginlik, k r m anzaralarnn, ieklerin eitlilii gibi;, ve sava ye kin tohum u atmamaa balad an dan itibaren ortak bir zenginlik, nsan b ir zengin lik haline geliyor. Ben de, benim gibi dnenlere kardeim di yorum diye yazdm iin eletirildim. Benim, gibi dnmeyenlere ise: iki kere kardeim diyorum. Bununla birlikte gelecek orda ite; nk, dne i( arkalk3ari. kalplerin kardeliine b irer engel ol maktan, ktklar andan itibaren, zenginletirici bir ilke meydana getiriyor. Fransa, ite bu fikirden k yaparak, dnyaya u ya da bu retinin Haklar Bildirisini deil, n san Haklar Bildirisini, iln etm itir. Tarihinin hakl gururuna dnerek, bu lke, toprann snr tam a yeniden zgrln lkesi burda balar di ye yazabilecek midir? O gn, binlerce yldan beri savalarn gm brts arasnda kendini arayan zgr-dnce klcn knna sokacak, ve: cedant a r ma togae diyebilecektir- Onun zaferi birilerinin ba kalarna kar kazand bir zafer deil, dncenin ve sevginin blnmez zaferi olacaktr: yenilmez bir zafer. S O ,N
N D E K L E R : GR I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. X. .................................................................................... 5 BLM Grek dnyamda dine kar dnce . 11 BLM Koma dnyasnda dine kar dnce 25 BLM Dine kar dnce ve hristiyanlk . BLM Ortaada dine kar dnce . . 89 56
BLM zgr dnce, reform, rnesans . 68 BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80 BLM XVIII. yzyl zgr dncenin zaferi 90 BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80 .113 ! BLM XX. yzyl, dine kar dnceden lftik li e.......................................................127
IX.BLM XIX. yzyl, savaan liklik .

Dine Karşı Düşüncenin Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dine Karşı Düşüncenin Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I

DNE KARI d O On g e n I n TARH

D N E KARI DNCENN TARH

VA R L I& Y A Y I N EV Ankara Caddesi, stanbul

I Mi'ii - t11 m ntirh/rU n hristiyanla kar

DINK K A RSI DNCENN TA R H

(2) Birinci ark.

(2) Tractat, Super Psalmos.

CME K A RSI DNCENN T A R H

Lot, Antik Dnyann Sonu ve Ortaan Balangc, s. 31.

DNE KARSI DSNCEN TARH

DNE K R gl DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

P N E KARI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

(1) (2) (3) (4)

Code Ayn Ayn Ayn

IV. BLM ORTAADA DNE KARI DNCE

DNE KARSI DNCENN TARH

(1) Sum. Tbeolog., II a, II ae, 9, XI, a, 3.

DNE- KARI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN- TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN" TARH

(2) Epist., de Secretis Operibus Artis et Naturae, c. IV.

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE K A R gl DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

kiyzl herifler, dzenbazlar Bilmez miyiz yalan dolan iinde yaadnz

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI -DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARgI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KAKI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

VI. BLM XVIII. YZYILDA DNE KARI DNCE

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE. K A R gl DNCENN TARH

DNE K A R gr DNCENN TARH

DNE K A R gl DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE! KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

(1) Isambert, XII, 272.274.

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE? KARI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARSI DNCENN TARH

DNE KARI DNCENN TARH