12.

NAJBOLJE DOSTUPNE TEHNIKE PREIAVANJA OTPADNIH VODA NASELJA

12.1. Koncept najbolje dostupne tehnike preiavanja otpadnih voda naselja U okviru izrade Studije Strategija vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini (u daljem tekstu: Strategija), u ovom poglavlju se koncipiraju najbolje dostupne tehnike preiavanja otpadnih voda. Termin najbolja dostupna tehnika1 se koristi u zakonodavnoj praksi Evropske Unije. Definicija termina je data u poglavlju 6. Preuzimajui taj termin u svom znaenju, i primenjujui ga ovde na preiavanje otpadnih voda naselja (vidi tekst u okviru), termin najbolje dostupne tehnike pripreme vode (u daljem tekstu: tehnike; ili: tehnike preiavanja) obuhvata procese preiavanja otpadnih voda naselja (gde se pod procesom podrazumeva vie povezanih postupaka preiavanja, videti sliku 39), u ijem su koncipiranju primarno uzeti u obzir sledei inioci: (i) kvalitet sirove otpadne vode (videti podatke u tabeli 38); (ii) zahtevi u pogledu kvaliteta preiene otpadne vode (videti podatke u tabeli 34, poglavlje 10), u prvom redu zavisno od karakteristika recipijenta u koji se isputaju preiene otpadne vode; i (iii) podobnost primene datih postupaka preiavanja otpadne vode u praksi, pod tehnikim i ekonomskim uslovima. U Strategiji je izabran prilaz problematici preiavanja otpadnih voda naselja, tako da se naselja grupiu prema veliini, samim tim to je i grupisanje prema koliini vode koju naselja troe (uzimajui u obzir da priblino 95% vode dospeva u otpadne vode, to je za potrebe izrade Strategije prihvatljiva aproksimacija). U odnosu na veliinu naselja koncipira se i tip procesa preiavanja otpadnih voda naselja. U ovom momentu, na stepenu razrade problematike preiavanja otpadnih voda neophodnom za potrebe Strategije, se usvaja kao postulat, koji se dalje ne razrauje, neophodnost da se otpadne vode industrije i drugih veih producenata otpadnih voda koji svoje otpadne vode isputaju u javnu kanalizaciju i koje se obrauju zajedno sa otpadnim vodama stanovnitva, dovedu do nivoa optereenosti otpadnih voda stanovnitva, u sopstvenim postrojenjima za delimino preiavanje svojih otpadnih voda, kako bi se bez izrazitijih problema mogle obraivati zajedno sa otpadnim vodama stanovnitva na centralnom postrojenju za preiavanje otpadnih voda naselja. Poto je centralizovano preiavanje otpadnih voda naselja dominantna praksa u svetu u oblasti preiavanja otpadnih voda, to su procesi preiavanja otpadnih voda naselja koncipirani kao procesi koji se odvijaju u centralizovanom postrojenju, u kome se obrauju sve otpadne vode koje dospevaju javnom kanalizacijom (videti tekst u okviru), sa poeljnim izuzetkom atmosferskih otpadnih voda, ukoliko je u naselju predviena ili izgraena separatna kanalizacija za tzv. atmosferske vode (sreu se i nazivi kina kanalizacija i oborinska kanalizacija).
1

na engleskom: Best Available Technique; termin opte prihvaen po svojoj skraenici BAT

143

Slika 39. Opta ema procesa preiavanja otpadnih voda, koja obuhvata komunalne i industrijske otpadne vode, u sluaju preiavanja sa otpadnim vodama naselja

144

Definicija otpadnih voda Otpadna voda naselja je zbir, smea (1) otpadne vode iz domainstava, tj. otpadne vode stanovnitva (iji je udeo u komunalnoj otpadnoj vodi u pravilu najvei); (2) otpadnih voda svih ostalih producenata otpadnih voda koje jedno naselje moe da ima: vanprivredni objekti (kole, bolnice, administrativne zgrade, itd.) i privredni objekti (zanatske radnje, servisi, trgovaki centri, fabrike, itd.); pranje ulica i ostalih povrina u naselju; i (3) oborinske (atmosferske) vode. Otpadne vode industrije predstavljaju takoe zbir, smeu (1) otpadnih voda iz procesa proizvodnje fabrike/pogona; (2) otpadnih voda od zadovoljavanja higijenskih i ostalih potreba zaposlenih, tzv. sanitarne otpadne vode (toaleti, kupatila, kuhinje, restorani, itd.); i (3) oborinske vode. Gradske otpadne vode predstavlja meavinu (1) komunalnih otpadnih voda i (2) industrijskih otpadnom vodom u naselju i (3) oborinske (atmosferske) vode. Tabela 38. Karakteristike otpadne vode naselja2
Karakteristike Fizike Suva materija (suvi ostatak) Ukupno Suspendovane estice, ukupno Suspendovane estice, isparljive (*) Rastvorene materije, ukupno Rastvorene materije, isparljive (*) Hemijske Organski ugljenik BPK5 HPK Ukupni azot (kao N) Ukupni fosfor (kao P) pH Hloridi Koncentracija, mg/l Opseg Tipino

300-1200 100-400 70-300 250-850 100-300 100-400 200-1000 15-90 5-20 7-7,5 30-85

700 220 150 500 150 250 500 40 12 7,0 50

(*) Gubitak arenjem suvog ostatka, priblino odgovara sadraju organske materije.

12.2. Koncipiranje procesa preiavanja otpadnih voda U koncipiranju tipa procesa preiavanja otpadnih voda, tj. najbolje dostupne tehnike (BAT) preiavanja, poee se od velikih naselja (tu se raunaju naselja preko 20.000 stanovnika), pa zatim procesi preiavanja za manja naselja (od 5.000 do 20.000 stanovnika), i na kraju reenja za procese preiavanja otpadnih voda malih naselja (ispod 5.000 stanovnika), tabela 39. Kao to se iz podataka tabele 39 moe sagledati, reavanjem otpadnih voda velikih naselja, iako se radi o brojno najmanjoj grupi naselja (14 naselja ili svega 3% od ukupnog broja), reavaju se otpadne vode treine stanovnitva Vojvodine. Poznato je,
Gaea, S., Klanja, M. (1994) Tehnologija vode i otpadnih voda, Jugoslovensko udruenje pivara, Beograd
2

145

da je u Vojvodini izgraeno nekoliko postrojenja za centralizovano preiavanje otpadnih voda veih i velikih naselja, od kojih neka (na primer u Rumi) uopte ne rade, pa do postrojenja koje dosta dobro rade (na primer u Vrcu, Somboru i Kikindi). Svakako da bi prilaz reavanju problema otpadnih voda veih i velikih naselja, koji se predlae u Strategiji, obuhvatio i proveru funkcionisanja (efikasnosti rada i kapaciteta obrade otpadnih voda; uopte proveru svih relevantnih tehno-ekonomskih parametara) dosad izgraenih postrojenja, na osnovu ega bi se formulisali predlozi mera za poboljanje funkcionisanja i nadgradnju tih postrojenja. Tabela 39. Rapored stanovnitva po naseljima i potronja vode3
Veliina naselja <250 250-500 500-1.000 1.000-1.500 1.500-2.000 2.000-3.000 3.000-4.000 4.000-5.000 5.000-7.500 7.500-10.000 10.000-20.000 20.000-50.000 50.000-100.000 100.000-200.000 >200.000 L/s po naselju 0,5 0,5-0,9 0,9-2,1 2,1-3,1 3,1-4,2 4,2-5,2 5,2-8,3 8,3-10,4 10,4-15,6 15,6-21 21-42 42-104 Broj naselja 38 32 59 74 41 67 48 17 34 12 20 9 4 1 0 Ukupan broj stanovnika 6.033 12.591 44.140 91.707 71.519 160.556 161.532 78.005 210.891 102.818 295.001 277.550 308.312 191.405 0 % stanovnitva 0,29 0,6 2,2 4,5 3,5 7,9 8,0 3,8 10,5 5,1 14,6 13,7 % kumulativan 0,3 0,9 3,1 8,4 11,9 19,8 27,8 31,6 42,1 52,6 67,2 80,2

to se tie obrade otpadnih voda ostalih naselja (iz grupe naselja sa preko 20.000 stanovnika za koja smo usvojili, za potrebe ove Strategije, da spadaju u velika naselja), koja nisu pokrivena postojeim postrojenjima za preiavanje otpadnih voda, za obradu otpadnih voda tih naselja je sasvim logian izbor tip procesa preiavanja komunalnih otpadnih voda kakav je danas vladajui u svetskoj praksi; a to je tip procesa koji se sastoji od: (a) postupaka prethodne obrade (uklanjanje grubog materijala reetkom; uklanjanje inertnog materijala, u tzv. hvatau peska), (b) primarnog preiavanja (u pravilu se primenjuje postupak uklanjanja suspendovanih estica u gravitacionom taloniku), i (c) sekundarnog preiavanja (uklanjanja biorazgradivog organskog jedinjenja, daleko najee nekom od izvedbi aerobnog biolokog procesa preiavanja sa aktivnim muljem, slika 40)4, esto kombinovanog sa
3 4

Republiki zavod za statistiku (2004) Popis stanovnitva, domainstava i stanova u 2002. godini Metcalf & Eddy (1991) Wastewater Engineering, treatment disposal reuse, McGraw-Hill

146

(d) tzv. tercijarnim preiavanjem, koje se u sluaju obrade otpadnih voda naselja u pravilu sastoji od uklanjanja tzv. nutrienata, azota i fosfora, koji su glavni uzronik eutrofikacije (videti tekst u okviru) prijemnika preienih otpadnih voda; ili se tercijalno preiavanje izvodi kao posebna faza procesa preiavanja, nakon sekundarnog preiavanja, slika 41 i 42.

Slika 40. Uproena ema procesa preiavanja otpadne vode sa aktivnim muljem, sa recirkulacijom mulja Oznake na slici 40.
Q protok otpadne vode, m3/d So koncentracija organskog zagaenja u influentu, kao BPK ili HPK, mg/L X koncentracija akt. mulja, kao organska suva materija suspendovanih estica, mg/L. V zapremina reaktora, m3 S koncentracija organskog zagaenja u sistemu i efluentu, kao BPK ili HPK, mg/L QV protok vika aktivnog mulja, m3/d QR protok recirkulisanog aktivnog mulja, m3/d XE koncentracija mulja u efluentu, mg/L. XR koncentracija mulja u recirkulacionom vodu, mgL QE protok preiene otpadne vode, efluenta, m3/d

Tercijarno preiavanje se namee kao neminovnost ukoliko se preiena otpadna voda isputa u prijemnik koji je osetljiv na eutrofikaciju, jer se u tom sluaju pootravaju norme za sadraj azota i fosfora u (sekundarno) preienoj otpadnoj vodi, (vidi poglavlje 10, tabela 34). U pojedinim sluajevima, ukoliko mikroflora preiene vode moe u znaajnoj meri negativno da utie na mikrofloru prijemnika, neophodno je izvesti i dezinfekciju preiene otpadne vode, za ta se u savremenoj praksi preporuuje prevoenje preiene otpadne vode preko posebno konstruisanih UV-lampi.

147

Slika 41. Postupci denitrifikacije sa suspendovanom mikroflorom

T1 primarni talonik, T2 sekundarni talonik, BPK/NIT uklanjanje BPK/nitrifikacija, DN denitrifikacija, PA naknadna aeracija, Rt recirkulacija reaktorske tenosti, C spoljni izvor ugljenika

Definicija postupaka preiavanja Primarno preiavanje otpadnih voda moe da obuhvata postupak (i) ujednaavanja koliine i optereenja otpadnih voda; te postupke uklanjanja: (ii) krupnog (grubog) materijala iz otpadnih voda; (iii) lako taloivih suspendovanih estica; (iv) slobodnih ulja i masti; i (v) suspendovanih estica. Treba naglasiti, da se postupci nabrojani pod (i)-(iv) esto definiu kao postupci prethodne obrade otpadnih voda (engleski: preliminary treatment, pretreatment) koji se koriste u prvom redu sa ciljem zatite i/ili olakavanja daljeg procesa preiavanja a da se samo (v) uklanjanje suspendovanih estica smatra primarnim preiavanjem. Primarnim preiavanjem se ne moe preistiti otpadna voda do stepena koji doputa njeno direktno isputanje u vodoprijemnik; ali se moe, u odreenim sluajevima, preistiti u dovoljnoj meri da se dozvoli njeno isputanje u javnu kanalizaciju, jer su uslovi za kvalitet otpadnih voda koji se isputaju u javnu kanalizaciju daleko blai od uslova za direktno isputanje u prijemnik (uporediti odgovarajue podatke iz tabela 2 i 3). U postrojenjima za preiavanje otpadnih voda naselja je uobiajeno da se od postupaka prethodne obrade i primarnog preiavanja postavljaju postupci (ii), (iii) i (v), ili se umesto postupka (iii) kombinuje, u jednoj opremi, postupak (iii) i (iv).

148

Sekundarno preiavanje otpadnih voda obuhvata postupke uklanjanja koloidno dispergovanog i rastvorenog bioloki razgradljivog organskog zagaenja. Ti postupci su zasnovani na aktivnosti odgovarajue mikroflore, koja koristi bioloki razgradljive organske materije zagaenja kao svoj supstrat. Sekundarnim preiavanjem se u veini sluajeva otpadna voda preiava do stepena koji doputa njeno direktno isputanje u vodoprijemnik. Meutim, standardnim sekundarnim preiavanjem se iz otpadne vode ne uklanjaju u dovoljnoj meri tzv. nutrienti, odnosno materije koje sadre azot i fosfor, i koji su uzronici eutrofikacije prijemnika vode (o eutrofikaciji videti tekst u okviru); tako da se, u sluaju da je prijemnik sekundarno preienih otpadnih voda podloan eutrofikaciji, mora primeniti i tercijalno preiavanje otpadnih voda, sa ciljem uklanjanja nutrienata. Postupci tercijalnog preiavanja, odnosno uklanjanja azota i fosfora, mogu se ukljuiti u sistem sekundarnog preiavanja ili izvesti kao poseban stepen preiavanja, nakon primenjenog sekundarnog preiavanja.

Slika 42. Uklanjanje fosfora: (a) tokom primarnog preiavanja, (b) u procesu sekundarnog preiavanja, (c) poseban stepen nakon sekundarnog preiavanja

149

Koja izvedba procesa sa aktivnim muljem e se primeniti u svakom konkretnom sluaju, odnosno koji postupak sa aktivnim muljem (postupci se meusobno razlikuju ne samo po performansama, tabela 40) zavisi od niza faktora, i analiza mora da se izvede za svako naselje. U naelu, za najvea naselja to bi verovatno bila neka od varijanti konvencionalnog postupka, slika 43; a za manja naselja, pogotovo ako je vei udeo industrijskih otpadnih voda, verovatno tzv. postupak sa potpunim meanjem, s obzirom da podnosi vee varijacije hidraulikog, a pogotovo organskog optereenja. Tabela 40. Vrednosti osnovnih tehnolokih parametara nekih postupaka sa aktivnim muljem
Optereenje Postupak Konvencionalni Potpuno meanje Produena aer.

kgBPK 5 kg oSM d
0,2-0,5 0,2-1,0 0,05-0,15

kgBPK 5 m3 d
0,3-0,6 0,8-1,9 0,16-0,4

Hidr. vreme zadr. (h) 4-8 3-5 18-36

Starost mulja (dan) 3-15 1-15 20-30

Recirk. Odnos QR/Q 0,25-0,75 0,25-1 0,5-1,5

Uklonjeno BPK5 (%) 85-95 85-95 75-95

Slika 43. Konvencionalni postupak sa aktivnim muljem, reaktor sa klipnim tokom

Potreba za novim tehnologijama u tretmanu otpadnih voda javlja se u sluajevima specifinih zahteva u pogledu kvaliteta efluenta. To moe u sluajevima potrebe za visokim stepenom preiavanja tradicionalnog zagaenja komunalnih otpadnih voda poput organskih materija, azota i fosfora usled male prihvatne moi recipijenta i/ili strogih zahteva za ogranienje emisije, ili pak specifina primena za uklanjanje sintetskih organskih polutanata prisutnih u visokim koncentracijama u pojedinim industrijskim otpadnim vodama ili u niskim koncentracijama u komunalnim otpadnim vodama gde se tradicionalnim tretmanima ne moe postii zadovoljavajui stepen preiavanja. Zadnjih godina intenzivirana su istraivanja hibridnih procesa u oblasti tretmana otpadnih voda. Pod hibridnim procesima podrazumevaju se procesne kombinacije najee membranske filtracije i nekog drugog procesa kao to je adsorpcija na aktivnom uglju ili pak peana filtracija, odnosno konvencionalni tretman. Prvi proces je izuzetno znaajan u smislu uklanjanja organskih mikropolutanata iz otpadnih voda industrije, otpadnih voda od pranja filtara, ocednih voda deponija i dr, posebno kada se radi o perzistentnim sintetskim polutantima.
150

Eutrofikacija je proces obogaivanja neke sredine u nutrijentima (glavnim nutrijentima se smatraju azot i fosfor) do koga dolazi kada neki polutanti mogu da igraju ulogu nutrijenata za fotosintetike organizme, i koji se direktno ili indirektno unose u ekosistem. Porast sadraja nutrijenata izaziva preterani rast pojedinih biljnih vrsta i dovodi do nestajanja drugih vrsta. Eutrofikacija je naroito problem za priobalne i unutranje vode, gde moe doi do ogromnog porasta algi, to dovodi do smanjenja koncentracije rastvorenog kiseonika u vodi, to negativno utie na biljke, ribe i ostale forme ivog sveta u vodi; sem toga, te alge lue toksine koji mogu da budu opasni po ivotinje i ljude. Akumulisanje vika azota u zemljitu moe da dovede do poveanja koncentracije nitrata u podzemnoj vodi, to tu vodu ini neprihvatljivom za pie sa higijenskog aspekta (prevelike koncentracije nitrata u vodi su opasne po zdravlje). Eutrofikacija takoe izaziva izluivanje azota iz zemljita, to dovodi do zakieljavanja povrinske i podzemne vode.

Manja naselja u Vojvodini, sa brojem stanovnika od 5.000 do 20.000, su gotovo pet puta brojnija grupa od velikih naselja (preko 20.000 stanovnika): 66 naselja, ili 14,5% od ukupnog broja naselja u Vojvodini; ali je udeo stanovnika koji ivi u njima manji od udela stanovnitva koji obitava u velikim naseljima: 30,2% prema 37,5%. Dakle, manje od treine stanovnitva, samim time proporcionalno toliko otpadnih voda; ali, u sluaju da se otpadne vode svakog tog naselja preiavaju u sopstvenom postrojenju, to je 66 postrojenja. S obzirom na kapacitet tih postrojenja, samo za najvea naselja iz te grupe, od 10.000 do 20.000 stanovnika (videti tabelu 39) bi eventualno bili pogodni postupci kakvi se primenjuje na velikim naseljima, dakle neki od postupaka sa aktivnim muljem i kontinualnim protokom otpadne vode (tehno-ekonomska analiza svakog pojedinanog sluaja, ili grupisanih najveih naselja iz ove grupe bi dala konaan odgovor; ali se, na osnovu poznavanja materije, moe osnovano pretpostaviti takav scenario). Meutim, za manja naselja iz te grupe, 7.500 do 10.000 stanovnika, a pogotovo za najmanja naselja, 5.000 do 7.500 st., moe se usvojiti da standardni, kontinualni, postupci preiavanja sa aktivnim muljem ne bi bili, u tehno-ekonomskom smislu, prihvatljivi kao reenje za preiavanje otpadnih voda tih naselja. Reenja najbolje dostupne tehnike (BAT) za tu veliinu naselja bi morali da se trae u dva pravca: (1) od postupaka sa aktivnim muljem (tj. sa suspendovanom mikroflorom) bi u obzir doao (i) takozvani SBR postupak (od engleskog: Sequencing Batch Reactor), odnosno arni tip postupka sa aktivnim muljem, ili eventualno (ii) postupak sa produenom aeracijom, ali pre (iii) aerisana laguna; ili (2) postupci sa imobilisanom mikroflorom, (i) biofiltracija ili (ii) tzv. biodisk (engleski: Rotating Biological Contactor). Prednost bi, smatramo, trebalo dati SBR postupku, jer je to veoma elastian i robustan sistem, to je znaajna prednost u obradi otpadnih voda malih naselja, koja se karakteriu velikim dnevnim, pa i nedeljnim varijacijama protoka i optereenja otpadnih voda; a jedan od velikih problema sa kojim se sreu postrojenja za preiavanje otpadnih voda u malim naseljima je problem odravanja opreme. S obzirom na poznatu ekonomsku injenicu, da investicioni i eksploatacioni trokovi nekog postrojenja rastu sa smanjenjem kapaciteta, to bi snienje cene preiavanja otpadnih voda naselja ove veliine moralo da se trai u vie pravaca. Na primer, sa aspekta smanjenja investicionih trokova (engleski: Capital costs), jedno od reenja bi bilo, s obzirom na znaajan broj naselja u ovoj grupi (66 naselja), da se sagleda mogunost unifikacije opreme (oprema jednog proizvoaa, koja bi bila

151

izabrana nakon pilot ispitivanja dva ili tri reenja, odabrana na osnovu prethodne studije) ili, za najmanja naselja iz ove grupe, nabavka celih prethodno fabrikovanih postrojenja (engleski: Package (pre-engineered) Treatment Plants); a sa aspekta smanjenja eksploatacionih trokova (engleski: O&M costs) bi, smatramo, bila dobra praksa oformljenje organizacije (agencije, privatne firme, ili neke druge forme organizacije ili preduzea) koja bi objedinjavala kontrolu i odravanje veeg broja postrojenja za preiavanje otpadnih voda naselja iz ove grupe. Za najbrojniju grupu naselja u Vojvodini, za mala naselja (preko etiri petine od ukupnog broja naselja u Vojvodini, 82,5%, su naselja sa do 5.000 stanovnika, odnosno 376 od ukupno 456 naselja su mala naselja, i u njima ivi ispod treine stanovnitva Vojvodine, tabela 39), reenje za preiavanje njihovih otpadnih voda je najtee reiv problem, prevashodno sa tehno-ekonomskog stanovita. Kada se pogleda raspored naselja po veliini, unutar grupacije malih naselja (videti podatke tabele 39), vidi se da najmanji udeo pripada najmanjim i najveim naseljima iz te grupe (16% naselja sa do 500 stanovnika, 17% naselja sa 3.000 do 5.000 sta.), a da je skoro polovina naselja (48,45) u grupi naselja sa 1.000 do 3.000 stanovnika. Ovi podaci, posmatrani sami za sebe, odnosno po scenariju da svako naselje ima sopstveni preista otpadnih voda (treba imati na umu da je u Evropskoj Uniji prihvaen stav da se obavezno preiavaju otpadne vode naselja sa preko 2000 tzv. ekvivalentnih stanovnika, to znai i sa manjim stvarnim brojem stanovnika jer u tzv. ekvivalentne stanovnike se ubrajaju svi ostali producenti otpadnih voda u naselju), u velikoj meri opredeljuju koncepciju izbora najbolje dostupne tehnike u preiavanju. Za grupu najveih, iz grupacije malih naselja, za naselja od 3.000 do 5.000 stanovnika, izbor tehnike preiavanja je u osnovi na istim postavkama kao i izbor procesa za grupaciju naselja od 5.000 do 20.000 st., koja je razmatrana u prethodnom tekstu, s tim da je nesto suen izbor, i svodi se na SBR postupak i postupke sa imobilisanom mikroflorom (tzv. biofiltre). Razlog za izostavljanje produene aeracije i aerisane lagune je sve izraenija neravnomernost protoka otpadnih voda to se veliina naselja smanjuje, tako da smatramo da treba dati prednost arnom sistemu, tj. SBR-u. Biofiltri se zadravaju kao opcija izbora jer se u njima aeracija odvija tzv. prirodnom promajom, to znaajno pojednostavljuje i pojeftinjuje postupak; ali bi njihova glavna mana, sklonost ka blokiranju biofiltra grubim i suspendovanim materijalom, morala biti reavana dobro odabranom prethodnom obradom vode, to donekle uslonjava i poskupljuje reenje sa biofiltrom. Primena drugih postupaka biofiltracije bi se morao prethodno ispitati. Konaan izbor izmeu navedenih reenja se samo moe obaviti na osnovu pouzdanih podataka sa terena, odnosno sveobuhvatnog snimanja rada postrojenja koja bi bila postavljena po razliitim tehnologijama (odabranim na osnovu prethodne studije). Za najveu grupu naselja, od 1.000 do 3.000 stanovnika, koja broji 182 naselja, unutar koje po broju dominiraju naselja sa 1.000 do 1.500 st. (74 naselja) i naselja sa 2.000 do 3.000 st. (67), smatramo da bi za vea naselja prednost verovatno imao SBR postupak, dok bi za manja naselja prednost verovatno pripala biofiltrima. U svakom sluaju, sva postrojenja za ovu grupaciju naselja bi trebalo da budu prethodno fabriki izraena postrojenja, jer s obzirom na brojnost ove grupe naselja, samim tim i potencijalno veliki broj postrojenja, za ovu veliinu naselja, graenje postrojenja po meri je daleko skuplje reenje nego izbor iz ponude postrojenja koja se grade u serijama, ma koliko da su te serije male. Za grupu najmanjih naselja, sa do 1.000 st., a pogotovo za naselja do 500 stanovnika, reenje za preiavanje otpadnih voda tih naselja treba traiti u primeni

152

velikih septikih tankova, kao to je tzv. Imhoff tank, kombinovanim sa naknadnim preiavanjem efluenta iz takvih tankova, na primer na peano-ljunanim filtrima. Za preiavanje otpadnih voda malih naselja preporuuju se i tzv. prirodni sistemi preiavanja (engleski: Natural Treatment Systems), koji su u najveem broju sluajeva tzv. sistemi preiavanja zemljitem, jer se zemljite koristi za preiavanje. Radi se o kompleksnom (biolokom, hemijskom i fiziko-hemijskom) procesu uklanjanja zagaenja otpadne vode koji se odigrava na povrini i u gornjem, povrinskom sloju zemljita. U preiavanju uestvuju mikroorganizmi koji obitavaju u zemljitu i biljke koje tu rastu ili su tu zasaene, zatim interakcije izmeu zemljita i zagaenja otpadne vode, kao to je hemijsko taloenje, adsorpcija, jonska izmena. Taj kompleksan proces se dri pod kontrolom regulisanjem koliine otpadne vode kojom se natapa zemljite, da ne bi dolo do prodiranja nepreiene otpadne vode u podzemne vode ili do oceivanja u povrinske vodotokove, i do njihovog zagaivanja. Sem toga, dodaje se otpadna voda u koliini koju moe da prihvati zemljite, a da ne doe do prevladavanja anaerobnih uslova u zemljitu to rezultira padom kapaciteta preiavanja otpadne vode. Zemljite se moe koristiti kao proces tercijarnog preiavanja otpadne vode (preiene u procesu sekundarnog preiavanja), prevashodno u cilju uklanjanja nutrijenata (to je preporuljivije za uslove nae zemlje, u prvom redu s obzirom na nau klimu; ili kao proces sekundarnog preiavanja, za uklanjanja organskog zagaenja otpadne vode (napomena: pokuano je u naoj zemlji sa korienjem postupaka preiavanja zemljitem za sekundarno preiavanje komunalnih otpadnih voda, ali su rezultati bili slabi). Tri su najzastupljenija sistema preiavanja: (i) navodnjavanje zemljita otpadnom vodom, (ii) brza infiltracija otpadne vode kroz zemljite, i (iii) prelivanje zemljita otpadnom vodom. U svetu je ree je zastupljeno korienje prirodnih ekosistema movara (ili vetakih movara; tzv. mokrih polja) za preiavanje otpadnih voda; mada se kod nas u poslednje vreme zagovara upravo korienje tzv. mokrih polja. Akvakultura, opti naziv za lagune u kojima se uzgajaju vodene biljke i ribe koje se zatim prerauju u stonu hranu ili se koriste u industriji, mogu da se primene i za preiavanje otpadne vode; pri emu je obino teite i dalje na prirastu biomase a manje na efektu preiavanja otpadne vode, koji je u pravilu dosta slab. Navodnjavanje (slika 44) je najee korien sistem, a smatra se najpouzdanijim i najboljim sistemom preiavanja otpadne vode zemljitem, odnosno daje najbolji kvalitet obraene otpadne vode. Obino se navodnjava obradivo zemljite na kome se gaje usevi i druge biljne kulture ijom se prodajom nadoknauje deo trokova takvog sistema preiavanja. Izbor biljaka koje e se gajiti zavisi takoe od niza faktora: kapaciteta usvajanja azota, koliine vode koju usvajaju i tolerancije prema poveanoj vlagi zemljita, otpornosti na zagaenje iz otpadnih voda; i u tom pogledu pogodne su razne vrste trava.

Slika 44. Preiavanje otpadne vode navodnjavanjem zemljita

153

Brza infiltracija je sistem preiavanja zemljitem koji se sastoji u periodinom nalivanju otpadnom vodom plitkih kanala ili bazena iskopanih na zemljitu velike propustljivosti (peskovito i ljunkovito zemljite), slika 45a, pri emu se voda preiava tokom proceivanja kroz sloj zemlje do nivoa podzemnih voda. Ukoliko se ne dozvoljava da preiena otpadna voda dospe u podzemne vode, sakuplja se drenanim (perforiranim) cevima, slika 45b, u odgovarajue kanale ili izvlai na povrinu preko sistema bunara, slika 45c. Najvei deo otpadne vode se proceuje, a samo mali deo isparava (obino nema vegetacije). Napomena: za preiavanja efluenta septikih tankova, kod postupaka za preiavanje otpadnih voda najmanjih naselja, ovaj postupak bi mogao da doe u obzir, pod uslovom da problem ne bi bio znaajna emisija mirisa.

Slika 45. Preiavanje otpadne vode brzom infiltracijom kroz zemljite: (a) ema procesa; sakupljanje i povrat preiene otpadne vode (b) drenanim cevima, i (c) sistemom bunara Prelivanje zemljita je sistem preiavanja pri kome se blago nagnuto glatko zemljite male vodopropustljivosti, obraslo biljnim pokrivaem, na vrhu nagiba poliva sa otpadnom vodom koja u tankom sloju tee, preliva, niz nagib i sakuplja u podnoju, slika 46. Izbor biljaka je od bitne vanosti u ovom sistemu jer znaajno utie na kapacitet i efikasnost preiavanja.

154

Slika 46. Preiavanje prelivanjem zemljita otpadnom vodom

Sisteme za preiavanje zemljitem karakteriu, u optem sluaju, relativno veliki investicioni trokovi ali mali eksploatacioni trokovi. Preporuljivo je da se dobijena biomasa ne koristi za ishranu ljudi (obino se i zabranjuje njeno korienje u sveem stanju), odnosno mora se prethodno utvrditi da li u biomasi ima patogenih mikroorganizama i toksinih materija (teki metali, pesticidi, itd.) poreklom iz otpadne vode. Tzv. mokra polja, odnosno vetake movare (engleski: construcred wetlands) mogu da budu (i) sistemi sa slobodnom vodenom povrinom (free water surface systems SWS) i (ii) sistemi sa tokom vode ispod povrine (subsurface flow systems SFS), kakvi sistemi se i zagovaraju u naoj praksi, i sa kakvim se za sada i nemaju dobra iskustva na izgraenim sistemima. Prema iskustvu nekih zemalja u regionu, primena ekstenzivnih tehnologija se preporuuje, do kapaciteta od 600 ES. Kod kapaciteta ispod 600 ES, uporednom ekonomskom analizom treba dokazati opravdanost izbora ekstenzivne tehnologije, umesto intenzivne. Pri tome, analiza treba da obuhvati, pored investicionih i trokove eksploatacije tokom 15 godina (trokovi koenja, odvoza deponovanja biljaka, saenje novih biljaka, kontrolu vodonepropustljivosti, zamena korenastog filtarskog sloja i sl.). Analiza svakako treba da obuhvata trokove i koristi drutvene zajednice imajui u vidu namenu plodnog zemljita koja bi se za ovakve svrhe koristila. U Americi se npr. mokra polja sa slobodnim povrinskim tokom retko koriste za primaran tretman zbog potencijalne izloenosti patogenima, ve uglavnom za poliranje efluenata laguna, kapajuih filtara i dr. Polja sa tokom ispod povrine koriste se uglavnom za tretiranje primarnog efluenta do sekundarnog standarda, ali je potrebno napomenuti da je primena ove tehnike tek u razvoju i da je i za nju neophodno uraditi veoma paljivu procenu koristi i trokova kako u investiciji, tako i u dugoronoj eksploataciji. Sa tim u vezi posebnu panju treba posvetiti pojedinim vrstama zagaenja kao to su nutrijenti, ulja i masti, metali i organski mikropolutanti (deterdenti, razliite hemikalije koje se koriste u domainstvima, lekovi, metaboliti). Uklanjanje azota koje se postie mokrim poljima prema literaturnim navodima je dobro, mada je prirodno nivo obino vei od 1 mg/l organski azot se akumulira u vegetaciji i kasnije moda biti osloboen ili recikliran. Uklanjanje nitrata je uglavnom dobro. Uklanjanje fosfora mokrim poljima nije sasvim efikasno. to se tie metala podataka nema dovoljno i oni su retki i raznovrsni. Tako npr. efikasnost uklanjanja za kadmijum se kree od 75-99%, 40-96% za bakar, 0-86% za olovo, 49-88% za nikal, i 33-96% za cink. Akumulacija toksinih organskih i neorganskih mikropolutanata moe formirati toksina polja. Procena ponaanja 155

razliitih mirkopolutanata u tretmanima komunalnih otpadnih voda je u svetu jedna od znaajnih naunih tema o kojoj se ne zna dovoljno, ali je injenica da se nedovoljno preienim otpadnim vodama koncentracija supstanci koje se nedovoljno ili sporo razgrauju u ciklusu vode poveava, a za odreen deo njih efekti na zdravlje ljudi jo uvek nisu ni poznati. Zabrinjavajua je njihova sposobnost prodiranja u podzemne vode, pa ak i injenica da su detektovane i u vodi za pie. Utvreno je da irigacija i filtracija kroz zemljite mogu izazvati zagaenje vode pojedinim lekovima. O ovim problemima kod nas se jo uvek nita ne zna jer ispitivanja nisu raena. Vaan aspekt za procenu uinka ove tehnologije je problem sa klimatskim faktorima (npr. pojave velikih padavina koje uslovljavaju plavljenje i velike promene u optereenju movarnog polja ili osetljivost biljnih i ivotinjskih vrsta na razliite fiziko-hemijske faktore). Prednosti prirodnih sistema preiavanja su primarno u manjoj potrebnoj energiji za rad tih sistema (slika 47), jer se najvei deo energije uzima iz prirodnog okruenja; ali su potencijalne slabosti tih sistema brojne, jer su to sistemi koji se moraju projektovati i oformiti tano za datu lokaciju, njene geografske, mikroklimatske, pedoloke, i ostale karakteristike, sa paljivo izabranim i dimenzionisanim postrojenjem za prethodnu obradu otpadnih voda. Oformljenje takvih sistema zahteva multidisciplinarno znanje, tim strunjaka razliitih profila; voenje procesa je dosta teko, zbog osetljivosti procesa na okruenje (tipina greka je shvatanje da su to u potpunosti samoreguliui procesi, i da voenje procesa praktino nije ni potrebno), a kontrola procesa je zametna i relativno skupa. Sve su to razlozi za stav, da se eventualnoj iroj primeni prirodnih procesa preiavanja za obradu otpadnih voda malih naselja ne moe prii bez prethodnog sveobuhvatnog i dugotrajnog (najmanje jedna godina; ali i tada ostaje problem sagledavanja situacija koje se ne moraju pojaviti u jednoj godini, kao to su izuzetno obilne padavine, ili jaka zima) praenja pilot postrojenja, sa kojih bi se sakupilo dovoljno podataka za relevantnu ocenu prihvatljivosti prirodnih procesa preiavanja za preiavanje otpadnih voda malih naselja u Vojvodini.

Slika 47. Izbor naina sekundarnog preiavanja u odnosu na utroak energije

156

Bilo koji sistemi preiavanja da budu izabrani za mala naselja, od sutinske je vanosti da ta postrojenja u malim naseljima ne budu ostavljena sama sebi, jer je teko, praktino nemogue, obezbediti svu potrebnu logistiku za rad tih sistema. Prema tome, namee se kao neophodnost formiranje organizacije, ili organizacija, za upravljanje tim sistemima, kontrolu sistema, i, pogotovo, njihovo odravanje. Bez kvalifikovane pomoi sa strane, ti sistemi, ostavljeni sebi, ako i budu zapoeli uspeno svoje funkcionisanje, to zasigurno nee moi da odre u kontinuiteti. To pokazuju i iskustva razvijenih zemalja; a to je jo vei problem u situaciji i na stepenu razvoja na kome se mi nalazimo. U tabeli 41 dat je pregled najboljih dostupnih tehnika za preiavanje gradskih otpadnih voda
Tabela 41. Pregled najbolje dostupne tehnologije za preiavanje gradskih otpadnih voda Kapacitet postrojenja
do 1000 ES 1000 10 000 ES 10 000 50 000 ES vei od 50 000 ES P R I M A R N A - M E H A N I K A F A Z A (1) - Ceenje kroz reetku: - Ceenje kroz reetku: - Ceenje kroz reetku: - Ceenje kroz reetku: gruba reetka gruba reetka gruba reetka gruba reetka fina reetka fina reetka fina reetka fina reetka - Ceenje kroz sito - Ceenje kroz sito - Ceenje kroz sito - Ceenje kroz sito perforacija iznad 2 mm perforacija iznad 2 mm perforacija iznad 2 mm perforacija iznad 2 mm - Odvajanje peska i - Odvajanje peska - Odvajanje peska masnoa gravitaciono gravitaciono (kombinovano) - Primarno taloenje aerirani peskolov gravitaciono dvospratna talonica aerirani peskolovaerirani peskolov - Odvajanje masnoa hvata masnoa aerirani peskolovgravitaciono hvata masnoa - Odvajanje peska gravitaciono aerirani peskolov - Primarno taloenje aerirani peskolovhvata masnoa S E K U N D A R N A - B I O L O K A F A Z A (2) - Postupci na osnovu - Postupci sa fiksiranom - Postupci sa fiksiranom - Postupak sa aktivnim prirodnih biomasom biomasom muljem procesa (ekstenzivni rotacioni i bioloki bioloki filtri (nisko, sa nitrifikacijom postupci) kontaktori od vie srednje i visoko dvostepeni postupci prirodne lagune jedinica optereeni) (visoko optereeni-nisko mokra polja (wetland) bioloki filtri dvostepeni bioloki filtri optereeni) razlivanje po zemljitu (niskooptereeni) (visoko i nisko (landfill) optereeni) - Postupci sa fiksiranom biomasom rotacioni bioloki kontaktori - Postupci sa aktivnim - Postupci sa aktivnim bioloki filtri muljem muljem (niskooptereeni) aerirane lagune totalna oksidacija totalna oksidacija sa nitrifikacijom - Postupci sa aktivnim muljem (totalna oksidacija) aerobno-anaerobno

157

nastavak Tabele 41 F A Z A (3) - Bioloka - Bioloka denitrifikacija denitrifikacija prethodna, stepenasta, prethodna, stepenasta, simultana, alternativna, simultana, alternativna, intermitentna intermitentna - Defosforizacija - Defosforizacija bioloka (u sluaju bioloka + simultana potrebe simultana hemijska hemijska) - Dezinfekcija hlornim preparatima (Cl2, NaOCl) UV zracima O B R A D A M U L J A PRIMARNO ZGUNJAVANJE Primarni mulj Sekundarni i - Gravitaciono terc. mulj statiko -Gravitaciono - Gravitaciono mehaniko statiko mehaniko mehaniko - Vetako mainski - Odvojena aerobna bioloka (mezofilna, termofilna) TERCIJARNA

STABILIZACIJA - Istovremena aerobna bioloka - Odvojena aerobna - Istovremena aerobna bioloka bioloka (mezofilna, termofilna) - Gaenim kreom - Peenim kreom SEKUNDARNO

- Anaerobna bioloka (mezofilna)

ZGUNJAVANJE - Gravitaciono - Gravitaciono statiko statiko mehaniko DEHIDRATACIJA - Suna polja - Mainska trakasta filter presa dekanter centrifuga - Mainska trakasta filter presa dekanter centrifuga ramska filter presa vakum doboasti filter

- Lagune za mulj - Suna polja

- Mainska trakasta filter presa dekanter centrifuga

158