tmmob makina mhendisleri odas ankara ubesi

PNMATK HDROLK
Hazrlayan: E. Sinem AYKA

MAYIS 2011

PNMATK - HDROLK

TMMOB Makina Mhendisleri Odas Ankara ubesi

Merutiyet Caddesi No: 19 Kat: 5 06650 Kzlay / ANKARA Tel: (0312) 425 21 41 Faks: (0312) 417 87 81 http://ankara.mmo.org.tr e-posta: ankara@mmo.org.tr

Kasm 2011
Bask: Gen Ofset Gda San. ve Tic.Ltd.ti. stanbul Cad. Sedef Sok. No: 1 skitler / Ankara Tel: (0312) 341 06 41

PNMATK - HDROLK

1. GR 7 2. PNMATK .................................................................................................................7 2.1. Neden Pnmatik ..............................................................................................7 2.2. Pnmatiin Dezavantajlar ..............................................................................8 2.3. Pnmatik Hangi Alanlarda Kullanlr .............................................................9 2.4. Basnl Hava Teorisi .................................................................................... 10 2.5. Basnl Hava Nasl Oluur? ......................................................................... 11 2.6. Pnmatikte Kullanlan Devre Elemanlar ..................................................... 14 2.7. Vakum........................................................................................................... 19 2.8. Pnmatik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri ......... 21 2.9. Basit Bir Devre Tasarm .............................................................................. 21 3. HDROLK ................................................................................................................. 22 3.1. Neden Hidrolik? ............................................................................................ 23 3.2. Hidrolik Sistemlerin Dezavantajlar.............................................................. 23 3.3. Hidroliin Kullanm Alanlar ........................................................................ 24 3.4. Hidrolik Teorisi............................................................................................. 25 3.5. Hidrolik Akkanlar ...................................................................................... 28 3.6. Basnl Akkan Oluturmak ...................................................................... 29 3.7. Kavitasyon .................................................................................................... 31 3.8. Hidrolik Devre Elamanlar ............................................................................ 31 3.9. Hidrolik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Semb olleri ........... 37 3.10. Basit Bir Devre Eleman ............................................................................... 38

PNMATK - HDROLK

PNMATK - HDROLK

SUNU
MMO Ankara ube 2010 aynda oluturulan Tasarm ve malat Komisyonunun alma program gereince hazrlad bu kitapk, tasarm ve imalat alannda hazrlanacak bir dizi yaynn ilkidir. Amac; uzmanlk alanlarna ksa giri yaparak, genel bilgileri zetlemek olan kitapmzn devam niteliindeki yaynlarmz hazrlanmaya devam etmektedir. Odamz mhendislik alanlarmzda srekli yenilenen teknolojileri, yntemleri, uygulamalar yaynlatrrken, yelerimizin ve onlarn etkiledikleri, ynlendirdikleri alma ortamn da doru ve yeterli bilgi ile donatma hizmetini yerine getirmektedir. Elinizdeki bu kitapk, hidrolik ve pnmatik alannda bilgi ve deneyimin, yeni meslektalarmza ve rencilere kolay ulalabilir olmas iin hazrlanmtr. Bu kitapn yazar E. Sinem Aykaa ve basm gerekletiren MMO Ankara ube yayn birimi alanlarna teekkrlerimizi sunarz. Sayglarmzla

Makina Mhendisleri Odas Ankara ubesi 22. Dnem Ynetim Kurulu

PNMATK - HDROLK

PNMATK - HDROLK
1. GR Basnlandrlm akkann, mekanik zelliklerini, davranlarn, kuvvet iletiminde kullanlmasn, akkann hareket ve kontroln inceleyen bilime hidrolik ya da pnmatik denir. Hidrolikte enerji iletimini ya ve su gibi daha youn akkanlar gerekletirirken pnmatikte kullanlan akkan cinsi havadr. 2. PNMATK Sktrlm havann kuvvet oluturmada kullanlmas milattan ncelere rastlar. lkel insan hava kr gibi aralar kullanarak pnmatiin gndelik hayatta kullanlmasna arac olmutur. Ancak endstriyel anlamda ilk ciddi pnmatik uygulamalar, 19. yzyln ortalarndan itibaren basnl havann el aletlerinde kullanlmasyla balam ve pnmatik gnmze kadar pek ok farkl alma alannda kendine yer edinmitir. zellikle elektropnmatik sistemlerin yaygnlamas sayesinde pnmatik, seri retim uygulamalarnda ve otomasyonlu retimlerde ihtiya duyulan hatta tercih edilen sistemler arasna girmitir

Resim 1. Pnmatik malzemeler (http://www.b-direct.ch/category.aspx?catalog=E-SHOP%20PNEUMATIK&id=970)

2.1. Neden Pnmatik? Pnmatik sistemlerin elektrikli ve hidrolik sistemlere gre eitli avantajlarnn olmas bu sistemlere olan talebi arttrmtr. Pnmatikte temel enerji retimi ve iletimi hava ile salanr. Hava; her yerde kolayca bulunabilen, iletimi basit, basnlandrldnda rahata depo edilebilen bir akkandr. Ayn zamanda scaklk deiikliklerine kar

PNMATK - HDROLK
hassas bir davran gstermez bu da yksek scaklklarda bu sistemlerin kullanlmasn kolaylatrr. G kayna olarak havann kullanlmas emniyetlidir. Parlama, patlama ya da yanma gibi riskler sz konusu deildir. Pnmatik sistemlerde baka bir gvenlik unsuru da ar yk varlnda sistemin kendini durdurmasdr. Ar yk unsuru ortadan kalktnda alma devam eder. evre bilinci endstriyel tesislerde gn getike gelimektedir. Bu durum gz nne alndnda hava; atk brakmamas ve hatlarda sznt ya da kaak olsa bile evreyi kirletmemesi asndan temiz bir g kayna olarak ele alnmaldr.

Resim 2. Pnmatik robot el (http://www.computescotland.com/grip-and-touch-approaches-for-robotic-skin-3663.php)

Pnmatik sistemlerin kurulumlar kolaydr. Pnmatik elemanlar hidrolik elemanlara gre hafif, olduka ucuz, bakmlar ise hidrolik sistemlere gre az maliyetli ve zahmetsizdir. Pnmatik sistemlerin tercih edilmesinin bir baka sebebi de basnl hava sistemlerinin yksek hzlara ulamasdr. Ayrca pnmatik sistemlerle dorusal, dairesel ve asal hareketler mekanik sistemlere gre kolayca elde edilebilmektedir. 2.2. Pnmatiin Dezavantajlar Hava; sktrlabilirlii yksek bir akkan olduundan pnmatik bir sistem ekonomik bir ekilde kuvvet oluturmada hidrolik bir sistem kadar performans gsteremez. Ayn sebepten dolay konumlamada hassasiyet azalr, sabit ve dzgn bir hz elde edilmesi zorlar.

PNMATK - HDROLK
Havann sktrlmas kompresrler aracl ile yaplr. Kompresrden kan havann, kullanlmadan nce temizlenmesi ve neminin alnmas iin kurutulmas ve filtrelenmesi gerekir, hatta kullanm yerine gre havann yalanmasna ve artlandrlmasna da ihtiya duyulabilir. Bu da beraberinde enerji sarfiyatn yani maliyet artn getirir. Pnmatik sistemler uygun donanmla (rnein: susturucu) kullanlmazsa olduka grltl alrlar. Grlt probleminin ii saln olumsuz olarak etkiledii alma ortamlarnda zellikle uygun tehizat kullanlmadnda pnmatik sistem dezavantajl hale gelir. 2.3. Pnmatik Hangi Alanlarda Kullanlr? Pnmatik sistemler gnmzde her sanayi dalnda kendine yer bulmutur. Aada ne kan birka sanayi dal ve uygulama yer almaktadr. Haddeleme, bkme ve ekme gibi ekil verme ilemlerinde Otomasyon sistemleri ve elektronik sanayinde Robot teknolojilerinde Malzeme tamaclnda Takm tezghlar ve el aletlerinde Boya, sprey ve vernik ilemlerinde Tekstil sanayinde Gda, kimya, ila ve maden sanayinde

Resim 3. Pnmatik sistem (http://skim-online.de/pneymat)

PNMATK - HDROLK
2.4. Basnl Hava Teorisi Pnmatik sistemlerle ilgili mhendislik hesaplar havann davranlarn aklayan birka gaz kanununa dayanr. 2.4.1. Boyle Mariotte Yasas: Sabit scaklkta, sabit miktardaki gazn hacmi, basnc ile ters orantldr. Buradan elde edilecek sonu ise sabit scaklktaki bir gaz ktlesinin basnc (P) ile hacmi (V) nin arpm sabittir.

Resim 4. Boyle Mariotte yasas

2.4.2. Gay Lussac Yasas: Sabit basnta, herhangi bir miktardaki ideal gazn scakl arttka hacmi artar; scakl azaldka hacmi azalr.

Resim 5. Gay Lussac Yasas

10

PNMATK - HDROLK
2.5. Basnl Hava Nasl Oluur? Ortamdan emilen havay sktrarak basnlandran cihazlara kompresr denir. Kullanm amacna gre kompresrler eitlilik gsterir. Bunlar; Pistonlu kompresr: Bu tip kompresrlerin kullanmlar olduka yaygndr. Kompresrn krank kollarnn hareketi ile emme hareketinde havay alr basma hareketinde ise emdii havay sktrr. Yksek basnlara klabilir. Ancak yksek basnlarda kademe says artar. Vidal kompresr: Havann basnlandrlmas birbirlerinin tersi ynnde dnen iki helis dili rotorun arasnda havann sktrlmas ile salanr. Genelde 7-13 bar aras alrlar. Diyaframl kompresr: Tpk pistonlu kompresrlerdeki gibi kompresrn krank kolu ile ileri-geri hareketi gerekleir. Kola bal bir diyafram da ileri -geri hareketini emme ve basmaya dntrerek basnl havay retir. Yasz altklar iin genelde gda, kimya, ila ve tekstil sektrnde kullanlrlar. Kayar kanatl (paletli) kompresr: Bir rotora yerletirilen kanatlar (paletler) dn hareketinde merkezka kuvvetiyle cidarlara doru savrulurlar. Kanatlar arasndaki havann hacmi eksantriklik nedeniyle azalr bylelikle hava sktrlr. Genelde sessiz alan kompresrlerdir. Roots tipi kompresr: Pompa gvdesinde birbiriyle ters dnen iki rotor mevcuttur. Her rotor basma azna aldnda basma hattndan geriye doru bir diren oluur. Havann basnlandrlmas bu ekilde gerekleir. Dk basnlarda alan bu kompresrler vakum pompas olarak kullanlrlar. Trbin kompresr: Yksek devirde dnen bir rotor zerine kanatlar almtr. Bu kanatlar havay emer ve havay aralarnda sktrarak basnlandrr.

Resim 6. Vidal kompresr http://www.ontariocompressor.com/electrasaver.html

Resim 7. Pistonlu kompresr http://www.yukselkompresor.com /pistonlu_kompresor.php)

11

PNMATK - HDROLK

Resim 8. Diyaframl kompresr (Kaynak 1)

Resim 9. Roots tipi kompresr (http://www.marcovw.nl/Motor/Compressor/compressor.htm)

Resim 10. Kayar kanatl kompresr https://www.scotdesiderio.com/Rotary_V ane_Vacuum_Pumps.html

Resim 11. Tek kanatl trbin kompresr (Kaynak 1)

Pnmatik sistemlerde basnl hava hazrlanrken kompresrle beraber birka ekipman daha kullanlr. Bu ekipmanlar sayesinde sistemin ihtiyac olan uygun hava sisteme gnderilmi olur. Emme hatt filtresi: Kompresrn emi yapt ksmda havann daha temiz alnmas iin emme hatt filtresi kullanlr. Kompresr: Havay sktrarak basnlandrr. Hava tank: Hava tank, basnlandrlrm havay depo eder. Bylelikle sisteme sabit debili ve srekli hava temini salanm olur. Ayrca havann iinde bulunan ve youan nem de hava tanknn altnda bulunan kondensat tahliye ventilleri aracl ile atlr.

12

PNMATK - HDROLK
Bunun dnda tankn basnca kar gvenliini salayan emniyet valfi, manometre, kontrol delii, boaltma (drenaj) delii gibi aparatlar da bulunmaldr.

Resim 12. Basnl hava datm

Kurutucu: inde nem bulunan hava, hem sistemdeki devre elemanlarn (silindir, yn denetim valfi vb.) andrr ve mrlerini azaltarak bakm onarm masraflarn arttrr hem de sistemi koruyan yalayclarn kimyasal yapsn bozar. Bunun iin datm yaplmadan nce hava, kurutuculardan geirilir. Kurutucular ekilde kurutmay gerekletirir. Fiziksel kurutma, kimyasal kurutma ve soutarak kurutma. Fiziksel kurutmada (adsorbtion yntemi), kk tanelerden oluan bir kurutma maddesinin stnden geirilen hava, nemini bu tutucu taneciklere brakr. Bir sre sonra tuttuu nemle doygunlaan kurutucu madde scak hava ile rejenere edilerek tekrar kullanlr hale getirilir. Ancak hava ak kurutucu maddeyi andrdndan bu tr kurutucularn kna kk paralar tutan filtre konulmaldr. ok sk olarak kullanlmayan bir yntem olsa da kimyasal kurutma (absorbtion yntemi) prensip olarak fiziksel kurutmaya benzer. Nem tutucu madde havann nemi ile bileime girerek sv hale gelir. Oluan sv tankn alt ksmnda birikir ve dzenli olarak ortamdan uzaklatrlmaldr. Ancak atk madde oluaca ve bu maddeyi elden karmann da ayr bir maliyet getirecei gz nne alnmaldr. Ayrca kimyasal maddenin miktar zamanla azalacandan takviye edilmesi arttr. Soutarak kurutmada ise ilenme noktasnn altna kadar soutulan havann iinde bulunan nem youur ve su tutan bir kapta biriktirilir. Biriken suyun arada srada boaltlmas gereklidir. Hava kurutma yntemlerinden en ok tercih edileni soutarak kurutmadr.

13

PNMATK - HDROLK
Hava artlandrclar: Datlan basnl havann kullanlacak devre elemanna girmeden nce istenilen zellikleri kazanmas amacyla kullanlr. Bir hava artlandrc temel olarak paradan oluur. Havay temizleyen bir filtre, havann basncn devre elemanna gre ayarlayan bir basn reglatr ve yalama ilemini yapacak bir yalayc. Hava datmnn tasarm yaplrken ncelikle kompresrn tipi ve amaca uygunluu belirlenmelidir. Dikkat edilmesi gereken iki deiken kompresrn debi ve basn deerleridir. Sonrasnda tm pnmatik elamanlar dnlerek yeterli kapasitede hava tank seilmelidir. Hava tanknda gereken tehizatn bulunmasna dikkat edilmelidir. Havann kurutulmas iin satn alnacak kurutucu seilirken yine kapasite, maliyetler ve iletmenin artlar gz nne alnmaldr. Havann, devre elemanlarna gnderilmeden nce filtrelenmesi, yalanmas (srtnmeleri azaltmak, ok hzl alan sistemler ya da byk apl silindirler kullanlmas gibi durumlarda) ve de basncnn ayarlanmas gerektiinden devre elemanlarnn nne bir hava hazrlayc eklenmelidir. Bunlarn dnda nemli bir konu ise hava gnderdiimiz sistemin tasarm yaplrken kullanacamz boru ve balant elemanlarnn en verimli kullanlabilecek ekilde seilmesidir. Datm ebekesinin yanl tasarlanmas, ok ince ya da uzun borular, hortumlara gre kk seilmi balant elemanlar, balant paralarnn fazla olmas basn kayplarn beraberinde getirir. Hattn sonunda basn yeterli gelmiyorsa bu unsurlar gzden geirilmeli ayrca hatlarda kaak olup olmad mutlaka kontrol edilmelidir. 2.6. Pnmatikte Kullanlan Devre Elemanlar Pnmatikte hava sayesinde g iletimi gerekletirilirken gc kullanan, kontrol eden, snrlayan devre elemanlar pnmatik sistemleri oluturur. Bunlar: Filtreler Valfler Silindirler 2.6.1. Filtreler: Havann iinde bulunan kirlilikleri tutmaya yarayan elemanlardr. Bu kirlilikler toz, kat paralar, su ya da ya olabilir. Genellikle sistemin en banda artlandrc kombinasyonunun ekline gre hava reglatr ve yalayclarla birlikte kullanlrlar. Zamanla kirleneceklerinden deiimleri ya da temizlikleri yaplmal ayrca altta biriken (kondens) su boaltlmaldr.

14

PNMATK - HDROLK
2.6.2. Silindirler Dorusal itme ve ekme hareketini basnl havann etkisiyle gerekletiren elemana silindir denir. Konstrksiyonuna gre temelde ikiye ayrlr: Tek etkili silindir: Silindire giren hava pistonu iterek hareket ettirir, hareket bittiinde de; silindir dikey konumda ise yerekiminin etkisiyle, yatay konumda ise yayn etkisiyle geri dner.

Resim 13. http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

ift etkili silindir: Hava silindirin ift tarafndan da giri ve k yapar. lk hareket de dn hareketi de havann pistonu ittirmesiyle gerekleir.

Resim 14. http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

Baz zel uygulamalar iin ift milli, tandem ve dner silindirler de kullanlmaktadr. ift milli silindirlerde genelin aksine ift piston kolu bulunmaktadr. Tandem silindirlerde ise ayn gvdede birbirine bal ift etkili silindirler mevcuttur. Dner silindirlerde de dili bir ark aracl ile dorusal hareket dairesel harekete evrilir. Silindirin itme ve ekme hareketi esnasnda hareketli piston silindir ularna hzla ve darbeli bir ekilde yaklaabilir. Bunun nlenmesi iin silindirlerde yastklama sistemi uygulanr. Yastklamada silindir ularndaki ayar vidas geli ve gidiin hzlarn ayarlamay salar; bylelikle silindir darbesiz, grltsz ve titreimsiz alr.

15

PNMATK - HDROLK
Kurulacak sistem iin silindir belirlenirken; silindirin ne i iin kullanlaca, piston ap (basite hidrolikte anlatlan Pascal yasasndan bulunabilir), strok, silindirin modeli, silindirin balant tipi ve burulma hesaplar gz nne alnmaldr. 2.6.3. Valfler Basnl havann boaltlmasn ya da durdurulmas ilemini gerekletiren, aknn ynn, miktarn ya da basncn kontrol eden devre elemanlardr. Devre emalarnda sembollerle gsterilirler. Semboller valfin kumanda yntemini, yol ve konum saysn gsteren biimlerle oluturulmulardr. 2.6.3.1. Yn denetim valfleri: Havann akna istenilen dorultuda yn vererek pnmatik kullanclarn (silindir) istenilen ynde hareket etmesini salayan devre elemanlardr. Kumanda yntemi, yol says ve konum saysyla deerlendirilirler. Konum saylarn karelerin says belirlerken yol saysn ise karelerin zerindeki giri ve klarn (dardan yaplan balantlarn) says belirler. Karelerin iindeki okla r ise hava aknn ne ynde gideceini yani hava balantsnn nerden nereye olduunu belirtir. Valf tarif edilirken nce yol says sonra konum sylenir. rnein; 2 konumlu 5 yollu bir valf 5/2 olarak adlandrlr ve 5e 2 eklinde okunur.

Resim 15. Pnmatik valf konumlar

Resim 16. Pnmatik valflerin konum ve yollar

16

PNMATK - HDROLK
Karelerin sa ve solundaki semboller ise valfin kumanda eklini gsterir. Ayrca valflerde giri klarn ne olduunu belirlemek iin eitli rakamlar ve harfler kullanlr. Bu harf ya da rakamlar ISO 5599de dzenlenmitir. Bu rakam ve harflerden 1: Besleme havas hattn, 2 ve 4: alma hatlarn, 3 ve 5: Egzoz hatlarn, 12 ve 14 ise Uyar (sinyal) hattn gsterir. Rakamlarn yazld kutucuklar valfin balang pozisyonunu gsterir.

Resim 17. Pnmatik valflerin kumanda ynetimleri

Resim 18. Kumanda farkll ile ilgili verilmi rnek

Resim 18de gsterilen valflerden ilki 3/2 elle kumandal ve yay geri dnl bir valftir. kincisi ise 5 yollu 2 konumlu bir valftir. Rakamlarn gsterildii kutucuk balang pozisyonunu gstermektedir. Yan kutucua geebilmek iin bu valfin elektrikle uyarlmas gerekmektedir, eski haline dnebilmesi iin de pnmatik kontrol seilmitir. Yn denetim valfleri alma tasarmna gre de eitlendirilirler. rnein; hava yolunu snrlandran para bir bilye ya da disk ise oturmal tip valf adn alrken; havann balantlarn bir srgnn hareketi salyorsa bu valflere srgl tip valf denir.

17

PNMATK - HDROLK

Resim 19. Srgl tip valf (Festo eitim dokman)

2.6.3.2. ek valf Akn tek ynde gemesine izin veren devre elemandr. Valfin iinde bir yay diren oluturmak zere yerletirilmitir. Sol taraftan verilen havann basnc yayn direncini yendiinde yayn ittii disk ya da kapakk alarak havaya yol verir ve gei salanm olur. Ancak sa taraftan hava verildiinde hem havann basnc hem de yayn kuvveti diski ya da kapak kesite doru ittirerek yolu kapatr. Bylelikle tek ynl gei salanr.

Resim 20. ek valf (Festo eitim dokman)

2.6.3.3. Ve valfi Mantk valfi olarak da adlandrlan bu elemann her iki giriine (X ve Y) de hava ak salandnda valf havaya yol vererek ka ynlendirir. Hava tek hattan girmeye altnda bu valflerin tasarmlarndan dolay dier hat kapanr ve hava kna izin vermez.

18

PNMATK - HDROLK

Resim 21. Ve valfi (Festo eitim dokman)

2.6.3.4. Veya valfi Veya valfi de mantk valflerindendir. Tpk ve valfi gibi iki girii vardr ancak herhangi bir giriten hava verilmesi srgnn yolu ap havay gndermesi iin yeterlidir.

Resim 22. Veya valfi (Festo eitim dokman)

2.6.3.5. Ak kontrol valfleri Silindire gelen havann debisini ayarlamak iin kullanlr. Havann getii yolun kesitini drerek hz ayarnn yaplmas salanr. Bu tr valfler sabit kesitli ya da ayarlanabilir kesitli olabilir, ayrca tek ynl (ek valf) ya da ift ynl ak salayan tipleri de vardr. 2.7. Vakum Kapal bir kaptan hava taneciklerinin boaltlmas evredeki atmosfer ile kap arasnda bir basn fark oluturur. Kapal kaptaki basn d vakum olarak adlandrlr. Yani atmosfer basncndan dk basnlara vakum denir. Genellikle milibar birimi ile ifade

19

PNMATK - HDROLK
edilir. Endstriyel uygulamalarda olduka sk kullanlan vakum teknolojisinde dk, orta ve yksek vakumlar kullanlr. Yksek vakum oluturmak olduka masrafl olduundan kaldrma ve tama uygulamalarnda genellikle yksek kaldrma kuvveti yaratabilmek iin dk vakum geniletilmi yzey alanlar ile uygulanr. Vakum oluturulurken; kaptan tm hava molekllerinin boaltlmas imkansz olduundan mkemmel vakum elde edilemez. Ancak ne kadar hava boaltlrsa o kadar kuvvetli bir vakum oluturulur. Vakum oluturan iki eit ara vardr. Bunlardan birincisi vakum pompasdr. alma prensipleri kompresrlere benzer ancak kompresr atmosferdeki havay alp kaba doru basnlandrrken; vakum pompalar kaptaki havay alp atmosfere boaltr. Roots tipi, diyaframl, kuru tip, yal tip gibi eitleri bulunur.

Resim 23. Vakum jeneratrnn kesiti

Resim 24. Yal tip vakum pompas

(Kaynak 3 sayfa 580) http://www.vakumpompasi.net/?p/27/ yagli_tip_vakum_pompasi

Dier bir vakum oluturma arac ise vakum jeneratrdr. Kompresrden kan basnl hava, vakum jeneratrnn daralan kesitinden geerken vakum olumasn salar. Resim 23de gsterilen vakum jeneratrnn A kesitinden basnl hava giri yapar, D dar kesitinden Bye doru gemeye alrken havann hz ok fazla artar bylelikle Cden vakum yapmaya balanr. Al maliyeti dk, olduka da temiz alan ve enerji harcamayan elemanlardr. Ancak basnl havay dar attndan sisteme enerji maliyeti asndan klfet getirecei gz nnde bulundurulmaldr. Vakum; kurutma, ieleme, tp doldurma, filtreleme, hava alma, buhar ve gaz ekilmesi ilemleri, vakumla ekil verme, gda ambalajlama, kaldrma, tama, tutma ve balama gibi birok alannda kullanlmaktadr.

20

PNMATK - HDROLK
2.8. Pnmatik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri

2.9. Basit Bir Devre Tasarm

21

PNMATK - HDROLK
3. HDROLK Hidroliin insanlk tarihinde kullanlmas da tpk pnmatik gibi milattan ncelere rastlamtr. Antik Yunan, Msr, in ve daha birok medeniyette sulama ve suyu tamada basit hidrolik kanunlar kullanlmtr. Hidrolik alanndaki bilimsel almalar ise Galileo ile balam; Torielli ile devam etmi en son olarak 17. Yzylda Pascal ile hidrostatik teorisi tamamlanmtr. Sonrasnda Isaac Newton ak direnci ve viskozite gibi tanmlar hidrolik teorisine eklemitir. Akma, enerji ve g retme, sktrlamama gibi zelliklerinin bulunmas svlarn, hidrolik enerji retmekte kaynak olarak kullanlmasn salanmtr.

Resim 25. Tipik bir hidrolik sistem (Dr. Gyrgy Pal, Hydraulic and Pneumatic Systems sunumundan)

Genel tanm olarak; kuvvet ve hareket retmek ve bu kuvveti iletmek iin sv akkan kullanma iine hidrolik denir.

22

PNMATK - HDROLK
3.1. Neden Hidrolik? Hidrolikte, svlarn sktrlamama zelliinden dolay yksek alma basnlar kolayca salanrken buna paralel olarak ar iler iin ihtiya duyulan byk kuvvetler de elde edilmi olur. Pnmatiin aksine; hidrolik byk kuvvetlere ihtiya duyulan b una ramen hassas konumlamann gerektii uygulamalar iin ok idealdir. Bylelikle sistem iin belirlenen hz ve kuvvetler de kademesiz ve hassas olarak ayarlanabilir. Hidrolik sistemlerin alma esnasnda kontrolleri kolaydr. Dorusal, dairesel ve as al hareket retmek olduka basittir. zellikle ters ynl ani hareketlerin mmkn olabilmesi hidroliin tercih edilme sebeplerinden biridir. Hidrolik makinalar; mekanik ve pnmatik makinalara gre titreimsiz ve grltsz alrlar. Bu da iletmedeki ses seviyesinin kontroln kolaylatrr. Ayrca bu sistemler mekanik elemanlara gre olduka az yer kaplarlar. Hidrolik sistemlerde akkan olarak genelde ya kullanlmas, sistemin kendi kend ini srekli yalamasn ve srtnmenin etkilerinin azalmasn salar. Yan sistem iindeki hareketi, stma ve soutmann da kendiliinden gereklemesini salar. Bu yzden kullanlan akkann temiz olmas artyla hidrolikteki devre elemanlar daha uzun mrldr. 3.2. Hidrolik Sistemlerin Dezavantajlar Hidrolik sistemlerde byk kuvvetler elde edebilmek bir avantaj olsa da kuvveti elde etmek iin gerekli olan yksek basn; balant elemanlarnda kaak ve sznt oluturmas ya da i gvenlii asnda n tehlike arz etmesi nedeniyle bir dezavantaja dnr. Kaak ve sznt yapm ya ayn zamanda bir kirlilik unsuru oluturur. Kullanlan yan mrn tamamladnda atk olarak uzaklatrlmas da ynetmeliklerle dzenlenmi maliyet yaratc bir ilemdir. Yan kirlenmesi sadece evresel alardan deil kullanlan devre elemanlar asndan da byk nem tar. Hidrolik devre elemanlar kirlilie kar olduka duyarldr. yi bakm yaplmam sistemlerde devre elemanlar sreklilik gsteremez. Svlar fiziksel zellikleri sebebiyle snmaya gazlardan daha yatkndrlar. Hidrolik sistemlerde devrede dolaan sv bir sre sonra yksek scaklklara ular. Bunun sonucunda ya kaaklar oluur, verim der hatta sya duyarl devre elemanlarnda arzalar meydana gelebilir. Kullanlan akkann scaklkla birlikte yapsnn (rnein viskozite) deimesi de sistem iin olumsuzluk yaratr. Ayrca, hidrolik svlarn ilerinde bulunan az miktardaki hava da kavitasyon oluturmak gibi ok ciddi sorunlarn ortaya kmasn tetikler. Hidrolik sistemler uzak mesafelere tanma konusunda yetersizdirler. nk svlarn srtnme direnleri fazladr. Srtnme sonucu da s oluur; basn kayplar artar.

23

PNMATK - HDROLK
Borularn kesiti ve uzunluu, boru yzeyinin przll, ak hz ve akkann viskozitesi son olarak da kullanlan balant elemanlar ve boru bkm saylar, basn kayb oluturan etkenler arasnda yer alrlar. Hz konusunda da pnmatik sistemlere gre yava olan hidrolik sistemlerin devre elemanlarnn maliyetlerinin daha yksek olduu unutulmamaldr. 3.3. Hidroliin Kullanm Alanlar Hidrolik sistemler gnmzde hemen hemen her endstri dalnda kullanlmaktadr. Elektrik ve elektronik uygulamalarnn zellikle de kumanda sistemlerinde hidrolie elik etmesi ile basnl akkan enerji ve iletim eleman olarak kullanmak olduka geni tatbik alan bulmutur. Ayrca hidroliin hem hareketli hem de sabit sistemlerde rahata kullanlabilir olmas hidrolie olan talebi arttrmtr.

Resim 26. Ekskavatr

Resim 27. Hidrolik pres http://www.forging-hydraulic-press.com/ hydraulic-forming-press.htm

Hidrolik, zellikle deniz ve havaclk sektrnde, i tezghlarnda, kaldrma makinalarnda, enerji retim alanlarnda kullanlmtr. rnek vermek gerekirse; uaklar, takm tezghlar, presler, enjeksiyon makinalar, test cihazlar, sanayi tipi robotlar, otomotiv endstrisi, kaldrma ve iletme makinalar (forklift vb.), i makinalar (beton pompalar, greyderler, mobil vinler, ekskavatrler vb.), tarm makinalar, barajlar, trbinler, nkleer santraller, gemilerin boaltma ve ykleme birimleri, gemi kontrol sistemleri hidrolik sistemlerle en ok karlalabilecek alanlardr.

24

PNMATK - HDROLK
3.4. Hidrolik Teorisi Basn; birim yzeye etki eden kuvvet olarak tanmlanr. Basn kavram hidrolik teorisinin temelini oluturur. Temel basn birimleri u ekilde zetlenebilir; 1 bar = 0.9869 atm = 1.0197 kg/cm2 = 750.06 torr = 101.325 kPa = 1.013 x 105 Pa = 1.013 x 105 N/m2 = 10 m su stunu Hidrolik enerji iki dalda incelenmitir. Birincisi durgun akkanlarn mekaniini inceleyen hidrostatik; ikincisi ise hareketli akkanlarn mekaniini inceleyen hidrodinamiktir. Hidrolik uygulamalarnda her iki teoriden de yani akkanlar mekanii kavramlarndan faydalanlr. 3.4.1. Hidrostatik basn Durgun bir svnn bulunduu kabn tabanna yapt basnca hidrostatik basn denir. Sv ayn olduu srece bu basn deeri kabn eklinden ve taban alann dan bamszdr.

Resim 28. Hidrostatik basn

P 1 P 2 P 3 P 4
P gh
P = Svnn kap tabanna yapt basn (Pa) = Sv younluu (kg/m) g = Yerekimi ivmesi (m/s) h = Sv ykseklii (m)

25

PNMATK - HDROLK
3.4.2. Hidrodinamik basn Hidrodinamik basn Pascal yasas olarak da bilinir. Kapal bir kapta bulunan svya herhangi bir yzeyden uygulanan kuvvettin yarataca basn tm yzeylere ayn iddetle iletilir. Yalnz; kabn altndaki svnn kendi arl yani hidrostatik basn ihmal edilir.

P= Basn (Pascal)
F= Kuvvet (N) A= Yzey alan (m)

Resim 29. Hidrodinamik basn

Hidrolikte svlarn sktrlama kabiliyetlerinden dolay g iletimi gerekleir. Yani kk bir kuvvet uygun bir artta byk bir kuvvete dntrlebilir.

Resim 30. G iletimi

F1 F2 A1 A2
26

PNMATK - HDROLK
3.4.3. Ak ekilleri Herhangi bir kesitten birim zamanda geen ak hacmine debi denir. Hidrodinamiin temelini oluturan debi kavram uygulamada zellikle sreklilik denklemi il e tanmlanmtr.

Resim 31. Boruda kesit alan deiiklii

Q A1 v1 A2 v2

Q= Debi (m3/s) A= Kesit alan (m) v= Akkann hz (m/s)

Borunun ap ve svnn ak hzna bal olarak ak ekli deiir. Akkan belli bir kritik hzn altnda kald srece dzenli tabakalar halinde hareket eder. Bu tr ak laminer ak olarak adlandrlr. kinci bir ak tipi ise trblansl aktr. Boru kesitinin klmesi ya da boru yzeyindeki przlln art gibi sebeplerden akkan hz kritik hzn stne kar, dzenli tabakalarn hareketi bozulur ve dzensiz bir ak meydana gelir. Uzun mrl bir sistem oluturmak iin tasarm yaplrken laminer ak tercih edilmeli trblansl aktan kanlmaldr. Kritik hz belirlemek iin Reynolds says kullanlr. Reynolds says 2300den kkse ak laminer; bykse ak trblansldr.

Re= Reynolds says

Re

v D

v= Akkan hz (cm/s) D= Borunun i ap (cm) = Kinematik viskozite (cm2/s)

Viskozite ksaca akkann akmaya kar gsterdii direntir. Yksek viskoziteli akkanlar koyudur yani daha zor akarlar. Dk viskoziteli akkanlar incedir ve daha kolay akarlar.

27

PNMATK - HDROLK
Dinamik ve kinematik viskozite olmak zere iki eittir. Dinamik viskozitenin birimi poise; kinematik viskozitenin birimi ise stokedr. Hidrolik yalarn viskozite snflar ISO normunda ve DIN 51524 normunda tanmlanmtr. Viskozite, scaklk ve basnla deiir. Scaklk arttka viskozite der, basn arttka viskozite ykselir. 3.5. Hidrolik akkanlar Hidrolikte kullanlan akkanlar ncelikle basnc iletme grevini stlenirler. Bunun dnda sistemi korozyondan koruma, srtnme kaynakl problemleri yok etmek iin sistem elemanlarnn yalanmas, sistemin soutmasnn yaplmas, sinyal iletimi ve de anma kaynakl kopan paralarn sistemden uzaklatrlmas gibi ilevlere de sahiptir.

Resim 32. Hidrolik ya (http://www.indiamart.com/divyaenterprises/industrial-oil.html)

Hidrolik sistemlerde akkan olarak genelde su, doal yalar ve sentetik yalar kullanlr. yi bir hidrolik akkann; G iletebilmesi iin sktrlabilirlik zelliinin dk olmas gereklidir. Uygulama yerine gre viskozitesi iyi seilmelidir. ok yksek viskoziteli akkanlar hareketi yavalatr, basnc drr, ar zorlamadan dolay snma gerekleir ve verim der; dk viskoziteli akkanlar ise sznt ve kaak problemi oluturur ayrca ince film tabakas elemanlar yalayamaz. Sistem iin akkan seimi yaplrken zellikle scaklk ve basnca gre viskozitenin deiimin az olduu yalar tercih edilmelidir. Yanma ve yalanmaya hatta oksitlenmeye kar direnci yksek olmaldr. zellikle yksek yanma noktasna sahip yalar tercih edilmelidir.

Kpklenmemelidir. Kpklenme yan iine hava karmas sonucu oluur . Kpklenme yan kendi zelliklerinden kaynaklanabilecei gibi hatal tasarm,

28

PNMATK - HDROLK
d kirleticiler gibi etkenler den de kaynaklanabilir. Sistemde oluacak kpklenme; basn dmne, scaklk artn, kavitasyona ve devre elemanlarnn anmasna sebep olur. Kpklenmeden kanmak iin ncelikle kpklenmenin kayna olan hava girii engellenmelidir. Hava girii engellense bile; sistemde farkl boru aplar kullanlmamal, borularn yzeyleri dzgn olmal, ani ap ve kesit daralmalarndan ve de balant elemanlarnn keskin bkmlerinden kanlmaldr. Yksek basn ve scaklk gibi zorlu artlarda sentetik yalar yksek verim salar. 3.6. Basnl akkan oluturmak Hidrolik sistemlerde akkan basnlandrmak iin pompalar kullanlr. Pompa; motordan ald mekanik enerjiyi akkan depodan emerek sisteme istenen debide basnl olarak gnderme iini yerine getirir. Bylelikle akkan sistemin iinde dolaarak i yapar. Farkl uygulamalar ve farkl sistem tasarmlar iin eitli pompa tipleri vardr. Pompalar, sabit debili ve deiken debili olmak zere ikiye ayrlabilir. Sabit debili pompalar: Dili pompalar Paletli pompalar Pistonlu pompalar Dili pompa: Sabit debili snfna giren dili pompalarda adndan da anlalaca gibi iki adet dili bulunur. Bu dililerden biri dierine hareket iletir. Dililerin dn hareketinde, dilerin birbirinin boluunu terk etmesiyle emme oluur bylelikle depodan emilen hidrolik akkan dilerin arasnda sktrlp basnlandrlarak sisteme gnderilir. Dililerde helisel ya da dz dili gibi farkl tipler kullanlabilir. Dtan dili ve iten dili olmak zere iki eittir. Dtan dili pompalarda birbiri ile ters ynde alan iki dili; iten dili pompalarda ise birbiriyle ayn ynde dnen iki dili mevcuttur. ten dili pompalarn eksantrik tipleri de vardr. Deiken debili pompalar Paletli pompalar Pistonlu pompalar

Resim 33. Dtan dili pompa Resim 34. ten dili pompa (ki resim: http://www.ask.com/wiki/Gear_pump)

29

PNMATK - HDROLK
Dtan dili pompalarn fiyatlarnn dier pompalara gre nispeten uygun olmas, bakmlarnn kolay olmas ve kk boyutuna ramen orta basnlar elde edilmesi olduka yaygn olarak kullanlmasn salamtr. ten dili pompalar ise sessizlikleri sebebiyle tercih edilirler. Paletli (kanatl) pompa: Bu tr pompalarda pompa motorundan tahrik alan bir milin zerine yerletirilmi paletler (kanatlar) vardr. Mil ve gvdenin eksenleri ise birbirine gre kaktr. Akkan emilirken mil gvdeden uzaklaarak akkann ieri dolmas salanr. Akkan; paletler ve merkezka kuvveti sayesinde basma azna doru itilir bylelikle akkan basnlandrlr. Sabit ve deiken debili olmak zere iki eidi vardr. Bu tip pompalarn vakum yapma zellii iyidir. Orta basnl olsalar da hem dk hem de yksek viskoziteli svlarn basnlandrlmas iin de uygundur.

Resim 35. Paletli pompa (http://www.michael-smith-engineers.co.uk/products/vane-pumps/vane-pumps.htm) Pistonlu pompa: Bu pompalarda vakum ve basma ilemini gerekletirmek iin genelde birden fazla piston-silindir dzenei kullanlr. leri geri hareketler vastasyla akkan silindir iine dolar ve ka baslr. Eksenel ve radyal pistonlu olmak zere iki eittir. Eksenel pistonlu pompalar uzun sre almada ok verimlidir ve ok yksek basn retebilirler. Ancak grltl alrlar ve ebatlar da olduka byktr. Radyal pistonlu pompalarn da alma mant paletli pompalar benzer.

30

PNMATK - HDROLK

Resim 36. Eksenel pistonlu pompa

Resim 37. Radyal pistonlu pompa

(ki resim: http://www.liquid-dynamics.com/animations/pumps.htm)

3.7. Kavitasyon Ani scaklk ve basn deiimleri sebebiyle hidrolik elemanlarda meydana gelen blgesel anmaya ya da para kopmasna kavitasyon denir. Hidrolik akkan dar bir kesitten geerken hz olduka ykselir, buna ramen basn der. O kadar der ki bu blgede vakum oluur. Vakumla beraber hidrolik akkann iindeki hava kabarcklar ortaya kar. Akkann getii kesit tekrar arttnda ise hz der basn ykselir ve hava kabarcklar patlar ve ok yksek slar ortaya kar. Kabarcklarn patlad yerde malzeme anmalar gerekleir, scaklktan dolay da kendiliinden alevlenme oluabilir. Kavitasyon, sistemlerde grlt (fark edilir derecede yksek olur), titreim, verim kayb ve malzeme anmalar ile kendini belli eder. zellikle mrlerini olduka ksalttndan pompalar iin ok tehlikeli bir durumdur. Genellikle pompa ve valflerde gzlemlenir. Kavitasyonun tesisatta nlenmesi iin tesisatta kesit daralmalarn nlemek gerekir. Bunun iin redksiyon gibi paralar olabildiince az kullanlmal, keskin dnl boru ve balant paralarndan ya da yzeyi dzgn olmayan boru ya da hortumlardan kanlmaldr. Pompalarda ise emi borusunun dar, ok uzun ya da dirsekli olmamasna, emi filtresinin tkanmamasna, emilecek yan ok souk olmamasna, emi hatt vanasnn tam ak olmasna ve son olarak da tankn hava almamasna dikkat edilmelidir. 3.8. Hidrolik Devre Elemanlar 3.8.1. Ya tank Ya tank sistemde kullanlan akkan depolayan elemandr. Hidrolik akkan, tank zerinden pompayla sisteme iletilir, devre elemanlarnda kullanlr ve sistemden geri dnerek tekrar tanka boalr. Akkann geri dn sayesinde tank, soutma ilemini de

31

PNMATK - HDROLK
gerekletirmi olur. Ayn zamanda sistemdeki kirlilikler (kopan paralar, toz, tortu) ve istenmeyen maddeler (su ya da hava) de hidrolik akkandan ayrtrlr. Ya tank genellikle iki oda olacak ekilde imal edilir. Bu odalardan biri emmenin yaplaca emme odas; dieri ise yan geri dndnde depolanaca dn odasdr. Bu iki oday delikli bir plakadan oluan perde birbirinden ayrr. Devreye herhangi bir kirlilik gndermemek iin emme odasnn dn odasna gre eimli yaplmas tercih edilir.
Basn Borusu Hidrolik Pompa

Elektrik Motoru

Dn Borusu Havalandrma ve Doldurma Kapa Doldurma Filtresi Seviye ve Scaklk Gstergesi

Emi Borusu

Emi Filtresi

Taban Eimi Emme Odas

Perde Dn Odas

Temizleme Kapa Boaltma Tapas

Resim 38. Ya tank (Festo eitim dokman)

Tanklarn zerinde sisteme basnl akkan gndermek zere hidrolik pompa bulunur. Pompann emi hattna kirlilikleri bertaraf etmek iin bir emi filtresi yerletirilir. Yan dnnde de ayn filtreleme tekrarlanabilir. Ancak her filtrenin basn drc bir eleman olduu unutulmamaldr. Tankn st ksmnda, tank atmosfere amak zere bir havalandrma blgesi olur. Bylelikle akkan, emme srasnda vakum; dn esnasnda da basn yapmaz. Havalandrma ksmnda toz kan nlemek amacyla bir filtre bulunmas gereklidir. Yan souma ileminin dzgn yaplabilmesi iin hem ya seviyesinin tankn st ksmndan biraz aada olmas hem de tankn tabannn yer seviyesinden biraz yukarda olmas istenir.

32

PNMATK - HDROLK
Ya tanknn boyutlar sistemin ihtiyalarna gre belirlenmelidir. Kk bir tank yeterli soutmay salayamaz. ok byk bir tankta da fazladan bir stcya ihtiya duyulabilir. Genel olarak tank seilirken, sistemde dolaan akkan debisinin 3-5 kat fazlas tercih edilir. Tankta akkann seviyesi ve scakln gsteren gstergeler bulunur. Bu deerlerin zaman zaman kontrol edilmesi, sznt probleminin fark edilmesi ve scaklkla yan baz zelliklerinin bozulmasn nlemede fikir verici olacaktr. 3.8.2. Filtreler Hidrolik sistemlerde birok arza kirli ya yznden oluur. Hidrolik sistemlerin kapal devreler olduu iin yabanc madde giriinin olamayaca dncesi yanltr. nk montaj ya da alma esnasnda devre elemanlarndan kopan paralar ya da ya deposunun havalandrma blmnden ieri giren kirleticiler yznden hidrolik akkanlarn orijinal halleri bozulur. Bunun iin hidrolik devrelerde toz, pislik, metal tala, pas gibi kat kirleticileri ve yabanc maddeleri tutmak zere filtreler kullanlr. Kk ve nemsiz grnseler de filtreler hidrolik bir devrenin en nemli koruyuculardr. Elemanlarn mrn uzatrken sistemin verimli almasn salarlar, stelik bakm onarm masraflarn ve zamann olduka azaltan paralardr.

Resim 39. Filtre (http://www.hidrolikciyiz.com/wp-content/uploads/2010/11/hidrol12.jpg)

Filtreler satn alnmadan nce hidrolik devrenin debisi ve en yksek basn deeri iyi bilinmeli uygun kapasiteli filtreler alnmaldr. Montaj ekli, temizlenme ya da deitirilme artlarnn da gz nne alnmas bakm onarmn planlanmas asndan nem arz eder. Filtreler devrede kullanlaca alana gre eitlenmitir.

33

PNMATK - HDROLK
Emi hatt filtreleri: Bu tip filtreler pompann emiinden nceye yerletirilir. Maliyetleri dktr. Kavitasyon ve vakum problemi yaratmamas iin ok kk gzenekli filtreler tercih edilmez. Ya deposunun iinde olduundan eriimleri zor, deitirilmeleri zahmetlidir. Ancak sisteme gidecek ilk kirlilik bu filtreler sayesinde engellenmi olur. Zamanla gzenekler tkanacandan deitirilmeleri arttr. Basn hatt filtreleri: Devrede korunmak istenen elemann nnde olacak ekilde yerletirilir. Filtrasyon zellikleri iyi, gvdeleri basnca dayankl, maliyetleri yksektir. Deiimlerinin yaplaca zaman tm sistemin durdurulmas gerektii unutulmamaldr. Dn hatt filtreleri: Hidrolik devrede kullanldktan sonra geri dnen akkan, beraberinde kirlilikleri de tar. Kirliliklerin ya tankna giriini engellemek iin de dn hatt filtreleri kullanlr. Ayn emi hatt filtreleri gibi filtre gvdesi ve eleman hem ucuz hem de kolay temin edilebilirdir. Ancak bu tip filtrelerde ek valf olmas gereklidir. Bypass filtreleri: Bu tip filtreler emi, basn ya da dn hattnda kullanlabilir. Sistem durdurulmadan devredeki filtrenin deitirilmesi iin uygulanrlar. Devrede herhangi bir filtrenin yanna bypass filtresi kullanmann maddi bir klfet getirecei gz nne alnmaldr. 3.8.3. Silindirler Dorusal hareket reterek itme ve ekme hareketini yapan elemana hidrolik silindir denir. Bir silindir kendi iinde; silindir gmlei, piston, piston kolu, szdrmazlk elemanlar ve kapaklar ihtiva eder. Silindir gmlei silindirin d yzeyidir. Bu elemann yzey kalitesinin iyi olmas verimli almay salar, iyi yzeyde srtnmeler de azald iin sisteme metal tala kamasn engellenir. Piston ve piston kolu ise silindirin hareket eden elemanlardr ve birbirlerine baldrlar. Szdrmazlk elemanlar ise hidrolik akkann kaak yapmasn engellerler.

Resim 40. Hidrolik silindir (http://www.cpiautomation.com/rev03/hydrcylinder/index5.html)

34

PNMATK - HDROLK
Hidrolik silindirler tpk pnmatikteki gibi tek etkili ve ift etkili olmak zere iki eittir ve alma prensipleri pnmatik silindirlerle ayndr. 3.8.4. Valfler Hidrolik valfler, akkann kontroln salayan, baka bir deyile akkann hzn, basncn, ak ynn, debisini ayarlayan devre elemanlardr. 3.8.4.1. Yn denetim valfleri Akkann izlemesi gereken yn, akkann hareketinin dorultusunu belirleyen valf tipine yn denetim valfi denir. alma prensibi pnmatik yn denetim valflerinin ayns olmasna ramen hidrolik sistemlerde ortaya kan yksek basntan dolay hidrolik yn denetim valflerinin gvdeleri basnca dayankl retilirler. Ayrca bu valflerin grntleri daha kaba ve hantaldr. Yine pnmatik yn denetim valfleri gibi srgl ve oturmal tipleri mevcuttur. Tpk pnmatikteki gibi konum ve yol saysyla ifade edilirler. Ancak pnmatikten farkl olarak hidrolikte balant yerlerinin (kaplarn) gsterimleri farkldr. Valfler zerindeki P; basn hattn, A,B,C: i hatt ya da alma hatlarn, R,S,T: depo dn hatlarn, X, Y, Z uyar (pilot )hattn son olarak da L: sznt hattn gsterir.

Resim 41. Hidrolik yn denetim valfleri (http://www.dta.eu/product/7/Hydraulic-Valves.html)

35

PNMATK - HDROLK
3.8.4.2. Basn kontrol valfleri Hidrolik devrelerde akkann basncn ayarlayan ya da kontrol eden devre elemandr. Sistemlerde oluabilecek yksek alma basncndan devreyi ya da nne koyulduu eleman korurlar. Bu tip valflerde kumanda ekline (mekanik, pnmatik, elektrik vb.) gre ald sinyalle, ksma kesitinin araln ayarlayarak basn kontrol gerekletirilir.

Resim 42. Hidrolik basn kontrol valfleri

http://www.directindustry.com/prod/hydraforce/hydraulic-pressure-control-valves-7137-48618.html

levlerine gre birka eide ayrlrlar: Emniyet valfi: Sistem basnc belli bir deere ayarlanr. Eer bu deerin stne klrsa emniyet valfi alr ve hidrolik akkan tanka gndererek basn ayarn gerekletirir. Boaltma valfi: Skma ya da balama gibi iler yapan silindirlerde kullanlan boaltma valflerinde gelen sinyalle beraber hidrolik akkan tanka gnderilir. Basn sralama valfi: Birka hidrolik devreden oluan sistemlerde gecikmeli ya da zamanl almay salar. Normalde kapal olan bu valf, ayarlanan basn deerine gelindiinde alarak dier devrenin almasna izin verir. Basn drme valfi: Hidrolik devrede, sistemden farkl bir basnta alan elemanlarn basncn ayarlamak iin kullanlr; yani blgesel basn dm yaplabilir. 3.8.4.3. Ak kontrol valfleri Ak kontrol valfleri ile hidrolik sistemde silindire ya da hidrolik motora giden akkann debi miktarnn ayarlanmas salanr; bu sayede de silindirin hz ya da hidrolik motorun devri drlebilir.

36

PNMATK - HDROLK
Sabit ya da ayarlanabilir ak kontrol valflerinde, alma mant hidrolik akkann gei kesitinin kltlmesi zerine kuruludur. Kesit ayar yaplamyorsa sabit ak kontrol valfi; kesit ayar yaplabiliyorsa ayarlanabilir ak valfi adn alr. Bunun dnda ek valfler de ak kontrol valflerinden saylmaldr. ek valflerde akkann tek ynl ak salanr. Yani; akkan bir yne doru hareket eder ancak geri dnmek istediinde valfin iindeki bilya ya da oturma eleman yolu kapatarak akkann geiine izin vermez. ek valflerinde sabit ve kesit ayarlamal olan tipleri mevcuttur.

Resim 43. Hidrolik ak ayar valfi http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

3.9. Hidrolik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri

37

PNMATK - HDROLK
3.10. Basit Bir Devre Tasarm

38

PNMATK - HDROLK
Kaynaklar: 1. zcan F., Il ., Krc A., Pnmatik Akkan Gc, Mert Eitim Yaynlar, stanbul 1986 Merkle D., Schrader B., Thomes M., Hidrolik Temel Seviye TP 501, Festo Didactic, Esslingen 1991 Barker A., The Pneumatic Handbook, Elsevier Science, December, 1997 Hidrolik Devreleri Projelendirme, MEGEP, Ankara, 2005 Pnmatik Devreli Makinelerinin Bakm ve Onarm, MEGEP, Ankara, 2006 Hidrolik Sistemler, MEGEP, Ankara, 2005 Festo Eitim Dokman (Hidrolik ve Pnmatik Sunumlar)

2.

3.

4. 5.

6. 7.

39

PNMATK - HDROLK
NOTLAR :

40