Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi Beneficial Plants Naturally Found in Eastern Black Sea Region and Their Usage Fields

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS
YKSEK L SANS TEZ
Seda B R NC
DO#U KARADEN Z BLGES NDE DO#AL OLARAK BULUNAN FAYDALI B TK LER VE KULLANIM ALANLARININ ARA&TIRILMASI
TARLA B TK LER ANAB L M DALI
ADANA, 2008
UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS
DO#U KARADEN Z BLGES NDE DO#AL OLARAK BULUNAN FAYDALI B TK LER VE KULLANIM ALANLARININ ARA&TIRILMASI Seda B R NC YKSEK L SANS TEZ TARLA B TK LER ANAB L M DALI Bu Tez 27 / 08 /2008 Tarihinde A a#&daki Jri yeleri Taraf&ndan Oybirli#i 'le Kabul Edilmi tir.
'mza............... Prof. Dr. Men ure ZGVEN DANI*MAN
'mza............... Prof. Dr. Halis ARIO,LU YE
'mza............... Prof. Dr. Cengiz DARICI YE
Bu Tez Enstitmz Tarla Bitkileri Anabilim Dal&nda Haz&rlanm& t &r. Kod No:
Prof. Dr. Aziz ERTUN Enstit Mdr

Bu al)*ma . . Rektrl, Bilimsel Ara*t)rma Projeleri Birimi Taraf)ndan Desteklenmi*tir. Proje No: ZF 2006 YL 97 Not: Bu tezde kullan&lan zgn ve ba ka kaynaktan yap&lan bildiri lerin, izelge, ekil ve foto#raflar&n kaynak gsterilmeden kullan&m&, 5846 say&l& Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.
Z YKSEK L SANS TEZ DO#U KARADEN Z BLGES NDE DO#AL OLARAK BULUNAN FAYDALI B TK LER VE KULLANIM ALANLARININ ARA&TIRILMASI
Seda B R NC UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS TARLA B TK LER ANAB L M DALI Dan)*man : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN Y)l : 2008, Sayfa:187 Jri : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN :Prof. Dr. Halis ARIO#LU :Prof. Dr. Cengiz DARICI Bu ara t &rmada, Do#u Karadeniz Blgesi floras&nda do#al olarak bulunan t&bbi, aromatik ve di#er faydal& bitkiler ilgili literatr taranarak, botanik ve yresel adlar&, botanik zellikleri, bile imleri, etki ve kullan&m alanlar& ara t&r&lm& t &r. Ayr&ca aktarlarda sat &lan bitkiler ile insanlar&n do#adan toplayarak farkl& amalarla kulland&klar& bitkilerin envanteri &kar&lm& t &r. Blgede yap&lan inceleme gezileri ve literatr al& malar& sonucunda Do#u Karadeniz Blgesinde do#al olarak bulunan, t &bbi, aromatik ve di#er amalarla kullan&lan 117 farkl& bitkinin bulundu#u saptanm& t&r. 117 bitkinin tamam&ndan ila olarak yararlan&lmakta olup ayr&ca 10undan boya bitkisi, 4nden insektisit, 6s&ndan hayvan hastal&klar&nda, 28inden yemek olarak, 14nn uucu ve sabit ya#&ndan, 8inin reine ve zamk&ndan yararlan&lmaktad&r. Aktarlarda kuru ya da taze herba, iek ve ya#& &kar&lm& halde 222 adet bitki trnn sat &ld&#& tespit edilmi tir. Ayr&ca yap&lan gezi ve do#al yay&l& alanlar&n&n incelenmesi sonucu Capparis, Origanum, Astralagus, Allium, Hypericum, Ranunculus, Thymbra ve Mentha trlerinin Do#u Karadeniz Blgesinde yo#unluk gsterdi#i gzlenmi tir. Do#u Karadeniz Blgesi t &bbi, aromatik ve di#er amal& kullan&lan bitkiler bak&m&ndan zengin bir floraya sahiptir. Bu bitkilerin kltre al&narak, yeti tirilmelerinin te vik edilmesiyle, bitkilerin do#adan toplanarak yok olmas & nlenece#i gibi iftilere ek gelir kayna#& da sa#lanacakt&r. Anahtar Kelimeler: T&bbi bitkiler, aromatik bitkiler, faydal& bitkiler, boya bitkileri
ABSTRACT MSc. THESIS
BENEFICIAL PLANTS NATURALLY FOUND IN EASTERN BLACK SEA REGION AND THEIR USAGE FIELDS
Seda BIRINCI DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN Year : 2008, Pages: 187 Jury : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN : Prof. Dr. Halis ARIO#LU : Prof. Dr. Cengiz DARICI
In this study carried out around the Eastern Black Sea Region. The plant of research have been using as a medicinal plant at traditional and scientific medicine, food and dye etc. Some knowledge about their chemical contents, effects, usage and traditional names were presented in this research. A total of 117 species belenging to 298 genus from this study have been determined during survey, herbalists and references. As a result of the research; it is observed that the region is rich in the species of Capparis, Origanum, Astralagus, Allium, Hypericum, Ranunculus, Thymbra ve Mentha. All of the 118 genus have been used as medicinal plants. However, they have also used as dye plants (10 species), food (28 species), cosmetic and parfume (14 species), insecticid (4 species), gums (8 species). We have determined that 222 medicinal plants are sold by herbalists in the region. Eastern Black Sea Region has rich flora in terms of medicinal plants. The encourgement of growing these plants prevent from their picking up from nature in vain and their vanishing. Moreover, it provides extra income for farmers. Key words: Medicinal Plants, Aromatic Plants, Beneficial Plants,
II
TE&EKKR Yksek Lisans #renimim boyunca tezimin planlanmas&, yrtlmesi ve sonular&n de#erlendirilmesi s&ras&nda yard&mlar&n& esirgemeyen; ayr&ca kendimi yeti tirmem iin bana yurtd& &na gitme imkan& sa#layan dan& man hocam Say&n Prof. Dr. Men ure ZGVENe sonsuz sayg& ve te ekkrlerimi sunar&m. Literatr taramalar&m s&ras&nda gsterdikleri yak&n ilgi ve katk&lar&ndan dolay& Uluda# niversitesi Biyoloji Blmnden Do. Dr. Gl TARIMCILARa ve KT Orman Fakltesinden Ar . Gr. Sefa AKBULUTa; tezimin yaz&m ve haz&rlanmas&nda bana yard&mc& olan arkada &m 'ngilizce #retmeni Esra KYBA*Iya te ekkrlerimi sunar&m Tezimin her a amas&nda yard&mlar&n& benden esirgemeyen Ziraat Mhendisi Cihan UZUNERe te ekkr ederim. Bu projeyi finansal olarak destekleyen ukurova niversitesi Rektrl#ne (Bilimsel Ara t &rmalar Projeleri Birimine) te ekkr ederim. Son olarak da ya am&m boyunca ve e#itimimin her a amas&nda maddi-manevi destek sa#layan, sab&r ve yol gsteren, her zaman ho grsne s&#&nd&#&m sevgili aileme te ekkr bir bor bilirim.
ADANA, 2008
Seda B'R'NC'
III
NDEK LER
SAYFA NO
Z .. I ABSTRACT ...... II TE&EKKR .. III NDEK LER .... IV ZELGELER D Z N XI FOT0#RAFLAR D Z N ... XII 1. G R & ......... 1 2. NCEK ALI&MALAR ... 3 3. MATERYAL VE METOD .. 9 3.1. Materyal 9 3.2. Metod 9 3.3. 'ncelenen zellikler.. 9 4. ARA&TIRMA BULGULARI.. 10 4.1. Do#u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas& ve 'nceleme Gezileri Sonucunda Saptanan Do#al T&bbi ve Aromatik Bitki Trleri.. 10 4.1.1. Abies nordmanniana Spach.. 10 4.1.2. Achillea millefolium.L. 11 4.1.3. Ailanthus altissimaMiller..... 12 4.1.4. Ajuga reptans L 12 4.1.5. Alchemillae sp.. 13 4.1.6. Alkanna tinctoria L.. 13 4.1.7. Alliaria petiolata Bieb.. 14 4.1.8. Allium sp... 15 4.1.9. Alnus glutinosa L. 16 4.1.10. Anagallis arvensis L.. 16 4.1.11. Anemone blanda Schott et Kotschy .. 17 4.1.12. Anethum graveolens L 18 4.1.13. Angelica archangelica L 18 4.1.14. Anthemis tinctoria L. . 18
IV
4.1.15. Arctium platylepis Boiss. et Bal..... 19 4.1.16. Artemisia absinthium L...... 20 4.1.17. Arum orientale Bieb... 20 4.1.18. Aquilegia olympica Bios.... 21 4.1.19. Astragalus gummifera L. .. 21 4.1.20. Atropa belladonna L...... 23 4.1.21. Ballota nigra L... 24 4.1.22. Berberis vulgaris L. .. 24 4.1.23. Berberis crataegina Dc. .... 25 4.1.24. Beta vulgaris L... 26 4.1.25. Buxus sempervirens L. .. 26 4.1.26. Caltha polypetala Hochst. ex Lorent .... 27 4.1.27. Campanula rapunculus L. . 27 4.1.28. Cannabis sativa L. . 28 4.1.29. Capparis spinosa L.... 28 4.1.30. Carduus marianus L. veya Silybum marianum L.. 29 4.1.31. Carlina soligacephala L.... 30 4.1.32. Carpinus betulus L 30 4.1.33. Castanea sativa Miller....... 30 4.1.34. Celtis australis L. ...... 31 4.1.35. Centaurea cyanus L. ..... 32 4.1.36. Centaurium erythraea Rafn. .. 33 4.1.37. Cerasus mahaleb L. ....... 33 4.1.38. Chenopodium ambrosioides L........ 34 4.1.39. Cichorium inthybus L. ... 34 4.1.40. Cistus creticus L. .. 35 4.1.41. Clematis vitalba L. .... 35 4.1.42. Colchicum autumnale L. ... 36 4.1.43. Conyza canadensis L. Cronquist ....... 37 4.1.44. Cornus mas L. ... 38
4.1.45. Cornus sanguinea L. . 38 4.1.46. Crataegus davisii Browicz .... 39 4.1.47. Crocus sativus L..... 40 4.1.48. Corylus avellana L. ... 40 4.1.49. Datura stramonium L. ... 41 4.1.50. Digitalis lamarckii Ivan.. 42 4.1.51. Diospyros kaki L.... 42 4.1.52. Ecballium elaterium L. .. 43 4.1.53. Erica arborea L.. 44 4.1.54 Euphorbia sp. ..... 45 4.1.55. Eupatorium cannabinum L. ... 45 4.1.56. Ficus carica L. .. 46 4.1.57. Foeniculum vulgare Miller. ... 47 4.1.58. Fragaria vesca L.... 47 4.1.59. Frangula alnus L... 48 4.1.60. Fraxinus angustifolia L.. 49 4.1.61. Galanthus ikariae L... 49 4.1.62. Glechoma hederacea L. 50 4.1.63. Helleborus orientalis Lam. 50 4.1.64. Hippophae rhamnoides L. . 51 4.1.65. Humulus lupulus L. ... 51 4.1.66. Hyoscyamus niger L. . 52 4.1.67. Hypericum perforatum L. .. 53 4.1.68. Juglans regia L. . 54 4.1.69. Juniperus communis L. .. 54 4.1.70. Laurocerasus officinalis L. 55 4.1.71. Laurus nobilis L. ... 56 4.1.72. Lilium monadelphum Bieb 57
4.1.73. Malva sylvestris L. . 58 4.1.74. Matricaria chamomilla L. . 59
VI
4.1.75. Melissa officinalis L... 59 4.1.76. Mentha longifolia L. .. 60 4.1.77. Mentha piperita L. ..... 61 4.1.78. Mespilus germanica L. .. 62 4.1.79. Morus nigra L. 62 4.1.80. Nasturtium officinale. R. Br ... 63 4.1.81. Olea europeae L. ... 64 4.1.82. Origanum vulgare L. . 64 4.1.83. Oxalis acetosella L. ... 65 4.1.84. Parietaria judaica L. . 66 4.1.85. Petasites albus L. ... 66 4.1.86. Physalis alkekengi L. . 67 4.1.87. Picea orientalis L... 68 4.1.88. Pinus sylvesteris L. 68 4.1.89. Plantago major L. . 69 4.1.90. Polygonatum verticillatum L. 70 4.1.91. Primula vulgaris Huds. .. 70 4.1.92. Pyrus elaeagnifolia L................................................................. 71 4.1.93. Ranunculus ficaria L. 72 4.1.94. Rhododendron ponticum L. ... 73 4.1.95. Ribes biebersteinii Berl. ex DC. 74 4.1.96. Robinia pseudoacacia L. ... 74 4.1.97. Rosa canina L 75 4.1.98. Rubus caesius L.. 78 4.1.99. Rumex acetosella L..... 79 4.1.100. Salix alba L. . 80 4.1.101 Sambucus ebulus L... 80
4.1.102. Sambucus nigra L. ... 81 4.1.103. Sanicula europaea L. ... 82 4.1.104. Sorbus aucuparia L. 82
VII
4.1.105. Symphytum asperum Bieb
83
4.1.106. Tanacetum parthenium L. 83 4.1.107. Taraxacum officinale Tobb. . 84 4.1.108. Taxus baccata L. . 85 4.1.109. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des. . 86 4.1.110. Tilia plathyphyllos L..... 86 4.1.111. Trachystemon orientalis L. G.Don .. 87 4.1.112. Tussilago farfara L. ..... 88 4.1.113. Urtica dioica L. ... 88 4.1.114. Urtica pilulifera L. .. 89 4.1.115. Vaccinium myrtillus L. ..... 90 4.1.116. Verbascum sp.... 91 4.1.117. Viburnum orientale L... 92 4.2. Do#u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas& ve 'nceleme Gezileri Sonucunda Saptanan Do#al Olarak Bulunan Baz& Bitkilerin Yay&l& Alanlar&. 93 4.3.Do#u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat &lan ve Do#adan Toplanarak Halk Hekimli#inde Kullan&lan Droglar&n, Kullan&m Alanlar& ve *ekilleri 106 4.3.1. A#r& Kesici Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&. 114 4.3.2. Ate D rc Olarak Kullan&lan Halk 'lalar& 114 4.3.3.Ba#&rsak Hastal&klar&, Parazitler ve Basur Tedavisinde Kullan&lan Halk 'lalar&. 114 4.3.3.1. 'shal Kesiciler... 114 4.3.3.2. Mshil Etkide Olanlar... 114 4.3.3.3. Basur ( Hemoroit) Tedavisi 'in Kullan&lan Bitkiler 115 4.3.3.4. Ba#&rsak Gazlar& ve Sanc&lar& 'in 115 4.3.3.5. Kurt D rcler.. 115 4.3.4. Bbrek ve 'drar Yollar& Rahats&zl&klar& 'in Kullan&lan T&bbi Bitkiler.. 115 4.3.4.1. 'drar Yollar& Hastal&klar& ve 'drar Sktrcler... 115 4.3.4.2. Bbrek Ta lar& Ve Rahats&zl&klar& 'in. 116 4.3.4.3. 'drar Tutamayanlar 'in 116 4.3.5. Cilt ve Sa Hastal&klar& 'in Kullan&lan Halk 'lalar&... 117
VIII
4.2.5.1. Cilt 'in. 117 4.2.5.2. Sa 'in. 117 4.3.6. Dola &m Sistemi Hastal&klar&nda ve Kan Temizleyici Olarak Kullan&lan Halk 'lalar& 118 4.3.7. Gz Hastal&klar&n&n Tedavisinde Kullan&lan Halk 'lalar&... 118 4.3.8. Jinekolojide ve K&s&rl&kta Kullan&lan Halk 'lalar&... 118 4.3.9. Kalp ve Karaci#er Hastal&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&. 119 4.3.10. Kan Yap&c& ve ' tah A&c& Olarak Kullan&lanlar. 119 4.3.11. K&r&k, &k&k ve Burkulmalarda Kullan&lan Halk 'lalar&.... 120 4.3.12. Romatizmal Hastal&klar 'in Kullan&lan Halk 'lalar& 120 4.3.13. Sindirim Sisteminde Kullan&lan Halk 'lalar&. 120 4.3.14. Sinir Sistemi Rahats&zl&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&.. 121 4.3.15. Solunum Yollar& Hastal&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&..... 121 4.3.15.1. A#&z ve Bo#az Yaralar& 'in... 121 4.3.15.2. Nefes Darl&#&, ksrk, Ses K&s&lmas& 'in.... 121 4.3.16. *eker D rc Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&.... 122 4.3.17. Tansiyon 'in Kullan&lan Halk 'lalar&... 123 4.3.17.1. Yksek Tansiyon 'in. 123 4.3.17.2. D k Tansiyon 'in... 123 4.3.17.3. Tansiyonu Dengede Tutmak 'in 123 4.3.18. Yara Ve Yan&klar&n Tedavisinde Kullan&lan Halk 'lalar&. 123 4.3.19. Zay&flat &c& Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&. 124 4.3.20. Sebze Olarak Kullan&lan Bitkiler.... 124 4.3.21.Blgede Do#al Olarak Bulunan ve Yurtd& &nda 'la Hammaddesi Olarak Kullan&lan Bitkiler. 125 4.3.22.Blgede Kullan&lan ve Avrupada Kullan&m& Sak&ncal& Grlen Bitkiler... 126 4.4. Bitkilerin Kullan&m Alanlar&na Gre S&n&fland&r&lmas& 126 4.4.1. 'nsektisit Olarak Kullan&lan Bitkiler. 126 4.4.2. Boya Bitkisi Olarak Kullan&lan Bitkiler 127 4.4.3. Hayvan Hastal&klar&nda Kullan&lan Bitkiler.. 128 4.4.4. Sebze ve Baharat Olarak Kullan&lan Bitkiler 128
IX
4.4.5. Reine ve Zamk Olarak Kullan&lan Bitkiler.. 130 4.4.6. Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan Yararlan&lan Bitkiler 130 4.5. Blgedeki 'nceleme Gezilerinde Belirlenen Baz& Bitkilerin Foto#raflar& 132 5. SONU VE NER LER 182 KAYNAKLAR ................................................................................................ 183 ZGEM & . 187
ZELGELER D Z N
SAYFA NO
izelge 4.1
Do#u Karadeniz Blgesinde Bulunan Baz& Bitkilerin Yay&l& Alanlar& 93 Do#u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat &lan Bitkilerin Halk Dilindeki ve Botanik Adlar& 'le 106 Familyalar&...
izelge 4.2
izelge 4.3
Baz& Yabanc& lkelerde Do#rudan 'la Bile imine Giren ve Blgemizde Bulundu#u Halde 'la Ham Maddesi Olarak Kullan&lmayan Bitkiler 125 Avrupada Kullan&lmas& Sak&ncal& Olan Fakat Blgemiz Halk & Taraf&ndan Kullan&lan Droglar 126 Do#u Karadeniz Blgesinde 'nsektisit Olarak Kullan&lan Bitkiler. 127 Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en Boya Bitkileri... 127 Do#u Karadeniz Blgesinde Hayvan Hastal&klar&nda Kullan&lan Bitkiler. 128 Do#u Karedeniz Blgesinde Yeti en, Yenen Bitkiler. 129 Do#u Karedeniz Blgesinde Yeti en Zamkl& (Reineli) Bitkiler 130 Yararlan&lan Bitkiler... 131
izelge 4.4
izelge 4.5 izelge 4.6 izelge 4.7
izelge 4.8 izelge 4.9
izelge 4.10 Do#u Karedeniz Blgesinde Yeti en Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan
XI
FOTO#RAFLAR D Z N Foto#raf 4.1. Foto#raf 4.2. Foto#raf 4.3. Foto#raf 4.4. Foto#raf 4.5. Foto#raf 4.6. Foto#raf 4.7. Foto#raf 4.8. Foto#raf 4.9.
SAYFA NO
Abies nordmanniana Spach.. 132 Achillea millefolium L... 132 Ailanthus altissima Miller........ 133 Ajuga reptans L 133 Alchemilla sp 134 Alkanna tinctoria L.. 134 Alliaria petiolata Bieb..... 135 Allium sp... 135 Alnus glutinosa L.. 136
Foto#raf 4.10. Anagallis arvensis L. 136 Foto#raf 4.11. Anemone blanda Schott et Kotschy..... 137 Foto#raf 4.12. Anethum graveolens L.. 137 Foto#raf 4.13. Angelica archangelica L.. 138 Foto#raf 4.14. Anthemis tinctoria L. ... 138 Foto#raf 4.15. Aquilegia olympica Bios... 139 Foto#raf 4.16. Arctium platylepis Bios. Et Bal.... 139 Foto#raf 4.17. Artemisia absinthium L....... Foto#raf 4.18. Arum orientale Bieb.... 140 140
Foto#raf 4.19. Astragalus gummifera L. ..... 141 Foto#raf 4.20. Atropa belladonna L.... 141 Foto#raf 4.21. Ballota nigra L........ 142 Foto#raf 4.22. Berberis sp. ...... 142 Foto#raf 4.23. Buxus sempervirens L. .... 143 Foto#raf 4.24. Caltha polypetala Hochst. Ex Lorent... 143 Foto#raf 4.25. Campanula rapunculus L. ... 144 Foto#raf 4.26. Cannabis sativa L. ... 144 Foto#raf 4.27. Capparis spinosa L....... 145 Foto#raf 4.28. Carduus nutans Subsp. ........ 145
XII
Foto#raf 4.29. Carpinus betulus L... 146 Foto#raf 4.30. Celtis australis L. ........ 146 Foto#raf 4.31. Centaurea cyanus L...... 147 Foto#raf 4.32. Chenopodium ambrosioides L.......... 147 Foto#raf 4.33. Cichorium inthybus L. ..... 148 Foto#raf 4.34. Cistus creticus L. .... 148 Foto#raf 4.35. Clematis vitalba L. ...... 149 Foto#raf 4.36. Colchicum autumnale L. .. 149 Foto#raf 4.37. Conyza canadensis L. ...... 150 Foto#raf 4.38. Cornus mas L. .... 150 Foto#raf 4.39. Cornus sanguinea L. ... 151 Foto#raf 4.40. Corylus avellana L. ..... 151 Foto#raf 4.41. Crataegus L. .... 152 Foto#raf 4.42. Crocus sativus L....... 152 Foto#raf 4.43. Datura stramonium L. ..... 153 Foto#raf 4.44. Digitalis lamarckii Ivan.... 153 Foto#raf 4.45. Diospyros kaki L... 154 Foto#raf 4.46. Ecballium elaterium L. .... 154 Foto#raf 4.47. Erica arborea L.... 155 Foto#raf 4.48. Eupatorium cannabinum L. ..... 155 Foto#raf 4.49. Euphorbia sp. ..... 156 Foto#raf 4.50. Ficus carica L. ..... 156 Foto#raf 4.51. Foeniculum vulgare Miller. ..... 157 Foto#raf 4.52. Fragaria vesca L...... 157 Foto#raf 4.53. Frangula alnus L..... 158 Foto#raf 4.54 Fraxinus angustifolia L.... 158 Foto#raf 4.55. Galanthus ikariae L..... 159 Foto#raf 4.56. Glechoma hederacea L. ... 159 Foto#raf 4.57. Hippophae rhamnoides L. ... 160 Foto#raf 4.58. Humulus lupulus L. ..... 160
XIII
Foto#raf 4.59. Hyoscyamus niger L. ... 161 Foto#raf 4.60. Hypericum perforatum L. 161 Foto#raf 4.61. Laurocerasus officinalis L... 162 Foto#raf 4.62. Laurus nobilis L. ..... 162 Foto#raf 4.63 Lilium monadelphum Bieb.... 163 Foto#raf 4.64. Malva sylvestris L. .. 163 Foto#raf 4.65. Matricaria chamomilla L. ... 164 Foto#raf 4.66. Melissa officinalis L...... 164 Foto#raf 4.67. Mentha longifolia L. .... 165 Foto#raf 4.68. Mespilus germanica L. .... 165 Foto#raf 4.69. Nasturtium officinale R. Br.. 166 Foto#raf 4.70. Origanum vulgare L. ... 166 Foto#raf 4.71. Oxalis acetosella L. ..... 167 Foto#raf 4.72. Parietaria judaica L. ... 167 Foto#raf 4.73. Petasites albus L. ..... 168 Foto#raf 4.74. Physalis alkekengi L. ... 168 Foto#raf 4.75. Plantago major L. 169 Foto#raf 4.76. Polygonatum verticillatum L. .. 169 Foto#raf 4.77. Primula vulgaris Huds. ... 170 Foto#raf 4.78. Pyrus elaeagnifolia L................................................................... 170 Foto#raf 4.79. Ranunculus ficaria L. .. 171 Foto#raf 4.80. Rhododendron ponticum L. ..... 171 Foto#raf 4.81. Ribes biebersteinii Berl. .. 172 Foto#raf 4.82. Robinia pseudoacacia L. ..... 172 Foto#raf 4.83. Rosa pimpinellifolia L.. 173 Foto#raf 4.84. Rosa canina L .. 173 Foto#raf 4.85. Rubus caesius L.... 174 Foto#raf 4.86. Rumex acetosella L... 174 Foto#raf 4.87. Sambucus ebulus L. .. 175 Foto#raf 4.88. Sanicula europaea L. ... 175
XIV
Foto#raf 4.89. Symphytum asperum Bieb...
176
Foto#raf 4.90. Tanacetum parthenium L. 176 Foto#raf 4.91. Taraxacum officinale Wobb. ... 177 Foto#raf 4.92. Taxus baccata L. . 177 Foto#raf 4.93. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des.. 178 Foto#raf 4.94. Trachystemon orientalis L. .. 178 Foto#raf 4.95. Tussilago farfara L. ..... 179 Foto#raf 4.96. Urtica dioica L. ... 179 Foto#raf 4.97. Vaccinium myrtillus L. .... 180 Foto#raf 4.98. Verbascum sp... 180 Foto#raf 4.99. Viburnum orientale L... 181
XV
1.G R &
Seda B R NC
1.G R & Yurdumuz yabani olarak yeti en bitki trleri a&s&ndan ok zengin bir lkedir. Hem floram&z hem de endemik bitkilerimiz ok zengindir. Trkiye sahip oldu#u yakla &k 12 bin bitki taksonu ile dnyada nemli bir yere sahiptir. Trkiyeden 25 kat byk olan Avrupada ise takson say&s & 11 bin olup bunun da yakla &k olarak 2 bin 600 endemik bitki varl&klar&n& olu turmaktad&r. Trkiye Floras&n& olu turan taksonlardan yakla &k 3 bin 800 endemiktir. Trkiyedeki Endemizm oran& yzde 31dir (Malyer, 1996). Son y&llarda t&bbi bitkiler ve bunlardan elde edilen bitkisel ila hammaddeleri zerinde yap&lan al& malar byk nem kazanm& t &r. Bunlar&n ba l&ca nedenleri, tedavide kullan&lan sentetik ila hammaddelerinin baz&lar&nda tehlikeli yan etkilerin grlmesi, baz& do#al ila hammaddelerinin sentetik olarak yap&lamamas& ve bitkisel hammaddelerin yar& sentez rnlerde ba lang& maddesi kayna#& olmas& ile son zamanlarda nemli yeni baz& bitkisel droglar&n bulunmas& eklinde s&ralanabilir. Bitkisel droglar&n di#er bir stn yan& da birka etkiye birden sahip olmalar&d&r. Sentetik bile ikler ise genellikle tek bir etkiye sahiptir. Dnya nfusunun artmas& ve endstrinin geli mesi sonucu do#al kaynakl& bitkilerden elde edilen etken maddelerin kullan&labilirli#i h&zla artm& ve dnya lkelerinin bu rnlere olan talepleri dikkati ekecek ekilde art& gstermi tir (Demirtrk, 1990). lkemiz iklim, co#rafik yap& ve trlerin oklu#u ile Avrupan&n en zengin floras&na sahip olmas&na ra#men ila sanayinin ihtiyac& olan hammaddelerin % 70den daha fazlas& ithal edilmektedir. 'thal edilen droglar iinde yurdumuzda do#al olarak florada bulunan ve kltre al&nabilme ihtimali olan bitkiler de vard&r (Anonim, 1996). 'hra edilen droglar&n ise o#u do#adan do#rudan toplanan ve hatta endemik baz& bitkilerden olu maktad&r. Bu bitkilerin do#ada yok olma tehlikesi bulunmaktad&r. Floram&zda yer alan bitkilerden gere#i gibi yararlan&lmamakta ve bu da ekonomimize olumsuz etki yapmaktad&r. Bu bitkilerden tam olarak faydalanabilmemiz iin onlar& tan&mam&z, yurdun e itli blgelerinde nas&l adland&r&ld&#&n& ve kullan&m alanlar&n& tespit etmemiz gerekmektedir. Yurdumuzda
1.G R &
Seda B R NC
olduka yayg&n uygulama alan& olan halk hekimli#i ve halk ilalar&n&n ya amas&ndaki en byk etken, halk&m&z&n o#unlukla k&rsal alanda ve kapal& bir ekonomi iinde ya amas& olmu tur. Ancak son zamanlarda e#itim, haberle me ve ula &m imkanlar&n&n artmas&, geleneksel halk kltrnn a#da kltrle etkile mesine, halk&n bilinlenerek bat &l inanlardan giderek uzakla mas&na, gelenek ve greneklerinin daha ak&lc& ynleriyle ya amas&na neden olmaktad&r. Halk&n kulland&#& ve o#u zaman da yarar sa#lad&#& halk ilalar&n&n baz&lar& zerinde bilimsel al& malar yap&lm& , kimyasal yap&lar& ve etkileri belirlenmi tir. Droglar&n baz&lar& gnmz modern t &p ve eczac&l&#&nda de#erlerini kaybetmi , baz&lar& ise etken madde kayna#& olarak ve sanayide kullan&lmaktad&r (Erden, 2006). Do#al florada bulunan bitkilerin halk aras&nda ila, boya, baharat ve g&da olarak kullan&m& uzun y&llardan beri sregelen bir kltr zenginli#imiz olup ehirle meye paralel olarak kaybolmaya yz tutmu tur. Bu konuya nem verilerek e itli ara t &rmalar&n yap&lmas& gerekmektedir. lkemizin her blgesinde e itli alanlarda kullan&lan bitki potansiyelimizin belirlenmesi, kaybolmaya ba layan kltr zenginli#imizin yan& s&ra blgeye has trler belirlenerek ekonomik neme sahip olanlar&n kltre al&nmas&, gerekirse &slah& lkemiz iin yararl& olacakt &r. Yap&lan bu al& malarla ulusal servet olan da#lar&m&zda ve ormanlar&m&zdaki t &bbi bitkilerimiz de#erlendirilerek hammadde ya da yar& sentez rn olarak yurt iinde kullan&lmas& ve d& lkelere sat &lmas&yla her y&l milyonlarca dolar& bulan d& al&m nlenecek ve blge halk&na gelir sa#lanacakt &r. Ayr&ca bu al& ma sonraki baz& al& malara veri sa#layacakt&r. Bu nedenlerle bu al& mada Do#u Karadeniz Blgesinde do#al olarak bulunan faydal& bitki potansiyelinin ve kullan&m alanlar&n&n belirlenmesi amalanm& t &r.
2.NCEK ALI&MALAR
Seda B R NC
2. NCEK ALI&MALAR Baytop (1963) Trkiyenin T&bbi ve Zehirli Bitkileri adl& eserinde yakla &k 1000 civar&nda bitkinin familyalar&na gre tr dzeyinde yay&l& lar&n&, kullan&lan k&s&mlar&n&, ieri#ini ve kullan&l& ekillerini ayr& ayr& belirtmi tir. Bunlardan bir k&sm&n&n halen terkedilmi oldu#u, ancak sadece halk ilac& olarak kullan&ld&#&, bunlar&n da bir btnlk olu turmas& a&s&ndan listeye al&nd&klar& belirtilmi tir. Ayr&ca Trkiyenin yerli bitkileri yan&nda lkemizde do#alla m& Datura metel, Nicotiana glauca, Ricinus communis ve Parthenium argentatum gibi bitkilere de eserde yer verilmi tir. Davis (1965-1985)in 9 ciltlik ve bir de ekten olu an 10 ciltlik Flora of Turkey and The Aegean Islands adl& yap&t&nda tm Trkiye floras&, bu arada Do#u Karadeniz Blgesinde de bulunan ok say&da bitki rnekleri i lenmi , kare sistemine gre yakla &k 900 cins ve 10000e yak&n taksonun k&saca botanik zellikleri, yay&l& lar&, genel yay&l& lar&, yeti me yeri zellikleri belirtilmi ve Trkiye floras& konusunda gnmzde en gvenilir yap&tlar&n& olu turmu tur. Baytop (1972, 1985, 1993) Farmastik Botanik, T&bbi bitkiler atlas& ve Farmastik Botanik Uygulamalar& adl& eserlerinde, lkemizde do#al yeti en ve eczac&l&kta yararl& olan ok say&da bitki taksonlar&n& botanik, morfolojik ve sistematik ynleriyle tan&tm& t&r. Zohary (1973) Trabzon ve Giresun yrelerinde dikey vejetasyon kesitleri alm& ve ykseltiye gre bitkisel zonlarla bu zonlarda yay&lan bitkileri incelemi tir. Kasapl)gil (1974) Kuzey Anadoluda Botanik Gezileri adl& al& mas&nda Trabzon ve Rize yrelerindeki gezi gzlemlerinde tespit etti#i bitkileri ekolojik zellikleriyle birlikte listelemi tir. Jordan (1976) Kuzey yar&kresinin do#al floras&n& inceledi#i yap&t&nda, ara t&rma alan&nda do#al olarak yay&lan ok say&da yenebilen, ifal& ve zehirli bitkileri ayr&nt&l& olarak i lemi tir. Chiej (1983) Medicinal Plants adl& eserinde, biro#u ara t&rma alan&nda da do#al olarak yay&lan 400n zerindeki bitkileri t&bbi zellikleri, botanik tan&mlar&, habitatlar&, ierdi#i kimyasal ierikleri ve bunlar&n kullan&m alanlar&n& anla &l&r bir
2.NCEK ALI&MALAR
Seda B R NC
ekilde zetlemi tir. Bu ara t&rmada yer alan baz& bitkilerin kullan&m alanlar&n&n dzenlenmesinde bu yap&ttan yararlan&lm& t&r. Baytop (1984) Trkiyede bitkilerle tedavi (gemi te ve bugn) adl& eserinde ise nce binlerce y&ldan beri kullan&lan ifal& bitkilerin tarihsel geli imi, e itli dillerde isimleri, yeti tirilmeleri, droglar&n haz&rlanmas&, t&bbi bitkilerin kimyasal bile imleri, etkileri ve kullan&l& yntemleri hakk&nda genel bilgiler vermi tir. As&l blmde ise Trkiyenin kullan&lan t&bbi bitkilerinin familyalar&, botanik zellikleri, kimyasal bile imleri, yresel isimleri, kullan& ekilleri belirtilerek i lenmi tir. Ayr&ca eserin
sonunda 97 adet renkli bitki resimleri verilmi , tm bitkiler tedavi etkilerine gre s&n&fland&r&lm& t&r. Eser Latince ve Trke indeksle sonulanmaktad&r. Baytop bu eserinde dnyan&n tm bitkilerinin yakla &k 750000-1000000 aras&nda oldu#unu, bunlar&n yakla &k 20000 trnn t&bbi amala kullan&ld&#&n&, Trkiyede ise 8500 do#al trden ancak 500 kadar&n&n tedavide kullan&ld&#&n& belirtmektedir. ubuku ve zhatay (1988) geleneksel ilalar&n modern metotlar ile ara t&r&lmas& amac&yla A#r&, Artvin, Bal&kesir, Elaz&#, Erzurum, Giresun, Kars ve Konya illerinde kullan&l& & olan 40 kadar bitki saptam& lard&r. Ekim ve ark. (1991) Trkiyenin Ekonomik De#er Ta &yan Geofitleri zerine Taksonomik ve Ekolojik Ara t&rmalar adl& yay&nda, do#adan sklerek yurtd& &na sat&lan geofitlerin do#adaki durumu ara t&r&lm& , zellikle Galanthusun Do#u Karadeniz ve Akdeniz Blgelerinde azald&#& saptanm& t&r. Galanthus ve di#er geofitlerin korunmas& iin al&nmas& gereken nlemler belirtilmi tir. lisulu (1992) 'la ve Baharat Bitkileri adl& yay&n&nda ulusal ekonomimize, halk&m&z&n sa#l&k ve belenmesinde ayn& zamanda endstride nemli yer tutan ila, baharat ve keyf bitkilerinin alfabetik bir dzen ierisinde tan&t&m&, zellikleri, yararlan&lmas&, etken maddeleri, droglar&, ekonomik de#eri, yay&l& alanlar& ve tar&ma al&nma olanaklar& konular&nda temel bilgiler vermi tir. Ba,ba* (1993) Trkiye T&bbi Bitkiler Floras&n&n ok geni oldu#unu ve bu florada yer alan bitkilere yrelere gre ok farkl& isimler verildi#ini ve bu bitkilerin e itli hastal&klara kar & do#rudan kullan&ld&#&n& tespit etmi tir. Ery)lmaz ve Gm* (1993) Gm hane yresi orman kylerinde ku burnu
2.NCEK ALI&MALAR
Seda B R NC
bitkisinin sosyal ormanc&l&k kapsam&nda de#erlendirilmesi adl& al& mada bu bitkinin orman kylsne olduka yararl& sonular verebilece#ini tespit etmi lerdir. Ku burnu bitkisinin k&rsal kesimdeki halk&n ekonomik yap&s&na damgas&n& vurdu#unu belirtmimler ve bu bitkinin uygun ekolojik ortamlarda &slah edilerek yeti tirilmesini nermi lerdir. An*in (1994) Ara t&rma alan& Do#u Karadeniz Blgesi kesit yntemlerine uygun olarak dikey ynde drt kesite ayr&lm& t&r. Vejetasyon kesitlerinde al&nan deneme alanlar&nda yay&lan nemli yan rn olu turan odunsu ve otsu taksonlar& saptanm& t&r. Taksonlar rtme dereceleri ile toplumla ma dereceleri gz nne al&narak tespit edilmi tir. Bu ara t&rmada Do#u Karadeniz Blgesinde 44 familya ve 88 cinse ili kin toplam 97 takson saptam& lard&r. Bu taksonlar&n 4nn Gymnospermae, 93nn Angiospermae ait oldu#u bildirilmi tir. Anonim (1996) A. . Fen Fak. Biyoloji Blm, A. . Ecz. Fak., A.. Ziraat Fak., ODT Biyoloji E#. Fak. ve OGM Te . Dest. Gn. Mdl# elemanlar&n&n i tiraki ile farkl& ekolojik ko ullara sahip 10 merkezde yap&lan al& malar sonucu, buralarda yeti ebilen t&bbi bitkilerle geofitler belirlenmi tir. T&bbi, aromatik ve so#anl& bitkiler tespit edilmi , ilerinden ekonomik nemi olanlar&n orman kyllerince yeti tirilmesine te vik al& malar& yap&lm& t&r. Bu al& malarda; halka rnek olmak, bu blgelerde do#al olarak yeti en bitkilerin neslinin devam&n& sa#lamak, her y&l rn al&nabilecek t&bbi bitki ve geofit bitkilerle arazide en yksek verim almak, i sizli#i nlemek ve fakir orman kyllerinin refah dzeyini ykseltmek, ormanlar&n korunmas&n& sa#lamak, a &r& otlatmay& ve erozyonu nlemek amalanm& t&r. Bu nedenle Trabzon, Bolu, Bursa, 'zmir, Antalya, Adana, Ankara, Erzurum, Elaz&#, Kahramanmara (ek olarak Mu#la) yreleri belirlenmi tir. Bozdo,angil (1996) ukurova Blgesinde do#al olarak bulunan t&bbi ve e itli amalarla kullan&lan 224 cins ve 1012 tr bitkinin bulundu#unu tespit etmi tir. Yap&lan gezi ve tetkikler sonucu Capparis, Rosmarinus, Melisa, Origanum, Salvia, Thymbra ve Mentha trlerinin Adanada yo#unluk gsterdi#ini gzlemlemi tir. 244 bitkiden ila olarak, bunun yan&nda 26s&n&n boya, 16s&n&n insektisit, 43nn sebze olarak, 8inin hayvan hastal&klar&nda, 32sinin uucu ya# ve sabit ya#&ndan 14nn
2.NCEK ALI&MALAR reine ve zamk&ndan yararlan&ld&#&n& belirtmi tir.
Seda B R NC
Yenikalayc) (1996) Kayseri yresinde do#al olarak yeti en 241 cinsin tamam& ila, 9u parfmeri ve kozmetikte , 24 boya, 5i insektisit amal& kullan&lan ayr&ca 27si g&da, 6s& hayvan yemi olarak kullan&lan bitkiler oldu#unu saptam& t&r. 241 cins ve 1440 tr bitki bulundu#u saptanm& t&r Achillea (21 tr), Allium (28 tr), Alyssum (20 tr), Astragalus (110 tr), Hypericum (23 tr), Salvia (34 tr), Scrophularia (20 tr), Silene (41 tr), Verbascum (37 tr) ve Veronica (31 tr) cinslerinde nemli say&da trlerin varl&#& tespit edilmi tir. Baytop (1999) Trkiyede gemi te ve bugn bitkilerle tedavi konulu al& mas&nda; t&bb& bitkilerin ok eski tarihlerden gnmze de#in kullan&la geldi#ini ve son zamanlardaki ehirle me sebebi ile bu bilgilerin kaybolabilece#i d ncesi iinde e itli yrelerde bulunan t&bbi bitkileri ve bunlar&n kullan&m alanlar&n& ara t&rm& d&r. &im*ek ve ark. (2002) lkemizde s&kl&kla tketilen, yenilebilen yabani bitkilerin kullan&l& amalar&n& ara t&rm& lard&r. Ara t&rma Anadolunun 14 il, ile ve kylerinde bulunan 2246 ki i zerinde yap&lm& t&r. al& mada kaynak ki ilerle gr erek yz yze anket yntemi ile haz&rlanan standart anket formlar&nda yer alan sorular sorularak bilgi alm& lard&r. Al&nan bu bilgiler, bitkinin hangi k&sm&n&n, hangi amalarla (g&da, ila, vd.) kullan&ld&#& ve tedavi amac&yla kullan&lmas& durumunda ise ne ekilde haz&rlanarak (dekoksiyon, infzyon, lapa veya merhemi, kuru veya taze formu eklinde) hangi etkiyi elde etmek amac&yla kullan&ld&#&n& sorgulayarak ekilde kaydetmi lerdir. Tketildi#i belirlenen yabani bitkiler usulne uygun
toplanarak, herbaryum materyalleri haz&rlan&p bilimsel adland&r&lmas&n& yapm& lard&r. S&k olarak kullan&ld&#& tespit edilen cinsler; Plantago sp., Malva sp., Rumex sp., Thymus sp., Urtica sp., Chenopodium sp., Rosa sp. dir. Halk aras&nda bu trlerden genel olarak a#r& kesici, kanser, hemoroid, diyabet, romatizma ve e itli iltihapl& rahats&zl&klar&n tedavisinde yararlan&lmaktad&r.
Grsoy ve Grsoy (2004) bitkisel tedavi yntemlerinin dnyan&n e itli blgelerinde yzy&llard&r kullan&l&yor olmas&na ra#men, geleneksel kullan&m etkinli#inin
2.NCEK ALI&MALAR
Seda B R NC
bilimsel bir kan&t olamayaca#&n& sylemi lerdir. Baz& bitkisel tedaviler etkinliklerini kan&tlam& olsalar bile, halk aras&nda yayg&n kullan&mlar&na ra#men; klinik ara t&rmalarda etkisiz bulunan birok bitkisel ilac&n da var oldu#unu belirtmi lerdir. Bu al& mada halk aras&ndaki tabirleri ile di a#r&s&, di apsesi, di rmesi, di eti kanamas&, di eti iltihab& ve di lerin beyazlat&lmas& amalar&yla yakla &k 20 ayr& bitkinin beraber ya da ayr& ayr& kullan&ld&#&n& tespit etmi lerdir. Di hekimli#i alan&nda bitkisel ekstreler kullan&larak yap&lm& olan al& malarda ise genellikle gargara formlar&n&n kullan&lm& ve ba ar&l& sonular elde edilmi oldu#unu belirtmi lerdir. lkemizde nesillerdir kullan&lmakta olan bitkilerden elde edilebilecek faydalar& reddetmek yerine, rasgele kontroll al& malarla bu yresel reetelerin do#ruluk paylar&n&n ara t&r&lmas&n& ve ba ar&l& sonular&n yeni preperatlar&n retilmesinde kullan&lmas&n&n daha do#ru olaca#&n& ngrm lerdir. Y)lmaz ve ark. (2005) Ordu 'li'nde Do#al Olarak Yeti en T&bbi ve Aromatik Bitkilerin Tespiti, Kullan&lma Alanlar& ve Yeti me Ko ullar&n&n Belirlenmesi konulu ara t&rmalar&nda blgede e itli ekillerde tketilen 55 bitki tespit etmi lerdir. Bunlar aras&nda sebze olarak tketilenlerin yan&nda t&bbi amal& kullan&lanlar&n say&s&n&n da olduka fazla oldu#unu dile getirmi lerdir. Sebze olarak tketilenlerin semt pazarlar&nda yo#un olarak pazarland&#&n& ve blge halk&na nemli gelir sa#lad&#&n& tespit etmi lerdir. Bu al& ma sonucunda bu bitkilerin kltre al&nmas& ve di#er sebzeler gibi yeti tirilmesi zerinde ara t&rmalara ba lanacakt&r. Bunun sa#lanmas& ile de blge halk& hem g&das&n& kar &layacak, hem de ekonomik gelir sa#layacakt&r kan&s&na var&lm& t&r. te yandan blgede tespit edilen t&bbi bitkilerin baz&lar& ila sanayisinde kullan&lmakta oldu#u tespit edilip, bir o#unun blge halk& taraf&ndan ilkel ko ullarda baz& hastal&klar&n tedavisinde kullan&ld&#& belirtilmi tir. Olduka sak&ncal& olan bu durumun birok insan&m&z&n lmesine ya da sakat kalmas&na neden oldu#unu belirtmi lerdir. Ayr&ca bu bitkilerin do#al floradan toplanmas&, do#al vejetasyonun bozulmas& ve bitkilerin yok olmas&na neden oldu#unu tespit etmi lerdir. Sz konusu bitkilerin tespiti ve kltre al&nmas& ile bu bitkilerin ila sanayinde kullan&lmas& sa#lanarak yukar&da belirtilen olumsuzluklar&n ortadan kalkaca#&n&, dolay&s&yla bu bitkilerin gerek amalar&nda kullan&lm& olaca#&n& belirtmi lerdir. Ayr&ca k&smen de
2.NCEK ALI&MALAR olsa blgede erozyonun nlenece#i konusuna da de#inmi lerdir.
Seda B R NC
Bayrak zbucak ve Ark. (2006) Ordu ili Boztepe blgesinde yapt&klar& ara t&rma sresince toplad&klar&, ilerinde yararl& bitkilerin de bulundu#u bitki rneklerinin de#erlendirmesi sonucunda 42 familya, 86 cins ve 101 tr tespit etmi lerdir. Bu trlerden 2 tanesi tohumsuz, 99 tanesi tohumlu bitkidir. Tohumlular&n 1 tanesi Gymnosperm, 98 tanesi Angiospermdir. Angiospermlerden 7 tanesi monokotiledon, 91 tanesi dikotiledondur. Dikotiledonlardan 3 tanesi kltr formudur. En fazla tr ieren familyalar s&ras&yla Compositae, Labiatae, Leguminosae ve Rosaceae'dir. Bu familyalar&n lkemiz floras&nda da ok fazla trle temsil edildi#ini belirtmi lerdir.
3. MATERYAL VE METOD
Seda B R NC
3. MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Ara t &rman&n materyalini, "Trkiye Ulusal Biyoe itlilik Veri Tabanlar&" projesi erevesinde haz&rlanan TUB'VES -Trkiye Bitkileri Veri Servisi- in kareleme sistemine gre A6, A7 ve A8 karelerinde yer alan; Artvin, Rize, Trabzon, Bayburt, Gm hane, Giresun ve Ordu il s&n&rlar& iinde yeti en; daha nceden bildirilen veya ara t &rma boyunca toplanan bitkiler olu turmu tur. Do#u Karadeniz Blgesinde bulunan ila, g&da, baharat ve boya olarak kullan&lan bitkiler gerek do#al ortamlarda, gerekse kullan&m amac&yla sat &ld&klar& aktarlardan elde edilerek materyali olu turmu tur. 3.2. Metod Do#u Karadeniz Blgesinde inceleme ve ara t &rma gezileri yap&larak yre halk&na ve aktarlara sorular soruldu, blgede bu konu hakk&nda daha nce yap&lm& al& malar incelendi ve Flora of Turkey (Davis, 1969-1982), Farmastik Botanik (Baytop, 1983) ile Halk Hekimli#inde Kullan&lan ve Halk A#z&ndan Derlemeler Szl#nde yer alan T&bbi Bitkiler (Ba*ba,, 1993) taranarak gerekli bilgiler edinilmi tir. Blgede do#al olarak bulunan trler ara t&r&larak, her trn alfabetik dizine gre latincesi, familyas&, Trke isimleri, varsa t &bbi ve genel zelli#i, kullan&l& biimi ve amac& ara t &r&lm& t &r. Ayr&ca Do#u Karadeniz blgesinde aktarlarda sat&lan bitkiler tespit edilip kullan&m amalar& saptanm& t &r. Ayr&ca yenilebilen bitkiler, boya bitkileri v.b. bitkiler hakk&ndaki bilgiler, blgede ya ayan kaynak ki ilerden derlenmi tir. 3.3. ncelenen zellikler Bu bitkiler ve etkileri hakk&nda ayr&nt &l& literatr al& mas& yap&lm& . Ayr&ca Do#u Karadeniz halk& taraf&ndan hangi hastal&kta ne ekilde kullan&ld&#& saptanm& t &r. Boya, insektisit, hayvan hastal&klar&nda kullan&lan, reineli, uucu ve sabit ya#&ndan faydalan&lan ve yenilen bitkiler incelenmi tir. 9
4. ARA*TIRMA BULGULARI
Seda B'R'NC'
4. ARA&TIRMA BULGULARI 4.1. Do,u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas) ve Sonucunda Saptanan Do,al T)bbi ve Aromatik Bitki Trleri Do#u Karadeniz Blgesinde do#al olarak yeti en t&bbi ve aromatik bitki trlerinin, alfabetik s&raya gre latince adlar& ve yresel adlar&, botanik zellikleri, bile imleri, etki ve kullan&m alanlar& a a#&da verilmi tir.
nceleme Gezileri
4.1.1. Abies nordmanniana Spach (Pinaceae) Trke ad): Do#u Karadeniz Gknar& Botanik zelli,i: Do#u Karadeniz gknar& 40-50 m boya ula an geni pramidal ekilde geli en, ok s&k dallanma yapan ve k& &n yaprak dkmeyen bir a#at&r. Kafkasya ile Kuzey Anadolu da#lar&nda yeti en bir trdr. Alt dallar& yanlara do#ru horizonal ynelir ve hafife a a#&ya do#ru sarkar. Yan srgnler zerinde 4 adet reinesiz tomurcuk bulunur. Gen srgnleri ye ilimsi-sar& renkli olup zeri k&sa, s&k, esmer tylerle rtlm tr. '#ne yapraklar 2-3,5 cm unlu#unda parlak koyu ye il renkte u k&s&mlar& kertikli veya kt, alt yzlerinde belirgin iki stoma band& bulunur. Ortalama olarak 15-16 cm uzunluk ve 5 cm ap&ndaki k&rm&z&-kahverengi kozalaklar dal zerine dik oturur, o#unlukla bol reinelidir ( An in, 1994). Bile*imi: Alkaloit ve Olesinler ta &r. Etki ve kullan)m): Kozalaklar& ve gvdesi zerinde meydana gelen sak&z, haricen antiseptik veya &ban iyi edici olarak kullan&lmaktad&r. Gknar sak&z& &ban& i letir ve iltihab& d& ar& &kartarak &ban&n iyile mesini sa#lamaktad&r. Yapraklar & balgam sktrc ve kab&z yap&c& etkiye sahiptir (Baytop, 1999).
10
Seda B'R'NC'
4.1.2. Achillea millefolium L. (Asteraceae) Trke ad): Civanperemi yresel olarak Akba l&, Barsamaotu, Binbir yaprakotu, Marsamaotu, Beyaz Civanperemi, Sar& Civanperemi ve Kandilie# i diye de an&l&r. Botanik zelli,i: Trlerine gre 10-100 cm ykseklikte, ok y&ll&k ve otsu bir bitkidir. Yapraklar ynl gibi tyl ve paral&, iekleri; beyaz, fildi i beyaz&, soluk sar& veya alt &n sar&s& rengindedir. Trkiye'de 40 kadar civanperemi tr bulunmakta ve bunlar&n biro#u kullan&lmaktad&r. Bitki ay&rlarda, dar tarla yollar&nda, yol k&y&lar&nda ve tah&l tarlalar&n&n kenarlar&nda kmeler halinde yeti ir. Gne li havalarda evresine aromal& keskin bir koku yayar. Asl&nda iekleri, gne in en etkili oldu#u saatlerde toplamak gerekir, nk o s&ralarda eterik ya#lar& ve ifal& gc doruk noktas&nda olur. Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Achillea latiloba LEDEB. EX NORDM. Achillea schischkinii SOSN. Achillea teretifolia WILLD. Bile*imi: Mavimtrak renkli bir uucu ya# ta &r. Bu uucu ya#da azulen, limonen, sineol, borneol, pinenler, seskiterpenler vard&r (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): 'drar art&r&c&, i tah a&c&, gaz giderici, adet sktrc ve yara iyi edici etkileri bulunmaktad&r (Baytop, 1999). Bacak yaralar&, meme ucu atlaklar& ve basura kar & kullan&lmaktad&r. 'nfusyon halinde mide, ba#&rsak ve adet sanc&lar&n& dindirir. Kan dindirici olarak; dahilen mide ve basur kanamalar&nda, haricen de yara ve burun kanamalar&nda kullan&l&r. Mide a#r&lar&nda, mayas&l, lser, gastrit hastal&klar&nda teskin edici olarak kullan&lmaktad&r. Di eti hastal&klar&nda gargara olarak ya da szldkten sonra kalan tortu i , yara, mayas&lda kompres olarak kullan&l&r. Kaynat &lan taze bitki zeytin ya#& ile kar& t &r&larak, hayvanlar&n kurtlanm& yaralar&n& tedavide kullan&lmaktad&r. Likr ve parfmeri sanayinde geni olarak kullan&lan drog, ste tat vermekte de kullan&l&r (ubuku ve ark.,1988). Kltr bitkilerinde bulunan yaprak bitlerine kar & da kullan&l&r. 11
Seda B'R'NC'
Bron it ve ast &ma kar & ha lanarak suyu iilir, ayn& zamanda haz&ms&zl&#& ve kans&zl&#& giderir. Balgam sktrr, ksr# keser. K&zam&k ve bo#maca, ra itizm, albasmas&, adet gecikmeleri ve kemik hastal&klar&nda faydal&d&r. Kalbi ferahlat&r, dola &m sistemini dzenler, g#s ve idrar yolu hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r. Drog mikrop ldrc zelli#e sahiptir.
4.1.3. Ailanthus altissima Miller. (Simaroubaceae) Trke ad): Kokar a#a, Cennet a#ac&. Botanik zelli,i: 20 m boylanan bir a#at &r. Gvde ince ve dzgn kabuklu, beyaz lentisellidir. Yapraklar tek, tys, 13-41 yaprak&kl&, yaprak&klar m&zrak gibi dz kenarl& dip k&s&mlarda ise birka adet ya# bezesi vard&r. iekler terminal durumlu, bile ik salk&m eklinde kurul olu tururlar. Ta yaprak sar&ms & veya a&k ye il renkte, anak ve ta yapraklar ise be er paral&d&r. Meyve samarad&r kt koku verir. Bitki dere ilerinde, kuru yamalarda, egzotik ve sanki do#alm& gibidir. Bile*imi: Kabuklar& tanen, sabit ya# ve ac& madde (ailantin), yapraklar& ise tanen, reine ve C vitamini ierir. Etki ve kullan)m): Kab&z yap&c&, antispazmatik, yat & t &r&c&, kurt d rc, ate d rc ve kusturucu etkileri vard&r. Bitki infzyon, toz, lapa ve s&v& ekstre halinde kullan&l&r. Yksek oranda al&nd&#&nda zehirlenmeye yol aar. Yapraklar&ndan haz&rlanan sulu hlasas& ha ere ldrc olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). 'nfzyon ve dekoksiyon halinde ishal ve dizanteriye kar & kullan&l&r (Baytop, 1984).
4.1.4. Ajuga reptans L. (Labiatae) Trke ad): Mayas&lotu, Da# mayas&lotu Botanik zelli,i: 10-30 cm boylanabilen, rizomlu ve stolonlu, dik gvdeli, sade yap&l&, tyl, otsu bir bitkidir. Alt yapraklar rozet eklinde, hafif di li ve sapl&; gvde yapraklar& ise 1-2 ift, saps&z, eliptik ve dipte biti iktir. Ba ak eklindeki iek kurulunda 6-12 adet aras&nda iek vard&r. Ta yaprak mavi renkli, dz bir tp
12
Seda B'R'NC'
eklindedir. Bitki ormanlar, me e al&l&klar& ve ay&rlarda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Bitkinin tm tanen, saponin ve organik tuzlar bulundurur. Etki ve kullan)m): Tm bitki, zellikle iekli srgnleri, kompres ve merhem eklinde kullan&l&r. Adstringent zelli#e sahiptir. Haricen kullan&lmas& tercih edilmelidir. Bo#az tahri i ve zellikle a#&z yaralar&na kar & geni lde kullan&l&r (Chiej, 1988). iekli dallar& kab&z yap&c&, ate d rc, kuvvet verici ve idrar o#alt &c& olarak etkilidir (Baytop,1999). Ayr&ca bitkinin gen srgnleri salatalara e ni olarak kat &l&p tketilmektedir.
4.1.5. Alchemilla sp. (Rosaceae) Trke ad): Aslanaya#&, Aslanpenesi Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Alchemilla caucasica Buser Alchemilla oriturcica B. Alchemilla rizensis B. Pawl. Alchemilla ziganadensis B. Pawl. Etki ve kullan)m): 'shal, dizanteri, enterit, a#r&l& ve bol ak&nt &l& adet, lkane, rahim kanamas& ve damar hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r. 'lac gnde 3-5 bardak iilir. 1 lt suya 35 yaprak konulup 15 dakika kaynat &larak haz&rlanan % 10luk dekoksiyon deri ve a#&z ka &nt &lar&nda ve iltihab&nda kullan&l&r. Kk ve yapraklar kab&z yap&c&, idrar art&r&c& ve kuvvet verici olarak da kullan&l&r (Baytop, 1999)
4.1.6. Alkanna tinctoria L. (Boraginaceae) Trke ad): Havac&va kk Botanik zelli,i: Koyu mavi iekli ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Kkler, kaz&k ve koyu k&rm&z& renkte, yapraklar alternat, basit, kur uni-tyl, iekler mavi ve erdi idir, dallar&n ucunda yo#un ekilde bulunur.
13
Seda B'R'NC'
Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Alkanna cardifolia C. Koch Alkanna haussknechtii Bornm. Bile*imi: Mum, tanen ve % 5-6 oran&nda, k&rm&z& renkli bir boyar madde olan naftokinon trevleri (ba l&cas& alkannin) ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): 'shale kar & kullan&lmakla birlikte, yara iyi edici zellikleri vard&r. Kklerinden elde edilen boyar madde eczac&l&kta merhem, dudak boyas& ve ya#lar&n boyanmas&nda kullan&l&r (*im ek ve ark., 2002). G&da maddelerinin boyanmas&ndaki kullan&l& & terkedilmi tir. K&rm&z& rengi, gne & &#&nda koyula &p mat bir grn ald&#&ndan kuma boyas& olarak de#ersizdir.
4.1.7. Alliaria petiolata Bieb. (Cruciferae) Trke ad): Ku ekme#i, Sar&msak otu, Sar&msak hardal& Botanik zelli,i: 1 veya 2 y&ll&k, dik gvdeli 20-80 cm boylanabilen, sar&msak kokulu otsu bir bitkidir. Dip yapraklar& bbrek eklinde, uzun sapl&, kenarlar& dalgal& veya seyrek di lidir. Gvde yapraklar& genimsi, yumurta eklinde k&sa sapl&, sivri uludur. iek kurulu beyaz renktedir. Meyve sap&, k&sa ve kal&n, ucu sivri, tohum say&s & 16 adet ve koyu kahverengidir. Bitki nemli yerlerde, kltr alanlar&ndan uzak yerlerde yay&lma alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Pektin, karoten, simigren, mirosin etkisi alt &nda slfrl koku ierir. Etki ve kullan)m): iekli dallar& ve tohumlar& idrar artt&r&c&, terletici ve balgam sktrc olarak, z ise haricen egzamalarda kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). z ve dekoksiyon halinde kullan&l&r. Di eti hastal&klar&na ve ast &ma kar &, antiseptik yara iyile tirici, ba#&rsak kurtlar&n& d rc etkileri vard&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Yapraklar&ndan sar& bir boya elde edilir. Taze yapraklar salataya sar&msak kokusu vermek iin har olarak kat&l&r.
14
Seda B'R'NC'
4.1.8. Allium sp. (Liliaceae) Trke ad): So#an, Sar&msak Botanik zelli,i: lkemizde yzden fazla allium tr yabani olarak yeti mektedir. Bu trler aras&nda kuvvetli kokuya sahip olanlar&n&n yapraklar & kyller taraf&ndan orba, salata ve yemeklere kat&larak tketilmektedir (Baytop, 1983). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Allium artvinense MISCZ. Allium asperiflorum MISCZ. Allium balansae BOISS. Allium charaulicum FOMIN Allium djimilense BOISS. EX REGEL Allium gramineum C. KOCH Allium koenigianum GROSSH. Allium kunthianum VVED. Allium oltense GROSSH. Allium rollovii GROSSH. Allium rupestre STEVEN Allium scorodoprasum L. subsp. rotundum (L.) STEARN Allium sosnowskyanum MISCZ. Allium szovitsii REGEL Allium cepa L. (so,an): 'ki y&ll&k yumrusu kokulu bir sebzedir. Hazm& kolayla t&r&c& etkisi bulunup, mide i kinliklerini giderir. Yemeklerin yan&nda ve salatalarda yapraklar& taze olarak yenir. 'drar artt&r&c&, msil, kan ekerini d rc, anti bakteriyel etkilere sahiptir. Bile*imi: Karbonhidratlar, ya#, organik asitler, vitaminler ve aliin ta &r. Allium sativum L. (sar)msak) : Zambakgillerden, gvde sap&n&n dibinde ba denilen 5-15 aras&nda di ten olu an i kin bir k&sma sahiptir. Bile*imi: *eker, fermetler A,B,C,P vitaminleri, uucu ya# ve allicin adl& bir antibiyotik iermektedir. 15
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Dahilen tansiyon d rc, diretik, antiseptik, ekspektoran etkileri bilinmektedir. Ba#&rsak solucanlar&n& dkc etkisi de bulunur. Allium ursium L. (Ay) Sar)msa,)): Do#u Karadeniz blgesinde eski a#lardan beri bilinen bir drog olan sar&msak orta a#da zellikle salg&n hastal&klar iin kullan&lm& olup antiseptik, idrar art&r&c&, solucan d rc (zellikle askarit ve oksiyrlere kar &) i tah a&c& ve taniyon d rc etkilere sahiptir.
4.1.9. Alnus glutinosa L. (Betulaceae) Trke ad): Sakall& k&z&la#a Botanik zelli,i: 20-30 m boylar&nda, koyu renkli ve atlak kabuklu bir a#at&r. Gen srgn ve tomurcuklar yap& kan, tomurcuklar belirgin sapl&d&r. Yapraklar yumurtams&, dairemsi veya geni e eliptik, ucu yuvarlak, kenarlar& ift s&ral& kaba di li, alt yznde damarlar&n birle im yerlerinde ty demetleri vard&r. Meyve belirgin sapl&, koyu renklidir. Bitki yaprakl& ormanlarda, dere ve &rmak kenarlar&nda, yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Yapraklar&, gen dallar& ve kabuklar&ndan yararlan&lmaktad&r. Bu organlar tanik asit, gluten, alnulin, ya# maddesi, tanen, emodin, tuzlar ve renk maddeleri iermektedir. Etki ve kullan)m): Yapraklar&n&n st o#alt &c&, ba#&rsak solucan& d rc, kabuklar&n&n ate d rc ve adstringent zellikleri vard&r. 'nfzyon, dekoksiyon, tentr, toz ve t&bbi arap olarak kullan&lmaktad&r (Chiej, 1988). Kabuklar&ndan deri sanayiinde sepi maddesi olarak yararlan&l&r. Derilere koyu ve glgeli bir renk verir. Ayr&ca kuma boyalar&nda kullan&lmaktad&r. Yapraklar & idrar artt&r&c&, kuvvet verici ve kab&z yap&c& etkidedir.
4.1.10. Anagallis arvensis L. (Primulaceae) Trke ad): Ba#&rsakotu, slkotu, fare kula#& Botanik zelli,i: Tek y&ll&k kar &l&kl& yaprakl& kk bitkilerdir, meyveleri psidyumdur. 16
Seda B'R'NC'
Bile*imi: Saponin, sklamin glikozidi, flavonoidler ve primveraz enzimi ierir. Etki ve kullan)m): Karaci#er hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r. 'drar sktrc etkidedir. iekli dallar&n kaynat &lmas&yla sar& renk elde edilir, kilim boyamada kullan&l&r.
4.1.11. Anemone blanda Schott et Kotschy ( Ranunculaceae) Trke ad): Gzel Da# Lalesi, Anemon, Yo#urt ie#i Botanik zelli,i: ok y&ll&k, rizomsu yumrulu, otsu ve 7- 25 cm boyunda bir bitkidir. Dip yapraklar sapl&, ayas& paral&, paralar derin loblu, loblar&n kenarlar & di li, st yz bas&k tyl, alt yz ise hemen hemen tysz ve o#unlukla morumsu renktedir. st yapraklar& saps&z ya da k&sa sapl&d&r. Ayn& yumrudan birden fazla gvde olu ur. iekler her gvdenin tepesinde tektir. Ta yapraklar&n rengi lavanta mavisi, ender olarak da pembe veya beyaz olup, iek yapraklar& 12-25 adettir. ieklenme zaman& mart-nisan aylar&d&r.Meyve ok say&da ve tyldr. Bitki kayal&k yamalarda, al&l&klarda ve hendeklerde grlr. iek renkleri; yeti me ortamlar&na, toprak yap&s &na ve & &k alma durumuna gre de#i ir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Anemone albana STEV. subsp. armena (BOISS.) SMIRN. Anemone caucasica WILLD. EX RUPR. Anemone narcissiflora L. subsp. narcissiflora L. Bile*imi: Bitkinin tm proto-anemonin ile anemonin iermektedir. Ayn & zamanda saponin ve vitamin C ierir. Etki ve kullan)m): Haricen allopathic, dahilen homeopathic ila olarak kullan&l&r. So#an&ms& yumrular& romatizmal a#r&lar&n giderilmesinde ayr&ca di a#r&lar&na kar & ev yap&m& ilalar olarak kullan&l&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). iekli dallar& balgam sktrc, idrar art&r&c& etki yapar. Bitki halk ilac& olarak kullan&ld&#&nda ok dikkatle kullan&lmal&d&r (Baytop, 1999).
17
Seda B'R'NC'
4.1.12. Anethum graveolens L. (Umbelliferae) Trke ad): Dereotu Botanik zelli,i: Bir ya da ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar& alternan paral&d&r. Kaliks kk 5 di eklindedir. Korolla serbest 5 petallidir. Merikarp karpofor denilen ince bir sapla birbirine ba#l&d&r. Bile*imi: Uucu ya# ve alkaloit ta &r. Etki ve kullan)m): Adet gnlerini kolayla t &r&r. Sakinle tirir ve uykusuzluk giderici etkidedir (Baytop, 1999).
4.1.13. Angelica archangelica L.(Apiaceae) Trke ad): Melekotu Botanik zelli,i: Bu tr 1-2 m boylar&nda, pembemsi beyaz iekli, tysz ve ok y&ll&k bir bitkidir. Yapraklar& genellikle paral&, yaprak&klar&n kenarlar & di lidir. Meyve 5-6 mm uzunlukta ve kanatl&d&r. Bitki su kenarlar& ve sulak ay&rlarda yeti ir (An in, 1994). Bile*imi: Tanen ve uucu ya# ta &r. Etki ve Kullan)m): Kkleri; sindirim sistemi, mide spazm& ve i tahs&zl&kta kullan&lmaktad&r, diretik etkidedir. % 3lk infzyonu bron it, zatre ve ast &mda gnde 1 bardak iilerek kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).
4.1.14. Anthemis tinctoria L. (Compositae) Trke ad): Boyac& papatyas&, Sar& papatya Botanik zelli,i: S&cak ve rutubetli yerlerde iyi geli ir. 20-60 cm boylanabilen, tek y&ll&k, otsu bir bitkidir. Yapraklar& alma &kl& ve 2-3 paral&d&r. iekleri sar& renklidir. (Baytop, 1999). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Anthemis altissima L. Anthemis calcarea SOSN. var. calcarea SOSN. 18
Seda B'R'NC'
Anthemis cotula L. Anthemis marschalliana WILLD. Anthemis melanoloma L. Bile*imi: Sar& boyama maddesi, ksantofil, az miktarda eterik ya#, 1-pinenli, karotin, kesinle memi gliozitler, nemli miktarda sepi maddeleri ierir. Etki ve kullan)m): S&k& t &r&c& ve ksrk kesici olarak kullan&l&r. Kozmetikte salar& sar&ya boyamada kullan&l&r (ubuku ve ark, 1988). Kuru ieklerden elde edilen tozlarda az miktarda bcekleri etkileyen zelli#i vard&r. Kuma lar& sar& renge boyamakta kullan&lmaktad&r. Flavon trevleri ta &r (Baytop, 1999).
4.1.15. Arctium platylepis Boiss. Et Bal. (Compositae) Trke ad): Dulavratotu Botanik zelli,i: 1 mye kadar boylanabilen iki y&ll&k otsu bir bitkidir. Dik yapraklar gvde yapraklardan byk, kremsi ekilde, 3-5 cm geni li#indedir. Bu yaprak meyve evresinde a&lmaktad&r. iekleri mor renktedir. Bitki dere kenarlar&nda, kalkerli topraklarda, a&k ve bo (An in, 1979). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Arctium tomentosum MILLER var. glabrum Bile*imi: 'nulin, lapolin, uucu ya#, ac& madde, eker, antibiyotik, kalsiyum ve magnezyum bile ikleri ierir. Etki ve kullan)m): Kk ve yapraklar& dekoksiyon, toz, z, lapa ve merhem halinde kullan&l&r. Kk cilt hastal&klar&na kar &, terletici ila, kan ekerini d rc olarak; yapraklar& da yara iyile tirici ve cilt hastal&klar& tedavisinde kullan&l&r. Bir y&ll&k gen kkler kaynat &l&p sebze olarak yenilebilir. Yine dip yapraklar&n&n etli gen yaprak saplar& da sebze olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). z salar& friksiyon halinde kullan&ld&#&nda dklmeye kar & etkili, canland&r&c& ve kuvvetlendiricidir (Chiej, 1988). alanlarda yeti me olana#& bulur
19
Seda B'R'NC'
4.1.16. Artemisia absinthium L.(Compositae) Trke ad): Pelinotu, Vermut, Ac&pelin ,Yav an kk Botanik zelli,i: Bu tr 40-120 cm boylanabilen, az tyl, kuvvetli kokulu, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar& paral&, grimsi ya da beyaz&ms& ye il renkte; iekler, kk durumlarda toplanm& ve ye ilimsi rektedir. Yaprak, iek ve gvde paalar&ndan olu ur. zel kokulu ve ok ac& lezzettedir (zkan ve ark, 2005). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Artemisia annua L. Artemisia vulgaris L. Bile*imi: Uucu ya# (% 0,5-1,3), ac& maddeler ve flavon trevleri ta &maktad&r. Glikozit kumarinler ve tanen ierir. Etki ve kullan)m): Midevi, kuvvet verici, i tah a&c&, ate d rc ve idrar art&r&c& olarak kullan&l&r. Kurt d rc ve adet sktrc etkileri vard&r. Fakat bu etkiler ancak yksek dozlarda meydana gelir. Bu dozlarda da ta &d&#& uucu ya#dan dolay&, tehlikeli zehirlenmeler yapar. Sar& boya elde edilir. Saplar& gve, pire ve hamam bceklerine kar & etkilidir. Ar& ve bcek sokmalar&nda kullan&lmaktad&r (Akbulut, 2006). 25 gr toz ekere 2,5 gr kat&l&p yedirilirse ocuklar iin antispazmotiktir. 1 lt suya 15 gr iekli dal kar& t&r&larak haz&rlanan infzyon adet sktrmeye yard&m eder (Baytop, 1999).
4.1.17. Arum orientale Bieb. (Araceae) Trke ad): Y&lan yast &#&, Do#u dana aya#&, Domuz lahanas& Botanik zelli,i: Yumrulu, monoik bitkilerdir. Yapraklar sapl&, lamine ok eklindedir. iekler tek e eyli periants&zd&r. Spadiksin alt k&sm&nda di i iekler, st k&sm&nda erkek iekler, bu iki iek aras&nda ise k&l eklini alm& verimsiz iekler bulunur. Spadiksin tepesi, etli i kin, uzun bir apendis ile son bulur. Di i iekler erkek ieklerden daha erken olgunla &r (Davis 1965-1985).
20
Seda B'R'NC'
Do,u Karadenizde yeti*en di,er trler Arum detruncatum L. Arum dioscorlides SM. var. Dioscoridis SM Arum italicum Miller. Arum maculatum L. Bile*imi: Yumrular rafit, saponin, % 70 ni asta ve % 0,5 kat& ya# ta &r. Etki ve kullan)m): Bitki tahri edici ve yak&c& etkidedir. Basur tedavisinde kullan&l&r (Grhan ve ark, 2004). Kuru yumru balgam sktrc, mshil etkiye sahipken, taze yumru &ban a&c& ve kan toplay&c& etkidedir. iekleri zehirlidirler. Taze yumrular& ha lan&p szlerek sebze olarakta kullan&lmaktad&r.
4.1.18. Aquilegia olympica Boiss. (Ranunculaceae) Trke ad): Haseki Kpesi Botanik zelli,i: 30-60 cm boylanan bitkinin, yaprak&klar& dilimli lobludur. st yzeyleri &plak alt yzeyleri da#&n&k veya s&k tyldr. iekler erselik olup kaliks mavi veya morumsu, 25-35 mm mahmuz veya kanca eklindedir. Bitki nemli ay&rlar, ladin ormanlar& ve orman a&klar&nda yeti me alan& bulur (An in, 1982). Bile*imi: Bitkinin tm organlar&, aquilejin, ciyanogenetik glikozit, emulsin ve enzim iermektedir. Etki ve kullan)m): Kkleri, yapraklar& ve iekli dallar& kullan&l&r. Adstringent zellikte olup cilt temizli#inde kullan&l&r. 'drar sktrc, terletici, reyi eritici ve kab&zl&k etkisi vard&r. Adi deri hastal&klar&nda haricen lapa biiminde srlerek kullan&l&r. Ev kullan&mlar&nda hidrosyanik asit iermesi nedeniyle tehlikelidir.
4.1.19. Astragalus gummifera L. (Leguminosae) Trke ad): Kitre zamk&, zamk geveni, geven. Akgeven, pusgeveni, Botanik zelli,i: Astragalus trleri ok y&ll&k, dikenli ve pennat yaprakl& bitkilerdir. Foliollerin dklmesiyle orta damar bir diken eklinde kal&r. Bitki 21
Seda B'R'NC'
gvdesinde olu an atlaklardan ya da yap&lan kesiklerden bir zamk akar. Bu zamk Tragacanta (Kitre Zamk&) ad&n& ta &r. iekler kelebek biiminde sar&, beyaz veya pembe renktedir. Yast&k biiminde kmeler yaparlar. 850-3000 m ykseklikte bulunurlar. Anadoluda 370ten fazla tr yeti mektedir (Yenikalayc&, 1996). Astragalus gummifer, zamk geveni olarak bilinen bu tr, lkemizde yeti en geven trlerinin en nemli trlerinden biri olup 40-60 cm yksekli#inde, ok dall& al& grnmndedir. Yapraklar& 4-6 ift uzunca oval ekilli yaprak&klardan olu mu tur. Daha ok Do#u Anadolu ve ' Anadolu Blgesinde Erciyes eteklerinde yay&l& gsteren bu bitkinin beyaz renkli iekleri, 2-5 iekten meydana gelen durumlar halinde dallar&n koltu#unda yer al&rlar (Anonim, 1996). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Astragalus bachmarensis GROSSH. Astragalus cancellatus BUNGE Astragalus caucasicus PALL. Astragalus czorochensis CHARADZE Astragalus falcatus LAM Astragalus flaccidus BIEB. Astragalus frickii BUNGE Astragalus fumosus BORISS. Astragalus glycyphyllos L. subsp. glycyphyllos L. Astragalus hyalolepis BUNGE Astragalus imbricatus (BORISS.) BORISS. Astragalus incerus LEDEB. Astragalus lasioglottis STEV. Astragalus microcephalus WILLD. Astragalus oreades MEYER Astragalus ornithopodioides LAM. Astragalus pycnocephalus FISCHER var. pycnocephalus FISCHER Astragalus sanguinolentus BIEB. Astragalus sommieri FREYN
22
Seda B'R'NC'
Bile*imi: Bir polisakkarit kar& &md&r. Suda znen k&sm& tragacantin suda znmeyip i en k&sm& ise bassaron ismini al&r. Bassaron daha komplike bir yap&ya sahip olup zamk&n % 60-70ini olu turur. % 8-10unu arabin, % 2-3n ni asta, % 3n selloz ve baz& mineral maddeler olu turmaktad&r. Asit hidroliz sonunda monosakkaritler ve uron asitlerine ayr&l&r. Monosakkaritler, kitrenin elde edildi#i bitki trne gre de#i iklik gstermektedir (Yenikalayc&, 1996). Etki ve kullan)m): Mukoza zerinde koruyucu bir etkisi vard&r. Bu nedenle bo#az hastal&klar& ve ilthaplar&nda, bir para zamk a#za al&narak emilir. Meydana gelen msilaj yara zerini rterek koruyucu bir etki yapar. Bu etkisi nedeniyle a#&zda eritilerek al&nan bir ok pastilin terkibinde kitre zamk& bulunur (*im ek ve ark., 2002). Eczac&l&k tekni#inde emlsiyon, suspansiyon, pastil ve tablet gibi preperatlar&n yap&lmas&nda kullan&l&r. Kuma , ka#&t sanayiinde yap& t &r&c& ve apre verici olarak kullan&l&r (Baytop, 1999).
4.1.20. Atropa belladonna L. (Solanaceae) Trke ad): Gzel avratotu, Ay&ile#i Botanik zelli,i: Nemli orman altlar&nda yeti en 50-150 cm boyunda, ok y&ll&k otsu, yksek bir bitkidir. Dallar& kt k eli, st k&s&mlar ince tyldr. Sap& lifli kk narin, a&k veya koyu ye il yaprakl&, yapraklar& ovat, sivri, yumu ak, alt yz kl renginde tyldr. iekleri; yaprak koltu#unda tek, an eklinde ve mor mumsu, sar& damarl&d&r, btn sene ieklidir. Yapraklar 15 cm olup, ender olarak da 25 cm uzunlu#unda, 8-10 cm geni li#inde, btn kenarlar yumu ak, ince, yumurta eklinde ve sivri uludur (Palaba Uzun, 2006). Meyve kiraz bykl#nde, siyah ve parlakt &r. Tabanda y&ld&z eklinde 5 loplu kaliks bulunmaktad&r. Bile*imi: % 0,15-0,8 oran&nda alkaloit ta &r. Ba l&ca alkaloitleri atropin, hyoscyamin ve skopolamindir. Kklerdeki alkaloit miktar& daha yksektir. Organik asitler, saponosid, alin (choline) ta &r. Saplar& % 1 alkaloit ierir. Bu alkaloit; 1kiossiamin, atropamin, atropin, N metilpirolidin, piridin, asparagin, filosterinden olu maktad&r. Kkler ise % 1 kadar hyoscyamin, % 20sini de atropin, apoatropin
23
Seda B'R'NC'
olu turur. Yapraklar& Folia Belladonnae ve kkleri Radix Belladonnae, hiosiamin, atropin ve az miktarda hiosin (skopolamin) alkaloitlerini ta &r (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Ta &d&#& alkaloitler midriatiktir, gz bebe#ini bytrler. Bu nedenle Atropa belladonna ile zehirlenmede, gz bebeklerinin bym oldu#u grlr. Belladon yapraklar& ok kullan&lan bir antispazmotiktir. A#r& kesici, ter, st, mide salg&lar&n& azalt &c& etkilere sahiptir. Toz, ekstre, tentr halinde, mide a#r&lar&na, lsere, karaci#ere ve bbrek sanc&lar&na kar & kullan&l&r. Haricen lokal anestezik etkisi vard&r ve a#r& kesici pomatlar&n bile imine girmektedir (Baytop, 1983).
4.1.21. Ballota nigraL. (Labiatae) Trke ad):Ball&baba, Kpekotu, Kara Is&rgan. Botanik zelli,i: Ball&babagil familyas&ndan, &s&rganla bir arada yeti ir. A#ustos ay&nda iek aar. Etki ve kullan)m): Sinir sistemi ilac&d&r; s&k&nt &, uykusuzluk, sindirim sistemi sinirlerindeki bozukluklarda ve asabi ksrkte kullan&lmaktad&r. Alkolat & kullan&l&r (Baytop, 1999).
4.1.22. Berberis vulgaris L. (Berberidaceae) Trke ad): Karamuk, Kad&n Tuzlu#u Botanik zelli,i: 1-2.5 m. boylarda, k& &n yapra#&n& dken bir al&d&r. Srgnler belirgin oluklu, genken sar&ms &, bazen sar&ms& k&rm&z&, sonra gri renktedir. Gvde zerinde siyah lentiseller vard&r. Dikenler l, 1-2 cm, yapraklar eliptik veya yumurta biiminde, 2-4, dikenlerden uzun, kt, ender olarak sivri ulu, kenarlar& ince di li, yaprak sap& 1 cm, alt yz ye ilimsi ve hafife a#s& damarl&d&r. iek kurulu 4-6 cm, 15-25 adat iekli, k&sa sapl&, iekler sar& renkli, anak ve ta 6 ar paral&d&r. Pedisel 5-12 mm, meyve eliptik ekilde, 8-12 mm ap&nda, arap k&rm&z&s &, bazen morumsu renklerdedir. Bitki, orman ii a&kl&klar, ta l&kl& ve kayal&kl& yamalarda, al&l&klarda yeti me olana#& bulur (An in 1994).
24
Seda B'R'NC'
Bile*imi:
Kk,
kabuk,
dallar&n
floemi,
yaprak
ve
meyvelerinden
yararlan&lmaktad&r. Kabuk berberin, oksiyantin, reine, tanen, kokulu ya#, yapraklar berberin, sitrik ve malik asitler, meyveler dekstroz, fruktoz, pektoz, sak&z, pektin, sitrik, malik ve tartarik asitler iermektedir. Etki ve kullan)m): Kabuklar& mide hastal&klar&na kar & kullan&lmakta, cholagogic, ate d rc ve mshil etkisi vard&r. Yapraklar& adstringent, di eti hastal&klar&na kar & kullan&lmaktad&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Meyveleri ise antiseptik, besleyici ve adstringent zelli#e sahiptir. Dekoksiyon, tentr, s&v& ekstre, urup ve toz halinde yararlan&lan drogun gen srgn ve meyveleri yenmektedir. Meyvelerden reel, marmelat, meyve suyu ve urup yap&l&r. Destile ve fermente edilerek bir tr orta alkoll likr yap&l&r. Kk ve kabuklar& boya sanayinde kullan&l&r (Chinej, 1988).
4.1.23. Berberis crataegina Dc. (Berberidaceae) Trke ad): Siyah Meyveli Karamuk, Kad&n tuzlu#u, Sar&odun Botanik zelli,i: 2 m boylanabilen yapraklar&n& dken bir al&d&r. Dikenleri teklidir. Yapraklar dar ve yumurta eklinde, kenarlar& seyrek di li, bazen tam kenarl&, st yz parlak koyu ye il, alt yz ise a&k mavimsi ye ildir. Meyve eliptik yap&da, olgunla t &#&nda siyah renkli, tad& hafif ek idir (Y&lmaz ve ark., 2005). Bile*imi: Meyveleri tanen, organik asitler (malik, tartrik. sitrik) ve vitamin C ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): 'drar artt&r&c& ve balgam skc olarak kullan&l&r. Kk ve kk kabu#u i tah a&c&, ate d rc ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Kkleri ta &d&#& sar& boyar maddeden dolay& kuma boyamakta kullan&l&r. Elde edilen sar & renk zamanla esmerle ti#i iin makbul bir boyar madde de#ildir. Ancak ad&r, uval gibi materyalin boyanmas&nda kullan&l&r. Trkiyenin bir ihra rndr (Baytop, 1984). &ban, yara tedavisinde kullan&l&r.
25
Seda B'R'NC'
4.1.24. Beta vulgaris L. (Chenopodiaceae) Trke ad): Hayvan pancar& Botanik zelli,i: Do#u Akdeniz sahillerinde yabani olarak yeti ir. Bir, iki ya da ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar etlidir. Alt k&s&mlardaki yapraklar sapl& ve byk ovat eklinde, st k&s&mlardaki yapraklar ise saps&z ve baklavams & ekildedir. Bile*imi: Sakkaroz, antosiyon ta &r. Etki ve kullan)m): Toprak alt & gvdesi yara iyile tirici olarak kullan&l&r (Bozdo#angil, 1996).
4.1.25. Buxus sempervirens L. (Buxaceae) Trke ad): Anadolu im iri Botanik zelli,i: Bu tr k& &n yapraklar&n& dkmeyen, iekleri kk ve sar & renkte, odunu sar&ms& renkli ve ok sert olan 1-5 m ykseklikte, kk bir a#at &r. Yapraklar& derimsi ve basit s&k, dall&d&r. iekler, yaprak koltu#unda demetler halinde toplanm& t &r (Palaba Uzun, 2006). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Buxus longifolia L. Bile*imi: Yapraklar&, kk ve kabu#u, rezin, uucu ya#, zamk ve buxin grubu alkaloitler ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Yapraklar ve kk kabu#u idrar artt&r&c&, safra sktrc, terletici ve kurt d rc etkilere sahiptir. Ta &d&#& alkaloitler zehirli oldu#undan yksek miktarda kullan&lmas& kusma, ishal ve solunum bozukluklar& ile meydana gelen zehirlenmeler yapar. *im ir odunu, im ir yongas& ad& alt &nda, haricen dekoksiyon halinde, gece yatmadan saa srlerek sa &kartmada kullan&l&r. *im ir bitkisinin odunu sert oldu#u iin baz& ev e yas& (ka &k, tuzluk, havan, a#&zl&k v.s.) ile ss e yas& yap&m&nda kullan&l&r.
26
Seda B'R'NC'
4.1.26. Caltha polypetala Hochst. ex Lorent (Ranunculaceae) Trke ad): Batakl&k Nergisi Botanik zelli,i: Gvde ii bo , oluklu, dik ve tysz bir bitkidir. K&sa ve etli bir rizomu vard&r. Yapraklar di li, yrek gibi, laminan&n dip k&sm&nda birbiri zerine binmi sinsler bulunur. Periant paralar& sar&ms& veya alt &n sar&s& renkte olup, ekilleri de#i kendir, eliptik, yumurta veya ters yumurta eklinde olabilirler (Palaba Uzun, 2006). Bile*imi: Protoanemanin, glavonoids, tanen, saponin ve renk maddeleri ierir. Etki ve Kullan)m): Yapraklar& lapa ve tentr halinde kullan&l&r. Kan yap&c & zelli#e sahiptir. Protoanemanin ieri#i nedeniyle dahilen kullan&lmamal&d&r, kuvvetli zehir zelli#i vard&r. Yapraklar& kurutuldu#unda ttn gibi iilebilir (Baytop, 1999). iekli dallar& ve kk yap& t &r&c& zelli#e sahiptir (Chiej, 1988).
4.1.27. Campanula rapunculus L. (Campanulaceae) Trke ad): an ie#i Botanik zelli,i : iekler erdi i , tek durumlu, kaliks 5 loplu ,korolla be birle ik patelli, stamen 5 anterler birbirine yakla m& , ovaryum 2-5 karpelli, 2-5 gzl, ok ovull, plasentalanma eksenseldir. iekler an eklinde mor veya beyaz renklidir (Baytop 1999). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Campanula alliariifolia WILLD. Campanula aucheri A. DC. Campanula betulifolia C. KOCH Campanula bononiensis L. Campanula choruhensis KIT TAN ET SORGER Campanula collina S MS Campanula lactiflora BIEB. Campanula latifolia L. 27
Seda B'R'NC'
Campanula macrochlamys BOISS. ET HUET Campanula olympica BOISS. Campanula pontica ALBOV Campanula seraglio KIT TAN ET SORGER Campanula stevenii BIEB. subsp. stevenii BIEB. Campanula tridentata SCHREBER Campanula troegerae DAMBOLDT Etki ve kullan)m): 'drar sktrc, uyu turucu ve ksrk kesici etkisi vard&r (Baytop 1999).
4.1.28. Cannabis sativa L. (Cannabinaceae) Trke ad): Kenevir Otu, Esrar Otu, Aptalotu Botanik zelli,i: Tek y&ll&k yapraklar alternan ya da gvdenin alt taraflar&nda kar &l&kl&, 5-11 paral&, paralar lanseolatt&r. Di i iekler kk, s&k kmeler halinde ve her braktenin koltu#unda bir iek bulunur (Baytop, 1999). Bile*imi: Rezin (tetrahidrokannabino ve trevlerini ierir) ve az miktarda uucu ya# ta &r. Meyvesi % 35 sabit ya#, rezin ta &r. Etki ve kullan)m): iekli ve yaprakl& dallar&; uyu turucu, analjezik, afrodizyak, keyif verici etkidedir. Ttn ve esrarla kar& t &r&l&p sigara gibi iilir. Meyveleri kuvvet verici, adet ve idrar sktrcdr. Ku yemi olarak kullan&l&r. Kavrulmu tohumlar& erez olarak tketilir (Baytop, 1999). Anjin, ksrk kesici, kab&z yap&c& ve prostat iltihab&na kar & etkilidir.
4.1.29. Capparis spinosa L. (Capparidaceae) Trke ad): Kebere Botanik zelli,i: Bu trler beyaz renkli, dikenli,genellikle yere yat&k, al& grn l bitkilerdir. Yapraklar tam, stipula diken eklindedir. Kaliks ve korolla drt paral&, stamaen ok say&dad&r. Ginofor uzundur meyve bakla (Baytop,1999). 28 eklindedir
Seda B'R'NC'
Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Capparis ovata DESF. var. herbacea (WILLD.) ZOH. Bile*imi: Kkrt ve flavonitler ile sabit ya# ierir. Tomurcuklar& rutin ta &r. Etki ve kullan)m): iek tomurcuklar&, meyvesi ve kk kabu#u idrar sktrc, kab&zl&k ve kuvvet verici olarak kullan&l&r. Dekoksiyon ve % 1-3lk infzyon halinde iek tomurcuklar& ile tur u yap&larak e ni verici olarak yararlan&l&r (Deveci 2005).
4.1.30. Carduus marianus L. veya Silybum marianum L. (Asteraceae) Trke ad): Deve Dikeni, Kengel, Meryem Ana Dikeni, E ek Dikeni Botanik zelli,i: Bu tr 30-100 cm boylanabilen, gvdesi k eli, seyrek tyl, 1-2 y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar& soluk ye il renkte, beyaz damarl&, kenarlar& derin di li ve dikenlidir. iekler ba eklinde bir arada, mor (nadiren beyaz) renkli, meyve 7 mm kadar uzunlukta, esmer renkli, u k&s &mlar& 15 mm uzunlukta, d c ve beyaz renkli bir ty demeti ta &r (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Carduus nutans subsp. leiophilus Bile*imi: Rezin, uucu ya# ve ac& maddeler ta &maktad&r. Meyvede % 25-30 sabit ya#, ni asta, tanen ve flavon-lignan trevi bile ikler (silibin, silidianin, silikristin) bulunmaktad&r (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Toprak st k&sm& idrar artt&r&c&, ate d rc, romatizma a#r&lar&n& giderici, yat & t &r&c& ve i tah a&c& olarak etkilidir. Meyveleri aktarlarda deve dikeni tohumu ad& alt &nda sat &lmaktad&r. Karaci#er hastal&klar&na kar & ve safra artt&r&c& olarak tozu balla kar& t &r&larak ya da meyvelerinden haz&rlanan dekoksiyonla kullan&lmaktad&r. Meyveleri slimarin ta &r ve karaci#er hastal&klar&nda kullan&l&r. Gvdesi soyulduktan sonra taze olarak tketilmektedir.
29
Seda B'R'NC'
4.1.31. Carlina soligacephala L. (Compositae) Trke ad): Deve dikeni Bile*imi: Eterik ya#, sepi ve sak&zl& madde inulin, p&ht &la t &r&c& enzim ierir. Etki ve kullan)m): 'drar sktrcdr. Mayas&l ve sivilcelere kar & etkilidir, mide a#r&lar&nda kullan&lmaktad&r.
4.1.32. Carpinus betulus L. (Betulaceae) Trke ad): Adi Grgen Botanik zelli,i: 20-25 m boylar&nda, gri, ince ve dzgn kabuklu, s&# kkl bir a#at&r. Gvdenin dip k&s&mlar& o#unlukla oluklu, gen srgnler kahverengi cilal&, bazen tyldr. Tomurcuklar almal& dizili, srgne yat&k, k&rm&z& kahverengi, &plak veya hafif tyldr. Yapraklar 7-14 cm aplar&nda, yumurtams&, sivri ulu, dzgn, ift s&ral& di li, 10-15 ift yan damarl& gen yapraklar ipek gibi yumu ak tyl, olgun yapraklarda alt yz ana damar boyunca tyldr. Meyve rts lobludur, orta lob yan loblar&n 2-3 kat&d&r. Adi grgen, Quercus-Fagus ormanlar&nda, Picea ve Fagus kar& &k ormanlar&nda bazen d k ykseltilerde yeti ir (zkan, 2004). Bile*imi: Yapraklar& tanen, tuzlar ve reine iermektedir. Etki ve kullan)m): Kan dzenleyici ve adstringent zellikleri vard&r. Toz, infzyon ve t&bbi arap olarak kullan&l&r. Adstringent zelli#i nedeniyle genellikle haricen kk yaralar& iyile tirmek iin kompres yap&larak kullan&l&r.. Yapraklar&ndan elde edilen destile su, gz losyonlar&nda kullan&l&r (An in, 1994).
4.1.33. Castanea sativa Miller (Fagaceae) Trke ad): Anadolu Kestanesi Botanik zelli,i: 30 m boylanabilen, gen srgnleri k eli, koyu k&rm&z&ms & kahveregi, hemen hemen tysz, &plak ya da hafif tyldr. Yapraklar m&zrak, dar yumurta veya eliptik, keskin ve basit di li, tek tarafta 25 adet di vard&r. Yapraklar &n 30
Seda B'R'NC'
ucu sivri, dip k&sm& kama gibi yada yuvarlaka, st yz &plak, alt yz bas&k, y&ld&z tyl veya olgun evrede &plakt &r. iekler dik yap&l&, sar&ms& renktedir (An in, 1994). Bile*imi: Tanen, gallik asit, inositol, pektin, eker, fosfor, ma#nezyum ve demir ierir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, tentr, s&v& ekstre ve urup halinde; yapraklar, kabuk ve meyvesinden yararlan&l&r. iekleri ar&c&l&kta, bazen de kokulu pipo ttnnn harmanlanmas&nda, ekstre taneni dericilikte kullan&l&r. Yapraklar&ndan elde edilen ampuan salara alt &n sar&s& bir renk verir. Yapraklar&n&n demlenmesi ile elde edilen ay, bo#maca hastal&#&n&n tedavisinde ok etkilidir (Chiej, 1988). Yaprak ve kabuktan haz&rlanan % 5lik infzyon kab&zl&k verici ve tansiyon d rc olarak gnde 2-3 bardak iilerek kullan&l&r (Baytop,1999). Kestane meyveleri gerek i#, gerekse suda kaynat&larak veya ate te k&zart&p yenilerek tketilmektedir. Ayr&ca ekerleme ve pasta yap&m&nda btn ya da un halinde kullan&ld&#& gibi pirin pilav&na kat &larak da tketilmektedir. Yine meyvelerin ha lan&p ezilmesi ile elde edilen pre, hindi yemeklerinin yan&nda iyi bir tamamlay&c&d&r.
4.1.34. Celtis australis L. (Ulmaceae) Trke ad): itlenbik a#ac& Botanik zelli,i: Bu tr 20 m kadar boylanabilen ve k& &n yapraklar&n& dkmeyen bir a#at &r. Yapraklar 5-10 cm uzunlukta, sivri ulu, di li kenarl& ve alt yzden tyldr. Meyve10-12 mm ap&nda, kre biiminde, siyah&ms& koyu renkli, kokusuz ve tats&zd&r (An in, 1994). Bile*imi:. Yapraklar ve srgnler tanen ta &r. Etki ve kullan)m): Bitkinin yaprak ve srgnleri kab&z yap&c& etkidedir. Meyvesi yenilebilir fakat lezzetli de#ildir. 'nfusyon halinde gnde 2-3 bardak iilir. Yaralar&n tedavisinde, mide a#r&lar&nda, ksrkte, bbrek ta lar&n& d rmek iin, terlemelerde ve a#r& kesici olarak kullan&l&r (Baytop, 1999). Halk hekimli#inde sara hastal&klar&nda da kullan&lmaktad&r. 31
Seda B'R'NC'
Celtis glabrata L. (Ulmaceae) Trka ad): Sar& meyveli itlenbik, Gilik eker, &tl&k dahun Botanik zelli,i: al& ya da 3-5 m boylanabilen kk bir a#at &r. Srgnler tysz parlak, kestane-kahverengi renkli, belirgin beyaz lentisellidir. Yapraklar tysz ya da ender sert tyl, alt yz sar&ms & veya mavimsi ye il renkte, geni veya dar yumurta eklinde, keskin, bazen dilimli di lidir. Meyve kremsi, sar& ya da portakal sar&s&d&r.Bitki a&k al&l&k yamalarda yeti me alan& bulur. Bile*imi:Tanen ve msilaj iermektedir. Etki ve kullan)m): Yapraklar& ve meyvelerinden faydalan&lmaktad&r. Meyveleri yenir ancak lezzetsizdir. Adstringent, hazm& kolayla t &r&c& ve ishale kar & zellikler gstermektedir. Dekoksiyon ve s&v& ekstre olarak kullan&lmaktad&r. Tohumlar&ndan elde edilen ya# ipeklerin sar&ya boyanmas&nda kullan&l&r (zkan, 2004).
4.1.35. Centaurea cyanus L. (Compositae) Trke ad): Peygamber ie#i Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Centaurea appendicigera C. KOCH Centaurea consanguinea DC Centaurea drabifolioides HUB.-MOR. Centaurea helenioides BOISS. Centaurea spectabilis SCHULTZ BIP. var. microlopha (BOISS.) WAGENITZ Bile*imi: Renk maddeleri, ac& maddeler, sabit ve uucu ya# ta &r. Etki ve kullan)m): 'shal kesici, kuvvet verici, i tah a&c& kum dkc ve g#s yumu at&c& etkileri nedeniyle, % 5lik infzyon halinde dahilen kullan&l&r. haricen sa kepeklenmesine ve gz hastal&klar&na kar & kullan&lmaktad&r. 'nfusyon ile ba y&kan&r ve gzler banyo yap&l&r (Baytop,1999). iekleri ile birlikte pamuk ve yn maviye boyan&r. Vcuda biriken zehirli maddelerin at &lmas&n& sa#lar. Bo#maca, nefes darl&#&, haz&ms &zl&k, sar&l&k, bo#az ve 32
Seda B'R'NC'
bbrek iltihab&nda kullan&l&r. Haricen ha lan&p lapa halinde deri yaralar&na ve sivilcelerine kar & kullan&l&r.
4.1.36. Centaurium erythraea Rafn. (Gentianaceae) Trke ad): Mor Kantaron, Kk Kantaron, K&rm&z& Kantaron Botanik zelli,i: Bu tr 10-50 cm ykseklikte, kar &l&kl& yaprakl&, k&rm&z & iekli, iki y&ll&k otsu bir bitkidir. iekleri st yapraklar&n koltu#unda, sapl& dikasium durumlar halinde toplanm& t &r. Korolla pembe renklidir, silindirik bir tp eklindedir.Tepesinde yay&k be lop ta &r. Kapsula dar silindiriktir. Bitkinin toprak st k&s&mlar&, ta &d&#& glikozitlerden dolay& ac&d&r (Baytop, 1999). Bile*imi: Uucu ya#, rezin ve ac& maddeler (glikozitler) ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Toprak st k&sm& ve kkleri, taze ya da kurutulmu halde, yat & t &r&c& ve uyutucu olarak kullan&lmaktad&r. Ta &d&#& ac& maddeler nedeniyle hazm& kolayla t &r&c&, i tah a&c&, kuvvet verici ve ate d rc zelliklere sahiptir. Ate d rc etkisi ok zay&ft &r. Yaln&zca i tah a&c& ve hazm& kolayla t &r&c& olarak kullan&lmaktad&r (Bayrak, 2006).
4.1.37. Cerasus mahaleb L. (Rosaceae) Trke ad): Mahlep, 'dris a#ac& Botanik zelli,i: al& ya da 8-10 m boylanabilen, k& &n yapraklar&n& dken, s&k dall&, kk bir a#at &r, gen srgnler ince, tysz ya da hafif tyldr. Kulak&klar dklr. Yapraklar dairemsi veya geni yumurta eklinde, glandli di li, st yz a&k cilal& ye il, alt yz tysz veya damarlar boyunca ince tyldr. Yaprak sapl&d&r. ieklerin 6-12 adedi bir araya gelerek uzun sapl& gev ek bir salk &m olu turur. iek sap& 2cm iek an eklindedir. Ta yapraklar beyaz renktedir. Meyve oval, nceleri sar&, k&rm&z& ve siyah renktedir. Bitki kireli ve ak&ll& yamalarda al&l&klarda ve orman a&kl&klar&nda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: % 27-40 aras&nda sabit ya# ve kumarin ta &maktad&r. Mahleb tohumu ya#&nda % 39 eleostearin asidi vard&r. 33
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Meyvelerinden likr yap&l&r. Parfmeride kullan&l&r (ubuku ve ark, 1988). Kurutulan meyvelerinden mahleb ad&yla bir tr baharat yap&l&r. Mahleb tohumu kuvvet verici, cinsel gc artt&r&c&, balgam sktrc, idrar o#alt &c&, ast &m& ve prostat bymesini nleyici etkileri vard&r. Ayr&ca eker hastal&#&na kar & da nerilmektedir (Baytop, 1999).
4.1.38. Chenopodium ambrosioides L. (Chenopodiaceae) Trke ad): Kazaya#&, Akpaz&, Sirken Botanik zelli,i: Kokulu, otsu bir bitkidir. Yapraklar& dar oblang, kenarlar & sinuat, periant 5 paral&, paralar tabanda birle ik ve meyve zaman&nda olgunla &r ve kal&c&d&r. Bile*imi: % 20 protein ve albuminli madde ta &r. Karotin, ya#, vitamin C, leusin, betain ierir. Etki ve kullan)m): Toprak st k&s&mlar&ndan su buhar& distilasyonu ile elde edilen uucu ya# kenopod esans& ad&n& ta &r ve askaridal bak&m&ndan zengindir. Ha erelere kar & etkilidir. Mayas&l, anjin, mide bozukluklar& ve deri iltihaplar&na kar & etkilidir. Zehirli ve kurt d rcdr (*im ek, 2002).
4.1.39. Cichorium intybus L. (Asteraceae) Trke ad):Yabani Hindiba Botanik zelli,i: 100 cmye kadar boylanabilen kaba tyl ya da tysz, sa#lam, kaz&k kkl, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Gvde sert, oluklu, dip yapraklar kaba di li, gvde yapraklar dip yapraklara benzer, fakat saps&zd&rlar ve genellikle sivri, k&l&kl&, &plak veya tyldr. iekler sap zerinde a&k mavi ve nadiren beyaz renklidir (Baytop, 1999). Bile*imi: Ac& maddeler, eker, inulin, intabin, potasyum, kalsiyum ve demir ierir.
34
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Kk, iek ve bikinin tm organlar&; dekoksiyon, s&v& ve yar& s&v& ekstre, urup, toz ve destile su halinde kullan&l&r. Temizleyici, kan ekerini d rc, safra ak& &n& dzenleyici, kab&zl&#& giderici, idrar o#alt &c&, terletici ve midevi etkilere sahiptir. Kkleri kavruldu#unda mkemmel bir kahve kat&#& ve kahve yerine yedek madde olarak kullan&labilir. Kklerinden elde edilen urup zellikle ocuklar iin kab&zl&k gidericidir. Tm bitki kaynat&larak elde edilen s&v&, karaci#er yetmezli#inden kaynaklanan kab&zl&#& gidermede kullan&l&r (An in, 1994). Taze yapraklar& salata olarak kullan&l&r. Kkleri y&kand&ktan ve kabu#u soyulduktan sonra g&da olarak tketilmektedir. Yem bitkisi olarak da de#erlendirilir (Y&lmaz ve ark. 2005).
4.1.40. Cistus creticus L. (Cistaceae) Trke ad): Tyl Laden Botanik zelli,i: 1 m boylar&nda, her dem ye il al& formunda bir bitkidir. Yapraklar kar &l&kl& yumurta eklinde, s&k tyl, geni sapl&, st yz ye ildir. iek kurulu terminal 1-6 iekli, gev ek yap&dad&r. Ta yapraklar pembe renklidir. Kapsl ise s&k ve bas&k tylerle kapl&d&r. Bitki sahil kesimlerinde, karayolu evlerinde bulunmaktad&r (Avc&, 2005). Bile*imi: Yapraklar& ladan ya da ladanun reinesi, uucu ya# ve tanen ierir. Etki ve kullan)m): Srgn, iek ve yapraklar& kullan&l&r. 'nfzyon halinde kab&z yap&c&, uyar&c& ve balgam sktrc olarak kullan&l&r (Baytop, 1999). Eski a#lardan (Heredot zaman&) beri sa dklmesine kar & ila olarak, gnmzde de halen parfmeri sanayinde ampuan olarak kullan&l&r ve salar& glendirir (ubuku ve ark, 1988).
4.1.41. Clematis vitalba L. (Ranunculaceae) Trke ad): Orman Asmas&, Akasma, Filbahri Botanik zelli,i: Odunsu, oluklu gvdeli 15 m boylanabilen sar&l&c& bir bitkidir. Yapraklar kar &l&kl&, tys, yumurta veya yre#imsi ekilde, kenarlar& derin 35
Seda B'R'NC'
veya tam di li, da#&n&k tyl ya da tyszdr. iekler yaprak koltuklar&nda, salk&m eklinde, s&k tyl, kokulu, krem beyaz& ya da sar& renktedir. Meyve ok say&da nukstan olu ur. Nuksun tepesinde stilus uzun ve tyl olarak geli mi tir. Bitki al&l&klar veya ormanl&k alanlar aras&nda yay&l& gsterir (An in,1994). Bile*imi: Glikozit ve alkaloit ta &r. Klmatin, klemetilol, caulosaponin, phytosterol asitler, alkol, reine ve stigmasterin iermektedir. Etki ve kullan)m): Yapraklar& kullan&l&r, ok zehirli bir bitki oldu#undan dahilen kullan&lmamal&d&r. Ezilmi bitki haricen kullan&l&rsa cilt zerinde iltihaplanmaya, s&v& doku kabarc&klar&na ve a#r&l& yaralara yol aar. Bu nedenle homeopatik tedavide sinirsel reaksiyonlar elde etmek amac& ile kullan&l&r. Merhem olarak kullan&ld&#&nda yaralar& iyile tici ve a#r& kesici bir etkiye sahiptir. S&v& ekstresi burun deli#ine ekilirse migreni hafifletir, ancak mukoza zar&n& tahrip edebilece# i iin olduka tehlikedir (An in, 1994). Yapraklar& haricen romatizma a#r&lar&na kar & ve kan toplay&c& zelli#e sahiptir (Baytop, 1999).
4.1.42. Colchicum autumnale L. (Liliacea) Trke ad): Ac& i#dem, Gze i#dem, Vargit, Kalkgit Botanik zelli,i: So#an yumrulu kklerden ok say&da saplar &kar. 10-20 cm. boylan&r. Otsu bir sap, uzunca yaprak ve ucunda gl, leylak ve sar& renklerde iekler aar. Perigon, alt k&s&mda dar uzun bir tp eklindedir. st k&s&mda ise bir huni eklinde geni lemi tir ve alt & paral&d&r. Paralar ovatt&r. Tohumlar& bir kapsl iinde olgunla &r (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trler Colchicum balansae PLANCHON Colchicum bornmuellerii FREYN Colchicum burtii MEIKLE Colchicum falcifolium STAPF Colchicum micranthum BOISS. Colchicum, speciosum STEVEN Colchicum umbrosum STEVEN 36
Seda B'R'NC'
Bile*imi: So#an& ve tohumlar& colchisin, ni asta, kat& ya#, galik asit ve kolkamin alkaloidi ierir. Kabuklar&nda ise tanen bulunmaktad&r. Uucu ya#& zehirli etkidedir (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Kullan&lan k&s&mlar& tohumlar&d&r. Yiyecekelere renk verir, t &kan&klar& aar, bbrek a#r&lar&n& gidermede kullan&l&r. Deri kanserine kar & etkilidir (Bozdo#angil, 1996). A#r& kesici, ate d rc, kanda re art& &n& nleyici ve kusturucu zelliklere sahiptir. S&v& ekstre, tentr, hap ve merhem olarak zellikle haricen cilt hastal&klar&na kar &, a#r& kesici ve sinirleri yat & t &r&c& etkileri de vard&r (An in, 1994). Colchicum trleri zehirli alkaloitler iermeleri nedeniyle insan ve hayvanlar iin ok tehlikelidir. Zigana Da#&nda yeti en ac& i#demin tohumlar&nda % 0.41 oran&nda colchisin maddesi saptanm& t &r. Bu madde eski a#lardan gnmze dek kanda reyi d rmek amac&yla gut hastal&#&nda kullan&lm& t &r. Tohumlar& d& lkelere sat &lmaktad&r. Trkiye de tohumu toplan&p sat &lan tek i#dem trdr (Baytop, 1999). Colchcum speciosum ihracat & yap&lan tek tr olup ihracat y&llara gre dzensizlik gsterir. Antiseptik zelli#i nedeniyle Do#u Karadeniz yaylalar&ndaki bayanlar bitki ieklerini kaynat &p szdkten sonra elde ettikleri s&v& ile ineklerin memeleririni y&kayarak sa#&mdan ncesi hijyenik bir ortam sa#land&#& belirtilmi tir.
4.1.43. Conyza canadensis L. Cronquist (Asteraceae) Trke ad): Kanada *ifaotu Botanik zelli,i: 30100 cm boyunda, seyrek tyl, dik duran, dall& tek y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar m&zrak eklinde, dibe do#ru daral&r. Ucu sivri, her bir yan&nda 23 adet s&# di ler vard&r, kenarlar& da#&n&k ve k&ll&d&r. iekler beyaz ya da morumsu renklidir.(zkan ve ark., 2002). Bile*imi: iekli u k&s&mlar& reine, tanen, flavonoidler, citronellol, menton ve terpenleri ieren ya l& ve kokulu maddeler ierir. Etki ve Kullan)m):A#r& dindirici, yaray& iyile tirici, romatizmal hastal&klara kar & ve idrar sktrc olarak, dekoksiyon, s&v& ekstre ve tentr halinde kullan&l&r (Chiej, 1988). 37
Seda B'R'NC'
4.1.44. Cornus mas L. (Cornaceae) Trke ad): K&z&lc&k. Botanik zelli,i: Trkiyede yayg&n olarak yeti en, 3-5 m ykselebilen, erken iek aan, kar &l&kl& yaprakl& ve yaprak dken kk bir a#at &r. iekler kk, sar& ve basit umbella durumundad&r. 'nvolukrum vard&r. iek halkalar& 4er paral&d&r. Meyve eliptik, 12-15 mm uzunlukta bir durupad&r. Olgun halde k&rm&z&, etli, ek i ve sert ekirdeklidir. Sonbaharda olgunla &r. Meyveleri yenilir. Buruk lezzette ve kab&z yap&c& etkidedir (An in, 1994). Bile*imi: Meyvede organik asitler (malik asit ve sitrik asit), msilaj ve ekerler bulunmaktad&r. Ayr&ca kornin, kalsiyum ve renk maddeleri ierir (Baytop, 1999). Gvde ve dal kabuklar& tanen ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Ate d rc, besleyici ve koruyucu zelliklere sahiptir. Taze halde veya kuru meyve eklinde suda ha lanarak dahilen kullan&ld&#&nda kab&z yap&c&d&r. Etkili ve zarars&z bir ishal kesicidir. Tanen ieren gvde ve dallar& kurt d rc etkiye sahiptir (Baytop, 1999). K&z&lc&k meyveleri, meyve suyu ve urup halinde tketilir. Meyveler taze halde tketildi#i gibi tuzlu suda saklanarak zeytin gibi de yenilebilir. Reel ve marmelat & da yap&l&r.
4.1.45. Cornus sanguinea L. (Cornaceae) Trke ad): Yabani K&z&lc&k, Di i K&z&lc&k Botanik zelli,i: Tr ad& dallar&n&n kan k&rm&z& renginden dolay& sanguniea olarak adland&r&lm& t &r. 2-3 m boylar&nda al& trnde bir bitkidir. Alt dallar kahverengi st dallar k&rm&z&ms &, yapraklar kar &l&kl&d&r. Meyve ekirdekli, sulu ilk dnemde ye il olgunla ma dnemde siyah veya morumsu siyah renktedir(An in, 1994). Bile*imi: Kabuklar& tanen, cornin, pektin iermektedir. T&bbi arap halinde kullan&l&r.
38
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Tohumlar& yksek oranda yenilmeyen ya# ierir. Bu ya# sabun yap&m&nda ve ayd&nlatma ya#& olarak kullan&l&r. Eskiden zel bir ye il renk (glgeli ye il) bu bitkiden elde edilirdi, ancak bugn sentetik olarak da elde edilebilmektedir.
4.1.46. Crataegus davisii Browicz (Rosaceae) Trke ad): Al&lar Botanik zelli,i: Akdiken, May&s dikeni ya da Geyik dikeni gibi yresel adlarla da bilinen al&lar k& &n yapraklar&n& dken, ender olarak her dem ye il, al& ya da kk a#alardr. Genellikle dikenlidirler. Yapraklar& almal&, kenarlar& loblu ve di lidir. ieklerin talar& beyaz, bazen k&rm&z&ms&, etamin say&s& 2-25, karpel 1-5, o#unlukla yalanc& emsiye eklinde kurullar halindedir. Meyve yalanc& sulu tiptedir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri: Crataegus microphylla C. KOCH Crataegus monogyna JACQ. subsp. monogyna JACQ. Crataegus orientalis PALLAS EX BIEB. var. obtusata BROWICZ Crataegus pseudoheterophylla POJARK. Crataegus tanacetifolia (LAM.) PERS. Bile*imi: Meyve, iek, yaprak ve kabuklar&ndan yararlan&lmaktad&r. Kuversetin, kuversitrin, histamin, eterik ya#lar ve amin ierir. Etki ve kullan)m): Tansiyon d rc, kalp kuvvetlendirici ve dzenleyici, damar sertli#ine kar & ve sakinle tirici zellikler ta &maktad&r. Kabuklar& s&tma ve di#er ate li hastal&klara kar & etkilidir. Meyveleri i tah a&c& (lezzetli) olmamas&na kar &n iyi bir yiyecek maddesidir. Ayr&ca elma arab&na benzer. Bir tr alkoll iki de elde edilmektedir. Meyveleri ay gibi demlenerek kullan&labilir (An in, 1994).
39
Seda B'R'NC'
4.1.47. Crocus sativus L.(Iridaceae) Trke ad): Safran Botanik zelli,i: lkemizde, 'talyada, Fransada kltr yap&lan kk armuslu ve karmusu esmer a#&ms& pularla rtl olan ok y&ll&k otsu bir bitkidir. iekler sonbaharda yapraklardan nce aar, mor renklidir. Perigon dar uzun bir tp eklinde alt & geni paral&d&r. Stigma k&rm&z& ve uzun kolludur. Trkiyede yabani olarak yeti en 40 kadar crocus tr vard&r. Bunlardan birisi endemiktir (Baytop, 1999). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri: Crocus aerius HERBERT Etki ve kullan)m): Stigmas& kullan&l&r.Uyar&c& ve rahim hareketlerini artt&r&c & etkisi vard&r. Renk, tat, koku verici olarak yemeklerde kullan&l&r.
4.1.48. Corylus avellana L. (Betulaceae) Trke ad): Adi F&nd&k Botanik zelli,i: 4-6 m boylanabilen, geni ve da#&n&k tepeli, kahverengi- gri ve dzgn kabuklu bir al&d&r. Gen srgnler sar&ms & gri, glandli tyldr. Yapraklar yumurta veya geni yumurta eklinde, 6-9 ift yan damarl&, ift s&ral&, kaba di li, bazen hafife loblu, belirgin sivri damla ulu, dip k&sm& yrek eklinde st yz koyu ye il ve hafif tyl, alt yz soluk ye il ve s&k tyl, yaprak sap& glandli tyldr. Erkek iek salk&m eklinde sar& renkli sark&k ve 9 cm. dir. Kupula nustan k&sa veya bazen nusu hafife a ar. Dzensiz di li, bazen tek ya da iki yandan derince y&rt&lm& t &r. Bitki, Quercus, Carpinus ve Fagus kar& &k ormanlar&nda veya Fagus, Abies, Picea ormanlar&nda, dere ve &rmak kenarlar&nda bulunur (An in, 1994). Bile*imi: Tanen, reine, protein, ni asta, ya#lar, tuzlar, vitaminler ve flavonoit iermektedir. Etki ve kullan)m): Kabuk, yapraklar&, meyve ve erkek ieklerinden yararlan&lmaktad&r. Ate d rc, di a#r&lar&na kar &, adstringent, ishale kar & besleyici, terletici, mineral eksikli#ini giderici zellikleri bulunmaktad&r . 40
Seda B'R'NC'
Meyvelerinden ya# elde edilir, elde edilen bu ya#, mutfaklarda yemeklik ya# olarak kullan&lmaktad&r (zkan, 2005). Kabuk ve yapraklar& tanence zengin olup dericilikte kullan&l&r. Meyvelerinin #tlmesinden elde edilen ince un, emizleyici yz maskelerinde kullan&l&r (kozmetik sanayi) (ubuku ve ark., 1988). F&nd&k ya#& yumu ak olup, bebeklerde ve ocuklarda k&l kurtlar&n& d rc etki yapmaktad&r. Yapraklar& infzyon halinde idrar artt&r&c& zelli#e sahiptir (Baytop, 1999). Ayr&ca bilindi#i gibi f&nd&k meyveleri nemli bir ihra rnmzdr.
4.1.49. Datura stramonium L. (Solanacae) Trke ad): *eytan elmas&, Boru ie#i, Tatula, Diken elmas& Botanik zelli,i: Bu bitki 50-200 cm boylanabilen, beyaz iekli, 1 y&ll&k ve otsu bir bitkidir. Yapraklar& sapl&, byk, ovat, kenarlar& az girintili ya da sivri lopludur. Kapsula diktir ve 4 yar&kla septisit olarak a&l&r. Meyve ceviz bykl#nde ve zeri dikenli bir kapsldr, tohumlar& bbrek biiminde ve siyah renktedir. 10-25 cm uzunluk ve 7-15 cm geni likte, sapl&, kenarlar& derin di li yapraklard&r. Hafif buland&r&c& kokulu ve ac& lezzettedir (An in, 1994). Bile*imi: Yapraklar&, Folia Stramonii, hiosiyamin, atropin ve skopolamin ta &r. % 4-7 tanen ve % 0.1-0.6 alkaloit ta &maktad&r. Ba l&calar& hiosiyaminolup az miktarda atropin ve skopolamin ta &maktad&r. Yaprakta % 0.13, tohumda % 0.12 alkaloit bulunur (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Spazm zc etkisinden dolay& ast &ma, ksrk ve kramplara kar & kullan&lan bir drogtur. Btn bitki zehirli alkaloitler ta &d&#&ndan ancak doktor gzetiminde kullan&lmal&d&r. Bazen sigara halinde ast &ma kar & kullan&lmaktad&r. Bu drogun sersemler tirici, uyu turucu etkilerinden de faydalan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Datura innoksia Miller Trke ad): Tatula, Datura Botanik zelli,i: 30-200 cm boylanbilen ok tyl bir trdr. iekleri beyaz renkli, meyvesi kremsi dikenli sark&kt &r. Tohumlar& bbrek biiminde ve esmer renkte 4.5-5 mm ap&ndad&r. 41
Seda B'R'NC'
Bile*imi: Yapraklar % 5 oran&nda alkaloit ta &r. Ba l&ca alkaloiti skopolamindir. Alkaloit elde edilmesinde kullan&l&r. Yaprakta % 0.05, tohumda ise % 0.17 alkaloit bulunur (An in, 1994).
4.1.50. Digitalis lamarckii van (Scrophulariaceae) Trke ad): Do#u ykskotu Bile*imi: Primer ve sekonder glikozitler (digitoksin, gitoksin vs.), saponinler ve tanen ta &maktad&r. Digitaline ismi ile tedavide kullan&lan bile ik, bu bitkinin yapraklar&ndan elde edilen bir glikozit kar& &md&r. Etki ve kullan)l)*): Halk aras&nda kullan&lmamaktad&r. Etkisi kalp ve bbrekler zerinedir. 'yi bir kalp kuvvetlendirici ve idrar artt&r&c&d&r. ok etkili bile ikler ta &d&#& iin ancak hekim tavsiyesi ve kontrol alt &nda kullan&labilir. Ta &d&#& kalp zerine etkili glikozitler ile, insan ve hayvanlar iin zehirli etkilere sahiptir. 10 gr kuru veya 40 gr taze yapra#&n al&nmas& insanlarda lmle sonulanan zehirlenmeler meydana getirir. Yap&lan farmakolojik toksilojik ara t &rmalar sonunda en aktif olan trn, kedi iin 0,025 g/kg ldrc doz ile D. Lamarckii Ivan. (syn: D. Orientalis Lm.) oldu#u saptanm& t &r (Yenikalayc), 1996). Digitalis ferruginea L. (Scrophulariaceae) Trke ad): Pas renkli Ykskotu Botanik zelli,i: Korolla kre eklinde ve pas renklidir, alt dudak uzundur. Yapraklar& dar lanseolat paralel damarl& ve az tyldr. Bile*imi: Kardiyotonik glikozitler ta &r ve zehirlidir (Palaba Uzun, 2006).
4.1.51. Diospyros kaki L. (Ebenceae) Trke ad): Trabzon hurmas& Botanik zelli,i: 15 m kadar ykselebilen meyvesi parlak parlak turuncu renkli olan ve k& &n yapraklar&n& dken bir a#at&r. Meyvesi iin zellikle Kuzey Anadoluda yeti tirilir. 42
Seda B'R'NC'
Meyveleri tanen ta &r, ve bu nedenle de kab&z yap&c& bir etkiye sahiptir. Diospyros lotus L. (Ebenceae) Trke ad): Kk meyveli Trabzon Hurmas&, Karahurma, Hurma Eri#i, Yahudi Hurmas& Botanik zellikleri: 10-15 m boylar&nda, k& &n yapraklar&n& dken yuvarlak tepeli kk bir a#at &r. Yapraklar almal& dizili, tam kenarl&, eliptik ya da dar yumurta eklindedir. st yz koyu ye il ve tysz, alt k&sm& grimsi ve tyldr. Erkek iekler, krem, sar&, pembe renkte; di i iekler ise, k&rm&z&ms& kahverengi renktedir. Meyvesi 15 mm kadar apta, sar& veya mavimsi-siyah renkte, kremsi ekilli bir drupad&r. zmsdr. Yenilebilir meyvesi iin zellikle Kuzey Anadoluda yeti tirilmektedir. (An in, 1994). A#a, K&z&la#a ve Kestane ormanlar&nda, yamalarda, tarla ve yol kenarlar&yla, al&l&klarda do#al halde ayr&ca kltr alanlar&nda, ba# ve bahelerde meyve a#ac& olarak do#alla m& halde bulunur. Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Diospyros rotundifolia L. Bile*imi: Meyveleri, glikoz, fruktoz, protein, tanen, karotin, pektin ve C vitamimi ierir. Etki ve kullan)m): Adstringent, kab&zl&#& giderici ve besleyici etkilere sahiptir. Meyveleri olgunla mak zere veya olgunla t &ktan sonra lapa olarak kullan&l&r, pekmez ve reeli yap&l&r. Olgunla m& meyveleri kozmetik sanayinde kullan&l&r. Olgun meyvelerin zellikle ocuklarda kab&zl&#& giderici etkisi vard&r. Baz & bgelerde eker yerine ay& tatland&rmak iinde kullan&lmaktad&r (Chiej, 1988; Baytop, 1999).
4.1.52. Ecballium elaterium L. (Cucurbitaceae) Trke ad): E ek h&yar&, ac& kavun Botnik zelli,i: Bu tr ok y&ll&k, sar& iekli, tyl, otsu ve srnc bir bitkidir. Meyveleri; 4-5 cm uzunlukta, oval biimli, zeri prtkl ve ye il renklidir. Olgunlukta renk sar&ms& ye ile dner ve meyve saptan kolayl&kla ayr&l&r. Bu ekilde 43
Seda B'R'NC'
meyvenin dip k&sm&ndan a&lan delikten tohumlar ve usare d& ar& f&rlar. Bu usare zellikle gzler iin ok tahri edicidir (Bozdo#angil, 1996). Bile*imi: Meyve ve kklerde etkili madde olarak, elaterin ve trevleri bulunmaktad&r. Etki ve kullan)m): Meyve usaresinden elde edilen ve elaterium ad& verilen madde, dahilen mshil olarak kullan&lmaktad&r. Meyvelerin s&k&lmas& ile elde edilen taze usare, burna ekilmek suretiyle, sinzite kar & kullan&lmas& Anadoluda yayg&nd&r. Klinik deneysel ara t &rmalarda usarenin sinzite bir miktar iyile me sa#lad&#& saptanm& t &r (Baytop, 1984). Kklerden haz&rlanan lapa ve merhem haricen, tmrlerin ve egzema gibi kronik cilt hastal&klar&n&n tedavisinde kullan&l&r. Kkn i k&sm& b&akla kaz&narak elde edilen usare a#r& kesici ve yara iyi edici olarak cildin zerine sar&l&r. A#&z enfeksiyonlar& iinde kullan&lmaktad&r.
4.1.53. Erica arborea L (Ericaceae) Trke ad): A#a funda, Pren, Sprge al&s& Botanik zelli,i: A#a fundas&, k& &n yapraklar&n& dkmeyen herdem ye il, al& ya da a#a&k grnmndedir. Gvdeden &kan ok say&daki dallar& yukar & do#ru ve srgnleri beyaz&ms& renkteki tylerle kapl&d&r. 3-7 mm boyundaki i#ne yapraklar& tyszdr ve k&sa bir sapla dala 3-4l evrel olarak dizilmi lerdir. Mart may&s aylar& aras&nda aan iekleri gzel kokulu olup, uzun pramit biiminde bol iekli bile ik salk&m halinde bir arada bulunur (Bozdo#angil,1996). Bile*imi: Ericolin, arbutin glikozitleri, tanen, uucu ya# ve iermektedir. Etki ve kullan)m): iekleri ve yapraklar&, infzyon ve dekoksiyon halinde kullan&l&r. T&pta idrar sktrc ve idrar yollar& dejenfektan& olarak kullan&l&r, ayr&ca kab&z yap&c& etkisi vard&r, taze drog olarak daha etkilidir (An in, 1994). eker
44
Seda B'R'NC'
4.1.54 Euphorbia sp.(Euphorbiceae) Trke ad):Stle#en Botanik zelli,i: St ta &yan bitkilerdir. iekler ok ingirgenmi tir. Di i iek ovaryumdan erkek iek bir stamenden ibarettir. Bu iekler siatyum denilen ve erdi i bir ie#i and&ran kk k&smi durumlarda toplanm& t &r. Bir siatyum ,ortada bulunan bir di i iek ve bunun etraf&nda dizilmi olan 5 erkek iekten olu mu tur. Bu topluluk kalikse benzeyen be brakte ile evrilmi tir. Bu brakteler aras&nda drt gudde bulunur ve be incinin yerinde di i ie#in sap& d& ar& do#ru sarkar (Baytop, 1999). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Euphorbia hierosolymitana BOISS. Euphorbia myrsinites L. Euphorbia oblongifolia (C. KOCH) C. KOCH Euphorbia orientalis L. Euphorbia squamosa WILLD. Euphorbia stricta L. Euphorbia wittmannii BOISS. Bile*imi: Gvdeye yap&lan iziklerden akan st, kuruduktan sonra euphorbium adl& drogu olu turur. St; rezin, kauuk, ni asta ve enzimler ta &r. Tohumlar& ise sabit ya# ta &r. Etki ve kullan)m): St ok tahri edicidir. Mshil etkide, st si#illeri yok etmede kullan&l&r. S&tma ve sar&l&#a kar & kullan&lmaktad&r (Bozdo#angil 1996).
4.1.55. Eupatorium cannabinum L. (Asteraceae) Trke ad): Koyun P&tra#&, 'bnisina Otu Botanik zelli,i: 1.5 m boylar&nda, tyl ok y&ll&k, k&rm&z& gvdeli otsu bir bitkidir. Yay gibi dallanm& , yapraklar kar &l&kl&, 3 paral&, sttekiler sade, yaprak paralar& lanseolat ve di li, dipte dar, ucu sivri, kaba di li. iekler ok say&da 45
Seda B'R'NC'
korimbus halinde k&rm&z&ms & ba c&k olu turur. Ta koyu kahverengi veya siyaht &r (zkan ve ark., 2002). Bitki kayal&klar aras&nda, nemli ve bo alanlarda, hendeklerde ya ama olana#& bulur (An in,1994). Bile*imi: Eupatorin, inulin, tanen, reine, tuzlar, esans ve metil valerianate gibi maddeler ierir. Etki ve kullan)m): Yaprak, kk ve iekli u srgnlerinden yararlan&l&r. Yaprak ve iekli u srgnleri safra ak& &n& dzenleyici, temizleyici, kuvvetlendirici ve idrar sktrc; kkleri ise kab&zl&#& giderici, terletici ve kuvvetlendirici olarak kullan&l&r. 'nfzyon, dekoksiyon, tentr, toz, destile su, s&v& ekstre ve t &bbi arap halinde kullan&lmaktad&r. Antik devirlerden beri kab&zl&#a kar & kullan&lan uyar&c&, yan etkisi olmayan bir bitkidir. S&tma hastal&klar&na kar & ate d rc olarak pheli sonular& olsa da kullan&lm& t &r. Avrupa da baz& k&rsal yerlerde hayvanlar&n derilerinde bulunan e itli parazitlere kar & kullan&lm& t &r (Chiej, 1988).
4.1.56. Ficus carica L. (Moraceae) Trke ad): 'ncir meyvesi Botanik zelli,i: 10 m boylanabilen bir a#at &r. Yapraklar sapl&, 3-7 loblu ve zeri prtkldr. Meyve kremsi ya da armut biimindedir. Kuru incir sar& renkli, armut ya da kre biiminde ok tohumlu, tatl& ve zel kokuludur (zkan ve ark., 2002). Bile*imi: *ekerler (% 30-40) ve vitaminler (A,B,C ) ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Meyvelerden haz&rlanan infzyon ya da urup zellikle ocuklarda tehlikesizce kullan&labilen bir mshildir. 'ncir st haricen si#illere kar & kullan&l&r. Si#il zerine her gn taze st srlrse, si#il zamanla kaybolur. Taze yaprak lapa halinde haricen &banlar&n olgunla mas&nda ve delinmesi iin kullan&l&r. Kuru incirin ezmesinin bir mddet suda b&rak&larak fermente edilmesi sonucu elde edilen usare % 3-4 oran&nda alkol ta &r. Bu usare bak&r imbikte distilasyonu sonucu incir rak&s& elde edilir. 'ncir yapra#&ndan haz&rlanan dekoksiyon (%5) haricen basur memelerini ve &banlar& amak iin kullan&l&r.Kurutulmu yapraklar&n&n ayr&ca yumu at &c& ve yat & t&r&c& etkisi vard&r. 46
Seda B'R'NC'
4.1.57. Foeniculum vulgare Miller. (Apiaceae) Trke ad): Rezene, Arapsa&, Raziyane Botanik zelli,i: 11,8 m boylar&nda, dik, tysz, mavimsi renkte, sa#lam yap&da, gvde oluklu, dall& ok y&ll&k bitki. Kuvvetli anason ve likr kokulu, dip yapraklar genimsi veya yumurtams&, kal&n ve saps&z, 34 katl& tys, 30 x 15 cm veya daha byk apl&, son paralar& ipliksi, yaprak sap& geni , etli, gvde yapraklar & az, dip yapraklara benzer ancak daha kktr (zkan ve ark., 2002). Bile*imi: Sabit ya# ve uucu ya# (% 37) ta &maktad&r (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Gaz giderici, st salg&s&n& o#alt &c&, idrar, adet ve balgam sktrc, kas&lma ve kramplara kar & etkilidir. 'nfzyon, s&v& ekstre, tentr, esans ve t&bbi arap eklinde kullan&l&r. Meyveleri likr ikisinin destilasyonunda ve parfmeride, ayn& zamanda gnlk yiyeceklerin korunmas&nda kullan&l&r. Di#er yandan bu bitkiden sar& bir renk maddesi elde edilir. Temel olarak iyi bir yiyecek bitkisidir. Salataya har olarak kat &l&r. Tohumlar& bal&#a ve di#er yemeklere kat&l&r (Chiej, 1988). Yapraklar& yara iyile tirici, kk ise idrar artt&r&c& olarak kullan&l&r (Baytop, 1999).
4.1.58. Fragaria vesca L. (Rosaceae) Trke ad): Orman ile#i, Yaban ile#i Botnaik zelli,i: Rizomlu ve stolonifer, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. 3-30 cm uzunlu#undaki odunsu yap&daki silindrik rizomdan olu an dip yapraklar rozet eklinde ve ldr. Yaprak&klar 1-6 cm. ap&nda, yumurtams& veya baklava dilimi eklinde, simetrik, kaba di lidir. Yapraklar&n st yz da#&n&k k&ll&, alt yz soluk ve mavi dumanl&d&r. iekler erselik, be er paral&, 2-7 iekli, genellikle yapraklardan k&sa, anak yaprak 3-4 mm ap&nda, m&zrak eklinde, dz veya geriye k&vr&k ta yaprak beyaz renkli 4-5 mm ap&nda, ters yap&da veya yuvarlak ekillidir. iek tablas& k&rm&z&, tyszdr. Meyve 1-2 cm ap&nda, nceleri ye il, olgunla t &#&nda parlak k&rm&z&, etli ve sulu, agregat meyve tipindedir. Orman ile#i &slak yerlerde zellikle nemli orman ilerinde yay&l&r (zkan, 2005). 47
Seda B'R'NC'
Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Fragaria viridis DUCHESNE Bile*imi: Vitaminler, protein, eker ve tuz ierir. Rizomlar&nda tanen, alkol ve potasyum vard&r. Etki ve kullan)m): Meyveleri ok de#erli ve lezzetlidir, yenilebilir. Meyvelerinden reel, marmelat ve likr yap&l&r. re ve eker hastal&klar&na kar & ok iyi gelir. Ayr&ca kozmetik sanayiinde cilt gzelli#i kremlerinde ok kullan&l&r. ilek kk infzyon ve dekoksiyon halinde kab&z yap&c&, i tah a&c& ve idrar art&r&c& olarak kullan&l&r. Tehlikesiz ve etkili bir droptur (Baytop, 1999).
4.1.59. Frangula alnus L. (Rhamnaceae) Trke ad): Barut a#ac&, Erkek akdiken Botanik zelli,i: 2-5 m boylanan al& formunda kk bir a#at &r. Kabuk ince dzgn, dallar yukar& do#rudur. Yapraklar 3-8 cm ap&nda, sivri ya da kt ulu, her iki yz tysz, alt yznde orta damar boyunca bas&k tyler bulunur. 5-11 ift yan damarl&, yaprak sap& 1-2 cm ve tyldr. Meyve 6-10 mm ap&nda olgun halde siyah renktedir. Ormanlarda, al&l&klarda, dere kenarlar&nda, nemli, ve zengin topraklarda yeti ir (zkan, 2004). Bile*imi: Glikozitler, frangulin ve birok kimyasal bile ikler ierir. Kabuklar & % 10 oran&nda tanen, saponin, eker, ac& madde ve antrasen trevleri( glikofrangulin, frangulin) ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Kabuk, yapraklar ve meyve zehirli olup, en ok zehir taze haldeki kabukta bulunur. Etkisi kuvvetli ishal, iddetli mide a#r&s&, bulant & ve kusma eklinde kendini gsterir. ok eski a#lardan beri kab&zl&#& giderici ila olarak kullan&lm& ve gnmzde de kullan&lmaktad&r. Ayr&ca sar&l&k tedavisinde standart hap haline getirilmi tir. Mshil olarak kullan&l&r, ayr&ca midevi etkilere sahiptir. Taze kabuklar& zehirli oldu#undan kurutulmu halde kullan&lmas& nerilmektedir (Baytop, 1999). Kabuktan sar& boya olgunla mam& meyvelerinden ise ye il bir boya elde edilir (Chiej, 1988).
48
Seda B'R'NC'
4.1.60. Fraxinus angustifolia L. (Oleceae) Trke ad): Sivri Meyveli Di budak Botanik zelli,i: 20-30 m boylanabilen, ince ve derin a#s& atlakl& kabu#u olan bir a#at &r. Srgnleri ve yaprak sap& &plakt &r. K& tomurcuklar& koyu kahverengidir. Yapraklar& saps&z, dar, yumurta ya da m&zrak ekilli, sivri ulu, o#unlukla keskin di lidir. iekler salk&m eklindedir, anak ve ta yapraklar krelmi tir.. Bitki yapraklanmadan nce ieklenir. Meyve 2-3 cm ap&nda sivri uludur.Bitki genellikle &slak ve dolma alanlarda, dere kenarlar&nda, kar& &k yaprakl& ormanlarda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Malik asit, inositol, mannitol, quercitrin, tanen, reine ve ac & maddeler ierir. Etki ve kullan)m): Terletici, idrar sktrc ve kab&zl&#& giderici etkileri vard&r. Yapraklar& infzyon halinde mshil, idrar ve st o#alt &c&, kabuklar& ise kab&zl&kta, ate d rc ve kuvvet verici olarak kullan&l&r (Baytop,1999).
4.1.61. Galanthus ikariae L. (Liliaceae) Trke ad): Kardelen Botanik zelli,i: Oval ekilde so#anl&, yapraklar& iki adet, erit veya dar m&zrak eklinde, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar&n&n ucu kt, a&k ya da cilal& koyu ye il renktedir. iekler tek, sark&k, beyaz renklidir (zkan,2005). Bitki s&k yaprakl& ormanlarda, kayalar aras&nda nemli atlaklarda yeti me olana#& bulur (An in, 1994). Bile*imi: So#anlar&, toksik alkaloitler ierir. Etki ve kullan)m): T&p ve eczac&l&kta ok kullan&lmaktad&r. Bu amala sklerek ihra edilmektedir. zellikle, galanthamin alkaloit ieri#inden dolay& bitki sklmektedir (Uzun, 2006). Bu alkaloit adale al& t &r&c& zellikte olup bu amala ocuk felci hastal&#&na kar & fizik tedavide kullan&lan Nivalin ampl preparat & yap&m&nda kullan&lmaktad&r (Baytop, 1984).
49
Seda B'R'NC'
4.1.62. Glechoma hederacea L. (Labiatae) Trke ad): Yersarma &#& Botanik zelli,i: Narin yap&l&, srnc, 10-20 cm boylanabilen, gvdesi 4 k eli dals &z otsu bir bitkidir. Yapraklar uzun sapl&, bbrek veya yrek eklinde, st yz koyu ye il, alt yz a&k ye il renktedir. Damarlanmas& yapra#a kal&n przl bir yap& verir. Kenarlar& kk loplu veya dilimli di lidir. iekler gev ek bir kurul halinde, anak 5 paral&, ta yaprak a&k morumsu veya leylak renklidir. Bitki &slak dere kenarlar&nda ve nemli ay&rlarda yay&lma alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Tm bitki ac& maddeler, uucu ya#, tanen ve choline ierir. Etki ve kullan)m): Tm bitki infzyon, urup ve s&v& ekstre halinde kullan&l&r. ksrk giderici, st salg&lay&c &, sinirleri yat & t&r&c&, balgam sktrc, kuvvet verici ve haricen yaralar& iyile tirici zelliklere sahiptir. Yapraklar kurutularak ay gibi demlenerek iilebilir. Gen yapraklar salatalara har olarak kat&ld&#&nda, salataya aromatik bir koku verir (Baytop, 1999).
4.1.63. Helleborus orientalis Lam. (Ranunculaceae) Trke ad): Kar ot Botanik zelli,i: Yapraklar&n&n alt yz tyl olan trdr. Bile*imi: Hidrastin, bereberin, glikozit ta &r. Etki ve Kullan)m): Lohusa sanc&lar&nda a#r& kesici olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Helleborus vesicarius Aucher (Ranunculaceae) Trke ad): S&#&r ldren Etki ve kullan)m): Kimyasal zelli#i ara t &r&lmam& t &r, tedavi amal& kullan&m& yoktur. Bile*imi: Hidrastin, bereberin, glikozit ta &r. Hayvanlarda zehirlenmelere neden olur. Kkleri s&#&rlar&n g#s hastal&klar&nda kalp kuvvetlendirici glikozit ta &r (Bozdo#angil, 1996).
50
Seda B'R'NC'
4.1.64. Hippophae rhamnoides L. (Elaeagenaceae) Trke ad): Yalanc& i#de, C&c&l&k Botanik zelli,i: Dikenli, yapraklar&n& dken, 10 m boylanabilen bir a#at &r. zellikle yapraklar&n&n alt yz belirgin gm i renktedir. Yapraklar dar uzundur. Erkek iekler 2 stamenli, di i iekler terminal salk&m halindedir. Meyve sar&ms & veya portakal renginde, eliptik ekillidir. Bitki dere kenarlar&nda dik ve sarp kayal&klarda kumlu ve ta l&kl& topraklarda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Falavonik glikozitler, B gurubu, E ve C vitaminleri ve organik asitler (malik asit) ierir. Etki ve kullan)m): Meyveleri kab&z yap&c&, kuvvet verici, antiseptik etkilere sahiptir. 'erdi#i yksek oranda C vitamini sayesinde grip ve so#uk alg&nl&klar&na kar & ba ar&yla kullan&l&r. 'nfzyon, urup veya reel halinde kullan&l&r. Etkili ve zarars&z bir drogtur (Baytop, 1999). Ayr&ca kanamay& durdurmak amac&yla acil mdahalelerde lapa halinde etkilidir. Mayho tad& olan meyveleri lezzetli olup yenilir, reeli ya da marmelat & yap&l&r, ho af halinde kaynat &l&p iilir. Meyveleri ezilip a&k yaralar zerine srlerek yaralar&n tedavisinde kullan&l&r.
4.1.65. Humulus lupulus L. (Cannabaceae) Trke ad): *erbeti otu, merotu, Mayaotu, Bira ie#i Botanik zelli,i: 6 m Boylanabilen, ok y&l&k, etli kkl, drt k eli gvdesi olan, sar&l&c& bir otsu bitkidir. Yapraklar elsi, kar &l&kl& veya almal& dizili, derin loblu, loblar sivri ulu, kenarlar& kaba di lidir. Monoik erkek iekler srgn ular&nda salk&m halinde, di i iekler ise 2-3 iekli sar&ms & bir kozalak gibidir. Meyve ok tohumlu, kresel yap&da ve sar&ms& renktedir. Bitki al&l&klarda, gne li a&k alanlarda, hendeklerde canl& itler aras&nda grlr (An in,1994). Bile*imi: Eterik ya# (Myrcene ve Humulene), myrcenol, linalol, tanen, reine, uucu ya#, mum, ac& maddeler ierir.
51
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Di i iekleri kullan&l&r. Ate d rc, a#r& kesici, hazm& kolayla t&r&c& etkiye sahiptir. Gen srgnler ku konmaz gibi kaynat &l&p yenilebilir. Lupulis reinesi tablet halinde emzikli annelere st o#alt&c& olarak verilir. Ayr&ca geleneksel olarak biraya ac& tat vermek iin di i iekleri kullan&l&r. Ayn& zamanda i tah a&c&, idrar art &r&c&, terletici ve yat & t &r&c& etkilere sahip zarars&z bir drogdur (Baytop, 1999).
4.1.66. Hyoscyamus niger L. (Gentianaceae) Trke ad): Karabanotu, Banotu, *eytan gz, Domuz Faslyesi, Bengildek, Ber Botanik zelli,i: 20-80 cm boylanabilen, bir veya iki y&ll&k, yap& kan tyl, kuvvetli kokulu, sa#lam ve kal&n gvdeli otsu bir bitkidir. Dip k&sm& ender olarak odunsu yap&dad&r. Yapraklar yumurtams& ya da dar yumurta eklinde, bazen m&zrak veya uzun erit eklinde ve lobludur. Loblar genimsi veya m&zrak eklinde, sivri ulu, alt yapraklar k&sa sapl&, gvde yapraklar& ise saps&z ya da gvdeyi sarm& ekildedir. iekler 2-3 cm ap&nda olup, anak 10-15 mm ap&ndad&r. Meyve evresinde 20-40 mm, bzlm halde kar&n k&sm& s&k tyl, di leri keskin ve sivridir. Ta yapraklar 2-3 cm uuk sar& renkli mor izgilidir, bo#az k&sm& koyu k&rm&z&d&r. Bitki ta l&, kumlu ya da kayal&k yerlerde zellikler deniz k&y&lar&ndaki bu#day tarlalar&nda, yol kenarlar& ve a&k alanlarda yeti me alan& bulur ( zkan, 2005). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Hyoscyamus reticulatus L. Bile*imi: Hyosciyamin, atropin, ya# ve scopolamin alkaloitleri, ni asta, tuz ve sak&z iermektedir. Etki ve kullan)m): Bitki toz, tentr, s&v& ekstre, urup, merhem, uucu ya#, infzyon halinde kullan&l&r. A#r& kesici, uyu turucu, bytc etkilere sahiptir. Merhemi haricen romatizma, eklem rahats&zl&klar& ve ba a#r&lar&n& giderci olarak kullan&l&r. Yapraklar& sigara gibi iilirse ast &m krizlerine kar & etkili, urubu ise
52
Seda B'R'NC'
Parkinson hastal&#&ndan ileri gelen a#r&lar& gidercidir. 'la olarak etkisi ilk kez Dioscarides taraf&ndan saptanm& t &r. (Jordan, 1976; Chiej, 1988).
4.1.67. Hypericum perforatum L. (Guttiferae) Trke ad): Sar& kantaron, Koyun K&ran, Binbir Delikotu, Mayas&l otu, Kanotu. Botanik zelli,i: 30-80 cm boylanabilen, tysz, odunsu ve dik gvdeli, bazen kklenerek yay&lan, kk rizomlu, kar &l&kl& dall& ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar, kar &l&kl& ya da saps&zd&r. Sar& parlak iekleri vard&r. iekler dallar&n ucunda 5 paral&d&r ve bitki yaprakl& dallardan ibarettir. Yapraklar & &#a tutuldu#unda ya# guddeleri, parlak noktac&klar halinde gzkr. Bitkiye binbir delikotu denilmesinin sebebi budur (An in,1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Hypericum bithynicum BOISS. Hypericum bupleuroides GRIS. Hypericum fissurale WORON. Hypericum hirsutum L. Hypericum marginatum WORON. Hypericum montanum L. Hypericum montbretii SPACH Hypericum nummularioides TRAUTV. Hypericum pruinatum BOISS. ET BAL. Hypericum xylosteifolium Bile*imi: Uucu ya#lar, tanen, hypericine, hyperoside ve flavon trevleri ierir. Etki ve kullan)m): Dahilen idrar sktrc, parazit giderici, g#s yumu at&c&, antispazmatik, kab&z yap&c&, haricen antiseptik ve yara iyile tirici zelliktedir. iekli dallar& zeytin ya#&nda bekletildikten sonra elde edilen kar& &m, zellikle yan&klar&n tedavisinde ok etkilidir (Baytop, 1999).
53
Seda B'R'NC'
Taze iekli u srgnleri kullan&l&r. Ayr&ca yapraklar ay gibi iilebilir. Aromatik kokusu ile likr ikisinin destilasyonunda kullan&l&r. 'nfzyon, s&v& ekstre, urup, ya#, t&bbi arap halinde kullan&l&r (Chiej, 1988). Eskiden birok evde bu bitkiden birka srgn gzel koku vermek iin odalar&n duvarlar&na as&ld&#& belirtilmektedir.
4.1.68. Juglans regia L. ( Juglandaceae) Trke ad): Ceviz Botanik zelli,i: Vatan& Anadolu olup 18-20 cm kadar boylanabilen bir a#at&r. Yapraklar& 5-9 folioll, fololler oval-eliptik ve tam kenarl&d&r. Erkek iekler nceki y&l&n dallar& zrinde bulunan, ok iekli, sark&k amentumlar halindedir. Di i iekler o senenin dallar& zerinde tek veya 2-3 bir arada kk bir kme halinde bulunur. Meyve durupad&r, perikarp& ye ildir ( Baytop, 1999). Bile*imi: Tanen, uucu ya#, boyar madde (juglan), juglan&n redklenmi trevi yapraklarda glikozit halinde bulunur. Ceviz % 70 ya# ta &r. Etki ve kullan)m): ' tah a&c&, kab&z yap&c&, kan ekeri d rc, kuvvet verici etkidedir. Ceviz yapra#& taze meyve kabuk, yn, pamuk, ipek ipleri kahverengine boyamak iin ve a boyamada k&na ile kar& t &r&larak kullan&l&r. Ceviz ya#&, msil ve safra art&r&c& olarak kullan&l&r. Meyvesi eker hastalar&na g&da olarak verilir (Baytop, 1999). Sa dklmesi, deri atlamalar&nda, ishal, dizanteri ve veba hastal&#&nda etkilidir. Bcek ldrcdr. Hayvan yaralar& iin antiseptiktir. Sar&l&k ve bel so#uklu#unda kullan&l&r. Romatizma ve ksr#e kar & da etkilidir.
4.1.69. Juniperus communis L. (Cupressaceae) Trke ad): Adi Ard& Botanik zelli,i: Dioik, al& ya da bazen 15 m ye kadar boylanabilen, kuzey yar& kresinin en yayg&n odunsu trlerinden biridir. Yapraklar i#ne biiminde, i#ne ulu bat&c& st yzeyleri koyu ye il alt yzeyleri a&k ye il renktedir. Yapraklar&n st yzlerinde tek bir stoma izgisi vard&r. 2-3 y&lda olgunla an etli kozalaklar ard& 54
Seda B'R'NC'
meyvesi olarak an&l&p olgunlukta morumsu siyah renktedir. Meyve 5-8 mm ap&ndad&r. Mavi mumla kapl&d&r. k eli, tohumlu ve sert kabuklu aromatik kokulu, baharl& tatl&ms & lezzeti olan meyvelerinde genellikle 3 bazen 1 tohum bulunur. Bitki kayal&k yamalarda, al&l&klarda, orman kenarlar&nda yeti mektedir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Juniperus communis L. subsp. hemisphaerica (PRESL) NYMAN Juniperus foetidissima WILLD. Juniperus oblonga BIEB. Bile*imi: Uucu ya#lar,terpinen, camphene, cadinene terpinol, eker, reine ve organik asitler iermektedir. Etki ve kullan)m): Idrar sktrc ilalar&n bile iminde kullan&lmaktayken, idrar yollar&n& tahrip etti#i gerekesiyle kullan&m&ndan vazgeilmi tir. Deri hastal&klar&nda, kellikte, cin ve alkoll baz& ikilerin yap&m&nda kullan&lmaktad&r. Halk aras&nda romatizma a#r&lar&nda, haricen ya#&ndan faydalan&l&r, meyvesi demlenerek mide hastal&klar&nda kullan&l&r. Ba#&rsak spazmlar&n& gidermede etkilidir. Meyvelerinde ekerce zengin bir pulpa vard&r (Bozdo#angil, 1996). Meyvelerinden yap&lan and&z pekmezi zay&f, kans&zl&k eken ki ilere yedirilir, kuvvetlendirici, kan yap&c& zellikleri vard&r.
4.1.70. Laurocerasus officinalis L. (Rosaceae) Trke ad): Karayemi , Taflan Botanik zelli,i: Karayemi , al& ya da 5 m boylanabilenherdem ye il kk bir a#at &r. Gen srgnler tyszdr. Yapraklar derimsi yap&da uzun erit veya dar eliptik ekillerde, almal& dizilmi , seyrek ve belirsiz di li, bazen tam kenarl&d&r. Yapraklar&n st yz koyu ye il ve parlak cilal&, alt yz soluk ye il ve tyszdr. Yaprak sap& oluklu, orta damar belirgin, sapa yak&n yerde birka adet ya# bezesi bulunur. iekler 5-12 cm uzunlu#unda dik duran kopmak bir salk&m olu turur. o#unlukla iek kurullar& yapraklardan k&sad&r. Ta beyazd&r. Meyve nceleri ye ili olgunla t &#&nda koyu k&rm&z& ya da siyah renk al&r. Bitki zellikle kay&n ve ladin 55
Seda B'R'NC'
ormanlar&nda, orman gl ile birlikte 20-2000 m yksekliklerde bulunmaktad&r (Palaba Uzun, 2006). Bile*imi: Yapraklar&nda ve meyvelerinde Laurocerasin (prulaurasin), tanen ve eker vard&r. Etki ve kullan)m): Kas&lmalara kar & a#r& kesici ve zehir da#&t &c& etkisi vard&r. Bu#u yap&larak, ay gibi demleme eklinde, urup ve toz halinde kullan&l&r. prulaurosin hidrosianik asite dn t# iin zehirli bir bitkidir. Kokain, kafein ve kazeinle kullan&lmaz. Meyve olgunla madan nce ye ilken olduka zehirli, ancak olgunla t &#&nda ba ta likr olmak zere ok de#erli ikileri yap&l&r. Badem kokusu bir tat verir. Tohumu k&r&lmadan marmelat yap&l&r, bu lapa haricen kullan&ld&#&nda a#r&lar& giderir ve Antipruriginous etki yapar. Bu#u yap&ld&#&nda ksrk nbetlerinin nlenmesinde yads&namaz olumlu ir etkisi vard&r. Tm organlar& prussic asit ierdi#i iin, k&r&lm& yapraklar& entemolojistlerce bcekleri ldrmek iin kullan&l&r (An in,1994). Ayr&ca yapraklar& elenk yap&m&nda kullan&l&r
4.1.71. Laurus nobilis L. (Lauraceae) Trke ad): Akdeniz Defnesi Botanik zelli,i: Bu tr 3-10 m boylanabilen, k& &n yapra#&n& dkmeyen, sar& iekli, dioik bir a#a yada a#a&kt&r. Meyve kk bir zeytin tanesi eklinde olup, olgunlukta parlak siyah renk al&r. Sonbaharda olgunla &r. Yapraklar 5-10 cm uzunlukta ve 2-5 cm geni likte, derimsi ve serttir, kenarlar& dalgal& ve k&sa sapl&d&r. Sar&ms& ye il renkli, zel kokulu ve baharl&d&r (Erden, 2006). Bile*imi: Yaprak tanen, ac& madde ve % 1-4 oran&nda uucu ya# ta &maktad&r. Uucu ya# ierisinde zellikle % 35- 50 0ran&nda sineol bulunur. Meyvesi uucu ya#, sabit ya#, ve ni asta ta &r. Meyvesi % 34, kabu#u (perikarp ve mezokarp) % 48 ve ekirde#i (endokarp) % 25 sabit ya# iermektedir. Defne ekirdek ya#&n&n, % 51ini lourik ya#&n olu turdu#unu; bu ya#&nda, % 61ini doymu ya# asitlerinin, % 39unu da doymam& ya# asitlerinin olu turdu#u belirlenmi tir. Defne ekirdek kspesinde % 9 oran&nda ham protein varl&#& tespit edilmi tir.
56
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Yaprak terletici, antiseptik, midevi etkilere sahiptir. ok kullan&lan bir baharatt&r. Likrlerin yap&m&nda kullan&l&r. Meyvesi idrar artt&r&c & olarak ve dahilen romatizma iin dekoksiyom halinde kullan&l&r. Ya#& haricen merhem halinde romatizma a#r&lar&n& dindirici ve vcut parazitlerini ldrc etkidedir. Sindirim sistemi rahats&zl&klar&na kar &, idrar sktrc ve terletici olarak kullan&lmaktad&r. Veteriner hekimlikte haricen a#r& kesici ve hayvanlar& sineklerden koruyucu olarak, hayvanlar&n derisine srlmek yoluyla kullan&lmaktad&r. Yapraklar&ndan ve meyvelerinden elde edilen Oleum lauri adl& ya#, parfmeri ve sabun sanayinde kullan&l&r. Defne ya#&, prina ya#& ile kar& t &r&larak Defne sabunuad& verilen kirli sar& renkli bir sabun yap&lmaktad&r. Bu sabun cilt hastal&klar&na ve sa dklmelerine kar & kullan&lmaktad&r (Erden, 2006). Uucu ya#&nda bulunan okaliptol ve jenoln yapraklara kazand&rd&#& konservan etkiden dolay& konservecilikte kullan&lmaktad&r. Defne yapraklar & mutfaklarda eski a#lardan beri zellikle bal&k yemeklerinde kullan&l&r. Yapraklar & #tlerek yemeklerde baharat olarak kullan&lmaktad&r.
4.1.72. Lilium monadelphum Bieb. (Liliaceae) Trke ad): Sar& iekli Zambak, Zigana Zamba#& Botanik zelli,i: 130 cm boylanabilen, so#an& 4-8 cm ap&nda sar& iekli, yapraklar& sarmal dizili, orta yapraklar geni ya da ince m&zrak eklindedir (*im ek, 2002) iekler o#unlukla soluk veya slfr sar&s&, genellikle ikolata rengi beneklidir. Periant paralar& oblanseolat, uta yumu ak tyl, i periant paralar& 1016 mm geni li#inde k&sa sivri ulu, uzun, dard&r. o#unlukla kurudu#unda dklr. Bitki genellikle Fagus ve Picea orman kenarlar& Rhododendron al&l&klar&, gl kenarlar&, asitli topraklarda yeti ir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Lilium carniolicum BERNH. EX W. KOCH Lilium kesselringianum MISCZ Bile*imi: Tanen, sciline ve msilaj maddeleri ierir. 57
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): So#anlar&, dekoksiyon, lapa merhem ve uucu ya# halinde de#erlendirilir. Yat& t&r&c&, yumu at&c&, balgam ve adet sktrc etkilere sahiptir. iekleri iin ss bitkisi olarak kullan&lmak amac&yla yeti tirilir. Egzamaya kar & olduka etkilidir. Tepallerinin ya#l& maserasyonu ile elde edilen s&v& kar& &m egzama yaralar&na srlerek uygulan&r. Ezilen so#anlar& abselere srlerek tedavi edici olarak kullan&l&r (An in, 1994).
4.1.73. Malva sylvestris L. (Malvaceae) Trke ad): Byk ebegmeci Botanik zelli,i: Haziran ve eyll aylar&nda beyaz, mor renkli iekler aan 2 ya da ok y&ll&k otsu yay&lgan bir bitkidir. Byk tipte ebegmeci 100-150 cm kadar boylanabilir. Yapraklar& paral& ve 5 girintilidir. Bu trler, ieklerindeki korolla boyu ile birbirinden kolayl&kla ay&rt edilebilir. iekler erguvan, pembebeyaz renkte olup 5 petallidir. Bu trde korolla uzunlu#u 14-25 mm oldu#u halde Malva neglecta trnde en fazla 18 mm olmaktad&r. Kk tipte ebegmeci ise 45-50 cm boylan&r ve ok dallan&r. Yapraklar& kalp eklinde, iekleri 5 petalli, krem beyaz ve pembe renktedir (zcan, 2005). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Malva neglecta WALLR. Bile*imi: Besin de#eri yksektir.100 gr Ispanakta bulunan demir miktar&, &spanakta 8-11 mg aras&nda de#i irken, ebegmecide bu miktar 5-15 mgd&r. Toplam kat& madde miktar& paz&, &spanak ve semiz otundan daha yksek tir. Bitkinin yapra#& % 15-20 oran&nda msilaj,glikoz ve pektin ta &r. Etki ve kullan)m): Do#adan toplanarak ye il sebze olarak tketilir. Bo#az a#r&lar&n& giderir,di ve a#&z apselerinde gargara, baz& deri hastal&klar&nda ve &banlarda lapa halinde kullan&lmaktad&r. Ba#&rsak koruyucu ve yumu at &c& etkiye sahiptir. Solunum ve sindirim sistemi tahri leri ve iltihaplar&nda koruyucu olarak kullan&l&r. Taze yapraklar&ndan ve kklerinden, haz&rlanan ay; sinirleri kuvvetlendirici ve sakinle tirici etkilidir. apak ve arpac&k iin losyon olarak, ba#&rsak kurdu iinde kaynat &larak znden ila olarak yararlan&l&r (Grhan, 2004). 58
Seda B'R'NC'
4.1.74. Matricaria chamomilla L. (Asteraceae) Trke ad): Papatya, T&bbi Papatya, May&s Papatyas& Botanik zelli,i: Bu tr 20-50 cm boylanabilen, ok dall&, yapraklar& paral&, tysz, iekleri kk ba lar (kapitalum) eklinde, tek y&ll&k otsu bir bitkidir. iek durumu, 5-10 mm ap&nda dil eklindeki iekler beyaz renkli, bir s&ra ve 12-20 adet, tp eklindeki iekler sar& renkli, ok say&da ve kapitulum ortas&nda, iek tablas & az koni biiminde, zeri &plak ve ii bo (di#er papatyalardan fakl&), kokusu zel ve kuvvetli, tad& ac&ms &d&r (An in, 1994). Bile*imi: % 0,2-1 aras&nda uucu ya#, rezin, ac& madde ve fenolik bile ikler (flavonlar, kumarin) ta &maktad&r. Uucu ya#& ierisinde; chamazulen, terpenik, ve seskiterpenik bile ikler ta &maktad&r (Baytop 19984). Etki ve kullan)m): Kamazulenden dolay&, drog; ta d rc, spazm zc, yat & t &r&c& ve terletici, ba#&rsak gazlar&n& giderici olarak infuzyon halinde, di eti ve bademcik iltihaplar&na kar & ayr&ca sa boyas& olarak dekoksiyon halinde kullan&l&r (Baytop 1999). Mide, ba#&rsak yaralar&n& izole eder, sinir sistemini dzenler. Uyar&c&, antispazmotik, idrar o#alt &c&, i tah a&c&, yat & t &r&c&, gaz ve safra sktrc etkilere sahiptir. Haricen infzyonu bo#az iltihaplar&na kar & gargara halinde, a#r& kesici ve yara iyi edici olarak kullan&lmaktad&r.
4.1.75. Melissa officinalis L. (Lamiaceae) Trke ad): O#ulotu, Limon nanesi Botanik zelli,i:Bu tr 20-150 cm ykseklikte tyl, ok y&ll&k, otsu bir bitkidir. Limon kokuludur. Yapraklar basit, sapl& ve di li kenarl&d&r. iekleri beyaz sar&ms& veya k&rm&z&mtrak renkli, korolla tp e#rice, stamen 4 tane, flamentler birbirine do#ru yakla m& t &r (zkan, 2005). Bile*imi: Tanen ve uucu ya# ta &r. Uucu ya# iinde zellikle; Oleum melissae sitral, sitronellal, sitronellol ve linalol bulunmaktad&r.
59
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Yat & t &r&c&, midevi, gaz sktrc, terletici ve antiseptik etkilere sahiptir (Baytop,1999). Mide ve ba#&rsak a#r&lar&n& keser, kalbi kuvvetlendirir. Haz&ms&zl&k, ba a#r&s&, migrende de faydal&d&r. Melankoli, sara, ba dnmesi, kulak &nlamas& ve sinir krizlerinde haf&za zay&fl&#&nda kuvvetlidir. ikayetleri ortadan kald&r&r. Bay&lmalarda kullan&l&r. Ayba & a#r&lar&n& keser ve ayba & kanamalar&n& dzenler,
4.1.76. Mentha longifolia L.( Labiatae) Trke ad): Uzun Yaprakl& Nane, tyl nane Botanik zelli,i: Tyl, keskin kokulu, rizomlu, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Rizom o#unlukla toprak alt&nda pulsu yapraklar ta &r. iekli gvde 40-120 cm boyunda yapraklar& 50x18 mm ap&nda, saps&z veya ender olarak sapl&d&r. Yaprak ular& hemen hemen sivri, dip k&sm& yrek eklinde, kenarlar& keskin, dzensiz di li, st yz ye il-gri renkte tyl, alt yz ise beyaz ve tyldr. iekler ok say&da, ba ak halinde, saps&z veya k&sa sapl& ta beyaz bazen leylak renklidir. Bitki dere kenarlar&nda, batakl&klarda ve &slak alanlarda yay&lma gsterir (Tar&mc&lar, 1996). Bile*imi:Menthol, menthone, tanen, enzimler, pektin, terpenik maddeler ierir (Tar&mc&lar, 1997). Etki ve kullan)m): Yapraklar ve iekli u srgnleri, infzyon, s&v& ekstre, urup, toz esans ve meyve suyu halinde kullan&l&r. Kuvvet verici, hazm& kolayla t&r&c&, kas&lmaya kar &, ksrk giderici etkileri vard&r. ok eskiden beri mutfaklarda kullan&lan kuvvetli aromatik bir baharatt&r. Parfm ve iki sanayinin temel maddelerinden birisidir. Ayr&ca nanelerin yat & t &r&c&, midevi, gaz giderci, bulant &y& nleyici ve ishale kar & olumlu etkileri vard&r (Baytop, 1999). Nanelerin ok say&da kltr formlar& vard&r ve kuvvetli bir antiseptiktir.
60
Seda B'R'NC'
4.1.77. Mentha piperita L. (Labiatae) Trke ad): Bahe Nanesi Bile*imi: Rezin, tanen ve uucu ya# (% 0.5-1) ta &maktad&r.Uucu ya# miktar& yeti tirilen &rka ve yeti me ko ullar&na gre byk de#i iklikler gsterir. Uucu ya# iinde terpenler, serbest ve ester halinde mentol (% 40-60), menton (% 810) ve mentofuran bulunmaktad&r (Tar&mc&lar, 1996). Etki ve kullan)m): zellikle sinirsel kkenli mide bulant&lar&n& kesici, gaz sktrc ve koku verici olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Mide a#r&lar&na, kusmaya iyi gelir, sar&l&k tedavisinde kullan&l&r, dil tutuklu#unu giderir. Fel tedavisinde kullan&l&r. Gaz sktrr, ate d rcdr. Uykusuzluk, ba dnmeleri ve a#r&lar&nda faydal&d&r. Nefes yollar& enfeksiyonlar & tedavisinde kullan&l&r. ksr# geirir. Nefes kokular&, di eti ve di hastal&klar&nda gargara yap&larak kullan&l&r. Bel so#uklu#u tedavisinde kullan&l&r. Kalbe ferahl&k verir. *i kinlikleri indirir, a#r&lar& keser. Suyu ile y&kan&l&rsa kelli#i nler. Grme bozukluklar&n& tedavi eder. Y&lan &s&rmalar&, bcek ve akrep sokmalar&nda kullan&l&r. Kad&nlar&n adet sanc&lar&n& keser. Mide sarkmas&n& tedavi eder (Ba ba#, 1993). Mentha pulegium Trke ad):Yarpuz, filisgin Botanik zelli,i: Kaliks bo#az& tyl, kaliks di leri e it olmayan alak bir trdr. Nemli ve su basan yerlerde s&k rastlan&r. Bile*imi: Uucu ya#& pulegon bak&m&ndan zengindir (Tar&mc&lar, 1996). Do,u Karadeniz de Bulunan di,er Mentha Trleri Mentha pulegium L. Mentha aquatika Mentha x Dumetorum Schultes Mentha longifolia L. Hudson subsp. longifolia. Mentha spicata L. Subsp.spicata. Mentha x Villosa-Nervata Opiz. Mentha suaveolens Ehrh
61
Seda B'R'NC'
4.1.78. Mespilus germanica L. (Grossulariaceae) Trke ad): Mu mula, Yeni Dnya Botanik zelli,i: Yresel olarak be b&y&k ya da dngel olarak bilinen bitki 23 m boylanan, k& &n yapraklar&n& dken dikenli bir al& ya da 5-6 m boylar&nda kk bir a#at &r. Gen srgnler tyl, yapraklar almal& dizili, geni rozet eklinde, tam kenarl& ya da di li, k&sa sivri ulu, st yz hafif tyl ve koyu ye il, alt yz s&k tyldr. iekler beyaz ve be er paral& 3-4 cm ap&nda, kaliks s&k tyl ve korolladan daha uzundur. Meyve nceleri ye ilimsi, olgun halde a&k kahverengidir. Bitki orman ilerinde ki a&kl&klarda, kayal&k ve orman ilerinde yay&lma gsterir (An in, 1994). Bile*imi: Tanen, sitrik asit, malik asit, peptic maddeler, eker ve vitaminler ierir. Etki ve kullan)m): Yaprak, meyve ve tohumlar& kullan&lmaktad&r. Pulp; kab&zl&#& giderici, yapraklar&; adstringent, ekirdekler; mesane ta lar&n& eritici zelliklere sahiptir. ekirdekleri #tld#nde sadece doktor kontrolnde ta eritici olarak kullan&l&r. Yine ekirde#i, idrar art&r&c&, infzyon halinde mesane ve bbrek ta lar&n& d rcdr (Baytop, 1999). Meyvesi olgunla t &#&nda yenir, ok gzel marmelad& olur fakat uzun sre saklanamaz.
4.1.79. Morus nigra L. (Moraceae) Trke ad): Karadut Botanik zelli,i: 10-15 m boylar&nda, yayg&n ve kal&n dall&, k& &n yapraklar&n& dken orta boylu bir a#at &r. Gen srgnler tyl, yapraklar almal& dizili, biraz derimsi yap&da, st yz koyu ye il, alt yz a&k ye ildir. Aya ucu sivri, dip k&sm& yrek eklinde, kenarlar& testere gibi di li, sade yap&da bazen lopludur. iek kurulu uzun, erkek ve di i ieklerin 4 paral& priant rts vard&r. Bile ik meyve olgun halde siyah renkte, kremsi yap&da, ezildi#inde k&rm&z& bir meyve suyu &kar&r. Do#u Karadeniz Blgesinde ba# ve bahelerde kltr yap&lmaktad&r (*im ek, 2002). 62
Seda B'R'NC'
Bile*imi: Adenin, glikoz asparagine, kalsiyum karbonat, protein, ve tanen ierir. Etki ve kullan)m): Meyve, yapraklar ve kabuklar&; dekoksiyon, meyve suyu, toz, tentr ve s&v& ekstre halinde kullan&l&r. meyvelerinden, reel, marmelat, meyve suyu ve likr yap&l&r. e itli ikilere renk vermek amac&yla kullan&l&r (An in,1994). Kabuklar&ndan dokuma sanayinde kullan&lan lifler elde edilir. Kk ve kabuklar&n&n alkoldeki eri#i di a#r&s& ve a#&z yaralar&na kar & kullan&l&r. *eker hastal&#&nda etkilidir ve astrigent zelli#e sahiptir (Chiej,1988). Meyvelerinden haz&rlanan urup zellikle ocuklarda, a#&z ve bo#az hastal&klar&na kar & gargara halinde kullan&l&r. Karadut kk veya kk kabu#u mshil ve tenya d rc bir etkiye sahiptir. Ayr&ca yapraklar& idrar sktrcdr (Baytop,1999).
4.1.80. Nasturtium officinale R. Br. (Brassicaceae) Trke ad): Suteresi, Ac& Gerdeme Botanik zelli,i: 7080 cm boylanabilen, hendek ilerinde rastlanan ok y&ll&k rizomlu bir bitkidir. Yapraklar tys, a&k ye il, dip yapraklar sapl&, dipte kulak memesi gibi, yan loplar 3-7 ift ve bir adet geni u yaprak&k dzensiz di lidir. iek bayazd&r, 4 adet ta yapra#a sahiptir (zkan ve ark., 2002). Bile*imi: Bitkinin u k&s &mlar& kullan&l&r. Glikonasturtin ismi verilen kkrtl bir glikozit, A, C ve D vitaminleri, sodyum, enzimler ve keskin kokulu bir uucu ya# ierir. Etki ve kullan)m): Mineral eksikli#ini ve di a#r&lar&n& giderici, balgam skc, kan ekerini d rc zelliklere sahiptir. *urup, infzyon, s&v& ekstre ve z halinde kullan&l&r (Avc&, 2005). Bol miktarda polen ierdi#inden ar&c&l&k iin nemli olan bu tr ayr&ca salata harc& olarak da kullan&l&r. Bitkinin z bir nikotin zcs olup, kuvvetli ttnlere kar & etkilidir (Chiej, 1988). Kuvvet verici, vitamin eksikliklerini giderici, idrar o#alt &c& ve i tah a&c & zelliklerinden dolay& eskiden beri sebze ve ila olarak kullan&lmaktad&r. 'nce toz halinde egzamalara kar & etkilidir. St 63 veya bala kar& t &r&larak dahilen
Seda B'R'NC'
kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Toprak st k&sm& sinirleri yat & t &r&r (Ba ba#, 1993).
4.1.81. Olea europae L. (Oleaceae) Trke ad): Zeytin Botanik zelli,i: 10 m boylanabilen, yava byyen, geni tepeli bir a#at &r. Gvde genellikle derin oluklu ve gri renklidir. Dallar s&k, dikensiz ve drt k elidir. Yapraklar kar &l&kl&, k&sa sapl&, uzun m&zrak eklinde, derimsi ve her dem ye il, st yz koyu ye il, alt yz ise gm renginde, tysz, kenarlar& genellikle geriye k&vr&kt &r. iekler yaprak koltuklar&nda olu an kk salk&mlar halinde, ye il renkli, drt adet anak yaprak ve beyaz renkli ta yaprak bulunur. Meyve ekirdekli sulu, elips eklinde nce ye il, olgun dnemde siyaht &r. Zeytin a#alar& genellikle, kurak ve ta l&kl& yerlerde, me e ve kar& &k al&l&k topluluklarda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Yapraklar& oleoropine, oleasterol, oleine, olestranol, manite, glukoz, olivine ve reine ierir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, tentr ve s&v& ekstre halinde kullan&l&r. Tansiyon d rc, kan damarlar&n& dinlendirici, damar sertli#ine kar & teskin edici, ate d rc, kuvvetlendirici, kab&zl&k giderici ve idrar sktrcdr (Chiej, 1988) *eker hastal&#&na kar &, haricen cerahatl& yaralar&n temizlenmesi ve pansuman&nda kullan&lmaktad&r (Baytop,1999).
4.1.82. Origanum vulgare L. (Labiatae) Trke ad): Mercank k, Gveyotu, Keklikotu Botanik zelli,i: 30-80 cm boylar&nda, dik, s&k dall&, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Gvde bas&k tyl, veya tyszdr. Her gvdede on iki ifte kadar dallar bulunur. Yapraklar k&sa sapl&, yumurtams&, eliptik veya yuvarlak ekilli ular& sivri veya kt, tam kenarl& ve belirsiz di lidir. iek kurulu, gev ek veya s&k ieklidir.
64
Seda B'R'NC'
Ta yapraklar pembe renklidir. Bitki, kuru ve kayal&k uurumlarda, yamalarda kar& &k ormanlarda, az glgeli yerlerde yay&lma gsterir. Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Origanum acutidens (HAND.-MAZZ.) IETSWAART Origanum rotundifolium BOISS. Origanum vulgare L. subsp. viride (BOISS.) HAYE Bile*imi: Thymol, carvakrol, terpentinleri ierir. Etki ve kullan)m): iekli k&s&mlar& kullan&l&r. Terletici, idrar artt&r&c&, gaz giderci ve yat & t &r&c& etkileri vard&r. Kekik yerine baharat olarak da kullan&l&r (Baytop, 1999). Mideyi rahatlat &c&, sinir tedavisi ve ast &ma kar & infzyon, dekoksiyon, urup ve t &bbi arap halinde kullan&l&r. zellikle di preperatlar& haz&rlanmas&nda ok kullan&l&r. En iyi antiseptik bitkilerdendir, nk ierisinde yksek oranda thymol vard&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Srgnlerinden k&rm&z& bir boya elde edilir (Chiej, 1988). Ayr&ca ok iyi bir yemeklik bitkidir. Pi irilerek yenilebilir. linelol, cymene, terpinolen ve di#er
4.1.83. Oxalis acetosella L. (Oxalidaceae) Trke ad): Ek i Yonca Botanik zelli,i: Srnc, pulsu rizomlar& 15 cm kadar uzayabilen otsu bir bitkidir. Tm yapraklar uzun sapl&, geni ve yre#imsi ekilli, da#&n&k bas&k tyldr. Tek iekli iekler do#rudan topraktan &karak yaprakla ayn& boyda olana dek uzar. Ta yapraklar genellikle beyaz ve mor izgilidir. Meyve kapl eklinde ve kremsi tyszdr. Bitki orman ilerinde, nemli yerlerde yay&lma alan& bulur (An in,1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Oxalis corniculata L. Bile*imi: Potasyum binoksolat, askorbik asit, musilaj ierir. Etki ve kullan)m): Yapraklar ve rizomlar kullan&l&r. Astringent, balgam skc, idrar sktrc ve susuzlu#u giderici zellikleri vard&r. z, infzyon, lapa ve urup halinde kullan&l&r. Gastriti ve ta ile ilgili sorunu olanlara ters etki yapar. Doz 65
Seda B'R'NC'
a &l&rsa zehirli etki yapabilir. Abse ve yaralar& iyile tirici, bzc etkiye sahiptir. Salatalara asit tad& verir. Bu bitkiden zel bir tuz da elde edilir ve iyi bir leke zc olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). 'nfzyon (% 5) halinde ferahlat&c&, idrar sktrc, antiskorbtik ve kan dindirici olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1984).
4.1.84. Parietaria judaica L. (Urticaceae) Trke ad).: Yap& kan Otu, Bereotu, Duvar fesle#eni Botanik zelli,i: S&k dall&, 2050 cm. boylar&nda, yayg&n ve dik, ok y&ll&k otsu bitkidir. Yapraklar geni yumurta ya da dar eliptik ekilli, iek kurulu 1 cm boyunda, yapraklar&n koltuklar&nda iki adet yan durumlu salk&m biimindedir (zkan ve ark., 2002). Bitki; kireli ta l&k yamalar, uurumlar, kayal&k ve duvarlarda, ma#ara a#&zlar&nda ya ama alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Potasyum tuzlar&, tanen, ac& maddeler, msilaj, flavon ve bir alkaloit ta &maktad&r. Etki ve kullan)m): Tm bitki kullan&l&r. idrar sktrc, safra ak& &n& kolayla t&r&c&, yara iyile tirici ve haricen yumu at&c& olarak kullan&l&r. Halk aras&nda dahilen eker hastal&#&na kar & kullan&lmakta ise de do#rudan do#ruya kan ekerini azalt &c& bir etkisinin bulunmad&#& belirtilmektedir (Baytop 1963, 1984). S&v& ekstre, tentr, urup, meyve suyu, toz, lapa halinde ve gen bitki salata harc& olarak kullan&l&r. K&r&lan yapraklar yan&klar ve kaynar su yaralar& zerine kompres yap&l&rsa sakinle tirici ve dindirici zellik verir. Bir vakitler bu bitki cam ve bak&r mamullerinin temizlenmesinde kullan&lm& t &r (Chiej, 1988).
4.1.85. Petasites albus L. (Compositae) Trke ad): Vebaotu, Kelotu Botanik zelli,i: Sa#lam, o#unlukla horizonal rizomlu, 50 cm boylanabilen, otsu bir bitkidir. Dip yapraklar& uzun sapl&, yrek eklinde, dzensiz di lidir. Yapraklar&n alt yz beyaz, yn gibi tyldr. iek kurulunun ekseni genellikle 66
Seda B'R'NC'
morumsu renkte, iek kurulunun uzunlu#u ise eninden daha byktr. iekler beyaz ve tyldr. Bitki &slak glgeli yerler ve ta l&k zeminlerde yay&lma alan& bulur (Bozdo#angil, 1996). Bile*imi: Rizomlar&, tanen, ac& madde, inulin, choline, tuzlar ve fenol ierir. Etki ve Kullan)m): Dekoksiyon, tentr, s&v& ekstre ve toz halinde kullan&l&r. Adet sktrc, yara iyile tirici, a#r& kesici, uyku getirici etkilere sahiptir. Yapraklar & eskiden ba rts olarak kullan&lm& t &r. Yapraklar& demlenerek ksrk iin zel bir halk ilac& yap&l&r. Rizomlar& ince ince k&y&l&p yenildi#inde zay&f lseri yava yava iyile tirme zelli#ine sahiptir (*im ek, 2002). Kk etli yaprak saplar& da ok lezzetli olup, pi irildi#inde ku konmaz gibi yenilir.
4.1.86. Physalis alkekengi L. (Solanaceae) Trke ad): Gvey Feneri, Gelin Feneri, Kambilotu, Kandilotu Botanik zelli,i: Srnc rizomlu ve ok say&da kkkleri olan 30-60 cm boylar&nda dik gvdeli bir otsu bitkidir. Yapraklar sapl&, 4-15 cm oval veya baklava dilimi eklinde dzensiz y&lankavi, sivri ulu, yaprak ayas& &plakt &r. iekler uzun sapl&, yaprak koltuklar&nda olu makta, kaliks ve koralla 5 loblu, ta beyaz, meyve k&rm&z& renkte ve zms yap&da olup, portakal sar&s&, ka#&ts& kapal& bir torba iinde bulunur. Orman ileri, akarsu k&y&lar&, kltr alanlar&nda bitki do#al olarak o#alma olana#& bulur. Bile*imi: Meyveleri physalin, tanen, sitrik asit, malik asit, cryptoxanthin ve C vitamini iermektedir. Etki ve kullan)m): Eskiden beri idrar sktrc, ta eritici (mesane), kandaki rik asiti azalt &c&, ate d rc olarak kullan&lmaktad&r. Meyve suyu, infzyon, s&v & ekstre, tentr, urup ve t &bbi arap halinde kullan&l&r. T&bbi kullan&m& yan&nda, zms meyveleri salatalara tatl& bir lezzet verir. Az asitli oldu#undan sirke yap&m&nda kullan&l&r. Sar& varyetelerinin meyveleri ikolata ile rtlerek tatl& yap&m&nda kullan&l&r. Meyvelerinden ba ka hibir organ& kullan&lmamal&d&r nk ok zehirlidir (Palaba Uzun, 2006).
67
Seda B'R'NC'
4.1.87. Picea orientalis L. (Pinaceae) Trke ad): Do#u ladini Botanik zelli,i: 35-50 m boylar&nda 1.5-2 m ap yapabilen, dolgun ve dzgn gvdeli, s&k dall& ve her dem ye ildir. Kabuk gen gvdelerde a&k renkli, ince ve dzgn, ya land&ka koyu renkli, derin atlakl&d&r. Gen srgnler tyl, i#ne yapraklar koyu cilal& ye il, 6-11 mm kt ulu, enine kesiti 4 k elidir. Monoik erkek iekler pembe renkte kozalak halinde, di i iekler de yine kozalak halinde ve menek e rengindedir. Kozalak 6-9 cm pullar&n kenarlar& tam olup, a a#&ya sarkar. Do#u Karadeniz blmnde Ordu ili Melet Irma#& ile Grcistan aras&nda kalan kesimde da#lar&n denize dnk ana kuzey yamac&nda yakla &k 150000 hektar bir alanda yay&lmaktad&r. Ayr&ca Srmene amburnu yresinde denize kadar inmektedir (An in, 1994; Bayrak zbucak, 2006). Etki ve kullan)m): Tomurcuklar& yapraklar& ve odunundan reine, esans, &ra, phlobaphene, tanen elde edilmektedir. Esans&nda pinene, camphene, phellandrene, bornyl asetat bulunmakta ve Antiseptik, balsamik, balgam sktrc, a#r& kesici, antibiyotik ve iltihaplanmaya kar &, infzyon, destile su, toz ve merhem olarak kullan&lmaktad&r (zkan, 2004).
4.1.88. Pinus sylvesteris L. (Gymnospermae) Trke ad): Sar&am Botanik zelli,i: 40 m ye kadar boylanabilen, sivri tepeli, dolgun ve dzgn gvdeli, her dem ye il, gvde kabu#u k&rm&z&ms& sar& bir a#at&r. '#ne yapraklar ikili, 3-7 cm boyunda boz mavimsi ye il, ortalar&ndan belirgin ekilde k&vr&kt&r. Erkek iekler dallar&n alt k&s&mlar&nda, biro#u bir arada, uzun srgnlerin diplerinde kozalak eklindedir. Di i iekler ise tepenin st kesimlerinde, dllenmeden nce dik, dllenince yana veya a a#&ya sarkar, Odunsu kozalak olu tururlar. Kozalak 3-6 cm boyutlu, asimetrik, sapl& ve 2 y&lda olgunla &r. nceleri ye il sonra donuk sar& bir renk al&r.
68
Seda B'R'NC'
Srmene-amburnu yresine Do#u Ladini gibi denize de#in inmekte olup genellikle Karadeniz ard& kesimlerde yayg&n, ancak kuzey yamalarda Picea orientalis, Fagus orientalis ve Abies nordmanniana ile kar& &k olarak bulunur (An in, 1994). Bile*imi: Tanen, reine, primarik ve primarinik asitler, terpentin ve pinipikrin iermektedir. Etki ve kullan)m): 'nce dallar&, srgnleri ve reinesinden yararlan&lmaktad&r. Antiseptik, a#r& dindirici, yaray& iyile tirici, idrar ve balgam sktrc zellikleri vard&r. Reineden elde edilen turpentine kan &kar&c& etkisinden dolay& haricen kullan&l&r. Odununun kuru destilasyonundan ya# elde edilir. Bitkisel katran& kklerin destilasyonuyla elde edilir ve geni kullan&m alan& vard&r. Eczac&l&kta sa dklmesine kar & ya da salar&n sa#l&kl& ve gl olmas&n& sa#lamak amac&yla kullan&l&r (zkan, 2004).
4.1.89. Plantago major L.(Plantaginaceae) Trke ad): Byk yaprakl& sinir otu, Byk sinirli ot, Damar otu Botanik zelli,i: 10-50 cm boylanabilen ok y&ll&k otsu bir bitkidir. K&sa rizomu ve rozet yapraklar& vard&r. Yaprak ayas& eliptik veya yumurta eklinde, paralel damarl&, yumu ak, tysz ya da yaprak saplar&nda hafife tyler vard&r. iekli gvde 4-40 cm silindirik, dip k&s&mlarda gev ek, di#er k&s&mlarda ok say&da iek ta &r. ieklerin 4 loplu kaliksi ve tp eklinde 4 sivri loplu korollas& vard&r. Korolla tyszdr. Meyve, kapsl, tohumlar elips eklindedir. Bitki dere ve yol kenarlar&, patikalar, hendekler, ekili alanlar, ay&r ve bo alanlarda yay&l&r (An in, 1994). Bile*imi: Aucubin, pektin, saponin, sitrik asit, oksalik asit ve mslaj ierir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, lapa, meyve suyu, tentr, destile su, s&v& ekstre halinde kullan&l&r. Temizleyici, idrar sktrc, kan dzenleyici, yara iyile tirici etkileri vard&r. zellikle kozmetik sanayinde ok kullan&lmaktad&r. Destile suyu mkemmel bir gz losyonudur (ubuku ve ark., 1988). Tentr halinde halk ilac & olarak di eti hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Dahilen 69
Seda B'R'NC'
g#s yumu at &c&, balgam ve idrar sktrc; haricen taze yapraklar& yaralar&n tedavisinde ve &ban a&c& olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).
4.1.90. Polygonatum verticillatum L. (Liliaceae) Trke ad): Mhr Sleyman, Bo#umluca ot Botanik zelli,i: 45-90 cm boylanabilen otsu bir bitkidir. Gvdesi k eli, tysz, ya da da#&n&k ince tyldr. Yapraklar 3-8li evrel, dar eliptik, dar m&zrak eklinde; st yz tysz, alt yzde damarlar boyunca ince tyler vard&r. Yaprak saps&zd&r. Pedonkl 1-2 iekli, tysz olup iekler kokusuzdur. zms meyve nceleri k&rm&z& renkte olup, olgunla t &ktan sonra koyu mor renk al&r (Yenikalayc&, 1996). Bile*imi: Msilaj, tanen, kalsiyum oksalat, saponin ve asparagin ierir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, merhem, uucu ya# ve t&bbi arap halinde kullan&l&r. Kan ekerini d rc, hafif kab&z yap&c&, romatizma ve gut a#r&lar&n& giderici etkileri vard&r. Dahilen al&nd&#&nda kan ekerini d rc zelli#i nedeniyle eker hastal&#&na kar & kullan&l&r (*im ek, 2002). Ayr&ca lkemizde cinsel gc artt&r&c& olarak tan&nm& t &r (Baytop, 1999). Taze rizomlar& hayvan yemlerine kar& t &r&larak hayvanlara verildi#inde, veteriner hekimli#inde atlarda balgam sktrc olarak etki yapar. Rizomu ezilerek lapa halinde yara ve rklerin tedavisinde kullan&l&r.
4.1.91. Primula vulgaris Huds. (Primulaceae) Trke ad): uha ie#i Botanik zelli,i: Gvdesiz, ender olarak gvdeli, &plak ya da tyl, ok y&ll&k 5-20 cm boylanabilen otsu bir bitkidir. 'ri rizomlu ve etli kkleri vard&r. Yapraklar rozet eklinde, ka &k veya ters yumurta biiminde ve alt yz &plak veya tyl yap&dad&r. Yaprak sap& kanatl& bir biimde giderek daralmaktad&r. iekler saps&z az veya ok iekli, anak silindirik biimli, ta sar&, pembe, leylak ya da
70
Seda B'R'NC'
beyaz renktedir. Bitki i#ne yaprakl& ormanlarda, f&nd&k kltrlerinin alt &nda al&l&k yamalarda yeti me alan& bulur (zkan, 2005). Bile*imi: Primaverine, Primulaverine, Klorofil, sak&z, saponin glukozitleri ierir. Etki ve kullan)m): iek ve yapraklar& kullan&l&r. ksrk giderici, uyku verici, sakinle tirici, idrar ve balgam skc, g#s yumu at &c& ve terletici, romatizmaya kar & kullan&l&r (Baytop, 1999). 'nfzyon, dekoksiyon, destile su ve s&v& ekstre, yar& s&v& ekstre ve urup halinde kullan&l&r. Rizom toz halinde aks&rt&c& ila olarak kullan&l&r. Ezilmi rizomlar iltihaplanmay& azaltmak iin kompres yap&l&r. Polenleri deride baz& alerjik rahats&zlanmalara yol aabilir (Chiej, 1988).
4.1.92. Pyrus elaegnifolia L. (Grossulariaceae) Trke ad): Ahlat Botanik zelli,i: 8-10 m boylanan, o#unlukla dikenli, bazen dikensiz kk bir a#at &r. Gen srgnler ve yapralar&n her iki yznde grimsi-beyaz&ms& tylerle s&k bir ekilde rtldr. Yapraklar darca eliptik, tam kenarl&, tam kenarl&, kt ya da hafif sivri uludur. iekler beyaz 3 cm ap&nda kurul halindedir. Meyve tek ya da ikili, kremsi veya pyriform (armut gibi) 2-3 cm ap&ndad&r. nceleri sar&ms& ye il, zeri tyl, olgunla t &#&nda kahverengi ve tyszdr, ancak meyvenin sapa yak&n yerlerinde ve ucunda birka ty bulunur. Konifer (zellikle Pinus nigra) ormanlar&yla, yaprakl& orman kal&nt &lar& aras&nda bitki yeti mektedir. Etki ve kullan)m): Meyveleri yenir, tanen, malik asit, eker ve vitaminler ierir. Astringent, kab&zl&#& giderici, hazm& kolayla t&r&c& etkileri vard&r (zkan, 2005).
71
Seda B'R'NC'
4.1.93. Ranunculus ficaria L. (Ranunculaceae) Trke ad): Basur Otu, Ya#l& iek, D#n ie#i Botanik zelli,i: Bu tr 10-20 cm aras&nda boylanan k&smen sar&l&c&, k&smen dik ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar yumurtams& veya kalp eklinde, uzun sapl&, koyu ye ildir. Tm organlar& tyszdr. iekler tek, terminal, ta yapraklar& 8 adet veya daha fazla ve parlak sar& renktedir. Kkleri parmak gibi etlidir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Ranunculus arvensis L. Ranunculus brachylobus BOISS. ET HOH. subsp. brachylobus (L.) Ranunculus buhsei BOISS. Ranunculus cappadocicus WILLD. Ranunculus chius DC. Ranunculus dissectus BIEB. subsp. glabrescens (BOISS.) DAVIS Ranunculus kotschyi BOISS. Ranunculus oreophilus BIEB. Ranunculus oxyspermus WILLD. Ranunculus polyanthemos L. Ranunculus repens L. Bile*imi: Etkili maddesi doymam& lakton (Ranunculin, Protoanemonin) trevleridir. Bu maddeler yak&c& olduklar&ndan taze drog tahri edicidir. Ayr&ca bitki glikozit de iermektedir (Grhan ve ark., 2004). Etki ve kullan)m): Kab&zl&k yap&c& ve yara iyi edici etkidedir. Haricen merhem halinde basur memelerine kar & kullan&l&r (Grhan ve ark., 2004). Ancak dahilen kullan&m& zararl&d&r (Baytop, 1999). Ranunculus sceleratus L. Trke Ad)::Zehirli D#n ie#i: Botanik zelli,i: Bir veya ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Kkleri yumru halinde i kindir. iekler aktinomorf, kaliks 3-5 paral& korolla 5 paral& sar& veya beyaz renklidir. Bile*imi: Zehirli glikozitler ierir. 72
Seda B'R'NC'
Etki ve Kullan)m): Bitki st artt&r&c&, adet sktrc haricen yak&c&, ok zehirlidir (Grhan ve ark., 2004).
4.1.94. Rhododendron ponticum L. (Ericaceae) Trke ad): Mor iekli orman gl, Komar ie#i Botanik zelli,i: o#unlukla 3-4 m boylanan herdem ye il bir al&d&r. Gen srgnler tyl, sonra &plakt &r. Yapraklar deri gibi sert, tam kenarl&, geni erit ya da eliptik ekilli olup sapa do#ru daral&rlar. Yapra#&n st yz parlak, alt yz soluk ye il ve tyszdr. iek 5-20 iekli bir iek kurulundan olu ur. Ta, morumsu pembe renkte, an eklinde, 10 stamenli, ovaryum tyszdr. Meyvesi kapsl eklindedir. Bitki o#unlukla Kay&n ve Ladin ormanlar&nda, al&l&klarda, a#a s&n&r&n&n stnde yeti me alan& bulunur (Palaba Uzun, 2006). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Rhododendron caucasium PALLAS Rhododendron ponticum L. subsp. ponticum L. Rhododendron smirnovii TRAUTV. Rhododendron ungernii TRAUTV. Rhododendron x sochadzeae CHARADZE ET DAVLIANIDZE Bile*imi:iek ve yapraklar&nda Ericolin ve andromedotoxin glikozitleri ierir. Etki ve kullan)m): Orman gllerinin yayg&n oldu#u yerlerde, ar&lar taraf&ndan al&nan usarelerle yap&lan bala deli bal denilmekte ve bu bal&n fazla yenilmesinde o#u kez zehirlenmeler grlmektedir. Bu nedenle Do#u Karadeniz Yresi nde bu orman glne A#u veya Komar denilmektedir. Yapraklar& uucu ya#, tanen, ericolin, arbutin ve andromedol trevleri ierir, ancak andromedol trevleri zehirli bile ikler oldu#undan kullan&m& tehlikelidir (Palaba Uzun, 2006). 'nfzyon halinde kullan&l&r. 'drar sktrc, romatizmaya kar & a#r& kesici gibi zelliklere sahiptir (Baytop, 1999).
73
Seda B'R'NC'
4.1.95. Ribes biebersteinii Berl. ex DC. (Grossulariaceae) Trke ad): Frenk zm Botanik zelli,i: 1-3 m boylanabilen, dikensiz bir al&d&r. Yapraklar&, 3-5 loplu, dip k&sm& yrek eklinde; iek kurulu e#ik bir salk&m halinde, k&rm&z&ms & renkte ve an eklindedir (An in,1994). Bile*imi: Sitrik asit, malik asit, sksinik asit, musilaj, pektin, tuzlar, A, B1, B2 ve C vitaminleri ierir. Etki ve kullan)m): Meyvelerinden yararlan&l&r. 'drar sktrc, kab&zl&#& giderici, kan temizleyici etkileri vard&r. Vitaminler ynnden zengin bir drogdur. *urup, meyve suyu halinde kullan&l&r (zkan ve ark., 2002). ok lezzetli reel ve marmelad& olur, yapraklar& s&v& ekstre halinde romatizmal hastal&klara kar & etkilidir. Bu s&v&n&n hatta lapa halinde haricen eklem &k&klar& a#r&lar&na kar & tedavi zelli#i vard&r. Meyveleri kozmetik sanayinde yz maskeleri olarak cans&z ve yorgun deriyi glendirir. Meyve olarak yenildi#inde hazm& kolayla t &r&r ve giderir (Chiej, 1988).
4.1.96. Robinia pseudoacacia L. (Leguminosae) Trke ad): Beyaz iekli Yalanc& Akasya, Salk&m ie#i Botanik zelli,i: 25 m boylanan, k& &n yapra#&n& dken, gri-esmer, derin atlakl& kabu#u olan orta boylu bir a#at &r. Srnc stolonlar olu turan kal&n, sa#lam kk sistemi avrd&r. Ayr&ca kklerinde e itli bakteriler simbiosis (ortak ya am) halinde olup bulundu#u topra#& azota zenginle tirir. Srgnleri dikenli, yapraklar& tek tys, yaprak&klar& 7-19 adet, a&k ye il ve mavimsi renkte olup eliptik yap&l&, alt ve st yzleri tyszdr. iekler 16-20 cm uzunl#unda, yapraklar&n koltuklar&nda olu an ve sarkan zengin salk&m halinde kurullard&r. anak yaprak gen eklinde, di li ta yaprak ise 15-20 mm ap&nda beyaz renktedir. Meyve yass&, derimsi bir bakla halinde olup tohumlar& siyaht &r. Bitki, tarlalarda, yol kenarlar&nda, dere ve &rmak boylar&nda nemli ve kuru yerlerde yeti ir (An in, 1994).
74
Seda B'R'NC'
Bile*imi: Kabukta robin, emulsin, urease, phytoterol, renk maddeleri; yapraklar ise robinin, quersitrin ve tuzlar; iekleri de esans, robinin, inositol, asparagine iermektedir. Etki ve kullan)m): Kabuk, yaprak ve iekleri toz, infzyon, tentr ve t&bbi arap halinde kullan&l&r. Kabuk kusturucu, yapraklar kusturucu ve safra ak& &n & dzenleyici, iekleri kabzl&#& giderici, kas&lmay& nleyici etkilere sahiptir (zkan, 2005). ieklerinden elde edilen esans parfm sektrnde ok kullan&lan pahal& bir maddedir. Bu esans&n ieri#inde linalol, piperanol, terpinol ve nerol bulunur (ubuku ve ark., 1988). iekleri ar&c&l&kta ok nemlidir. Tohumlar& kusma, bulant & ve ba dnmesine yol aar, kalp at & lar& tehlikeli bir ekilde d rr. Tohumlar&ndan ayr&ca kuru bir ya# elde edilir. Ayr&ca iekleri uucu ya# ve robinin alkaloiti ieri#i nedeniyle yat & t &r&c&, kab&z yap&c& ve safra artt&r&c& etkilere sahiptir (Baytop, 1999). iekeleri reel ve br e it brek, gzleme yap&m&nda kullan&l&r.
4.1.97. Rosa canina L.(Rosaceae) Trke ad): Ku burnu Botanik zelli,i: Yabani gl, kpek gl, glburnu, gl elmas& gibi e itli yresel adlarla bilinen rosa cinsinin do#al trlerinin en yayg&n ve tan&nan tr olan ku burnu 1.5-3.5 m boylar&nda, dik duran ender olarak sar&l&c& bir al&d&r. Dallar karakteristik olarak yay gibi esnek,srgnler tysz ve dikenlidir. Dikenin 3-7 mm hemen hemen e#ri bas&k ve geni bir kaidesi vard&r. Yapraklar almal& dizilmi , tek tys, 5-7 yaprak&ktan olu ur. Yaprak&klar dar, eliptik, bazen geni yumurta eklinde kt ya da sivri ulu, st yz&plak, alt yz ince tyldr. iekler tek tek ya da 2-5 adedi bir arada, 3-5 cm ap&nda be tal&, ta beyaz ya da soluk pembe renklidir. anak yaprak m&zrak eklinde ya da yumurtams&, ieklenmeden sonra geriye k&vr&l&r, meyve olgunla madan nce de dklr. Meyve yumurta eklinde ya da kremsi 1-2 cm ap&nda sar&ms & k&rm&z& ya da parlak k&rm&z& renklerde tysz veya bazen seyrek tyldr. Ku burnu hendek, al&l&k ve kayal&k yamalarda, orman ii a&kl&klar, genellikle kireli topraklarda yeti mektedir. Rosacanina L., tm 75
Seda B'R'NC'
Trkiyede oldu#u gibi ara t &rma lalan&nda da ok geni bir yay&l& gstermektedir (Ery&lmaz, 1993). Bile*imi, Etki ve Kullan)m): Rosacanina dan as&l olarak hem yenebilen hem de t&pta de#i ik amalarla kullan&lan meyvelerden yararlan&l&r. C vitamini ve askorbik asit hammaddesi bak&m&ndan ok zengindir. Yakla &k 100 gr. Ku burnu meyvesi 500-650 mg C vitamini iermektedir. C vitaminden ba ka belirli oranlarda A ve B vitaminleri, riboflavin, niasin, P ve K vitaminleri, pektin ve eser oranda vanilin bulundu#u belirtilmektedir. te yandan gnmzde ku burnundan reel, marmelat, meyve suyu,ay gibi yiyecek ve iecekler retilmektedir. Rusya ve ba#&ms&z devleterinde rosacanina bitkisinden ve ieklerinin ta yapraklar&ndan boya ve tanen maddeleri elde edilerek, boya ve deri sanayinde sepi maddesi olarak kullan&lmaktad&r (An in, 1994). Ku burnu Orta a# da nemli bir k& erezi olarak tketilmi tir. Resmi yemeklerde en geerli kuru meyve erezi olarak ikram edildi#i belirtilmitir. (Jordan, 1976). ekirdekleri yat & t&r&c& etkiye sahiptir. Meyvesi kab&zl&#& giderici ve kuvvet vericin olarak etkilidir. Bitki eker hastal&#&na kar & da kullan&l&r (Baytop, 1999). Ta yapraklar&n&n buruk bir tad& olup, genellikle parfmeri sanayinin temel ham maddesinden birisi olarak dikkat ekmektedir. Eczac&l&kta ise baz& haplar&n d& ekerli k&s&mlar&n&n ieri#inde kullan&lmakta ve k&smen de kuvvetlendirici zelli# i bulunmaktad&r. Hatta baz& inlilerin ta yapraklar&n& sebze olarak yedikelri bilinmektedir (Ery&lmaz, 1993). Bu nemli ekonomik yararlar&ndan ba ka kanatkar bir al& olan ku burnu, Karadeniz in i kesimleri ba ta olmak zere ' ve Do#u Anadolunun e itli kesimlerinde fakir, verimsiz topraklarda Berberis vulgaris, B.caritaegina, Juniperus Oxycedrus, J. Foetidissima, Jotaneaster morulus, Acer tataricum, Caritaegus tanacetifolia gibi kurak&l karakterli odunsu bitkilerle al& vejetasyonu olu turararak toprak kaymas& ve erozyona kar & nemli kolektif hizmetler sa#lamaktad&r (An in, 1994). Ara t &rma alan&nda ku burnu olarak bilinen ve yukar&da belirtilen ekillerde yararlan&lan di#er do#al rosa trlerinden sz edilmeye de#er ikisi rosa pimpinellifolia ve rosa pulverulenta d&r. 76
Seda B'R'NC'
Rosa pimpinellifolia L. Trke ad): Siyah meyveli ku burnu Botanik zelli,i: 1 m boylanabilen, bodur, dik duran, bol dikenli do#al bir trdr. Dikeni ince, dz ya da hafife e#ridir. iekli srgnler zerindeki dikenler i#nemsi ve sert tylerle kar& &k ekilde bulunmaktad&r. Yaprak&klar 7-11 adet yumurta a eklinde, kt ulu, dipleri yuvarlak, tek s&ral& di lidir. st yz koyu gri, alt yz a&k gri renkte, her iki yz tysz, bazen seyrek tyldr. iekleri tek tek, brahtesiz, zeri tysz ya da yap& kan glandli tyldr. anak dz ve kal&c&d&r. Ta yaprak krem ya dabeyaz&ms & krem rengindedir. Meyve olgunla t &#&nda parlak k&rm&z&ms &- siyah ya da belirgin siyah renkte, bas&k kremsi ekildedir. Bitki kalkerli, kireli kayalarda kuru ve a&k yet me yerlerinde, dere kenarlar&nda yay&lma alan& bulur (Ery&lmaz, 1993). Rosacanina da oldu#u gibi kullan&l&r.Kafkasyada kurutulmu meyvelerinden ay olarak yararlan&lmaktad&r (An in, 1994). Rosa pulverulenta Bieb. Botanik zelli,i: 1 m boyunda ender olarak 2 mye kadar boylanan bir al&d&r. Dikenleri ince ve zay&f, 4-6 mm dz veya e#ri, o#unlukla geni ve asimetrik bir yap&ya sahiptir. Dikenlerle s&k i#nemsi k&llar i ie bulunurlar. Yaprak&klar 5, bazen 7 adet, kk ve reine kokulu, yumurta veya elips eklinde, ular& kt veya az sivridir. st yz &plak ya da hafif tyl, alt yzleri s&k glandli tyldr. Yaprak&k kenarlar& ift s&ral& di li ve glandli tyldr. iekleri tekli ender olarak 2-4 bir aradad&r. anak yaprak yumurta eklinde d& anak m&zrak gibi loblarla paralanm& t &r. Ta yaprak ise pembe renklidir. Meyve kremsi bazen yumurtams & ekilli, olgun halde parlak k&rm&z& renklidir. Bitki kuru, a&k yeti me yerlerinde, a &r & otlat &lan a&kl&klarda Picea orientalis orman& a&kl&lar&nda ayr&ca Astragalus, Cirsium, Carduus ve Artemisia dan olu an bitki toplumu iinde yeti mektedir (Ery&lmaz, 1993). yaprak ve
77
Seda B'R'NC'
4.1.98. Rubus caesius L. (Rosaceae) Trke ad): B#rtlenler Botanik zelli,i: Bu tr al& grnmnde, dikenli, sar&l&c& ya da yerden srnen ve ok y&ll&k bir bitkidir. K& &n yapraklar&n& dkerler birka e idi herdem ye ildir. Yapraklar yaprak&kl&, yaprak&klar alt yzde tyl ve di li kenarl&d&r. iekler erselik, anak ve ta yapraklar be er paral&, ta yapraklar beyaz renklidir. Trkiyede sadece Rubus sanctus ve Rubus discolor trlerinin ta yapraklar& pembe renktedir. Meyve agregat yap&da, etli ve sulu, nce ye il, sonra k&rm&z& olgunlukta siyah&ms & renktedir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trler Rubus caesius L. Rubus canescens DC. var. canescens DC. Rubus caucasicus FOCKE Rubus discolor WEIHE ET NEES. Rubus hirtus WALDST. ET KIT. Rubus sanctus SCHREBER Bile*imi: Taze yapraklar tanen, eker, pektin, inositol, laktik ve oksalik asit gibi organik asitler ta &maktad&r. Az miktarda; salisilikait, oksaliksitrik, malik, gurisitte iermektedir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, dekoksiyon (% 5),tentr, meyve suyu, lapa ve boya halinde kullan&l&r. Temizleyici, ishale kar &, kuvvet verici, idrar sktrc ve eker hastal&#&na kar & kullan&l&r. Bademcik iltihaplar&nda dekoksiyonu gargara halinde kullan&lmaktad&r. Yara iyi edici olarak kuru yapraklar& ince toz haline getirilir ve bu toz yaraya serpilir (Baytop, 1999). Gen srgnlerinden yaralar&n iyile tirilmesinde ok etkili bir s&v& elde edilir. Bu s&v& ayn& zamanda orta derecede antiseptik zelli#e sahiptir. Yaprak ve ieklerine meyveleri kar& t&r&larak nefis bir ay yap&l&r. Yal&n ve geni olmayan kkleri kaynat &l&p, iyice pi irilirse, yenebilir. Yapraklar&ndan a#&z yaralar& ve pamukuklar&n&n giderilmesinde kullan&lan bir tr ila yap&l&r (An in, 1994).
78
Seda B'R'NC'
Rubus ideus L. Trke ad): Ahududu, A#a ile#i, Sultan b#rtleni Botanik zelli,i: Srnc kkl, 50-100 cm boylanabilen, dik duran ince dikenli ya da dikensiz, sade veya dall&, yabani olarak yeti en bir al&d&r. Genellikle ikinci y&l ieklenir. Yapraklar ldr, yandaki yaprak&klar saps&z, utaki yaprak sapl&, yumurta eklinde ve sivri uludur. Yaprak yzleri hemen hemen &plak, alt yzleri beyaz ve s&k tyl ve kenarlar& di lidir. iekler kurullar& terminal ve az ieklidir. anak yaprak m&zrak gibi sivri ulu, tyl, meyve evresinde geriye do#ru k&vr&kt &r. Ta yapraklar beyaz renkli, meyve k&rm&z& renklidir (Baytop, 1999). Bile*imi: Malik, oksalik, tartarik, salisilik asitler, eker ve vitaminler ierir. Etki ve kullan)m): Meyveleri uzun y&llard&r bilinir ve yenir, marmelat yap&m&nda kullan&l&r. yine meyveleri, idrar sktrc olarak, di eti hastal&klar&na kar & kullan&l&r. Meyveleri hararet giderici etkidedir.meyvelerinden kozmetik sanayinde cilt gzelli#i iin ok de#erli bir yz maskesi elde edilir. (Chiej1988; Baytop,1999). Rubus shcreber Anadolu b,rtleni Botanik zelli,i: ieklerdeki flamentlerin tyl olmas& ile kolayl&kla ay&rt edilir. Anadoluda yayg&n bir trdr. Yapraklar& R. caesius gibi kullan&l&r.
4.1.99. Rumex acetosella L. (Polygonaceae) Trke ad): Kuzu Kula#&, Ek ikulak, Ebem ek isi, Labada Botanik zelli,i: 15-40 cm boylanan, narin yap&l&, hemen hemen dik, tysz ya da ince tyl bir bitkidir. Yapraklar m&zrak ba & eklinde k eli, tyszdr. Bitki tarlalar, bo alanlar, dere gl kenarlar&nda grlr (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Rumex alpinus L. Rumex crispus L. Rumex obtusifolius L. subsp. subalpinus (SCHUR) CELAK Bile*imi: Yapraklarda, potasyum tuzu halinde oksalik asit; kklerinde ise, atresen trevleri ve tanenler bulunmaktad&r. 79
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Tm bitki, dekoksiyon ve urup halinde kullan&l&r. Di eti hastal&klar&na kar &, kab&zl&#& giderici, idrar sktrc zelli#i vard&r. Ho asit tad& ile salatalarda kullan&l&r. Fazla oksalat ierdi#i iin mesane ve bbrek ta & olu turmaya meyilli ki iler taraf&ndan dikkatli kullan&lmal&d&r. Yapraklardan elde edilen kar& &m mkemmel bir yz maskesidir. Kklerinde antrakinin ieri#i nedeniyle zarars&z bir kab&zl&k gidericidir (zkan,2005). Yapraklar potasyum tuzu halinde oksalik asit, kkleri ise tanen ierir. Kkleri infzyon (% 5) halinde dahilen idrar art&r&c&, safra sktrc ve ate d rc olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Yapraklar& ek i tad& nedeniyle salata olarak, lapa halinde &banlar& olgunla t &rmak ve ekzemalar& iyile tirmek iin haricen kullan&l&r.
4.1.100. Salix alba L. (salicaeae) Trke ad): Aks#t Botanik zelli,i: Sulak yerleri severler ve byle yerlerde abuk byrler. Kesilen dallar& abuk kklendi#inden retilmesi ok kolayd&r (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Salix caucasica ANDERSSON Salix wilhelmsiana BIEB. Bile*imi: Tanen, glikozit (slisin) ta &r. Etki ve kullan)m): Yat& t &r&c&, kuvvet verici, ate d rc, romatizma ve kab&z a#r&lar&n& giderici etkidedir. Odunundan Carbo Ligni haz&rlan&r (Baytop,1999).
4.1.101. Sambucus ebulus L. (Caprifoliaceae) Trke ad): Otsu mrver, Az& otu, Yabani mrver, Yer mrveri. Botanik zelli,i: Tysz, kt kokulu otsu bir bitkidir. Srnc rizomlar & vard&r. Yapraklar& kar &l&kl&, 3-6 ift, m&zrak ya da eliptik ekilli kenarlar& di li kulak&klar& ise yumurta eklindedir. iek kurular& o#unlukla adet 7-10 cm ap&nda, ta yapraklar beyaz, bazen pembe ile hafife renklenmi tir. Anter morumsu
80
Seda B'R'NC'
durupa kremsi siyah renklidir. Bitki yol kenarlar&, yaprakl& ormanlar, moloz ve dknt yerlerde ya am alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Yapraklar& glikozit, sambunigrine, esans, tanen, malikasit, valerikasit, tartarikasit; rizomlar& ise asetikasit, malikasit, saponinler ve reineler iermektedir. Etki ve kullan)m): Yaprak rizom ve meyveleri, infzyon, toz ve s&v& ekstre halinde kullan&l&r. Yapraklar& kab&zl&#& giderici ve iltihaplanmaya kar &, rizomlar& ise mshil olarak ve idrar sktrc olarak kullan&lmaktad&r (An in, 1994). Bitki kt bir koku verir. Meyvelerinden koyu bir renk maddesi elde edilir ve boya sanayinde kullan&l&r (Baytop,1999).
4.1.102. Sambucus nigra L. (Caprifoliaceae) Trke ad): Kara Mrver Botanik zelli,i: al& ya da 4 m boylar&nda kt kokulu kk bir a#at &r. Kahverengi dallar& lentisellidir, yumu ak ve sngerimsi zleri bulunur. Yapraklar kar &l&kl&, yaprak&klar ift yumurta ya da m&zrak eklinde bazen eliptik, di li, alt yznde damarlar boyunca tyl, di#er taraflar tyszdr. Bile*imi: Yapraklar& glikozit, sambunigrine, esans, malik ve valerik asitler, karoten, C vitamini ierir. Meyveleri glikozit, sambunigrine, C vitamini, eker, asetik, malik ve tartarik asitler ierir. iekleri ise sambucine, sambunigrine, esans, tanen ve reine ierir (Chiej, 1988). Etki ve kullan)m): Yapraklar, floem, meyve ve iekleri kullan&l&r. Kan temizleyici, kab&zl&#& giderici, a#r& kesici ve idrar sktrc etkisi vard&r. 'nfzyon, dekoksiyon, urup, meyve suyu, tentr, s&v& ekstre, lapa, toz, merhem, destile su ve uucu ya# halinde kullan&l&r. Bu bitki zellikle endstriyel alanda esans elde etmek iin kullan&lmaktad&r. Besin ve arap rnlerine koku verir. Yapraklar&n kaynat &lmas& ile etkili bir bcek ilac& elde edilir. Kabuk, yaprak ve kkleri zehirli alkaloitler ierdikleri iin dahilen kullan&lmamal&d&r (Chiej, 1988). Reel, marmelat ve likr yap&m& iinde ok uygundur.
81
Seda B'R'NC'
4.1.103. Sanicula europaea L. (Umbelliferae) Trke ad): Deve Kula#&, Yaraotu Botanik zelli,i: Rizomlu dz veya oluklu gvdeli 15-60 cm boyunda bir bitkidir. Dip yapraklar& rozet eklinde 2-3 cm ap&nda3-5 loplu, paralar& kama eklindedir. Kenarlar& dzensiz di li, yaprak sap& yaprak ayas&ndan daha uzundur. iek yapraklar& l, m&zrak eklinde, o#unlukla di lidir. Meyve 2x2 mm ap&ndad&r. Bitki ormanlar ve glgeli yerlerde yeti me alan& bulur (An in,1994). Bile*imi: Saponin ,msilaj,tanen ve tuzlar& ierir. Etki kullan)m): Kkleri ve yapraklar&, toz, infizyon, tendr ve t&bbi arap eklinde kullan&l&r. Damar bzc ve ksrk giderici zelli#e sahiptir. Yapraklar& ve zellikle kkleri hemoroid a#r&lar&na kar & merhem olarak kullan&l&r (Grhan ve ark., 2004). Kkleri kaynat &larak elde edilen materyal iltihapl& blge zerine kompres yap&larak iyi sonu al&n&r. Bu bitkiden eskiden, bugnknden daha fazla yararlan&lmaktayd&. zellikle i kanamalar& durdurmada kronik ksrklere kar &, tmrlere, mide lserlerine kar &, a#&z ve bo#az gargaras& olarak kullan&lmaktad&r (Baytop,1999).
4.1.104. Sorbus aucuparia L. (Grossulariaceae) Trke ad): Ku vezi Botanik zelli,i: Narin yap&l&, ince k&rm&z& kabuklu, 20 m boylanabilen, k& &n yapra#&n& dken bir a#at &r. Gen srgn ve tomurcuklar tyl, yapraklar almal&, tek tys, k&sa sapl&, 9-15 yaprak&ktan olu maktad&r. Yaprak&klar elips eklinde, sivri ulu, kenarlar& di li, st yzleri koyu, alt yzleri soluk ye ildir. iekler beyaz, terminal bir salk&m halinde, ta ve anak yapraklar be er paral&d&r. Meyve kremsi 6-9 mm ap&nda yalanc& meyve tipindedir. iek tablas&ndan olu mu etli bir yap&dad&r, olgunla t &#&nda portakal sar&s& veya karmen k&rm&z&s & rengindedir. Bitki ormanl&k alanlarda ve am ormanlar&nda yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Tanen, sorbital ve sorbik asit, sucrose, malik asit, sorbin ve C vitamini ierir. 82
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): Meyvelerinden urup, meyve suyu, s&v& ekstre eklinde yararlan&lmaktad&r. Adstringent zelli#i vard&r, ishale kar & etkilidir. Meyvelerinden reel, pelte ve alkol elde edilir. Ayr&ca yapraklar& ay gibi demlenip iilebilir. Kabuklar& dekoksiyon halinde gargara yap&larak a#&z pamukuklar&na ve mide ek imelerine kar & kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). Yapraklar& halk aras&nda infzyon halinde eker hastal&#&na kar & ve kan ekerini d rc bir etkiye sahiptir. 4.1.105. Symphytum asperum Lepech)n (Boraginaceae) Trke ad): Karakafesotu Botanik zelli,i: 60-150 cm boylanabilen, s&k dall&, kal&n ve dallanm& kkl, ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Alt yapraklar yumurta ya da eliptik, bazen uzun erit, yrek veya yuvarlakt &r. Yaprak k&sa sapl& ya da saps&z, kanca eklinde sert k&llarla rtl, st yapraklar k&sa sapl&, dipleri kama gibidir. Ta nce pembe, sonra leylak veya gk mavisi renktedir. Meyve 4 ekirdekli, dip k&sm& bzlm , siyah renklidir (Y&lmaz ve ark., 2005). Bile*imi: Tanen, potasyum nitrat ve tuz iermektedir Etki ve kullan)m): Gen yapraklar kullan&lmaktad&r, ya l& yapraklar, kal&n ve sert k&ll& oldu#undan tats&zd&r. Y&kanan yapraklar 4-5 dakika hafif tuzlu suda kaynat &larak, i hastal&klar&n tedavisinde kullan&l&r. Orta derecede buruk bir tad& vard&r. Tuz infzyon ve dekoksiyon halinde kullan&l&r. Yaprak ve tohumlar& idrar artt&r&c&, balgam sktrcdr (zkan, 2005). Uyar&c&, hafif kab&z yap&c&, nezleler ve di#er g#s hastal&klar&nda yumu at &c& etki olu turur. Tozu haricen 1. derece yan&klarda, yaralar ve memelerdeki atlaklar& iyile tirici zelliklere sahiptir (Baytop,1999).
4.1.106. Tanacetum parthenium L. (Compositae) Trke ad): Gm d#me Botanik zelli,i: 20-70 cm boylanabilen, ok y&ll&k, baz& trleri y&ll&k, otsu bir bitkidir. Yapraklar& katl& ve tysdr. Birincil paralar, 3-5 ift, alttaki paralar 83
Seda B'R'NC'
ise o#unlukla 3-4 lopludur. Kenarlar& di li, sttekiler k&sa, dar ve az paral&d&r. iekler beyaz renktedir. Bitki duvarlar, bo alanlar, dere kenarlar& ve bazen orman ilerinde yeti mektedir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Tanacetum balsamita L. subsp. balsamitoides SCHULTZ Tanacetum coccineum (WILLD.) GRIERSON Tanacetum macrophyllum Bile*imi: Esans, phytosterol, tanik asit ve anthemik asit (ac&) ierir. Etki ve kullan)m): Yaprak ve iekleri, infzyon, tentr, toz, s&v& ekstre ve destile su halinde kullan&l&r. Midesel kas&lmalara kar & kullan&l&r. Sakinle tirici ve adet sktrc etkilere sahiptir. Ekstresi esans, likr ve parfm endstrisinde; alkolde bekletilmi eri#i ise haricen ezik rk ve mantarlara kar & kullan&lmaktad&r (zkan, 2005). Yemeklere tatl& aromatik bir tat, baz&lar&na ise ac& bir lezzet vermektedir.
4.1.107. Taraxacum officinale Tobb. (Asteraceae) Trke ad): Kara Hindiba Botanik zelli,i: Etli, kaz&k kkl 10 cm boylanan, ok y&ll&k, otsu bir bitkidir. Gvde sade, yapraks&z ii bo tur. Dip yapraklar rozet eklinde, saps&z, lanseolat ve paral& kenarlar& di lidir. iekler sar& renkte, st ta &yan kk bitkilerdir (Baytop, 1999). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Taraxacum buttleri VAN SOEST Taraxacum laxum HAGL. Taraxacum turcicum VAN SOEST Bile*imi: Kkler; inulin, taraxcin, triterpenler (taraxol, entaxa sterol), eker, pektin, glikozit, fenolik asit, asparagin, vitamin potasyum ierir. Yapraklar; lutein, violaxontiredie, karatonoid bulundurar. Musilaj ve ac& maddeler yan&nda vitamin; A,B,C ve D ierir, A vitamini ieri#i; havucun A vitamini ieri#inden fazlad&r.
84
Seda B'R'NC'
Etki ve kullan)m): z, s&v& ekstre, tentr ve infzyon halinde kullan&l&r. safra ak& &n& kolayla t &r&c&, kab&zl&#& giderici, kuvvetlendirici, temizleyici zelliklere sahiptir. *eker hastal&#&na iyi gelmektedir (Baytop, 1999). Bitkinin icerdi#i st derideki nas&r ve si#illerin giderilmesinde ok etkilidir. ieklerinden elde edilen destile su ise derilein temizlenmesinde ve zellikle derideki illerin giderilmesinde kullan&l&r. St safra kesesi ve mesane ta lar&n& eritici zelliktedir ayn& zamanda mesane iltihaplar&na kar & ok etkilidir. Bu bitkinin rozet yapraklar& pazarlarda sat &lmakta, salata halinde veya pi irilerek yenmektedir (Baytop 1994, 1999). Ezilen kkleri ok kullan& l& bir kahve yedek maddesidir (Chiej, 1988).
4.1.108. Taxus baccata L.(Taxaceae) Trke ad): Adi porsuk Botanik zelli,i: 20 m boylanabilen, s&k dall&, herdem ye il al& halinde odunsu bir bitkidir. K&rm&z&ms & kahverengi kabuk ince ve pulsu yap&da, gen srgnler ye il ve elastikidir. '#ne yapraklar 1-2.5 cm sarmal dizili, koyu ye il, sivri uludur, reine kanal& yoktur. Uzun mrl bir bitkidir yava byr. '#ne yaprakl& ve yaprakl& orman ilerinde, kuytu kesimlerde da#&n&k, ve tek tek bulunur (zkan, 2005). Bile*imi: Taxin, milossin, taxicotine, tanen esans& ierir. Etki ve kullan)m): Yapraklar& kullan&l&r. Adet sktrc, kalp kuvvetlendirici, uyu turucu etkiye sahiptir. zellikle i#ne yapraklar& ve srgnleri ok zehirlidir. Ancak olgun halde iken arillusu lezzetli ve zehirsiz olup, yenebilir. Hafif dozlarda al&n&rsa damar daralt &c& ve adet sktrc etki yapar. Spazmlara, romatizma ve saraya kar & kullan&lm& sa da ok zehirli oldu#u iin halen bu kullan&mlar terk edilmi yada ender olarak kullan&lmaktad&r. Fazla dozda al&n&rsa kalbi fel eder ve bayanlarda ocuk d rmeye yol aar (Palaba Uzun, 2006). Yeni yap&lan baz& bilimsel ara t &rmalarda birle ik Amerikada Taxus brevifolian#n kabu#undan elde edilen bir extrenin (taxol) 1990l& y&llardan sonra kansere kar & en etkili ilalardan olaca#& kan&tlanm& ve 16. onkoloji kongresinde tart& &lm& t &r. 85
Seda B'R'NC'
Almanyada ise 15 ocak 1994ten itibaren ovaryal kanserlerine kar & kullan&lmas&na izin verilmi tir (An in, 1994).
4.1.109. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des. (Labiatae) Trke ad): Kekik Botanik zelli,i: Yat &k ya da hemen hemen dik dallar&n alt k&s&mlar& belirgin odunsu yap&da, iekli gvde 7-15 cm boyundad&r. Gvde drt k eli, her drt yzde geriye k&vr&k, seyrek k&llar vard&r.Yapraklar 9x5 mm ap&nda, geni yumurta eklinde, genellikle geni li#inin iki kat &ndan kk, kt ulu, tyszdr. Yaprak, kk ve renksiz ok say&da ya# benekleri ta &maktad&r. Yan damarlar 3-5 ift, iek kurulu gev ektir. Kaliks k&rm&z&ms&, ta pembe veya leylak renklidir. Bitki ay&rlar, kayal&k yamalar ve ta l&kl& yerlerde yay&l&r (An in, 1994). Bile*imi: Esansi thymol, carvakrol, borneol, okaliptol, menten, thymen, tanen ve reine ierir. Etki ve kullan)m): iekli u k&s&mlar& ve yapraklar&, infzyon, s&v& ekstre, tentr, urup, esans, toz ve t&bbi arap halinde kullan&l&r. Antiseptik, balsamik, kas&lmaya kar & gaz giderici ve antibiyotik zelliklere sahiptir. Kekik mutfaklar&n, parfm sanayinin ve ikilerin destilasyonunda ok s&k kullan&l&r. Bo#maca, kancal& kurtlar&n tedavisinde, a#&z gargaras&, di etleri tedavisinde kullan&l&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Midevi, yat & t &r&c&, kurt d rc, kan dola &m&n& uyar&c& etkileri olup, mutfaklarda baharat olarak da kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).
4.1.110. Tilia plathyphyllos L. (Tiliceae) Trke ad): Byk yaprakl& &hlamur Botanik zelli,i: 15-20 m boylanabilen geni tepeli, uzun mrl, gen srgnleri tyl bir a#at &r. Yapraklar geni e yumurta eklinde, arp&k, ucu aniden sivrilerek sonulanan, dip k&sm& yrek eklinde, di li, st yz &plak veya k&sa tyl, alt yz mavimsi ye il renkte olup yaprak damarlar& kahverengidir. Damarlar&n birle im yerlerinde ayr&ca soluk ty demetleri vard&r. Bir dalda 5 ile 10 adet aras&nda 86
Seda B'R'NC'
ho kokulu iekler aar ve soluk ye il st yapraklar aras&nda geli ir. iek kurulu o#unlukla 3-5 iekli ve sark&kt &r (An in, 1994). Bile*imi: Flvonoide, yap& kan madde, eterik ya#, musilaj maddeleri, eker, asitler C vitamini, karoten ve tanen ierir. Etki ve kullan)m): Uyar&c& etkidedir. Ancak etkisini yava gsterir. Spazm zcdr. Kronik uykusuzlu#a, sinirlili#e, s&k&nt &ya, kayg&l& olanlara iyi gelir. ksr#e, ast&ma ve kalp hastal&klar&na kar & da etkilidir. Kan& temizleme ve ak&c&l&k kazand&rma zelli#i nedeniyle damar sertli#ine, kalpten ileri gelen g#s a#r&lar&na iyi gelir. Enfakts nleyici etkidedir (Avc&, 2005). 'drar sktrc, gut ve romatizmay& iyile tirici etkidedir. Kaynat &larak gargaras& yap&l&r; apselere, yan&klara, &ban ve iltihaplara kar & yumu at &c& ve tedavi edicidir. 'erdi#i yap& kan madde nezleye kar & etkilidir (Baytop, 1999).
4.1.111. Trachystemon orientalis L. G.Don (Boraginaceae) Trke ad): Ac& Hodan, Do#u Hodan& Tomara Botanik zelli,i: 3040 cm ykseklikte, toprak alt&nda siyah renkli ve yumru biiminde rizomu bulunan, ok y&ll&k, otsu bir bitkidir. Alt yapraklar da#&n&k, yap& kan tyl ve sapl&, yumurtams& veya yrek eklinde, aya sivri uludur. st yapraklar saps&z ve gvdeyi kavram& biimde eliptik ya da m&zrak eklinde, yap& kand&r. iekler k&rm&z&mt &rak mavi renkli tp eklindedir. Bitki kay&n
ormanlar&, nemli dere kenarlar&nda ve &slak yerlerde yay&lma alan& bulur (An in, 1994). Etki ve kullan)m): Tanen, uucu ya#, nitrat tuzlar&, msilaj, saponin ve rezin ta &maktad&r. 'drar art&r&c&, terletici, kan temizleyici, yumu at &c& ve ate d rc etkilere sahiptir. Dahilen infzyon (% 5) halinde kullan&l&r. Yapraklar sebze olarak yenmektedir (Baytop, 1999). Tm bitki ve zellikle yapraklar& ve saplar& sebze olarak tketilmekte ve konserve yap&lmaktad&r.
87
Seda B'R'NC'
4.1.112. Tussilago farfara L. (Compositate) Trke ad): ksrk otu, deve taban&, farfar otu, kavalak Botanik zelli,i: Rizomlu, ok y&ll&k, otsu bir bitkidir. Yapraklar& sapl& rozet olu tururlar, olduka sivri loplu, kenarlar& dzensiz di li, nce her iki yz beyaz tylerle kapl&d&r, daha sonra st yz tysz kal&r. Bitki a&k ve kumlu yerlerde, nemli zeminlerde yeti me alan& bulur (An in, 1994). Bile*imi: Msilaj, peptin, gallik asit, asetik asit, tussilaginine ve esans ierir. Etki ve kullan)m): 'nfzyon, urup, z ve lapa halinde kullan&l&r. ksrk giderici, bron iyal a#r& kesici, sinirleri yat & t &r&c& ve yumu at &c& etkileri vard&r. Egzamaya kar & da kullan&l&r (Akbulut, 2006). ksrk otu o#unlukla bron iyal iltihaplanmalara kar & kullan&lmaktad&r. iekleri ayr&ca lapa eklinde e itli deri rahats&zl&klar&nda kullan&l&r. Sinir hastal&klar&n&n tedavisinde de etkilidir. Kklerinden ac&, kuvvet verici ve terletici ilalar elde edilmektedir (Bayrak, 2006).
4.1.113. Urtica dioica L. (Urticaceae) Trke ad): Byk Is&rgan Otu Botanik zelli,i: 30150 cm boylanabilen, kaba yap&l& yap& kan ok y&ll&k otsu bir bitki olup, kuvvetli, ok dall& ve kolayca yay&lan kk sistemi vard&r. Yapraklar koyu ye il renkli, sapl&, di li kenarl& ve yak&c& tyldr. Yayg&n bir trdr (zkan ve ark., 2002). Bile*imi: Urticosit adl& bir glikozit, potasyum tuzlar&, kalsiyum nitrat, organik asitler (formik asit), histaminve asetilkolin (yak&c& etki yapan madde), vitamin C ta &maktad&r (Baytop, 1999). Etki ve kullan)m): Yapraklar&n&n veya kklerinin kaynat &lmas&yla ya da ball& veya ekerli bir macuna kat &lmas&yla haz&rlanan madde (electuary), akci#erlerdeki h&r&lt &y& ve nefes darl&#&n& nleyen iyi bir koruyucudur. Yapraklar&ndan elde edilen dekoksiyon idrar art&r&c&, mesane ta lar&n& eritici zelliktedir. Ayr&ca ocuklarda grlen kurt ve solucanlar& ldrr. Tohumlar&ndan yap&lan bir iki kpek &s&r&klar&, 88
Seda B'R'NC'
A#&otu, Banotu, Kpekzm ve Adamotu zehirlenmelerine kar & bir ilat&r (Akbulut, 2006). U srgnleri ve gen yapraklar&ndan lezzetli bir salata (har) yap&l&r. Gvdeden elde edilen liflerden zellikle Almanyada pamu#a benzer ok kuvvetli ip yap&l&r. Biilerek kurutuldu#unda &s &rgan otu s&#&r ve tav anlara verilen g&daya ilave edilen mkemmel bir g&dad&r. Kurutulup #tlrse (toz halinde) rdek ve tavuklar&n g&dalar&na kar& t &r&labilir. Dnyan&n baz& kesimlerinde romatizmal hastal&klar ve a#r&lar&n tedavisinde hala &s&rgan otu ile (a#r&yan k&s &mlara vurularak) tedavi edilmektedir (Chiej 1988, Jordan 1976).
4.1.114. Urtica pilulifera L. (Urticaceae) Trke ad): Is&rgan tohumu, kara &s&rgan tohumu Botanik zelli,i: Bu tr 30-100 cm boylanabilen, tek y&ll&k ve otsu bir bitkidir. Yapraklar di li kenarl& ve sapl&d&r. Di i iekler, kremsi ekilli, ve uzun sapl& durumlar meydana getirir. Meyveler 3 mm uzunlukta, yumurta biiminde, parlak koyu renkli ve keten tohumuna benzer taneler halindedir. Suya konuldu#unda zerinde bir msilaj ta &maktad&r (An in, 1994). Bile*imi: Byk &s&rgan otunun etkili maddeleri d& &nda, tohumlar&nda sabit ya# ve msilaj bulundurur. Etki ve kullan)m): Dioscorides dneminden beri tedavide kullan&lan bir drogdur. Romatizma a#r&lar&n& dindirici, idrar artt&r&c&, mshil etkide, adet sktrc, kurt ve ate d rc etkileri bulunmaktad&r (Akbulut, 2006).
Urtica urens L. (Urticaceae) Trke ad): Kk &s&rgan otu Botanik zellikleri: bir y&ll&k monoik ve otsu bir bitkidir. Boyu en fazla 60 cm. olabilir. Yapraklar a&k ye il renkli, sapl& di li kenarl& ve yak&c& tyldr (Baytop, 1999).
89
Seda B'R'NC'
4.1.115. Vaccinium myrtillus L. (Ericaceae) Trke ad): Mavi Meyveli Ay& zm Botanik zelli,i: 30-50 cm boylanabilen, yapraklar&n& dken bodur bir al&d&r. Srnc, rizomlu ve ok say&da dik gvdeleri ve dallar& vard&r. Srgnler belirgin k eli, ye il renkte ve tysizdr. Yapraklar k&sa sapl&, yumurtams& veya eliptik, sivrice ulu, a&k ye il renkte, kenarl& di li, altyz belirgin ekilde &k&nt &l& damarl&d&r. iekler teker teker, 5 paral&, k&sa sapl& anak yapra#&n kenarlar& tamd&r. Ta kremsi, o#unlukla beyaz ya da pembemsi, renktedir. Loblar& ok k&sa ve geriye k&vr&kt &r. Meyve , olgun halde koyu mavi renkte, mum tabakas& ile rtl, tatl&d&r ve yenilebilir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Vaccinium arctostaphylos L. Vaccinium myrtillus L. Bile*imi: Meyve tanen, eker, inositol, pektin, karotin, myrtillin, yapraklar ise tanen, arbutin, ericolin, myrtillin, reine ve musilaj ierirler. Etki ve Kullan)m): Meyve ve yapraklar& kullan&l&r. Astringent ve ishale kar &, hypoglicaemic, ophtalmic etkileri vard&r. Meyve suyu, kaynatma, s&v& ekstre, kuru ekstre, boya ve toz halinde kullan&l&rlar. Meyve ve yapraklar& kurutulduklar&nda daha etkilidirler. Yaprak ve meyveler ye il bir renk maddesi ierip, boya sanayinde kullan&l&rlar. Meyvenin d& k&sm&n&n hemeralopia tedavisinde zel bir yeri vard&r (Antosiyon ierdi#i iin). Yapraklar&ndan elde edilen destile su gzlerin y&kanmas&nda mkemmel bir s&v&d&r (Chiej, 1988). Meyvesinden reel, marmelat ve meyve suyu yap&l&r. Kab&z yap&c&, antiseptik, kuvvet verici ve eker hastal&#&na kar & infzyon (% 5) halinde kullan&l&r (Baytop, 1999).
90
Seda B'R'NC'
4.1.116. Verbascum sp (Scrophulariaceae) Trke ad): S&#&r kuyru#u, Ay& kula#&, Ynotu Botanik zelli,i: lkemizde 200 kadar tr yeti en bir, iki veya ok y&ll&k otsu bitkidir.s&k tyldr ve tyler dallanm& t &r. Yapraklar bitkinin taban&nda rozet eklinde toplanm& ve gvde zerinde alternand&r. iekler dik, basit veya dallanm& salk&mlar olu turur. Korolla o#unlukla sar& renkli, tekerlek eklinde yay&kt &r. Flamentler &plak veya s&k tyl anterler odnat veya reniformdur. Meyve kk, oval ekillidir (An in, 1994). Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri Verbascum alpigenum C. KOCH Verbascum artvinense WULF Verbascum drymophilum HUB.-MOR. Verbascum gnaphalodes BIEB. Verbascum natolicum (FISCH. ET MEY.) HUB.-MOR. Verbascum oreophilum C. KOCH var. oreophilum C. KOCH Verbascum oreophilum C. KOCH var. joannis (BORDZ.) Verbascum phlomoides L. Verbascum thapsus L. Verbascum varians FREYN ET SINT. var. varians BOISS. ET BAL. Bile*imi: ie#i; msilaj, uucu ya#, flavon trevi glikozitler ta &r. Yapra#&; saponin, msilaj, rezin, ac& madde ta &r. Etki ve kullan)m): Antispazmatik etkidedir. ie#i balgam sktrc, g#s yumu at&c& etkidedir. Yapra#& bron it, mayas&l, basur tedavisinde kullan&lmaktad&r. Hayvan bitlerini ldrc zelli#e sahiptir. Stle kaynat &l&rsa ksr# kesici etki yapar (Yenikalayc& 1996) . Terletir, ate i d rr, ka &nt &y& keser, gz a#r&lar&n& giderir. iekli dallar & ok sinirli ki ilerde, mide spazmlar&nda ilat &r. Bir bardak suya bir orba ka &#& s&#&r kuyru#u ie#i kar& t&r&larak haz&rlanan infzyon, uykusuzluk ve sinire kar & etkilidir al&la birlikte de kullan&l&r (*im ek, 2002).
91
Seda B'R'NC'
4.1.117. Viburnum orientale L. (Caprifoliaceae) Trke ad): Do#u kartopu, Girabolu Botanik zelli,i: Bu bitki 1-3 m boylar&nda bir al& trdr. Srgnler ve tomurcuk zerleri da#&n&k sade tylerle kapl&d&r. Yapraklar loplu, 8-10 cm. geni li#inde, kenarlar& di li, yumu ak, ye ilimsi renktedir. Yaprak tyszdr sadece ana damar zerinde birka da#&n&k ty vard&r. iek kurulu 6-10 cm. ap&nda ve iekleri beyaz renktedir. Bitki ormanlar ve al&l&klar aras&nda yeti me alan& bulur (Akbulut, 2006). Etki ve kullan)m): i# meyveleri zehirlidir ve nemli mide rahats&zl&klar&na neden olabilmektedir (Palaba Uzun,2006). Farmakolojik ara t&rmalar kabu#unun adet a#r&lar&n& ve kramplar&n& giderici etkisi oldu#unu gstermi tir. Ayr&ca kabu#unun di#er kramplar ve kalp arp&nt&lar& iin tedavi edici oldu#u belirtilmektedir. Meyveleri pi irildikten sonra yenilebilir ve C vitaminince ok zengindir. Yapraklar ay olarak iilebilir. 'drar sktrc, kalp arp&nt &lar& ve kabakulak iin tedavi edici zelli#i vard&r (An in, 1994). Safra ve karaci#er hatal&klar&na kar & yat & t &r&c& etkilere sahiptir ve mshil olarak da kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).
92
Seda B'R'NC'
4.2. Do,u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas) ve
nceleme Gezileri
Sonucunda Saptanan Do,al Olarak Bulunan Baz) Bitkilerin Yay)l)* Alanlar) Yukar&da sz edilen bitkilerin bir blmnn Do#u Karadeniz Blgesindeki yay&l& alanlar& igelde 4.1de liste halinde verilmi tir. izelge 4.1. Do#u Karadeniz Blgesinde Bulunan Baz& Bitkilerin Yay&l& Alanlar& Latince Ad) Ykseklik 70m. Ailanthus altissima Miller 200m. 450m. Ajuga reptans L. 10m. 1275m. Alliaria petiolata Bieb 900m. 1450m. 1260 m. 500 m. Alnus glutinosa L. 250 m. 1200 m. 300 m. 1550 m. 1300 m. Anemone blanda Schott 35 m. 2400 m. 2100 m. 1985m. Anthemis tinctoria L. 85m. 1700m. Konum\Kken Trabzon: Of, Kumludere Ky Rize: aml&hem in, F&rt &naderesi Trabzon: Maka, atak Trabzon: Of, Karayer Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon: Maka, Ba#& l& Artvin: Merkez, Soun Giresin: *ebinkarahisar Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Akaabat, Kalenema Rize: aml&hem in, Il&ca Rize: 'kizdere, Gneyce Giresun: Espiye, akrak, Trabzon: Tonya, Trabzon: De#irmendere, Trabzon: Maka, Meryemana Gm hane: Torul, Sar& Da#&, Giresun: Espiye, Ekindere Trabzon: Of, Kumludere Artvin: Meydanc&k
93
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1900 m. 845 m.
Konum\Kken Giresun: Espiye, Karadu#a Trabzon: Maka, Galyan Deresi Rize: aml&hem in, Ayder 'kizdere, Anzer Artvin: Merkez, ay&rl&k Trabzon: Akaabat Trabzon: Maka, Hamsiky Giresun: Espiye, Ekindere Trabzon: Of, Kumludere Artvin: Meydanc&k Trabzon: Maka, Kap&ky Trabzon: Maka, Malaka deresi Artvin: Atila Giresin: *ebinkarahisar Bayburt: Merkez Gm hane: Torul Giresun: Tirebolu Bayburt Merkez Trabzon: Maka Rize: Co andere Trabzon: Maka, Zigana, Artvin: Merkez, Atila Deresi Ordu: Per embe Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Maka, Meryemana Rize: 'kizdere, Gneyce Artvin: Merkez Artvin: Borka
Aquilegia olympica Bios
1650m. 1695 m. 1650 m. 200m.
Arctium platylepis Bios
1300m. 1985m.
Artemisia absinthium L.
85m. 1700m. 1150m.
Atropa belladonna L.
1300m. 1600m. 1500m.
Berberis crataegina Dc
1690m. 950m. 1000m. 1600m.
Berberis vulgaris L.
600m. 1500m 1160 m.
Caltha polypetala Hocshst
1800m. 500m. 1500m. 150m.
Carpinus betulus L.
800m. 250m. 500m 250m. 94
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1100m. 480m. 250m.
Konum\Kken Giresun: Bulancak Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Of, aml& Rize: 'kizdere Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Hopa Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Merkez, De#irmendere Artvin: Merkez, Melo Deresi Ormn A&klar&nda Giresun: *ebinkarahisar Trabzon: Merkez, Kutlugn Trabzon: Maka, Hamsiky Trabzon: Of, Eskipazar Artvin: Atila Deresi Giresun: Espiye, Ya#l& Dere Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Merkez, De#irmendere Artvin: Merkez, Atila Giresun: Espiye, Ya#l& Dere Gresun: Grele, Ay&ka & Deresi Trabzon: Maka, Galyan Dersi Trabzon: Of, Kumlu Dere Gm hane Rize: aml&hem in, F&rt &na deresi Trabzon: Maka, Meryemana Rize: 'kizdere
Castanea sativa Miller
250m. 1650m. 700m. 30m. 1090m.
Centaurium erythraea Rafn.
30m. 1600m. 300-1850m.
Cerasus mahaleb L.
1500m. 70m. 1150m.
Cichorium inthybus L.
15m. 1700m. 310m. 20m.
Cistus creticus L.
30m. 580m. 310m. 350m.
Clematis vitalba L.
600m. 70m. 950m. 200m 1080m.
Colihicum autumnale L.
480m.
95
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1110m.
Konum\Kken Giresun: Espiye, Ekindere Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Tonya, ardaklar Gm hane: Torul, rmcek Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Vakf&kebir, Resul Artvin: Merkez, Ormanl& Giresun: *ebinkarahisar Trabzon: Akaabat, Pazarc&k Rize: 'kizdere, Gneyce Artvin: Merkez, *artev Ordu: Merkez, Boztepe Giresun: *ebinkarahisar Giresun: Espiye Trabzon: Maka Trabzon: Tonya Rize: 'kizdere Rize: aml&hem in Artvin: Merkez Giresun: *ebinkarahisar Giresun: Espiye Trabzon: Vakf&kebir Rize: 'kizdere Artvin: Ardanu Trabzon: Merkez, De#irmendere Trabzon: Of, Eskipazar
Conyza canadensis L.
8m. 1100m 600m. 550m.
Cornus mas L.
200m. 1600m. 1350m. 550m.
Cornus sanguinea L.
290m. 600m. 400m. 1600m.
Corylus avellana L.
1575m. 1200m. 550m.
Corylus avellana L.
240m. 1650m. 680m. 1600m. 1000m.
Crataegus L.
200m. 1500m. 1600m. 20m.
Datura stramonium L.
10m.
96
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1590m. 1080m. 1100m.
Konum\Kken Giresun: Espiye, Merekler Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Maka, Hamsiky Rize: aml&hem in, Il&ca Rize: 'kizdere, Gneyce Artvin: Merkez, *artev Giresun: Espiye, Ya#l&dere Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Maka, Galyan Trabzon: Of, Kumlu Dere Artvin: Merkez, Atila Deresi Giresun: Espiye, Ya#l&dere Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Merkez, De#irmendere Rize: 'kizdere Giresun: Tirebolu Giresun: Espiye, Ekindere Trabzon: Tonya, Fol Deresi Artvin: Merkez, *artev Trabzon: Merkez, De#irmendere Artvin: Ardanu, Karanl&kme e Giresun: Merkez, Kulakkaya Trabzon: Vakf&kebir, Resull Trabzon: Of, Kumlu Dere Rize: aml&hem in, Ayder
Digitalis lamarckii ivan
1650m. 240m. 600m. 130m. 660m.
Diospyros kaki L.
550m. 110m. 580m. 35m. 30m.
Erica arborea L
390m. 430m. 20m. 1110m.
Eupatorium cannabinum L.
550m. 400m. 100m.
Foeniculum vulgare Miller.
1600m. 1600m. 200m.
Fragaria vesca L.
85m. 1700m.
97
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1260m. 1100m. 470m. 1180m.
Konum\Kken Giresun: *einkarahisar Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon: srmene, amburnu Trabzon: Of, Kumlu Dere Rize: 'kizdere Artvin: merkez, Ormanl& Giresun: *einkarahisar Trabzon: Vakf&kebir, Akkese Trabzon: a#layan Artvin: Merkez, *artev Gm hane: Do#anky Trabzon: Hamsiky Ordu: Per embe Trabzon: Of, Kumludere Giresun: Espiye, Ya#l&dere Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Maka, Meryemana Gm hane: Torul, Sar& Da#& Rize: aml&hem in, F&rt &na Artvin: Merkez, Atila Deresi Trabzon: Maka, Esiro#lu Gm hane Tonya, Fol Deresi, Trabzon: Maka, Mars Deresi, Trabzon: Of, Karayer,
Frangula alnus L.
1040m. 150m. 75m. 100m. 1600m. 1350m. 75m.
Fraxinus angustifolia L.
100m. 680m. 700-1500
Galanthus ikariaeL.
1400m. 20m.
Glechoma hederacea L.
75m. 130m. 80m. 860m.
Helleborus orientalis Lam.
1750m 200m. 960m. 320m.
Hippophae rhamnoides L.
950m. 500 m.
Humulus lupulus L.
1000 m. 20m.
98
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 830m.
Konum\Kken Trabzon: Maka, Larhan Deresi, Artvin: Merkez, Melo Giresun: *ebinkarahisar Giresun: Espiye, Karadu#a Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Of, Kumlu Dere Rize: 'kizdere Artvin: Merkez, *artev Giresun: Espiye Trabzon: Vakf&kebir Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon: Of, *im irli Ky Rize: aml&hem in, Ayder Giresun\Merkez Trabzon\Maka Artvin\Merkez Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Maka, Galyan Trabzon: Fol Deresi Trabzon Merkez, De#irmendere Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Merkez, Atila Trabzon: Akaabat, Merkez, De#irmendere Trabzon: Maka Rize: 'kizdere, Derky Artvin: Meydanc&k
Hyoscyamus niger L.
1600m. 1250m. 1570m. 200m.
Hypericum perforatum L.
80m. 400m. 700m. 760m. 275m.
Juglans regia L.
600m. 350m. 1650m. 1600m
Juniperus communis L
1575m 1900m 1200m. 600m. 320m.
Laurocerasus officinalis L.
90m. 1650m. 960m. 40m
Laurus nobilis L.
30-180 m 1720m.
Lilium monadelphum Bieb
480m. 1650m.
99
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 700m. 600m.
Konum\Kken Ordu: amba &, Yol Kenarlar& Trabzon: Yol Kenarlar& Rize: 'kizdere-Kalkandere Aras& Artvin: Ardanu-Kutul Aras& Giresun: Dereli Trabzon-Bayburt Aras& Rize: aml&hem in oruh Vadisinde Karadeniz Ard& Kesimde Giresun: Espiye, Ya#l&dere Trabzon: Maka, Meryemana Rize: aml&hem in, F&rt &na Rize: 'kizdere, Gneyce Artvin: Merkez, Atila oruh Vadisinde Karadeniz Ard& Kesimde
Mentha longifolia L.
1550m. 720m. 90m. 440m.
Mentha piperita L. Morus nigra L.
440-520m. 10-1300m.
130m. 1200m. Mespilus germanica L. 200m. 295m. 1000m Morus nigra 10-1300m.
1100m. Nasturtium officinale 565m. 1300m. 10m. Olea europae L. 10m. 150m 170m. 50m. 5m. Origanum vulgare L. 2000m. 700m. 1320m.1450m. Petasites albus L. 100
Giresun: Bulancak, Karatepe Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Maka, Kaderifka Giresun: Espiye, Glburnu Trabzon: Akaabat Trabzon: Merkez, De#irmendere Giresun: Espiye, Karadu#a Trabzon: Merkez, De#irmendere Trabzon: Of, Eskipazar Artvin: Merkez, Melo Artvin: Borka, Karagl Trabzon: Maka, Meryemana, Of Artvin: Merkez, Atila-Soun
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 500m. 20m.
Konum\Kken Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Merkez, Bostanc& Rize: 'yidere Rize: 'kizdere, Gneyce Ordu\amba & Giresun\Bulancak Trabzon\Tonya,Maka Rize\aml&hem in, 'kizdere Giresun\Bulancak Trabzon\Maka, Srmene Rize\'kizdere Artvin\Merkez Giresun: Grele, Ay&kba & Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon: Srmene, amburnu Trabzon: Of, Kulmudere Rize: aml&hem in, Il&ca Giresun: Bulancak, Kulakkaya Gm hane\Torul, Sar& Da#& Trabzon: Tonya, ardaklar Trabzon: Maka, Paparza Rize: 'yidere Giresun: *ebinkarahisar Gm hane: Torul, Kalkanl& Bayburt: Merkez, Y&ld&r&m Ky Trabzon: Merkez, De#irmendere Trabzon: Of, Eskipazar
Physalis alkekengi L.
30m. 310m. 1800m 1560m
Picea orientalis L.
390-1300m 1650-360m 1600m 1550-30m
Pinus sylvestris L.
460m 550m 350m. 1300m.
Plantago major L.
150m. 70m. 1200m. 1550m. 1750m.
Primula vulgaris Huds.
1300m. 17750m. 60m. 1750m.
Pyrus elaegnifolia L.
1500m. 1600m. 40m.
Ranunculus ficaria L.
30m.
101
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Konum\Kken Ordu: Merkez, amba & Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon: Of, Kumlu Dere Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Murgul, *avval Tepesi Giresun: Espiye, Ekin Dere Trabzon: Maka, Meryemana Rize: 'kizdere, aml&k Artvin: Merkez, Melo Bayburt: Osluk Kprs Bayburthaldizen Mevkii Rize: 'kizdere, Anzer Artvin: Yusufeli Ordu: Kumba &-amba & Giresun: *ebinkarhisar Trabzon: Maka-Akaabat-Arakl& Gm hane Rize: 'kizdere Artvin: Yusufeli Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Tonya Trabzon: Maka Giresun: *ebinkarahisar, Tamzara Trabzon: Maka, Larhan Deresi Trabzon: Tonya, Fol Deresi Rize: 'kizdere, Artvin: Merkez, ay&rl&k
Rhododendron ponticum L.
1000m. 50m. 1750m. 1660m. 1750m. 1240m.
Ribes biebersteinii Berl.
500m. 2300m. 1800m. 1550
Rosa pimpinellifolia L.
2200m. 1570m. 20-650m. 1200-1600m 20-630m.
Rosa canina L
100-1600 1250-1700 1200-1350 1560m.
Rubus caesius
1350m. 1100m. 1660 m. 840 m.
Rumex acetosella L.
1550 m. 400 m. 1600 m.
102
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Konum\Kken Giresun: *ebinkarahisar, Tamzara Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Maka, Ba#& l& Trabzon: Merkez, De#irmendere Giresun: *ebinkarahisar, Tamzara Trabzon: Maka, Kap&ky Rize: 'kizdere, Gneyce Rize: Kalkandere Rize: aml&hem in, F&rt &na Deres Giresun: Espiye, Ekindere Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Of, Kumlu Dere Rize: 'kizdere Artvin: Merkez, Nekarev Giresun: Espiye, Karadu#a Trabzon: Tonya Rize: 'kizdere, Dereky Rize: aml&hem in, Kaler Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Maka, Malaka Deresi Rize: aml&hem in, Kaler Rize: 'kizdere, Anzer Artvin: Merkez, ay&rl&k Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Akaabat, Kalenema Trabzon: Of, Karayer Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Merkez, *artev
Salix alba L.
900m. 50m. 1770m. 1150m. 240m.
Sambucus ebulus L.
150m. 200m. 1650m. 800m.
Sambucus nigra L.
120m. 1500m. 1200m. 1550m. 835m.
Sorbus aucuparia L.
950m. 1500m. 1390m. 1000m.
Symphytum asperum Lepech&n
1640m. 1800m. 1800m. 1550m. 680m. 660m.
Tanacetum parthenium L.
30m. 1650m. 550m. 103
Seda B'R'NC'
Latince Ad)
Ykseklik 1090m
Konum\Kken Giresin\Espiye Trabzon\Maka Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Merkez, De#irmendere Trabzon: Maka, Kap&ky Trabzon:Of, Karaca Trabzon: Merkez, De#irmendere Trabzon: Maka, Meryemana Trabzon:Of, Kumlu Dere Giresun: Bulancak, Bicik Trabzon: Vakf&kebir, Ambarl& Trabzon: Of, Gresen Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Borka, Karagl Giresun: Espiye, Karadu#a Gm hane: Torul, Sar& Trabzon: Maka, Zigana Rize: aml&hem in, Ayder Artvin: Merkez, Melo Giresun: *ebinkarahisar, Tamzara Trabzon: Tonya, Fol Deresi Trabzon: Maka, o andere Rize: 'kizdere, aml&k Rize: 'kizdere, Gneyce Artvin: Merkez, *ahinkaya Giresun: *ebinkarahisar Rize: 'kizdere, Dereky Trabzon: Merkez, KT Kamps
Taxus baccata L.
660m 1700m. 40m.
Tussilago farfara L.
1150m. 60m. 40m.
Urtica dioica L.
1160 m. 45m. 1400m. 150m.
Vaccinium arctostaphylos L.
210m. 1600m. 1500m. 1540m. 1750m.
Vaccinium myrtillus L.
1850m. 1600m. 2200m. 1600m. 680m. 730m.
Viburnum orientale L
500m. 260m. 1000m.
Celtis australis L. Crocus sativus L. Ecballium eleterium L.
1000m. 880 m. 40 m.
104
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Hippophae rhamnoides L.
Ykseklik 10m. 10m.
Konum\Kken Trabzon: Be ikdz Trabzon: Merkez, De#irmendere Kayal&kl& Yamalar Rize: 'yidere Giresun: Merkez, Kulakkaya Trabzon: Merkez, Meryemana Artvin:Merkez, Nekarev Rize: 'yidere ay&rlar, Kayal&k Yamalar Giresin: Espiye, Ekindere Giresun: Ay&ka & Deresi
Polygonatum verticillatum L. Robinia pseudoacacia L.
1300-2500m. 200m. 1600m.
Sanicula europaea L.
1350m. 1200m.
Taraxacum officinale Wobb. Thymus pseudopulegioides Tilia plathyphyllos Trachystemon orientalis L.
70m. 1500-2800m. 1110m. 350m.
105
Seda B'R'NC'
4.3. Do,u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat)lan ve Do,adan Toplanarak Halk Hekimli,inde Kullan)lan Droglar)n, Kullan)m Alanlar) ve &ekilleri Bu ara t &rma sresinde Do#u Karadeniz Blgesinde bulunan aktarlar gezilmi , hem sat&lan droglar, hem de blgede kaynak ki ile tesbit edilerek, bu droglar&n kullan&m alanlar& ve ekilleri saptanm& t &r. Do#u Karadeniz Blgesinde aktarlarda yayg&n olarak sat &lan droglar&n botanik ve halk dilindeki isimleri, ait olduklar& familya igelge 4.2de s&ralanm& t &r.
izelge 4.2. Do#u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat&lan Bitkilerin Halk Dilindeki ve Botanik Adlar& ile Familyalar& Latince Ad) Amygdalus communis Lupinus albus Salvia sp Gentiana oliveri Erica arborea Pyrus elaegnifolia Acer Pseudoplatanus Salix alba Crataegus Helichrysum sp. Physeter macrocepholus Castanea sativa Pimpinella anisum Inula helenium Juniperus communis Luffa vulgaris Carthamus tinctoria Equisetum arvense Aesculus hippocastanum Persea gratissima Halk Dilinde Ad) Ac& badem Ac& bakla Adaay& Afat A#a Funda Ahlat Akaa#a Aks#t Al& ie#i Alt &n otu* Amber* Anadolu Kestanesi Anason* And&z otu* Ard& Asma kaba#& Aspir ie#i* At kuyru#u Atkestanesi Kabu#u Avokado yapra#& 106 Familyas) Rosaceae Leguminosae Labiatae Gentianaceae Ericaceae Grossulariaceae Aceraceae Salicaeae Rosaceae Compositae Physeteridae Fagaceae Umbelliferae Compositae Cupressaceae Cucurbitaceae Compositae Equisetaceae Hippocastanaceae Lauraceae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Helianthus annuus Agropyron repens Cydonia oblango Amygladus comminus Mentha piperita Vicia faba Conium maculatun Adiantum capillus Anamirca cocculus Lominium sp. Hibiscus esculentus Hyoscyamus niger Frangula alnus Ranunculus ficaria Caltha polypetala Morus alba Salvia sp. Rosmarinus officinalis Silybum marinum Helleborus oriantale Datura stramonium Rubus caesius Urtica dioica Plantago major Rhamnus petiolaris Amomum granum Juglans regia Ferula assa foetida Achillea millefolium Ilex aquifolium Pinus sp.
Halk Dilinde Ad) Ayie#i Ayr&k kk Ayva yapra#& Badem a#ac& (ie#i,yapra#&) Bahe Nanesi Bakla ie#i Bald&ran tohumu Bald&r&kara otu Bal&kotu Ball&baba Bamya ie#i Banotu Barut a#ac&, Erkek akdiken Basur otu Batakl&k Nergisi Beyaz dut yapra#& Beyaz nane Biberiye* Bitotu Boha otu Boru ie#i, Diken Elmas& B#rtlen Byk Is&rgan Otu Byk Sinirli ot, Damar otu Cehri tohumu Cennet Biberi** Ceviz Ceyfe** Asteraceae aban pskl** am (kabu#u, sak&z&, yapra#&) 107
Familyas) Compositae Graminae Rosaceae Rosaceae Labiatae Leguminosae Umbelliferae Polypodiaceae Menispermaceae Malvaceae Gentianaceae Rhamnaceae Ranunculaceae Ranunculaceae Moraceae Labiate Labiate Compositae Ranunculaceae Solanacae Rosaceae Urticaceae Plantaginaceae Rhamnacea Zingiberaceae Juglandaceae Umbelliferae Compositae Aquifoliaceae Pinaceae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Pine oil Campanula rapunculus Bongardia chrysogenum Viscum album Trigonella foenum graecum Prosopis farcta Fragaria vesca Plantanus orientale Celtis australis Capsella bursa pastoris Polygonum aviculare Nigella sativa Gypsophila venusta Primula vulgaris Sideritis sp. Piper longum Laurus nobilis Tamarindus indica Anethum graveolens Silybum marianum Carduus nutans Sanicula europaea Viburnum orientale Digitalis lamarckii Arctium platylepis Convolvulus sp Malva silvestris Malva slyvestris Citrullus colocynthis Acorus calamus
Halk Dilinde Ad) am esans& an ie#i atlak otu** ekem emen* eti ilek sap& &nar a#ac& kabu#u itlenbik (meyvesi, yapra#&) oban antas&* oban deyne#i** rek otu ve ya#&* ven otu* uha ie#i Da# ay& Darulfulful Defne yapra#& ve ya#& Demirhindi* Dereotu tohumu Deve Dikeni ie#i Deve Dikeni, Kengel Deve Kula#&, Yaraotu Do#u Kartopu, Girabolu Do#u Ykskotu Dul Avrat otu Duvar sarma &#& Ebegmeci Ebegmeci Ebucehil karpuzu E#ir kk 108
Familyas) Pinaceae Campanulaceae Berberidaceae Loranthaceae Leguminosae Leguminosae Rosaceae Platanaceae Ulmaceae Cruciferae Polygonaceae Ranunculaceae Caryophyllaceae Primulaceae Labiatae Piperaceae Lauraceae Leguminosea Umbelliferae Compositae Compositae Umbelliferae Caprifoliaceae Scrophulariaceae Compositae Cucurbitaceae Malvaceae Malvaceae Cucurbitaceae Araceae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Oxalis acetosella Echium vulgare Ecballium eleterium Ecballium eleterium Ocimum basillicum Corylus avellana Pinus pinea Pistacia vera Opuntia ficus indica Ribes biebersteinii Papaver rhoeas Astragalus gummifer Rosa gallica Tanacetum parthenium Physalis alkekengi Atropa belladona Anemone blanda Aquilegia olympica Alkanna tinctoria Amni vasnaga Ricinus communis Zizyphus jujuba Tilia plathyphyllos Urtica dioica Urtica pilulifera Urtica dioica Spinacia oleracea Elaeagnus angustifolia Hyacinthus arientalis Ficus carica Origanum onites
Halk Dilinde Ad) Ek i Yonca Engerek otu E ek H&yar, Ac& Kavun E ek H&yar, Ac& Kavun Fesle#en tohumu F&nd&k F&st &k am& meyvesi F&st &k sak&z& Firavun inciri** Frenk zm Gelincik otu Geven, Akgeven Gl kurusu Gm d#me Gvey Feneri, Kandilotu Gzel Avratotu, Ay&ile#i Gzel Da# Lalesi Haski Kpesi Havac&va Kk H&ltan* Hintya#&* Hnnap* Ihlamur Is&rgan kk Is&rgan Tohumu Is&rgan yapra#& Ispanak tohumu* '#de ie#i 'nci smbl** 'ncir Meyvesi 'zmir keki#i* 109
Familyas) Oxalidaceae Boraginaceae Cucurbitaceae Cucurbitaceae Labiateae Betulaceae Pinaceae Anacardiaceae Cactaceae Grossulariaceae Papaveracea Leguminosae Rosaceae Compositae Solanaceae Solanaceae Ranunculaceae Ranunculaceae Boraginaceae Umbelliferae Euphorbiaceae Rhamnaceae Tiliceae Urticaceae Urticaceae Urticaceae Chenopodiaceae Elaeagnaceae Liliaceae Moraceae Labiatae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Cinnamomum zeylanicum Theobroma cacao Elettaria cardamomum Vitis sp. Conyza canadensis Senecio vulgaris Ononis spinosa Paliurus spina Taraxacum officinale Sambucus nigra Lavandula staechas Helieborus oriantalis Morus nigra Symphtum asperum Carum carvi Berberis vulgaris Eugenia caryophyllata Laurocerasus officinalis Ballota nigra Galanthus ikariae Helleborus orientalis Micromeria fructicosa Chenopodium ambrosioides Capparis spinosa Valeriana officinalis Thymus pseudopulegioides Cannabis sativa Linium usitatissimum Cinchona sp. Centaurium erythraea Raphanus sativus
Halk Dilinde Ad) Kabuk tar&n** Kakao ya#&** Kakule Kan zm** Kanada *ifaotu Kanarya otu Kara biber** Kara al& Kara Hindiba Kara Mrver Karaba otu* Karacaot Karadut Karakafesotu Karaman kimyonu* Karamuk, Kad&n Tuzlu#u Karanfil ya#&* Karayemi yapra#& ve meyvesi Karayer P&rasas& Kardelen Karot Kaya yarpuzu* Kazaya#&, Akpaz&, Sirken Kebere Kediotu kk Kekik Kenevir Otu, Aptal Otu Keten tohumu* K&nak&na kabu#u K&rm&z& Kantaron K&rm&z& turp tohumu 110
Familyas) Lauraceae Sterculliaceae Zingiberaceae Asteraceae Compositae Rhamnaceae Asteraceae Caprifoliaceae Labiatae Ranunculaceae Moraceae Boraginaceae Umbelliferae Berberidaceae Myrtaceae Rosaceae Labiatae Liliaceae Ranunculaceae Labiatae Chenopodiacea Capparidaceae Valerianaceae Labiatae Cannabinaceae Linaceae Rubiaceae Gentianaceae Cruciferae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Cornus mas Cerasus avium Coriandrum sativum Ailanthus altissima Melilotus officinalis Sorbus aucuparia Rosacanina Alliaria petiolata Asparagus officinalis Rumex acetosella Lavandula angustifolia Prunus mahlep Cerasus mahaleb Eriobotrya japonica Vaccinium myrtillus Ajura reptans Quercus infectoria Angelica archangelica Mastic fructus Origanum vulgare Myrtus communis Zea mays Rhododendron ponticum Mespilus germanica Polygonatum verticillatum Sambucus nigra Punica granatum Melissa officinalis Eucalyptus camaldulensis Clematis vitalba Fragaria vesca
Halk Dilinde Ad) K&z&lc&k Kiraz p Ki ni tohumu Kokar A#a, Cennet A#ac&. Kokulu yonca ie#i Ku vezi Ku burnu meyvesi Ku ekme#i, Sar&msak otu Ku konmaz* Kuzu Kula#&, Ek i Kulak Lavanta ie#i* Mahlep kabu#u Mahlep Malta eri#i yapra#&** Mavi Meyveli Ay& zm Mayas&lotu Maz& Melekotu Melengi meyvesi Mercank k, Gveyotu, Mersin yapra#& M&s&r pskl Mor iekli Orman Gl Mu mula ekirde#i Mhr Sleyman Mrver Nar pekmezi O#ulotu, Limon Nanesi Okaliptus yapra#& Orman Asmas&, Filbahri Orman ile#i, Yaban ile#i 111
Familyas) Cornaceae Rosaceae Umbelliferae Simaroubaceae Leguminoseae Grossulariaceae Rosaceae Cruciferae Liliaceae Polygonaceae Labiatae Rosaceae Rosaceae Rosaceae Ericaceae Labiatae Fagaceae Apiaceae Labiatae Myrtaceae Graminea Ericaceae Grossulariaceae Liliaceae Caprifolia Punicaceae Lamiaceae Myrtaceae Ranunculaceae Rosaceae
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Sambucus ebulus Viscum album Tussilago farfara Artemisia absinthium Centaurea cyanus Ocimum basilicum Foeniculum vulgare Crocus sativus Alnus glutinosa Hypericum perforatum Anthemis tinctoria Pinus sylvesteris Ruta graveolens Cupressus sempervirens Liquidamber orientalis Verbascum sp Fraxinus angustifolia Berberis cratagina Rosa pimpinellifolia Raphnanus sativus Allium sp. Soja hispida Selix sp. Mentha aquatica Nasturtium officinale Humulus lupulus Amygdalus communis Raphanus sativus Matricaria chamomilla Diospyros kaki
Halk Dilinde Ad) Otsu Mrver, Az& otu kseotu ksrk otu, Farfar otu Pelin otu, Yav an kk Peygamber ie#i* Reyhan otu* Rezene meyvesi Safran Sakall& K&z&la#a Sar& Kantaron,Binbir Delikotu Sar& Papatya Sar&am Sedef otu ie#i* Selvi kozala#& S&#ala ya#&** S&#&r Kuyru#u, Ay& Kula#& Sivri Meyveli Di budak Siyah Meyveli Karamuk Siyah Meyveli Ku Burnu Siyah turp tuhumu So#an, Sar&msak Soya fasulyesi S#t kabu#u Su nanesi Suteresi, Ac& Gerdeme *erbeti Otu, Mayaotu Tatl& badem ya#& Tere tohumu Trabzon Hurmas&
Familyas) Caprifoliaceae Loranthaceae Compositate Copmpositae Compositae Labiatae Umbelliferae Iridaceae Betulaceae Guttiferae Compositae Gymnospermae Rutaceae Cupressaceae Mamamelidaceae Scrobhulariaceae Oleceae Berberidaceae Rosaceae Cruciferae Liliaceae Leguminoseae Solicacea Labiatae Brassicaceae Cannabaceae Rosaceae Cruciferae Ebenaceae
T&bbi Papatya, May&s Papatyas& Asteraceae
112
Seda B'R'NC'
Latince Ad) Cistus cireticus Scabiosa argentea Mentha longifolia Peganum harmala Petasites albus Cichorium inthybus Cornus sanguinea Robinia pseudoacacia Hippophae rhamnoides Parietaria judaica Glechoma hederacea Arum orientale Zingiber offinalis Curcuma longa Olea europae Lilium monadelphum
*Karadeniz Blgesinde bulunmayan droglar **Yurt d& &ndan ithal edilen droglar
Halk Dilinde Ad) Tyl Laden Uyuz otu Uzun Yaprakl& Nane zerlik tohumu Vebaotu, Kelotu Yabani Hindiba Yabani K&z&lc&k Yalanc& '#de, C&c&l&k Yap& kan otu, Bereotu, Yersarma &#& Y&lan yast &#& Zencefil** Zerdeal** Zeytin Zigana Zamba#&
Familyas) Cistaceae Dipsaceae Labiatae Zygophyllaceae Compositae Asteraceae Cornaceae Elaeagenaceae Urticaceae Labiatae Araceae Zingiberaceae Zingiberaceae Oleaceae Liliaceae
Yalanc& Akasya, Salk&m ie#i Leguminosae
113
Seda B'R'NC'
4.3.1. A,r) Kesici Olarak Kullan)lan Halk lalar) Karanfil ya#& nbet ekerine damlat &l&p yenilerek, ba ve di a#r&lar&lar&na iyi geldi#i belirtilmektedir. Ha ha kapsllerinin tm halde kaynat &l&p iilmesinin, ba ve vcut a#r&lar&na iyi geldi#i bildirilmektedir. Misk adaay&n&n migren a#r&lar&n & dindirdi#i ifade edilmi tir. 4.3.2. Ate* D*rc Olarak Kullan)lan Halk lalar) Bir avu ayie#i 1lt suda bekletilip szlerek yemeklerden sonra iilmesinin ate d rc etkisi oldu#u ifade edilmi tir. &nar a#a kabu#u ay&n&n da ate d rc etkide oldu#u belirtilmi tir. Leylak ie#i ay& ve nergiz ie#i ay& ate d rc droglar aras&nda bildirilmi tir.. 4.3.3. Ba,)rsak Hastal)klar), Parazitler ve Basur Tedavisinde Kullan)lan Halk lalar)
4.3.3.1. shal Kesiciler Be parmak otu ay&, aka a#a yapra#& ay&, beyaz dut yapra#& ay&, amber kabu#u ay&, atkestanesi ay&, mersin yapra#& ay&, kuzu kula#& ay&, akasya ie# i ay&, leylak ie#i ay&, mu mula meyvesi, selvi yapra#& ay&, nar kabu#u ay&, kara dut yapra#& ay&, okaliptus yapra#& ay&, biberiye ay&, b#rtlen kk ay&, birnbirdelik otu ay&, ceviz yapra#& ay&, am kabu#u ve kozala#& ay&, &nar kabu#u ay&, gl kurusu ay& gibi droglar&m ishal kesici zellikleri ifade edilmi tir.
4.3.3.2. Mshil Etkide Olanlar Su kaba#& ay&, nergis ie#i ay&, sedefotu ay&, sinameki ay&, gelincik otu ay& mshil etki yapan aylar aras&nda bildirilmi tir.
114
Seda B'R'NC'
4.3.3.3. Basur (Hemoroit) Tedavisi in Kullan)lan Bitkiler Bamya ie#i lapas&, basur yaralar&na srlerek kullan&ld&#&nda tedavi edici zelli#i oldu#u ifade edilmi tir. Dvlp toz haline getirilmi sinameki gnde bir ay ka &#& yenilerek basuru tedavi edici olarak belirtilmi tir. Arap a& ve Civan peremi ay& basurda kan temizleyici olarak kulan&ld&#& ifade edilmi tir. Bir yemek ka &#& basurotu bitkisi yar&m ay ka &#& kavak merhemiyle kar& t &r&l&p basur yaralar&na sabah ve ak am srlerek tedavi edici olarak kullan&ld&#& bildirilmi tir. S&#&r kuyru#u ay&, f&st &k sak&z& unla kar& t &r&l&p yenilerek basura iyi geldi#i belirtilmektedir.. 4.3.3.4. Ba,)rsak Gazlar) ve Sanc)lar) in Anason ve kimyon aylar&, afat otu ay&, az miktarda sinameki ay& demlenip iildi#inde ba#&rsak gazlar&na ve sanc&ya iyi geldi#i ifade edilmi tir. 4.3.3.5. Kurt D*rcler 'zmir keki#i, kara kekik aylar&, pelin otu ay& ve karanfil ya#& kurt d rc droglar olarak kullan&ld&#& belirtilmi tir. Kurt d rc ay kar& &m&: Semizotu, rezene meyvesi, 'zmir keki#i, nar kabu#u, anason, papatya, nane, erbeti otu, sar& kantaron, zeytin yapra#&. Hepsinden birer tatl& ka &#& al&n&p, 3 bardak suda kaynat &l&p szldkten sonra a karn&na 1 bardak iilerek kullan&ld&#&nda kurt d rmede etkili oldu#u ifade edilmi tir. 4.3.4. Bbrek ve drar Yollar) Rahats)zl)klar) in Kullan)lan T)bbi Bitkiler 4.3.4.1. drar Yollar) Hastal)klar) ve drar Sktrcler Sinameki ay&, atkestanesi ay&, atkuyru#u ay&, ayr&k kk ay&, bakla ie#i ay&, havu yapra#& ay&, kereviz yapra#& ay&, kiraz p ay&, meyan kk suyu (meyan kk beyaz arap ierisinde bekletilerek elde edilen su). Droglar 1 bardak 115
Seda B'R'NC'
suya bir yemek ka &#& gelecek ekilde kar& t &r&l&p, kaynat &ld&ktan sonra szlerek haz&rlanan ay, yemeklerden sonra iilirse idrar sktrc olarak etki gsterdi# i bildirilmi tir. 4.3.4.2. Bbrek Ta*lar) ve Rahats)zl)klar) in 1 lt suda, bir avu ye il bitki 10 dakika bekletilerek haz&rlanan Atkuyru#u ay&, sabahlar& a karn&na ve ak amlar& yatmadan nce 1 bardak iilerek kullan&ld&#&nda bbrek ta lar&n& d rc etkinden sz edilmi tir., 100 gr bitki kk, 1 lt suyla kaynat &larak haz&rlanan Ayr&k kk ay&, limon s&k&larak bir hafta boyunca sabahlar& a karn&na iilerek bbrek ta lar&n& d rc etki yapt &#& ifade edilmi tir. Bakla ay& ie#i, bald&r&kara ay& ve be parmak otu ay& gibi droglar&n bbrek rahats&zl&klar& ve ta lar& iin etkili oldu#u belirtilmi tir. Kocayemi yapra#& ay&, atlak otu ay&, bbrek, idrar yolu ve prostat iltihaplar&nda ve bbrek ta lar&n & d rmede etk,li oldu#u bildirilmi tir. &nar kabu#u ay&, oban de#ne#i ay&, bbrek ta & ve iltihab& iin, yabani krizantem, hindiba ay&, e#ir kk ay& prostat ve idrar yolu iltihaplar&nda tedavi edic olduklar& belirtilmi tir. M&s&r pskl, kiraz p arpa kar& &m&ndan yap&lan ay&n tketilmesiylede bbrek ta lar&n& d rc ve idrar sktrc zellikleri ifade edilm tir.
4.3.4.3. drar Tutamayanlar in Yav anotu, sar& kantaron, servi kozala#& kar& &m&ndan 1 ka &k al&n&p 1 lt s&cak suda bekletilip demlenen ay, gnde bir bardak iilidi#inde idrar ka&rmalar&na iyi geldi#i ifade edilmi tir.
116
Seda B'R'NC'
4.3.5. Cilt ve Sa Hastal)klar) in Kullan)lan Halk lalar)
4.3.5.1. Cilt in Be parmak otunun cildi s&k&la t&r& zellikte oldu#u, ay& tonik olarak kullan&larak yzdeki lekeleri yok ederek, cildi yumu att&#& ifade edilmi tir. ay& ile gargara yap&larak, di etlerini kuvvetlendirdi#i bildirilmi tir. B#rtlen yapra#& ay& yze srlerek, yzdeki lekeleri yok edeti#i belirtilmi tir. Bir miktar sar& kantaron bir ay boyunca saf zeytin ya#&nda ya# k&rm&z& bir renk ald&#&nda bekletilerek haz&rlanan kar& &m&n kapanmas& zor yaralar&n tedavisinde kullan&ld&#&ndan sz edilmi tir. Karaal& dallar& kaynat &larak elde edilen suyu egzamal& ve temreli blgelere srd#nde tedavi edici etkisi bulundu#u ifade edilmi tir. Sar&msak tuzlan&p sivilcelere srlerek kullan&ld&#&nda iyile tirici etki yapt &#& ve ayn& zamanda sar&msa#&n sa k&ran ve temreye de iyi gelidi#i bildirilmi tir.
4.3.5.2. Sa in Bir avu bitotu ve biraz karanfil 2 bardak su ile kaynat&larak, so#uduktan sonra szlp elde edilen bu kar& &m ak amlar& sa diplerine srlerek, sa derisini kuvvetlendirdi#i ve sa dklmelerini nledi#i, ayr&ca bitotunun ba bitlerini ve hayvanlarda vcut parazitlerini uzakla t&rmada kullan&ld&#& belirtilmi tir. ven otu ay&n&n sa diplerine srlerek sa dklmelerini nledi#i, Defne ya#&, badem ya#&, saf zeytin ya#& kar& &m&n&n banyodan 1 saat nce saa srlrek kullan&m&yla, sa k&r&lmalar&n&, dklmelerini nledi#i ve saa sa#l&k, parlakl&k verdi#i ifade edilmi tir. Dulavratotu, im ir yapra#&, &s&rgan otu, biberiye, bald&r&kara bitkilerinin kar& &m&ndan demlenerek haz&rlanan banyo suyu sa diplerine uyguland&#&nda dklmeleri nledi#i bildirilmi tir.
117
Seda B'R'NC'
4.3.6. Dola*)m Sistemi Hastal)klar)nda ve Kan Temizleyici Olarak Kullan)lan Halk lalar) Ihlamur ay&n&n damar sertli#ine iyi geldi#i, Ahlat eri#i ie#inden yap&lan ay&n alerjik hastal&klarda, yemeklerden sonra bir bardak iilerek kan temizleyici olarak kullan&labilece#i ve Badem a#ac& ie#i ay&n&n kan& temizleyici zelli# i oldu#u ifade edilmi tir. Bir litre suya, bir yemek ka &#& am yapra#& konularak haz&rlanan ay, yemeklerden sonra iildi#inde kan temizleyici zellikte oldu#u yine oban antas& ay&n&n yemeklerden sonra bir bardak iilerek, i kanamalarda kan temizleyici olarak kullan&ld&#& belirtilmi tir. Devedikeni ie#i ay&n&n alerjik hastal&klarda kan temizleyici zelli#inin oldu#undan sz edilmi tir. Bir litre suda bir avu harnup kaynat&l&p, suyu yemeklerden sonra iilerek damar sertli#ine iyi geldi#i, ayn& zamanda lavanta ie#i antiseptik ve kan temizleyici zelli#i de bildirilmi tir. 4.3.7. Gz Hastal)klar)n)n Tedavisinde Kullan)lan Halk lalar) &nar ubu#u ay&, antiseptik zelli#i nedeniyle gz banyosu olarak kullan&l&#& bildirilmi tir. Karaca ot ezilip hayvanlar&n gz yaralar&na srlerek iyi edici etkide bulundu#u ifade edilmi tir. Karaal& ve peygamber ie#inden yap&lan ayla gz banyosu yap&larak tedavi edici oldu#u belirtilmi tir. 4.3.8. Jinekolojide ve K)s)rl)kta Kullan)lan Halk lalar) Bald&r& kara ay&n&n adet dzensizliklerinde kullan&ld&#&nda, bir litre suda bir avu bald&r&kara bitkisi kaynat &l&p, szlerek elde edilen ay&n, yemeklerden sonra bir bardak iilerek etkili oldu#undan sz edilmi tir. Bir yemek ka &#& b#rtlen kknn 1 litre suda kaynat &l&p yemeklerden sonra iilerek k&s&rl&k iin kullan&ld&#&, yine k&nak&na kabu#unun, kuru siyah zmle kar& t &r&l&p ay& yap&l&d&#&nda k&s&rl&#& nledi#i, kad&n hastal&klar&n& tedavi edici oldu#u bildirilmi tir. K&rm&z& kantaron ay&n&n bel gev ekli#inde kullan&ld&#&, kakle ay&, k&nak&na ve kimyon kar& &m&n&n,
118
Seda B'R'NC'
kereviz yapra#& ay&, karanfil ya#& ve eker kar& &m&n&n da afrodizyak etkide oldu#u belirtilmi tir. 4.3.9. Kalp ve Karaci,er Hastal)klar)nda Kullan)lan Halk lalar) Siyah turp, bal kar& &m& sabah a karn&na yenilerek karaci#eri ve kalbi kuvvetlendirdi#inden sz edilmi tir. Al& meyvesi ay&n&n kalp hastal&klar&nda ve tansiyon d rc etkide oldu#u belirtilerek, 1 yemek ka &#& al& meyvesinin kaynam& suda bekletilip, szldkten sonra demlenmesiyle haz&rlanan aya bal kar& t &r&l&p iilmesiyle tedavi edici etkisini gsterdi#i bildirilmi tir. Yemeklerden sonra bir avu taze meyve tketiminin kalp damar sa#l&#& iin iyi sanular verdi# i belirtilmi tir. Aspir ay&n&n damar geni letici ve kalp rahats&zl&klar&n& tedavi edici oldu#u, nane, biberiye ve devedikeni ay&lar&n&nda karaci#er ve kalbe iyi geldi# i ifade edilmi tir. rekotu ya#&n&n ekere damlat &l&p yenilmesiyle tansiyonu ykseltici etkisi bildirilmi tir. Biberiye ay&n&n kalp ve karaci#eri kuvvetlendirici zelli#i nedeniyle, hergn 1 bardak iilmesi gerekti#i belirtilmi tir. 'ri di li sar&msaklar alkolde bir ay bekletilip her ak am bir tane yenerek, kalbi kuvvetlendirici ve kalp krizi geirme oran&n& azalt &c& etkisinin oldu#u ifade edilmi tir. F&st &k sak&z&n&n karaci#er ve dalak rahats&zl&klar& iin tedavi edici, o#ul otu ya#& ve kolaks (nbet) ekeri kar& &m&n&n kalp arp&nt &lar&n&dindirici etkilerinden sz edilmi tir. Zerdeal, zm ya da dut pekmezi ile kar& t &r&l&p yenilerek karaci#er rahats&zl&klar&na iyi geldi#i belirtilmi tir. 4.3.10. Kan Yap)c) ve *tah A)c) Olarak Kullan)lanlar K&na k&na kabu#u ay, limonotu ay&, amber kabu#u ay& (1 bardak suda 1 tatl& ka &#& amber kabu#u bekletilip szlr, biraz limon s&k&larak 3-4 gn yemeklerden sonra iildi#inde; besbase ay&, cennet biberi ay&, i tah a&c& ve kuvvet verici etkide olduklar bildirilmi tir. Dvlm k&na k&na kabu#u ve siyah zm kar& t &r&larak ay& yap&l&p iilirse kans&zl&#a iyi geldi#i belirtilmi tir. Pelinotu,
119
Seda B'R'NC'
hindiba, k&z&l kantaron, ac& a#a, afat ve k&na k&na bitkilerinin kar& t &r&lmas&yla yap&lan ay&n kan yap&c& zellikte oldu#u ifade edilmi tir. 4.3.11. K)r)k. )k)k ve Burkulmalarda Kullan)lan Halk lalar) Kknar reinesi, 100 gr drog, 20 gr ziftle kar& t &r&larak eritilir, ince bir bez zerine dklp, yak& yap&larak, romatizma a#r&l& ya da bel a#r&l& blgelerin zerine ba#lan&p, bir hafta bekletildi#inde tedavi edici etki gsterdi#i bildirilmi tir. Bald&r&kara yapra#&n&n lapas&, k&r&k, &k&klar&n zerinde kondu#unda i leri indirdi# i ifade edilmi tir. 4.3.12. Romatizmal Hastal)klar in Kullan)lan Halk lalar) Cennet biberi romatizma ve siyatikte toz haline getirilip a#r&yan blgelere srldkten sonra 20 dakika bekletilerek ve srlen blge y&kanarak a#r&lar& tedavi etti#i bildirilmi tir. Taze &s&rgan yapra#& ezilip romatizmal& yere srld#nde a#r&lar& dindirdi#i belirtilmi tir. Ada so#an& ikiye kesilip a#r&yan blgeye srld#nde, a#r& dindirici etkisi oldu#u ifade edilmi tir. 4.3.13. Sindirim Sisteminde Kullan)lan Halk lalar) Be parmak otu ay&n&n, mide a#r&lar&na iyi geldi#i, biberiye ay&n&n gnde bardak iildi#inde sindirim sistemini uyar&p safra art&rd&#& belirtilmi tir. rekotu yapra#& ve eker kar& &m&n&n mide a#r&lar&na ,gelincik otu ay&n&n da mide ek imelerine iyi geldi#i bildirilmi tir. E#lik kk, ekem, antep f&st &#& sak&z&, bal mumu birer yemek ka &#& kar& t &r&l&p ate te macun k&vam&na gelinceye kadar pi irilip bal ilave edilerek haz&rlanan macunun mideye, ba#&rsak yaralar&na, verem hastal&klar&na iyi geldi#i ifade edilmi tir. 'zmir keki#i ay&yn&n safra sktrc oldu#u, ayr&ca karanfil ya#& ve nbet ekeri kar& &m&n&n haz&ms&zl&kta kullan&ld&#& belirtilmi tir. K&rm&z & kantaron ie#i ay&n&n mide lserine iyi gelip hazmettirici
120
Seda B'R'NC'
zellikte oldu#u bunun yan&nda sar& kantaron ie#ininde hazmettirici zelli#inden sz edilmi tir. 4.3.14. Sinir Sistemi Rahats)zl)klar)nda Kullan)lan Halk lalar) 1 litre su ile 1 yemek ka &#& binbirdelik otu kaynat &l&p szlerek haz&rlanan ay&n yat & t&r&c& etkide old#u belirtilmi tir. Fesle#en tohumu ay&n&n, strese iyi geldi#i, ayn& zamanda karanfil ya#&n&n saf olarak iilmesiyle ya da ekere damlat &larak yenilmesiyle rahatlat &c& etki gstererek vcut ve zihin yorgunluklar&n & ald&#& ifade edilmi tir. Menek e ie#i ve akasya ie#i aylar&n&n sakinle tirici ve yat & t &r&c& etkide oldu#u, yine kekik ay&n&n sinir sistemini dzenledi#i bildirilmi tir. 4.3.15. Solunum Yollar) Hastal)klar)nda Kullan)lan Halk lalar) 4.3.15.1. A,)z ve Bo,az Yaralar) in B#rtlen zm meyvesi 1 bardak s&cak suda bekletilip, gargara yap&larak kullan&ld&#&nda, a#&z yaralar&n& ve pamuku#u tedavi etti#i belirtilmi tir. Be parmak otu ay&n&n bademcik, a#&z, di ve di eti yaralar&n&n tedavisinde kullan&ld&#& bildirilmi tir. Glkurusu gargaras&n&n, bo#az yaralar& ve ksr#e iyi geldi#inden sz edilmi tir. rekotu ya#&n&n balgam sktrc ve terletici zellikte oldu#u, biberiye yapra#& ay&n&n antiseptik zelli#i nedeniyle gargara olarak kulan&m&n&n a#&z ve bo#az yaralar&n& iyile tirdi#i ifade edilmi tir. 4.3.15.2. Nefes Darl),), ksrk, Ses K)s)lmas) in Kudret helvas& ay&, nefes a&c&, ksrk kesici zellikte oldu#u, meyan bal&n&n ses k&s&kl&klar&na iyi geldi#i, nefes a&c& zelli#i bulundu#u ayn& zamanda sigaray& b&rakmay& kolayla t &rd&#& belirtilerek, dil alt &na mercimek bykl#nde koyulup, emilerek kullan&ld&#& ifade edilmi tir.
121
Seda B'R'NC'
Akasya ie#i, turun yapra#& , adaay& ve reyhan aylar&n&n ksrk a&c & oldu#u, acur meyvesinin ses k&s&kl&#&na iyi geldi#i ve atropa ay&n&n bo#macay& tedavi edici zellikte oldu#u bildirilmi tir. Ast &m krizleri iin; biberiye, portakal ie#i, kekik, yaban keki#i kar& &m& kaynat &l&p, sabahlar& iilerek tedavi edici olarak kullan&ld&#&; bron it iin ise and&z, fesle#en, s&#&r kuyru#u, lahana, gelincik, okalipts, hatmi, cezayir menek esi, kknar, kekik, mineie#i aylar&n&n iyi geldi# i belirtilmi tir. 1 yemek ka &#& karabiber tohumu, bir bardak s&cak su ve bal ile kar& t &r&larak iildi#inde ksr# kesti#i, nefesi at&#&, ve gribe iyi geldi#i, yine toz karabiberin kolonya dklm pamu#a serpilerek bo#aza ba#lan&p, 30 dakika bekletilmesiyle yap&lan tedavide bo#az a#r&lar&n& geirip, balgam sktrd# ifade edilmi tir. Bamya ie#i ay&n&n nefes darl&#&na iyi geldi#i,a y ie#i ay&n&nda balgam sktrd# bildirilmi tir. am esans& s&cak suya damlat &l&p bu#usu burna ekilerek grip, sinzit, bron it hastal&klar&n& tedavi etti#i ifade edilmi tir. pleme, karanfil, ttn, zencefil ya da burunotu, karanfil, tar&n, ttn, ta nane, maz& gibi droglar suda kaynat &l&p szldkten sonra elde edilen ekstrenin gnde 3 defa burna ekilmesiyle burun t&kan&kl&klar&n& at &#& belirtilmi tir. Toz zencefil nbet ekeri ile kar& t &r&larak, kaynat &l&p iilerek ksrk kesici ve yine keten tohumu nbet ekeri ile kar& t &r&l&p kaynat &larak elde edilen ay&n da ksr# kesti#i, solunum yollar& rahats&zl&klar&na iyi geldi#inden sz edilmi tir. 4.3.16. &eker D*rc Olarak Kullan)lan Halk lalar) Karadut yapra#& ve ac&a#a bitkisi kar& t&r&larak elde edilen drogun s&cak suda demlenmesiyle haz&rlanan ay yemeklerden nce 1 fincan iilerek tketildi#i#nde ekeri d rc etkisi oldu#u belirtilmi tir. Aspir bitkisi suda kaynat &l&p, szldkten sonra elde edilen ay yemeklerden sonra bir barbak iilirse ayn& etkiyi gsterir. Pelin otu ay&, limonotu ay& ve murt ay& sabahlar& a karn&na iildi#inde, Okalipts yapra#& ay&, &t &r (trye) ay& yemeklerden sonra iildi#inde kan ekerini d rc etki gsterdi#i ifade edilmi tir. Ac& bakla tohumlar& kurutulup kahve gibi ekilip
122
Seda B'R'NC'
pi irilerek elde edilen lapa yemeklerden sonra kan ekeri d r olarak kullan&ld&#& bildirilmi tir. 4.3.17. Tansiyon in Kullan)lan Halk lalar)
4.3.17.1. Yksek Tansiyon in Al& meyvesi ay&, sar&msak, ye il anason ay&, kzotu, akdiken, fesle#en, oban antas&, papatya, me e a#ac&, kat &r t&rna#&, kse otu, nane, gl, karahindiba gibi droglar&n yksek tansiyon iin kullan&ld&#& ifade edilmi tir. 1 ba sar&msak, 1 avu kat&r t&rna#&, 1 litre su ile demlenerek gnde 2 kez el ve ayak banyosu yap&ld&#&nda yksek tansiyona iyi geldi#i bildirilmi tir. 4.3.17.2. D*k Tansiyon in Sar&msak, akdiken ve biberiyenin d k tansiyon iin kullan&lan t &bbi bitkilerimizden oldu#u belirtilmi tir. 1 avu m&s &r pskl ve akdiken kar& &m& 1 litre suda kaynat &l&p gnde 2 kez el ve ayak banyosu yap&larak d k tansiyonu tedavi etti#i ifade edilmi tir.
4.3.17.3. Tansiyonu Dengede Tutmak in Nane, fesle#en ve papatya kar& &m&ndan ay haz&rlanarak, her ak am bir bardak iildi#inde tansiyonun dengede tutuldu#u belirtilmi tir. 4.3.18. Yara ve Yan)klar)n Tedavisinde Kullan)lan Halk lalar) Bir yemek ka &#& kurutulmu bamya ie#i dvlp toz haline getirilir unla hamur yap&larak yara zerine bir bezle ba#land&#&nda iltihapl& yaran&n bo alarak, i inin indi#i, 3-4 gn bu tedaviye devam edmesi gerekti#i belirtilmi tir. Biberiye yapraklar& antiseptik zelli#i nedeniyle suda kaynat&l&p szldkten sonra elde edilen 123
Seda B'R'NC'
ay ile yaralar y&kand&#&nda yaralarda hijyen sa#lad&#& ifade edilmi tir. Kara dut urubunun a#&z yaralar&, pamukuk ve bo#az yaralar&nda gargara yap&larak kullan&ld&#& belirtilmi tir. 4.3.19. Zay)flat)c) Olarak Kullan)lan Halk lalar) e itli ieklerden toplanan polen tozlar&, yemeklerden nce 1 ay ka &#& yendi#inde zay&flat &c& etide oldu#u ve yine kiraz p ve sinameki ay&n&n zay&flat &c & zellikte oldu#u ifade edilmi tir. 4.3.20. Sebze Olarak Kullan)lan Bitkiler Hindiba; ha lanarak yenir, idrar sktrr, kan ekerini dengeler. Zeytinya#&, tuz, limon ilavesi ile tat verilir. Kazaya#&; sap ve yapraklar&ndan salata yap&l&r. Ebegmeci, av an ve karahindiba bitkileri ha lanarak yenir, taze bitkiler salata olarak da tketilir. Semizotu; sar&msakl& limonlu veya yo#urtlu salata eklinde yenir. Az pirinli &spanak gibi pi irilerek yeme#i de yap&l&r. Kuzu kula#&; salatalara koyularak tketilir. Stle#en; eskiden st veren annelerin stlerinin artmas& iin tomurcuklar&n& yedikleri ifade edilmi tir.
124
Seda B'R'NC'
4.3.21. Blgede Do,al Olarak Bulunan ve Yurtd)*)nda la Hammaddesi Olarak Kullan)lan Bitkiler izelge 4.3te s&ralanan bitkiler Avrupada do#rudan ila sanayinde kullan&l&rken Do#u Karadeniz Blgesinde yayg&nl&k gstermelerine kar &n sadece halk hekimli#inde kullan&lmaktad&rlar.
izelge 4.3. Baz& Yabanc& lkelerde Do#rudan 'la Bile imine Giren ve Blgede Bulundu#u Halde 'la Ham Maddesi Olarak Kullan&lmayan Bitkiler Latince Ad) Achillea millefolium Allium sp. Anethum graveolens L. Anthemis tinctoria L. Arctium platylepis Artemisia absinthium Centaurea sp. Helleborus orientalis Lam. Malva slyvestris L. Nasturtium officinale Plantago major L. Rosa canina L Rumex acetosella L. Sambucus nigra L. Taraxacum officinale Wobb. Tilia plathyphyllos Tussilago farfara L. Urtica dioica L. Vaccinium myrtillus L. Verbascum sp Familyas) Asteraceae Liliaceae Umbelliferae Compositae Compositae Compositae Compositae Ranunculaceae Malvaceae Brassicaceae Plantaginaceae Rosaceae Polygonaceae Caprifoliaceae Asteraceae Tiliceae Compositate Urticaceae Ericaceae Scrophulariaceae Trke Ad) Civanperemi So#an, Sar&msak Dereotu Sar& Papatya Dul Avrat otu Pelin otu, Yav an kk Peygamber ie#i Karot Ebegmeci Suteresi, Ac& Gerdeme Byk Sinirli ot, Damar otu Ku burnu Kuzu Kula#&, Ek i Kulak Kara Mrver Kara Hindiba Byk Yaprakl& Ihlamur ksrk otu, Farfar otu Byk Is&rgan Otu Mavi Meyveli Ay& zm S&#&r Kuyru#u, Ay& Kula#&
125
Seda B'R'NC'
4.3.22. Blgede Kullan)lan ve Avrupada Kullan)m) Sak)ncal) Grlen Bitkiler Avrupa lkelerinde kullan&mlar& sak&ncal& grlen, ancak Do#u Karadeniz Blgesinde halk hekimli#inde kullan&lan bitkiler bulundu#u saptanm& t &r. Bu bitkilere ili kin liste izelge 4.4te verilmi tir. izelge 4.4. Avrupada Kullan&lmas& Sak&ncal& Olan Fakat Blgemiz Halk & Taraf&ndan Kullan&lan Droglar Latince Adlar) Bitkinin K)s)mlar) Angelica archangelica Artemisia absinthium Atropa belladonna Chenopodium ambrosioides Ecballium elaterium L. Juglans regia L. Juniperus communis L Meyve, herba iek tomurcuk Bitkinin btn k&s&mlar& Uucu ya#& Meyve Meyve kabu#u Herba
4.4. Bitkilerin Di,er Kullan)m Alanlar)na Gre S)n)fland)r)lmas)
Bu ara t &rma sonucu; halk hekimli#i d& &nda insektisit, boya, hayvan hastal&klar&n&n tedavisi gibi amalarla kulan&lan, reineli, uucu ya# ieren ve yenen bitkiler derlenerek a a#&daki izelgelerde liste eklinde verilmi tir. 4.4.1. nsektisit Olarak Kullan)lan Bitkiler
Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en bitkiler ierisinde insektisit olarak kullan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n&n 4 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin listesi izelge 4.5te verilmi tir
126
Seda B'R'NC'
izelge 4.5. Do#u Karadeniz Blgesinde 'nsektisit Olarak Kullan&lan Bitkiler Latince Ad) Chenopodium ambrosioides Artemisia absinthium Achillea millefolium Juglans regia L. Familyas) Chenopodiacea Compositae Asteraceae Juglandaceae Trke Ad) Kazaya#&, Akpaz&, Sirken Pelin otu, Yav an kk Civanperemi Ceviz
4.4.2. Boya Bitkisi Olarak Kullan)lan Bitkiler Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en bitkiler ierisinde boya bitkisi olarak kullan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n&n 10 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin listesi izelge 4.6da verilmi tir
izelge 4.6. Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en Boya Bitkileri Latince Ad) Alkanna tinctoria. Anagallis arvensis L. Anthemis tinctoria L. Artemisia absinthium Cerasus mahaleb L. Chenopodium ambrosioides Cistus ireticus L. Frangula alnus L. Juglans regia L. Pinus sylvesteris L. Familyas) Boraginaceae Primulaceae Compositae Compositae Rosaceae Chenopodiacea Cistaceae Rhamnaceae Juglandaceae Gymnospermae Trke Ad) Havac&va Kk Ba#&rsakotu, Fare Kula#& Sar& Papatya Pelin otu, Yav an kk Mahlep, 'dris A#ac& Kazaya#&, Akpaz&, Sirken Tyl Laden Barut a#ac&, Erkek akdiken Ceviz Sar&am
127
Seda B'R'NC'
4.4.3. Hayvan Hastal)klar)nda Kullan)lan Bitkiler Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en bitkiler ierisinde hayvan hastal&klar&nda kullan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n&n 6 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin listesi izelge 4.7de verilmi tir.
izelge 4.7. Do#u Karadeniz Blgesinde Hayvan Hastal&klar&nda Kullan&lan Bitkiler Latince Ad) Familyas) Trke Ad) Achillea millefolium Capparis spinosa Helleborus orientalis Lam. Juglans regia L. Laurus nobilis L. Verbascum sp Asteraceae Capparidaceae Ranunculaceae Juglandaceae Lauraceae Scrobhulariaceae Civanperemi Kebere Karot Ceviz Akdeniz Defnesi S&#&r Kuyru#u, Ay& Kula#&
4.4.4. Sebze ve Baharat Olarak Kullan)lan Bitkiler Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en yenen ve baharat olarak veya yemeklere aromatik tatlar vermek iin kullan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n &n 28 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin litesi igelge 4.8de verilmi tir
128
Seda B'R'NC'
izelge 4.8. Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en, Yenen Bitkiler Latince Ad) Alliaria petiolata Allium sp. Anethum graveolens L. Arum orientale Ballota nigra Capparis spinosa Celtis australis L. Cornus mass L. Cornus sanguinea L. Corylus avellana L. Diospyros kaki Ficus carica L. Foeniculum vulgare Miller. Fragaria vesca Laurocerasus officinalis Laurus nobilis L. Mentha piperita L. Mespilus germanica L. Morus nigra Olea europae L. Pyrus elaegnifolia Ribes biebersteinii Berl. Rosa pimpinellifolia Taxus baccata L. Thymus pseudopulegioides Trachystemon orientalis L. Urtica pilulifera L. Trke Ad) ve Kullan)lan K)sm) Ku ekme#i, Sar&msak otu So#an, Sar&msak Dereotu yapra#& Y&lan yast &#& yumrusu Karayer P&rasas& yapra#& ve kk Kebere meyveleri itlenbik meyveleri K&z&lc&k meyveleri Yabani K&z&lc&k meyveleri Adi F&nd&k meyveleri Trabzon Hurmas& meyveleri 'ncir Meyvesi Rezene, Arapsa& yapra#& ve kk Orman ile#i, Yaban ile#i meyveleri Karayemi , Taflan meyveleri Akdeniz Defnesi yapra#& Bahe Nanesi yapraklar& Mu mula, Yeni Dnya meyvesi Karadut meyveleri Zeytin meyveleri Ahlat meyveleri Frenk zm meyveleri Siyah Meyveli Ku Burnu meyveleri Adi Porsuk Kekik yapraklar& Ac& Hodan, Tomara yaprak ve saplar& Is&rgan Tohumu ve yapra#&
129
Seda B'R'NC'
4.4.5. Reine ve Zamk Olarak Kullan)lan Bitkiler Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en bitkiler ierisinde reine ve zamk olarak kullan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n&n 8 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin listesi izelge 4.9da verilmi tir. izelge 4.9. Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en Zamkl& (Reineli) Bitkiler Latince Ad) Abies nordmanniana spach Astragalus gummifer L. Buxus sempervirens L. Cistus cireticus L. Juniperus communis L Lilium monadelphum Pinus sylvesteris L. Rhododendron ponticum L. Trke Ad) ve Kullan)lan K)sm) Do#u Karadeniz Gknar&, sak&z& Geven, Akgeven, kitre zamk& Anadolu *im iri yapra#& Tyl Laden Adi Ard& Zigana Zamba#& Sar&am amterpertin Mor iekli Orman Gl
4.4.6. Uucu ve Sabit Ya,lar)ndan Yararlan)lan Bitkiler Do#u Karadeniz Blgesinde yeti en bitkiler ierisinde uucu ve sabit ya#lar&ndan yararlan&lan bitkiler derlenerek, bunlar&n belli ba l&lar&n&n 14 adet oldu#u tespit edilmi tir. Bu bitkilerin listesi izelge 10da verilmi tir.
130
Seda B'R'NC'
izelge 4.10. Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan Yararlan&lan Bitkiler Latince Ad) Familyas) Trke Ad) Artemisia absinthium Crocus sativus Erica arborea L Fraxinus angustifolia Mentha longifolia L. Mentha piperita L. Origanum vulgare L. Picea orientalis Pinus sylvesteris L. Rosa canina L Rosa pimpinellifolia Rubus caesius Rumex acetosella L. Thymus pseudopulegioides Compositae Iridaceae Ericaceae Oleceae Labiatae Labiatae Labiatae Pinaceae Pinaceae Rosaceae Rosaceae Rosaceae Polygonaceae Labiatae Pelin otu, Yav an kk i#dem A#a Funda, Pren Sivri Meyveli Di budak Uzun Yaprakl& Nane Bahe Nanesi Mercank k, Gveyotu, Do#u Ladini Sar&am Ku burnu Siyah Meyveli Ku Burnu B#rtlen Kuzu Kula#&, Ek i Kulak Kekik
131
Seda B'R'NC'
4.5. Blgedeki nceleme Gezilerinde Belirlenen Baz) Bitkilerin Foto,raflar)
Foto,raf 4.1. .Abies nordmanniana Spach
Foto,raf 4.2. Achillea millefolium L.
132
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.3. Ailanthus altissima Miller L
Foto,raf 4.4. Ajuga reptans L. 133
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.5. Alchemilla sp.
Foto,raf 4.6. Alkanna Tinctoria L.. 134
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.7. Alliaria petiolata Bieb.
Foto,raf 4.8. Allium sp. 135
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.9. Alnus glutinosa L.
Foto,raf 4.10. Anagallis arvensis L.
136
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.11. Anemone blanda Schott et Kotschy
Foto,raf 4.12. Anethum graveolens L. 137
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.13. Angelica archangelica L.
Foto,raf 4.14. Anthemis tinctoria L. 138
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.15. Aquilegia olympica Bios.
Foto,raf 4.16. Arctium platylepis Boiss. et Bal.
139
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.17. Artemisia absinthium L.
Foto,raf 4.18. Arum orientale Bieb. 140
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.19. Astragalus gummifera L.
Foto,raf 4.20. Atropa belladonna L. 141
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.21. Ballota nigra L.
Foto,raf 4.22. Berberis sp. 142
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.23. Buxus sempervirens L.
Foto,raf 4.24. Caltha polypetala Hochst. ex Lorent 143
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.25. Campanula rapunculus L.
Foto,raf 4.26. Cannabis sativa L.
144
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.27. Capparis spinosa L.
Foto,raf 4.28. Carduus nutans Subsp. 145
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.29. Carpinus betulus L.
Foto,raf 4.30. Celtis australis L.
146
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.31. Centaurea cyanus L.
Foto,raf 4.32. Chenopodium ambrosioides L. 147
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.33. Cichorium intybus L.
Foto,raf 4.34. Cistus creticus L. 148
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.35. Clematis vitalba L.
Foto,raf 4.36. Colchicum autumnale L. 149
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.37. Conyza canadensis L. Cronquist
Foto,raf 4.38. Cornus mas L. 150
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.39. Cornus sanguinea L.
Foto,raf 4.40. Corylus avellana L. 151
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.41. Crataegus davisii Browicz
Foto,raf 4.42. Crocus sativus L.
152
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.43. Datura stramonium L.
Foto,raf 4.44. Digitalis lamarckii Ivan 153
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.45. Diospyros kaki L.
Foto,raf 4.46. Ecballium elaterium L. 154
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.47. Erica arborea L
Foto,raf 4.48. Eupatorium cannabinum L. 155
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.49. Euphorbia sp.
Foto,raf 4.50. Ficus carica L.
156
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.51. Foeniculum vulgare Miller.
Foto,raf 4.52. Fragaria vesca L. 157
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.53. Frangula alnus L.
Foto,raf 4.54. Fraxinus angustifolia L. 158
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.55. Galanthus ikariae L.
Foto,raf 4.56. Glechoma hederacea L. 159
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.57. Hippophae rhamnoides L.
Foto,raf 4.58. Humulus lupulus L. 160
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.59. Hyoscyamus niger L.
Foto,raf 4.60. Hypericum perforatum L. 161
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.61. Laurocerasus officinalis L.
Foto,raf 4.62. Laurus nobilis L. 162
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.63. Lilium monadelphum Bieb
Foto,raf 4.64. Malva sylvestris L. 163
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.65. Matricaria chamomilla L.
Foto,raf 4.66. Melisa officinalis L.
164
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.67. Mentha longifolia L.
Foto,raf 4.68. Mespilus germanica L. 165
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.69. Nasturtium officinale R. Br.
Foto,raf 4.70. Origanum vulgare L. 166
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.71. Oxalis acetosella L.
Foto,raf 4.72. Parietaria judaica L.
167
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.73. Petasites albus L.
Foto,raf 4.74. Physalis alkekengi L. 168
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.75. Plantago major L.
Foto,raf 4.76. Polygonatum verticillatum L. 169
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.77. Primula vulgaris Huds.
Foto,raf 4.78. Pyrus elaegnifolia
170
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.79. Ranunculus ficaria L.
Foto,raf 4.80. Rhododendron ponticum L.
171
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.81. Ribes biebersteinii Berl.
Foto,raf 4.82. Robinia pseudoacacia L. 172
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.83. Rosa pimpinellifolia L.
Foto,raf 4.84. Rosa canina L. 173
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.85. Rubus caesius L.
Foto,raf 4.86. Rumex acetosella L.
174
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.87. Sambucus ebulus L.
Foto,raf 4.88. Sanicula europaea L.
175
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.89. Symphtum asperum Bieb
Foto,raf 4.90. Tanacetum parthenium L.
176
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.91. Taraxacum officinale Tobb.
Foto,raf 4.92. Taxus baccata L. 177
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.93. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des.
Foto,raf 4.94. Trachystemon orientalis L
178
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.95. Tussilago farfara L.
Foto,raf 4.96. Urtica dioica L. 179
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.97. Vaccinium myrtillus L.
Foto,raf 4.98. Verbascum sp
180
Seda B'R'NC'
Foto,raf 4.99. Viburnum orientale L.
181
5. SONU VE NER LER
Seda B R NC
5. SONU VE NER LER al& ma kapsam&nda yap&lan literatr taramalar&, inceleme gezileri ve anketler sonucunda Do#u Karadeniz blgesinde do#al olarak bulunan halk hekimli#i ve e itli amalarla kullan&lan 117 cins ve 298 tr faydal& bitkinin bulundu#u saptanm& t &r. zellikle Achillea (3 tr), Alchemilla (4 tr), Alkanna (2 tr), Allium (14 tr), Anemone (3 tr), Anthemis (5 tr), Arthemisia (2 tr), Arum (4 tr), Astragalus (19 tr), Campanula (15 tr), Centaurea (5 tr), Colchicum (7 tr), Cornus (3 tr), Crataegus (5 tr), Datura (2 tr), Digitalis (2 tr), Diospyros (3 tr), Euphorbia (7 tr), Hypericum (10 tr), Lilium (3 tr), Juniperus (3 tr), Mentha (9 tr), Origanum (3 tr), Ranunculus (12 tr) Rhododendron (5 tr), Rosa (3 tr), Rubus (9 tr), Rumex (4 tr), Urtica (3 tr), Tanacetum (3 tr), Taraxacum (3 tr), Vaccinium (2 tr), Verbascum (9 tr), cinslerinde nemli say&da trlerin oldu#u tespit edilmi tir. Ayr&ca yap&lan gezi ve tetkikler sonucu Capparis, Origanum, Astralagus, Allium, Hypericum, Ranunculus, Thymbra ve Mentha trlerinin Do#u Karadeniz Blgesi nde yo#unluk gsterdi#i gzlenmi tir. Tespit edilen bitkilerden 118i halk hekimli#inde kullan&lmaktad&r, 10undan boya bitkisi ve 4nden insektisit olarak, 6s&ndan da hayvan hastal&klar&n&n tedavisinde yararlan&lmaktad&r. Bunun yan&nda, 14nn uucu ve sabit ya#&, 8inin reine ve zamk& &kar&larak yararlan&l&rken, 28i de sebze olarak tketilmektedir. Aktarlarda kuru ya da taze herba, iek ve ya#& &kar&lm& halde 222 tr bitki sat&lmaktad&r. Do#u Karadeniz Blgesi t &bbi, aromatik, boya bitkisi gibi faydal& bitkiler bak&m&ndan zengin bir floraya sahiptir. Bu bitkilerin ncelikle korunmaya al&nmas&, halk aras&nda bu bitkilerin ekonomik nemleri konusunda fark&ndal&k yaratmas& ve srdrlebilir do#al bitki toplamalar& konular&nda e#itimin yayg&nla t &r&lmas&, blgede hem biyolojik e itlili#in korunmas& ve hem de orman kyllerine ek gelir kayna#& sa#lanmas& bak&m&ndan byk nem ta &maktad&r. Ekonomik nemi yksek olan ve srdrlebilir do#al toplamalarla yeterince temin edilemeyen bitkilerin de tar&m&n&n te vik edilmesi ve desteklenmesi gerekli ve uygun olacakt&r.
182
KAYNAKLAR AKBULUT, S., AN& N, R., Z. C. ZKAN 2006, 'hmal Edilen Kimi *ifal& Otsu Bitkiler. KT Orman Fakltesi, 1. Uluslar Aras& Odun D& & Orman rnleri Sempozyumu, Bildiriler Kitab&, 1-4 Kas&m Trabzon. ANON M, 1996, VI. Bitkisel 'la Hammaddeleri Toplant &s& Bildiri Kitab&, Ankara, 16-19 May&s. AN& N, R., 1979, Do#u Karadeniz Blgesi zellikle Trabzon Yresi Egzotik Bitkileri. K.T.. Orman Fakltesi Dergisi 2:2, 353-370, Trabzon. AN& N, R., 1982, Endemizm ve Do#u Karadeniz Blgesinde Yeti en Endemik Bitki Taksonlar&. K.T.. Orman Fakltesi Dergisi 5:2, 311-326, Trabzon. AN& N,. R., OKATAN, A., 1994, Do#u Karadeniz Blgesinin nemli Yan rn Veren Odunsu ve Otsu bitkileri. Proje no:TOAG-903, Trabzon. AVCI, M., 2005, e itlilik ve Endemizm Bak&m&ndan Trkiyenin Bitki rts, 'stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Co#rafya Blm, Co#rafya Dergisi, Say&:13, Sayfa:27-55, 'stanbul. BA&BA#, S., 1993, Halk Hekimli#inde Kullan&lan ve Halk A#z&ndan Derlemeler Szl#nde Yer Alan T&bbi Bitkiler, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarla Bitkileri Anabilim Dal& Yksek Lisans Tezi, Adana. BAYRAK ZBUCAK, T.,KUTBAY, H. G., ZBUCAK, S., 2006, Ordu 'li Boztepe Piknik Alan&n&n Floras&. Ondokuz May&s niversitesi, Ordu FenEdebiyat Fakltesi, Biyoloji Blm, Per embe-Ordu. BAYTOP, T., 1984, Trkiyede T&bbi Bitkilerle Tedavi (Gemi te ve Bugn) 'st. niv. Yay&n. No:3255. Ecz. niv. Yay. No:40. 'stanbul. BAYTOP, T., 1999, Trkiyede T&bbi Bitkilerle Tedavi (Gemi te ve Bugn). Nobel T&p Kitapevleri. ('laveli ikinci Bask&). BOZDO#ANG L, E. E., 1996, ukurova Blgesinde Do#al Olarak Bulunan Faydal& Bitkiler Ve Kltr Olanaklar& zerinde Ara t&rmalar, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarla Bitkileri Anabilim Dal& Yksek Lisans Tezi, Adana.
183
CHIEJ; R., 1988, The
Mcdonald Encyclopedia of Medicinal Plants,
Macdonald&Co. Ltd. 66-73, Shoe Lane London UBUKU, B. ve ZHATAY, N., 1988, Anadolu Halk 'lalar& Hakk&nda Ara t &rmalar. Trk Halk Hekimli#i Sempozyumu Bildirileri 23-25 Kas&m Ankara. Ankara niversitesi Bas&m evi, Ankara. DAVIS, P. H., 1965-1985, Flora of Turkey and the East Aegean Island Vol.:I-IX and Supplament, Edinburg. DEVEC , M., ve Y. &ILBIR. 2005, Ordu 'li ve evresinde F&nd&k Baheleri Alt &nda Bulunan Do#al Bitki Trleri, Hayat Formlar& ve ieklenme Periyotlar & Trkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, Antalya. Bildiriler Kitab&: Cilt:1, 511516 ERDEN, ., &EKERO#LU, N., M. ZGVEN 2006, Seasonal Variability in Leaf Essential Oil And Fruit Crude Oil Contents Oflaurel (Laurus Nobilis L.). KT Orman Fakltesi, 1. Uluslar Aras& Odun D& & Orman rnleri Sempozyumu, Bildiriler Kitab&, 1-4 Kas&m Trabzon. ERYILMAZ, A. ve C. GM&, 1993, Gm hane Yresinde Orman Kylerinde Ku burnu bitkisinin Sosyal Ormanc&l&k Kapsam&nda De#elendirilmesi (FAO Projesi ve GCP/TUR/045 SWI) S.S:59, Trabzon. GRHAN, G., N. EZER, 2004, Halk Aras&nda Hemoroit Tedavisinde Kullan&lan Bitkiler-1. Hacettepe niversitesi Eczac#l#k Fakltesi Dergisi, Cilt:24, Say&:1 Ocak 2004, ss. 37-55 GRSOY, O. V. ve GRSOY, U., K., 2004, Anadoluda Di ve Di eti 'le 'lgili Hastal&klar&n Tedavisinde Halk Aras&nda Yayg&n Olarak Kullan&lan Bitkiler, Kullan&m *ekilleri Ve Bitkisel zellikleri. Cumhuriyet niversitesi Di Hekimli#i Fakltesi Dergisi Cilt:7 Say&:1 Sivas. MALYER, H., 1996, A New Record for the Flora of Turkey, Turkish Journal of Botany Vol.,20, 473-475. ZKAN, Z. C., AKBULUT, S., 2004, Non-Wood Forest Products in The Black Sea Region. Non-Wood NEWS, Volume 11, p. 63.
184
ZKAN, Z. C., AKBULUT, S., 2005, Ladin Ormanlar&ndaki nemli Baz& *ifal& Bitkiler. Ladin Sempozyumu, Bildiriler Kitab& I. Cilt, s. 26-34, 20-22 Ekim, Trabzon. PALABA& UZUN, S., UZUN, A., S. AKBULUT 2006, TRABZON VE evresi Zehirli Bitkileri. KT Orman Fakltesi, 1. Uluslar Aras& Odun D& & Orman rnleri Sempozyumu, Bildiriler Kitab&, 1-4 Kas&m Trabzon. & M&EK, I., AYTEK N, F., YE& LADA, E., &., YILDIRIM 2002, Anadoluda Halk Aras&nda Bitkilerin Kullan&l& Amalar& zerinde Etnobotanik Bir al& ma. 14. Bitkisel 'la Hammaddeleri Toplant &s&, Bildiriler, 29-31 May&s, Eski ehir. TARIMCILAR, G., G. KAYNAK, 1996, Karadeniz Blgesi Mentha L. Trleri 'le 'lgili Korolojik Bir al& ma. Ot Sistematik Botanik Dergisi. C:3, s:2, The herb journal of systematic botany. V:3, TARIMCILAR, G., G. KAYNAK, 1997, Essential Oils Of Mentha Species from Northern Turkey. Presented at International Mint Symposium. Seattle, August, 3-5. T.C. evre ve Orman Bakanl),) 2004, Trabzon Valili#i 'l evre ve Orman Mdrl#, Trabzon 'l evre Durum Raporu. Trabzon-2004 T.C. evre e Orman Bakanl),)2006, Bayburt Valili#i 'l evre ve Orman Mdrl#, Bayburt 'l evre Durum Raporu. Bayburt-2005 T.C. evre e Orman Bakanl),)2006, Rize Valili#i 'l evre ve Orman Mdrl#, Rize 'l evre Durum Raporu. Rize-2006. UZUN, A., 2006, Orta ve Do#u Karadeniz K&y& Kesiminde Ticareti Yap&lan T&bbi ve Aromatik Bitkiler, Karadeniz Tar&msal Ara t &rmalar Enstits, Samsun. YEN KALAYCI, A., 1996, P&narba & (Kayseri) Yresinde Bitkilerin 'la, Baharat, Boya ve g&da olarak Kullan&mlar&n&n Ara t &r&lmas& ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarla Bitkileri Anabilim Dal& Yksek Lisans Tezi, Adana, Eyll. YILMAZ, N., DEVEC , M., DEDE, . ve N. &EKERO#LU 2005, Ordu 'li'nde Do#al Olarak Yeti en T&bbi ve Aromatik Bitkilerin Tespiti, Kullan&lma Alanlar& ve Yeti me Ko ullar&n&n Belirlenmesi Trkiye VI. Tarla Bitkileri
185
Kongresi, Antalya. Bildiriler Kitab&: Cilt:1, 517-52, Antalya. (Ara t &rma Sunusu Cilt I, Sayfa 517-522).
186
ZGEM & 1980 y&l&nda Trabzonda do#dum. 'lk, orta ve lise #renimimi Trabzonda tamamlad&ktan sonra 2000-2001 #retim y&l&nda Karadeniz Teknik niversitesi Ordu Ziraat Fakltesi Bitkisel retim Blmnde lisans #renimime ba lad&m. 2004 y&l& haziran ay&nda lisans #renimimi ba ar&yla tamamlay&p Tarla Bitkileri blmnden mezun oldum. Yine ayn& y&l&n gz dneminde ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Tarla Bitkileri Ana Bilim Dal&nda Yksek Lisans #renimime ba layarak YAD'M (Yabanc& Diller E#itim Merkezi)de 1 y&l sreyle haz&rl&k e#itimi ald&m. Halen yksek lisans #renimime devam etmekteyim.
187

Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi Beneficial Plants Naturally Found in Eastern Black Sea Region and Their Usage Fields

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi Beneficial Plants Naturally Found in Eastern Black Sea Region and Their Usage Fields

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

YKSEK L SANS TEZ

TARLA B TK LER ANAB L M DALI

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

'mza............... Prof. Dr. Men ure ZGVEN DANI*MAN

'mza............... Prof. Dr. Halis ARIO,LU YE

'mza............... Prof. Dr. Cengiz DARICI YE

Prof. Dr. Aziz ERTUN Enstit Mdr

ABSTRACT MSc. THESIS

4.1.73. Malva sylvestris L. . 58 4.1.74. Matricaria chamomilla L. . 59

4.1.105. Symphytum asperum Bieb

izelge 4.5 izelge 4.6 izelge 4.7

izelge 4.8 izelge 4.9

izelge 4.10 Do#u Karedeniz Blgesinde Yeti en Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan

Foto#raf 4.89. Symphytum asperum Bieb...

2.NCEK ALI&MALAR reine ve zamk&ndan yararlan&ld&#&n& belirtmi tir.

2.NCEK ALI&MALAR olsa blgede erozyonun nlenece#i konusuna da de#inmi lerdir.

4.2. Do,u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas) ve

Ykseklik 1900 m. 845 m.

Aquilegia olympica Bios

1650m. 1695 m. 1650 m. 200m.

Arctium platylepis Bios

85m. 1700m. 1150m.

1300m. 1600m. 1500m.

1690m. 950m. 1000m. 1600m.

600m. 1500m 1160 m.

Caltha polypetala Hocshst

1800m. 500m. 1500m. 150m.

800m. 250m. 500m 250m. 94

Ykseklik 1100m. 480m. 250m.

Castanea sativa Miller

250m. 1650m. 700m. 30m. 1090m.

Centaurium erythraea Rafn.

30m. 1600m. 300-1850m.

1500m. 70m. 1150m.

15m. 1700m. 310m. 20m.

30m. 580m. 310m. 350m.

600m. 70m. 950m. 200m 1080m.

8m. 1100m 600m. 550m.

200m. 1600m. 1350m. 550m.

290m. 600m. 400m. 1600m.

1575m. 1200m. 550m.

240m. 1650m. 680m. 1600m. 1000m.

200m. 1500m. 1600m. 20m.

Ykseklik 1590m. 1080m. 1100m.

Digitalis lamarckii ivan

1650m. 240m. 600m. 130m. 660m.

550m. 110m. 580m. 35m. 30m.

390m. 430m. 20m. 1110m.

550m. 400m. 100m.

Foeniculum vulgare Miller.

1600m. 1600m. 200m.

Ykseklik 1260m. 1100m. 470m. 1180m.

1040m. 150m. 75m. 100m. 1600m. 1350m. 75m.

100m. 680m. 700-1500

75m. 130m. 80m. 860m.

Helleborus orientalis Lam.

1750m 200m. 960m. 320m.

1600m. 1250m. 1570m. 200m.

80m. 400m. 700m. 760m. 275m.

600m. 350m. 1650m. 1600m

1575m 1900m 1200m. 600m. 320m.

90m. 1650m. 960m. 40m

Lilium monadelphum Bieb