: iSsLAM ALEMi | ARIH, COGRAFYA, ETNOGRAFYA VE. BIYOGRAFYA LUGATI MILLf EGITIM BAKANLIGININ KARARI UZERINE ISTANBUL UNIVERSITES! EDEBIYAT FAKULTESINDE KURULAN BIR HEYET TARAFINDAN LEYDEN TAB’ ESAS TUTULARAK TELIF, TADIL, IKMAL ve TERCUME SORETI ILE NESREDILMISTIR 5. CILT 1. KISIM Sennen ere DEVLET KiTAPLARI MILLi EGiTiM BASIMEVi ISTANBUL 1987HA’ [Bk. HA.) HA’. (Bk. HAJ 1A. (Bk. HA.) HA. HAY, arap alfabesinin 26. har fi olup, cbeed hesabinda 5 rakamina de- let eder. Litin alfabesinin A harfine maa- Aildir. Bu harf bitin arap lehcelerinde sl halt Je kalmstir, yalniz maltrzeada degigere, hamza eya olmugtur. Mienneslik eki olarak, keli- nenin sonuna cklendigi (ha’ al-ta’nis) ve claffax edildigi zaman, 1@° harfinin iki list voktasim: alm, Hakikatte bu yazig sekli miien- ik eki-olan -at ‘in durak hilinde -ah telaffuz ‘ecegini holirtmek maksadina matufturs ciim- inde vasil héllerinde ise, -at telatfuau, (ibra- de oldugu gibi, baki Kalmistir. Bununla aber, duraklarda -et"ten -ah’e gegig, arap sminin hakim oldugu bitin tlkelerde, ayat vmanda vaki olmamishr, Teléffazua yan ‘ki Gzerine kat't bir te’sir iorf etmig oldugu -agrib memleketlerinde bu keyfiyet garke meme ketlerinds oldogendan daha erken vali olmug- ¥ (bk, Néldeke, Beitr. zur sem. Sprachwis- aschaft, s. 10); buoun igindir ki, farslar arap climelerinin bir kismint -af telatfuau ile almsla Asi! arap lisanmda ise, bu A barfinin, sonra- n biitiin Ieheclerde zai! oldugu igin, imlada seveddiyeti arbk sidece tarihi bir deteri haizdir. HA. HA, arapalfabesinin 6 harfi rlup, ebeed hesabinda @ rakamina delélet eder. Sami lisanlara has olen derinden bir gurt- lak esi ile, hemen-hemen ‘ayn { b. bk.) harfinin sadisiz ‘eléffuzuna yalin bir tarzda telaffoz cedilir; xaten ‘ayn harfinin sadalihgrim kaybettigi lebcelerde bu harf ha’ya inkilap etmigtir. Mal. misir leheelerinde, benzesme sebebi ile ( arba't- a'sar yerine arboh{aser gibi), maltizeada ke. ime soalarinda diima biyle olmektadir (,g52- yaslari“ demek olan damit yerine dumuzk gibi). sin mahiyeti hakkinda yapilmag olan arag- tirmalar, buna yakm olan ‘ayn sesinin mahiyeti hakkinda yapilmg olan aragtrmalardan daha kat'l netice vermis dogildir. Buna dair muhte- lif fikirleria mtinakagasi igin bk. E. Mattsson, Etudes phonologiques sur le dialecte arabe wulgaire de Beyrouth (Upsala, 1910), s. 41 vdd,—Arabistan ‘in cenfbunda bu ses hd? se- sine yaklagir. Keza farslar ile tiiekler de, arap- gadan alminig kelimelorde, h’lart ekseriyetle gibi telaffux ederler. Mubtelif Afrika adlarnda, msl. Hausa kabilesinin isminia imlasinda grie len ha harfi, sidece bir yazig gekli itiyadindan- dir; yoksa telaffuz bakimmdan, bunlar k’den bagka bir sey degildir. (H. BavER,) HAHA, arap alfabesinin 7. har. fi olup, ebeed hesabinda 600 rakarmina d let eder, Arap alfabesine mahsus harflerdendir (ha “dan bir nokta ile ayriir). Aram? ve ib- rini yazilarinda Aa’ “dan ferkr yoktur. Habes- gede havt’tan teftik edilmek igin, Aarm’m kendine mahsus bir gekli vardir. Bununla beré- ber, yazmalarde bu iki harf sik-sik biri dite- inin yerine gegmektedir ve yeni habeg lehee- lerinde boyaz seslerinin teliffur farklar pek hafiftir ve hatté hig yoktur. Minit ve sabi illetinde 7° harfi, ha’ “dan pek hafif ayrihle gisteren bir igfretle tefrik edilir. Asie? yaar. sinda fa’ ’ya tekabiil eden ses umdmiyetle bo- Baz seslerinden ays: gésterilir. Bibliyografya: Simi dillerin me kayeseligramerlori (Wright, Zimmern, Bro- ckelmana, Cohen v.b.); A. Schaade, Stba- wathi’s Lauilehre (Leiden, r92), 2.19, not 48. HABAR, [ Bk. #aBER] HABAT (Bk. Hasat.] HABAT, AU-HABAT, cendbi Arabistan da, mibarek makamlara verilenisim. dir bir velinin siyaveti altinda bulunan ve ekseriya 0 velinin Eabrini ihtiva eden biyle yerler bir sigiak tegkil eder. Bu miibarek mae Kamlara siginanlara dokunulmaz ve onlar dle dirilmez. Habafa fiili cendbs Arabistan lebee- sinde ydurdurmak" ye tutmak® manalaroa gelir. Cendbt Arabistan ‘in en mithim Aabaf 1fee BABES EYALETI. cada on bin nofore balig oldu, Oxdemir Pax _ ga Siiveys’ton gemiler ile Savakin'e gegorek; sine-tevd cttikten sonra, karadan harekete de- ‘Yam ile sahilleri, Mugavva’ gehrine kadar boy- dau-boya fethetmigtir. Habesistan ‘in Krailde- iz sihilinde iskolesi olan Mugavva'‘1 Ozdemir Paga, bondan sonraki fituhstr igin, bir Ge ha- Tine getirmig ve oradan hareketle evvel 4,13 (Debaroa ) beldesial alms, sonra shabosin ma- kkarr-1 hukimoti olan «+5 (Bundiye?) gehri iizerine varip, gehr-i mezkéru dahi kffe-t mill bakat ve inhas: ile aapt ve teshir edip, mahal mezkirda hukdmet-{ osmaniyeyi tegkil eyledi* (al-Hace Ahmed Rigid, miralay ci-i meclis-i hassa, Tarif-i Yaman va San‘a’, istanbul, x29t, J, 287201). Ayu: miiellif Ozdemir Paga ‘nin Habes te fethile tahter huldimet-i seniyyeye al- digr bilédin viis'at ve mikdant ancak ( kendi nin yanmnda bulunen ) askerin mubafaza edebi. lecegi kadar mahalden ibiret“ oldugunu kayd- ettikten sonra ,,imdad ginderilmek lézim gel- se idi, Habegistan ': biitin-bitiin kabza-i teshire almak miimkiin olacakti mutéleasint serdetmek- tedir, ,Makarr hukiimet itthaz eylediyi Bun. diye gebrinde edmi ve meseidler bina" eplemis olan Ozdemir Pasa 967 (1559/1560 )’de bu ge- irde vefat ederek, yine orada deinedilmigse de, yerine serdar tayin edilmig olan ogla Osman Pasa babasmn nisin Mugavva'’da inga ettire digi bir tirboye nakletmistir (Kulb al-Din ale Maki “ye gre, Ozdemir Paga 969 — 1961/1562 ‘de Stmiistiir ). Ozdemir oglu Osman Paga hak- anda, bir gok kaynaklardan istifide ederck, dikkate siyan bir seri makale nesretmig olan Abdurrahman Seref Bey ( TOEM, Osman Paga ‘nin habes beylerbeyil ne Kalimy ve tiirk Hakimiyeti altina yeni gir- mig olan bu topraklarin —gerek cografi dus rum, gerek Dazakil kabilelerinin miitemadi te- civil ve yagmalan ve bir taraftan da habes Umerdsimn tirkler eline gegen yerleri geri al- mak igin girigtikleri hareketler ve hijedmlar sebebi ile — daimt teblize altinda bolonmasina raymen, biitiin miiskilleri yenerek, hem Habeg oyaleti ile Misir’in irtibatim muhataza etmege, hhem de ,tebeamin zarar vo teaddiden vikaye- sine... ibtimam eylemis ve muvaffak dahi ol- mug" oldugunu kaydetmektedir, Ozdemir-ogla Osman Paga 16 safer 975 (22 afustos 1567 ) “te auledilmistir. Abdurrahman Seref Bey bu sebebi hakkinds kendi istifade ettigi kay- neklarda malimat belamamis olduguno bi rek, Keyfiyetin Sultan Sileyman ‘in vefats dize- tine vaki olan saltanat degigikiigi ile alékalt ‘olmasim muhtemel girmektedir. Osman Paga ‘ain infisdlinden sonra, habeg ahvali hakkanda pek ehemmiyetsiz hadiseler ile bir pagalanin inimlerinden bagka bir sey bilinmemektedir ; msl. 1609 yilma dogru Hudaverdi, 1600 ‘tin ille ya nismda Aydin, 1650 ‘de Ibrahim, 1655’e doyru Mastafa ve 1673’te Fortacr Ahmed Paga lar. Hudaverdi Paga ‘nn yakarida Habesistan mad. desinde 1589 ’da Arkiki civarnda Sarga Den- geltarafindan maglip edildigi ve mubarebe- de vefat ettiyi bildivilen Kadavert olmasi ihe timill varea da, Sicill-i osmant’de ,orada olvp, habes beylerboyisi ve. 998 (1589/1590) ‘de Ree van beylerbeyisi ve 1003’te Kars, 1005 "te Bos- na beylerbeyisi olup, 1006 (1597/1598) ‘da azl- edilmig ve badeh@ fevt olmug* diye tavsit edilon Hudaverdi Pasa’nin 1589/1590 da Revan beylerbeyiliginde bulunmug olmasi zihue t reddiit vermektedir. Maharebede ilmek gi mithim bir hadisenin Sicill-? osm edilmig olmas: da mii ‘olmas, yahut iki menbadski tarihlerden birin- de bata edilmis bulenmas: akla gelmeletedi Her halde XVII. asirden itibaren, bir taraften dahill gaileler, diger taraftan- Avrupa topraklar Gzerinde devamlt harpler yiiziinden, Osmanh imparatorluk idaresi Habes eyéletini hemen-hemen tamamiyle kendi hiline birakmss, 28ten Kiatldenizin dbir yakasinda i meti pek az bir sihilde kararsiz bir vaziyetie bolunan bu yerler ile pek alékelanmamis gé- riinmektedir. Bununla berber, XIX. asir_bag- larina (yani o havalinin miimtaz Misir viliye. fine baglanmasina) kadar Yemen ve Habeg cyaletleri isimlerine, daima birlikte olarak, biz: veami vesikalarda rastgelinmektedir. Habeg eyileti baklands osmank telifatt de belli-bagh bir kayaak meveut olmamakla beraber, Topkapisaray: miizesi argivinde mithim vestkalar bulundugu Tiirkiye oiimhuriyeti ma- arif vekilligi Topkapiearay: miizesi arsiv hula vuzw, Il fasikiilde (Istanbul, 1940, 5. 197 ) gé- Filmektedir. Bu vesikalar sunlardir: 1. Habes diyarinin fethine dair ariza, N.E. 3462, A. XVI; 2. Habes miilkiinden Mehmed 1V.’e gelen néme,N,E. 11977, T. 1650 ( 1060); 3: Habes bey- lerbegi Ibrahim Pasa’nan hemen harekett: hake Janda buyuralda, N. E, 5614, T. 1650 (1060); 4. Habes daritharbi haritass, N.E. 9415, A. XVII (A. BY Eritrea, Yukarda da igiret ediidigi gibi, Sudan ‘mn Mistr ‘den ayriimasi fizerine, sibillere yerlegmedte baslayan itelyanlar 1885’te Mugavva'- rek, kisa bir milddet iginde biitin «4- iyetleri altima gegirmislerdir. 1885 ‘dan itibaren, italyanlar, eski romalilarin Kizldenize leri Erythzacum Mare 'ye izifetle, bu yeni smlekelerine Eritrea adint vermislerdir. LT