Spectrum: Journal of Global Studies Special Issue pp.

23-45

G almalarna Tersinden Bakmak: stanbuldaki Avrupa Vatandalarnn G Sreleri ve Gmenlik Halleri

lknur Kurunlugil
ZET Eer gmen; vasfsz, gen, erkek ve bekr deilse, eer g; fakir lkeden zengin lkeye gereklemiyorsa bu olguyu nasl ele alacaz? G almalarna Tersinden Bakmak: stanbuldaki Avrupa Vatandalarnn G Sreleri ve Gmenlik Halleri balkl aratrmamzda ada g sosyolojisi alannda az ilenen olan bu konuyu incelemeyi amalamaktayz. almamzda 1990larn sonu, 2000li yllarn banda eitim, i ya da macera amal kresel bir kent olan stanbula gelerek burada yaamay tercih etmi Avrupallarn g srelerini ve iinde bulunduklar toplumdan anavatanlarn nasl algladklarn aratrdk. XIX. yzyln sonundan itibaren kresel bir liman kenti olan stanbul, Cumhuriyetin iln ile birlikte Kemalist elitlerin ulus-devlet yaratma srecinde homojenleme politikalarnn bir sonucu olarak darya ksmen kaplarn kapam olan stanbul, 1980li yllarda zal politikalarnn bir sonucu olarak liberalleme rzgrlarnn etkisiyle tekrar yabanc sermayeye ve yabanclara ev sahiplii yapmaya balamtr. Biz de bu srete, kresel kent ve ulusar toplumsal meknlar kavramlar balamnda, Osmanl Devletinin son dneminden gnmze stanbulda yaayan elit Avrupallarn toplumla btnleme srelerini incelemeyi amaladk. Ancak bu almay yaparken ulusar g ve diaspora almalar gibi hl ulus merkezli bir bak asndan olgular ve aratrma nesnelerini aklama abasnda olduklarndan basite indirgeyen bir tutumun tesine gemeyi hedefledik. Sz konusu yntemler, ulus devletin ge zlmesi gereken bir sorun olarak yaklama biimini aamad gibi ksr bir dng iine de girmektedirler. Bu nedenle aratrmamz srasnda farkl bir tanmlama gelitirebilmek iin Avrupa'dan Trkiye'ye g srecindeki aktrlerin yani stanbul'da yaayan Avrupa vatandalarnn salt ulusal bir kimlik zerinden deerlendirmek yerine gmenlik deneyimleri penceresinden bakmay tercih ettik. Dier taraftan 1990'l yllarn banda dengeleri sarsan SSCB'nin zlmesi, Berlin Duvar'nn ve Dou Bloku'nun yklmas gibi nemli gelimeler, kresellemenin ivme kazanmasna olanak tand gibi yeni g hareketlerinin ortaya kmasna ve var olan g hareketlerinin yn deitirmesine de yol amtr. Aratrmamz srasnda ulatmz istatistikler, Trkiye'nin artk g veren lkeden g alan bir lkeye evrildiini ispatlad gibi erkek egemen/nderliinde gerekletirilen g hareketlerinin yerini kadn gmen younluunun yaand g hareketlerinin aldn da ortaya koymaktadr. stanbul'da yaayan Avrupa vatanda gmenler olduka heterojen bir kitledir. Sadece Avrupal kimlii zerinden kesin ereve iinde snflandrma yapmaya almak doru olmayaca iin l bir model oluturmay tercih ettik. Saha

23

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

almamz gerekletirmeden nce uluslararas irketlerde almak iin geici bir sreliine gelen gmenleri expatlar, aratrma yapmak iin veya uluslararas bir gazetede alanlar aratrmaclar-gazeteciler ve Erasmus deiim program ile gelip kalan rencileri, sanatlar, retmenleri ve u anda almayanlar maceraperestler olarak belirlemitik. Ancak saha almamz tamamladktan sonra Todorov'un ve Bourdieu'nn de rehberliinde makalemizin son blm olan stanbulda Yaayan Avrupa Vatandalarna Dair Bir Tipoloji Denemesi bal altnda bulacanz yeni snflandrmalar ortaya kmtr.

Anahtar Kelimeler: stanbul, Yaldzl G, Elit, Avrupal Gmen, Kreselleme,

Kresel Kent, Ulusar Toplumsal Mekn

Giri Eer gmen vasfsz, gen, bekr ve erkek deilse; g hareketi merkezden evreye gerekleiyorsa g sosyoloji literatrnde bu olguyu nasl ele alacaz? Baka bir deyile kreselleen ve alarla birbirine balanan kentlerin, deien ve eitlenen g hareketlerinin ve aklarn olduu bir dnyada zengin lkeden fakir lkeye g eden, beyaz yakal kadn ve erkekleri nasl tanmlayacaz? Yeni g biimlerinin ortaya kt kresel dnyada Trkiye, uzun zamandr g alan lkedir. Somut rneklerle ifade edecek olursak SSCB'nin dalmas, Orta Dou'nun istikrarsz durumu, Avrupa Birlii srelerinin 2005'ten gnmze hz kazanm olmas gibi pek ok etken Trkiye'yi g veren lkeden ve transit g lkesinden g alan lke tanmlamasna yerlemesine neden olmutur. te tm bu sorularla ve olgularla yola karak stanbulda yaayan Avrupal gmenlerin Trkiyeye g etme srelerini aratrmaya baladmzda ada g sosyolojisi literatrnde de bu alanda yakn dnemde aratrmalar yapldn grdk. G almalarna Tersinden banda eitim, i, macera gibi etkenlerle kresel bir kent olan stanbula gelen Avrupal gmenlerin yerel toplumla ve kken lkeleri ile kurduklar ilikileri ve stanbul zelinde Trkiye'yi nasl algladklarn incelemeye alacaz. Yntem stanbulda yaayan Avrupal gmenlerin g srelerini ve gmenlik hallerini incelediimiz aratrmamzda saha almas olarak bu alandaki eserlerin kaynak taramas ve Avrupal gmenlerle derinlemesine yz yze grmeler gerekletirilmitir. Aratrmamz gerekletirirken tarihsel ve sosyolojik aratrma yntemlerini kullandk. Tarihsel aratrma yntemi altnda literatr taramas, istatistiki verilerin kullanlmas ve aratrma nesnesinin sosyolojik olarak yeniden kurulmas yer almaktadr. Sosyolojik aratrma bal

Bakmak: stanbulda Yaayan Avrupa Vatandalarnn G Sreleri ve Gmenlik Halleri balkl almamzda 1990l yllarn sonu, 2000li yllarn

24

lknurKurunlugil

altnda ise derinlemesine yz yze grme yntemi ile gerekletirilen grmelerimizin zelliklerini dile getireceiz. 1. Tarihsel Aratrma Aratrmamzda g yklerinden balayarak stanbulda yaayan Avrupal gmenlerin yerel toplumla, kken lkeyle iliki biimlerini ve Trkiye'yi nasl algladklarn bulmaya altk. Kreselleen dnyann bir sonucu olan yaldzl g kavram zerine kaynaka taramas yaparken g literatr taramasnn yan sra kresel kent gibi sosyoloji yaznnda yeni olan kavramlar zerine de odaklandk. Ulus-devletlerin snrlar giderek daha fazla korunurken Thomas Faistn da belirttii gibi kresellemenin ve modern dnyann salad olanaklar sayesinde para, meta ve insan aklar temelli, devletler st ve devletleri kapsayan ulusar toplumsal meknlar kurulmu1, dnya kentleri alarla birbirilerine balanmtr. Bu noktada Saskia Sassen, kresel kentlerin artk lkeleri de aan bir neme sahip olduklarn; kltrel alar, sivil toplum kurular, ekonomik rgtlenmeler ve benzeri alar sayesinde devletlerden ziyade bu kresel kentlerin asl nemli aktrler olduunu2 vurgulamaktadr. stanbul ise bu kresel dnyada ok uzun zaman nce, XIX. yzyln sonlarna doru yerini almtr. alar Keyderin de altn izdii gibi 1850lerde stanbul oktan bir liman kenti olarak Dou ile Bat arasnda nemli mallarn hem topland hem de tketen bir kent olmutur.3 Kresel bir kent olan stanbulda yaayan Avrupa vatandalar sadece XX. yzyln sonlarnda deil, XIX. yzylda da ounluktayd. Kemalist elitler tarafndan stanbulun dland ve milliyetiliin tm politikalarda youn bir ekilde hissedildii iki Dnya Sava arasnda geen yaklak otuz yllk srete her ne kadar stanbulun yabanc misafirleri asndan muhafazakr ve karamsar bir atmosfer hkim olsa da DPnin iktidara gelii ile balatlan ve 1980 Askeri Darbesinin ardndan zal nderliinde hz kazanan liberalleme sreci, stanbulun dnyaya almasna olanak salamtr. Biz de bu balamda Osmanl Devletinin son dneminden 2000li yllara kadar olan stanbulun kresel kent olma yolundaki servenini takip etmek amacyla stanbulda yaayan Avrupallar ve Levantenler zerine yaplan almalar da inceledik. Saha almasnda karmza kan en byk engel, stanbulda yaayan Avrupa vatandalarna dair dzenli bir kaydn tutulmamas ya da kamuya aklanamaz olmas nedeniyle bu verilere ulaamamak olmutur. Trkiye statistik Kurumu, stanbulda adrese dayal yaplan nfus saymnda byle bir
1

Thomas Faist, Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, ev. Azat Zana Gndoan ve Can Nacar (stanbul: Balam Yaynlar, 2003). Saskia Sassen, The Global City: New York, London, Tokyo (New Jersey: Princeton University Press, 2001). alar Keyder ,Arka Plan iinde alar Keyder (der.), stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda, ev. Sungur Savran (stanbul, Metis Yaynlar: 2000).

25

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

verinin ilenmediini ifade etmitir. Bu nedenle stanbulda bulunan konsolosluklarn ilgili birimlerine bavurular yaplm ancak Fransz Konsolosluu dndan olumlu bir yant alnamamtr. Dolaysyla elimizdeki tek gncel veri, Fransz Konsolosluu bnyesindeki Vatandalk Hizmetleri Brosu tarafndan verilmitir: stanbulda yaayan kaytl Fransz vatandalarnn says 4.776dr. Konsolosluk alanlar, Trkiyeye okumak ya da almak iin gelen Franszlarn konsoloslua kayt olma koulu olmadn yani bunun da gerek sayy yanstmadn belirttiler. Ancak Fransz grmecilerimizden biri, stanbulda ortalama 6.000 Franszn yaadn tahmin ettiklerini sylemitir. Fransadaki yaldzl g zerine aratrma yapan Anne-Catherine Wagner de kaynaklarn sessizliinden bahseder: Nfus saymndaki teknik hata sadece dzensiz ya da kaak gmene mahsus deildir; ayn zamanda yabanc ynetici snfn da saklanmasna imkn vermektedir.4 Trkiye statistik Kurumu'nun kendisinden yazl ve szl olarak stanbul'a g hakknda herhangi bir veri almam olsak da resmi ngilizce web sitesinden Trkiye'ye olan uluslararas gn demografik istatistiklerine eriebildik. (Bkz. Tablo-1.) lkelere gre Avrupa'dan Trkiye'ye gelen g sralamasnda Almanya, birinci srada yer almaktadr. Hollanda ve Fransa ise Almanya'y takip etmektedir. Ancak bu tr istatistik verileri okurken 2. ve 3. nesil vatandalk alm gmenlerin de bu veriler iine girebileceini hatta Osmanl dneminden bu yana Trkiye'de yaayan Levantenlerin hala kken lkelerinin pasaportlarn tadklarn da gz nnde bulundurmamz gerekmektedir. ehirlere gre uluslararas g tablosunda ise stanbul en fazla yabanc gmenin yaad ilk kenttir. 29.409 erkek ve 25.235 kadn gmen olmak zere toplam 54.644 yabanc gmen stanbul'da kaytldr.5 Ayn zamanda, gmenler iinde kadn nfusunun youn olmas da bata belirttiimiz erkek gmen nderliindeki g hareketinin de biim deitirdiini gstermesi asndan deerlidir.

Anne Catherine Wagner, Les nouvelles elites de la mondialisation: Une immigration dore an France (Paris: PUF, 1998). Eriim tarihi 09 Eyll 2010: http://www.turkstat.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=38&ust_id=11

26

lknurKurunlugil

Tablo-1 lkelere Gre Yurtdndan Gelen G Table 1:Immigration by countries

Toplam Total 234 111 LKE COUNTRY Almanya Germany Bulgaristan Bulgaria KKTC Turkish Republic of Northern Cyprus Azerbaycan Azerbaijan Rusya Russia 40 670 12 994 Erkek Male 130 762 Kadn Female 103 349 LKE COUNTRY Libya Libyan Arab Jamahiriya talya Italia Toplam Total Erkek Male Kadn Female

73 736 27 470

33 066 14 476

1 239 1 162

972 755

267 407

13 844

8 805

5 039

9 127 8 626

4 554 5 606

4 573 3 020

Hollanda Netherlands Fransa France A.B.D. U.S.A. Suudi Arabistan Saudi arabia ngiltere United Kingdom Avusturya Austria svire Switzerland

8 013 7 746 7 561

4 462 4 142 4 451

3 551 3 604 3 110

Makedonya Republlic of Macedonia Suriye Syrian Arab Republic Danimarka Denmark Yugoslavya Fedral republic of Yugoslavia sve Sweden srail Israel Japonya Japan Moldova Cumhuriyeti Republic of Moldova Kanada Canada Norve Norway Pakistan Islamic Republic of Pakistan Msr Egypt rdn Jordan in China Lbnan Lebanon

1 154

589

565

1 132 1 107

569 580

563 527

1 090 984 895

512 475 735

578 509 160

6 334

5 137

1 197

865

511

354

5 708 5 557 5 370

2 920 3 250 2 817

2 788 2 307 2 553

721 701 678

109 367 353

612 334 325

ran Iran Irak Iraq Kazakistan Kazakhstan Belika Belgium Romanya Romania

5 138 4 617 4 153 2 740 2 730

3 188 2 679 2 309 1 439 1 220

1 950 1 938 1 844 1 301 1 510

552 445 390 378 352

373 323 250 231 210

179 122 140 147 142

27

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

zbekistan Uzbekistan Yunanistan Greece Grcistan Georgia Ukrayna Ukraine Afganistan Afghanistan Arnavutluk Albania

2 104 2 011 1 979 1 800

1 146 1 042 919 613

958 969 1 060 1 187

1 779 1 481

1 204 789

575 692

Trkmenistan Turkmenistan

1 477

1 121

356

Avustralya Australia Krgzistan Kyrgyzstan

1 369 1 334

670 785

699 549

spanya Spain Kuveyt Kuwait Banglade Bangladesh Tacikistan Tajikistan Bosna Hersek Bosnia and Herzegovina Hindistan India Filistin Palastine National Administration Dier Devletler Other countries

291 275 227 216

183 215 209 173

108 60 18 43

213 210

146 136

67 74

207

181

26

4 823

2 673

2 150

Kaynak: http://www.turkstat.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=38&ust_id=11

Yukardaki tablonun da gsterdii gibi Trkiye'de yaayan AB vatanda kiilerin says olduka yksektir. Almanya, Hollanda, Fransa, ngiltere, Avusturya, svire, Belika, Yunanistan en fazla Trkiye'ye g veren lkeler arasnda yer almaktadr. Bulgaristan, AB yesi olmu olsa da rneklememiz iinde yer verilmemitir nk Balkan lkesi olma zellii hem ar basmakta hem de Trk nfus paydas olduka youndur. 1. Sosyolojik Aratrma Tm bu aratrma srecine paralel olarak niteliksel yntemin bir teknii olan derinlemesine yz yze grme tercih edilmitir. Derinlemesine yz yze grme, gz nnde bulundurulmas gereken dnceyi kefetmek ve okumalar srasnda oluturulan aratrma sahasn geniletmek veya aydnlatmak iin gerekletirilmektedir.6 Trkiye'ye olan yaldzl g, stanbul'da yaayan Avrupa vatandalar zelinde incelediimiz bu aratrmamzda farkl milliyetlerden ve meslek dallarndan olan toplam on alt kii ile kartopu tekniini kullanarak derinlemesine yz yze grme gerekletirdik. Grmeciler seilirken genel bir kota sistemi uygulanmaya allmtr. Farkl uyruklardan kiiler ( Fransz, bir Belikal, iki ngiliz, iki Alman, iki talyan, bir spanyol, iki sveli, bir Finlandiyal, bir Yunan, bir
6

Raymond Quivy, Luc van Campenhoudt, Manuel de recherche en sciences sociales (Paris: Dunod, 1995).

28

lknurKurunlugil

Polonyal) ile yaplan grmelerde, grmecilerin farkl sosyo-ekonomik kategorilerden olmasna da dikkat edilmitir: Uluslararas firmalarda alan yneticilerden, aratrmac ve gazetecilere, yabanc kurumlarda retmenlik yapanlardan sanatlara kadar pek ok meslek grubundan kii ile grlmeye allmtr. Aratrmaya balarken arkada evresinden yola karak kartopu tekniinin uygulanmas ile on alt kiiye ulalmtr. Grmecilerin farkl sosyo-ekonomik kategorilerden olmalar hem rneklemi eitlendirmekte faydal olmutur, hem de farkl alglarla ve btnleme/btnleememe hallerine tanklk etmemizi salamtr. Yukarda bahsedilen rneklem ile grmelerin sadece Trke olarak gerekletirilmi, dierlerinde ngilizce ve Franszca iletiim kurulmutur. Derinlemesine yz yze grme iin hazrlanan soru cetvelinde ise Trkiyeye gelme kararnn alnmasndan brokratik ve yaamsal zorunluluklarn (i ve konut bulma gibi) nasl aldna, stanbuldaki gndelik hayattan (oturulan mahalle, mahalle ile ilikiler, arkada evresi, vb.) politik srelerin deerlendirilmesine, kken lke ile kurulan ilikilerden stanbulda yaayan cemaatleri ile srdrlen ilikilere ve gelecek planlarna kadar g srecinin tm aamalar renilmeye allmtr. Saha almasnn sonunda bireylerin, toplumla btnlemesinin sadece yabanc olma durumu zerinden deil; gelinen evre, eitim ve i gemii, siyasi angajman, mensubu olunan ya da arzulanan sosyo-ekonomik stat gibi ok katmanl bir yap zerinden kurulduu grlmtr. Genel bir deerlendirme yapacak olursak; uluslararas irketlerde almak iin kariyer odakl stanbula gelenlerin yani expatlarn; tm g srecindeki brokratik ve yaamsal gereklilikleri kendi irketleri zerinden toplumla ve devletin kurumlar ile temasa gemeden hallettiini, kendi cemaati iinde kalarak toplumla btnlemediini, yllarca stanbulda yaayp Trke renmediklerini, stanbulda ifa edilen grev sayesinde kendi anavatanlarnda uzun srete trmanacaklar kariyer basamaklarn daha hzl atlayabilecekleri renilmitir. Dier taraftan, okumak iin Erasmus deiim program ile gelen ve yerleen ya da sanat perspektiflerini zenginletirmek amacyla bir macera olarak stanbulda yaamay tercih eden sanatlarn daha bohem bir yaam tarzn benimsediklerini, okul ve i bulma ya da yerleim gibi konularda tm aamalar kendi balarna hallettiklerini syleyebiliriz. Maceraperestlerin iine sadece stanbul deneyimine sahip olmak iin anavatanlarndaki beyaz yakal ve yksek stat salayabilecek mesleklerinden vazgeerek sosyal sermayesini kullanan ve burada farkl alanlarda alan kiileri de eklememiz gerekmektedir. Maceraperestler, Trke renmek iin abalam olsalar da tam olarak dile hkim deillerdir. stanbuldaki yerleik cemaatleri ile grmeyi tercih etmezler nk onlar kurumsal i portfyn geniletmek ve kandklar lke politikalar ile ilikili kurumlardr. lkelerine dnme planlar ise ufukta grnmemektedir.

29

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

Son grmeci grubumuz olan aratrmac ve gazeteciler ise brokratik srelerden ve yaamsal ihtiyalardan kendi abalar ile gemeleri asndan maceraperestlerle benzerlik tamaktadr. Bu grup kapsamnda bir Fransz ve bir Yunan aratrmac, bir Finlandiyal ve bir ngiliz gazeteci ile grlmtr. ngiliz gazeteci dndaki grmeciler, grmeleri Trke gerekletirilecek kadar dile hkimdirler. stanbuldan ayrlmay dnmemekte olup, bir gn mesleklerini ifa edemeyecekleri noktada gitmek zorunda kalabileceklerini belirtmilerdir. Toplumla btnlemeleri pek ok adan gereklemi olan bu grup, Trkiyenin gemekte olduu toplumsal ve siyasi sreleri ayrntlandrarak anlatmakta ve kendi meslekleri ya da uzmanlama alanlar asndan stanbulda olmay bir nevi ans olarak grmektedirler. 2. stanbula Yaldzl G Bianca Kaiser, Avrupa Birlii Uyum Srecinde Trkiye'nin Yabanclar Mevzuat ve AB Vatanda Gmenlerin Yaamlar zerine Etkileri balkl makalesinde Avrupa'dan Trkiye'ye g ele almaktadr. Daha nceden de belirttiimiz gibi evreden merkeze olan gn zellikle de Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan merkezden evreye g olarak biim deitirdiini Kaiser de vurgulamaktadr. Kaiser, Trkiye genelinde inceledii Avrupa'dan Trkiye'ye g olgusunun temel etkene dayandrmaktadr: Trkiye'nin 1980'lerden bu yana siyasi ve iktisadi olarak dyaya almas; 1980'lerin ortalarndan bu yana tatil blgesi olarak Trkiye'nin tercih edilmesi ve iyi izlenimlerle ayrlan Avrupallarn uzun vadede burada yaamak istemeleri ve Trkiye'nin zellikle 2005 ylndan bu yana AB'ye tam yelik olaslnn artm olmasdr.7 Kaiser, ayn zamanda Trkiye'de yaayan AB vatandalarn 7 ana grup altnda toplamaktadr: AB irket ya da kurumlar tarafndan gnderilen grevli kiiler, Trk vatandalarnn AB vatanda eleri, ift uluslu, AB-Trk ailelerin ocuklar, emekli AB vatandalar, alternatif bir yaam arayndaki AB vatandalar, Trk kkenli AB gmenleri ve Boazii Almanlar. Bizim saha almamz kapsamnda ise 1990'l yllarn sonu 2000'lerin bandan itibaren Trkiye'ye olan yaldzl g incelememiz nedeniyle AB-Trk ailelerinin ocuklar, Trk kkenli AB gmenleri ya da levantenler olan Boazii Almanlar (AB vatandalar) rneklem iine alnmamtr.

a. Yerel Toplumla likiler

Saha almas esnasnda grmecilerin ilk olarak stanbul'a dair hikyelerini anlatmalar istenmitir. stanbul'da yaama sresi, geli nedenleri,
7

Bianca Kaiser, Avrupa Birlii Uyum Srecinde Trkiye'nin Yabanclar Mevzuat ve AB Vatanda Gmenlerin Yaamlar zerine Etkileri iinde Barbara Pusch, Thomas Wilkoszewski (der.), Trkiye'ye Uluslararas G: Toplumsal Koullar Bireysel Yaamlar, (stanbul: Kitap Yaynevi, 2010).

30

lknurKurunlugil

sosyo-ekonomik gemileri, gelecek planlar da dhil olmak zere profesyonel olarak izledii yol ve stanbul'a geli karar ile birlikte yolculuk, yerleme, i bulma gibi konular nasl zd sorulmutur. Ardndan yerel toplumla ilikilerini ve btnleme durumlarn anlamay hedefleyen sorular yneltilmitir. Bu blmde ncelikle stanbul ve ncesindeki hikyelerinden bahsedeceiz. Daha sonra yerel toplumla ilikileri ele alnacaktr. Grmecilerimizin stanbul ve ncesindeki hayat hikyelerine bakarken be ana konuyu eksen olarak aldk: stanbul'daki yaam sresi, stanbul'a gelme nedenleri, stanbul'da konut ve i bulma konular iin bavurduklar yntemler; buradaki hikayelerinin nasl balad konusunda bir fikir vermektedir. Ancak bunun yeterli olmayacan dndmz iin sosyoekonomik gemilerinden (aile, eitim, vb.) ve mesleki yol haritalarndan (daha nce altklar kurumlar, kentler, i yerindeki statleri) da bahsetmeleri istendi. ncelikle bu hikyelerden geneli temsil edenleri ele alarak gruplandrmamzn bir emasn karacaz. Ardndan stanbul'da yaayan AB vatanda grmecilerimizin yerel toplumla olan ilikilerini ve btnleme durumlarn inceleyeceiz. ncelikle btn grmecilerimizin niversite mezunu olduklarn belirtmeliyiz. lk olarak expat grubumuzu ele alacak olursak kendi alanlar ile ilgili blmlerde okurken ya da mezuniyetlerinin hemen ardndan i hayatna girmilerdir. kinci grubumuz olan aratrmaclar ve gazeteciler ise niversitede okuduklar blmler asndan farkllklar gstermektedirler. Aratrmaclarn sahip olduklar eitim sermayesini kullanarak ilerini yaptklarn dnrsek mezun olduklar blm ile yaptklar iin ayn olmas doal bir sonu iliki olarak grnmektedir. Ancak gazeteci grubumuzdaki grmecilerimiz niversitede farkl blmler okumular ama sosyal sermayelerini kullanarak stanbul'da gazetecilik yapmaktadrlar. Aratrmaclar, niversitede uzmanlaacaklar alanlar belirleyerek ona gre eitimlerini ekillendirmiler; gazeteciler ise farkl eitim yollarndan geerek sahip olduklar alar ve dili kullanarak u anda sahip olduklar noktaya gelmilerdir. Ksaca, aratrmaclar eitim sermayelerini kullanrken gazeteciler sosyal sermayelerinden faydalanmlardr. nc grubumuz olan maceraperestler ise ikinci grubumuzla benzer bir ekilde kendi ilerinde ayrmaktadrlar. Birletikleri nokta ise st orta ya da varlkl bir aileye mensup olmalar sayelerinde hem sosyal, hem eitim hem de ekonomik sermayelerini kullanma avantajlarna sahip olmalardr. st-orta ve st snftan gelen, mesleki hayatlar ve seimleri konusunda daha fazla zgr iradeye sahip olmalarnn nedenlerini ve burada bulunmalarn stanbul ncesi ve geli hikyeleri ile ortaya kmaktadr. ktisadi drtlerden te gerekten yapmak istediklerini elde etme drts ile yola kmlardr. Ancak zaman iinde maceraperestlerin bazlarnn farkl bir gruba gei yaptn da greceiz.

31

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

Grmecilerimizin gemi hikyelerinin ardndan bo zamanlarn nasl deerlendirdiklerine bakacaz. Bireyin sosyalleme meknlarnn banda i ve okul gibi gnn byk bir ksmnn geirildii yerler gelse de grmecilerin zellikle alma sresinden kalan zamanlarnda neler yapt sorulmutur. alma saatlerine ait zaman dilimlerinde birey, baz kar ve bamllk koullar nedeniyle zgr iradeye sahip olamasa da bo zamanlarnda ya da elenmek iin kendine ayrd vakitlerde zaman geirecei kiileri seme konusunda daha zgr davranabilme hakkna sahip olabilir. Aratrmac ve gazetecilerden oluan grubumuz daha ok Trkiyeli arkadalar edinmeyi tercih etmilerdir. Genel olarak Batllar ile grmenin kendilerini rahatsz ettiini ifade etmilerdir. Aratrmaclar ve gazeteciler, kesin bir dille stanbul'daki kendi cemaat mensuplarn expatlar olarak belirlemi ve onlarla grmektense Trkiye vatanda olan arkadalar edinmeyi ve onlarla vakit geirmeyi tercih ettiklerinin de altn izmilerdir. Maceraperestler ise bu konuda kesin bir ayrm belirtmemilerdir. Trk arkadalarnn yan sra farkl milliyetlere mensup birok yabanc arkadalara da sahiptirler.

Expatlarda ise aratrmac-gazeteciler gibi ama tam aksi ynde belirlenen hatlar ortaya kmaktadr. Arkada evresi daha ok i hayatlar zerinden kurulmaktadr. Expatlarn bo zaman yoktur ya da az vakitleri vardr. nk hem stanbul'dadrlar hem de stanbul dnda. Kken lke ile ilikiler kapsamnda ift dillilik hallerine baktmz zaman da greceimiz gibi expatlar, tam anlamyla ulusar meknda yaayanlardr. Uluslararas firmalara bal ya da yatrm amal stanbul'a gelmi olmalar nedeniyle kresel sermaye iinde yaamlarn kurmular, birden fazla meknda olma hali nedeniyle de kendilerine ait bo zamanlar yoktur ya da var olan az bo zamanlarnda hobilerine veya i arkadalarna vakit ayrmaktadrlar.
Grmecilere yerel toplumla kurduklar ilikileri anlayabilmek iin ayn zamanda nerede yaadklar ve oturduklar mahalledeki esnaf ve komular ile nasl bir ilikileri olduu da sorulmutur. Aratrmaclar ve gazeteciler Beyolu semtini tercih ederken expatlar kent eperinde kalan korunakl siteleri semilerdir. Bu durum ayn zamanda komuluk ve mahalledeki esnaf ile iliki biimini de etkilemektedir. Komuluklar site ynetiminin belirledii etkinler erevesinde ve evli olan expatlar iin ev hanm olan elerin sosyalleme durumlarnn belirledii koullarda gerekleirken mahalledeki esnaf ile iliki kurulmamaktadr. Kent eperindeki korunakl sitelerde yaamak ocuklarn iyi ve kaliteli bir evrede bymesi asndan tercih edilen yerler olarak tanmlanmtr. Komuluk ilikileri ok sk ve yakn olmamakla birlikte esnaf ile iliki kurulmamtr. Gerek yaam alanlar gerek vakit geirilen ya da alveri yaplan alanlarn steril ve kaliteli veya belli bir standarda sahip olmas nemli referans noktalar olarak grmeler srasnda vurgulanmtr. Maceraperestlerin oturduklar semtler, aratrmaclar ve gazetecilerinkine benzer bir ekilde merkezi ve trafie girmeyi en aza indiren merkezi semtlerdir.

32

lknurKurunlugil

Komuluk ilikileri ok sk deildir ama bu durum sadece kendilerinin yabanc olmalarna deil; ayn zamanda artk yerel toplumda da komuluk ba zayflamtr. Esnaf ile srekli etkileim halindedirler. Genellikle stanbul'da yaamak iin Ortaky, Beikta, Beyolu, Fndkl ve Kadky gibi merkezi semtleri semektedirler. stanbul'daki trafikten rahatsz olduklarn bu yzden de rahat ulam olan blgeleri tercih ettiklerinin de altn izmilerdir. Ayrca komuluk ilikilerinin kendilerinden deil Trk komularndan kaynaklanan sorunlar nedeniyle kurulamadn ya da yanl anlaldklarn ifade etmilerdir. Ama her durumda mahalledeki esnaf ile gndelik hayat iinde grtklerini ve sohbet ettiklerini belirtmilerdir. Son olarak ift dillilik durumunu ele alalm: Grmecilerimizin Trke renme ya da renmeme motivasyonlar, dil bilme durumlar ve gndelik hayatta kullandklar dil, yerel toplumla btnleme konusunda bize nemli ipular verecektir diye dnyoruz. Saha almas blmnde de belirttiimiz zere grmelerimizin byk ounluu yabanc dillerde gerekletirilmitir. Grmecilerimizden sadece Trke'de kendilerini ifade etme konusunda rahat olmalar nedeniyle Trke grme yaplmtr. Dil renme konusunda nceden yapm olduumuz gruplandrmann belirleyicilii yoktur diyebiliriz. Trke konuan grmecilere dil renme motivasyonlar sorulduunda yaadklar toplumla daha iyi iletiime geebilme ve Trkiye'yi daha iyi anlayabilmek iin dili rendiklerini belirtmilerdir. Maceraperestler dil renme arzularn gerek zaman gerekse disiplin eksilii nedeniyle srekli ertelemilerdir. Trke basit kelime ve cmleleri anlasalar ve kullansalar dahi ilk hevesle balanan Trke kurslar zorluk ve zamanszlk nedeniyle braklm, dolaysyla dil de unutulmutur. Grmeciler iinde expatlar toplumla tam olarak btnlememi ya da btnleme kaygs tamayanlar gibi grnmektedir. Trkeyi renmek ya da renmemek profesyonel yollar iinde nemli bir etken deildir. Aslnda stanbul'da deil ulusar toplumsal meknda yaayanlar olduklar iin expatlarn ngilizce bilmeleri bir zorunluluktur.

b. Kken lke ile likiler

Grmeler srasnda kken lke ile ilikileri ok katmanl olarak deerlendirebilmek iin lkelerini ziyaret etme durumlarndan kken lkedeki aile, akraba ve arkadalar ile iletiim kurma yollar ve sklklarna kadar pek ok soru sorulmutur. Ayn zamanda kken lkenin ulusal kurumlar (konsolosluklar, okullar, ibadet yerleri) da bu erevede grme cetveline eklenmitir. Evlilik stratejileri de bu balk altnda ele alnmtr. lk olarak AB vatanda gmenlerin anavatanlar ile iliki biimlerine bakacaz. Genel olarak, expatlar kken lkelerine daha bal ve gl alar iinde grnmektedirler. Kken lkede ya da baka lkelerde yaayan aile

33

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

fertleri ile olduka sk iletiim aralar ve tatiller srasnda grmektedirler. Aratrmac ve gazetecilerden oluan grubumuz ise aileleri ile daha az sklkta grtklerini ifade etmilerdir. Ziyaretler sadece stanbul'dan kken lkeye deil ters ynde de gereklemektedir. Maceraperestlerden bahsedecek olursak, gerek maddi zorluklar gerekse kiisel tercihler asndan kken lke ile zellikle de aile ile ba olduka zayftr. Kken lke ve ailelerle ilikiler daha nceden de belirttiimiz gibi ait olunan sosyo-ekonomik gruba gre farkllklar arz etmektedir. Grmecilerimizin hayat tarzlarnn yan sra iktisadi olanaklar da kendi lkelerine gidi sklklarn, tatil yapma biimlerini ve kullandklar iletiim aralarn belirlemektedir. Expatlar, lkeleri ile balarn en kuvvetli biimde koruyan gruptur. Aratrmaclar-gazeteciler ve maceraperestler ise hem anavatan ile hem de aileleri ile daha az grmektedirler. Grmecilere stanbul'daki kendi cemaatleri ile ilikileri de sorulmutur. Grmelerden ortaya kan sonuca gre cemaat ile kurulan ilikileri; konsolosluk, okul, kilise zerinden kurulanlar olarak belirleyebiliriz. lk olarak konsolosluk ve okul zerinden kurulan cemaat ilikilerine bakacaz. Aratrmaclar ve gazeteciler, kendi cemaatlerinden baka kiiler olarak expatlar tanmlamlardr. Maceraperestler ise kendileri iin buradaki cemaatin nemli olmadn belirtmilerdir. Daha nceden de belirttiimiz gibi stanbul'a gelen AB vatandalarnn konsolosluklara kayt olma zorunluluu yoktur. stanbul'da yaayan yabanclar, evlenme prosedrn gerekletirecekleri zaman konsoloslua kayt yaptrmak zorunda kalmaktadrlar. Maceraperestler iindeki grmecilerimiz, stanbul'da bir cemaate bal olmann kendileri asndan bir fayda salamadn ifade etmilerdir. stanbul'da yaayan AB vatanda expatlar da aratrmac-gazeteci grubumuzla benzer bir ekilde cemaat kavramndan expatlar anlamaktadr. zellikle konsolosluklar ve okullar vastasyla cemaatleriyle grmektedirler. Expatlar iin cemaatleri ile ilikilerini korumak ve gl bir hale getirmek, hem iinde yaadklar toplumda daha rahat bir yaam sunmakta hem de sahip olduklar i balantlarn daha gl bir hale getirmekte nemli bir rol oynad iin nemlidir. Cemaati, cemaat yelerinin ortaklaa paylatklar bir eye -genellikle ortak bir kimlik duygusuna- dayanan, zel olarak oluturulmu bir toplumsal ilikiler btn olarak tanmlayabiliriz. Talcott Parsons, hayatla ve karlarla ilgili olan ve pek belirlenmemi bir alandaki kapsaml bir dayanma ilikisini anlatmak iin cemaat kavramn kullanmtr.8 Cemaat kavram denilince akla ilk gelen sosyolog olan Ferdinand Tnnies ise cemaatte statnn atfedilen bir konum olduunu; aile ile kilisenin inancn korunmasnda, duygusal ve ibirliine ynelik davranlarn gelimesinde nemli bir rol oynadn savunur. Ancak i blm giderek karmak bir hal aldnda bu balar zlp yerini szlemeye dayal ve gayri ahsi ilikilere brakmakta, bylece byk apl rgtlenmeler
8

Sociological Theory and Modern Society (New York: The Free Press, 1967).
Talcott Parsons, Durkheim's Contribution to the Theory of Integration of Social Systems,

34

lknurKurunlugil

ve ehirler toplumcu sosyal formlar yanstmaktadrlar.9 Expatlar iin modern dnyada iinde yaadklar toplum iinde kendilerini rahat ve gvende hissedebilmeleri iin sadece aile, kilise veya dier ulusal kurumlar deil ayn zamanda yemek ve benzeri davetler, toplantlar da nemli bir rol oynamaktadr. Kken lke ile srdrlen ilikileri daha ayrntlandrmak iin grme srasnda dini pratikleri gerekletirme biimi de sorulmutur. Dini pratiklerin yerine getirilmesine ilikin sorumuzun amac stanbul'daki cemaatleri ve kurumlar ile ilikilerinin bir baka boyutunu ele almak iindir. Grmecilerimizin hepsi Hristiyan olduu iin kiliseye gitme sklklar sorulmutur. nceki blmden devam edebilmek iin ilk olarak expatlara bakacaz. Expatlar byk bir ounluu sadece dini inantan deil profesyonel kayglar nedeniyle de kiliseye gitmektedirler. Baka bir deyile kilise, sadece dini pratiklerin yerine getirildii yer deil, ayn zamanda cemaatle balarn glenmesini salayan mekndr. Bu duruma benzer frsatlar yaratan kilise dnda, yemek davetleri ve ortak etkinlikler de expatlar iin nemlidir. Michel Pinona gre yksek burjuvazinin yelerinin katlm ile gerekleen yemek davetleri, kokteyller, gala geceleri, allar, tiyatro prmiyerleri ve dier cemiyet aktiviteleri amasz birer etkinlik olmaktan te bir anlam tamaktadrlar.10 Aile evresini aan bir ilikiler ann gelitirilmesine ve muhafaza edilmesine olanak salayan bu etkinlikler, sosyal sermayenin devamll iin yaplmas zorunlu olan sosyal vazifelere rnek olarak gsterilebilir. Ancak tabi ki expatlar, kendi cemaat ilikileri ve i balantlar iin dini pratiklerini mutlaka yerine getirirler, gibi kesin bir yargya varmamz mmkn deil. Baz expat grmeciler de kiliseye gitmediklerini belirtmilerdir. Maceraperestler, kilise ya da sinagog evresinde kurulan i ilikilerine kar olduklarn ifade etmilerdir. Byk bir ounluu ateist olduunu ya da tek tanrl bir dine inanmadklarn eklemitir. Son grubumuzu oluturan aratrmaclar ve gazeteciler de dini pratiklerini yerine getirmediklerini ama bunun Trkiye'de yaamaya has bir ey olmadn sylemilerdir. Grmelerimiz gstermektedir ki zellikle kilise evresinde bulunmak, var olan ulusal kurumlar vastasyla yerel toplum iinde yaamak byk bir nem tamaktadr. Expatlar asndan kilisenin yan sra okul da nemli bir tercih olarak ortaya kmaktadr. Fransz g sosyologlarnn Fransa'da yaayan gmenlerin btnleme aralar olarak nem atfettikleri Fransz kurumlar vastasyla toplumla btnleme modeli, stanbul'da yaayan AB vatandalar asndan ilevsiz hale gelmitir. zellikle expatlar, kendi kurumlar zerinden
9

10

Ferdinand Tnnies, Community and Society (David & Charles: United Kingdom, 2002). Michel Pinon, Monique Pinon-Charlot, Sociologie de la bourgoisie (Paris: La Dcouverte, 2007).

35

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

sosyalleme imkan bulmakta, ocuklar iinse kendi okullar zerinden kontroll bir sosyalleme alan yaratmaktadrlar. Expatlarn byk ounluunun erkek olmas ve elerinin almamalar durumunda ise stanbul'da kurulmu olan AB vatanda eleri de kendi dernekleri zerinden yine kontroll bir sosyalleme sreci yaamaktadrlar (rnein, Alman elerinin kurduu Die Brcke, Fransz elerin dernei La Passarelle). Son olarak evlilik stratejileri zerinde duracaz. nceki blmlerde ocuklarn okul seimlerine ilikin expatlarmz, cevap vermi olduu iin dier iki grubumuzun ocuklar iin tercih edecekleri eitim sisteminden de bahsedeceiz. Expatlar, her ne kadar belli bir tabiyeti iaret etmemi olsalar da evli olanlarn eleri kendi milletinden ya da Avrupa kkenlidir. Evli olmayanlar ise Batl kltrne sahip eleri olduunu ya da olmasn arzu ettiklerini gstermilerdir. Aratrmaclar ve gazeteciler ile maceraperestler, evlilik stratejisi asndan birlemektedirler. Milliyet nemli deildir. Byk bir ounluu hayatlarnda bir kere de olsa bir Trk vatanda ile iliki deneyimlemitir ve ilikinin yrmesini veya yrmemesini kltrden ok karaktere balamaktadrlar. Grme cetvelimizi hazrlarken evlilik stratejileri ile birlikte sahip olduklar/olacaklar ocuk(lar) iin hangi okulu tercih edeceklerini de eklemitik. Buradaki ama yerel toplumla ve kendi cemaatleri ile kurduklar iliki biimini ve btnleme derecesini lmekti. Expatlar, ocuklarn kendi ulusal kurumlar zerinden okuttuklarn aklamlardr. Maceraperestler ise bu konuda fikir beyan etmemilerdir diyebiliriz. Her biri bu konuyu dnmediklerini ve gndemlerinde byle bir soru olmad iin bir cevap da veremeyeceklerini sylediler. Son grubumuz olan aratrmaclar-gazeteciler ise farkl grler bildirdiler. Grmecilerimiz genel olarak eitim sisteminin yetersizlikleri ve yaratc, tatmin edici bir eitim iin Trkiye'den ayrlmay bile dnebileceklerini ifade etmilerdir. ocuklarn sosyalleme durumlarn grmemizi salayan okul tercihi, rneklemimizin de btnlemesine dair iyi bir rnek olacan dnmtk. Ancak aratrmac-gazeteci grubundan olan bir grmecimiz, bizim bile sahaya kmadan nce bilmediimiz bir eyi ortaya karmtr: Trkiye'deki devlet okullarnda okuyabilmek iin T.C. vatanda olma zorunluluu bulunmaktadr. Ancak grmecilerimiz iin de sadece birinin ocuunu stanbul'da bir devlet okulunda eitim almasn istemesi istisnai bir durum olarak kabul ediyoruz. Grmecilerin byk bir ounluu kendi ocuklarnn ya kendi okullarnda ya da zel okullarda eitim almasn istemektedirler. nc bir alternatif ise Avrupa'da baka bir lkeye eitim iin yerleme plandr.

36

lknurKurunlugil

c. Trkiye'yi Alglama Biimleri

Grme cetvelinde Trkiye'yi alglama biimleri ile ilgili olarak ynetilen sorular; kendi lkeleri ile Trkiye'yi politik adan karlatrmalarn, stanbul'u nasl tanmladklarn ve sevdikleri/sevmedikleri ynlerini aklamalarn istemektedir. lk olarak grmecilerimizin politika ile ilgili grlerine yer vereceiz: Expatlar, siyasi ve ekonomik istikrarszlktan ikyet etmektedirler. Aratrmaclar ve gazeteciler ise Trkiye'nin iinde bulunduu durumun dinamizminin etkileyici olduunun altn izerken demokratikleme asndan nemli gnlere tanklk etmenin heyecanl olduunu belirtmektedirler. te yandan, maceraperestler olarak adlandrdmz gruptaki gmenler, Trkiye'nin gndemi ve politikalar konusunda ayrmaktadrlar: Tm dnyada artan milliyetilikten etkilenme durumu rahatsz edici olmakta, politikaclarn tutumu veya bireylerin sessiz kalma hali kabul edilemez olarak aklanmaktadr. Toparlayacak olursak, grmecilerimiz altklar alana bal olarak politik gndem farkl noktalardan ele almaktadrlar. Expatlar, iktisadi istikrar iin dzgn ileyen ve sarslmayan, kresel dnyayla btnlemi politik uygulamalarn gerekliliin altn izerken aratrmaclar-gazeteciler, Trkiye'nin sahip olduu siyasi ajandann dinamikliinin ne kadar nemli olduunu vurgulamlardr. Maceraperestler ise kendi ilerinde farkllklar gstermektedirler. Politika ile ilgilenmediklerini, Trkiye'de yaananlarn bir Avrupal olarak baktklarnda anlalmaz olduunu ya da dnya zerinde etkili olan rzgrlardan etkilendiini ifade etmilerdir. Grmecilerimizin stanbul zelinde Trkiye'yi nasl algladklarn anlatmak iin birka kelime ile stanbul'u tanmlamalarn istedik. Expatlar, stanbul'u tanmlarken Boaz, Hali, tarihi yarmada, Kz Kulesi vb. corafi zelliklerinden ve tarihi gzelliklerinden bahsetmilerdir, tpk bir turist gibi. Ayn zamanda stanbul'dan ikyeti de olmulardr. Birka yllna stanbul'da yaamay dnen bu grmeci grubumuz, ayn zamanda stanbul ile tam anlamyla bir btnleme salamam grnmektedir. Maceraperestler ve aratrmaclar-gazeteciler ise kendi ilerinde benzerlik gstermektedirler. Bir ksm stanbul'u ancak yaamak gerektiini, koca bir dnya olduunu dile getirirken dierleri de gizemli, hareketli ve merak uyandrc olarak betimlemilerdir. Grmecilere ayn zamanda stanbul'un sevdikleri ve sevmedikleri ynleri de sorulmutur. stisnasz her grmeci stanbul'daki trafikten ikyet etmektedir: Trafikten ikyeti olan grmeciler, kurallara uymama ve saygszlk kavramlar zerinde durmulardr. stanbul'un sevdiiniz ynleri sorusuna veren cevaplar ise daha fazla eitlilik ve farkllk ortaya koymaktadr. Expatlar, stanbul'u nasl tanmlarsnz sorusunda zaten cevaplarn vermilerdir: Boaz, tarihi yarmada, gzel yemekler stanbul'un en sevdikleri taraflardr. Maceraperestler ve aratrmaclar-gazeteciler stanbul'da sevdikleri eyleri tanmlarken benzerlik gstermektedirler: Kltr, eitlilik, hayat tarz, dinamizm, yaayan bir ehir olmas.

37

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

Grmecilere son olarak gelecee dair planlarn sorduk. stanbul'da m kalmay planlyorlar yoksa lkelerine dnmeyi mi veya baka bir lkeye mi yerlemeyi dnyorlar? Expatlar iinde kendi iini stanbul'da kurmu olanlar stanbul'dan ayrlmak gibi bir planlar olmadn belirtmitir. stanbul i hacmi ve tad potansiyel asndan kendilerine iyi bir gelecek vaat etmektedir. Dier expatlar iinse stanbul, geici bir sre ikamet ettikleri bir yer olarak grnmektedir. Buradaki geici grevlerini yerine getirdikten sonra kendi lkelerindeki ofise dnerek almay hedeflemektedirler. Aratrmaclar ve gazeteciler ise kalabildikleri kadar stanbul'da yaamay tercih edeceklerini belirtmilerdir. Bazlar iin ise ocuklarnn eitimi ve gelecei ile durum da karar vermelerinde etkili olacaktr. Maceraperestler iin ise daha belirsiz bir durum sz konusudur. Bazlar gitmeyi, bazlar ise kalmay dnr ama her iki durumda da bunun ne zaman olacana dair kesin bir tarih belirlenmemitir. Aslnda grmelerden ortaya kan sonuca gre, maceraperestlerin stanbul'da kalma durumlar sahip olduklar iktisadi sermayeye de bal olarak belirsizlik halini beraberinde getirmektedir diyebiliriz. Somut bir rnek verecek olursak, st snf bir aileye mensup olan kii, ekonomik kayglar olmadan, deneyim iin yer deitirmeyi planlarken orta snf bir aileden gelen kiiler iin isizlik gibi belirsiz bir gelecek sunan durumlarda bu istikrarszln daha uzun srmesi halinde i bulabilecei baka bir yere g etmesine ya da kendi lkesine dnmesine yol aabilmektedir. 3. stanbulda Yaayan Avrupa Vatandalarna Dair Bir Tipoloji Denemesi Todorov, Nous et les autres : la rflexion franaise sur la diversit humaine (Biz ve tekiler: nsan eitlilii zerine Fransz dnme gelenei)

adl eserinde egzotizmi; bir kltrn ya da bir lkenin gzlemci ile ilikilerine bal olarak ve milliyetiliin simetrik adan tersine yerletirerek aklar: Egzotizm, milliyetilik ile ayn grecelilie bal ancak simetrik olarak tam zttdr. Her iki durumda da stabil bir tanmlama yapmak mmkn deildir ancak bir lke ya da bir kltr gzlemci ile olan ilikilerine bal olarak tanmlanmaktadr, diyebiliriz.11Yazar, egzotizm kavram etrafnda toplanan yazarlarn eserlerinden yola karak on farkl seyyah portesi karr: Evrenselci bir bak as ile tm insanlarn eit olduu fikrine inanan ancak kendi idealleri iin dnyay deitirmeye alan asimiletirici ler; yerlilerin yabanc nesnelerini grmezden gelen, pahalya satan ama ve ucuza alan; tekileri evinde smrerek veya (genellikle kaak bir ekilde) anavatanna gtrerek ucuz i gc olarak kullanan kar salayc (profiteur) olanlar ilk iki grubu oluturur. Turistler ise bu iki gruptan ok farkldr. nsanlar antlara tercih eden acelesi olan bir ziyaretidir. Sadece modern insann karakteri olduu iin deil, mesleki bir neden yerine tatilini geirmek iin geldiinden acelecidir.
11

Tzvetan Todorov, Nous et les autres: la rflexion franaise sur la diversit humaine (Paris: Seuil, 1989).

38

lknurKurunlugil

Turistler, geldikleri lkede toplumun bireyleri ile ok da ilgilenmezler. Baka bir grup olan izlenimciler ise rafine turistlerdir: Ancak yine de turist ile benzer bir ekilde deneyimlemek iin sadece bir nesne zerine younlarlar. Peki, neden? nk Loti, gibi yaadklar lkede st snf yabanc olarak sadece bir tad kefetmelerine imkn vardr. Asimile olmu olan grupta ise gmen ii ya da alannda uzman kiileri alabiliriz. ncelikle ve ounlukla sadece seyahat etme amal deillerdir: Gmenlerdir. lerinde yaamak zorunda olduklar iin tekileri tanmak isterler. Davranlar kesinlikle asimile edicilerin zdddr. Gmen iiler iin ise kar salayclarn aksine bir durum sz konusudur. Kstl bir sre iin geldiklerinden ne kendi kltrlerinden vazgemeye ne de iinde bulunduklar kltr tanmaya niyetleri vardr. inde bulunduklar toplumu tanma ve kimlik asndan zdeim kurma (identification) sreci tamamlandnda ise gmen ii de artk asimile olacaktr: Tpk tekiler gibi olacaktr. Altnc tip ise yabanclardr. Yabanclarn bizim alkanlklarmz paylamak gibi bir derdi yoktur, onun yerine bunlara maruz kaldklarn dnrler. Yabanc iin bizler doal deilizdir, bu nedenle srekli olarak st kapal bir ekilde kendi lkesi ile bizimkini karlatrr ve eksiklerimizi bulmaya ncelik tanr. Srgnde olan [kii] tanmnda ise Todorov, iinde bulunduu topluma hibir ekilde karmayan, kendi evresi ve cemaati ile gren kiilerden bahseder: Srgnde olan kimdir? Sadece kendi hayat ile ilgilenen, kendi insanlar ile gren; ayn zamanda yabanc bir lkede yaama deneyimi bylece mmkn klan ve ait olmayan kiidir. Ayn fakat daha da gelitirilmi duygularla, tm btnleme srelerinin gerekletii ve kendi cemaatleri tarafndan kabul edilebilecekleri byk kentlerde yaarlar. Kinayeci karakter ise sylemek istediini dolayl yoldan anlatandr: Kendi toplumu ile ilgili yaad baka bir ey hakknda iinde bulunduu (yabanc) toplum ile tartarak iddiaya girer. Aslnda amac kendisine ve kendi kltrne dair yaad bir sorundur. nsanln iyiliine inanmayan birey ise Todorovun snflandrd baka bir gruptur. Evini seven kii ne onu ne de vatann terk etmez ve asla bundan pimanlk duymaz. Ancak ayn zamandan gezgin bir karaktere de sahip olan bu birey, dnya turuna kp bunu kendi evinde sonlandrr. Todorov, son olarak filozof grubundan bahseder. Filozoflarn da asimile ediciler gibi olduunu belirtir ve ayrldklar noktann filozoflarn farkllklar grmeye ynelik youn bir gzlemci olmalarna ve evrenselliklerinin salt bir etnomerkezcilikten uzak durmasna balar. Kaiser ve Todorov'un almalarnn yan sra Bourdieunn sermaye kavramnn, tipoloji denemesi iinde nemli bir yeri bulunmaktadr. Bourdieu sermayenin sadece ekonomik alan ile ilikilendirilemeyeceini ifade etmi ve almalaryla sermaye kavramnn sosyoloji literatrnn de nemli bir paras haline gelmesini salamtr. Bourdieu, iktisadi sermayeye ek olarak

39

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

eit sermayenin varlndan bahseder: Kltrel sermaye, sosyal sermaye ve sembolik sermaye. Kltrel sermaye kavramn gelitirirken ekonomik eitsizliklerin aklamakta yetersiz kald eitimsel performans ve kltrel pratik farkllamalarn gsterebilmeyi amalamtr. Bir mzede veya konser salonunda sanat eseri olarak, okulda ise edebi bir metin veya felsefi bir tartma olarak karlalabilen kltrel veya simgesel mallarn tketimi sadece anlamlarnn kavranabilmesi ile mmkndr. Bireylerin bu mallarn anlamlarn kavrayabilmek iin nceden edinilmi birtakm deer bime ve zevk alma tutumlarna/eilimlerine ihtiyalar olacaktr. Bu eilim ve tutumlarn bireye ilenmesi, baka bir deyile kltrel sermayenin birikmesi ise, bilinli veya bilinsiz bir srecin rndr, ailede balamakta ve belli bir zaman yatrmn gerektirmektedir. Bu yatrm bireye, annda olmamakla birlikte, okul dneminde, sosyal temaslarda, evliliklerde ve i piyasasnda kr veya zarar olarak geri dnmektedir.12 Bourdieu kltrel sermayeyi iselletirilmi halde, nesnelemi halde ve kurumsallam halde olmak zere farkl biimde ele almaktadr. Kltrel sermaye sahip olunan kltrel mallarn btnnden oluur: bir dalda uzman olmak, dili iyi kullanmak, sosyal dnyay ve onun ileyi kodlarn tanmak gibi edinilmi bilgilerden oluabildii gibi nesnellemi ve kurumsallam haliyle de bireyin edinebilecei bir sermaye trdr. Nesnellemi haliyle kltrel sermaye, kiinin sahip olduu tablolar, kitaplar, aletler, makine ve bilgisayarlar maddi kltrel mallardan meydana gelir. Kurumsallam haliyle ise bireyin zaman iinde edindii unvanlar, diplomalar, yarmalarda kazand dereceler, statlerden (retmen olmak, hkim olmak vs.) oluur. Kltrel sermaye, kiisel aba olmakszn edinilemez. Bireylerin uzun sreli abalarnn sonucudur, anlk olarak aktarlmas mmkn deildir. Bourdieu ayrca kltrel sermaye ile ekonomik sermaye arasnda bir ba kurmaktadr. Bu iki tr sermaye biimi birbirlerine evrilebilir. Farkl sermaye biimlerine bireyler farkl llerde sahip olurlar. rnein, bir zel okulun patronu grece daha ok iktisadi sermayeye daha az kltrel sermayeye sahipken ayn okuldaki bir retmen daha ok kltrel sermayeye daha az iktisadi sermayeye sahiptir. Bourdieu, kltrel sermaye kavramn zellikle toplumsal yeniden retim mekanizmalarn anlalr klmak iin kullanmtr.13 Sosyal sermaye ise devamll olan bir ilikiler ana sahip olmann salad gncel ve potansiyel zenginliklerin, kaynaklarn tm olarak tanmlanr. Bourdieu, maddi veya sembolik kazan salamaya yarayan bu yararl ve dayankl ilikilerin srdrlmesi iin zenli ve dzenli olarak allmas gerektiini nk bu ilikiler ann bir defaya mahsus kurulmu devaml bir a olmadn syler.14 Baka bir deyile, kiinin tanklklar sayesinde harekete geirebildii sermaye ve glerin tamam olan sosyal
12

Theory and Society (Say 14, 1985), ss. 745-775.

Rogers Brubaker, Rethinking classical theory: the sociological visions of Pierre Bourdieu, Pierre Bourdieu, Les trios tats du capital culturel, Actes de la recherche en sciences socials (Say 30, 1979), ss. 3-6. Pierre Bourdieu, Le capital social, Actes de la recherche en sciences sociales ( Say 31, 1980) ss. 2-3.

13

14

40

lknurKurunlugil

sermaye kendiliinden verili bir durum deildir, dolaysyla ilikiler a srekli olarak gncellenmeli ve eitli frsatlar yaratlarak yeniden kurulmaldr. Sermayenin ok boyutlu yapsna vurgu yapan Bourdieu, toplumsal eyleyicilerin toplumsal uzam ierisinde dallarnn da bu yapya uygun olarak iki boyutlu gerekletiini belirtir. Eyleyiciler toplumsal uzam ierisinde, birinci boyutta sahip olduklar sermayenin toplam hacmine, ikinci boyutta ise sermayelerinin yapsna, baka bir deyile farkl sermaye trlerinin grece arlna/oranna gre dalmlardr. Baka bir deyile, toplumsal uzam ayn anda hem dikey hem de yatay bir eksene sahiptir. Eyleyiciler sahip olduklar sermayenin toplam hacmine gre ncelikle dikey eksen zerinde, hiyerarik bir ekilde sralanrlar. Hem iktisadi hem de kltrel adan geni bir sermaye hacmine sahip toplumsal gruplar (patronlar, serbest meslek sahipleri ve niversite profesrleri) hiyerarinin en tepesinde, ekonomik ve kltrel sermaye bakmndan en yoksul olan toplumsal gruplar (vasfsz iiler, tarm iileri) ise hiyerarinin en alt noktasna yerleirler.15 Eyleyicilerin sahip olduklar sermayenin yaps, yani sermayelerinin toplam hacmi iinde kltrel ve iktisadi sermayelerinin oran ise yatay eksen zerindeki konumlarn belirler. Kltrel sermayeleri iktisadi sermayelerine oranla daha baskn olan eyleyiciler ile zt zelliklere sahip olanlar kart konumdadrlar. Bu yatay eksen, toplumsal uzamn dikey ekseninde ayn pozisyonda bulunan gruplarn, rnein patronlar ve niversite profesrlerinin veya ilkokul retmenleri ve kk esnafn arasnda da bir ayrm yaplmasna olanak salar.16 rneklemimiz iinde yer alan tm grmeciler kltrel sermayeye sahiptirler. Alm olduklar diplomalar, bildikleri yabanc diller gibi pek ok konuda -stanbul'da i bulma ve yaama gibi- avantajl bir duruma sahiptirler. Ancak ilerinden sadece expatlar, sosyal sermayeyi kullanabilendir. Sosyal sermaye, duraan bir ey deildir ya da duvara aslan bir diploma. Srekli olarak iliki kurma ve kurulan ilikileri canl tutma zorunluluunu beraberinde getirir. Kken lke ile ilikiler bal altnda dini pratiklerin gerekletirilmesine dair verilen cevaplardan da anlald zere, kilise ayn zamanda sosyal sermayenin kurulduu ve korunduu yerlerdir. Ayn zamanda okul toplantlar, dernek almalar ye da verilen davetler de benzer ileve sahiptir. Aratrmaclar-gazeteciler ve maceraperestler ise sahip olduklar kltrel sermaye evresinde yaamlarn srdrmektedir. Bourdieu'nn sermaye kavram balamnda rneklemimizi ve elit kavramn bir kez daha inceledikten sonra saha almamz sonucunda ortaya kan yeni tipolojimizden bahsetmek istiyoruz. Birinci grupta yer alan uluslararas irketlerde almak iin kariyer odakl stanbula gelenlerin yani expatlar, srgnde olan karc yabanc olarak adlandrabiliriz. Todorovun tipolojisi iinde kariyer odakl olarak g etmeleri nedeniyle kar salayc gruba girmektedir. Bu kar, ift ynl bir maddi kazantr: Mesleki deneyim
15 16

Patrice Bonnewitz, Premires leons sur la sociologie de Pierre Bourdieu (Paris: PUF, 1998). Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, ev. Hlya Uur Tanrver (stanbul: Kesit Yaynevi, 1995).

41

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

olarak altn deerinde olan stanbulda yaama ve alma sreci hzl ykselen bir kariyerin yan sra stanbulda konforlu bir yaam demektir. Bunun yannda steril bir ortamda yaamalar nedeniyle yabanc (exote) ve srgnde olan (exil) tiplemelerine de dhil olmaktadrlar. kinci grubumuz olan maceraperestler ise bo-bo (bohem burjuva) turistlerdir. Sosyo-ekonomik gemilerine ilikin sorularmza verdikleri cevap, st-orta veya varlkl ailelerden geldiklerini, dolaysyla meslek ve hayat tarz seiminde grece daha zgr olduklarn anladk. Sahip olduklar kltrel sermaye, daha rahat dolamda olmalarn salamaktadr. Maceraperestler bazen turist bazen de izlenimci snfna girmektedirler. Bohem bir hayat tarz etrafnda konumlanan maceraperestler kimi zaman sadece stanbula stanbul olduu iin geldiklerini belirtmiler, kimi zaman ise burada daha uzun sre kalmaya karar vererek Trkiye toplumunu ve kltrne odaklanmay tercih etmilerdir. Ayn zamanda, stanbul'da kal sresi uzadka maceraperestlerin aratrmaclar-gazeteciler grubuna gei yapabileceklerini de eklememiz gerekmektedir. Son grubumuz olan aratrmac ve gazeteciler ise Trkiye zerine uzmanlamalarnn bir sonucu olarak asimile olmu olanlardr yani iradi gmenlerdir. inde yaadklar ve aslnda aratrma zneleri olan Trkiye toplumunun bir bireyi haline gelmek iin aba sarf etmiler, Trkeyi renmiler ve burada mmkn olduunca kalmaya karar vermilerdir. Grmeler srasnda kendileri de yerel toplumla ile btnlemek iin abaladklarn, dardan gelenlerin (expatlarn) kendilerini daha geriye gtrdn, bu yzden kalanlar olarak bu grevi istemediklerini dile getirmilerdir. Sonu Zengin lkeden fakir lkeye, merkezden evreye olan g tanmlama konusunda yaplan yeni aratrmalar, artk klasik g sosyolojisinin yetersiz kaldn gstermektedir. Kreselleme olduka eski bir olgu olmasna ramen, stanbul zelinde evrede kalan kresel kentlerin ald g aklayabilmek iin yola ktk. Ulusar g ve diaspora almalar, hala ulus merkezli bir bak asndan olgularn ve aratrma nesnelerini aklama abasnda olduklarndan basite indirgeyen bir tutumun tesine geememilerdir. Bylece ulus devletin ge zlmesi gereken bir sorun olarak yaklama biimi alamad gibi ksr bir dng iine de girilmi olmaktadr. Bu nedenle aratrmamz srasnda farkl bir tanmlama gelitirebilmek iin Avrupa'dan Trkiye'ye g srecindeki aktrlerin yani stanbul'da yaayan Avrupa vatandalarnn salt ulusal bir kimlik zerinden deerlendirmek yerine gmenlik deneyimleri penceresinden bakmay tercih ettik.

42

lknurKurunlugil

Dier taraftan 1990'l yllarn banda dengeleri sarsan SSCB'nin zlmesi, Berlin Duvar'nn ve Dou Bloku'nun yklmas gibi nemli gelimeler, kresellemenin ivme kazanmasna olanak tand gibi yeni g hareketlerinin ortaya kmasna ve var olan g hareketlerinin yn deitirmesine de yol amtr. Aratrmamz srasnda ulatmz istatistikler, Trkiye'nin artk g veren lkeden g alan bir lkeye evrildiini ispatlad gibi erkek egemen/nderliinde gerekletirilen g hareketlerinin yerini kadn gmen younluunun yaand g hareketlerinin aldn da ortaya koymaktadr. stanbul'da yaayan Avrupa vatanda gmenler olduka heterojen bir kitledir. Sadece Avrupal kimlii zerinden kesin ereve iinde snflandrma yapmaya almak doru olmayaca iin l bir model oluturmay tercih ettik. Saha almamz gerekletirmeden nce uluslararas irketlerde almak iin geici bir sreliine gelen gmenleri expatlar, aratrma yapmak iin veya uluslararas bir gazetede alanlar aratrmaclar-gazeteciler ve Erasmus deiim program ile gelip kalan rencileri, sanatlar, retmenleri ve u anda almayanlar maceraperestler olarak belirlemitik. Ancak saha almamz tamamladktan sonra Todorov'un ve Bourdieu'nn de rehberliinde yeni snflandrmalar ortaya kmtr. Kariyerleri iin g etmeleri, kapal bir evrede yaamalar ve kendi cemaatlerinin dna kmadklar iin birinci grubumuz olan expatlar, srgnde olan karc yabanc olarak tanmlayabiliriz. kinci grubumuz olan aratrmaclar-gazeteciler ise kendi iradeleri ile Trkiye'ye gelip yerlemeyi kabul etmi, kk salmay dnen ve toplumla btnlemeye en yakn olan grup olmas nedeniyle iradi gmenlerdir. Maceraperestler ise bulunduklar mekn tketme biimleri ve sahip olduklar bohem hayat tarz asndan bohem burjuva turistler olarak konumlandrlmlardr. Aratrmamz srasnda stanbul'da kalma sresi uzayan baz maceraperest grmecilerimizin aratrmac-gazeteci grubuna girebileceini de tespit etmi olduk. Sonu olarak, ulus devlet perspektifi iinden sadece kimliklerle gmenlerin btnleme durumunu anlamaya almak ise 2000'li yllarda g hareketlerini ve aklarn aklamamz iin yetersiz kalmasnn yan sra eskiyi tekrar etmemize ve yol alamamamza yol aacakt. Gmenin geldii lke, vard lke ya da stats ne olursa olsun, uzakta kalma ve yabanc bir toplumda yaamn srdryor olmas uzaklama deneyimini ortaya karmaktadr. Bu nedenle saha almamz gmenlerin deneyimlerini anlatarak inceledik. Ksaca zetleyecek olursak, stanbul artk Dou'nun Bat'ya alan bir penceresi olma durumundan kp bir dnya kenti olmutur. Trkiye'ye gelen Avrupa vatandalarnn byk bir ounluunun yaamak iin tercih ettikleri veya expatlar da olduu gibi almak iin yerlemek zorunda olduklar ehrin stanbul olmas yeni bir g hareketini ve heterojen bir Avrupal gmen nfusunu ortaya karmaktadr.

43

GalmalarnaTersindenBakmak:stanbuldakiAvrupaVatandalarnnGSreleriveGmenlikHalleri

A Reversal Approach to Migration Studies: The Process of Migration and Migrant Status of European Citizens in Istanbul
How to tackle a case of immigration, where the migrant is not an unqualified, young and single man migrating from a poor country to a rich one? The present research on A Reversal Approach to Migration Studies: The Process of Migration and Migrant Status of European Citizens in Istanbul aims at studying this theme, which has been neglected in current scholarly literature on sociology of immigration. Within the framework of our research, we studied the process of immigration of Europeans who preferred to settle in Istanbul (a global city) for a reason related to work issues or to a search for adventure, and we also analyzed their perceptions of their own homelands in their present expatriate condition. Istanbul, which has become a global port city since late 19th century, went through a process of relative closing as a result of Kemalist elites policy of homogenization in the framework of the creation of a Turkish nation-State. However, from 1980s on, as a consequence of Turgut zals policies, Istanbul became once again an eventual home for foreign capital and foreigners. Within a theoretical framework based on the concepts of global city and transnational social spaces, the present thesis aims at analyzing the process of integration of elite Europeans living in Istanbul to the society they live in. However, we aim to take a step forward from the simplistic attitude such as transnational migration and Diaspora studies that has a nation-centred perspective. These methods cannot exceed the nation-state approach which assumes the migration as a problem to be solved in the way to get into a vicious circle. Therefore, during our field research we prefer to look at the window of experiences of migration instead of the evaluation only by national identity of actors in the process of migration from Europe to Turkey, i.e. European citizens who live in Istanbul, in order to develop a different definition. On the other hand, the globalization has gained momentum due to significant events which had shaken the balance of the global politics and economy, such as the collapse of USSR, the Berlin Wall and Eastern Bloc at the beginning of 1990s. Also, the developments above mentioned caused the emergence of new migration flows as well as the changing of direction for the present ones. The statistics that we have found during our research shows that Turkey has evolved from the country of emigration to the country of immigration. In addition to this, female migrants claim larger proportion than male migrants according to the statistics. EU citizens who live in Istanbul compose a quiet heterogeneous mass. In this study, we have developed a tripartite model to describe the identity of EU migrants in Istanbul because, we believe in that a determination by an

44

lknurKurunlugil

absolute European identity would be inadequate for migration studies as well as for our sample. Before the field research, we have defined three different socio-economic groups for our sample: a) Expats who moved to Istanbul to work in an international company and for a temporary period, b) researchersjournalists who moved to Istanbul to study on Turkey or for their specialisation, c) adventurers who come to Istanbul for her mystical and chaotic ambiance and prefer to use their social capital such as foreign language to gain their life and also, artists and exchange students under the Erasmus LLP are the members of this group. But after the finalization of the fieldwork and the guideness of Bourdieus and Todorovs theories we have reached a new classification which you will find under the chapter of An Essay on typology of European citizens who live in Istanbul.

Keywords:

Istanbul, Gilded Migration, Elite, Globalization, Global City, Transnational Social Spaces

European

Migrant,

lknur Kurunlugil Yeni Yzyl niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blm Aratrma Grevlisidir.

45