stanbul - Amargi Feminizm Tartmalar

Kasm 2011

stanbul - Amargi Feminizm Tartmalar

Birinci Basm Amargi Yaynevi Kasm 2011. Yayna Hazrlayanlar: Esen zdemir, Sevi Bayraktar Kapak Tasarm: Hilal Esmer Dzelti: Ayegl Tatman Grafik Tasarm: zlem Alc AMARG S.S. Kadn Bilimsel Aratrma ve Dayanma Yaynclk Kooperatifi stiklal Cad. No:73/5 Beyolu/stanbul Tel: 0212 251 01 54 email: stanbul@maargi.org.tr web: www.amargi.org.tr Bask: Ezgi Matbaas Sanayi Cad. Altay Sok. No:10 obaneme-Yenibosna/ stanbul Tel: 0212 452 23 02

Bu kitap Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliinin katklaryla hazrlanmtr

INDEKILER
Hak Talebi / Marie Victoire, Hazal Halavut 7 Demir eneli Melekler / Melek zman 25 Osmanl Trk Kadn Hareketi / Yaprak Zihniolu 39 8 Mart / Filiz Karaku, Glfer Akkaya 55 Kadnlarn Milliyeti / Nkhet Sirman 85 Emma Goldman Pratik Anarizmi ve Dalgalar tesi Feminizmi / Milen&Glkan 101 Rosa Luxemburg, Clara Zetkin, Aleksandra Kollontay / Melda Yaman ztrk, Glnur Elik 129 Modernitenin kilikleri / nci Keresteciolu 155 kinci Dalga Feminizm / Aye Dzkan 175 Kate Millett, Simon De Beauvoir / Beril Eybolu, Ayegl Tatman 193 Sosyalist Feminizm / Glnur Savran 215 Fransz Feminizmi / Didem Havliolu 233 Kadnlarn Tarih Yazm / Serpil akr 253 syan Nisvan - 80ler Trkiyesinde Feminist Hareketin Ortaya k / ule Ayta, Handan Ko 277 Feminizmin znesi Kimdir? / Meltem Ahska, Nkhet Sirman, Glnur Savran 295

NSZ Feminist Tartmalara balama fikrimiz geen yl Amargi iinde Cumartesi gnleri yapmaya baladmz Cumartesi Makale Tartmalarnn sonucunda ortaya kt. Bu gnlerde, Feminist Tartmalarda da olduu gibi konu ile ilgili makaleler zerinden tartma yrtmeye altk ama bu denemeden arzu ettiimiz sonular alamadk dorusu. Bir yandan tartmalarn neredeyse sadece deneyim aktarmna dnmesi dier yandan artk kemikleen mevcut gr ayrlklar dolaysyla kendi ezberlerimize taklp kaldmz grdk. Ve bu durumdan bir k yolu aramaya koyulduk. Bulduumuz yolda, halihazrda kullandmz birok kavramla hesaplamaya ncelik verdik, en ok da feminizmin kavramlarn yeniden dnmeyi, onlarla bir hallemeyi gerekli hissettik. Kavramlarn belli balamlarda olumas fikrinden hareketle feminizmin tarihsellii iinde bilmediklerimizi kefetmek, bildiklerimizi bir kez daha hatrlamak ve yeniden yorumlamak iin yola ktk ve bu yolda temel derdimizi kavramlarn bugn bizler iin ne ifade ettiini, gncel feminist politikamzda nereye denk dtn anlamak, diye belirledik. Dolaysyla feminist tartmalara balarken ncelikle amacmz, hep bir arayn peinde olduunu syleyen Amargililer olarak kendi i rgtlenmemizde yaadmz tartmalarda imdiye kadar neleri gremediimizi, neleri grmezden geldiimizi kefetmek ve nce kendi ezberlerimizi bozmakt. Bunun iin de feminist teori ve pratiin diyalektik varoluu nce bizim dnyay deneyimleyiimize karsn sonra da bu deneyimler oalarak baka mecralara doru yol alsn istedik. Tartmalara baladmzda elimizde, feminizmin tarihsel izini takip edebileceimiz bir tarihsel hat izen dalgalarmz vard. Peki feminizmin tarihini ve kavramlarnn izini dorusal bir tarih aknda grebildik mi? Dorusu bunu arzulamadk bile, bilakis tartmalarn kendisi bizi hi de dorusal olmayan, dorusaldan ziyade dngsel olan bir yola doru srkledi. Yorgun argn, artk bitirmek zorundayz arkadalar, diyerek (imdilik) noktaladmz her tartmann ardndan bir sonraki haftann tartma konusu kendisini ak ettiinde bunu grmezden gelemedik ve bazen sraylarla, bazen geri dnlerle bu kendiliinden ilerleyen aka riayet ettik. Btn bu tartmalar sresince elbette hem lke gndemi hem de feminist hareketin gndemi durmadan akyor, feminizm tartmalarmzsa muhakkak bu gndemlerin etkisiyle yeniden ekilleniyordu; rnein, 8 Mart srecinde yaadmz tartmalar bizi 8 Martlar konumaya mecbur klmt... Ksacas, elimizde belli bir programmz ve dalgalarmz vard varolmasna da, rnein Emma gibi dalgalara smayan bir kadnla yolumuz kesitiinde bunun heyecan ile Rosa, Clara, Kollontay, Kate, Simonla da bulumadan geemezdik; tm bu srete isimlerini bu kadar ok telaffuz ettiimiz bu

kadnlar hakknda ne kadar az ey bildiimizi fark ettik. Dalgalar bir kenara brakarak da feminizmin tarihini konuamadk, zira Cumartesi Makale Tartmalarnda bunun olamayacan tecrbe etmitik; yani ne dalgalarla ne dalgalarsz oldu, ne grmezden gelebildik dalgalar ne de aabildik. Yalnz, iinden geerken dalgalarn onlara takl kalmaktan imtina ettik diyebiliriz. Feminizme yakr bir ekilde bol sorulu, bol hararetli, bol ekimeli tartmalar gerekletirdik. Btn sorularmza cevap bulamadk elbette, hatta her tartmadan daha fazla soruyla ayrldk; ama her seferinde biraya geldiimiz, birbirimizin sesini duyabildiimiz, dokunabildiimiz iin mutlu olduk. Bir sonraki haftann tartmasn merakla bekledik. Feminizm Tartmalarnn devam ettii be ay boyunca feminist harekette rgtl olan kadnlarn yan sra, sadece kadn olduu iin merak eden, entelektel anlamda ilgi duyan veya feminist harekete demeye alp da etrafnda dolanan ama bir trl feminist miyim deil miyim kararn veremeyen, hem feminist bir rgtte ne yapabilirim ki?! diye soran kadnlarla da bulutuk. Bugn feminist bilincin bize kazandrd farkl bir bak asyla daha nce kendimizin sorduu bu sorulara cevap vermeye alrken ne kadar etrefilli bir ile uratmz bir kez daha hatrladk; ama hepimiz ayn cevapta buluamyoruz diye de hayflanmadk, tersine, feministe bir merakla sormaya devam ettik. 2001 ylnda Amargi Kadn Kooperatifi olarak yola ktmzda derdimiz farkl iktidar ilikileri ile toplumsal cinsiyet elikilerinin arasndaki ba aa karmakt. Bu iktidar ilikilerinden bir tanesi de bilimsel bilginin iktidaryd. Kadnlarn dland, akademinin ve belli kurumlarn tekelinde olduu varsaylan bilimsel bilgiyi tek doru olmaktan karmak, yaamn ve siyasetin gcyle dntrmek iin Amargi Kadn Akademisi olarak Feminist Derslerle baladmz bu yolculuumuz bunu dert edinen birok atlye ve syleiler ile devam etti. zgrl Ararken-Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, Oda, Deneyimlerimiz Hangi Kaplar Ayor, Kadnlar Dile Gelince kitaplarmz bu kaygnn rnleri. 10. ylmzda yayna hazrladmz Feminist Tartmalar kitabyla bu yolcululuumuza devam ediyoruz. Bizler iin nasl zgrleeceimizin kefi teori ve pratiin btnlnden geiyor ve buna ekeceimiz bir para tuzu boynumuzun borcu biliyoruz. Teori ile pratiin, akademi ile sokan, bilimsel bilgi ile anneannelerimizden aktarlan kadnlk hafzalarnn bilgisi birbiri iinden aksn diye feminist analizi mcadelemizin asma kilidi yapp yola devam edeceiz. On be hafta boyunca son derece ilgin ve zengin tartmalarn yaand oturumlar gelmek istiyorum ama ilerimden dolay gelemiyorum, keke u an stanbulda olsaydm, gelemiyorum ama okuma nerilerinizi takip ediyorum, ok merak ediyorum tartma nasl geti, ses kayd var m acaba? diyen btn dostlarmz ve tartmalardan haberdar dahi olamayan herkes iin kitaplatrmaya karar verdik. Elinizde

tuttuunuz kitap uzun yllardr biriktirilen feminist hareketin bilgi ve deneyiminin kck bir paras. Bu kck paray dahi grnr klm olmamz bugnk feminist politikamza ve son yllarn hararetli bir konusuna, farkllklarmz arasnda nasl ittifaklar kurabiliriz? sorusuna bir para da olsa katk sunabildiyse ne mutlu bize. Feminizmin tarihini tartarak kendi tarihimizin izini srmeye altk, sr- lisan ettiysek affola... Feminist Tartmalar tam anlamyla kolektif bir almann rn oldu. Bilgi ve deneyimlerini bizlerle paylaarak bu tarihin yazlmasna katk sunan konumaclarmz: Marie Victoire, Hazal Halavut, Melek zman, Yaprak Zihniolu,Filiz Karaku, Glfer Akkaya, Nkhet Sirman, Milen, Glkan,Melda Yaman ztrk, Glnur Elik, nci Keresteciolu, Aye Dzkan, Beril Eybolu, Ayegl Tatman, Glnur Savran, Didem Havliolu ve Meltem Ahskaya, tartma programn belirleyen ve ynlendiren Amargi makale grubuna (Burcu Mutlu, Hazal Halavut, Sevi Bayraktar, Senem Donatan, Suzan Karaibrahimolu, ehri Karayel, Berfu eker, Esen zdemir), bu srecin en zorlu ksmn, ses kaytlarnn zmlemesini yapan Ayegl Tatman, Yamur Karan, Nedime Yeilyurt, Semra Aslan, Selda Ustaba, zlem alkan, Burcu Tunakan, Sevda Zenjanl,Tue Akar ve Armaan Laleye, bu hafta neyi, nasl tartsak diye sktmz her anda desteini bizden esirgemeyen Filiz Karaku ve Glnur Elike, kapak tasarmz yapan ve her trl kaprisimize katlanan Hilal Esmere, son dakikada imdadmza yetien kitabn grafik tasarmn yapan zlem Alcya, insan st bir hzla kitabn dzeltisini yapan Ayegl Tatmana, biyografilerin hazrlanmasna destek olan Dilah Saylana, tartmalarn koordinasyonunu yrten Hazal Halavut ve Esen zdemire, Feminist Tartmalar projemizi ve kitabn basmn destekleyen Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine ve bu sreci bizim iin gsterdikleri anlay ve titiz almalaryla kolaylatran vakf alanlar Semahat Sevim ve Saynur Graya, kitab yayna hazrlayan Esen zdemir ve Sevi Bayraktara ve tartmalarmza katlan herkese ok teekkr ederiz. Amargi Kadn Kooperatifi

Hak Talebi

Marie Victoire Louise CNRS (Le centre national de la recherche scientifique) adl bilimsel aratrma merkezinde kadna ynelik cinsel iddet ve fuhu gibi konular zerine alan feminist sosyolog ve aratrmac. Hazal Halavut Antropoloji ve Edebiyat alanlarnda alyor. Amargi Kadn Kooperatifi yesi.

Feminizmi tartyoruz; feministler tartyoruz; feministe feminizmi tartyoruz; btn kadnlar olsun istiyoruz, tarihimizi yazan btn kadnlar gelsin, kadnlk tarihimiz bir kez daha aktarlsn, bir kez daha yorumlansn, bin kere dile dklsn ama unutulmasn istiyoruz. Burada btn kadnlarla kadnlk tarihine, tarihimize yeniden tanklk etmeye niyetleniyiz. Dalgalar konuarak balayacaz, belki de bu dalgalarla arada kyya vura vura ilerleyeceiz drt ay boyunca, ama her seferinde dalagalarn stne kp daha ilerilere gitmeye alacaz... Vardmz noktada bu dalgal corafya bizi ne yana atar bilemiyoruz ama bir kydan alp konumak istiyoruz. Bir dil kuralm da bu corafyalarda kaybolursak birbirimize seslenebilelim istiyoruz. Biz hereyi imdi ok istiyoruz. Evet, bugn balyoruz.

Kendilerine feminist diyen bir grup kadn... Hazal: Bu hafta Birinci Dalga denilen dnemin tarihsel bir dkmn yapmak yerine hak talebi ve hak kavram nediri tartalm istedik. nk bugnlerde Amargide kendi aramzda farkl konularda tartrken de zellikle liberalizm, liberalizmin temel kavramlar vb. konularda kafamz karyor ve tartmalar yayoruz. Birinci Dalga ya da liberal feminizm diye adlandrlan dnemden beri sregelen kavramlarla ilgili, bu zamandan o zamana, o zamandan bu zamana bakmak gibi bir yntem olsun istiyoruz. Hak talebi tartmalarna gemeden nce, kitaplar kartrrken daha nce hi aklma gelmeyen bir eyi fark ettiimi sylemek istiyorum: Feminizmin tarihte kelime olarak ilk defa ne zaman kullandn gerekten daha nce hibir kaynakta grmemitim. Zaten ou zaman Kadn hareketi-Feminist Hareket, Kadn rgt-Feminist rgt gibi konular -u anda neye gre belirlediimiz belli olsa da- o zaman iin ak

Hak Talebi 9

10

deil. rnein Birinci Dalgada mcadele veren kadnlardan feminist diye bahsediliyor ama acaba bu kadnlar kendilerine feminist diyorlar myd? Onlar demeseler bile biz bugnden onlara bakp feministlerdi diyebilir miyiz, -bence deriz- gibi sorular vard aklmda. Feminist ve feminizm kavramlarnn ilk kez 1850lerde Fransada kullanld syleniyor. ngilterede ise bu 1890larda. Fakat ngilteredeki kullanl u ekilde: Fransadaki muhabirimiz, kendilerine feminist diyen bir grup kadnn Bu yzden ngiltere szlne de olumsuz anlamda bir girii var. Ayn ekilde Amerikada da byle. Seyda: Tanm yok mu? Hazal: Tanm verilmemi ama ilk olarak 1895 ylndaki rnek verilmi; nk hl Franszca anlamyla kullanlyor. 1910da Amerikada da kullanlmaya balanyor: Orada da oy hakk ile anlyor, ama yine kelimenin Fransaya referansla olumsuz bir kullanm var. 1791de Olympe de Gouges kadn haklar adl bir bror yaynlyor ve bunun ardndan giyotinle idam ediliyor. O yzden kelimenin Fransadan ngiltere ve Amerikaya kt anlamda geiinin bir sebebi var aslnda. Fransz htilalinde kadnlarn etkisine dair son zamanlarda birok aratrma yapld ama ben Franszca okuyamadm iin o konuda bir bilgim yok, yazlan ou kaynakta sadece ngilizce kaynaklar referans alnd iin bu sorun gz ard ediliyor oysa ihtilal zamannda Fransada olduka hareketli bir dnem yaanyor Bir sunumdan ziyade tartabileceimiz birka nokta kardm, bunlardan bir tanesi -ki benim aklma ok taklan ksmlardan biri- bu dneme, yani Birinci Dalga, Aydnlanmac Feminizm, Liberal Feminizm gibi farkl isimlerle anlan dneme gerekten bir ad vermek gerekiyorsa en doru ad nedir? Yani bu isimlerden ne anlyoruz? Galiba yle bir tarihsel fark var: 18. Yzylda birtakm kadnlarn yazmsal olarak eitli retimleri var. Ama balam olan bir kadn hareketinden bu dnemde sz etmek ok da mmkn deil. 1700ler John Locke, Jean-Jacques Rousseau gibi dnrlerin, Aydnlanma dncesinin, baknn hakim olduu bir dnem, bu yzden bu dneme Aydnlanmac Feminizm ad veriliyor. 19. yzylda ise Amerikadaki kleliin kaldrlmas ve kadnlara oy hakknn tannmasyla beraber ehirleri dolaan, kampanyalar yapan bir harekete dnm kadnlar gryoruz. Benim okuduum Josephine Donovannn Feminist Teori kitabnda, Aydnlanmac Feminizmi 18. yzyl olarak belirtiyor ve Birinci Dalgay da harekettin balad 19. yzyldan balatyor. Ama biliyoruz ki btn bu tanmlamalar yaptmz zaman mutlaka birileri hep darda kalyor. Mesela 1930lara kadar olan dneme liberal feminizm dediimizde, ayn dnemde yaayan Emma Goldman gibi liberalizmin btn noktalarn, yani yasal olan devlet eklini ve her eyi reddeden bir kadn nereye koyuyoruz? O yzden bu tanmlamalar ve isimlendirmeler hakknda konuabiliriz. Genel olarak Aydnlanma fikrinden biraz bahsedersek de yle bir ey var: Aslnda 1300l yllara ait Franszca ve ngilizce kadnlarn yazdklar metinleri var. Bunlar kadn haklarndan, zellikle kadn ve erkek arasndaki eitsizlikten bahseden metinler. Ama henz bir toplumsal dzen tahayyl yok ortada. Genelde bu kadnlar -18. yzyldaki Aydnlanmac feministler de dahil- o zaman henz eitim hakk olmad iin evdeki aydn denilen, baba/amca gibi bir figr

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

araclyla ktphaneye eriimi olan, evde eitim grm, dolaysyla okuyup kendilerini gelitirebilen kadnlar. Bu kadnlarn hem belli bir sosyal snftan olmalar gerekiyor hem de gerekten onlarn nlerinde engel tekil etmeyen ve yollarn aan aile iindeki bir erkek figr gerekiyor ki yazabilsinler. Baktm zaman edebiyatta da bu byle, Jane Austen dan Bronte kardelere kadar Gerekten kadnlarn bu imknlar gelitirebilmeleri iin kendine ait bir oda ya da bakasna ait bir odaya erimeleri gerekiyor. Dediim gibi 1300l yllardan balayan metinler var fakat ilk aydnlanmac feminist olarak referans verilen metin 1792 ylnda Mary Wollstonecraftin yazd Kadn Haklarnn Savunusu. Ama aslnda az nce bahsettiimiz Olympe de Gougesun idam bu metinden drt ay nce gerekleiyor. Yine 1697de yani Mary Wollstonecrafttan neredeyse bir yl nce Mary Astellin Kadnlara Ciddi Bir neri adl bir makalesi bulunuyor. Mary Astell de amcas tarafndan eitim alm bir ngiliz. Yine Catharine Macaulaynin 1790da Eitim zerine Notlar diye bir makalesi bulunuyor. O da evde oturarak sekiz ciltlik bir ngiltere tarihi yazm bir kadn. Yani kadnlarn evde ve kendi alanlarnda bu tr birtakm retimleri var. 18. yzylda yazan kadnlar dierlerinden yle ayrabiliriz: Bu kadnlarn metinlerinde btnsel bir sistemden bahsettiklerini grmek mmkn. Eitsizliin adn koyarak, kadnlar ev iinde tutan ve zellikle eitim hakkndan yoksun brakan bir sistemden bahsediyorlar. Tabii bu dnemde bu tr metinlerin gelimesinin tarihsel faktrlerini de grmek lazm. Bunun iin btn bu Aydnlanma fikri ve teorisinden bahsetmemiz gerekiyor sanrm. nk Birinci Dalga dediimiz dnemdeki kadnlara gnmzde yaplan eletirilerin temelinde bu fikre bu kadar bal olmalar, yani eitsizlii eletirirken o Aydnlanma fikrinin tesis ettii ok daha byk hiyerarileri gzden karmalar sz konusu. Aydnlanma fikrinin nasl gelitiine bakmadan nce iki tane not daha: Birincisi; Newtonun, Descartesn, Galileonun 17. yzylda dncesini gelitirdikleri rasyonalizm var. 17. yzyl, insan aklnn ne kadar nemli olduunun kefedildii, insan aklnn doaya stn gelebilecei, fizikteki gelimelerle dnyann basit matematik kurallaryla aklanabilecei, benzer ekilde toplumun da tpk dnyann olduu gibi belli ileyi kurallarnn olduu ve bu kurallarn kefi ile toplum mhendisliinin yaplabilecei gibi dncelerin hakim olduu bir dnem. nsan akln merkeze alan bu dnce biimi aslnda bunu tesis ederken ve meru zeminini kurarken baka eyleri de tesis ediyor. Mesela rasyonellii en nemli ey olarak bir tarafa koyarken irrasyonelin ne olduunu da belirliyor; duygusal olan neden kt, gibi. Bilim ne kadar nemliyse doa o kadar kontrol edilmesi gereken, sahip olunmas gereken bir ey olarak tanmlanyor. Srekli ikilikler, kartlklar yaratma durumu sz konusu. Ve hi tesadfi olmayan bir ekilde de bu ikiliklerin akl, rasyonellik, bilim tarafnda hep erkekler; doa, irrasyonellikduygusallk, zapt edilmesi gereken tarafnda da hep kadnlar var. Bunu edebiyat metinlerinde ve dier birok eyde de grmek mmkn. Bence en arpc rnek Newtonun fizikle ilgili teorilerinin en popler olduu dnemde cad avlarnn da en youn olmas. Dnyann en aklanabilir ve bilimin en hakim olduu durumda bir takm doast gleri olan

Hak Talebi 11

12

kadnlarn yok edilmesi gerekiyor nk onlar daha byk bir tehlike oluturmaya balyorlar. kincisi ise; tarihini 16. yzyla kadar geri gtrebileceimiz ama esas olarak 18. yzylda hem Amerika ve hem Avrupada ortaya kan doal haklar sylemi var. 17. yzyldaki gelimelerden sonra 18. yzyla, yani Mary Wollstonecraftlarn yazd dneme, Fransa ve Amerikadaki bildirilerde de olan her birey doutan gelen temel haklara sahiptir diyen doal haklar ilkesiyle giriyoruz. 1792de Mary Wollstonecraftn Kadn Haklar Bildirgesini yazd dnemden nce 1776da Amerikan Bamszlk Bildirisi ve 1789da da Fransa nsan Haklar Bildirisi yazlm durumda. Bu bamszlk bildirilerinde zgrlk hakk, mutlulua sahip olma hakk, zel mlkiyet vs. ile ilgili pek ok ey var. Ancak bu her bireyin iinde kadnlar yok, yani kadnlarn hibir hakk yok. Ayrca kadnlar evlilikle beraber tamamen bir l vatandala geiyorlar. Kadnlarn miras hakk, ocuklar zerinde vekalet hakk gibi haklar yok. zellikle Amerikada kadn hareketinin klelik hareketiyle i ie gelimi olmas bu yzden ok nemli. Hem Wollstonecraftn hem Sarah Grimkenin metinlerinde unu grmek mmkn: Klelikle ilgili yaptklar savununun dilini kendi metinlerine de tayorlar. Mesela kadnn erkein klesi olarak grlmesi gibi bir analoji kuruyorlar. undan da bahsetmek lazm tabii; Amerikada kadn hareketi oy hakk gibi kendi taleplerini dillendirebilir duruma geldikten sonra klelik kart hareketten kopuyor. Bu Amerikan feminizmiyle ilgili nemli eletirilerden biri. Bu kopuun yle sebepleri de var: Kleliin kaldrlmasndan sonra siyah erkek, vatanda olup haklar elde ederken siyah kadn btn haklardan mahrum durumda. stelik beyaz kadnlar kendi zel alanlarnda en azndan toplumsal olarak verilmi baz imtiyazlara sahiplerken siyah kadn ev kadnlnn dnda ayn zamanda bir ii. Kadnlarn, kleliin kaldrlmas iin birlikte alt pek ok kii daha sonra kadnlara oy hakk isteyen sfrajet hareketinde kadnlara destek olmuyor. Dolaysyla byle bir ayrm noktas var. Bir de homojen bir kadn hareketinden bahsedemiyoruz. Oy hakk isteyen kadnlarn bir ksm ok ciddi anlamda Katolik kadnlar. ok az bir ksm, rnein Sarah Grimke var, Frances Wright var benim bildiim, onlar dnda ounun, rnein Wollstonecraftn metinlerinde de bir yaratc olduu fikri ok baskn. Ama bu dnemde Sarah Grimke gibi oturup ncilin eletirisini yazmaya alan kadnlar da var. Strateji ve taktiklerden sz etmek gerekirse, rnein 1848 ylnda Amerikan Bamszlk Bildirisinin dilini tamamen taklit eden bir Duygular Bildirgesini hazrlyorlar. Ve buradaki eitsizlii kadnlar ve erkekler zerinden ortaya koyuyorlar. Ve bu dnemle ilgili genelde yle ayrmlar var: rnein Sarah Grimke Birinci Dalgadayd ama radikal feminizme daha yakndr da Wollstonecraft liberalizme daha yakndr. Gerekten tartabileceimiz konulardan biri bu tarz ayrmlarn bize ne kadar faydal olup olmad. Tabii ki Grimke ve Wollstonecraft birbirinden ayran farklar grmek, bilmek nemli fakat birinin adn radikal dierininkini liberal olarak koymak bizim u anda yapacamz politika asndan ne anlama geliyor, diye sorabiliriz. kincisi bu dnemle ilgili benim aklma gelen nemli sorulardan biri, liberal feminizm denilen akmdan hl ne

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

anlyoruz? Hem bugn ne anlyoruz, hem o dnemin kendisini nasl deerlendiriyoruz? Mesela liberal feminizm denilen eyden bir hak talebi ve bu hakk yasal olarak tesis etmenin yollarn arama mcadelesi vermeyi mi anlyoruz? Bir de bu dnemin yaratt en bariz eylerden biri kamusal ve zel alan ayrm. Bu tabii ki o dnem yaratlmad ve zaten var olan bir eydi ancak bu kadnlarn ou o dnem zel alan politikas yapmadlar. Oy hakk, eitim hakk gibi konulardan bahsederken bir kamusal alan tarif ediyorlard ve o kamusal alanda sz hakk, eitlik talep ediyorlard. Fakat zel alan ya da ev ii gibi alanlara girilmedi. Esen: Ama Wollstonecraftn evli olan kadnlarn aslnda yasal fahielik yaptklarn syleyen ve u anda hi kimsenin syleyemeyecei kadar radikal ve aslnda da zel alana dorudan dahil olan bir sylemi var. Yani kamusal alan-zel alan ayrm da o kadar net deil. Wollstonecraftn esas hedef kitlesi evde sslenip pslenmek dnda bir ey yapmayan ama st snfa mensup olan kadnlar. O dnem iinde, onlarn da yasal fahielik yaptn syleyebilecek kadar radikal bence. Hazal: Evet ama unu sylemeye alyorum, bu sz syleyebilirken sunduu zmler devletin ya da birilerinin verecei haklar erevesinde. Emek: Tam bu noktada bununla ilgili bir ey sylemek istiyorum: Esen, senin Wollstonecraftn metinlerinden sylediin rnek ok arpc ama bir yandan da bu kadn haklar zerine yazd Kadn Haklarnn Gerekelendirilmesi metnini okuduumda ve bu metin bana temelde neyi sylyor, diye baktmda gryorum ki, kadnlarn eitilmesinden ve eitim hakkndan bahsediyor. Ama bunu neyin zerinden ifade ediyor? Metin ak ak diyor ki, kadnlar eitin ki siz erkeklerin ocuklarn daha iyi yetitirebilsinler. Bunu grmek bir taraftan ok da zc. Kadnlar sadece insan olduklar iin, kadn olduklar iin eitim hakkna sahip olmaldr, diyemiyor nk bunu dedii zaman o eitim hakkn alma ans o kadar az ve o kadar dk ki. Dolaysyla o da bu hakk ancak bu ekilde talep ediyor. Esen: Belki yle devam edebiliriz; eletirel dnmekten bahsediyor ve neden eletirel dnmeliyiz, diye iaret ettii yer ok nemli nk Aydnlanma dncesinin ve rasyonelliin iinde bir eletirel dnceden bahsediliyor fakat tabii ki bu u an bizim anladmz anlamda bir eletirel dnme deil. Wollstonecraftn eletirel dncesi ancak eitimle salanabilecek bir ey. Kadnlarn akl olarak geriliini de kabul ediyorlar ama kadnlar da insan ve eer eitilirlerse akll olabilirler nk akl ve eletirel dnce dediimiz eye eitimle erimek mmkndr gibi dnem iin nemli olmakla beraber aslnda geri bir noktadan balyorlar. Hazaln dedii gibi aydnlanma dncesindeki akln hakimiyetinin, eitimin n planda olmasnn, modernizmin, zel alan-kamusal alan ayrmnn keskinlemesinin vs. sadece kadn erkek ilikilerine olan etkisine deil bilime edebiyata yansmalarna da bakmalyz. Bunlarn yan sra biz u anda liberal feminizmi nerede gryoruz, liberal feminizm nereye sz sylyor ya da kendilerini byle tanmlayan kadnlar var m, varsa kimdir bunlar? Peki, kendilerini liberal feminist olarak tarif etmeyen kadnlar eitim hakkyla ilgili sz sylemiyorlar m, syledikleri zaman liberal feminist mi oluyorlar, gibi sorular esas meselemiz olmal.

Hak Talebi 13

14

Dalgalar konumaya tartmalar ierisinde drt be hafta daha devam edeceiz ama odak noktamz u olmal diye dnyorum, dalgalarn iinde Emma Goldman gibi kadnlar olmasa bile bu dalgalar dnemselletirmesi nedir ve bize ne ifade ediyorlar? rnein hepimiz liberal feminizmden ya da Birinci Dalgadan ne anlyoruz diye konuabilir ve tartmann ilk ksmn byle yrtebiliriz diye dnyorum. Marie: Fransada biz liberal feminizm kelimesini kullanmyoruz, bu daha modern bir kelime. Kanc yzyldan bahsedersek bahsedelim bu ok yaygn kullandmz bir kelime deil. Bir de Fransada liberal dediimizde bu kapitalizmi, devleti destekleyen eklinde bir anlam ifade ediyor dolaysyla bu ekilde kullanmyoruz. Eer bir Fransz feministinin metnini evirecekseniz, Olympe de Gougesun yazd Kadn Haklar Bildirgesi olabilir bu. O bildirgenin 14. maddesinde yer alan ok nemli bir sz var: Kadnn giyotine gitme hakk varsa krsye kma hakk da olmaldr! Olympe de Gouges sadece feminist olduu iin idam edilmi deil, o dnemdeki devrimin bir paras olduu iin de idam edildi. Feminizm tartmalarna balarken aslnda tam da bu feminizm szcnn nasl ortaya kt ve feminizm adna konuan insanlarn zerinden deerlendirmememiz lazm diye dnyorum. Entelektellerin bunun zerine yaptklar kategorizasyon zerinden deerlendirmememiz lazm. Fransada bizim byle bir geleneimiz var: ldrlen milyonlarca kadn iinin ayn zamanda cadlkla sulanp yaklan milyonlarca kadnn getirdii bir gelenek. Ve eer bu kadnlar olmasayd bu entelekteller bugn feminizm zerine sz syleyemiyor olacaklard. Fransz devriminden bahsederken de aslnda biraz dikkatli yaklamamz gerekiyor. Bu devrimde yer alan ikinci bakan, yani bir erkek, yaplan bir toplantda birka kadn hari dier tm kadnlarn susturulmas gerektiini, politika yapmamalar gerektiini, konumamalar gerektiini sylyor ve kadna kar bir yasak koyuyorlar. Dolaysyla Fransada kadnlar konuabilmek iin birka yzyl beklemek durumunda kalyorlar. Ayn ey aydnlanma felsefesine yaklammzda da geerli olmal. nk bu felsefenin bak as ok kadn kart. lk aklma gelen rnek ki benim de hayatmda nemli bir yer tutmutur, Rousseaunun Emile adl almas. Bu kitabnda Rousseau kadnlarn ve erkeklerin eitiminden bahseder. ok kaln bir kitaptr ki ok byk ounluu erkeklerin eitimine, geri kalan ise kadnlarnkine ayrlmtr. ok nemli bir kitaptr nk ilk defa, kadnlarn eitim ve devlet sistemi ierisinde nasl bask altna alnmas gerektiini anlatan bir metindir. Hem Fransz htilalindeki hem Aydnlanmadaki kadn ve erkeklerin patriarkann teorisini gelitirdiklerini unutmamamz lazm. Ayrca unu sylemek istiyorum. Mcadele ierisinde yaptmz tartmalara ynelik, zel alan m kamusal alan m nce gelir yoksa insan haklar, eitim hakk gibi eyler mi nce gelir diye sorduumuzda aslnda bunlarn hepsi nemlidir diye cevap vermek istiyorum ben. nk hangisinin daha nce geldii sama bir soru ve bu sorulara taklmak bizim ok enerji kaybetmemize neden oldu. Kim hangi anda bunun gerekli olduunu hissediyorsa o an mdahale edip politika yapabilmeli diye dnyorum. Yasemin: Hazaln konumasnda iaret ettii eyler nemli. Benim iin Birinci, kinci, nc Dalga tartmasnn bugnk politik

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

duruumuzu ne ekilde izeceimize bir yol gstermiyorsa hibir anlam yok. Yani bu kategorizasyonun, tarihsel olarak bunun nasl tarif edilmesi gerektiinin bugne bir anlam kattn dnmyorum. Feminizmin tarihesini bilmek nemli. Nereden nasl balam, nasl glenmi, nasl ilerlemi. Yani onlar stratejik olarak renmek, onlardan g almak ve strateji kurmay renmek dnda bugne bir ey vermiyor. Ama koca bir dnyann tarihi erkeklerin tarihiyken feminizmin tarihini ahsen srf bu nedenle bilmek isterim. Birinci Dalga Feminizm dedikleri ey tek bir dn biimini iaret etmiyor. Emma Goldman ben de rnek verecektim nk o dnem Amerikada kadnlar oy hakk iin alrken Emma Goldman btn iktidar biimlerinin, devlet biimlerinin reddedildii bir baka tahayyln peinde, ezamanl gerekleiyor bunlar. O yzden Birinci Dalga deyip de tek tipletirebileceimiz bir feminizm biimi yok. u anda da hl Birinci Dalgann talep ve stratejileriyle yetinen kadn haklar savunucular var, yani tarihsel olarak ayrlmasnn mmkn olmadn sylemek istiyorum. deolojik olarak veya stratejik olarak belki ayrlabilir, geri ayrlp ayrlmamas da ok nemli deil, bugnmzde neye karlk geldii benim iin daha nemli. Birinci Dalga diye tarif edilen ey, demin Marie Victoire da syledi, kadnlarn eitim, oy gibi hibir vatandalk hakknn olmad bir dnemde oy hakk talep etmek bugnk dnyada hibir eye karlk gelmiyor. O gnk mcadeleyi bugnn gzyle analiz etmek doru olmaz. Buna tek bana liberal demek de yeterli olmayabilir. Kadnlarn eit vatanda saylmadklar bir yerde oy hakk iin mcadele etmek devrimci ve radikal diye de tanmlanabilir. Bu nereden baktnza ve nasl analiz ettiinize bal. O yzden ben bu tanmlamalara taklmadan bir ey sylemek istiyorum: Birinci Dalga diye tarif edilen ey; daha ok Amerika ve Avrupada oy hakk yani eit vatandalk talebiyle ortaya kan akm. Bunun liberal olarak nitelendirilmesinin nedeni de daha ok devlet tahayylnn iinde kalnmas ve devletin kendisine ve ekonomik sistemine dair hibir yapsal eletiri getirilmeden erkeklerle eit stat talep edilmesidir Benim iin asl nemli olan bu tanmlamalarn bugnk dnyada neye karlk geldikleri. Trkiyede bugn de liberal feministler var ama bu bizim Amargi iinde yaptmz liberal feminizm tartmasndan daha farkl bir ey. Yani Amargide kendine liberal diyen feministler benim algmdaki liberal feminist kavramna oturmuyorlar. Bugnk liberal feministler benim iin hl kz ocuklar iin eitim kampanyalar dzenleyenler ya da devletten meclise daha ok kadnn girmesini talep edenler. Bunlar devletin kendisine bir eletiri getirmedikleri, eitim sisteminin kendisine, ekonomik ileyie, kapitalizme eletiri getirmedikleri srece liberaldirler, ancak eitim hakk talebi ile birlikte bu eletirileri getiriyorlarsa deildirler. Birinci kuan Ben erkeklerle her alanda eit haklar istiyorum ama bu haklar isterken de bu haklarn tarif edilme biimine, bunlar tanyan mercilere ve onlarn yetkisine dair bir ey sylemiyorum, baknda olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti ilelebet Trkiye Cumhuriyeti kalsn ama ben de parlamentoya gireyim, gibi bir yaklam benim iin liberalizmin tekabl ettii yerdir. Feminist yaklam, hem meclise girmeyi talep edip hem o devlet biiminin, yasama-yrtme-yarg denen

Hak Talebi 15

16

erkinin, Trkiye Cumhuriyetinin Misak- Milli snrlarnn vs. kendisine de sz olan bir yerden kuruluyorsa, ona liberal demek bence doru deil. nc Dalga dediimiz feminizmi, ki mesela ben Amargide daha ok bu yaklamn arlkta olduunu dnyorum, dier feminizmlerden ayran ey farkllklarla yan yana gelmeye dair bir ey sylemesidir. Bu, farkllklarla yan yana gelmeyen tm ideolojilere kar bir tavrdr. Milliyeti ideolojiye, muhafazakr, dindar ideolojiye kar bir tavrdr. Kadn-erkek eitlii konusundaki ayrmcla ynelik, cinsel ynelim konusuna ynelik bir tavrdr. Yani bu farkllk sylemi, insanlar tekiletiren, onlara iddet uygulayan, onlar dlamay meru gren ideolojilere de kar durmak, bunun iin bir araya gelip rgtlenmektir. Benim iin nc Dalga budur ve ben Amarginin tam da burada durduunu dnyorum. Amargi ierisinde kendilerini liberal olarak tarif eden feministlerin de aslnda burada durduunu dnyorum ki bu benim liberalizmime tekabl etmiyor. rnein Trkiyede Trk Kadnlar Birlii adl bir rgt var, onlar liberal feministler bence. nk Trkiye Cumhuriyetinin kendisine, kapitalizme, milliyetilie kar genel ve ideolojik olarak bir eletirileri yok. Onlar Cumhuriyet Kadnn, o kadnn eitim hakkn, erkeklerle kamusal alanda eit pozisyonda olmasn savunuyor. Ben de kz ocuklarnn eitilmesi kampanyasn yrtenlere kar deilim. Bu kampanyalarn kendilerince nemli, anlaml bir ey yaptklarn dnyorum ama ahsen eitim sisteminin kendisini ve yapsn sorgulayan bir politik duru ierisinde olmay tercih ederim. Ama bu ideal olandr, bir de gnmzn gereklii var. Kyde okula gidemeyen bir kz ocuu iin eitim hakk hayati nemdedir ve bunu deersizletirerek, sen liberalsin, yalnzca bununla ilgileniyorsun diyerek feminist politika yapmay da doru bulmuyorum. O kadnlarn yaptklarnn da ok deerli olduunu dnyorum. Ama bunlar da kapsayan, eletirel, sorgulayc ve daha farkl bir yaam biimi kuran bir politik noktada durmak bana uzun vadede nemli geliyor. Gnmz koullar ierisinde hibir ekilde politik olarak yan yana gelemeyeceim pek ok kadn haklar savunucusunun aslnda kadnlar iin gndelik hayatta ok deerli eyler yaptklarn dnyorum. Bu liberalizm ve dalgalar tartmasnn bu kadnlar darda brakmayan ama eletiren ekilde ilerlemesini doru buluyorum. Yani Tu kaka feministler sizlerle yan yana gelmiyoruz, ayn salonda oturmuyoruz, demiyoruz, pek ok kadn platformunda biz kendimizden ok farkl dnen feministle yan yana geliyoruz. Pnar Selekin kampanyas da bu noktada ok anlaml, birok farkl feministi, kadn haklar savunucusunu bir araya getirdi. Yan yana durduumuz herkesle ayn politik ekilde dnmyoruz ama belirli eylerde uzlaabiliriz ki farkllklarn yan yana gelmesi ve bar kltr iinde toplumsal dnm ina etmeye almann stratejilerinden biri de budur bence. Emek: Kendi adma feminizmle ge tantm dnyorum. Feminist okumalara ilk baladmda belli skntlar yaadm, muhtemelen hepimiz yaamzdr. Dnya tarihine baktmzda, ok eril bir tarih ve bunu srayla okuyabilirsiniz; sa douyor, Dnya Savalar oluyor vs. Bu ok linear bir tarih. Bunun yan sra eitim sistemi de ok eril olduu iin biz bu ekilde dnmeye, byle renmeye alyoruz. Biz bir kadn

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

tarihinden, feminist tarihten sz etmeye kalktmzda iler karmakark oluyor. nk ayn izgisellii onun stne empoze etmeye alyoruz ve olmuyor, oturmuyor stne. Birinci, kinci, nc Dalga etiketlerinin srf o kategoriye sokma ihtiyacmzdan doduuna inanyorum nk ancak byle anlayp renebiliyoruz artk. Ben kendi okumalarmda bu yzden ok sknt ektim nk birinin bana u tarihte u, bu tarihte bu olmu diye anlatmasn bekliyordum. Osmanl Tarihi alr gibi renebileceimi sanyordum ama yle olmuyor gerekten, ok daha karmak. nk kadn hareketi ve kadn tarihi tek bir yerde gerekleen bir ey deil, dnyann bir yerinde ayn tarihte baka eyler olurken, baka bir yerde belki de ayn eyler bambaka ekilde gerekleiyor. rnein bir yerde silahlar daha ok konuuyor, bir yerde klelik var. Bu karmaann iinden kabilmek iin bu kategorizasyonu uyguladmz, ama bu yntemin dnce sistemimizde de yer etmemesi gerektiini dnyorum. nk verilen btn rneklerde olduu gibi farkl dnemlerde ok farkl fikirlerle ne kan feminist kadnlar var. Kendi adma ne yapmaya alyorum bu tarih emberiyle diye sorduumda, bir kadn olarak, feminist tarihi bilmek istiyorum, okumaya, anlamaya alyorum. Ama bu kategoriler beni gerekten biraz rktyor ve bunlarn, dier tm alanlarda olduu gibi, sonradan zerine yaptrmaya altmz etiketler olduunu dnyorum akas. Esen: Emekin bahsettii egemen, linear tarih yazm aslnda sadece kadnlar dlamyor btn ezilenleri, tekileri; kleleri, kadnlar, iileri, dilencileri dlyor. Bu tarih padiahlarn, sultanlarn ya da komutanlarn, ksacas erkeklerin tarihi. Tarihin aslnda linear olmamas sadece feminizmin tarihine has bir ey deil. Tarihte her zaman farkl yerlerde farkl ekilde farkl eyler oluyor ama biz onlar dorusal bir ekilde reniyoruz. Neyse ki artk gnmzde szl tarih diye bir yntem var, farkl kesimlerin tarihini aktrlerinin dilinden anlamaya alan bir tarih yazm yntemi bu. Ya da Foucault gibi tarihin dorusal olmadn, kopukluklardan olutuunu ve belli sramalar ierdiini hem sosyal bilimlerde hem de tarih alannda syleyen dnrler var. Bunun bizim amzdan nemiyse u: Hl bu tr bir rasyonellikten ve izgisel tarih algsndan kolayca syrlamyoruz. Bir ekilde bilgi retmeye alan, bilgiyle ilikisi olan insanlar olarak biz hl rasyonel olarak bilgi retiyoruz, rasyonel olarak anlyoruz. Hl akl var, ama toplum mhendisliine soyunmak baka bir ey. Dalgalar meselesine gelince de, Yaseminin Bu dnemselletirmelerin gemite neden byle olduu deil sadece bugn ne ifade ettii nemlidir, fikrine katlmyorum. Tam da bugnk oluturacamz politikalar iin tarihi nasl yazdmz ya da okuduumuz nemlidir. Bu dalgalarn u andaki politika yapma biimime ve politik szme faydas var mdr? Bu nemli bir soru, ama sadece bu deil mesele, tarihi nasl yazp okuduumuz tam da bizim nasl politika yaptmz belirledii iin dalgalar meselesi, yani neyi nasl adlandrdmz bence nemlidir. Kavramlarmz ve tarihin hangi dnemini nasl adlandrdmz bizim aslnda nasl politika yaptmz belirleyen bir eydir. Emekin dedii gibi belki yle rendiimiz iin bir kronoloji ve belli dnemletirmeler bize birtakm kolaylklar salyor. nk bir

Hak Talebi 17

18

eyi anlatrken Birinci Dalga dediinizde birok eyi tarif edebildiini dnyorsunuz, bu iletiimi biraz daha kolaylatryor bence. Ve hl tarihi yle okuyoruz, kefettiimiz bir eyin hangi dneme denk dtn bulmaya alyoruz, nk ancak bu ekilde zihin dnyamza yerletirebiliyoruz, ama bunun tesinde bence dalgalarn hi bir anlam yok. En azndan bana bunun dnda bir ey ifade etmiyor dalgalar. Hazal: Ben hem bu konuyla hem de Yaseminin Trkiye rnekleriyle ilgili bir eyler syleyeceim. ncelikle bu benim aklm ok kartran bir ey o yzden sizin ne dndnz merak ediyorum. Emekin sylediklerine katlyorum, benim kiisel olarak feminizm adna en nemli grdm ey akl yrtme biimimi deitirebilmek. Gerekten kendimde bu konuda bir gelime grebildiim an en mutlu olduum andr. Akl yrtme biimi derken yeni bir ey renmekten ya da bir eyi baka ekilde anlatmaktan deil, bir eyi farkl bir ekilde anlayabildiim zamandan bahsediyorum. nk gerekten, zellikle bu akl yrtme biimi ve bir eyi anlama ve anlatma biimlerimiz, belli tarihlerle, dorusal olarak, bir eylerin daha nemli dierlerinin daha nemsiz olduu dncesiyle, yani bu tr bir sistemle yn bulurken, btn bunlar bu kadar erkekken, bunlar biz deitiremezsek feminizm adna ne yaparsak yapalm ok fazla ilerleyebileceimizi dnmyorum. Dolaysyla benim iin gerekten feminist mcadelenin ok nemli bir parasn btn bu akl yrtme biimlerini deitirmek oluturuyor. O yzden de btn bu aydnlanma dnemi ve o dnemden sonra modernite dediimiz, hibir ekilde tarif edilemez olan o ey, stnde ok kafa yormak istediim eylerdir. Moderniteyi de tm tanmlanamazlna karn -ki ciltler dolusu kitap var bu konuda- u ekilde anlyorum; Modernite dnyann ve dnyadaki her eyin bilinebilir klnd bir akl yrtme biiminin iktidar olarak tesis edilmesidir. Yani her eyin esas bilgidir ve bilginin getirdii gerek kavram ve ikilikler var. Her ey bilinebilir, doa, hormonlar, toplum Aklmzn bu kadar stn ve dnyadaki en nemli ey olduu fikri ile birlikte anlamamz kolaylatran btn kategoriler ve bir ey kategori d kalr kalmaz panikleme halimiz. Yani modernite derken tm bu akl yrtme biimlerinden bahsediyorum. Yaseminin syledii liberal feminizmi nasl anlayabileceimiz konusunda ise, biz bugn liberalizm denilen bir idoelojiden bahsedebiliyoruz ve onun iinden konuurken liberal olarak adlandrdmz eyler var ama dier yandan Birinci Dalgadakilerin yapt her ey ok radikal ve sonuta bu kadnlarn alk grevlerini, zorla yemek yedirmeleri, ldklerini unutamayz. O dnem iin devrimci eylerdi bunlar. Fakat bugn mesela Yasemin Hl kyde okula gidemeyen kz ocuklarnn eitim almas iin kampanya yrten kadnlarn yaptklar da benim iin nemli, dediinde ben her zaman yle bir ikileme dyorum: Bir belgesel izlediimde rnein, Evet ya biz ok eletiriyoruz ama eitim de gerekli, okullarn ve bu hizmetin de gtrlmesi lazm, diyorum, sonra iimden Acaba iimdeki oryantalist mi konuuyor? diyorum. O eitimin de nasl bir eitim olduunu biliyoruz sonuta. Baba beni okula gnder diye bir kampanya erevesinde, sanki ocuklar okula gndermeyen bir tek babalarym gibi, oradaki btn Krt-Trk atmas, blgedeki okulun btn milliyeti sistemi, gz ard edilerek kz ocuklarn okula gndermeyen

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

birtakm babalar var yargs yeniden retiliyor. Evet, iren ve rezil bir sistemde hepimiz okuduk, okuyoruz, fakat sanki ister istemez btn bu sistemden bir k veya bir mcadeleye katl o eitim sisteminden geerek mmknm gibi... Bu yzden hep u ikilemde kalyorum: Bir taraftan bu eitim kampanyalar araclyla milliyeti ve ataerkil sylemin yeniden retildiini dnyorum ama bir taraftan da iimden o eitime de inanyorum. O eitimin iyi bir eitim olduuna deil ama ona bile ihtiyacmz olduuna. Esen: Ki sen de standartlara gre olduka iyi eitim alm birisin. Hazal: Evet, ben de eitim alm biriyim, dolaysyla birinden birini semek zorunda deiliz ama bu sylemi yeniden retmeden, yani yeniden rk olmadan, yeniden oryantalist olmadan, bu eitimle ilgili baka bir yntem tutturmann yolu mmkn m? Bunlar zerine ok dnmyoruz bence. Daha ziyade ya dardan eletirel pozisyondayz -ki benim geneldeki pozisyonum o- ya da iinden olanlar gerekten bu kampanyann ne kadar rk ve oryantalist olduunu ou zaman gz ard ediyorlar. Dolaysyla liberal feminist dediimiz kadnlarla ya da kadn kurumlaryla bizim gibi feminist rgtlerin birlikte iler yapmas bu sylemleri deitirebilir mi, byle imkanlar var m, hangi ksmna dahil olmak ve hangi ksmna dahil olmamak lazm gibi sorular var. Seyda: Tam bu konutuklarmz aklma 2002 ylnda, Medeni Kanun iin yrttmz kampanyay getirdi, Hazaln bahsettii ortakla ok gzel bir rnektir. Medeni Kanun Kampanyasnda birbirinden ok farkl politik pozisyonlar olan kadnlar hep birlikte altk. Ve o kampanya srecinde yle bir tartma yaanmt: Kadnlarn ou imam nikahl, evli olduu zaman birok haklar var ama imam nikah olunca hibir hakk yok. Bizim nerimizde kadnlarn resmi nikahla evlenmesi ya da mesela evlilik ierisinde kadnlarn haklarnn biraz daha arttrlmasna ynelik maddeler vard. Kadn erkek eit olsun ve kadnn emei de grnr olsun istiyorduk. Ama baktnzda bu neriler evlenmeyi bir anlamda merulatryor, aile kurumunu salamlatryor. Baka bir yandan da unu dnyorduk; birok kadn var ki onlara evlenmeyin, aile ataerkil bir kurumdur demenizin hibir karl yok. Eer bir politika yapacaksak bunun kadnlar iin bir karlnn olmas lazm Bunlar da dnerek politika retmek lazm. Hazaln syledii u nokta da nemli; bu tr kampanyalarda ekincelerimizi koymamz lazm ve erh koyduumuz tartmalar da yrtmemiz lazm. Trkiyede kadnlarn mcadelesi ya da biz feministlerin mcadelesi sadece haklar zerinden olmamal. Yani bu tehlikeye de dmemeliyiz. Ama ok uzaktan ve kmseyen bir tarzda da yaklamamamz gerekiyor. nk haklar birok insann da hayatna karlk geliyor, yani bir sr kadn unu diyor: evlilik ierisinde haklar edinmek benim iin nemlidir. Haklar mcadelesinin onda bir karl var, dolaysyla bu dengeyi kuran bir politika retmemiz gerekiyor. Liberal feminizm asndan konuya ok girmeyeceim ama u rnei vermek istiyorum: Medeni kanununda deiiklik taleplerine karlk mecliste erkek vekiller birdenbire kp karlara mallar yedirtmeyiz dediler, orada bir erkek kardeliini ok net grmtk. Mesela erkein reislii kaldrlrken onu istemeye istemeye de olsa kabul etmilerdi ama i mal rejimine geldiinde ortalk birbirine girdi, nk

Hak Talebi 19

20

para ve mlkiyet ve iktidar meselesi mal rejimi zerinden yryor, orada erkekler ortal birbirine katp Karlara mallar yedirtmeyiz, dediler ve neredeyse karlara mallar yedirtmeyiz kampanyas dzenlediler. Bu konuyu aratrrken yanl hatrlamyorsam dnemin feminist dergilerinin birinde bir eye rastladm: Hikmet Sami Trk Medeni Kanun srecinde gerekten kadnlarn yannda yer alm. Fakat o dnemi hatrlarsanz yine 2001 ylyd, o yl ayn zamanda Hayata Dn Operasyonu vard ve Hikmet Sami Trk o katliamn bandayd. Oysa bu konuda kadn dostu olarak grlmt. Ben o dergideki yazy grdmde yle dndm; belki o kadar ok karlara mallar yedirmeyiz kampanyasnn dzenlendii bir ortamda kimlerin destek olduunu kayt altna almak nemli olabilir ama kadn dostu diyerek, onu bu ekilde merulatrarak almamalar gerekiyor. Yok saymak da yanl olabilirdi nk yle bir kampanyada herkese ihtiya olabilir, ama Hayata Dn Operasyonundaki katliamda oynad barol grmezden gelip kadn dostu diye glen bir resmini de koymamalar gerekirdi diye dnyorum. Buralarda m acaba liberal feminizm tartmas? Esen: Evet, tam olarak buralarda... Yasemin: Bu ekilde politika yapmann yle bir handikab var; aynen Seydann dedii gibi; Medeni Kanundaki deiikliklerle kadnlarn haklarn ykseltiyorsun, ama bunu yaparken yasa koyucunun ve devletin meruiyetini, evliliin, ailenin meruiyetini de arttrm oluyorsun. Yaptn aslnda bir liberal politikaya denk geliyor nk bir yandan mevcut ataerkil sistemi glendiren bir ey yapyorsun. Ama bunun baka bir boyutu var, biz iddetsiz politika biimlerini benimsiyoruz ve iddetsiz politika yapmak daha ok toplumsal mutabakat salamak, toplumsal dinamikler iinde kendine daha ok alan amakla mmkndr. Bu ayn zamanda evet, liberallerin de syledii bir eydir, kendine sistem ierisinde zgrlk alan amaya almak. Seni liberallerden bu noktada ayracak ey udur: sisteme dair eletirini muhafaza etmek. rnein, sistemin ataerkil ynn eletiriyorsan ataerkil ynn kracak alanlar amaya almak. Yoksa nasl olacak o toplumsal dnm? Anarist birisi olarak soruyorum, nasl olacak bu dnyadaki devrim, devletlerin ortadan kalkmas nasl mmkn olacak, ancak sen yeterince glenirsen, belli kesimlerle toplumsal bir mutabakat salarsan mmkn olur, baka trls ancak nkleer sava, nc Dnya Sava gibi bir yolla mmkn olur, bunu belirlemezsen ok alternatif bir yolun kalmyor. Dorusu budur demiyorum, belki denenecek baka yollar vardr, ama biz de kalka sistemin iinde kendimize alan amak iin bu tip yntemleri de kullanan, bunun iin hem meclise giden, erkek milletvekilleriyle de tokalaan, ondan kanun karmasn isteyen, onu yetkili mercii olarak gren hem de ona kar kp sokakta baka bir yaam biimi kurmaya alan bir yerde duruyoruz. Byk bir gemii, tarihesi, stratejileri, modelleri olmayan bu politik dinamiklerin belki zaman ierisinde rayna oturacan, ama bizim u anda onu yazanlar, yazmaya alanlar olarak dtmz, kalktmz, zorlandmz her zaman dz bir izgide ilerleyemediimizi, bunun da ok mmkn olmadn gryorum. Eitim meselesine gelince, ben iyi eitim alm ve burada feminizm tartacak kadar lkse sahip bir kadn olarak, Bu eitim sistemi ataerkillii, milliyetilii yeniden retiyor, diyerek kyde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

okula gidemeyen bir kz ocuu adna konuma-karar verme hakknn bende olmadn dnyorum. Asl bunu yaptm zaman liberal bir pozisyonda dururum, diye dnyorum. O ocuk okusun ama o ocuun okuduu eylerin zihnini kirletmemesi iin biz mcadeleye devam edelim. Bir gn bizim de burada yarattmz bilgi o ocuun eriebilecei bir bilgi olsun. Biz de bugn burada bunlar tartarak bir bilgi retiyoruz ve o ocuk bu bilgiye ancak okuyarak eriebilir, tpk bizler gibi. Biz bugn birbirimize nasl eritiysek... Ya da bu tr kampanyalar yapanlara tu kaka demeliyiz deil, ok iyi yaptnz elinize salk demek de deil. Gerekli yerde destek olmak ama sorgulama ve eletiriyi srdrmek gerekli ve farkndal srekli ykseltmeye almak. Bilemiyorum, sonuta reneceiz, yani kimsenin de Ben en dorusunu biliyorum, en doru politik tutum budur, diyebilecei bir durumda yaamyoruz. spanyann i sava deneyimi hari anarist bir deneyim yaanamam bir dnyada yayoruz ve anarizmi kurmay, dnyada hi yle bir deneyim yokken oradan yaamaya alyorsun -ben kendi adma sylyorum- idealini yapabilecek kadar yeterli deneyim yaamadk. Yalnzca yapmaya alyoruz dnmeye ve belirli yerlerde mutabk olup belirli yerlerde eletirmeye devam etmeye... Marie: Yasemin bize az nce anarist deneyimden, bunun eksikliinden ve tek bir yerde grldnden bahsetti ama galiba bu zgrletirici dnce biimini sadece anarizm zerinden deil btn sistemler zerinden ve btn dnya zerinden deerlendirmemiz gerekiyor, nk tm dnyada aslnda btn bu sistemler yklyor, kyor. Bu tarihsel olarak bize biraz kt bir eymi gibi grnebilir ama bunun baka alar da var. nk bizi, her eyi, nasl yeniden ina edeceimiz sorusuyla kar karya brakyor. zellikle Fransada insanlar u anda pek ok eyi yeniden ina etme, retme, ortaya koyma sreci iindeler, kltr ayn ekilde, feminizm ayn ekilde Ve nemli olan da bu insanlarn bunlar stnde sadece konumuyor olmalar, u anda bunu yapyorlar, gerekletiriyorlar. Avrupa Birliiyle ilgili sylemem gereken ok nemli eyler var: Avrupa Birliine ok eletirel bir yerden yaklayorum. zellikle kadnlara, kadn haklarna ynelik sylediklerine dair eletirel yazdm birka yaz da var. Ama tm bu AB meselesine dair unutmamamz gereken ey; ABnin her eyden nce kapitalist bir proje olduu ve bunlarn sadece erkekler tarafndan ortaya konup kendi karlarna ynelik olduu ama sk sk bize bu gerei unutturmaya alyorlar. Bunun altnda yatan temel mesele, ekonomik liberalizm. AB, devletlerin ve hkmetlerin ortak karlarn gzetmek amacyla bir araya geldikleri bir yap nihayetinde. Bu yaplar bir araya gelip en ufak eyleri bile tartp nasl davranabileceklerine karar veriyorlar. rnein Pnar Selek meselesi aslnda AB asndan ok olumlu, karlarna uygun iyi eyler syleyebilecekleri bir mesele oldu. Niye? nk bu sayede, Biz konuma zgrln destekliyoruz, diyorlar ama AB iinde konuulmayan en nemli ey politika ve ekonomi arasndaki ba. Dnce zgrln, konuma zgrln destekliyorlar, evet, nk bu onlarn karlarna dokunmuyor, onlar rahatsz etmiyor. Ama AB iinde kesinlikle politika ve iktisat arasndaki badan sz etmek mmkn deil. Ve bu politik zgrlk boyutunu n plana koyuyorlar ki ekonomik olarak kurduklar

Hak Talebi 21

22

sistem grnmesin, arkada kalsn. ABnin Pnar Seleki desteklemesi tabii ki ok nemli ve mkemmel bir eydi, mahkemeye ABden gelen insanlarn Pnar ok samimi ekilde desteklediklerini biliyoruz ama bizlerin yine de bu iin ekonomik boyutuna ynelik biraz daha dikkatli yaklamamz gerekiyor. Emek: Hazaln son sylediklerine dair bir ey sylemek istiyorum: Bahsettiimiz kavramlara ynelik de biraz temkinli yaklamak gerekiyor nk her eyden nce konutuumuz dil ok problemli. Bu beyaz erkek dncesi Trkiyeye nereden geldi, nereden nereye doru bir bilgi ak var ve biz burada neyi tartyoruz, bu corafyaya dair bilmediimiz, atladmz neler var, kimin kavramlaryla neyi konuuyoruz? Galiba tm bunlar tekrar zerine dnmemiz gereken meseleler... Bir de Seydann bahsettii Medeni Kanun konusuyla ilgili, belki baka bir bak as getirir diye bir ey sylemek istiyorum. Trkiye Cumhuriyeti aslnda tamamen bir eviri cumhuriyeti. Medeni Kanun da dahil olmak zere btn yasalarmz eviri yoluyla elde edilmi durumda. Vakit dard vs. gibi bir sr gerekeyle aklanyor, ama hepsi svireden eviri. Bu corafyada yaayan insanlarn -hele de kadnlarnihtiyalar analiz edilmi de Medeni Kanun o ekilde oluturulmu deil. Bakyorlar, kendilerince medeni olduunu dndkleri lkeden alp buraya monte ediyorlar. Marie: AB hakknda sylenmesi gereken dier nemli bir ey de kesinlikle ve kesinlikle demokratik bir yap olmad. nk Strasbourgda ve Brkselde seimler yaplyor, seilen insanlar var ama biz bu insanlarn ne adlarn duyuyoruz ne de bir yerde gryoruz, yani bu insanlarn adlarna eriim ansmz bile olmuyor, AB Parlamentosudan bir parlamenterle grmtm ve syledii ey beni ok zd. Dedi ki Biz bir gn iinde 150 tane kanun onaylyoruz. 150 tane kanunu tabii ki okumuyorlar, peki bu yasalar nereden geliyor? Bunlar ok elit, ok st dzeyde olan bir bask grubu hazrlyor, onlarn da hibirini tanmyoruz, haberimiz yok kimdir, nedir, ne deildirler. AB parlamenterleri seimle ibana geliyorlar ama ortaya koyabilecekleri herhangi bir etkilerigleri yok. Bu bask grubunun hazrlad yasalar parlamentoya geliyor, onlar da sadece onaylyorlar. Sonuta bizim semediimiz insanlar bizim hayatmz hakknda kararlar veriyor. Tabii ki bu Trkiyenin ABye girmemesi gerektii anlamna gelmiyor, Trkiyeyi ilgilendiren mesele tabii sizin meseleniz. Esen: Marie Victoirea bir soru sormak istiyorum. Fransadaki, Seydann verdii Medeni Kanun rneinde olduu gibi, farkl feministlerin ve feminist olmayanlarn birlikte bir haklar mcadelesi yrtt politik rnekler var m ya da gncel pratikte Fransada feminist politika nasl yryor? Marie: Birlikte i yapan pek ok feminist var ancak Fransada bamza gelen yle de bir ey var: Feminist szc ok fazla yaylm durumda. Fransz Savunma Bakanmz var kendisi muhafazakr bir kadn ve kendisine feminist diyor ve bizim admza da konuuyor. Bu szcn kullanm ok geni kitlelere yaylm durumda ve artk hibir ey ifade etmez hale geldi. Bunu bir strateji olarak kullanyorlar o yzden bu kelimeyi kullanmaya kimin izni olmadn belirlemek lazm. Dolaysyla szcn kullanlabilecei temel noktalar ve sebepler ok

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

nemli. Bana gre bu hak bizde olmal, ben kalkp birisine sen kendine feminist dememelisin diyebilmeliyim. Fahieliin bir kurum olarak var olmasnn devam etmesini salayan insanlar var, ben buna kar bir pozisyon alyorum ve bu konuda almalar yapyorum. Fahieliin kurumsal olarak devam etmesi gerektiini syleyen insanlar kesinlikle ve kesinlikle kendilerine feminist diyememeliler nk bence bu ok politik bir mesele. Dilah: Peki, feminizm bu pratik politik meseleler zerinden tanmlanmas gereken bir ey mi, yoksa btn bunlardan bamsz olarak, bunlar iermelidir diyebileceimiz ekilde, rnein erkek egemen sisteme kkten kar olmak gibi belli prensipleri de var m? Siz nasl tanmlyorsunuz feminizmi? Marie: ncelikle ok yeterli olmamakla birlikte bir balang noktas olarak una bakmamz lazm, sadece feminist gruplar ierisinde deil ama baktmz her yerde, neyi nasl okuyacamz grmemiz lazm. Nerede kadna ynelik iddet, kadnla arpan, ona zarar veren bir ey varsa orada feminizmi bulabilirsiniz aslnda. rnein kars tecavze urayan bir ein karsn desteklemesi, bykannelerinizin normlarn karsnda durmalarna dair anlattklar hikayeleri Bunlar ilk admlar ama en nemlileri de bunlar. Daha teorik ve daha politik seviyelere doru da ilerleyebiliriz ama bunlar birbirinden ayr eyler olarak grmyorum, bunlar bir btn olarak gryorum. Kadnn urad aalanma her gn, her yerde ve her zaman karmza kyor. Sokakta, izlediimiz televizyonda, okuduumuz kitapta, kadnlara her yerde bask uygulanyor, her yerde inkar edilip aalanyorlar. Dolaysyla buradan bakmamz gerektiini dnyorum. Aslnda feminizmin balad yer olarak, milyonlarca kadnn zgrlemesine ne kadar katkda bulunduumuza bakmak gerekiyor. Trkiyede ya da Fransada ka tane feminist olduu ve bu saynn ne kadar artt deil de kadnlarn zgrlemesinde ne kadar yol alp neyi, ne kadar etkileyebildiimiz nemli. Bu evinde yemek piiren bir kadnn sorunlar da olabilir, boanma davas olan bir kadnn mcadelesi de Yani bizim asl onur duymamz gereken ey kadnn zgrlemesidir. Miray: Ben bir eyi merak ettim, acaba her tr fahielie mi karsnz, yani buna translarnki de ve kurumsallamam olanlar da dahil mi? Marie: Evet kesinlikle her trlsne karym. Yine ABden bahsederken demokratik bir yap olmadn syledik ama ayn zamanda bu bedenleri de pazara, sata karan bir yap. On be yl kadar bu yapnn kard yasalar takip etmeye altm ben. Bedenleri pazarlyorlar, bu bedenin kadn ya da erkek bedeni olmas fark etmez, byle bir fahielik olduu srece haklarmza ulatmzdan bahsetmemiz mmkn deil. Hazal: Peki, bir ey sormak istiyordum, seks iiliinin birdenbire ortadan kalkmayacan biliyoruz Marie: Pardon, seks iilii benim asla kabul edemediim bir kelime, byle kullandnzda fahielik herhangi bir i gibi grnyor ama deil. Hazal: Ben de seks iiliini kullanmay tercih ediyorum. Bugn deiik lkelerde seks iilerinin birok hareketi varken, rnein Hindistanda ve Trkiyede sendikalama ve devletten haklar alma mcadelesi varken bunlar nasl akladmz nemli. Marie: Aslnda konumann bandaki konuya dnm olduk, nasl olur

Hak Talebi 23

24

da fahielik yapma hakkndan bahsedebiliriz, bu korkun bir ey. Bunu 18. yzyla uyarlarsak klelik yapma hakkndan bahsetmi oluruz. Hazal: Bunlar bizim o insanlar hakknda dardan dndklerimiz. Peki, yaptklarn seks iilii diye tanmlayan insanlar ne olacak? Marie: Onlar kendilerini bu ekilde tanmladklar iin ben o fikri kabul edemem. Ben kle olmak istiyorum diyenler var diye ben klelii savunamam ya da kendilerine dindar diyen insanlar var diye yle olmadm gibi Katlmc (a): Fahielii bedenin baka trl smr biimlerinden, rnein fabrikadaki iinin durumundan, nasl ayrabiliriz? Marie: Kapitalist hegemonya hepimiz iin var ve hepimiz insann smrlmesine kar mcadele ediyoruz. Ama bir ayrm yapmamz gerekiyor: Emeimizi, yani sahip olduumuz igcn satmak baka bir ey, birinin bedenini tamamen kullanmak baka bir ey. Dolaysyla bu ikisi arasnda bir ayrm gzetmemiz gerekiyor. Ayrca bedenin smrlmesi ifadesinin kullanlmasna karym. Oradaki smr szcnn beden ile birlikte kullanlmasn doru bulmuyorum, nk Marxtan beri smr igcyle alakaldr. Beden zerindeki smr dediimiz zaman fahielii de bir igc olarak yanstm oluruz. O yzden ben btn bu kelimelerle de mcadele ediyorum. Bu i emeinizi satmaktan kesinlikle farkl, nk bir fabrikada sekiz saat almak gibi bir ey deil, patronun ileri gidebilecei bir snr var orada. Ama dier meselede iler ayn ekilde yrmyor, nk bir yere kilitlenip bedeniniz zerinden snrsz bir biimde kullanlyorsunuz. Bir feminist olarak bir insan, fahielii destekliyorsa kesinlikle ondan feminist diye bahsetmem mmkn deil. Katlmc (b): Bu ekilde dnen feministlere muhafazakr olduklarna dair birtakm eletiriler de geliyor, bu konuda ne dnyorsunuz? Marie: Ben bu eletirilere cevap vermekle zaman kaybetmiyorum, nasl olur da bir feministin muhafazakr olduu dnlebilinir? Ayn zamanda moralist (ahlak) olmakla eletirilmeyi de problemli buluyorum. Hazal: Konu biraz farkl yerde olsa da konutuklarmz birbirleriyle balantl eyler. Seks iilerinin/fahielerin haklaryla ilgili tartmalar da Birinci Dalgada aklmza gelen sorularla balantl. Tabii bunlarn cevaplarn bir anda bulamayz ama verimli bir tartma ve dnmemiz iin bir vesile de oldu diye dnyorum. Geldiiniz iin hepinize teekkrler

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

25

Demir eneli Melekler

26

Melek zman: Kadnlarla Dayanma Vakf ve Filmmor Kadn Kooperatifinin kurucularndan feminist ynetmen. Halen Filmmor ve MEDZ yesi. 2003ten itibaren Trkiyenin deiik illerinde Uluslararas Gezici Filmmor Kadn Filmleri Festivalini dzenleyen ekibin iinde yer almaktadr. Ynetmenliini yapt belgesel filmler: syan- Nisvan ( 2008) Etek: Erguvan, Etek: Lila, Etek: Mor (2010) ve 70-80-90, Masum, Kstah, Fettan (2010)

Feminist hareket tarihinde kadnlarn hak talepleriyle balamtk tartmalarmza; imdi Demir eneli Melekleri izlerken, oy hakk talebiyle birleen orta snf kadnlardan oluan ve hem kendi kuandaki muhalif kadnlar hem de sonrakiler tarafndan yer yer kmsenen sfrajet hareketini biraz daha konuma frsatmz olacak. Bu liberal hareketin radikalliini oumuz burada yeni anlyoruz. O yzden, hatasyla kazasyla bir Hollywood filmi grsek de, heyecanlanyoruz ite. Ve kanlmaz olarak soruyoruz; biz yapsak acaba nasl olur? Melek: Hepimiz sfrajetler iin ne kadar ey biliyorsak ben de o kadar biliyorum, dolaysyla bir sunu yapmayacam. nce kendi bildiklerimi aktaraym daha sonra hep birlikte konuuruz ncelikle merak ediyorum aslnda, filmi nasl buldunuz? Sizi dinledikten sonra tekrar konumak isterim. Mesela Demir eneli Melekleri Filmmor Kadn Filmleri Festivalinde gstermedik, Gzlerimi de Al da gstermediimiz gibi. Festivalde neden gsterilmediinden balayaym. Bu arada ben gstermekten yana olanlardandm, ama genel eilim gstermemekti. nk ben Gzlerimi de Al ve Demir eneli Melekler gibi filmlerin yaplmasn, bu tr filmleri ana akm sinemada bile olsa grmeyi nemsiyorum ve bir sr izleyiciye ulatn dnyorum. Ama genel eilim yi de bunu kadn filmleri festivalinde ayrca gstermeye gerek yok, nk her yerde zaten gsteriliyor, sinemalarda var, ana akm alanlarda var. imdi genel olarak Sfrajetler ile ilgili ben kendim ne dnrm, ondan biraz bahsedeyim. nternetten, szlkleri vs. herhangi bir yeri aarsanz sfrajetler iin hep unu derler; orta snf kadnlardan balayan

Demir eneli Melekler 27

28

bir hareket, oy hakk hareketi ve en gl olduu yer de ngilteredir. Bu argmana itirazla balayaym. Mesela yle bir cmle kursak Anarist Hareket alt snftan m balar, orta snftan m balar? Dnyada herhangi bir gr yoktur ki orta snftan balamtr diyemeyelim, hatta st orta snftan. Ben onlar ok nemsiyorum. nk anneannelerimiz onlar bizim. Aslnda u anda bir feministe ne kadar yaktrma yaplyorsa, ilk karalamalarn, ilk yaktrmalarn yapld grup onlar ok kymetliler. Biliyorsunuz ngilterede sfrajetlerden lenler oldu. Kraln atnn nne kendini atmak, bombalamak gibi eylemler yaptlar lgintir ben sfrajetleri niversitedeyken, Gandhi okurken buldum, ok da sevdim. Tabii niversitede hepimiz gnlmzde feminist olsak da, nce Gandhiyi, Foucaultyu okuyoruz, kadnlara hep daha sonra ulayoruz malum Gandhi Avrupada yaad dnemde, zellikle ngilterede, sfrajet hareketinden ok etkilendiini ve ilk pasif direni fikrinin orada, onlardan ilhamla olutuunu syler. Hatta gnlmz alan laflar da eder mesela O kadnlarn kahramanlklarnn yannda nedir ki bizimki der. Benim on senedir yapamadm ve artk yapmaktan vazgetiim bir film var; Osmanl Kadn Hareketinden bir kadnla ilgili. Hep erteledim nk tarihi film yapmak ok zor. Biz feminist sinema yaparken anlattmz eyin btn radikalliini sinemaya da yanstmak durumundayz. Dolaysyla bildiiniz anlatma tarzlarn da yerle bir etmeliyiz. Baka bir dil bulmalyz. Laura Mulveyn filmlerini izlemisinizdir. Makaleleri kadar kar aya kar ekimleri hepimizi etkiledi. Kar a kullanlmadan 360 derece dnen bir kameray izlemek Bu kadar radikal yerlere vardrmasak bile, byle dnemleri sinemada aktarmak ok zor. Karar vermek durumundasnz. Diyeceksiniz ki, hayr, ben bunu sizlere yapyorum yledir, btn sinemaclar filmleri birilerine yaparlar, en ok bunun iin kzyoruz onlara Erkekler iin yapyorlar filmlerini, onlarla konuuyorlar, zaten kadnlarla konumay bilmiyorlar. Bir filmi size yapmay isteyebilirim, o filmlerle de empati kurarak sylyorum; isterim ama, bir taraftan da sizi bulabilirim ve konuabilirim de. O zaman Feministler cdr, irkindir, bin tane eydir, diyen kadnlar da izlesin dediinizde, sorun tam da bu oluyor; Demir eneli Melekler gibi biraz da hikayenin iini boaltan filmler ortaya kyor. Ama bir taraftan da temel meseleyi bize aktaryor. Hi feminist olmayanlar iin de, antifeminist olanlar iin de bir abay, bir sz bize geiriyor. O adan kymetli. Temel handikap bunu nasl anlatacanz da. nk nasl anlatacanz filmin ne kadar insana ulaacan, kimlerle iletiim kuracan belirliyor. O yzden, bilmiyorum, sizden de filme dair eletiriler duyacam ngrerek sylyorum, ben de ayn eletirileri paylayorum ama byle filmler yaplmasn da nemsiyorum nk sfrajetler bu filmden sonra bir sr yerde konuulmaya baland. Amerikada ok konuulduunu biliyorum. Amerikadaki feministler

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ok kzdlar. Baka lkelerde de kzdlar. Birok kadn filmleri festivali bu filmi, sfrajetleri ana akm sinema dili iinde anlatt iin bizim gibi gstermediler. Evet, dili Hollywoodun klasik anlatmlarna ok benziyor, ok geleneksel bir ykletirmesi var... Dolaysyla yapsal hibir deiiklii yok. Ama ben yine de ok kymetli buluyorum. Sonuta biz izleyeceiz, eletireceiz, ama bir sr insan iin baka bir duygusu olacak. Sfrajetler ile ilgili Demir eneli Melekler filmine dair ben bu kadar giri yapm olaym. Zaten hep birlikte konuuruz. Yasemin: Bu benim filmi ikinci izleyiim ve zaten ikinci kez izlemeye ok katlanamadm iin ara ara dar ktm. nk ar bir film. Hollywoodun kahramanlatrma ve hikayeleebilecek vurucu ksmlar ne kartan bu tarz, politik mcadeleyi biraz daha geride ele alma hali de insan etkiliyor ama film anlamnda ben Melekin sylediklerinin tamamna katlyorum. Biz feministlerin, hep eletirdiim bir yandr bu, hep de sylerim; elitizme, soylulatrmaya, burjuvaziye bir sr eletiriler yneltirken, kendimiz ok elit ve baka bir kesimin duymad bir dil kullanyoruz. Bizim ne sylediimizi insanlar anlamyorlar. Bence bizim ne sylediimizin anlalmas ok kymetli. Bu Hollywoodun bizim yapamadmz bu ekilde yapabilme imkan var. Bu anlamda kymetli buluyorum. Sfrajetler filmde daha farkl ele alnabilirdi tabii ki. Kadnlar kahramanlatrmadan ya da daha politik bir ekilde yaplabilinirdi. Ben yine de Hollywoodun filmleri iinde de, pek ok yeri olduka politik, alt mesajlar nemli bir film olduunu dnyorum Hepiniz dikkat etmisinizdir; o senatrn karsndan beklenen annelik rolleri, kadnlk rolleri, itaat rolleri Bunlara vurgu yapyor. Ondan beklenenleri, bu beklentilere kar kn ve sistemin bu kadnlar nasl cezalandrdn gsteriyor. Buradaki yk bize hi yabanc bir yk deil. nk kadnlar ne zaman kar kar, diren gsterir, hak talebinde bulunurlarsa, onlar ya tmarhaneye tkma, ya akl hastas olarak adlandrma gibi zmler bulunur Nezihe Muhiddin de Trkiyede ayn srete, tam da benzer bir ey yayor. Bunun Osmanlyla, sonrasnda ttihat ve Terakkinin ve Mustafa Kemalin, Amerikadakilerle birbirlerini hi tanmadan bak alarnn, yaklam yntemlerinin, engelleme yntemlerinin tmyle ayn olmas hibir ekilde tesadf deil. Bunu alglamak anlamnda filmde politik vurgular da olduunu dnyorum. Ben ilk izlerken de tamamen, tmyle ii bo bir film olarak alglamadm. Geen hafta burada Birinci Dalga Feminizmi tartmtk. Neye Birinci Dalga deriz, tartmal geri, nk bu kadnlarn oy hakk talep ettii dnemde Emma Goldmanlar da tamamen btn tahakkm biimlerinin ortadan kalkt, devlet mekanizmasnn olmad bir baka feminizmin hayalini tayorlar. Bunlar 1900lerin banda e zamanl gerekleiyor. Ayn dnemde Osmanlda kadnlar 1920de Kadnlar Halk Frkasn kuruyorlar, ayn dnemde, Nezihe Muhiddinler de e zamanl olarak, tpk sfrajetler gibi akl hastanesi srecinden geiyorlar. Bunlar liberal feminist, yalnzca hak talepli feminizm diye tanmlayabilir miyiz

Demir eneli Melekler 29

30

ya da radikal deildiler diyebilir miyiz? Akas ben bu etiketlemelerin anlaml olduunu dnmyorum. O dnem iin bu ok byk, radikal bir talep aslnda. Seni eit grmeyen btn bir sisteme kar eitlik mcadelesi yrtmek, o dnem iin radikal olarak adlandrlabilinir. Bir ey olarak adlandrmak zorunda hissetmiyorum, ama kesinlikle ok kymetli olduunu dnyorum. Bugn dnyadaki kadnlarn geldikleri yerde bu kadnlarn yaptklarnn ok byk ve ok deerli bir katks var. Onlara eletirel bir gzle, bugnn dnyasnn tanmlamalar ile bakmay hi doru bulmuyorum. Melekin dedii gibi anarizm gibi, dnyadaki btn felsefi, ideolojik hareketlerin hepsi zaten orta ve orta st snftan, elitlerden kmtr. nk eitim alabilen, yani birtakm bilgilere, birtakm sorgulamalara ulaabilen kesim onlar. Ama eitim almayp da direnenler de var, o cad diye yaklanlar Yzyllarca kadnlarn direnci var. Bir kere bu film bir sr eyi politik olarak bence ok iyi anlatyor: Kadn olarak isyan ettiinde, kar durduunda, bir ey istediinde senin nasl bir kadnlk rolne hapsedilmeye alldn ve hapsedilmeyi kabul etmediinde de ne kadar byk bedeller demen gerekeceini ok net gsteriyor Bugn de bundan daha farkl bir hayat srmyoruz. Filmi izlerken ben zaman zaman dar ktm, nk zellikle ikence sahnelerini izlemeye dayanamyorum Kadn olduklar, birtakm politik mcadelelerin iine girdikleri iin ikence gren kendi arkadalarmn deneyimlerini biliyorum. Bu tr ikenceleri bugn dnyann pek ok yerinde, Trkiyede, bizim evremizde, kendi arkadalarmz da yaamaya devam ediyor. Yani bu balam koparmamas; muhalefet edersen ikence grrsn, bedel detilir sana, akl hastanesine kapatlrsn kence sistemin bu insanlara kar kusma refleksi Bu filmi baka bir adan da ok kymetli buluyorum; kadnlarn kendi tarihini yazmas. Nezihe Muhiddin yazlmadan nce Trkiyede biz ders kitaplarnda Atatrk kadnlara seme ve seilme hakkn verdi, diye okuyorduk. Eminim insanlar Amerikan tarihini de Bakan Wilson kadnlara seme ve seilme hakkn verdi, diye reniyordur. nk tarih hep erkeklerin gznden, onlarn baarlarndan, onlarn ltuflarndan bahseder. Bu anlamda bu film bir Hollywood filmi de olsa, Amerikadaki insanlara Bakan Wilsonun kadnlara oy hakkn vermediini, kadnlarn mcadele ederek bu hakk elde ettiklerini anlatmas asndan deerli. Biz de bu ekilde Hollywood tarznda bile olsa, bu kadar bile olsa bence o kadnlarn tarihini ekmeliyiz. Keke Nezihe Muhiddinin de filmini izlesek ve Trkiye tarihinde Atatrkn kadnlara ltfettii oy hakk konusundaki syleme bir soru iareti atabilsek. Byle dnyorum. Peki Ya Bizim Sfrajetler? Melek: Osmanldakilerle ilgili benim zerine altm, yani

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

senaryolatrdm kadn, Osmanl Kadn Hareketinden bir kadn. Osmanl Kadn Hareketinin sonu ok vahim; Nezihe Muhiddin tmarhanede, Halide Edip inzivada, yalnz bana, Yaar Nezihe ayn ekilde lmeden nce lm ilan kartld. Latife, biliyorsunuz Kadnlar Halk Frkasn destekleyenlerdendir, inzivada. Mustafa Kemalin kz kardei Makbule de Kadnlar Halk Frkasnn kurucularndan gzkyor Komintern Belgelerinde. Makbuleyi karga kovaladktan sonra bilmiyoruz, karga kovalar ve sonrasnda yoktur. (Glmeler) Osmanl Kadn Hareketine bir hakszlk var. 1900lerin banda Selanikte, daha Jn Trklere siyaseten yakn, ama tabii ki kendileri bamsz kadnlar var Merutiyetin yldnmnde Yaasn erkeklerin meclisi diyorlar. Yirmi yl sren byle bir hareket var. ey derler hep, Biz de batdaki kz kardelerimiz gibi nmayi mi yapalm? Bu cmleden dnyadaki sfrajet hareketi takip ettiklerini anlarsnz, ama bir Osmanl Hanml vardr. Ne yapalm, ne zaman bize bu haklarmz verilecek, biz de batl kz kardelerimiz gibi nmayi mi yapalm? derler ve yaparlar da. Darlfnunda, niversiteye girmek iin, 1914te yaparlar da mesela. Serpil akrn, Yaprak Zihniolunun kitaplarndan biliyorsunuzdur Osmanl kadnlarn. Ama Kadnlar Halk Frkas ile ilgili bir kitap bekliyoruz hl ki Mustafa Kemal zmitte bir basn toplants yapar. Henz daha Mdafai Hukuk Cemiyeti var. Meclis var ama yani meclis olmayan bir meclis var. Bir basn toplants yapar. Amac da halk cumhuriyete, partilere hazrlamaktr. Der ki; Artk frka kurma zaman geldi. Maksat sadece Mdafi Hukuk Cemiyetinin frkalamasdr ama sinyali ilk kadnlar alrlar ve iki ay sonra Kadnlar Halk Frkasn kurarlar; yani dnemin en dinamik grubu kadnlardr. Partinin banda Nezihe Muhiddin vardr; biz onu biliriz ama o dnemde ok kadn var. Benim altm kadn Yaar Nezihe, Amele Cemiyeti ve htilalci Halk Frkas yesidir, yani komnisttir. Ama bu kadnlarn hepsi, eitim, seme-seilme gibi, yani temel haklar konusunda birlikte davranrlar. u an bu ekilde ortak hareket edemiyoruz. Frkay kurarlar, ama tabii resmen tannmaz bu frka nk kadnlarn seme ve seilme hakk yoktur. Zaten memlekette parti yoktur. Dolaysyla yasaklanr. Ve yine komintern belgelerine gre bir grup kadn tutuklanr. Komnistlerin de yargland davalarda araya katlan frka kurucusu kadnlar da vard. Sorguda tutulurlar gnlerce, hapsedilirler. Daha solda olanlar hapsedilirken, Nezihe Muhiddin gibi kadnlar da karalanrlar. Nezihe Muhiddin zimmetine para geirmekle sulanr. Tmarhaneye giden sre byle balar nk bu sulama onun iin ok ardr. Byle bir eyden sonra, Frkann tznn birinci maddesinde kadnlara seme ve seilme hakknn tannmas vardr, bundan sonra zaten kadnlara seme ve seilme hakkn tanyan yasa karlr. Mustafa Kemal grece ltufkr davranarak dernek olmalarna izin verir ama btn o radikal kadnlar uzaklatrlr ve dernein bana grece daha lml kadnlar getirilir ama onlar da olumlu olmaz. O da

Demir eneli Melekler 31

32

seme/seilme hakk istemeye balar, o da uzaklatrlr. Sonu bugn bildiimiz Trk Kadnlar Birlii olur. Bir de Trkiye aslnda kadnlara seme ve seilme hakkn ok ge veren lkelerden bir tanesi ki, Trkiyedeki dinamikte, esasen Trkiyeyi faist lkelerden ayrmak gibi bir kayg da grnyor. Osmanl sfrajetleri diyebileceimiz kadnlar 1921den sonra, Kadnlar Halk Frkas srecinden sonra, eitli nedenlerden dolay siyaset yapamaz hale gelirler. Dolaysyla bu onlar iin zorunlu bir inzivadr. Yasemin: Tabii tabii, devletin iine gelmiyorsan Melek: Bir ekilde byle yaplarak, bu kadnlar dlamlar. ok ho bir ey bulduk Yaprak Zihniolundan. Her ayn ilk sals Fatma Aliyenin evinde buluuyorlar. Byle duyurarak deil Dnsenize, Nezihe Muhiddin var, Yaar Nezihe var, kufe Nihal var, Fatma Aliye var. Fatma Aliye ok yal, yryemiyor artk, o yzden onun evinde buluuyorlar. Her ayn ilk sals buluurlar. ok da siyaset konumazlarm Bu bulumalar 1932-1933e kadar srm. Yasemin: Demir eneli Melekler bir Hollywood filmi, ama bir yandan, sava varken ve kadnlardan, savataki bir lkenin hemireleri olmalar beklenirken, btn bu grevleri reddetmelerini, milliyetilii kendi ilerinde sorgulamalarn verdii iin, Dorusu ne, savata beklenen rolleri mi yerine getirmek yoksa oy hakk iin mcadeleye devam m etmek? gibi bir kaygy da verdiinden ben filmi politik olarak o kadar da ii bo bulmuyorum. unu ok iyi izmi bence; kadnlarn rolleri nedir; milliyeti rolleri, ana rolleri, hemire rolleri vs... Hollywood olmasna ramen ben filmi ok deerli buluyorum. Hazal: Benim de bu filmi ikinci izleyiim. Ama baya bir ksmn hatrlamyordum. lk izlediimde de meselenin ok farknda olmayarak izlemitim. Ama Hollywood filmi olmasna ramen hikayenin iini ne kadar boaltt konusunda emin deilim. Tabii ki belli bir ykleme biimini devam ettirdiini, yeniden rettiini kabul ediyorum. zellikle erkek karakter Benin girdii sahnelerde byle gya bir ak olmayan ak kurgusunun olmas bu ana hikayenin stne eklenti duruyor. Ama yine de ok kymetli buluyorum. nk bunun ana akm sinemada yer almas, sinema salonlarnda gsterilen bir film olmas, barolnde ok nl bir kadnn olmas ok nemli bir ey bence. Hem Melekin hem de Yaseminin syledii eylere katlyorum. Bir yandan da unu dndm, 12 Eyll konu alan Babam ve Olum gibi ok eletirdiimiz filmler var. Bu filmlerin ben kiisel olarak, hibir pozitif yann grmyorum hatta politik olarak da tam tersi bir etkisi olduunu dnyorum. 12 Eyll ile ilgili hibir eyi grnr klmad gibi ykletirme tarzndan dolay ok kt yerlerden bir sr eyi yeniden retiyor. Ama bu film yle bir film deil bence. Babam ve Olum kadar yanl bir yerden ve onun kadar politik olann iini boaltp tarihi baka bir yerden kurmuyor. Evet, ykletirme biiminin klie olduunu kabul ediyorum, mesela, kadnlarn hibirinin, nasl gemilerden geldiklerini, nasl snfsal farkllklara sahip olduklarn ve

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bu gibi zelliklerini bilmiyoruz. Ama kadnlarn mcadelesini politik olarak veriyor. Bir yandan u da ok kliedir ya, kadnlarn yklerine girip, onlarla ilgili baka travmalara odaklanarak, o politiklii baka bir yerle de balantlandrmas. Bu film bunu yapmyor. 12 Eyll filmlerinin ounun yapt ise byle bir ey. Politik mcadeleyi aile hikayesinin iine ekleyerek yan hikaye olarak yer vermesi. Bu filmin ise o mcadele duygusunu ok iyi verdiini dnyorum. Mesela Kadnlarn Halk Frkasnn filmini ana akm sinema iinde yer alan bir ynetmen yapsa sizce kt m olur? Bence olmayabilir... Melek: Olabilir Hazal, inan kt olabilir. Trkiyedeki 12 Eyll filmlerini dn, tanklar olarak 12 Eyll kt yapabildilerse, Osmanl kadnlarn kim bilir nasl ele alrlar. (Glmeler) Ben yapamayacama karar verip, on senedir bekliyorum ki fazla zgveni de olan bir insanm. (Glmeler) Ama zor iler bunlar, inan ele yze bulatrma ihtimali var. Hazal: Var var, ben iyi bir film olacan hayal etmiyorum. Ama Esen: Sadece o hikayenin ana akmda yer almasndan bahsediyorsun sanrm. Hazal: Evet, o grnrlk Osmanlda kadnlar da vard ve bir eyler iin mcadele ediyorlard; yani o zaman bir mcadele vard diyebilmek. nk bir yandan da bu szn kamusallamas iin, gerekten sinemadan daha iyi bir ara da yok. Yaprak, Serpil baka birileri kitaplar yazacaklar Yazdlar, yazacaklar da daha Ama gerek bir kamusallk iin grsel medya ok etkili diye dnyorum. Mesela Diyarbakr Cezaevinde yaananlarn gerekten kamusallamas Bu Kalp Seni Unutur mu? da grnen sahnelerle oldu. Byle bir gereklik var, kt bir ey evet, ama var Dolaysyla bu tr mcadelelerin ana akm sinema iinde yer almasn ben ok iyi bir ey olarak gryorum. Melek: Sinemaya o kadar ey ykleyemiyorum ben. Unuttu herkes Diyarbakr Cezaevini. Bu Kalp Seni Unutur Mu ile izlediler ama toplumsal hafzada gerekten bir anlam olmadn dnyorum. O gnler konuuluyor ve unutuluyor. Ana akmdaki her ey ok yanltc olabiliyor. ok gndeme geldi diye seviniyoruz ama gerekten bir o kadar da ok abuk unutuluyor. Bu yzden, Gney Afrikada Hakikatler Komisyonlar kurulmam olsayd yaanan sava konu alan o filmler hibir ie yaramayacakt. Hakikatler Komisyonu kuruldu, ayn zamanda siyasette karl vard da, hatrland. Trkiyede de 12 Eyll ne kadar anlatsalar da -kt anlatyorlar o ayr ama iyi anlatsalar da- anlatlanlarn toplumsal hayatta politik bir karl olmaynca unutuluyor. Bu yzden ana akma o kadar bel balamamak lazm, hele de kadnlar ile ilgili olarak Orda yanltc bir ey var aslnda fakat ben de nemli buluyorum, o ayr. Emek: Ben filmin adna takldm ve bir ey sormak istiyorum. Kardysam, biriniz sylerse ok sevinirim. Bu kadnlardan, bu mcadele eden kadnlardan demir eneli melekler diye kim bahsediyor? nk filmin ismine baktmzda biraz problemli gryorum; demir bir eneye sahip olmak! Eer bu ismi takan bir erkek ise zaten ok erkek zihniyetini

Demir eneli Melekler 33

34

yanstan bir ey. Niye? nk enesi gl, nk bir ey sylyor ya da srabilir, yani bir tehlike arz ediyor. Ayn zamanda kadnlara yine melek yaftasn, ya da melek olma zelliini yaptrmak da ok problemli Filmin iinde geiyordu ama ben kardm. Melek: Alk grevlerindeki ene meselesinden dolay zamannda konmu bir isim orada ama feministler de kzmyorlar bu isme. Ben o kadar ironi sorun deil diye dnyorum. Yani demir ene, yememek iin direnmeleri Melek demeleri evet, ok rahatsz edici. Benim de adm Melek deitireyim diyeceim ama. (Glmeler) Demir eneli Melekler diye o zaman konmu, onlar da bu isimden ok rahatszlk duymamlar ve isimleri yle kalm. Filmde o ad kullanm, diye biliyorum ben, kendileri koymamlar. Emek: Anladm. Bir sr gndermesi olduu iin bana problemli grnd... Melek: Ama dnem iinde dnlrse onlara herkesin eytan dedii bir dnemde onlar destekleyerek verilmi bir isim. Hem demir eneliler, hem de melek onlar aslnda; kt hibir ey yapmadklarn tanmlayan bir ey olduu iin melek ismi problem edilmemi. Bu isimlendirme o dnemki koullar ierisinde aslnda o kadar da ireti edici deil. Herkes onlara eytan diyor, karikatrleri grmsnzdr. Googledan bir arayn, feci eyler var, btn karikatrler cadlarn devam bunlar mesajn verir. Muhakkak eneler uzun, muhakkak burunlar uzun. Btn grsellik cadlara benzetme zerine kurulu. Mesela 70lerdeki feministler bu kadar telenmediler belki ya da ilk admlar daha zor, cad diye avlananlar, sfrajetler iin durum daha zor. Dilah: Filmin iinde biraz iktidar problemi var myd, onu dndm izlerken. Filmin barolndeki Alicee dier kadnlar, Hapse girersen ierde kalrsn, senin darda mcadeleyi yrtmen gerekiyor, diye telkinlerde bulunuyorlar. Yani bir ekilde filmde hareketin lideri Alice oluyor. Bu gerekte de byle mi olmu, bunun tarihsel gereklii ne boyutta, yoksa Hollywood tarz bildik kahramanlatrmadan kaynaklanan bir ey mi? Melek: Benim tarihten bildiim kadaryla hareketin byle bir kahraman yok. Filmin zaten temel problemi o. Tiplerle karakterler semi, onlar kahramanlatrm. Mesela ngilterede ok lider var, ngiltere toplumsal yapsyla da biraz yledir ya, ama Amerikada sfrajet hareketinin gerekten lideri iki kadn deil. Bu liderlii bence film yapm. *** Sfrajetler iddet asndan da ok konuulur, iddet ieren eylemleri var denilir. Ama mesela ben iddet demiyorum, nk yaptklar eylemlerde bir kii bile lmedi arkadalar. ngilterede bo binalara o kadar bomba koydular parlamento eylemleri vs Gandhinin esinlendii eylemi buldum ben. O ok gzel bir eylem. Grdnz m bilmiyorum. Parlamentonun nne tek sra giderler, dururlar ama siz

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

byle tek srasnz diye dnn. Gidiyorum orada, oy hakk diyorum, baryorum, pankartlarm var. Birisini gzaltna aldklarnda, arkadaki birisi hemen yerini alyor. Byle byle zincirleri var. O ok gzel bir pasif direni eylemidir. Bir sre sonra duruyorlar. Yani teker teker bir yere gittiinizi ve be yz kadn olduunuzu dnn, en sonunda artk hkmette bir gndem oluyor, bunlar teker teker gzaltna alarak ne yapacaz demeye balyorlar. Sevda: Tabii Hollywood akm olmasndan kaynakl ama benim gerekten kafam kurcalayan bir ey var; film baz noktalarda kapy aralyor ama asla detay vermiyor. Mesela siyahi kadnlar ilk bata dediler ya, ya birlikte yrrz, ya da hi katlmayz, onlarn katlp katlmama srecinde geen tartmalar, beyaz kadnlarn buna nasl tepki verdiklerini falan gstermiyor. Kendi adma bu tartmalar biraz daha grmek isterdim. Yine ayn ekilde savala ilgili aralarndaki tartmalar biraz daha youn gstermesini... Yani kapy aralyor, ama orada brakyor. Ak sahnelerini gsterdii gibi bu tartmalarn detaylarn gstermiyor. zellikle o siyahi kadnlar olay ok nemliydi, film boyunca bekledim, acaba yine bir yerden kacaklar m diye ama baka hi bir yerde grmedik. Film merkezine bir kere politik mcadeleyi koymu. Hatta filmin finali ak sahnesi ya da baka bir eyle deil onlarn oy hakkn kazanmalar ile bitiyor, bu gzel bir ey ama tabii bunu baya poplarize ederek, baya yumuatarak yapyor, nihayetinde film ana akm bir film. Emek: Galiba bu filmin benim amdan nemi, kiisel bir yerden bakacam ama gnlk politika yaparken, kendimize dair bir eyler sylemeye alrken, nerde, nasl duracamza ynelik, aslnda hem yeni sorular soruyor olmas, hem de bu alana k tutuyor olmas. u benim ok fazla dikkatimi ekti; bir araya gelen kadnlarn arka planlarna baktmz zaman farkl eyler gryoruz. Alicein arkadalaryla birlikte ilk brorleri datt sahnede ii kadnla tartyorlar. Bir tanesi tekine kalkp ocuklar byle domuyor, haberin var m senin? diyor. Ama ortaklatklar bir nokta var. Ayn hareketin iine, senatrn kars da dahil oluyor. O insanlar yine ayn ekilde gidip farkl yerlerde maddi destei salamak iin giyinip zengin insanlardan para da istiyorlar. Dolaysyla benim adma filmin nemli noktalarndan bir tanesi kadnlar arasnda ait olduklar snfta, zmreden dolay bir hiyerari olsa da feminizmin btn kadnlar yatay kesen biimde bir sz sylyor olduunu gstermesi. Burcu: i kadnn ocuklar var myd, gstermiyor, gerekten ocuklar var m? Emek: Son sahnede bir kz, bir olan ocuuna sar gl takyor ya, onlar o kadnn ocuklar. Kz ok benziyordu nk. Ben yle dndm. (Glmeler) Burcu: O ii kadn, hareketin baya iinde yer alyor ama orada farkl olmay nasl deneyimliyor? Evi nasld, oradaki ilikileri nasld, ocuklar ne oldu, hayat nasl o mcadeleye kadar geldi, ok fazla gsterilmiyor

Demir eneli Melekler 35

36

Sevda: Bizim sorunumuz bu deil diye tepki gsteren, yrye katlmamakta direnen ii kadnlar olmutu. O ii kz katld, ama dierleri ne oldu? Onlar da katld m, katldlarsa ikna olma sreci nasl oldu? Burcu: Kimileri yemek yiyordu, onlar farkl kadnlard herhalde. Esen: Tabii, onlar farkl. Burcu: Orada mesela genel atmosfer nasld? Esen: Filmin ana karakterleri olan kadnlarn seimi tam Hollywood yapm seim gibi geldi bana. i snf da var, burjuva snf da var, siyah kadn da var Onlar bu kategorilerden seilmi. Dolaysyla bu kadnlar geldikleri snflarn ya da sosyal konumlarnn farkl olmasnn dnda hikayede nemli deiller aslnda. i kadn bata Alicee kolejli kz diyor, ama daha sonra o da onlara katlyor. lerinde evli kadn da var. Yani kamera zaten batan o figrlerin kimler olacan, kahramanlarn kimler olduunu bize batan gsteriyor. Filmin ilerleyen ksmnda bunlarn hikayeyi gtreceini anlyoruz. Dolaysyla orada ii snf gibi bir dert yok. i kadn kurguyu daha albenili yapsn diye bir seim. Melek: Ayrca bu doru da deil, sfrajet hareket dnyadaki btn muhalif hareketlerde olduu gibi, daha eli kalem tutan, eitimli kadnlarn hareketi. Mutlaka iinde farkl kadnlar da vardr. Bu bir genelleme geri, ama yle her kesimden kadnlar bir araya geldiler diyemeyiz ki o zamanlar bir kadnn oy hakk iin hayatnda ayrabilecei bir saati ve bunu dnebilecei koullar, hi bir ey yok yani. Esen: Film bata da bunu sylyor ya zaten Ama o kadarla kalyor Hazal: Siyahlarn varl hem filmin hem btn bu Hollywood tarz ykleme biiminin zellikle tarihsel temeldeki sorununu biraz ortaya koyuyor. nk aslnda bu yapmlar neyi anlatyor? Kendi hikayesini kendi oluturuyor. Anlatld gibi byle tutarl bir hikaye yok ki hayatta. Onlar geldiler, bir hareket balad, byle giri, gelime ve sonucu olan bir ey yok ki hayatta. Geen haftaki Feminist Tartmalarda da konutuk, o dnem klelik kart hareket ve sfrajet hareketi ile siyah kadnlar arasnda byk gerilimler var. nk kleliin kaldrlmas iin birlikte mcadele verdikleri demokrat erkekler sra kadnlara oy hakk verilmesine geldiinde siyah kadnlarla yol ayrmlar balyor. Sfrajet hareketi iinde de siyah kadnlarn oy haklar zerine baz kadnlarn gerekten rk tutumlar var ve burada da siyah kadnlarla ayrmalar var. Deiik deilik gruplar var; sonuta sfrajet hareketinin de homojen ve be alt kadnn gtrd bir sre olmas mmkn deil, ama bu hareketin iindeki siyah kadnlara odaklanan ya da oradaki gerilime odaklanan bir film olmas da bu tarz sinemann iinde pek mmkn deil. nk bu tarz bir ykleme biiminin iinde siyah kadn sadece uranlacak bir durak oluyor, Hah, byle de bir ey vard, deyip geiliyor. Sevda: Ama gerekten sonrasnda siyah kadn benim kafamda soru iareti olarak kald. Siyahi kadnn tek bana o beyaz kadnlarn yryne katldn grdm ama peki sonras ya da ncesi ne? Hazal: Sonra kameraya glmsedi

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Katlmc (a): Bu olay kapand. Sen de merak etmeye devam ediyorsun, gibi bir ey o zaman. Yeterli yani bir Hollywood filminde Melek: 1921de 8 Mart kutlanyor. ki kadn var sadece kutlamada, onlar dndakilerin tamam erkek. 1910lu 20li yllar boyunca Amele Cemiyetinde iki ya da kadn var. Kadnlar ne kadar siyasette varlar ki? nk daha nce katiyen kadnlar yoktu dediimden deil ama i yerindeki sendika, alma saatlerinin ksalmas gibi mcadele alanlarnda kadnlarn varl daha ziyade 30lardan sonradr. Sfrajet hareketinde de o kadar kalabalk olduklarn iddia etmek g. Bir de tabii bu filmleri, Gzlerimi de Al da Demir eneli Melekleri de ana akm yapan aslnda son derece muhafazakr ve milliyeti tavrlardr. Her ikisi de kendi lkelerinin tarihlerini eletirir ama onunla hi atmazlar. Yani her iki film de hikayesini temelde atan bir yerden kurmaz. Bu filmleri ana akm yapan nedenlerden birisi de bu belki hi kimseyle atmay gze almadan herkesle konumas, sadece anlatm biimi deil. Katlmc (b): Sfrajetler gerek hayatlarnda yle miydi bilemiyorum ama filmde ok iddetli tekrarlanan vurgu: Amerikal kadnlar! Melek: yle, yleler Yani ulusalclk yllar, herkes yle. Trkiyedekiler de Trk Kadn diyorlar. Ulus devlet yllar ve onlar da ulusalclar. Hareket yle enternasyonal falan deil. Katlmc (b): Zaten kurduklar partinin ad da Ulusal Kadn Partisi (National Womans Party). Melek: Evet. O dnemde ulusalclk bize imdi ifade ettii eyi etmiyor ama. Yani, Trkiyede imdi ulusalc bir kadn partisini dnsenize, ok feci Ama o zaman ulusalclk yeni. Ulus devletler yeni kuruluyor ve ulusalclk ok yadrganan bir ey deil. Sevda: Sanki dinin nne ulusu koymak gibi bir ey Melek: Aynen Sevda: randa da Milli Kadnlar Birlii var bunun karsnda; yani o Ulusal Kadn Partisinin birebir Arapa evirisi randa vard o dnem. Melek: Ulusuluk, gericilie karlk ilerici bir ey olarak sahipleniliyor. Sevda: zellikle sava dnemindeki duraklamalar bu yzden. Baz kadnlar gayet emin bir ekilde, savaa gitmeyeceim, diyorlar. O yzden sava srecinde hareketin devam etmesini salayan tartmalarn da biraz daha vurgulanmasn isterdim. Melek: Dnyann her yerinde, sonu devletlemek olsun, olmasn, btn ulusal kurtulu hareketlerinde kadnlar ok aktif yer alrlar. Kadnlar iin kocaman bir zgrlk umudu belirir. Dnyadan tek bir kurtulu hareketi yok ki, hedefine ulatktan sonra kadnlar da, haklarn da eve geri gndermesin. Gerekten o dnem hareketlerin hepsini kadnlar var ediyorlar. Kadnlar ok nlerdeler ama hepsi bir aamada evlerine geri gnderilirler. Trkiyede bu sre de tam bir geri gnderilme olarak yaanr, Amerikada da yle. Bununla ilgili ok film yaptlar. kinci Dnya Savandan sonraki dnemde de byle oldu

Demir eneli Melekler 37

38

Filmmor Kadn Filmleri Festivalinde kinci Dnya Sava sonrasnda kadnlarn bu geri gnderilmelerini konu alan alkan Rosie diye bir film vard. Filmde 50lerde erkekler savaa gittii iin kadnlardan fabrikalar doldurmalar beklenir. Kadnlar almaya tevik etmek iin gelin fabrikalara diyen ok komik arklar sylenir. Kadnlar almaya balarlar fakat sonra sava biter ve bu sefer de erkekler dnd, vatan sizden ocuk bekler arklar kar. Kadnlar evlere dnmek istemezler. O hareketi anlatyor film. Hayr diyor, Ben makinistim, makinist olmak istiyorum, evime dnemem. Kadnlar bu ekilde eve dne diren gsterirler. Ama her zaman seferberlik vardr, ulusal kurtulu vardr, igalden kurtulu vardr Her zaman Haydi kadnlar greve denen bir eyler vardr. Ondan sonra da hibir haklar olmadan evlere geri dnme dnemleridir. Sfrajetler iin de ayn handikaplar olmu. Katlmc (c): Az nce Trkiyede de bir sr Hollywood tarz film izliyoruz ama bu onlar ana akm yapmyor, dedin. Melek: Evet. Hollywood hikaye anlatma geleneine gz krpan her film ana akm olamaz ille de. Olsa bile ille de bu onu deersiz klmaz. Katlmc (c): Baka bir film ne olabilir, ben onu grmedim. Melek: Bilmiyorum, o geldi aklma sevdiklerimden. Bamyalklardan saymayaym hi, hepsi Hollywood nk. Ama ille de onlar ana akm yapan ey o deil bence. nk bir anlatm yntemi o. Daha bir yerinde sevmiyoruz, duygularmzla dorudan iliki kuruyor, birebir oynuyor. Bizi ok nesneletiren bir anlatm biimi; imdi gldren, imdi alatan, imdi korkutan, imdi artan Hayr diyemediiniz anlar olur Bu izleyiciyle samimi bir iliki kurma biimi deil. Film yapmak da insan ilikileri gibi aslnda, arkadanza duygularnz, dncelerinizi nasl aklkla demagoji yapmadan sylyorsanz, sinemay da yle kurmak. Ama Hollywood tarz anlatm byle deil tabii ki... Hollywoodun bir yk anlatma gelenei var. Hitchcock da Hollywoodda, ne olacak ki? Hitchcock da o yk anlatma biimini var eden kiilerden birisidir. Katlmc (c): Peki senaryo tarz ayn Hollywood gibi oluyorsa nasl onlar ana akm olmuyor? Melek: Daha ok retim biimlerine de bakmak. Yapm biimi, dili hepsine birlikte bakmak gerek. Esen: Aslnda grnyor ki herkesin devam etmek istedii bir tartma yryor, ancak burada bitirmek durumundayz. Herkese teekkrler.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Osmanl Kadn Hareketi 39

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 40

Yaprak Zihniolu 1980den itibaren kadn hareketinin ierisinde. lk feminist yaynevi olan Kadn evresi iinde yer ald. Boazii niversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde hazrlad yksek lisans almasn Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii bal altnda kitaplatrd (Metis Yaynlar, 2003). Bu kitap Osmanl Trk Kadn Hareketinin mcadele deneyimlerini ieren en nemli yaynlardan biri oldu.

Feminizmin hak talebiyle yapt k anlamaya altmz ilk iki haftalk tartmalarn ardndan imdi de sra bu taleplerin bizim corafyamzda nasl ekillendiini sorunsallatrmakta. Mehur tabiriyle hak, verilmez de alnr bir kavgann rn olmaya yazglysa eer, o zaman biz kadnlara Cumhuriyetin Medeni Kanunuyla hop diye bahedilen haklar da nereden kyor? Bunlar anlamak iin, canla bala hak mcadelesi veren ama tarihin sahnesinde grnmez olan Osmanl kadnlarn konumak, grnmeyene tanklk etmek gerektiini dndk...

Yaprak: Merhabalar. ncelikle hepiniz ho geldiniz. Konumama Osmanl Kadn Hareketi szn eletirerek ve bu eletiriyle ne demek istediimi aklayarak balamak istiyorum. Osmanl Kadn Hareketi tabirini ben kullanmyorum. Bunun nedeni de u: Osmanl demek gayrimslimler, dier etnik gruplar gibi birok unsurdan oluan bir toplum demektir. Yani Osmanl dediimizde sadece aklmza gelen Mslman ve Trk olanlar dndaki dier unsurlar da kapsayan bir adlandrma yapmak durumundayz, diye dnyorum. Kitabm da Mslman ve Trk olan kadnlar zerine, bu ayrm yaparak yazdm. nk o zaman Ermeni hareketini bilmiyorduk, bu hareket zerine yazlar daha sonra yazld biliyorsunuz. Lerna Ekmekiolu ve Melisa Bilalin derledii gibi kitaplar daha sonra yaymlandlar. Dolaysyla o dnem Ermeni kadn hareketini bilmediim iin zerine de konuamazdm. Ayrca, Ermenice okuyabilmek de ok zordu. Yani tanm doru yaparak balayalm isterim. ncelikle Osmanl dnemi ve Cumhuriyet dnemi diye iki ayr dnemden sz edeceim ve Cumhuriyet reformlarndan balayp sonra geriye doru gideceim. Bildiiniz gibi Cumhuriyet reformlar Medeni

Osmanl Kadn Hareketi 41

42

Kanunla birlikte kadnlara belirli haklar getirdi. Bunlardan ilki talak, yani sadece erkein isteine bal slami boanmay, ikincisi ise poligamiyi yani erkeklerin ok ele evlenmesini yasaklad. Dolaysyla Medeni Kanun esas olarak o srada kadnlarn ok acsn ektii iki konuda nemli haklar salad. Fakat te yandan da, 1926 tarihli Medeni Kanun ile aile reisliini erkee tanyarak ve kadnn ite almasn kocasnn iznine bal klan 159. ve devam gibi maddeler araclyla bence bir anlamda, erken cumhuriyetiler kadn nfusunu darda brakan bir toplumsal szlemeyi erkek nfusla yapm oldu. Yani erkek nfusa ben senin elinden ok elilii alacam, talak hakkn da alyorum ama sen aile reisi olarak kalacaksn, denildi ve bylece bu toplumda yeni bir dneme geilirken devlet, cinsiyet hiyerarisini belirlemi oldu. Cumhuriyet reformlarnn yapld yani 1923ten sonraki dneme bakacak olursak, bu dneme ilikin baz almalar grebiliyoruz. 1980e gelene kadar, Cumhuriyet reformlarnn kadn hareketiyle ilikisi bilinmiyordu. Daha dorusu bilinen ey resmi tarihin sylediiydi. Sylenen eyse Trkiyedeki kadnlarn haklar iin mcadele etmedii ynndeydi. Btn akademik almalar, kadn akademisyenler de dahil olmak zere bunu byle sunuyorlard. O dnem kadn haklar hareketi yoktu, kadnlara haklar bizzat Mustafa Kemal tarafndan tannd, verildi, verilmiti(!) 1980lere gelmeden nce 1977 ylnda stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde irin Tekelinin, nc bir feminist olarak yazd, daha sonra Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat adyla yaymlanan doentlik tezi kabul edildi. Bu tezinde Tekeli, Mustafa Kemalin gerekletirdii reformlarn, yani Kemalist reformlarn, ara rolne deindi. Bu tez, benim bildiim kadaryla bu reformlara kar yaplan ilk eletiridir ve de ok salam bir eletiridir. Tekeli tezinde unu sylyordu: Kadnlara Medeni Kanun araclyla ve daha sonraki yllarda seme ve seilme dahil olmak zere tannan haklar aslnda o sralarda Batdan gelen diktatrlk eletirilerine kar simgesel/arasal bir nitelik tayordu. Yani kadnlara seme ve seilme hakk tannarak, yeni Cumhuriyetin diktatrlkle ynetilmeyip demokratik bir lke olduu mesaj dnyaya verilmek istenmiti. irin Tekelinin ardndan Kemalist reformlara ynelik eletirel izgi geliti, feminist eletiriler balad, ilerledi ve kadnlar hakikaten mcadele etti mi etmedi mi, diye sorularsorulmaya baland. Nihayetinde, kadnlarla ilgili mcadelenin tarihini bulabilmemiz iin nce eski yazy renmek ve bu dneme ait belgeleri okumak gerekiyordu. ok zorlu bir almayd bu. Bir kere okusanz bile anlamyorsunuz, nk dneme ait birtakm kodlar vardr. Mesela bugn Torba Yasa denildii zaman biz neyden bahsedildiini biliyoruz ama o belgelerde o zamana ait bu gibi bir deyii grdnzde onu anlamak iin mutlaka tarihi de okumanz gerekiyor. Yani o dnemi tam olarak anlamak ve resmi tarihin dnda bir bakla bakabilmek iin kapsayc bir yntem izlemeniz gerekmekte ki bu da olduka zor ve uzun bir sreci beraberinde getiriyor. Tek bir kadn dergisine bakarak kadn tarihi hakknda sz sylemek bana doru gelmiyor. Sz konusu bu eletirel yaklam 1980 sonrasnda balayabildi. Burada mutlaka belirtmeliyim ki Kadnlar Halk Frkas hakknda ilk bilgiyi sunan 80li yllarda tarihi Zafer Toprak oldu. Feminist tarihilerin balatt almalarda daha ziyade Osmanl-Trk modernlemesinde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

kadnlarn rol nedir, kadnlar rol aldlar m, diye baklrken, ben soruyu tersten sordum ve Kadnlar, Osmanl-Trk modernlemesi srecinde bizzat rol almak istediler mi? sorusunun yantn aradm. Bu soruyla birlikte grdm ki muazzam bir bilgi kayna var orada; Kadnlar Halk Frkas, Trk Kadn Birlii... Esas olarak 1923-1927 yllar arasndaki dnemsel kadn hareketini inceledim ancak bunlar anlayabilmek iin biraz daha gemie gitmek gerekiyordu. nk bu eylemci kadnlar o dnemde birdenbire gkten inmemilerdi. Biraz daha irdeleyince grdm ki, 1845lerden itibaren balayan muazzam bir kadn hareketi sz konusuydu. Kendine hareket-i nisvan, yani Trkeye evirdiinizde kadn hareketi diyen kadnlar vard. Bu srada nceki almalardan da yararlanarak, bir dnemselletirme ihtiyac duydum ve bunu da u ekilde kurdum: Serpil akra gre matbuatta ilk kez kadnlar, 1868de Terakki gazetesine gnderilen kadn mektuplarnn yaymlanmasyla belirir. Yine Terakki gazetesinin 28 Haziran 1868de yaymlad ilk kadn eki olan Terakki-i Muhadaratta (Kadnlarn lerlemesi) Bir Kadn imzal mektuplarn oaldn belirtir. Ben de bu mektuplarn ilk yaymland 1868 yln Erken Dnem Osmanl Hareket-i Nisvannn balang tarihi olarak ele aldm. Fakat bu mektuplardan nce kadnlar hi mi yazmamt, diye sorarsak, ortaadan itibaren Mihri Hatun, Zeynep Hatun gibi kadn divan airleriyle karlayoruz. Kadnlarn edebiyat alannda ilk varolduklar tarihi deil de kadn hareketinin balangc olarak kadn mektuplarnn ilk kez matbuatta yer ald 1868i almamn nedeni, sz konusu mektuplarda kadnlarn kendi sorunlarn ifade etmi olmalaryd. Bu mektuplarda kadnlar kendi yaam koullarn, zorluklarn, karlatklar sorunlar anlatyorlard. Okumalarnn yasaklanmas, sokaa kmalarnn imknsz oluu, kocalar tarafndan aalanmalar, kocalarnn ok elilii, her eyden yoksun braklmalar Tm bunlar aka ilk kez anlatan kadn mektuplar olmutur ve bu dnem de imzasz kadn mektuplar dnemidir. Kadnsz nklap kitabmda, 1980 ncesi kadn hareketini dneme ayrarak inceledim. Erken dnem Osmanl-Trk Hareket-i Nisvan diye adlandrdm birinci dnem, 1868de ilk kadn mektubunun yaymlanmas ile balyor ve zgn bir dnem olan II. Merutiyetin balangcna, 24 Temmuz 1908e kadar sryor. 1908 sonrasndan Milli Mdafaa dnemindeki feminist etkinlikleri de kapsayan 1922-23 ylna kadar olan Merutiyet ve Milli Mdafaa dnemi ikinci dnemi olutururken, Cumhuriyetin ilan edildii 1923ten gnmze kadar olan sreci de nc dnem olarak, Cumhuriyet dnemi olarak ele aldm. 1868den Trk Kadnlar Birliinin kendini feshettii 1935 ylna kadar olan altm ksur yllk evreyi Birinci Dalga Feminizm olarak adlandrdm. 1980lerin bana yani yeni feminist hareketin douundan gnmze kadar gelen evre, bildiiniz gibi, kinci Dalga Feminizm olarak yerini ald. Demek ki Cumhuriyet dnemi hem Birinci Dalga hem de kinci Dalga Feminizmi kapsyor; ama Birinci Dalga, Osmanl dnemine dein uzanyor. 1935 ile 1980 aras bamsz kadn hareketinin olmad bir dnem olarak karmza kyor. Kemalist Kadn Hareketi olarak adlandrabileceimiz bu sessiz evrede, kadnlar iin oluturulan bir hareket yok, daha ok devlet gdml eylemlilikler var. 1980de yeni feminist hareketin ykselmesiyle birlikte yeni bir feminizm, kinci

Osmanl Kadn Hareketi 43

44

Dalga Feminizm, yani isyan yeniden balam oluyor. Ben ayrca bugn Birinci Dalgann hl daha devam ettiini dnyorum. Eitlik talep eden geni kadn hareketi hl bu haklar elde edemeyen kadnlar iin mcadele ediyor. Aslnda bunlar birbiriyle i ie gemi dnemler. Erken dnem hareket-i nisvan feminizmin esas olarak ideolojik, teorik, eylemsel, fikirsel birikiminin yapld dnem. Kadnlarn yazlar ilk kez yaymlanmaya balyor, matbuatta ilk kadn yazarlar grnyor, ilk kadn ke yazarlar ortaya kyor, kadnlarn kitaplar baslyor; ksacas kadnlarn kamusal alanda ilk ortaya k bu dnemde gerekleiyor. Ke yazar olan kadnlar, kadnlar unutmuyor. Akas bugne gre bu ok nemli bir fark. Baktmzda bugn ok daha fazla kadn ke yazar olduunu, ancak bu yazarlarn da kadn meselesiyle ok fazla ilgilenmediini gryoruz. Oysa o dnem yazan izen her kadn, ou zaman kadnlk durumundan konuuyor. Kadn haklar, kadnlarn ezilmesi ve talepleri sk sk yazarlarn gndeminde. Kadnlk, o dnem ne demekti? Kadnlarn sorunlar, ev ve kamusal alandaki yaamlar, mcadeleleri, basnda yer allar, arzular, talepleri, kadn edebiyat Ksacas kadna ilikin her ey kadnlk kavram altnda toplanyordu. Bu arada dnemin modernlemeci erkeklerine de bakarsak; inasi, Namk Kemal gibi figrler kendi toplumsal kltrn koruyan, zgn bir modernlii savunuyorlard. Toplumun bu ynde deimesi tedrici bir yol izleyecekti. Szn ksas, Batdaki modernlemenin birebir kopyasn deil, geleneksel ve kltrel deerlerin korunduu fakat Batnn biliminden, teknolojisinden yararlanlan bir modernlik tasavvur ediyorlard. Tabii ki bu dnrlere elik eden bir kadn grubu vard. Bu kadnlara snfsal olarak baktmzda, onlarn genellikle byk devlet memurlarnn kzlar, babalarnn izniyle okuma frsat bulmu, evde zel derslerle yetimi, ok iyi Franszca ve baka diller de bilen kadnlar olduklarn gryoruz. Biz kadnlar zgrlk istiyoruz! 1868de ilk imzasz mektuplar yaymlanmaya balaynca yukarda akladm kadnlk kavram ortaya kt ve kadnlk zerine herkes yazmaya balad, en ok da erkekler yazyordu. nk kadnln ne olduunu belirlemek ve kadnlk kavramnn iini kendileri doldurmak istiyorlard ve kadnlarn ne olmas ya da ne olmamas gerektii zerine fikir yrtyorlard. Bir yandan da toplumun deimesi talebi vard. Kadnln terakkisi gerekiyordu. Ancak yine bu erkek yazarlara gre kadn nce evine bal olacak, iyi anne olacak, ok iyi zevce olacak ve almayacak! Fakat kadnlar ev iinde almakla kalmayp mcadeleleriyle giderek kamusal alanda da grnr olmaya baladlar. Fatma Aliye ilk kadn ke yazar oldu. air Nigarn iirleri yaygnlamaya balad ve Erken Dnem Osmanl-Mslman kadn hareketinde (o dnem henz Trk diye bir ayrm yok o yzden sadece Mslman) yer alan bu kadnlar esas olarak unlar savunmaya baladlar: Kadnlar aydnlanmaldr ve eitilmelidir. Kadnlar aydnland zaman tekml ederler ve bylece hem kadnln durumu hem de medeniyetin ilerlemesi mmkn olur. Kadnlar ancak eitildikleri zaman kendi kimliklerine, haklarna sahip kabilirler ve ancak bu ekilde sivil yaamda, basnda,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

siyasal ve dnsel alanda yer bulabilirler. Evin dna kp meslek edinmeleri gerektiine inanan kadnlar, 1845 ylndan itibaren Sbyan mekteplerinde eitim grebiliyorlard fakat kadn retmen yetitiren okullar olmad iin bu okullardaki retmen ihtiyac karlanamyordu. Bu nedenle de kadnlar doru dzgn okuma yazma bile renemiyordu. Ancak tm bunlara ramen kadnlar iin szl bir kltr devam ediyordu, evlerde toplanyorlard. Bu toplantlarda metinler, okuma bilenler tarafndan hem yksek sesle okunuyordu hem de yorumlanyordu. Dolaysyla kadn eitimi, kltrn szl bir ekilde aktarm araclyla kadn gruplarnda sryordu. Mesela air Nigar Hanmn yani Nigar Binti Osmann iirleri kadnlar tarafndan ezbere biliniyordu. Kadnlar arasndaki szl kltrle iirler yaygnlayor, toplantlarda kadnla ynelik iirler ve makaleler okunuyordu. Erken Dnem Osmanl-Mslman Kadn Hareketi, kadnlarn insan olarak addedilmesini istedi. Tpk Namk Kemal ile inasinin dnd gibi kadnlar da eit haklara sahip, kendi aklyla karar verebilen insanlar olarak tannmay istediler ve slam hukukunda kadnlar kstlayan btn hkmlere kar mcadele ettiler. Mesela taaddd-i zevcat yani erkek okeliliini, poligamiyi savunan, dnemin slamc dergisi Sebilr-Reada kar Fatma Aliye kendi kesinde sayfalar dolusu yazlar yazd. Ve kadnlk sz artk toplumda nemli bir gndem olarak yerini ald. Yava yava 1868den 1895e geliyoruz ve ite bu dnem, bahsettiimiz kadnlk tartmalarnn en ok yapld dnemdi. lk kadn air Makbule Lemann 1898de Makes-i Hayal (Hayalin Yansmalar) adl ilk kadn iir kitab yaymlanm, sonra air Nigarn kitab kmt. Bunlar o dnemde yaayan kadnlar iin ok byk bir gelimeydi, kadnlar bu airleri rol modeli olarak sahipleniyorlar, gsleri kabararak onlar iin heykel-i iktidarmz diyorlard. Bu kitaplarn yaymlanmas dier okuyamayan, yazamayan ama yine de bilinli olan pek ok kadna da g veriyordu. Sorunlar dile getirilince yava yava zm yollar da gndeme gelmeye balad. Kadnlk sylemine mefkre eklendi; mefkre ideal demek. Kadnlk mefkresi yani kadnlk idealleri, bugnn terimleriyle konutuumuzda bu, feminizmdi ya da kadn kurtuluuydu, kadnlk hukukuydu. Kadnlk mefkresi dnemine, kadn haklar zerine alan aratrmaclar ya da baz edebiyat tarihileri lml feminizm derler, ben byle dnmyorum. Bu dnemi ideolojik birikim dnemi olarak gryorum. Sonu olarak kadnlarn yazd, konuarak kendi szlerini yaygnlatrd bir dnemdi bu. Ve bylece 1908in, Nezihe Muhiddin gibi o zgvenli, eylemci ve atak gen kadnlarnn ortaya kn hazrladlar. imdi tekrar hareket-i nisvann tarihsel gelime izgisine bakalm. 1868de isimsiz ilk kadn mektuplar yaymlanmt, Bir Kadn rumuzlu mektuplar zamanla adlarn ilk harflerinin yer ald mektuplara dnt ve bir gn geldi, isimler ak ak yazlmaya baland. Bu birikim, 1895te kadnlarn kendi imzalarnn bulunduu Hanmlara Mahsus Gazetenin kyla ivme kazand. Bu gazetenin yaym kadn hareketi tarihinde kritik bir dnm noktasyd. Dergi 1895ten 1908e kadar toplam 609 say hi aralksz olarak kt. Bu lkede u ana kadar bu rekoru kran bir kadn dergisi yok. Ama bu derginin esas nemi 1868den 1895e kadar olan

Osmanl Kadn Hareketi 45

46

kadnla ilikin birikimi kucaklamasyd. Artk kadnlar bu mcadeleye kadnlk davas demeye baladlar, yani bugnk terimlerle feminizmin savunusu Hanmlara Mahsus Gazetenin yaym ok nemli bir gelimeye yol at. II. Merutiyetin ilannn ardndan, Madem merutiyet, madem zgrlk gelecek, biz de zgrlk istiyoruz diyen, szn daha ak ve net syleyen, sosyal, ekonomik haklar ve en nemlisi seme ve seilme dahil tam anlamyla siyasi haklar yani oy hakk talep eden eylemci ve ok kararl bir kadn kua ortaya kt. 25 Temmuz 1908de II. Merutiyetin yani hrriyetin ilannn ertesi gn daha nce bask altnda olan, sansrl, beyaz sayfalarla kan gazeteler bir gecede deiti ve zgrlk rzgrlar esmeye balad. Bu birdenbire gelen zgrlkten kadnlar da faydaland ve kadn gazeteleri, kadn dergileri ptrak gibi kmaya balad. Bazlar tek say kyor ama yine de kyordu. Basnda artk kendine feminist demekten ekinmeyen gen kadnlar belirdi ve artk biz kadnlar sylemi yaygnlamaya balad. Deiim istiyorlard; toplum deiecek, hukuk deiecek, meslek reneceiz, niversiteler bize alacak, diyorlard ve neden niversitede okuyamyoruz, neden doktor olamyoruz, erkeklerden ne eksiimiz var, sadece retmen mi olabiliriz? gibi sorular soruyorlard. O dnem ilkokullarn yan sra kadnlarn gidebilecei ortaokullar da almt ama bu okullar sadece retmen yetitiriyordu. Kadn yaznnda Kadnlk lemimiz, nisvan- islam (slam kadnlar), tarih-i nisvanmz (kadn tarihimiz) gibi terimler yaygnlat. Sonu itibariyle bugn sylenen eylerin hepsini o gnn tabirleri ile ifade etmeye baladlar. Tuba: Bu kadnlar yine en banda bahsettiiniz gibi zengin ailelerin kzlar olan kadnlar m? Yaprak: Artk orta snflarn kz ocuklar da kadnlk davasna katlmaya balamt. Bu dnemde ibtidai denen ilkokula btn ocuklar, yani dini slam olan herkes gidebiliyordu. Dolaysyla eitim alanlar sadece zengin ailelerin ocuklar deildi, orta snf aileler de vard, daha fakir aileler de. Ama II. Merutiyet sonras kadn hareketi artk dnemin nemli ahsiyetleri olan kadnlar zerinden yaygnlat. rnein hareketin iilerle balantsn, 1908de bir komnist olan ve Trkiye Komnist Frkasnn yesi olan Yaar Nezihe kurdu. Btn bu yaynlar sonucunda kadnlar, mensubu olduklar ailelerden karak, bir kadnlk dncesi etrafnda bir araya gelen bir bask grubu oluturdular. 1908 sonras kadn hareketinden ortaya kan nemli bir ahsiyet Nezihe Muhiddin oldu. Kadnlk mefkresi benim kendi mefkremdir, diyordu. Dorudan kadnln kurtuluu, kadnlarn kurtuluu, kadnlarn sivil yaama katlmas, meslek edinmeleri, niversiteye girmeleri, kamusal alanda yer almalar, toplumsal konumlarnn ykselmesi, kadnlarn erkeklerle eit dzeyde yurttalar ve toplumsal rolleri stlenen rasyonel modern bireyler olmas gerektiine inanyor ve bunun iin mcadele ediyordu. II. Merutiyetin 1908 sonras yaygn, eylemci kadn hareketi 1914 ylnda nas Darlfnunun yani ilk kadn niversitesinin almasna neden oldu. Bu, imdiki stanbul niversitesidir ve u anda yok olan eski bir kk nas Darlfnuna vermilerdi. niversiteden mezun olan kadnlar daha etkin bir feminist syleme sahip ktlar. O dnemin liberalleri Rasih Nuri leri, Suphi Nuri leri ve Celal Nurinin

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

yaymlad Ati (Gelecek)1 gazetesinde bu gen kadnlar yazmaya balad ve zamanla bu gazetede kadn yazlarna Kadnln Atisi balkl bir blm ayrld. Daha ada bir toplum isteyen, okumu, modernlemeci erkeklerin kard dergi ve gazetelerde artk kadnlarn makaleleri, iirleri, hikyeleri, romanlar yaymlanmaya baland. 1918 ile 1922 dnemi arasn, kadnlar asndan ok nemli bir dnem olarak dnyorum nk bu dnemde sava nedeniyle erkekler cephedeydi. Bu yzden ii ihtiyac belirmiti ve kadnlar erkeklerin yerine ilere girmeye baladlar, kadn ii says birdenbire ok ykseldi. Kadnlarn alyor olmas onlarn aile reisi olmalarn salad ve bu da toplumda byk bir deiime yol at. Bu kadnlar, kendi ayaklar stnde duran, alan, kendi parasn kazanan, sokaa kan kadnlar oldular ve bu gelime o dnemin mnevverlerince Kadn nklab olarak adlandrld. Peki, sonra ne oldu? Nezihe Muhiddin yle yazmtr: Biliyorum sava sona erdiinde bu kadnlarn hepsi evlerine geri gnderilecek ve yerine yine erkek iiler alnacak. yle de oldu. Kadnlar Halk Frkas kuruluyor Nezihe Muhiddin, 1908in birikimini toplayan nemli bir hareket olan Kadnlar Halk Frkasnn kurucusu olarak karmza kyor. Kadnlar Halk Frkas, Haziran 1923te kurulmak iin vilayetten yani valilikten izin istedi. Dokuz, aslnda on maddelik bir nizamnamesi vard. Bu nizamname ilk feminist bildirgeydi: Biz kadnlar toplumun her yerinde; siyasette, mecliste, alma hayatnda yer alacaz, yeni kurulan Cumhuriyette biz de kendi yerimizi alacaz, bu kamusal alann inasnda biz de eit vatandalar olarak varz, diyorlard. Bunun mcadelesini verecek bir parti dndler ve olduka kalabalk bir kurucu kadn grubuyla ie koyuldular. Dnr ve yazar en az 50 kadnn ve 400 kadar da eylemci kadnn iinde yer ald bu hareket ok byd. Hkmet ilk anda, Kadnlar Halk Frkasnn kurulmasna izin vermedi. Kadnlar Halk Frkas, Cumhuriyet dneminin kurulmak istenen ilk frkasdr, ilk partisidir. zni istedikten sonra uzun bir sre bekletildiler ve bunun nedeni de kadnlar yormak ve onlarn vazgemelerini salamakt. Ancak kadnlar sanki izin almlar gibi hemen rgtlenmeye balad. Btn mahallelerde alyorlar, rgtler kuruyorlar ve dernekleiyorlard. Derken hkmetten, frkann kurulmasna izin verilmediine dair gazetede iki satrlk bir yaz yaymland: Kadnlar Halk Frkasnn tekiline izin verilmemitir. Sadece bu kadar zin verilmemitir nokta. Yakn dnemin eletirel tarihisi Cemil Koak bu tutumla ilgili yle der: Cumhuriyet tarihimizde, gazetede hkmet aklamas olarak hakknda en az yazlan ey en byk hadisedir. Kadnlar Halk Frkasnn kurulmak istenmesi de o dnem iin ok nemli bir olaydr ve kadnlar bu taleplerinin, hkmetin gzn ne kadar korkuttuunu bu ksack yazyla anlarlar. Bu kararn zerine kurucular Biz bu maddeleri geri alalm, nizamnamede hayrseverlik gibi hususlara vurgu yapalm,
Ati gazetesi 1 Ocak 1918de Celal Nuri ile kardei Suphi Nuri tarafndan kurulmu, 1919dan sonra leri adyla yaymlanmaya balam ve 1924e kadar yayn hayatna devam etmitir. Milli Mcadelenin stanbuldaki szcs olan gazetede Mustafa Kemal Atatrkn isimsiz yazlar da yaymlanmtr.
1

Osmanl Kadn Hareketi 47

48

ama ilerlediimiz zaman hakk- siyasiyi (siyasi haklar) yine gndeme getiririz, dediler. Ardndan 7 ubat 1924 tarihinde Kadn Birliini kurdular. Sonradan Trk Kadn Birlii, daha sonra ve bugn de ad Trk Kadnlar Birlii olan bu dernek, halen faaliyet gsteren en eski ve en fazla ubesi olan kadn derneidir. Kadn Birlii, seim dnemlerinde siyasal haklar talep eden hamleler yapmtr. Ksaca bahsedecek olursak; 1925 ubatnda kuruldu ve hemen ilk seimlerde Halide Edibi ve Nezihe Muhiddini mebus aday olarak gsterdi. Oysa kadnlarn seme ve seilme hakk yoktu ve partiye de ye olamyorlard. Kadn Birliinin tm etkinlikleri her gn gazetelerin birinci sayfasna kyordu, bylece basn propaganda arac olarak kullanan Birlik muazzam bir baar elde ediyordu. Bu ekilde Temmuz 1925teki ilk seimlerden itibaren her seimde olay yarattlar. Bir keresinde bir erkek aday gsterdiler, feminist erkek adaymz dediler. Ancak aday gsterilen Kenan Beye ynelik basnda alay ve saldrlar younlanca sonunda kendisi geri ekilmek zorunda kald. 1925te Nezihe Muhiddin kendi imknlaryla Kadn Yolu adl bir dergi kard ve bu dergi 4. saysndan itibaren Kadn Birliinin dergisi oldu. Dergi araclyla yava yava topluma kamusal alanda biz kadnlar da varz, seyirci olmak istemiyoruz, yeni toplumun inasnda aktrler ve eyleyiciler olarak bizzat yer almak istiyoruz, demeye baladlar. Meclise gireceiz, mebus olacaz ki kadn haklarn orada savunalm, yasalarn bu ekilde kmasn salayalm, bunun iin nmz an, dediler. 1924 ile 1927 yllar arasnda olaanst bir dnem yaand. Nezihe Muhiddin her gn gazete manetlerinde yer alan Kadn Birlii ve etkinlikleriyle ilgili olarak, Hangi haber yaynlanrsa yaynlansn bize yarar, eksisi de arts da yarar, diyordu. En sonunda 1927 Haziran seimlerine gelindiinde geni bir kamuoyu onlar destekliyordu. Kadn Birliinin 40 ayr ehirde, 400 kadar ubesi ve 1000e yakn eylemci kadn yesi vard ve bu kadnlar artk istedikleri haklar alacaklarndan eminlerdi. Medeni Kanun da kt, imdi bu kanunda bizim lehimize eksik kalan yerleri tamamlamak iin encmenler (komisyonlar) kurup almaya balamalyz, dediler ve hzla komisyonlar kurdular. 1926 Medeni Kanununun kadnlar ynnden ilk eletirisini Kadn Birlii yapt. Birlik, Mart 1927de ilk kez bir kongre toplad, bu nl Trk Kadnlar Birlii (TKB) kongresidir. Nezihe Muhiddin bu kongrede ok nemli bir konuma yapt: Biz siyasal haklar maddesini derneimizin nizamnamesine (tzne) yerletireceiz, var msnz? diye sordu krsden. Bu neri ounlukla kabul edildi ve Kadnlar Halk Frkasnn nizamnamesindeki taleplerin en nemlisi yeniden tze eklenmi oldu. Kongre ok verimli geti, Kadn Yolu dergisindeki zabtlara gre, tartmalar yaand ancak kararlara ok byk itirazlar gelmedi. Ancak kongrenin hemen ertesi gn TKBye kar bir hareket balad. TKBnin iinde hkmet yanls kadnlar da vard. Bu kadnlar kongrenin ertesi gn, kongrede usulszlk yapldna dair gazetelere demeler vererek Bizim szmz dinlenmedi, oylar yanl sayld, gibi itirazlarda bulundular. Kukusuz bu hkmetin TKByi ieriden kertmeye ynelik planlarnn bir parasyd ve tze giren siyasal haklar maddesini iptal ettirebilmek iin bir kampanya balamt. Aratrmam srasnda ok nemli bir belgeyle karlatm. O yllarda Nezihe Muhiddini grm, tanyan ve yaayan tek insan, kltr

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

tarihisi Taha Torosla grmeye gittim. Bana arivinden bir Nezihe Muhiddin dosyas kard. Dosyadan Nezihe Muhiddinin el yazsyla bir mektup kt, bu ok houma gitti nk ondan geriye hibir ey kalmam. Ne bir not, ne bir defter, ne de bir bildiri Burcu: Gazete yazlar da m yok? Yaprak: Gazete yazlar var ama hibir ahsi belge ya da el yazs yok. Ayegl: Neden yazl kiisel bir ey yok? Yaprak: ncelikle, o mektubu orada grnce ok mutlu oldum. Eski yazyla yazm, TKBnin bir etkinliine davetiye bu. Ama Taha Torosun arivinde ok nemli bir baka ey daha vard. Ve tezimin son ksmn belirleyen o belge ite o dosyadan kt. Vilayet yanls kadn yelerden en nemlisinin el yazs mektubuydu. Tarihsiz ama Taha Bey tarafndan 1950li yllarda yazld belirtilen mektup Taha Torosa hitaben yazlmt: Bu mektubun sahibi, Kadn Birliinde heyet-i idareye dahil olduunu, Nezihe Muhiddinin yapt yolsuzluklara imza veremeyeceini syleyerek cemiyetten ekildiini anlatyordu. Bunlar Frka Reisi brahim Tali Beye (ngren), stanbul Valisi Sleyman Srr Beye anlattn naklediyordu: 50lerde Malatya Mebusu Hasan Reid Bey (Tankut) o vakit polis mdriyetinde idi. Hepsinden yardm grerek Trk Ocanda bir kongre yaptk. Frka yani parti demek o srada CHP demekti nk baka frka yoktu. TKB iinden bir grubun hkmetle birlikte Nezihe Muhiddini yolsuzluk iddiasyla devirdiklerini anlatyordu. Senem: tiraf ediyor yani Yaprak: Bunlar gs kabararak yazyor, 1950de yazyor. Ayegl: Peki, yolsuzluk derken, neleri kastediyor? Yaprak: imdi aklayacam. Martta kongre oluyor, Maysta bu tartmalar balyor. Bu tartmalar yaanrken Nezihe Muhiddin yaz banda gen kadnlarla birlikte, kadnlar denize girebilsinler diye adada bir kadn kamp yapmaya alyor. O kamp polis basyor ve btn adrlar datyor, bir gn sonra da Nezihe Muhiddin ehzadebandaki dernekteyken polis dernei basarak, her taraf datyor ve birtakm tutanaklar tutuyor. te bu tutanaklar sonucunda Nezihe Muhiddin Trk Kadnlar Birliini ahsi amalarla kullanmtr ve kasadan yasal olmayan bir ekilde 500 lira alarak ahsna harcamtr iddiasyla valilik Nezihe Muhiddin aleyhinde bir dava ayor. Bu iki iddiadan birincisinin dayana, az nce bahsettiim mektubu yazan kadn yenin Nezihe Muhiddinin kasadan 500 liray aldn grdm ynndeki ahitliiydi. Benim grmce, Kadn Birliinin Bakan olan Nezihe Muhiddinin kard Kadn Yolu dergisi nedeniyle Birlikin muhasebesiyle elbette ki ilikisi vard. lk drt saynn giderini bizzat kendisi karlamt ve 4. saydan sonra dergi Birlikin resmi yayn organ haline gelmiti. Yani bu iddia hkmetin de destek verdii bir karalamadan baka bir ey deildi. kinci iddiann, yani TKByi kendi menfaati iin kullanmtr, iddiasnn dayana ise ok alt, evine gidemedii geceler TKBnin st katndaki yatakta yatyor olmasyd. Bu yata kulland iin dernein maln ahsna kullanarak dernein malvarln suistimal ettii gerekesiyle sulanyor. Hemen kongrede seilen ynetim iptal ediliyor, TKB kapatlyor, polis ehzadebandaki dernek merkezinin kapsna mhr vuruyor. Nezihe Muhiddin aleyhinde birden ok dava alyor. Trk Ocanda buluan bir grup, yukardaki

Osmanl Kadn Hareketi 49

50

mektubun sahibi bata olmak zere, Nezihe Muhiddinden kurtulduk, diye sevin gsterileriyle yeni bir ynetim kurulu seiyorlar. 1927nin yaz sonunda btn bunlar olup bitiyor. Nezihe Muhiddin artk kimsenin iine kamayacak bir hale geliyor. Artk siyasi itibarn kaybediyor, ylesine etkili olan bu kadn, birdenbire aalanan, en adi sutan yarglanan bir insan oluyor ve hakknda alan birden fazla davadan yarglanyor. 1927 ile 1929 arasnda bu mahkemeler devam ederken davalar gazetelerde Adliyede stununun altnda birka cmleyle veriliyor. Nezihe Muhiddinle ilgili olarak, mahkemede yargland, savunmasn yle yapt eklinde ksa haberler gryoruz. Bu davalar 1929a kadar sryor ve 1929 ylndaki genel afla mahkemelerden kurtulabiliyor. Nezihe Muhiddin, bu dnemden sonra iine kapand ve artk hibir ey yapamaz haldeydi. Birliin bana 1935 genel seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkasndan, 1934ten sonra milletvekili seilen Latife Bekir (eyrekba) geldi. Bylece Nezihe Muhiddin dneminde olduu gibi TKBnin arla gitmeyecei hakknda hkmetle anlama salanmt ve yeni ynetim ilk bildirisinde Nezihe Muhiddini sulayarak hakknda TKB olarak yolsuzluk davas aacaklarn, bundan byle sadece kadnlara ynelik hayrseverlikle ilgileneceklerini beyan ettiler. Hkmetin kadnlara haklarn vereceinden emin olduklarn, bunun iin TKBnin bir ey yapmasna gerek olmadn akladlar. Ar hareketlerden tr Trk Kadn Birliinin yanl ynlere gittiini ve bu dnemin sona erdiini ilan ettiler. Latife Bekir gazetelere konumasnda Nezihe Muhiddini yolsuzlukla sulayarak Ben teden beri Nezihe Muhiddinin icraatna aleyhtarm aklamasn yapt ve siyasal haklar talebini hayaller peinde komak olarak niteledi. Bylece 1927de, Birinci Dalga cumhuriyeti feminizm, hkmetin bu darbesiyle sona erdi. Senem: Kadnlarn Halk Frkas Nizamnamesinin Trke evrisi var m? Yaprak: Btn bu anlattklarm belgeleri ile kitabmda mevcut. Ayegl: Kadn dilinin, kadn sesinin olumas konusunda bir ey soracam. Ben bunu daha ziyade romanlar balamnda ele alyorum ama siz zellikle daha serbest metinlerle buna baktnz iin grnz merak ediyorum. Sizce kadn syleminin, erkek syleminden ayrlan taraflar var m ve varsa neler? nk bugn de edebiyat alannda kadn diline bakan, Halide Edib, Fatma Aliye zerine birok tez yazlyor. rnein Halide Edibin romanlar zerine birbiriyle tezat tezler ne srlyor, bir ksm erkek egemen sylemi yeniden reten, kadnln iini boaltan metinler olduunu ileri srerken tam aksini syleyenler de var. Peki, sizin incelediiniz serbest metinlerde kadn ve erkek yazarlarn ayrt edici zellikleri var myd? Yaprak: Ben yle dnyorum, kadn yazmnn bir zgn sesi vard. Bu, ilk bahsettiimiz isimsiz mektuplardan balayan bir sesti ve bu ses dorudand. Ama tabii ki kadnlar bazen erkek literatrne zenmilerdi; nk ancak onlar gibi yazdklar zaman yazar olacaklarn dnmler. Dolaysyla bu eilimi dikkate alarak dnmek ve konumak gerekiyor. Nezihe Muhiddinin btn romanlarn yayna hazrladm, ayn ekilde kfe Nihalin eserlerini de. zellikle Nezihe Muhiddinin eserlerinin tmn okuduunuzda bir kadn sesi olduunu gryorsunuz. Tek tek okuduunuzda gremeyebilirsiniz ama hepsini okuduunuzda burada

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bir kadn konuuyor diyebiliyorsunuz. O dnemin kadn dergilerinde takma kadn adyla yazan erkeklerin yazlarna baktmda ayn eyi grebiliyorum, yani yazy bir erkek mi yoksa kadn m yazm anlalyor. rnein dilin yabanclndan anlayabiliyorsunuz, biz kadnlar deil de siz diyen, alttan alta varolan, ama st dzeyden konuan dilden anlayabiliyorsunuz. Bunun bir erkek dili; yani bilen, hkim, st bir dil olduunu ayrt edebiliyorsunuz. Oysa kadnlar sorunlar dile getirirken hep soru soruyorlar, yani ne yapacaz imdi, bunu nasl zebiliriz gibi baka bir dilden konuuyorlar. Erkeklerse zaten o sorularn cevaplarn bildikleri iin ahkm kesen yazlar yazyorlar. Senem: Bahsettiiniz imzasz kadn mektuplarnn ierii ne? Neden bahsediyor bu mektuplar? Yaprak: O mektuplarn hepsi kadn sorunlarn dile getiriyor. Kendi yaamlarn anlatyorlar. Dertlerini anlatyorlar, ikyet ediyorlar, neden sokaa kamyorlar, neden okuyamyorlar, meslek edinemiyorlar, evde nasl eziliyorlar, ev ileri yknn altndan nasl kalkamyorlar, erkekler onlara nasl kt davranyor Tm bunlar yazyorlar. rnein dnemin ok nemli sosyalist figrlerinden Sabiha Sertel, anlarn yazd Roman Gibide Annemi hatrlarm, akamst kapda elinde pekir ve hazr ol durumunda beklerken babam gelir. Pekir hazr, su hazr. Annem bir eliyle suyu dker bir eliyle de suyun akt kab tutar, diye anlatr. te kadnlar da bu mektuplarda tm bunlar, ne yaadklarn anlatyorlar. Gerekten ok nemli bu mektuplar. Gne: Peki bamsz bir kadn dergisi, sadece kadnlarn yazd bir dergi de kt m o dnemde? Yaprak: Tabii, var. Aslnda giriimciler genellikle erkek, matbuatn (basn) yayn ynetimi erkeklerin elinde olduu iin yaynlar yine erkekler karyor ama kadnlar yazyorlar. Mesela kadnlar bu yaynlara mektuplar yazyorlar. Esen: Konumann banda, Ben esas olarak Mslman-Trk kadnlar altm, dedin. Peki, bu kadnlarn gayrimslim kadn hareketiyle ilikilenmelerine dair bir eye rastladn m? Yaprak: te Lerna da (Ekmekiolu) bana bunu soruyor. Yok, ben bir iliki grmedim, ama tabii bu yok demek deil, sadece benim okuduum eylerde gremedim demek. Aslnda bence beraberlerdi, benim hissiyatm bu ynde. Esen: lerinde gayrimslimlerin olmamas nasl mmkn ki? Yaprak: Tabii bence de. Mesela Nezihe Muhiddin politik anlamda bir liberal demokrat olarak tanmlanabilir, hatta o dneme gre radikal reformcu bir kadn. Sosyalizme kar bir kadn, sosyalizmi hi sevmiyor hatta alay ediyor. Bunu aka bir yerde yazmyor ama bir konumasnda alay eden bir cmlesi geiyor, ona dayanarak sylyorum. Yaar Nezihe ise komnist bir kadn air, ama tutukland zaman bir tek Nezihe Muhiddin gidiyor ve arkadan ieriden kartyor, ona para veriyor, nk Yaar Nezihe ok yoksul bir yaam sryor. Bir gecekonduda ocukla sefil bir hayat yayor, ekmek, yiyecek bulamyor. O vaziyetteyken Nezihe Muhiddin onu destekliyor ve ona yardm ediyor. Ayn ekilde Hayganu Mark, dneminin Ermeni kadn feministi, bence ikisi gryorlard. Bitirmeden bir ey daha sylemek istiyorum. Nezihe Muhiddinin milliyetilii konusundan ksaca bahsedeyim, kitabmda bunun ok

Osmanl Kadn Hareketi 51

52

ayrntl bir incelemesi var. Nezihe Muhiddin de tpk Halide Edib gibi Trk akmdan etkilenmi bir kadn ama onunki rk bir sylem deil de, kltrel bir Trklk bana kalrsa. Metinlerinde kafatas bir milliyetilik yoktur ama bir Trk ulusu, ulus inas yaratma program tabii ki vardr. 1912-1913 yllarnda gayrimslimlere kar bir Mslman boykotaj rgtlenmiti ttihat Terakki tarafndan. Mslmanlar gayrimslimlerden mal satn almamaya arlyordu. Bylece gayrimslimler iflas edecekti. Bu boykotla ilgili okuduum o ar milliyeti ifadelerle dolu bildirileri bence Nezihe Muhiddin yazd. Btn yazlarn evirdiim iin cmleleri ve slubunda benzerlikler grdm. Ama tabii bu kantlanm bir iddia deil. yle dnyorum sadece. Yani yer yer arla da kaabiliyordu, siyasal ortamdan etkilenip Sanem: O dnem Mslman ve gayrimslim olarak bir ayrm olduu iin herhalde Mslman kadnlar derken btn etnisiteden kadnlar kapsyordu, yani Kadn Birliinde muhtemelen Mslman olup da erkez, Krt, Laz vs. kadnlar da vard, deil mi? Yaprak: Hi bilmiyoruz. Mesela, Krt kadnlar var myd, bilemiyoruz. Sanem: Ve ite onlar varsalar, Nezihe Muhiddinin bu tarz Trk bir tavr olmasna dair grleri neydi acaba? Yaprak: Ayrm etnisite zerinden deildi. Mslmanlk Avrupayla, Hristiyan lemi ile aralarndaki fark belirten bir eydi. Avrupa her zaman onlar iin bugnk Amerika gibi emperyalist basklar yapan, Osmanly ezmeye alan devletler demekti. Irk bir yaklamla ttihatlar lkedeki Hristiyanlar da onlarn, Avrupann uzants saylan yabanclar olarak gryorlard. Osmanl Kadn Hareketi tanmlamasn eletirdim ama bir konuya deinmeden kesinlikle gemeyelim. Klelik resmi olarak daha ncesinde kaldrlm olsa da fiilen 4 Mart 1924te Saray boaltlmtr ve o gne kadar klecilik hkm srmtr. Gcnden yararlanlmak istenen erkek kleler ar ilerde altrlmak zere Afrikadan getirilirdi, ama kadnlar Kafkasyadan getirilir ve iki trl kullanlrlard. Birincisi seks klesi olarak yani odalklar, cariyeler; ikincisiyse evdeki hizmetkr kadnlar olarak. rnein Fatma Aliye dediimiz zaman, klesi olan bir kadndan sz ediyoruz, ama slama gre kleyi azat etmek sevaptr ve o da kle alp azat edermi, yazl kaynaklarda byle eyler de var. Ve yle bir sahne anlatld: 4-5 Mart 1924 gecesi Saray ve harem boaltlyor ve bu kadnlarn gidecek yerleri yok. Bunlar meydanda toplanrlar, alar ve hibir eyleri yok ellerinde. Byle ackl bir sahne anlatr bir yazar, ama dayanmac bir toplum olduu iin aileler ortada kalan o kadnlar yanlarna alr. Esen: Anlattn dnemde muazzam bir kadn rgtlenmesi var, 609 say kabilen bir yayn sreklilii var. u anda Trkiyedeki kadn hareketi tarihinden bahsedilirken Osmanl kadn hareketi artk grmezden gelinemiyor, yani biliyoruz ki o dnemde gl bir kadn hareketi vard. Ama feminist hareketin tarihini esas olarak 80lerden balatyoruz. Biz bugnden bakp, feminist sylemi olan kadnlar vardr, diyebiliyoruz ama acaba o dnem kendisine feminist diyen kadnlar var m? Yaprak: Mesela Nezihe Muhiddinin yazlarnda feminist laf gemiyor, feminizm de gemiyor ama alttan akan bir sylem olarak var. Saldrlara karlk olarak sonunda Biz sfrajet deiliz, diyor ama aslnda sfrajet.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Tabii byle sylemesinin ardnda biraz da Batnn kltrel normlaryla yerel normlarn ok fazla rtmedii dncesi yatyor. Bir kimlik meselesi de var. Ama mesela Fatma Aliyenin bir yazs var. Bablulardan rnek alalm. Bablu, mavi orapllar; Batdaki eylemci feminist kadnlar, onlardan rnek alalm, diye yaz yazyor. Bunun dnda kendisine feminist demesine gerek yok ki. Feministleri rnek almalyz diyor! ehri: Bir de galiba anti-feministler diye tanmlanan bir kart grup var. Anti-feministler varsa feministler de vardr demektir, deil mi? Yaprak: Tabii, bugn de olduu gibi feminist olan yerde anti-feminist de vardr. Dolaysyla onlara mthi kar bir akm da var. Esen: u andaki feminist rgtlenmelere yneltilen en byk eletirilerden birisi udur: Bir avu kadna hitap ediyorsunuz, sylediklerinizi bir avu kadn anlyor. Gnmzde bambaka bir rgtlenme olarak faaliyet gsteriyor, ama hl Trkiyenin en yaygn kadn rgtlenmelerinden birisi olan Trk Kadnlar Birlii ilk rgtlenmeye baladnda nasl bu kadar kitleleebildi, bunun iin ne tr yntemler kullandlar? Yaprak: Bizden ok farkl deiller, onlar da yatay rgtlenerek bunu baardlar. Erkeklerin aklna gelen tek rgtlenme biimi dikey, hiyerarik rgtlenmelerdir. Toplum hep bu biimde rgtlenmi, kapitalizm de sosyalizm de dikey rgtlenmeler... Bunun iin de biz kadnlarn yatay rgtlenmemizi anlamyorlar ve bunlar rgt deil, diyorlar. Bu kadar sylesem yeter mi acaba? Yatay bir rgtlenmeden bahsediyoruz, yani evlerin iine, erkek ve kadn arasndaki ilikiye dahil olan bir rgtlenme. Bu sylemin yaygnlamas iin dikey, hiyerarik bir rgt gerekmiyor aslnda, kadnlarn kendi yaamlarn deitirdii bir baka dnce ve eylemden sz ediyoruz, yani birilerinin bir ey syledii deil, kadnlarn kendi kendilerini deitirdii bir yap ya da yapszlk. Bence sosyalist erkekler kapitalist modeli rnek aldlar. Kapitalizmdeki rgtlenme modelleri nedir? Genel mdr, yardmclar, ynetim kurulu, alttaki amirler vs. piramit biimiyle devam eder ve onlar da bu rgtlenme modelini hi eletirmeden benimsediler. Gne: Dnyada bu modellerin ok alternatifleri kt. Kadn-erkek karma rgtlenmeler var, sadece LGBTT hareketi deil, ayn zamanda Attack Hareketi var. Yaprak: Tabii anaristler de var. Ama bize eletiri getirenler solcu erkekler, anaristler deil. Anaristler bizim rgtlenme tarzmz onaylarlar nk biz anarizan bir rgtlenmeyi savunuyoruz. Kadnlarn kendi kendilerini rgtlemesi; yerel, yerinden ynetim, yerinde rgtlenmedir. yeriyse i yeri, evse ev, mahalleyse mahalle, okulsa okulda rgtlenilir. Kimseye unu yap denmiyor, kadnlarn kendini rgtlemesi ve glenmeleri iin alyoruz, ortamlar ve olanaklar gelitiriyoruz. Biz feministler olarak tam da bunu yapyoruz, bu tr bir rgtlenmeyi savunduumuz iin bu denli yaygn feminist hareket ve bu da hiyerarik rgtlenmelerdekilerin anlamadklar bir ey! Senem: Sizin anlattnz Nezihe Muhiddinin bana gelen bu komplodan sonra, bu kadar gl bir hareket varken, bu kadar eylemci kadn varken nasl oluyor da bir anda bir sessizlie gmlyorlar? Belki 1929da kestiiniz iin devamn anlatmadnz ama 1930dan 1980e kadar sren elli yllk bir sessizlikten bahsediyoruz, buna ok aryorum ve nasl bu kadar baskc bir devlet gc olduunu ve buna hi ses

Osmanl Kadn Hareketi 53

karlmadn anlamakta zorlanyorum. Yaprak: Ben 1929 sonrasna da baktm tabii ki. 1980e kadar olan btn dneme ait belgeleri taradm, bulduklarm ayrca letiim Yaynlardan kan Modern Trkiyede Siyasi Dnce serisinin, Dnemler ve Zihniyetlerin, 9. cildinde yazdm. Tarihimizi iyi bilmediimiz iin o dnemin ne denli ar bir tek parti dnemi olduunu anlamakta zorlanyor olabiliriz. Takrir-i Skn dnemi 1920lerin ortalar, o dnem liberaller, demokratlar, muhalifler byk basklar gryorlar, haliyle kadnlar da bastrlyor. Yani tek parti dnemini iyi okumak gerekiyor. Cemil Koak bu okumay ok iyi yapyor imdi. Cemil Koak okumanz neririm, o zaman Nezihe Muhiddini daha iyi anlayabiliriz.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 54

55

8 Mart

56

Filiz Karaku 1980 ncesi Kurtulu Grubunun Demokratik Kadn rgtlenmesinde alt. 1985den beri feminist hareket ierisinde mcadele ediyor. 2008den bu yana Sosyalist Feminist Kolektifte yer alan Filizin, Kolektifin yayn organ olan Feminist Politikada, bianet haber sitesinde ve eitli sitelerde yazlar mevcut. Glfer Akkaya .. Edebiyat Fakltesi Sosyal Antropoloji Blm mezunu. Halen Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyoloji Blmnde Yksek Lisans yapyor. Kadnlara Mahsus Pazartesi Dergisinde gnll olarak alt. Dzenli olarak eitli gazete, dergi ve web portallarnda yazyor. 2008 ylnda Unutulmasn diye Demokratik Kadn Dernei adl kitab kt.

Getiimiz 8 Martn hemen ardndan bu 110 yllk srece bir gz atalm istedik. Ancak yalnz bu deil elbette, attmz bakta bugn de mercek altna alalm, 2011in 8 Martnda neredeyiz bir grelim arzusundayz. Bunun iin farkl rgtlerden kadn gruplarnn bir araya geldii ilk platformdan ekilen bir fotoraf alacaz elimize, 1989un 8 Mart mitingi fotorafn ve bakacaz iki on ylda kimler gelmi, kimler gemi diye... uvaldz kendimize... Filiz: Merhaba arkadalar. Bugn 8 Martn tarihesini ve biz feministler iin 8 Martn ne ifade ettii zerine konuacaz. 8 Mart dediimizde karmza bir dnya kadnlar gn, bir de emeki kadnlar gn adlandrmas kyor. Sadece adlandrma farkll gibi grnen bu ayrma 8 Martn tarihiyle ok yakndan ilgili. Yani neden bir grup dnya kadnlar gn derken baka bir grup uluslararas emeki kadnlar gn diyor? Bu farkll anlamak iin tarihe bakmamz gerekiyor. Aslnda tarihi ile ilgili de elikili fikirler, yazlar var ama byle hep ezberlediimiz bir ey vardr: 1857 ylnda 40.000 tane dokuma iisi kadn alma saatlerinin ksaltlmas, insanca yaam koullar, daha iyi cret iin grev ve bir direnie giriyorlar ve sonrasnda da bu kadnlara polis saldryor. Saldr srasnda yangn ktna ve 129 kiinin ldne ilikin elikili bilgiler var. Aslnda 140tan fazla kadnn ld yangn, 1911 ylnda meydana geliyor. 1911 ylnda Amerikada Triangle adnda tekstil fabrikasnda yangn kyor. Yangn, atlyelerin olduu 8. ve 10. katlarda kyor, patron iilerin zerine kapy kilitleyip gittii iin ve yangn kaps da olmadndan iiler olduklar katta skp

8 Mart 57

58

kalyorlar ve sonu 146 l.1 ounluu 13-16 yandaki Yahudi ve talyan gmen kadn iiler ya da ocuk iiler o yangn srasnda hayatlarn kaybediyor. Bunun zerine yz binlerce ii sokaa dklp bir direni gerekletiriyorlar. Yine 8 Martn ortaya k tarihi yle anlatlr; 1910 ylnda Clara Zetkin Uluslararas Sosyalist Kadnlar Konferansnda 8 Martn Uluslararas Kadnlar Gn olmas iin bir nerge vermi ve bu nerge kabul edilmi. Aslnda bu da tam byle deil. 1910 ylnda verilen nerge Mart aynn bir gnnn kadnlar gn olarak kutlanlmas zerine ve o yzden de mesela bu 1911 ylnda yangn 25 Martta meydana geliyor ve o sene Amerikadaki kadnlar gn kutlamalar 19 Martta gerekleiyor. O dnemde kadn hareketinde sadece alma koullarnn dzeltilmesi iin deil, oy hakk iin de byk direniler var ve genellikle Amerikada sosyalist kadnlarn nerisiyle kadnlar gn kutlanrken sadece ii kadnlarnn sorunlarna deinilmiyor, ayn zamanda kadnlarn siyasal yaamda eit yer alma talepleri, oy hakk talebi de gndeme geliyor. Clara Zetkin de 1910 ylnda bunu nerirken ayn zamanda kadnlarn siyasal haklarn, sendikal haklarn da gndeme getiriyor. Sonra 1914e kadar kadnlar gn hep 19 Martta kutlanrken 1917de St. Petersburgda Birinci Dnya Savann ykm var ve iki milyon Rus askeri lm vaziyette. Bunun zerine yz binlerce kii sokaa dklyor; Kahrolsun sava, kahrolsun otokrasi ve ekmek sloganyla... Ve bu aslnda Sovyetler Birliindeki ya da Rusyadaki ubat Devrimini de alevleyen bir eylem gerekleiyor ve bu da 8 Martta yaanyor. Bugnden sonra aslnda 8 Mart, zellikle Sovyetik gelenekten gelen, onu kabul eden sosyalist lkelerde Uluslararas Emeki Kadnlar Gn olarak kutlanmaya balyor ve 1921 ylnda Enternasyonal Kadn Sekreterlii de 8 Mart Uluslararas Emeki Kadnlar Gn ya da Uluslararas Kadnlar Gn olarak ilan ediyor. 1920den 70lere kadar olan zaman diliminde 8 Mart kutlayanlar esas olarak emeki kadnlar gn diye adlandryorlar. nk aslnda bu 8 Mart talebinde yle bir ey var: 8 Marttaki kadnlara ilikin taleplerin sendikal ve siyasal rgtlenmelerin talepleriyle yani ii sendikalarnn, komnist partilerin ve sosyalist partilerin talepleri ile uyumlu hale getirilmesi diye bir ilke de var. Bu noktada da aslnda 1921den sonraki srete btn dnyada 8 Martlar esas olarak sosyalist rgtler tarafndan, snf ve kitle sendikalar tarafndan kutlanyor. Trkiyede de ilk olarak 8 Mart 1921 ylnda Komnist Frkas tarafndan kutlanyor ve benzer bir ekilde aslnda komnist parti propagandasyla birlikte gerekleiyor. Sonrasnda 1970lere kadar gelen dnemde 8 Mart kutlamas pek sz konusu deil. 1975 sonras harekette ise Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK), o dnemki Trkiye Komnist Partisinin etkin olduu DSKe bal Maden- ve yine TKP geleneinden gelen kadnlarn oluturduu lerici Kadnlar Dernei, 1975 sonras ilk 8 Mart kutlayan grup oluyor. Onlar da bu 8 Mart Uluslararas Emeki
Triange yangnyla ilgili veriler birbirinden hayli farkl olmakla birlikte genel kabuln 146 l olarak belirlendiini gryoruz. Detayl ngilizce bilgi ve kaynaklar iin baknz: http://www.csun.edu/~ghy7463/mw2.html;
1

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Kadnlar Gn olarak kutlayp 8 Mart talebi olarak da; her i yerine kre, eit ie eit cret taleplerini ne karyorlar. Yani bu 8 Martlarda bir patriarka sorgulamas falan asla sz konusu deil. O dnemde kre gibi kadnlara zgn kimi talepler sz konusu ama bu talepler erkek egemen sistemi sorgulayan bir yerden dillendirilmiyor. Ayn dnemler dnyada ise kinci Dalga Feminizmin ykseldii yllar. Aslnda kadn haklar, kadnlarn kurtuluu mcadelesinin gndeme geldii yllar ve 1975 ylnda Birlemi Milletler (BM) 19751985 arasn kadnlarn 10 yl olarak ilan ediyor. 1977 ylnda ise BM 8 Mart Bar ve Uluslararas Kadn Haklar Gn ilan ediyor yani dnya kadnlar gn deil ve bunun gerekesini de ne 1857 ylndaki greve ne de 1910lu yllarn ii kadnlarn mcadelesine hi deinmeden ilan ediyor. O dnemde feminist hareketin ciddi bir ykselii sz konusu olduu iin BM de 8 Martn ilan edilmesi ve -bu benim yorumumfeminist hareketin kadrolarnn ounun da ayn zamanda sosyalizme, sola bulam kadnlardan oluuyor olmas dolaysyla 8 Mart ok rahat bir ekilde herkes tarafndan benimseniyor ve bylece 8 Mart Dnya Kadnlar Gn olarak her kesimce kutlanlmaya balanyor. Burada tabii yle bir yan var: Aslnda BMnin mcadeleyle kazanlm eitli gnleri kendi gndemine alrken, kendi tarihine not ederken ayn zamanda onun iini boaltmak gibi bir perspektifi ve ilevi de var. Mesela 25 Kasm Kadna Ynelik iddete Kar Uluslararas Dayanma ve Mcadele Gn de bunlardan biridir. 25 Kasmda Dominik Cumhuriyetinde Mirabel kardelerin askeri diktatrle ve devlet iddetine kar mcadele ettikleri iin ldrldkleri gndr ama u anda 25 Kasm sanki aile ii iddetle mcadele gnym gibi anlyor. Oysa aslnda bu gn erkek devlet iddeti boyutu da olan bir gndr. 8 Mart da ii kadnlarn sokaklara dklp, kendi canlaryla dedikleri bir gn. Bu nedenle bizlerin 8 Martta kadnlarn bugnk ezilmesine dikkat ekerek bu gn kutlarken, anlamn buna gre biimlendirirken bu kutlamalar 8 Martn tarihini de unutmayan bir yerden kurmamz nemli diye dnyorum. Tabii byle baktmz zaman da bugn 8 Mart Emeki Kadnlar Gn diye kabul eden ve bu ekilde kutlayan arkadalarmzla esastan bir itirazla tartmann ok yerinde olmadn dnyorum ben, nk tartmann esas; bugnn emeki kadnlar gn m, dnya kadnlar gn m olduu deil aslnda bunun iini nasl dolduracamzdr. Mesela ben bu tartmada taraf olmadan ortalama bir adlandrma yapmay tercih ediyorum. Uluslararas Kadnlar Gn diyorum. Yani ne Emeki Kadnlar Gn ne de Dnya Kadnlar Gn diyorum. nk bana bu ifade kadnlarn mcadelesine daha ok iaret eden ve tarihine sahip kan bir ifade gibi geliyor ve byle kullanmay tercih ediyorum. 8 Mart kutlamalarnn 1980 sonras yani 75lerde KD ile baladn sylemitik. 1980 ncesi sol geleneklerde TKP geleneine, yani Sovyetik gelenei sosyalizm d/kart olarak gren gruplar vard. Onlar iin o tarihi sahiplenmek sz konusu deildi zaten. Dier gruplar da birbirinde ayr ayr da olsa 8 Mart kutlamay nemsiyorlard. 1980 sonras aslnda bu 1977 BMnin de 8 Mart kabul etmesi dolaysyla 8 Mart sadece sosyalist lkelerde deil feminist kadnlarn ya da kadn kurtulu mcadelesinde de var olan kadnlarn da, bu gn kendi

8 Mart 59

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 60

gndemlerine uygun kutlamalarna neden oldu. Buraya kadar anlattm 8 Martn tarihsel gemiiydi. Bugn 8 Martn tarihsel gemiiyle ba kurmak bir yana bu gnn bir anneler gn, bir sevgililer gn tadnda kutlanyor olmas tarihsel balantlarn da dndmzde ok sorunlu. Bizim amzdan 8 Mart nemli bir gn. Mesela Trkiyede 80 sonras feminist hareketinde Somut Dergisinden sonra ilk admlarn atan Kadn evresinin kuruluu 8 Mart 1984e rastlar. Sonrasnda da para para 8 Mart kutlamalar var. Ama ben sz 8 Mart mitinglerine getirip oradan devam etmek istiyorum. nk 8 Mart mitingleri bu konudaki farkl eilimlerin ve Trkiyedeki kadn hareketinin, feminist hareketin, sosyalist kadn hareketinin, Krt kadn hareketinin kendi iindeki ayrmlarn 8 Mart dolaysyla nasl ortaya ktna ilikin bize bir fotoraf sunuyor diye dnyorum. 1990lar: 8 Mart Hangi Kadnlarn Gn? lk defa 1989 8 Martnda biz sadece feministler deil baka kadn gruplaryla birlikte miting yapmaya giritik. Bu kutlamada feminist grup olarak; Kakts Dergisi, Feminist Dergisi, Ayrmcla Kar Kadn Dernei vard ve bunun dndaki gruplar da; hemire kadnlarn oluturduu Nabz Dergisi, Demokratik Kadn Dernei, nsan Haklar Dernei Kadn Komisyonu idi ve Demokratik Kadn Derneinde 3 ya da 4 sosyalist gruptan arkadalar beraber alyorlard. 1989 ylnn 8 Martnda beraberce Balarbanda 8 Mart mitingini dzenledik. Bu mitingde baya sorunlar kt nk mitingde erkekler arkadan gelmeye baladlar. Erkekler gelince polis kadn mitingi diye bu erkekleri ieri almamaya alt. Bunun zerine alanda epey bir sosyalist kadn olduu iin birden kadn erkek el ele zgr gnlere mcadele slogan atlmaya baland. Aslnda bu slogan feministlere tepki iin atlmamt, ok net olarak oradaki polise bir tepkiydi. 80li yllarn polis basksn, ikenceleri dndnzde polisin mdahalesine kar bir anda kadn erkek el ele kenetlenmek sz konusu oldu. 1989 ylnn 8 Mart yry, katlan feministlerin belleklerinde iyi hatrlanmaz. nk feminist mcadele asndan sz konusu olan polis saldrs bile olsa 8 Mart mitinginde kadn erkek el ele zgr gnlere slogannn nlamas ve mitinge egemen olmas kabul edilebilir bir ey deildi. Ardndan 1989 ylndan sonra feministlerle sosyalist gruplar beraber 8 Mart pek rgtleyemediler ve o dnemlerde tartmann kilit noktas uydu: Bu gne emeki kadnlar gn m yoksa dnya kadnlar gn m diyorsun? Bu tartmann ortasndan bir yerden konumak mmkn deildi o dnemde. Ve buradan tartmaya baladn zaman anlyordun ki Emeki Kadnlar Gn diyen arkadalarmz, en iyi ifadeyle Kadnlarn kurtuluu ii snfnn kurtuluuna baldr, demek istiyor ve kadnlarn kurtuluunu kendi bamsz mcadeleleriyle mmkn olmadn dnen bir bak asna sahipler. Benim de iinde olduum, Dnya Kadnlar Gn diyenler ise; her snftan, her ulustan, her rktan kadnlarn ezildiini en temel olann da kadnlarn bu ezilmilii olduunu syleyenlerdi. Ve zaten masaya oturduumuz zaman ilk tartma ne diyorsunla balyordu, emeki mi dnya m ona gre haydi

hoa kal! Ve zaten 1989 ylndan sonra feministlerle sosyalist gruplar bir daha ortak 8 Mart rgtleyemediler. 1995 ylnda DPnin kurulu srecine girdik. ki rgtl sosyalist grup birleti. Bunlar; iinde devrimci yol kanadnn olduu Geleceimizi Birlikte Kuruyoruz (GBK) platformu ile TKP, TSP, TP ve bizim gibi 3. kanattan oluan Birleik Sosyalist Parti (BSP)ydi. Bunun dnda bu iki rgtlenme iinde de yer almayan ok sayda rgtl ve rgtsz sosyalist de DP iinde birleti. 1995 yl 8 Martnda DP henz kurulmamt. GKB ve BSP grubundan kadnlar beraberce Kadkyde etkinlikler dzenlediler, standlar atlar, feministler orada pek yoktu. Aslnda Pazartesi Dergisi o dnemde yeni kyordu. Pazartesinin bir stand vard ama Pazartesi dergisi kt zaman kendini kadn hareketinde, kadn kurtulu hareketinde, feminist harekette bir rgtlenme greviyle tanmlamadndan oraya gelmesi sadece stant amak ile snrlyd. 1996 ylnda DP kuruldu. DP kurulduktan sonra ortalk hareketlendi. 1997 ylnn 8 Mart, yllar sonra Trkiyedeki sosyalistlerin, Krt kadn hareketinin, feministlerin bulutuu ilk 8 Martt ve bu yl ayn zamanda Trkiyedeki feministlerin yeni bir bakla eylem birlii yapt bir 8 Mart oldu diye dnyorum. nk 1990l yllara kadar feministlerin verdii mcadelelerden bir tanesi de; feminist rgtlenmenin bamsz kadn rgtlenmeleri araclyla olduuydu. Siyasi partisinin st kimliiyle kadn siyaseti yapmann batan bamszln snrlarn izmek anlamna geldiini dnyorduk. Ben hl yle dnyorum. Feminist gruplarla sosyalist partilerden kadn gruplarnn e dzlemde ele alnamayacana ilikin bir bak as vard. Dolaysyla feministler kadn eylemlerini siyasi parti st kimliini kullanmak isteyen kadn gruplaryla rgtlemekten imtina ederlerdi. 1989 ylnn 8 Martnda da siyasi partilerden kadnlar yoktu. Emek grubundan ya da halkn yolundan kadnlar yoktu. Demokratik Kadn Dernei, Kakts, Feminist Dergisi gibi kendini tamamen kadn hareketi iinde konumlayan rgtlenmeler vard. 1997 Martna dnersem tekrar, 1997 Martnda Pazartesi Dergisi rgtyd. Pazartesi ilk ary yapt ve bylece Pazartesi Dergisi ilk kez karma gruplardan da kadnlar arp, bir 8 Mart rgtlenmesine kalkt. O zaman Pazartesi Dergisinde bu rgtlenme ile uraan arkadalarmz ayn zamanda DPde ok aktif olan arkadalard. Mesela 8 Mart rgtleme toplantlarna katlan Aye Dzkan parti meclisi yesiydi, Filiz Koali stanbul l ynetim kurulu yesiydi. Yani Pazartesi Dergisinin ounluu ayn zamanda DPde de politika yapyordu. Yalnz bu arkadalar DP iinde sosyalist politika yapyorlar; kadn politikas yapma adna grevli deillerdi. Ve bu noktada da 90da var olan Kakts Dergisi, Feminist Dergisi,Ayrmcla Kar Kadn Dernei, Kadn Kltr Evi gibi feminist rgtlenmelerin hepsinin snmlendii ve Pazartesinin de dergi olarak bir rgtlenme bak asyla kmad dnemde aslnda kalabalk bir miting yapmak o siyasi partilerden kadnlarla birlikte olmaktan geiyordu. Bylece Pazartesi Dergisinden bir grup kadn kendini aarak bu tr bir miting rgtlenmesine giritiler. Ve o miting rgtlenmesi baarya ulat ve miting ok kalabalk bir ekilde gerekleti. Mitingde en nde feminist gruplar ve bamsz

8 Mart 61

62

feministler, onun arkasnda DPli kadnlar 2 ya da 3 bin kiiydi, Hadepli kadnlar 2 ila 3 bin kiiydi, DSKli kadnlar vard, KESKli kadnlar vard. Pazartesinin artk rgtl ars zerine feministler ve birbirinden farkl karma rgtlenmelerden kadnlar bir araya geldi. Ben o zaman Pazartesi Dergisinin yeni bir yola girerek karma rgtlerden kadnlarla kadn kurtulu rgtlenmesini kastederek artk rgtl miting yapmasn ve 89daki prensiplerimizin bizzat feministler tarafndan deitirilmesini doru bulmuyordum. Endielerim vard, imdi de byle dnyorum. nk bir sr ok gzel slogan hep birlikte atlyordu ama o kalabaln bizi biraz da sarho ettiini dnyorum. Bunun yan sra feminizmin etkisi her kesimde zellikle de solda yaylmaya balam olmakla birlikte, biz hepimiz o zaman DPdeydik ve esas olarak feminist siyaset yapmyorduk. Sosyalist siyaset yapyorduk ama bunu feministliimizi de kap dnda brakmadan yapyorduk. Asl aidiyetimiz sosyalist siyaset zerinden olumutu ve bu noktada bamsz i yapmak daha zor olaca iin feminizmin arln kabul eden siyasi partilerden kadnlarn ounlukta olduu bu kalabalk bizi bir anda etkiledi diye dnyorum akas. 1997 ylnn 8 Martnda Krt meselesinden dolay birtakm tartmalar kt ve Hadepli kadnlar bu sene dzenlenen 8 Marttan pek mutlu ayrlmadlar. nk o zaman Hadepli kadnlar yeni yeni bu kadar kalabalk bir ekilde sokaa kyorlard ve byk bir ksmn mitinge kocalar, babalar, akrabalar, parti yeleri arabalarla getirmiti. Miting kenarnda onlar bekleyen kocaman bir erkek grubu vard. Mitingler erkekli mi erkesiz mi olsun diye tartlyordu, ben o toplantlara katlamamtm ama erkeklerin yrye arkadan katlmasnda ortaklalmt. Kadnlar nden yryor kadnlarn bittii yerden bir zincir oluturuyoruz, zincirin arkasndan, en arkada da erkekler yryor. Arkadan ve kenardan yryen Hadepli erkekler ok baskndlar. Bu nedenle tartmalar kt ama aslnda biz hep beraber bunu kabul etmitik. Bunun yan sra 97 ylnda yaplan 8 Martn Krte olsun, olmasn, mor femina olsun, olmasn tartmalarnda ezildiklerini dnyorlard. Dolaysyla 98 ylnn 8 Mart iin masaya oturduklarnda, -masalar vardr ya- 97 ylnn da tepkisi ile Bizim amzdan erkeksiz miting sz konusu deildir, dediler. Krt kadnlar ile uzlamaya altk ama onlar bu fikirlerinde srar ettiler ve HADEPliler, ESPliler Kazlemede erkeklerle birlikte 98de 8 Mart mitingi yapmak iin bavuruda bulundular. Bu srete biz de DP iinde bu olay tartyoruz. O zamanlar DP iinde ok farkl gruplar var ve bu gruplarn hepsinin de Krt meselesine dair lehte tutumlar yok ve Krt meselesine farkl farkl yaklayorlar. Siyaseten Hadeple bir araya gelmeyi anlaml bulmayanlar var. Dolaysyla parti iinde Krt kadnlarla yan yana gelelim diye bir anlay da yok zaten. Bu yzden Krt meselesini dikkate almadan tartma yrtyorlar onlarn erkekli miting yapmalarna tam cepheden itiraz ediyorlar. O dnem bir de bir grup bamsz feministin kurduu Bamsz Kadn nisiyatifi var. Bu grupta Krt kadnlar da var. Ama HADEPte deil de Kemal Burkaylara yakn partiden kadnlar da var. Bamsz Kadn nisiyatifinden kadnlarn da yer ald grup, ayn saatte miting yapma karar alyorlar. DP ounluu da bu karara evet diyor. O

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

dnemde DP iinden tartmalara katlan ben ve birka arkada daha Ayr mitinge evet ama ayn saatte asla yaplmasn, demitik. Ama DP ounluu bu neriye itibar etmeyerek miting saatini deitirmemekte kararl davrandlar. Krt kadnlarna miting iin Kazlemeye izin vermediler Bamsz Kadn nisiyatifi, DPnin iinde bulunduu gruba Abide-i Hrriyette mitinge izin verdiler. Bunun zerine Krt kadn arkadalar da Taksimde gsteri yapmaya karar verdiler. Bu iki kere iki drt, saldrya urayacaklar demek. Ve biz bunun zerine tekrar DP iinde ayn saatte yapmayalm, diye tartyoruz ama arkadalar ok kararl feminizmin bamszlnn da altn izerek 8 Mart bamsz feministlerin gndr, dediler ve ayn saatte miting kararnda srar ettiler. Biz iki mitinge de katlmayp Diyarbakra gitmeyi tercih ettik. Mitingler ayn saatte yapld ve arkadalar saldrya uradlar. Bir de o dnemde Roza dergisi vard. Roza dergisi feminist Krt kadn dergisi ve Hadepi de eletiren bir yerden politikasn kuruyor. Roza dergisi evresinden Krt kadnlar Taksime gitti ve Taksime ar yaparken rklk, milliyetilikle ilgili de bir metin yazd. Ve dedi ki; Evet yanltr, erkekler arkadan yrsn demek ama bugn ayn saatte miting yapmak da doru deildir. Bugn Krt gereini ve Krt kadnlarn gereini grmeden feminist politika yapmak ile rklk ve milliyetilik arasnda ince bir izgi var, buna gre davranmalyz. Bu miting sonrasnda feministler ve Krt hareketinden kadnlar arasnda bir yarlma oldu. Handan alayann kitabnda da belirtildii gibi 1997-98 yllar Krt Kadn Hareketinde bir paradigma deiimine denk der. Bu yllardan sonra Krt Kadn Hareketi kadn kurtuluunu, kadn bamsz hareketini dikkate alan bir yerden politika yapmaya zen gstererek kendi programlarn kadnlardan yana gelitirmitir. 1998in arl hepimize kmt, hem iki ayr miting yaplm olmas hem de polisin iddet uygulamas... Polis bizi de Diyarbakra sokmad, Siverekten dndk. Hatta benim yle bir anm var, onu aktarmak isterim: Siverek snrnda asker barikat karsnda otobsten inip slogan atmtm. yle yapmtm, etrafmz asker dolu ve Gelsin asker gelsin polis gelsin cop gelsin inadna isyan slogann atmaya balamtm. Tabii benim sloganm askerlerce anlalmamt. (Glmeler) 2000ler: Erkekli Mi Erkeksiz Mi? 2000 Dnya Kadn Yryne geldiimizde bu sefer iinde feministlerin ve Hadepli kadnlarn da olduu ok sayda kadn grubu Abide-i Hrriyette erkeksiz miting yapma konusunda uzlatk ama erkekler arkadan yryecekler. Yry yaplan alan parkn iindeydi, parka girdiimiz anda o arkadan yryen erkeklerin hepsi alana girdiler ve alan bir anda erkeklerle doldu. Bunun zerine DPlilerin yars bu miting erkeklidir diye alan terk ettiler, 2000de de byle bir sanc yaadk. Sonuta aslnda 97-98deki tartmalar Dnya Kadnlar Gn m, Emeki Kadnlar Gn m tartmas zerinde kilitlenirken 2000 ylndan sonra tartmann odakland yer erkekli-erkeksiz miting

8 Mart 63

64

oldu. 2005 ylna kadar da erkeklerin arkadan yrmesi zerine bir konsenssmz vard. Bugn kendilerini devrimci olarak tanmlayan sosyalist gruplarn yapt ikinci bir miting sz konusu deildi. 2005 ylnda bu tartma, devrimci ve reformcu tartmasyla da balantl olarak, kadn erkek el ele diyen arkadalarmz kendi mitinglerini rgtlemeye karar verdiler. Ve mesela EHPli arkadalar devrimcireformcu tartmasn da anlaml bulduklar iin nce devrimci kanadn rgtledii mitinge gittiler daha sonra ise her iki mitinge de katlmaya baladlar. imdi 8 Mart mitingine karar veren gruplar arasnda geen baka bir tartmadan sz edeceim. 8 Mart mitingini sadece kadnlarla yapmay kabul eden gruplarn 8 Martn ana slogan, krsnn kullanm ve okunacak ortak metin zerine yrttkleri tartmalar da oluturulan birlikteliklerin zeminini ortaya koyuyor. Metinler zerine yaplan tartma, herkesin kendi gndemine dair bir cmlenin ortak metne girmesi eklinde sryor. nk bu toplantlara katlan kadn gruplarnn gndemi birbirinden farkl olabiliyordu. Gruplarn nemli bir ksmnn karma siyasi kimliiyle toplantya katlan kadnlar olmas bu farklln artmasnda etkili oluyor. Mesela senin gndemin AKPnin muhafazakrl, brnn gndemi MF, yoksulluk, brnn gndemi F tipi cezaevi, bir dierinin KCK tutuklamalar ki en yaygn gndem tabii sava oluyordu. Bu toplantlarda feministlerin grevi ise u oluyordu; btn bu nerileri kimseyi dlamadan ama feminizme de ters dmeden nasl formle edebiliriz? Diyelim ki savaa kar mcadele eden ya da Krt ulusunun kurtuluunu merkezine alan bir siyasi oluum aslnda yapt siyasetin kadnla ban kuramayabiliyordu ama sen bir feminist olarak bunu o toplantlarda balantlandrmaya alyorsun. Fakat feministlerle farkl siyasetten olan kadnlarn temaslarnn sadece bu toplantlarda gerekleiyor olmas ve eylem birlii ve tartmalarda derinleme devamlln olmamasndan dolay 8 Mart toplantlarnda daha temel tartmalar yerine ortaklaabileceimiz konulara odaklanlyordu. Bu yzden miting krslerinden okunacak ortak yazlan metinler gayet ortalama metinler oluyordu. Zaten bu metinlerin yazl biimi de yle oluyordu; 2003teki aklama iin 2002deki metni alyorsun, gndeme ait bir eyler varsa ekliyorsun gerisi neredeyse aynen kalyordu ve gerekten o be senenin metinlerine bakarsanz bir iki zel gndem dnda ok fark gremezsiniz, bu metinlerin ou duruyordur bende Bir noktadan sonra benim hissettiim; mitingdeki birlikteliin, alanda beraber olmak iyi olsa da, bunun bir yllk mcadeleye yansmaddr ve mitingdeki bu birliktelik szde kimi kadn politikalarn yanstsa bile bamsz kadn hareketine, bamsz feminist harekete glendirici bir etkisi olmadn dnyorum. nk bu ekilde derinlemeden, sonras iin bir devamllk beklenmeden ortalama szler zerinden yaplan bir eylem birliinin kalabalka bir yry organize etmek dnda kadn kurutulu hareketine olumlu bir katksnn olup olmad tartlr. Bu noktadan sonra bir feminist olarak o mitingdeki birlikteliklerin anlamn sorgulamaya balyorsun. Yani bu seneki 2011 8 Mart mitingine katlmama kararna gelinceye kadar feminist gruplar olarak zaten 8 Mart mitinglerindeki durumumuzu her sene sorguluyorduk. nk ortak

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

pankartta anlasan bile sonuta gruplarn att sloganlarn feminist hareketle ya da kadn kurtulu hareketi ile ok ilgisi olamadn gryorsun. Krsnn dizaynndan, kimin konuacana, kimin sunacana kadar her konuda tartmak zorundasn nk uzlatn ortalama szler feministler asndan geriye dyor. Birok karma grup asndan ise bir karl yok. Feministlerin metin oluturma ve miting rgtleme srelerine katlmad durumlarda ise bir bakyorsun ortaya bambaka bir tablo km. O zaman bu birlikteliin temeli salam deil. Deil ki feministlerin rgtleyici olmad noktada sz bambaka yere gelebiliyor. O zaman ncelikle ama 8 Martlarda ortak alanlarda bir araya gelmenin tesinde bir ey olmal. Bu arada biz 2003 ylnda Irak igali srasnda yle bir karar almtk, bu ortaklk dnda ayr bir feminist odak oluturmann nemli olduunu dnyorduk. 2003 ylnda hepsi erkek tesadf m? bal altnda Saddamn, Bushun hatta Thatchern fotoraflarn koyup Taksimde bir yry yaptk. Bu yry savan, igalin tamamna karyd ama bir yandan da savan erkek yzne dikkat eken bir yryt. Feministlerin 8 Martlarda ayrca yaptklar Taksim gece yrylerinin tarihi 2003 ylnda hepsi erkek mi tesadf m? diye sokaa kmamzla balar. O yry sadece feministler rgtlemiti ve sonrasnda biz o gece yrylerini aslnda patriarkaya kar feminist szmz sylediimiz, feministlerin rgtledii yryler yapmaya ve ayn zamanda 8 Mart gndz mitinglerine de katlmaya devam ettik. 8 Mart ortak mitingine katlmann herkes iin farkl anlamlar var. Mesela benim iin en nemli anlamlarndan birisi; Krt kadnlaryla bulumaktr. Her zaman iin sosyalist kadnlarn, sendikalardan kadnlarn 8 Mart kendi gnleri gibi kutlamasn tarihsel durumundan dolay meru grdm, anlaml grdm. 8 Martta sosyalist kadnlar, Krt kadnlar, feminist kadnlarn bulumasn da anlaml grdm ancak benim amdan Trkiyede bu kadar milliyetiliin, militarizmin gelitii bir yerde, Krt kadnlarnn bu mcadeleyi yrttkleri yerde Krt kadnlarla bir arada olmak ayrca nemlidir. 8 Martn Krt Kadn Hareketi iin zel bir anlam var. Ve gerekten Krt kadnlar iin ok nemlidir. Genellikle 8 Mart ncesi 15 ubat komplosu yldnmyle balayan ve 21 Mart Newrozla birletirilen mcadele srecinde 8 Mart nemli bir duraktr ve gndemi olan bir bildiri yaynlarlar. Her 8 Marta bakn mutlaka bir gndemleri vardr ve o gndemlerine bal olarak da bir aklamalar vardr yani. Mesela o aklama bu sene diyelim ki Demokratik Anayasa iin ya da Krt KCK tutuklularna olan baskya kar ise, 15 ubattan 21 Marta kadar bir sre tarif ederler. Bu sre iinde verilen mcadelede kadnlarn katlm byk ama feminist talepler kk yer kaplyor diye dnyorum. Ama sonu olarak Krt kadnlarnn kadn kurtuluu iin hakikaten kendi ilerinde, kendi yaplanmalarnda nemli mcadeleler verdiini de dndmz iin hem milliyetilik ve militarizme kar duru anlamnda ve Krt sorunu hepimizi ilgilendirdii iin hem de Krt kadnlarnn bu mcadelesini saygyla karladmz iin onlarla bir arada olmann zel nemi vardr.

8 Mart 65

2011e Gelince... Biraz nce de deindiim gibi bir an nce 8 Mart ortak yapalm, krsy kuralm acelesiyle ortalama metinlerle bir araya gelmek bir yanyla feminizmin tabiatna aykr oluyor diye dnyorum. Erkek egemenliini pekitirmemesi ve anticinsiyeti bir miting olmas koulunda oraya bir demokratik mcadele alan olarak gidersin, zorlamazsn ok, kendi szn yazdn pankartn aarsn, bu alanda olmak anlamldr dersin. Yani 8 Mart miting alann, sadece feminizmin sesini ykselteceimiz yerler olarak alglamazsan, yle katlabilirsin ama biz bu alan hi byle tarif etmedik. Her zaman, rgtl, rgtsz btn kadnlarla buluacamz, hayatmz ve erkek egemen dnyay deitirebileceimiz, dntrebileceimiz bir yer olarak tarif ettik. Ama bu tarifimize ramen hayat bize bunun byle olmadn gsterdi. Her zaman kritik noktalarda karma rgtlerden kadn arkadalarmzn, feminizmin esaslarna ilikin tartmalar sz konusu olduunda karma rgtlerdeki yaplanmalar ok daha dikkate aldklarn grdk. Mesela bizim amzdan Sosyalist Demokrasi Partisi (SDP)ndeki taciz dnemindeki tartmalar yeterince ders vericiydi. Biz feministler olarak o dnemde tacize kar ortak mcadele etmek iin gerekten ok uratk ama bu taciz olayn gndemlerine bile almadlar. 8 Mart toplantsna gidip, -o zaman, Mor at, Amargi, bir de SFK vard- SDPnin rgtleyici olduu noktada mitinge katlmayacamz, syledik ve katlmadk. Ama bunu sylediimiz toplantda karma gruplardan arkadalar SDPdeki tacizin bu toplantda gndem olmas gerekmediini, sylediler. Yani brakn bu tacize kar dayanmay, taciz gndem yaplsn, bile demediler. Gerekten ok zorlandk. SDP iinde yaanan taciz olaynda biz feministler taciz gren arkadalarn yannda olaya mdahil olduk. SDP merkezinin tacizciye sahip kt bu dnemde feministler dier bileenlerin bu tartmay 8 Marta tamaya yanamamas ve yok sayarak yrme iradesinde olmalar dolaysyla rgtlenmeden ekilip sadece yrye katlmtk. 2011 ylnn 8 Mart toplantlar KESKte yaanan taciz olaynn aa kmas ve KESK ynetiminin tacizciye sahip kmas ve sorunun stn rtmesi sonras balad. KESKteki taciz olayna mdahil olan biz feministler konuyu 8 Mart toplantlarna tadk. Bu toplantda taciz vardr diyemiyoruz diye aklama yaparak tacizin stn rtmeye alan arkadalar Krt Kadn Hareketinden arkadalard. Burada mdahillik meselesine ilikin bir not dersem; mdahillik meselesi kark bir mesele Trkiyede tabii birok feminist grup var. Herkes kendi yolunu iziyor hani her ne kadar kimi feminist gruplar arasnda, mesela stanbul Feminist Kolektifi oluturan Mor at, Amargi, KADAV, SFK ve bamsz feministler arasnda srekli bir iletiim olmakla birlikte tabii ki Trkiyedeki btn feminist gruplara ulaamyoruz. O yzden bizim kendi bilgilerimizi, mcadelemizi birbirimize aktarabilme ansmz var ama her taraftan gelen bilgileri de alamyoruz. Bu KESKteki taciz meselesini biz SFKdan bir grup kadn, tacize urayan kadn arkadala bizzat grerek, olayn gereklemesinden be ay sonra renebildik. Gren arkadalarmz arasnda iki tane avukat arkadamz vard. Bir tane de Mor atdan

66

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

arkada vard. Bu grmede olayn btn ayrntlarn kadn arkadatan bizzat dinledik. Bu noktada kadnn beyan esastr meselesine yle bakyoruz: Kadnn beyan esastr demek, erkek aksini ispat edene kadar kadnn sylediini doru kabul etmek demektir. Yani biz kadn arkada dinledikten sonra kadnn beyan esastr deyip hemen ardndan bu yaanan tacizdir demedik. nce kadn arkadamzla konutuk, sreci rendik. Srecin doru olduuna ilikin bilgileri, o karma rgtlerdeki eitli gruplar da zaten teyit ettiler. Biz bu noktadan sonra erkek aksini ispat edene kadar kadn arkadan beyanna gre bu yaanann taciz olduunu kabul ettik. Bu noktadan sonra da tacize urayan kadn arkada deyimini kullanmaktan imtina etmedik. Bundan imtina etmemeyi de kendi feminist duruumuz asndan nemli gryoruz. Ayn dnemde kadn arkada Ankara Feministbizdeki arkadalarla da grm. Ankaradaki Feministbiz oluumu, Ankaradaki btn feministlerin iinde olduu bir rgtlenme ve Feministbizde olan ve birok taciz, tecavz davasna bakan avukat arkadamz Evren (Paydak) bizzat davasn stleneceini sylemi, birka kez bunun iin giriimde bulunmu. Evrenin desteiyle tacize urayan arkada ikayet dilekesini savcla verdi. Ancak sonra rica yollu tehditle dilekesini geri ekmek zorunda kald. Sonra da dilekesi basna servis edildi. Bu gelimelerden sonra tacize urayan kadn arkadatan, rgtte bu srece komplo dendiini duyduk. Fakat biz umut ettik ki bunu demekten vazgeerler ve bu sreci tamir ederler, kadn arkadamz da madur olmaktan kurtulur, kurtarlr. Kadn arkada bu dnemde hibir tazminat verilmeden iten karld. Srf kadn arkada karlmad ayn zamanda KESKte alan avukat arkada da iten tazminatsz olarak karld Btn bunlar olurken KESK ynetiminden Emir Ali imek, yani taciz yapan kii, KESK kadn sekreteri Songl Morsmbl imzasyla taciz iddiasnn bir komplo olduuna ilikin aklama yapt ve kadn sekreteri de yapt bir aklamada kimi kadn rgtlerinin kastl olarak bu ii yaptn syledi. Biz bu olaya ilikin ilk metnimizi on dokuz imzayla yollamtk, bunu Feministbiz rgtlemiti. kinci metin stanbul Feminist Kolektiften kt krktan fazla imzayla ve aslnda Trkiyedeki Demokratik zgr Kadn Hareketi (DKH) izgisindeki kadn gruplar dnda btn bamsz kadn gruplarnn imzasn alan, durumumuzu tarif eden bir metin yaynladk Ama bu tarife ramen bu komplo aklamasnda srar edildi. Bu arada KESK bakan Sami Evren ve KESK ynetiminde olan Adnan Glpunar istifa ettiler ama biz bu istifalar da tacizin stn rtmek olarak tanmlyoruz. nk sadece taciz iddialarn komplo olarak nitelendirenleri deil bu sreci masa balarnda halletmeye alan KESK ynetimini de, o KESK ynetimindeki arkadalarn arkasndaki siyasi oluumlar da bu srecin sorumlusu olarak dnyoruz. Feministler olarak hazrladmz ikinci metni basna deil KESK ubelerine ve kadn sekreterlerine yolladk nk bu olay KESK yelerinden gizleniyordu. DKHden arkadalar byle bir taciz olay olduunu bizden duydular. Biz 25 Kasm rgtlenme almalar srasnda Bakn byle bir durum var, dedik. Onlar da Gerekten bilmiyoruz, dediler. Yani bu olay Demokratik zgr Kadn Hareketinden, KESK

8 Mart 67

68

yesi kadnlardan ve erkeklerden, herkesten saklanarak tepede zlmeye, muhtemelen eitli pazarlklar araclyla kapatlmaya allmt. Sonu olarak bir oumuz Sami Evrenin birdenbire, biz bu metini yolladktan sonra istifa etmesini, olaydan sahne alarak, yine kadn arkadan tacizini grmezden gelerek politika yapmaya almas olarak dnyoruz. Bu sreten sonra olay yeni renen DKHl arkadalardan beklentimiz; komplo olduu iddia edilen bu sreci tacize urayan kadn arkada asndan olumlu bir yne evirecek ekilde mdahil olmalaryd. Toplantda DKHden arkadalar bize ok olumlu mesajlar verdiler Bizim amzdan bu tabii ki olacaktr ama imdi toplant yapyoruz, dediler ve biz de buna baya ikna olduk. Bu arada KESK kongresi gndemde ve KESK kongresinden kamuoyuna komplo diye yansyan bu konuya ilikin bir aklama yaplmasn bekliyoruz. Ama sadece Emir Ali imeki ve Songl Morsmbl grevden ekerek KESK kongresini bitirdiler. imdi, bizim amzdan tacizci adamn geri ekilmesi evet, iyidir, ama yetmez. KESK kongresinde bu konuyu gndeme dahi almadan, arka planlarda ynetim pazarlklar yapp bu konudan da, skntl malum konu diye sz edip gemek feminizm asndan kabul edilebilir bir ey deildir. O yzden biz o KESK kongresini taciz meselesi balamnda yok hkmnde sayyoruz. Bu durumda tabii ki DKHden arkadalardan ve KESKte komplo diye aklama yapan arkadalardan artk bir aklama bekliyoruz. Birinci aklama ne olmaldr: Bu komplo deildir; utanyoruz bu aklamadan. Bunun iin ne bekliyorlar? Ne beklediklerini anlamyoruz. Sonunda bu kadar zaman geti ve biz hep Bakn bu taciz olay bizim kadnlar olarak beraber yrmemizin nnde engel olacaktr, dedik. zmezin tacizine ne olursa olsun hayr diyeceksin; kadnn beyan esas mdr, deil midir hi tartmayacaksn; yarg kararn bekleyelim ondan sonra konualm gibi cmleler normalde kurmayacaksn, ama mevzu KESKde taciz olunca btn bunlar ne sreceksin. Bu bak asna gre zmez de yapt tacizi tpk Emir Ali gibi baka trl beyan ediyor. Yani bu durumda Emir Alinin sylediklerini ok gvenilir klan ne, o solcu o yzden mi? Bizim amzdan tacizcinin sacs solcusu yoktur. Trk, Krd, Ermenisi yoktur. Yani bu, bu kadar nettir. Btn bu yaananlarn arkasndan 8 Mart toplantlar baladnda, ok doal olarak birlikte yrdmz kadn yoldalarmzn bu konuda ne dediine bakmak istedik ve aslnda, metne KESKle ilgili bir blm girsin, nerimize DKHl arkadalar itiraz etti ve sonu olarak arkadalar kendi yazl aklamalarn yaptlar ve o yazl aklamada dediler ki Biz taciz var mdr, yok mudur demiyoruz, bu yzden de kadnn taciz beyan bizi balamaz. Buna karlk biz, tabii ki sadece bu senelik olmakla birlikte, mitinge katlmamay, bu tutumumuzun ak edilmesi asndan anlaml bulduk. Ve ne acdr ki, biz gittikten sonra, bizim anlatmz ortak metinde yer alan, KESKin ad gemeden, bir sendikadaki taciz ibaresi bile kaldrlm ve yerine bambaka bir ey gelmi. Krs dzeni de, tam da bizim o feminizm asndan sorunlu bulduumuz bir ekilde, bir cumartesi annesi, bir bar annesi, bir sendika direniisi, Karadeniz syandadr Platformu olmu. Peki, bu mitingde feministler nerede? Yoklar! Bu miting baka bir miting. Feministler olarak bizim bileeni

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

olmamzn ok da anlaml olmadn dndm bir miting. Esen: Glfer, sen de bize Filizin anlatt sreleri nasl deneyimlediini, bu srete neler grdn anlatabilir misin? Bu son yaadmz 8 Mart sreci dnda da, 8 Mart alannn genel olarak belli siyasetlerin temsiliyetine dnm olmasn ve bu temsiliyet iinde feministlerin konumunu nerede gryorsun? Ve tabii ki Filizin son anlatt KESK srecine baktmzda, politika yapma tarzmzn kelimeler zerinden2 bir pazarla dnm olmasn feminist politika asndan sen nasl deerlendiriyorsun? Hazal: Bir de belki feminist ve kadn ayrmndan ve buna bal olarak 8 Martn feministler olarak bizim iin ne ifade ettiinden de bahsedebilir misin? Glfer: Biz taciz mevzusundan bahsederken, erkekli erkeksiz mitingden bahsederken, bilinli bilinsizden bahsederken, mevzu kadnlarla ilgili olduunda ok derin iki ideolojik ayrmdan bahsediyoruz. Bir tanesi, hayaleti zerimizden hibir zaman kalkmayan, zaten kalkmasn da istemiyorum, ama kadn kurtuluu konusunda alternatif olmaktan kmas gereken, sosyalizmin kadnlar kurtaraca bilincinden bahsediyoruz. kincisi, Trkiyeyi seksenden itibaren, dnyay 60larn ortasndan bugne etkileyen feminizmden bahsediyoruz. Konutuumuz, iki ayr smr sisteminin (kapitalizm ve patriarka) kurtulu mcadeleleridir, demek istiyorum. Belli zamanlarda farkl ideolojik zemine dnen o ayrmlarn arka plann anlatmak istiyorum nk Hazaln sorusu da belki buradan cevaplanabilir. Emeksiz Kadn Olur Mu? Benim feminist harekete katlmamla beraber karlatm en temel ayrmlardan biri emeki kadn tanmlamas. Kadnlarn bir ksmna emeki kadn deyince, dieri emeksiz mi oluyor? Ben emeki olmayan kadn grmedim. Ne demek imdi bu? Kadnlar arasnda ayrm yaratlp, krkleniyor. Kadnlar, ii snf ideolojisiyle ele alnyor. Bunu da erkekler yapyor. Feminizme sempati duyamaya baladm ilk zamanlarda, Trkiyedeki feminist eletirilere ilikin ilk okuduum kitaplarda maalesef sosyalist erkeklerin bu zeminde ok ar dille yazd makaleler ve kitaplar hl yaygnd. Ben 80deki o ilk feminist ekip iinde olsaydm ne yapardm, diye dndmde kendimi bugn bile iyi hissetmiyorum. Feministlere ilikin yaplan Eyllist eletirisi ok ar bir eletiridir. Filiz: Ahmet Altan... Glfer: Byle bir laf denir mi? lk bata kim dediyse dedi nemli deil, sonra herkes bunu sahiplendi. Ve bunu diyenler ayn zamanda bu kadnlarla arkadalar. O sreci birebir yaayan birisi olarak Glnurun (Savran) aslnda bugn burada olmas ok iyi oldu. 80lerde feminist hareketin olumas iin yola kan kadnlarn hepsi deilse de byk
2011 8 Mart toplantlarnda KESKte yaanan tacizin 8 Mart metninde yer al biimi zerine yaplan tartmalarda, feministler sendika adnn verilmesi taraftaryken, DKHten arkadalarn sendikann ad verilmeksizin bir sendikada ifadesini nermelerine istinaden...
2

8 Mart 69

70

bir ksm zaten kendine sosyalist diyor ve ilerinde Kurtuluusu var, Trokisti var, Dev-Yolcusu var. Demek ki kadnlar bir yerden sonra bakmlar ki bu rgtlerde kadnlkla ilgili sorunlar zlmyor. Koskoca Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler var, ama devrimle de zlmyor. Orada bir sorun gryorlar; okuyorlar ve bizim kadnlkla ilgili derdimizin derman feminizmdir deyip feminist olmaya balyorlar. Ne zaman? 83 84 ylnda, 12 Eyll askeri darbesi yaplp sol rgtlerin erkekleri ieriye alnnca ki o dnem aslnda ok sayda kadn da ieriye alnyor ama saylarn bilmiyoruz.- Darbe darda kalanlar gizlenme gibi nedenlerle ev ve gnlk hayata gnderince kadnlar da bu srete sorularn yksek sesle sormaya baladlar. Sosyalist rgtlerdeki kadnlar 12 Eyllden nce yaadklar cinsiyetilii sorgulamaya balamlard. Ama bu henz kadnlarn tek tek sorgulamalarnn ve sosyalizmin tesine gemiyordu. 80lerde olan kadnlarn yaadklarnn bir kadnlk durumu olduu ve bir ideolojisi olduu bilincine sramasyd. Emeki, emeksiz ayrm meselesine tekrar dnecek olursak, emeki kadn diye bahsettikleri kadn, kamusal alanda alan, yani maa alan kadn. Emeki olmayan kadnsa evin iinde erkeklerin kars, kzlar olan kadnlar. Evin erkekleri iin alan kadnlar. Bu durumda patrona dman demek kolay, ama bunu derken evdeki kocann da kadn smrdnn st rtlveriyor. Bir yandan da feminizm belasndan kurtulmak iin emeki kadn ayrm yaparak snf hareketinin iine dahil olan kadn daha kutsal kldlar. nk solcu erkeklerin karsnda olduumuz zaman snf dman kadn oluyoruz ama onlarla yan yana olduumuzda ne hikmetse snfn yesi devrimci kadnlar oluyoruz. Yani onlar aslnda bize unu sylyorlar; Kapitalizm kart, sosyalizmi savunan ii saflarnda beraberiz ve bu dnyadaki tek smr de ii snf smrsdr. Bu mcadelede yan yana olduumuzda doru yoldasnz. Doru da biziz, devrimci de biziz, emeki de biziz. Bizi u sorgulamayla da ba baa braktlar: Bir ara ok nl bir rnekti, Tansu iller kadn mdr? Kadndr. Dier tarafta bulunan kadndr ama yine de kadndr; yani ii snf, kapitalizm smrs erevesinde baktnda Tansu iller kar taraftadr, ama bu onun kadn olduunu, erkekler tarafndan en azndan ezildiini gizlemez. Basn, hibir babakan gnelenirken mayosuyla fotoraflayp tehir etmedi. Turgut zal kendisi zellikle denizde ortla poz veriyordu, ama Tansu illerin iradesi dnda gazeteci erkekler duvarlara trmanp, onun gnelenirken mayolu resmini ekti. Bizi bu kadar geri zemine ekip her memesi olan kadn mdr? diye sorduklarnda, biz de serde daha ok sosyalistlik olduundan, ne desek diye bir ara sustuk, ama sonra konumaya baladk tabii ki... Feministler olarak en ok sosyalist camia ile arptk, nk biz ounlukla oradan gelmitik ve byk mcadeleden ayrlp kadnlarn davasna katlmtk. Yani mcadeleyi blmtk. Bu yzden bize ilk kar kanlar onlar oldu. Dinciler, saclar, liberaller ideolojik olarak henz feminizmi tanyp, kendilerini feminizm hakknda donatp, ona gre konumlanmamlard o yllarda. Bir de ayn zamanda sosyalistlerle siyasi olarak ortak anaktan da besleniyoruz. Nedir o? Genel olarak sosyalistler de, feministler de smrye kardr. Smry yok etmek

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

isterler. Yol, yntem farkl da olsa, kurtuluunu istedikleri toplumsal gruplar farkl da olsa aralarnda byle bir ortaklk da var. Bize srekli Emeki deilsiniz siz, smrye karyz, kapitalizme karyz diyorsunuz ama antikapitalist mcadele vermiyorsunuz, dediler. nk ideolojik olarak feminizmin bamszln kabul edemiyorlar. Mesela ben antikapitalist mcadele vermediim iddia edildii iin iinde olduum rgtten atldm. (Glmeler) Ben, radikal feministim diyorum ve zaten bir ey demi oluyorum ama srekli sen kapitalizm kart msn, deil misin, diye sorgulanp antikapitalist olmadma karar verilerek ideolojik olarak dman gsterildim. (Glmeler) Daha sonra ne oldu? Sevgili Glnur (Savran) kapitalizm iindeki retim ilikilerinin ayn zamanda nasl cinsiyetilikle i ie olduunu oturdu yazd, feministler kapitalizm ile cinsiyetilik arasndaki ilikileri grnr klan birok alma yaptlar, bu konuda epey yol aldlar. Ama retilen bu bilgi o kadar uzun srelerde, o kadar ge bir zaman tnelinden kar tarafa geiyor ki... Ee hepi topu mcadele iinde 50-60 yl yayoruz, bunun da 20 yl 30 yl emeki-emeksiz kavgasyla geiyor. (Glmeler) Bir de peinden devrimci olmak, kutsal devrimci olmak durumu gelir. Feminist olduun iin seni devrimci grmezler, sen de kendi kendini Acaba devrimci deil miyim? diye sorgulamaya balarsn. Sosyalist rgtlenmelerin iinde olup da bu duygu hallerini, bu siyasal tartmalar yaamayan bir feminist olduunu sanmyorum. Tabii herkesle konumadm, ben kendi dnyamdan ve yakn arkadalarmdan yola karak sylyorum. Onlar bizi anlamamakta direndiler hlbuki biz ok basit bir eyden bahsediyorduk: Kadn ve erkek arasnda cinsel smr, ezilme, nasl tanmlarsak tanmlayalm eitsiz bir iliki olduunu dnyoruz. Bu smrnn esas mekannn da ev ii olduunu dnyoruz. Dolaysyla Kadnn ev ii emeini smren evdeki erkektir, diyoruz; hepimiz evlerimizde Sabanc ile yaamyoruz deil mi? Kocalar, erkek sevgililer, babalar, erkek akrabalarla yayoruz! Biz bu fikri savunduumuz andan itibaren sosyalistlerle feministler arasnda ak savalar balad. rgtlerden atlmalar balad, rgtler iinde bunlar sosyalist deildir, liberaldir, reformcudur denerek kimi zaman ahsmz, kimi zaman feminizm deersizletirilmeye baland. Siyasi ierii boaltlmaya alld. Bylece esas tartmann zeri rtld. Feminizmden korktular sosyalist erkekler. nk feminizm onlarn kadnlar smrdklerinden bahsediyordu. Bu tehlikeliydi. nk blcyd. Feminizm kartl hem dnyada hem Trkiyede srekli bu mekanizma zerinden iletildi: Feminizm ideolojik bir ey deildir, daha ziyade erkekler tarafndan beenilmeyen irkin kadnlarn huzursuzluudur, denilerek feminizmi zerinde ykseldii cinsel ve ekonomik zemininden ekip iini boaltmaya altlar. O ylarda biz feministler, kendi bedenlerimizin retim aralarna dntrlmeye alldn, nesneletirilmeye alldn sylyorduk ve bu smrye dur demeye balamtk oktan. Bunun en zor ksm, bunlar en yaknmzda olan insanlara sylememizdi. Bunlarn bir ksm erkeklerdi, bir ksm da maalesef kadnlard. Feminizm ve Marksizm arasndaki bu ekimeler, elimeler bizi hem glendirdi hem de gsz kld, ama feminizmin ideolojik ve

8 Mart 71

72

politik olarak kabul 80li yllardan bu yana salanm durumda. Bize en ok buradan fkeliydiler, nk kadnlarn kurtuluunu Marksizmin deil feminizmin salayacan aslnda herkes kabul etti. Fakat bu kabul etme noktasnda biraz daha, nasl diyeyim, bize kar nce sert davrandlar, ama ondan sonra baktlar ki buradan geriye dn yok. Geriye dn yok; bizi kabul etmeye baladlar. Bu feminizmin ideolojikpolitik zaferidir. 1980den 2010a geldiimizde, otuz yllk feminist mcadelenin sonucunda, hepimizin kurtuluu sadece Marksizmde diyebilmek artk imknsz. Esen: Bir ey syleyebilir miyim, anlattklarn balamnda, erkekli erkeksiz 8 Mart mitingi nereye denk der? Glfer: Erkeklerle kadnlar kar karya geldiinde ok gzel bir politik ortam douyor. nk bu kartlk feminist politika asndan esas zemin, ama bu alanda karnza kadnlar koyduklarnda, ne yazk ki hi istemediimiz bir durum ortaya kyor. Bizim, btn 8 Martlarda yaadmz ey u; mesela Aye diyelim; Ayeyle ben ok iyi arkadaz, harika anlayoruz, birlikte geziyoruz, ay iiyoruz, yllk tatile gidiyoruz vs Ama Aye karma bir rgtten ben de feministim. 8 Mart geldiinde, bahsettiimiz toplant masasnn bana oturduumuzda orada bir ey oluyor, yle bir ey var; son bir iki yldr biraz daha farkl olsa da, onun ncesinde, karma rgtteki kadn arkadalar beraber oturduumuz masaya gelmeden nce rgt masalarnda oturuyorlard. 8 Mart masasna geldiklerinde ise yle konuuyorlar: Bizim rgtmzn kadna bak udur; ...Lenin byle dedi, Marks yle dedi; Clara Zetkin unu dedi; 8 Martta bizim rengimiz alanda grlecek arkadalar Karma rgtlerdeki bu kadn arkadalar yar aresiz yar da istiyor gibiler. Bu durumda 8 Mart tartmalarnda birbirimizi tketmeyelim, incitmeyelim, birlikte olalm izgisinden teye gidemiyorsunuz, burada zarar gren feminist politika oluyor(!) nk 8 Martta bile szmzn ii boalyor, etkisi azalyor ve radikallii trplenmi oluyor. Gerek anlamda yapm olduumuz feminist politika deil de, 8 Mart srecindeki politikamz bu oluyor. Dolaysyla biz artk erkekli-erkeksiz miting meselesini tartmyoruz; mitingler erkeksiz yaplyor. Nihayet bunu baardk. Emeki kadn, emeki olmayan kadn meselesini ise sanrm birbirimize yaklaarak, yaknlaarak hallettik. Fakat halledemediimiz baka meseleler var ve bunlardan bir tanesi, hangi gruplarla birlikte olacaz, hangi gruplara kar olacaz meselesi. Her zaman kar olmak sorunu zmyor, bilmediiniz durumlar oluyor, Krt hareketiyle olduu gibi ya da u ana kadar pek olmad, ama ecinsel harekette de ben bu potansiyeli gryorum. Bu tr arada kaldnz durumlarda gerekten eliniz ayanz balanyor ve hibir ey yapamyorsunuz. Btn politik oluumlarn vazgeilmezleri oluyor ama 8 Martta feministlerin yle ekstra bir vazgeilmezleri var: Biz feministler olarak 1 Maysta ne krsye mdahale ederiz, oray belirlemeye alrz, ne de metni. Cinsiyeti bir metin ve kadnlardan bahsetmeyen bir metin varsa, orada kendimizi grnr klarz, bunlar yapmak da gereklidir. unu biliriz: 1 Mays ii snfnn uluslararas mcadele ve dayanma gndr ve biz ona sayg duyarz. O metni feminist bir manifesto haline getirmeyiz. Sonra da kendimizle vnmeyiz. Bu gnn anlam belli, tarihi

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

belli. Aslnda kendisine feminist demeyen gruplarn biraz da feministlere dnp bakmas gerekiyor. Neden? nk feministlerin 1 Maysn esas olarak ii bayram olduunu kabul ettikleri gibi dier siyasetlerin de 8 Martn kadnlarn gn olduunu kabul edip, tabii ki ideolojik adan feminizmin iarnn ykseldii gn olmasn kabul etmeleri gerekir, ilerine bunu sindirmeleri gerekir. Feminist olarak 8 Martta en u lafm demeyeceksem ne zaman diyeceim? Nereye diyeceim? Kime diyeceim ya da nasl diyeceim? Kadn hareketi elbette sadece feministlerden ibaret deil, iinde sosyalistlerin, ecinsellerin, liberallerin, Mslmanlarn, baka inanlardan kadnlarn, inanmayanlarn olduu bir hareket. Ama kadn kurtulu hareketi kadnlarn kurtuluunun ancak feminizmle mmkn olduunu syleyen harekettir. Dolaysyla ben de bir feminist olarak kadn kurtulu mcadelesinin baat znesi olarak feministleri gryorum. Nasl Newroz Krt halkn, 1 Mays ii snfn temsil ediyorsa, 8 Mart da kadn kurtulu hareketini temsil ediyor. Ben Newrozda Krt hareketiyle beraber uluslarn kaderlerini tayin hakkn savunuyorum. 1 Maysta ii snfyla beraber devrim ve sosyalizm istiyorum. Ayn politik kabulle feminizmin kadn kurtuluunun temel ideolojisi olduunun 8 Martta herkese emeden, bkmeden kabul edilmesini istiyorum. Burada dnp yine kendimizi eletiriyorum nk biz de bu cretle ortaya kmyoruz. Biz feministler de kendi aramzda, kadnlar kadnlarla tartyoruz. Bir zamanlar 1 Maysta byle bir frsatmz olmutu, ama biz de ok fazla iimize kapalyz; sadece evremizdeki kadnlarla bunlar konuuyoruz. Aslnda bizim politik bir zne olarak daha cretkr, belki biraz daha az tevazu gstererek daha ileri kmamz gerekiyor, aksi takdirde, biz ayr bir politik zne olarak deil de, ya sosyalistlerin ya Krtlerin ya da baka birilerinin yanda gibi grleceiz. Esen: Anlatlanlardan yle bir ey kartyorum, yanlyorsam dzeltin: Filiz 8 Martlarn aslnda biraz iinin boaldn syledi ve aslnda 8 Mart mitinglerini daha ziyade sorunsallatrarak szn kurdu. Buna karlk Glfer 8 Mart alannda feministler olarak var olmay biraz daha nemsiyor diye anladm ben, yanlyor muyum? Filiz 8 Mart tarihini ok gzel anlatt. Peki, bu tarihsellii de yok saymadan, bugn 8 Mart feministler iin tam olarak ne ifade ediyor? Ya da bugn feministler iin nemliyse bile politik zneler olarak baka bir varolu ekli mmkn mdr? Yani szmz syleyebileceimiz tek eylem biimi sokakta miting midir mesela? Baka eylemlilik biimleri ne olabilir, bunu tartabiliriz Hazal: Filizin syledii gibi, 8 Martn ii feminist sz asndan boalm olsa bile, yine de o gn o alanda Krt kadnlarla birlikte olmay nemsemek durumu var. Bugn geldiimiz noktada, Krt kadnlarla birlikte olmay onlarla beraberlik kurmak iin bile miting alannda olmay nemserken, KESKteki taciz olaynda yaanlan srete olduu gibi feminizmle ilgili bir eliki veya feminist olduumuz iin var olamayacamz bir noktaya getirildiimizde, bu gibi eliik durumlarda ne yapacaz, buradan k nasl bulacaz? Glfer: ki eyi dzeltebilir miyim? Feminist ideolojinin bamszl ve kadnlarn zgn smrsnden yola karak 8 Martn arka plann grerek 8 Mart nasl ele almamz gerektiinden bahsettim. kincisi de;

8 Mart 73

74

imdiye kadar 8 Mart mitinglerine Krt hareketinden kadnlar orada olduu iin gitmedik. Krt hareketinden kadnlarla dayanmak ne haddimize! Ayrca aramzdaki ilikiyi dayanmak olarak tanmlamak da sorunlu. Dayanmak deil, birlikte yan yana olmak. Biz Trkiyedeki feministler, 8 Mart sreci yeterince feminist syleme sahip olamad iin birtakm sorunlar yayoruz. Bunun Krt kadnlarla ya da baka politik gruplarla alakas yok. Burada mesele dner dolanr biz feministlerin nne gelir. Bu konuda ben dnp kimseye 8 Martlar biz niye daha feminist yapamyoruz diye soramam. Ancak kendime ve feministlere sorabilirim. Daha da nemlisi, bizim Taksimdeki 8 Mart gece yrymz nasl oldu da ilk zamanlardaki o ykc feminist dilini ve duruunu imdi biraz daha, nasl diyeyim, yumuak bir dile doru evriltti? Oturup biz kendimize bakacaz; kendi yaptmz almalara bakacaz. Yani u doru bir kavram deil: Krt kadnlaryla dayanmak iin mitinge gitmek. Yok byle bir ey. Sevabna der gibi. Biz politik bir hareketiz. Kendimizi dayanma zemininde, iddias zayf, politika retmeyen bir grup, evre gibi lanse edemeyiz. Btn kadnlarn zgrl birbirine bal olduu ve Krt hareketinden kadnlar da kadnlarn zgrl iin mcadele ettiklerinden ayn yerlerde oluyoruz. 8 Mart, Newroz, 1 Mays vb. yerlerde. Suzan: Sosyalist hareketin iinde feminist mcadele yrten kadnlarn deneyimlerini dnnce Trkiyedeki siyasetin inkr zerine kurulmasnn ok benzerini o alanda da gryorum. Feminizmi yok sayma sylem ve biiminin aslnda sol siyasetin iinde de olduu bu deneyim zerinden ok net grlyor. Bir de feminizmin dnyada ok ciddi deiimleri aran bir tartma yarattn dnyorum. Hl da yaratyor. Bu anlamda solun aslnda Marksizmi eletirmesinin paralelinde feminizmden de ok beslenerek ilerlemi bir tartma var dnyada, ama mesela neden bu tr bir tartma Trkiyede olamam? Yani belki sol gelenek iinde feminizmi tartrken solu da tartmaya amak ok kanlmaz bir ey oluyor. Feminizmin, bu tartmalar aarak, solun kendini tartmasna bir patika aacan dnyorum ve aslnda bu metinlerin de yl, be yl kendini tekrar etmesinin, Trkiyedeki feminist hareketin soldan bu radikal kopuu yaayamamasna da balyorum. Bahsedilen o masada oturamamann gl, yani orada net tavr retememek, ciddi bir kopu gerektirecek belki. Bu koputan neden kayoruz acaba? Sokakta olmak sadece o miting alannda olmak demek deil, bu kopu belki de baka bir sokak algs yaratacak. Acaba bu algy yaratmak zor olduu iin mi feministler olarak orada olmaya devam ediyoruz? Sol deneyimin iinden geldiiniz iin merak ediyorum bu konuda siz ne dyorsunuz? Glfer: Sosyalist rgtler feminizmi 90l yllarn ortalarna kadar kendilerine kar grdler. Ama ondan sonraki tutumlar baka bir hal ald. Kendilerine kar grme eski bir tutum oldu, geride kald. Bence imdi mevcut iki tutum var: lk gruptakiler feminizmi kabul ediyorlar, ama herkesin bir feminizmi var! Kendi rgtlerini glendirecek uysal bir feminizm, kendisinin tanmlad, izdii bir feminizm var. Mesela benim kendi rgt deneyimimde; sosyalist aabeyler bize bir zemin izip Bakn feminist alan buras, sen kendin bunun dnda bir ey dersen olmaz, dediler. Biz gsterilenin dnda ve tesini syledik, olmad. kincisi ise,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

feminizmin kimi sylemlerini alp kendisinin buluuymu gibi yaparak, baka biimde kavramsallatrarak, kendilerinin savunabilecei bir kvama getirerek, ama aslen hl feminizme kar olanlar. Fakat bunlar isteseler de aktan feminizm dmanl yapamyorlar. Zaman deiti! Artk hibir rgt feminizmi yok sayamyor. Hl sindiremeyip etrafnda dolanan ok. Bu durum feministlerle, karma rgtler ierisinde kendine feminist demeyen kadnlar arasnda mesafeler koysa da bu mesafeler, biz kadnlar eitli yerlerde bulutuka, yan yana geldike azalyor. Bu bakmdan kadnlarn yan yana gelmesi ok nemli. Suzan: Ama snrlar izerken benim biraz kafam karyor. Yani, feminizm zaten srekli kendini tartan bir ideoloji, diye gryorum akas ve bu yzden de eitleri olan bir ey. Yani, snr izmek de feminizmle elimiyor mu? Glfer: Snr yle iziyorlar: O rgtte Marksizme, sosyalizme, rgtlenmeye zarar getirmeyecek bir ekilde var olacaksn. Yani sosyalizm olmadan feminizm olmaz mant zerine bir feminizm tanmlarsn ki hl byle diyen ok. Az nce dedim ya kar karya olsak kolay. Ama byle yan yanaymz gibi olunca ayramyorsun. inde her ey olan bir feminizm ortaya kyor! Bizim hep beraber oturup dnmemiz gereken ey u: Ya bu feminizm neydi? Mesela, feminizmle yeni tanan kadnlar kinci Dalga Feminizmden besleniyorlar m? Biz bu iaret etmeyi yapabiliyor muyuz? Bizim feminist okullarmz (akademilerimiz) var m? Biz Kate Milletdan, Christine Delphyden, kinci Dalga Feminizmi temsil eden dier kadnlardan bahsediyor muyuz? Yoksa yeni kuak feministler, 90lardaki feminizmle mi (nc Dalga Feminizm dediler, bir dalgasn da grmedik) feminist oluyorlar? Bunlar oturup konumamz gerek. Evet, feminizm ykc bir ideoloji olabilir, ama feminizme 90lardan bu yana devrimci-ykc bir tanm getiren ka kii! Bir de siyaset dediin hem teorik hem pratik hem de rgtsel bir ey. Biz feministler, teorik olarak da epey suskunuz. Dnya nereye gidiyor? Halimiz nedir? Bunlar ok bilmiyoruz diye dnyorum. Bunlarn hepsinin olmas gerekiyor ki kar tarafa cevap verebilesin. Bunu yapmadn zaman ideolojin zayflyor. Zayf ideolojiyle mcadele edemezsin. Hakl olmak yetmiyor. Kar taraf gleniyor. Haklln gstermen, ikna edici olman lazm. Esen: Suzan feminizmin soldan tam anlamyla radikal bir kopu gerekletiremediini syledi. Bu kopuun gerekleememi olmas ayn ekilde politika yapma tarzmza nasl yansyor? Az nce bahsettiin pazarlklar ya da krsler vs Bu meseleleri nasl gryorsun? Yani o politika yapma tarznn kendisinin, son 8 Mart srecinde olduu gibi tkanklklar yaamamzda etkisi var m sence? Filiz: Kesinlikle! Yani, bir kere feminist hareketin nemli bir blm solla temas halinde ya da herhangi bir ekilde soldan kopmu. Yani bazen cinsiyetilik yznden kopmu, bazen baka gerekeyle kopmu; hepsi Buralar erkek egemen yerler, buradan kurtulalm, diye kopmamlar. Cinsiyetilik dnda baka nedenlerle sol rgtlerden kopan bir sr kadn var ve doal olarak aslnda siyaset ok birbirine benzer bir tarzla yaplyor ve de bunun dnda nasl siyaset yapacamz pek bilemiyoruz. Bir yol aramaya, beraberce yol aramaya alyoruz; ama ne zaman ki eitli gruplar bir araya geliyoruz ve maalesef o zaman baka bir siyaset

8 Mart 75

76

yapma biimi ilemiyor. Mesela 8 Mart platformlar tam da aslnda erkek siyasetinden devraldmz ekilde iliyor. Neden? Bir kere temsilcilikle yrtlen bir alma var. Yani burada feminist bir yntem yok aslnda. Mesela Mor ne Kampanyasn yrttmz zaman kampanyaya gelen elli kadn bir arada yryorduk ama her birimiz zne olarak kendi derdimizi kendi sloganmz bulmaya alyorduk. Bu toplantlarda ise gelen kadn arkadalar, feminist grup da dahil olmak zere bir grubun temsiliyeti ile geliyor. Geldii gruptaki konuulanlar yanstmaya alyor. Karsndakinin arkasnda getirdii rgtlenmeyi de dikkate alyor. Bu zaten uzlamaya dayal bir siyaset demek. Bu yzden 8 Mart Mitinglerinin kuruluu da bu uzla siyasetine gre ve biz de bu yaplanmay bilerek gidiyoruz. Ben mesela 8 Mart mitinginde sosyalistlerin, feministlerin, ii, emeki kadnlarn, DSK, KESK gibi sendikalardan gelen kadnlarn ve Krt kadnlarnn birlikte bir alanda bulunmasn anlaml bulanlardanm. Bu mitingde, evet, feminist hareketin zel bir yeri vardr, ama o mitingden byk feminist hayaller beklemeden orada olmaktan yanaym. Onlarla dayanmak falan iin deil, bir arada alanda olmak iin, herkesin kendi durduu yerden sesini ykseltmesi iin bu byle olmaldr. Bu, 8 Martn tarihiyle de ilgili. Yani, 8 Martn tarihinde, eer ii emeki kadnlarn mcadelesi varsa, biz 8 Martta bu tarihi yok sayarak KESKde, DSKde olan kadnlara, Siz yeterince feminist deilsiniz, diyemeyiz; bu ekilde onlarla bir arada alanda bulumay reddetmenin kt bir ey olduunu dnyorum. Militarizm ve milliyetilik meselesinin ok nemli olduunu ve Krt meselesinin nemli bir mesele olduunu ve bu yzden de Krt kadnlarla bulumann feminist hareket asndan politik bir anlam olduunu dnyorum. Bununla da onlarla dayanmay kastetmiyorum; o sorunu, o mcadeleyi kendi nne koyma anlamnda orada olmay nemli buluyorum. Ama hakikaten bizim bu 8 Marta ok byk anlamlar ykleme iinden vazgememiz gerekir. 8 Mart, tarihini anlattm gibi, byle bir gn. 8 Mart sosyalistler ortaya atm, sonra BM, sevgililer gnyle, kadn haklar tadnda bir eye evirmi. Bugn Tayyip Erdoandan bilmem kime kadar herkes 8 Mart kadnlar gnmz kutluyor. Biz bu atmosferde olaanst feminist, devrimci feminist diye bir ey karamayz. Bu durumda biz ne yapabiliriz? 8 Martta btn bu renkliliin yannda kadn kurtuluuna ilikin kendi feminist szmz syleyecek alanlar bulmaya abalamalyz. Bunlardan birisi 8 Mart gece yrydr. Srf gece yry deil tabii ki baka etkinlikler de olabilir. Hakikaten ne diyoruz; Tek bir gn deil bir dnyay istiyoruz. Senede bir gn deil her gn istediimize ilikin bir politika yapmak lazm. O yzden, o 8 Mart mitinglerinin varoluunu da grmeliyiz: Glferin dedii gibi, feminizmin kadn hareketindeki, kadn kurtuluunun temsilcisi olarak ya da belirleyici izgisi olarak yeri nemlidir ama o yer de 8 Martta bize ncelik verin denecek bir ey deildir. 8 Mart ylda bir kez olan bir kutlama; hakikaten kopu gerekiyor. Artk her sol grubun kendi feministi var. Bugn feminist mail grubunun 648 tane yesi var arkadalar. Bizim eylemlere gelenlerin says maksimum elli kii. (Glmeler) Bu u anlama geliyor; bu gruptaki

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

birok kii sadece gzlemci demektir. Bunlar feministlerle ya da feminist olarak eylem rgtlemiyorlar. Kendi siyasetlerini n plana karacak eylemler yapyorlar. Yani diyorlar ki, ben kadn cinayetlerini sadece bir kadn ya da feminist olarak deil o siyasetten birisi olarak protesto ediyorum. Burada da kendi partisinin, siyasetinin bayrann grnr olmas onun iin nemli; ancak, bu da, feminist szn siliklemesine neden oluyor. Zehra: Peki, sol rgtlenmelerin kadn sorunu zerinden bir ekilde sokaa kyor olmas iyi bir ey deil mi? Glferin sylediinden yola karsam, feminizmin sonuta toplumu dntrmek gibi bir derdi var, kadnn toplumdaki yeriyle problemi var. Dolaysyla, sokaa karken feministlerin de kendini duyurmak gibi bir derdi yok mu? Feministlerin seslerinin daha ok kmas farkl ideolojiler iindeki dier kadnlar glendiren bir ey deil mi? nk ben iyi biliyorum ki, on-on be yl nce Mor ne Kampanyasnda insanlar sokaa kmak istemiyorlard; insanlar iddet iin bile sokaa kmak istemiyorlard. imdi kadn cinayetlerini, tacizi, tecavz gndemlerine alp sokaa kyorlarsa bu iyi bir ey deil mi? Yani feminizmi baltalamyor, tam tersine katk sunmuyor mu? Filiz: Baltalamyor ama katk da sunmuyor. Zehra: Katk sunmuyor olabilir ama kadn sorunun gndemlemesini salayarak kadn farkndal da yaratmyor mu? Glfer: Bu rgtler daha nce sahiplendikleri birok eyi sylemiyorlar artk, bu feminizmin etkisidir. Bu kurumlar arasnda feminist sylemlerde bulunanlar da var, ama hl feministlerin ne dediine bakp, o taleplerle yola kp, feminizmden imtina edenler de. Buras benim iin ok sorunlu. Ama feminizm bunlar da etkileyecek. Yoksa bu rgtlenmeler olsun tabii ki; zaten feminizm sadece bizim deil nihayetinde. Feminizm tm kadnlar iin. Glnur: Feminizm etkisini nasl yapar? Kadnlarla ya da sol gruplarla tek tek iletiim iinde mi yapar, yoksa kendi radikal tavrn politik olarak ortaya koymakla m daha boyutlu bir etkide bulunur? Bugn eer Zehra, solda senin sylediin anlamda pozitif bir gelime olduysa bu byk lde feministlerin dnsz szlerini ortaya koyabilmeleriyle olmutur. Tek tek feministlerin sol gruplarla srekli i ie olduu ve onlarla ortak i yapt dnemde ki DPnin ilk dnemi bunun bir rneidir, feminizmin sz geriledi. Ondan sonra biraz geliti ama ne zaman? stanbul Feminist Kolektif ortaya kp bir eyler sylemeye balaynca; Mor ne yeniden gndeme getirilince; dayaa kar kampanya yeniden gndeme getirilince. Dediin gibi, feminizmin sol rgtler iinde bu etkisi olsun; ok gzel, olsun bu etki, peki, ama sonra ne oluyor? Biz tekrardan ortaya kp bu yaanan iddetin adn erkek iddeti diye koymadka dediin farkndalk yaygnlamyor. Erkek iddetinden sz edilmiyordu; koca dayandan, aile ii iddetten sz ediliyordu. Btn gelimelerin nasl olduuna bakmak lazm; biz feministler olarak szmzn arln, radikalliini, sivri uluunu koruduumuz lde bu oldu. Bugne ve 8 Martlara geldiimizde de, ben yle dnyorum: Tamam o alan hakikaten eitli birliktelikler iin bir imkn, ama btn bu sz massetmek radikalliini yuvarlama vs. hikayesinden de

8 Mart 77

bamsz bir ey deil. Dolaysyla yle dnyorum: imdi yle bir dnemden geiyoruz ki, btn sol gruplar, sosyalist gruplar hakikaten feminizmin bayran kendilerince ykseltmi durumdalar; kendilerince ok radikaller bu konuda, hatta bir ksmna kalrsa bizden de daha radikaller, fakat bu radikallikleri antikapitalizmde tkanp kalyor. Byle bir dnemde, bizim u iinden getiimiz dnemi doru tahlil edip, ne oluyor ve 8 Martlar neyin ifadesi diye bakp daha uzun vadeli bir feminist duruu tartmamz gerekiyor diye dnyorum, bunu sadece bu seneye mahsus bir durum olarak grmyorum. Zehra: Ben bizim ihtiyacmzn dnp kendimize bakmaktan da getiini dnyorum. Gemi birlikteliklerimizi deerlendirmenin de bu anlamda ok nemli olduunu dnyorum.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 78

Mor ve Dier Renkler... 8 Martlar ylda bir gn m, anlaml m tartmasna gelecek olursam; 8 Mart bana gre giderek anlamn yitiriyor. nk 8 Mart, insanlar iin artk bir indirim gn, insanlar artk maillerinden hangi markada indirim var, onu takip ediyorlar. Ya da Babakan bile kp,8 Martta ben bu krsden kadn sorunlarn gndeme getirmek istemiyorum, kadnlar kendi sorunlarn kendileri gndeme getirmeli, diyebiliyorsa bana gre 8 Martta kaybolan bir ey var demektir. Feminist harekette kadn kurtuluu mcadelesini yrten rgtler olarak, iine kendimizi, Krt kadn hareketini de koyuyorum, 8 Mart bu noktaya kadar biz getirdik. Bugn kadnlar gn toplumda bir ey ifade ediyor artk. nk on yl nce sokaa kldnda birok noktada iddetle yz yze kalyorduk. Ama bence artk 8 Marta anlam verebilecek baka bir ey gerekiyor. Bu feminist ideolojinin tartlmas ile mi olur, yoksa daha radikal, daha farkl bir eylerin yaplmasyla m olur, bilemiyorum; ama bir farklla ve yeni bir tartma srecine ihtiyacmz var diye dnyorum. Byle bir srete tabii ki feminist tartmalar ok nemli ama Glnurun syledii gibi herkesin ben feministim dedii bir noktada baka trl bir tartma yntemi bulmalyz. nk sene nce 8 Martta mor rengi problem yapan bir rgtlenmenin bugn tm bayraklar mor renkte; ya da drt yl nce ana pankartta feminann olup olmamas en ciddi tartmalardan birisiydi bugn neredeyse btn kadn rgtlenmeleri feminay kullanyor. imdi 1 Mays alannda greceiz, birok rgt ierisindeki kadnlar mor bayra ve feminay tayacaklardr eminim. Mor ok popler bir renk oldu; partilerin amblem rengi oldu. Dolaysyla da mor femina bir zamanlar kabul edilmesi gereken bir simge iken imdi olduka yaygn bir simgeye dnt. 2011 8 Martna gelince: KESK meselesindeki tkanmay biz tartyoruz. Ben aslnda kalben ve ruhen ok kt buluyorum ve olmamas da gerekir, diye dnyorum. DKH ve Krt hareketi olarak bu hl bizim iimizde de birok noktada eletiri konusu. deolojik anlamda da politik anlamda da Krt hareketi ile feministler arasnda ortaklamay engelleyecek bir durum yokken, bylesi bir srecin yaanm olmasn kendi cephemiz asndan da kt buluyorum. ok rahat buluabileceimiz bir noktada bu olay baznda maalesef ki

buluamadk. Filizin bahsettii, toplantlardaki temsilciler meselesinin de bu srecin tkanmasnda etkisi var, diye dnyorum. Biz birbirimize dokunuyoruz, birbirimizi daha ok tanyoruz; dolaysyla birbirimizin hassasiyetlerini daha iyi bilip daha iyi szler kurabiliyoruz, ama i temsilciler meselesine girdii zaman, rgtsel karlar, rgtsel hassasiyetler gibi meselelere girdii zaman problemler, atmalar ortaya kyor ve tatmin edici ortaklklar kurabilmek biraz daha zorlaabiliyor. Bu yzden de bence bir dahaki 8 Marta giderken bir eyleri tartarak gidelim. 8 Marta bir ay kala bir araya gelmeyelim; daha nce toplanmaya balayalm. Bana gre artk bu ekilde 8 Mart rgtlemesi tkenmi; bu sene daha nceki senelere ait elimde olan metinlere baktm, sizlerin de dedii gibi hep ayn eyleri sylemiiz. Bu metinleri hazrlayan grup ierisinde feministler de var, Krt kadn hareketi de var, sol sosyalist rgtler de var vs Ama demek ki biz olaylara kendimizi aacak, kadnn pratik yaamn deitirecek bir yerden bakmyoruz. 8 Mart bizim iin de sadece bir miting gn olmaya balad, ama 8 Martn pratikte her yerde farkl bir anlam vardr. Krt corafyasna baktnzda bu gnn anlam farkldr. Mesela rnakta kadnlarn kocalarn, ocuklarn evde brakp o gn sadece bir kadn mitingine gitmek iin sokaa kmalar ok anlaml, ok devrimci, ok feminist bir ktr. Ama bugn stanbuldaki kadnlar iin bu byle deil. stanbul iin Krt kadn hareketi cephesinden baktmzda da yllardr bu mitinglere katlyoruz. Dolaysyla bizim cephemizden de yeni bir eyler bulmamz lazm; bu aradmz yeniliin de teoriden ziyade pratikte yryen tartmalar iinde bulunabileceini dnyorum. Mesela burada Birinci Dalga, kinci Dalga tartmalar yapld, ama bu tartmalar Trkiyeye tam olarak oturan teorik tartmalar deil, bu corafyann kendine has ayr bir dinamii var. Ben 8 Mart mitinginde vardm, miting yamura ramen ok kalabalkt ama bugn buras o kadar kalabalk deil. Demek ki bir ey var; artk baka bir ey yapmalyz! Senem: ncelikle gerekten konuanlara kendi adma teekkr etmek istiyorum; benim iin ok ac oldu. Ben de yeni tartmalara, daha radikal bir ekilde szmz retmeye ve birlikte tartmaya ihtiyacmz olduunu dnyorum. Bu yzden de stanbul Feminist Kolektifi ok nemli bir platform olarak gryorum ve son dnemde, kolektifin yrtt kadn cinayetleri kampanyasnda olduu gibi, daha radikal bir feminist sz kurma abasnn artmas gerektiini dnyorum. 8 Mart mitingine gelince herkes ayn eyi ifade etti; bu mitingleri organize etmek iin ok ge toplanmaya balyoruz. O zaman bugn bir balang olabilir ve bundan sonra daha dzenli bir ekilde bununla ilgili bir alma yapabiliriz. Bir araya gelme hedefimiz sadece 8 Mart mitingi olmamal, hem pratik hem teorik szmze dair bir eyler kartabileceimiz geni bir platform rgtlenmesi olabilir mi mesela? Bunu Amargi olarak en son kendi toplantmzda konutuumuzda bu konuda zeletirimiz oldu ve toplantdan kan sonu, bundan sonra alternatif bir rgtlenme iin bu srete aktif olarak yer almak istediimizdi. Fakat bunun yan sra 8 Marta ilikin Filizin ilk bata anlatt emeki-emeksiz kadn ayrm, erkekli-erkeksiz miting gibi tartmalar da var. 2003teki miting hazrlk tartmalarndan, mor renkkrmz renk tartmalarn hatrlyorum, fakat gnmzde artk bu

8 Mart 79

80

tartmalar daha da renklendi diye dnyorum; anaristlerin siyah rengi var ya da ecinsellerin gkkua var. Gece yrynde slogan attryordum; bir sr lezbiyen kadn ya da translar gelip lezbiyenler vardr ya da translar vardr diye slogan attrmam istediler. Byle bir renklenme ve eitlilik var. Dediiniz gibi sosyalist rgtlerin hepsinin kendine gre bir feminizmi var ama bunun dnda da o alanda farkl feminizmler var. Mesela gece yrynde ben feminizmin en ok trans olann sevdim gibi bir pankart vard; ben ahsen ok beenmitim o pankart. Daha nceden radikal feminizm, sosyalist feminizm ayrmlarna trans feminizm de eklendi. Tabii trans feminizm diye bir feminizm akmnn teorik alt yaps tartlabilinir, fakat bu bir tartma olarak u an var ve devam ediyor. Byle bir eitlenme ve renklenme konusunda siz ne dnyorsunuz? Glfer: Az nce de dediim gibi feminizm eskiden istenmiyordu; o zamanlar gzel zamanlarm! Glnur da anlatt, imdi feminizm herkes tarafndan ok seviliyor, simgeleri olan mor renk ve femina da buna dahil. Daha nce mor grdklerinde tyleri diken diken olan neden krmz deil diye soranlarn hepsi imdi mora baylyorlar. 1 Maysta karma rgtlerin kortejlerinde bir sr mor bayrak var. Bu durumda da haliyle ne oluyor? diye dnyorsun, anlatabiliyor muyum? Bu renk tartmalar da daha nce bahsettiimiz ideolojik arka planlaryla ele alnmaldr; eer mor rengi kabul ettilerse bu mcadeleyle mmkn oldu. imdi onlar da moru kullanyor diye biz mordan vazgeecek deiliz tabii ki, mor feminizmin rengidir! Bizim bundan sonrasna ilikin kendi rgtlenmemizi, kendi szmz, kendi politikamz glendirmemiz lazm ve bunun iin teori art. Teori, pratikten kar yoksa ryaya yatp kartmayacaz! (Glmeler) Bir de daha nce de syledim bu tartmalar yaparken, benim amdan kinci Dalga Feminizme dnp bakmak, oradan yol almak, o zemini kabul etmek olmazsa olmazdr. Filiz: Trkiyede aslnda feminizmin heteroseksizmle hesaplamasnda zayf kaldn dnyorum. Son yllarda gelien LGBTT hareketinin ise feministler olarak bizim heteroseksizmle hesaplamamz anlamnda nemli katklar olduunu dnyorum. Mesela 2004 ylnn 8 Martyd galiba, arkadalar lezbiyenler vardr slogann atmak istediklerinde biz nce bir tereddt etmitik. Kadnlar vardr tamam ama lezbiyenler vardr diye cinsel ynelime ilikin bir slogan atmak doru mu, diye dnmtk. Ama bu tartma daha alana yansmadan bitirilmi ve gece yrynde lezbiyenler vardr slogan atlmt. Renk tartmas ise baka bir eydir: Anarizmin rengi siyah, sosyalizmin rengi krmzdr ve bunlar feminizm d aidiyetlerdir; feminizmin rengi ise mor. Baka siyasal oluumlarla ittifak yapacaksak o zaman, anaristler, sosyalistler, yeiller ve dier hepsi ile birlikte yaparz, bu durumda da 8 Mart baka bir ey olur. Bu yzden 8 Mart gece yryne baka siyasetlere ait bayraklarla gelen arkadalar doru yapmamlardr. Umarm nmzdeki sene bunu tekrarlamazlar. Erkekli-erkeksiz miting meselesine gelince, erkeksiz miting bizim iin hakikaten ok nemlidir nk bu ideolojik olarak erkek

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

egemenliinden kopuu ifade etmektedir. Feminizm erkeklerden bamsz rgtlenir, erkek egemen sistemden bir koputur ve kadnlara iddeti uygulayan, tacizi tecavz gerekletiren erkekler olduu iin biz sadece kadnlar olarak eylem yapmay zellikle nemsiyoruz, politik olarak da bunu tercih ediyoruz. Yrye sevgilileriyle, erkek arkadalaryla gelen kadn arkadalar da yanl yapmtr. (Glmeler) Miting alanndan o erkekleri tek tek karmak ise bal bana bir mcadele. Yani 8 Mart anneler gn, sevgililer gn gibi bir gne dnt deniliyor ya, birileri de hakikaten, hani, sevgilimle yrye gideyim, yaasn 8 Mart, yaasn kadn dayanmas diye baraym, hani enlikli, gzel de bir yry, arkada gzel bir ritim grubu da var gibi alglayanlar da var. (Glmeler) Ama bunlarn hakikaten mitingin politik eksenini saptran eyler olduunu dnyorum. Trans arkadalar meselesinde ise biz SFK olarak da tartyoruz ve gerekten renmeye, anlamaya alyoruz. Feminist hareketi kadnlara ak diye dndmz iin, aslnda trans erkek arkadalarn bu yrylerde desteki olmas gerektiini dnenlerimiz var, ben bunu 8 Mart toplantsnda da syledim. Ama bu konu hassas tartmalara neden oluyor, hemen transfobik, homofobik olmakla itham edilebiliyorsunuz! Bu yzden sen hem bunu sylerken zorlanyorsun hem de karndaki sana transfobik dediinde haliyle rahat tartamyorsun. Mesela bu Krt meselesinde de byledir, kar taraf sana sen milliyetisin dedii anda ya yanl bir ey mi syledim? diye geri adm atyorsun ya da kendini savunmaya geiyorsun, dolaysyla rahat tartamyorsun. Ama ben mitingde trans arkadalarla yaanan tartmalarn ayr bir toplant konusu olduunu ve izgiye ilikin bir tartma olduunu dnyorum. Ben feminizmin en ok trans olann sevdim dvizine mdahale edilmesi gerektiini ve mdahale edilmemesi gerektiini savunanlar var ya da dvizin indirilmesi iin yaplan mdahale o alanda m olmalyd, yoksa daha sonraki deerlendirme toplantlarnda m sylenmeliydi, diye de farkl grler var. Bunlar ayrca konuuruz, ama ben bu dvizin o alanda olmamas gerektiini dnenlerdenim ve bu slogann ben feministin radikal olann severim, ben feministin sosyalist olann severim demekten farkl olmadn dnyorum. Ayn ekilde trans feministler burada yazl dvizin de 8 Mart gece yrynn formatna uygun olmadn dnyorum. Ya da trans kadn bir arkada sakalma asla dvizi tayordu. Yasemin: O arkada trans erkekti sanrm, benim de iyice kafam kart. (Glmeler) Filiz: O miting kadn mitingi olduu iin trans kadn diyorum; yani, oraya trans kadn olarak geldi ve sakalma asla diyor. Ben kadnm ama sakalmla olacam, diyor. imdi bu durumda pankart tutan erkek olunca ben gidip dvizi tayan erkek mi trans m diye sordum. Bu durum karsnda arkada da birdenbire ne soruyor bu? diye ard. Yani aslnda bizim kimi eylere almamz lazm, renmemiz lazm Ama buradan alan yolda bir karklk da douyor, bunu da grmek lazm. Gece yrynde ok sayda erkek olmas ve bizim aslnda mdahaleden kanmamzn bir nedeni de arkadalar trans m yoksa erkek mi tam olarak bilemememiz... 25 Martta bir kere mdahale ettiimizde, bu mdahale iddet olarak algland iin onlarn hepsini

8 Mart 81

82

trans kadn olarak varsaydm. (Glmeler) Yasemin: Yryte hem trans kadnlar hem de trans erkekler vard. Filiz: Tamam ama ben yle dnyorum; 8 Mart kadn yryne translarn rgtleyici; trans erkeklerin desteki olarak gelmelerinin daha iyi olacan dnyorum. Yani o yry translarla feministlerin ortak yry deil diye dnyorum, tabii bunlar zamanla tartacaz, feminist mcadele uzun bir mcadele Biz feminist kolektif olarak kadn cinayetleri iin kampanya yapyoruz, tecavz davalarn takip ediyoruz, tacize kar yry yapyoruz vs imdi trans arkadalar istisnalar dnda bu mcadele alanlarnn hibir yerinde yoklar ve birdenbire yryte trans feministler vardr diye ortaya kyorlar. Bir sene boyunca sren eylemlilikler var ve bu bir sene boyunca feminist mcadele her yerde sryor, 8 Marta gelip trans feministler burada demek yetmiyor. Bu nmzdeki bir sene bizim aynamz olacak aslnda, beraber ne kadar yol yryoruz, ne kadar temas ediliyor greceiz. Bir sene boyunca hi temas etmezsek ve 8 Marta katlan trans says artyorken temasmzda/ temasszlmzda bir deiiklik olmazsa/olamazsa ortada bir sorun olduunu hep birlikte tespit etmemiz gerekir. Esra: 90larla beraber zellikle sosyalist hareket ierisinde ya da muhalif hareket ierisinde feminizm artk grmezden gelinemiyor, bunu kabul etmek zorunda kalyorlar, her partinin bir tane kadn kolu oluyor, dediniz. Peki, dediiniz gibi feminizm artk grmezden gelinemiyor olsa bile bu yaplar feminizmi bir alma yntemi olarak gerekten ne kadar benimsiyorlar? Bir parti mor renk kullanyor ya da alana mor bayraklarla geliyor, bunlar ok ekilci eyler olarak gryorum. Bunun iin feminizmi bir rgtlenme yntemi olarak gryorlar m, buna bakmak lazm: Kendi ilerinde, kadnlarn kadn olduklarndan dolay yaadklar sorunlar temelinde rgtlenebilecekleri bir zemin kurabiliyorlar m, karma yaplar ierisinde bir sorun ktnda, SDP ya da KESK srecinde olduunun aksine, bu sorunu feminist yntemlerle zmeye alp, bamsz bir kadn iradesi tevik ediliyor mu, biraz buralara bakmak lazm diye dnyorum. Mesela bu SDP tartmalarnda da, KESK tartmalarnda da bu rgtlenmeler tzklerine geirebildikleri birka tane feminist cmle ile vnyorlard ama her iki rgtlenmedeki yaanlan taciz srelerinde grdk ki feminizm bu yaplarda bir yntem olarak ilememekte, dolaysyla bu kabullenmeler bana ok ekilci geliyor. Karma rgtlenmelerde yaanan bu tr vakalarda kadn haklarndan yana bir iradenin kt rnek bir olay biliyorsanz syleyin, ben bilmiyorum. Bunun yan sra bu vakalar feministlerin gndemine girdiinde, kamusallayor ve tehir ediliyor. Feministler bu olaylarn peine dmese yaanan tacizler tehir de edilmeyecek, bilinmeyecek de; gizli kalacak. Ama biz de bunu grdmzde zme ynelik bir ey yapabiliyor muyuz? Bu noktada biraz eksik kalyormuuz gibi geliyor. Mesela SDPdeki taciz olay hl bir trl zlemedi KESKteki mevzunun ne olduu belli deil. KESK mevzusu rnek bir vaka; kaynayan bir kazan gibi. KESK bu taciz olayn tehir ettiler diye feministlere saldrd. Senin gremediin sorunu gznn nne koymular, buna dair politika ret o zaman! Gnlk Gazetesine

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bakyorum bu taciz olayna hibir ekilde yer vermiyor. Peki, orada bu konu magazinletirilmeden nasl verilebilir? nk taciz olaylar ya ok magazinel bir ekilde veriliyor ya da hi verilmiyor ya da taraflar olarak veriliyor ama bu taraf hi kadnlardan yana olmuyor. Buradan nasl bir dil kuracaksn? O da ok belirsiz. KESK bu sorunu zemedii iin 8 Mart platformuna geldi bu ve oray tkad. Ayn ekilde SDP bu sorunu zemedii iin bu sorun kadn platformuna geldi. 8 Mart illaki feministler rgtlesin demiyorum, ama platformlarn belli ilkelerinin olmas gerekiyor, diye dyorum. Yani, byle bir taciz vakas, ya da dayak gibi iddet olaylarn kendi iinde zp, zm o platforma tayamyorsa mitingi rgtlememesi gerekiyor. Bunu sylediin zaman da onlar dlyor oluyoruz ve bize Kadn politikas birbirini dlamadan yaplr, diyorlar ama bence her politik yapnn belli ilkelerinin olmas birilerinin dland anlamna gelmiyor. 8 Mart birliktelikleri gittike neden azalyor diye baktmzda ise; bu tr olaylara dair zm oluamaynca, yan yana durabildiklerinin says haliyle azalyor. yle bir ey var: feminizm sonuta kendi iinde deien, gelien bir ey. Nasl ilk bata eitliki bir taleple kyordu kadnlar ve erkelerle eit koullarda oy hakk talep ediyorlard, sonra da kinci Dalga zel olan politiktir diyerek onu bir adm yukarya getirdi ya da daha sonralar, 90larda Krt Kadn Hareketinin bir k oldu Burada kadn sorununun ok paral bir boyutu olduunu ve farkl farkl feminizmlerin olduunu grebiliyoruz. 2000lere geldiimizde ise, LGBTT hareketiyle karlayoruz. Bu, benim ok hakim olduum bir konu deil ama bu da feminizmden beslenen bir mcadele alan, farkl bir kadnlk, farkl bir erkeklik tanm yaplmaya alyor vs Hem bir entelektel olarak hem de feminist mcadelenin iinde olan kiiler olarak daha fazla aratrmak gerekir; daha fazla yazp izmek ve bu tartmalar feminizmi nereye gtryor diye bakmak lazm. Esen: Ben de hem 25 Kasmda hem de 8 Martta yaanan tartmalar kendi adma heyecanla deneyimliyorum, bana gre u anda Trkiyedeki feminist hareket asndan tarihi bir dnm noktas yaanyor. Filizin aktard gibi nasl daha nce lezbiyenler vardr diye slogan atlmak istendiinde bir atma yaanm ama imdi bu slogan hi sorunlu gelmiyorsa benzer bir atma srecinin u anda Queer feminizm ya da trans feminizm ile yaandn dnyorum. nk translar ya da Queerler varlklar ile feminizmin dayand toplumsal cinsiyet kategorisinin kendisini sorunsallatryorlar. Yani kadn ne, erkek ne? diye sorular sordurtarak cinsiyet kategorilerine dair sahip olduumuz ezberimizi bozuyorlar. Ama bu kategoriler belirsizletiinde de iddet uygulayan erkektir diyemeyiz, yaanan iddete erkek iddeti diyemeyiz. Peki, bu durumda hangi argmanlarla, hangi zeminde nasl bir feminist politika yapacaz? Yaanan bu tartmalar bu soruya doru evrilecek diye dnyorum... Hazal: Ben de Queer feminizmin, feminizme dair baz kavramlar aacan dnyorum, fakat Trkiyede, en azndan yaadmz son sreteki sorunun ana noktas bence, Queer feminizm ya da trans feminizm varsa sadece 8 Mart m bizim dayanacamz yer? Neden

8 Mart 83

84

baka platformlarda bir arada deiliz, neden hi gerekten baka karlamalar yaamyoruz? Bu noktada Filizin dedii gibi ayr bir hat rlyor bence de. Esen: Evet, bence de Filizin dedii gibi bir yerde ayr bir mcadele hatt rlyor ve sonra 8 Martta ya da baka ortak alanlarda bir atma yaanyor. Yasemin: Hi byle bir ey sylemeyecektim ama senin son dediin zerinden u nemli bence: Sylediiniz bu atma stanbul deneyimine zg bir ey. stanbulda Queer feminizmle dier feminist rgtlerde yaplan feminizm, bir sr eylemi birlikte rgtleyip, ayn platformlarda yer almadklar, birlikte yol alp, birbirlerini tanmadklar iin yalnza 8 Martlarda temas ediyor. Ankarada da Eskiehirde de bu yol alma birlikte yaand iin bugn bizim miting alannda yaadmz skntlar oralarda yaanmyor. Buradaki deneyimi de herhalde bizim glendirmemiz lazm; hem yan yana gelme isteimizi ve birlikte yol alma isteimizi iletmeli hem de bunun iin iletiim kanallar amalyz. Ayrca dier kadn rgtlerine kapal ilerleme deneyimi yalnzca stanbula zg, nk dier illerde bir sr feminist rgt olmad iin zaten dier kadnlarla birlikte toplanyorlar; Ankarada, Eskiehirde, zmirde, Adanada bu byle. Bir tek stanbul farkl nk ok byk ve kendi iine kapal rgtlenmenin yeterli olabildii tek il; o yzden de burada daha farkl eyler yaanyor. Biz 8 Marttan 8 Marta, 8 Mart rgtlemek iin yan yana geldiimiz srece, dier kadnlarla hibir politik zeminde tartamadmz, onlarn kadn meselesine nasl baktklarn, nasl yol aldklarn baka hibir gn tartmadmz srece, 8 Marttan 8 Marta yaptmz bu tartmalar ne kadar ilerleyici olabilir, emin deilim. Bunu stanbul gibi bir ehirde gerekletirmek ok zor, bir sr rgtten bir sr kadnla srekli temas halinde olabilmek... Ama baka trls de nasl olur, kafamda canlanmyor. Kk ehirlerde mmkn oluyor, oradaki kadnlarn bu kadar sekte vurur olmamasnn nedeni de bu ki biz Ankara Kadn Platformu olarak ka yldr toplanyoruz, bu sene orada bile tartmalar yaand. Mesela benim gndelik hayatta kafamn kart zamanlar oluyor, ya burada ne dnmek gerekir? diye sorduum zamanlar oluyor. Bunlar aabilmenin tek yolu beraber tartabilmek, beraber rgtlenebilmektir. stanbul deneyimine genel olarak baktmda, o kadar eylemlere odakl bir hareket gryorum ki, tartmaya, birbirimizi politik olarak alglamaya vaktimiz yok. rnein, ben DP iinde kadnlarn kadn dayanmas iin ne yaptklarn, nasl bir bak as sergilediklerini, nereden beslendiklerini bilmiyorum ve bunu renebilmem iin DPye gitmem gerekiyor, nk buradaki kadn hareketi deneyimi buna ak deil; benim onlarla yan yana gelebileceim uygun bir zemin yok. Bu yan yana gelileri artracak bir eyler yaplabilir diye dnyorum.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Kadnlarn Milliyeti 85

86

Nkhet Sirman 80li yllardan itibaren feminist hareketin iinde yer alyor, ilk yer ald feminist grup Ankaradaki Perembe grubu. KA-DER (Kadn Adaylar Destekleme Dernei)in ynetim kurulu yesiydi.Amargi Feminist Teori ve Politika Dergisi yazarlarndan. Krsal kesimde hane yaplar ve kk reticilik, akrabalk ilikileri, feminist hareket, milliyetilik, ve duygu sosyolojisi alma konular arasnda yer alyor. Birok dergi ve kitapta yazlar bulunan Nkhet Sirman halen Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi.

Geen hafta scayla gndemimize aldmz 8 Mart tartmalar henz hararetini korurken bu hafta da milliyetilik ve toplumsal cinsiyet ilikisini ele aldk. Ancak, tm sorularmzn i ie getii bir noktada bir tanesi havada asl kald imdilik: Smrge sonras toplumlarda uluslatrlan halklar modernle, Batyla, iktidarla, ksacas smrenle farkllklarn her daim kadnlar zerinden kurarken, bu halklarn znesi olan kadnlar sz konusu farklar nasl okumal? Modern iktidarn tuzaklarndan kz kardelie alan bir yelpazede hem normalin iktidarn hem de kendimizi kurcaladk... Nkhet: Amargi olarak bu etkinlikler araclyla teori ve pratik arasndaki ayrm tekrar dnecek, bir anlamda sorgulayacak bir pratiin iine girmi olmanz ok sevindirici. Tabii ki Amarginin zaten kurulu amac buydu, fakat son zamanlarda feministlerin kendi ezberlerine taklma hallerinden ok bizarm. Btn bunlar yeniden dnmemiz gerektii kansndaym. Bugn, Kadnlarn Milliyeti makalesini, arzu ettiiniz zere, Pateman arlkl olarak tartacam. Bir defa, Kadnlarn Milliyeti gibi bir makaleyi yazmann en nemli adm, milliyetilii siyasi bir olgu olduu kadar kltrel bir olgu olarak da grmektir. Yani milliyetiliin ayn zamanda kendi kltrel sylemini rettiini dnmektir. Mesela, ben tam da yle bir yerden karak diyorum ki, Trkiyede airet ve Krtlk zdeletirilip Krtler geri Trkler ileri gibi bir syleme getiriliyor ve ben bunu Trk milliyetiliinin bir paras olarak gryorum, nk orada kltrel bir sylem var. Kltr savalar da denebilir buna. Yani, sava, bildiimiz ve grdmz zere her dzeyde ve kltrde dahil olmak zere yaplan bir ey. imdi, peki milliyetilii kltrel olarak dnmek derken ne kastediyoruz? Bir defa, milliyetilii bir toplum hayali olarak grmek lazm. Milliyetilik, nce ben kimim veya biz kimiz diyen bir ey. Dolaysyla bir bizlik inas sz konusu. Bu inann yaplabilmesi iin nce hayal edilmesi

Kadnlarn Milliyeti 87

88

lazm. Dolaysyla Benedict Andersonun lafn kullanacak olursam, milliyetilie tahayyl edilen bir ey olarak bakmak o anlamda nemli. Ama Partha Chatterjee adl Hintli bir siyaset bilimcisinin Trkeye de evrilen almas da bizim iin nemli: Ulus ve Paralar. Bizim iin nemli o kitap, nk bir defa batdan bakmayan bir gz. Pateman bize tamamen bat teorisini ele alarak bir eyler sylerken, Chatterjee, smrge sonras denilen bir bak asyla bakyor olaylara. Bilmiyorum ne kadar bu smrge sonras meselesini dndnz ama Trkiyeli feministlerin bu konuda ok ey bilmediini Diyarbakrda grdm. Smrge sonras, smrgeden sonra demek deil. Smrge sonras demek, smrgeletirilmi olmann bilinci ile dnyaya bakmak demek; bir bilin meselesi. Chatterjeenin yapt o madunlar bak asndan beliren ve Hindistanda, Kalktada ortaya kan yaklama iaret etmek. Kalkta ok nemli bir yer nk ok ciddi bir Marksist Leninist ayaklanmann merkezi ve dolaysyla, Indra Gandhi ncesinden beri ciddi bir basknn yaand yer. nsanlar maruz kaldklar bu basklar Ne diye meru kldlar? diye dnebiliyor Chatterjee ve dierleri. Ve bu ne diye derken de srekli olarak batya yknme meselesi var: Biz modern bir devlet olacaz, fabrikalarmzdan dumanlar ykselecek, asri, ada, muasr medeniyet seviyesini yakalayacaz gibi... Bu ne demek? Orada bir yerde muasr var, bir de biz varz. Arada da ok byk bir uurum var, yani eitsizlik var. Ve biz lgn gibi oraya koup yetimeye alyoruz. Ama te yandan, eer oraya yetieceksek, niye biz onlarn smrgesi olmay kabul etmiyoruz? Kabul etmiyoruz, nk biz farklyz. Trkiye smrge olmad gibi laflar sylense de Trk milliyetiliinin de byle olduunu dnyorum. Evet, belki Trkiye idari olarak bir mandann altna girmedi ama bunun iin zel bir aba sarf edildi, aman girmesin! diye ok urald. Dolaysyla o bilin dzeyinde tam da Chatterjeenin anlatt eyler yaand aslnda. Eer muasr medeniyet seviyesini yakalamak istiyorsak o zaman manda olalm, onlar bize naslsa retirden neden kyordu, neden byle demiyorlard? nk biz diyorlard, farklyz. Chatterjee de diyor ki, Biz farklyz, nk biz ahlaklyz; biz farklyz, nk bizim maneviyatmz var, hlbuki Bat ok daha makine gibi bir yer. Bilmiyorum, bir eyler hatrlatyor mu bu size? Yani, Ziya Gkalpin sylediklerine doru yaklayoruz Veya Halide Edipin romanlar yine bu sylemlerle dopdolu. Halide Edip tabii ok ortada bir figr. Bir yandan, Atatrk sevmiyorum, smet nny daha ok seviyorum, diyor hatratnda. Trke baslmad bunlar, ngilizce olarak bulunabilir: memoirs. Gne: Hi eviren olmad m peki? Nkhet: Hayr, olmad. ok ilgin deil mi? Neden bilmiyorum ama hi kimse onu evirmedi. ki cilt hatrat var. Orada, Atatrk sevmediini, nk Atatrkn ok Batl gibi olduunu sylyor; Batl demir yumruk. Hlbuki nny, daha yumuak, daha Doulu ve daha buralara uygun bir adam olarak gryor. Dolaysyla onlar ve biz var; Hintliler de ayn eyi diyorlar. Peki, bu bizim maneviyatmz, kltrmz nerede? Kadnlarda. Ziya Gkalp de diyor ki, Trk harsn (milli kltr) nerede grebilirsiniz? Kadnlarn ilemelerinde, yani el iinde grebilirsiniz. Nedir btn bunlar? zellikle modern bir toplum ina etmeye ynelirken, o toplum ayn zamanda kendini dierlerinden farkl, yani tekil bir ey, ei benzeri olmayan bir ey olarak gstermek derdinde. Ve bunu gsterirken de ne

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ilgintir ki her zaman kadnlar zerinden bu i kotarlyor. Bu modern olarak hayal edilecek olan, eskiden de farkl olacak Avrupadan da farkl olacak; yani smrgeciden de farkl olacak, eskisinden de. Peki, nasl olacak? Trk milliyetiliine baktnz zaman, nasl farkl olacak? hikayesinin Tanzimat ile baladn gryoruz. Nasl farkl olacann denemeleri de romanlarda yaplyor, diyorum. Bunun ilk rnei Vatan Yahut Silistre, ama ondan evvel Zafer Hanm diye bir kadnn roman var; yle mi olsun byle mi olsun diye romanlar birbirine konuuyor ve o zamann gazetelerindeki makalelerde de bunlar tartlyor Fatma Aliye Hanm, Namk Kemale nasl cevap veririm diye dnyor... Ahmet Mithat Efendi romanlarnda cevap veriyor, Felatun Beyle Rakm Efendi bu cevabn roman mesela... emsettin Saminin Taaku-i Talat ve Fitnat var... Bunlarn hibirisi roman deil; aslnda her biri bu yeni toplum nasl olabilir zerine birer hayal kurma denemesi. Ve hepsi de ak hikayesi. Niye ak hikayesi? nk kadn ak zerinden bu romanlarn iine yerletiriyorlar. Sizlere okuma nerisi olarak verdiim Kadnlarn Milliyeti makalesi de bu bahsettiim ak romanlarnn bir okumasn yapmaya alyor. *** Modern toplumun Fransz Devriminden balayarak saiki var: eitlik, zgrlk ve kardelik. imdi, Trkiyede eitlik var, kardelik de var, ama zgrlk yerine adalet var. Yani ttihat ve Terakki, Fransz Devrimini buraya getirirken zgrlk yerine adaleti koyuyor. Bu tabii baka bir toplum hayali olduunu gsteriyor, nk burada Mslman bak asnn gc var. Aslnda erif Mardin Gen Osmanllar kitabnda bunu ok ayrntl bir ekilde anlatyor. Gen Osmanllarn, Jn Trklerin kulland adalet kavramnda zgrlk yok deil, ama belirli bir filtreden geerek anlalan bir zgrlk kavram var. zgrlk istediini yapmak demek deil; Tanr seni zgr brakyor ki sen Onun yolunu bulasn. Dolaysyla sen zgr iradenle Tanrnn yolunu buluyorsun. Peki, bu ulus tahayylnn iinde kadnlar nasl hayal ediliyor? Bu noktada, Patemann problemlerini ve benim Pateman nasl kullandm anlatmak yerinde olacak. Pateman feminist bir siyaset felsefecisi. Aydnlanma ve aydnlanma sonrasnn klasik teorisyenlerini okuyor, Hobbes, Locke, Rousseau gibi. Bu klasik liberal politika teorilerindeki toplumsal kontrat, sosyal kontrat kavramn merkeze alyor almasnda. Bu teorilerde, toplumsal kontrat dediimiz ey vatandal kuran bir varsaym olarak i yapyor. Basite, ben zgrln doadan alan, zgr domu bir birey olarak, kendi rzamla, zgr bir ekilde bir kontrata imza atyorum, ama bu gerekten bir imza atmak deil elbette. Hayali bir szleme bu. Hobbes, bu szlemesi sonucunda insanlarn kendi zgrlklerinin bir ksmndan vazgemeyi kabul ederek, bunun karlnda gvenli ve dzenli bir yaama talip olduklarn sylyor. Dolaysyla bu toplumsal kontratn vatandal kuran bir varsaym olarak i grdn btn bu teorilerde gryorsunuz. Bugnn anayasa tartmalarn dnn. Herkes bu noktadan hareket ediyor; yani herkes diyor ki, Anayasa aslnda toplumsal bir kontrattr. Ve diyorlar ki, eer byle bir kontrat olursa toplumun tm kesimlerini kapsamas gerekir. Dolaysyla, bu szleme varsaym bugn hl
Kadnlarn Milliyeti 89

90

Trkiyedeki siyaset zerinde etkili bir kavram. Hukukular var m aramzda bilmiyorum ama hukuka, zellikle ticaret kanununa baktnz zaman sadece bu kontratlar anlatan bir metin olduunu grrsnz. imdi bu kontrat tartmalar Patemana gre, zellikle zel-kamusal ayrm zerine kurulu. Bu ayrmda kamusal devlet, zeli ise sivil toplum temsil ediyor. Sivil toplum ile kastettii ey, ekonomik ilikiler, pazar mekanizmas, aile; devletse dier tarafta. Yani devlet-sivil toplum iki ayr kutup olarak kuruluyor. Sivil toplum zgrlk alan olarak dnlyor. nk bu zgrlk alannda sen ne yapyorsun? Bireysel karlarnn peinden koabiliyorsun rahat rahat. Devlet ise nasl ortaya kyor? Senin zgr iradenle girdiin kontrat sonucu bu zgrlklerinin bir ksmndan vazgemenle ortaya kyor. Dolaysyla, Pateman diyor ki, Bu ne biim zgrlktr ki sadece vazgeebilesin diye var! Yani, bu nasl bir hayaldir diyor, anlatabiliyor muyum? Bu, zel-kamusal ayrmnn nasl ilediini ve toplumsal kontratn ne olduunu anlatmak iin Patemann kulland bir argman. Ama ayn zamanda ikinci bir noktaya daha parmak basyor ve bu nokta da bence ok nemli: Sivil toplum- devlet ayrm, sivil toplum alannn politika dnda bir alan olarak grlmesine neden oluyor. rnein, benim ne kadar cret karlnda niversitede alacam politikann konusu deilmi gibi kabul ediliyor. Anlatabiliyor muyum? Yani bu aslnda politik olan dlamann bir yolu. Bugn Trkiyede ben bunun ok ciddi izleklerini gryorum. zellikle de, hangi konu konuulursa konuulsun bu ancak parlamentoda konuulduunda politikann konusuymu gibi alglanyor ve deniyor ki politika parlamentoda yaplr. rnein kadnlara ynelik iddet artyor mu eksiliyor mu, sorusuna dair Babakan ne dedi? Artmyor, eksiliyor ama bunu syleyenler bizim iktidarmza kar olduklar iin byle sylyorlar. Hakl. Bizim okuldan, Boazii niversitesinden yaymlanan bir rapor var; kadn istihdamnn nasl dtn anlatyor ve bu d muhafazakrla balamaya alyor. Oysa hibir ba yok. Muhafazakrlkla genel olarak kendi verilerinin ba yoktur demiyorum, gerekte belki vardr, ama ben o metinde byle bir ba gremedim mesela. Peki, bu ne demek? AKP iktidarna kar muhalefet edelim de nasl edersek edelim. Bu ise politika yapma asndan iki sonu douruyor: Bir, feminist politika alanlar -ki biz bunu trnaklarmzla nasl atk kazya kazya senelerdir biliyoruz- birdenbire parlamentonun iine tanm oluyor. Yani aslnda parlamentonun dnda bir politik alana izin verilmemi oluyor. ki, kadn meselesi AKP ile muhalifleri arasndaki bir meseleye dnt ki bu felaket bir ey. Cinsel Szleme.. Mesela, brahim Tatlsesi illaki PKKye balamak istiyorlar. Nedir bu? Yaanan bu olay parlamento politikasna ekmektir. Nedir parlamento politikas? Siyaseti parlamentonun iine hapsetmek. te yandan AKP kendi yapt her trl faaliyete hizmet diyor ki bunlar hizmet olarak tanmlamak da politikann dna atmann baka bir yolu. Amarginin 8. saysnda hizmet kavramnn bir sr eyi depolitize ettiine dair bir yaz yazmtm, ilgilenenler bakabilir. 12 Eyllden beri Trkiye

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Cumhuriyetinin derdi zaten politikann alann ksmak. eitli yollar var bu iin. 12 Eyllden sonra bu, genlii depolitize etmek (bunun ne anlama geldiini hibir zaman anlamadm geri) gibi bir sre yaand. imdi ise AKP bence bu depolitize etmenin ok daha akll bir yntemini uyguluyor ve hepimiz bu tuzaklara dyoruz. Hepimiz diye dnyorum, onun iin Patemandan hareketle nedir bu politikaii politika-d, nasl grlyor, diye sorarken kendi dertlerimden de bahsediyorum, nk Pateman bu ekilde okuyorum. imdi, sivil toplum nasl bir alan? Cinsiyetin grlmedii bir yer mi? Sivil toplum, cinsiyetsiz bireyin alan m? diye soru soruyor Pateman. Ve tabii ki, Bu everensel birey denen eyin altnda aslnda ok ciddi cinsiyet farkllklar yatyor, diyor. zel alan kadna, kamusal alan erkee veriliyor. Dolaysyla sivil toplum denen yap aslnda en bandan itibaren felsefeciler tarafndan da zaten ataerkil bir yap olarak hayal ediliyor. nk nasl ki doal toplumda birey varsa ve zgrse, doal toplumda ayn zamanda kadn da var ve douruyor. Dolaysyla felsefeciler kadnn zel alanda olmasn yine bu doallk varsaymyla aklyorlar ve bu doallatrma sayesinde de kadnlarn zel alana hapsolmalar mmkn klnyor. Fakat imdi burada da ilgin bir ey oluyor: Sivil toplum perspektifinden baktnz zaman, Marxn da bakt yerden bakarsak, bir yanda devlet var, bir yanda sivil toplum var. Devlet, btn bu g aygtlarn elinde tutarken, sivil toplum da aileden oluuyor. Sivil topluma baktnz zamansa, sivil toplum ikiye ayrlyor: Bir kamusal var, bir zeli var. Yani, sivil toplum da homojen bir ey deil. Ve orada da kamusal ve zeli olduu iin bir tarafta devlet ve ekonomi var, onlar kamusal; bir de zel hayat, aile vs, onlar da zel. Yani sivil toplum bak asndan baktnzda, snf perspektifinden veya felsefe perspektifinden baktnzdan farkl bir ey kyor ortaya. Pateman, Bu sivil toplumun kendi iinde de aslnda bir kontrat var, diyor. Ve bu kontrat, erkeklerin kadnlara stnln salayan cinsel kontrattr. Kitabnn ad Sexual Contract, 1988de baslyor. Pateman daha ok 80lerde yazm bir kadn. Klasik liberal teoriler ise sivil toplum denen alanda da aslnda bir kontrat yaplm olduunu gizliyor, saklyor, stn rtyor, doal diyor, bu alann kendisini hi konumuyor. Dolaysyla bu zel-kamusal ayrmnn sivil toplumu oluturmasna cinsel kontrat diyor Pateman. Fakat ataerkillik de bu yzden zel alana skm deil Patemana gre. Yani ataerkillik zaten bu ayrm mmkn klan ey. imdi burada da kk bir parantez aacam. 1989daki ilk byk feminist buluma olan, Birinci Feminist Haftasonunda sosyalist feministlerle sosyalist olmayan feministler arasnda nce eziliyoruz mu yazacaz, nce smrlyoruz mu yazacaz? diye ok ciddi bir tartma kt. imdi o tartmalardan nce Aksu, ben birka kii daha kendimize akrobatik feminist demeye balamtk ve Pnar onu Amarginin (Mart 2010) 16. saysnda yazd, hatrlayacaksnz. Sedef (ztrk) bir toplantda dedi ki, gzmn nnde hl, Bir ev dnn iki kaps var; buradan sosyalistler girecek, buradan feministler girecek. Yani kapitalizmse o ev, aslnda feminizmin teorisi Marksizme demiyor, sosyalizmin teorisi de feminizime demiyor... Byle bir yer hayal ediliyor. Sonradan Aye Saktanber buna pilav st kuru dedi. Eletirmek iin syledi tabii ki. Biz o zamanlar bu ekilde tartyorduk. Peki, imdi feminizm nasl

Kadnlarn Milliyeti 91

92

tartlyor? Herkesin aznda rk, snf, cinsiyet kavramlar var. Ve buna da akademide yava yava inter-sectionality gibi inanlmaz brokratik, inanlmaz mekanik bir isim takld. Hlbuki bu, ilk kez, siyah feministlerin beyaz feministleri eletirmelerinden sonra ortaya kan bir bakt. Ve bu bak diyordu ki, nsanlar snf, rk ve cinsiyet zerinden eziliyor ama bunlar i ie geerek bu ezilmeyi gerekletiriyorlar; yani bunlar hibir zaman tek bana var olmuyorlar ve bu i ie geii bizim anlamamz lazm. Ondan sonra feminist hareket geliti femokrasi kt ortaya. Duydunuz mu bu laf? Femokrasi, yani brokrasinin feminist olan taraf... Mesela, imdi bakanlklar kuruluyor, onun tepesine bir sr feminist geliyor ve onlar da feminist olduunu syledikleri bir brokrasi kuruyorlar. Ve ona da femokrasi diyorlar. Bir sr yerde var bu. Katlmc (a): Espri olsun diye mi bir isim yoksa... Nkhet: Hayr, eletiri olsun diye... Mesela Mor at gibi yerler kendilerinin de byle bir yere evrilebileceklerinin korkusunu yayorlar. nk pratik bir iteler ve rnein bir snak nasl iletilir diye pratik iler dnyorlar. Oradan, Femokrat m oluyoruz? diye kendi kendilerini eletiriyorlar. Bu bir yandan da ok iyi bir ey. Femokrasi, feminizmin bir ekilde i grme faaliyeti de. Mesela, kadn istihdamn arttrmak iin ne yapacaksn? Veyahut yoksulluu nlerken kadnlara m destek olacaksn, aileye mi destek olacaksn, erkeklere mi destek olacaksn? Btn bunlarn kararlarn kadn bak asndan vermeye alyorlar aslnda. Ama brokrasi bir iktidar makinesidir ve bir sr feminist kendini ne yaptn sorgularken buldu. nk bir yandan dnyay deitirelim diyorlar bir yandan da deitirmek iin tabii ki iktidara ihtiya duyuyorlar. Femokrasiyi, kadn bak asyla iktidara gelenlerin kendilerini bulduklar yerler, diye de dnebilirsiniz. Ve ite feminizm bu ekilde bir anlamda brokrasiletirilirken, bu rk, snf, cinsiyet meselesi de inter-sectionalitye dntrld. Section, para, yani paralar aras. Hazal: Arasclk! Nkhet: Evet, kesinlikle. Arasclk! almanzda ne kadar arasclk yaptnz, bir lt olabiliyor; u kadar rk, iki para brnden koyarsan iyi bir arasclk oluyor, yoksa iyi bir alma olmuyor Filiz: iecilik deil yani... Nkhet: iecilik deil, arasclk. Inter nk. Nilgn: Sonuta vard yer i ama... Nkhet: Hayr, vard yer deil, kt yer. Ezme-ezilme ilikisinin i ie getii varsaymndan yola kyor. Bunu aklamak iin de btn paralar gz nnde bulunduraym diyor. Mor atnn bir konferans olmutu ve orada konumaclardan biri, Trkiyedeki feminist hareket ok arasc bir hareket, dedi. O gnden beri byle mi diye dnyorum, bir rnek bulamadm. Mesela, ev ii emek konusuna bakalm, bu konuda konuulmayan ne var: Yoksul kadnlarn veya ii kadnlarn ev ii emek sarf etme biimleri orta snf kadnlarnkinden ne kadar farkl? Bu soru Trkiyede feminist hareket tarafndan soruldu mu? Veyahut bir ii snf veya alt snf kadnn cinselliini yaamas acaba orta snf kadnnn cinsellii yaamasndan ne kadar farkldr? Nilgn: Bence orta snf kadnlar da kendi cinselliini nasl yaadklar zerine konumad... Nkhet: Ama biz konutuk. Feministler olarak, konutuk. Hatta ve

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

hatta cinsellik hi konuulmuyor stne de ok konutuk. Ama aramzda cinselliin snflar arasnda farkl yaanabilecei fikri domad bile. Ne yapld? Denildi ki feminizm bize akn ne demek olduunu, cinselliin ne demek olduunu, kadn bedeninin ne demek olduunu anlatacak. Ondan sonra biz, bu sosyalist teorilerle emein vesairenin ne olduunu anlayacaz. Yani yine pilav st kuru kaldk demeye getiriyorum! Gerek bir arasclk yapmadk, yapamyoruz. Ataerkilliin yaanma biimlerinin snfa, rka ve cinsiyete gre farkl farkl olabileceini grebilmeliyiz. Cinsellii yahut ak feminizmden alp da bunu ii kadnlara ya da Krt kadnlarna yaptrrsak bugnk durumlar ortaya kar demek istiyorum... *** Tekrar Patemana balayacak olursam, ona gre ataerkillik sadece zel alana skm deil, kamudaki bireysel haklar ve mesela siyasetteki eitlik nosyonlar aslnda zel alanda erkeklerin kadnlar zerinde hak iddia etme haklaryla i ie gemi vaziyette. Erkein kamusal alanda ne gibi haklar olduu aslnda zel alanda kadna hkmetme hakkyla balantl. Erkekliin, kadnlarn kontrol edilmesi zerinden tanmlandn ve erkeklerin kamusal alandaki konumlarn da kadnlara bask uygulama zerinden elde ettiklerini sylyor. O halde denebilir ki liberal teorinin eit erkek vatanda var, peki ya kadnlar? Pateman baka bir makalesinde Kadnlar nasl vatanda oluyorlar, erkekler nasl vatanda oluyorlar? diye soruyor. Erkekler vatan uruna lerek vatanda olurken, kadnlar vatan uruna ocuk dourarak vatanda oluyorlar. Dolaysyla kamusal alanda da bu farklar var, sadece zel alanda deil. Kadnn vatandal ile erkein vatandal ayn ey deil. Toplumsal kontratla cinsel kontrat toplumun btnnde i ie iliyor. Birey, aslnda eril birey olarak tanmlanyor, dii birey ise farkn ad oluyor. Bu bireyin kendisiyse bal bana bir bela! nk klasik liberal teoride birey mlkiyet sahibi birisi: bir sahip. Liberal sylem, bu mlkiyet hakkn hangi alanlarda kuruyor? Topran mlkiyeti ama ayn zamanda da emein mlkiyeti, cinselliin mlkiyeti, cinsiyetin mlkiyeti... Liberal szleme teorileri bu mlkiyetlerden bahsetmiyor. Pateman da bunun iin liberal teoriyi eletiriyor. Ve diyor ki, Liberal toplum, bu mlkiyet sahibi, zgrlkleri olan bireyin, kendisi gibi dier bir bireyle giritii deiim ilikilerinden oluur. Ben mlkm, hakkm sana veririm, sen bana verirsin. Dolaysyla eit ilikiler gerektirir; yani mlkiyet sahibi birey mlkiyet sahibi bireyle ilikiye girer Senem: Doal olarak zaten bireyin bu mlkiyetlere sahip olduu varsaylyor. Nkhet: Evet, varsayyor. Marx ise tam da emek mlkiyetinin nasl byle ilemediini anlatyor. Sen kiinin emeini satn alrken bedenini de satn alyorsun. O zaman iinin kendi bedeni zerinde ne kadar mlkiyet hakk var? gibi bir soru soruluyor. Keza kadnlar iin Pateman soruyor: Levi-Strausstan itibaren gelien antropoloji teorisine gre, btn toplumlarda kadnlar, erkekler arasnda hep deiim arac olmulardr. Bir erkek kendi kz kardeinden vazgeer, bakasnn kz kardeini alr, kendi kz kardeini de ona verir. Bylece kz kardeleri deitirerek onlar kaynbirader olurlar. Kaynbiraderler de ittifak yapar ve bylece toplum

Kadnlarn Milliyeti 93

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

olur. Levi-Straussa gre toplum, erkeklerin birbirlerini kaynbirader yapmas zerinden kuruluyor. Peki, nedir bu? Erkekler kadnlar deitirebilecek mlkiyet sahibi insanlardr, demektir. Yani LeviStraussun teorisi de sonu olarak bu liberal teorinin bir yansmasdr. Dolaysyla beden zerindeki mlkiyet haklarn konumayarak, iinin bedeni ve kadnn bedeni zerinde mlkiyet hakkna kim sahip olabilir, kim kimi dei tokua sokabilir sorularn sormayarak liberal teorinin ataerkilliin stn rttn iddia ediyor, Pateman. Fakat Patemana gre ki ben bunu makalemde ok kullandm, modern toplumun bu daha eski toplumlara gre getirdii yenilik, hakkn babalarn stnden kocalarn stne gemesi. 1926 Medeni Kanununu bu ekilde yorumluyorum. Ailenin reisi erkektir cmlesiyle, eskiden sadece paalar reis olurken, her koca reis oldu. Btn bunlar erif Mardin, Namk Kemal okuyarak da syleyebiliyoruz. Medeni Kanun, her evli erkei birbirine eit klar; imtiyazsz, snfsz toplumu aile reisi olarak erkekleri eitleyerek kurar. Snf stnden deil, baka bir ey stnden deil, ama koca olarak hepsi eit; hepsinin nihayetinde kars var. 1926 Medeni Kanununun gerekten de yapt ey bu: kanunen erkekleri aile reisi yapmak. Bylece o erkekleri babalarnn basksndan kurtard. Yani bir anlamda gen erkekleri aile reisi yapt. *** Peki, Patemann btnne nasl bakabiliriz? Liberal teoriler birey evrenseldir diyor. Pateman da, Bu nasl evrensel bir ey ki sadece eril! diyor. Soruyu da yle soruyor: Acaba, birey tanm icab m eril? Yani, bireyin eril olmas mantk bir ey mi, yoksa evrensel bir ey mi? Bireyin iini biz farkl doldurabilir miyiz? Reformlarla birey tanmn, vatandalk tanmn daha eitliki bir hale getirebilir miyiz? Farkll ieren bir vatandalk tanm hayal edebilir miyiz? Feminizm bunun peinde mi komal? Trkiyede bunu biliyorsunuz KA-DER yapyor. Liberal feminizm yapyor ve bunun iin de btn feministler tarafndan eletiriliyor. Gne: Anlamadm, KA-DERin amac bireyi daha eit klma abas m? Nkhet: KA-DER daha ok kadn parlamentoya sokmaya alyor. Diyor ki, Biz parlamentoya daha ok kadn sokarsak o zaman kanunlar etkileriz ve vatandal kadnlarn lehine daha eit biimde pratik edebilir hale geliriz. Patemann vatandala ilikin sorusu u: Vatandaln eril bir ey olmas tarihin, sosyal ilikilerin mi bir sonucu? Vatandaln kadnlar lehine daha eit bir biimde pratik edilmesi imkansz m? Nilgn: Yani ne kadar irademizin iinde ya da ne kadar irademizin dndayz. Nkhet: rade deil tarih, toplumsal ilikiler... Gne: ...Bir de yntem. Nkhet: Yntem de tartlabilir. KA-DERin amac nedir? Kadnlar daha eit vatanda yapmak, ideali bu. Kadnn vatandala, haklara, kontrata hi dahil edilmemesi, veyahut, dahil edilse bile mulak bir biimde, hatta erkekletirilerek dahil edilmesi bir gerek, bir art mdr, yoksa bu, tarihin, konjonktrn, balamn getirdii tarihsel bir sonu mudur? Soru bu. Bu soruyu Mitchell Dean soruyor Patemana. Pateman da cevap olarak, Kadn eer fabrikada alyorsa erkekletirilerek

94

altrlabiliyor ya da parlamentoya giderse erkein takm elbisesinin farkl versiyonunu giyiyor, diyor. Yani O haklardan faydalansa bile bunu kadnln mulaklatrarak yapyor. Patemann dedii gibi Hobbesun, Lockeun, Rousseaunun teorileri patriarkay grnmez klyor. Ama Dean, Pateman toplumsal ilikileri sylemler zerinden okumakla eletiriyor. Hlbuki, diyor Dean, tarih, konjonktr, balamn ne olduunu, vatandaln iinin nasl dolacan bir ekilde belirliyorsa, o zaman ben niye vatandal illaki Hobbesun, Lockeun sylemi zerinden okuyaym? Ataerkil sylemin getirdii kadn zeldir-erkek kamusaldr denklemi vatandaln olmazsa olmaz paras mdr? Bu vatandaln farkl bir potansiyel yaratma ans var m, yok mu? Vatandaln hi mi zgrletirici bir potansiyeli yok? Eer zgrletici bir potansiyeli yoksa biz niye anayasa diye tutturalm? Gne: Bu ekilde sadece vatandaln dndaki bir alan zgrlk alan olarak kullanlyor... Nkhet: Evet. Nilgn: mkan tayor mu tamyor mu, krek ekecek miyiz ekmeyecek miyiz? Nkhet: Dean diyor ki, Yok, byle kapatlm bir alan olamaz. Tarih, toplumsal ilikiler, mcadeleler vatandaln iini dolduran eylerdir ve bunu sylemin kapatmasna izin veremeyiz. Esen: Yani vatandalk Hobbesun dedii trden bir vatandalk olmayabilir... Nkhet: Aynen ve belki de olmad zaten. Nilgn: Olmad da zaten. Nkhet: Belki de oldu ngilterede. Gne: Ben onun da kendi iinde bir performatiflik olduunu dnyorum. Ne kadar sylem veri alnsa da sylem tabii ki bir sr toplumsal savalar tarafndan kurgulanan ve gereklik kazanan bir ey, performatif olarak kurgulanyor. O yzden aslnda ne, nereden kt sorusu ile biraz milat oluturulmaya allyor ve milat oluturmak da ok zor. Nkhet: ...ama ite Dean, Pateman tam da bunu yapmakla eletiriyor; Milat kurmakla, sylemi sabit almakla. Bir anlamda onu, bu konuya zc yaklamakla eletiriyor. Dolaysyla Cinsiyet farkllklar ok deikendir, diyor Dean. 18. yzyldaki kadn erkek farkll algs ile 20. yzyldaki deiti. Bunu bu kadar zsel almayabiliriz. Ve bu deikenliin, tarihselliin hesaba katlmas lazm. Patemann bak asnn hibir k kaps brakmadn ve bu byle kurulmutur, batan da byleydi, sonuna kadar da byle olacak gibi insan aresiz braktn sylyor. Ben de, problemleri bilerek, ama Deanin de bu dediklerini dikkate alarak, kadnlarn vatandala dahil ediliinin zamanda ve zeminde deierek gerekletiini dndm. Balangta konutuumuz Chatterjee, smrge sonras toplumlarda kadnlarn vatandala ayn ekilde dahil edilmediini gzler nne seriyor zaten. Pateman ise sadece Avrupa bak asyla bakyor ve baka yerlerde baka eyler olabileceini gz ard ediyor. Bunu derken basit bir kltralist bak asndan konumuyorum. Ama smrge hali yaam olmak ve o mcadeleler insanlara farkl bir perspektif veriyor ve o perspektifle bir toplumu hayal ederken

Kadnlarn Milliyeti 95

Hobbestan ve Locketan farkl hayal ediyorlar. Farkl bir sylem var ve o sylemin ortaya kt toplumsal koullara, toplumsal ilikilere bakmak lazm. Mesela liberal toplumsal szleme kavram Trkiyedeki modern toplumun kuruluunda ne kadar rol oynam bir kavramdr? Biz bugne kadar devletle olan ilikimizi gerekten bu szleme zerinden mi dndk? Byle bir meruiyet verdi mi szleme? Yoksa devletle aramzdaki iliki, yce li devletimiz ve biz ona biat etmeliyiz, eklinde mi? Bizim bambaka bir ilikimiz var. Dolaysyla, btn bu sivil toplum-devlet ilikisini daha farkl dnmemiz gerekiyor. Liberal teorinin terimlerini alp buna gre Trkiyeyi dnmemiz mmkn deil. O zaman tabii ki Trkiyenin vatandalk hayali de farkl olacaktr. Pateman artk bizi bu noktada brakyor.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 96

Normal Olann Dokunulmazl Trkiye erevesini dnecek olursak, makalemde, Trkiyedeki modernliin bir orta snf ve ekirdek aile stnden kurulduunu anlatmaya altm. Orta snfllk ok ilgimi eken bir ey. nk orta olmak, bunu da Chatterjee sylyor zaten, iki ekstrem olmamak: Ne osun, ne busun. Bunu daha ileriye gtrecek olursak, orta snf bir normallik olarak, yani zerinde konuulmaya dahi gerek olmayan bir kategori gibi alglamak... Kim zerine konuulur? Farkl olan. Farkl olan neyi varsayar? Normal olan. Ve normal olann en nemli zellii kendi zerine konuturtmamasdr. Toplumun haritasn yaparken kendini o toplumun iine koymaz. Orada Krtler var, orada yoksullar var, orada feministler var der ama kendini yok farzeder. Normal varsaylan bu orta snfllk ise ekirdek aile stnden kuruldu ve bu kurulum gerekleirken onlar geri dendi. Onlar kim? Geleneksel aileler, airetler vs Gerilik, orta snfn kendisini oradan kurtarmak istemesi zerinden tanmland. Gerilik olarak tanmlanan bir sr ey var: Kumalk, grc usul evlilik, akraba evlilii vs. Evlilik ile ilgili bir sr byle ey var. unu sylemeye alyorum, kendi zerine konuturtmayan, o normal olan, iktidar oluyor zaten. Niye konutursun ki? ktidar her zaman, kendi iktidarnn altndaki boluu saklamak ister. imdi de biz orta snflarn iktidar fantezisi kurduu bir yerde yayoruz. Orta snf insanlar iktidarda oluyor. Ve dier orta snftan insanlar da diyorlar ki, biz iktidardayz! Bir anlamda kendilerini de kandryorlar. Ve insanlar bu, zerine konuulmama konumunu arzu ediyorlar. Bir sr insan, mesela, maddi anlamda orta snf olmasa bile o konumu arzu ediyor ve o konuma talip oluyor. Talip olmann da bir yolu zaten bu orta snf evlilik, ak, aile biimlerini sahiplenmek ve byle yayormu gibi yapmak -m gibi yapmak dedim, nk bakyorsunuz, Trkiyede ka bin kuma var? 5.439.000 kadnn ocuk yata evlendii ve 2 milyon kadndan balk paras istendii yazyor gazeteler. 186.782 kadnn kumas varm. Kumaln en yaygn olduu blgeler dou, orta, kuzey, gney ve bat blgeleri... Ne kald geriye? (Glmeler) Gne: statistikleri nereden aldnz? Nkhet: Bunu niversite Haber adl bir sitede buldum: Hacettepe Nfus Ettleri Enstitsnden lknur Yksel Kaptanolu ve Banu Ergmen, Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizliinin Kadnlar

zerinde Oluturduu Basklara rnekler: Erken Evlilik, Balk Paras ve Erkek ocuk Tercihi adl aratrmalarn, TBMM frsat eitlii komisyonu bnyesinde geleneksel evlilikleri aratrmak amacyla oluturulan alt komisyona sundular, diye bir haber yaplm, oradan aldm. *** Trkiyede kadn, vatandala nasl dahil ediliyor, nasl tanmlanyor, kadnlar bu dahil olma halini nasl stleniyor, akn bunlardaki rol ne? Kadnlarn Milliyeti makalem bunlarla urayor. Bu, orta snf olma haline bakyor. ekirdek aileyi, orta snf modern bir normalite, modern bir zerine konuulamamak, farkl olmama hali, yok olma hali olarak kurdum. Ondan sonra da diyorum ki, yz ksur bin kuma, bilmem ne kadar akraba evlilii, bilmem ne kadar grc usul evlilik, bunlar kadnlarn hayatndaki sr olarak kalyor. Aile aratrmas yapyorsun, diyorlar ki sana nce, Ne o, niye aratryorsun, aile srlarmz m istiyorsun? Amma mhim srlarnz var yani(!) Herkes byle, aile srlar diye bir ey var... Peki, bunlar niye sr? Sr nedir? nk bunlar orta snf iktidarn stlenebilmek iin olmamas gereken eyler. nk bu insanlar tam da bu iktidar arzu ediyorlar. Ve akraba evlilii, grc usul evlilik gibi pratikler sr oluyor, nk iddia ettikleri modernliin dnda kalyor. Bir tane kadn var galiba Tv8de kyor, haftasonlar gazete haberleri okuyor. Bu sabah bir haberi okurken, ne biim insanlar bunlar diye; kumalar, grc usul ile evlenenleri, akraba evlilii yapm olanlar, brakn orta snflktan atmay, neredeyse insanlktan da atyordu. ki hafta nce de yaptm bir konumay Geleneksellik kt mdr? diye bitirdim ve inanlmaz tepki aldm. Geleneksel ve modern meselesini duygusallktan ve kendi modernliimizden kurtararak hl konuamyoruz. Bir avukat arkada diyor ki Devletin kanununun gitmedii yerde fiili kanun ortaya kar. Fiili kanun ne? Doa kanunu mu, geleneksellik mi? Anlamyorum ki! Tek bilinen ey, bu fiili kanunlarn kadnlarn aleyhine iledii ve eer devletin kanunu yoksa orada ileyen kurallarn mutlaka kadnn aleyhine olduu. Bu ne kadar cumhuriyeti bir bak. Ben de mehire ne oldu? diye sordum. Kadn ok daha fazla koruyordu. Boanan kadn para alabiliyordu. imdi boanan kadn srnyor. Hele 2002den evvel, evlilik sresince edinilen mallarn eit blm olmadan nce, boandnda hibir ey almadan gidiyordu. Hibir ey kadn korumuyordu. Ve de airet denen eyin kadnlar koruduunu anlattn zaman sen gerici oluyorsun. Tabii ki aireti savunmuyorum, ama bu kendi yaptmz bu kadar eletirmemek Nilgn: Airet kadnlar koruyor ama ayn zamanda da ldryor. Nkhet: Tabii ki ldryor. Ama kadnlar yapsal mekanizmalar asndan bugnk toplumda olduu kadar korumasz olmadlar. Buna biz de dahiliz. Katlmc (a): Bir taraftan kadnlar zgrleiyor gibi grnse de bu zgrl yapsal olarak mmkn klacak sosyal devlet yok, kadnlarn zerinden ocuk bakmn alacak kre mekanizmas yok mesela. Nkhet: Ya da Patemann dedii gibi, peki ya bunlar patriarkal olarak dnlm mekanizmalarsa

Kadnlarn Milliyeti 97

98

Katlmc (a): Sosyal devletin patriarkal olduuna dair bir eletiri var zaten ama en azndan sosyal devlet kadnlarn daha az ezilmesini salayan bir subap ilevi gryor. rnein, airetin bakt kadna sosyal devlet de bakabilir. Bylece en azndan kadn airet snrlar iinde kalmak zorunda kalmaz. Nkhet: Trkiyede sosyal devlet gl aile balar zerine kuruldu. Anayasa aile iin toplumun temeli diyor. Devlet bir taraftan belirli aile trlerini yok etmeye alrken dier yandan da bu aile trlerinin kurucu unsurlar olan namus, dayanma gibi baz kavramlar alp yeni kurmak istedii ekirdek aileye adapte etti. Hem adapte etti hem de bir yandan dedi ki aile anne, baba ve ocuklardan oluur. Ama devlet bir taraftan da insanlarn ok daha geni aile balar ierisinde yaadn varsayarak hibir sosyal refah subab gelitirmedi. Ne yallk paras verdi ne hastalk paras verdi. Ben airetin patriarkal bir ey olmadn sylemiyorum. Zaten tanm icab patriarkal. Ama onun da ne taraflar glyd diye bakmamz lazm diyorum. Mademki biz baka trl bir toplum hayal edeceiz, o zaman artk baka bireyler hayal etmemiz lazm. ncelikle unu sylemek istiyorum ki, ben burada gelenei yceltmiyorum, ama bugnn gelenei bu kadar dlayarak kurulmasna itiraz ediyorum. Ve bu gelenein bu kadar dlanmasnn tam da bugn kurmak iin art olduunu sylyorum. Bugnn, kendisini gelenei dlayarak varettiini sylemeye alyorum. te yandan geleneksiz de bir yaammz yok zaten. Gelenek hayatmzn her tarafnda. Bir sr geleneimizi unutuyoruz ama yenilerini yaratyoruz. Gelenek kt bir laf deil ki... Esen: Bir soru sorabilir miyim? Ezilen uluslarn milliyetilii aslnda ilerici bir ey de olabilir diyenler var, peki, sizce bu tr bir milliyetilik kimlik kazanmak iin nemli midir? Bunun yan sra, Krt milliyetiliinin kurulmasnda Krt kadnlarna nasl bir rol atfedildi? Cumhuriyetin kuruluunda kadnlarn ulus devletin taycs olduklarn sylyoruz. Trk milliyetiliinin bu tr kodlar Krt milliyetiliine nasl yansd? Ve bu Krt kadn hareketi asndan neye denk dyor? Nkhet: Krt kadn hareketine feministlerin kt yaklatn dnyorum. Krt kadn hareketindeki kadnlara kk bir kz karde muamelesi yapyorlar. Bizden sonra geldiniz deniliyor... Krt feministlere devaml, nce feminist misin yoksa Krt msn, karar ver, deniliyor. Dolaysyla Krt kadnlarnn tarihiyle, Trk kadnlarnn tarihine baktmz zaman gerekten de milliyetiliklerin kadnlara eitli alanlar atn grrz; ama bu alanlar mulaktr, ne tarafa gidecei belli olmaz. Trkiyede milliyetilik kadnlara bu alan at, ama bu alan aarken aslnda annda da kapatt. 1924te Nezihe Muhiddin ve arkadalar kadn partisi kurmak isterken, Kadnlar Birliini kurmu oldular, parti kurmalarna izin verilmedi. Bu da bence Trk milliyetiliinin kadnn zerinden kurulduunu gsteriyor. Mesela Handan alayann kitabnda grdnz ey, neolitik dnemde balarda tanralar ve anatanralar vard, anaerkil dnem vard... Diyarbakrda btn kadnlarla bu konuda kavga edebilirsiniz. Ne demek anaerkillik yok! diye itiraz ediyorlar. Engelsin argmanna inanyorlar. Birisi Engelsin yanlabileceini anlatabilse rahatlarz diye dnyorum. (Glmeler) Handann kitabndan hareketle, bir bakyoruz, bu ana

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

tanralardan yola karak kadnlar daa kyor. O kadnlar daa knca baka bir ey oluyor. Trk milliyetiliine benzermi gibi balasa da sonra ok deitiini gryoruz. Krt kadnlar Trk kadnlarna nazaran ok daha fazla mcadele ettiler ve bu sreleri ok daha uzun srd... Milliyetilik ok ilgin bir ey. Milliyetilik ayn zamanda, Patemann da dedii gibi, kadnn farkl bir ekilde birey olduunu da gsteriyor. Yani, hem kadn birey yapyor hem de o bireyi farkl bir ey olarak kuruyor. Esen: Vatandalk ilikisini birey olarak deil, kadn olarak kuruyorlar. Nkhet: Evet, kadn olarak kuruyorlar. O mcadelenin yaand yer oluyor milliyetilik. En azndan 20. yzylda byle oldu. 21. yzylda nasl olur bilmiyorum. Mesela Msra ok dikkatle bakmak lazm. Orada ok ciddi kadn rgtleri var. Msrdaki kadn rgtlerinin mcadelesine hl milliyetilik mi diyeceiz? Ulus-devlet kurulduktan sonraki dneme biz milliyetilik diyecek miyiz, demeyecek miyiz? Mesela, Trkiyede milliyetiliin ulus devlet kurulma anyla kurulduktan sonraki zamanda ilevinin nerelerde olduuna bakmamz gerek. Bu dnemlerin farkl olduunu dnmek lazm bence. Gne: Irklaan bir milliyetilikten de sz edilebilir, devleti kamusalc bir milliyetilik de var, ezilenlerin milliyetilii de var... Kolonileme zerine bir ey sormak istiyorum: Milliyetilik ve kolonyalizm zerine bir ba kurdunuz. Krt feminizmi koloniletirilme sylemini nasl kuruyor? Kendine koloniletirilmi kimlik olarak da bakyor mu? Nkhet: Bakyor tabii. Yani ben brlerini eletirdiim kadar onlar da eletiriyorum aslnda. Nasl? Ben, buraya nasl arldysam, Diyarbakra da Gel u konuda konu, u konuda bilgi ver, diye arlyorum. Oraya gittiim zaman anaerkillik yok dediimde ok ciddi itiraz ediyorlar. Smrge sonras toplum ne demek? Byle eylerle tabii ki karlayorum. Ama benim konumum bu. Ben bir anlamda galiba eytann avukatln yapyorum; oralara buralara sorular soruyorum. Kendi yazdklarmda da ayn zamanda sorular sormaya alyorum, kimsenin verili formlleriyle kendini rahat etmesini istemiyorum. Nedir Krt kadnlarnn ezberleri? O laflarn ardna snp, onlarn stnden konuuyorlar. Ama gndelik hayattan, deneyim zerinden konuursan baka eyler kyor. Ve bunlar gndeme getirecek mecralarn olmay... Mesela unu hi unutmuyorum: Kk bir altayda namus anlatyorum ve Bir eye namussuz demek iktidar yapmak demektir, diyorum. Yani Bir eyin namuslu ve namussuz olduuna karar vermek aslnda iktidarn yapt bir eydir, diyorum btn kadnlara. Kadnn bir tanesi Ya nasl byle bir ey syleyebilirsiniz? diyor. Bu kuruma bir kadn gelmi, kzlk zarm merdivenden dtm iin yrtld, diktirmek istiyorum, siz bana yardm eder misiniz? demi. Ondan sonra kefetmiler ki bu olay merdivenden derek olmam, bu kadn ablasnn kocasyla isteyerek gayrimeru bir iliki yaam. Ve bu kadn kurumu da kadna, Nasl byle bir namussuzluk yaptn sen! demi. Ben de, Bunu diyemezsiniz, siz iktidar yapyorsunuz, dediim zaman, Sen ne diyorsun, serbest ak m savunuyorsun! diyorlar; Engels savunuyordu ama! diyorum. ok ilgin. Gne: Trkiyede kolonyalleme ve milliyet kavramn Krt hareketi zerinden okuyan feminist akademik almalar var m? Nkhet: Yok, tabii ki. Gne: Post-kolonyal almalarn referans alnd feminist bir balam

Kadnlarn Milliyeti 99

Trkiyede hi kurulmad m? Nkhet: Yava yava byle bir eilim balad. Ben de yazmaya alyorum. Byle kk kk paralarm var, daha ok beni dndrmeye alan paralar yazdm... Mesela, namus meselesinin post-kolonyal kavram ierisinde nasl ele alnabileceini tarttm Namusun Yeni Yz diye bir bir konuma metnim var. Yine, Dicle (Koacolu) ile Feminist Kadn evresinde yaptmz konumalar, Diclenin Tradition Effect makalesi, Handan alayann Analar, Yoldalar Tanralar kitabna yazd bir nszm var. Hepsi para para. Hepsini birletirip de bir ey karamadm henz. Hazal: ok teekkr ederiz katldnz iin.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 100

Kadnlarn Milliyeti 101

102

Milen: Emma goldmann aksine biyografisini yazmaktan holanmayan, yaad iin yaayp sonra yaadklarndan bahsetmeye gerek grmeyen, anarist bir gelenekten gelmektedir. ngiltere ve spanyada igal evlerinde bym insan olmu ve ardndan evi stanbula dnmtr. LGBT ve feminist hareketlerin kendine uygun bulduu dallarnda yaamaya devam etmektedir. evre ve alternatif tketim politikalaryla, haz ve zgrleme deneyleri yapan bir oyuncu, sanat ve politikann iyiletirici buluma noktalarna hayran, emma ile ryalarndan tanan kar maskeli bir terzidir. Glkan: anarizm ile 90l yllarda tanm ve ayn yllarda feminizmin ihtiyacn gndelik yaamnda hissetmi bir erdiidir. Anarizm, anarka feminizm, antimilitarizm ve son olarak da LGBT ve queer, aktivizm alanlarn belirleyen metodolojilerdir. Biraraya gelmenin ve karlamann yaratc olaslklar arttrdna olan inancyla 4 farkl anarist mekan projesinde olmu, sreli yaynlarda, fanzinlerde, dijital forumlarda yazm, atlyeler, paneller ve forumlarda kolektif dnmeyi deneyimlemi, otonomi ve a tipi varolularn olduu deneyimlerden gemi ve gemektedir. inde bulunduu sosyal hareketlerde dier hereyle birlikte inatla fokusland konular zgr ak, zgr cinsellik, poliamori, arzu politikalar, beden meseleleri, queer ebeveynlik ve dier post yapsalc ilkilenme denemeleridir. Son yllarda BDSM, fetiizm ve feminizm balantlar zerine dnmeye devam etmektedir. Kavramlar dnyasnda drag halde bir yabanidir. Ebeveynlik deneyiminde Yamurun yol arkadalarndan biri ve iflah olmaz bir aktr. Kadkyde kabilesiyle mekana zorunlu olmayan, balarn rmeye devam ettii bir kolektif hayat yaamaktadr. Milen ile Glkann kadnlk deneyiminden gelmek, pratik anarizm ve arzu halleri zerinden karlamas kendisi de zgr bir feminist olu olan illet*de gereklemitir. Emmadan birlikte bahsetmekten kendilerini alamamlar ve bundan byk keyif almlardr.

Milliyetilik, toplumsal cinsiyet ve modernite ekseninde tartmaya devam edeceiz, ancak imdi, bir sre teorik tartmalar bir kenara brakp hayatlaryla bize ilham kayna olmu kadnlardan deneyimlerini anlatmalarn isteyeceiz. lk elden ilgimizi eken, 20. yzyla geerken parlayan bir anarist kadn karakter oldu; Amerikann en tehlikeli kadnlarndan birini biz de merak ettik. Emmann hayatn kadnlk tarihine engelledii yeniliklerle okuduk. Krtaj hakkndan beden politikalarna uzanan bir yelpazede Emmay konuurken, onun gyabnda feminist hareket tarihinin iinden yle bir getik, yer yer dnp kyya vuran dalgalara baktk, sonra bu sularda almaya devam ettik... Glkan: Ho geldiniz. ncelikle unu syleyelim, kukusuz hepimizin hayatnda iyi giden ve kt giden eyler, iniler klar vardr, biraz sonra aktaracamz Emmann hayatnda da ayn eyi greceiz. Emma Goldmandan, onun hayatndan ve onun dncesi olan Anarist Feminizmden bahsedeceksek Trkiyede aslnda anarist feminizmin ilk szn sylemi aktivist birka kadna da selam vermeyi boynumuzun borcu olarak gryoruz. Nezahat Altan Trkiyenin ilk anarist feministiydi. 80li yllarda Trkiyede feminist hareketin o ilk radikal kndaki znelerden biriydi ve ok uzun yllar boyunca hem feminist hem anarist harekete, hem de anti-militarist harekete anarist feminist bir perspektiften olduka byk katks oldu. Nezahat 2007de kalp krizi sonucu aramzdan ayrld. Anarist ve feminist perspektifiyle verdii ilham asndan adn anmay nemli buluyorum. Bir dier kadndan da ok ksaca bahsetmeliyiz: Emine zkaya. Emine zkaya da yine 80li yllardan bu yana anarist feminizmin szn kuran, pratiiyle davranan bir kadn. Emmayla benzer bir kader ortakl var. 80 darbesiyle birlikte yurtdna firar etmek zorunda kalm, uzun yllardr yurtdnda yaayan bir kadn ve Goldmann Kaos Yaynlarndan kan Hayatm Yaarken adl kitabn Trkeye eviren kiidir.

Emma GOLDMAN 103

104

Milen: Emmann Trkeye yegne iyi evirisi! Glkan: Evet Hatta Facebookta ararsanz rnein, Eminenin alteregosu Emmadr ve Emma Goldman diye kar. Emineye de bir selam gndermi olalm imdi nasl bir aka sahip olacamz ksaca aklayp sz Milene devredeceim. ncelikle Emma Goldmann ok skc olmayacan dndm hayat hikayesinden bahsedeceiz, bu arada baz noktalarda kk parantezler ap birka kelime edeceiz. Daha sonra da onun feminizminde ve onun dncesinde bizim iin hem deerli hem de tartmaya ak duran konulardan bahsedeceiz; bu konular zerinde birlikte tartmay umut ediyoruz. Milen: Merhaba. Emma Goldman, 1879da Litvanyada douyor. Baskc bir babas var. Ayn zamanda ufak tefek hikayelerinden rnekler vermek gerekirse; ok zeki bir renci ve bir zel okulun bursunu kazanyor ancak, ahlak hocasnn kendisine geer not vermemesinden dolay asla o zel okula gidemiyor. 1885te ABDye New York dnda bir ehre, Rochestera, g ediyorlar. Sonra 1886da Emmann hayatn etkileyen nemli olaylardan bir tanesi, Haymarket bombalamas oluyor. Sekiz saatlik alma gn mcadelesi srasnda atlan bir bomba sonucunda tutuklanan be anarist idam ediliyor. Emmann btn politik perspektifini etkileyen bu olay anarizmi kendine yakn bulduu noktay kefetmesini salayan olaylardan bir tanesi. 1887de evleniyor ve ayn sene mutsuz evlilii dolaysyla boanyor. Sonra kendisi 1889da New Yorka tanyor. New Yorka tand zaman elinde bir diki makinesi, drt dolar ve bir anarist derginin adresi vardr sadece. Oraya gittii zaman bir kafede ilk akyla tanyor: Alexander Berkman. Ve bu srada tant baka insanlar sayesinde bir ekilde konuma yapabildiini, aslnda hitap edebildiini ve insanlar dnceleriyle etkileyebildiini kefediyor. Sanrm henz yirmi bir yandayken ilk konferans turuna kyor. Sonra 1892 ylnda hayatnda nemli yer tutan yle bir olay oluyor: Bir elik fabrikasnda Berkmann da katld bir grev srasnda ok sert arpmalar yaanyor, elik firmasnn sahibinin tuttuu zel polis kuvvetleriyle yaanan arpmalar srasnda 10 kii lyor. Sonuta Berkman Emmayla birlikte buna kar bir tepki olarak suikast dzenlemeye karar veriyor. Berkman, kendisi nde olmak ve hareketi ynlendirmek, Emma da ona yardm etmek istiyor. lk bata bir bomba yapmay deniyorlar ama baarsz olunca silah kullanmaya karar veriyorlar. Yakndan ate edilecei iin adamn bulunduu salona girebilmek gerek ve bunun iin de iyi bir takm elbiseye ve bir silaha ihtiya var. htiyalar olan paray toplamak iin Emma fahielik yapmaya karar veriyor. Ve argman ise Dostoyevskinin Su ve Cezasndaki Sonya, kardelerine destek olmak iin fahielik yapabiliyorsa ben neden yapamayaym? Bir gece kp normalde fahielerin bulunduu bir sokakta bir adam gzne kestiriyor, onunla bir bara gidiyor, barda adam ona iki smarlyor ve Sen yenisin herhalde buralarda, bence hi balama, diyor. On dolar vererek Emmay gnderiyor. Emmann byk bir hayal krkldr bu, zlyor gerekten. Hayat hikayesinde anlatt ilgin noktalardan bir tanesidir; nk hem bu paray salamak istiyor hem de sanrm hayat deneyimi olarak farkl hallere duyduu ilginin bir rnei bu. Sonra kz kardeinden ald para sayesinde bu suikast gerekleiyor ve Berkman tutuklanp 24 yl hapse mahkum oluyor. Bu srada Goldmanla Berkmann hayatlar bu suikast sayesinde bir kilitlenme yayor ve artk bir ekilde lene kadar

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

birlikteler. Goldman, 1983te, Amerikada isizliin en youn olduu dnemde, yaklak 3000 kiinin katld New York Union Squaredaki isizlerin gsterisi srasndaki konumasnda yle bir cmle kullanyor: Gidin zenginlerden i isteyin, eer size i vermezlerse ekmek isteyin, eer size ekmek de vermezlerse ekmei aln. Bu konumayla bir isyana yol amas sebebiyle tutuklanyor ve Blackwell Hapishanesinde bir yl hapis cezasna arptrlyor. Glkan: Bu, aslnda lke apnda Emmann tehlikeli bir kadn olarak grlmesine neden olan konumadr Milen: Evet, savc kendisini hem anarist hem de ateist olmakla yarglyor. Onun iin, Tanrsz bir kadn ve Amerikann en tehlikeli kadnlarndan bir tanesi diyor. Hapishanede bir yl boyunca hemirelik yapyor. Hapishaneden ktktan sonra, kadn salyla ilgili almaya karar veriyor. Masaj ve ebelik renmek istiyor ancak Amerikadaki hemirelik okullarnda bu eitimler verilmedii iin ve kendisi de Avrupaya gitmek istediinden 1895te resmi hemirelik eitimi almak zere Viyanaya gidiyor. Bu srada gittii okulda Freud dersler veriyor. Freudun derslerine katlmak iin cinsellikle ilgili alan baka bir profesrn, John Bruhlun derslerini almas gerekiyor. Hayatm Yaamak kitabndan yle ksa bir alnt yapacam: Prof. Brown zayf sesli, yal bir adamd. alt konular benim iin hayret uyandrcyd. Ecinsellerden bahsediyordu ve lezbiyenler gibi garip meselelerden. Dinleyicileri de garipti: feminen grnml koket tavrl erkekler, zellikle erkeksi ve derin sesli kadnlar. Kesinlikle kendilerine zg bir gruptular. Bu konular ve tavrlar zerine fikrim zaman iinde netleti. Freudu dinlediimde, onun sadelii, samimiyeti ve zekasnn parlakl bir araya geldiinde, insan karanlk bir mahzenden gn na km gibi oluyordu. lk kez cinsel bask ve bastrlmln insan dncesi ve hareketi stndeki etkisini anladm. Bana kendimi anlamamda yardmc oldu, kendi ihtiyalarm ve cinselliin insan zerindeki etkisinin nemini. Bu deneyimden sonra Amerikaya dnyor ve bu srada yine Avrupada tant insanlarla, anaristlerle birlikte 1900 ylnda Uluslararas Anarizm Bulumasn dzenliyorlar. Bu toplantda zgr ak ve cinselliin de tartlmasn da neriyor. Ve tabii ki ciddi yoldalar tarafndan, ok sama konular, ne alakas var diye reddediliyor. Bu arada konuma turlar devam ediyor; ok tannan ve bilinen bir kadna dnyor zaman iinde. Ve Polonyal bir anarist, yani anarist olma yoluna yeni girmi birisi -ki daha nceden cumhuriyeti olduu biliniyorbakan McKinleye bir suikast dzenliyor ve gsnden kurunlayarak ldryor onu. Bu kiinin savunma olarak syledii ey Ben Emmann mridiyim, Goldmann szleri beni atelendirdi, oluyor. Bu yzden Emma sorgulama altna alnyor, herhangi bir balant bulunamad iin serbest braklyor fakat bu basknn zerine Emma artk yeraltna inmeye ve adn deitirmeye ve baka bir isimle hemirelik yaparak bir sre zaman geirmeye karar veriyor. Konumalarn durduruyor ve iki sene kadar E. G. Smith ismiyle hemirelik yapyor. 1903 ylnda bu yeralt macerasndan sonra Serbest Fikir Birliini kuruyorlar. Tekrar harekete geiyor ve serbest dnce-ifade zgrl ile ilgili konuma turlar dzenlemeye balyor. 1906dan 1917ye kadar yaymlanacak olan Mother Earth dergisini

Emma GOLDMAN 105

106

karmaya balyorlar. Mother Earth, bize Emmaya dair pek ok bilgi veren bir dergi. Sadece Emma Goldmann da deil, gerekten zamann neredeyse btn edebiyatlarnn, anaristlerinin bir ekilde dedii bir dergi. Anarizmle temas olan, sosyal bilimlere ve edebiyata dair aylk bir dergi. Goldman, modern Avrupa dramas, kadnlarn eitlii ve bamszl, cinsellik ve zgr ak, ocuk geliimi ve eitimi, dini kktencilik gibi konumalar yaparken ayn zamanda bunlarla ilgili makaleler de yazyor. Glkan: Kk bir ekleme, hem o dnemin 19. yzyl anarizmi hem gncel anarizmler ve belki Trkiyedeki anarizm de buna dahil edilebilir, ne kadar zgrlk olsalar da olduka erkek egemen ortamlar. Bu konularn radikal bir biimde ele alnmas, 19. yzylda Emma Goldman dahi olsanz hafife alnyor. Bu anlamyla, Mother Earthn aslnda dnyadaki anarizm tarihi ierisinde ok radikal bir yeri var. nk sanatla, yaratclkla ve birok farkl alanla birleen hem siyasi bir dergi hem de o dnemin genel izgisinin ok dnda. Ve zellikle Kropotkin, yine bu konular baka bir dergi olan Free Societyde ele almaya altnda, daha yaratc daha sanatsal dillerin tercih edilmesini hafifsiyor ki Kropotkin anarist harekette dier anarist dnrlere nazaran grece kadnlara daha az ayrmclkta bulunan yazarlardan biridir. Milen: Tam buna bir gnderme olarak Goldmann u szn sylemek istiyorum: inde bulunduum saflardan bir knama geldi. Mother Earth yeterince devrimci olmamakla sulanyordu. Kukusuz bunun nedeni dergide anarizmin bir dogma olarak deil zgrletirici bir ideal olarak ele alnmasyd. Bu syledii o zaman iin gerekten ok allmadk bir ey. Dergide anarizmi bir sre ve tavr olarak, metodoloji olarak kullanyor, bir hedef olarak deil. Ama tabii ayn zamanda provokatif diliyle ok dikkat ekici, anarizmin metodoloji olarak kullanlmasnn etkisi midir bilmiyoruz ama lk saysnn son paragrafn yle bir okumak istiyorum ainalmz olsun diye: Toprak Ana kamusal ve bireysel yaam haklarnn gasp edilmesine kar olanlar bir araya getirmek iin, daha yksek bir geree ulama abasnda olanlara, sradanlktan bkmlara, yaanan tkankln geliimin ve dnmn esnek ve gl admlarnn stndeki basksn hissedenlere, ancak snrszlkta zgrce nefes alabilenlere, zenginlik dalarnn karsnda istemekten ve alktan duyulan korkudan zgrlemek iin, insanln yeni afann glgesinin nazikliinin hasretini ekenlere, zgr dnya, zgr birey iin zellikle o zaman binlerce insana hitap eden bir kadn olarak Emmann kadnlarn gerekten ciddiye alnmad bir dnemde Amerikann en tehlikeli kadn saylabilecek noktaya gelmesini salayan sunumlarn da yaparken kulland bu dilidir. Bu srete Berkman on drt sene sonra hapisten kyor ve Mother Earthde Emmayla birlikte almaya balyorlar. Bu arada Emma Goldman eitli konumalar nedeniyle ksa tutuklanma sreleri yayor. Artk Amerikada anti-anarist yasas kmak zere ve bunun iin aratrmalar yaplyor, bu srada baslan ofislerden birisi de Mother Earthn ofisi. Bir de ayrca yle bir yorumu var Emmann, yine Mother Earthn sanatla ilikisi zerinden: Mother Earthn knn birinci yldnmn kutlama hazrlklarna giritik. Geen 12 ayn glklerine ve engellerine ramen derginin dzenli kabilmi olmas

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

adeta bir mucizeydi. New Yorklu aydnlarn verdikleri sz tutmayarak dergiye katkda bulunmamalar yavrumun rahatszlna yol aan hrn rzgarlardan sadece biriydi. Balangta pek heveslenmilerdi, ancak Mother Earthn zgrl ve hayatn zenginliini sanatn temeli olarak savunduunu fark edince bundan holanmamlard. ouna gre sanat gereklerden ka anlamna geliyordu, yle olunca aka hayat savunan bir yayna destek olmalar nasl beklenebilirdi ki? Yeni domu bebei kendi haline terk ediverdiler bu yzden. Ne var ki braktklar boluk ok gemeden aralarnda Leonard Abbott, Hartmann ve Sanborn gibi hayat ve sanat bakaldry besleyen ikiz kaynaklar olarak tanmlayan yiit ve zgr sanatlarca dolduruldu. Buradaki bak as gerekten benim iin ok etkileyici, yani sanatla ilikilenme biimi. Sanat hayatn zn besleyen ve hayatn z tarafndan beslenen bir ey olarak tanmlyor. O dnemde sanatn gndelik hayattan yabanclatrlmas, hem sanatlar tarafndan hem de dnemin aktristleri tarafndan ok dikkatle ve zenle yaplan bir ey. ounluk bir ekilde birbirlerini asla besleyemeyeceklerine inanyor, tabii burada Goldmann da bahsettii aznlktakiler de var. Emma Goldmann bu perspektifinin o zamann anaristlerinin de ok fazla tanmlayamad, ok grnr olmayan bir tarafa dediini dnyorum. Yani hayatn oluu, kaosun kendisi, zaten doal varoluun iindeki renkler, eitlilik ve organik byme halinin hayatta ihtiyacmz olan tek sistem olduunu savunmas, bunun yaratclkla ve dou, reme zerinden tanmlanmasn ok anlaml klyor. Ve sanatn da tam olarak bu noktada devreye girdiini anlamak ok zor deil. Bununla ilgili senin (Glkan) eklemek istediin bir ey var m? Glkan: lk planda kulland dil kinci Dalga zc bir feminizmin tnlarym gibi duruyor, isim seimi olan Mother Earth de yle tnlyor. lerde hakikaten kinci Dalga Feminizmi ve onun dili zc bir feminizme mi iaret ediyor diye tekrar konuuruz ama ocuk kavram zerine dncelerine yle ksaca bir deinirsek; aslnda burada anarist bir yaratm, dergiyi bir ocuk, bebek gibi tarif etmesinin altnda yatan son derece patriarkal bir ortamdaki provokatif dili grebiliriz. Gerekten o dnemin eril ve rasyonel siyasetinin ierisinde dergisinden bebeim diye bahsedebilmesi ok provokatif bir ey. Aslnda Emmann dneminde ounlukla politik, ekonomik, askeri, siyasi vs. gibi dnceler ve analizlerde ocuklar henz olmam ham yetikinler olarak ele alnyor; btn Bat felsefe tarihinde ele aln biimleri yetikinler zerinden bir okuma. Ancak, Emmann dncesinde ocuklar byle varlklar deil; kendi haklarna sahip, tam ve btn birer birey olarak ele alnyorlar. Kadnlarn erkekler zerinden, ocuklarn da yetikinler zerinden tarif edildii bir dnyaya radikal bir eletirisi var. ocuklar zerine dorudan bir kampanya yapm deil ama yapt her kampanyada anti-militarizm olsun, seks iilii olsun veya kadnlarn cinsel zgrlemesi, doum kontrol, krtaj vs. ocuklarn sosyal organizasyon ierisindeki yeri onun politikasnn ok merkezinde bir yerde duruyor. zel olarak ocuklarla ilgili odakland ey, iinde bydkleri toplumun, devletin o ocuklardan ne bekledii deil, ocuklarn zgr bireyler olarak yetiebilmesi iin o toplumun ne tr zgr biraradalk modelleri oluturacayla ilgili. Yine ayn ekilde ailelerin, ebeveynlerin ocuklardan bekledikleri devlerle ilgilenmiyor;

Emma GOLDMAN 107

ocuklarn birey olularn ktrmletirmeyecek bir biraradalk nasl olur diye bakyor. Bylece dncesinin merkezinde ocuk zerinden bir bak gelitiriyor. Emma Goldmanda Olu... Tekrar kendi metinlerindeki bu ocuk olua geri dnelim Yetikin dnyasnda sama olduu ifade edilen eyler ocuksu olarak nitelendirilir ya, mesela buna ciddi anlamda kafay takm biri Goldman. zellikle provokatif anlamda kulland bir ey bu. Ona gre ocuk olu, rasyonel olarak karar srecine henz hakim olamam veya ahlaki sreci henz gelimemi bir varlk deil, ocuk aslnda belki de henz toplumun iktidar yaplarn iselletirmedii iin bunlardan daha zgr bir varlk. Aslnda btn bireyler arasnda bir ocuk olu olduundan bahsediyor. Devletlerin, iktidarlarn, iktidar ieren btn kurumlarnsa bireylerin ierisindeki bu ocuk oluu maniple ederek kitleleri harekete geirdiini veya onlar etkisiz hale getirdiini sylyor: Eer iktidar bireylerdeki bu ocuk oluu harekete geiriyorsa neden biz daha zgrlk bir yere doru bireylerin ierisindeki bu ocuk oluu kkrtmayalm? Dolaysyla yapt ey de, konumalarnda ve yazlarnda yaratt provokasyon da srekli bu ocuk olu, kadn olu vs. diye onun o zamanki daarcnda kadn doa, ocuk doa olarak kulland ama bizim bugn olu diye tercme ettiimiz ey ki ey bizi cezbetti ve ok arpc geldi. Emma 19. yzyl anarizmi iin bile ok radikal bir ey sylyor. Anarizmi bir ideoloji, byk bir anlat, bizi devrime ve devrimden sonra zgrle ulatracak byk bir anlat gibi grmyor. Her ne kadar o dilin ierisinden konusa ve o dilin tm handikaplarn tasa bile, anarizmi bir sre olarak tanmlyor. Daha sonra bu sre ve metodoloji ksm 60lar ve 70lerdeki feminist hareketin ve pratik anarizmin yeni afanda tekrar deerlendiriliyor. Belki Queer teorinin bahsettii olu kavramyla Emmann anarizmi bir sre olarak, akan giden bir ey olarak ve yolda gidenlerin akc bir toplam olarak grme hali arasnda bir akrabalk olduunu da syleyebiliriz. Tabii bunlar bizim yorumlarmz, yani Milenle Glkann okumalar. Bir dier akrabalk da u ki; performatif olan Emmada ok nemli duruyor. lk bakta fahielik ksmnda hemen insan irkilten bir yan var; Emma aslnda orada dorudan bir performansn iine girmek istiyor ve o deneyimin tam olarak nasl bir ey olduunu merak ediyor. Ve bundan gnl aklyla daha sonraki yazlarnda bahsediyor. Evet, yani bir kadn seks iilii yaparken, o kyafetleri giydiinde ve o ilikilenme halinde, o pratik deneyimin ierisinde nasl hisseder, nasl yaantlar bunu? Bunun zerine, bu deneyim zerine sz retirken bundan ok yararlanabileceini dnyor. Ancak ne yazk ki hevesi kursanda kalyor. Bir de o zaman tabii bilgiye ulamn koullar yaadmz anki gibi deil; hem ak alanlarda hem de toplant salonlarnda hitabet sanat ok nemli ve orada tepeden trnaa performatif bir olu ierisine giriyor Emma Goldman. Ve ilk bakta, o performatif halinin ierisinde, siyaseten baktmzda yanl bulabileceimiz ok fazla ey varken aslnda o retorie odakland iin performansn kardaki kiide yarataca

108

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Aklar, aklar zgr ak, kskanlk Goldmann birok a oluyor ama ad hafzalarda kalan ve Goldmann asla bahsetmekten vazgemedii iki kii var: 1908de Ben Reitmanla tanyorlar. Reitman ayn zamanda konferans turlarnn da dzenleyicisi olarak Goldmann hayatnda nemli bir yer tayor. Bu arada yaadklar akn zgrl ve ilikilerinin akl, zgr ak, kskanlk zerine Ben Reitmanla birliktelii sresinde birok metin yazm olmasna ramen aslnda Reitman okeliyken Goldman en monogam (tekeli) zamann yayor. Emma iin yle bir yorum var zaten: Kskanln yrein zgrlne olan inancyla yenmeye alm olsa da bu onun iin zor olmutu. Kskanlk zerine yazm olduu btn makalelerde, zgr olmak iin kskanmamaktan ve birey olmaktan her bahsediinde, kendi hissinin tkand noktaya geliyor; iki bireyin bir araya geldii o samimiyetin, yaknln, paylamn ihtiyacn en ok tanmlayabildii nokta bu. Bu arada bir dipnot daha dmek istiyorum. Ben Reitman kendisinden on ya kk. Bu yzden, metinlerinde ak ve ilikilere ya hiyerarisi zerinden dokunduu oka yer var. Bu da sanrm Ben Reitman, Goldmann perspektifine yerletiren bir baka nokta; Emma krk yandayken Ben otuz yandayd. Glkan: Hakikaten imdi bile ya byk adamlarn gen kadnlarla birlikte olmas toplum tarafndan ok kabul grrken aksi anarist camia ierisinde bile ok olay yaratabilecek bir durum. Emmann kendinden hayli gen bir a var ve stelik Reitman hakknda u eletiri de var:

Emma GOLDMAN 109

etkinin kendisiyle daha fazla ilgileniyor. Konumasndan sonra belki birtakm eletiriler geldiinde bunlar yer yer kabul edecek bir noktaya da varyor, ama onu orda cezbeden ey kitlelerin performatif olan tarafndan nasl etkilenecei. Milen: Tam bu noktada aslnda biz bu tercmeyi yapmaya ihtiya duyuyoruz nk dil kullanm olarak kinci Dalga Feminizme, zc dile ok denk dyor. Ama metinleri okuduktan sonra kardmz anlamn ayn yere denk dmediini fark ettik. Kelime kullanm ve tavr zerinden aslnda biraz daha varolusal ve deneyimsel bir yerden bunu tanmladn, yani olu kelimesini kadnlk deil de kadnslktan, ocukluk deil de ocuksuluktan bahsettiini grdmz iin zellikle kullanyoruz. Mother Earthn ofisinin datlmasndan devam edeceim.. Derginin kapatlmasnn asl sebebi, biraz nce gzden karmm ama o srada Birinci Dnya Savana girmek zere olan Amerikada zorunlu askerlie kar yazl bir kampanya balatan tek yaynn Mother Earth olmas. Bu kampanya dolaysyla derginin ofisinde arama yaplyor. Bu arada Berkmanla Mother Earthn yeterince anarist olmadna dair ufak tartmalar yayorlar. Berkman, Emmann Mother Earth istedii gibi karmas gerektiini ama kendisinin daha farkl bir perspektiften gitmek istediini ne srerek The Blast diye bir gazete karmaya balyor ve yine birlikte ayn ofisi paylayorlar. Bir basknda, The Blast ve Mother Earth zerinden kaytl olan btn anaristlerin ve derginin ulat herkesin isimlerini alyor devlet yetkilileri, ellerine on bine yakn isim geiyor. Sonuta, 1917de Goldman ve Berkmann snrd edilmesi btn bu bilgilere dayanarak yaplyor.

110

Yeterince anarist deil ki bu adam; Emmann a ite, etrafnda dolayor. Hlbuki Emma memnun nk hem ona yoldalk edecek, hem birlikte inand ii yapacak, hem de o ihtiya duyduu yaknl ona sunacak bir iliki yayor. Milen: Ayn zamanda Ben Reitmanla birlikte olmadan hemen nce hapisten yeni km olan Berkman da krmz gllerle karlyor Goldman, yeniden birlikte olmay deniyorlar ama olmuyor. Bunun olmamas zerinden Emma gerekten hem yolda hem a olabilecek birisiyle net bir yaknlk yaamaya olan ihtiyacndan ok bahsediyor, zellikle Hayatm Yaarkende. Ben Reitmanla tantktan sonra ise yaad iliki zerine gerekten ak pornografik tasvirlerin olduu, kitaptaki en tutkulu blmleri yazyor. 1910da, Goldmann Anarizm ve Dier Makaleler ve 1415te Modern Dramann Toplumsal nemi kitaplar yaymlanyor. Bu srada doum kontrol kavramnn kurucusu olan Margaret Sanger ile tanyor ve Reitman ile birlikte Sangerin doum kontrolyle ilgili bilgilendirme brorlerini datmaya balyorlar. Why the fool should not have children? (Aptallar neden ocuk yapmamal?) diye bir eyi var ki ok houmuza gitti Dilde provokasyon biimi ok ilgin, aslnda gerekten ocuk yapmamallar gibi bir argman hi yok. Bu arada bir baka ilgin nokta, Birinci Dalga Feminizme daha yakn duran biri olarak Sangerin doum kontrolnden bahsederken Goldman, bunu kendi yorumuyla yani, Akn ve cinselliin birlikteliinin bir ocukla sonulanmasna gerek yok, zaten ocuk btn snf kavgasnda nmze kan en byk engellerden bir tanesi, ayrca kadn olarak gndelik hayatmzdaki engellerden birisi, bunu bu ekilde yaamamza gerek yok, argmanyla turlar dzenliyor. Bu srada 1873 Comstock Yasas ki kamusal alanda cinsellik zerine konumay yasaklayan bir yasa bu, dahilinde defalarca ceza alyorlar. lkinde Goldman para cezasn demeyi reddederek iki hafta hapiste kalyor, bundan -drt ay sonra da Reitman, tarihte bu yasa dolaysyla verilen en uzun hapis cezasn alarak alt ay hapis yatyor. 1917de ABDnin 1. Dnya Savana girmesiyle Zorunlu askerlie hayr birlii kuruluyor ve bu birliin paras olan Goldman ve Berkman ikier yl hapis cezasna arptrlyorlar. Ardndan, Goldman Jefferson Hapishanesine, Berkman ise Atlantaya gnderiliyor. 1918de, yllardr kartlmaya allan anti-anarist yasa sonunda kyor ve rgtl devletleri tanmayan ya da buna kar kan kimselerin veyahut bunu ngren rgtlere ye olanlarn ABDye girmesi yasaklanyor. Bunu yapabilmek iin Goldman ve ABD vatanda olan eini vatandalktan karyorlar. Bylece, Goldman ile Berkman dier 247 radikalle birlikte 21 Aralk 1919da snrd ediliyor. Bu arada Ben ile neredeyse on sene sren ilikileri bitmi durumda nk Ben daha gen ve ocuk yapmak isteyen bir kadnla birlikte olmak istediini sylyor. zlediimiz gerekten ok kt bir TV belgeselinde Emma ok zlyor yani yaad krize inanamazsnz Glkan: Yani byk bir sakinlikle anlyorum diyor, srtn svazlyor, kapy kapatyor ve evi ykyor. Kamusal alanda faay bozmayp ierde (Glmeler) Milen: Bu arada 1920de ABDde kadnlara oy hakk geliyor, fakat bu srada Goldman snrd edilmi durumda ve zaten Birinci Dalga Feministlerle bir atma halinde. Snrd edildikten sonra Rusyaya gidiyorlar. Tabii

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bu arada Bolevik Devrimi de gereklemi. Goldman, Mother Earthde bu devrimi destekleyen birok yaz yazyor son yllarnda ve bunun gerekten hayal ettikleri devrim olabileceini dnyor. Ama daha sonra Rusyaya gittiklerinde ve Leninle de tantnda yaadklar birok ey var Leninle tanmas sadece sembolik bir anlam tayor, orada ok grnr olan bir ey var: Goldmann en byk kavgalarndan biri zgr ifade zerine olduu iin, Lenin, susturulan ve ldrlen birok dmandan bahsederken Goldman ve Berkman peki, ya zgr ifade? diye soruyorlar. Lenin ise karsnda iki tane yeniyetme varmasna Savatayz, hangi zgr ifadeden bahsediyorsunuz? Burada devrim yapyoruz, ne zgr ifadesi! gibi bir tepki veriyor. O zaman Goldman gerekten o gnde kadar Bolevik Devrimini desteklemekle byk bir hata yaptn fark ediyor ve bir senelik Rusya maceralarndan sonra Londraya vardnda yazd ilk kitap Rusyadaki Hayal Krklm. Glkan: Goldman kendi hayatn anlatt Hayatm Yaarken kitabnda Kollontayn evine yapt ziyareti de uzun uzun anlatyor. Alexandra Kollontaydan ve onun Bolevik Devrimindeki payndan ok etkileniyor ve byle bir devrimin ierisinde kadn ve feminist bir zne olarak onunla karlamaktan heyecan duyuyor. Evini uzun uzun anlatyor, evinin ne kadar gzel olduunu, masann zerindeki iekleri ok byk bir hayranlkla anlatyor. Devrimden dnte aklnda kalan ender iyi hissettii eylerden biri olduu iin de ho. Milen: Tam bu noktada evin gzelliiyle ilgili kendinden gemesine dair ufak bir alnt: zgrlk istiyorum, ifade zgrl istiyorum ve herkesin gzel ve parlak eylere sahip olma hakkn Yani gerekten gzel ve parlak eyler onun iin nemli bir noktada duruyor, bunu sert anarist varoluun iinde bu kadar rahat dile getirebiliyor olmasna ok hayranm Glkan: Evet, devrimin solgun, ask suratl, sert olmak zorunda olmadna ilikin Milen: Bu dans etme meselesine hi deinmiyor olmamzn sebebi Dans edemezsem benim devrimim deildir ifadesinin ok fazla referans olarak kullanlmas. Yani Goldmana tm kulak ainalmz bu cmleden zaten. Ama bu cmleyi tam olarak bu ekilde sylemedii, sonradan reklam dili ierisinde ekillendii biliniyor Rusyadaki Hayal Krklm yaymladktan sonra, nce Torontoya gidiyor sonra tekrar Avrupaya gidiyor, Berlinde yayor, ngiltereye gidiyor Bu arada kitabn yazyor ve 1931de Hayatm Yaarken yaymlanyor. 1934te ilk defa doksan gnlk bir konferans iin ABDden vize alyor ve sadece bir kereliine tekrar dnyor. Goldman bundan sonra spanyol Devrimini, yani 1936daki aylk anarist gereklii deneyimliyor. Oradaki zgr Kadnlarla birlikte spanyada alyor ve devrimin baarszlnn ardndan Londraya yerleip, bu kez spanyadan kaan, o srete zorluklar yaayan kadnlar ve ocuklar iin para toplayp onlarn Avrupadaki hareketine destek verecek bir ofis ayor. Ayn sene Berkman intihar ediyor. Bunun zerine, Kanadaya dnen Goldman, dostlaryla neeli bir akamda kart oynarken kalp krizinden lyor. Bu da sevdiimiz bir alnts: Neden sonra fark ettim ki ben ok farkl iplerden rlmm, birbiriyle elien biim ve dokulardaki. Hayatmn son gnlerine yaklarken ihtimal odur ki kendim iin yaadm bir hayatn zlemiyle dnceme kendimi tmyle adama ihtiyac arasnda

Emma GOLDMAN 111

gidip geleceim. Glkan: u mthitir, en son Kanadada yaad yer bir komn evi. Kolektif bir hayat paylaan gen anaristlerin, zgrlk bireylerin yaad bir komn evinde, hayatnn son dneminde onlarla birlikte yaamay seiyor ve hakikaten iyi bir akam yemeinden sonra kat oynarken tak diye lyor Yani Emma Goldmann hayatna yakr bir lm, ok etkileyici. Dalgalar aan feminizmi! imdi, Emma Goldmann dncesinde, anarizminde ve (biz yle demeyi ok seviyoruz) dalgalar aan feminizminde evlilik, ak, cinsellik ve onun kadnslk gibi kavramlar zerine bir eyler syleyeceim, sonra tartrz diye dnyorum. Milenin de syledii gibi 1.Dnya Sava, zgr ifade, militarizm gibi birok konuda aktif siyaset yaparken en az bunlar kadar nem verdii baka konular olduunu da gryoruz, bunlar zellikle zgr ak, doum kontrol, cinsellik gibi konular. O dnem iin de, sonraki dnemler iin de, hatta baktmzda bugnk Trkiyede de, feminizmin dile getiri biiminde, emek srelerinin, snf atmalarnn ve dier konularn, kadnn zgrlemesi meselesinde cinsel zgrl ok darda braktn gryoruz. Milen: Bedenin zgrlemesi meselesini, sadece cinsel zgrleme deil, kendi saln takip edebilme olarak da gryor. Glkan: Evet. Bunu 19. yzyln koullarnda bu kadar nemseyip dier konular kadar buna emek harcamas ok arpc. Emmann hayatn feminist bir okuma iin ilgin klan ey evlilik, cinsellik, ak, kadnn zgrl ve kadnslk kavram zerine yazd makalelerle hayatn yaama biimi arasndaki dorudan balant, yani burada mthi bir abas var onun. Sadece konular zerine sylem retmek deil, dorudan kendi hayatn byle yaama abas var. Bu gl pratiklerle bir ekilde kadnlara ulamaya alrken bir tr rol model olma abas da var. Emma Goldmann anarist feminizminin tam kalbinde aslnda evlilik kurumu ve ekirdek aileye ilikin radikal bir red var. Emma, ak ve zgr her trl cinsel davurumun ifade zgrl erevesinde ok nemli olduunu sylyor. O dnem iin kimsenin zikretmedii bir ey sylyor: Uzlamsal olmayan, allmadk cinsel pratiklerin varlndan ve bunlarn kendilerini ifade etme hakkndan bahsediyor. Yani 19. yzylda normatif olmayan cinsellikten sz ediyor. Milen: 70li yllara kadar konuulmas ok zor eyler bunlar. Glkan: Evet. Herhangi bir kimlik zerinden deil, normatif olmayan ve iktidar tarafndan kabul edilmeyen her trl cinsel pratiin ifade edilmesi zerinden sz retiyor mesela, bu ok arpc. Ve bunlar dorudan eylem kampanyalaryla birletiriyor. Mesela hemirelik eitimi alyor, nk ceza evinde ok farkl kadnlklarla karlayor. Kadnn kendi bedenine ilikin hem salk hem cinsellik asndan bilgi sahibi olmasnn ok nemli olduunu fark ediyor ve hemirelik bilgisini daha sonra kampanyalarnda dorudan kullanyor. Kadnlarn nasl doum kontrol yntemleri uygulayabileceini anlatyor onlara, el altndan gizli sakl krtaj yapyor mesela Milen: Krtaj kampanyas asla yapabilecei bir ey deil, o dnemde konuulmas bile mmkn olmayan bir ey. Ebelik renmesinin en

112

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

nemli sebeplerinden biri el altndan krtaj yapmak. Glkan: Evet, yani Emmann feminizminde en arpc gelen noktalardan biri bu; ateli sylemlerin yannda o sylemleriyle ok rten pratikleri var. Bu, sadece kendisiyle ilgili deil, ulaabildii her kadnn bilgiye ve bir takm imkanlara eriimi noktasnda abas sz konusu. Hangi bilgi eksikse onu salamaya alyor, zellikle doum kontrol, cinsel salk gibi konulara kilitlenmi durumda. Kadnn bedensel zgrlemesi ve cinsel zgrlemesi zerine sz retirken bu konularn bir ihtiya olarak durduunun ok farknda. Milen: Bizim pratik anarizmi derken referans verdiimiz nokta sanrm tam burasyd. Feminizm hareketlerinde de anarizmde de, devrimin kendisi olmaktan bahsediyor ve oluyor. Her ihtiyac, her boluu, her renilmesi ve paylalmas gereken bilgiyi, bir ideali yaayarak o devrimselliin mmkn olduuna inanyor. Pratik anarizmi dediim zaman hi anarizmle kstlandn hissetmiyorum. Genel olarak anarko-feminizmde de ortak olan bir ey, anarizm, yani kaosun doal ak, zaten feminizmdir. Buna denk dtn hissediyorum Emma Goldmann. Glkan: Evet yani bir anarist devrim olacak ve kadnlar zgrleecek demiyor, hemen orada, bu konuda ne yapabileceiyle ilgili kendisi bilgiye ulamak ve bakalarnn da buna ulamn salamak iin dorudan eyleme geiyor. O dnemin dier feminist kz kardelerinin aksine romantik ak ne reddediyor ne de knyor. Bu ok nemli bir ey ve bunu da ok radikal ekilde sylemlerinde kullanyor. Diyor ki: Kiinin dierleriyle kurduu intim [samimi ] balantlar, hayatnn ve politikann merkezindedir ve bu bireyin zgrlemesi iin kurduu yaknlklar vardr, bu yaknlklarn bu rntlerin ne kadar anti-otoriter olduuna dnp bakmalyz. Bu anlamda zellikle evlilik kurumuyla ak arasnda, zoraki-zorunlu, seilmemi annelikle, kendisinin annelik igds dedii, ama Nezahatin sonradan annelik deneyimi diye kullanmay tercih ettii, ey arasnda da fark koyuyor. Kurumlar tarafndan organize edilmi otoriter aklar ve kurumlam durumlarla, yaantnn antiotoriter ak arasnda ayrm yapyor. Dolaysyla topyekn reddetmiyor bunlar, yani ak bizi kleletirir, tamamen aktan uzak duralm diyen bir feminizmi yok; zgr bir ak mmkn olabilir diyor. Kendi ifadesiyle diil igd denen bir eyden bahsediyor ki bunlar da yine tartmaya ak. Bu diil igd eer tam ve eksiksiz yaanrsa kurumlarn basklarna meydan okuyup ortaya kacak olan ey eksiksiz bir zgrlk olacaktr, diyor. Devletten oy hakk talep eden ve bunu savunan dier feministlerinin aksine kadnlarn kendilerini zgrletirmek iin o igdlerinin zincirlerini krmas gerektiini sylyor. rnein bebek yapmann knand bir feminizm var, o ise Acaba bebek yapmak m sorun, yoksa o bebein bize nasl yaptrld, o yaantlanan konunun nasl olutuu mu? diye soruyor. Bu arada bir yandan Birinci Dalga oy hakk savunucusu feministlerle polemik halinde tartrken bir yandan da dnemin dier anarist figrleriyle urayor, nk onlar da anarist politika ierisinde bu konularn bu kadar ne kmasndan hazzetmiyorlar. Emma, en azndan u konuda netti; kadnlarn ak ve cinsellik yaadklar kiiler ve eitim seviyelerinde kkl bir devrim olmad

Emma GOLDMAN 113

114

srece kadnlar iin gerek bir zgrlk olmayacakt ve bu fikri de yaam deneyiminden alyordu. likilerdeki eitsizlie ilikin inatla bir odaklanma var burada. Mesela Birinci Dalga Feminizme bir eletirisi var; diyor ki, Kadnlara oy hakkn savunan bu feministlerin tarif ettii yeni ve modern bir kadn var. Ancak, modern kadnlarn o zamana kadar erkeklerce biimlendirilmi toplum tarafndan dikkate alnmalar iin profesyonel kiiler olmalar gerekiyor, yani kamusal alanda yaptklar herhangi bir ii son derece profesyonel ve mkemmel yapmak zorundalar ki erkekler kadar ciddiye alnsnlar. Bu nosyonu kabul etmekse aslnda bal bana problemlidir. Yani, aslnda, Otoritenin belirledii bu nosyonu iselletirmek ve ciddiye alnmak iin onlara benzemek sorunludur, diyor. zetle Amerikan oy hakk savunucularnn zgrlemek iin (Emmann kendi ifadesiyle) kadn kadn yapan ne varsa bunlardan kurtularak zgrleme syleminde olduklarn dnyor ve bu yzden onlar eletiriyor. Birinci Dalga Feminizmin kadnsl, cinsellii ve birok eyi brakmak zorunda olduunu kadnlara vaaz ettiini dnyor. Burada o dnemin feministlerine bakan muhafazakr baklarn arkasnda o baka bir ey sylyor, yine provokatif bir dille diyor ki, zgrlemek iin diil zelliklerden kurtulun diyen kadn zgrlklerinden zgrlein! Ona gre: Kamusal alanda oy hakk hangi efendinin size hkmedeceini semekten baka bir ey deildir; bu, kadn zgrletirmez, burada sadece ksmi ya da yzeysel bir zgrleme sz konusu olur. Ve yar zgrlemi modern kadn yapay bir varla dnr. Ortaya kan bu yeni modern kadn zorunlu olarak namuslu olmak, ciddiye alnmak iin kadns tm zelliklerinden uzak durup son derece ayr bir varolu ierisinde olmak zorundadr. Kii hayatn yaarken, hem byleyici hazlar hem bizi biz yapan baz kederler vardr ve aslnda bu modern kadn kendini bunlardan mahrum eder. O profesyonel bir endstriyelleme sonucu ilerlemenin ve ilerlemeci erkek egemen zihniyetin yeni bir neferi haline gelir ve bu, kadn zgrletirmez, daha donuk bir varlk haline getirir. Akn ardn, akn vahice gsnde arptn ve bu sesin duyulmaya ve tatmin olmaya ihtiyacn kabul etmez bu kadnlar, nk cesur deildirler. Tm o profesyonellii kertebilecek kadar ykc bir etkidir bu; ak ykc bir duygudur ve kurumlar da bertaraf edecek dinamiklerden biridir zgr ak. Ksacas yasalar kadn zgrletirmez, ayn anda yeni zincirler ekler ona, gndelik hayatta hibir eye dntrmez, zgr olduu illzyonunu yaratr sadece. Olduka yksek perdeden, radikal bir sylemdir bu. Daha sonra Emma Goldmana dair yle bir soru soran yakn dnem feministler var: Neden bir kadn uzlamsal olmayan bir hayat yaamak istesin ki? nk Emmann bu syledii ey btn o caziplii, provokasyonuyla ok ho ama bir yandan da ok sert bir ey. Yasalar var, toplum, kamu ahlak gibi meseleler var. O mehur lafnda unu sylyor: Kadn, kendi davran ve eylemlerinde toplumun ne dneceinden zgrlemek zorunda Peki, ama neden bir kadn bunu istesin? Uzlamsal ve ksm zgrleme modelleri dnda ok mu rol model var bizi cesaretlendirecek? Emmann hayatnda bize bu konularda ilham verecek bir eyler var, ama en nihayetinde hayal krklklar da var. Kendi hayat, cinsel deneyimleri, zlemleri, arzular, tutkulu ak ilikileri var ve hayatn anlatrken ok samimi bir ekilde ayor bunlar. Mesela Gerek zgrlk zor fedalar ve komplike elikileri de beraberinde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

getirir, diyor. Aslnda ne yasalar ne erkekler, kadnlar zgrletirecek olan tek ey kadnlarn kendi ilerinden gelen zgrleme arzusudur. Bir de, Cinsel eitlilik bir kiinin duygusal arzularn tatmin edebilir mi? sorusuna geliyoruz. Bir yandan ateli bir ekilde bunun savunuculuunu yapyor, ama u da aa kyor: Bir kadn zgrleirken kendi bedeniyle, cinselliiyle, arzularyla vaaz ettii o eyi yaparken bir yandan da bir srdala ve istikrarl bir aa olan ihtiyac nasl karlanr? Emmann dilei zgr bir kadn olarak bir komnde kolektif hayatlar yaamak ve orada karlkl olarak destekleyici balara sahip olmak. Yani, orada bahsettii ak monogam deil ve o ok eletirdii evlilii kendi i dinamikleriyle yeniden retecek ekilde yaamyor. O, kolektivite iinde kadnn kendi yaratmn nemsiyor. Kadnn birok ey yapmasn olanakl klacak kolektif anlamda desteklenen birden ok ban olmasn arzu ediyor. Ama tabii ki kendi yaam deneyiminde, 19. yzylda bu szleri syleyebilmi olsa da yle bir deneyime olanak salayacak bir komnal yaam pek yok. 68 ve sonrasnda yaanp yer yer baarya, yer yer baarszla urayan durumlar var ama Gne: Bir de spanya deneyimi var deil mi? Glkan: Evet Ama ite o zaman baya yalanmt (Glmeler) Milen: zgr ak derken tabii ki ikili ve cinsellik ieren bir eyden bahsetmek zorunda deiliz, ama onun o komn gereklii iinde yaanmas gerekten 60 sonrasna denk geliyor. Yani pratik olarak okelilik yaanyor olsa bile Glkan: Evet yani birden fazla partnerle uzun sreli yakn balar ieren, daha sonra oklu ak olarak tarif edebileceimiz pratikler yok. Ve yanl bilmiyorsam spanyadaki komnler daha ok ekonomik bir kolektiflik var ama ak ilikilerinde bir kolektiflik yok. Milen: Geleneksel aileyi ok n plana karyor? Aslnda spanyadaki durum, komn yaamnn iinde yine alt gruplar olarak aileleri tanmlyorlar. Glkan: Felsefi ve siyasi dnceleriyle uyumlu ekilde kadnlarn duygusal olarak tatmin olduklar ve ayn zamanda zgr olduklar biraradalklar dlyor. Onun pratiinde yer yer tkanma noktas da bu: Dnceler ok zgr akyor, vaat edilen eyler ok iyi. Ama bunlar kendi hayatnda deneyimleyecek imkanlar Emmann zgr dncesinden daha fazlasna ihtiya duyuyor. Yani, uzun sreli desteklendiimiz yakn ballklar oluturduumuzda bu bizim zgrlmz kstlayan bir deneyime dnyor ou zaman, ama Gzel bir fikrim var! diyor Emma, bu byle olmak zorunda deil Biraz iyimser bir gzel fikir bu: Kurumlar olduu srece birisinin kars ve annesi olmak kle ve ast olmakla eanlamldr. Buna radikal bir saldr yapmad srece kadnlar zgrleemez. *** zgr annelik deneyimi iin eitli politik yntemlere bavuruyor. Bkmadan on yllar boyunca doum kontrol kampanyalar dzenliyor; eer kendi remenize hakim olursanz, bunun kararn siz verebilirseniz, kendi arzuladnz zaman, arzuladnz biimde, daha zgrce biraradalklar ierisinde annelik deneyimini yaayabilirsiniz ve bu kt bir ey olmaz, diyor. Yani, annelik deneyimini lanetlemiyor,

Emma GOLDMAN 115

116

bunun yeni bir hapishaneye dnmek zorunda olmayabileceine dair bir cesaret veriyor. Tekrar ayn soruya dnyoruz: ocuklarn ve klarn kadnlarn hayatnda kapladklar yer onun iin felsefi anlamda da dikenli bir konu. Kendi hayatnda da stesinden gelmeye alt ve bakalarna vaat etmek istedii, ama kendisi de dahil olmak zere belki hibirimizin stesinden gelemedii bir konu bu Her ne kadar zgrce seilmi olsa da annelik ve karlkl ak bir kadn gerekten bireysel olarak tam bir zgrlk ierisinde yaayabilir mi? Bir bakasyla duygusal anlamda i ie gemiken ve birbirimizi beslerken ayn zamanda zgr olabilir miyiz? Baka bir canlnn yaamsal sorumluluunu stlendiimizde ayn zamanda kendi zgr yaratmlarmz iin alan aabilir miyiz? Emmann karlkl balanma ve genel olarak karlkllk sorunlar baki kald. Bunlar, onun o gzel fikrinin hayata gemesinde bir arada olduu yoldalar ve aklar tarafndan pratikte yer yer yaanabildi ama ou zaman baarszlkla sonuland. Duygusal ve politik olan arasndaki gergin sava onun hayatnda hep var oldu. Srekli bunu yaad ama yine de bak sen daha ciddi meseleler zerine yaz gibi szlere ramen inatla zgr aktan bahsetmeye devam etti. Bir rnek var, Edward Brady diye bir sevgilisi var, Ben Reitmandan nce galiba Emma, yaratmlaryla, kendine iyi gelen birok eyle ok gl bir hayat yaarken bu a oluyor. Ve bir sre sonra a Emmann kendini fikrine vermesini ve bu yaratm halini kibir, alk, ihtiam ve sahne na ihtiyatan baka bir ey olarak grmyor. Bu, biroumuzun belki bir yerlerden aina olduu, erklenen kadna, yaratmda bulunan kadna sevgili hasedi olarak tanmlayabileceimiz ey, Emma da olsanz banza geliyor. nk sizin orada onu brakp bsbtn kendinizi sevgiliye feda etmeniz allageldik ey. O dokular ve akn, biraradalklarn daha nce rlm iktidar dolu doasndan edinilen bilgilerle, siz kendinizi gerekletirdiinizde kibirli varlklara dnyorsunuz ve sevgiliniz byk bir haset ierisinde hayatnz baltalamaya alyor, Emma da bundan payn alyor. Ben Reitmanla bunu biraz ayor, en azndan hayatnn belirli bir sresince, birlikte doum kontrol kampanyalarna falan katlyorlar. ok yksek duygular yayor Emma, diyor ki, iimdeki kadna k olan ama ayn zamanda yaptm ie sayg duyan ve benimle birlikte o ie gnln veren bir partnerim oldu sonunda. Ve bundan mthi bir haz duyuyor. Fakat daha sonra mektuplardan birinde bunla ilgili duyduu elikiyi Ben Reitmann kendisine anlatyor: Sen hayatmda yaadm en yksek, en mutlu anlarm borlu olduum insansn Bunu anlatrken ok erotik bir dili de var. Ama diyor ki, Kafam karyor, o kadar mutlu hissediyorum ve paylatklarmzdan dolay o kadar mutluyum ki yaptm her ey bununla birlikte ok anlamlanyor, seni kardmdaysa btn bu konumalar ve btn bunlar anlamsz kalacak ve ite orada ben tkanyorum, nk eer senden aldm sevgi ve haz iin senin ayaklarna kapanacak denli sana ihtiya duyuyorsam ortada bana ait bir ruh kalmamtr, yleyse ben ruhu olmayan bir kadn olarak baka kadnlarn ruhlarn ykseltmelerine nasl ilham vereceim? O arzuyla, balanmayla ve kendini beslemeyle zgrleme arasndaki gerilimi bylece ok ak yreklilikle paylayor. Sevi: Bir taraftan da yanl hatrlamyorsam undan bahsetmiyor mu? ki ey ok nemli bamsz bir kadn iin, bir tanesi kendini adayabilecei bir erkek, dieri ise zgr annelik.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Glkan: Yok Milen: Yok. Bu eviri sorunsal yani gerekten ok mmkn byle bir ekilde evrilmi olmas ama kendini adayaca bir erkek gibi bir eyi asla sylemiyor Goldman. Birey olmann nemli taraflarndan biri gerekten ak yaamak, ak yaamaktan dn veren birinin zgr bir birey olamayacana inanyor ve bunu derken gerekten feminist argman da karsna alyor. Ama tekini asla tanmlamyor, akn hedefini bir kii olarak bile asla tanmlamyor. zgr annelik ve zgr ak kesinlikle ok gerekli eyler olarak grmyor, sadece mmkn olduklarn belirtiyor, yle bir nerisi var. Kendisi zaten anne deil ve Goldmann hayatna baktmzda stne basarak nerdii her eyi yaamak iin elinden geleni yapm bir kadn olduunu gryoruz. O ideali olmaktan daha byk bir emeli yok hayatta. Zaten ABDden snrd edildikten sonra syledii eylerden biri de u: Hayal ettiim hayat yaama noktasna geldim ve ondan sonra, yaadm dten sonra dnp soruyorum, bu hayat yaamaya deer miydi? diye. Bir hayal krklyla, ABDde sahip olduu kitleden uzaklatktan sonra yaadklaryla, acaba gerekten o ideali yaayabildim mi, diye soruyor kendine Glkan: Yani zgr olmak iin bu deneyimleri reddetmekten deil, o deneyimlerin iktidar ve patriarkal rntsn skp baka trl yaarsak ne olur diye sormaktan bahsediyor 19. yzylda olduumuzu da srekli hatrlataym bu arada Emma bu elikileri kukusuz yaayacakt, tanr deil sonuta, ama bunlar aka paylamas ok deerli. Elbette allmadk ve uzlamsal olmayan cinsel pratiklere bu kadar odaklanrken bir insanla kurulan yakn ban ve o muhabbetin ihtiyacnn bu kadar byk olmas ne demek, diye bir soru da geliyor akla ister istemez Tabii bu dnemin, Emma dahil anarist bireyleri gndelik hayatta uzlamsal toplumun snrlarnn ok dnda yayorlar. Bir yandan anarist olmasna ramen son derece eril notalarla rl bir topluluk ierisinde ve kadnlardan beklenen ne varsa bunlara meydan okurken, Emma, ayn zamanda duygusal tamamlanma iin ihtiya duyduu eyi bulamyor. Orada daha gncel bir feministin yle bir laf var: Paralanm znelliklerimiz alternatif manalar ve somut destekler ieren sayszca muhalif biraradala ihtiya duyar. Yani kukusuz paralanm znelliklerimiz var ve gerekten inandm bu alternatif manalar retebileceimiz ve bunu pratik olarak kendimiz, baka kadnlar, otoriter olmayan erkekler ile birlikte deneyimleyebileceimiz alternatif alanlara ihtiyacmz var. Emma bundan byk oranda yoksundu, bunu unutmamak gerekiyor. Sadece Emma deil, zamann kadnlar iin de farkl biraradalklar, farkl yaknlk biimleri, farkl aileler gibi formlar tartmak bir yere kadar mmkn olsa da bunlar yeniden tanmlamak ve deneyimlemeye kalkmak zordu. Emmayla Queer Teoriyi Sorgulamak Emmann diil ya da kadns arzu diye tanmlad bir ey var, kadnlk diye bir ey var ve annelik igds diye bir ey var, bunlar nasl yorumlamalyz? Aslnda Emmann sylevlerinde u ok belirgin bir biimde durmuyor: Kadn ve erkek arasna koyduu fark tam olarak nereye denk geliyor? Biyolojik bir farktan m, psikolojik bir farktan m,

Emma GOLDMAN 117

118

sosyal, politik hiyerariler anlamnda bir farktan m bahsediyor, yoksa sembolik organizasyonlardan m bahsediyor? Bunlar bulank kalyor. Fark daha ziyade retoriksel. nk unu biliyoruz, tm snflardan ve her eit kadnlk deneyiminden tand kadnlar var. Btn bu eitliliin ok farknda, onlarla birlikte eiliyor, onlarla deneyimlerin ierisinden geiyor Bir yandan kadnlarn cinsel zgrl iin urarken, dnemin orta snf kadnlar kadar fahieleriyle, ecinselleriyle ve onlarn haklaryla da urayor. Radikalinden liberaline hemen her trl kadna salk, hemirelik, gizli krtaj bilgisi veriyor. Bu eitlilik bilgisine ramen kadn tek bir kategori olarak gren, yer yer kulamza olduka zc tnlayan kadn doasna dair burada kulland eyin tamamen propagandist bir dilden kaynaklanabileceine ilikin dnceler var. Milen: Bilmiyorum, propaganda olarak bile grmyorum ben onu Sanki tam olarak nereye oturtup onu anlatabileceini bilmiyor, yani kendi dilinin snrlar ierisinde o kelimeleri kullanarak te bir ifade yaratmaya alyor, gibi hissediyorum, bu kadns erkeklerden, koket adamlardan bahsettii zaman. zellikle ecinseller zerine belli bir zamandan sonra ok konumaya balyor ve o dnemde gerekten herhangi bir kamusal alanda konuulmas ok zor eyler bunlar. Glkan: Yani bir kadnslktan ve kadn doasndan bahsediyor sylevlerinde, ama una odaklanyor dnp baktmzda, toplumsal cinsiyet eitsizliine dayal tm yaplarn eletirisini nne koyuyor. Devlet, aile gibi yaplar toplumsal eitsizlii kurar diyor, odak noktas bu. Sosyal tarihsel ekonomik anlamda bask grm ve erkek egemen iktidar tarafndan biimlendirilmi bu kadnsl sorguluyor. Bu anlamyla kurulmu, tanmlanm toplumsal cinsiyet eletirisinin baskn olduu bir dil var ortada ve aslnda nceden sabitlenmi, evrensel, tm kadnlk deneyimlerini kapsayan sabit bir zden asla bahsetmiyor. Her ne kadar kadn doas diye bir kavram kullansa da kinci Dalga zc feminizmiyle ayn yere oturmayan birtakm eyler var sylemlerinde. Gerekten tm sylevini bu yaplarn toplumsal cinsiyet eitsizliini sorgulamak zerine kurmu. Dinleyicilerle temas kurarken hep knndan km radikalizmi kkrtmay ve siyasi bilinci teatral ve performatif olanla sarsmay n planda tutar Goldman. Sosyal honutsuzluu kkrtmak iin kalbe ve akla ayn anda temas edebilmeyi mhim bulur ve tm bunlar iin ilham olarak da rasyonel, erkek egemen, ilerlemeci, souk, solgun vs. btn o rntnn yerine ykc diil bir arzuyu kkrtr. Tm toplumun kurtuluunu cinsiyet kimlii ne olursa olsun o diil doa diye tanmlad eyde bulur. Bu belki daha sonra Guattarinin Queer teoride kadn olu diye tarif ettii eyle balantl olabilir. nk tm insanln kurtuluunu bu gzel fikire balyor; iteki o arzu dolu ve iktidar olmayan fikre Feminist anarist bir gelecek tahayyl udur Emmann: zgrce var olup, yaratp, alabildikleri ve zgrce sevebildikleri bir hayat. Onun gzel fikri bu. Milen: Kadn olua dair ufak tefek birka cmleyi alntlayalm dedik: Btn g formasyonlarnda mevcut fallik1 ilenimlerden kendini koparan bir erkek, muhtelif ekillerde bylesi bir kadn olua girecektir.
Latince, ereksiyon halindeki penis anlamnda fallus kelimesinden gelen fallik tanm Freudyen psikolojide bebein, arzusunu (libido) cinsel organ zerinde younlatrd 3-6 ya arasna denk gelen dnem olarak tanmlanm, feminist literatrde erkein cinsel organ merkezli dnya algsna iaret eden bir balamda sorunsallatrlmtr.
1

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

stelik ancak bu artla hayvan, kozmos, harf, renk ya da mzik olu gerekleebilir. Biraz nce Glkann da syledii anarist idealde full performans bir birey olmann ancak kadn, hayvan, kozmos, harf, renk ya da mzik oluun ne demek olduunu amakla mmkn olduu balantsn kurduk biz. Kurulu dzenden ayrlan her ey ecinsellie, hayvan olua ya da bir kadn olua ilikindir. Bu yzden bence hangi yazarlarn ecinsel olduunu sormamalyz. Daha ziyade kendisi heteroseksel olsa dahi byk bir yazarda ecinsel ya da kadn olan eyin ne olduuyla ilgilenmeliyiz. Burada toplumsal cinsiyetin dnda bir kadndan, bir halden bahsedildiini gryoruz. Queer teoriyle balantl olarak Emmay nasl anlayabiliriz, noktasnda ben bir alm yayorum. Toplumsal dzeni tanmlad zaman ocuklarn zgr bir hayat var edebilmeleri iin ebeveynler nasl davranmaldr? Tm insanlarn ocuk olmas zerinden hareket etmesi ok Queer bir yerde duruyor bence, feminizmi kadn snrlar iinde ya da anarizmi emek-hayat standartlar iinde deerlendirmiyor, ok daha bamsz bir yerden gidiyor Glkan: Bu arada Guattari, bu metnin sonunda, yzyln banda anarist dnrler bize bu konuda ok ilham vermilerdir deyip bir cmle kuruyor: Herhalde o dnemlerde Emmadan baka ok fazla insan yoktu! Ecinsellikle ilgili ksma ksaca deinelim ve bitirelim. Her ne kadar Emma kendini heteroseksel olarak tanmladysa ve ballk ve istikrar konularnda yer yer normatif olann alanna girip ktysa da dnceleri, arzular ne olursa olsun bireylerin arzularn yaama biimlerini, cinsel pratiklerini ifade etme biimlerini hep savundu ve bunun kampanyalarn yapt. Eminim gelecekte bir zamanda yeni iliki biimleri icat edecek insanlar, diyor yazsnda. Bu arada, lezbiyen ak yaama fikriyle srekli flrt ettii dnlyor Emmann. Ve muhtemelen de yaamtr. Milen: Hepimiz inanyoruz buna. (Glmeler) Glkan: Hatta bir kadn var Almeda Sperry diye, anarist bir yolda Milen: Yaktrdk biz onlar (Glmeler) Glkan: Almedann Emmaya birtakm mektuplar var son derece romantik, romantiin de tesinde son derece erotik. Milen: Ama Emma yorum yapmyor o yzden belki holanmamtr kendisinden Glkan: Yani deniyor ki, Emma muhtemelen yaamtr bunu, ama yaad toplumun ierisinde zgrl savunurken de olsa ben de bunu yayorum diyecek gc bulamamtr. Ama unu da unutmayalm ki, o dnemde btn ABDde dolap ecinsellik diye bir eyden bahseden tek kadnd Son olarak tekrar vurgulamal ki, kadnlarn zgrlemesi iin ak feda etmenin zorunlu olmadn sylyor Emma, nemli olan akn esaret biiminde yaanmasna neden olan kurumlarn datlmasdr, diyor. Cinsel ifade eitlerinde son derece srarcdr. Erkeklerin tanmlad ve eitliin snrlarn ve lsn devletin belirledii bir feminizm mmkn olamaz, olmamal, kadnlarn zgrlemesi kendilerinden kaynakl olacaktr, diyor. Milen: sterseniz sorulara geelim, aklnza taklan, temalatrmak istediiniz, tartmak istediiniz sorular var m?

Emma GOLDMAN 119

120

Senem: Benim akla ilgili var. Burada hep insan ilikilerindeki aktan bahsettiniz, kendini zgrce yaratmak ve zgrce almak gibi eylerden de bahsedildi, akn sanata ya da baka bir eye de olabilecei konusu da var Milen: Onu hi temalatrmyor, ama Emmann baka okumalarna bakldnda gerekten ilahi aka da rastlyoruz, ateizmine ramen ok inanl bir kadn. O, inancn btn her eyle arasnda kurduu ak ilikisi zerinden yayor. Ben anarizmin znde de byle bir ey gryorum hep Yani doal ak; doal olan kaotik halin kendini zaten ilerleten, zaten yaatan bir ey olmasn salayan o eyler arasndaki aktr. O yzden sanrm zgr aktan bundan ok da bamsz olarak bahsetmek mmkn deil. Ben Emma Goldman tamamen byle okuyorum. Sevi: Benim de bu noktadan bir sorum var, dalgalar aan feminizm tanmn kullanyorsunuz ya Sanki o zgrlemenin sosyal haklarla oy hakkndan ziyade kadnn ruhunda balamas meselesi ve onun stnden aka yapt vurguyla kinci Dalgay balatan, balama evrelerine tekabl eden bir ekilde de okuyabilir miyiz Emma Goldman? Milen: Yani bir noktada tekabl ediyor ve deiyorlar birbirlerine, ama arada yle ciddi bir fark var. Emma kiisel zgrlk zerinden oraya varacana anarizm zerinden bunu temalatryor, feminizm zerinden deil. Yani kadnn zgrlemesinin kendi isel zgrlemesi sayesinde olacan sylyor ve toplumsal gzden kendini zgrletirmesinden bahsediyor. Bunlar kinci Dalgaya denk den eylerdir ama kinci Dalgayla ok net ekilde ayrld yer daha nce Glkann da syledii o zclk. Seks-pozitif bir perspektifi bu kadar net, yzyln banda ieren bir feminist sylemle karlatmzda kinci Dalgadan ziyade nc Dalgaya denk den bir yerde gryorum ben onu. Her dalgaya dokunuyor hepsiyle paralel giden bir eyi var, o yzden dalgalar atn sylyoruz ki kadnn zgrlemesi iin kiisel feminizmini kurma srecinde de btn o dalgalardan gemesi gerekiyor kiinin bence. Bunu u anda baktmz yerden grebiliyoruz ama Emma bunu o zaman sylyor. Birinci Dalga Feminizmi kendini haklar ve i eitlii zerinden tanmlyor, kinci Dalga kadnn kendini fark etmesi ve kadn kavramn toplumsal cinsiyet balam iinde yceltmesi ile kadnn doas dediimiz ortak noktasnda cinsel ve bedensel zgrlemeyi savunmasndan sonra, artk nc Dalgada bunun da tesine geip bir kadn olma halinden ve kadnslktan bahsediyoruz. Yani bunun toplumsal cinsiyetle ilikilenmedii, ama oradan da okunabilecei, bask zerinden retilmi bir kadn rolnden bahsediyoruz ve Emma Goldman bunlar syledii iin hepsine deip geiyor bence. Senem: Ben o zaman bu isel zgrlemeyle ilgili bir eyler syleyeyim. Akas bu bana da biraz zclk gibi geliyor, yanlsam dzeltin, ama yle bir not almm: Kadnlar zgrletirecek ey kendi ilerinden gelen zgrleme tutkusudur. Yani, nasl bir hayat tahayyl ierisinde byle bir isel zgrleme olabilir? nk bizler bir ekilde yaadmz toplumdan ayr varlklar deiliz, bu toplumla birlikte ekilleniyoruz. O yzden zgrlk tahayyllerimiz de yle ekilleniyor. Tabii ki bunlarn dna da klyor, farkl tahayyller sz konusu olabiliyor ve bu pratikleiyor ki u an 19. yzyldan ok daha farkl bir noktada olmamz

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

salyor bu. Byle durumlar da var, ama yine de bu bana biraz zc bir yaklam gibi geliyor, iten gelecek bir zgrleme yaklam ve kadnlar onu kendileri bulacaklar demek Glden: Ben de onu urada dndm: Performatif olan, teatral, daha canl yaama biiminden bir ey oluturmaya alyor kendi hayatnda. Dilinde ve yazd eylerde de anarizmi bir sre olarak koymas kendi bana biraz her bireyin kendi deneyimleriyle yaayaca bir ey olduu izlenimini uyandryor. Milen: Sanrm zcl sorgularken, nce z derken neden bahsediyoruz sorusuna cevap vermemiz gerekiyor. Ben o z meselesinin tanmlanmasna biraz taklyorum, yani, sanrm z dediimizde herkeste baka armlar uyanyor ve orada tkanyoruz bence. Glkan: Ben yle dnyorum, kesinlikle tam olarak cevabn bulamayan sorular orada baki ama benim kinci Dalgadan anladm, bir z var, ieride, evrensel ve sabit Yani snf, rk ne olursa olsun Hlbuki bunlarn her biri o kadnlk deneyiminin nasl yaandn tepeden trnaa deitirebilecek eyler ve onun iten gelen ey, kadn doa gibi tanmlarnn tam olarak ayn kavramlar kullanmasna ramen ben ayn ey olduunu dnmyorum. u da var aslnda: 19. yzyl anarizminde, btn o dnemin aydnlanmac, bat teolojilerinde olduu gibi, devrimden sonra ulalacak am bir gereklik ve bu mcadelede ayn fikrin yansmas olarak am zneler, o iten geleni hissedip halletmi, am zneler gibi bir tn var. Bir yandan Emmann dil dzlemi tam olarak byle bir siyasi corafyaya ait, insann kafasn bulandran da bu, ama te taraftan byle bakan anarist yoldalarndan ayrt bir nokta var: Toplumun nce dntrlmesi, devrim yaplmas ve btn bu kurumlarn devrimle birlikte lavedilmesini vadeden anarizmden farkl olarak unu savunuyor: O iten gelenin serpilip geliebilmesi iin zgr aklara ve kk biraradalklara ve bunlarn hayata getii kk komnlere, otonomlara ihtiya var. kinci Dalga Feminizminden ayrt nokta olarak da bunu gryorum, pratikte bu imkna sahip olup olmad ayr bir konu ama Milen: Bir de bu aknlk meselesine dair yle bir eyi de var Hayatm Yaarkenin nsznde, aklmda kald kadarn aktaraym: Yalandka o zgr dnceye, o aydnlanmaya varacama ve her eyin netleeceine dair bir inancm vard, oysa yalandka bunamaya baladm fark ediyorum, dolaysyla hayatm hemen yazmam gerekiyor, diyor. Gerekten aydnlanmac bir zgrl pratik edersek, onu yaamaya abalarsak, aydnlanacaz ve aydnlandka zgrleeceiz gibi bir inanc var, ama hayatnn sonlarna doru aslnda byle bir aydnlanmadan bahsedemediimiz ancak zgrl pratik anlamda yaayabileceimiz netleiyor. zle ilgili olarak da, galiba bir anarist z var bir de feminist z var, bu ikisi arasnda kalyoruz. Emma Goldmann zc tavr galiba biraz daha insann zne dair yle bir alnts var: Bir iein tamamnda hayran olduumuz btnlk organik bymenin yaratt renk ve ekil eitliliinin uyumudur. Benzer olarak zgr bireylerin dayanma ruhuyla donatlm organize bir hareketin sonucu ideal sosyal uyumdur. Ki bunu da anarizm ve yalnzca anarizmin otorite kart bir organizasyonu, bireyler ve snflar aras mevcut dmanl ortadan kaldrarak mmkn klar. Burada organik bymenin yaratt renk

Emma GOLDMAN 121

122

ve ekil eitliliinin uyumu derken bahsettii o doal uyum, kiinin kendi iine bakt zaman grd eyde Kii kendini tandka ve zgrletirdike ortaya kacak eyin zne bir gveni var, evet, ama bu bir kadn z deil. Yani, kadn ve erkek ikilii gereinin iindeki bir zden bahsetmiyor. kinci Dalgadaki zcle denk den kadnn z, kendini fark etmesi dediimiz eyde benim de sorunlu bulduum ey kadnlarn tmnn ortak bir z olduuna inanmamzn beklenmesi. Emma bunu kullanyor ve kadn doas da diyor buna, ama bahsettii daha ok bu anarizan z bence. Esen: Ama u da var, yanl m hatrlyorum Diil olan tanmlamas, eril ve diili veya iktidarn tersi olarak kadn ya da diili tanmlyor olmas, erkekler savayor, kadnlar barl gibi bir ey deil mi, orda zc bir ey yok mu? Glkan: Emma, Nietzcheden ok etkileniyor. Ve aslnda bahsettii ey; iyinin ve ktnn, kadnn ve erkein tesinde bir kadn olu fakat o dnemin ierisinde dil snrlar ok dar. Ama diil olarak tanmlad ak; yani erkein, kadnn ve tm cinsel pratiklerin ve her eyin kurtuluunun belki en nihayetinde biz bunu yaktryoruz ama- kadn olu olarak tariflediimiz bir tr ak halinde cereyan etmesi, sabit bir ze balanmayan bir halden bahsediyor aslnda. Ama dil snrlar dar o yzden biz btn bu kavramlar ok sonrasndan araklayarak konuabiliyoruz Milen: Zaten diil oluu ok net kullanyor ama bize en ok deen bu ksm olduu iin orada yanl anlama olduuna inanmaya devam ediyoruz O yzden ben bunu tekrar etmek istiyorum: Btn g formasyonlarnda mevcut fallik ilenimlerden kendini koparan bir erkek (adam, man, insan olarak da okuyabiliriz bunu), muhtelif ekillerde bylesi bir kadn olua girecektir. stelik ancak bu artla hayvan, kozmos, harf, renk ya da mzik olu gerekleebilir. Yani o kadn olu, diil olu diye bahsettii eyin gerekten bir kadnlk deneyimi, pratik anlamda kadn doup kadn bymekten daha te bir kadnlk olduunu okuyorum ben. Esen: Evet ama sanrm Glkann dedii gibi sorun dilin snrlar ierisinde eril olann ve diil olann neden yle tanmlandyla alakal ama ite o dili arpyor insan. Glkan: Ben ona tarihsel bir aklama olarak unu gryorum: Orada bir taktik yapyor; aydnlanmaclk, rasyonellik, ilerleme, sanayi devrimi, her ey soluklayor, betonlayor, sertleiyor, kadn zgrlkleri bile o sertliin, ilerlemenin bir paras haline geliyor ama Emma parlak ve gzel eylerden bahsediyor. Hani biz bir eyi aalamak iin bazen iek bcek deriz ya, tam orda bir dakika diyor ve iek-bcei provokatif anlamda kullanyor, diil olu, kadnslk vs. diyerek. Orada bir provokasyon yarattn dnyorum ve bu provokasyon bugn iin anlamsz ve zc tnlarken o gnn gerekliinde olduka radikal bir ey olabilir. Ama tabii yer yer benim de sorularm var: Mesela ocuksu doa, ocuk doa dedii bir ey var, bizim ocuk olu dediimiz. Orada da benzer bir ey var, nasl buluyor bu ocuk doay? Tatl, hisli, sade ve cmert. Hadi canm! Benim ocuum var. Hem tatl hem beter, hem hisli hem bencil, hem sade hem ok karmak, hem cmert hem bencil Yani aslnda belki o noktada eletiri getirilebilir. O dnemin kapitalizmi

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

insan doasnn rekabeti olduunu sylyor, anaristler de o dnemin fazla iyimserliiyle, hayr canm, insan doas byle deildir, diyorlar. O da bu arada bir yol bulmaya alyor, Nietzcheden etkilenerek yer yer iyinin ve ktnn tesinde gzel bir bahar var, diyor. O gzel fikri tarif edecek dili yok, nk aslnda byle bir dil yok! Ve onu kullanrken de hep o dildeki metaforlarla bunu ifade etmeye alyor Dergisinden bebeim diye bahsediyor, iekli, parlak, gz alc doadan bahsediyor, nk ikilik zerinde kurulan o dilin tesinde baka bir ey yok. Milen: Ben bu balamda bir de una dikkat ekmek istiyorum. iddetle olan ilikisi hibir zaman ok netlemiyor; yani bu iek, bcek, parlak ve gzel eylerin yannda bir de iddetle olan bir ilikisi var. Teorik anlamda iddet kart olduunu dile getirmesine ramen aslnda hibir zaman net olarak iddet kartym demiyor. iddet ieren birok durumda, kendisinin de hikayesinin balad suikast zerinden deerlendirirsek, hep o durumu yaratan artlara bakmak gerektiini dnyor. O yzden yine provokatif olarak iee bcee dndn oradan da hissedebiliyoruz. Glden: Bitmeyecek bir ey olarak tarif ediyor Glkan: Evet, akc bir ey olarak ve ona kar direni de byle. Yani tekrar Nietsche, Foucault, Deleuze ile sonradan oluacak dnce noktasnda yer yer temasta olup iktidar ve onun iddeti var olduu srece direni de her daim var olacak, diyor. O direnii de bir elimde bomba bir elimde iek ile yaparm, gibi dnen biri Emma Goldman. Senem: Ben z konusunda, zn ne olduundan ziyade, una da taklmtm galiba: Kadnn zgrlemesi kendinden kar gibi bir sylemin ok fazla kadnn kendi zyle alakal olmas anlamnda deilse de byle bir ilikiden ktna nk zgrlemenin herhangi bir ahs ya da varlktan deil de daha ok bir etkileim ve ilikiden kabilecek olduuna inandm iin, burada o anlamda bir z m koyuyor acaba, diye sormutum. Siz de anlattnz geri ama kastettiimin o olduunu tekrar vurgulamak istedim, nk byle denince -tabii ki burada dilsel kstlamalar da var ama- sanki byle tek tek bireyler var ve bunlar da gzel gzel zgrlesin, herkes kendi kendine yolunu bulsun demek gibi oluyor, ama aslnda zaten komnn mant da bu deil, yle bir atmosfer ve yle bir iliki olmadka zgrleme de sz konusu olamaz gibi geliyor bana. Esen: Anladm kadaryla ilikilerden bahsediyor, yani kendini ve nasl zgrleebileceini kefetmenin yolu bir ortaklktan geiyor gibi... Glkan: Ama sanki ilk eii atlamak iin bir cesaret gerekiyor Milen: Evet, bir itki olmak zorunda, kendi deneyimim zerinden de sadece onu okuyabiliyorum. Emmaya da baktmz zaman unu gryorum. Babas tarafndan on be yanda evlendirilmeye allyor ve reddediyor evlenmeyi. 18 yanda evlenerek bir yl evli kalyor ve boanyor. Yani 1898de evlenip boanyor. ok aksz bir evlilik, Ben byle bir ey istemiyorum, deyip pat diye kyor oradan, cebinde drt dolar, elinde diki makinesi ve baka hibir eyi yok. Yani, o kiisel zgrlemenin insann iinden gelecei konusunda kendin o itkiyi salamak zorundasn, sonra tabii ki arpmalarla ykselir, deneyimler zerinden alr ve orda zgrln salamasn yaparz ve yaptka zgrleiriz. Yine, cesaret ve iktidarn dayatt aile kavram olsun, kocann dayatt ocuk veya babann dayatt evlilik veya patronun

Emma GOLDMAN 123

124

dayatt i Bunlarn hepsinde ilk k insann kendisinin atmas gerektiini dnyor bence. Aye: Peki bu iki adamla ilikisi nasl olmu? Yani biraz bahsettiniz ama Bu zamanda bile erkekler bu kadar aydnlanamam iken ben merak ettim o devirde bu kadnla ilikilenmi iki adam nasl insanlard diye Glkan: Yani dzinelerce sevgilisi ve dzinelerce yatak arkada var Milen: Berkmann anarizm ierisindeki kadnlarla ilgili ilk bata yle yorumlar var: Kadnlar sadece toplantlara erkek bulmaya gelirler, hatta bir tek bunun iin geldikleri ve bir ie yaramadklar yetmezmi gibi yoldalarmz da alr ve giderler. Glkan: Mcadeleden koparrlar Milen: Kendisi zaten ok fedakr bir anarist olduu ve o suikast zerinden kendisini feda ederek btn politik varln kurduu iin ve genel olarak Emmann perspektifini yetersiz bulduu, onu yeteri kadar anarist olmamakla, net olmamakla vs. eletirdii iin benim Berkmanla ilgili okuduum ey hdk bir adam olduu aslnda (Glmeler) Ama ayn zamanda anarizmin zn tarttklarnda, Berkmanla mektuplamalarnda benim grdm ey u, Emma onun iinde o anlam yaratyor ama bir adan da Berkmanda taklp kalyor. Yani aslnda ak iin veya o zgr ak birlikte yaayabildikleri iin btn hayatn Berkmanla geirmiyor, o suikast yznden geiriyor nk Berkman tm suu kendi stne alyor. Emma gidip suikastte ona katlmak istiyor, ama Berkman buna izin vermiyor ve diyor ki Ben ieri girdiim zaman sen dardaki insanlara neden bunu yaptm anlatacaksn. O yzden Emma kendisini darda braklm hissediyor ama Berkman btn suu tek bana stlendii iin de ona bir vicdan borcu hissederek onu hayatnda tutmaya alyor. Tabii ki sadece bu deil, iinde bu cesarete duyduu bir ak da var Belli bir sre sonra kendisi hapse girdikten ve o kadn gerekliini yaadktan sonra -o zamana kadar etrafnda ounlukla erkekler var ama hapse girip kmasyla bu iin kadnsallna yneliyor ve ben onu gerekten ok net ekilde feminizminin alm olarak gryorum. O noktadan sonra, yine feminizm ncesindeki Berkmanla netlemi anarizmiyle elele yrmeye devam ediyor, nk Berkmana baml bir ekilde, o suikastin borcunu demek zorunda hissediyor kendini. Glkan: Ben biraz Simone De Beuvoir ile Sartren ilikisine benzetiyorum, yani ne uzuyor ne ksalyor, ne kopabiliyorlar ne ayrlabiliyorlar, ne de tam ak yaayabiliyorlar Birbirinin bana kalmak dediimiz durum yani. Milen: Bir de Berkmanla ilgili ufak bir detay daha, Berkman kanser olduunu rendikten sonra intihar ediyor ve o ldkten sonra Emmann biraz akln kard ve Fransada yaad sahil kasabasndaki bahede Sasha (Berkmann takma ad) neredesin? diye gezindiine dair aktarmlar var. Yani onlarn ilikisine dair ak, dostluk, yoldalk tesi bir btnlkten bahsediyorlar. Bu arada btn anlatmlarda Berkmandan Berkman, Reitmandan Ben diye bahsedilmesinin, Berkmann daha ciddi, daha anarist bir adam, Reitmann ise daha gen olmasndan kaynaklandn dnyorum. Reitmanla olan ilikisi ok daha kiisel ve gerekten yeteri kadar anarist olmamasna ramen ve hatta birok kii tarafndan ciddiye alnmamasna ramen Emma ona olan aknn

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

gerekliini her zaman ok savunuyor. nk orada gerekten o yaknlk ihtiyacn gideriyor ve onu kavgada kendisine yoldalk edecek olan kii olarak gryor Glkan: Yani ne gzel kstek olmayan biri var Ama sadece bir sreliine, hibir bahar uzun srmyor Gne: Bir de o dnem sanrm Kollontay, Rosa Luxemburg onlarn da okelilii var. Milen: ok elilik zaten var, ok akllk sz konusu biraz. Glkan: htiya duyduu ey uzun sreli ama basklayc olmayan bir yaknlk. Aye: Benim merak ettiim ey bu adamlar kendileri o dnemin ataerkilliini aabilmi insanlar myd gerekten? Glkan: Kim bilir Mesela Edward aamam Benim bu ama lafyla da sorunum var geri Yani Emma Goldmann sevgilisi olmak zor herhalde Kendi varoluunu ak olduu adam zerinden kurmayan bir insan ve akas genelde bu tr durumlarda erklenen kadn karsnda ar bir komplekse giriyor partner, ister kadn olsun ister erkek, yani lezbiyen ilikilerde de durum fark etmiyor akas ok rahat cinsellik yayor fakat ayn zamanda uzun sren bir iliki, bir ak istiyor. Ballk, istikrar, ruhunu besleyecek bir eyler istiyor, ama bu sz konusu olunca genelde iktidar reten ve onu basklayan, hasetlenen durumlar oluuyor. Bene kadar bir tutuyor bir tutmuyor ama Bende uzun sre boyunca tutuyor bu denge. Milen: Ama Ben de zaten bir aile kurmak ve biriyle evlenip ocuk sahibi olmak iin Emmay terk ediyor. zgr aktan bu kadar bahsedip bunu pratik olarak on sene yaadktan sonra yine tercih ettii ey evlilik oluyor Glkan: ok ahaneydi, grrz deniliyor. (Glmeler) Milen: Evet seninle tanmak ok efsaneviydi ama artk ocuk lazm. Miray: Tabii Benle ilikisinden sz ederken belki kendi hayatm yaamakla dncelerimi yaamak arasnda gidip gelmek dediini hatrlamak lazm, yani bir yandan balanmak istiyor ama sonra onun getirilerini gryor, sevgililik kurumu, tekelilik vs. konusunda dnceleri var ortada Yani bana yle geliyor ki iki arada gidip gelmi, kendini brakmak zgrlk m yoksa rasyonel olan yapmak m diye Milen: Bence bu ikisi arasnda gidip gelmekten bahsettii noktada, ikisini de tutturamadm, ikisinden de tatmin olamadm gibi bir histen bahsediyor, hatta dnp Acaba bu hayat yaamaya deer miydi? diye bile sorguluyor, ama ben Emmay okuduum zaman, gerekten bu ikilik olmazsa olmaz, o btn zgrlkten bahsedemez gibi geliyor bana. Yani, eer akn iinde kendini kaybederse veya bu emeinin, kavgasnn, o gzel fikrinin iinde kendisini kaybederse ikisinde de o zgrlemeyi kaybetmi olacak, ama o aslnda zgrln kavgasn verdii iin ikisini de ayn anda yayor Bu da ona olamam hissi veriyor ama pratikte baktmzda olmu diyoruz, geri ancak, 70lerden sonra olmu diyoruz. Arada Emma Goldmann unutulduu bir dnem var ki o tam da o olmaml onaylayan bir dnem zellikle Rusyadaki hayal krkl ile birlikte politikasnn tutarl olduu gz nnde bulundurulamyor, ta ki 1968e kadar Glkan: Bu 68de cinsel devrim, cinsel zgrleme meselesinde de tam onun takld, krlganlat, biroumuzun da deneyiminde

Emma GOLDMAN 125

126

krlganlaan bu nokta var Yani 60larn sonu 70lerin banda bu konuda birok deneyim yaanyor ama bir de baklyor ki bir sr iyi deneyimin yannda bir sr de berbat deneyim var, grlyor ki bir grup insan bu zgrleme deneyiminden biraz suistimal edilerek, biraz hrpalanarak km. Tabii ki bu tip kategorizasyonlar yanltr ama bir tarihi-pratik bilgi olarak daha ok kadnlar, heteroseksel olmayan erkekler, farkl cinsel pratiklere sahip insanlar bu zgrleme srecinin sonunda baz deneyimlerde olduka suistimal ediliyorlar ve bu yine ayn soruya denk geliyor: zgr cinsel deneyimler yaamak aslnda zgr biraradalklar iin yeterli midir? ki veya birden fazla insann birbiriyle sevimesinden baka, ayn zamanda biraradal ieren formlar mmkn mdr? Bu tartmalardan evrile evrile de nce monogami kart daha sonra da oklu ak diye adlandrlan tartmalar, gruplar, komiteler vs. oluuyor oklu ak savunanlar ev ii emein, ocuk bakmnn, ortak iliklerin, bahenin vs.nin herkes tarafndan eite ve rotasyonla paylald ve ak aklarnn da hi kimsenin tekelinde olmad bir eit komniteden, krallarn ve kralielerin olmad ve herkesin bundan eite nasiplendii deneyimlerden bahsediyorlar Emmann szleri tam da bu eit bir deneyime iaret ediyor, ama ne yazk ki o deneyimi yaantlayacak tarihsel koullara sahip deil. Katlmc (a): Neyse ki yalandnda keke evlenseydim, ocuum olsayd filan demiyor. (Glmeler) Milen: Ama zaten yalnz kalmyor gerekten de Glkan: Bir sr ocuu var Milen: Evet, gerekten birok eyden ocuum diye bahsediyor ve Emmann deneyimine baknca yaratclkla kurduu ilikide beni tam bu noktada tatmin ediyor, nk dostlaryla ve yarattklaryla birlikte yalanyor Esen: Peki, o dnemin konjonktrnde yani aslnda Birinci Dalga yaanrken kinci, nc Dalgalar da sorunsallatran biri olarak da kadnlar arasnda ilgi gryor mu, baka anarist kadn yoldalar var m? Milen: Evet, hi bahsetmedik. Glkan: Bu arada dnemin Birinci Dalga feministlerinin bazlaryla iletiim halinde. Mary Wollstonecrafttan ok etkileniyor ve onunla ok fazla kiisel yazmas var, hatta ondan Mary diye bahsediyor ve Marynin syleminden, zor yaam deneyimlerinden, bana kalan ocuklar nedeniyle ok kederleniyor. Margaret Sangerden de bahsettik, yani farkl feministlerle srekli paslayor. Anarist hareketin ierisinde Voltairine de Cleyre, Louise Michel gibi anarist feministler ile de paslayor. Bu arada bunlar dnda kendi srekli biraradalklarnda onunla birlikte yol yryen kadnlar oluyor zaten. Milen: Bir de yle deneyimleri var. Gittii ehirlerde konferans yapt yerlerdeki kadnlarla temasa geiyor Bu arada ben snf meselesinden de bahsetmek istiyordum ama unuttum, bu noktada tekrar ortaya kyor. lk hapis deneyimine kadar sadece ii snf iin kavga verirken bir sre sonra burjuvazi ile de ilikilenmeye balyor ve sonra birok yerde erkekler kulb gibi yerlere gidip konuma yapyor. Daha nce kadnlarn alnmad baz yerlere, zellikle tek bana konuma yapmas iin davet ediliyor. Emma ise kadnlarn hi alnmad bir yere, tek bana gelmek istemediini, ancak kadn arkadalaryla birlikte gelebileceini syleyerek tartmalar yaratyor Ve tek bana erkek veya

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

kadn gruplarnn ne kadar skc gereklikler olduu noktasna getiriyor sz. Kadnlarn zgrlemek iin bakalarndan destek almalarna kar deil ama bir erkek kulbnn anlamszln yrtan neeli bir konferansa dntryor bunu. Kadnlar almak istemeyen erkeklerle Emmayla birlikte olacaklarsa gelsinler diyen erkekleri kendi iinde atmaya dryor. Byle deneyimler var ama ok yksek derecede en yakn dostlar olan kadnlar aslnda ok fazla hikayesinde anlatlmyor Katlmc (b): Peki, hi erkeksi bir yn var m? Milen: Tabii fotoraflar grmedin mi? Baya yakkl bir kadn kendisi. (Glmeler) Glkan: ok sert olduu biliniyor. Bir dedikodu daha o zaman, Johann Mosta ok hayran, harekete ilk girdiinde, ayrca ilk aklarndan biri. Ama Johann Most biraz daha hareketin babas konumunda biri, Berkman suikasti gerekletirince o arazi oluyor. Bu arada Emma bir sre boyunca hem Mostla hem Berkmanla flrt ediyor ve zellikle cinsel rekabet asndan bir gerilim de var bu iki adam arasnda ama anarist harekette kapladklar yer anlamnda da bir rekabet var. Johann Most konuma yapt salonlarda frsattan istifade arada Berkmana ykleniyor. Emma Goldman diyor ki Yapma, devlet ona yklenmi durumda ve o senin yoldan, bunu yapman hi ho deil ve seni buna iten motivasyonun ne olduunu da biliyorum, yapma. Ama Most dinlemiyor bunu, inatla ykleniyor ve yine bir gn bir salonda konuma yaparken Emma giriyor salona, merdivenleri hzla kyor, sana yapma demitim diyor ve Mosta tokat atyor, o srada Most tanr gibi bir ey stelik harekette. Tarihe Mostu tokatlayan kadn olarak da geiyor yani Goldman. (Glmeler) Katlmc (c): Peki btn bu onun dnd eylerde kskanlk, sahiplenme gibi eyler yine bu otoritenin, toplumun bize rettii eylerin ortaya k m, yoksa iten gelen bir ey mi? O kendisi bu kskanlk gibi duygularn ykn hi hissetmi mi? Milen: Tabii ki ok hissetmi. Katlmc (c): yleyse bu duygu onun iin dman gibi bir ey deil mi? Milen: Dman m ok emin deilim ben ama Glkan: Evet, ben yle dyorum Kskanlk yeil gzl canavar adl yazsn okurken kahkahalar attm ben ak syleyeyim, nk hakikaten bir dman olarak bellemi ve diyor ki, mlkiyet ilikilerinin temelinde bu vardr, bu hakikaten asla sahip olunmamas gereken bir eydir. Ama bu ayn zamanda onun deli gibi kskand bir dnem ve bu durumu amak iin bunu yazyor Milen: Evet, ite ben o yzden dman olarak grmediini dnyorum. Metinlerinde ve yazlarnda yle da vuruyor, ama bir taraftan da onu srekli yayor ve iselletiriyor, tekiletirmiyor. Katlmc (c): Herkesin zgrlemesi kendi ierisinden gelecek, kendi ierisinde bulduu yolla ortaya kacak gibi bir ey savunduunu anladm. Ama iten gelen eyler arasnda kskanlk da var, yoksa acaba biz bunu dardan, evremizi saran otoriteden mi rendik? Kskanlk ve sahiplenme benim iin en iten gelen eylerden biri oysa. Milen: Ben burada iki ayr ey sylemek istiyorum, nk iten gelenin hangisi olduunu ben kendim, Emmadan farkl yorumluyorum. Emma Goldman, gerekten zgr bir birey olmann, sahiplenmenin olmad bir gerek iinde mmkn olduuna inanyor, o yzden kskand

Emma GOLDMAN 127

128

noktada sevgilisinin zgr bir birey olduunu kendisine tekrar tekrar hatrlatarak bu kskanl ama abasna giriyor, ama mlkiyet edinmenin, sevgilinin senin olmaya balad gerekliin sebebinin aile ve evlilik zerine kurulu toplumsal yap olduunu ve bunun renilmi bir ihtiya olduunu dnyor. Anarist bir dnyada yaamadmz ve yalnz kaldmz, komn hayat yaamadmz ve o yalnzln iinde tekiyle bir olma noktasna dtmz iin bu dten k yolunun komn hayatlar olduuna inanyor, byle bir nerisi var ve mantkl geliyor okuduumuzda. Ama ben kiisel olarak ununla birazck arpyorum, istediin kadar komnal ve zgr bir birey olarak yaa, yine de -kapitalizmin de kt nokta yle bir yer sonuta- sahiplenmenin, bir doadan bir zden bahsediyorsak, oraya zgrlk kadar dedii bir nokta var bence. Biri veya teki diye ayrmak ok mmkn deil sanrm bunu, yani otomatik olarak dayatlan bir ift olma hali ve dolaysyla kskanyorum nk benim o gibi bir yerden yaamak yerine, zgr olup kskanmak gibi yaamay neriyor bence Emma. Yani o kskanmamak iin elinden geleni yapm ve orada bocalam olsa da benim o aamada okuduum ey bu oluyor. Ben de kskanyorum ama en azndan zgrm. Kskanlk bir ekilde onun bir paras ve karmdaki de zgr, bu zgrlk yznden daha ok am ve k olduka daha ok kskanyorum, bu birbirini kovalayan bir gereklik Glkan: Ne iten geliyor ne de gelmiyor dedik ya, onun yer yer zcle kayan o bak asn Bana gre faizm de iten gelen ktln rgtlenip maniple edilip da vurmu halidir, yani maniple edilebilen birok iten gelen duygulanm var, kskanlk da byle. Bizim aktif ve reaktif arzularmz var. Kskanlk reaktif bir arzudur bence, yani, bastrlm, nasl yaantlanaca bilinmeyen ve bunun toplum tarafndan belirlendii bir ey. Kskanlk, toplumun kurduu ve rettii bir ey deil bence, ama onun nasl yaantlanaca farkl toplumlarda, farkl zamanlarda, farkl biimlerde kurgulanm bir ekilde Ben de kendi hayatmn bir ksmnda yle bocaladm: Yok canm kskanmyorum, anarist kskanr m! Ama daha sonra byle olmadn, kskandm, ama o kskanlm nasl yaantlayacam toplumun ve kltrn ok fazla belirlediini grdm. Gerekten de o reaktif arzu faist bir yapdr bana gre ve sosyal anlamda faizm de byle rgtlenir. Nietzscheci bir yerden oradaki o kritik an grm ve direksiyonu biraz daha neeli, gneli, iekli bir yere krmaya almtr Emma. Arzu skmak ya da bastrlmaya meyletmek yerine yaratma aksn dursun. nk arzu akar, durmaz. Ben de en fazla unu diyebilirim: Kskanlk en iyi afrodizyaktr, birbirimizi ve aramzda gelitirme abasnda olduumuz zgr balar ykacamza daha fazla sevielim olsun bitsin!

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 129

130

Melda Yaman ztrk alma alan, neoliberalizm, kalknma iktisad ve kadn emeidir ve bu konularda eitli dergi ve kitaplarda yazlar bulunmaktadr. Halen Ondokuz Mays niversitesi ktisat Blmnde retim yesidir. Glnur Elik Muhafazakarlk, Beden, Krt meselesi ve cezaevlerialanlarnda almalar yapan Glnur Elikin bu konular ile ilgili eitli dergi ve kitaplara yazlar bulunmaktadr. Kadnlarla Dayanma Vakf ve stanbul Feminist Kolektifin yesi olarak feminist siyasette mcadelesine devam ediyor. Akademik almalarn ise Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blm Doktora Programnda devam ediyor. eitli dergilerin okuyuculuunu, ktisat Dergisinin yayn kurulu yeliini yapyor.

Geen hafta konutuklarmz, Emmann bize anlattklar, dostlar, aklar, kavgalar tarihte ne kadar az kadn karakter tandmz ve aslnda onlarla tanmann ne kadar zevkli olabileceini hatrlatt. Ve biz de buna, bu hafta da devam etmeye karar verdik. Emmann ok etkilendii Alexandra Kollontayla beraber, ayn dnemde yaayan Rosa ve Claray da sohbetimize kattk bu kez. 20. yzyl balarnn mulak ve kaotik atmosferinde ortaya kp entelektel ve politik tavrlaryla aa yn vermi bu drt kadn sahile vuran dalgalar gibi dinledik, hem beraber hem ayr ayr kan seslerini duyup anlamaya altk... Melda: Merhaba arkadalar. Rosa Luxemburg zerine bir toplant dzenlemeniz bence ok kymetli. nk Rosay genelde devrimci kiiliiyle biliyoruz, iktisat yanyla biliyoruz ve bu nedenle Rosann bu zellikleri daha ok solda konuuldu. Yani kadnlar olarak bildiim kadaryla, biz imdiye dek Rosay hi konumadk. Rosay bir feminist olarak tanmlayabilir miyiz? Ben bu konuda biraz ekinceliyim... Ama feminist demesek bile en azndan feminist bir yannn olduunu; kadnlarn bamszlna byk nem verdiini syleyebiliriz, diye dnyorum. Rosa kadn mcadelesinin belli alanlarnda yer alm bir kadn. Hatta zellikle hukuksal alanda, kadnlarn oy hakk iin hem parti iinde hem kadn rgtlerinde mcadele etmi Rosa Luxemburg. Rosa, Polonyal orta halli Yahudi bir aileden geliyor. Tek bana Polonyadan svireye gidiyor ve orada okuyor. 1880lerin sonlarnda, kadnlar kabul eden tek niversite olan Zrih niversitesine girmeyi baarm bir kadn. Burada felsefe, tarih, politika, ekonomi ve matematik renimi gryor. Oradan ok iyi bir doktora derecesi alyor. Daha sonra Almanyaya geliyor; Berlinde Sosyal Demokrat Partiye giriyor ve girmesiyle birlikte hemen kendini duyuruyor. Teorik tartmalarda Leninle kar karya gelen, Marx en iyi yorumlam Marksistlerden biri

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 131

Rosa Luxemburg. Bu aydn kimliinin yan sra devrimci de bir kadn; hayatn devrime vakfetmi bir kadn. Bu zellikleriyle muazzam bir yaam sunuyor bize; kadnlar olarak onu sahiplenmemiz, onunla biraz daha tank olmamz gerektiini dnyorum. imdi biraz Rosann yaantsna bakalm. Rosann yaamndan birka dzeyden bahsedeceim ve genel bir ereve izmeye alacam. nce, ona iktisat der miyiz demez miyiz, bilmiyorum ama Rosann iktisat alannda neler sylediine bakalm. Daha sonra hem Sovyet Devrimine dair grlerine hem de Almanyadaki devrim giriimine bakalm. Sonra da feminizm zerinden Rosa Luxemburgu nereye yerletirebiliriz, hep beraber dnelim istiyorum.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

*** Rosa Luxemburg, Polonyal Yahudi bir ailenin kz. Polonyada okullarn pek ouna Yahudiler kabul edilmiyor. Bu okullarda snfsal farkllk hemen kendini belli ediyor. Ama Rosann babas kzlarn okutmak istiyor. Rosay bir okula gnderiyor. Oradan iyi bir dereceyle mezun oluyor. yle bir Polonya dnn; Rusa konuuluyor ama Lehe konuulmuyor. Biz Trkiyede Krteden dolay byle bir ayrma alknz ama Avrupa tarihinde ok dillilik yaygn. Lehler kendi okullarnda, kendi aralarnda Lehe konuamyorlar; ancak br yandan, ok dilliler. Rosa Luxemburg Rusay da ana dili gibi konuuyor, Leheyi de. Sonra Almanca, Franszca, ardndan talyanca ve ngilizce reniyor. Ardndan Zrihe gidiyor Rosa. nce niversiteye yazlmyor; ktphaneye gidip almalarn srdryor. Bu arada orada Polonyal birka devrimciyle birlikte eitli faaliyetlere balyorlar. Bir dergi karyorlar, Rosa o dergide yazyor. Hatta hayatmn tek ak dedii Leoyla orada tanyor. Politik mcadele srerken tabii ki en fazla feyz aldklar yer Alman Sosyal Demokrat Partisi, SPD. Sonra niversiteye balyor Rosa, doktora tezini ok iyi bir dereceyle veriyor. 1898 tarihinde Polonyann Endstriyel Gelimesi balkl teziyle doktora diplomasn alyor. Bu arada belirtmek isterim; Leninin de en nemli almalarndan biri Rusyada Kapitalizmin Gelimesi baln tayordu. Lenin Rusyann bir yandan Avrupa lkelerinin yar smrgesi olduunu bir yandan da sermayenin gelitii bir lke olduunu sylyordu. Polonya da Rusyann altnda bir smrge biiminde yer alyor. Fakat o zaman iin toplumsal meselelere merak duyan herkes iin temel bir olgu var: sanayileme. Sanayilemenin gelimesine olumsuz bir bak sz konusu deil. Devrimin de temelinin aslnda sanayilemeden, yani iilemeden geecei dnlyor. Rusyann tarihine bakarsak, Narodnikler ile Sosyal Demokratlar arasndaki tartma da bu konuda yryor: Yani kyllkten mi bir devrim olacak, yoksa ii snf m devrim yapacak? Daha Marksist cephede yer alanlar ii snfn nc olarak gryor ve ii snf nerede? diye soruyorlar. i snfnn balantl olduu yer neresidir; sanayileme. Bu ba kurmak asndan biraz ayrntl anlattm. Rosa da Polonyadaki sanayileme sreci zerine bir tez yazyor. Hatta tezi baslyor ve bu muazzam bir baar oluyor nk niversitede zellikle sosyal bilimler zerine yaplan tezler baslmyor. Tezini bitirdikten bir sre sonra Almanyaya geiyor. En byk

132

hedefi Alman Sosyal Demokrat Parti ierisinde kendine bir yer bulmak ve devrimci mcadeleye balamak. Doktor unvanyla gidiyor Almanyaya. Tam o srada seimler var. Seimlerde aktif rol alyor. Taraya gidiyor. Orada partinin savunuculuunu yapyor ve bununla birlikte isim de yapyor. Bunun iki sonucu olduunu syleyebiliriz. Birincisi, Rosa bir kadn olarak erkeklerin alan olan partide aktif bir ekilde yer alyor ve Partinin gl erkek figrlerine eit dzeydeki entelektel birikimiyle onlarn karsna kyor. Birebir entelektel tartmalara giriyor. O dnemde dnn kimler var; Kautsky var bir kere, Bernstein var, sonra Bebel var. Bebel partinin banda zaten. Bir kadnn bu tr tartmalara girmesi ok allm bir ey deil. Hatta Rosa bununla da kalmayp nemli yerlerde aktif grev talep ediyor. Editr olmay talep ediyor rnein ki bu grevin gerektirdii nitelie btnyle haiz bir kadn. Dolaysyla derginin editrl Rosaya rahatlkla teslim ediliyor. Bu srete edindii entelektel birikim, hem daha sonraki katklarnn hem de feminizmle kurduu o ok gevek ilikinin zeminini yaratyor. Fakat bu srete zorluklar da yayor. Partinin yayn organnda ba editrken bir sre sonra grevini brakmak zorunda kalyor; nk erkekler Rosann nn tkyor, hareket alann daraltyorlar. Rosann nemli bir isim olmasnn ikinci sonucu ise sevgilisiyle ilikisinde sorun olarak beliriyor: Sevgilisi Leo Polonya dneminde Rosann retmeni olmu. Leoyu da yle tarif etmek gerek: Kimi kaynaklara gre, o dnem (19. yzyl sonlar) Rusyadaki Sosyal Demokrat Parti ierisinde neredeyse Lenin ayarnda rgt biri. O da btn yaantsn devrime vakfetmi. Bununla birlikte Leo daha varlkl bir aileden geliyor. Rosa pek ok eyi ondan renmi. Sonra Rosa tek bana bir kadn olarak Almanyaya geliyor. Alman entelektelleri ve devrimcileri arasnda Rosa olarak kendini var ettiinde bu sefer sevgilisiyle ilikisinde przler belirmeye balyor. Yani, Leo bir erkek olarak, bir kadnn, sevgilisinin baarsndan rahatszlk duymaya balyor. Mektuplamalar bu minvalde geliiyor. Dolaysyla Rosann erkeklerle yaad gerilimin iki aya var: Birincisi, kadn olmas, ikincisi de, entelektel birikimi. Buradan uraya sramak istiyorum. Rosann en byk yapt Sermaye Birikimi adl kitabdr. Sermaye Birikimini ok ksa bir srede yazd syleniyor. Bu kitap muazzam bir kitaptr ve bugn hl bavuru kaynaklarndan biridir. Bu yapt iki adan ok nemlidir: Birincisi, Marxn, zellikle Kapitalin ikinci cildinde yer alan yeniden retim emalarn operasyonel gzle ele alan ilk Marksist yapttr. kincisi, Rosa bu emalar eletiriyor, yani Marx hatal buluyor. Bu eletiriden kard sonula emperyalizm teorisini gelitiriyor. O dnem iin Almanya, Fransa ve ngiltere gibi lkelerin kapitalistlememi lkelerdeki smrge ilikilerini bu teoriyle tarif ediyor. Nasl bir tarif bu? ok ksa, karmaklatrmadan anlatmaya alacam: Marx, ikinci ciltteki yeniden retim emalarnda genel hatlaryla u soruya yant aryor: Kapitalizm kendini nasl yeniden retir? Kapitalist retim sreci kapitalistin, iiyi hammadde ile retim aralaryla buluturma srecidir. i retim srecinde retim aralarn kullanarak retim yapar ve art deer retir. Kapitalist bu retim srecinde yaratlan art deeri realize eder ve retim srecini yeniden balatmak iin kullanr. Yani daha fazla ii, daha fazla fabrika, daha fazla retim arac, daha fazla hammaddeyi retime koar. Bu sre srekli

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 133

134

genileyen lekte byyerek sermaye birikimini geniletir. Sermaye birikimi dediimiz srecin asl budur. Marx, bu emalarda ksaca bu sreci anlatyor. Marxn kapitalist yeniden retimin olanaklln gsterdii geniletilmi yeniden-retim emalarn inceleyen Rosa Luxemburg, geniletilmi yeniden-retimin ilemesinin mmkn olamayaca sonucuna ulayor. Bunun nedenini yle aklyor: retimin gittike genilemesi iin ek retim aralar, ek igc ve bu ek igc iin ek tketim mal gereklidir. Fakat bunlar, genilemi yeniden retim iin yeterli koul deildir. Metalar iin efektif talep de artmaldr. Marxn emasnda yeniden retimin artan dzeyde gerekletirilmesinin temelini oluturan ve devaml olarak artan talep nereden gelecektir? Rosann dikkat ektii problem udur: retimi artrmak iin gerekli talep hibir yerden gelmedii iin sermaye birikiminin kendini yeniden retmesi olanakszdr. Peki, dnyaya baktmzda bu talep nereden gelir? Gelimi/sanayilemi dediimiz lkeler retimlerini giderek arttrdklar bir sermaye birikim sreci yayorlarsa, ortaya kan fazla retimi, yani giderek artan art deerin katld ve giderek byyen o kty satacaklar kapitalist olmayan blgeler olmas gerekir. O zamann Osmanls, Hindistan, Afrika lkeleri vs. bunlarn hepsi gelimi lkeler iin potansiyel pazar oluturuyordu. Gelimi lkeler, az gelimi bu lkelere rnlerini satabilmek, pazar yaratabilmek iin muhtalar. Rosa, Btn dnya kapitalistletiinde, sermaye birikiminin yeniden retim itkisi kalmayacak, diyor. zetle Rosa, kapitalist birikimin, kendisi iin pazar oluturacak kapitalist olmayan alanlara ihtiya duyduunu, yani kapitalist ve kapitalist olmayan blgeler aras ticaretin, kapitalizmin tarihsel varl iin birincil bir gereklilik olduunu ileri sryor. Tm dnya kapitalistletiinde, kapitalizmin varlk koulunun kalmayacan sylyor. *** imdi politik tartmalara dnelim. Rosa Almanyaya geldiinde, tam o srada Bernsteinn, (Revizyonist diye geer) revizyonizm zerine tezleri tartlmaya balanm. Bunlar ok erken dnemler; 1880ler, 1890lardan bahsediyoruz. Kapitalizm nasl ortadan kaldrlacak? sorusu tartlrken Bernstein diyor ki: Sermaye birikimi, kapitalizm kendi rasyonellerini yaratyor. Kaotik retim srecindeki trstlerle, tekellerle, yasal dzenlemelerle kapitalizm aslnda yumuuyor. Kapitalizmin uzun alma saatleri, yoksullatrma, ar proleterleme dediimiz sreleri, artk giderek daha yumuayan, daha lman, daha gler yzl bir kapitalizme dnyor. Aslnda kapitalizmle mcadele etmeye gerek yok, o kendi kendini iyiletiriyor. Bernsteinn bu tezine ilk saldranlardan biri Rosa Luxemburg oluyor. Bu tartmay salt bir politik tartma olarak deil, kuramsal bir tartma olarak da srdryor ve Sermaye Birikimi kitabn da sermaye birikim srecinin nasl ilediini anlatmak iin bu revizyonist dncelere kar yazyor. Sermaye birikim srecini akladktan sonra kitabn devamnda emperyalizmden bahsediyor. Luxemburg tezini, bir emperyalizm teorisi olarak ortaya koyuyor ve Emperyalizm, sermaye birikiminin, kendisine ak duran kapitalist-olmayan evre iin verdii

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

rekabeti mcadelenin siyasal ifadesidir, diyor. Bu kitaptan bir iki cmle aktarmak istiyorum: Mesela Rosa diyor ki; Bu gelimi lkeler, gelimemi dediimiz, -yani o zaman iin kapitalistlememi dediimiz- lkelerdeki doal ekonomileri yktlar. Bugn baktmzda bu tezin, teoride ve tarihsel srelerde desteklenmi olduunu gryoruz. rnein, ngiltere uzunca bir dnem boyunca Hindistandan kumalar ithal ederken, zaman iinde Hindistandaki retim srelerini, retim atlyelerini ele geiriyor ve bir sre sonra da bu lkede retimin geliimini ve hatta var olmasn engelliyor. yle bir hale geliyor ki, Hindistandan hammaddeyi alyor, ngiltereye tayor, ngilterede retiyor, rettiklerini Hindistana satyor. Benzer sre Osmanl iin de geerli. Mesela 1860larave 1870lere kadar Ankara en byk tekstil retim yerlerinden birisi. Bursa keza yle Yani Anadolunun pek ok yerinde binlerce ufak tezgh varken, daha sonra ya oradaki atlyeleri iletiyorlar ya da hammaddeyi Osmanldan alp, retimi ngilterede yapyorlar. zellikle ABDdeki i savatan sonra pamuu Osmanldan alyorlar, sonra ngilterede retip, tekrar Osmanlya satyorlar. Yani Rosann emperyalizm teorisi ve kapitalizmin yaylma teorisi en azndan Hindistan ve Osmanl rneinde dorulanmtr. Rosann teorisi ok byk almlar sunan bir teori olarak karmza kyor. Bu almay bu denli ayrntl anlatmamn nedeni, Rosa Luxemburgun gerekten ok byk bir entelektel ve Marksizme ok byk katk salam bir kadn olduunu dnmemdir. Rosann bir de ktisat Nedir? balkl bir kitab var mesela, ok ince bir kitaptr. Bu kitaba bakarsanz, bugnk iktisat eitiminden nefret edersiniz. nk Rosann bu kitapta eletirdii o dnemin iktisatlar bile, bizim u anda iktisat fakltelerinde anlattklarmzdan ok daha makul eyler sylyorlar. Bugn iktisat fakltelerinde iktisadn tanm nasl yaplyor: Sonsuz insan ihtiyalar karsnda ok snrl kaynaklar var; ne yapsak da bu sonsuz ihtiyalar bu snrl kaynaklarla karlasak Dahas, hibir iktisat dersinde bu ihtiyalar zerine konuulmuyor. htiyacn kendisi sorunsallatrlmyor. Brakn snf analizini filan, ihtiyacn basite ne olduunun bile konuulmad bir iktisat eitimi var. Ama o kitaba baklrsa, Rosann kendi dneminde eletirdiklerinin bugn bizim iin ne kadar ileri olduu grlecektir. *** Bir de Rosann dilinden sz etmek gerek; dili ok gzel. Hangi dilde yazyorsa o dilin btn zenginliklerini kullanyor. Edebi bir dili var. Zaten Berline geldiinde ilk eletirdii eylerden biri kullanlan dil. Bu sorunu sevgilisine de yazyor, arkadalarna da yazyor: O kadar kuru bir dil var ki, hlbuki bizim byle iir syler, ark syler gibi yazmamz gerekir, diyor, ki kendisi de byle yazyor. Sevgilisine yazd mektuplardan, arkadalarna yazd mektuplara, makalelerinden verdii sylevlere kadar ok iirsel, gzel bir dil kullanyor. Bunun yan sra iyi bir hitabet yetenei olan, bu anlamda ok donanml bir kadn. Bu arada Rosa Luxemburgdan bahsederken atlamamamz gereken eylerden bir tanesi I. Dnya Savana kar ald tutumdur. Daha nce sylediim gibi, Almanyaya geldiinde Sosyal Demokrat Partiye giriyor ve parti iinde ok nemli bir yer ediniyor. Bu srete

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 135

136

I. Dnya Sava patlak veriyor. Bunun ncesinde, II. Enternasyonalde alnan bir karar var; btn dnya iileri sava protesto edecek. nk btn iilerin dayanmasnn sermayenin savandan ok daha nemli olduu kabul ediliyor. Fakat tabii ki bu birlik paralanyor. Sava btesine Sosyal Demokrat Partiden onay kyor. Rosa Luxemburg ve birka kii iin ykm demek bu, korkun bir geri adm Rosann tek gvendii Fransadaki bir yolda, bir enternasyonal toplantsnda bir tek ondan destek alyor. O da toplant sonrasnda vuruluyor zaten. Rosa partiden hemen ayrlyor. Birka kiiyle ufak bir hizip kuruyorlar, sonra bu, Spartakistler ad altnda yeni bir rgte dnyor. Sonra 1917 Devrimi oluyor, Rosa devrimi destekliyor, fakat pek ok adan Sovyetleri ve Lenini eletiriyor. Onu da hemen ksaca syleyeyim. Eletirilerinin temelinde, devrimin ilerleyen zamanlarnda Leninin demokratiklememesi var. Hiziplere yer vermedii iin, ok partili olmad iin, basn organlarna sansr uygulad iin Lenini eletiriyor: Bu byle giderse Sovyetler ok baskc, totaliter bir yapya dnecek ve hibirimiz de bunun hesabn veremeyeceiz, diyor ki dedii de kyor. Sonra 1918de, tam Rosa bir ekilde ieriye alnmken, Almanyada Spartakistler bir ayaklanma balatyorlar. Fakat Rosa bunun ok erken olduunu dnyor. Erken bulmasnn sebebi, bu ayaklanmann kitlesel olmamas ki Rosa iin kitlesellik ok nemli. Kitlesel grev diye tanmlad Rosann en vurgulu tezlerinden biri. Yani bir yanyla kendiliindencilik vurgusu var. Fakat bunu yle anlamamak gerek: Bir nc parti olmayacak, kendiliinden bir devrim olacak, demiyor, aksine halk hareketinin ykselmesi gerektiini ve nc partinin de o devrimi yrtmesi gerektiini sylyor. Dolaysyla Spartakistlerin bu kn ok zamansz buluyor. Zaten bu ayaklanma, ayaklananlara kar byk bir katliama dnyor, pek ok devrimci katlediliyor Bu srete, Rosann en yakn arkada, yolda Liebknecht de katlediliyor. Liebknechtin ldrlmesini Leo ortaya kartyor, aydnlatyor. Bunun ardndan Rosa da ldrlyor. Rosann ldrlmesi, insanlk tarihindeki en ac olaylardan biri. Rosann literatrde ok konuulan, Leninle ters dt bir konu daha vardr: uluslarn kendi kaderini tayin hakk. Bu gnmzde de tartlmaya devam eden bir konudur. Rosa kendisi Polonyal olduu ve Polonya iin mcadele vermi olduu halde, bandan beri unu savunuyor: uluslarn kendi kaderini tayin hakk olamaz. nk Marksizm, devrim, ulusu aan bir olgudur. O zaman dnn, bir devrim a aslnda. Rusya yle, Polonya yle, Almanya yle, ngiltere yle... Almanyada devrim bekleniyor zaten, Rusyada devrim olmu Bizim devrim ufkumuzun btn iileri birletiren enternasyonal olduunu sylyor. Lenine kar da bunu iddia ediyor. Hatta Lenin, Rosann yazd bu konudaki yazy, Rosann yazdn bilmeden okuyor. Sonra Rosann yazdn reniyor ve ona ok kymet veriyor ve hatta Rosaya kartal diyor. Feminizme Nasl Yaklayorlar? Rosann feminizmine dair de birka ey syleyeyim. Rosa Polonyadan

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Almanyaya gelirken Leo, Rosaya diyor ki: Seni partiye bir kadn takdim etsin, kadn dergilerinin editrlerinden birisiyle bu takdimi yapalm, ok ho durur. Fakat Rosa bunu kabul etmiyor, nk o dnem iin, kadn meselelerine diyelim, daha mesafeli duruyor. Zrihteyken birka kadn toplantsna gitmi, fakat o kadar tartmac ve konukan bir kadn olmasna karlk o toplantlarda hi sz almad syleniyor. Sonra Berline geldiinde Clara Zetkin ok yakn arkadalarndan biri oluyor. Clara ile ok yakn temaslar var, hatta Clarann dergisinde de yazyor. O dnem Clara Zetkin Eitlik Dergisinin editr biliyorsunuz 8 Mart Dnya Kadnlar Gnnn kutlanmasn ilk Clara Zetkin nermiti. Rosann feminizmle her zaman ikircikli bir ba olmu. Oysa daha nce bahsettiim gibi hem sevgilisiyle ilikisi hem de partide erkek yoldalarnca maruz brakld ayrmclk Rosann feminist damarn beslemesi gerekirken, tersine o hep geri durmu. Aslnda kadnlar iin mcadele edilmesi gerektiini savunduunu birtakm syleilerinde, szlerinde gryoruz. Fakat bir taraftan da hep undan ekiniyor; kadnlar zerine bu tr bir vurgu yaplmas partinin, rgtn bir ekilde paralanmasna sebep olabilir. Bu yzden kadn hareketine hep mesafeli yaklam. Fakat 1912 ylnda Almanyann bir kentinde Kadnlarn Oy Hakk ve Snf Mcadelesi balkl bir sunu yapyor. Sunuunda kadnlar iin oy hakk talebini dillendiriyor; ok da gzel bir metindir bu. Bu metinde iki temel ayrm tespit edebiliriz: bunlardan biri, proleter ve burjuva kadn ayrm; bir dieri ise, cretli ve cretli olmayan emek ayrm. Proleter kadnlar retken kadnlar olarak tarif ederken burjuva kadnlar, ne yazk ki, zlerek sylyorum, asalak kadnlar olarak tanmlyor. Diyor ki: Proleter kadnlarn oy hakkn almas gerek nk proleter kadnlar seim srecinde ok alyorlar. Ben sunuun banda da sylemitim, Berline ilk geldiinde seim zamanyd ve Rosa en kk yerlere kadar gitmi, partiye ok oy kazandrmt. Onun gibi yzlerce kadn bu srete yer almt. Fakat bu mcadeleyi veren kadnlarn, -seim srecinde fiili olarak yer aldklar halde- seme ve seilme haklar bulunmuyordu. kincisi Proleter kadnlar retiyorlar, diyor. cretli emeki olduklar iin bu kapitalist dzende temel reticiler. Bu nedenle de oy hakkn hak ediyorlar. Hatta diyor, sermaye asndan, burjuvazi asndan onlarn seme seilme hakknn olmas da ileri bir ey. nk emek nitelikli olduka retim de o denli artar, diyor. Bugn beeri sermaye diye tanmlanan bir ey var ya, onu baka bir yerden sylyor. Daha nitelikli bir emek iin burjuvazi proleter kadnlarn oy hakkn kabul etmeli, diyor. Ama diyor, kabul etmemesinin sebebi tamamen snfsaldr. Ve bunu kadnerkek eitsizlii zerine hi vurgu yapmadan sylyor.- Proleter kadnlarn glenecek olmas (proleterlerin neredeyse % 30u kadn) ve proleterlerin daha gl olarak karlarna kacak olmas nedeniyle burjuvazi proleter kadnlarn oy hakkn tanmyor. Oysa burjuva kadnlar oy hakk talebiyle gelselerdi, burjuvazi iin bu ok rahatlkla verilebilecek bir hakt. Sonu olarak bu metnin, Rosann kadnlar zerine grlerinin yer ald en temel metin olduunu sylemek gerekir. Bunun dnda kadnlara zellikle vurgu yapt bir metni bulunmuyor. Kadnlarn soysal haklar bakmndan erkeklerle eit olmas gerektiini savunuyor ama cinsler arasndaki eitsizlii kadnlarn snfsal pozisyonlaryla

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 137

ilikilendiriyor. unu da sylememiz gerek ki Rosa orta snf bir ailede bym, orta snf alkanlklar olan bir kadn. rnein, Leo ile evlenmek istiyor; evlenmek istemeyen Leo. Kendini devrime adad iin evlilii bir konfor olarak gryor Leo. Hatta bu yzden ilikilerini hep gizli tutuyorlar. Elbette ki birliktelikleri biliniyor, fakat ne Polonyada ne de Almanyada parti iinde konuulmuyor. Rosa ocuk istiyor, Leo istemiyor. Rosa ile Leonun aklarnn anlatld bir kitap var, orada da Rosann biyografik filminde de grebilirsiniz, Rosa, Leoya yle diyor: Kk bir evimiz olsun, gzel mobilyalarmz olsun, ylda birka kere tatile kalm birlikte Bunu da yapabiliyorlar, nk Leonun epeyce paras var. Bir orta snf yaantlar var.
stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

*** Glnur: Melda hakikaten ok gzel bir sunum yapt, ben de zevkle dinledim. Benim de altn izmek istediim bir sr eyin altn izerek geti. Ben konuacam ama araya girmek isterseniz ltfen girin. Bahsedeceimiz kadnlar okumu ya da bilmi olup olmamanz hi nemli deil, konuyu gnmzle ilikilendirerek konumaya alacaz. Baz kadnlarn politika yapma tarzndan, felsefe yapma tarzndan onlarn kadn olduunu anlamak zor oluyor. Mesela baz kadnlar sadece gnderdikleri mektuplardan anlayabiliyorsunuz. Rosa Luxemburg bence bunun baat rneklerinden biri. Yani zel alanda kadn olan, ama kamusal alanda filozof olan kadnlardan bir tanesidir. Kadn politikaclar, felsefecileri, filozoflar konuurken, feministler olarak da zaman zaman dtmz ikircikli bir konum oluyor. Biliyorsunuz, genellikle erkek filozoflar cinsiyetsiz olarak tartlr ama kadn filozoflar tartrken, bu kadnlarn teorilerini bile konuurken sevgililerini de konuuruz, yani cinsiyetsiz bir tartma yapamaz hale geliriz. Ama ben istiyorum ki burada o cinsiyetli tartmay baka bir biimde kuralm. Melda da bu kadnlarn zel hayatlarn anlatarak konuya girdi. nk bu kadnlar hakikaten yaamlarndan beslenen kadnlar. Rosa Luxemburgun Polonyadaki sreci anlatma abas, orada bulunma ve oray anlama abasyla ok ilintili. Kollontay zaten bence de bambaka bir rnek. Bu kadnlar ierisinde akas benim de en fazla meylimin olduu, dilini en ok sevdiim, okumaktan keyif aldm kadnlardan bir tanesi. Belki tartmaya yle girmek doru olabilir: Nilgn Tokerin Amargide bir yazs vard, Hannah Arendt Neden Feminist Olmad? diye, bence ok gzel bir yazdr o. Orada yle bir tespitte bulunuluyor: Hannah Arendt kadnlar yok sayan bir erkek zihniyetinden dolay deil; kamusal alan, zel alan, sosyal alan zerine yapt deerlendirmelerden dolay feminist deildir aslnda. Bunun ok nemli bir tespit olduunu dnyorum. nk biz feminist olmamann karsna mtemadiyen sadece mstakil bir erkek zihniyeti ile ilikilenmek gibi bir alan koyuyoruz, ama feminist olmamann byle bir alan, byle bir amlamas da olabiliyor. Rosa Luxemburg yine benim bu alanda verebileceim rneklerden bir tanesi. Bu kadnn, Luxemburg, Zetkin, Kollontayn, iki eserden ok etkilendiklerini biliyoruz. Bir tanesi, Engelsin Ailenin, Devletin,

138

Mlkiyetin Kkeni ikincisi de, Bebelin Kadn ve Sosyalizm kitab. Bu kitaplar, kendi yazlarnda olduka referans verdikleri ve konutuklar kaynaklar. Engelsin kitabn geerek, daha arlk verdikleri Bebelle ilgili birka ey syleyeceim size. Kadn ve Sosyalizm, adnn bize artrdnn tesinde romantik de bir kitaptr. Evlilikle ilgili tespitleri, cinsellikle ilgili tespitleri, kadnn i hayatna girmesiyle ilgili tespitleri ilgintir. Bu kitapta Bebelin sosyalist feminizmin de erevesini izen bir cmlesinin olduunu dnyorum. Btn konuulanlar yani, bundan sonra konuacaklarmz ve bundan nce konutuklarmz da bu erevede dnmemiz asndan yol ac olabileceini dndm iin okuyaym. Bizim amacmz, burjuva sfrajetlerinin istedii gibi bugnk dzen iinde kadn ve erkee eit hak salamak deil, bundan daha ileriye giderek bir insan, dier bir insana muhta yapan balardan kurtararak, her iki cinse de bamszlk vermektir. Ben bunun ok basit, anlalr ve sosyalist feminizmi de zetleyebilecek bir ifade olduunu dnyorum. Tabii amacm burada sosyalist feminizmi tartmak deil. Fakat Bebelin bu metninde de, Rosa Luxemburgun, Zetkinin metinlerinde de -Kollontay biraz daha farkl- kadn doas vurgusunun o dnemde de var olduunu, analn o dnemde de ne karldn gryoruz; analk yceltici bir vasf olarak tarif ediliyor. Bunun yle bir sebebi var: Birincisi, burjuva kadnlarna analk zerinden muhalefet ediliyor. nk bu kadnlar bakalarnn emeini smren tembel kadnlar olarak grld iin ii kadn, burjuva kadnndan farkllatran vasflardan biri olarak, kadnn ocuunu iyi bir proleter olarak yetitirmesi vurgusu yaplyor. Luxemburgla ilgili Melda ok gzel vurgular yapt. Ben ok kk birka atfta bulunaym. Ben de Rosann Lenine muhalefetini ok nemsiyorum. nk Lenin o dnemde dergilerin banda bulunan, editrlk yapan kadnlarla ilgili srekli yorumlar yazyor. Bunun editrln beenmedim, bundan editrlk buna geti, ama bunda bu eksikti gibi raporlar yazyor. Bu dnemde, Lenine kar yrtlm, stelik de merkeziyetilik zerinden yrtlm bir muhalefetin ok nemli olduunu dnyorum ki sonrasnda Lenin Bir Adm leri ki Adm Geride aslnda Rosa Luxemburga da cevap vermeye alr, ama Rosann metni o kadar gldr ki, Leninin metni geri planda kalr. Rosann orada yapt en nemli eletirilerden biri, Leninin merkeziyetiliini proletarya diktatrl kavramna benzetmesidir ki bu da ok nemli tartmalardan birisidir. nk o dnemde militarist kanat ierisinde ok gl sosyalistler var. Kollontayda da bu ok gl. Kollontay arla kar silahl ayaklanmay nerir. Bu yzden hakknda bir sr dava alr ve ka sreci balar. Ama ondan farkl olarak Rosa Luxemburg, militarizme ve diktatrlk vasfna en uzak duran kadnlardan biri olarak tarif edilebilir, diye dnyorum. Rosa Luxemburg, btn bu isim ierisinde, o dnemin tabiriyle burjuva sfrajetleri diye adlandrlan kadnlara kar en net ve en sert muhalefeti sergileyen kadndr bana gre. nk hem ok gereki bulmaz bu tartmay; bunun ok teorik bir tartma olarak kaldn dnr hem de burjuva kadnlarna, oy hakk ancak kendi emei ile hayatn kazanan, yaamak iin bakasnn emeini smrmeyecek insanlar iin geerli olabilir, siz byle deilsiniz ama diyerek kar kar. Katlmc (a): ngilteredeki sfrajetlerin burjuva kadnlar olmasyla

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 139

140

ilgili herhalde Glnur: Almanyada da, ngilterede de yle aslnda Katlmc (a): Onlar (burjuva kadnlar) asalak olarak gryor, onun iin nemsemiyor. Glnur: Tabii tabii yle. Burada btn bir tartma boyunca bence en nemli sorulardan biri karmza kyor: Sosyalist kadnlar kendi cinsiyle mi, yoksa kendi snfyla m bir zgrlk mcadelesi iinde olacaklar? Bunun cevabn vereceimi sanyorsanz ok yanlyorsunuz. (Glmeler) Rosa Luxemburg, tanmlamalarnda esas sorunu kapitalist devlet olarak tarif ediyor; insanlar btn bu zgrlk durumundan alkoyan fail kapitalist devlettir diyor. Bunu zaman zaman burjuva sfrajetlerine karlk yazmas nemlidir. Burjuva sfrajetleri erkekler bize bunlar yapyor derken o, hayr, bir dakika, bu kapitalist devlettir, diyor. unu da syleyeyim, dini snfa kar da ok ciddi bir muhalefet yrtmtr Rosa Luxemburg ve dini snfla ilgili birka yazs vardr. Orada, Din adamlar bizim kadnlardan olumu bir feminist hareket olduumuzu syleyerek hata yapyorlar. Biz aslnda evlilie ahlaki bir deer yklemekten de kanmayan kadnlarz, diyor ve Bu sadece bir kadn hareketi deil, bu ayn zamanda bir ii snf hareketidir, diye de ekliyor. Bu kadnlarn feminizmle mesafelerine baktmzda, feminizmi dorudan reddetmek istemediklerini gryoruz. zellikle Rosa Luxemburg reddetmiyor, fakat feminist olarak adlandrlmay bir tr yaftalama olarak alglyor. Buna genellikle tepki veriyor. Nurcan: Partideki konumunu ikincilletireceini dnyor. Orada ok sk mcadeleler var. Glnur: Evet, ama ben yine de bunun ok belirleyici olmayacan dnyorum. nk Kollontay da ok ciddi bir mcadele veriyor. Ama Kollontayn da Benim bu yrttm mcadelede partidekiler benim yandam olan kadnlar feminist olmakla suluyorlar gibi ifadeleri var. Ama argmanlarna baktnz zaman, aslnda Rosa Luxemburg kadar feminizme mesafeli durduunu sylemek mmkn deil. Meryem: Peki, o dnemdeki feminist hareket sadece sfrajetlerden mi ibaret? Melda: Evet, sosyal haklar zerinden giden, zellikle seme-seilme, eitim ve oy hakk zerinden giden bir hareket var. Bir ey syleyebilir miyim, yani, sen bahsettin diye imdi aklma geldi. Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin, Devletin Kkenindeki kimi tezler bugn pek ok bakmdan yanlland ama bence kadn erkek ilikisine dair can alc notlar den bir kitap. yle ki; bu kitap o zaman iin antropolog Morgann tezlerine dayanyordu, daha sonraki buluntularla beraber, baka baka eyler ortaya karld. Bu tezler lk bata evlilik nasld?, Anaerkil bir dnem var myd? gibi sorulara verdii cevaplar bakmndan antropolojik olarak yanlland. Fakat te yandan, bu, Marxn lmnn hemen ardndan km bir kitap. ok nemli vurgular olan bir kitaptr. Aslnda sol ierisinde Engels kadar ileri bir ey sylenmi deil bugne kadar diye dnmeden edemiyorum. Tarihteki ilk ezme-ezilme ilikisi kadnla erkek arasndaki ilikidir, diyor. Bizzat aileyi reddediyor. Proleter aile ortadan kalkacak, diyor. Bu da bir yanyla ok talihsiz bir ngr bugn iin. Yine de bu tezler ok kymetli; bugnse aile hl bizim hayatmzda,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

kutsal olmasa bile nemli yer tutan bir kurum aslnda, ne yazk ki Glnur: Bebelde de bu var aslnda. Melda: Evet evet. Glnur: Bebel de yksek snflarn evlilii ticari bir evliliktir, ii snflarn, yoksul snflarn evlilii aka dayanr, diyor. Melda: Bir sre sonra evlilie hi gerek duyulmayacaktr, diyor. Meryem: Bunlar diyorlar ama kendi hayatlarnda nasllar? Melda: Engels dnd gibi yayor. Bir ii kadnla iliki yayor. Meryem: Kadnlarn azndan onlarn nasl olduklarn bilebilir miyiz? Melda: Tabii tabii, unu syleyeceim, ok ilgin. Engels sevgilisini Marxlarn evine gtremiyor. nk Marxn kars Jenny byle aa bir snftan birini evine kabul etmiyor. Engels ok daha st bir snftan geliyor, babas fabrikatr. Ayrca Engels gerekten yaam ve dncesiyle ok daha btnlkl birisi. Ve sonra ilikisi olan o ii kadnn kardeiyle de evleniyor. Glnur: O dnem sanayilemeye ok byk bir nem veriliyor. Bence en nemli handikaplardan bir tanesi, aile iindeki i yknn kadnlar sanayide daha ok altrarak azaltlabileceini dnmek gibi bir ikilem ierisinde kalnmas. Yani Aile ierisindeki kadn, i yaamna daha ok girerek, sanayideki retime daha ok katlarak aile ierisindeki yknden kurtulacaktr, deniyor. Bu genel olarak btn yazlarda hakim. Bu kadnlarn hayatnda, evlerine gelen ilk zel retmenleri ok belirleyici olmu. Hepsi bir ekilde kendi hayatlarndaki retmenlerine teekkrlerini iletiyorlar. O dnemde okullar iki saat zaten. Fakat mesela Zetkini babas kz okuluna gndermek istiyor. O dnemde de kz okulu olmad iin eve bir retmen geliyor, sonradan bir kz okuluna gidiyor. Okulun mdiresiyle birlikte bir dergi kartyor. O dnemin mdirelerine bakar msnz? (Glmeler) Zetkinin en bandan itibaren ok politik bir kadn olduunu syleyebiliriz. Rosaya ve Kollontaya gre snfsal olarak ii snfna daha yakn bir kadn. Fakat o dnemin havasn zetlemek iin u bilgileri de vermek lazm: Kadnlar sadece dinleyici olarak niversitelere gidebiliyorlar. Kadnlarn, 1908lere kadar brakn bir politik rgte ye olmay, herhangi bir politik tartmaya katlmalar bile yasak. Kadnlarn, rencilerin ve raklarn O zaman Alman Feministler Dernei var, bu adla kurulmu. Fakat Alman Feministler Dernei de yle aklamalar yapyor ki; Kadnn grevi olunu salkl bir biimde yetitirmektir, kadnn grevi ev iinde ocuunu en iyi ekilde eitmektir. II. William Dnemi ve adamn aklamalar berbat. Tabii havay tahmin edebiliyorsunuz, o dnemde bir imparatorun aklamalar, bugn Erdoann aklamalar kadar belirleyici oluyor! Katlmc (b): Protestan ahlak? O da nemli, deil mi? Glnur: Evet evet, ok nemli. Zaten Protestan ahlaka dayanarak kadnlarn ne kmasnn, insan doasn arptmak olduunu, kadnlarn yerinin ev olduunu sylyor William. Ayn ekilde, Alman Emekiler Derneinde olan ve dnemin belirleyici fikir adamlarndan bir tanesi olan Ferdinand Lasalle de kadnlarla ilgili benzer aklamalarda bulunuyor. O dnemde herkes, kadnlarn ev iinde konumlandrlmasn kadnn doas zerinden aklamaya, bunun zerinden gerekelendirmeye alyor. Byle bir dnemde Clara Zetkinin sosyalist kadnlar temsilcisi seilmesi, nc Enternasyonale

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 141

nderlik etmesi hakikaten ok nemli. *** Clara Zetkin evlenmiyor. Sevgilisiyle birlikte o dnemde Almanyada yayor. Belediye bakanna bir mektup yazarak, politik sebeplerle evlilii kabul etmediini sylyor. Ama ifade ettii politik sebep feminist bir k deil; sevgilisi Rus ve ocuklarnn Rus nfusuna kaydolmasn istemedii iin bunu yapyor. Yani Ben politik sebeplerle evlenmek istemiyorum, kocam da politik sebeplerle evlenmek istemiyor. Biz ocuklarmzn Rus ktne kaydolmasn istemiyoruz, diyor. Fakat her halkarda belediye bakanna bir mektup yazp bu tr bir cesaret gstermesini nemli buluyorum. Zetkin, siyasi kimliinde daha ok Staline olan muhalifliiyle bilinen bir kadn, ama hayatnn son on, on be yl ok irdelenmemi olmasna ramen ok nemlidir. nk bu dnemde Almanyada Alman Komnist Partisine kar da merkeziyetilik zerinden ok ciddi bir mcadele vermitir. Kararlara tek bir kiinin katlmas, merkezi komitenin btn kararlar belirlemesi gibi birtakm ikayetlerde bulunur. Zetkinin tane daha nemli zelliini syleyeyim, sonra birlikte tamamlayalm. Beni etkileyen eylerden biri, yazdklarndan hibir ekilde memnun olmamasdr. Kautskiyle mektuplamalarnda; Kendimden o kadar memnuniyetsiz bir haldeyim ki, srekli yazyorum, yazdklarm beenmiyorum, yeniden yazyorum, ondan sonra postaneye gidiyorum, gnderiyorum, sonra yine piman oluyorum. Yani elimde olsa o postaneye gidip onun gnderilmesini durduracam, diyor. lk mektuplarnda acayip bir tedirginlik havas var, nk ok zor bir yaant sryor. Rosa Luxemburga ve Kollontaya gre, onlara kyasla ok daha zor ve gerekten yoksul bir hayat sryor. Bakmak zorunda olduu iki ocuu var. Mesela size ben Kautskiye yazd bir alnty okuyaym: Para pisliktir, ama ne yazk ki pislik para deildir. Terziyim, aym, amarcym, stelik de bana bir an rahat vermeyen iki haar olum var. Tam Luis Aragonun karakterini incelemeye balamtm ki, bir numaralnn burnunu silmem gerekti. Ancak yerime oturmutum ki, kalkp iki numaraly doyurmak zorunda kaldm. Ksacas yoksullukla kark, bohem bir hayat sryorum, diyor. kinci zellii ise kadnlarla kurduu youn ilikiler. Zetkinin hem Luxemburgla hem de Marxn kk kz Elenorla ilikisi ok youn. Bunu feminist olarak sylemiyor belki ama Rosa Luxemburg zerine yazdklar, Elenorla ilikisi, daha nemlisi dou halklar diye tarif edilen Grcistandaki, Kafkasyadaki kadnlarla ilikisi hakikaten ok nemli. Onlarla ok youn ilikide bulunmu ve hayatnn zellikle son on, on be yln dou lkelerindeki Mslman kadnlarn zgrlemesine (bunu onun ifadesiyle sylyorum) adam. Bu metinleri bence tartmasz bir biimde son derece oryantalisttir. Beni grnce sosyalizmin bayrayla balarndaki rtleri karp attlar, sosyalizmin zgrl onlarn ruhlarn sarmt, artk kocalaryla devrim arasnda seim yapacaklard, diye yazyor. Fakat bu yazlanlarn, oradaki evirmenlerin abartl ifadelerinden dolay byle olduu da sylenir. Ama sonuta oradaki atmosferi solumu oray gidip gzlemlemi, oradaki kadnlarla birlikte olmu bir kadn.

142

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

*** imdi gelelim benim kadna, (Alexandra) Kollontaya (Glmeler) Kollontay, hakikaten bence, zel ve kamusal elikisinin en az olduu, kendi hayatn ok gereki bir biimde politikayla ilikilendiren bir kadn. Kendi hayatn hem dier kadnlarn zel hayatlaryla hem kamusal alann politikasyla ok gzel ilikilendirir. zellikle zgr Bir Komnist Kadnn Biyografisini mutlaka okumanz tavsiye ederim. Bence, kendini anlatrken nasl politikay anlattn ve kendi hayatn politik bir durum olarak nasl nemsediini aka hissedeceksiniz. Melda bahsetti, Kollontay resmen o dnemin sosyalist grubu iinde ayplanm bir kadn. nk Kollontay zgr ak evlilie ait bir ey olarak grr. Yani, insan k olduunda o evlilikle ilgili bir meseldir. Ama ben zgr seksin peindeyim, der. Fakat bu aslnda srf cinsellie dayanan bir seks deildir. Kollontay, soylu bir aileden geliyor. Annesi bir kyl fakat babas ok soylu bir asker; ok tutucu, muhafazakr bir aile deil. Bunu u yzden nemsiyorum, o dneme baktmz zaman Kollontay neredeyse st snftan saylabilinecek bir kadn. Kendisi de bunu zaten sylyor yazdklarnda, ok mark yetitim, el bebek gl bebek yetitim. Hatta bykleri dier ocuklarn eriemedii bir sr eye hi talep bile etmeden eriebildiim iin eletirdim ve bunu sorgulayarak baladm, diyor. Bu durum ise, gnmz asndan yle bir sorun tekil ediyor benim iin: Bugn pek ok st snftan kadn ile ilikilenmek oumuz iin mevzu bahis bile deil. O kadar byk bir mesafe var ki aramzda. Diyelim ki bugn st snftan bir kadn gelse ve gerekten sosyalist bir hareketle ilikilenmek istese, bunu belki de bir kiisel muhasebenin sonucu olarak talep etse ben ciddi problemler yaayacan dnyorum akas... Gne: Peki problemler yaam m? Glnur: Bu sebeple herhangi bir problem yaadn sylemiyor Kollontay. Bilakis kendisi, Ben bunu bir eitlik, adalet dncesi asndan sorun ettim, diyor. Kollontayn ailesi onun soylu biriyle evlenmesini istiyor. Hatta ablas on yedi yandayken, yetmi, seksen yanda bir adamla evleniyor. Kollontay da Ben de bunun zerine dert

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 143

Ayrca biz bu alntlar okuyoruz ama aslnda bunlar tabii bir tarih skalas iinde okumak lazm. nk ben kadn iin de yle bir ey sylenebileceini dnyorum: Kadn mcadelesini ok nemsemedikleri bir yerden, kadn mcadelesini nceleyen bir yere doru gittiklerini dnyorum. Mesela 1896da Gothadaki Sosyal Demokrat Parti Kongresinde Clara unu sylyor: Proleter kadnn kurtuluu, tm teki snflardan kadnlarn eseri olmayacaktr. Cinsiyet ayrm olmakszn, Proletaryann eseri olacaktr. Ama bundan sonra da mesela II. Enternasyonaldeki kadnlarn dahil ediliini, Onlarn tavr biraz braknz yapsnlar, braknz gesinler, gibi bir tavrd. lk defa III. Enternasyonalde kadnlarn katlmn ncelikli bir durum olarak grmlerdir ve buna ihtiya duyduklarn belirtmilerdir, diyor. Nitekim artk III. Enternasyonalden sonra, III. Enternasyonaldeki merkezi organn bir hegemonya gelitirmesi zerine, Clara Zetkin kadnlar iin karlan dergiyi alr ve onun editrln dier kadnlarla birlikte srdrmeye karar verir.

144

ettim, ak olacam bir adamla evleneceim, diyor. Yirmi yanda kuzeniyle evleniyor. Kuzeni gayet fakir denilebilinecek bir adam. Ailenin desteiyle maddi durumlar iyileiyor. Fakat Evlilik benim iin hep kafes gibiydi, diyor Kollontay. Bunu zaten sorgulamaya balyor, srekli okumaya balyor. ok ksaca syleyeyim. Bir gn kocasnn yneticilik yapaca bir fabrikay grmeye gidiyorlar. Orada benim iin flalar patlamt, diyor. Bir anda, nasl patronlar bu iileri eziyorsa, erkeklerle kadnlar arasndaki iliki de bu, diye dndm. Ve bu benim iin bir kopma noktas oluturdu, diyor. Onun zerine olunu da kocasna brakarak, oradan ayrlyor. Annelii iin ise yle sylyor: yi bir anne olmaya altm ama annelik hibir zaman benim hayatmn arlk noktalarndan biri deildi, diyor. Bunu yazacak kadar da cesur. nk o dnemde kadnlar iin en nemli eylerden biri anne olmak. Senem: Kollontay hi tanmyorum da, ok merak ettim. Ne zaman domu ve nerede yaam? Glnur: O dnemin kadnlar her yerde yaam, demek mmkn. 1872de Sisilya diye bir yerde domu. Sisilya o zaman herhalde Avusturya Macaristan snrnda bir yer. Ondan sonra Prusya, Almanya, Rusya, sonra bir ara srgne gnderiliyor eli olarak. Yani, ok geziyorlar, ok dil biliyorlar. Tabii bir taraftan da Kollontay okurken o kadar etkileniyorsunuz, o kadar duygulanyorsunuz ki Mesela ey diyor: Kocam o dnemde benim artk politik durularm, politik mcadelelerimi kendisine kar bir duru olarak alglamt ve sorun yaamaya balamtk, diyor ve ayrlyor. Bu ayrl tabii acayip bir ses getiriyor, acayip bir sorun yaratyor o dnemde. Kollontay da o dnemde mcadele veren sfrajetleri burjuva hareketi olarak gryor. nk Bu kadnlar oy hakk kazansa ne olacak? Oy hakk kazanmalar evdeki hayatlarnda bir kazanm salamayacak ki! diyor. lk nce Boleviklere katlyor, fakat sonra Meneviklerle birlikte oluyor. Bu ok nemli, nk sonrasnda, sosyalist yaznn ierisinde Kollontay eyle ok lanetlenmi diyebilirim: Birincisi, bahsettiim zgr seks meselesi. Meldann dedii gibi, bakanlk yapt dnemde stelik. Bir tane adamla yetinsin diye haber gnderiyor Lenin. (Glmeler) kincisi, Meneviklere katlm olmas ok eletiriliyor. Bunu aacam birazdan. ncs de, Stalin tarafnda olmas. Hakikaten Stalinle bir tr uzlama ierisine girdii, hatta Trokinin gnderilmesi srasnda bundan yana bir tavr ald syleniyor. Melda: ok enteresan bir ey var. Kollontayla Trokinin bir tartmas var. Sovyet devriminin erken bir dneminde, Nasl bir fabrika ynetimi olacak? diye tartyorlar. O zaman iin Troki fabrikadaki disiplinin bir askeri disiplin olmas gerektiini sylyor. Yani, retim biiminin byle olmas gerek, diyor. Kollontay ise Trokinin bu fikirlerine karlk z ynetimden bahsediyor. Yani, iilerin daha merkezde duraca ve reticilerin retim srecinde karar alc, belirleyici olaca demokratik bir biimi savunuyor. Lenin ikisi arasnda kalyor. Yani Troki ve Kollontay arasndaki husumet aslnda erken bir dnemde ekillenmi. *** Glnur: Aslnda genel olarak ben bu kadnn yazdklarnda yle bir elikiyi gryorum: lk bata bahsettiin bu sanayileme meselesiyle

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ilintili olarak, tamam, bir taraftan z ynetimci olalm, ok disiplinli olmayalm ama bir taraftan da yeni bir devrim kuruyoruz, kapitalizmle mcadele ediyoruz, bu da kolay bir ey deil ve bunu baarabilmek iin de belli bir disipline de uymamz lazm gibi bir eliki. Bir de Kollontay ssl bir kadn. O dnem, burjuva kadnlar gibi kocaman apkalar takyor. Bu yzden de ok eletiri alyor, sadece yaad dnemde deil, ldkten sonra da bu yzden eletiriliyor. Bir de size Meneviklerle ilgili meselesini syleyeyim; evet Meneviklerle bir ittifak ierisine giriyor, fakat onlara katld ve katlmad konular da sylyor: Meneviklerin, ii snfnn kurtuluu iin, ii snfyla liberaller arasnda bir ittifak kurulmas gerektii fikrine katlmyorum, diyor. Kendi ait olduu snfa ramen srekli, sadece ii snfnn kendi ierisinde bir mcadele yrtmesi gerektiini sylyor. Uzun uzun parti ierisinde kadn meselesini gndeme getirirken nasl sorunlarla karlatn anlatr: Parti iinde, ben srekli kadnlarn ayr bir rgtlenmeye gitmesi gerektiini sylediim zaman, resmen dlandm. Hem o dnemin kadnlar tarafndan dlandm hem partidekiler tarafndan dlandm. Onlar ikna etmem ok fazla zaman ald ve nihayet bu zamandan sonra 1907de Kadn Derneini kurabildim, diyor. Bu ok nemli, aslnda Kadn Derneini kuran kii o. Ondan sonra Zetkin baa geiyor sonra Kollontayn birtakm etkileri oluyor. Kollontayn, mcadelenin aktif olarak iinde olmasna ramen o dnemde bakanlk yaptn, elilik yaptn unutmamak lazm. Zaten bunu anlarnda da yle anlatyor: Benim bu dnemde, bu grdm muhalefete ramen byle eyler yapm olmam aslnda btn kadnlarn bu hayatta kendi hayatlarnda grdkleri muhalefete ramen neler baarabileceklerinin de gstergesidir, diyor. unu okuyarak bitireyim isterseniz: zel yaantm kendi deerlerime gre srdrdm ve ak hayatm ancak bir erkein gizledii kadar gizledim, diyor. Bu ok nemli. Yani, Ben hibir eyi gizlemedim, beni bir eyi gizlemekle suluyorsanz, ben ancak bir erkein gizledii kadar gizledim, diyor. Evlilikle ilgili olarak da: Kadnlar, en bata evlilik zerindeki muhafazakr ve ahlaki yargya kar geldiklerinde gerek anlamda bir ey kazanm olacaklardr. nk ben kanl pazardan ve 1905teki devrimin balangcndan sonra unu grdm; bir dnemde coku ne kadar byk olursa olsun, mcadele amac ne kadar byk olursa olsun, ben o dnemde ilk kez, bizim partimizin kadn sorununu ne kadar geri planda braktn, yani her eyi yapabileceimize inandmz bu dnemde bile, kadn mcadelesinden ne kadar katmz ilk kez bu dnemde grdm, diyor. Melda: Bu kadnlarn bir de u yanlarn grmek gerek, nk tarihi yazanlar bunlarn da zerini rtyorlar. ubat devrimi olmu, Lenin o srada Rusyada deil. Bu arada Menevikler ya da sosyal demokratlar diyelim, ubattaki halk ayaklanmasn sahiplenmi durumdalar. Bolevik Partinin Bolevik kanad, sosyal demokratlarn sol taraf diyelim, bu srece ok fazla dahil olamam. Pravda Gazetesi kyor ve banda Stalin var o dnem. Lenin geliyor Nisanda, nl Nisan tezlerini aklyor. Nisan tezlerinin nemi u: Bu halk ayaklanmas bir sosyalist devrime gidecek, biz bunu gtrmeliyiz, diyor Lenin. O dnem neredeyse hi kimse Leninin szlerine destek kmyor. Lenin uzaktayd, u anki koullar bilmiyor, deniyor. Lenini ilk destekleyen birka kiiden biri

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 145

de Kollontay. lk bata Leninin yannda duran ve o mcadeleyi o anda sahiplenen kiinin Kollontay olmas ok enteresandr. Kolontay bu bakmdan da ok nemli buluyorum. Snf m Cinsiyet mi! Glnur: Belki, kendi aramzda bir tartmaya uradan balayabiliriz: Kendi snfmzdan erkeklerle ve kadnlarla birlikte mi yoksa kendi cinsiyetimizden olanlarla birlikte mi mcadele etmeliyiz? Yani snf m bir muhalefet izgisi olacak, yoksa cinsiyet mi? Bu ok nemli bir tartma. Asl: Bu biraz hedeflediiniz eyle ilgili, yani kapitalizmi ykmak istiyorsanz snf ekseninde rgtlenmek belki daha makul olabilir. Ama patriarka ve kapitalizm diye iki ayr ey koyuyorsak ortaya ki patriarkann da kapitalizmin iine u an eklemlendiini dnyorsak, yani esas hedef kapitalizm mi olmal acaba? demeye balyor insan. Mesela bir erkekkadn ilikisinin smr zellikleri kapitalizmdeki smr ilikisinden daha farkl. Ama bir yandan da, u an yle bir dnya var ki; bir yandan kadnlar olarak hepimiz evlerimizden kabiliyoruz, alabiliyoruz, teorik anlamda btn haklara sahibiz; bir yandan da yapsal olarak bir ksmmz hl ok yoksul, doururken lyor, salk ve eitim hakkndan yararlanamyor. Yani, sosyal haklarn daha yeni yeni kazanlmaya baland dnemdeki argmanlarla, sosyal haklarn tamamen hukuki anlamda hak olarak karmza kt ve de ok aktif bir ekilde kullanabilirsek kazanm elde edebileceimiz imdiki durum birbirinden farkl. yle zamanlar var ki, kadnlarn kadnlarla dayanmas gerekiyor, yle zamanlar var ki snf dayanmas yapmak gerekiyor. Mesela Torba Yasas gibi bir ey var. Bu yasaya karn kadn kadna dayansak ne olacak? Bir sr ey olabilir elbette ama Torba Yasas dediiniz ey tamamen belli bir snfa saldr. Kadnlar da iinde eriterek yaplan bir saldr... Melda: Kadnlara zel saldrlar da var sanki Asl: Onlar da deifre etmek gerekiyor elbette; esnek almayd, ev iindeki almann dzenlenmesiydi... Geri bunlar ieren maddeler gemedi ama... Yani bence politika retirken biraz o ann koullarna dikkat etmek gerekiyor. Zaten politika byle bir eydir. Melda: Tabii. Bir de yle bir ey var, senin sylediini tamamlamak iin sylyorum, dedin ya Neye kar mcadele ediyorsanz, ittifakn ona gre belirlenmesi gerekir, diye. Bence ok haklsn. Buna bir de ne iin mcadele ediyoruz?u eklemeliyiz. Ne iin ve neye kar mcadele? Kapitalizmle ve/veya ataerki ile mcadele eden farkl farkl feminist gruplar, farkl farkl karma gruplar var. Mcadelenin sonrasnda ulalacak nokta olarak neyi tarif edeceiz? Yani ufkumuz grdmz biimler mi olacak? Kbada bir eit sosyalizm gryoruz, Sovyet Birliinde grdk, br biimleri de grdk Kadn olarak bu rnekler benim ufkumu kaplamyor. Bense ataerkil ilikilerin de ortadan kalkt, kadnlarla erkeklerin her trl toplumsal kaynaa eit biimde ulaabilme olana bulduu ve kendilerini gelitirebilecek btn olanaklara eit biimde sahip olduklar bir toplum tasavvur ediyorum. Bu toplumu kuracak yol kapitalizmle mcadeleden geiyor. Bir koul bu, nk bir

146

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

smr ilikisi tarif ediyor kapitalizm. Ama senin dediin gibi, kadnn emeinin smrld bir baka ilikiler sistemi var, ite ataerkil sistem dediimiz sistem byle bir sistem ki aslnda ataerkiyle kapitalist sistem, senin de bahsettiin gibi, ok fazla birbiriyle dolaymlanm olduklar halde kendilerine zg rasyonelleri var. rnein, u son dnem artan iddet olaylarn nasl aklayacaz? Yoksullama ok yksek, evet, isizlik ok yksek boyutlarda, iddet buradan besleniyor ama salt bununla aklarsanz, o zaman kadnlarn konumunu, kadnlarn baka srelerdeki ezilmesini nasl aklayacaksnz? Asl: Bir yaz okudum geenlerde, yle bir ey sylyordu: Smr ilikilerinin bir sonucu olarak ortaya tahakkm ilikileri kar. Melda: Belki de beraber kurulur aslnda Asl: O yazda yle diyordu ama beraber dnelim diye bunlar sylyorum. Erkek ve kadn arasnda yaanan smr ilikisinde bizi kstran eyin ite bu tahakkm olduunu dnyorum. nk bir eyden sonra siz ne kadar devrimci bir kadn olsanz, ne kadar yaratc, retken, dnyay deitirebilecek, hep beraber bir eyler retebilecek birisi olsanz bile, o iddete dnen tahakkm ilikisine kitleniyorsunuz. Yani bir sre sonra zaten en son noktada, ya o sizi yok ediyor ya da siz kendinizi yok ediyorsunuz. Bu tahakkm ilikisi ile mcadelede kadnlarla yan yana, dayanarak mcadele etmek kendi gvenini tekrar kazandran ve ykselten bir ey. Melda: Ben sana yant verirken, biraz da sesli dnyorum. Smr ilikisi, eer Marksistseniz art deer smrs olarak tarif edersiniz. Feministler Marksistler tarafndan hep u nedenle sulanmtr: Siz bir kadnla erkek arasndaki ilikiyi bir smr ilikisi olarak tarif edemezsiniz, nk ev iindeki emek sreci olsun, cinsellik olsun burada bir smr ilikisi bulunmaz. nk ev iindeki bu ilikiler deer yaratm sreci deildir. O halde bizim yle bir eye ihtiyacmz var: Biz, smr ilikisini, kapitalist toplumdaki biimini de ierecek ekilde yeni batan tarif etmek durumundayz. Bu, feminist alanda yeni almaya balayan arkadalarn ii olsun. nk gerekten ok nemli bir konu. Smr eer ki birisinin emeine, bedenine, zamanna el koymaksa, bu durumda smr ilikisini pek ok biimde tarif edebilirsiniz. O nedenle, byle baktmzda, tahakkm de smr ilikisinin her zaman yan banda duran, yani smrye zamansal deil belki kavramsal bir ncelik vererek tahakkm ilikisini tarif etmemiz gerekir. Asl: Bir de btn bu konumalar esnasnda unu ok merak ettim, Leo ve Rosann duygusal ilikilerinde ya da Clara Zetkinin eiyle ilikisinde, bu kadnlarn beraber olduklar erkeklerle bir retmen-renci ilikisi kurduklarn gryoruz. retmen renci ilikisi simetrik bir iliki deildir ki Ben kendi adma, bu zgrlk ve eitlik sorununa dair dnrken hep, nasl zgr ve eit olacaz, diye dnyorum. Mesela Kollontay zgr cinsellik yayor, bu yzden eletiriliyor. Ama erkeklerin %60-70 aras byle yayor zaten, ama onlara hi eletiri gelmiyor... Glnur: Tabii onunla olan erkeklere bir ey olmuyor. Onlar da sonuta sosyalist rgt iindeki erkekler. Asl: Mesela erkekler o zgr cinsellik ilikisini kurarken kadnn zekasn, emeini smryorlar ve bu smr sayesinde bir ekilde kendilerini yeniden retiyorlar, bu art deer olabilir bence. Melda: Besleniyorlar tabii

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 147

148

Asl: O bir art deer deil midir? Art deer derken, sonuta tane fazla yaz yazabiliyorsanz bile, bu art deerdir yani. Glnur: Tabii tabi Asl: Siz orada duygusal ilikinizin zdrabyla hibir ey yapamazken, o adam eve dnnce tane yaz yazabiliyorsa, orada bir sknt var demektir. Glnur: ki not ileteyim, birincisi, mesela Kollontay yazdklarnda yle bir ey sylyor: unun altn izeyim, bu kadar ilikim oldu da bu adamlar benim hayatm m belirledi? Hayr, ben her zaman kendi parti disiplinimi, kendi abalarm n palanda tuttum. Hatta unu da itiraf etmek lazm, ben ounun hayatn belirledim. ounun fikri ynlendiricisi bendim diyor. Ama burada u nemli, tabii Kollontay istisna, mnferit bir rnek. Yani bundan yola karak, o dnemin kadnlar tarihini okumak, byle olduunu sylemek zor. Bir de belki bu tartmalar hep yle dnebiliriz: Kadnlar iin u gn de geerli olan ey, kadnlarn erkeklerin sahip olduklar ya da elde ettikleri eylere erimesinin ok daha fazla bir performans gerektirmesi. Mesela Eleanor, Marxn kk kz, daha ok kk yanda bir sr iyi eviri yapyor, Zetkinin yazlarn eletiriyor, ama biz hl onun ismini duymuyoruz. Byle bir problem var. Melda: Bununla ilgili bugne dair bir rnek vereceim: Geenlerde Ahu Tubay grdm bir televizyon kanalnda, onunla bir sylei yapyorlar ok etkiledi beni o sylei. Ahu Tuba, Filmlerde oynadm, nl oldum; hayatma birok erkek girdi, dedi. Birka tane evlilik de yapm. ok pimanm. Gzel gnlerim oldu, onlar ayr, fakat ben yaamm o adamlara vakfetmiim, dedi. Etkilendim hakikaten. Kadnn kendisi zerinden bir zeletiri yapmas ve buradaki sorunu tarif etmesi ilgin geldi. Bir kadn olarak Ahu Tubayla bu balamda bir duygudalk kurmamak mmkn deil diye dnyorum. Hazal: Cinsimizle mi snfmzla m mcadele etmeliyiz, sorusuna herhalde cevap verebilecek olan ok kii yok ama bana bu sorunun teorik tartmas ayr, rgtllk tartmas ayr gibi geliyor. Teorik dzeyde tartrken baka bir cevap verilebilinir. Daha ideal bir muhalefet dnyasnda, karma bir snf mcadelesinden daha fazla yana olabilirdim. Fakat kimlerle o mcadeleyi vereceime bir rgtllk sorunu olarak baktmda, karma bir rgtn kendisinin de kadnlar iin nasl bir smr dnyas olduunu grmek mmkn. Yani, rgtteki erkeklerin erkeklikleriyle mcadele etmek zorunda kalmayacam bir rgtlenme olabilseydi bu soruya baka bir yantm olabilirdi. Fakat var olan rgtlenmelere baktmda gerekten byle bir tahayylm yok ne yazk ki! Bir rgtte her azm atmda ya da onlar her azn atnda onlarn erkeklikleriyle mcadele ederken, bir yandan dier mcadeleye nasl bir enerjiyi saklayacam da pheli. Bu durumda bahsettiimiz snf mcadelesi nasl gerekleecek? nk o ortamlara az ok giren hemen hemen herkes bilir; bitmeyen, saatlerce sren toplantlarda her konuan, ben de bu kadar [ok] biliyorum diye bir erkeklik rekabeti ile konuur. Bu yzden byle saatler sren, sonunda kimsenin ne konumaya, ne tartmaya enerjisinin kald o ortamlarda her hangi bir mcadele verebileceimi ya da ondan kendi adma bir baar karabileceimi dnmyorum. Tabii ki bir gn baka bir rgtllk ortam olsa dnlebilir. Ama bizim kadar erkeklerin de

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bu soruyu dnyor olmas lazm. Gerekten, cinsle mi, snfla m, sorusuna cinsle diye cevap veren kadnlar varsa erkeklerin de, Neden, biz ne yapyoruz ki bu kadnlar ayr rgtleniyor? sorusunu sormalar lazm diye dnyorum. Glnur: Sadece kadn dayanmasna dayanan bir rgtlenme biimi hep yle merulatrlr; kadnlarn erkeklerin yannda konuamamas, sz alamamas vs. Fakat ben btn bunlarn dnda byle koullar olmadnda dahi, bazen kadn dayanmasna dayanan, sadece kadnlar arasnda yaplan bir toplantnn, bir rgtlenmenin nemli olduunu dnyorum. nk zetle kadn dayanmasna olan vurguyu gstermesi asndan, kadnlarn hep birlikte bir konuyu tartabildiini ve buna bir zm retebildiini gstermesi asndan bunun nemli olduunu dnyorum. Biz en son Diyarbakra gittiimizde bir hocann kocasnn toplantlara girmek istemesi zerine byle bir tartma yaand, oradakiler de girmesin dedi. Tabii bence erkeklerin girebilecei toplantlar da olmal. Mesela biz burada rnek tekil ediyoruz1 (Glmeler) Ama baz toplantlarn sadece kadnlar arasnda yaplmas, zellikle bir eyi yeni yeni tartmaya ayorsan kadn kentlerine doru, diye bir ey tartyorsun diyelim- bu toplantlarn kadn toplantlar olmasn nemsiyorum. Bence bu ikisi, snf mcadelesi ve cins mcadelesi, birinden birini tercih edebileceimiz kadar birbirinden kopuk eyler deil. Burada bu tartmay zellikle istememin nedeni uydu, biz mesela kadna ynelik iddet diye bir ey konuuyoruz. Ama kadna ynelik iddeti ounlukla sadece kltr odakl bir cinsiyet anlayndan yola karak, toplumun snfsal yapsndan bamsz, adeta tarih st sabit bir durummu gibi konuuyoruz. Hlbuki cinsiyet; rk, din ve snf gibi deikenlerle dolaymlanan bir ey. Esen: Snf ve cinsiyet tartmasnda snf mcadelesinin kadn konusundaki handikaplarna katlyorum, ama ayn ekilde snf perspektifi olmayan bir feminizmin de yine btn kadnlar kapsamadn dnyorum. Bu snf mcadelesi biz kadnlar kurtaracak demek deil, ama snf bak asnn olmad bir feminizmle ile de kendi adma ortaklk kuramayacam dnyorum. nk politika yapmann kendisi hem teorik planda hem pratikte, sorunu nerde tanmladnz ve zmn nerde nerdiinizle alakal bir ey olduu iin, siz nasl bir ey kurarsanz kurun politika yapmaya geldiinizde o kadnlarla yollarnz ayrlacaktr. Dolaysyla snf perspektifi olmayan bir feminizmin de kadnlarn kurtuluunu ngren bir ey olduunu dnmyorum. Melda: Kesinlikle, nk kadnn karsna kan her trl ezme ilikisi, her trl tahakkm ilikisi, her trl smr ilikisi, kapitalizmle dolaymlanarak kuruluyor. Konutuumuz gibi bugnk iddetlenmi kadna ynelik iddetin bir sr bileeninden bir tanesi de yoksullama ve isizlik. Baka eyler de var ama. Ayn ekilde kadnn emeinin kapitalizmde smrlmesi de aslnda ataerkil ilikilerin olanakl kld o eitsiz konumlarla besleniyor. Kadnn toplumsal cinsiyet rollerince itaatkr olmas, 70lerden 1997deki byk krize kadar Asyadaki kadnlarn gnde neredeyse on sekiz saat altrlmasna sebep oldu.
Dinleyiciler arasnda 1 erkek dinleyici de var.

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 149

150

Hatta krizden sonra Gney Korede bir sr tedbir alnyor ve kadnlara yle bir ar yaplyor ki kadnlarn ou isiz kalm: Kadnlar unlar unlar yapsnlar, bir de kocalarna duygusal moral destek versinler diye devlet bltenler yaymlyor. Yine Bangkokda, yani Taylandda, lkenin en byk gelir kayna seks turizmi olduundan 2000lerde bir tarihte, dnemin bakanlarndan biri yle akla yapmt rnein: Bu sene kzlarmz ok iyi alt. stelik seks iisi olanlar ounluunu 1315 yandaki ocuklar oluturuyor, yani bu durum bir yanyla da ocuk istismar aslnda; ama dn ki, bakan byle bir aklama yapabiliyor. Bunlar hakikat, byle de bir ey var. ok hakl buluyorum o sylediini. Kadnn karsna kan btn engellemeler, btn ayrmclklar kapitalist ilikilerden besleniyor. Hazal: Hem mcadele hem analiz olarak, bir dneme kadar baz sosyalistlerin yapt hata gibi, yani kapitalist sistem eletirisine kadnerkek arasndaki smr ilikisini dahil etmemeleri gibi, feminizmin de debilecei hatalardan biri, ataerkil sistem eletirisini yaparken bu iktidar biiminin dier iktidar ve smr biimleriyle olan ilikisini kuramamak, kurmamak. Erkeklik iktidarnn kendisini ve bunun nasl bir smr biimi olduunu anlamak iin bile dier iktidar biimlerini, dier smr, ezme-ezilme ilikilerini grebilmek gerekiyor ki bu, mcadele etmek iin de gerekli. nk tek bana bir iktidar, bir smr biimi yok. Bir sr smr biimi var. Kadna ynelik iddet bence de ok iyi bir rnei. Mesela geen hafta Mor atdaki bir toplantdan sonra Nkhet Hoca da Amargide yazmt, gerekten kadna ynelik iddeti u anda, Trkiye balamnda, otuz yllk yaanan savatan, buradaki sava kltrnden, bu yoksullamadan bamsz olarak dnmek, bamsz olarak anlamak ve bunlardan bamsz olarak mcadele etmek ne kadar mmkn? O yzden bir eylerin adn koyarken de adn nasl koyduumuz ok nemli. Senem: Ben de dediklerinize katlyorum ama ayrm da koymak gerekiyor herhalde. Benim o konuda kafam ok net deil. Kapitalizmle balantlandrlmas aslnda daha ok kamusal alanda gerekleen bir ey. Bir de zel alandaki patriarkal ilikileri ben o kadar da kapitalizmle balantlandramyorum. Farkl farkl baka iktidar mekanizmalarnn olduu kesin. Mesela militarist iktidar mekanizmalarndan bahsettin ki kesinlikle katlyorum, yani onlarn eklenmesinin baka bir atmosfer yarattn ben de dnyorum. O anlamda sadece kapitalizm ve patriarkal ilikiler deil, daha birok iktidar mekanizmalarnn bir arada eklemlendiini dnmek gerekiyor. Esen: Ama onlar da birbirinden ayr deiller. Bir de dediin zel alan, kamusal alan ayrmnn bizatihi kendisi kapitalizmle ok alakal. Glnur: Ben de onu diyecektim Senem: Anlamadm ne demek istediinizi Esen: Yani yle, zel alan-kamusal alan diye bahsettiimiz ayrm kapitalist ilikiler ile i ie. Melda: O ayrmann kendisi kapitalizmin bir rn Senem: Buna katlmyorum Esen: zel alanda smrlen kadn emei kapitalizmin yeniden retimindeki en nemli faktrdr. O yzden kapitalistler aileyi kutsuyorlar ki bunu sosyalistler de yapt, kadnn alan igcne harcad bakm emei, duygusal emek igcnn yeniden retimi iin

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ok nemli. Senem: Ama kapitalist ilikiler var olmadan nce de byle bir iliki biimi vard yani Esen: Tabii ki, hayr bu bunun sebebidir, demek deil bu zaten. Senem: Yani evet, biraz yle anladm. Esen: Hayr, kapitalizm tabii ki ataerkilliin, kamusal zel ayrmnn sebebi deil. Ama bunlar birbirinden beslenen dinamikler. Dier iktidar ilikileri de ayn ekilde, hepsi bir birine grift, kapitalizm, patriarka, militarizm vs Senem: Ama kamusal zel ayrm bence Antik Yunandan beri var olan bir ayrm. Kapitalist ilikilerde, bu ayrm sayesinde kadnlar ok daha fazla smrlmeye baland, desek dorudur, ona katlrm. Ama kamusal zel ayrm kapitalist ilikilerin kard bir eydir, demek kapitalist ilikilerden nceki tarihsel var oluu grmemek demek olur diye dnyorum. Melda: Evet, dediin doru. Tarihe baktmzda aslnda kadn iin biilen alann ev ii olduunu gryoruz, ama yle de bir ey var; kapitalizm belki de bunu ok vurgulu hale getirdi. Bir ikincisi de, belki yle tarif edebiliriz diye dnyorum; bu ataerkil ilikilerin, evet, kendine has dinamikleri var; fakat bunu tarih ierisinde dnmez bir sistem olarak tarif etmemek gerekiyor. Ataerkil sistemin soyut dinamikleri tarif edip, her yeni retim biimiyle eklemlenerek yeni, baka biimler aldn syleyebiliriz. Ev iinde o senin zel dediin srecin kamusal alandan ok fazla beslendiini Esen ok gzel aklad. Kapitalizmin yeniden retiminde kadnlarn ev iindeki emeinin nasl belirlendiini ok da gzel anlatt arkadalar; iddetin tam da en zel alanda nasl younlatn, bunun da kapitalizmin ortaya kard isizlikle balantl olduunu vs Yani o ayrmlar dndmz kadar keskin ayrmlar olamayabilir, onu sylemeye alyorum yalnzca. Senem: Ben buna katlyorum. Sadece kamusal zel ayrmnn kapitalist ilikilerle ortaya kan bir ey olduuna katlmadm iin itiraz ettim. ok daha fazla smrldne kesinlikle katlyorum bu ayrm zerinden. Esen: Ama Antik ada bahsettiimiz zel alanla u anda bahsettiimiz ve bizim zerine konutuumuz zel alan da ayn ey deil, arasnda ciddi bir fark var. zel alan kamusal alan ayrmnn sebebi tabii ki kapitalizm deildir ama u anda bizim problematize ettiimiz, grnr klmaya altmz kamusal alan zel alan ayrmnn kendisi; modernizasyon, kapitalizm vs Senem: Ama ite mesela ben Antik alarn da problematize edilmesi gerektiini dnyorum. Melda: ok haklsn Senem: nk o zaman da kadnlar kle, insan kategorisinde bile deiller, kamusal alana kma haklar dahi yok. O zaman da bu ok ciddi bir problemdi, u anda da ok ciddi bir problem. Melda: ok haklsn. nk yle bir romantik alglay da var: Kapitalizm ncesindeki toplumlarda byle ayrmlar yoktu ve sanki kadnlar ok rahatlarm gibi Yemei yapanlar genellikle kadnlar olmu, ocuklara neredeyse hep kadnlar bakm. lksel toplumlarda bu farkllk belki ok byk snfsal ya da baka bir ey ortaya kartmam ama

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 151

152

Glnur: Ben burada ok kk bir ey sylemek istiyorum. Biz snfsz bir kadn mcadelesi ile ilgili eletirimizi yaptk, fakat dier taraftan, snf nceleyen, snf bir zemin olarak dnen kadn mcadelesinin bir blm ile ilgili de yle bir eletirim var; bu bir grup zerinden yryen bir mcadeleye dnt diye dnyorum. Ben kadn mcadelesinin snfsal bir zemini iermesini, diyelim ki kadn orta snftaysa onun kendi snf ierisindeki dinamikleriyle, st snftaysa kendi snf ierisindeki dinamikleriyle birlikte deerlendirilmesi gibi bir sreci anlyorum. Fakat bugnn snfsal vizyonunda, sadece ii snf, yoksulluk, sendikalar gibi konularn akla gelmesi snfn bir analiz birimi deil de bir konu bal haline dnmesi mcadelenin de marjinallemesine sebep oluyor. Mesela ben kendi almam rnek vereyim, beden zerine alyorum, bu mesele srf balk itibariyle snf d bir mesele olarak alglanyor. Bunun ok ciddi bir handikap olduunu dnyorum. Bunun bu ayrm koyulatrdn dnyorum. Nurcan: Biz de marjinalletiriyoruz baz eyleri Glnur: Evet, yle geliyor Esen: Ben kadnlara dneceim tekrar unu merak ediyorum; birincisi, parti iinde ayr kadn rgtlenmesi kurmay nerirken bunu hangi argmanla teklif ediyorlar ve nasl kabul ettiriyorlar? kincisi de, yazdklar bu dergiler nasl, yani ne yazyorlar orada? ncs de, sadece proleter kadnlara m sesleniyorlar? Proleter snfn kadnlaryla aralarndaki ilikiler nasl? Kollontayn kadnlarla ilikisine dair bir eyler syledin ama ii snfnn kadnlaryla, yani esas hedef kitleleriyle ilikileri nasl? Melda: imdi, sondan balayaym. Baktmzda, Rosann, hayat daha ok Clara Zetkinle ve Kautskynin ei Luise ile beraber geiyor. Daha ok kendi snfndan kadnlarla birlikte. Yardmcs olan bir kadn var, onunla ok dayanyor, fakat baktmzda aslnda Rosa o ii snfnn kadnlaryla ortaklam bir yaam ierisinde deil, yani elit bir yaam srdryor. Ayr bir rgtlenme, ayr bir dergi karma iine gelince, onlarn yle bir dayanaklar var ki bu ok nemlidir. Bir kere Engels, Rosann ve Clara Zetkinin ilk dnemlerinde hl hayatta ve Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni gibi bir kitap yazm. Dolaysyla Engels onlara ok byk bir destek ve dayanak, bu ok nemli. Bebel de ayn ekilde Kadn ve Sosyalizm kitabnn yazar ve o da bir dayanak. Bebel de Engels de tabii ki kadn deiller ve feminist deiller, fakat kadnn nasl kurtulaca zerine dnmler. Biz bugn Bebeli de Engelsi de pek ok adan eletirebiliriz ama bu kadnlara bu yolu aanlar onlar ayn zamanda, ciddi destek veriyorlar. Clarann yle vurgular var, Nasl ki kapitalist toplumda sermaye ii snfn smryorsa, -tam smr demese de- ayn ekilde erkek de kadn zerinde bir tahakkm kuruyor, diyor. Ama vurgular genelde hep proleter kadnlara yneliyor. Clara Zetkinde, br snftan kadnlara ynelik de vurgular olabilir, o anlamda biraz daha ufku ak bir kadn. Ama Rosa iin ok netlikle syleyebilirim ki seme-seilme hakkn bile dorudan proleter kadnlar zerinden ve snf mcadelesinin bir argman olarak tartyor ve yle anlyor. Glnur: Sorular aslnda ok iyi oldu Esen. (Glmeler) Birincisi, aslnda yle ilgin bir taraf var, kadn dergilerinin ekleri; ocuklarocuklarmz, sonra analk ve proletarya vs. gibi ekler Fakat bunun

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

sebebi bazen bir yceltmeden ziyade, insanlarn bu deerlere ok bal olduu dnld iin bunun zerinden bir politika yapma abas aslnda. ok ilgin ekler ve almalar var. Zaten kadn doasnn ve analn vurgulandn en bata sylemitim. Mesela Bebelin yle bir sz var, diyor ki: Bilmem kim u ana kadar kadnlardan hi deha kmad gerekesiyle kadnlarn fen bilimci olamadn sylyor. Oysa deha yeerecek bir vaha arar. Yeerecek bir vaha olmadka, kadnlar iin byle bir dehann olup olmadndan kim sz edebilir. Dolaysyla baka mcadele alanlarnda da, parti rgtn kadnlar iin ayr bir mcadeleye ikna edilirken de hep Bebelin bu sz kullanlyor. 1910da Sosyal Demokrat Partide, kadnlarn fedakar, gl muhalefeti olmasayd kesinlikle hibir ey kazanamazd, deniyor. Bunu parti artk kendisi kabul ediyor zaten. Deniliyor ki, kadnlar u dneme kadar smrlmtr, ezilmitir, o yzden dehalarn kullanabilecekleri, parti politikasna katkda bulunabilecekleri bir alandan yoksun kalmlardr, biz bu kadnlar daha iyi rgtleyip, parti iin daha iyi bir mcadele vermeye ikna edeceiz. Yani temel zemini ok rahat bir ekilde byle zetlemek mmkn. Genel olarak burjuva feministleriyle ayrrlar. Mesela ok gzel bir yaz vardr, Trkesiyle sylyorum, Burjuva Feministlere Kar Marksist Feministler diye. Bunu yazan iki Marksist Feminist ve sonunda yle bir tespitte bulunuyorlar: ...btn bunlara karn, Marksist Feministler burjuva hareketiyle bir araya gelmek istemese de, burjuva feministler hep bir reform yanls olduklar iin her zaman Marksist Feministlere el uzatm ve onlar politikaya dahil etmeye almlardr, deniyor. Bu nemli. O yzden, mesela Kollontay bir yazsnda undan bahseder: lk burjuva feministlerin dzenledii 1. Kongrede, ben her ne kadar oraya gitmeyi ok gerekli bulmasam da, zaten onlarn syleyecei eylerden ok da bir ey kacan dnmesem de, parti iindeki kadnlar oraya gitmek iin ikna ettim, der. Yani davet gnderilmi, bunun iin uralm. Baka ilgin bir nokta ise, Leninle Clara bir uluslararas kadn kongresi dzenlemeyi planlyorlar. Bu sonradan gerekleemiyor, ama planlarken yle diyorlar: yle bir kongre olacak ki, en tembel, ftr apkal bir leydi de, gne altnda tenini dinlendirmek isteyen bir burjuva kadn da, en kat Katolik Hristiyan temsilcisi de bu kongreye katk salasn... Byle bir ey de var ama daha sonradan bu kongre gerekleemiyor. Daha baka enternasyonal kongrelerin gerekletiini varsayarsak, bunun niyetlenilmi, ama zerine ok da istekte bulunulmam bir ey olduunu karsamak mmkn. nk ondan sonra bir sr uluslararas kongre falan yapld kadnlar arasnda. Baka bir ey sormu muydun? Esen: Proleter kadnlar ne diyor? Onlarn ilikilenmelerine dair bir ey biliyor muyuz? Glnur: Gzlemlerden aktaraym Mesela Zetkin douda katld toplantlarda, etkinliklerde, orada kadnlarn sosyalist mar sylerken nasl cokuyla dans ettiklerinden yle bahsediyor: yle ki arabam nerdeyse el stnde tayacaklard, diyor. ok nl oralarda Zetkin. Srekli yazlar baslyor, ok biliniyor. Kadnlar, o geldii zaman adeta bir kahraman gelmi gibi karlyorlar onu. Ona srekli kranlarn ilettiklerini sylyor. Yani Sizin sayenizde artk ev ve kamusal alan

Clara ZETKIN - RosA LUXEMBURG - Aleksandra KOLLONTAY 153

154

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

arasnda, ev ve evin d arasnda parti bizim iin bir orta yol oldu, bylelikle ikisinin de basksndan kurtulduk, diyorlarm. Ama tabii dediim gibi bunun hayalperest evirmenlerin bir rn olabilecei de syleniyor. (Glmeler) Melda: Ama u var herhalde. Mesela, Rosa anlarnda, hem parti almas iin hem de seim almas iin taraya gittiinde bir kadnn varlnn aslnda kadnlar ok fazla ektiinden bahsediyor. Ama bir feminist dayanma olarak deil, bir kadn duygudal olarak diyeyim, kadnlar belki kendilerini daha rahat hissediyorlar. Bir kadn dinlemeye geliyorlar, merak ediyorlar. Bir feminist politika olmad iin belki, kadnlarla ilikisinde bir duygudaln olduunu dnebiliriz. Glnur: Zetkin zaten son on, on be ylda dorudan kadn mcadelesi yrtyor. Sadece kadnlarla politika yapyor. Ama dediim gibi, bunu daha ok o kadnlarn kamusal alana klar iin yapyor, nk zel alandan kn partiye daha ok katlmak, daha ok politika yapmak olarak anlald bir dnem Melda: Bu da ii snfnn, devrimci snfn bymesi demektir. Glnur: Evet evet, yle bir ilikilenme var. Ama bir yandan da Zetkin ile ilgili yle bir ey var: ki tane hayat kadnna tecavz ediliyor. Bunlara iki tane siyahn tecavz ettii syleniyor. Clara Zetkin bu iki siyahn salverilmesi iin kampanya balatyor. O kampanyay glendiriyor. Arkadalar baka syleyecek bir eyi olan var m? Burada byle bir tartma yrtmek ok iyi oldu Hepinize geldiiniz iin teekkrler.

Modernitenin kilikleri 155

156

nci Keresteciolu lk feminist rgtlenme deneyimi, Anakaradaki bilin ykseltme grubu olan Perembe grubunun toplantlaryd, o yllardan itibaren de feminist hareketin iinde yer almaktadr. Yeni toplumsal hareketler, feminizm ve kadn hareketi ve milliyetilik aratrma konular arasnda yer alyor. Birok dergi ve kitapta makaleleri bulunmaktadr, halen stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesidir.

ki hafta nce, modernite, milliyetilik ve toplumsal cinsiyet rollerini birbiri iinden okumaya altmz kadnlarn milliyeti tartmasnda Pateman kamusal ve zel alanlar mutlaklatrmakla eletirmitik. Bu ise aslen ikiliklerden feyz alan modernlik ideolojisiyle yorulmu 1970lerin feministlerinin genel bakyd. Bu hafta bu bak biraz daha irdeleyecek ve kinci Dalgaya doru feminist szn temelini oluturan zel alan politiktir iarnn hangi balamda ortaya ktn anlamaya alacaz; ikiliklerden kurtulabildiimiz baka bir dnyaya doru kendi feminist szmz kuraraken modernitenin ikilikleri iki kulamzda kpe olup sallansn diye... nci: Feminist Tartmalara ok istediim halde daha nce katlamadm ne yazk ki; oyzden bugn burada olmaktan dolay gerekten ok mutlu olduumu syleyeyim. Tartma baln siz nerdiniz; gzel bir balk tabii, ama ok geni bir balk. Modernite o kadar geni bir konu ki hani neresinden gireceiz, dneceiz Ayrca dualist (ikili) dnme biimi de sadece moderniteyle gelen bir mesele deil; bu bir dnce miras. Evrensel gibi konuuyoruz ama bu daha ok Bat kaynakl dnce mirasdr ve bu miras zaten eitli ikilikler zerine kurulu. Yani insanla doa ikilii, aklla duygu ikilii, doayla medeniyet ikilii... Antik Yunandan itibaren alrsak, sz gelimi Aristoyu dndmzde efendi ile kle arasndaki ikilik, zgrlkle zorunluluk arasndaki ikilik, evrensellikle tikellik arasndaki ikilik vs... Yani bunlarn bir ksm moderniteyle ortaya km ikilikler iken bir ksm da ok daha eskiye dayanan ikilikler. zellikle kltr doa ikiliinin ok eskiye dayanan bir tarihsellii var. Tabii bu ikilikler masum deil, bunlar ayn zamanda ideolojik ve de hiyerarik ayrmlar. Yani bir taraf egemen, baskn iken, br taraf tahakkm altna alnandr. Mesela insan-doa ikilii dediimiz zaman doay insann kart olarak tanmlamak ve tahakkm altna almak demek anlamna geliyor. Dolaysyla, kltr-doa, akl-duygu, erkek-kadn, zihin-beden, efendi-

Modernitenin kilikleri 157

158

kle, zgrlk-zorunluluk, evrensellik-tikellik, medeni-ilkel, kamusal alan-zel alan vs. ikiliklerin hepsi ideolojik ve hiyerarik ayrmlar. Bugn, zellikle feminizmle ilikisi bakmndan, kamusal alan-zel alan ayrmnn zerinde duracam. nk her ne kadar bu kamusal-zel ikilii moderniteyle balayan bir ey olmasa da moderniteyle birlikte ok ciddi bir temellenme yaad muhakkak. Okuma nerisi olarak Glnur Savrann kilikleri Aan Bir Feminizme Doru makalesini verme nedenim buydu; nk biliyorsunuz, 70lerin feminizminin bak asnda patriarkal sistemin temelinde kamusal alan ile zel alann ayrmas, bir ikilik olarak ortaya konmas vard ve bunu evrensel bir biimde gryorlard. Yani, sanki her zaman ve her yerde kamusal alan ile zel alan ayrm vaziyetteydi ve kadnlarn ezilmesinin kaynanda da bu ayrma var, deniliyordu. Dolaysyla, kadnlarn zel alan politiktir kavramyla ifadesini bulan feminist politikayla da bu ayrmlarn ortadan kaldrlmas hedefleniyordu. Glnur Savrann makalesi zel alankamusal alan ayrmn ayrntlaryla inceliyor ve ben de bu zel-kamusal alan ayrlnn evrensellii nerede? zerine konumak istiyorum. Bu ayrmda bir devamllk var evet, ama ayn zamanda bu ayrmn ierii, deneyimlenme biimleri deiiyor, farkllayor. Bu ayrm moderniteyle birlikte ciddi bir farkllama yayor. zel olann kadna ait alan, kamusal olann erkee ait bir alan olmas, keza akl-duygu ikiliinde kamusal alana hkim olan ey akl iken zel alann daha ok duygularn alan gibi grlmesi... Yani, saydm bu ikiliklerin pek ou aslnda ayn zamanda cinsiyetli ikilikler. Cinsiyetli olmas iin kadn ya da erkek demek gerekmiyor. Akln iinin nasl doldurulduuna baktmz zaman erkek olduunu gryoruz ya da zihin-beden ikiliinde kadn bedendir, erkek zihindir. Ama bu ikiliklere determinist bir bak asyla bakmamak gerekir. Hangi ikilik dier ikilikleri yaratt, gibi bir perspektiften ziyade, birbirlerini nasl beslediklerine ve nasl byttklerine bakmak bence daha anlaml. Siyaset Biliminin Dipnotu Kadnlar Kamusal alann eril ve rasyonel birey zerinden kurulduunu grrz. Kamusal alan evrensellik, zgrlk vs. zerinden tanmlanrken zel alan zorunluluklarn, duygularn, tikelliin alan olarak tanmlanr. Bahsettiim trdeki bu ayrmn en net eklini Aristonun Politikasn okuduumuzda gryoruz, Antik Yunana ilikin ne okursak bunu gryoruz. Antik Yunanda kamusal alan, polisi (ehri), en cokulu yaayan, ok nemli bir alan temsil etmekteydi. Siyasetin kaybetmi olduu prestiji geri almasna ilikin abalarda ki nemli abalardr bunlar, hep Antik Yunan referans verilir. Mesela, Arendtte bunu ok net grrz; Antik Yunann kamusal alann tekrar canlandrmak, yle bir kamusal alan yaratabilmek abas vardr. Arendtte kamusal alan, btn farkl fikirlerin zgrce kendisini ifade ettii, herkese ak tartma arenalarnn olduu bir tiyatro sahnesi gibidir ve herkesin yaad, lmszletii bir alandr. lmszlemekle unu sylemek ister: nsanlar yeniden retim yoluyla, yani doarak kendi kendisini yeniden reterek lmszlemezler, bunu hayvanlar da yapyor, trn devamn salamak lmszlemek demek deildir. Birey olarak

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

lmszlemek; kamusal alanda eylemekle olan bir eydir. Ancak kendi bireyselliimizin, kendi zel alanmzn dna kp bakalar iin bir eyler yapmaya baladmz zaman kalc ve lmsz olabiliriz, diyor. nsanlk Durumu kitabnda yer alan en nemli koul, kamusal alanda var olmaktr. Arendtin bu fikri ise aslnda Antik Yunandan alnmadr. Aristonun nl insan siyasal bir hayvandr szn hatrlayn. Aristo bunu sylerken ne demek istiyor; bunu sylerken nce insan bir hayvandr, diyor ama onu hayvanlardan ayran taraf siyasal olmasdr. Siyasal alan dndaki btn taraflar insan sadece bir tr yapar, hayvan yapar. Yeme, ime, doma, reme, bu hayatn srmesi iin zorunlu olan edimlerdir; ama insann ayrt edici yan siyasal olmasdr. Mesela Antik Yunanda siyasetle ilgilenmeyenlere idiot derler. Bugn biz idiotu nasl kullanyoruz, dnn Ancak bu kadar nemli, insan insan yapan bir alan olan siyaset kadnlara tamamen kapaldr, mlkszlere kapaldr, klelere kapaldr. Siyaset bu bir avu erkein alandr. Ve bu erkek mlkiyet sahibi, aile sahibi bir erkektir. Burada da Antik Yunanda kadnlara ynelik hkim bakn nasl bir bak olduunu aka gryoruz. Aristo kadnlar, insanlarla hayvanlar arasnda bir gei kategorisi olarak gryor. Aristo kadnlarla ilgili korkun eyler yazm birisi ve dnn ki Aristo, demokrasi teorisi dendiinde referans yaptmz ilk isimlerden birisi! Antik Yunann bilgisi kukusuz pe atlacak bir birikim deil, ancak sadece erkeklerle snrl bir birikimdir. Btn siyaset bilimi literatrne baktnzda bu alanda kadnlarn olmaynn sanki bir ayrntym gibi ele alndn, meselenin sadece bir dipnot haline getirildiini grebilirsiniz. Oysa bu, btn bir bak asn gsteren ve hiyerarik dnya algsn ak eden bir eydir. Aristoda da grdmz esas bak ilevselci baktr; herkesin ilevi vardr. Mesela, kadnn ilevleri; zel alandaki ilevleri, yeniden retim ilevleri, klelerle birlikte yapt iler vs Ama Aristo bu ilerin yaplmasna kadnn doas der ve kadn bu doasn yaad zaman mutlu olur diye de devam eder. Bu ayrmclklar o dnemde, gnmz demokrasilerinde sorunsallatrld gibi sorunsallatrlmaz, doas odur ve doasn yaad zaman da mutlu olur tezine kimse kar kmaz. Antik Yunanda kadna byle bir bak sz konusu. Antik Yunanda kamusal alann olduu yer, polis (kent devleti) ok nemli bir deer. Polis, zgrln, kendi kaderini belirlemenin, dnyay dntrmenin, etkinliin, eylemliliin yani insann zne haline geliinin alan olarak karmza kyor. Buna karn polisin karsna konulan ev, hane dediimiz oikos, zorunluluun, belirlenmiliin alandr ve moderniteden farkl olarak, maddi retim, ekonomi de oikosa aittir. Antik Yunanda ekonominin de retimin de hibir deeri yoktur; daha dorusu retim zaten kleler ve kadnlar tarafndan yaplacaktr gzyle baklmaktadr. Dolaysyla, oikos retimin ve yeniden retimin olduu alan olarak karmza kyor. Ama tabii bu iki alan ok net izgilerle ayrlm olmakla beraber aralarnda yle bir iliki vardr: Poliste bir zne olabilmenin, kamusal hayata katlabilmenin koulu bir kere aile reisi olarak, bir erkek olarak zel hayat alannda zerkliini salam olmaktr. Yani orada o zorunluluklar yapacak bakalar olacak ki, siz bir erkek, bir birey olarak kamusal alana ktnz zaman hibir

Modernitenin kilikleri 159

160

zorunluluu olmayan dolaysyla zgr, rasyonel ve zerk dnme alanna sahip olabilesiniz. Anlatabiliyor muyum? Dolaysyla, poliste var olabilmenin koulu oikosda byle zel bir alana sahip olmaktr, polisteki demokratik srecin koulu oikos iindeki despotlua bal. Antik Yunann iki nemli dnr olan Aristo ve Platona baktmzda; Aristo ampirik dnen, yani daha ziyade anlatan, bir srete gzlem yapan, siyasal sistem snflandrmalar yapan birisi iken Platon olmas gerekeni syleyen, idealardan bahseden kiidir. Her ikisi de Antik Yunann kriz zamanlarnn dnrleridir ve dolaysyla her ikisinde de polisin nasl ynetileceine dair bir zm aray vardr. Platonun ideal devlet dzeninde zel mlkiyetin ve aile kurumunun ortadan kalktn grrz. Kadnlar Platonun devletinde kamusal alanda vardr ama bu ancak ailenin ortadan kalkmasyla mmkndr. Aristo olan syledii iin kadnlarla ilgili daha korkun ifadeleri vardr; ama Platon da kadnlara hayvan demese de onlara ynetici snfn iinde yer vermemitir. Daha dorusu kadnlar zel alanda yaptklar ilerden dolay ynetici snfn iinde yer alamaz, diyor. Kadnlarn bu ezilmiliini, tabii ki o buna ezilmilik demiyor, zel alandaki rollerini grnr klmas asndan Platon ok nemlidir. Mesela annelik babalk gibi kurumlar olmayacak, ocuklar toplumsal olarak yetitirilecek, diyor ama bu ileri kadnlarn yapacan sylyor. Dolaysyla Antik Yunanda da zel alan kamusal alan ayrm vardr; ama bu bugn modern dnyada konutuumuz anlamdaki zel alan kamusal alan ayrm gibi deil. Bunu ne iin vurguluyorum; feminist politikann, baz safhalarnda kadnn ezilmiliini kamusal-zel alan ayrmna balayp bunu evrenselletirmesi sz konusu ki buna tamamen yanl demiyorum; ama bu alanlardaki deiimleri gz ard etmemek gerekiyor. Bu ikilik deitike dier ezilme biimleri de deiiyor. En nemli nokta da modern toplumda zel alan, ekonomi ile toplumsal retimi kapsamyorken Antik Yunanda bu iin tamamyla zel alanda yaplyor olmasdr. Ortaaa geldiimizde bu ayrm daha problemli bir hal alyor. Ortaada bu zel alan-kamusal alan ayrmn grmyoruz; biraz birbirine karyorlar. Ortaadaki iktidar bir kere polis gibi ya da modern zamanlardaki modern devletteki gibi merkez deil. Paral bir iktidar sz konusu ve zel kategoriler var. Mesela hane dediimiz ey bir iktidar alan; atolar, saraylar... Yani, zel alan olan yerler ayn zamanda kamusal alann da olduu yerler. Kamusal iktidar erkeklerin elinde ama hane bugn konutuumuz anlamda yuva deil de retim yeri ve dolaysyla bir iktidar alan. Evet, erkekler iktidar oda olarak varlar ama bu bir merkezi monari, padiah, sultan vs. gibi deil. Sz konusu olan topraa dayal bir toplum ve byk toprak sahipleri ynetimi, yargy, asker yetkileri, hepsini ellerinde tutuyorlar; farkl iktidar biimlerinin i ie getiini gryoruz. Yani feodalitenin kurumlarnn hepsi ok ilevli kurumlar, kamusal kurumlar arasnda bir ilev farkllamas yok. Mesela kiliseye bakarsak, sadece din ileriyle ilgilenmiyor ya da Ortaada ok nemli olan loncalar da benzer ekilde ok ilevli kurumlar; sadece ticari ilerle ilgilenmiyorlar, yelerinin her trl sorunuyla da ilgileniyorlar. Gerektiinde bir mahkeme gibi yeler aras sorunlar zyorlar, gerektiinde onlara ev buluyorlar, eitim veriyorlar, elenceler dzenliyorlar vs Yani yargnn, siyasetin, elencenin ayrt bir

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

yaam biimi sz konusu deil. Bu eitlenen alanlarda da tabii ki farkl roller var, ama buradaki roller zel alann kamusal alanla ayrmndan kaynaklanmyor, onu sylemek istiyorum. Buradaki ataerki farkl bir ekilde iliyor; mesela, snfsallk daha n plana kyor. Daha byk toprak sahiplerinin, soylularn tabii ki erkekleri kamusal erki kullanyor ama bunlarn evleri ayn zamanda kamusal alan olduu iin onlarn yokluunda kadnlarn da bu alana bir mdahalesi olabiliyor. Mesela, askerlere silah datmak gibi erklere sahip olabiliyorlar. Bir de tabii zellikle vurgulamamz gereken; Antik Yunanda zel alanda yaplan ilerin neredeyse hepsi deersiz; Hristiyanlkla, slamiyetle, dinsel dnceyle birlikte Ortaada zel alana bir saygnlk kazandrlyor. zel alan, kiinin mahremiyetinin olduu bir alan olarak grlmeye balanyor ve nem kazanyor. Siyaset Antik Yunanda olduu gibi hi yle yceltilmiyor, aksine pis ve ok da uralmas gerekmeyen bir i olarak grlyor. Bak asnda da farkllk var; sadece siyasal olan nemli deil, doum nemli, lm nemli, ahlk nemli, ahlki sorumluluk nemli vs. Dolaysyla burada sylemek istediim ey; Ortaada kadnlar zerinde kurulan egemenlik onlarn kamusal alandan dlanmalar zerinden olmuyor. imdi bu, 16. yzyldan itibaren, merkez devletin gelimeye balamasyla beraber patriarkal aile yaps dediimiz aile yaps ortaya kyor. Byk topraklar paralanmaya balyor, serflerin topraktan koparlmas, modernlemenin balamas, toprakszlarn kentlere gelmesi balyor. Topraklar paralannca bamsz aile mlk ortaya kyor ve mlkiyet hakk da nem kazanmaya balyor. Dolaysyla lordun temsil ettii kamusal alann temsil gc patriarkal aile yapsyla birlikte aile babasna geiyor. Modern kamusal alanzel alan ikiliinin kuruluuna baktmzda ilk greceimiz isim belki de, sekler dncenin de ilk ismi olarak verilen, Machiavellidir. Amiyane tabir ile siyasete ahlkszl bulatran adam olarak grlr ve mehur amaca giden her yol mubahtr szn syleyendir. Bu szn, sylendii dnem iin nemini syleyeyim; cmle aslnda ok laik, sekler bir dnceyi ifade etmektedir: Siyasetin ahlktan, etikten, dinsel deerlerden soyutlanmas gerektiini ve ayr bir mantnn olduunu ifade eder. Tabii bu mantk tamamen iktidar odakldr. Mesela, yazd Prens eseri, prensin iktidarn salamlatrmak iin yazd bir metindir. Machiavellinin dncesinde siyaset asndan ahlkn ya da zel alann bir nemi yoktur ve zel alan bir taraftadr, btn hesapszl ve acmaszlyla Prensin kamusal alan ayr bir taraftadr. Machiavelli bu alanlarn ayrmasn ok acmasz bir yerden, iktidarn ideologu olarak yapyor, toplum szlemesi teorisyenleri dediimiz Locke, Rousseau, Hobbes gibi teorisyenler ise daha adil ortak bir kamusal akl iin bu ayrmay gerekli gryorlar. Toplumsal szleme, insanlarn kendi rzalaryla idarelerini yneticilere, iktidara devretmeleri anlamna gelmekte. Bu devretme edimini Hobbes doal durum, sivil toplum ayrm yaparak merulatrr: Doal duruma brakrsanz toplum birbirini yer, bu durumda kaos olur, anari olur, insan insann kurdudur dolaysyla bir toplum szlemesi yaplmas gerekir, toplumun bir arada yaamas iin ynetilmeye ihtiyac vardr, der ve buradan devletin varln merulatrr. Buna karn Locke byle demez. Locke, Doal durumda eitlik, zgrlk vardr ve toplum szlemesi bunlar

Modernitenin kilikleri 161

162

yanstmaldr, der. Burada enterasan olan ey, Aristoyu okuduunuzda kadnlarn ak ak aaladn grrsnz, demek ki burada daha kurulamam bir iktidar var; ama toplumsal szleme kuramclar bu ii biraz daha rtl yapyorlar. Yani, kadnlar bu szlemenin bir taraf yapmamay, kadnlar diye bir kategoriye hi girmeden yapyorlar. Ama bu szleme zel alann varl zerinden kuruluyor. Bu yzden Carol Pateman toplumsal szlemenin ayn zamanda erkekler arasnda bir cinsel szleme (Sexual Cantract) olduunu sylyor. Toplum szlemesinde, doal durumundan sivil topluma geilirken toplum, aile ve ev iinden de soyutlanyor. Sanki toplumda aile gibi birimler, ev ii ilikileri yokmu gibi yaplyor. Yani bir tarafta annelik, aile, evi ieren zel alan varken, dier tarafta da sivil toplum ve kamusal alan var. Farkndaysanz zaten biz bu sivil toplum ve kamusal alan da genelde birbirinin yerine kullanyoruz, ama bu ayrca amamz gereken bir balk. Eitler aras toplumsal szleme dedikleri ey diyor Pateman, erkek kardeler arasndaki bir szlemedir. Evli bir iftin i ilikileri o doal durumundaki halinde braklmtr, szlemenin konusu deildir. Bu ilikiler herhangi bir tartmann konusu olmadan, siyasallktan nce belirlenmitir, bylelikle doallatrlm ve mutlaklatrlmtr. Aye: Bu biraz nce Antik Yunanda bahsettiinizle ayn durum... nci: Evet. Zaten bildiiniz gibi, modernitedeki kamusal alan fikri Antik Yunana referansla savunuluyor. Fakat az nce sylediim gibi, Antik Yunanda kadnlar kamusal alandan dlamann st hi rtlmyor, zel alandaki ilevleri ve doa zerinden tanmlanarak bu dlama ak bir ekilde yaplyor. Ama toplumsal szlemenin eitler aras bir szleme olduu sylenirken bu eitlerin cinsi hi belirtilmiyor, insanlar deniliyor. Ama bu eitsizlie itiraz eden kadnlarn bana gelenleri biliyorsunuz. rnein, Fransz Devriminde Kadn ve Yurtta Haklar Bildirgesini yaymlayan Olympe de Gouges giyotinle idam ediliyor, yine devrimin nsan ve Yurtta Haklar Evrensel Bildirgesinin kadnlar iermemesine itiraz eden birok kadn bahsedilen eitlik fikirlerine ramen giyotinlerden geiriliyorlar. Bu ok enteresan; meru olan eitlik ama kadnlar eit deil ve bunu talep ettiklerinde de cezalandrlyorlar. Antik Yunanda eitlik meru deil zaten, toplumdaki hiyerari ok nettir. levlere bal bir hiyerari vardr ve bu da ok merudur, tartlacak bir ey deildir. Ama 19. yzylda yle meru olan eitlik, burjuva erkein eitlii ve ayrmclk ok rahatsz edici bir ey. Hatta Tocqueville modernitenin en byk sorununun bu eitlik tutkusu olduunu syler. Bu yle bir tutkudur ki, insanlar eit olsunlar da isterse klelikte eit olsunlar, yeter ki ayrcalk olmasn diye demokrasiden ve zgrlkten uzaklaarak totaliter ynetimleri benimseyebilecek noktaya gelebilir. Bu eitlik sylemi sonradan eitlenerek kime gre, neye gre eit meselesi gndeme gelir. Ama bu kadar gl bir eitlik syleminin olduu yerde kadnlar ok rahat bir ekilde yine yok saylyorlar. Mesela, Rousseaunun toplum szlemesinde kadnlar hakknda syledikleri Aristodan ok farkl deildir, tamamen ayn mantkla gider. Tpk Aristo gibi zel alan politikann konusu deildir, o doal durumun bir parasdr, der. Byle baktmz zaman biz ne yapyoruz falan oluyorum bazen. Yani binlerce yllk bir miras ve yok saylma var; bu da slam ile aklanacak bir ey deil. O kadar byk bir miras ki, bu mirasa ramen farkl bakabilmek

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ve bu farkl bakla da ruh salmz koruyor olabilmek gerekten ok zor, bunu yapabiliyorsak hakikaten ok iyiyiz demektir. (Glmeler) Grnmeyen Emein Grnemezlii Toplum szlemesinin temelinde tabii liberal dnce var. Liberalizm, genel olarak, sivil toplumu aileden, ev iinden soyutlayarak kavramsallatryor ve bylece ev ii yaam kamusal tartma alanndan uzaklatryor. Buradaki ilikiler siyasal alann konusu deil. Tabii burada zel-kamusal ikilii asndan Antik adan bir kopu var. Bir sreklilii var bu ikiliin ama bu ikilik kkl bir farklla da dayanyor. nk burada da retimin, yeniden retimin, almann, emein deien rol ve yeri etrafnda bu alanlar ve alanlar arasndaki iliki farkllayor. Liberalizmle ekonomik ilikiler de sivil toplum alannn paras haline geliyor. Dolaysyla retimin yeri, piyasalar, pazarlar, baka yerler haline gelince ev bir retim yeri olarak grlmyor ve bu da kadnn ev ii emeinin grnmemesine neden oluyor. Antik Yunanda kadnn ev ii emei grlyor mesela, ama o zaman toplumun btn retimi evden yaplyor ve bunlar zaten yapaca iler olarak grlyor. zel-kamusal ikiliinin modern biimine baktmzda ise, ev ii emek tamamen doallatrlyor. Mesela, emek meselesine bu kadar kafa yoran Marxn teorisinde ev ii emei hi grmemesi inanlr gibi gelmiyor bir taraftan. Ev ii emek o kadar doallatrlm ki, harcanan bu emei retken emek olarak grmyor; nk bu emein piyasada karl yok. Hlbuki kapitalizmin ileyiini analiz eden birisinin bunu grmesi lazm; nk kapitalizmin btn var oluu oradaki bedava emek zerinden gidiyor. Oysa ev iinde harcanan emek sayesinde igc yeniden retiliyor. Emein yeniden retimi kamu otoritesi ya da piyasann zmesi gereken bir sorun olarak grlse, kapitalizmin devamll iin gerekli olan sermaye birikimi ve kr maksimizasyonu ciddi darbe alr. Yani aslnda kadnlarn harcad ev ii emek olmadan kapitalizmin srmesi mmkn deildir. nk ev iinde yaplan i bir kere piyasadaki emein yeniden retimidir, yani igc bu hane iinde douyor, besleniyor, baklyor, piyasa iin yetitiriliyor. Kabaca sylersek iinin ertesi gn ie gidecek hale getirilmesidir. Onun dinlenmesi, beslenmesi, temizlenmesi, ruh salnn dzeltilmesi, istediklerinin yaplmas vs Yani tm bunlar olmasa ertesi gn gidip nasl alacak? Ev ii emek ile piyasadaki retim i ie gemi sreler. Bu harcanan emein ise piyasada bir karl yok ve kapitalizm bunu kadnlar sayesinde bedavaya getiriyor, bunun iin kadnlara herhangi bir cret denmiyor. Mesela, ben niversiteyi bitirdiim zaman sanrm 89 ylyd, Noktaya bir haber yapmtm; kadnlarn ev ii emeinin piyasa karl nedir, diye bakmtm. ki ocuklu drt kiilik bir ailede kadnn emeini aylk olarak karmtm. Gn iinde yapt ileri yemek, temizlik, t, organizatrlk, psikolojik yardm vs. diye sraladktan sonra, bu ilere ka saat ayrdklarn ve bunlarn piyasa karln bulup bir hesap karmtm. kan rakam imdi hatrlamyorum, geri hatrlasam da bir manas yok nk enflasyon ok yksek, ama sonu, o dnemki genel mdr maann bir buuk kat civar bir rakam kmt. Yani herhangi bir genel mdrn bile bu ileri piyasadaki fiyatlar ile yaptrmaya gc yok! Tabii imdi ucuz

Modernitenin kilikleri 163

164

igc diye bir ey var ve 500-600 dolar verip eve aldklar yardmclara bu ileri yaptrtabiliyorlar. Trkiyede de zellikler Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra yaanan gle gelen kadnlar kaak, gvencesiz ve ucuz igc olarak evlerde paras olan kadnlarn ilerini yapyorlar. Mesela ben bir sitede oturuyorum, hakikaten sabahlar aryorum; bir fabrikada m oturuyoruz sitede mi oturuyoruz, size sabahlar akn akn gelen kadnlar anlatamam ki bir de bunlarn yan sra ciddi sayda yatl alan kadn var. Bu kadnlar ie aldklarnda pasaportlarn ellerinden alyorlar, hepsinin sadece ay kalma haklar var ve snrd etmekle tehdit ediliyorlar. imdi baktmzda bu mesele feminizmi paralayan bir ey; kadnlar arasndaki dayanma deyip sonra kadnlarn patron olduundaki hallerini grnce ve oradaki dili grnce tabii ok irkiliyorsunuz. Yani hani kimse sadece kadn olduu iin kendiliinden hakl olmuyor. Katlmc (a): Bir kadn ke yazar bu acmaszl gayet rahat yazd, elinden pasaportunu aln falan dedi. nci: Evet, yazd. Bu gmen kadnlarn evde nasl smrleceine dair teknikler nerdi. Hasan Blent Kahraman nasl yazd altrd kadn? Katlmc (a): O kadar doal grlyor ki nci: Evet, zel alanda harcanan emek, ev ii emek, doallatrlyor ve de kadnlarn doas hep byleydi denilerek bu ileri yapmalar evrenselletiriliyor. Dolaysyla ev iindeki ezilme biimleri de doallatrlyor. Bu ezilme biimlerinin grnrlk kazanmas iin kinci Dalga Feminist Hareketi beklemek gerekti. Yani bunun kabul ettirilmesi iin o kadar uzun bir sre gerekti ki... Aile ii tecavz o kadar ge konuulmaya baland ki... Erkek istedii zaman onunla beraber olmak kadnn grevi olarak grlyordu. Ev iinde harcanan bakm ve hizmet emei doallatrld gibi uygulanan bask ve iddet de doallatrlyor. Bu yzden iddet gren kadnlar dahi kocamdr dver de sever de diyebiliyor, bunlarn hepsi doal! *** Modern zel alan ve kamusal alann olumasnda toplumsal cinsiyet ok belirleyicidir. Yurttalk, haklar, mlkiyet tm bunlar cinsiyet ykl iliki biimleri olarak oluuyorlar. Dolaysyla bu zel-kamusal ikiliinin modern zamanlardaki haline baktmz zaman patriarkal bir kalnt deil, bizatihi bu ikiliin kendisi patriarkay oluturuyor. Bir de tabii bu ayrm besleyen, konumann banda deindiimiz, kalnt olan ikilikler var. Modern zel alan-kamusal alan ikiliinin Antik Yunandan fark u ki, artk kadnlarn ezilmesi kadnlarn kapatlmas zerinden olmuyor. Tabii ilk bata kadnlarn kamusal alana klarna tepkiler var; oy hakknn, eitim hakknn alnmas mcadele sonucunda oluyor; ama sonuta liberalizm de, bu toplumsal szleme kuramlar da ilke olarak buna ak olmak zorundalar. Antik Yunanda olduu gibi kadnlarn kapatlmas merulatrlamaz ne de olsa herkes eit(!) Dolaysyla modern kadnlarn ezilmesi meselesi, kadnlarn zel alandan kamusal alana kma meselesi deil, esas mesele; kamusal alana kta yaanan eitsizlik, erkekle kadn arasndaki asimetri. Yani modern dnemlerde patriarka, kadn kamusal alandan dlayarak deil, kamusal alana dhil

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ederek eziyor. Tabii bu tespiti de mutlaklatrmayalm nk bunlar nihayetinde deiim sreleridir, birdenbire kesilip balayan sreler deil. Bu tr mutlaklatrmalar yaparak modernleme kuramlarnn yanllna dmeyelim. Baktmz zaman cumhuriyet modernlemesi niye birok kadnn sahip kt bir sretir? nk tam da kadnlara bu kamusal alana k kapsn at iin. stelik de bunu radikal ve hzl bir ekilde gerekletirmitir. Dnsenize kadnlara seme seilme hakkn Fransadan ve birok Avrupa lkesinden nce vermi olmakla vnyoruz. lk parlamentodaki kadn milletvekili oran %4,5 idi, bu oran ancak son seimlerdeki %9 oran ile alabildi. nk kadnlar kamusal alana karlrken zel bir statyle karlyorlar. Feminist hareketin 80lerde Kemalizmle hesaplamasnda da bu vardr. Bu kadnlara bu haklar verdiler ama hangi kadna ve nasl? Kadnlar zne olarak grerek mi bu haklar verildi, yoksa kadnlar arasallatrarak m verdiler? Modernlemenin, kalknmann gstereni olarak m kadnlarn kamusal alanda olmas nemli? Tabii kadnlarn bu ekilde arasallatrlmas sadece Trkiyeye zg bir durum deil. Btn ulus devlet kurma sreci yaayan lkelerde benzer sreler yaanmtr. Kadnlar, modern devlette yurtta olarak kabul ediliyor, ama erkeklerden farkl olarak, anne yurtta olarak. Yani haklar aslnda annelik kazand, kadnlar deil. Birinci Dalgada da, btn kadnlara seme ve seilme haklarnn verilmesi syleminde, anne olma meselesi vardr. Neden? nk onlar modern toplumun gerektirdii modern yurtta yetitirecek annelerdir. O yzden eitimli olmalar gerekir. Bu yzden Mustafa Kemalin annelik zerine ok veciz szleri vardr: Bugn annelerimizin sorumluluklar herkesten ok daha byktr, der. Onlar herkesten eitimli, her eyden haberdar olmaldrlar. Zorunluluktur bu; nk onlar ulusun anneleridir. O projenin tayclardr. Kadnlarsa, en azndan kentlerdeki kadnlarn belli bir kesimi, bu sylenenleri hakikaten misyon duygusuyla benimsemilerdir. Ve imdi de, mesela, laiklikle slamclk arasndaki en belirgin gerilimin kadn tezahr, kadn bedeni olmas bununla ilgili bir ey. Kadnn nasl giyindii, ban kapatyor mu ayor mu, bunlar bir projenin gstergesi. slami hareketin trban meselesini maduriyet sylemi zerinden kullandn ve bunun sayesinde de ok kitleselletiini sylyorlar. Oysa ayn ekilde Kemalizm de modernlemesini gsterirken kadn bedenini kulland. Mesela, Abdullah Gl cumhurbakan seildiinde, onun cumhurbakan olmasyla kimsenin sorununun olmamas, ama Hayrnnisa Gln trbanyla bir sorunlarnn olmas size anlalabilir geliyor mu? Sorun, Abdullah Gln tad fikirler deil de bartl bir kadnn cumhurbakannn kars olmas! zgrlk, modernlik o kadar kadnn giyimi zerinden tanmlanyor ki... Yani, ideolojilerden birisi kendisini kadnn bann kapal olmas zerinden tanmlarken bir dieri de ak olmas zerinden tanmlyor. Trban iin de, tartamayz, herkesin kendi seimidir demiyorum, bunlar tartabilmemiz lazm; trbann neyi simgelediini, kadnlarn neden buna ihtiya duyduunu kadnlar arasnda konumamz lazm. Ama tabii ki konuabilmemiz iin de kimsenin madur olmamas lazm, bunu bir iktidar ilikisi iinde konuamayz. Bu yzden trbann yaygnlamasn, onu tartabilmemiz

Modernitenin kilikleri 165

iin olumlu bir gelime olarak gryorum, ancak bu sayede trban zerine sahici konumalar yapabiliriz diye dnyorum. slamiyetten nce Kuzenler Cumhuriyeti Dediim gibi kadnlar kamusal alana kyorlar ama zel bir statde kyorlar; yani bu cinsel szleme ile kurulan ailenin bir yesi olan anneler olarak kyorlar. Bu durumu Sylvia Walby, zel ataerkillikten kamusal ataerkillie gei olarak tanmlyor. Trkiyede birok yazar diyor ki, Osmanlda zel alan ile kamusal alann birbirinden tamamen yaltld cinsiyetlerin ayrl rejimi vard ve kadnlarn kamusal alana k yasakt, oysa Cumhuriyet ile beraber kadnlarn kamusal alana klarnn nndeki yasal engeller ortadan kaldrld. Ama tabii burada ite u sorun var: Bu yasalar tepeden inme, birdenbire geldi diye gndelik hayat hemen buna uygun ilemeye balamyor. Medeni kanun geldi, ok elilik kalkt, kadnlara eitim hakk geldi, seme seilme hakk geldi, boanma hakk geldi ama bunlarn hayata gemesi, kadnlarn bu haklarn kullanmas tabii ki bir sre meselesi. Bugn baktmzda, Osmanldan Cumhuriyet rejimine geildi deniliyor ama biz aslnda bu iki rejimin birbirine eklemlendiini gryoruz. Ama tabii, eski rejimin cinsiyet ayrlna dayanma sebebini aklarken hangi ilikiyi kullanacamz nemli. Burada en fazla kullanacamz argman slamiyet herhalde: slamiyetin gelenei bunu zorunlu klyor, kadnla erkek kamusal alanda bir araya gelemiyorlar vs Bunun ok indirgemeci ve eksik bir yaklam olduunu dnyorum. rnein Germaine Tillion Metisten kan Harem ve Kuzenler kitabnda rtnmenin dinle deil toprakla ilikili bir ey olduunu anlatr. Tillion bu kitapta Akdeniz lkelerinin tamamnda toprak mlkiyetiyle ilikili bir cinsiyet rejiminden bahseder. Bunun da temel ayaklar kadnlarn rtnmesi, kapanmas ve i evlilikler. Akrabalarla, kuzenlerle evliliklerin yaygn olmasndan dolay Tillion bu toplumlara Kuzenler Cumhuriyeti diyor. Bu toplumlarda baba tarafndan kuzenler birbiriyle evlendiriliyorlar ve bylece soyun safl korunuyor ve daha nemlisi baba soyu dnda kimsenin toprak sahibi olmamas salanyor. Yani baba soyunda gelmeyen baka birisinin toprak sahibi olmas engellenmi oluyor. Bu bildiimiz gibi airet dzeni. Dolaysyla cinsiyetler ayrl rejimi sadece slam ile ilgili bir mesele deil btn Akdeniz toplumlarnda toprak mlkiyetinin nasl paylalaca bu rejimi belirliyor. Kadnlarn ikincilletirildii bu cinsiyet rejimi slamiyetten nce de Kuzenler Cumhuriyeti dediimiz dzende de var. Hatta slamiyet sonuta kadnlara, erkeklerle eit ekilde olmasa bile, miras hakk tanyor ve o dneme baktmz zaman miras hakknn tanmas kadnlar asndan nemli bir kazanm. Dolaysyla Akdeniz havzasndaki bu airet dzeninde baba soyundan baka kimseye topran gememesi sz konusu iken slamiyetin bunu deitirmi olmas sarsc bir ey. Tillion, i evlilii her eye ramen koruma abasndan dolay rtnmenin baladn sylyor, bu airet sisteminin zayflamasyla birlikte babalarn kzlarn rtmeye baladklarn ifade ediyor. slamn airet toplumu zerindeki iktidar datc etkisiyle birlikte; kan davalarnn, yabanc kana kar sert nlemlerin, ensestin, kzlarn bekretine takntlln, kontrol etme mekanizmalarnn iyice glendiini sylyor. Yani kadnlar kontrol altnda tutmak ve onlar

166

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

srekli denetleme mekanizmalar slamiyet ile balamyor ok daha gerilere, mlkiyet ilikilerine dayanyor. Tillionun bu bak tabii nemli, nk sadece din eksenli dnmememizin nne geiyor. Tabii ki bu tr bir cinsiyet rejiminin olumasnda slamiyetin ya da dinin etkisi yok demiyorum, ama bu durumu da sadece dinle anlatmak mmkn deil. Baz sosyal bilimciler, bunlarn iinde feminist olanlar da var, zel alan-kamusal alan ayrmnn aslnda ok batl bir ayrm olduunu ve bunun doulu toplumlar anlatmadn savunuyorlar. rnein, Nira Yuval Davis, Ortadou toplumlarna bakarken zel alan-kamusal alan ayrmnn dnda bir eyle baklmas gerekir, nk bu toplumlarda aile ve akrabalk ilikilerinin yaand, zel alan olarak adlandrlan hanenin, zel alan deil baka bir kamusalln yaand bir alan olduunu sylemektedir. Trkiyedeki yerel feminizm tartmalar da benzer bir probleme iaret ediyor. Mesela, sizce mahalle nasl bir yerdir; zel alan mdr, kamusal alan mdr? Ya da, kadnlar farkl evlerde toplandklar zaman kamusal alana m km oluyorlar, yoksa zel alanda m toplanyorlar? Toplanlan, ev sahibinin zel alan iken misafirlie gelen kadnn kamusal alandr; yani bir kadnn zel alan olan mekn dierinin kamusal alan olabiliyor. Gecekondululara baktnzda, o mahalleye zel alan da diyemezsiniz kamusal alan da diyemezsiniz. Mahalle, kadnlarn ok daha rahat hareket ettikleri ve onlar yabanclarn olduu bir kent yaamndan koruyan bir alandr; dolaysyla mahalle, geniletilmi bir zel alandr. Ksacas zel alan kamusal alan ayrm o kadar keskin deildir aslnda. Burada tabii ok dikkatli olmak gerekiyor, nk bu tartma kamusal alann ne olduu tartmas ile de ok yakndan ilgili. Kamusal alan, Trkiyede daha ziyade meknsal olarak konuuluyor, oysa kamusal alan dediimiz ey bir siyasal zne olmay da getirir. Mesela camiye de kamusal alan diyorlar ve bu durumda camiye giden kadnlarn kamusal alana ktn syleyebiliyorlar. Oysa bana buralarda bir tuzak varm gibi geliyor. nk bu kadnlarn camiye gidiyor olmalar, var olan cinsiyet ilikilerini dntren bir ey mi, ona bakmak lazm. Kadnlarn camiye gidiyor olmalarndan hi kimse rahatsz deil ki! Dolaysyla, kadnlarn kamusal alana k, meselenin kendisinin politikletirilmesine ve toptan dntrlmesine yneliyor mu, ona bakmak lazm. Bir de, bugn baktmzda, kamusal alan sadece bir sylem alan gibi tanmlanyor ve bununla balantl olarak kamusal alana kmak ve kamusal alanda sz sylemek sanki sadece medya grnrl olarak alglanlyor. Peki, gerekten bu mudur kamusal alan? Kamusal alan tanmlamak iin aslnda ok somut dinamiklere bakmamz lazm. Oysa kamusal alan tartmalarna bakn, bunu sadece feminizm asndan sylemiyorum, btn politik tartmalar iin sylyorum, bu tartmalarn iinde retim ilikileri yok, snf ilikileri yok; bu ilikiler kamusal alanda nasl gerekleiyor, kimse buna bakmyor. Sanki btn bu ekonomik ilikiler rasyonel kararlarm, ekonomik tercihler deilmi gibi kabul edilip, verili deimez durumlarm gibi grlp, bunlarn zerinden kamusal alanda farkllklarmzla nasl var olabiliriz gibi eitliki sylemler kurulmaya allyor. Oysa bunun olmas mmkn deil! Konumann banda rnek verdiim, Sovyet lkelerinden gelen gmen kadnlarn ucuz igc sayesinde orta snf kadnlarn ev ilerinden kurtulup zgrlemesini bir eitlik olarak tanmlamamz

Modernitenin kilikleri 167

168

mmkn m? Evet, bundan sonrasn beraber tartalm Esen: Okuma nerisi olarak verdiiniz makalede Glnur Savran, siz de bahsettiniz, kamusal-zel ayrmnn yapay bir ayrm olduunu ve bizatihi bu ayrmn kendisinin ideolojik bir ilevi olduunu sylyor. Siz bu konuda ne dnyorsunuz, bu ayrmn kefedilmesi ve bunun zerinden feminist politika yaplmas nemli ama bu kadar mutlaklatrlmasnn sakncas yok mu? nci: Glnurun makalenin sonunda tartt ey nemli: Feministler zel alan politiktir dediklerinde ne demek istediler? ncelikle bu sz kinci Dalgaya ait bir slogan ve kinci Dalgann en byk politik arac ise bilin ykseltme gruplar, yani bu sz o bilin ykseltme gruplarnn deneyimlerinden kt. Ne oldu bilin ykseltme gruplarnda? Politikann hi gndeminde olmayan konular kadnlar kendi aralarnda konumaya baladlar. Bunlar zel alanlarna ait konulard; babalaryla ilikileriydi, sevgilileriyle ilikileriydi, var olu sorunlaryd vs Ben kendim de 80lerde renciyken yle bir sreten getiim iin ok iyi biliyorum. Ben de Aksu Borann, Nkhet Sirmann olduu Perembe Grubuna katlyordum zaman zaman ve bu grupta babamzn otoritesini, sevgililerimizle yaadmz sorunlar vs. paylayorduk. Bu yaadklarmz kiisel sorunlar gibi gryorduk ama anlattka grdk ki herkesin hikyesi o kadar birbirine benziyor ki bunun kiisel olmadn, toplumsal olduunu anlyorsun. Bu yaadklarnla mcadelenin ynteminin de babanla kavga et, sevgilinle kavga et eklinde zlemeyeceini, hep birlikte politika yaparak bunun mmkn olduunu gryorsun ve ite o zaman zel olan politiktir diyorsun. Bu keif ise zel alanda olan bir sr sorunu politikann merkezine tad ve politik alann konularn eitlendirdi. Dolaysyla zel olan politiktir sz bu adan ok nemlidir. Bir de, bu kamusal alan-zel alan ayrmn, ev ii emei ve bu emek zerinden kapitalizmin ileyiini grmeden anlayabilmemiz mmkn deil. Dolaysyla zel alan-kamusal alan arasndaki ilikiler nasl dntrlecek? dediimiz zaman, kadnlarn kamusal alana kmas, bu ilikilerin dnmne katk salar. Bu alana kadn olarak katlmalar, znel sorunlarn buraya tayabilmeleri elbette bu ilikilerin dnmne katk salar. Fakat ev ii emein rgtlenmesine odaklanmayan bir perspektifin, hibir ekilde, zel alanla kamusal alan arasndaki balantlar ve Glnur Savrann bahsettii bu ikilii aabilmenin yolunu, dnm grebilmesi mmkn deildir. Tabii ki Glnur bu ikilikler kalksn derken, zel alan kamusal alan ayrm tamamen kalksn, zel alandaki btn iler kamusallasn, demiyor. Bu tr bir kamusal alan totaliter bir alan olacaktr, diyor. Yani zel alana ya da mahrem alana izin vermeyen ve her eyin kamusallat bir sistem, ancak totaliter bir sistem olabilir. Kamusal alann totaliter bir alan olmamas iinse soyut bir eitlik yerine farkllklar iinde barndran bir yer olmas gerekir. Tabii burada farkllk derken de sadece renklerden bahsetmiyorum. Nancy Frasern ok sevdiim deyimiyle farkl farkllklardan bahsediyorum. Baz farkllklar, almas gereken farkllklardr nk bunlar hiyerari, eitsizlik retiyordur. Bir de kltrel renklilik dediimiz, keyfini srdmz dil, mzik, dans gibi hiyerarik olmayan ve eitsizlik retmeyen farkllklar vardr. Oysa modernite soyut yurtta eitlik zerinden kurdu ve cinsiyet, din, dil, etnik kken, hibir

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

snf yokmu gibi herkesin eit olduunu varsayd. Geen bir toplantda birisi, Biz Krtler her ey olduk bu memlekette, cumhurbakan da olduk, milletvekili de olduk, bir tek Krt olamadk, dedi. Yani bir Krt olarak haklara sahip olmak nemli ya da bir kadn olarak haklara sahip olmak nemli, ama bu kadn olarak ve Krt olarak meselesinde bir sorun var. nk bunlar sonuta bir iktidar ilikisi iinde tanmlanm kimlikler, yani kamusal alana kadn olarak girmek ne demek? Kadnlk zerine tanmlanan eyler var, bu zelliklerle mi girmek demek? Ben LGBTT hareketini bu anlamda ok nemsiyorum, kadn olmak ne demek, erkek olmak ne demek? Bunlar sorunsallatrd iin kadn-erkek ayrmnn manaszl da bu sayede anlalabilecek diye dnyorum. Yani kendimi kimlik politikasna yakn hissetmemekle birlikte, kimlik politikalarnn iinden kn, ncelikle bu kimliklerin varln sonuna kadar savunmaktan getiini dnyorum. Ama tabii burada da kimliklere hapsolma tehlikesi var. nk o sahiplendiimiz kimlik, srekli egemen zerinden tanmlanyor. Feminizmin iinde de kimliklere hapsolma tehlikesi tayan grler var. Mesela ok nemli bir feminist olan, Jean Bethke Elshtain diyor ki, annelik ok nemlidir ve yurttalk tanmnn iine annelik kimliini tarsak birok sorunu zeriz. Susan Sontag gibi ok radikal bir feminist kadn da bu tr sylemleri benimseyebiliyor. Oysa radikal feminizmden muhafazakrla giden yol ok uzun deil. Orada ciddi tehlikeler var, deminden beri bahsettiim bu ikili dnme biiminden kurtulamadnzda; yani, birisi stn birisi aa deyip bu ikilii tersine evirdiiniz zaman o ikiliin stne km olmuyorsunuz ki! Kadna ait zellikler diye tanmlanan deerler zaten nceden tanmlanm, bize verilmi eyler. Mesela nereden biliyoruz duygusal olduumuzu? Bunlar sylemek imdi bu konumada kolay, ama ben de biliyorum, pratikte hep kadnlar ve erkekler diye konuuyoruz, hep bu ikilik iinde konuuyoruz. Mesela, erkeklerin yapt ve ok rahatsz olduumuz bir eylemle karlatmzda hemen, bu erkekliktir diye tepki veriyoruz. Sonuta bu ikilii fark ediyoruz, vurguluyoruz. Tamam, ama bunu amak iin bir sre sonra baka bir yerden bakmak lazm; bu da srekli bu ikiliin reticisi olarak mmkn deildir. Radikal feministlerin yapt gibi bu ikilii tersine evirmek tabii ki nemlidir, ama rnein akl yerine kadnlarn sahip olduu varsaylan duyguya deerlidir deyince de bu ikilii yeniden retmi oluyorsun. Glnur da zel alan kamusal alan ayrmnda ayn tehlikeye dikkat ekiyor. zel olan politiktir demek, kamusal alan kendimizi tamamen tehir ettiimiz ve kendi duygularmz paylatmz kiisel ilikiler kurduumuz bir alana dntrmek sadece bir ifa kltrn besleyebilir. rnein medyada da bir sr kadn ke yazar ortaya kt. Peki, bu kadnlar medyada nasl yer alyorlar? Kendi cinsel hayatlarn anlatyorlarsa yer alyorlar, kedisini, kpeini, ocuunu anlatyorlarsa... Yani, zel alandaki varln medya araclyla yanstnca sanki bu dertleri kamusallatryormu gibi bir yanlsama ortaya kyor. Oysa bu ekilde zel alann sadece izlenen, seyirlik bir eye dnmesi, zel alan politikletirmedii gibi, tersine, onun apolitiklemesine neden oluyor. O nedenle diyorum, zel alandaki retim ilikilerine odaklanmak nemli. Bu tr bir seyirlik alanda, retim ilikilerine bal ezme-ezilme ilikilerine hi dokunulmuyor, onlar olduu gibi kalyorlar.

Modernitenin kilikleri 169

*** 80lerde, Trkiyedeki feminist hareket zel alanla ok urat, cumhuriyet modernlemesinin, kadnlar kamusal alana karmasn ama ev iine hi dokunmamasn sorunsallatrd. Tm bunlarla uramalyd da, ama feminist hareketin zel alanla ura bu alana tkanp kalma riskini de gerekten iinde barndryor. Mesela aile ii iddet sorunu ok nemlidir, ama 80lerdeki feminist harekete bakyorsunuz, sadece aile ii iddeti odana alm bir hareket gryorsunuz. Oysa yaanan bu iddetin kaynanda ne tr iktidar ilikileri var, ona bakmalyz. Aile iinde yaanan bu iddetle devlet iddeti, militarizm, kapitalizm arasndaki ilikiler nelerdir? Feministler olarak bunu yapamazsak, bu iddeti erkek olduu iin yapt demenin tesinde bir sz sylemezsek, bu iddet olaylarn mnferit olarak gren resm sylemden pek farkmz kalmaz, diye dnyorum. Bu yzden erkeklerin de bu meseleleri dert edinmesini ok nemsiyorum; yani bu erkekler de artk biraz almaya balasalar ok iyi olur. (Glmeler) niversitelerde, kadn almalar diye balayan alandaki tezler ok fazla erkeklik almalarna dnt ve bunu nemli bir srama olarak gryorum. O yzden, ben kadn almalarndaki derslere baladmda, ilk okuttuum, bell hooksun Feminizm Herkes indir kitabdr. hooksun perspektifi ok nemli bence. Toplumsal cinsiyet diyorsak erkeklikte de kurulu bir ey var demektir; yani buna kazanan-kaybeden diye bakamayz. Bu toplumsallk iinde kazananlar ve kaybedenler ok deiebiliyor nk cinsiyet ayrmclnn yannda baka tahakkm ilikileri de devreye giriyor. Burada hangi tahakkm ilikisi daha nemlidir diye bir tartma yapamayz; bu yzden hooksun dedii gibi kiiyi feminist yapan her trl ezilme biimine kar olmasdr diyorum ben de. Meryem: Mslman feministler, feminist siyasette var olabilmek iin baya aba harcyorlar... Mslman feministlerin varln feminist politika asndan olumlu gryorum. Ama itiraf etmeliyim ki bu konuda nceleri iime sinmeyen bir eyler vard. Burada sorun, sanrm kendi feminizmimizi merkeze alp onlarn yapt feminizmi tekiletiriyor olmamzd. Yani biz daha ndeyiz. Oysa onlardan da bir eyler renebileceimizi her zaman gremiyoruz. Yani, kafamzda hep hiyerarik ikilikler var ve onlardan ok kolay kurtulamyoruz, diye dnyorum. nci: Evet, katlyorum bu dediklerine. Mesela bu, Birbirimize Sahip kyoruz gibi platformlar bu sorunu amaya ynelik politik oluumlardr ve nemlidir ama ben hep bir tane bile bartl arkadam yok diye dnmmdr. Yani kltrel olarak bizi aan bir engel var. Benim kii olarak byle bartsne bir kartlm yok, ama sosyalletiim hibir alanda bartllerle karlamyorum. Okurken karlamamamz anlyorum, nk malum, niversitelerde yasakt, ama benim baka bir sr sosyalliim oldu ve sadece benim deil evremdeki insanlarn da bartl arkada yok. Meryem: Ama baka farkllklar da var; yani, bartl arkadam yok ama siyah arkadam da yok. nci: Ama bu toplumda siyahlar o kadar yok. Oysa bu toplumda kadnlarn yarsndan ou bartl ise... Meryem: Ne bileyim, baka ikilikler de var

170

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

nci: Ama bence bartsne bal kutuplama ok grnr ve nemli bir ey. Tabii ki bu kutuplama sadece Mslman feminist hareketin dndaki feminist hareket ile trbanl kadnlar arasnda deil elbette, ama beni ilgilendiren budur. nk cumhuriyeti kadnlar zaten trbanl kadnlar dlyorlar; iliki kuruyorsa da eitmesi gereken bir insan diye dnp iliki kuruyor. Ama burada bizi ilgilendiren esas mesele, kadnlarn ezilmemesi iin mcadele eden feminizmin trban ile nasl iliki kurduudur. Benzer ekilde, Krt kadnlarla kurulan ilikide de sorunlar vard. Ama ben feminist hareketin bunlarla bir hesaplama ierisinde olduunu dnyorum. zellikle Amargi, Pazartesi falan bu hesaplamada farkl bak alar gelitirebildiler. Tabii bunun ne kadar yaygnlap davrana dntn bilemiyorum. Ama bu kutuplamalarda tersi bir durum da sz konusu oldu. slami hareket ya da Krt hareketi kendi iindeki cinsiyetilikle mcadelede ok nemli admlar atmken kimi durumlarda kol krlr yen iinde kalr yaklamn benimseyebiliyor. nk hegemonik olan baka bir sylem olutu bu arada. Dolaysyla, ilk dnemdeki o feministlerin o zaman hegemonik olan modernlemeci bak alarnn yalpalamasn belki bu hareketler de aynen geirecek. Ondan sonra m daha rahat konuulacak, bilmiyorum. Ama uramamz gereken ok ey var, onu biliyorum. Mesela u noktaya hl gelemedik: Bir trbanl grdmz zaman bir trbanl grm olmayalm; yani onun ad trbanl olmasn. Anlatabiliyor muyum? Senem: Onlar da kendilerini ayn ekilde hissediyordur herhalde, bana baktklarnda bir trbanlya bakyor olmasnlar diyorlardr. nci: Yani bu noktaya hl gelemedik. Trbanllarla diyalog, iliki dediimiz ey trban sorununu konumak mdr? Oysa konuabileceimiz baka bin trl meselemiz var ve bunlar doal olarak konuuyor olmamz lazm. Trban zgrlk mdr, yoksa kadnlar bask altna m alyordur, bunu mu konuacaz! Bunu konuabilmek iin baka konular konumu olmamz lazm. Meryem: Ben retmenim ve gzetmen olarak snavlara giriyorum. Bildiiniz gibi snavlara trbanla giri artk pratik olarak serbest. Bu serbestletiinden beri artk hangisi akm hangisi trbanlym dnmyorum imdi nci: te bu normallemenin olmas gerekiyor. Onu sadece ba kapal olarak grmemeliyiz. Yani ba aklar diye tanmladmz kadnlar var m? Byle bir ey var m mesela, ba aklar? Belki onlarn baknda vardr, bilmiyorum. Katlmc (b): Var. Nasl trbanllardan bahsederken trbanl deniyorsa, onlar da kapal olan normal kabul edip dierlerine ba aklar diyebiliyorlar. nci: Ama unu sylemek istiyorum; birisi ba ak olunca benim amdan bir kimlik edinmiyor, deil mi? Hepsi farkl diye dnyoruz, yle deil mi? Begm (zden): Ben de sizin gibi dnyorum. Bizim kendimizi iktidar olarak grdmzn en nemli gstergelerinden birisi de bence, sizi kabul ediyoruz diyerek bu normallemeyi engelleyen ar hogr gsterme abamz. nci: unu alglamak lazm, o zaman kimlik olmaktan kar: Nasl

Modernitenin kilikleri 171

172

ba aklarn feministi var, muhafazakr var, sosyalisti var, liberali var vs. Ayn eitlilik orada da var. Yani o eitlilii grp baka eyleri konuabilmek lazm. Daha nce de sylediim gibi bartsnn kendisini de tartmaya aabilmemiz gerekiyor, ben bir feminist olarak samn neden fitne olarak tanmlandn, bir tehdit unsuru olarak grldn tartmak istiyorum ki bunun arkasndaki ataerkil ideolojiyi ancak bu ekilde tartarak aa karabiliriz. Fakat bunu gerekletirebilmemiz iin de, yaanan maduriyetin ortadan kalkmas gerekiyor. Dediim gibi, trbanl kadnlar da homojen tek bir kategori deil; yani, bir kadn sadece kadn olduu iin hakl olamayaca gibi, trbanl olduu iin de her zaman eziliyor demek deildir. Btn bu iktidar ilikilerini, farkl maduriyetleri grerek konuabiliyor olmamz lazm. Hani demitim ya; radikal feminizmin muhafazakrla kaymas ok kolaydr, diye... Yani bu ikilikleri, iktidar ilikilerini tersine evirme ii de byle. Yani bu kadar kimliklere saplanm bir feminist politikann, Krtler de olsun, ecinseller de olsun, trbanllar da olsun eklinde ifadesini buluyor olmas problemli bence. Bizim yaptmz feminist politikamz kendiliinden bu kimlikleri kapsyor olabilmeli. Anlatabiliyor muyum? Bu ezilme biimlerinin ya da politik alanlarn kltrel alan zerinden tanmlanmas tuzana dmemeliyiz. Kreselleme denilen hikye ile birlikte 89 sonras snf siyaseti bitti deniliyor ve siyasal atmann artk kltrel alanda kimlikler zerinden gerekletii iddia ediliyor. Katlmc (c): Bu da retim ilikilerine odaklanmamz engelleyen bir ey haline dnyor nci: Tabii tabii, bir de dnsenize, bu kltrel eitlilii ezmeezilme ilikilerini hi grmeden kullanan ve politik olarak yan yana gelemeyeceimiz bir sr dnr de var. Bu durumda feministler olarak bizim farkmz nerede olacak? Meryem: Bana bu ikilikleri ok aamyormuuz gibi geliyor; bu ikili sistemi beynimizden, kafamzdan, duygularmzdan karamyoruz... Mesela geen gn sendikada bir toplant vard. Kadn toplantsyd ve taciz meselesi konuuluyordu. Kadn toplants ama ortada kadn yok. Belli bir sre sonra bakyorsun herkes erkeklemi, bir iki kadn kalm gibi... Neyse sendika seimleri zerine konuuluyor ve yanmdaki bir arkada baka birisiyle ilgili bakan olsa da kurtulsak ondan gibi bir ey syledi. Ben de bakanl kaldrsak nasl olur? diye sordum. Yani, o iktidardan, ynetimden kurtulmay dnemiyoruz bile; baz ikilikleri gremiyoruz ya da grmemek iimize geliyor diye dnyorum. nci: Bence biz zaten ikiliklerden kabilmi deiliz! Biz u anda ikiliin ieriini tartyoruz, ikiliin kendisinden k yolu bulabilmi deiliz, bunu bulabilseydik u an baka bir dnyada olurduk. Katlmc (d): Bu ikiliklerle ilgili bir ey sylemek istiyorum: Bu ikiliklere atfedilen anlamlarn deeri her zaman deiiyor bence. rnein kentky ikiliinde, bir taraftan kent gelimenin ky geri kalmln simgesi iken dier taraftan da ky birtakm deerlerin korunduu kent ise yozlamann olduu alandr. Ya da kltr-doa ikiliinde kadn doaya, kltr erkee atfediliyor ve doa zgrln alan iken kltr insan bask altnda tutan bir alan vs... Yani bu tr ikiliklerin kendisi de, kavramlarn ierii de deiebiliyor.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

nci: Bu ikiliklerin anlamlarn ben gemiten gelen aydnlanmann bak asna gre sylemitim. Gnmzde tabii farkl anlamlar ierebiliyor ve bu yer deitirebilmeler ne kadar artarsa o kadar iyi. Bence bu anlamda en ok da ekolojik hareket bu ikiliklere mdahale edebildi. u an Trkiyede HESe kar yrtlen mcadeleyi ok nemli buluyorum. Geenlerde HES ile ilgili bir belgesel izledim, HESe kar mcadele edenlerden birisi HES iin orada yaayan halka da sorduk diyen hkmete kar diyor ki Bize sorduklarn sylyorlar, bize sormadlar biliyorum da, bir tek bize sormakla olmaz ki! Burada yaayan kua, aaca, topraa sordular m? Onlarn da hayatn etkileyecekler. Bu adamn syledikleri ne kadar farkl bir dnme biimini gerektiriyor, deil mi? Senem: Meryem dedi ki, bakanlk sistemi zaten var ve o baka trlsn tahayyl edemiyor. Bahsettiimiz kimliklerin ve ikiliklerin bir iktidara dntn syleyebiliyoruz ama galiba esas sorunumuz bunun alternatifinin ne olacan syleyemiyor oluumuz. Yani eletirmek kolay ama alternatifi nedir? Bu da Amargideki tartmalardan geldi aklma, Amargide bakanmz yok ama bu ekilde de ileri yrtmekte zorlanyoruz, yani iktidardan kamaya alrken yaplmas gerekenler yaplamayabiliyor... nci: Bakn orada sivri bir kelime var: iktidardan kamak. Yatay rgtlenmek, eit ilikiler kurmak vs. kadn rgtlerinin en nemli tartmalarndan birisidir ve ok da nemlidir, ama iktidar da ok kalacak bir ey deildir bence. Kadn rgtlerinde de daha nde olan isimler ve bunlarn bir iktidar alan var, bunu da kabul etmeliyiz. Yani biz birdenbire iktidarsz bir dnyaya geemiyoruz ki! Sonuta var olan farkl iktidar ilikilerinin iinde yayoruz. Ayrca kadn rgtlerindeki iktidar tartmalar ve iktidardan ka bir sr kadnn kendisini geri ekmesine de yol amtr. ktidarn ne olduu kadn hareketinde zellikle ok tartmamz gereken bir ey. nk mesela Arendtin olumlu bir iktidar tanm vardr, onlara bakmak gerekir ktidar illa bir tahakkm ilikisi anlamna gelmez. Birlikte yaplan bir ey anlamna da gelebilir. Yani iktidar olmay da hedeflemek gerekir. Anlatabiliyor muyum? Sylemeyi de hedeflemek gerekir. Yine o ikiliklere geliyoruz aslnda; tersine eviriyoruz, iktidar olmayalm tartmasndan baka iktidarlarn olduu bir tuzan iine dyoruz... Ayrca iktidar tartmalarnn rgtlenme enerjisini yok edebilme ihtimaline de uyank olmak lazm. Esen: Bu iktidar meselesi bizim de Amargi olarak en ok tarttmz konulardan bir tanesi, Jo Freemann bahsettii yapszln tiranlna da ayk olmamz gerekiyor. yapmak ve bunun zerinden emek hiyerarisi yapldn grebildiimiz gibi i yapmamann bizatihi kendisinin de iktidara dnyor olmasn grebilmeliyiz. Yani dediiniz gibi kadn rgtleri iktidar oka tarttlar ve tartyoruz da, ama bence artk bizim de ezber iktidar tanmlarmz var. Eitim durumu, daha gzel ve etkileyici konuuyor olmas, daha ok konuuyor olmas, yksek ses tonu, snfsal farkll, akademisyen olmas, daha ok ey biliyor olmas gibi durumlarda ortaya kan iktidarn hemen adn koyabiliyoruz ki sizin dediiniz gibi fazla ileri gidip bu insanlarn kendilerini geri ekmelerine bile neden olabiliyor. Bu tr iktidar tanmlarna ayz ve adn koyabiliyoruz, ama bence daha ayk olmamz gereken, rgtlenme iindeki baka i yapma hallerinde, politik szlerdeki rtk iktidarlar

Modernitenin kilikleri 173

174

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

grebilmeliyiz; rnein, maduriyetin kendisinin iktidara dnyor olmasn grebilmeliyiz. nci: Benim mesela Ankara Perembe grubunda hi yaamadm ama stanbula geldiimde grdm bir ey vard: Hareketin ablalar vard ve bu beni ok itmiti. Feminist ilkeler konusunda herkes mutabk, ama mesela birisi konuurken ne sylendii nemli deil de kimin sylediinin nemli olduunu ok net gryorsunuz. Yani ayn sz bir bakas sylediinde duyulmuyor da, o sylediinde duyuluyor, gibi eyler beni ok rahatsz etmiti. Ve bence network iktidar ok nemli bir iktidardr ve kadn rgtlerinde bu iktidarlarn nasl ilediine de ayk olmalyz. Esen: Ne demek istiyorsunuz? nci: likiler ayla yani kim ne kadar yerde bulunup, ne kadar kiiyi tanyorsa, grnyorsa bu duruma bal ortaya kan iktidar. Bu aslnda serbest piyasann tarifledii iktidardr: doru zamanda doru insanlar bulabilmek Esen: ok gzel bir tespit ve tanmlama! nci: Benim de imdi aklma geldi. (Glmeler)

kinci Dalga Femizim 175

176

Aye Dzkan Feminist hareketin ilk ortaya kt yllardan itibaren hareketin iinde yer almaktadr. 1989 Dayaa Kar Kampanyann rgtleyicilerinden. u an yayn hayatna devam etmeyen Feminist Dergisi ve Pazartesi Dergisi yazarlarndan. Feminizm ve feminist hareket zerine birok dergi ve kitapta yazlar bulunmaktadr. u anda Star Gazetesinde ke yazardr.

Geen hafta modernitenin ikiliklerinden yola kmak bizi Antik Yunandan gnmze, kapitalizmin grnmez kld ev ii emekten kamusal alanda trban tartmalarna, farkllklardan kimlik politikalarna uzanan bir yelpazede dnmeye yneltmi ve artk kinci Dalgay konumamz gerekli klmt. Feminist politika tarihini dalgalarla kategoriletirmekten her ne kadar imtina etsek de bu ayrtrmalar bize bir hat iziyor, tartmamz belli eksenlerde toparlayarak yeniden dnmemizi salyor ve feminist harekete tarihsel bir perspektifle karlatrmal olarak bakmamz kolaylatryorlar. Bunun iin ne dalgalarla ne de dalgalarsz oluyor Aye: kinci Dalga Feminizme gemeden nce ksaca Birinci Dalga Feminizmden bahsetmek isterim. Birinci Dalgada temel olarak, kadnlar ve erkekler arasndaki farkn kanlmaz, varolusal, hibir ekilde alamayan, toplumun temellerinden biri olduu varsaym vardr. Ama bu temel savdan daha radikal eyler yazanlar da olmutu o dnemde. rnein, Mary Wollstonecraft. Franketayn yazan Mary Shelleyin annesi olan Wollstonecraft, ok ilerici eyler sylyordu ama o dnem hareketin tamamnn yneldii ey oy hakk, mlkiyet ve sonra da cretli ite alma hakkyd. Mesela sendikalar bile kadnlarn eve dnmesini ve cretli ileri erkeklerin yapmasn savunuyordu. Birinci Dalga, temel vatandalk haklaryla snrl kalsa da ok etkili bir harekettir. Bir ayrnt olarak dnyada bir mcadele yntemi olarak lm orucunu ilk uygulayanlar da sfrajetlerdir, yani Birinci Dalga Feministlerdir. Feminist hareket, Birinci Dnya Savayla duraklasa da toplumda etkileri devam etti. Biz feministiz, amacmz sadece uzun vadede dnyay deitirecek bir rgtlenmeyi oluturmak deil, ayn zamanda ve esasen toplumu bugnden deitirmeye balamaktr. On sene feminizmle mcadele eden bir grupsanz, bir kuaksanz ve toplumda hibir deiiklik

kinci Dalga Femizim 177

178

olmuyorsa baarszsnzdr, sizin hayatnzda bir deiiklik olmuyorsa yine baarszsnzdr; yani feminizmle tanmadan yaadnz gibi yayorsanz baarszsnzdr. Dolaysyla sfrajet hareket bu adan baarl bir harekettir nk hem kendi hayatlarn deitirdiler hem de toplumda kadnlara byk kazanmlar sundular. kinci Dalgay mutulayan Simone De Beauvoirn kinci Cins kitabdr. Fakat Simone de Beauvoirn kitabndan te, kiiliiyle ilgili de biraz konumak istiyorum nk kitab yazdnda Simone feminist deildi ve kitabn sonunda da zaten sosyalizmden bahseder. Bir ey daha, kinci Cins okunmadan feminist olunmaz bence, daha temel bir metin yok nk. De Beauvoir bu kitapta kadnlarn ezilmiliini, smrlmln, felsefi kklerine de inerek, o kadar derin ve ayrntl bir ekilde tahlil etmitir ki, ondan sonra sylenen bir sr ey, hakikaten onun syledikleri zerine konan talar olmutur. Kitabn yaymland yla dikkat ederseniz daha 1949, kinci Dalga ise 60larda balyor. Simone sadece kitabyla deil kendi zel hayatyla da ilham verici bir kadn. Sartre ile olan ilikisi ok eletirilir, tartlr. Fakat yaadklar iliki, hayat arkadal ile cinsel arzuyu ve ayn evi paylamay ayran bir ilikidir. Biliyorsunuz mezar talar, beraber yaadklar ama hibir zaman ayn odada yaamadklar otelin karsndadr; ikisi yan yana yatyor orada. Bir sr eyde ok byk ilham kayna olmular birbirlerine. Hayat arkadaydlar ama bakalar olmu hayatlarnda. Simone sadece sava dneminde Sartre iin yemek yapm, aslnda ok beceriksizmi ama yine de yapm. Hibir zaman hayatna ev ii sokmam bir kadn diyebilirim; ok gerekmedike ev ii yapmam. Onunla ilgili bir ey daha Daha sonraki yllarda, 1970lerde, Simone De Beauvoir dnyann her yerinde tannan bir kadn oluyor. Mesela Susan Sontag dnn, onun kadar nl ve kitaplar dnyann her yerinde okunuyor. Byleyken bile harekette kk bir grup iinde, hibir ayrcalk tamayan bir militan olarak gen kadnlarla alm. Bu ynyle de rnek olduunu dnrm. Fransada, Kltr Bakanl tarafndan kinci Cinsin yaymlannn 50. ylnda bir konferans yapld. Benim de o konferans izleme frsatm oldu. Orada Beauvoirla birlikte alm kadnlar da vard ve onu anlatyorlard: Bizden biri gibiydi, diyorlard. Bunun mthi bir ey olduunu dnyorum. Onda daha ziyade bir kadn sevgisi var ve kitabnda da kadnlara ilgi duyduunu yazyor. Yani, kendi yaanmlklaryla da daha nce konuulmayan, grece nemsiz saylan konular, okelilii mesela, tartmas ve romanlarnda bunlar aka yazmas ok nemli. Gerekten olduka ilham verici bir kadn. Hazal: kinci Cins ngilizceye ne zaman evrildi, hemen evrilmi mi? Aye: Fransada yaymlandktan birka yl sonra birok dile hatta Japoncaya bile evriliyor. Japonyada gl bir feminist hareket var. Kitap Filistinde ve Arap dnyasnda da etkili olmu; dnyann birbirine benzediinin daha ok dnld zamanlar... Burada siz muhalifseniz, ngilterede de, Msrda da inde de yoldalarnz var, byle hissedilen bir dnem. imdi siyasette muhalif olanlarla konutuumuz zaman, kolay kolay insanlar retim aralar zel mlkiyetten ksn demiyor. O zaman herkes sosyalizmin hayata geeceine inanyor ve bu inantan ilham alyordu. kinci Dnya Savandan sonra ise Avrupann nemli bir blm sonu olarak sosyalizme gemiti. Artk bu lkelerde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

burjuva yok, kadnlar alma hayatna girmi, ok byk kayplar olduu gibi ok byk kazanmlar da var. Dnyann daha iyi bir yer olabileceine inanld ve ezilenler olarak hepimiz kardeiz denilen bir dnem... 60lara gelindiinde ise Vietnam Sava balyor. Herkes Vietnam Savana kar. Avrupa ayakta, Asya daha da ayakta. Simone bu dnemin etkin dnrleri arasnda. Yazdklar Vietnamda da, inde de okunuyor. Dnemin havasn anlatmak iin bir rnek vereyim: O zaman stanbulda, 70lerde mesela, Sri Lankadaki devrimde neler yaand ve sonra da neler olup bittiiyle ilgili yaymlanan bir sr kitap vard. Oysa imdi Sri Lanka ile ilgili doru dzgn bir bilgi edinmemiz pek mmkn deil. kinci Dalgann ortaya knda lkelere bal olarak birka farkl kaynak var: Amerikada nsan Haklar Hareketi ve Siyah Eitlik Hareketi en temel itici g iken, Fransada ise bu itici g, 68 Hareketi, daha dorusu 68in yaratt hayal krkl oluyor. nk bu dnemde kadnlar sosyalizmle kurtulamadklar gibi bilakis hayal krklna uruyorlar. Bu rgtlenmeler iindeki kadnlar, biz burada da konuamyoruz, burada da kahveyi biz yapyoruz demeye balamlar. Yani kinci Dalga, sol hareketin iinden kyor. Almanya, biraz daha farkl, nk o dnem Almanyada 68 Hareketinin toplum zerinde ok byk bir etkisi oluyor. Ayrca gndelik hayat zerine de dnen bir akm var orada. Bu sene Ulrike Meinhofun btn eserlerini, makalelerini okudum. Metinlerde ok fazla feminist fikir vard. O kendine feminist demiyordu tabii ki, ama feminizmden ok etkilenmi birisi. Kendisini byten kadn lezbiyen olduundan EBT bireylerle ok yakn bym. O konuda ok ilgin bir makalesi var. Dolaysyla kinci Dalgann Almanyada tam anlamyla sol harekete kart olarak ortaya ktn dnmyorum. Simone De Beauvoira geri dnelim. Simoneun bir sz kinci Dalgann temelini oluturuyor, muhakkak duymusunuzdur: Kadn doulmaz, kadn olunur. Bu tespit, kadnln ontolojik bir meseleden ziyade epistemolojik bir mesele olduunu gsteriyor. Bundan nce biz kadnln varolusal bir ey olduunu zannederdik oysa ki Simone, kadnln renilen bir ey olduunu gsteriyor. Birinci Dalgada sorgulanmayan neydi? Evin ii; ev ii, cinsellik, ak... kinci Dalga ise evin iini sorgulamaya balad. Ak da ev iinin ve evliliin, ev iinin bir paras addetmekten yanaym. Bunun birka farkl sebepten dolay bu ekilde tanmlanmas gerektiini dnyorum: Cinsel arzu ve ak sadece hizmet olarak sunulmaz. Fakat ounlukla gerek aile iinde ee, gerek aile dnda parayla mterilere hizmet olarak sunulmaktadr. Bir toplumda cinsel arzunun kadnlarla kadnlar arasnda, kadnlarla erkekler arasnda, erkeklerle erkekler arasnda hizmet olmadn alglamamz ok g. O epistemolojik sre ierisinde kadnlk renilirken cinsel arzunun da hizmetin bir paras olduu fikri oluturuluyor. Kadnlk nasl varolusal deilse, ayn ekilde erkeklik de varolusal deil, epistemolojik bir sre, yani renilen bir ey. Erkekler de cinsellii hizmet olarak almay rendiklerinden, maalesef ak byk lde ev iiyle balantl ele almak durumunda kalyoruz. kinci Dalgann farkl lkelerdeki tezahrlerinden de ksaca bahsetmek gerekiyor. ABD feminizmine dair (Shulamith) Firestoneun kitabn okumanz neririm. Marksist kalplar kadn-erkek ilikilerine uyarlam olmasndan dolay ok ilham verici bir kitap. ok doru

kinci Dalga Femizim 179

180

tespitleri var. Kate Milletn kitab ise edebiyat anlamak iin ok nemli bir kitap. Fakat daha nemli birisi var ki maalesef Trkede evirisi olmayan Andrea Dworkin. Dworkin, bence yanl eyler dnr; kadnlar ve erkekler arasndaki egemenlik ilikisini cinsellie balar. Bu egemenlik ilikisinin kkenini cinsellikte arar. Bu tahlili bence yanl olsa da toplumla ilgili ok nemli gzlemleri var, harekete ok byk katks olmu bir kadn. Fransada ise nemli bir tartma yrtlmtr: kinci Dalga Fransada nl ben de krtaj oldum hareketiyle balyor. Simone da bu hareketin iinde yer alyor. Krtaj ve doum kontrol talebi, kadnlarn bedenleri zerinde en azndan bakirelik meselesinin almas, evlenmeden ilikiye girebilmesi asndan ok nemli ve ok belirleyici oluyor. Yasal krtaj talebi ve doum kontrol haplar sayesinde artk istediimiz gibi evlenme korkusu olmadan seviebiliyoruz. Geri imdi evlenmeme korkusu olmadan seviemiyoruz, geriye dndk deil mi? (Glmeler) Bundan sonra nemli bir eylem oluyor. Fransann nl mehul asker ant var, duymusunuzdur. Bu antn nnde yaklak 16 kadn zerinde mehul askerden de mehul var: kars yazl bir pankart ayorlar. Mehul Asker, Fransada ok nemli, dokunulmaz bir simge. Ona karsnn hizmet ettiini hatrlatyorlar, dikkat edin milliyetilii eletirmiyorlar, en yce Mehul Askerin de bir kars olduunu sylyorlar. Yani bugn Atatrke bile kadnlar hizmet etmiti, Atatrkn bile kadnlara ihtiyac vard, demek gibi bir ey. Dnyada nclk diye bir ey varsa, hakikaten bu eylem ok iyi bir rneidir. Eylemden sonra Fransa birbirine giriyor ve basn bu kadnlara ismi koyuyor: Kadn Kurtulu Hareketi. Eylem yapan kadnlarn bu ekilde adlandrlmas dnemin etkin olan politik hareketleri ile balantl. nk o dnemde Filistin Halk Kurtulu Cephesi var, dnyann birok yerinde kurtulu hareketleri var, liberasyon kelimesi ok popler ve eylem yapanlara Movement Liberation Des Femmes deniliyor. Bu adlandrmann ardndan eylem yapan kadnlar kendilerini birden bir hareketin iinde olarak buluyorlar. Fransadaki ikinci nemli ey de tabii ki, erkeklerle mi rgtlenelim, erkeksiz mi rgtlenelim tartmalar. Bu tartmalar sonucunda erkeklerin elinden byk bir hak, kadn hareketinin paras olma hakk alnyor. Kadn-erkek meselesiyle ilgili temel bir yanlg var: Sanki biz, kadn-erkek meselesiyle ilk kez cinsellikle tantmzda tanyormuuz gibi alglanyor. Kk bir kzken ve byrken eer cinsellikle tanmamsak, tacize uramamsak, bunu fark edemeyebiliyoruz. Olanlar dvyor ama kadn-erkek arasndaki bu fark, gl bir ekilde fark edilmiyor. Ama cinsellikle birlikte ya da cinsel bir varlk olmaya baladmz zaman -yani ergenlikle birlikte-, kadn-erkek meselesini fark ediyoruz. nsann kafas ok bulanyor, sanki kadnlar ve erkekler arasndaki mesele sadece aka ve cinsellie ilikin bir meseleymi gibi. Hayr, deil! Aka ve cinsellie ilikin olan her ey, kadnlar ve erkekler arasndaki iktidar ilikileri dolaymyla belirleniyor; tam tersi sz konusu deil. O dnemde de kadn meselesi, cinsel zgrlk meselesi gibi konular 68 zgrlk hareketi iinde tartlyor. Fakat kinci Dalga emei de sorgulamaya balyor: Peki bulaklar kim ykayacak, ocuklara kim bakacak? diye soruyorlar. Bu noktada Questions Feministes dergisinde yaanan bir tartmaya deinelim. Dergide lezbiyen kadnlar da var ve diyor ki, Biz

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

erkeklerle beraber olmadmz iin krtaj olmaya ihtiyacmz yok; evlenmiyoruz, dolaysyla bunlara ilikin haklara da ihtiyacmz yok. Kadn Kurtulu Hareketinin istedii pek ok ey bizim iin anlaml deil, dolaysyla bizi ifade etmiyor bu hareket. Fakat Questions Feministes diyor ki, Siz de sokakta tacize uruyorsunuz, sizin de ocukken ev ii yapmanz, aileye erkek ocuklardan daha fazla itaat etmeniz gerekiyor, siz de ie alnrken sorun yayorsunuz... Fakat dergi iinde bir blnme yaanyor ve Questions Feministes devrimci lezbiyen bir feminist grup olarak yola devam ederken kalan radikal feministler Nouvelles Questions Feministes (Yeni Feminist Sorular)le devam ediyorlar ki bu dergi Fransada hl kar. Nouvelles Questions Feministesin bize kazandrd temel bir konu var: ev emei tartmas. Ev emei tartmas esas olarak Marksistlerle yryor, Marksizmin ok gl olduu bir dnem zaten. Marksizm temel olarak ne diyor? Kadnn evde yapt i yeniden retim, yeniden retim iin harcanan emei smren ise kocasnn patronu. lk okuduunda bu tespiti ok mantkl zannediyorsun, fakat ne yazk ki bu yaklam kadnlarn snfn aklamyor. Dnyada ok az kadn mlk sahibi ve ok az kadn cretli alabiliyor. Dnyada milyonlarca kadn var ve bunlarn snfn kocalar zerinden belirlemek zorunda kalyorsun. Kocas emekiyse kadn da emeki saylyor, kocas kk burjuvaysa o da kk burjuva saylyor, burjuvaysa burjuva Tam da bu noktada Christine Delphy Peki, kocas kk burjuva kadnn kendisi emekiyse ne olacak? diye soruyor. Belli deil, demek ki kapitalizm iinde kadnlarn kocalarndan farkl bir snflar olmas lazm. Ama bu da ou kadnn durumunu anlatmyor nk kadnlarn ou almyor ve evde kocalarna hizmet ediyorlar. Bu durumda, ev bir retim alandr, ev emei de bir retimdir ve bu retim ilikisinde de iki farkl snf vardr: kadnlar ve erkekler. Ev iinde erkekler kadnlarn emeine el koyar. Bu, ok byk tartmalara yol aan bir eydir. Daha ayrntl okumak isterseniz Delphynin kitab ve makaleleri Trkede var. Benim de kendimi ait hissettiim gr olan radikal feminizme, biz zaman zaman devrimci feminizm de diyoruz. Her yerde kinci Dalga, radikal feminizmle balar ve feminizme dair dier eilimler radikal feminizmden koparak ortaya kmtr. Trkiyede ise tam tersi bir alg var; hepimiz solcu olduumuzdan, nce sosyalist feminizm var, sonra da herkes radikal feminist olmu, sonra oradan da farkl feminizmler ortaya km gibi dnlyor. Algn: ngilterede bir de ayrlklar var. Aye: Separatizm (ayrlklk) akm baka politik akmlarda da karmza kan bir dnce ve ilham verici bir ey. Ayrlklkla ilgili olarak hayatmdan znel bir ey anlatmak istiyorum. Hayatmda ayrlk feminizm ile ilk defa bir barda barmenlik yaptm dnemde tantm diyebilirim. Bir caz arkcs kz vard, ngilizdi, feministti ve stanbula gelmi mzik yapyordu. Mekanda sohbet ediyoruz: Sen ne okuyorsun son zamanlarda? diye sordu. Beat Kuandan bir erkek yazar ismi syledim, okudun mu? diye sordum. Okumam ben onlar, dedi. Nasl? dedim. Ben hi erkek kitab okumam, erkeklerin yazd kitaplar okumam, dedi. Ben ancak o zaman ne demek istediini anladm nk mrn boyunca okuyacan yz kitap varsa ya da bin, bunlarn tamamn kadnlardan okumak farkl bir deneyim. Gruptaki ocuklarla ilikisine baktm, sadece ekmek paras iin alyor onlarla.

kinci Dalga Femizim 181

182

(Glmeler) Mesela, otobs ofryle konualm m, konumayalm m, diye tartyorlard. Baknca hakikaten mizah gibi grnyor ama aslnda ok ilham veren ve insana unu hatrlatan bir ey: Senin bu yataa girdiin, sohbet ettiin erkek dmann, seni ezen o, baka birisi deil! Kadn kim eziyor? sorusuna, sistem diye cevap veriyorlar, oysa bu dnyada sistem diye birisi yok. Birileri birilerini smryor ve bu smr ilikisinden birilerinin kar var. Bu birileri ise sistem diye birisi deil. Peki, kim bu birileri? diye sorulduunda, verilen bir cevap da burjuva oluyor. Nasl burjuva olabilir ki? Ben erkee alyorum. Emeimi smren kii hi ilikiye girmediim, tanmadm birisi deil ki! Ayrlk dnce, smrenin kim olduunu somut olarak gsteriyor, bu adan ok ilham verici, ama tabii ki zor. Erkeklerle konumamak gibi karikatrize bir hale gelme olasl yksek. Gerek bir kararllkla erkekleri hayatndan karmak, erkeklerle konumamak, erkek mzii dinlememek... Bu ne kadar mmkn olabilir? Erkeklerin yapt mzik dnyada o kadar ok kadn alann kaplyor ki, bunu tersine evirmenin en doru yolunun bu olduunu sylemiyorum ama bu ekilde yaamaya karar vermenin ilham verici bir deneyim olduunu dnyorum. Bir de tabii sosyalist feminizm var bunu bir sosyalist feminist anlatsayd daha iyiydi; kadnlarn kurtuluunun n koulu olarak sosyalizmi ngrr, yani retim aralarnn zel mlkiyetten, kamu mlkiyetine geirilmesi. Fakat sonu olarak kamu, devlet aslnda nedir? Biz, egemenlerin sopas diyebiliriz, nk byle bir yan var ve sosyal devletten uzaklatka da devletin anlam sadece buraya doru gidiyor. Ancak bir yandan da devlet size eitim veren, salk hizmeti veren kurumlar demektir. Bu hizmetleri elbette kamunun vermesi gerekiyor; eitimi, ocuklarn belli bir yaa kadar bakmn, salk hizmetlerini, yollarn yapmn... Dikkat ederseniz bu akmlarn ortaya kt dnem sosyal devlet dnemidir. Dnyann her yerinde denekler var, sosyal hizmetler var, eitim bedava imdiki dnem gibi deil. imdi devlet neredeyse ki ABD ok iyi bir rnei bunun, sadece bask yapmak iin var. Sosyalist devlet byle bir ey olmayacak. Niye? nk kamuyu temsil edecek ve kamu adna vatandaa hizmetin organizasyonunu yapacak, kabaca sylersek. Algn: Ama kamu da erkek... Aye: Yaa bir de o var. (Glmeler) Ama bu fikirlerin Avrupann ounda sosyal devletin olduu, isizlik maalarnn olduu, salk hizmetlerinin bedava olduu bir dnemde filizlendiini gz nnde bulundurmal. O dnemde, iddete kar mcadelede snaklar, sosyal hizmet kurumlar gibi dier nemli talepler de ortaya kyor ve bunlarn ou, o dnemin sosyal devlet yaplanmasna gre biimlenmi projeler. rnein skandinav lkeleri kinci Dalga ile birlikte ok byk kazanmlar elde etti. Ama u anda sosyal devlet yok. Biz hl ayn aralarla devam ettiimizde mali kaynamz yok ve burada bir gerilim var bence, kinci Dalga Feminist Hareketin en nemli boluu bence bu. Yani sosyal devletlere gre kurulmu taktiklerin yeni neoliberal politikalar altndaki devlet biimine uygun modellerin bulunamamas. te sosyalist feministler de devletin farkl bir devlet olmas gerektiini, retim aralarnn kamunun mal olmas gerektiini, bunun kadnlarn kurtuluunun n koulu olduunu dnyorlard. Ben komnizme inanyorum, ama iki devrim arasnda, retim aralarnn zel

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

mlkiyetten kurtulmas ile kadnlarn kurtuluu arasnda nedensel bir iliki olmadn dnyorum. nk imdiki komnizm ok farkl akmlardan etkilenerek oluacaktr, sadece Marksizm-Leninizmden deil. Fakat daha da nemlisi, kadnlarn kurtuluunun, Christine Delphynin tanmyla bir haritay igal etmek, bir alan igal etmek gibi olduunu dnyorum. Tabii igal edeceimiz alann haritasn bilmediimiz iin ilk nce haritasn karacaz. Nerede eziliyoruz, onu bulacaz. Tamam, hepsinin temelinde ev ii emek, patriarkal retim ilikisi yatyor, ama ilk nce nerede eziliyoruz, onu greceiz, o alan bulup haritay izeceiz, igal edeceiz ve sonra yolumuza devam edeceiz. Bir dier mesele, bizim amacmz kadn ve erkein yok olmasdr; sadece biyolojik olarak deil tabii ki biyoloji ok nemsiz bir farkllk. Kadn ve erkek arasndaki biyolojik farkllk, bu kadar farkl giyinmesek, farkl konumasak ok fark edilecek bir ey deil aslnda. Dolaysyla, biyolojik farkllklardan bahsetmiyoruz. Bahsettiimiz, bu farkl ilevlerin, farkl duygu hallerinin, cinsiyet meselesinin, toplumsal cinsiyet meselesinin ortadan kalkmas. Kadnlarn kurtuluu ancak toplumsal cinsiyet ortadan kalkt zaman olacaktr. Bir srprizim var: O zaman tabii cinsel ynelim de ortadan kalkacak! Yani karnzda grdnz birisinin kadn m erkek mi olduunu ilk bakta ok fark etmiyorsanz yneliminin ne olduu da nemli olmaz. Mesela, bir transsekselle yataa girdiinizde penisle karlap karlamayacanzdan emin misiniz? Deilsiniz. Demek ki cinsiyet nemini yitirdiinde sevimek herkes iin byle bir deneyim olabilir. Binlerce erkek transseksellerle yataa giriyor ve kendilerini heteroseksel zannediyorlar. imdi burada karmda kadnlar gryorum ama birkanzn penisi var belki, bunu bilemem. Yani cinsel ynelim de cinsiyetle birlikte ortadan kalkacak bir eydir. kinci Dalgadan kan drt be temel akm ele aldk. Onun dnda yine bu dnemden Hollandal yazar Anja Meulenbeltin Utan Bitti kitabn da bilirsiniz. Benim ilk feminist olduum yllarda bu kitap Kadn evresinde ncil gibiydi. ok etkileyici ve herkesin hayatn dntrecek bir kitaptr, acaba memelerim sarkk m? ya da orgazm oluyor muyum? gibi sorularn feminizmin bir paras olduunu ok iyi anlatr. imdi nedense bu konular feministler arasnda hi konuulmuyor... Hazal: Peki, kinci Dalga iindeki bu farkl akmlarn birbiriyle ilikilenmesi var myd? Aye: ok fazla, her an srekli birlikteler... Mesela, herhangi bir konuda bir kampanya rgtlendiinde herkes bir araya geliyor. Bir ey daha var, Alice Schwarzerin Simone de Beauvoirla rportajlarn, okuma nerisi olarak vermitim. Alice Schwarzer o dnem Almanyann en nemli feministlerinden birisi ve Emma diye feminist bir dergi karyor o zamanlar. Emma dergisi Almanyada radikal feminizm iinde ok etkili. Ayrca, Almanyadaki teori eski sosyalist lkeleri dalma dneminde ok etkiledi. Yugoslavyada gl bir feminist hareket var. Polonyada ek Cumhuriyetinde de ayn ekilde gl bir feminizm var, fakat ne yazk ki buralardaki feminist yaynlar Trkeye pek evrilmiyor. Ben kiisel olarak Amerikan feminizmine hep pheyle bakmmdr. ABDde her ey naslsa feminizmin de yle ii boaltlm olduunu dnyorum,

kinci Dalga Femizim 183

184

teorik temel bir zemin gremiyorum, ama toplumla ilgili gzlemleri ok gl yazarlar kt Amerikada. Betty Friedann kurduu NOW, National Organization for Woman (Ulusal Kadn rgt) adl bir rgt var rnein. NOW ile birlikte Amerikada ulusal bir kadn haklar hareketi oluuyor, fakat bu oluumun iinde de lezbiyenlere ynelik cad av yapld, gerilimler yaand. Algn: Amerikan ve ngiliz feminizminin ok i ie getiini de vurgulamak gerek, oysa Trkiyede daha ok Avrupadaki feminizm okundu ve biliniyor. Aye: nk Trkiyede herkes Marksistti. Algn: Evet, Amerika ve ngilteredekiler ok fazla Marksist deiller. Amerikadaki hareket senin ok doru aktardn ekilde siyah hareketin iinden kt, yani Avrupadaki gibi sosyalizmin iinden kmad. Zaten hem ngilterede hem de zellikle Amerikada bir sosyalizm gemiinden bahsetmek ok zor. ngilterede de kinci Dalga biraz byle her eyin iine sinmi vaziyette kt ortaya. Fakat buradaki en nemli eylerden biri edebiyata, zellikle sosyolojiye, antropolojiye, bilimlere yansyan feminist dnce oldu bence. imdi belki biraz kiisel ynelimim dolaysyla, yani kendim sosyal antropolog olduum iin, daha iyi grebiliyorum, feminizm bu lkelerde sosyal antropolojide ok byk yank buldu. ok ilgin aratrmalar yapld ve btn bu almalar da zellikle Amerikadan balayp ngiltereye uzanan almalar oldu. nk o zamana kadar Afrikadaki kabilelerle ilgili yazlm bir sr kitabn, erkek antropologlar tarafndan yazldn ve topluluun sadece erkek bireylerin yaamn anlattn feminizm grnr kld. Aye: Marilyn Frenchin de Kadnlara Kar Sava diye byle bir kitab var, deil mi? ngiltere her zaman emek hareketinin, ii hareketinin gl olduu bir toplum. Mesela o dnemde nemli madenci grevleri oluyor feministler oraya gidip grevcileri destekliyorlar. Algn: Bir de nkleer kart feminist hareket var. Aye: Evet, bize yakndan tandn Greenham Common anlatmak istemez misin? Algn: lgin bir deneyimdi. Greenham Common diye bir Amerikan ss var ngileterede. 80lerin banda bu sse nkleer silahlar konulandrlmak istendi ve bunun zerine ngilterede bir dizi kadn, silahlarn ieri girmemesi iin kendilerini tren yoluna ve bu sse zincirlediler ve sonra buradan senelerce ayrlmadlar. Orada kamp kurdular ve birlikte yaadlar. Bazen birbirlerinden nbeti devraldlar, bazlar orada ocuklar dourdu, ocuklar bytt ve on yl gibi ok uzun bir sre orada yaadlar. ok hareketli bir dnemdi ve bence ilgin de bir dnemdi nk ayn zamanda ngiltereye bal Kuzey rlandada Boby Sandsin hareketiyle de birlikte IRAnn giderek kzan hak talepleriyle gittike younlaan bir atma ortamna denk dyordu. Bu hareketin en atlak ve kt taraf uydu ki, kadnlar nkleer savaa karydlar fakat ngilterenin Kuzey rlandada yrtt sava hibir zaman grmediler. Aye: Ama o dnem bence savala ilgili bir eyler syleyen rlandal feministler ok zayft. IRA dnyann en mao hareketi; hem kadrolar ok erkek hem de sylemi ok erkek. Hazal: Aslnda Trkiyedeki sol hareketle benzerlikleri var gibi. Aye: Yok, hayr, rlandalyz, Bu vatan bizim gibi sylemleri var; temelde bir zgrlk fikir yok yani. Hatta o dnemin zgrlk,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

enternasyonal ve emperyalizm kart olmayan tek hareketi IRAyd diyebilirim. Algn: Tam deil, yani orada da bir dizi kadn var. rlanda Cumhuriyetinde IRAyla birlikte alan ve o dnem Londrada bir hapishanede olan IRAl kadn tutuklular ile o arada Greenham Common eylemini gerekletiren kadnlar arasnda kk de olsa bir balant kurulmutu. Hareketin sonuna doru da yine Londrada bir hapishanede bulunan IRAl ok sayda kadn tutukluyla bir balant kurulmutu. Yani byle birtakm kk kk farkl sesler de vard. Greenham Commonda kadn hareketi ok glendi ve ayrlk feminizm orada ok konuuldu. Aye: Asker ssnn etrafnda dikenli teller var, bu tellerin stnde de styen, klot, ocuk amar, ocuk bezi... amarlar ykamlar ve tellere asp kurutuyorlar. Dnsenize, nkleer kampn tellerinde amarlar asl, o kadar heyecan ve ilham verici bir ey ki bu... O dnem biz buradan bu sreci gryoruz ve bizde de byle bir ey olsa da yaasak diye dnyoruz. Algn: Fakat Greenham Common eyleminde yer alan kadnlar bata feminist deillerdi bence, o eylem srecinde giderek feministletiler ve sonra ngilteredeki feminist hareketin iine girdiler. *** Aye: kinci Dalgada bir nemli mesele de, zel hayatn politik bir alan olmas. zel hayat hareketin iinde ne kadar sorgulanrsa, zel hayatla politik hareket ne kadar i ie geerse o zaman yeni iliki kurma biimleri ortaya kyor. Bu sre elbette ok kolay olmuyor, ama kadnlar erkeklerle iliki kurmaya devam etseler bile o iliki iinde daha gl oluyorlar. zel alann politikasn yapmak demek, yalnz deilsin senin arkanda kadn hareketi var; ite de var, sevgilinle ilikinde de var, yani arkanda kadnlar var, demektir. Bunun yaratt deneyimin farkl olduunu dnyorum. kinci Dalgann ortaya kma koullarnn olutuu bu dnemle ilgili sosyal devlet meselesini konutuk ama buna bir de Birlemi Milletleri eklemek gerekiyor. Sosyalist devletlerin de kulland ok nemli bir alan bu. BMde grevli kadnlarn feministlerden etkilenmeye balamasyla feminizm BM diplomasisinin iine de girmeye balad. Bu dnemde BMnin alan olarak kullanlmasnn nemli bir getirisi uydu: Kadnlar lehine herhangi bir konuda bir yasa karmak istediinizde bu talebi BMye tayp BM karar haline getirilmesini saladnz zaman btn dnyadaki devletler bu yasay uygulamak zorundayd. Bu tabii nemli bir kazanm oluyor. BM bnyesindeki mcadele 1979da kadna ynelik ayrmcla kar temel bir referans metni olan Kadna Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW, Committee on the Elimination of Discrimination against Women) ile son buldu. kinci Dalga Feminist Hareketin mcadelesi sonucu CEDAWn BM tarafndan kabul edilmesinin iki nemli getirisi oldu: Birincisi, devletlere bu szlemeyi imzalamas iin bask yapabilmek; ikincisi ise, BM iindeki ye devletlerin kadn temsilcilerinin de arkalarnda erkekler olmadan konumalarna destek olabilmek. Peki, imdi isterseniz sizin sorularnzla devam edelim. Katlmc (b): Az nce cinsiyet farkllklarnn ortadan kalkmas ile cinsel ynelimin de ortadan kalkacan sylediniz, bunu biraz daha
kinci Dalga Femizim 185

186

aar msnz? Aye: Benim kiisel deneyimim cinsel ynelimin mutlak olmad ve deiken olduu ynnde. Hem Avrupadaki feministlerde hem de baka yerlerde bunun mutlak olmadn gzlemledim. Biz ilk feminist olduumuzda ounluumuz heteroseksel kadnlardk, aramzda ok az lezbiyen vard. Ama sonra heteroseksel olan kadnlarn ou birbirine k oldu, fakat heteroseksel hayatlarn srdrmeye de devam ettiler. Avrupada feminist rgtlenmelerde ocuu var ama yannda kadn sevgilisi var, yani ocuk yapacak kadar heteroseksel deneyimi olmu bir kadnn yannda kadn sevgilisini grrsnz. Yani cinsel ynelimin nihai bir karar olmadn ve deiebilen bir ey olduunu dnyorum, zaten politik lezbiyenlik diye bir akm var. Politik lezbiyenlerin bir ksm byk ihtimalle politik olmadan nce de kendilerini lezbiyen hissetmi kadnlar, politik lezbiyenler asndan esas ayrt edici olanlar bunu tercih edenler. Algn: Bu arada, lezbiyen feministler var ve bir de feminist lezbiyenler var, nasl sosyalist feministler varsa yle... Aye: Jill Johnstonn Lesbian Nation: The Feminist Solution (Lezbiyen Ulus: Feminist zm) adl kitabnda olduu gibi kadn ve erkek arasndaki ezme-ezilme ilikisinin ortadan kalkmas iin erkeklerin tamamen dlanmas gerektiini savunanlar da var ki ben erkek ve kadnn ortadan kalkmamasna ynelik bu tr bir fikri savunmuyorum. ki cinsiyetin, kadn ve erkein altn izecek hibir zmn, zm olmadn dnyorum ama bir taraftan da bu fikirler hayatmz annemiz gibi srdrelim, yaammz hibir ekilde deitirmeyelim, ondan sonra da miting falan rgtleriz bu i zlr gibi bir bak asndan daha mantkl grnyor bana. Hazal: Peki, erkek ve kadnn altn izmeyeceksek, bugn gndemde olan nc Dalga ve Queer tartmalar ile birlikte dndmzde feminizmin znesi kim, erkekler de feminist olabilir mi? Aye: Bu soruya benim cevabm ok net, ama bu tartmann bununla bir ilgisi olmadn dnyorum, nk ezen erkek; yani cinsiyetleri silmek demek ezenlerin erkek olduunu unutmak anlamna gelmiyor. Ben maddeciyim, dolaysyla ezenin kim olduuna somut olarak iaret etmek gerektiini savunuyorum. Bu, u demek oluyor: Maddi ilikiler bizim pratiimizi belirler ve ezen-ezilme ilikilerini de maddi ilikiler belirler. rnein gaylerin ben de sizin gibi erkeklerle yataa giriyorum, benim fikirlerim deiti demeleri ezen-ezilen ilikisindeki rollerde ciddi bir deiime neden olmaz. nk bir erkek srf erkeklerle yataa girdii iin, dier erkeklerden daha iyi fikirlere sahip olduu iin ezen kimlik rolnden kmaz, yine o eziyor. Bu sadece kadnlar daha farkl bir deneyim yaad iin deil, sonuta o sokakta benim kadar tacize uramyor muhtemelen, ite daha farkl bir muamele gryor, byk ihtimalle annesi ona hizmet ediyor ki ou yle. Dolaysyla ezen olmaktan kmak, senin ideolojinle, kiminle yattnla, yatakta ne yaptnla ilgili deil ki yatan bizzat kendisi sorgulanabilir bir eyken. kinci Dalgann en nemli tartmalarndan birisi de bence budur: stiyorum yleyse dorudur diye bir ey yoktur; hazzn kendisi, neden haz aldmz, nasl haz aldmz sorgulanabilir eylerdir. Mesela bu durumda sado-mazo ilikilere nasl bakmalyz? Bu kadar egemenlie dayanan bir iliki biimine sadece haz almak diye bakabilir miyiz? Biz

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

cinsel zgrlk hareketi olsak deriz ki, sokaklarda serbeste krbacmzla gezmek istiyoruz ki bir sr insan bunu yapt. Marquis de Sade bunu yapt, deil mi? Ama biz baka bir toplum yaratmaya alyoruz; biz o haz almak adna kurulan egemenlik ilikisinin kendisini de sorgularz. Tabii ki cinsellikte isteyen istediini yapsn, o kadar ok kadn ve erkek istemedii eyleri yapmak zorunda ki... Ama sadece fantezi boyutunda da olsa egemenlik ilikisi sorgulanmal. Neden bundan haz alnd sorgulama d deil. Algn: steyen istediini yapsn derken herhalde birok eyi bunun dnda braktn dnyorum, mesela ocuklara ynelik... Aye: Tabii tabii. Algn: Ama bunu sylemek lazm. Aye: Hayr undan bahsediyorum rza dahilinde, karlkl rza dahilinde.. Algn: Kimsenin kimseyi incitmeyecei, actmayaca.. Aye: Ama bunu sylerken rzann oluturulma srelerini de hesaba katarak sylyorum. ki insan egemenlik oyunu kurmaktan haz alyorsa bu sorgulanabilir bir eydir; bizim sorgulayacamz bir alana giriyor. Canm ekiyor demek onu sorgulanmaz klmaz. Tekrar erkeklere dnersek; erkekler de feminist harekete girsin mi girmesin mi, erkekler de feminist olabilirler mi gibi tartmalar bugne kadar verilen mcadele sonucunda gelinen noktadan geriye giditir diye dnyorum. Feminizmin znesi patriarkann madurlar yani kadnlardr. Bu tartma anlaml bile deil. te yandan baka bir tartma daha var. Delphy, Pazartesi iin yaptmz syleide Bir devrimci admla dier devrimci adm arasnda reformist admlar vardr, demiti. Resim sanatndan rnek verelim: Bir resme baktmzda resmin kadn ya da erkek tarafndan yaplp yaplmadnn nemli olmad, bunun belli olmad bir dnya istiyoruz. Ama kadnlar resim yapamaz denen bir dnyada yayoruz. yleyse bunun gerekleebilmesi iin nce kadn ressamlarn grnrlnn salanmas lazm. Kadnlar resim yapmyor ki! diyenlere u kadn ressam, bak resim yapyor! diyeceiz. Bunun yan sra, kadnlarn resim yapmalarnn koullarn arttracaz. Bu admlardan sonra da resimleri erkeklerin mi kadnlarn m yaptnn nemli olmad bir aamaya gelinecek. sterseniz neden nc Dalga iinde yer almadm ve nc Dalgann bence problemli taraflarn syleyeyim. nc Dalgadaki kimlik hareketinde benim amdan iki temel mesele var: Bir tanesi, her kimlik uralacak bir ey deildir. Yeni bir dnya ezme-ezilme ilikilerinin ortadan kalkmasyla kurulacak yleyse benim amdan belirleyici olan ezilenlerin mcadelesidir, dolaysyla ezilenlerin kimlii beni ilgilendiriyor. Bir kimlikle ezilme-ezme ilikisi kuruluyorsa ya da ayrmclk ilikisi kuruluyorsa ilgilendiriyor beni. iman olmak ayrmclk ilikisi kurduu iin bir kimlik, ama sska uzun bacakl olmak bir kimlik deil, nk insanlar bu zelliklere sahip olduklar iin toplumda ayrmcla uramyor. Birisi Mslman toplumda benim kimliim Mslman diyorsa, bu benim ilgi alanma girmiyor. Mesela DPde byle bir tartma olmutu. Kadnlarn partisi deniliyor diye burada erkekler de var, erkeklerin de partisi olsun, diyenler oldu. Erkekler egemen konumdayken nasl onlarn partisi diye adlandrabilinir

kinci Dalga Femizim 187

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ki, btn toplum erkeklerin zaten! Yani ben kadn kimliimle konuuyorum dediim zaman, o da diyor ki, ben de erkek kimliimle konuuyorum. Anlatabiliyor muyum? Farkl kimlikler arasnda bu trden bir denklik sz konusu deil ve bunlarn zgrce ifade edilmesi mutlaka zgrlk olmayabilir. kinci problemli taraf ise, her kimliin grnr olmasnn nemli olduu ynndeki genel savdr. Grnrlk tabii ki nemli bir ey zellikle de aznlklar iin. Kadnlar iin grnr olmamalar ile ilgili bir sorun yok. Kadnlar grnyorlar; grnmezlik, kadnlarn yaptklar iler iin sz konusu. Dolaysyla kadnlar grnyor ya da grnmyor demek, zerine dnlmesi gereken bir ey. Biz ezme, ezilme ilikilerini zmlemeye alyoruz ve ezilmekle ayrmclk arasnda bir fark var. Emekilerin burjuvazi tarafndan smrlmesi btn toplumu organize eden bir sistem, kadnlarn alp erkeklerin almamas, yani patriarkal retim ilikisi de bir sistem, ama Ermenilerin ayrmcla uramas bir sistem deil, tarihsel, corafi yani konjonktrel bir ey, evrensel deil. i-burjuva ve kadn-erkek arasndaki ezme-ezilme ilikisi ise evrensel, tm dnyann dzeni bu ilikiler zerine kurulu, dolaysyla ayrmclk ile smr ilikisi bir tutulamaz bana gre. *** Queer tartmalarna gelirsek Mesela, baz insanlar zorlama kadn deneyimi yayorlar ama aslnda erkek hissediyorlar kendilerini. Peki, ama ben gnll olarak m kadnlk deneyimi yaadm? Eer kadnlk bata konutuumuz gibi epistemolojik bir srese, retilen bir eyse o halde gnll kadnlk deneyimi ne demek ki? Benim kadnlk deneyimim diye hatrladm eylerin ou zorlama, istemeden yaadm eyler. Kadnlk ne, erkeklik ne? Btn erkek mankenlere bakn imdi, hepsinin gs adal, zellikle batnn parfm reklamlarnda... Hibirinin gsnde kl yok. Bitti mi erkek nesli, klsz m douyor artk? Deil tabii. Peki, bu kt bir ey mi? Deil bence. (Glmeler) Toplum kllarn alan erkekleri ibne diye aalyor, biz de diyoruz ki, bizdensin, EBT bireysin. Oysa hayr, ecinsel ya da deil, ne nemi var? Cinsel yneliminin ne olduunun bu kadar nemli olmas problem bence. Ama tabii ki bunu EBTlerin grnrl nemli deildir anlamnda sylemiyorum. Ben erkeim ve erkekle yataa giriyorum, kt bir insan deilim, yanl bir ey yapmyorum ya da ayn ekilde, kadnm ve kadnlar seviyor olmam kt bir ey deildir, diyebilmek elbette nemli. Ama esas ama gerek cinsiyet gerek cinsel ynelim anlamnda kimliin altn izmek deil, silinmesi. Biz kendisini kinci Dalgann iinde grenler olarak sadece, onun da rzas varsa kiminle istiyorsan onunla yataa girebilirsin, diyoruz. Ama EBT bireyler arasndaki ezme-ezilme ilikileri de sorgulanabilir. rnein seks iilii; bunu bir smr ilikisi olarak tanmlarken bu erkeklerle erkekler arasnda olduunda ne yapacaz, kabul m edeceiz, sorgulamayacak myz, ecinsel iliki olduu iin ses karmayacak myz? Hazal: Ki fuhu ve seks iilii kavramlar da tartmal... Aye: Fuhu o fiilin addr, nk o yaplan i istek d. Ama tabii ki seks iilii herhangi bir i deil. Yani hemirelik, doktorluk, ev kadnl

188

gibi seks iilii de bir meslektir, diyemeyiz. Tabii ki bu kapitalist sistem iinde yapt ite emeine yabanclamayan yok ama hayatn baka alannda haz almak iin yaptn bir fiilin baka birisi tarafndan para ile satn alnmas, bedenin kullanlmas herhangi bir i gibi olamaz. Ayrca o kadar kriminalize bir alanda yaamak zorundalar ki... Biz evlilik de ortadan kalksn istiyorken ve ev kadn olmayacaz diyorken aramzda ev kadn olmak istiyorum diyen varsa o da sorgulanr. Dolaysyla ev kadnln nasl sorguluyorsak seks iiliini de sorgulayabilmeliyiz. nsan ev kadnl yapmak zorunda da kalabilir seks iilii yapmak zorunda da. Ama ikisi iin de dier meslekler gibi bir meslektir, diyemeyiz. Cinsellikle ilgili olarak, heteroseksel cinselliin bizim btn cinselliimizi belirlediini dnyorum: Kadnlar mutlak nesne, erkekler mutlak zne. Bir kadn kendini irkin hissediyorsa, kendini nesne olmaya layk hissetmiyorsa yataa girmiyor; bir erkein hi byle bir derdi yok, birini arzulayabiliyorsa yataa girebiliyor. Bu durum kadnlarn ve erkeklerin cinsel ynelimlerinden bamsz bile olabiliyor. Anoreksiya gibi yeme bozukluklarnn kadnlar ve ecinsel erkeklerde grldn hatrlayalm mesela. Hazal: Bizim Trkiyede algladmz ve yaadmz ekilde seks iilii tartmasn da Queeri de ok kestirmeci ve kolayc yoldan bir alglama olarak gryorum. Tabii bu benim kiisel gzlemim, ne kadar katlrsnz bilmiyorum. Seks iilii artk kt bir ey deil gibi. Aye: Ne zamandan beri kt bir ey deil? Hazal: Yani, ite bence yle bir sorun var, biz, en azndan benim gzlemlediim, kinci Dalgay okumadk hi. Aye: nanamyorum bunu nasl yaparsnz? (Glmeler) Hazal: Benim gzlemlediim kadaryla kinci Dalga tukaka, geride kalm feminizm olarak kald ve yaasn nc Dalga, yaasn Queer ki Queeri de ok bilerek deil. Aye: Judith Butlern eskiden sosyalist feminist olduunu biliyorsunuz deil mi? Queer sonu olarak EBT hareket iin anlaml bir tartma olabilir. Fakat feminizm asndan EBT hareketten ok fazla teorik beslenme olabileceini dnmyorum. Shulamith Firestoneun ok nl bir sz vardr: Btn kadnlar lezbiyendir, bazlar henz bunun farknda deildir. Bence bu argman iki sebepten dolay doru. Birincisi, bir kadnn kendisini ezeni seveceine, hemcinsini sevmesi ihtimali daha fazladr. kincisi, hakikaten kadnlar, kendileri nesneletirildikleri iin kadnlar nesneletirmeye daha yakndr. Kendini bir heteroseksel addeden kadnn baka bir kadnn bedenini arzulamas, kendini hetero addeden bir erkein baka bir erkek bedenini arzulamasndan daha kolaydr. nk erkek bedeni nesneletirilmi bir ey deil. Hayatnda bir kadna dokunmayacak kadnlar bile plak kadnlar erotik bulurlar. Dolaysyla bu provakatif gibi grnen cmlenin doruluk pay var. Kadn hareketinin iinde de git gide daha fazla kadnn bunu fark etmesi, kadnlar sevmeye, arzulamaya balamas, lezbiyen olduklarn ak etmekte zorlukla karlamamas ok gzel bir ey. Oradan bir politik eilim de kurulabilir. Ama kadn hareketinde, iinde erkek olmayan bir pratikten beslenelim diye dnyorum. Ve EBT hareketinin feminist teoriden beslenmesi de gayet mantkl. Biz feministler olarak kendi teorik alt yapmz kuralm. Queer kadn kurtuluu hareketi, kadnlarn neden ilgisini eksin ki?

kinci Dalga Femizim 189

190

Zaten Queer teori de cinsel ynelimin mutlaklatrmasna kar bir ey, bunun genel toplumu dntrc bir amac yok ki! Katlmc (d): Peki, erkeklii andran bir yn de yok mu? Aye: Hayr, ecinselliin bal bana erkeklii andran bir yn yok. Katlmc (e): Ecinsellik deil de Queer... Aye: Niye olsun? Katlmc (e) : Ne bileyim, herkes daha feminenleiyor genelde. Aye: Emin misin? Katlmc (e) : Tersini grmyoruz ama... Aye: Aa tam tersi... Katlmc (f): Tam tersi mi? Katlmc (e): Nasl yani? Aye: Lezbiyen birok kadnn kendi aralarnda gay erkeklerin modeline getiklerini, onlar taklit ettiklerini gzlemliyorum. Nasl erkeklii andryorlar? Tam tersine bir sr kadn da erkekleiyor. Algn: Bunlar biraz da toplumda baka rol modeli olmad iin oluyor. Yani lezbiyenler kime bakarak kendilerini ekillendirecekler? Aye: Ama ben baka bir ey sylyorum. Her lkenin kendi lezbiyen ve ecinsel kltr vardr. Trkiyede lezbiyen kadnn bir kltr vardr. Baka yerlerde de vardr. Yok mu? Algn: Var tabii... Katlmc (g): Ben bir ey sylemek istiyorum. Kt bir ey syleyeceim ama... Ben mesela kiisel olarak erkekleri nesneletiriyorum, onu syleyeyim. (Glmeler) imdi tam byle eitlikten, zgrlkten konuurken kt olacak ama... Nasl syleyeceimi de bilemiyorum... Yani minicik penisi olan ve uzun sre seviemeyen bir adamla ben yatmak istemiyorum yani mesela! Aye: Ee bunda ne var ki? Katlmc (g): Ve beni tatmin etmeyen bir insanla. Yani bilinaltmda bile, bir zaman geiyor, onunla daha fazla grmek istemiyorum. Sonra sonra kendimle yzletim ve dedim ki esas sebebi buydu. Esas sebebi, yani karlkl bir alverite deildik o konuda... Hormonlarm bile mutsuzluk hormonuna dnt. (Glmeler) Sonra yava yava kendimle yzletim ve dedim ki Evet, gayet bencil bir sebepten bu adamla yatmak ho bir olay deildi benim iin ve bu yzden onunla grmyorum. Yani, ne u yapt hareket, ne de bu yapt hareket yanl. Aye: Onun eit ve zgrlk aleyhine bir yan yok. Katlmc (g): Hayr, unu demek istiyorum: Kadnlar nasl erkekler tarafndan nesneletiriliyorlarsa, ben de fark ettim ki, onlar gayet nesneletirerek hayatmdan karyorum. Aye: Bunu feminist bilincine borlu olduunu dnyorum. (Glmeler) Katlmc (g): Evet, evet! Kesinlikle yle. Ama bunu sadece kendi rneimi vermek iin sylemedim, sadece erkekler kadnlar nesneletirmiyor, demek iin syledim. Kadnlar da erkekleri nesneletiriyor, sadece, kadnlar bunlar aka konumadklar, konuamadklar iin daha az duyuyoruz. Esasnda zel durumlarda kadnlar gayet erkekleri nesneletiriyor. nk aralarnda dzgn bir cinsel iliki yoksa mesela, o zaman kadnlar da erkekleri istemiyor. Aye: Hayr, her zaman byle olmuyor, istiyorlar. Bu senin istememe

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

durumun demin dediim gibi feminist bir bilince sahip olduunun gstergesi. ok yaygn bir ekilde hi byle bir ey yokmu gibi davranmay tercih edebiliyorlar. Esen: Peki, son olarak, sence feminist rgtlenme modeli nasl olmaldr? Aye: Feminist bir rgtlenme ncelikle bilinlerde bir deiim olabilmesi iin yakn temas kurulan bir rgtlenme olmaldr. Bu yzden de kk gruplar olmaldr. Kk grubun baz kurallar var: Az sayda olacak, srayla konuulacak, kimse bakasnn adna bir ey sylemeyecek, kimse kimseyi yarglamayacak, deerlendirmeyecek. Yarglamakla kastettiim yle bir ey: Gittim dn akam be adamla arka arkaya yattm, diyen birine sen hafif merepsin denmeyecek, ama niye bunu yaptn? Bununla ilgili ne hissettin? Niye herkesten daha farkl bir davran biimine girdin? diye sorulabilir. nsanlar birbirine ok sert bile ksa, bu tartmay yapmadan sahici bir feminist politika yapmak ok zor; nk bunu yapmadan kadnlarla barmak zor oluyor; nk bize toplum birbirimizden nefret etmeyi retiyor; nk erkekler var ve daha ziyade onlarn ilgisini istiyoruz. Sreklilii olan kk gruplarla almak feminizm asndan bu yzden nemlidir; nk sistematik bir ekilde konumayacaksn, ne kmayacaksn, ok baarl olmayacaksn denilerek bask altna alnmaya allan, dnyann en edilgenletirilmi topluluu ile urayorsun. En hrsllarnda bile bir erkeklerle yaramama vardr. Eer yz kiilik bir toplulukta bir karar vermeye alrsanz, burada sadece en aktif be kii konuur, kalan edilgen kalr ve politize olmaz. Bu sadece feminist hareket iin deil dier politik hareketler iin de geerlidir, ama kadnlar iin zellikle ok nemlidir. Kadnlarn kk gruplar halinde politika yapmas, politika konumas, politika tartmas gerekir ki edilgenlii aabilsinler. Bu arada kk grup rgtlenme meselesi feminist hareketin kefi de deil, komnist hareketin de her mahallede hcre rgtlenmeleri vardr ve bunlar en fazla on kiidir. On kii ile sen gndelik politikay konuursun ve politik szn o grupta retebilirsin. On kii karlkl tartarak fikir retirsin ve bu, gidip panelde bir anlatan dinlemekten ok daha politize eder kiiyi. Bunun dnda, benim kafamda bir kadn devrimi meselesi var. Yani, kadnlar asndan da dnyada kopulu, sramal bir politik dnm olabileceine inanyorum. Ama bir yandan da bir sr devrimci dnmn de bugnden elde edilen eylerle olacan dnyorum. imdi bunu hakikaten de deitirmenin bir yolu kampanya yapmak. Trkiyede en bilinen iki tane kampanya var: Dayaa Kar Kampanya ve Cinsel Tacize Kar Kampanya. Dnn ki ikisi de toplumda hi unutulmayan imgeler brakt. Mor ine kampanyas da ayn ekilde baarl bir kampanyadr bu kadar hafzasz bir topluma mor ine dediiniz zaman u anda bile ne dediin anlalyor. nc Dalga ile kinci Dalgay bu noktada biraz karlatracak olursak, mesela, Ermeni kadnlar farkl yayor tacizi deriz ve oradan mor ine gibi bir kampanya karamayz nk kadnlarn ortak noktalar zerinden hareket etmeyi deil kadnlarn farkllklarn anlamay hedefleriz. nc Dalga ile kinci Dalgann teorik alt yaplar farkl olduundan kanlmaz olarak aralar da farkl oluyor. Mor ine kadnlk geleneiyle balantl, nk bizim annelerimiz eskiden yakalarnda ine tard. Bu tr bir imge bulabilmek ise ancak btn kadnlarn ortak deneyimini dnerek

kinci Dalga Femizim 191

192

olabilecek bir ey. imdi ise gerek bir kampanya, yani uzun vadeli, zerine dnlen bir ey yaplmyor artk. rgtlenme ile ilgili bir dier nemli nokta, biz feministlerin kendi deneyimlerimizi paylamamz gerektiini unutmamamz. Biz cinsel tacize ynelik bir kampanya yapmaya balarsak, ilk nce otururuz kalabalk bir ekilde ya da kk gruplar halinde ve ben hi cinsel tacize uradm m? Cinsel tacize uramak beni nasl duygulara sevk etti? Bunu nasl yaadm? diye konuuruz. Oradan kan bilgiyle ortak bir politika uygularz. Gruplarn brokratik, diplomatik tarzda yaplan grmeleri ile feminist bilin oluturulamaz. Biz feminist politika yapyorsak sadece toplumu deil, kendi bilincimizi de deitirelim diye yola karz. imdi, mesela, cinayetlerle ilgili bir kampanya dnelim: lk nce kk gruplar halinde bir araya geleceiz ve soracaz: Ben ldrlmekten korkuyor muyum? Bu cinayet meselesini nasl yayorum? Gazetede cinayet haberi grdmde ne hissediyorum? Kadn da sulu diye hissettiimiz oluyor mu? Tm bunlar tartacaz. Kadn da sulu diye hissedebiliriz: Kendini niye korumam? deriz; Niye gitmi oraya? diyebiliriz; Ya hay Allah niye oradaym? Bunlar biz kendi aramzda konuup halletmeden lke apnda bir cinayet kampanyasn yrtemeyiz. Bu tr bir feminist kampanya yrtmenin yntemi belli ve bu yntemler boa bulunmu eyler deil. rgtlenmeye dair bir ey daha var. Gruplar daha ok i zerinden oluur. Mesela biz imdi salkla ilgili bir alma yrtmek zere bir araya gelmi bir grup kadnz, sen radikal feministsin, ben sosyalist feministim. Yani, farkl feminist durularmz olabilir, ama biz bir i zerinden bir araya geliriz ve bu iin gerektirdii ortak bir ama etrafnda rgtlenebiliriz. Feministler olarak sol rgtlenmeler gibi dergi evresinde rgtlenmeyiz. Dergi karmak iin rgtlenebiliriz, ama dergi evresinde rgtlenmeyiz. rnein, Devrimci Duru Dergisi vardr, bir de Devrimci Duru okurlar vardr ya, byle bir feminist rgtlenme modeli yok. Mesela Pazartesi byle bir dergi deildi, Pazartesi sadece dergi karyordu ama dergi etrafna rgtlenen bir grup yoktu. rgtlenmenin bysne kaplmamak gerekiyor. ok gelen olurdu Pazartesiye. Ama bunlarla bir rgtlenme olmaz. Siz grdnz m dergi etrafnda rgtlenip baarl olan sol bir grup? Ben grmedim. Dolaysyla, feminist rgtlenmede bu tr temel ilkeler var: zerinden rgtlenilir ve kk, dar gruplar esastr. Kk gruplarn bir araya geldii bir platform tipi rgtlenmeler ya da byk kampanyalar olabilir. Ve tabii ki bu kampanyalar uzun vadeli, zerine uzun dnlm kampanyalar olmaldr. nc Dalgann kimlikleri n plana karan teorik erevesinin feminist hareketteki gerilemede bir etkisi olduunu dnyorum, fakat bu gerilemenin bir sebebi olduunu dnmyorum. Yeterli emek vermemenin, herkesin krk tane iin iinde olmasnn, yapt ie younlamamasnn ve ok fazla solun taklidi olmasnn hareketteki gerilemenin sebebi olduunu dnyorum. stelik bu sol taklidi de solun Trkiyedeki kt rneinin, solun baarsz, solun en geri olduu dneminin taklidi...

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 193

194

Beril Eybolu G.G. Marquez, J.M. Coetzee, W. Saroyan, Emma Goldman, Marilyn French ve Kate Millettn kimi eserlerini Trkeye kazandran feminist evirmen. Pazartesi Dergisinin yayn kolektifinde yer ald. Pan Yaynclktan kan Hayatn Seyri adl kitab yayna hazrlad. Ayegl Tatman Feminizmle Simone de Beauvoirn Kadnlmn Hikayesini okuyarak tanan ve bir gn okuduu niversitesinin imlerinde bir feminist olarak kendi kadnlnn hikayesini yazabilmek iin yollar Amargi dergisiyle kesien ve o gn bu gndr Amargi gnlls olan Ayegl, sosyoloji eitimine Ege niversitesinde balamtr. Halen Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyoloji Blmnde yksek lisansa devam etmekte ve almasn erkeklik zerine yapmaktadr.

kinci Dalgann bize sorgulattklar arasnda kadnln stlenilen belli birtakm rollerle nasl iselletirildii vard. Ezberlerimizden syrlp bu konuyu biraz daha dnmemiz gerektiinde hemfikir olduk ve Simone de Beauvoira bavurduk; bizler kadn domuyorsak nasl kadn oluyoruz? Bundan sonra ok tartlacak Queer teorilerine girmeden nce toplumsal cinsiyet kavramnn nasl ortaya ktn anlamaya alacaz imdi. Sosyalist feminizme geiimizin temellerini oluturacak bu tartmalarda erkek mcadelesinden bamsz bir zgr kadn hayali kurmak mmkn m, bakacaz. Ancak bunu yaparken ayn dnemde birbirinin pei sra sivrilmi iki kadn, Simone ile Katei birlikte okumaya altk ve grdk ki, feminist hareket tarihi kahramanlara pek hrmet etmiyor; gnahlaryla sevaplaryla kadn kadna bir sohbete katveriyor onlar da.

Ayegl: ncelikle hepiniz ho geldiniz. kinci Dalga Feminizm ve kinci Dalga Feminizmin temel meselesi zerine geen hafta baladmz tartmaya bugn de devam edeceiz. Ben ok ksa bir ekilde Simone de Beauvoirn temel meselesi neydi, temel derdi neydi ve feminist ideolojisi nasld konularna feminizmin temel kitaplarndan olan kinici Cins balamnda deineceim ve sonra sz Beril Eyboluna brakacam. Simone de Beauvoir gerek kinci Cins kitabn yazmadan nce gerekse kitabn yazma aamasnda, kendini hibir ekilde feminist olarak adlandrmayan birisiydi. nk o sosyalizme ve devrime inanan bir kadnd ve bir ekilde devrimle birlikte kadnlarn eitlik kazanacana ve bununla birlikte zgr olabileceklerine inanyordu. Oysa kinci Cins, o dnemdeki kadnlarla, onlarn tanklklarna, deneyim aktarmna dayanan bir kitap olduundan, Beauvoir yazma aamasnda zerk bir kadn mcadelesinin olmayacana inanrken, daha sonra aslnda kadn zgrlnn kadnlarn birlikte, kolektif mcadelesiyle kazanlabileceine inand ve ardndan bu kitapla birlikte kendini feminist olarak adlandrd. Benim iin kadn olmak ne ifade ediyordu, diye baladm aslnda bu kitab yazmaya, diyor. Anladm

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 195

196

kadaryla Simone de Beauvoira gre kadn olmak; zgr olmaktan ziyade bamsz olmak ve bu zgrlkten ok daha nemli. nk ancak bamsz olduu zaman zgr olabileceine inanan bir kadn o. Bamszlktan kastettii biraz da tartmal bir konu, nk Simone de Beauvoirn, Jean Paul Sartre ile olan bir ilikisi var ve aslnda bence burada Sartren konumu ok nemli; nk onun bamszl, kadn olarak kendi ayaklar zerinde duran ve bir erkekle ilikim olsa bile ona hibir ekilde baml olmamam gerekiyor, diyen bir bamszlk. Hatta Simone yle der: zgrlme sahip ktm nk sorumluluumu hibir zaman Sartrea yklemedim. Ve mesela ok ilgintir, otuz yl akn bir birliktelikleri vardr ama hep ayr evi paylamlardr. Birlikte hibir ekilde kalmazlar nk ayn evi paylat zaman bir kadnn erkee baml olacan dnr. nk bir evde yayorsan eer, yemek yapman gerekir ve bu sevdiin bir adam da olsa ona yemek yaptn zaman bir ekilde onun himayesi altna girmi olacaksndr, der. Ya da sabah kalktnda sen kahvalty hazrlarsn vs... Kadnlk rollerinin aslnda bu ekilde yava yava farkna varyor ve kar kmaya balyor. O dnemde bu farkllklar toplumsal cinsiyet olarak adlandrmyor ama aslnda Simone de Beauvoirn toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini attn syleyebiliriz. Simone de Beauvoir kitabnn ilk sayfalarnda, mevcut bak asnn, ataerkil zihniyetin varoluu ahlak anlaynn topluma hakim olduunu sylyor. Bu nedir? Varoluu ahlakta ne vardr? Pasiflik vardr, edilgenlik vardr. Senin ne yapman gerektii zaten nceden bellidir; aslnda bir nevi kaderci anlay. Bu anlamda bir hareketsizlik vardr ve senin rollerin nceden belirlenmitir. Simone de Beauvoira gre aslnda bu varoluu ahlak dediimiz ey kadnn yapmak zorunda olduu eydir. Yani bu ahlak kadnla edeer tutulur nk kadn aslnda pasiftir, kadn edilgendir, kadnn ne yapmas gerektii bakas tarafndan sylenir, erkek egemen bir dnya vardr ve bu dnya aslnda kadnlara ne yapmas gerektiini syler. Kitabnda yle demi: Eer kendimi tanmlamak istiyorsam, ilk olarak ben bir kadnm, bunu sylemem gerekir. Ama hibir erkek kendini belli bir cinsiyetin yesi olarak tanmlamakla balamaz herhangi bir ie, nk onun erkek oluu kendiliindendir, nk o mutlak bir znedir ve vardr. Ama kadn o mutlak znenin tekisi olandr, yani dieri olandr ve dedii ikinci cinsiyet o kadndr. nk erkek kendi eyleminin klavuzunu kendinde bulandr, hibir ekilde baka birisine ihtiya duymaz ama dediimiz gibi kadn burada ynlendirilmek zorunda kalan, o egemen sistemin ezdii ikinci bir cinsiyettir. Bu adan kinci Cins kitabnn ok devrimci olduu sylenir. Feryal: Yln sylemedik deil mi, pardon? 1949 diye biliyorum. Ayegl: Evet, 1949da yaymlanyor. Kitapta tanklklardan bahseder, grt kadnlarn deneyimlerini aktarr ve aslnda o dneme baktnzda btn bunlar devrim niteliindedir, nk ok ciddi sorular vardr. Kadnn cinselliinden bahsedilir, lezbiyen ilikilerden bahsedilir ve bu kitap basldktan sonra Marksistlerden, Trokistlerden, komnistlerden genel olarak herkesten ok byk tepkiler almtr; nk her ne kadar kitabn sonunda sosyalizme olan inancndan bahsetse de aslnda kadnn bamsz olarak, yani erkek mcadelesinden bamsz olarak zgrleebileceine inanr ve ite, bu nedenle de ok

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

eletiri almtr. Dediim gibi kinci Cins devrimci bir kitaptr ve onu devrimci klan eyse zel bir kadnlk durumundan bahsetmesidir. Peki, bu zel kadnlk durumu nedir? Kadnn ikinci cinsiyet olduu durumudur. Gndelik hayatta kadnlara yklenmi birtakm roller vardr, der ve bu bizim ok yakndan bildiimiz toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini oluturan eydir. Beauvoir, biyolojik cinsiyetten ziyade toplumsal bir cinsiyetin olduunu kabul eder ama bunu toplumsal cinsiyet olarak adlandrmaz. Nasl biz zellikle bu son dnemde bir erkeklik mitinden bahsediyorsak, erkeklie yklenen deerler vs. gibi, o dnem Simone da aslnda bir kadnlk mitinden bahseder. Tm bu toplumsal roller, toplumsal kabuller, deerler, kadna atfedilen her ey, aslnda erkeklerin yaratm olduu bir kadnlk mitidir. nk hepimiz farklyzdr, hepimizin zellikleri vardr ama kadnlarn en temel zellii nedir? Onlarn anne olmasdr, dourgan olmalardr, hamile kalmalardr. Simone de Beauvoir zellikle kadn bedeni zerinde durur, zaten kinci Dalga Feminizmin temel meselelerinden biri bedenin zgrlemesi ise ve Simoneun da yava yava bunlarn temelini attn dnrsek, kadn bedenine younlam olmas anlalabilir. Hakikaten anne kavramna, annelie kar deildir ama anne olmann kadn tamamyla baml klacan dnr, zaten Simoneun temel derdi de bamsz olmaktr. Yine ayn ekilde mesela krtaj... Krtaj yasasnn kabul edilebilmesi iin o dnemde ciddi anlamda politik bir tutum sergilemitir ve bu konuda da ok aktiftir. Kadnn zgr olabilmesi iin, mesela unu der: Kapitalizm yok olduktan sonra devrimle birlikte evet, hepimiz zgrleeceiz, hep beraber yaayabileceiz ama asl mesele ailedir. Aile yapsnn tamamyla deimesi gerekir. Ancak aile yaps deitike, daha dorusu atfedilen o kutsal annelik ortadan kalkt zaman kadn bamszlaacaktr. Bir dier nemli ey de cinselliin zgrce yaanabildii zaman kadnn aslnda bamszlaacadr. lk dnemlerinde dediim gibi kendini feminist olarak adlandrmyordu Simone de Beauvoir ama yle de bir ey vard ki o da, kitab yazmaya baladnda, belli bir kadnlk durumu zerine kitab yazd ama kendisini bu kadnlk durumu ierisinde konumlandrmaddr; nk kendisi bir yazardr. Bunu daha sonra kendisiyle yaplan rportajlardan okudum, o yzden onun dedii ekliyle sylyorum. Kendisi bir yazar olduu iin kamusal alanda sz syleyebildiini ve onu dinleyen birileri olduunu dolaysyla da kendisinin herhangi bir iktidar tarafndan ok fazla kstlandn dnmyordu. nk yazlarn yazabiliyordu ve bir ekilde sz syleyebiliyordu. Evli deildi ve evlenmeyi tamamen reddetmiti. Bu yzden bamsz bir kadnd aslnda. Cinselliini zgrce yaayabiliyordu, anne deildi vs. Bu anlamda kendisini kabul edilmi kadnlk durumu ierisine ok fazla koymuyordu; ama sanrm iki yl sren kitabn yazlma aamasnda, kadnlar dinledike, onlarla birlikte almaya baladka, bu srede yapt grmelerle ve kadnlarn tanklklaryla yzletike kitab yazdktan sonra kendisini ne kadar bamsz, zgr olarak ifade etse de, Bende kadn olarak bu sistem ierisinde eziliyorum, demeye balad. Ve kitapta da grrsnz, ilk yazmaya baladnda, ben biraz da dil altm iin kitapta diline ok dikkat ettim, kadndan bahsederken o,

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 197

198

kadn ya da onlar hep nc kii kullanyor ama kitabn sonlarnda ve bu kitaptan sonra yazm olduu dier metinlerde biz kadnlar demeye balyor. Artk o da bir feminist ve kadn mcadelesinde dier kadnlarla birlikte hareket etmeye balyor. ok ksa bir ekilde kitaptan da bahsedeyim: Genel olarak Beauvoirn kinci Cins kitab drt blmden oluuyor. lk iki blmnde ocukluktan ve gen kzlk andan bahseder. ocukluk ve gen kzlk a nedir? Cinsel organn yava yava kefedilmesi meselesi var, ama aslnda burada cinsel organdan bahsedilen penistir. Kz ocuu da aslnda doduunda kendisinin de bir penise sahip olduunu ama daha sonra bir ekilde idi edilerek kendisinin cezalandrldn dnr. Ve hatta ok ilgintir ki yapm olduu grmelerde yle demi kadnlar: Tanrdan tek isteim bir erkek gibi ayakta ieyebilmek. Zaten kendilerindeki bu biyolojik farkllklar, birisinin penisinin dierinin vajinasnn olmasn yle anlamlar; kk kzlar oturarak iiyorlar ve erkekler ayakta iedikleri iin ocuklar o zaman bu farkllklar anlamaya balyorlarm. Ve kendileri ayakta ieyemedikleri, oturmak zorunda olduklar iin kendilerinde eksiklik ve eksik yaratlmlk hissine kaplyorlarm. Gen kzlk anda yaanan birtakm fiziksel deiimlerden bahsediyor. Kzlarn regl olmasndan ve bu regl olma hali sanki onlarn suuymu gibi, utan verici bir durumun yaratlmasndan sz ediyor. Ama erkek ocuklarn kulana srekli bir erkeklik duygusunun, erkeklik gururunun fsldanndan, kz ocuklarnn yetitiriliinde, zellikle cinsel organlarnn kapatlmak zorunda kalnmasndan, ite kzlara uzun entarilerin o dnemde giydirilmeleri ama erkeklerin gayet rahat bir ekilde fldr fldr, sokaklarda rl plak dolaabilmelerinden bahsetmi. Dolaysyla, burada penis dediimiz eye, aslnda o toplumsal fallusa o imtiyazl deeri veren de, kadnlarn regl olmasn korkun bir hale getiren de toplumsal zn kendisidir. Ve ite burada cinsiyeti belirleyen eyin, toplumsal kabuller, toplumsal, kltrel roller ve deerler olduunu vurgulamtr. nc blmde cinsel hayata giriten bahseder ve ona gre kadnn zgrl iin nemli olan iki ey vardr. Birincisi ekonomik bir zgrlnn olmas, ikincisi de cinsel hayatn zgrce deneyimleyebilmesi. Ancak bu ekilde kadnn bamsz olacan dnr ve bamsz olduu zaman da zgrleeceine inanr. Dolaysyla zgr bir cinsellik yaayan kadn her zaman iin zgrdr. Hem kadnerkek ilikilerinden hem de kadnlarn lezbiyen ilikilerinden bahseder ve bunun zgrce yaanmasna inanr. Son blmnde de evli kadndan bahseder. Her zaman reddettii evlenmek ve anne olma halinden bahseder. yle bir uyarda bulunur kadnlara; evlenmekten ve ocuk dourmaktan kann. Bu cmlenin srekli altn izer nk toplumun kadna sunduu bir kaderdir aslnda evlenmek. nk kadn evlendii zaman aslnda bu toplumda var olabiliyor, cinsel anlamda da ocuk sahibi olduu zaman bir kadndan bahsedebiliyoruz, nk kadn dediin nedir? Annedir, anne kutsaldr ve sen ancak anne isen toplumda var olabilirsin. Simone de Beauvoir da tm bunlar eletiriyordu. Anne olma halini, evli olma halini, bir erkee baml olma halini eletiriyordu. Genel olarak Simone de Beauvoir kitabnda bunlardan bahsetmitir. ocukluumuzdan itibaren bize bir ekilde atfedilen deerler var ve biz bu deerler erevesinde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

yetitiriliyoruz, Kadn doulmaz kadn olunur sz de buradan geliyor. Toplumsal cinsiyet kavramnn temellerini att halde toplumsal cinsiyetten, genderdan hibir zaman bahsetmemitir. Genel olarak Beauvoirn feminizmine baktmzda bamszlk zerine kurulan bir ilikinin olduunu ve her zaman iin bamsz olmann zgrl getirebileceine inandn gryoruz. te, bu yzden de mmkn olduunca bamsz bir kadn olarak yaamay tercih etti. Mesela bir evde yaamaz, srekli bir otel odasnda yaard ve yemeklerini de srekli darda yermi, kendisi de yemek yapmazm hibir ekilde. Katlmc (a): Peki bu ekilde yaamasn salayan paray nasl kazanyor? Ayegl: eitli niversiteler ve liselerde felsefe retmenlii yapm ama yaz yazmaya karar verdii zaman retmenlii brakm. Aslnda bamsz olduunu iddia ediyor ama belli bir dnem ekonomik olarak Sartrea bal oluyor. Esen: kinci Cinsi yazarken yleymi. Hazal: Bir de o dnem otellerde yayor ama o kadar ok paras yok aslnda. Herkes kt kanaat geiniyor ama bir yandan da otelde yaayp srekli yemei darda yemesi, o hayat tarz... Ayegl: Bir de yle bir ey var, madem paran yok o zaman ayn odada kal, ama srekli ayr oda kiralamak, iki ayr oda paras... (Glmeler) Gne: Otel derken bildiimiz oteller deil, bir ekilde pansiyon otel diye bir kltr var, Fransada ok yaygn. Beril: Derme atma yerlerde de kalyorlar. Feryal: Bir de, de Les Termps Modernde yazyor o dnem Simone de Beauvoir ve oradan iyi para kazanyor. Aslnda Jean Paul Sartre da ok iyi para kazanyor. Simone de Beauvoir solcu olduu iin balangta gerekten ok aalanyor 49da bu roman yaynlandnda. Histerik diyorlar, lezbiyen, byle kt anlamda bir lezbiyen diyorlar, ite tatmin olmam kadn... Solculuk onu tatmin etmedi ve onun iin byle bir yola sapt, diyorlar. Benim 2002de bir kitap elime geti. Pariste Simone de Beauvoirn 100. yldnm gibi bir etkinlik iin her yerde kutlamalar yaplyor. Feministler bir kitap kartmlard. (Elizabeth) Badinter, (Christine) Delphy... Simone de Beauvoirn onlar zerindeki etkisiyle ilgili ve inanlmaz eyler vard orada; hepimizin annesiydi, feminist annemiz Simone de Beauvoird ve dnce anlamnda ayrldmz yerler, yollar olsa bile o olmasa biz bu durumda olmazdk, diye bir kitap. ok ho tanklklar vard o kitapta. Hazal: Kate Millett konutuktan sonra belki daha iyi anlayabiliriz de, benim en ok Simone de Beauvoirla ilgili aklm kartran mesele, 70lerde de verdii rportajlarda Sartrela olan ilikisini baka bir yere koyuyor, ama yine de o iliki ve yani o ilikinin de ne kadar cinsiyet rollerine dayal bir iliki olup olmad Onun da bildiim kadaryla bu iliki ok toz kondurmad bir ey. Simone, Ben cinsiyet rollerine dayal bir iliki yaamadm, diyor ama baka okuduumuz kaynaklara gre, Sartren ok daha curcunal bir hayat srdrrken Simoneun dnem dnem ok depresif, ok zor, hatta yazmaktan, iinden gcnden alkoyan bir iliki iinde olduunu gryoruz... Tabii bu tercih de olabilir, ama ben zellikle Kate Millettn kendi yaamnda setii yolla feminizmi yaam biimi olarak nasl yaadn ve Beauvoirn da bunu nasl yaadn tartmak isterim, Milletttan sonra onlar da konualm.

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 199

200

Beril: Peki, ok teekkrler beni ardnz iin. ar geldii zaman hemen kabul ettim. Kabul etmemin nedeni ayamn tozuyla Katein yanndan gelmi olmamd. Onun iin de bunu sizinle paylama frsat olarak deerlendiriyorum. Katein selamlar var, devrimci selamlar var. Ve diyor ki, Kurtulua kadar sava! ama nasl kurtulu, kime kar, patriarkaya kar elbette. Kate 1934 doumlu ama hl mcadelesini srdryor her alanda. Yapt resim ve heykelleriyle, yazd yazlarla srdryor. Kate ile tanmam 1998in Kasm aynda oldu. Zulm Politikalar adl kitabn, daha dorusu Politics of Crueltyi evirmitim, Metisten kt. Metis Yaynevi bu vesileyle Katei stanbul Kitap Fuarna davet etti. nanlmaz bir eydi benim iin. Metisin Yayn Ynetmeni Mge Skmenle onu karlamaya gittik. Nasl olduysa gecikmitik. Kate havaalanndan kmt. Kalabaln ortasnda Alice Harikalar Diyarndan bir karakter gibi akn akn etrafna baknyordu. Neyse, tanklmz ite yle balad. Kate stanbulda geirdii on gn zarfnda doal olarak medyann ilgi oda oldu, kimi dergilerde ve gazetelerde rportajlar yaymland. stanbul Kitap Fuarnda ve gr Psikiyatri Derneinde konumalar yapt. Trkiyeli feministlerle tant. Pazartesi dergisinde kapsaml bir rportaj yaymland1. Aye Dzkan, Glnur Savran ve Nesrin Turann yapm olduu bu syleinin ok doyurucu olduunu belirtmeliyim. Bir de Radikal 1de Tuna Erdemin rportaj kt. Daha genel insan haklar zerinden feminizm ve ecinsel haklarna dair bir rportajdr. imdi Katein hayatna dnecek olursam, 14 Eyll 1934te Minnesotada dnyaya geliyor. rlandal Katolik bir ailenin ortanca kz, kz kardeler. Evde iddet var, baba iddet uyguluyor. ocuklarnn nn de kz olmas adam ileden kartyor resmen ve Kate kk bir ocuk olarak babasnn yzndeki, fkeyi ve iddeti gryor. Zaten Kate on drt yandayken baba evi terk edip gidiyor. Anne lise mezunu, kzlarn doyurabilmek ve okutabilmek iin i bulmak zorunda. Patates soyma aletinin tantm dahil eitli iler yaptktan sonra bir sigorta irketinde almaya balyor. Zaman iinde kendi sigorta irketini kuracak kadar yetenekli bir kadn. Kate son derece baarl bir renci, ok erken yata niversiteyi bitiriyor. Oxford niversitesi ngiliz Edebiyat blmnden mezun oluyor. Bir sre New Yorkta i aryor, i iin bavurduu yerlerde kendisine diploma yerine dakikada ka szck daktilo edebilecei soruluyor. bulamaynca, ayn zamanda heykel ve resim yapmak gibi farkl becerileri de olduundan, kalkp Japonyaya gidiyor. ki sene Japonyada kalyor. Tokyoda sergi bile ayor ve o srada Fumio Yoshimurayla tanyor. Fumio da heykeltra, birlikte New Yorka dnyorlar. Gmrk kapsnda Fumioyu durduruyorlar. nk Japonyada yol iilerine sanat dersi vermi ve Amerikada ad komniste km. Neyse o badireyi atlatyorlar ve New Yorka yerleiyorlar. Birlikte yaamaya balyorlar ama baya sefil bir hayatlar var, ok yoksullar. Bir sre sonra Fumionun oturma izni bitiyor, zm evlenmekte buluyorlar. Fakat bu evlenme ii, Katein feminist hayatnda, lezbiyen hayatnda tepkiler almasna neden oluyor
1

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Pazartesi Dergisi, say 45, 1998 Aralk

ve uzun bir sre beraber yaadktan sonra ayrlyorlar. Ancak dostluklar ve dayanmalar Fumionun 2002deki lmne kadar devam ediyor. Kate onun hatrasna bir sergi ayor. Fumio ile birlikte yaadklar zaman atlyeleri ayn binann farkl katlarnda. Katein eserlerinden daha sonra bahsedeceim ama onunkiler daha ok aya yere basan eyler, Fumionunkiler ise grece uuk eyler. Altmlarn sonu ve yetmiler ABDde son derece hareketli yllar. Hepinizin bildii gibi Vietnam Sava srerken sava kart protestolar alm yrm. Siyahlarn vatandalk haklarnn yan sra, yeni olumaya balayan kadn hareketi de giderek bymekte. Kate o tarihlerde bir yandan Columbia niversitesinde doktora almasn srdrrken te yandan Barnard Collegeda ngilizce dersleri veriyor ve her akam bir toplantya katld gibi, pazarlar iki toplantya katlyor. Kadn hareketiyle ilikisi de bu yoldan balyor. Yani temelde bir insan haklar savas Kate, hl da yle ve hl kadn haklar iin mcadele ediyor. 1966da Ulusal Kadnlar rgt (National Organization for Women - NOW)nde etkin. 1968de doktora tezi olan Cinsel Politikay ilk kez kadn gruplaryla tartp paylayor. Ayn yl Barnarddan atlyor. rencilerden yana tutum ald ve faklte toplantlarnda gne gzln karmad iin! 1970te Cinsel Politika (Sexual Politics) yaymlanyor. Feminist bir manifesto olan Cinsel Politika, kadnlarla erkekler arasnda ezelden beri sren savan politik bir zmlemesidir. yle bir alnt okumak istiyorum Cinsel Politikadan: Toplumsal dzenimizde inceleme konusu yaplmayan ve hatta farkna bile varlmayan (oysa kurumlam bir nitelik tayan) zellik, erkeklerin kadnlar zerinde egemenliinin doutan hak edilmi bir stnlk olarak kabul edilmesidir. Bu yolla son derece eytani bir i smr sistemi hayata gemitir. Bu sistem her trl rk ayrmclndan ve snfsal blnmeden daha kesin, daha kat ve daha sreklidir. u srada zararszm gibi grnse de, cinsel egemenlik, kltrmzn en yaygn ideolojisi olarak srmekte ve temel gllk kavramn oluturmaktadr. Zira toplumumuz tm teki uygarlklar gibi patriarkal bir toplumdur. Cinsel Politikada zengin tarihi ve antropolojik bilginin yan sra Freudun kuramlarnn kadn dmanlna dayandna ilikin derinlemesine bir analiz de mevcut. lk kez feminist bir bakla edebi bir eletiri yaplarak D.H. Lawrence, Henry Miller ve Norman Mailer gibi erkek yazarlarn eserlerindeki kadnlar aalayc sluba dikkati ekiyor. Cinsel Politika gnmzde de radikal feminist teorinin klasik bildirisi durumundadr. unu da belirtmeden gemeyeyim, Cinsel Politika Trkiyede ok erken, 1970lerde kyor, henz feminist hareket ortada yokken Payel Yaynevi ada kadn eserleri ad altnda bir dizi feminist kitap yaymlyor. Hem Cinsel Politika hem de Sokak Kadnlar kyor pe pee. Trkiyede feminist hareket balayp ykselirken bu kitaplarn ikinci basklar yaplyor. Az nce Pazartesideki syleiden bahsetmitim. Oradan Simone de Beauvoir ile balant kuran ksa bir blm aktarmak istiyorum. Pazartesiden arkadalar, kinci Cins ile Cinsel Politika arasndaki fark nasl tanmlarsnz? diye soruyorlar. Kate, Bu iki kitap ok farkldr.

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 201

202

Simone de Beauvoir, kitabmn ounu aldn diye benimle dalga geerdi. Felsefi olarak da Beauvoirn kitab ok bykt. inde dnya tarihi vard, fikirler, kavramlar Kitap iki dnya sava arasnda kadn hareketinde yaananlarn bir zetiydi. Arkadalar bunun zerine, Cinsel Politikann daha politik bir kitap olduunu, politik bir teori gelitirdiini, o yzden kinci Dalgann eilimlerini daha iyi yansttn ileri sryorlar. Kate, Bu doru olabilir, diyor. Ben o srada bir sr grupla alyordum. Srekli gsterilere katlyordum. Simone de Beauvoir kitabn yazdnda tek bir gsteri bile yoktu. ok yalnzd bunu yazarken. Bu kitab yazd iin lanetlendi, byk bir dlanmayla karlat, Ben bunlar yaamadm, benim iin her ey daha kolayd. Etrafmda yoldalarm vard, srekli teori tartyorduk. O yzden kendimi kuam adna yazyor gibi hissediyordum. Hep sokaklardaydk, hep gsteri yapyorduk. Yasalar deiebilirdi, baz yasalarn deitiini gryorduk. Daha nemlisi yapsal bir deiiklik olabileceinin midi vard. Bunun ksa zamanda olabilecei dncesi vard. Tabii o tarihte, yani bunlar anlatt 1998 ylnda gemi zaman kullanyordu Kate. Geen zaman zarfnda bir geri tepme olduunu bizler de biliyoruz. Kitap yaymlandktan sonraki birka ay iinde 80.000 satyor. Kate hi istemedii halde bir medya star oluyor. Her yerden davetler alyor, burnuna mikrofonlar sokuluyor... Ondan sonra Time dergisi onu kapak yapyor ve feministlerin Mao Tse-tungu olarak lanse ediyor. Ne var ki Kate lider olma hevesinde deil. Bu zaten hiyerariye kar kan hareketin ruhuna da aykrdr. Kadn hareketinin gelecei hakknda ne syleyeceksiniz? diyorlar. Ne bileyim ben kadn hareketinin nereye gittiini, ben ynetmiyorum ki, diyor. Katlmc (b): Aslnda ynetiyor. Beril: Ynlendirmi oluyor bizleri sonuta. Kendi izlenimlerime dayanarak syleyebilirim ki, hibir ekilde buyurgan bir insan deil. Kate, patriarkal bir dnyada kadnlarn hayatlarn nasl yaadklarna odakland. 1970te dar bteli belgesel bir film yapt. kadnn gndelik hayatlarn feminist bak asyla ele ald. Kate ayn zamanda kadnlar arasndaki farkllklar da gz ard etmemekten yanayd. Bu farkllklar sahte bir kz kardelik maskesi altnda gizlemeye karyd. Millettn daha sonraki almalarnn temelinde de insanlarn yaadklarn, tecrbelerini anlama, kavrama arzusu yatar. Ona atlamadan nce unu bitireyim. Bodrum Kat (Basement) diye bir kitab var, Trkeye evrilmedi zannediyorum. 1960larn banda, evinin iinde ikenceyle ldrlen Silvia Laykens adnda, on alt yandaki bir kzn hikyesi. Yllarca bu dehet verici olay Katein zihnini igal etmi, yapt bir dizi heykelin de ana temas olmu. Kate patriarkal toplumlarda kadnlarn cinselliinden korkulduu ve bu yzden sulandklar iin daima tecavz ve ldrlme riski altnda olduklar dncesindedir ve Silviann bana gelenler, tm kadnlarn bana gelebilir ki bu genelleme gnmzn de bir gerei ne yazk ki. imdi bu Sokak Kadnlar2, okuyan var m iinizde acaba? Ben yle bir gz attm tekrar. ok arpc bir kitaptr. Hatta Katein btn dncesini de zetliyor bir yerde, nk Kate ok iyi gzlemleyen bir kadn. Bir de
2

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Sokak Kadnlar (The Prostitution Papers, 1973) Payel Yaynlar, 1975; kinci bask, 1996

duyargalar ok hassas yani o hissiyat kavrayp anlatabiliyor insanlara. Burada da, bunu yazdnda da diyor ki, kafamzda kapal kutular var, biz o kapal kutulara bir yerde hi dokunmuyoruz ve hayatmz baka trl kurguluyoruz. O kutular atka btn o artlanmalar, o basklar... Hepsi hepsi ortaya kyor. Burada da, bu sokak kadnlaryla, seks iileriyle ya da Katein deyiiyle fahielerle ilgili alma yapmaya kalkt zaman birtakm nyarglar, birtakm istatistiksel bilgiler falan var, onlarn hibirine tenezzl etmiyor. Kadnlarla bir araya gelmeye, onlar konuturmaya alyor ama onun da yolu yordam yok. O yollar kendisi buluyor sonu itibaryla ve ok ilgin eyler var. Okumanz tavsiye ederim, beni ok etkiledi. Bir keresinde, Harlem civarnda olmal, unuttum imdi, arabas bozuluyor. Klstr bir arabas var. Orada kalyor ve o evredeki fahielerle onlarn pezevenklerini gzlyor. Onlar giyimleriyle, kuamlaryla tasvir ediyor. Sonra onlara Kara Panterlerin bir toplantsnda rastlyor, dnebiliyor musunuz? Adam giyinmi, rozeti takm Kara Panterlerin toplantsnda. Kara Panterlerle de temas var Katein, bir an onlara uyarda bulunmak istiyor herhalde ama yapmyor, ekiniyor bundan. zetle bu kitaptan Kate ile ilgili bir sr bilgi edinebiliyor insan. Ayegl: Ben de bu kitapta Kate Millettn yntemini ok beenmitim nk sokak kadnlarna dokunuyordu, onlarn hayatlarna giriyordu ve onlarla birlikte konuuyordu. Srekli dlanan bir kesim olduu iin, hi konuulmayan ve hor grlen kadnlard bunlar. Ben de geen sene bu kitap ve Pnar Selekin Maskeler, Svariler, Gaclar kitab zerinden bir karlatrma yapmtm. Pnarn yntemi gibi, travestilerin hayatlarna dokunarak, onlarn sokaklarna girerek, onlarn diliyle konuarak... Kate Millett o kadnlarn diliyle konuuyordu, stten bir bak yoktu. Beril: Evet, Pnarn almasyla ok paralel gerekten; yle olmal zaten, kt stnden falan olacak eyler deil bunlar. Feryal: Seslerini duyurmay nemsiyor kitapta ve dedii ey ok etkileyiciydi. Ben imdiye kadar hep akademideydim ve Cinsel Politikay yazarken ok st, akademik bir dil kullandm ve ondan dolay byle bir sululuk duygusu, bir rahatszlk duydum. nk ben bir feministim, politika yapyorum ve bunun baka trl olduunu bu kitapta size gstereceim, diyor ve yazarken srekli kitabn konusu olan seks iilerinin seslerini tam olarak verip veremedii gibi bir sknts var. nk tnlamalar var, kekelemeleri var, duraksamalar var... Ya onu baaramazsam diye mthi bir derde dm. Sunuta uzun uzun onu anlatyor ama kesinlikle, iyi de bir eviri bence. O sesleri biz de okuyucu olarak evirmenin de ok byk katksyla duyuruyoruz bir ekilde. Yani mthi bir ekilde korkular, tekrarlar var rnein. Duyuyorsun yani, burada kadnn bir derdi var ve byle bir ey yaam. Beril: Ben filmini grmeyi ok istedim ama gremedim. Filmde o sesleri duyuyoruz herhalde... Sokak Kadnlarnn arka kapanda Kateten bir alnt var. Birilerini sevmek, onlar tanmak istemektir. Birbirimizi renip tandmz lde, bugne dein bizleri ayrmak iin kullanlm binlerce ayrm alglayabilir, giderek kendi dsel yaammzla kaynatrabiliriz. Bylelikle, drt bucaktaki kadnlarn deneyimi, hepimizin ortak mal olur, hepimize aktarlan bir miras olur ve bu erkekler dnyasnda kadn olmann ne demek olduunu iyice anlarz. Sonra 1974te Umak yaymlyor. Umak da, Pencere Yaynlarndan

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 203

204

km ama tkenmi maalesef. ngilizcesi Flying, bu gerekten parmak srtan bir itenlikle yazlm. Cinsel Politikann kmasyla hayatnn bir anda hz kazanp nasl altst olduunu anlatyor. Bu otobiyografik edebiyat tr iinde rneine az rastlanan bir itirafname niteliinde. Onu ben vaktiyle okumutum, gerekten ok etkileyiciydi. Feryal: O iyi bir eviri miydi peki Beril? Beril: Onu ben ngilizce okumutum. Hazal: Biz onu edebiyat atlyesinde okumutuk da eviriden pek memnun kalmamtk. Feryal: Ben de yle hatrlyorum, ok oldu okuyal. Katlmc (b): Zor bir dili var diye hatrlyorum. ngilizcesinde de zor. Beril: 1977de yaymlanan Sita ise gene hayatndan bir kesit olup hsranla son bulan bir akn hikyesi. burkucu, mahrem bir otobiyografi. Sita ateli, batan karc, zarif olduu kadar ehvetli, bandan birka evlilik gemi ve yetikin ocuklar olan bir kadn. Kateden on ya byk. Frtnal bir iliki. Kate onunla hayal bile edemedii bir bahtiyarlk yaarken hep eksikliini duyduu emniyete de kavutuunu hissediyor. Ne var ki ayrlyorlar sonunda ve iliki koptuktan birka yl sonra Sita canna kyyor. Kate kolay kolay kaldramyor tabii bu acy. Sitann intiharndan sonra derin bir acya gmlyor. Elegy for Sita, bunu getirdim size bakarsnz diye. Sitaya At, onulmaz bir keder iinde geen gnlerini Sitayla paylat bir monolog. Hayatta kalm olmaktan dolay bedbaht olduu kadar, kendini brakp gittii iin de kzgndr Sitaya. Bir katre klne bile sahip olamad iin hayflanp durur. Yakyorlar Sitay. Birazck klnden almak istiyor ama olmuyor. Katein el yazs ve desenleriyle bezeli olan kitap az sayda baslm olup zel bir cildi var. O srada, 1979da ran altst oluyor. Kate uzun yllar ABDde ahn despotik ynetimine kar kan ranl politik gmenlerle alm. ah lkeden kap da ran demokrasi ile eriat arasnda araftayken randan acil bir ar gelir, oradaki feminist kadnlar tehdit altndaki haklarn savunabilmek iin kz kardelerinden destek istemektedir. Kate, Sophieyle beraber kalkp gider rana. Tahran niversitesinin kampsnde ve her yerde kadnlar isyan halindeyken devrim muhafzlar da onlarn peindedir. 8 Mart orada szm ona kutlarlar, fakat sonunda ikisi de tutuklanr ve snrd edilir. Kate, randa geirdii ksa sre iinde devrim idealinin trajik bir ekilde nasl ters yne saptn gzler. Patriarkal din devleti yani eriat yrrlktedir artk. 1981de yaymlanan Going to Iran Sophienin fotoraflar ve Katein kalemiyle tarihe tanklk eder. 1990da yaymlanan Tmarhane Yolculuu3 kitabnda akl hastalarn hapsederek gzlem altnda tutan sisteme kar ar bir eletiri getirir. Okuyannz var m? Her zamanki gibi kiisel hikyesidir bu. Yaad yedi yl sren kbusun hikyesi ama ayn zamanda da delilik yaftas yaptrlarak istei dnda hcreye kapatlan, arkadan kilitlenen kaplarn ardnda elektro oklarla saaltlmaya allan insanlarn acl hikyesi. Gnmzn tabular arasnda olan psikiyatrik tedavi yntemleri Katein nazarnda ikenceden farkszdr. Birlemi Milletler tarihinde ilk kez 2000 ylnda akl sal ile
3

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Tmarhane Yolculuu, Metis Yaynevi, 1995, Trkesi: Nesrin Kasap- Tkenmi (The Loony-Bin Trip)

ilgili dzenlemeler teki uluslararas insan haklar ihlalleriyle birlikte BM nezdinde ele alnarak incelenecektir. Kate, 1993ten beri faaliyette olan (uluslararas gnll yardm kuruluu) SCI (Support Coalition International)4n szcsdr ve BMden bu rgtn toplumsal deiimi savunan bir sivil toplum rgt olarak kabul edilmesi talebinde bulunacaktr. Kate savunmasndan nce karn arlar eker, aynada kendini beenmez, salar aarm, stndeki elbise de pek biimsizdir, velhasl kayglar iindedir... Oturumun kapanmasna yarm saat kala ona sz verilir. BM delegelerinin ou sorundan bihaberdir. Kendi lkesinin temsilcisinden Amerikal diye sz eder. Amerikal hi sempatiyle bakmaz ona, Ya azgn ve zapt edilmesi mmkn olmayan biri gelirse ne yapacaz, yani salverecek miyiz onu, byle bir ey olabilir mi? diyerek tepki gsterir. Bu hastalklarn ilala tedavi edilip edilemeyeceini ve her trl ilaca kar olup olmadn da sorarlar. Kate de onlara, psikiyatrinin giderek toplum zerindeki tahakkmn artrmasyla meydana gelen olumsuzluklarn tartld, Berlindeki zgr niversite Foucault nsan Haklar hlalleri Mahkemesindeki5 tanklklar anlatr. Ve beklenmedik ekilde olumlu bir netice elde edilir. SCI, Birlemi Milletlerce resmen tannr. Oturumu izleyen Kanadal gay ve lezbiyen iki kii Katein boynundaki knyeyi grnce armaktan kendilerini alamazlar, Aa, siz Kate Millett msnz? diye sorarlar. Kimse onun kim olduunun farknda deildir. Oradan ok mutlu ayrlr Kate. stanbulda, gr Psikiyatri Derneinde bu mahkemeyi teatral bir slupla sca scana anlatmt bizlere. 1995te Zulm Politikalar yaymlanr. Bu ok farkl bir kitaptr, nk kendi i meselelerinden kalkarak yazlm olmayp bilimsel bir aratrmaya dayanr.z Zulm Politikalarnda, dnyann belli bal yerlerinde zulme uram insanlarn ektikleri dile getirilir. Dolaysyla kitapta devlet eliyle uygulanan ikence yer almakta. Kitabn nsznde, Elinizdeki kitap, her ikisi de iktidar ve hkmetme, zulm ve mahrum brakma kadar, cesaret ve direnmeyi de inceleyen Cinsel Politika ve Bodrum adl kitaplarmn mantna uygun ve doal sonucu olarak ortaya kt. Yolculuk uzun ve asap bozucuydu. ou zaman baka insanlarn katlanmak zorunda kaldklar eyleri okumak bile beni umutsuzlua srkledi. Okurun benimle bu yolculua katlmasn istememin nedeni, balangta beni harekete geiren drt, eer olanlar bilirsek deitirilebilmeleri iin biraz umut beslenebilir. Eer umursarsak ktle kar bir eyler yapma imkn doar, diyor. Bu kitap Trkiyede 98de yaymland. Zulm Politikalar ile ilgili olarak Tuna Erdem, Katee unu soruyor ki ok doru bir soru bence de, diyor ki: Siz hi Amerikadan bahsetmemisiniz bu kitapta. Hlbuki Amerikada da ikence olduunu biliyoruz biz. Niye bahsetmediniz? Kate, Amerikada souk yntemler srdrlyor. Hlbuki ben scak ikencelerden bahsettim. Amerika her eyin arkasnda, yani Latin Amerikadaki ikencenin arkasnda da
Support Coalition International (Uluslararas Destek Koalisyonu) 11 lkeye yaylan 70 aktivist rgt araclyla insan haklar ve zihinsel salk sistemlerinde alternatif yollar zerine almalar yrten, kr amac gtmeyen bir sivil toplum rgtdr. 1970te balayan bu oluum, 1990da Uluslararas Destek Koalisyonu adn alr, 2005ten bu yana ise Mind Freedom International (Uluslararas Akl zgrl) olarak almalarn srdrmektedir. (Ayrntl bilgi iin bkz http://www.mindfreedom.org/)
4 5

The Foucault Tribunal, Free University Berlin. 1-2 Mays, 1998

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 205

206

Amerikan politikas var. Amerikada adalet sistemi var, gvenlik sistemi var, sulu var, birtakm mahkemeler var. Bunlar uygulayp gerekeni yerine getiriyorlar. ok ciddi bir ikence yntemi bu da ama ikisi ayn ey deil, diyor. Tabii o tarihte henz Guantanamo yok gndemde! Bu saydklarmn dnda iki kitab daha var Kate Millettn. Birinde annesini, tekinde de teyzesini anlatyor. Her iki kadn da yallklarnda huzurevine gnderiliyor. Kate buna da ok kar, nk huzurevlerinin de tpk hapishaneler ya da tmarhaneler gibi insanlar hapsedip, ilala uyutarak toplumdan kopardn dnyor ve onun iin mcadele ediyor. Sonunda, Annemi kurtarabildim ama teyzemi kurtaramadm. Teyzem oradan kap gitmek istedike ila verdiler ve orada ld, diye hayflanyor. Bu iki kitap da Trkiyede yaymlanmad. Katein bir topyas vard, bu da bir kadn kolonisi kurmakt. Bu hayalini gerekletirebildi hayatnda. Kitaplarndan kazand parayla New Yorka iki buuk saat uzaklkta bir iftlik satn ald. O iftlik giderek geliti ama ilk aldklarnda ar emek isteyen bir eydi. Ayn hayali paylaan, ounluu sanat kadnlarla ie giriti. Topra bellemekte ok zorlannca bir traktr kiralamlar. Oraya bina da yaplm. Kate ayn zamanda sanatkr olduu iin heykeller de yapyor. Bir atlyeye ihtiyac var. Btn bunlar byk bir evkle birka yl iinde tamamlyorlar. Sonra gnn birinde Sophie, Biz bu ilere bu kadar zaman harcyoruz ama kendimize hi zaman ayrmyoruz. Programlayalm bu ii, diyor. Sabahlar tarm ileriyle urayorlar, leden sonralar da kendi almalaryla, ister yaz yazyor, ister resim yapyorlar Akam olunca da kafa ekiyorlar. iftlikte am aac yetitiriyorlar, Noel iin. Noel ncesi aileler gelip satn alyor, o evrede epey de sempati toplamlar. Ve bylece kendini besleyen bir iletme haline geliyor iftlik. iftlie on be gnlne gidilebiliyordu. nceden haber veriliyor, orada kalnyor, yiyip iiliyor, eitli etkinliklere katlyordu kadnlar. O zamanlar btn bunlar iin be yz dolar deniyordu. Ama imdi soracak olursanz iftliin durumu pek iyi deil. Yarsn satmak zorunda kalm Kate. O satt yerde de inaat balam. Bu inaatn sular am aalarnn dibine geliyormu ama aalar kendi kendilerini bir ekilde rehabilite ediyormu. Yani kendi de pek gidemiyor galiba iftlie. Ama hayalini gerekletirdiini dnyor ki bu doru, nk ne zaman giriiyor bu ie? 1980lerdeYani epey uzun bir sre kadnlar iftliin tadn karyor. Heykellerin yan sra ipek kuma zerine bask yapyor Kate. Bu da yazarlk kadar nemsedii bir i ve sanat evrelerince de nemseniyor. Amerikada da baz mzelerde eserleri sergileniyor. Bu yapt heykeller son derece politik, hibir ey kamyor gznden. Kimi zaman yazyla kimi zaman, ne derler, elleriyle yaratt heykelleriyle kar kyor muhafazakrla, iddete, kapitalizme. Bunlardan bir tanesi 1970te yapt Amerikan Ryasdr. Onu Vietnam Savana kar yapyor. Bir klozete taklm bayrak, Amerikan bayra. O zaman ok fazla tepki grmese de sonradan bir retrospektif sergide birtakm emekli askerler ihbarda bulunuyor. Ama bu 1990larda oluyor, baka eserler de var orada. Sz konusu mzeyi kapatmakla tehdit ediyorlar ama sonunda bir ey olmuyor. Kate Trkiyeye geldikten bir ay sonra Amerikaya gittim. lk gidiimdi ve birka gn onun evinde kaldm. ok ok gzeldi evi. Ondan

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bahsedeceim size. Evinde baz heykelleri vard; rnein Amerikan bayra resmedilmi penis, ucunda yldzlaryla. Kate 2005e kadar Boweryde bir evde yaad, New Yorkun dousunda bu semt. ok eski, tarihi bir yapyd, Sava zamannda askerler barnrm. Zamannda olduka bakmszm. Sonra genelev olarak iletilmi. O dnemde ok gaddar bir genelev patronu varm, ok sayda kadn patronun zulmne dayanamayp intihar etmi. Sonra bu binaya 60l yllarda sanatlar gelip yerlemi, binay onarmlar. Kate de o zaman gelmi. Koskocaman ini sobalaryla ahane bir oturma odas vard; st katnda da Fumionun atlyesi varm. Sonra tpk bizdeki gibi mutenalatrma ad altnda Boweryyi ykmlar. Bu kez gittiimde, baka bir yere tanmt Kate. Boweryde yaarken, intihar eden kadnlarn ruhlarnn kendisini koruduunu sylyor ve oradan kmay hi aklna getirmiyordu. Katei bu sene bir ay kadar nce grdm, bir vesileyle New Yorka gitmitim, onu hemen aradm. ok sevindi, nerede kalyorsun, gel benimle kal, dedi. Trkiyeye geliinde Kate ile sadece on gn beraber olmutuk. Sonra da arada srada yaztk ama o on gn onda ok iz brakm anlalan. Msaitsen yarn gelebilirim, dedim. Ertesi sabah gittim yeni evine. Teypte Mzeyyen Senarn sesi. Hatrladn m? dedi. Buradayken onu gbek dans olan bir yere gtrmelerini ok istemiti. Arkadalar da onu gtrmt, hatta ok eker bir resmi var o geceden. Ama sen gelmedin, diye takld bana. Sonra, Sana sar laleler alacaktm ama vaktim olmad, dedi. Bir an iin irkildim, niye sar laleler? Sonra uyandm, Zulm Politikalarnn giriinde, Ben bu yazya balamak iin bir eyden g almalydm. Bir toprak kap iinde sar laleler olsun istedim, diye yazmt. Sar laleler oraya bir gndermeydi. Sonra oturup kahve itik. Kahveler biter bitmez, Kalk gidiyoruz imdi, dedi. Nereye? diye sordum. Bugn korkun bir faciann yldnm. Bir dikimevinde yzyl nce km bir yangnda len iileri anma gnym o gn. Triangle Fire diye biliniyor. Apar topar kalkp gittik. ok eitli, her renkten, her cinsten, her yatan insan vard orada. Kalabalkt ve gerekten son derece duyarl bir kalabalkt. Yzyl nceki bina restore edilmiti tabii ki Binann en stteki katnda, 7., 8. ve 9. katlardaki dikimevinde alan kadnlar yanarak lm, kaplar kilitliymi, kaamamlar. Kimisi kendini pencereden atm, kimi dumandan zehirlenerek, kimi de yanarak lm. Byk bir ekran vard; sendika yneticilerinin, o srada grevde olan kimi retmenlerin ve alma bakannn konumalarn bu ekrandan izledik. Bir de upuzun kam ubuklarn ucuna kadn gmlekleri balamlard, rzgrda dalgalanyordu bu bluzlar, ok etkileyiciydi, canlydlar sanki. O dikimevinde bluz dikilirmi. ou gmen ve kaak 500 ii alyormu. 126s bu kazada lm. O gmleklerin her birinde bir bant vard ve zerlerinde isim ve yalar yazlyd. Daha ok talyan ve Yahudi gmen iilermi. Yalar 16, 17, 21 civarndaym... Miting yaklak iki buuk saat srd. Katein sal pek iyi deildi ama sonuna kadar kald, hem de durmadan sigara tttrerek. Ben de ok etkilendim, orada bulunanlarn acs ve fkesi ok canlyd, byle bir ey hi beklemiyordum. Hi bilmediim bir olayd. Kate sylemese nereden haberim olacakt, sonra eve dndk. Benim hikyem bu kadar. Ayegl: ok teekkr ederiz.

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 207

208

Beril: Rica ederim. Beril: Kate orada ey diyor, Feministler yalanmaz. Kendi stme de alnyorum. (Glmeler) Hazal: Bilmiyorum ama De Beauvoirn hayatna gre sanki Kate Millettn u anda biraz daha ideal olarak dndmz bir yaam varm gibi. Yeterli bilgim olmamasndan da kaynaklanyor olabilir ama Beauvoirn Sartrela ilikisi bana sorunlu geliyor. Tabii biraz da kiisel olan ve politik olan konutuumuz iin... nk 49da yazdktan sonra 76-77de sanrm krtaj eylemiyle beraber kadn hareketiyle ilgili bir eyler yapmaya balyor ve ondan sonra, Ben, kinci Cinsi yazdmda feminist deildim, kendime feminist demiyordum, bunu u anda diyorum, diyebiliyor. O yzden Kate Millettnki daha deneysel bir yaam gibi geliyor, hayatna gerekten bu politikalar nasl uyarlayabileceini kiisel olarak da srekli denemi, yollarn yntemlerini aratrm birisi gibi grnyor. Beril: Evet tabii, dncelerine aykr bir hayat olmadn dnyorum ben de inden geldii gibi yaayan bir insan olduu izlenimini ediniyorsunuz. Kendisini ve hibir eyi byk grmyor. O Kate Millett, biz onu ok nemsiyoruz ama o kendisini nemsemiyormu gibi... Feryal: O Kate hatta deil mi? (Glmseme) Beril: Evet, Kate. Ama biz onu farkl grebiliyoruz. yle bir ey de var tabii ve ac bir ey; Kate artk bilinmiyor Amerikada, yeni kuaklar onu tanmyor. Hatta bir makale okudum geenlerde, doktora rencisi bir kadna profesr Kate Millett hakknda bir doktora almas yapmak anlaml olabilir, diyor. O da kitabevlerini dolayor, bilgisayardan bakyorlar, Hmm, Kate Millett... u var bu var, evet; ama gittiinde kitap bilmiyor Kate Millett. Bu da zc elbette ama kendisi hl faal, bir yerlere gidiyor, konuuyor, yazyor, ama kitap yazyor mu pek emin deilim. Kate, patriarkaya tarihi bir perspektiften bakyor. Bu hareket balayal 150 yl oldu, bilemediniz 200 yl, diyor. Ondan nce kadnlar hibir eyin farknda deildi, hibir ey yapamyorlard. Yani iinde bulunduklar duruma raz olmaktan ya da canlarna kymaktan baka areleri yoktu, ama o zamandan beri ok adm atld. nk feminist politikann ilkelerine dnya kadnlar, yle ya da byle, sahip kt. Biz ne kadar zlyoruz, ac ekiyoruz kadn cinayetlerinden dolay ama pek ok kadn, haklarna sahip kmak iin boanmak istiyor. Boanmak istedii zaman bir ksr dngye giriyor. Adam, istemezse izin vermiyor ve ldryor sonunda. ok korkun, ama o kadn, bir farkndalkla hareket ediyor, bu evden kurtulmalym dncesiyle hareket ediyor. Kate ne getirdi? Biz imdi biliyoruz, bu konularla ilgileniyoruz, ama ou Amerikal kadn, kendi memleketinde bir sr hakka sahip olmu, rahat, lay lay lom yayor. Ama yani nasl oldu bu? Bu haklar nasl elde edildi, deil mi? Kolay bir ey deildi bu gerekten. Gne: kisinin arasnda bir karlatrma yaparsak, u sylenebilir mi? Simone de Beauvoir da Kate Millett da kinci Dalga Feminist kuramn farkl ekilde paradigma yaratan insanlar. Ancak imdi kinci Dalga Feminist Hareketin politik anlamda deil ama paradigmasn tartan Queer teorilerinde unu gryoruz; her ne kadar genderdan bahsetmese de, Beauvoir iki cins kuramn ortaya atyor ve bu iki cinsin bir ekilde toplumsal cinsiyet teorisi zerinden kurulduunu sylyor. Gnmzde Queer teorisinin eletirdii, cinslerin nihayetinde biyolojik ve toplumsal

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

olarak, ayn ekilde de zc bir ekilde ayrtrlmasn, De Beauvoir her ne kadar altn izmese de bir ekilde bunu eletirmiyor. Biyolojik cinsiyetin performatif olup olmamasn, yani tarihsel ve toplumsal olarak kurgulanan bir ey olup olmadn hibir ekilde tartmyor. Yani, orada aslnda varsayd cinsiyet toplumsal olsa da nihayetinde biyolojik bir yan var, yani zc bir arka plan var. Biyolojik olan hibir ekilde tartmyor. Dolaysyla De Beauvoir kinci Dalga Feminist paradigmann ierisinde. Milletta baktmzda ise, teorik olarak her ne kadar Beauvoirdan farkl bir feminist politika zerine sylem retse de o da paradigmay aslnda amyor; yani cinsiyetin performatifliini o da hibir ekilde sorgulamyor. Daha dorusu, biyolojik sex anlamndaki cinsiyeti sorgulamyor. Bence belki ikisinin arasnda byle bir benzerlik kurulabilir. Yani meta teori dzeyinde... Bu tartmalara katldmdan beri srekli bir biyografi, teori ile beraber tartlyor. Muhakkak ki feminist politika iin insanlarn kendi hayatna bakarken nemli bir ey olabilir, bir analoji kurma olabilir biyografileri anlama derdi, ama teoriyle biyografinin birebir rtme noktalar ok olmasa gerek diye dnyorum. nsanlarn yaam biimleri ok kiisel refleksiyon dzeyleriyle alakal. Nihayetinde ok farkl teorik birtakm fikirler ortaya atabilirsiniz ama bire bir btn o fikirlerin biyografik birtakm rtmeleri olmak zorunda m? Byle bir sorgu, sorgulama bana meta dzeyindeki bir eyi ok yere indirmeye almak, ok pratik faaliyetle rttrmeye almak gibi... Teorik olarak bana biraz yanl bir yaklam gibi geliyor. Hazal: Belki o undan kaynaklanyor, biz bu etkinlikleri planlarken de, benim kiisel olarak etkinlie gelirken de beklentim, srf teori dzeyinde kalan bir teori tartmas yapmaktan ziyade gerekten bu hareketin, u an yapmakta olduumuz bizim de bir paras olduumuz hareketin tarihini anlamak. nk feminist hareket iinde tarttmz konular da dahil birtakm eylerin kendi hayatmza uyarlanmasnda, yani bir feminist olarak hayat yaamakla ilgili birtakm dertler var. Dolaysyla, ben bu biyografilerin o yzden de nemli olduunu dnyorum, nk bir de yle bir ey var: Trkiyede eer feministsen ve feminist hareket ierisindeysen, ister istemez bir noktada, orada uzaktaki bir kadn zerinden siyaset retiyormu gibi hissediyorsun kendini zaman zaman. Dolaysyla dnp bir de kendine bakmak, yani bakn kendine yneltmek ve btn bu teorik ve tarihsel arka planda feminist hareketin hem bireysel hem toplumsal olarak kadnlarn hangi mcadelelerden geerek ilerlediini grmek bana nemli grnyor. nk mcadeleyle, feminist hareketin mcadelesiyle, o fikirlerin nasl yava yava gelitiini, yani Queer teoriye gelinceye kadar o admlarn nasl savamlarla atldn ve kazanldn grmemiz asndan nemli olduunu dnyorum, ama Queer kavramn tartabilmek iin btn bu tartmalara ihtiyacmz vard. nk biraz da yle bir ey oluyor benim gzlemlemim; bugnlere ok kolay bir ekilde atlyoruz. Queere geldik, Queeri benimsedik, mesela seks iiliini kavram olarak benimsedik, tavr olarak da, ama yani bunlarn gerekte arka plan neydi, nelerden geildi, hangi kadnlar, hangi mcadelelerden, neler dnerek, hangi admlardan buralara kadar geldi? Onlar grmemiz asndan ben iyi olduunu dnyorum.

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 209

210

Feryal: Acaba ben mi yanl anladm. Kate Millett politikasn yaparken ok net bir ekilde, patriarkadan ve cinsel politikadan anlad ey, erkeklerin kadnlar zerindeki egemenlii. Yani erkek egemen sistem yaps zerine bir eletirisi var ve u anda anlalan cinsel politikayla benim anladm ve yakn olduum cinsel politika meselesi hl bu, bence bunu koymak gerekiyor. Bir de rnein Queere gelmekle bir aama kaydedildiini dnmyorum nk Kate Millettn da dedii bu sistem, kadn erkek arasnda kurulan iktidar ilikisi ve o sistem yaps kadnlar madur ediyor ve dier cinsel ynelimlerdeki insanlarnki farkl bir ezilme biimi. Yani hl Kate Millett byle dnyordur, ben de byle dnyorum. Dolaysyla Kate Millettn yapt ey ya da yapmaya alt ey hl ok tartmamz gereken ve nedense tartlmayan, grlmeyen bir konu. Bir de u bana ok doru gelmiyor akas, Simone de Beauvoirn yaad dnem, sre ve onun birikimiyle Millett eitleyerek tartmak... Simone 50lerde yazyor ve varoluuluk gibi bir dnme biiminin ierisinde Kadn filozof onun zerinden kadnlara bir eyler sylyor. br ise ngiliz Dili ve Edebiyatn bitirmi. Lawrencedr, Henry Millerdr btn o yazarlar biliyor. Yani ikisi de bildikleri ey zerinden doktora tezlerini yapyorlar. Dolaysyla onlar hem dnem hem sre hem de yaadklaryla farkl iki kadn... Simone de Beauvoir gerekten r ac, patriarkay sylesin sylemesin. Kadn doulmaz kadn olunur diyerek toplumsal bir saptama yapyor ve biz oradan hl ok besleniyoruz. Kate Millettn da syledii en nemli ey, patriarka ve ondan sonra da aslnda Delphy geliyor. Mesela Pazarteside bizim tarttmz ey ya da beslendiimiz eyler hep bu patriarka meselesi zerindendi ve hl bence o yzden de Kate Millett nemli.... Burada da mesela ka kii tanyor ve biliyor? Sen Amerikay sylyorsun ama ne kadar iyi oldu bu toplant, tekrar Kate Millett andk. Mesela Kate Millettn yazd Sokak Kadnlar son derece devrimci bir kitap. Dolap diyor, sen kutu dedin, kafamzdaki dolaplar... Aslnda hepimiz kendimizle ilgili bir eyler yapyoruz. Bizim hep sylediimiz bir ey var ya, biz feministler olarak kimseyi kurtarmyoruz, nce kendimizi dntryoruz. Mesela, ben bir zamanlar altm, a kaldm zamanlarda erkeklerle yattm, para kazandm ve seks iilii yaptm. Ve oraya giderek, en iyi bildiim ey de bu olduu iin, bu kadnlarn seslerini duyurmak istedim, diyor. almak meselesi deil, diyor; bedenlerini etletirmekten dolay bu kadnlar eziliyorlar, yani o ruh kyor, her bir ey kyor, beden et haline geliyor. Ve ite cinsel politikann da z budur, diyor. Eer biz patriarkann ne olduunu konuacaksak ite bu kadnlarn hayatlarna bakalm. Her noktada nasl bir ey... O para a olsun, bedenleri olsun, emekleri olsun, yoklar yani. Dolaysyla bence Kate Millett ve onun anlad ve benim de hl yle anladm cinsel politika meselesi zerine ok konumaya ihtiyacmz var diye hl dnyorum. emsa: Bence biyografiler ok nemli nk zaten feminizm aslnda o demek deil mi? Yani ha Kate Millett baka kadnlarn sesi olmaya alm, ha kendi sesi olmaya alm. Yani bu da bir biyografi. O meta teoriyle alttaki biyografiyi feminizm hibir zaman ayrmaz diye dnyorum. Asl olan, ikisi birbirinin ierisindeyse feminizm olur zaten. br, birileri feminist teori yapyor olur. Bu insanlar sadece

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

feminist teori yapan insanlar deil yani, ayn zamanda kendileri de feminist. Hani feminist olmayp birisi feminist teori zerine yazyorsa o zaman meta teori olur, altta da biyografisi olur. Baka trl bir ey. kinci bir ey daha, Kate Millett birilerinin bilmiyor oluuna ben de ok zlyorum, ama bilmedikleri halde bence Kate Millettn yaptklar eyi kullanyorlar. Feministler arasnda da Kate Millett bilmeyen olabilir ama onun syledii eyler zerinden okunuyor, yazlyor... Beril: Bir sr haklar elde edildi zaten o mcadeleler sonunda. emsa: Beauvoir da ayn ekilde, btn o yazan izen kadnlar bir ekilde insanlarn kafasnn ierisine giriyorlar. Bu insanlar olmasayd bence Queer teoriye de gelinemezdi. Yani iyi ki onlar var da buralara kadar gelinme frsat olmu. Yaamlarnda da bence Queer teorinin ok izleri var. Kendileri bunu byle Butlern dedii gibi performatif gibi kelimelerle dile getirmemi olsalar da mesela zellikle Kate Millettn yaamnda zaten bu var bence. Yani belki biri Kate Millettn yaamnn biyografisini Queer teori asndan okusa ok ilgin eyler yakalayabilir. Hazal: Umak zellikle. emsa: Mesela Queer yaklamla Umak deerlendirmek ok ho bir master tezi veya bir makale olur. Gne: Ben kesinlikle biyografilere bakmayalm demiyorum, meta ve yereli ayrtrmamn sebebi u: Bir zdelik aradmz zaman orada otoriter bir dil kyor, yani kimlik sorunuyla da alakal bir ey. Bir eyi zdeletirmeye baladmz zaman, orada yarglamaya balyoruz. Beauvoir bir ekilde, her ne kadar kendisine feminist demese de, kinci Cinsi yazyor ve belli bir ayrks yaam var, ama tam feminist gibi yaamam dediimiz zaman ona bir yarg atfetmi oluyoruz... emsa: Ama o idealize etmekten geiyor. Feminizmin bence zaten yle bir idealize etme amac yok. Gne: Evet, bence de olmamal. Ama zdeletirmeye alldnda idealize etme durumu ortaya kyor herhalde. Ben onu vurgulamaya altm, ama sizin sylediinize katlyorum. Yani Queer teori, amak anlamna gelmiyor bence de, sadece farkl bir kuramsal yaklam. O nedenle benim sylemeye altm ey sadece uydu: Queer teorinin bir ekilde byle bir eletirisi var bu kuramsalla ama bu at anlamna gelmiyor ya da bu paradigmann ierisine dierinin eletirisini bu ekilde katamayz. Kendi iinde ok kapal bir sistem olarak grmyorum zaten bunu sadece teorik bir tartma anekdotu olarak ortaya atmak istemitim. Yani acaba kendi dilleri ierisinde de gerekten byle bir alm salayabilir miyiz? Millettn her ne kadar bunun zerine teorik bir almas olmasa da politik olarak, patriarkal sistem iinde ecinsel kimliini sahiplenerek politik tavrn ortaya koymu bir insan nihayetinde. Yani orada da teoriyle politikann ayrt bir nokta var zannedersem. emsa: Kate Millettn yaamyla ilgili sylemek istediim bir ey var. O kadar zor yayor ki kadn, feministliini, lezbiyenliini... Berilden dinlediklerim, benim de o ksa srede grdm, ben feministim ve feministler byle yaar, biiminde deil; inanlmaz zor bir yaam var, hepimizin yaam gibi. ok zor bir yaam srdryor ve bence hl bir sr elikisi olan bir yaam. Beauvoir da byk olaslkla Sartrela ilikisinde ayn ekilde zorluklar yayordu... Byle akp giden bir ilikileri yok deil mi, srekli kopup tekrar birlemelerle devam eden bir

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 211

212

ilikileri var... Ayegl: Zaten Sartrela Beauvoirn l bir ilikisi var. Sartre ile Beauvoir srekli bir iliki halindeler ama srekli bir nc kii var hayatlarnda. Sartre iki yllna Japonyaya grevli gidiyor ve o iki yllk sre ierisinde evet, mektuplamalar oluyor, ama ikisinin de hayatnda baka birileri var. Sartre bata tek elilii savunmadn ve Simoneun da tek elilii savunmamas gerektiini kendisine syleyen bir insan. Ve zgrlnden hibir ekilde dn vermeyen, bamsz bir hayat srmek isteyen bir adam. Hazal: Simoneun kadnlardan bahsederken, o ve onlar diye bahsettii noktayla biz demeye balad noktaya gelene kadar arada bir ey var... Beril: Bilin ykselmesi! Esen: Ama o zamana kadar kendini kurtulmu kadn olarak gryor Simone. Hazal: Evet, oraya gelinceye kadar, o kadnlar diye bahsettii sre iinde, kendini daha erkeklerin klasmannda bir kadn olarak gryor, yani kafa olarak, nk zaten ka kadn var doktora yapyor gibi... Dolaysyla onun, biz kadnlar demesi, hareketle birletii nokta, biraz da o krtaj hareketiyle balyor... Ayegl: Sartre zaten unu demi Simonela ilgili, ok enteresan, Simone de Beauvoirda harika olan bir erkein zeksna ve bir kadnn duygusallna sahip olmasdr. (Glmeler) Beril: ltifat etmi deil mi? Ayegl: Evet aslnda iltifat etmi. Esen: Biyografiler meselesiyle ilgili olarak bir feministin hayatna feministler olarak bakmann dier btn o biyografik anlatmlardan yle bir fark olduunu dnyorum: Bir idealize etme hali deil de tam da onun feminist araynn ve mcadelesinin izi ile teorisinin izini bir arada takip edebilmenin yolu olarak gryorum. Ama evet, onlar yazma, birikim, retme ve mcadeleleriyle biraz daha farkl kadnlar. Ama onlar bu hayat yukardaki ideal insanlar olarak yaamamlar. Mesela geen hafta Aye Dzkan, Simonedan bahsederken unu diyordu, Beauvoirla beraber alm kadnlarn syledii ok nemli bir ey var, hi o filozof De Beavoir deildi, bizden biriydi. Bunun sylenebiliyor olmas, bizden birisi gibi davranyor olmasnn art bir zellik olarak tanmlanyor olmas bu kadnlarn biraz daha farkl olduunu gsteriyor. Bunun illaki bir hiyerari meselesi ya da idealize etme durumu olduunu dnmyorum ama u anda herhangi bir kadn deil de Kate Millett konuuyor olmamzn da bir sebebi var nihayetinde. Bir st teori olarak feminizme bakmadmz iin biyografilerin bu anlamda zellikle ok nemli olduunu dnyorum. Kiisel olan politiktir syleminin tam da buraya denk dtn dnyorum, onlarn hayatlarn nasl ekillendirdikleri, teorilerinin beni etkileyip etkilememesi iin ok nemli bir kriter. O yzden de, daha birok kadn var, keke hepsinin feminizmine biyografileri araclyla bakabilsek. Beril: Bir ey ilave edeyim. Bu sabah bakyordum, Katele ilgili ne var baka diye, Angela Davise rastladm. 1970te Angela Davis, Kara Panterler hareketine silah salad diye tutukland zaman Kate kalkp durumasna, Kaliforniyaya gidiyor. Kate o zaman New Yorkta yayor. Angela Davis hapisten kt zaman da bir kutlama yapyorlar, Kate

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

gene gidiyor ampanyasyla falan. Katele ilikisini anlatyor Angela, nasl etkilendiini, onun kalkp oralara kadar gelmesini kisi de 70lerin sava kart kadnlar, Angela Davis de ok nemli bir kadn o anlamda, yani o da feminist hareket ierisinden gelmiyor, ama btn o hareket ierisinde ok ok militan. Sonra bir ey buldum. 2008 ylnda galiba Meksika snrda konumas var, dnyadaki kadnlarn mcadeleleriyle beslenen bir konuma, ok hotu... Hazal: Biz aslnda biraz, geen hafta Aye Dzkanla unu da konutuk: u andaki gzlemim, kendi iinde bulunduumuz evreden de bahsetmek gerekirse, kinci Dalgaya hafif bir burun kvrma var ama bu burun kvrmay yaparken de aslnda kinci Dalgann ana metinleri, birincil metinleri okunmadan yaplyor. Yani Angela Davisleri, Kate Millettleri ya dinlemi ya da bakalarndan doru onlara gitmiiz. Feryal: Mary Wollstonecraft var, ilk metinler ve aslnda okumak lazm. Hazal: Evet, biz bu etkinliklere balarken hep dalgalar amak diyorduk, ama bir yandan da mesela birinci, ikinci dalga diye dnemselletirmenin kendi iinde sorunlar var belki ama en azndan birden balayp o kronolojiyi takip edebilmenin bir nemi de var. Yani hem o geliimi takip edebilmek hem de rnein -kinci Dalga ierisinde kendimizi konumlandrmayabiliriz ya da nc Dalga ya da herhangi bir dalga ierisinde- ama gerekten Birinci Dalgadan bile hl alacamz ve reneceimiz ok ey var ki buradaki Birinci Dalga etkinliklerinde konutuumuzda sufrajetlerin dnem iinde ne kadar devrimci olduu biraz ortaya konuldu. Senem: Teorinin ve biyografinin ikisinin birlikte beslendii ve birbirinden ok farkl olduklarn dnyorum ben de, ama Gnein dediini biraz yle de anlyorum. Ben de kendi adma bu biyografik yazlarda biraz daha eyi aryorum herhalde... Biyografik adan bakmak aslnda teorik olmayan bilgilerin de hayatmza szabilmesini salyor. Fakat bir yandan da toplumsal cinsiyet kavramnn ya da ikili cinsiyet sisteminin o dnemde nasl alglandna dair u an benim kafamda mesela sadece arka demek yeterli olmuyor gibi geliyor. Gne: Teori ve biyografiyi bir klla ayrmak gibi bir kavraym zaten yok. Benim vurgulamak istediim zdelik ilkesinin totaliter bir bak asna yol amas yani gerekten burada biraz Frankfurt Okulu geleneinden bakyorum ve hatta onun, zel olan politiktir tanmnn ierisinde dahi ben orada, her ne kadar Hannah Arendti feminist olarak grmesek de, biraz Arendist bakyorum. Yani teoriyi ve biyografiyi ayr tartalm gibi bir derdim yok, ama biyografilere bakarken bire bir her alanda zdelikle yapma aramayalm. Yani byle bir yapma aradmz zaman insanlarn yaamlarn totaliterletiririz ve onlar idealize etmi oluruz. Tabii ki de bu insanlar feminist teorisyenlerse ve feminist politika yrtrlerken kendi hayatlarnda muhakkak mcadele vermilerdir, ya da biz bunu da sorgulayabiliriz, verdiler mi vermediler mi diye. Hatta kendimizi yarg gibi de grebiliriz istiyorsak, ama benim sylemeye altm byle bir zdelik ararsak idealize edilmi olacak ve ite o zaman totaliter bir iddiamz olur gibi genel bir ey sylemeye altm aslnda. emsa: Yani ben mesela alndm BMye gitmi, oradan mesut mutlu km diye, yani BMye bel mi balam Kate Millett? Sonra kendimi ok totaliter buldum. (Glmeler)

Kate MILLETT - Simone De BEAUVOIR 213

214

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Beril: O toplantda komik eyler de var. Bir delege de Trk, Kate ondan mao bir Trk diye bahsediyor. Ecinsellerle ilgili bir madde oylanrken negatif oy kullanyor mao Trk, diye yazyor. topya iin bir ey syleyeyim, imdi kuaktan kuaa devredilemiyor byle eyler maalesef grebildiim kadaryla, yani burada da yle olmaz inallah ama Amargi sizlerle sryor. Sizden sonraki kuak ne yapar onu bilemeyiz. iftlii srdrebilmek ise bambaka bir ey, emek istiyor ite bir sr eyle didimek gerekiyor. nsanlar yalanyor, artk baka birilerinin ilgilenmesi lazm, ya da politikalar deiiyor, oras satlmak durumunda kalyor falan. Esen: Peki, iftlik duruyor mu? Hibir faaliyeti yok mu? Beril: Duruyor. Hayr, yle diyor Kate, Aalar kendi kendilerine idare ediyor, Noelde de onlar satyoruz, diyor. (Glmeler) Esen: Ama orada kimse yaamyor yani? Beril: Bekisi var... Oras zaten yaz aylarnda kullanlyor, etkinlikler hep yaz aylarnda oluyor. Yazn yaamaya elverili. Kate de kn New Yorkta yayordu, yazn iftlikte. Uzun zaman yleydi. Zaten teori yapyoruz diye kmyorlar ki ortaya, deil mi? Yeni bir dnce atyorlar ortaya, sonra o teori oluyor. Patriarkay kefediyor Kate, bu dzen patriarkal bir dzendir diyor, ondan sonra pek ok insan benimsiyor, stne bir sr yorumlar yaplyor, kendisi yorumlar yapyor ve bylece gelitiriliyor. Ayegl: O zaman hepinize geldiiniz iin ok teekkr ediyoruz.

Sosyalist Feminizm 215

216

Glnur Savran 1980li yllarda feminist hareketin ortaya kmasna katk sunan kadnlardan biri, ilk feminist yaynevi Kadn evresinin kurucularndan. Marksist felsefe, siyaset felsefesi ve feminist teori, kadn emei balca alma alanlarndan. Birok kitap ve dergide yazlar bulunan Glnur Savran yesi olduu Sosyalist Feminist Kolektifin yayn olan Feminist Politika Dergisinin yazarlar arasndadr.

Birka haftadr ev ii emein grnmezliine gelip orada kalyoruz. Ancak artk geldiimiz nokta kapitalizmle patriarkann ilikisini biraz daha grnr klmay gerektiriyor. Bunu anlamaya almak sosyalist feminizmi gndemimize tad lde ona dair sorularmz da pei sra getirdi: Sosyalist feminizm nedir, bunun iin hem sosyalist hem feminist olmak yeterli midir, Marksist feministlerle ve dierleriyle kendini nasl ayrtrr, bugnn konjonktrnde ve feminist hareket tarihi iinde nereye oturur...? Bunlar sorarken bir yandan da Simonela kurmaya baladmz zgr kadn hayalini biraz daha teye tayp bizi ardklar kadn devrimi hayaline daldk; her ne kadar zorluklar yakamz hayallerde bile brakmasa da...

Glnur: Sosyalist feminizm nedir? diye sorduumuzda karmzda ncelikli olarak iki temel sorun beliriyor. Birincisi, sosyalist feminizmin ok farkl yorumlar var. kincisi ise, bugn sosyalist feminizm zerine konumakta bir glk var, nk giderek daha az sayda sosyalist feminist var dnyada ve bunun da nedeni tabii ki sosyalizmin itibar yitirmesi. Bunun yan sra, feminizm de baka mecralara doru geliiyor. Sosyalist feminizm bylesine zor bir konu aslnda; dolaysyla da ben biraz kiisel bir yorumla anlatacam. SFK olarak balarken diye mehur bir metnimiz var, orada dile gelen belli bir sosyalist feminizm anlay var ve benim yzde yz katldm bu anlay. Kiisel yorum derken, hem bu anlaytan bahsedeceim hem de bu anlaytan farkl nanslarmdan. SFKnn iinde baz konularda farkl yorumlar olabilir, nk SFK da sonu olarak her konuda imzamz atp biz byle dnyoruz diyeceimiz bir rgtlenme deil. Bunun iin ben yer yer arkadalarmla zaman iinde oluan bir tasavvurdan, yer yer de kendi kiisel yorumlarmdan sz ediyor olacam. Benim sosyalist feminizm anlaym kiisel olduu lde biraz da eklektik aslnda. nk mesela patriarkal kapitalizm kavramna

Sosyalist Feminizm 217

218

getirilen eitli yorumlar var: Kimi feminist ve sosyalist feminist, kapitalizm ile patriarkay iki ayr sistem, iki ayr retim tarz olarak gryor ve bunlarn arasndaki ilikiye dair bir ey sylyor ve bu ilikiye iaret eden patriarkal kapitalizm kavramn kullanyor. Demek ki, bir bu szn ettiim iki sistemli tahliller var. Bir de, sosyalizm vurgusu ar basan, erkek egemen sistemi esas olarak kapitalizmin rettiini syleyen tek sistemli tahliller var. Dolaysyla, burada ben kendi yorumumu dile getirmeye alacam. Bu yorumumun da mesela btn SFKllarca paylalp paylalmadn da bilmiyorum. Syleyeceklerimin genel erevesini imdiden byle belirleyeyim. Sosyalist feminizm, sosyalizm ve feminizm arasnda, ikisinden de bir eyler katarak oluturulmu bir duru deil. Biraz sosyalizm biraz feminizm deil. Ya da sosyalist olduumuz iin, feminist olunca kanlmaz olarak edindiimiz bir etiket deil. Feminizm iindeki bir duru. Yani, sadece kadnlarn kurtuluu asndan bir tahlil, yoksa ben zaten sosyalisttim ve imdi de feminist oldum, o zaman ben sosyalist feminist oldum, gibi bir us yrtmeye dayanmyor. Bu, kadnlarn kurtuluu iin gelitirilmi bir perspektif. Bir de yle bir ey syleyeyim: Sosyalist feminist duru, politik bir duru ama bu politiklii sosyalizmin bir alt bal olmasndan kaynaklanmyor tabii ki. Feminizm politik olduu iin politik bir duru! nk kendilerine sosyalist feminist diyen baz kadnlarn politik ayrlklar ya da politik bir tahlil dedikleri zaman sadece sol politikaya dair bir eyler kast ettiklerine ben ok rastlyorum. O yzden de bunu belirtme gerei duyuyorum. imdi, nce erkek egemenlii tahliline dair, yani patriarkal kapitalizmi nasl tahlil ettiimize dair bir eyler sylemeye alacam. Bunu nce biraz teorik, genel bir dzlemde yapmaya alacam, ondan sonra daha gncel meselelere -bugn ne oluyor ne bitiyor, bugn patriarkal kapitalizm kendini nasl ortaya koyuyor gibi konularadeinmeye alacam. Daha sonra ise, sosyalist feminizmden genel bir gelecek perspektifi olarak ne anladm ve ardndan da Peki, bugnn politikasnda sosyalist feminist olmak ne anlama gelir? gibi konulara ksaca deinmeye alacam. Patriarkal kapitalizm meselesine bir giri olarak yle bir eyden sz edebiliriz: inde yaadmz toplumu ataerkil, kapitalist, modern, patriarkal... Nasl nitelendireceksek nitelendirelim, bu toplumun emee dair ok nemli bir zellii, insanlarn ihtiyalarn karlayacaklar mallarn retilmesiyle insanlarn, insan soyunun retilmesi ve yeniden retilmesi tmyle ayrm iki sre. Birincisi; yani mallarn retilmesi, cretli emekle yaplyor, metalar retiliyor, bunlar piyasada mbadele ediliyor ve ihtiya sahibi insanlara piyasa dolaymyla ulayor. kincisi; yani insanlarn, soyun ve emek gcnn retimi ve yeniden retimi ise baka bir retim sreciyle gerekleiyor. Bu zel retim sreci piyasada cret karl almayla edinilmi mallar (ve emek gc) araclyla gereklemiyor ve bu byk lde zel alanda yaplan bir retim. Yani iki ayrm retim sreci, emek harcama sreci var; bir yanda toplumsal retim, br yanda byk lde zel alanda gerekleen yeniden retim. Peki, bu yeniden retimde ne yaplyor? Mlk sahibi snflarda insan soyu yeniden retiliyor; mlksz snflarda da emek gc yeniden retiliyor yani, gelecein cretli emekileri retiliyor ve yeniden

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

retiliyor. Dolaysyla da gnmzde bu iki srecin sz konusu olduu toplumsal yapda karmza cretli emek-cretsiz emek diye bir ikilik kyor. Kadnlarn emeini de bu ikilik belirliyor. cretli emek, yani piyasada cret karl sunulan emek, kazand para sayesinde kendi ihtiyalarn karlayan mallar satn alrken; cretsiz emek insanlarn retimi ve yeniden retimini salar ve harcanan bu emein bir karl yoktur. Kadnlarn evde, aile iinde harcadklar emek cretsiz, karlksz emektir. Kadn emeinin piyasadaki konumunu da bu ikilik belirliyor: Kadnlar evde karlksz emek harcadklar iin piyasaya ktklarnda zor, ucuz, gvencesiz ilerde alyorlar ve piyasada bu tr ilerde altklar iin eve ve cretsiz emee mahkum oluyorlar; yani cretsiz emek cretli emek ikilii kadnlar iin bir ksr dng oluturuyor. Kadnlarn iddetten kurtulamamasn, aileden kurtulamamasn, oraya mahkum olmasn ve btn yaamlarn bir biimde belirleyen kritik bir nokta bu. cretli emek-cretsiz emek meselesine biraz daha yakndan bakacak olursak, neden toplumlarda bu ikilik var, diye sorabiliriz. Aslnda zel alanda insanlarn yeniden retilmesi kapitalizmin yapsal bir zellii, peki neden bu byle? nk kapitalizm zgr emee dayaldr; yani, nceki retim tarzlarndan farkl olarak retici, patronuna ya da efendisine sosyal, dinsel ve siyasal balarla bal deildir. zgr emek sadece cret ilikisiyle baldr; cretini alr, alr, eve gider ve ondan sonra kendi yaamn kendisi yeniden retir. Bunun nasl olacana sermaye karmaz, bu lde zgrdr bu emek; ama sermaye bu yeniden retimde sorumluluk da almaz. iye Sen git kendini benim verdiim cretle besle, ihtiya duyduun mallar al ve kendini yeniden ret, der. Ne var ki, iinin kendini yeniden retmesi iin o ihtiya mallarnn tketilebilecek hale gelmesi gerekir ve bu retimi de evde, karlksz emekle yapan, kadnlardr. Peki, bu yeniden retimi neden kadnlar yapar? nk patriarka, kapitalizmden nce var olan bir toplumsal sistemdir ve kapitalizm byle bir imkn tarihsel olarak hazr bulmutur. Yani kapitalizmin cretli-cretsiz emek ikiliine kadnlarn hapsolmasnn nedeni patriarkadr. Eer patriarka olmasayd, bu ok farazi bir ey ama belki kapitalizm emek gcnn yeniden retimi sorununu baka trl zmek zorunda kalacakt. Dolaysyla da, tarihsel olarak kapitalizm aslnda patriarkal kapitalizm, nk patriarkann zerine yerleiyor ve patriarka kapitalizmi srekli bir ekilde besliyor. Nasl besliyor? Hazr emek gcyle, kadnlarn yeniden rettii emek gc ile besliyor. Dolaysyla da, patriarka kapitalizm iin zorunlu bir zemin. Bir anlamda kapitalizm patriarkaya baml; dediim gibi, patriarka mevcut olduu iin kapitalizm bu ekliyle yerleti ve patriarka kapitalizmi yer yer ekillendiriyor. Kapitalizm ve patriarka arasndaki bu ilikinin tarihselliine baktmzda; rnein Sanayi Devriminde, sermaye kadn emeine ucuz emek gc olarak gzn dikiyor ve kadnlar kitleler halinde fabrikalara giriyorlar. Bu dnemde kadn ve ocuk emei ok yaygn fakat bunun sonucunda ne oluyor? Kadnlar evde igcn yeniden retecek koullar salayamadklarnda erkek igc telef olmaya balyor. O zaman kapitalizm kendi mantna daha uygun bir zm olarak aile ideolojisine ihtiya duyuyor. rnein, kapitalizmin bu ihtiyacna denk decek ekilde, ngilterede nl Viktoryen ideoloji geliiyor ve st

Sosyalist Feminizm 219

220

snflara ait olan aile ideolojisi btn topluma yaygnlatrlyor ki emek gc salkl bir biimde yeniden retilebilsin. Bu anlamda, kapitalizm aslnda balangcndan beri patriyarkann sunduu bu olanak zerinde gelimi ve bu zemin de kapitalizmin yapsn belirlemitir. Yani, kapitalizm en bandan beri patriarkal kapitalizmdir. imdi, bir de patriarkal kapitalizm ve sistem kavramna deinmek istiyorum. nceden sistem-d feminizm diye bir tanmlama yapyorduk ve bu eitli feministlerce pek benimsenmiyordu. Bence sistem-d feminizm kavramna tepki duyanlar hakl bir tepki duyuyordu bir yanyla, nk sistemden kastedilen yaygn olarak kapitalizmdi. Oysa bizim, feministler olarak, kadn kurtuluu asndan sistem-d derken kastetmemiz gereken ey patriarkal kapitalizm olmal ya da -burada daha kiisel yorumumu da katacam- kapitalist patriarka olmal. Dolaysyla, sistem derken aslnda btn bu iki sistemin, kapitalizmin ve patriarkann karlkl dinamiklerini de gz nne almamz gerekiyor. Fakat baz feministler, en bata da Christine Delphy, iki ayr retim tarzndan sz ediyorlar. Ben kiisel olarak patriarkay bir retim tarz olarak grmyorum, bunu neden byle dndm isterseniz tartmann ilerleyen ksmnda konuuruz, fakat yine de iki ayr sistemden sz etmek gerektiini dnyorum. Yani, patriarkal kapitalizm, iki ayr sistemin oluturduu bir btn diye dnyorum. Peki, patriarka hem retim tarz deil, ama hem de bir sistem, derken neyi kastediyorum? Patriarka, bireylerin znel iradelerinden bamsz belli bir sistematii olan, sreklilii olan kurumsallam egemenlik ilikilerinin btndr. Sistem derken bunu kast ediyorum. Bu ok nemli, nk byle bir sistem ngrmezsek kapitalizm ile patriarkann dinamiklerinin zaman zaman elitiini kavrayamayz. Oysa bu iki sistem ou zaman birbirini destekler biimde iliyorken bazen de atabiliyorlar. *** Daha somut rnekler araclyla patriarkal kapitalizmin nasl ilediine ya da gnmzde patriarkal kapitalizmin tezahrlerinin nerelerde ortaya ktna bakacak olursak u rnei verebiliriz: 70lerde bat dnyasnda sosyal devletin ok gelikin olduu dnemde kapitalizm ve patriarkann dinamikleri eliiyor gibi grnd ya da kapitalizm patriyarkay andryor gibi grnd. Neden byle grnd? nk sosyal devlet kadnlarn ev emeini, zellikle bakm emeini byk lde devralmt. Kadnlar ok byk saylarda cretli emee dahil oluyorlard ve stelik bugnk gibi esnek ya da enformel alma biimlerine deil, formel cretli igcne dahil oluyorlard. Bu sayede de aile kurumundan grece zerkleebiliyorlard. sizlik denei ok yksekti. Ev emeinin, ev aletlerinin metalamas ya da tketim mallar olarak yiyecek ve giyecein metalamas bu dnemde ok hzla gerekleti. Sosyal devletin etkin olduu dnemde genel olarak byle bir grnt ortaya kt. Ama sosyal devletin etkisini yitirmeye balamas ile birlikte bunun geici bir grnt olduu da anlalm oldu. Ayrca, sosyal devletin sunduu hizmetlerle ve kadnlarn formel cretli ilere katlmyla bakm ileri zerlerinden alnyor ve aileden grece zerkleiyor olsalar bile, u da ortaya kt ki, patriarka sadece ev iinde deildi; cretli igc piyasas

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

da tamamen patriarkal ilkelere gre dzenlenmiti. Sosyal devlet dneminden sonra gelen kreselleme dnemi ile birlikte patriarka ve kapitalizmin dinamiklerinin birbirini nasl besledii, kapitalizmin patriarkay nasl kulland ve tmyle patriarkann zerinden gelitii daha ok ortaya kt. Kapitalizm kendi kmazlarnn zm iin ok byk lde patriarkaya bavurdu. Bu nasl oldu? Birincisi, esnek alma, kuralsz retim gibi bir sre var karmzda ve bu sre kadn emei zerinden geliti. nk kadn emei evdeki bakm yk yznden esnek almaya, kuralsz almaya ok yatkn bir emek ve kadn emei modeli bu sefer btn igc piyasasna genelletirilmeye baland -ki bugn artk erkekler de esnek alyor. Tabii ki kadnlar daha ok esnek alyor, tabii ki esnek igc kendi iinde toplumsal cinsiyet zellikleri gsteriyor, erkekler iin farkl esnek iler var, kadnlar iin farkl esnek iler var. Ama sonu olarak bu esnek almann ilham kayna ve maddi temeli kadn emeidir. Demek ki, kapitalizm kmazlara girdii yerde patriarkadan ok gzel yararlanabiliyor. kincisi, birbiriyle balantl olan g ve fuhu var. Ev ii cretli emek, g ve fuhu ok byk a oluturuyor bugnn kresel dnyasnda ve kadn emei bu dnyada mthi bir akkanlkla dolayor. Kapitalizmin ok kulland alar bunlar nk gmen emei ucuz ve gvencesiz emek demek ve bu da g alan lkelerin sermayesinin de devletinin de iine yaryor. G veren lkelerin devletlerinin de iine yaryor, nk karlnda dviz ithal ediliyor. Kapitalizmin ve patriarkann i ie gemiliine verilecek nc bir kuralszlama biimi de, kadnn tamamen patriarkal ilikiler iinde kalarak, bu ilikileri hibir ekilde zorlamadan igcne katlmn salayan, aile ya da mahalle atlyelerinde almas ve ayn ekilde, byk firmalara para ba retim yaptklar ev eksenli retim. Bu alma dzeninde cretler ok dk, gvence yok vs. Kadnlarsa bu kska iinde debelenmeye devam ediyorlar. Fakat daha nce dediim gibi, kadn alma hayatna katlarak aileden grece zgrlese bile, mesela, diyelim ki fuhu sektrnde alan bir kadn, aileden zgrlemi olsa bile, bu sefer aile dnda mthi bir patriarkal iddet, bask, denetim iinde. Tm bunlar hem patriarkann kapitalizmi nasl ekillendirdiini, ona nasl zemin oluturduunu, nasl imknlar sunduunu gsteriyor hem de kadnlarn kendi karlar asndan, sadece kadnlar sz konusu olduunda dahi feminizmin antikapitalist olmasnn gereini ortaya koyuyor. nk kapitalizm bu patriarkal biimlerle mthi bir sarmal halinde. Peki, antikapitalist olmak tamam ama neden sosyalist olmak gerek, denilebilir? Denmeli de! Biz de bu soruyu kendimize yeniden sormalyz, diye dnyorum. Hakikaten ok etrefilli bir mesele. Sosyalist feminizmi iki adan ele almak istiyorum: ncelikle genel teorik bir perspektif olarak, sonrasnda da, bugn gncel politikada, sosyalist feminist olmann anlamlar zerine konumak istiyorum. Sosyalist Feminizmin Toplumsal Dnm Hayali Sosyalist feminizme genel adan baktmzda ncelikle radikal feminizmi tanmlamamz gerekiyor. Radikal feminizm derken, sistem-

Sosyalist Feminizm 221

222

d, gerekten kadn kurtuluunu hedefleyen, aileyle problemi olan, heteroseksizmle problemi olan, toplumsal cinsiyet ve cinsellik konusunda bugnk ufkun ok tesine bakan bir feminizmi kast ediyorum. Buraya kadar sosyalist feministleri de radikal feministlere dahil ediyorum. Byle bir radikal feminizmin ufku nedir? Tabii ki bir topyadan bahsetmiyorum, ama radikal feminizmin nasl bir dnya tasavvuru vardr, iinde yaadmz dnyadan farkl olarak kadnlar iin ne talep eder? ncelikle kadnlarn kendi bedenleri, emekleri, cinsellikleri zerinde mutlak sz sahibi olmasn veya tersinden, hibir kadnn psikolojik, ekonomik, fiziksel, cinsel iddete maruz kalmamasn ister. Radikal feminizmin dnya tasavvurunun ne olduuna baktmzda drt nokta ok kritik diye dnyorum: Birincisi, kabaca, kadnlarn karlksz emek harcamad, cretli emek-cretsiz emek ikiliinin bu ekilde kadnlar iin kska oluturmad, yani hem kadnlarn hem erkeklerin, hem ev iinde hem ev dnda bakm paylatklar ama toplumsal retimin de kadnlar ve erkekler tarafndan eit bir biimde gerekletirildii bir dnya; yani herkesin hem bakm emei hem mal retimi iin emek harcad bir dnya. kincisi, toplumsal retimde cinsiyeti i blmnn ortadan kalkt bir dnya; yani erkek ilerikadn ileri diye bir ayrmn, cinsiyete gre blnm ilerin olmad, kadn ve erkek arasnda gelir asndan bir farklln olmad, retimde ve alma hayatnda, alma alan ve alma konumu asndan tam bir eitliin olduu bir dnya. ncs, btn kadnlarn cinselliklerini istedikleri gibi, istedikleri kiilerle, istedikleri cinsiyetle yaadklar, erkek cinselliine tabii ve reme hedefli olmayan bir cinselliin kadnlar iin mmkn olduu, heteroseksizmin ortadan kalkt bir dnya. Drdncs ise, kadnlarn, ocuklar baka kadnlar ve erkeklerle birlikte bytt, biyolojik annelik -ve genel olarak annelikkutsamasnn ortadan kalkt bir dnya. Peki, byle bir tasavvura ulamak iin ilk admlar nerelerde atmalyz? Toplumsal dnm neresinden yakalamalyz? Sosyalist feministlerin buna verdii cevaplardan birincisi u: Hedef, toplumda kaynaklarn kr gdsne gre deil, insanlarn ihtiyalarna gre paylald bir toplum kurmak olmal, nk btn bu zgr pratiklerin geliebilmesi iin kaynaklar asndan insanlarn ihtiyalarnn snrlanmam olmas gerekiyor. Neden byle olmaly da uzun uzun konuabiliriz ama rnein, eitim, salk gibi en temel hizmetlerin toplumda cretsiz ve yaygn olarak verilmesi gerekiyor. Bunun da mmkn olmas iin, en azndan bu alanlarda kr iin retimin olmamas gerekiyor. Ayrca yine bu zgr pratikler asndan, yeniden retimin nasl rgtlendii, yani aile, evlilik ilikilerinin nasl olduu nemli ve birlikte yaam biimi yasalarla sistemli ve ayrntl ekilde belirlenmi olmamal. Fakat yasalar da mlkiyet ilikileri zerine kurulu olduundan bu ancak retimin toplumsal ihtiyalara gre rgtlendii bir toplumda mmkn. Bunun tesinde, kentsel yaam vb. konularda da yine ihtiyalara gre bir dzenlemenin nemi ak. Bir dier nemli nokta da u: Siyasal rgtlenmenin, insanlarn btn karar mekanizmalarna katlabilecei bir rgtlenme biimi olmas gerekiyor. Yani, toplumdan ayr, onun dnda, devlet biiminde somutlam, ayrm bir siyasal rgtlenmedense, toplumun iinde yaygnlam z rgtlenmelere dayal bir siyasal ynetim biimi

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

gerekiyor kadnlarn karlarnn kararlarda yansmas iin. Bu, undan dolay ok nemli: Kiilerin kararlara soyut yurttalar olarak deil, somut gereklikleri temelinde, toplumsal kolektivitelerin yeleri olarak katlmalar iin z rgtlenmelere ihtiyalar vardr. Kadnlarn da kadnlar olarak kendi ihtiyalarn dorudan doruya toplumun genel kararlarna tayabilmeleri bu ekilde mmkn olur. Ancak zynetime dayal bir rgtlenme kadnlarn bir siyasal zne olarak davranmalarn mmkn klabilir. Bu ilkeler demetinden sz ettiimde benim aklma gelen toplum biimi sosyalist toplum. Bunun tesinde, sosyalizm planlamayla m olur, piyasa sosyalizmi sz konusu mudur gibi sorular ayr tartmalar. Bence, piyasa sosyalizmi eliik bir kavramdr ama elbette bakalar bunu savunabilirler. Ve yine bence, SFKda piyasa sosyalizmini savunan bir feminist gayet tabii var olabilir. Anarist bir toplum tasavvuru olan da var olabilir. Sadece szn ettiim temel ilkelerde; ihtiyalarn karlanmas, siyasal katlmn mekanizmalar, yeniden retimin ar yasal kodifikasyona tabi olmamas gibi ilkelerde uzlalmas genel bir perspektif asndan kritik nem tayor, diye dnyorum. Bunun tesinde, bugn sosyalizm bu kadar zerinde tartlr bir hikayeyken, gelecee dair bir sosyalizm perspektifini somutlatrmak ok da kolay deil, diye dnyorum. Burada bir gelecek perspektifinden sz ediyorum. imdi, bugne baktmzda, bugn politika yaparken, iinde yaadmz gereklikten tasavvur ettiimiz bu gelecee bir anda sramak mmkn deil. Bugn iin politika yaparken ayamz bugnk ihtiyalarmzn beslendii topraa basmamz gerekiyor. Bu toprakta ise karlksz ev emei var, ev kadnl var, evlere hapsolmuluk var, kadnlarn ar yoksulluu, aileye bamll, iddete tabi olmalar var... Bu gereklerin zerinden atlayarak gelecee ynelik bir politika yapmak mmkn deil. Ama bugn bu toprakta politika yaparken, gelecee dair benim drt temel ilke olarak saydm ilkeleri de gz ard etmememiz gerekiyor. Savunduumuz politikalarn bu drt temel konuda egemenlik ilikilerini pekitirmeyen, bizi daha geriye gtrmeyen politikalar olmas gerekiyor. Bunu biraz somutlatrmak iin zerinde en fazla uratm bakm emei ve sosyal politika alanna bakacak olursak, bugn bu alanda politika yaparken kadnlar iin pozitif ayrmcl savunmak, kadnlarn var olan hiyerarik dnyada bir lde aray kapatmalarn, kadnlar ile erkekler arasndaki hiyerarinin asnn kadnlar lehine azalmasn, kadnlarn bu alanda glenip bu hiyerariyi krmaya ynelebilmelerini salar. Ancak pozitif ayrmclk, bu hiyerarinin kendisinin, yani cretli emek-cretsiz emek ikiliinin ve btn szn ettiim dier drt faktrn kendiliinden hallolmasn getirmez. Fakat bugn radikal bir feminist bak as, pozitif ayrmcln zerinden atlayarak politika da yapamaz bence. Bugn AB politikalar pozitif ayrmcl tamamen reddedip sadece siyasette kotaya odaklanm politikalar olduu lde, kadnlar arasndaki eitsizlikleri pekitiren ve kadnlarn erkeklere gre belirlenmi olan konumunu yeniden reten politikalar oluyor. Dolaysyla kadnlarn yaadklar eitsizliklerin ortadan kalkmas iin pozitif ayrmclk gereklidir, biz de SSGSSde bunu savunduk. Fakat dediim gibi, bu hem esas olarak erkeklerin yaam rntlerini temel alan bir yaklam; yani evde kadnn bakm emei harcad, esas olarak

Sosyalist Feminizm 223

224

erkeklerin toplumsal retimde yer ald ve toplumsal retimin de cinsiyete gre blnd bir dnyay var sayyor, hem de sadece belirli sayda baz ayrcalkl kadnlarn erkek alanlarna girmesine imkan veriyor. Btn bunlar, toplumda var olan kadn erkek rollerinde tabii ki bir anmaya neden oluyor ama bir yandan da kadnlar arasndaki eitsizlii arttryor. Dolaysyla radikal bir feminist politika bu noktada duramaz. Peki, bundan te ne yapmas gerekiyor? Pozitif ayrmcl eitliki baka nlemlerle tamamlamas gerekiyor. Kadnlarn igcne katlm iin pozitif ayrmclk talebini, kadnlarn ev iinden kmalarn mmkn klacak politikalarla desteklemesi gerekiyor. Karlksz ev emeini gren pozitif ayrmc politikalardan sz ederken ne demek istiyoruz? Ev kadnlarna salk ve emeklilik hakk, 50 yana gelmi tam zamanl ev kadnlarna emeklilik hakk, salk gvencesi, cretli alan kadnlara ypranma pay gibi politikalar kast ediyoruz. Kadnlarn ev emeine bal eitsiz durumlarn bir lde telafi edecek nlemlerden sz ediyoruz. Bunu destekleyecek ikinci trden nlemler ise, bu kez bakm emeini kadnlarn zerinden alnmasn mmkn klan, kadnlarn toplumsal retime katlmasnn nn aan nlemler: Bir yandan kadnlara bedava bakm hizmeti sunulmas, bir yandan da retim dnyasnda kotalar, pozitif ayrmclk... Ama bu da yetmez. Bunlar nc bir ayakla tamamlamamz gerekiyor: Bu sefer de, erkekleri bakm ilerine ynlendirecek, tevik edecek, zorlayacak birtakm nlemler yaratmamz gerekiyor. Bunlar u tarz nlemler olabilirler: cret kayb olmadan kadn-erkek btn alanlarn alma gnnn ksaltlmas ki bu sayede evdeki bakm ileri kadn erkek arasnda paylalabilsin... Erkekler ve kadnlar iin, ayr ayr cretli hasta bakm ve doum izni nk bildiimiz gibi bu izinler devredilemez olmadnda hep kadnlar tarafndan kullanlyor... ocuk bakm merkezlerinde bedava bakm hizmeti karlnda babalarn velilik grevlerini devralmalar, buralarda babalk kurslar grmeleri zorunlu klnabilir... Ayrca, aile yasalarnda grevlerin yeniden tanmlanmas gibi nlemlerle cinsiyeti i blmn dntrmenin n alabilir. Ksacas ne pozitif ayrmc nlemler, ne eitliki nlemler, ne de bugnn gereine tamamen yabanc kalan nlemler tek bana yeterli olur. Yani bugnden gelecee ynelmek iin bu l politik bak ayakta tutmak gerekir, diye dnyorum. Politik zne Olmak... stediimiz gibi bir dnya ina etmek iin saydmz kriterlerden birisi de kadnlarn zne olarak politik kararlara katlabilmeleriydi. Peki, bahsettiimiz bu politik zneyi bugnden kurmann yollar neler? Hem bugn politik feminist mcadelemizi srdrrken hem de gelecek tahayyllmzde, kadnlar olarak toplumda kararlara katlan politik bir zne olabilmemiz iin nasl bir politika izlemeliyiz? Buna cevabm ise, kadnlar arasndaki farkllklar bir kimlik politikas meselesi olarak ele almamak; yani hedefimiz, bu farkl kadnlk durumlarn veri olarak alp, farkllklar donduran oulculuk, ok kltrclk olmamal. Bu farkl kadnlk konumlarnn patriarkayla ilikisini kuran, patriarka

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

karsnda farkl kadnlk konumlarnn nasl kurulduunu gsteren, rnein fahielik ve ev kadnlnn nasl birbirini besleyen konumlar olduunu ortaya koyan, dayanmac politikalar retmeliyiz. Yani farkl kadnlk durumlarna kr kalmamann tesinde, o konumlarn hangi iktidar ilikileri ile balantl olarak, neden ortaya ktn sorgulayan ve bunu mmkn klan koullarn dnmn amalayan politikalar yapmalyz. Yine fuha bakacak olursak; tabii ki seks iilerinin haklarn savunmalyz, ama seks iilii ve ev kadnlnn erkeklerin karlarna hizmet etmek zere nasl birbirini besleyen konumlar olduunu ortaya koyacak, seks iiliinin basit bir cretli emek olmaktan te, patriarkayla nasl ilikilendiini ortaya koyup onun dnmesini ya da ortadan kalkmasn hedefleyecek, politikalar retmeliyiz diye dnyorum. Burada sosyalist feminist olmann bir tezahr biimi, baz kadnlarn bugnk konumunu dzeltirken kadnlar arasndaki uurumlar derinletiren politikalara kar kmaktr. Bu ok kritik bir ey. Az nce AB politikalarn bu noktadan eletirdim, nk bu politikalardaki perspektif, kadnlarn sadece tek tek kadnlar olarak glenmeleri. Tabii ki kadnlar bireysel olarak glensinler, ama bu baka kadnlarn daha youn smrlmesine, daha baskc konumlara hapsolmasna neden olacaksa burada bir tercih sz konusu olmal, diye dnyorum. Sosyalist feminist politika ite burada kendini ortaya koyuyor. Her eyden nce, sosyalist feminist olduumuz iin biz gzmz ncelikli olarak ii kadnlara dneriz, diye bir ey yok; bizim iin tm kadnlk konumlar nemli, nk bir btn olarak patriarkadan sz ediyoruz. i kadnlarn konumlarnn baka kadnlarn konumlarn nasl beslediinin tahlilini yapyoruz. Tek tek burjuva kadnlar bizim hareketimizde yer almasa bile, burjuva kadnlarn kadnlk sorunlar da ii kadnlarn sorunlar kadar nemli bizim iin. Ama somut politikalarda farkl kadn kesimlerinin ne kadar gzetildii, kimilerinin de ne kadar kt koullara mahkum edildii de dikkat gstermemiz gereken bir konu. rnein, siyasette programsz kota byle bir politika diye dnyorum. Tamam, kadnlarn siyasete girmesi iyidir, fakat programsz bir biimde, baka pozitif ayrmc nlemler olmakszn, yani kadnlara maddi olanaklar sunulmakszn, kadnlar iin birtakm politik nlemler alnmakszn, kadnlarn siyasete kotayla girmelerinin kadnlar aras farkllklar derinletirdiini dnyorum. Bu yzden kadnlarn siyasete katlmndaki (programsz) kota meselesi ile ilgili soru iaretlerim var, ancak bu, SFKda hepimizin paylat bir gr deil. Btn bu sylediklerime ramen ok itenlikle unu syleyebilirim ki, bugn karma rgtlerdeki kadnlarn kendilerine sosyalist feminist dedikleri, bambaka bir patriarkal kapitalizm tahlili ile sosyalist feminist olmay birletirdikleri bir politik ortamda, gittike kendime daha zor sosyalist feminist diyorum; bunu itiraf edeyim. Bu yzden konumamn bandan beri kendi kiisel sosyalist feminizm tanmm, diyerek kendi durduum yeri ayrmaya alyorum. nk hakikaten kapitalizm erkek egemenliini retir ve yeniden retir diyerek karma bir rgtte feminist politika yaparak kendine sosyalist feminist demek mmkn belli ki, byle olunca da tabii bizim iimiz ok zorlayor. Esen: Peki o ayrm biraz daha aabilir misin, karma rgtteki bir sosyalist feministle bamsz bir sosyalist feministin arasndaki ayrm

Sosyalist Feminizm 225

226

tam olarak nedir? Glnur: Btn ezme-ezilme biimlerinin kapitalizmin dolaymlar olduunu savunan yani, kapitalizmin bunlar rettiini ve srekli yeniden rettiini ve bunlarla beslendiini savunan bir genel sosyalizm anlay var. Antikapitalist sol genel ad altnda, dnyada da sosyal forumda yaygn olan anlay bu. Feminizme tamamen buradan, bu tahlil ile bakarak kendine feminist diyen karma rgtler de var. Ben ayrm noktasn uralarda gryorum: Bizim amzdan, erkekler patriarkadan son derece somut karlar salarlar. Niyetleri ne olursa olsun, kendi hayatnda ocuk baksa da, ev ilerini yapsa da, kendi ayrcalkl iini reddetmedike, sokaktaki ayrcalkl konumunu reddetmedike, patriarkann ona salad frsatlardan faydalanr. Peki, bunu nasl reddeder, bu mmkn mdr? Bir erkek olarak gidip de kendini iddete aamayacana ya da kendini taciz ettiremeyeceine gre, bu karlar reddetmesi ok g aslnda. Bu yzden patriarkal toplumun, kadnlarn ezilmesi sayesinde somut karlara sahip olan erkeklerinin bir yandan da feminist olmas pek mmkn deil ve bu anlamda da bir karma rgtn feminist olmas da ok zor diye dnyoruz. Karma rgtler ve feminizm tartmas tabii ki sadece sol rgtlerle ilgili bir tartma deil; translarn olduu karma rgtler de var ama bu tartmaya u an girmiyorum; tartmamz sosyalist feminizm olduu iin u anda daha ziyade solla tartmak istiyorum. Karma rgtlerde tahlil dzeyinde feminizm mmkn deil, diye dnyorum. Birincisi, ayr bir patriarka, ayr bir egemenlik sistemi tahlili yapmak gerekli ve bu ok nemli ve bu ayr egemenlik ilikisini kapitalizm aklayamaz. kincisi, karma rgtlerdeki feminist kadnlar politika yaparken -bir lde kanlmaz olarak- kendilerini belli bir karar srecine tabi klyorlar. Her kritik atma annda bunu gryoruz; iinde olduklar o rgtn ncelikleri, mant feminist kadnlarn mcadelelerini ikincil konuma itiyor. O rgtlerden gelip kadnlar olarak politika yapmalarnda, feminizmin ilkelerine uymayan bir yan var. nk byle bir durumda, feminizmin politikasn bir baka merkezin, erkek bir merkezin belirlemesi sz konusu. Dolaysyla da biz sosyalist feminizm derken, ne sosyalist bir rgt referansndan ne de erkek egemenlii tahlilimizde kapitalizmi temel referans alan bir yaklamdan bahsediyoruz. Karma rgtlerdeki sosyalist feministlerle bu ayrmmz kritik diye dnyorum. Ama bir taraftan da, belirttiim gibi, antikapitalist olmayan ve belli bir gelecek perspektifi kurmayan bir feminizmin liberalizme savrulmas da ok kolay diye dnyorum. Bireysel glenmeyi tek l olarak alp bunu mutlaklatran bir feminizm anlayna savrulmak ok kolay. Bu yzden, bir biimde, sosyalist feminist perspektif radikal bir feminizme tutunmamzda yardmc oluyor. Esen: Peki, antikapitalist olduunu syleyen, baka iktidar ilikileri ile feminizmin balantsn kuran farkl feminizmlerden sosyalist feminizmi nasl ayrrz? Glnur: Bu yzden soruyorum ben de. Bugnk dnyada kendine sosyalist feminist demek illa ki art m? Bu kararllkla, bu duyarllkla, bu iktidar ilikilerinin patriyarkayla ban kurduktan sonra bu fark kesinlikle ok nemli deil. nk mesela, ben kendimi sosyalist feminist olmayan Delphyye ya da Aye Dzkana, kendini sosyalist feminist olarak

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

adlandran baka kadnlardan daha yakn hissedebilirim. Bunlarla sol rgtlerde rgtlenmi kadnlar kastetmiyorum; kastettiim, bugnn bir Michele Barrett, bir Juliet Mitchell... -ki bunlar kendilerine sosyalist feminist diyen kadnlar. te bu noktada hakikaten zorlanyorum ben de, sosyalist feminist tanmlamas art mdr? Deildir belki de! Ama yaptm tanmlamayla, sosyalist feminizmin benim iin anlam budur, demek istiyorum. Katlmc (a): Bugn karma rgtlerde verilen mcadelenin feminizmi ya da kadn haklarn ikincil bir konuma attn syleyebiliyorsak nasl bir sosyalist feminist tasavvurumuz olabilir? Bugn sosyalistler byle bir ey yapabiliyorsa eer, byle bir sosyalist feminizmin temel pratii ne olabilir? Temel felsefesi nedir? Sosyalistler bile ncelik olarak patriarkay devam ettiriyorlarsa Glnur: Tabii ki ettiriyorlar, nk dedim ya, erkek egemenlii farkl bir kar sistemi ve sosyalist erkekler de erkek. Anlatabiliyor muyum? Bir de byle bir ey var: Biz burada bir sosyalizm tasavvurundan sz ediyoruz ve politika yaparken de sosyalizmin ilkelerinden sz ediyoruz ve bu ne yazk ki erkek sosyalistlerin patriarkal konumundan soyutlanm bir tasavvur. Dolaysyla bugn biz feministler olarak sosyalistlerle ayn yerde politika yapmyoruz zaten; yapanlarmz var tabii de, SFK olarak byle bir yerde durmay zinhar kabul etmiyoruz. (Glmeler) Gelecein sosyalist toplumunda ben sosyalist feministlerin temel grevinin denetleme ve eletiri olduunu dnyorum. Eer sosyalist toplumun kurulma sreci bir iktidarszlama sreciyse, feministlerin bu srete yapc aktrler olarak deil denetleyici ve eletirici aktrler olarak yer almas gerektiini dnyorum. Gerilimli bir iliki hep olacaktr. Filiz (Uuz): Feministlerin sosyalist toplumu kurma deil de denetleme mekanizmas olmas gerektiini sylediniz ama bu da iinde baz sorular barndrmaz m, burada bir elitleme olmaz m? Glnur: Ben u anda demiyorum, gelecek toplum tasavvurumuzdaki feministlerin rol bu olmal, diyorum. Siyasal yapnn katlmc olduu, kararlarn toplum iinde yaygnlat, z ynetim rgtlenmeleriyle kararlarn alnd bir gelecek toplum tasavvurundan sz ettim. Ve byle bir toplumda, feministlerin esas ilevi, ounluun ald kararlarn uygulaycs olmaktan ziyade, nk burada da erkekler lehine kararlar baskn olacaktr, alnan bu kararlar kadnlar asndan denetlemek, eletirmek ve ubuu hep kadn tarafna bkmek olmal. Bunu kast ediyorum. Yani burada bir elitizm sz konusu deil! Sosyalist olsak da politik ve sosyal bir srece katlrken o srecin feministe olmasnn salanmasndan sz ediyorum... Filiz (Karaku): Aslnda Glnur anlatt, sosyalist feminizm sosyalist toplumun kadnlarn kurtuluu iin bir zemin oluturmas demek. O yzden bir gelecekten sz ediyoruz. Greceksek o toplumu, zaten o aamada bir sosyalist feminizm olmayacak, feministler olacak diye dnyorum. Yani denetleme gibi grevler sosyalist feministlere deil, politik bir grup olarak feministlere decek. Biz aslnda sosyalist feminizm vurgusu yaparken kadnlarn kurtuluuna ilikin bir ey sylyoruz. Antikapitalist olmann dnda bir zeminden sz ediyoruz. Gelecee dair bir planlamann yapld, yeniden retim biiminin deitii gibi, Glnurun anlatt eylerden sz ediyoruz. O zaman geldiinde, devrim ncesinde feministler hep

Sosyalist Feminizm 227

228

beraber olacaz, sosyalist feminizmin bir nemi de kalmayacak. Hasbiye: Sosyalizm gelse de erkeklerin iktidarn snrlandrmak feministlere decek: Hl iktidar retiyorsun, hl kapitalist zelliklerini brakmadn, bu bizim aleyhimize diye habire denetle dur, iimiz bitmiyor yani. Mesela, spanya i savanda kadnlar savayorlar ama sonuta sosyalistler kadnlara yine mutfaa dnn diye baryorlar. te orada feminizmin eksik olduunu, sosyalist feminizmin olmadn ok iyi grm olduk. Yani devrim olsa da, sosyalizm olsa da Gidin, erkekleri batan karrsnz siz, mutfanza dnn, dediler. Kadnlar orda direnmiti, Devrimi birlikte kazandk, dediler. Ama bu kolay olmad tabii, biraz bu zorluu dnmek lazm. Hazal: Bugn kullandmz her kavram biraz liberalizme doru gidiyor, biraz daha liberalizm zerinden tanmlanyor, en ok da farkllk ve farkllklar. Bu farkllklar zerinden tanmlanan kimlikler de ideoloji d bir eymi gibi tanmlanyor. Sosyalist feminizm de farkllklar gryor ve tanyor. Peki, sosyalist feminizmin tanmlad farkllklar ya da kimliklerin liberalizmin tanmladklarndan fark ne? Glnur: Bu noktada kadn dayanmas politikalarn ne karmak istiyorum. Sosyalist feminizm, tanmlad farkllklar patriarkann nasl kurduunu hep gz nnde tutar. Bir Krt kadnla Krt olmayan lezbiyen bir kadnn neden birlikte mcadele edebileceklerini ortaya koyup, politikay farklklar gren bir yerden aktmaya alr. Geri bu sadece sosyalist feministlerin zellii deil bence, patriarkay amaya alan radikal bir feminizmin bak bu ekilde olmal diye dnyorum. Sadece lezbiyenlerin haklar dzeyinde bir politikayla yetinmeyip lezbiyenlik, heteroseksellik gibi kimliklerin nasl retildiini ortaya koyan, Krt ve kadn olmann farkl yanlarnn nasl egemenlik politikalaryla beslendiini ortaya koyan bir politik ereveden sz ediyorum. Farkllklar yok etmemek ama ayn zamanda yceltmemek, fetiletirmemek gerek. Sadece farkllk savunusu yapmamak, bu farkllklarn egemenlik ilikileriyle rl olduunu ortaya koyup bu ilikileri deitirmeyi hedefleyen politikalar yapmalyz. Yani, o da olsun, lezbiyenler de olsun, br de olsun, bir sirk gibi her eitten biraz ierme iddias olan birok kltrclk yerine bu kimlikleri sorunsallatran, bu kimliklerin kendisinin ne demek olduunu dert edinen bir politika yapmalyz. Dilah: Peki bu dediiniz politika yapma biimi pratikte biraz kstlayc olabilir mi? Mesela sizin Nowamed direniindeki kadnlara yaptnz dayanmay anlattnz1, Feminist Politikann 1. saysnda bir yaznz
Evindeki yardmcsnn 14 yandaki kzn taciz ettii gerekesiyle tutuklanan Hseyin zmezin serbest braklmasn BSP (Birbirimize Sahip kyoruz Platformu) 6 Kasm 2008de protesto eden bir basn aklamas yapmtr. Glnur Savran bu basn metnini, Feminist Politika Dergisinin 1. saysnda Kimlik Politikas, Kadn Dayanmas, Toplumsal Cinsiyet balkl yazsnda BSPnin zmez protestosunu AKP ve muhafazakrlk eletirisi yapmadan gerekletirmi olmasn sorunsallatryor. Bu eletirinin eksiklii zerinden de Bu ekilde kurulan ortakln kadnlar arasnda yaanan farkllklarn, kimliklerin paranteze alnarak, dondurularak kurulduunu ve bu anlamda dntrc olmayabileceini, sylyor. Ayrca NOVAMEDdeki ii kadnlar ile dayanmak iin oluturulan platformu ise, ii kadnlar ve ii olmayan kadnlar patriarkal kapitalizm iindeki farkl konumlar arasnda balantlar kurarak bask ve smrye kar direndikleri bir oluum olduu iin kadnlar aras dayanmann olumlu rnei olduunu, sylyor. Glnur Savrann bu yazsna cevaben Glnur Elik de Amargi Dergisinin 12. saysnda , zmezin muhafazakr evrelerde eletirilmesi tabu haline gelmiken BSP iinden kan zmez protestosunun bizatihi kendisinin bal bana bir sorgulama olduunu sylyor ve bartl kadnlardan devaml bir muhafazakrlk eletirisi beklemenin onlar durumun sorumlusu olarak grmeye/gstermeye yol atn dnyor. (Tartmann ayrntlar iin bkz. Feminist Politika Dergisi s.1, K 2009 ve Amargi Feminist Teori ve Politika Dergisi s.12 Bahar 2009)
1

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

vard ve Birbirimize Sahip kyoruz ile ilgili bir analiz yapmtnz. Daha sonra Glnur Elik de o yazya Amargi Derginin 12. saysnda cevap vermi ve demiti ki; Nowameddeki kadnlarn dindarl ya da muhafazakrl dayanma yaparken ok fazla sorgulanmyor ama Birbirimize Sahip kyoruzdan kan bir bildiri bir muhafazakrlk eletirisi iermedii iin eksik bulunabiliyor. Bu durumda demek ki biz o kadnlardan kimliklerinden yola karak bir ey bekliyoruz bu da bir dayatma ve bir kimlik benimsemesi deil midir? Glnur: Fakat orada yle bir ey vard: Birbirimize Sahip kyoruzun o bildiri ile yapmaya alt ey, yneldii politika neydi? iddetti, deil mi? Tam da o eylemi yaparken, kimlii yneldii hedefte bir kstllk getiriyor. Yoksa ben genel olarak kimliinden vazgesin demedim, ama o politikay yaparken o kimlik onu snrlyordu. O yzdendi benim eletirim, anlatabildim mi? Dilah: Kimliklerini bir anda amalarn beklemek doru bir yaklam m, yoksa yine nce herkes kimliini ortaya koysun mu? slam ve Krt kadnlarnn kadn hareketine girii zaten 90larda gerekleiyor. nce kimlikleriyle bir var olsunlar, bu tartlsn ve ondan sonra kim neye dnecek onun zerinden kimlik tartmas srdrlemez mi? Glnur: Ben yle hatrlyorum; benim takldm nokta genel olarak Birbirimize Sahip kyoruz oluumu deildi, o eylemdeki bildiriyi eletirmitim... Hazal: Kadn hareketinde son yllara baknca nce kimliini ortaya koysun sonra tartalm yntemini biz denedik ve sonucunu da grdk, diye dnyorum. Bence artk ikisini birden yapabilmeyi becerebilmeliyiz, bartl bir kadnn barts takma hakkn savunmakla beraber barts ve dinin eletirisini ayn anda ve ayn zeminde yapabilmeyi becerebilmemiz gerekiyor. Dilah: Bu biraz darya verilmeye allan grntyle ilgili... Kadnlar kendi aralarnda tartsalar da, iinde olduklar muhafazakr cemaate kar bakn feministler barts yasana kar kyor gibi bir grntye sahip olmak kendi aralarndaki dayanmay biraz daha merulatrmaya yaryor. Filiz (Karaku): Birbirimize Sahip kyoruza benim en nemli eletirim u ki, bartl olan kadnlarn yaadklar maduriyet ile mini etek giydikleri iin taciz grmelerini, bir beden politikas olarak e dzlemde ele almalar. Yani devletin barts takld iin bedenlere bask gstermesi ile mini etek giyenlerin taciz edilmesi meselesini ayn patriarkal basknn sonucu olarak grmesi. Bart hakkn hem kamusal, hem eitim alannda tabii ki bandan itibaren yllardr savunuyoruz ama byle bir feminist zeminden bu tr bir birleme baka bir ey. Tabii ki bartl kadn arkadalarmzla tacize kar beraber platformlarda olacaz. Tabii ki kota iin birlikte mcadele edeceiz ama eer ki bu bir beden politikas olarak ele alnrsa, benim buna itirazm var. lkem: Barts meselesini nasl ele alyorsunuz? Filiz (Karaku): te tam Hazaln dedii gibi biz bugn barty bir hak olarak, hatta patriarkal baskyla birlemi bir hak ihlali olarak gryoruz. nk bugn ayn gre sahip erkekler mecliste boy gsterirken, hakim olurken kadnlar bart taktklar iin dini inanlarndan tr kamusal alanda yer almyorlar ve bunun da sonuta

Sosyalist Feminizm 229

230

patriarkal bir bask olduunu dnyorum ama bu patriarkal bask kadnlarn mini etek giydikleri iin, istedikleri gibi giyindikleri iin sokakta taciz grmelerine neden olan patriarkal bask ile ayn deil. Bu yzden de bart hakkn savunurken bir yandan da bartnn kadnlarn zgrlnn, kadnlarn kurtuluunun nnde bir engel olduunu sylemekten imtina etmeyecek bir politikadan sz ediyorum. Glnur: Mesela bart kendi iinde unu varsayar ve ima eder: Kadn cinselliini denetlemek gerekir nk erkek cinsellii azgn bir cinselliktir. nk erkek cinsellii snr tanmazdr. Her dakika bunun ok somut tezahrlerini, hakikaten snr tanmayan ve azgn bir erkek cinselliini gryoruz toplumda. Dolaysyla bartsne buradan kar kmak gerekiyor diye ben de Hazala ok katlyorum. Esen: Ben bir ey daha sorabilir miyim? Marksist feminizm ve sosyalist feminizm ayrm nedir, daha dorusu byle bir ayrm var mdr? Bu ikisi genelde birbirlerinin yerine kullanlyor ama sen kendini Marksist feminist olarak tanmlyorsun... Glnur: Bu ayrmm biraz kiisel bir ey, SFKda kendine Marksist feminist diyen baka kimse var m yok mu bilmiyorum bile. Ben Marksist feminist demeyi ok nemsiyorum. Fakat Marksist feminist tanmlamas genel olarak, kinci Dalga Feminizm ncesinde Marksist politika iinde kadn haklar iin bir eyler yapan kadnlar, sonradan geriye dnk bakla, feminist olarak nitelendirmek iin kullanld. Bu yzden, kinci Dalgada kendilerini yine de bir ekilde sosyalizmle ilintilendirmek isteyen feminist kadnlar Marksist feminizm kavramn reddettiler. nk hakikaten Marksist feminist denilen o kadnlar feminist deildi bence de. Fakat ben Marksist feminist tanmlamasn ok nemsiyorum, bu ok felsefi bir ey benim iin ve Delphyyle farkmn da tamamen buradan kaynaklandn dnyorum. Neden Marksist feminist diyorum kendime? Diyalektik yznden esas olarak. Delphy de ben de maddeci diyoruz kendimize ama ben diyalektik bir bak savunuyorum ve Delphyninkinin biraz dz maddeci bir bak olduunu dnyorum. Bu ayrm iin kendime zellikle Marksist feminist demek istiyorum. nk benim formasyonum da felsefe olduu iin, Marksizmle ilikim diyalektik araclyla kurulan bir iliki oldu hep ve dnyaya bakmda diyalektik benim iin ok nemli bir ey, ama burada imdi o felsefi tartmalara girmeyeceim. Katlmc (b): Sosyalist devrimden sonra feministlerin rolnn aslnda denetleyici ve eletirel bir konumda olduunu sylediniz. Bugn baktmzda emeklilik hakk, sosyal gvence gibi birok talep var ve bunlar sosyalist iktidarla birletirildii zaman bir mcadele biimi olarak karmza kyor. Peki, bugn sosyalist feministler kendilerini bu mcadele hattnn neresinde gryorlar ve hangi aralarla? Sosyalist Feminist Kolektif araclyla m? Glnur: Evet, Erkeklerden Alacaklyz diye bir kampanyamz var. Bu kampanya, dier feministlerle birlikte, stanbul Feminist Kolektif olarak yaptmz politikalardan farkl olarak SFK olarak bizim armz zerine balayan bir kampanya. Erkeklerden alacaklyz derken, sosyal politikalarn aslnda erkeklerin bize borcu olan eyi vermediini, bize bundan tesinin gerektiini sylemi oluyoruz. Ama bir yandan da o kampanyada gelitirdiimiz bir sr sosyal hak talebimiz var. Katlmc (b): Sosyalist devrim sonras diye bahsettiinize gre bir

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

devrim tahayyl var; peki, bu devrimi kim yapacak? Glnur: Devrim de ok zor bir laf aslnda. Kim yapacak devrimi? Kafamza o kadar bir parti zne tahayyl ilenmi ki; devrim sreci, devrimci parti, tek parti vs Tm bunlar aslnda bence almas gereken yaklamlar. Devrim sreci denen ey bugnden o gne bir sre ve burada tek parti sz konusu deil. Devrimci nderlik dediimiz ey de deil bence; ok partili bir sre, ok zneli bir sre sz konusu burada. Dolaysyla da siz o partiye giriyor musunuz girmiyor musunuz, gibi bir ikilem yok bence, ama te yandan unu da sylemek isterim: Bugnden nmzdeki srecin ne olacana dair kestirim yapmak ok zor. Bugn bir devrimci sre yaanyor, nasl olacan biliyoruz ve bizim de bu srecin neresinde olacamza dair bir fikrimiz var, dersem de yalan sylemi olurum. Kim biliyor ki bugnden o srecin nasl gelieceini ve bizim orada nasl yer alacamz? Bilmiyorum, arkadalarm biliyordur belki. (Glmeler) Filiz (Uuz): Radikal deiim politikalarmzla, kabul etmediimiz politikalara kar toplumu radikal bir deiime, dnme zorlamak ve bu deiimi de srekli klabilmek nemli diye dnyorum. Yoksa byle gemite dediimiz gibi klasik anlamda devrimi yaptk, devleti, erkekleri alaa ettik, ondan sonra kadnn iktidarn kurduk gibi eyler yok. Artk byle bir eyden bahsetmiyoruz. Glnur: Evet, deil ite byle bir eyden bahsetmiyoruz. Zehra: Sosyalist feminizmin kadna bakn biliyoruz ama erkee yaklam nasl? Erkei patriarkann bir paras olarak grmenin dnda erkee ilikin sz nasl? Glnur: Tam bilmiyorum ne demek gerektiini ama yle bir ey diyebilirim sanrm: Ben mesela, ahsen bir erkek sevgilim olmasna ramen kendimi neredeyse erkek dman diye nitelendiriyorum. Bir feminist olarak erkeklerle iliki yaamak, inanlmaz kavgal, elikili bir sre ve evet, ben kendimi erkek dman gibi hissediyorum. Zehra: Sosyalist feminizmin, sosyalizm ksmnda erkek nereye deiyor ya da feminizm ksmnda erkek nereye deiyor? Tamam, kavga, evet ama genel olarak nereye deiyor? Hazal: Sosyalist devrimi erkeklerle kadnlar birlikte yapacaklarsa, gibi bir eyden mi bahsediyorsun? Zehra: Evet. yle bir ey demek istiyorum: rnein, Krt Kadn Hareketi erkein egemen olduu rollerden ayrlmas iin de ayr bir mcadele izliyor, hatta kadnlar erkekleri eitime alyorlar vs. Sosyalist feminizmin erkee dedii sz nedir? Mesela Erkeklerden Alacaklyz deniyor ya da Erkeklerin sevgisi her gn 3 kadn ldryor deniliyor tamam, bu tr bir erkeklii reddediyor ama karsna koyduu erkek nasl birisi? Glnur: Bir erkek ideali izmek sz konusu olamaz diye dnyorum ama bugnk patriarkal ayrcalklarn reddeden, bunun iin kendi iinde mcadele veren, istiyorsa baka erkek arkadalaryla grup oluturan erkek, bizim iim makbul erkek modelidir, diye dnyorum. (Glmeler) Filiz (Karaku): Sosyalist feministler, kendilerini feminist zeminde tanmladklar iin erkekleri veya dier demokratik rgtleri nasl dntreceklerine ilikin bir ncelikleri yok, nk rgtlenmede ncelik erkeklii ve patriarkay tehir etmektir. Tabii ki Krt hareketi

Sosyalist Feminizm 231

232

iin ya da Ezilenlerin Sosyalist Platformu iin baka bir ey sz konusudur, nk cinsiyet zgrlk kadn-erkek idealini kendi programlarna koyduklar iin bu ama ayn zamanda erkekleri dntrme mcadelesini de beraberinde getiriyor. Kukusuz sosyalist feministler iinde karma rgtlenmede alan kadn arkadalarmz bu mcadelenin bir parasdrlar ki ok baarl bir mcadele olduu sylenemez. (Glmeler) Ama biz de zamannda karma rgtlerde bu mcadeleyi verdik. Ben 1986da feminist oldum. 2002 ylna kadar karma rgtlerde bilfiil alp bir yandan o rgtn politikalarn feminizmin lehine deitirmek ve oradaki erkeklerin erkek egemenlikten arnmas iin mcadele ederken bir yandan da feminist mcadeleyi srdrdk. Biraz senin sorunla balantl olarak unu dnyorum: Biz bugn aslnda politik bir hareket, grup olarak feminizmin mcadelesini kurmaya alyoruz. Biz feminist politik hareket olarak ok zayfz, bir ucumuz orada bir ucumuz burada, yani bir yandan feministiz, bir yandan Krt hareketine gnl vermiiz, bir yandan meslek rgtlerimiz var ve bu ok ynllk iinde feminizmi ek kimlikmi gibi hemen bir kenara atp dier rgtlenmelere kayabiliyoruz. DP kurulduunda feminist rgtlenmenin kapsn kapattk, ayr bir rgtlenme olarak bir tek Pazartesi dergisi kald, oumuz DPde altk. Hayatmz karma rgtlerde mcadeleyi srdrmeye almakla geti, o yzden hakikaten bizim derdimiz bir politik hareket olarak feminizmi kurmak. Eer byle olursa zaten, Krt hareketi iinde de sosyalist hareket iinde de feminist mcadele devam edecek. Bu da, feminizmi sadece feminist politik hareket yapacak demek deil elbette. Aslnda sosyalist rgtlerde de hakikaten bamsz feminizmden beslenen, feminizmin kadn kurtuluu iin ncelikli rgtlenme olduunu gren bir yaklam hakim olursa, bu da feminist mcadele iin ciddi bir kazantr. Nasl ki biz bugn Krt hareketini, Krt ulusal kurtuluu iin esas zemin olarak gryorsak ve mesela feminist rgtlenme iinde hibir zaman Krtleri kurtaracaz demiyorsak, ayn ekilde, karma rgtlenmedeki feminist kadnlar da, feminist rgtlenmenin aslnda bamsz feminist politikann gcyle olmas gerektii konusunda bir inanca sahip olurlarsa olur, o zaman feminizm her bir yere dalga dalga yaylabilir. (Glmeler) Hasbiye: Var olan enerjiyi kadnlarn erkekleri eitmesine ayrmak ok zor, zellikle de sol ok vaktimizi alyor. (Glmeler) Ne diyor solcu erkekler: Ama sen yanl dnyorsun, diye balyorlar; solcu ya kendisi benden iyi dnyor tabii. (Glmeler) Ama bak yle yaparsan yanl olur, diyor. Bu tr bir yaklam karsnda bize de doruluumuzu anlatmak zaman kayb gibi geliyor. Gerekten, bunun iin baka bir yntem bulmalyz. Erkeklere patriarkal olduunu, o konuma annda bile zerimde nasl bir bask oluturduunu anlatmak gerekten ok yorucu ve geriye doru ittirtici. O yzden biz erkeklere, senin yaptn psikolojik, ekonomik bask diye anlatrken canmz kyor. Bir zahmet onlar da Ya ben nerede bir kadn iin iddet oluturuyorum, diye sorgulamann yntemini kendileri bulsunlar. Solcu, sosyalist erkekler yntem gelitirsinler ki iimiz daha kolaylasn diyoruz. Bizi eletirmekten vazgeip kendilerini eletirmeye balarlarsa birlikte mcadeleyi daha kolay veririz, diye dnyorum.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

syan Nisvan 233

234

Didem Havliolu Osmanl ve Trk dili ve kltr, Ortadou Kadn almalar, feminist edebiyat kuramlar, karlatrmal metodolojiler ve disiplinleraraslk ile metin zmlemeleri ilgi ve aratrma alanlar arasnda yer alyor. ehir niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde retim yesi olarak almalarn srdryor.

Ya dier feminizmler? Kendi corafyamzn dnda mcadele eden kzkardelerimizin deneyimleri? Bakalarnn tarihini nasl okuyabiliriz ve biz bununla kendimizi nasl ilikilendirebiliriz? Fransadan Osmanlya veya Osmanldan Fransaya, tesadfen klan bir yolda bu yolun kadn yolcularnn bize syleyecek elbette ok eyi var. kinci Dlagadan konuurken uradmz Simone de Beauvoira geri gidecek, ondan Kristevaya srayp, onlarn corafyasnda neler olduuna, ve dnyay nasl etkilediklerine bakacaz imdi... Didem: Herkese Merhaba! ncelikle burada olmaktan ne kadar mutlu olduumu sylemek istiyorum. Amargi ok uzun sredir takip ettiim bir grup ama Trkiyede olmadm iin sizlere katlamyordum. Bu yzden imdi burada olmaktan ok mutluyum. Bunun iin Burcuya beni davet ettii iin teekkr ederim. Bugn uzun sredir ilgilendiim bir konuda konuacam ve bunun sohbet halinde olmasn istiyorum. Tabii ki Fransz feminizmi gibi geni bir konuda konumak iin birka saat ok az. Bu yzden kendi aratrmamda ok kullandm Kristevaya odaklanarak Osmanl Trk kadn meselesine yaklamma nasl faydas olduunu biraz anlataym. Ondan sonra da Burcu araclyla size gnderdiimiz Kadnlarn Zaman okumas hakknda birazck konuup Trkiyede neler oluyor, Trkiyede kadn olmak nasl bir ey ve bu sorulara cevap verirken Fransz feminizminin katklar olabilir mi gibi sorular erevesinde tartalm. ok ilgin gelebilir ama Fransz feminizmi Osmanl divan iiri alrken karlatm bir ekol. Doktora yeterlilik snavlarna hazrlanrken kadn airler zerine alyordum ve bu meseleye nasl

Fransz Feminizmi 235

236

yaklaacam kafamda kurmaya alrken Fransz feminizmini okumaya baladm. Fransz feminizmi deyince ilk nce akla Simone de Beauvoir geliyor. Sanrm hepimiz okumusuzdur kinci Cinsi. kinci Cins sadece Fransz feminizmi deil btn dnya kadnlarnn kltr dnyasnn nemli bir paras. 1949da baslan kitapta de Beauvoir feminist olmadn ve kadn sorunun sosyalizmle zlebileceini syler. Fakat daha sonra, sosyalist hareketin kadn sorununa bir zm getirememesi zerine 1970lere gelindiinde fikrini deitirir. Artk kadn meselesine daha ciddi yaklalmas gerektiini syler. Fakat yapt nemli katklardan bir tanesi ki Fransz feminizminin de en nemli vurgularndan biridir; kiinin kadn olarak domad, sonradan olduu, bir kategori olarak kadnn oluturulduu, ina edildii meselesidir. Bunu daha sonraki yapsalclk sonras yaklamlarla zmleyen, sorgulayan ok kii oldu ama Simone de Beauvoirn ilk adm atan kii olduunu syleyebiliriz. Daha sonra Fransz feminizmi buradan ok farkl bir yne dnyor, daha ok psikanalizden ve yapsalclk sonras akmdan etkileniyor. Simone de Beauvoirin taraftarlar pek kalmyor nk kadn olmann ok daha karmak bir ey olduu anlalyor. Bu noktada teorik dzlemde Fransz feminizmi ile Amerikan feminizmi arasndaki bir farka ksaca deinmek istiyorum. Fransz feminizminde Biz kadnlar farklyz ve farkllmza sahip kmalyz, diyerek kadnlarn farkllnn altn izen bir yaklam varken Amerikan feminizminde daha ziyade Biz aynyz ve dolaysyla ayn haklarla eit olmalyz, diyen pozitivist bir yaklam vardr. Bu farklln olumasnda ise bana kalrsa psikanalizin pay byk. 1968 sonras kadn gruplar arasnda tartlan birok ey varken Pariste ok ey deimiti. Pariste yaam, dnen bir gen olmak herhalde Lacan ve Derrida gibi dnrleri okumak demek oluyordu. Bu durum, bana kalrsa, bu iki kta arasndaki ciddi bir kltrel farka iaret ediyor. imdi psikanalizden etkilenen Fransz feministlerinden ok ksaca bahsedip Kristevaya dnelim. Bu rneklerden biri olan Helene Cixous, bat hmanist felsefesinin kadn-erkek doa-medeniyet, aktif-pasif gibi kart ikili kavramalarnn altn izer ve unu der: Bu dnce sistemi ierisinde kadnla ilikilendirilen her kavram negatiftir fakat biz buna sahip karak deersiz olarak atfedilen eyi deerli klmaya alalm. Kadn olmak sylendii gibi deersiz bir ey deildir, dedi ve kadn hayatn iinde ve doann bir paras olan bir varlk olarak ona deerinin geri verilmesi gibi bir yol izledi. Tabii ki burada yaplabilecek olan en nemli eletiri Helene Cixousun zc (essentialist) olmasdr ve bunun ne gibi bir sakncas olabilir diye baktmzda ise aslnda eletirdii sistemin yaptn yapyor diyebiliriz. O da ayn ekilde ikili dnmeye devam ediyor. Burada kadn deersiz deildir derken bu sefer erkek deersizdir diyerek ayn sistemin iinden konumaya devam ederek yeni bir ey sylememektedir, sadece biraz ters eviriyor o kadar. Bir de Helene Cixousdan bahsederken mutlaka zerinde durmamz gereken bir dier nokta ise kadn bedenine verdii nemdir. Bir kadn eletirisinin, kadna z eletirinin sadece kadn vcudundan kabileceini sylyor nk eer bu sistem erkekler tarafndan yaratlm bir sistem ise onlarn bilmeyecei tek ey var: kadn bedeni. Mesela kadn orgazmn

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

asla bilemezler. Dolaysyla biz kendi bedenimize dayanarak yeni bilgi retmeliyiz. Bu da yine kadnn zne, esasna dayanan bir ey olmal diyerek, bana kalrsa, yine ayn kmaza giriyor. Helene Cixousu okurken kendime ok yakn bulmamtm, evet ilgin, gzel ve iirsel ama birok Fransz feminist yazn gibi okunmas ok zor ki bu yzden ok elitist olduklar da syleniyor. Okuyucu ile kendileri aralarnda dil zerinden bir bariyer kuruyorlar. ok kaygan ve uucu bir dil kullanyorlar. Anlamak iin dilin tesinde de bir bilgi birikimi gerekiyor. Bu yzden metinler bazen o kadar kendi iinde dnyor ki hah anladm derken tekrar nereye gittiini fark edemiyorsun Buket: Ama istedikleri de bu deil mi zaten Didem: Evet, ilk bata Aman tanrm ben byle bir eyle neden vaktimi harcyorum, diyorsun fakat demek istedikleri eyi aynen uyguluyorlar ve sen okuyucu olarak o dngnn iine giriyorsun. Eer bir kadn estetii, bir kadn tarzndan bahsedeceksek bunu lineer izgi, bir izelge zerinde ilerleyen yaz ya da mantk biimiyle deil, yepyeni bir sistem iinde yapmalyz. Erkek egemen sistemin dna kmak iin daha yaratc olmalyz. Bu amala yola kp kendi iinde tekrar eden bir yazma ve mantk biimi olacak Buket: Dili de erkek buluyorlar galiba deil mi? Didem: Tabii tabii aynen yle. Kendilerine ait bir estetik derken dil de bunun bir paras Tamamyla deneysel ve kadnlar byle yazar der gibi bir dilleri var. Aslnda bu sadece Fransz feminizminde olan bir ey deil Virginia Woolf da yle yazyor, bu ok denenmi, grlm bir biim. Birazdan Kristevadan bahsederken, Bir kadn yaznndan bahsedebilir miyiz? ve eer byle bir ey varsa nasl olmal, erkeklerden nasl farkl olmal , farkl mdr deil midir gibi sorular tekrar soracaz. Fakat Helene Cixousnun syledii ey farkl, kendi yazn biimi de syledii eyi kantlyor Katlmc (a): Derridann yazd gibi yazyorlar ama deil mi? Didem: Evet aynen yle deil mi? (Glmeler) Kesinlikle. Ama ben bu kadnlar daha iirsel buluyorum. Buket: Ama sanrm iddialar hakikaten de kadn dilini oluturmaya almak, niteliimizle kendimizi var edebiliriz, kadn olarak var olabiliriz Didem: Derridadan bence fark daha metaforik ve iirsel olmalar. Zaten roman da yazyorlar. Derrida gibi helezonik bir dzlemde ilerleyip sonunda bir anlam oluturuyorlar. Fakat dediim gibi Helene Cixous kendime ok yakn hissetmedim o yzden ok cazip de olsa zerinden ksaca getim. Kristevaya balamadan nce biraz Lacandan bahsedelim. nk ondan bahsetmediimizde Kristevann teorilerini anlamaya imkn yok. Okuduk mu, biliyor muyuz bilmiyorum ama ben ok ksaca zerinden geeceim. Buket: Okuyup okuyup dayak yediim metinlerdir, Lacannn metinleri. Didem: (Glmeler) Benim iin hl yle! ok ksaca ana fikrinden bahsedeceim. Lacan, Freudu yapsalclk sonras erevede okumasndan dolay nemlidir ve bu yzden de feminist teoriye ok faydas olmutur. Lacan unu syler: Bir hayal dnyas ve bir de

Fransz Feminizmi 237

238

sembolik dzen vardr. ocuun hayal dnyasndan sembolik dnyaya geii ok nemli bir admdr. Peki, bu ne zaman oluyor? Ne zaman ki ocuk kendisini aynada gryor, o an kendisinin annesinden ve btn varlklardan farkl bir ey olduunu fark ediyor. Betl: Bir de ayna evresinden nce ya da sonra da olabilir, stten kesilme, babann varln hani nc kiinin varln kefetmek ve annenin kayp nesnesine dnmesiyle, dil sistemine, sembol sistemine girme ihtiyacnn domasyla. Didem: Hemen hemen ayn zamanlarda gerekleen bir ey. nk anneden bedensel olarak farkl olduunu fark ettii dnemde, babay da fark ediyor. Aynada kendisinin farkl bir beden olduunu alglyor. Oysa orada grd sembolik bir hikaye. nk orada grd hem kendisi hem tekisi. Bu yzden de ben ve teki ou zaman ayn ey. Ben derken grd ey, yani dilin ifade ettii ey, aslnda aynadaki grnt. Gerek deil. Bir nc kii. ocuun ben demesiyle var oluyor. O zamana kadar bilinaltndayken, ben demesiyle bilinli bir ekilde kurulmu bir varlk oluyor ve bu ekilde sistemin iine giriyor. Yani o sistem ona benin kim olduunu, ne olduunu syleyiveriyor. nk bu dil sisteminde kendisinden nce olan bir ben vard. ocuk ben diyerek, benin nceden tanmlanm btn deerlerini de stleniyor ve sisteme giriyor. Lacann anlatt hikaye buna benzer bir ey. Yine ok nemli argmanlarndan biri de bilinaltnn tpk dil gibi kurgulanm olduudur. nk dil de bir iaret sistemidir ve hibir zaman sadece bir anlam ifade etmez. Mesela ben size imdi iek diyeyim. Bunu dediim anda hepinizin aklnda baka bir resim oluur. Senin aklna bir gl gelebilir, senin aklna bir bahe gelebilir, senin aklna bir ieki gelebilir, senin aklna yolda grdn ieki kz gelebilir vs. iek kelimesi, sonu olmayan bir anlamlar zinciri oluturur. Tabii, Freudun bize anlatt bilinalt, bastrlm arzularn bulunduu yer demek. Bilinaltnda skp kalm arzularmz hibir zaman gerekletiremiyor ve hibir zaman tam olarak tatmin olamyoruz. Tatmin olamadka yeni bir arzular retiyoruz. Bu dng, tpk dil gibi iliyor. Dilde Derridann diffrence dedii, anlamn durmadan ertelenmesi, hibir zaman bir sonu noktasnn olmamas, anlam dediimiz eyin akkan ve her an deiebilen bir ey olduudur. te bilinalt da byle ileyen bir eydir. Bilinalt arzularmzn basklanmasyla, dil de kelimelerle szdizimi (syntax) basksyla iliyor. Lacannn syledii bu yzden ok nemli. Eer dil ile ilgili alyorsanz ve okuduunuz eylere bir anlam vermeye abalyorsanz, hibir zaman yegane bir anlam olmadn kabullenmelisiniz. Bunu bugn kabul etmeyen bir aratrmac yok herhalde. Katlmc (a): Bir ben kaldm herhalde. (Kahkahalar) Didem: Lacandan sonra hayat farkl... (Glmeler) Bir gn bir rencim dedi ki Hocam ne olur bir ey okuduumda bir tane anlam olsun. Ama yok byle bir ey. Sen bile ayn eyi on be gn sonra okusan baka bir ey dneceksin. Buket: O hep ayn eyi dnyor (Kahkahalar) Didem: Vallahi hep ayn eyi dnmek gzel bir lks bence. Bunu

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bylece aklnzda tutun, buraya geri dneceiz. imdi Kristevaya geelim. Benim Kristeva ile bir ak ilikisi kurmam... (Kahkahalar) Buket: Kolay olmad (Glmeler) Didem: Yok yok, tam tersine ok kolay oldu ilk grte ak diyebilirim. nk yle bir ey oldu. Ben onu okumaya baladmda Amerikada doktora yapyordum ve Kristevann syledii ey uydu: Kendisinin ne kadar yabanc olduu, bir dile yabanc olmak ve o yabanc olduun dilde kendini ifade etmeye almak nasl bir eydir ve aslnda ok da kt bir ey deildir, diyordu. Yabanc olmak aslnda bir ayrcalktr gibi Buket: Kristeva yabanc m ki? Didem: Evet, Bulgar ve doktorasn ikinci dili olan Franszcada yazyor ve dolaysyla aramzda byle bir yaknlk mecburen olutu. (Glmeler). Kristevann teorilerinde marjinal olan, kenarda olan her zaman aslnda o pozisyonu kullanarak en gl olandr ve bu argman hakikaten insann houna giden bir ey, bir g veriyor. te ben feminist teorinin biraz byle olmas gerektiini dnyorum. Bir ekilde, elinden tutmak gibi bir ey, neyse bu hikyenin romantik ksm.... Kristeva, Bulgar ve belli bir yata ailecek Parise tanyorlar, ok parlak bir renci ve Roland Barthes gibi entelekteller ile birilikte taklyor. 1970lerde Roland Barthes onu deerlendirirken yle demi: Garip, ilgin, yabanc kadn... Bunu da herhalde sadece yabanc olmasndan dolay sylememitir, ayn zamanda onun syledii her ey ezber bozucu, syledii her ey tam kendimizi byle rahat hissettiimiz anda tamam urasn anladk bundan sonra da dnmemiz gerekmiyor bu konuyu dediimiz anda tekrar bir sarslp tekrar baa dnmemize neden oluyor. O yzden de ilgin, garip ve yabanc... Ki kendisi de yabanc olann marjinal olann iinin rahatsz etmek olduunu sylyor. Mesela ben burada bir yabancysam bende bir rahatszlk oluur ama sizde de benden dolay bir rahatszlk oluur ve Kristeva bu rahatszlk duygusunun ok verimli bir ey olduunu dnyor ve bu yzden de yabancln sahipleniyor. Aslnda btn derdi, yabancln sadece sahiplenmekle kalmayp tersine evirerek kullanmak. Kristeva deyince aklma bir sr ey geliyor tabii ki ama bugn kulland iki temel kavramdan bahsedebiliriz: znellik (subjectivity) ve konuan zne (speaking subject). Bu iki kavram ok nemli. znellii ilk defa tabii ki Kristeva ile duymuyoruz, Hegel de Bir kiinin kendi bana var olmadn, sylemitir ya da Nietzsche Rasyonel, ne sylediini bilen, kendini bilen bir kiinin olmadn, sylemitir. Dolaysyla Kristeva da bu gelenekten gelen bir insan. znellik onun dnd ve bu dnyaya katmak istedii kavramlardan bir tanesi. Daha nce bahsettiim Lacann teorisine gre ocuk aynada kendisini grp ben demeye balad zaman ben oluyordu. Buradaki znellik de dil ile konuan zne ile balantl bir znelliktir nk dil zneyi oluturuyor, zne de dili oluturuyor, var olabilmek iin birbirlerine ihtiyalar var. Bu bir sre, konuulurken zne oluuyor ayn zamanda da dil kendini gsteriyor. Betl: Hatta Lacannn yle bir cmlesi var Ben, ben diyendir. Didem: Evet Ben, ben diyendir ve de eksik olandr. Ben dediin eksik olandr, sylerken bastrdn btn duygular, annene kar

Fransz Feminizmi 239

240

hissettiklerini, hepsini iinde barndryor yani bilinaltn da temsil ediyor. Kristevann bahsettii znellik de bat hmanizmasnn bahsettii kiiden bu anlamda ok farkldr. Kristevada ben bilinalt ile ok balantl bir ey, yani bir ben var bir ego var fakat ikisi de beni oluturuyor ve daha nce sylediim gibi dil ile de ok alakal, dil ve ben birbirlerini oluturuyorlar. Kristeva yle bir ey sylyor ki ben bunu da ok ok beeniyorum, kendi aratrmamda da kullandm zaten: anlam konumla alakal bir eydir. Ben dediin zaman bir zne pozisyonu sana veriliyor, mesela ocuk kzsa ben dedii andan itibaren kadn oluyor ve bylece kadn olmann getirdii her ey ona hemen ykleniyor deil mi? Peki, bir kadnn erkek znesi olabilmesi mmkn mdr acaba? Olabilir mi byle bir ey, yani ben erkek zne olarak konuabilir miyim? En nemli eserlerinden bir tanesi olan iirsel Dil Devriminde devrim, alternatif zne pozisyonlar almaktan geer, diyor. Yani alternatif, senin olmayan bir zne pozisyonunu alabiliyorsan devrim yapabilirsin ve asl devrim de dilde olan devrimdir diyor. Bu argman ok gzel, ok etkileyici ama peki, nasl olacak diye soruyorsunuz yle deil mi? Kristeva diyor ki, bu sadece iirde olabilecek bir eydir. Bu yzden de avangard airleri inceliyor ve onlarn dil kullanmna bakyor. Her taraf kayan ve hibir ekilde bir arada olamayan bir cmle sadece modernist airlerde vardr ve ancak iirsel dilde kendini gsterebilir, diyor. Peki neden? nk gramerin kurallarn ykmaya alarak yazyorlar. rnein Trkede zne nce gelecek, yklem sonda olacak, arada zarf falan olacak gibi biz konuurken bile bu kurallara epey dikkat ediyoruz. Oysa biliyoruz ki dil ataerkil sitemin kurduu bir sistem ve peki bunu krabilmek nasl mmkn olabilir? Avangard airler bunu yapmaya alyorlar ve bunun ancak iirsel bir dil ile mmkn olabileceini sylyorlar. Dedim ya, o srada Divan Edebiyat okuyorum, Kristevann bu yaklam bana ok yakn geldi ve benim btn derdim de Divan Edebiyatndaki kadn airleri ortaya karmakt. nk kadn air aslnda yoktu. Oysa ben 15. ve 16. yzylda yaam bir kadn air okumaya, anlamaya alyordum. Osmanl Edebiyat okuma gelenei bana bir kadn airi nasl okumam gerektiini anlatmyordu. nk byle bir anlay yoktu. imdi cinsiyet almalarnda, kadn ve erkek vardr, bunlar dnda baka hibir cins yoktur diyenlere Hermafroditler var, onlar ne olacak? diye soruyorlar. Hermafroditler bu sistemin kabul etmedii bir cins, kategoride bile deiller. Yani bu u demek oluyor; var olan kategorilere uymayan, yok demek deil. Sadece sistemin iinde yok demektir. Ben de Divan Edebiyatndaki kadn airler iin ayn ekilde dnyorum, kadn airler yok, ama bu yok demek deil, bu sistem iinde yoklar. Ben nasl var edeceim onlar? Okurken hissediyorsun, diyorsun ki bu farkl bir ey. Ben bunu nasl anlatacam derken o srada Kristevann bana ok faydas oldu. nk dedim ki, Divan iiri bir dil ve estetik sistemiyse, bu tamamyla erkeklere uygun olarak yaplm bir sistem. air erkek olacak, sevgili erkek olacak. Her ey bu sitem ierisinde ina edilmi, kelimeler ona gre seilmi, mazmunlar ona gre

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

seilmi, tam bir erkek dzeni. Bir kadn konutuu zaman, bir kadn air pozisyonunu aldnda Kristevann syledii ey oluyor. Olmamas gereken bir ey oluyor. nk oradaki air zne pozisyonu, bir erkek pozisyonu ve bir kadn bu pozisyonu aldnda, sistemi kryor. Byle bir ey syledim, henz kar kan olmad. Katlmc (b): Kryor mu, yoksa birok eyde olduu gibi tekrar ediyor mu o dzenei? Orada var olabilmek iin erkekleiyorlar m? Didem: Bu da hep sylenen bir ey. Bana da soruluyor. Aslnda diyorlar ki, hayr, erkek roln oynuyor sadece. Katlmc (b): Gizleniyor mu yani onun arkasna? Didem: Tam tersine kadn olduunu stne basa basa sylyor. Kendini tanmlad kelimeler bambaka. ok belli kelimeler var airlerin kendilerini tanmladklar. zellikle erkeklere mahsus zellikler. Onlar deitiriyor. Kendisini kadn olarak sevgiliyi de erkek olarak gsterdii iin ak dzeni de birden deiiyor. nk erkekler arasndaki bir ak deil o artk. Ne yazk ki Trkiyede ok kabul edilemiyor ama Osmanl iirinin temelinde erkekler aras bir ak var. Bunu krdnz zaman basbaya heteroseksel bir ak dzeni ortaya kyor. Yani bana kalrsa gerekten kryor. Srf kadn olduu iin yapyor bunu. Bir dzene girip olmamas gereken bir yerde, konumamas gereken bir yerde konutuu iin oluyor. Dolaysyla benim de bu ekilde iime yarad. Katlmc (b): Kadnn ad nedir? Didem: Mihri 16. yzylda kendi evresinde de birka tane kadn var. Birbirlerine benzer eyler yapyorlar. Katlmc (b): Kadn kadna ak var m orada? Didem: Yok, en azndan ben tanmlayamadm. Katlmc (c): Yazya geen bir ey gremiyorsunuzdur ama... Didem: Yok diyemeyiz tabii ki, ama en azndan kantlanabilinecek bir ey deil. Baz kadn airler iin kadnlar daha ok sever, diyorlar mesela ve bu bahsedilen kadnlar hi evlenmemiler. Katlmc (b): Mihri evlenmi mi? Didem: O da evlenmemi ama erkek sevgilileri var. Tabii kadn sevgileri de olabilir ama bunlarn hibirini bilmiyoruz. Katlmc (c): Kadnlar iin bir ey yazdn dnyor musun? Didem: Yazl kaynaklarda yok benim bildiim kadaryla. Kristevann bu teorisi benim iime yaramt. Fakat bugn tekrar uygulanabilir mi, bununla ilgili bir meselemiz var m? Bunu konuabiliriz. nk benim en ok eletirildiim nokta, Bat teorisini Osmanl Edebiyatna uygulayamazsn, uymaz, oturmaz diyorlar. Olabilir, dorudur, bu da bir bak asdr. Fakat ben biraz Kristevac, biraz evrensel dnmeye yatkn bir insanm, her eyin oturmadnn farkndaym. ok da dikkatli olunmas gerektiini dnyorum gerekten. Yoksa hakikaten sama sapan eyler kyor ama ben sonuta unu da yadsyamam, benim eitimim, formasyonum bu. Ben bunlar okuyarak bir dnceye vardm. Sonuta bu byle olutu. Bunu da saklamak bence samimi deil. Kristevann bana faydas bu ekilde oldu. Daha ok dildeki teorilerini kullandm. Fakat siz bugn tabii ki baka bir ey okudunuz Kadnlarn zaman biraz bu makaleyi konuabiliriz. Betl: Kristevann ncelikle ok fazla insandan okumalar yaparak bir

Fransz Feminizmi 241

242

eyleri kuramsallatrdn dnyorum. Kkeninde Heidegger, Lacan gibi okumalar var. Aslnda ben okuduktan sonra dii Lacan diye dndm, Lacann diisi belki hi ekilmiyormu Didem: Sevmedin yani? Betl: Ben biraz sevmedim. Kendisine yneltilen eletirileri de okudum. zc olduunu dnmler. Buket: Bunun btn Fransz feministlere ok sk getirilen bir eletiri olduunu dnyorum. Negatif olan zerine alp, ondan sonra tekrar iini tanmlayp pozitif bir ey olarak sunmann bile zclk olduu gibi bir eletiri var ki, burada tam tersine ilerlikte olduunu dnyorum. Burada aslnda oluturulan kltrel bir eyin alnp yeniden tanmlanmas sz konusu. Yani z deil, tam tersine, oluturulan kltre kar kmann yolu olarak oradaki ikilii tersine evirme meselesi var. Ama zclk meselesi galiba bedenle ok fazla alverileri olduu iin olabilir. Betl: Ayn eletiriyi Lacana da getirmiler. nk Lacan gibi psikanaliz zerinde alan insanlarn bir kuramlatrma metodu var ve bu aslnda analoji kurularak yaplan bir ey. Bire bir ispatlanabilirlik yok. Kristeva, Baba yasasn ya da penis kastrasyonunu Freud kuramsal olarak sylemitir, der. Kristeva da Lacan da bunu yapyorlar aslnda. Bu zaten politik bilim gibi alglanabilinecek bir ey deil. O yzden zclk eletirisine o noktada ben de ok katlmadm. Buket: Zaten semboller sisteminin ierisinde urayorsun Didem: Eer byle bir derdimiz varsa hi bu ie kalkmamamz lazm. Bizim yaptmz dnmek, kurmak. Pozitif bilimler farkl alyor. Ama bu sylediin ok doru. zc olduu iin eletirildi. Fakat ben Kristevay zc bulmuyorum. Mesela jenerasyon kadn hareketini anlatyor, birincisinde eitlik talebi, ikincisinde ise farkllk talebi var. nk anlald ki kadn bedeni farkldr, ihtiyalar farkldr. Eitlikten yola karak cinsel zgrlmze ulamamz pek mmkn deildir. O yzden de ikinci jenerasyon devreye giriyor. kinci jenerasyon biz eitiz yerine biz ok farklyz, hatta biz kadnlar olarak daha iyiyiz diyor. Kadn yceletirip, neredeyse Tanr katna kartyor. Bu sefer yeni bir sistem oluturuluyor, bir taraftan yapy skeceksin, eletireceksin, ondan sonra yenisini oluturacaksn. Dolaysyla Kristeva ikinci jenerasyona denk dyor, btn Fransz feminizmi gibi nc jenerasyon ise, kadn-erkek farkllna ok fazla paye vermemek gerektiini bu ikili kategorinin dna kmak gerektiini, erkekler suludur syleminin artk bizim iimize yaramadn, nk herkesin sulu olduunu sylyor. Yani nc jenerasyon, bir gelecek tahayyl kuruyor ve olmas gerekeni sylyor. Bu sistemin deimesi iin de herkesin sorumluluk sahibi olmas gerektiini ileri sryor. Baka ekillerde dnmemiz lazm ve bunun iin de psikanalize daha iyi bakmamz, sembolik sistemi daha iyi anlamamz gerektiini sylyor. Burada bence ilgin olan, sembolik sistemde var olan bu ikili ztlklar; ben ve teki, siyah ve beyaz, benim lkemden olan-yabanc olan, hepsini iselletirmemiz gerektiini sylemesi. nk bunlarn hepsi bizde var, diyor. Bu ocuun ben demesi gibi Aslnda teki yanlsama, asl burada gibi, aslnda birbirine bal eyler bunlar. kisi de bizde var. lk nce onlar iselletirelim, bylelikle hem saldran, hem de

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

madur olan biz olalm, kendi iimizde nce bunu zelim, ondan sonra yeni bir sistem oluturabiliriz, diyor. Bu ne kadar mmkndr, bilemem tabii ki Ama syledii yaklak olarak bu. nc jenerasyonda byle bir ey yapld m, bilmiyorum. Ama herhalde feminist teorinin de geldii nokta biraz da bu, deil mi? Kadn erkek arasndaki ayrmclk, stratejik olarak baz yerlerde gereklidir, ama varmak istediimiz nokta aslnda kadnerkek ayrmcl deil artk. Herkes, farkllklaryla kendi zel, bireysel istekleri/arzularyla var olmas ve sadece bu iki kategori ierisinde deerlendirilmemesi lazm. nk artk hibir cinsiyet tek bana dnlemez. Kadn erkekler ya da hermafroditler olmadan dnebilir miyiz? Yok byle bir ey. Kristeva da bunlara daha btncl bakmamz gerektiini sylyor. Belki ileride olabilir diye bir umudu var gibi geliyor bana. Betl: Yazda bir yerde Bana feminist misin diyorlar, ben de stoacym diye cevaplyorum, diyor. yle demi, Hakikat genel fikirlerle deil, hikyeden yola klarak ulalan fikirlerde bulunabilir. Bu dncesi ok houma gitmiti. yle bir eletiri de getirilmi Kristevaya, ald kaynaklar biraz balamdan kopuk bir ekilde ortaya koyuyor. Aslnda kavram olarak ortaya koyduu eylerin nasl kavramsallatrldnn ok bilincinde deil gibi bir eletiri gelmi. Byle acmasz eletiriler var. Katlmc (a): Eer bu hakl bir eletiriyse ok ciddi bir eletiri Buket: Bu haksz ve dlayc bir eletiri de olabilir. Kadn ve Bulgar birisi. Gayet de gzel ana akmdan dlamaya dnk bir eletiri de olabilir. Acmaszlk bazen bu boyutta olabilir bence Didem: Ama Kristeva hi de ana akmdan da atlm biri deil. Buket: Fazlasyla merkezde aslnda Didem: Fazlasyla kabul grm bir kadn, bir dnr. Betl: Evet, bence de yle Buket: Ama yle bir parantez de amamz lazm, dnya apnda kabul gren bir sr Fransz dnr, Foucault bata olmak zere, Lacan arkasndan geliyor, btn bu dnrler aslnda Fransada ana akm niversite krslerinden dlanmlardr. Amerikaya bizzat gidip veya evirileri yoluyla gidip, ondan sonra prestijle tekrar Fransaya dnmlerdir. Okuduunuz eletiriden bu anlamda bir dlama olabilir diye dnyorum. Didem: Yabanc olduu iin mi? Buket: Yabanclk da deil. Foucault yabanc deildi, Lacan yabanc deildi, ama var olan akademik sistemi zorlayc, snrlarn tamamen alabora edici eyler yazdlar. rnleri hakikaten var olan btn bilgi alanlarn, krsleri sorgulad. Foucault yllarca nerede tezini savunacan bulamad. Fransada ok sert, gelenekselci bir akademik gelenek vardr. Bu gelenee uymad iin dlanabilir, feministsiniz, psikanalistsiniz, bakasnz gibi Didem: Ama dediim gibi, btn feminist yazn antolojilerine yle bir bakarsan, mutlaka Kristeva vardr. Dolaysyla bu biraz kendi kendine yaplm bir eletiri olabilir. Buket: Balam o olabilir diye dnyorum. Betl: Bu eletiriyi neden syledim? eviride mi bir sorun var, bilmiyorum ama toplumsal szleme kavramasallatrmasn ok sk

Fransz Feminizmi 243

244

kullanyor mesela ve btncl bir toplum algs var. Bu ok Rousseaucu bir yaklam ama Kristevann Rousseaucu olmamas gerekiyor ya da yani btncl bir toplum algsnn olmamas gerekiyor ki iddia ettii farkllklar n plana karabilsin. Buket: Bence Kristevann farkllklar n plana kartmas da ok sorunlu. O kadar teki bizim iimizde diyen bir teori mademki, ben de yle alglyorum okuduum zaman, fakat Kristeva Fransadaki Mslman kadnn dlanmas meselesinde tamamyla dlayc bir pozisyonda yer almt. Nasl hem gmen olup, hem gmenden doru Avrupa ierisinde konuup, bir taraftan da kendisinden sonra gelen yeni gmenleri bu kadar dlayc ve aydnlanma geleneine bal kalarak, aydnlanmay hi sorunsallatrmadan bir tutum alabiliyor... Didem: Akas, bunu ben de anlam deilim Buket: Kendi iindeki bir paradoks gibi geliyor bana. Oysa gmenlere kar alnan tutum hem Fransann kendi kolonyalist gemiiyle hesaplamas asndan hem de u anki gmen sorununa yaklam asndan nemli diye dnyorum. Bir Fransz iin Bulgaristan gmeniyle Arap gmeni ayn ey deil. Yani sanki Kristeva, bana bu konuda Franszdan daha fazla Fransz geliyor. Aydnlanmay takdir ederken ve onun iinden konuurken, aslnda aydnlanmay sorunsallatrmad iin Avrupa merkezci bir bak as var. Betl: Metinde aydnlama ile ilgili olarak yle diyor: Bir ahlak anlaynn sorgulanmas ve yeni bir etik ortaya konmas m bizim yapmamz gereken? Bu noktada aydnlanma etiini savunanlar var. Buket: Buna gre, kendisini o aydnlanmac gelenek iinde de grmyor. Betl: Evet, orada da grmyor. Ama sonuta Yeni bir etik oluturula da bilir, diyor. Didem: En ok eletirilebilinecek noktas bu bence zaten. Buket: Benim anlayamadm noktas bu. nk o teoriyi okurken, mesela Korkunun Gl ktidarn ben de tam senin olduun gibi, te buldum, ne gzel bak anlatyor, demitim. Ben slam ve modernlik meselesi zerine alyorum. Ama hayr, o orada durmuyor. Benim buldum zannettiim noktada, aslnda metnin yazar orada durmuyor. Benimle ayn yerde deil. Didem: Evet, ok ilgin bir ey bu. Hakikaten zmlemesi zor. Acaba bunun dinle alakas var m, diye dnyor insan. Buket: Yok, ben o kadar zc dnmyorum. Ben tam tersine Fransz feminizminde enteresan bir atma noktas olduunu dnyorum bunun. Fransada feminizmler arasnda da bir ayrmann, yani tam da Trkiyedeki gibi aslnda bu meseleden ktn dnyorum: Mslman kadna nasl bakacaz? Onu sahiplenecek miyiz, dlayacak myz, ne yapacaz? Onun eitim hakk gibi bir sr ey giriyor devreye. imdi Fransadaki son burka yasandan dolay ikiye ayrldklarn gryorum. Bu anlamda Trkiyeye ok da benzetiyorum aslnda. Didem: Bu anlamda Trkiyeye benzemesi ilgin aslnda. Okuma nerisi olarak verdiim rportajda, Trkiyedeki durumu bilmiyorum, diyor. Kristevaya yneltilen bir baka eletiri de, psikanalizi kullanmas. Psikanaliz ataerkil sistemin yaratt bir bilim dal ve kurucusu da malum Freud! Freudun kadn tanmlamas zaten ok problemli.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Oradan yola karak retilen teorinin ne kadar gvenilebilir olduunu sorunsallatranlar da ok tabii ki Betl: Psikanaliz bu kadar ok kullanlnca can actc oluyor biraz; anne konusu, baba konusu falan... (Glmeler) Bir de az nce bahsetmitiniz, kadnsalln mekanla ilikilendirilmesi ve bu Tanralama durumu vard. Tanr olarak da kadn yaznnda figr oluturulmas. te bu anlamda kadnlara ait olan tasarmsal dnme sistemiyle, daha erkeklere ait olan, lineer dnmeden bahsediyor. Tasarmsal dnme dine benzeyen bir dnme biimidir, diyor. te bu anlamda, bana ok arpc gelen bir soru soruyor, Feminizm de bir dine dnmyor mu? diyor. Didem: Bunu ikinci jenerasyon iin sylyor. Orada Kadn Tanr pozisyonuna koymakla ayn eyi tekrarladklarn, sylyor. Bence aslnda ok yerinde bir tespit. Hakikaten de ayn sistemi ters evirip tekrar yaptnda deiiyor mu bir ey! Betl: Evet, bir sistemi onun kavramlarn kullanarak kertmek mmkn deil. Bu hep karmza kan bir sorun. Kadn sadece tasarmsal dnyor ve bu din sistemi de byledir dediiniz zaman, kadn analitik dnceden ya da pozitif bilimlerden bir ekilde soyutlam oluyorsun. Bu tpk, iki hafta nce konumutuk, Sartren Simonea Sen bir erkek gibi dnyorsun, demesi gibi bir ey (Glmeler) Didem: Ama nc evrede, bu ikisinin bir araya gelmesi lazm, diyor. Bir kadn hem kariyer yapp, hem de ocuk yapabilmeli diyor. Yani byle bir hakk olmal ya da tek tek yapabilmeli, bunlarn hepsi birer seim olabilmeli diyor. Yani hem lineer dnmeli hem tasarmsal dnmeli ve Bu iki dnme biimini bir arada gerekletirebilecek olanlar da zaten sadece kadnlar, diyor. Katlmc (b): Bunun bu kadar basit bir noktaya gelmesi ackl deil mi? Didem: Demeye alt ey, Feministler birinci devrede nasl annelie kar ktlar, ikinci devrede annelii ycelttiler, ncsnde seim yapmalar gerekmiyor, diyor. Her ikisi de olabilir, ikisi de olmayabilir, birisi de olabilir. lk bataki iki evreyi eletiriyor. Betl: Metinde yle diyor: Artk feministler unu anlad, biz ocuk dourmamakta srar edersek, bir kuaktan kuaa feminist aktarm gibi bir ey sz konusu olamayacak maalesef. nk bizim ocuklarmz ya da bizim yaknlarmz. Esen: Bu temelde mi sylyor gerekten? Betl: Evet, Feminist aktarmlarn kuaktan kuaa gemesini nemsediler. Daha sonra annelik deneyiminin sadece erkek egemenliinin altnda yaanan bir deneyim deil de, daha znel bir deneyim olacan ve annelikle farkl bir hazzn yaanabilineceini de fark etti bir ksm, diyor. Didem: Anne olduun zaman vazgemek zorunda kaldn eyler varsa, mesela entelektel olarak kendini gelitirmeyi brakmak zorunda kalrsan, kendine kar ilediin bir cinayet gibi bir sululuk duygusu hissedebilirsin ki bunun erkek egemen sistemlerde olmamas mmkn deil. Anneliin sululuk duygusundan arnm bir ekilde yaanabilmesi iin bir insann anne de olsa entelektel gereksinimleri olduunu Betl: Aslnda orada, her eyi yapabilen ideal feminist kadn iziyor.

Fransz Feminizmi 245

246

Didem: Evet her eyi yapan, yapabilen ve de bunun istenirse olas bir seim olduu, izin verilen bir kadn iziyor ve Ancak byle bir ey olursa yaratc bir annelik olabilir, diyor. Katlmc (a) : Bu tarif liberal idealden hi de farkl deil. Burcu: Bu kadar birey zerinden bir tariften sonra nasl bir toplumsal harekete kanalize olabilecek ki bu kadnlar diye insan bir dnyor. Sper kadn u anda zaten baya Didem: Henz yok zaten byle bir kadn. (Glmeler) Burcu: Zaten bu sper kadn imgesini, bizler sper kadnlar olamasak da, u anki sistem epey kullanyor. Buket: Hatta tam tersine hepimiz srekli eksikliklerimizle ne kadar olamadmzla yzletiriliyoruz. Esen: Bence psikanaliz feministlerin handikab eletirilerini, eletirdikleri teorinin kategorileri ile yapyor olmalar ve bu zc kategorileri aynen alarak zc bir yaklam benimsemeleridir. Lacann syledii, esas iktidar olan baba deil babann addr demesi, biz, feministler iin ok faydal bir analiz. Asl olan penis deil, fallustur ve o iktidar ve erki simgeleyen bir eydir. Bunu aa karmas nemli bir ey. Ya da birilerinin kp Freuda, Freudun kavramlar ile kar durmas houma gitmiyor deil. Ama bence Freud ne kadar zcyse, psikanalist feministler de o kadar zc. Dolaysyla ben bir feminist olarak, Kristeva ya da dierleri bize ne sylyor diye baktmda Oh birileri de Freuda laf sylemi ne gzel derim rahatlarm. (Glmeler) Ama bunun dnda ben bir feminist olarak, bir aktivist olarak baktmda meseleye, bana ne diyor? Didem: Herhalde biraz alanla da alakal nk dilin ok nemli olduu alanlarda, edebiyat, sanat gibi zne, yani birey ok nemli. Hlbuki ite sosyal bilimlerde birazck daha farkl dertler var. Esen: Ama yani Kristeva toplamda ne demi oluyor byle diyerek? Ben onu anlamadm. Ne diyor yani feministlere, kadnlara? Buket: Dedin ya, Freud ne kadar zc ise Kristeva da o kadar zc. Bunun sebebi ayn zeminden konuuyor olmalar. O zemindesin. O zeminin dnda bir baka eyi dnmyorsun. Sonuta bu diyalektik dnme biiminin iinde gidip gidecei yer bir sentez. Burada karlatrlamazlk, onun dnda baka bir alfabe, baka bir dil yok. Aray da yok sanki Didem: Olamazd zaten diyor. Buket: Srekli diyalektiin iinde kalyor. Yani o zaman da onun tesi var m ki? Belki dnce sisteminde hibir zaman yok. Betl: O da sormu ayn soruyu. Ve yle diyor, Bu soruyu sorduk, bu sorunun sorulmas cevaplanabilecei anlamna gelmiyor. (Glmeler) Esen: Mesela bu konulara dair hibir fikri olmayan biri, Freudu da okusa, Kristevay da okusa, hangisine ikna olacak, neye gre? Buket: Kadn da olmasn, erkek de olmasn, uzaydan gelsin bu yaratk, ikisini de okusun kime inanr. kisinin de aslnda birbirine kart ama ayn zeminde duran eyleri var demek ki. Sorun orada belki de. Hep bir ilerlemeye kar ama ayn zamanda ilerlemeci diyalektikle dnyor. Dnce kendi iinde aslnda erkek egemen dnceyi yeniden retmiyor mu bu anlamda?

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Didem: Teorinin iinde dndn zaman birazck yle olmuyor mu zaten? Farklsn yapabilmek mmkn m? Yani herkes iin aslnda Yapabilen var m, o diyalektiin iine girmeden yeni bir ey retmen mmkn m, bilmiyorum. Buket: O zaman da Douda kadnlar byle diye rportaj veriyor. Douyu doululatran arkiyatdan ne fark kalyor? Hakikaten o sisteme bu kadar byle etinden, kemiinden bal kalrsan byle olur. Didem: Ama galiba orada bir soruya cevap veriyor. Katlmc (b): Rportaj yapan Trkiyedeki kadnlar diyor, o da hemen Doudaki kadnlar diyor. Burcu: in zerine de bir yazs var bu yazdan dolay da baya eletirilmi Esen: Ben unu anlamakta zorlanyorum, anlamn kayganl ya da bu kadar grelilikle bir znellikten bahsediyorken, Trkiye dendiinde ak diye Doulu kategorisine yerletiriyor. Kimin Dousu, neye gre Dou! Bir grelilikten bahsediyorsa, Trkiyedeki kadnlar nasl yayorlar bilmiyorum, desin. Bence bu ekilde tutarsz bir dnme mekanizmasnn iinden kmas gerekir. O zaman hi de farkllklar grmyor. Kategorisi gayet sabit, total ve oryantalist. Katlmc (a): Sence Kristevann dncesinde anlam sonsuz bir ekilde, hibir yere taklmadan kayan bir ey mi? Bana yle gelmiyor mesela. Lacan da yle gelmiyor mesela. Didem: Yok, deil aslnda. Anlamn kayganl meselesi herhalde znenin belirlendii yerde birazck sabitleniyor gibi geliyor bana. Yani orada zaten ilgilendii zne. Esen: Gerillalar ile ilgili de bir eyler sylyor Betl: Kadnlar iktidara gelirse ne olur ya da iktidar reddederlerse ve fikir kulplerinde, burada yaptmz gibi ya da gidip Krt kadnlarnn yapt gibi- bir araya girerlerse, komando haline gelirlerse ne olur? diye soruyor. Statkonun muhafzlar haline dnerek, onlarn dilinden, onlarn iinden konumaya balarlar, diyor. Yani bir erkekleme de sz konusu, ona da vurgu yapyor. Reddedilen simgesel dzene yaplan paranoyite bir kar yatrmdr bu, diyor. Otoriteyi reddediyorsun, ama kendi rgtlenmende. Didem: Kendi iinde tekrar bir otoriteye tabii oluyorsun, o rgtlenme de aslnda bir statko kendi ierisinde. Dolaysyla bir ey deimiyor demek istiyor. Kendi iinde tekrar bir iktidar yaratyorlar ve bunun da sistemi deitirmediini, sylyor. Betl: Ama ben byle dnmenin ok karamsarlk olduunu dnyorum. Buket: Hayr, belki de tam onun tersine unu demek istiyor Kristeva, erisinde olduunuz politik rgtlenmelere kadnlar olarak gvenmeyin, bamsz mcadelenizi oluturun. Didem: Tpk renci hareketleri arasnda, kadnlarn kendi gruplarn kurmas gibi. Yani sosyalizm zmeyecek sorunlarnz, kadnlar olarak kendi sorunlarmz gndemletireceimiz ayr rgtlenmelerimiz olmal. Buket: zgrlk mcadelesi veren siyah hareketin ierisinde bir de siyah kadn hareketi olmas gibi

Fransz Feminizmi 247

248

Esen: Ben Kristevann bu sylediinden sizin dediinizi anlamyorum. Bence orada kadnlara bamsz z rgtlenmelerinizi oluturun gibi bir mesaj vermiyor. Daha dorusu derdi kadnlarn rgtlenmesi deil. rnein biz feministler olarak iktidara kar mcadele ederken oluturduumuz rgtlenmeler de iktidar retebilir, ama biz bamsz rgtlenmeliyiz deil mi? Didem: Ama iktidar tekrar ediyorsun diyor. Esen: Evet, meselesi iktidar. Kadn gerillalarn erkeklerin de iinde olduu rgtlenmelerde yer almalar deil mesele bunu feministlere de diyebilirdi. Ama tabii feministler iktidara gelmek iin rgtlenmiyorlar. Peki, feminist hareket iktidar hedefleyen bir muhalefet biimini benimsese ne olur, bizden nceki iktidarn ayns m oluruz? Her iktidar biimini ayn kabul edebilir miyiz? ktidar her ne olursa olsun ktdr ve dolaysyla bunlarn hepsi ayndr ne demektir? ok total bir yaklam deil mi bu? Bir de feminist hareket iktidara muhalifliini, iktidar retmeden nasl bir rgtlenme biimiyle daha etkin klar? Didem: Evet, Hepsi birbirine benzerdir, diyor. Feminist hareket, yeni iktidarlar oluturmadan eer yeni bir sistem yapabiliyorsa, o zaman Esen: Mmkn m ama onu soruyorum. Didem: Mmkn olduunu sylyor ama bunun da bir hayal olduunu birazck hissediyorsunuz zaten. Olabileceini sylyor, henz olmadn sylyor. Kadnlar kendi zlerinden yola karak byle bir ey retecekler, diyor. Sonuta eer yeni bir iktidar kuruyorsan ayn eyi yapyorsun, gerilla da olsan, devlet de, hkmet de olsan fark etmiyor Betl: ktidarn kelime olarak yapsndan kaynaklanyor. O yzden feministlerde iktidar olmak istememek yaygn eilim. Didem: nk iktidar dediin ey mutlaka kendine bal zneler gelitiriyor. Herhangi bir eyi kurarken bir alt-st dengesi varsa, ayn eydir diyor. Ama tabii ki yine ayn noktaya geliyoruz, bunun kartn bu dnya iinde nasl yaratabiliriz, bilemiyorum. Betl: Gerilla kadnlar iin yle sylyor: Kadn kendisini bu iddetin cin tutmu bir ajan haline getirebilir ve bu iddet demokrasiye, liberalizme ynelir, totalitarizme deil, diyor. zellikle Doudaki kadnlardan bahsediyor. Bu kadnlarda hi totalitarizme kar olan bir duru yok. Onlar iin totaliter rejimle yetinmek sorun deil. Onlar iin liberalizm, eitlik, demokrasi gibi yavaa geniletebilecek sistemler sorundur, diyor. Yoksa totaliter olsa, komnist olsa bunlar sknt duymazlar demi. Bu kadnlar uzaydan gelmi, deiik bir trler, kromozomlar deiik alyor herhalde! Esen: Bu kadar oryantalizm olmaz artk. (Glmeler) Kolektif ve politik olana hibir vurgusu yok sanrm. Didem: ine gittikten sonra, orada byk bir hayal krklna uradn ve politik olandan vazgetiini sylyor. Betl: Ben bir ey sorabilir miyim? imdi mesela bar savunmak ya da bir feminist topyann iinde gerekten yayor olmak, bu fiziksel anlamda, gidersin bir kampta, ekolojik yaam srersin. Yani kendini soyutlayp gerekten yle bir hayat yayor olmak psikotik midir? (Glmeler) Didem: Ama bu kt bir ey deildir. (Glmeler) Onu zaten pozitif

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bir ey olarak gryorum ben. Oraya dnebilen ve oradan beslenebilendir aslnda, Sanatta yaplan ey budur, diyor. zne ve nesne arasndaki, darda kalml, marjinallii anlatan Abjection duygusunu bastrabilmek ve biraz daha iyi hissetmenin yollarndan birisi sanattr, diyor. nk bunu yaparken kendimizi iyi ediyoruz. lgn ve anlamsz kabul edilen duygularmz hem ortaya koyabildiimiz hem de kendimizi iyi edebildiimiz bir yerdir, diyor. Gerekten de ok ze dayal syledii her ey. Ama Kristevann toplumsaldan umudunu kestii konusunda sanrm bir fikir birliine vardk zaten. O zaten nerdii zmlerin bireysel olduunu hi gizlemiyor. Sylediklerinin kitlelere bir faydas olabilir, ama bu bireyden yola karak mmkn. lk nce kendimizi iyi edelim, diyor. Katlmc (d): Gayet liberal bir yaklam deil mi? Didem: Zaten saklamyor. Betl: Kadnlara Psikoterapiler iyi gelecek, diyor. Didem: Kendisi de terapi yapyor. Ama terapiye ihtiyac olanlar negatif, hastalkl bireyler olarak grmyor ki zaten. Bu kadnlarn bir anlam peinde olduklarnn altn iziyor sadece. Bu durumun hl semiyotie bal olmalarndan kaynaklandn sylyor. Mesela feminenlik konusunu kadnlara ait bir ey diye anlatmyor, Eer devrim istiyorsak zaten feminenliin peinden komalyz, diyor. nk feminen, erkek egemen sistemde teki olandr, tpk oryantalist sylemde dounun feminen kabul edilmesi gibi. Betl: Hem kadnn iinde kadn-erkek, hem erkein iinde kadnerkek vardr, gibi bir ey sylyor. Buket: Psikanaliz kadnl kefedebilmek iin bir yol olmu ve evet, toplumsal harekete pek bir katks olmamas ya da glendirememesi anlamnda biraz pheyle yaklayorsunuz, onu anlyorum ama, bir taraftan da bana u da ok mantkl geliyor: Psikanalitik erevede dndmz zaman, eer biz erkein sznn ve yasasnn hakim olduu bir yerde soluk alp veriyorsak, kendi szmz ve yasamz bulabilmemiz iin, kendi iimizin derinliklerini kefetmemiz gerekiyor. O anlamda psikanaliz hakikaten de kadnln kefinde gerek bir ara olabilir. Yani kendi kadnlnzn kefedilmesinin yolu ancak bu ataerkil yasann giremedii noktalara girebilecek bir arala mmkn olabilir gibi geliyor. Didem: Zaten baka nerede olabilir ki? Hem zaten bunu nc aama olarak neriyor. Yani birinci ve ikinci aamalarda kitlesel olarak haklarmz kazanmamz konusunda diyecei hibir ey yok. Fakat sonrasnda sistemi deitirebilmek iin zmze dnmemiz gerektiini sylyor. Buket: Evet, her tarafmza girmiler nk. Azm atm anda zaten o terimlerle konuuyorum, o cmlelerle konuuyorum. Bu yntemle toplumsal hareket olmaz belki... Didem: Asl kurtuluun ya da srecin tamamlanmasnn, ancak bireyselden yola karak olabileceini sylyor. Yani herkes, tek tek bireyler Katlmc (a): Tek tek bireyler kurtulunca toplum kurtulacak, deil mi? yle bir ey sylyor.

Fransz Feminizmi 249

250

Buket: Esenin demin syledii o iktidar meselesi bizatihi iinde halloluyor. nk Kristeva unu sylyor: Biz daha kadnlmz kefedemedik, Neyden bahsettiimizi bilmiyoruz, peki o zaman biz ne adna sokaklara kacaz, devrim yapacaz. nce bir ne olduumuzu bilelim. Bu yzden de tabii ki nce bireysel olarak kendi kuyuma ineceim, o kuyuya bir bakacam, dipte su var m, kuru mu, nedir Didem: Psikanaliz de ona yardmc olacak Buket: Ve orada iktidar meselesi zaten olmayacak aslnda. Didem: ktidarn olmad tek yer oras. Katlmc (a): Psikanaliz srecinde iktidar olmamas mmkn m? Buket: Psikanaliz sreci birisinin sana yol gstermesi deil midir, psikanaliz sreci kendi kuyuna inmen deil midir senin? Esen: Ama ben bundan daha iktidar bir ey gremiyorum Buket: Bir taraftan ilk ba yle, ama ondan sonra sen artk kendin iniyorsun. Katlmc (a): Neredeyse mutlak olarak analistin denetiminde giden bir sretir. Betl: Evet yle Didem: Bence psikanaliz doru yapldnda, k noktas dananda olmal. Yol gsterici deil, senin kendini bulmana yardmc bir sre olmal. Bunun bu ekilde yapld yerler olduunu biliyorum. Buket: Bu bence karndaki psikanalistin tarzyla, ekolyle alakal olabilir. Esen: Ama bence, psikanalist size dorular gsteren bir yol haritas deil de dorular bulmanz salayan, kendinizin kefetmesini salayan bir yol iziyor, deseniz dahi yine de bu sre onun denetiminde. Ve bu iktidarn olmad deil basbaya iktidar ieren bir sretir. En mahrem alannz atnz, hibir yerde konumadnz eyleri konutuunuz bir iliki trnden bahsediyoruz. Bundan daha iktidar bir ey olabilir mi yani? Didem: Sanrm benim tecrbem yle oldu, kendi kendime konuup, kendimi duyduum bir yerdi oras. Tabii aslnda hakikaten o karnzdaki insana ok bal bir eydi O sre daha ziyade benim kontrolmdeydi. Ama bir yerde doru sylyorsun nk Geen hafta bak yle bir ey sylemitin, hatrlyor musun? diye sorular da sorup bana rehberlik ediyordu. Katlmc (f): Peki, kendimi dnyorum, sanatsal retim yaparken bir ikinci kiiye ihtiyacm olmuyor. Ben kendi kendime yapyorum bunu. O zaman ben kendi kendimin mi iktidar oluyorum? Yani bir ikinci kii yok benim hayatmda bu psikanalitik analiz zmm yapan. Ben bunu kendi kendime yapyorum. Kendimle urayorum srekli. Didem: Hi beklemediin bir anda, senin bile farknda olmadn zamanlarda bilinaltnn kt yerler olabilir ve bunu sadece sanatta grebiliriz, diyor. Yani sanat, bunun aracsz olarak en iyi yaplabildii yer. Katlmc (f): Evet, mesela kendi adma, kadn olarak savatm en byk ey sanat tarihi ve bana yklenen sanat dili. Sanatsal retim yaparken ayn zamanda o dili ykmak iin de urayorum. nk bir yandan feminist bilgilerle o dili de zmlemeye alyorum, erkek

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Buket: Evet, haklsn bu sadece feminist hareket iin deil btn toplumsal hareketler iin geerli. Bu hareketin paras olan bir bireyin bir taraftan srtn dayanaca bir rgt olabilir ama bir taraftan da kendi bireyselliini yok saymak zorunda kalyor. Ama feminizmin gndelik hayat stratejileri var, feminizmin zaferi senin bireysel hayatnda da bir zafer haline geliyor, diye dnyorum. Diyelim ki bir kadn, toplantlara katlamyor yrylere katlamyor ama bir taraftan feminist hareketin kazand her davann aslnda kanlmaz olarak onun zel hayatnda da yansmalar oluyor. Anlatabiliyor muyum? Katlmc (f): O davada hareket etmek de belki farkl bir ey. Yani bildiimiz klasik anlamda rgtlenmek deil demek ki. Demek ki kurulacak olan baka bir rgtlenme biimi olmal. Evinde oturan, feminizmden haberi bile olmayan bir kadn da gayet feminist olabiliyor. Bazen bu kadnlar yle bir laf sylyor ki, Ben feminist olarak bunu dnemedim, diyorsun ve o tavr takdir ediyorsun. Buket: Evet tabii, hem kendisine feminist deyip kadnlara daha fazla ayrmclk uygulayanlar da var. Mesela Fransz feministlerinin son dnemde feminizm adna ok kt bir noktaya geldiklerini dnyorum, zellikle bu Fransadaki burka yasa konusunda. Mslman kadn ciddi bir tekiletirme var. Mslman kadn meselesini sadece burka meselesine indirgeyen bir sylem var. Fransann smrgeci tarihini sorunsallatrmayan, etnik ve kltrel farkllklar hibir ekilde gzetmeyen bir yaklam var Fransada ve ne yazk ki feministler de bu

Fransz Feminizmi 251

basksnn kafamda oluturduu sembolleri zmeye urayorum. nk ancak o zaman bir eyler karmaya balyorum ve bir eyler retmeye balyorum. Daha ok bandaym ama benim sanatsal yaratm srecim byle gerekleiyor. Buket: Demek ki aslnda tamamen tek bana deilsin. Tam da kendi sylediinle, aslnda baya bir kalabalkla berabersin sen. (Glmeler) Katlmc (f): Hep sylyorum, boklar ayrtrmaya alan bok bcekleri vardr ya, kendimi hayatta onlar gibi hissediyorum. Didem: Peki bu konumalardan kafama taklan bir soru var. Her kadnn kendine has ihtiyalar veya arzular ve kendine haz artlar olabilir mi? Buna ne diyorsunuz? Her kadn kendini bir feminist gruba ait hissetmeyebilir ya da abalasa bile hissedemeyebilir. O zaman ne olacak? Buket: Bu soru feminizmin ok eski bir sorusu gibi geliyor bana. nk feminizm hibir zaman btn kadnlar temsil edemedi, siyah kadnlar temsil edemedi, Trkiye rneinde Krt kadnn temsil edemedi ve yava yava kendi iinde sanki blnerek oald. Esen: Alt snflar temsil edemedi, orta snf ve orta st snf kald. Hl da yle. (Glmeler) Peki, bu tr politik rgtlenmeler ya da szler bireysellii kapsamyor mu diyorsun? Didem: Evet, yani nk akta kalan bir eyler var. O ak nasl kapatlr? Ve de toplumsal hareketin de nasl olmas lazm ki, birok kadn gruplarn temsil edebilsin? Hangi toplumsal hareket bunu yapacak?

252

bak asndan azade deiller. San aan btn Mslman kadnlarn modern olduklarn ve zgrletiklerini dnyorlar. Bu anlamda Trkiye ile benzer bir bak as var ama tabii ki Trkiyedeki feministler bu hakim bak asnn dndalar bence, en azndan bunun iin abalyorlar. Didem: Fransann Mslman kadna bak iin sylediin eyin ayns Amerikada da var imdi. Buket: Ve bunun dinsel farkllktan deil, Avrupa merkezci dnceden kaynaklandn dnyorum. Bu slam kartlndan baka bir ey, tabii ki slam kartl var ama bence bu bak as kolonyalizmle balantl. Katlmc (f): Hi kimsenin bir ey sylememesi ok enteresan geldi. Buket: ...Irigaray, Kristeva gibi deil, o farkllk meselesine Kristevadan farkl yaklayor. Mslman kadn meselesinde cinsiyet farkln ve kltrel farkll bir arada grebiliyor. Mslman kadn hem kadn olduu iin Avrupann tekisi hem de Mslman olduu iin. Didem: Peki Fransann zellikle bu kolonyal gemiinden dolay m byle olduunu dnyorsun? Buket: Hesaplaamamaktan dolay olduunu dnyorum. Tarihiyle hesaplaabilse insanlar, o hesaplamann yaand bir dnemden halledilebilineceini dnyorum. Didem: Fransay pek bilmiyorum ama byle bir hesaplama Amerikadaki feministler arasnda ok ciddi derecede var. O halde bu hesaplamay smrgeci bir gemile aklayamayz, deil mi? Buket: Bence orada, u anda Amerikann Afganistanda falan yapt tam da smrgecilik. Dolaysyla Amerika da u anda smrgeci bir devlet ve Mslmanlara bakn bunda pay ok byk. Didem: Evet doru, smrgeci bir gemii olmasa da Amerikann u anda bir smrgeci olduunu syleyebiliriz. Burcu: Malesef artk syleimizi bitirmek zorundayz; hepinize geldiiniz iin ok teekkrler

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

syan Nisvan 253

254

Serpil akr Feminizm, feminist yntem, kadn tarihi, szl tarih, toplumsal hareketler, siyasal temsil, siyasal katlma aratrma alanlar arasnda yer alyor. Osmanl Kadn Hareketi zerine yazd doktora tezini 1991de tamamlad ve Osmanl Kadn Hareketi adyla kitaplatrd. stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler ve Kadn Aratrmalarnda dersler vermektedir.

Son haftalara yaklarken, tm bu konuulanlarn zerine feminist tarih yazmn tartmak artt. Tarih bir kayt tutmaysa eer kadnlarn bugnnn kaydn nasl tutacaz? Dahas, tuttuumuz bu kaytla reteceimiz bilgi bizim ne iimize yarayacak? Erkeklerce kurgulanan bir Tarihin onun dnda tezahr eden tm tarihleri hor grmesine inat, bugn tm o tarihlerin Tarihi alaa edebilme potansiyelini konuuyoruz. His-storynin (Tarihin) iktidarn Her-stories (kadn tarihleri) ile sarsmann yollarn aratryoruz. Serpil: Kadn tarihi yazm ya da daha doru bir ifade ile feminist tarih yazm, dnyada ve Trkiyede nasl ortaya kt? Hangi sorularla? Hangi yntemi kullanarak geliti? Zenginleti? Konumamda bu konular zerinde, rneklerle duracam. Bunu powerpoint sunumla yapacam. Somut rnekleri grsel malzemeyi grme imkannz da olacak. Konumam esnasnda sorularnz sorabilir, her trl katlm istediiniz gibi yapabilirsiniz. nce kadn tarihinin nasl ortaya ktna bakalm. Kadn tarihi dediimizde iki eyi kastediyoruz: kadnlarn bask altna alnlarnn tarihini ve onlarn bu baskya direnmenin tarihini. Yani sadece kadnlarn tarihte madur olduu, ezildii gereini ortaya koymuyor, onlarn direni mcadelesini ve rneklerini de aa karmaya alyoruz. Demek ki, iki temel nokta var: Kadnlarn patriarkal bir toplumda nasl yaadklarn, nasl ezildiklerini aa karmak ve ayn zamanda kadnlarn bu basklara nasl direndiklerine ortaya koymak, direnme yklerini ak etmek. Peki, tarih nedir? Tarih, herhalde tarihle uramayanlarn bile belli bir bilgisi olabildii, herkesin zerine konuabilecei bir disiplin. Tarih, gemiten gelecee bugnn kaydn tutmaktr. Tarih bir kayt tutma iidir. Kaydediyoruz, bilgi retiyoruz, bulduumuz, yazdmz

Kadn Tarih Yazm 255

256

metinlerle, kullandmz kaynaklarla bir belge meydana getiriyoruz. Bu belge ayn zamanda o toplumun bellei, gemii hakkndaki her eyi ieriyor. Bunu yaparak ayn zamanda toplumsal bilincin olumasna katkda bulunuyoruz, o bilgiyi, belgeyi, kayna okuyanlar bir bilin ediniyorlar. Tabii bu da neyi belirliyor? deolojiyi. Tarih bu ideolojinin bir parasdr. Tarih ideolojiyi belirleyen en nemli unsurlardan biridir. Ayn zamanda adlandrma ve tanmlama aracdr. Dnemi ve gemii hem adlandryoruz hem de tanmlyoruz. Tarih gelecek nesillere miras olarak, belge olarak kalmas iin yazlrken, belli bir ama uruna yazlyor, o anlamda ideolojiktir. Bu nedenle ona resmi tarih diyoruz ya da resmi olmayan tarih diyoruz. Bu nedenle tarih ideolojik bir bilgidir, metindir. lgili dnemin toplumu hakknda bize bilgi veren ideolojik bir kaynaktr. Tarihsel bilgi nasl retilir? Tabii ki olaylarn, durumlarn kaydn tutarak. Hangi olayn kayd tutuluyor? Tm tarihsel olaylarn kaydn tutuyor muyuz? Tabii ki hayr. Belli eyleri seiyoruz ve yorumluyoruz. Kim yapyor bunu? Tarihiler. Var olan olaylar ve belgeleri seiyor, kendi ideolojilerine gre yorumluyorlar. Tarih o adan nesnel bir ey de deil. Olaya ve duruma tarihinin nasl baktyla ilikili. Hangi olay ve konuyu daha nemli grdyle ilikili ok yakndan. Tarihi olaylar nasl gryor, hangi kayna, hangi belgeyi kullanyor? Bu konular tarihin, yani ortaya kan belgenin ieriini fazlasyla etkiler. Kadn tarihi bir alt disiplin olarak ne zaman ortaya kt? sorusunu sorsam yantnz ne olur acaba? Herhalde 70lerden sonra dersiniz. Kadn hareketinin, zellikle kinci Dalga Kadn Hareketinin ortaya kt dnemden sonra. nk kadn hareketi 70lerden sonra ikinci kez ortaya ktnda farkl bir balamda, farkl sorularla gndeme geldi. rnein, bilin ykseltme toplantlarnda tek tek kiilerin paylatklar bireysel deneyimlerin aslnda nasl da kadnlarn ortak sorunu olduu, ezilmenin ortak olduu ve kadnlarn ayr bir sosyal grup olduklar, farkl etnik gruptan, sosyal snftan, dinsel tercihten, cinsel ynelimden olsa da kadnlarn birtakm ortak noktalar olduu, ezilmilik deneyiminin ortak olduu ve bu ortaklklar zerinden bir politika yaplmas gereklilii kefedildi. Bilimlerin kadn bak asyla sorgulanmas da bu dnemde ortaya kt. O zamana kadar bilimler vard, ama kimin bilimiydi, kimin bak asyla vard, kimin sorunlarn zyor, kimin sorunlar bilimin konusu haline getiriliyordu? Bunlar tabii ki bilgiyi reten kiilerin cinsiyetiyle balantldr. nk insan kendisinden yola karak retir, sorunlarn problemin konusu haline getirir ve o problemler zerine bir teori retir. O teori ayn zamanda politikann konusu haline getirilir. Tm bunlar birbirleriyle ok balantl eylerdir. Bunlar kim belirledi bugne dek? Erkekler! 70lerden sonra ise kadnlar artk kendi sorunlarn anlatmaya, gndeme getirmeye, tartmaya, yazmaya ve bilim alanlarna girmeye baladlar. nce tek tek bilgi retmeye, bilimsel projelerde yer almaya baladlar. Kadnlarn sorunlarn projelerin konusu haline getirmenin yolunu atlar. Bylece ne oldu? Bilimle ideoloji ve kurumlar arasnda iliki kurulmaya baland. Bilimin aslnda bamsz olamayacan, ideolojinin paras olduunu, ayn zamanda toplumun rettii kurumlarn da bir paras olduunu, bunlar arasnda ok ynl bir iliki olduunu zellikle

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

1980 sonrasnda anlamaya balad kadnlar. Demin de bahsettiim gibi, kadnlarn gnlk yaamnda karlarna kan sorunlarn aslnda kiiye zel sorunlar olmad, aslnda tek tek Ayenin, Fatmann, Neclann, Serpilin yaad sorunlar olmad, bunlarn toplumsal yapyla ilgili sorunlar olduu, kadnlarn yaad toplumsal yapnn hem ideolojik, hem yapsal, hem kltrel olarak kadnlar ezen bir yap olduu kt. Peki, bu yapya ne diyoruz? Patriarka. Patriarkann kendine zg birtakm aygtlarnn olduu anlald. Bilim bu aygtlarn en nemlilerinden biridir. Bilimin retilme biimi kadnlarn ezilmesine neden oluyor. Bu yzden geleneksel bilim ve tarih nemli. Biz burada bugn tarihi konuuyoruz. Tarih kadnlarn ezilmesinde kullanlan nemli bir bilimsel disiplin. ok masum gibi grnyor ama gerektiinde kadnlarn ezilmesinde ok tehlikeli bir ara olabilir. Bilime tekrar bakalm; bilim nedir sorusunu sorarsak: Bilim, erkeksi, eril ideolojinin yeniden retim mekanizmasdr. Ne demek eril ideoloji? Erkeklerin karlar zerine temellenmi, onlarn karlarn destekleyen, iktidarn kurumsallatran ve bu iktidar ayn zamanda sylem dzeyine yerletiren bir yeniden retim mekanizmas En bildik rnei verelim: Kadnlarn menopoz konusu bugne kadar en az allan konulardan biri iken, penis sertlii, penisin bymesi ve ilevinin arttrlmas tp biliminin zellikle son yllarda en nemli konularndan biri oldu, oluyor. Oysa kadnlarda hormonal ve biyolojik deiime yol aan, menopoz sreci zerinde ok az duruldu. Zaten kadnlarn biyolojik retkenliini bitiren bu olay, reme temelli toplumun nasl meselesi olabilirdi ki? Gerei yanstmayan deerlendirmeler, kadnlara bu sreci rahat atlatmalarn salamak yerine, bu dnemde cinselliinin bittii trnden safsatalarn da beslenmesine yardm etti. Ne de olsa, ncelikle erkein hizmetine sunulan tp biliminin daha nemli ileri vard! Ne zaman ki kadnlar tp alanna, salk alanna girmeye balad, o zaman kadnlarn meseleleri daha derinden incelenmeye baland. Tarih de byle ite, erkeklerin gemite ne kadar kahraman olduklarnn, onlarn iinde bulunduklar kurumlar ne kadar iyi ynettiklerinin hikyesi olarak anlalyor. Tarih dediimizde erkeklerin deneyimlerinin olduu bir yky dinliyoruz. zlem: Burada erkeksi ideoloji derken de aslnda btn erkeklerin deil, batdaki orta snf beyaz erkein deneyimlerini gryoruz; erkeklikler arasnda da bir seme yaplyor aslnda... Serpil: Tabii. Erkekler arasnda hakim olan hangisi diye baktmzda, beyaz, zengin ve Avrupal olan gryoruz. Burada snf, ten rengi ve etnik zelliklerin hibiri yok. Siyah erkekler beyaz erkeklere nazaran daha ge kavuuyorlar haklarna. Fakat siyah/beyaz arasndaki hiyerari erkekler arasnda alsa da kadn erkek arasndaki uzun sre alamyor. rnein, ABDdeki oy hakk mcadelesinde, siyah erkeklere 1866da oy hakk verilirken bunun -siyah/beyaz- kadnlara verilmesi 1920yi buluyor. Ayn ayrm snfsal olarak da kendini gsteriyor. rnein, ngilterede artist (Chartist) hareketle1 erkek iilere haklar 1848de tannyor. Yani
1839-1848 yllar arasnda ngilterede ortaya kan artist (Chartist: Szleme) Hareketi ii haklarna ynelik ilk belirgin snf hareketi olarak kabul edilir. Szlemenin alt maddesinden ilki 21 yan zerindeki her erkee oy kullanma hakknn verilmesidir.
1

Kadn Tarih Yazm 257

258

erkekler arasnda haklarn alamayan son kesim olan erkek iiler, bu haklar kadnlardan iki yz yl nce elde ediyor. 1918te belli kstlamalarla 30 yan stnde ve belli mal varlna sahip kadnlara bu hak tannyor. Hep yle bir durum var: Tamam ezilen erkekler de var, ama eer cinsiyetiniz kadnsa orada size Biraz daha bekle, diyorlar. Ya da Bu hak iin mcadele et! Onu hak et! diyorlar. Ama hak mcadelesi krallara ya da soylulara kar kadn ve erkekler tarafndan birlikte balatldnda, sonuta ortaya kan siyasal projelerde bu hakkn niin erkekler tarafndan kadnlara tannmad, niin sadece erkek cinsine tannd konusunda bir aklama getirilemiyor. Bilimin elitist, sekinci, cinsiyeti yaps tm bu srece dayanak oluturuyor. Kurumlaryla, kltryle bu cinsiyeti yap yeniden retiliyor. Katlmc (a): Tarih kelimesinin ngilizcesi history yani his story. Serpil: Evet, erkein hikayesi, kadnn deil, her story deil his story. Demek ki kadnlarn hikayesini grmezden gelen bir mekanizma var. Fakat zellikle 70 sonras hareketle birlikte erkein kadn zerindeki basksnn aklanmas ok nemli bir sorun olarak vurgulanyor ve bilime de bu basknn kaldrlmasnda nemli bir grev atfediliyor. Kadn almalar disiplininin ortaya kmas bu balamda nemli katklar sunar bize. Bylece kadn hareketinin eylem ve sylemleriyle somutlaan sorunlar, bilimin konusu haline getiriliyor. Dolaysyla niversitelerde disiplinleraras bir bilim dal olan kadn almalar disiplini, sosyal bilimlerde nemli bir krlma noktas olarak ortaya kyor. Kadn almalar, var olan geleneksel bilim anlayna nemli eletiriler yapyor, feminizmden beslenen nemli bir bilim dal olarak karmza kyor. Peki, kadn almalarnn beslendii feminist teori ne diyor? Feminizm diyor ki; erkeklerle kadnlar arsndaki iliki bir kar ilikisidir ve bu iliki, erkekler lehine olan bir iktidar zerinde temellenmitir. Kadnlar ev alanlarna hapsedilmi, kamusal alana ktklarnda trl bahanelerle engellenmi, eitim hakk istediklerinde eitim haklar verilmemitir kendilerine... Yani, kadnlarn niversiteye gitmesi, eitim hakkn kazanmas, oy hakkn kazanmas hi kolay olmamtr. nk kadnlar onlar dlayan ok kkl bir gelenekle snrlanmlar, bunlarla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Antik adan itibaren hem tarih hem de siyaset bilimi metinlerine baktmzda, insan haklar, zgrlk, eitlik ideallerini vurgulayan metinleri yazanlarn, sz kadna geldii zaman kadn grmezden geldiini grrz. Metin genel olarak insan haklar diye yazlr ama o insan haklar dediimiz ey aslnda sadece erkek haklardr. rnein, liberalizmin en nemli isimlerinden biri olan J.J. Rousseau, toplum szlemesi, toplumla birey arasndaki iliki, insanlarn zgrlemesi gibi bir sr eyden sz eder. Hep insan haklar der, ama Emile adl eserinde kadn, ev iinde erkein keyfi iin uraan, onun rahatn salayan, ok fazla eitim almas gerekmeyen, sadece okuma yazma bilmesi yeterli olan bir varlk olarak tarif eder. Kadna bakn bu eserinde ok net ortaya koyar. Rousseaunun Emile adl kitabnn bu adan okunmasn tavsiye ederim. Cinsiyetilik yllar boyunca eitli metinlerle, zellikle siyaset bilimi metinleri araclyla bugne kadar gelmitir. Bu metinlerde birey, erkek bireydir, beden, erkek bedendir Demek ki ne oluyor? Erkeklerin karlar kadnlarn roln belirliyor, varlklarn ekillendiriyor. Peki,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bunu nasl sarsabiliriz? Bu ancak kadnlarn, kendileri adna, kendileri iin bilgi retmeleriyle ve kendi tarihlerini yazmalaryla, bunu ortaya koyacak mekanizmalarn kurmalaryla, bunu hedefleyen yeni bir disiplinle mmkn olabilir: yani kadn almalar disiplini ile. Kadn almalar disiplininin ortaya kmas, kadnlar iin bir bilgi teorisi ve feminist yntemin oluturulmas, u ana kadar bahsettiimiz, kadnlarn ikincil konumunu ve grnmezliini deitirmek iin atlm, bence ok devrimci, dnmc ve de radikal bir admdr. Bir baka nemli nokta ise, bu disiplinin feminizmden, kadn hareketinden uzak olmamasdr. Kadnlar zerinde aratrma yapanlarn kadn hareketi ile balarn kaybetmemeleridir. nk eylem ve teori birbirini besleyen en nemli iki faktrdr. Feminizm politik bir harekettir. Kadnlarn bask altna alnan, denetlenen yaamlarnn deimesini, onlarn zgrlemesini amalar. Bu nedenle hayatn btnyle ilikili olan tm alanlar kapsar. Feminizmin temel ilkelerinden biri olan Kiisel olan siyasaldr ilkesinde de grlecei gibi, hayatn her alan politikann konusudur. Kadnlarn sorunlar, genel lke sorunlarndan bamsz deildir, bu sorunlarn politikann konusu haline getirilmesi ve feminist bilincin olumasna hizmet etmesi nemlidir. Kadn almalarnda sre iinde, kadn aratrmas, feminist aratrma ve toplumsal cinsiyet -gender- aratrmalar gibi farkl alanlarda ekillenmitir. Kadn aratrmas nce kadnlara odaklanan, kadnlarn deneyimini grnr klmaya alan bir alan olarak ortaya kmtr. Sonra, feminist aratrmann yntemleri gelitirilmitir. Daha sonra toplumsal cinsiyet buna eklenmitir. Kadn konusunda aratrma yapan aratrmac erkek de olabilir, kadn da. Tarihe bakarak yzeysel, sonuca ilikin bilgiler sralanabilir. Ama feminist aratrma yapyorsak bu bilgilerin alt alta sralanmas yetmez. Kadn deneyimlerinden yola karak elde edilen bilgileri kadnlar iin politik bir bilgi haline getirmek, kadnlar iin ortak bir bilin yaratmak ve kadnlarn glenmesini hedeflemek zorundayz. Geenlerde, bizim fakltede, ngiltereden gelmi bir erkek akademisyenin sosyal politikalarda kadnn nasl yer aldna dair Polonya ve Trkiye rneklerini karlatrd bir sunumu dinledik. Sunumunu yaparken srekli Benim amacm zaten politika yapmak deil, ben politikac deilim, diyordu. Bunun zerine renciler Peki, kadn almas nedir, bu almay yapma amacnz nedir, bu almann sonucunda neyi aa kardnz, bunu kimin yararna yaptnz? diyerek, kadn almalarnda yntemin temel sorularn sordular. Bu sorulara cevap veremedi tabii ki! O yzden diyorum: Kadn almak baka bir eydir, almay feminist yntemle yapmak baka bir eydir. Sonu olarak, temel meselemiz, almann odana, aratrmann kadnlar lehine bir dnm gerekletirmek ve dolaysyla toplumu dntrmek yerletirilmeli. Sizlerin almalarnz, tezlerinizi nasl kurguladnz, sorularnz nasl sorduunuzu bilmiyorum. Ama aratrmann, almann odana bu hedef konulmazsa, bu alma kadn almas olmaz. Kadn alrsnz, ama o alma kadn almas olmaz. Kadnlar asndan bilimin amac, sosyal gereklii ve kadn gerekliini anlamak, kadnlarn ezilmesini, smrsn ortadan kaldrmaktr. Bizim boa kaybedecek zamanmz yok; biz kadnlarn ezilmesini, smrlmesini ortadan kaldrmak zorundayz. Tabii ki,

Kadn Tarih Yazm 259

260

Ben entelektel haz duyduum iin bunu yapabilirim, diyebilirsiniz ama eer bu ie bulamsanz, bunun ayn zamanda belli kurallara bal olarak, belli amalarla yaplmas gerektiini ve kadn zgrlemesini, ayn zamanda da bir kadn olarak kendi zgrlememizi salamas gerektiini de unutmamalyz. Ben, feminist bir akademisyen olarak sadece kadnlar aratrmyorum, ayn zamanda btn yaptklarmn bana ve tm kadnlara olumlu etkisi olacan da biliyorum. Bunu baka hibir bilim dalyla uraan hissedemez, ama ben bunu hissediyorum. Bu, ayn zamanda beni de gl klyor, yaptm ey bugnden bana da yaryor. Bu ok nemli bir farkndalk ve hem toplumdaki hem de kendimdeki bu dnm hissetmek de bir akademisyen olarak benim iin ok nemli. Bu yzden kadn almas kadnlarn ezilmiliklerini ortaya karmak ve kadnlar lehine bir dnm salamak iin tarafl bilgi retir. Pozitif bilimlerin iddia ettii anlamda bir nesnel olma kaygs ya da iddias tamaz, keza bu tr bir nesnelliin mmkn olmadn syler. Tabii ki bunun anlam, nesnel bilgi yoktur ve buna ulamak imknszdr deildir; tam tersine, nesnel bilgiye ulama abamz hep srmelidir. Nesnel bilgiye ulamak nemlidir. Ama retmi olduumuz nesnel bilgi, bizim bir aratrmac olarak sahip olduumuz cinsiyetimizden, kimliklerimizden, deerlerimizden, karlarmzdan ya da maddi yaammzdan bamsz deildir. Bunu Thomas Kuhn da syler: Bilgi, bilgiyi retenin sosyal evresinden, dncelerinden, deneyiminden, gemiinden bamsz olamaz. rettiim bilgi, bilimsel bilgi, zaten nesneldir, demek baka bir ey, bu bilgin nesnel olmaya almas demek baka bir ey. Ama Ben kadnlardan yana bilgi retme derdi olan birisi olarak tarafszm, diyenler de taraf aslnda. Kadn almalar, Bu ikiyzll grmek lazm, diyor. Bu balamda Trke bir kaynak olarak bizim Necla Akgke ile derlediimiz Sel Yaynlarndan 1996 ylnda kan Kadn Aratrmalarnda Yntem kitabna baklabilir. Kadnlardan yana olan bilginin retilmesinde eylem, teori ve yntem arasndaki iliki, yani kadn hareketi ile kadn almalar disiplini arasndaki iliki de ok nemlidir. Kadn hareketi sokakta eylemi yaparken, politikann konularn belirlerken, ayn zamanda feminist yntem, feminist teori bunu bilgiye dntrr. kisi birlikte iliyor, hi kopuk deiller; ikisi birlikte hareket ediyor ve o yzden beraber, kolektif bir kar k var, taraf olma hali var, bu ok nemli. Bilgi retirken kullanlan yntem, aratrma srecini ve sonucunu etkiler. Kimin, neye, nasl ve hangi aralar kullanarak bakt; hangi gereklie, hangi kadn gerekliine bakt; bu gereklii kimin, nasl tanmlad ve bu gerekliin bilgisinin kimin iin retildii ok nemlidir. Kadn Aratrmasnn Nitelii Nasl Olmal? Kadn aratrmasnn sahip olmas gereken nitelikleri ksaca zetlersek: Amac, salt bilgiye ulamak deildir; edinilen bilgi feminist eyleme dnmeli, kadnlarn yaamn deitirmeli ve kadnlarn zgrlemesine katk salamaldr. Bu yzden kadnlarn tarihini yazmak iin ncelikle geleneksel tarih anlayna meydan okumak gerekir. nk geleneksel tarih erkeklerin deneyimlerini esas alr. Bu tarih iinde kadnlarn ya kurbanlar ya da hrsl varlklar olarak dikotomik temsili

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

vardr ya da kadnlar hi yokturlar. Kadnlarn deneyimlerini grnr klabilmek iin, kadn ve erkek arasndaki iktidar ilikisini sorgulayan yeni bir yntem gerekiyor; bu yntem, feminist yntemdir. Tarihsel bilgi niin, nasl, kim tarafndan ve kimin iin retiliyor? Kimin dncelerini, kimin karlar dile getiriliyor? Bir kadn tarihi bunu sorabilir. Hangi grubun bilinci ykseltiliyor, hangi grubun deneyimi atlanyor, hangi grup marjinalletiriliyor? Bu sorular dier ezilenler ve marjinalletirilenler iin de sorabilirsiniz. Tarih yazm kimin tekelinde? Daha nce de sylediim gibi tarih yazm ok nemli ve ok hkmedici bir ey, nk bir kere yazld zaman her eyi belirleyebiliyor. rnein yirmi sene nce bu topraklarda herkes kadn hareketi tarihi yok derken, bugn artk hi kimse Osmanlda kadn hareketi yoktur diyemiyor. nk bu hareketin tarihi yazld artk. Bunlar yazlmadan nce ne deniliyordu? Cumhuriyet kadnlara haklarn vermitir; kadnlar bu haklar iin ncesinde hibir mcadele yrtmediklerinden bu haklarn deerini bilmiyorlar; bizim kadnlarmz byle emeksiz kazandlar haklarn trnden ifadelerle, kadnlarn gcn kmsyorlard. Oysa bu mcadelenin ncesi vard ve hl da devam ediyor. Kadnlarn Osmanl dneminde bir mcadelesi yoktu demek, kadnlarn gcn grmezden gelmek ve onlar gsz klmak demektir. te bu yzden, kadnlar glendirmek iin kadn mcadelesinin tarihini yazmak ok nemli. Bu nedenle tarih yazmnn kimin tekelinde olduu, kadnlarn bu alana nasl girdiklerine bakmak lazm... Konumamda tarih yazma tekeline meydan okuyan drt kadn rnek olarak vermek istiyorum: Christine de Pizan, Jane Austen, Fatma Aliye ve Halide Edip Advar. Christine de Pizan 1364-1430 tarihleri arasnda yaad.Tarihe hayatn yazarak kazanan, ilk profesyonel yazar kadn olarak geti. Kadnlar ikinci snf olarak gren zihniyetle mcadele eden kitaplar yazd. 1405te Kadnlar Kentinin Kitab adl topik eseri yazd. Kocasndan boandktan sonra drt ocuuna yazd kitaplardan kazand parayla tek bana bakt. Kadnlara ilikin nyarglar grd, bunlar kabul etmedi. Jane Austen, ngiliz edebiyatnn nemli romanclarndan, kadnlarn tarihte yokluunu sorgulayan ilk kadnlardan biridir. Henz 16 yandayken, IV. Henriden Carln lmne Kadar ngiltere Tarihi adl almasnda, kadnlarn tarihe niin ilgi duymadklarn irdeledi. Kitabn giriinde tarafl, nyargl ve cahil bir tarihi tarafnda yazlm tarih diye kendinden bahsederek, bu konuya eilme gerekesini, kadnlarn tarihte zne olarak alnmadklar noktasndan yle ifade eder: O tarih kitaplarn okurken o kadar skldm ki, ruh yok. Bakyorum o kitaplara, deniyor ki 1399 tarihinde IV. Henri sevinle tacn bana giyer... byk ihtimalle kral evlidir. nk onun drt erkek evlada sahip olduunu biliyoruz; karsnnsa kim olduunu, hatta baka ocuu var m yok mu bilemeyiz, nk bunu yazmamlar, diyen Austen, O yzden ben bunu ok skc buluyorum, niye kadn yok? diye sorgulamasn srdrr. Bunu 16 yandayken yazyor, dnn! Peki, neyi sylyor aslnda? Kadnlarn tarih kitaplarnda zne olarak yer almadn, marjinal klndn, hi olmadn ve tarih yazmndaki kuruluu ve renksizliini sylyor. Peki, Jane Austenn bunlar yazdn nereden biliyoruz? Tabii ki kadn tarihilerin almalar sayesinde. Kadn tarihiler yeni belgeler bulduklar gibi, var olan belgelere yeniden bakyorlar, kaynaklar tekrar

Kadn Tarih Yazm 261

262

tekrar okuyarak, bu belgeleri yorumluyorlar. 1800lerde Jane Austen kadn tarihini o zaman dillendirmi, biz aslnda yeni bir ey yapmyoruz, tarihimize dnersek bulabiliriz, diyorlar ve buluyorlar da zaten. Fatma Aliye de ayn eyi, kadn tarihi hakknda bilgi eksikliini sylyor aslnda; 1896 ylnda bir inceleme yazs yazarken, slam corafyasnda 13. yzylda erkeklere eitim veren yze yakn kadn profesrn varln saptyor. Ayrca, Fatma Bint-i Abbasn eyhi olduu bir tekkede erkekler tarafndan kt muameleye maruz kalan kadnlarn barndrldn buluyor. Nasl oluyor da tarihimizden bu denli habersiziz? diyerek aknln dile getiriyor. Halide Edipte ise, 1913te, kadn tarihini gelecek kuaktan kadnlarn yazacana ilikin inancn grrz. Bir konferansnda konumasna yle balar Halide Edip: Her yerde kadnlarn uyanp ilerlemeleri de baka hareketler gibi yava ve zincirleme bir hareket olmutur. Osmanl kadnlarnn terakki yolundaki mesailerinin henz bir tarihesi olmamas, onlarn da bir ey yapmam olmalar demek deildir. Bilakis bugn byk ve umumi bir tiyatro salonundan kadnla bu kadar mahrem bir mevzudan bahsetmek ve bu mevzuu dinlemek iin bu tiyatroda Osmanl kadnlarndan mrekkep, muhterem ve byk bir kitle bulmak. Bunlar iftihar edilecek eylerdir. Bugn bu saat, ben size byle hitap ederken, siz beni dinlerken phesiz biz de tarih yapyoruz, demektir. Bu tariheyi torunlarmz bir konferans dolduracak kadar uzun ve iftiharla yaptklar zaman, elbet bizim aciz fakat hsn-i niyet ve samimiyetle dolu bin mkiltla elde edilen mcadelemizden de bahsedeceklerdir. Yani, bizim tarihimizin yazlmamas, bizim haklarmz iin mcadele etmediimiz anlamna gelmemelidir, diyor Halide Edip. Bu tariheyi yazma grevini ise, bize, biz kadn tarihilere havale ediyor. Ben bu grevi stlenmi bir kadn tarihi olarak konumalarma genellikle onun bu alntsyla balamay tercih ederim. Anneannelerimin bir torunu olarak gururla ve onlar hissederek cokuyla yerine getiririm bu grevimi. imdi tekrar geleneksel tarih yazclna dnelim. Bu tarihte daha nce belirttiim zere, zne erkek, kadn yok ya da ok az sayda var. Erkeklerin yaam pratiklerinden kaynaklanan olaylar tarihe geiyor. Fetihlerin, savalarn, siyasi kurumlarn, sendikalarn tarihi yazlyor ve bununla balantl olarak, bu olaylarn getii yerler olan kamusal alanlarn tarihi yazlyor. Kadnlar bu alanlara, bu alanlardaki cinsiyeti yaplar yznden giremiyorlar; dolaysyla, tarihin iinde de yer alamyorlar. Kadnlarn yer ald zel alan ve onlarn bu alandaki deneyimleri, geleneksel tarih yazmnn ilgi alanna girmiyor. Kadnlar kamusal alana giremedikleri gibi niversiteye de giremediler uzun sre... Virginia Woolfun Kendine Ait Bir Oda kitabn okumusunuzdur. Orada yazar ktphaneye gitmek ister, kapal olduunu grr, ok zlr, niye byle der ve bunun eletirisini yapar. Kadnlar niversitede eitim grme hakkn ok ge elde ettiler. niversiteye girmek istediklerinde bu istekleri kabul edilmedi uzunca bir sre. Bunun zerine onlar da kendi okullarn atlar. Para toplayp kz kolejlerini at kadnlar. niversite eitimi alamadklarndan tarihilik mesleini de icra etmeleri ok ge oldu kadnlarn. Tarih eitimi almak iin niversiteye gitseler bile erkeklerle ayn salonda oturamadlar. rnein Almanyadaki uygulamada erkeklerle aralarna tahta bir perde kondu. Kadnlar o tahta perdenin

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

arkasndan hocann sesini dinlemek zorunda brakldlar. Bunun gerekesi ise, kadnlarn erkek rencilerin dikkatini databilecekleri olarak akland. Ayrca erkekler aldklar eitimin ardndan direkt diplomalarn alabilirlerken, kadnlar btn dersleri geseler bile mezun olmak iin tekrar bir snavdan gemek zorunda brakldlar. Yeterince zeki olduklarn ispatlamak zorundaydlar! Eitim alanndaki bu ayrmclk ne anlama gelir? Kadnlarn yazamamalar, kayt tutamamalar, belge oluturamamalar ve dolaysyla tarihsel bilgi oluturamamalar anlamna gelir ve sonu olarak, tarih de bu eitimi alan erkekler tarafndan yazlr. Bu eitimi alma ayrcal ise aristokrat, orta snf erkeklere aittir. Burjuva eril tarihiliinin, onu srdren erkeksi yurttalk hikayeleri etrafnda kurgulanan bir tarih anlay vardr. Kadnlarn yurtta olmad, tarih dnda saylmalar gerektii retilir erkeklere ve tabii kadnlara da Tarihi erkeklerin yazyor olmas, kadnlarn tarih blmlerine girip bu blmlerden mezun olmalarndan sonra da deimemitir. Tarih blmnden mezun olan kadnlar ne yapmlar, mesleklerini icra edebilmiler mi? Geen sene, 2010da iki dnem svete, Stockholm niversitesindeydim. Ziyareti aratrmac olarak niversitenin Siyaset Bilimi Blmnn katndaki koridorda bir kadnn portresi aslyd. Kim olduunu merak ettim ve aratrdm. sve bize gre kadn zgrl ve eitlii asndan daha ileri bir lke olsa da, kadnlar akademideki cinsiyetilikten paylarn almaktan kurtulamamlard. Fotoraftaki kadn, Ellen Fries, svete 1883te, ilk tarih doktorasn alan kadnd. Ancak tarihilik mesleine girememi bir trl... niversitede hoca olarak grev almas uygun grlmemi, ona ancak rencilere danmanlk grevi verilmi. Tarihilii niversitede icra edemese de dardan, kadnlarn tarihine ilikin popler kitaplar yazmaktan geri kalmam... Yazma edimi ok nemli bir iktidar arac, nemli bir g, o yzden kadn bana oralara girmek ok kolay deil. Annales -sosyal tarihekolnn kurucularndan Lucien Febvrenin kars Susan Dognonun, tarih ve corafya doktoras vard. Kocasnn tm eserlerinde bir asistan ve sekreter olarak alt. Benzer ekilde Feodal Toplum adl eseri Trkeye evrilen Marc Blochun kars da onun tm kitaplarn editr ve sekreteri oldu. rnekleri verilen ve verilmeyen tarihi kadnlarn hepsi tm emeklerini kocalarnn eserlerine verdiler. Bu eserlerde isimleri gemedii gibi bazen bir teekkr bile almadklar durumlar oldu. Peki, kadnlar tamamen dlayan bu tarih anlatsnda krlma ne zaman oldu? Annales Ekol dediimiz, sosyal tarih ekolnn ortaya kyla. Sosyal tarih neye bakyor? nsanlarn yaamna, onlarn nerede, nasl yaadklarna bakyor, ama tabii burada da kadnlara dair ok eksiklik var. rnein E.P Thompson, ii snfnn tarihini iilerin anlatlarna dayanarak yazd ngiliz i Snfnn Oluumu adl kitabnda kadn rgtlerinden de bahsediyor, ama kadnlarn ezilmiliini aa karmak gibi temel bir meselesi olmad ve aratrmann odana kadnlarn ne yaptn yerletirmedii iin kadnlarn deneyimleri iilerin eylemlerine eklemlenen bir ey haline geldiinden yine eksik kalyor. Ancak sradan insana bakmay amalayan sosyal tarihin kadn tarihine etkisi yine de olumlu oluyor. Ardndan hem klasik metinlerde hem kutsal metinlerde, erkein

Kadn Tarih Yazm 263

264

egemenlii ve bu egemenliin aslnda doal ve deimez olduu, kadnlarn akllar eksik ve duygusal varlklar olduu trnden kadn dmanln besleyen metinler kadn tarihiler tarafndan deifre edilmeye baland. Kadn tarihinin en nemli amac, kadnlarn tarihsel deneyimini grnr klmak ve onlar bask altna alan politikay karmaktr. Bunu baaran, kadn tarihinin ilk rnekleri saylan birok eser yaymland: Gerda Lernerin The Majority Finds Its Past: Placing Women in History / ounluk Gemiini Aryor kitab, Gisela Bockun Avrupa Tarihinde Kadnlar kitab, Joan Scottun Toplumsal Cinsiyet: Faydal Bir Tarihsel Analiz Kategorisi adl makalesi. -Bu makale Agora Yaynlarndan Trkede yaymland.rnein bu kadn tarihi almalarndan bazlaryla, Avrupada cereyan eden engizisyon mahkemelerinde, cad avlarnn nasl kadn cinsine kar katliama dntrld aa karld. Dinin nclk ettii bu avlarda, binlerce kadna ikence edildi, yakld, ldrld. Dinle siyasal otorite kol kola yaptlar bu ii. Sadece ocuk drmede kadnlarn ilevi deil, profesyonel doktorlara alternatif olarak ifac kadnlar tehlike olarak grlyordu. Peki, biz bunlar nereden biliyoruz? Var olan belgeleri ya da daha nce nem verilmeyen kaynaklar, kadn tarihilerin farkl sorularla yeniden incelemesiyle Bu konuda Pencere Yaynlarndan kan Cadln Tarihi kitabn okumanz neririm. On milyon dolaynda kadnn yakldn biliyoruz. ngilterede Sussexte grmtm bir cad ikence aracn. 1996 ylnda Sussex niversitesinde cadlara ikence yaplrken kullanlan aralar sergilemilerdi. Bir tanesinde tahta sandalyeden mancna benzer bir mekanizma yapmlar. Cad diye yakalanan kadn itiraf ettirmek iin, bu sandalyeye oturtuyorlar, elleri ve ba skca balanyor. Bu sandalye kadnla birlikte suya daldrlyor, tam boulmak zereyken dar kartlyor. tiraf alana dek devam ediyor bu ikence. Sergide tm bu ikence aletleri yer almt. Bu aletler bize kadnlara verilmek istenen dersin boyutunu ok iyi gsteriyordu. Kadnlarn tarihini yazmak, tarihsel gereklii sorgulamak nemli. Bunun iin cadlara da bakabiliriz, baka eylere de Cinsiyet rollerinin tarihsel evrelerdeki durumlarna bakabiliriz. Ama bunu yaparken mutlaka kadn ve erkek arasndaki iktidar ilikisini aa karmal ve sorgulamalyz. Kadn ve erkek arasndaki iliki bir iktidar ilikisidir, baka hibir ey deil. Kadnlarn ve erkeklerin arasndaki atma, kadnlar kendi hayatn kendi belirlemek istedii iin kyor. rnein, ngilteredeki sfraj/oy hakk hareketinin ok youn olduu dnemlerde kadnlar aalayan, dmanlatran inanlmaz kartpostallar var. Kadnlar oy hakk kazanrsa ev pislik iinde kalacak, yle olacak, byle olacak, diyen antisfraj bir hareket var. Niye? nk bu bir kar meselesi de ondan. Hayatlarnn deieceini, belli yerlerde, belli sorumluluklar stlenmek zorunda kalacaklarn biliyor erkekler. Dmanln arkasnda korku da var, paylat, keyfini srd bir sr eyi yitirmek de... Bir rnek vereyim sizin iin, bir tarihi, bir airin evlerini ihmal eden kadnlardan nefret ediyorum szn ok beendiini ve benimsediini sylyor. Niye peki? nk bir tarihi olarak biliyor ki evini ihmal eden bir kars olsa, o yazaca tarihsel metni retemeyecek ya da bunu retmekte zorlanacak. Karsnn, evinde oturuyor

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

olmasndan ve onun ev ii ilerini onun yerine de stlenmesinden bizzat kar var. Keza yukarda verdiim nl tarihilerin tarih doktoras yapm karlaryla ilikilerine baktmzda bu kar ilikisini ok net grebiliyoruz. Aratrmalarn asistanln yapmak, biteviye daktilo iini stlenmek, bin trl vr zvrla uramak, kadnlara layk grlm her zaman. Kadnlarn Ortak Hafzas Tarih yazma iine girimek, dorudan iktidar ilikisine dahil olmak anlamna geliyor. Peki, ne yapyor feminist tarihilik? Toplumsal hafzay kadnlarn lehine kazyor. Tabii ki olmayan bir eyi ortaya karmyor. Var olan, ama st rtl olan bilginin stndeki al, rty kaldryor. Bunun iin var olan belgeler bir kere de bu bakla okunuyor. Kazmann yntemlerini bildiimizde bu belgelerden ok gzel sonular karabilir yeni gereklere ulaabiliriz. Yeter ki, o belgelere, kaynaklara ulaabilelim. O belgeleri bulabilirsek kadnlara ait ortak bir hafza oluturabiliriz. Bu Trkiyedeki hafza da olabilir, ngilteredeki, Amerikadaki, randaki de Bata dediim gibi, kadnlarn bir ezilmeye maruz kalmas var, bir de buna direnme pratikleri var. Bunlarn hepsini bulabiliriz. Benim Polonyadaki, Rusyadaki, randaki, Arjantin ya da sveteki kadn hareketini, mcadelesini grmem, onlarn baarlarn, direnlerini, direnme noktalarn grmem ayn zamanda benim ortak kadnlk hafzam da oluturuyor. Bana g katyor, beni glendiriyor. Bunun iin nasl bir yntem izleniyor? Kadnlarla ilgili tm kaynaklar, yazl kaynaklar, kadnlarn eylemlerde datt brorler nemli. Her nedense Trkiyede eylemlerde datlan bildirilerin zerinde tarih yoktur, sanki herkes bugn hatrlayacakm gibi. rnein, diyelim ki iddete ynelik bir eylem yaptk, kk, gri yaynlar dediimiz bildiriler, brorler dattk. Ancak bunlarn zerine o gnn tarihini maalesef atmayz. Tarihsizdir bu bildiriler. Ben hemen alr tarih atarm, zira bunlar nemli belgeler, be sene, 20 sene hatta bir sene sonra bizim iin nemli kaynaklar olacaklar. Bu belgeler bize, ceza kanununun, medeni kanunun deimesi srasnda, iddet eylemleri srasnda kadnlarn hangi konular, gndeme nasl tadklarn gsterir. Btn bu belgeleri veya fotoraflar bulabilir, almamda kullanabilirsem, kadnlarn kararllklarn, neyi sorun ettiklerini, neyi nasl yaptklarn grebilirim. Mesela birazdan size kadn hareketi hakknda gstereceim fotoraflar, dnemin ve eylemin ruhunu ve varln bize kantlayan nemli belgelerdir. Bu yzden kadnlara dair olan btn belgelerin muhafaza edildii Trkiyedeki Kadn Eserleri Ktphanesi veya ngilteredeki Fawcett Ktphanesi gibi kadn ktphaneleri, kadn tarihi iin ok nemlidir. Kadn tarih yazmnda bir ey daha ok nemli: Bu tarihi yazabilmek iin aslnda yeni kavramlar ve yeni dnemselletirmeler gerekiyor. rnein Tanzimat Dnemi, Merutiyet Dnemi, II. Dnya Sava sonras ya da ncesi gibi dnemselletirmeler, kadnlarn deneyimleri dlanarak yapld iin o dnemlerde kadnlarn neler yaadklarna, nasl yaadklarna, neler sylediklerine bakarak buna gre yeni dnemselletirmeler yapmak gerekiyor. Politik proje ile cinsiyet ilikileri modelleri arasndaki balanty kurmak gerekiyor. rnein 1908

Kadn Tarih Yazm 265

266

genel seimi denir ve bu siyasi tarihte ok nemli bir dnemdir. Genel dediimizde herkesin katld bir seim olmaldr, deil mi? Peki, herkes katld m 1908 genel seimlerine, kadnlar var m? Yok! O kadar rahat kullanyoruz ki bu kavram, hocalar o kadar rahat anlatyorlar ki 1908 genel seimleri diye... Fakat genel seim kimin genel seimi? Btn erkeklerin katld bir seim, ama kadnlarn katlmad bir seim. Bu yzden bu seimi anlatrken genel seim diyemeyiz, erkeklerin katld bir seim deriz. Kavramalar nasl kullandmz ok nemli bir konudur. Kadn deneyimleri nasl yakalanabilir? Birok resmi kaynaa baktmzda pek ok eyin nyargl olarak atlanm olduunu gryoruz. Diplomatik yazmalar, belgeler, kronikler... Btn bunlar erkeklerin yaamn grnr klar, oysa kadnlarn yaamna bakmak gerekiyor, kadnlar kaytlarda aramak gerekiyor. Bu tr resmi kaynaklarn yan sra sadece kadnlara ait olan kaynaklarmz da var: Kadnlarn gnlkleri, mektuplar, hatratlar, fotoraflar, biyografiler, edebiyat eserleri, kadn dergileri... Bunlar ok nemli. Burada kadnlarn direkt kendi seslerini, grntlerini, yazlarn, kendi ifadelerini bulabiliyoruz. Bunlarn yan sra, Osmanl kayt defterleri olan hesap, tereke, vilayet ahkm defterlerine, nfus, miras, kad ve konsolosluk kaytlarna, fermanlara, arzuhallere, fetvalara, mezar talarna da bakabiliriz. Mezar talar da incelenebilir. Hi Osmanl dnemi kadn mezar ta grdnz m? Kadn mezarlar ieklidir, zm taneleri vardr stnde, her bir zm tanesi dourduu bir ocuu gsterir, dourduu ocuk says kadar zm tanesi vardr. Onlar da bize bir ey anlatr. Resimler, minyatrler, ine oyalar, giysiler, gzya ieleri, btn bunlar kadnlarn yaanmlklarna dair bize birok ey sylerler *** Yazl tarihte yer alamayan kadnlarn tarihini yazabilmek iin, szl tarih yntemi nemli bir yntemdir. Szl tarih yntemiyle yeni kaynak ve belgeler elde edebiliriz. Yeni bir belge yaratabiliriz. Bu yntemle, kiilerin belleindeki bilgiye, tarihe onunla yaplacak bir grmeyle eriilir. Bu, kiinin z anlatsdr. Trkiyede bu konuda epeyce proje yapld imdiye dek. Tarih Vakfnda eitli projeler yrtld. Kadn Eserleri Ktphanesinde kadn tarihi projesi yapld. Ben, stanbul niversitesi Kadn Aratrmalar Merkezinde alrken, merkezin istei zerine 95-96 ylnda Cumhuriyetin nc kadnlarn konu alan bir szl tarih almas yrttm. Milletvekili Hasene Ilgazdan ses sanats Safiye Aylaya, yazar Cahit Uuka dek mesleklerine gre nc ya da ilk olan yirmi be kadnla grld. Anlatmlar deifre edilerek belgeye dntrld. u an grtm kadnlarn hepsi ld, hibiri u anda yaamyor. Ayrca milletvekili kadnlarla, 1999, 2002 ve 2007de parlamento yesi olmu kadnlarla bir szl tarih almas yaptm. Kadnlarn vasfl ii olmadklar sylenir ya, oysa kapitalizmin ortaya k dnemlerinde kadnlarn terzilik, kuyumculuk, cilaclk, dantelaclk, dadlk, stlk, ev hizmetilii gibi meslekler icra ettiklerini grrz. Gisela Boch, ngilterede, tekstil sanayisinin yn sektrnde alanlarn % 70inin kadn olduundan ve yine ipekdantela sanayisinde de kadnlarn varlndan bahsediyor. Bunun nedeni sadece kadnlarn ucuz igc olmalar deil, ayn zamanda rgtl alma deneyimine sahip olmalarndan kaynaklanyor. Ama bize bugn

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ne syleniyor? Kadnlar sendikal rgtlenmelerde yer almamlardr. Yukardaki bilgi, bunun gerekten byle olmadn dorulamyor mu? Yine bir kadn tarihinin almas sayesinde kadnlarn ngilterede neden sendika kaytlarnda yer almadn anlyoruz: 1847de, i Birlii sendikas, ye olmak isteyen kadnlar ye etmiyormu. Yani, kadnlar sendikada mcadele yrten erkekler tarafndan cinsiyetilie maruz braklmlar. Bu yzden Kadnlar sendikal deillerdi, demek yerine; Kadnlar sendikadaki erkeklerin uyguladklar ayrmclk yznden sendikal olamamlardr, diyebiliriz. rnein, o dnemin sendikalar dul ve yetimlerin almasn kstlyor, karsnn veya kznn almasna izin veren veya onlara alet veren yeleri para cezasna arptrabiliyor. Bu saptamalar, kadnlarn gemite ciddi olarak cinsiyeti ayrmcla maruz kaldklarn gsteriyor. O zaman kadnlar yoktur yerine Kadnlar niye yoktur? sorusunu sormak gerekiyor. Osmanlya baktmzda 1872-1907 yllar arasnda Osmanl mparatorluunda rgtlenen elli grevin dokuzunun kadnlarn alt i kolunda yapldn gryoruz. Feshane grevinde elli kadnn grevin rgtleyicisi, yrtcs olduunu belgelerle gryoruz. Kadnlarn sadece kurban deil, tarihin yapmna katlan tarihsel zneler olduunu anlyoruz. Kadn tarihi bunu ortaya koyuyor. Kadnlar tarihsel znedir ve tarihin yaplmasna katkda bulunmulardr. Kadnlar her ne kadar cinsiyeti ayrmcla urasalar da bir frsat bulduklar zaman ortak yaltlmlklarn bir bakaldr ve hak arama hareketine dntrmlerdir. Dnyann deiik corafyalarnda bu rnekleri bulmak mmkndr. Bu bilinlenme tabii ki ok kolay deildir, feminist bilince herkes sahip olamyor ama kadnlar ne olursa olsun bir ekilde bu bilince eriyorlar. inde bulunduklar ikincil staty kavryorlar ve erkeklerin basksna kar ba kaldryorlar. Feminist tarihiler de bu bakaldrnn boyutlarn yazyorlar, onlar tarihe geiriyorlar. Bahsettiimiz, eylemle teori arasndaki iliki, bylece gereklemi oluyor. Bir konuda da ek yapmak istiyorum. Kadnlar modernleme, kalknma, uluslama, sosyalizm, insan haklar gibi kavramlarn iinde eritmemek gerekiyor. Kadnlara bu kavramlar iinde bakarsak kadnlarla ilgili asl olan kaybedebiliriz. Kadnlara bu kavramlardan bamsz bakmak, kadn hareketini bamsz klmamz gerekiyor. rnein, Osmanl Kadn Hareketinde milliyetilik vardr ama ben almam yaparken Osmanl Kadn Hareketine milliyetilik iinden bakmadm. nce, kadn hareketi bamsz myd, deil miydi? Gl myd? Kendi hareketini nasl grnr klmt? Nasl mcadele etmiti? Ben bunlara odaklandm. Sonra bunun iine deiik ideolojiler konabilir. Ama temel amacmz feminizmin bu kavramlarn iinde eritilmemesi olmal. Feminizmi dier ideolojilerden bamsz olarak grmek gerekiyor. Kadnlarn gznden, onlarn tanmladklar deerlerle bakmak gerekiyor. imdi Trkiyede kadn tarih yazmndaki almalardan baz rnekler vereceim. nce kendi kitabmdan, Osmanl Kadn Hareketinden balayaym. Bu dnemde, kadnlar kendilerini birey olarak ifade ettikleri dergiler karyorlar, sorunlarn dillendiriyorlar, bu dergiler sayesinde ilk defa yaz yazmaya alyorlar, taleplerini iletiyorlar ve seslerini duyuruyorlar. Ayn zamanda kadn dernekleriyle bu bireysel

Kadn Tarih Yazm 267

268

taleplerini rgtl birlikteliklere dntryorlar, nerileri uygulamaya koyuyorlar ve konferanslar dzenliyorlar, Beyaz Konferanslarda olduu gibi... Bu dnem kan kadn dergilerinin bazlar yle: Terakki-i Muhadderat, Kadnlara Mahsus Gazete, kfezar, Demet, Mahasin, Selanikte ve stanbulda kan Kadn, Kadnlar Dnyas, Kadnlar Hayat, Ss gibi Cumhuriyete kadar krka ulaan kadn dergileri var. rnein bu dergilerden 1913-1921 tarihleri arasnda yaynlanm Kadnlar Dnyasndan yapacam alnt, kadnlarn feminizmi nasl anladklarn somut biimde gsteriyor. 19 ubat 1921de bizim tarihimizde feminizm kavramn ilk defa kullanan Nimet Cemil, kavram kullanmaktaki srarn yle aklyor: Birok mhim ey vardr ki, her millette mevcut olduu halde, birok millette ismi hatta tercmesi bile yoktur (telgraf, otomobil, vapur). Binaenalyh nisailik, nisaiyun -kadnlk anlamna gelen Arapa kelimeler- tabirlerine hibir ihtiya hissetmiyoruz. Feminizm kelimesini aynen kullanmay tercih ederiz. Varsn lisanmza ecnebi bir kelime daha girmi olsun ne zarar var. Yalnz feminizmin varl ve gereklilii inkr edilemez. Kendi kitabmda olduu gibi, bu alandaki almalar genellikle ya doktora ya da yksek lisans tezlerine konu edildi. Trk modernlemesinin kadnlar asndan eletirisini Halide Edip zerinden Aye Durakbaa, Trk Modernlemesi ve Feminizm adl eserle yapt. Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklap adl kitapta, Cumhuriyetin ilk yllarnda bir kadn partisi kurmaya alm olan Nezihe Muhiddin ve onun bu konudaki mcadelesine odakland. Fatmagl Berktayn Tarihin Cinsiyeti kitab, yazarn Salem Cadlarndan edebiyat rnlerinde kadnlarn temsiline dek kadn tarihine ilikin yazd makaleleri kapsyor. Bu arada, kadnlarn eitim tarihlerine bakld. Elif Ekin Akit, Kzlarn Sessizlii kitabnda kz enstitlerini inceledi. Trkiyedeki Krt Kadn Hareketi Handan alayann Analar, Yoldalar, Tanralar kitabnda ele alnd. Osmanl dnemindeki Ermeni kadn hareketindeki nemli kadn simalardan Zabel Asadur, Hayganu Mark gibi kadnlarn yaam ykleri, Melisa Bilal Grpnar ve Lerna Ekemekiolunun derledii Bir Adalet Feryad Osmanldan Trkiyeye Be Feminist Yazar adl eserde konu edildi. Bu arada pek allar, Latife Hanm ve Halide Edipi anlatan biyografiler yazd. Fatma Karabyk Barbarosolu, Fatma Aliyenin hayatn Uzak lke adl eserde romanlatrd. Kadriye Kaymaz, Fatma Aliyenin kz kardei Emine Semiyeyi Glgedeki Kalem adl eserde aratrd. Leslie Piercen Harem-i Hmayun adl kitab, haremi anlamak isteyenler iin iyi bir kaynak. Son dnemde TVdeki dizinin de etkisiyle, harem en ok merak edilen kurum olma zelliini her zamankinden daha fazla srdryor. Kadn tarih yazmnn yukardaki rneklerini daha da artrmak mmkn. Ben burada sadece birka rnek eserden bahsettim. Btn anlattklarm u ekilde zetleyebilirim: Kadn tarihi, kadnlarn gemiiyle bugn arasnda sreklilik kurar, bellek kazandrr, kadnlarn kendi gemiiyle feminist hareket arasnda ba kurar, patriarkal yapy sarsar, kadnlarn kendi hayatlarn deitirmede kendilerine olan gvenini artrr, kadnlarn zgrlemesini salar. imdi sorularnz varsa, onlar yantlayabilirim. Katlmc (a): Aslnda kendi almamla ilgili bir soru sormak istiyorum. Ben ynetmen Jane Campion ile ilgili bir yaz hazrlyorum. O, btn

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

almalarnda ve rportajlarnda unu sylyor: Ben feminist hislerle film yapyorum, kesinlikle feminist ideolojiyle film yapmyorum, diyor. Serpil: Hislerle? Katlmc (a): Evet, hislerle nk, diyor ve yle devam ediyor: 1970lerden sonra feminist ideolojinin k benim yama gre erkendi ve ben bu ideolojiyle ilgili hi kitap okumadm, hibir feminist almann iinde yer almadm ama filmlerimin tmnde kadn kahramanlarn yer almasna nem verdim, kadnlarla almak benim iin ok iyiydi. Birok feminist kadn, feminist yazar Campionu feminist bir kadn ynetmen olarak ele alr, kimi feministler de filmleri Hollywooddan etkilendii iin, zellikle Piyano filminin sonundan dolay, onu klasik bir Hollywood film yapmcs olarak grr. Sadece bir kadn ynetmen olmas onu feminist yapmaz iddiasndadrlar. Benim size sorum: Feminist hislerle film yapmak ile feminist ideolojiyle film yapmak arasndaki fark nedir? Serpil: Bunu hep beraber tartalm. Bana gre, kadn hareketi iinde bir aktivist olarak yer almasanz da, feminizmin yaygn etkisi tm topluma ve kltre szd, yayld iin feminist ideolojiden uzak kalmak pek mmkn deildir. Bu bilginin iine girdiiniz an, bilinlenmeye baladnz an bu durdurulamaz bir eydir. Campion ok mtevaz biri bence. Ben de onu feminist bilince sahip bir ynetmen olarak grrm. zleyici olarak baktmda, Piyanoda ya da baka filmlerinde kadnlar asndan nemli bir konuyu aa karyor? Kadn cinselliine, bu cinselliin bastrlmasna, kadnlarn denetim alnmasna kar eletiri getiriyor. Engellenen bir kadnn rpnlar ve cinsellii kefetmesi var Piyanoda. Tm filmlerinde gl kadn kahramanlara yer veriyor. Feminist olmak iin teorik bilgi yannda, hareketin iinde yer almak da nemli bence. Ben feminist bir akademisyenim. Bana sadece feminist teori g vermiyor, ayn zamanda feminist eylemlerin iinde yer almak da beni glendiriyor. Hisler de bilinsizce ya da bir ideolojiyi, burada feminist ideolojiyi benimsemeden olamaz bence, hissettiren ey bilintir aslnda. Eer kiide o hisler varsa bilin de vardr. Nasl bir siyaseti kendine rahatlkla baz nedenler yznden feminist diyemiyorsa, Campion da belki benzer sebeplerden dolay bu konuyu ok net dillendiremiyordur. Sinema sektr biliyorsunuz ok acmasz bir sektr. O sektrde yer alp da ben feminist ideolojiyle film yapyorum demek iin eyleri karnza almak gerekebilir belki. O yzden, daha yumuatarak sylemitir diye dnyorum. Gne: Trkiyedeki kadn aratrmalarn, epistemolojik adan kendini objektif olarak tantmaya alan ama ataerkil bir normatiflii olan bilime kar, bilimsellie kar bir bakaldr, ayn zamanda bir mcadele parametresi olarak sundunuz. Bildiim kadaryla Trkiyede kadn hareketi 90l yllarda kurumsallayor. Batdaki kadn hareketinin etkisiyle bir kurumsallama kesinlikle sz konusu, ama sadece o deil; devletin AB sreciyle bir dnme uramas, gender tanmnn kabul edilmesi, bilimde kadnlarn katettikleri yollar, hepsi i ie geen, tek bir parametre olarak grlemeyecek eyler, bir birliktelik. Trkiyede 90l yllarda kadn hareketinin kurumsallamas, niversitelerin yapsnn deimesi, ABye entegrasyon abas bir parametre mi sizce? Dier parametre, gerekten kadn hareketinin kendisinin Trkiyede bir ekilde bilimde, siyasette kendini daha fazla hissettirmesi, bir mcadele sonucunda elde edilen bir kazanm m? Toparlayacak olursak, bu tek

Kadn Tarih Yazm 269

270

tarafl bir mcadele kazanm olarak grlebilir mi yoksa devletin yapsnn deimesiyle mi alakal? Buna bir rnek vermek istiyorum: Trkiyede zel niversitelerde gender studies derslerini erkeklerin verdiini grdm. Bence sizin dediiniz gibi bu son derece nemli, bir sava, yani toplumsal mcadele parametresi ayn zamanda. Bence gender dersini cinsel kimlik olarak trans deilse bir erkein vermesi, bilim retmede kendi kavramsal dzeyinden soyutlanmas anlamna geliyor. Burada da ok liberal, hatta neo-liberal bir niversite kavray mant olduunu dnyorum. Bildiim kadaryla bu Batda, Avrupa ve Amerikada bir sava alandr. Masculinity dersi dnda, yani erkeklik almalar dndaki gender derslerinin hibirini erkekler veremez, nk kadnlar bunun mcadelesini vermitir. Trkiyedeki akademisyen ve feminist hareketin iindeki kadnlarn bununla ilgili bir rahatszl ya da mcadelesi var m? Serpil: ncelikle ben ABye girme srecinin kadn hareketine ok fazla etki yaptna inanmyorum. Trkiyede kadn hareketi, 1980 sonrasnda, hem mcadelesiyle hem de akademideki almasyla bamszdr. AB sonradan ortaya kan bir parametre. Trkiyedeki kadn hareketinin hazrlanmasn ve rnlerini ABye kesinlikle eklemlemek istemem. Ecevitin koalisyon hkmeti srasnda Medeni Kanunun deimesi iin kadnlar AB srecini ara olarak kullandlar. Ama sadece ara olarak kullandlar. ABye girme abas ile kadn hareketinin zenginlemesi arasnda doru orantl bir iliki kuran almalar olduunu biliyorum. Ama ben bu gre hi katlmyorum. Trkiyedeki kadn hareketi Osmanl dneminden itibaren var olan, zellikle 80 sonrasnda bamszlaan ve kendi parametreleri olan, kendi ilkeleri olan, kendi yntemleri olan bir hareket. Gne: Peki akademideki kurumsallamas Serpil: Akademideki kurumsallama 90 sonrasnda ortaya kt. lk Kadn Aratrma Merkezi stanbul niversitesinde 1989da kuruldu. Bu merkeze uzman olarak doktora tezimi verdikten sonra 1991de ben girdim. Son dnemlerde olduka sorunlu yllar yaasam da, hatta istifa srecine giden bir deneyim yaasam da, o merkez benim hayatmda nemli bir yer etti. Yksek lisans programna katlan rencileriyle ve dersleriyle imdi de olduu gibi, her zaman en fazla keyif aldm bir program oldu. Necla Arat, Trkan Saylan ve Aysel elikelin mcadelesi olmasayd o merkez alamazd. Yani, niversite kendisi merkez ayorum demedi, o kadnlar bir ekilde gittiler talep ettiler, bunun mcadelesini verdiler. Dnem dnem kapatlmak istendi, kapatmadk. Yani, devlet at diye oralar yaamyor. Deiik niversitelerde kadnlar bu merkezleri ak tutmak iin srekli mcadele veriyor. Bunlar zorla kazanlm, dnem dnem kadnlarn ellerinden alnmak istenen merkezler. Ben kendime baktmda, bir kadn tarihiyim ve siyaset bilimi iinden tarihe bakan bir kadn tarihiyim; daha geleneksel bir alma alanm olsayd, kadn almalar disiplininden sosyal bilimlere bakmasaydm belki ok daha erken profesr olurdum. Belki yaptm almalarla ok daha saygn grlrdm. Ben doktora tezim olan Osmanl Kadn Hareketini tamamladmda, hepinizin tand, nl bir erkek tarihiye gitmitim, basmdan nce fikrini almak iin. Tezimde imdi kitapta olmayan Osmanl Dn Akmlarnda Kadn blm de vard. almam okuyan ve beenen nl tarihi, hibir ey demeden bana yle demiti:

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Sana bir yk anlatacam: Padiahn birine bir adam gelmi, demi ki, Padiahm ben ok maharetliyim, ok mahirim, elimden her ey gelir. Ne yaparsn? diye sormu padiah. ne iinden ine sokarm, demi adam. Yap bakalm, demi padiah. Adam ine iinden ine, ine iinden ine, ine iinden ine sokuyor, sokuyor, sokuyor Bravo diyor padiah. En ince ine iinden bile ine sokuyorsun. Sonunda, Bu adama yz kese altn verin ve yz defa da falakaya yatrn, diyor padiah. Adam panikle Niye padiahm, devletlm ne yaptm? diye soruyor. Padiah cevap veriyor: Vallahi bu kadar emeini bu kadar bo ie harcamsn. Bu hikyeyi bana anlatan tarihi ne demek istemiti bana? alman iyi, ho ama sen de bu kadar emeini bo ie harcadn Ben o zaman doktoras yeni bitmi gen bir aratrmacydm. Bu hikyeyi anlatmas beni ok krmt. Bana ksaca Sen kadnlar zerine almakla bo yere vakit harcamn, demeye getirmiti. *** Kadn almas yapan bir aratrmac her alan bilmek zorundadr. nk kadn meselesi her alana deiyor. ktisat, tarih, sosyoloji, siyaset bilimi, baka hangi alan varsa okumak, bilmek zorundayz. Benim hi bilmediim alan psikolojiydi. Onu bile okudum. Ben kendimi biliyorum, eksiklerimi, artlarm biliyorum. Ama bildiim baka bir ey, bakalarnn gznde kadnlar zerine alan biri olarak kmsendiimdir. Bu alanda almak gerekten ok zor. Ama ben kendimi gl hissettim her zaman. nk feminizme inanyorum, onun bilgisine, teorisine sahibim, bu beni glendiriyor. Yaptm her eyin biz kadnlarn iine yaradn, yarayacan biliyorum. Derslerin erkekler tarafndan verilmesine gelince, bu beni ok rahatsz ediyor. Kadnlar verse de feminist bilinle verilmediinde yine beni rahatsz ediyor. Bu dersleri verenler ounlukla feminist yntemi bilmiyorlar, feminizmi tam olarak sindirmemi olabiliyorlar. Oysa tersi bir durum, yani feminist yntemin bilinmemesi, verilen bilginin kuru bir bilgi olmann tesine gememesi anlamna gelebilir. Ama dediiniz gibi, toplumsal cinsiyet dersi vermek baya popler oldu son gnlerde. Bu gender meselesinin kyla ilgili bir ey daha sylemek istiyorum. nce Kadn Aratrma Merkezleri sonra Feminist Aratrma Merkezleri sonra da, Toplumsal Cinsiyet Aratrma Merkezleri kt. Bu da beni rahatsz ediyor aslnda. nk bu merkezlere Toplumsal Cinsiyet Merkezleri demek, bana kadn meselesinden uzaklamak gibi geliyor. Ne olursa olsun ben biraz daha feminist olmaktan yanaym, zemini kaydrmamaktan yanaym. Kadnlk ve erkeklik oluumlarn incelemek de nemli ama merkez ismi olarak bu trden bir isimlendirmeye gitmenin toplumda normal saylmak iin tercih edilmesinden kayglanyorum. Kadnlara da bakyoruz, ama bakn erkeklere de bakyoruz demek, gibi geliyor. Geen sene Danimarkal, yurttalk zerine alan nemli de bir feminist akademisyenle, Birte Siimle tanmtm. Aratrma merkezimizin ad feminist studies idi, imdi genler gender studies istiyor, canm ok skkn, bunu yapmak istemiyorum, ama genler dayatyorlar, demiti bana. Niye, ama bu geri adm atmak deil mi? dedim. Evet, bence geri mevzi almak ama onlara gre yle yaparak daha saygn oluyorsunuz; erkee de bakyorum sadece kadna deil, demi oluyorsunuz, diye izah etmiti durumu ksaca.

Kadn Tarih Yazm 271

272

Esen: Daha bilimsel oluyorsunuz Serpil: Evet, daha bilimsel oluyorsunuz, daha normal oluyorsunuz nk tekinde bir yaftalanma durumunuz var. Stella: Serpilin konumasn hakikaten ok sevdim, her eyden nce ok kutlamak istiyorum. Biraz nce kadn mezarlarndan, mezar tandaki zmlerin anlamndan bahsetti. ok ilginti. Ben de size yurtdnda bir mzede grdm bir mezar tan aktarmak istiyorum. O mezar tanda bir bak iziliydi. O bak o kadnlarn cinayete kurban gittiini gsteriyormu, bu bana inanlmaz arpc gelmiti. Kadnlarn cinayete kurban gitmesi cadlarla balad ve bizimkilerle sryor ve tarihimize el konduka devam edecek diye dnyorum. Onun iin Serpilin son szlerini, kadn tarihinin yani kadn asndan tarihin, feminist tarihin gerekliliine olan vurgusunu ok nemsiyorum. Buradaki dinleyici kitlesinin bu kadar gen olmas da, btn bunlar aktarlabiliyor diye bana ok iyi geliyor. Btn bunlar ok gzel. Bir de Jane Campion meselesine dair... O kendine feminist demiyor, feminist duygu ile film yaptn sylyor; dolaysyla, feminist midir, deil midir sorusuna sanyorum yle bir kriter getirilebilir: Kadnlarn durumunu yanstyor mu, yani bir erkekle bir kar elikisi olduunu, kadnn ezildiini yanstyor mu? Bu, birinci kriter, ama yeterli deil. kinci kriter, ki bence kendi bana bile olsa yeterli olan kadn dayanmas, bir filmde feminist bir bakn iaretidir, nk kadn dayanmasz hareket olmaz, hareket de dayanmasz olmaz, mmkn deil. Kadn dayanmas olmasayd bugnlere gelemezdik. Kadn dayanmas olmasa ne sokaa kabilirdik, ne dayak yiyenler kendini ifade ederdi, ne snaklar kurulurdu, ne de baka bir ey... Bizim tek mcadele aracmz bu dayanmadr, onun iin, o kadnn filminde kadnlk durumunu anlatyor olmas bence baka bir kadnla dayanmaktr zaten. Kendine ne derse desin bu kadn orada feminist bir i yapmtr. Gne Koun syledii AB meselesi bana unu hatrlatt: Biz 85te bir dileke yazdk, Kadnlar Dilekesi. 12 Eyll zaman ortada bir aydnlar dilekesi vard bir de bizimki. Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesine Trkiyenin koyduu birtakm erhler, ekinceler vard; bu dileke onlarn karlmas iindi, bunun uygulanmas iin hangi maddelerin ne ekilde deimesi gerektiine ilikindi. ok sayda imza topland. Tabii biz bunu 85teyiz diye yaptk, tabii ki bir durumdan yararlandk, ama biz biraraya gelmi olmasak, biz yapacak bir ey aramyor olsak, biz kadnlar iin bir ey yapmak istemiyor olsak o dilekeyi herhalde tutup da Nairobiciler ya da Pekinciler yazmayacakt. Mmkn deil, bu bir smarlama deildi. Sonra in toplants oldu, Pekin toplants oldu, Nairobi... AB 85ten sonra para datmaya balad. ABnin para datmas ve Trkiyede ABye girsek mi tartmalarnn balamas tabii ki kadnlar iin iyi bir konjonktrd ve bundan yararlanan gruplar oldu. Srf bu yzden oluan gruplar da oldu. Yani ABden para alrz diye dergi kt, nk Avrupada para vard, vakflar kuruldu, para geldi. Mesela kadnn insan haklar meselesi nereden kt? Bir anlamda sokaktan kt ama sokak iin kmad, lobicilik iin kt. Byle bir damar da var, ok yanl bir soru deil, ama Serpilin dedii gibi hareket bamszln savunmaya ve bamsz kalmaya da ok dikkat etti. Hareket dediimiz, birazck sokak diyeceim, nk bir ucu sokaksa bir ucu akademi teki ucu ise lobicilik.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Bunun eitli ayaklar var ve iyi ki var. Sanats var, kitaps var, yazar var Bu genilik de bence ho bir ey. Bir de Serpilin gsterdii slaytlar iinde feminizm ilk kez Nimet Cemil tarafndan kullanld dendi. ddia etmiyorum ama o bir erkek diye biliyorum. Ben bunu 1983te Trkiyede kan YAZKO- Somutta yer alan irin Tekelinin yazsndan hatrlyorum. irin Tekeli o dergide Bir feminist balkl yazy tpk basm olarak basmt. Katlmc (b): Ben bir ey sylemek istiyorum. Merak ettim, Nimet Cemil kadn m erkek mi, bu ok mu nemli bizim iin? Eim bile bana soruyor: Bir feminist etkinlie ya da kadnlar gn yryne ben de geleyim, diyor, tepkimi lyor. ok mu nemli? Sonuta ben seninle birlikteyim, ben de sizin hakknz savunmaya gelmek istiyorum; feminizm deyince neden bizi soyutluyorsunuz? diyor. Onun bana eletirisi de bu. O yzden bu konu ilgimi ekti. Nimet Cemilin kadn m erkek mi olduu ok mu nemli bizim iin, nemli olan orada feminizm kavramnn kullanlm olmas deil mi? Serpil: Bence baz toplantlar sadece kadnlara ak olmaldr. 20-25 yldr konuuruz bu konuyu. 8 Martlar, 25 Kasmlarda erkeklerin, Ama biz sizin destekiniz, niin bizi istemiyorsunuz? eklinde itirazlar hep oldu. Size bir rnek vermek istiyorum. u an burada diyelim ki yirmi kadn var, iki erkek daha olsa onlar bu toplantya hakim olur, toplantnn havasn tamamen bozabilirler. Ben bu trden durumlar ok yaadm. O yzden ben bu tr bilin ykseltme toplantlarnn sadece kadnlara ak olmasn istiyorum. Tabii ki unu syleyebilirsiniz: Kadnlar bilinlense de erkekler bilinlenmedii zaman biz ne yapacaz? Biz kiminle konuacaz? Ayn dili konumuyoruz nk bizim farkndalmz o kadar geliiyor ki onlar hep geride kalyor. Doru, kadn dostu erkeklerin de olmas lazm, ama feminist politikann kadnlar arasnda yaplmas lazm. Stellann Nimet Cemille ilgili saptamasna gelince, aratrmamdan bildiim kadaryla Nimet Cemil bir kadn. Size onun fotorafn da gsterdim. O fotorafn fotomontaj olup olmadn bilmiyorum. Ama herhalde o dnemde fotomontaj bugnk gibi sk bavurulan bir yntem deildi. Kadnlar Dnyas isimli, sadece kadnlarn yazlarnn yaymlanacan ilke edinmi bir dergiye, Nimet Cemilin fotoraf koyulmu, yazsyla birlikte. Benim inanmam salayan bir durumdur bu. irinin yaynlad eviri, bence dneminde Osmanlcaya evrilen bir eviri metin olmal. Zira o dnemde, Osmanl Trkesine, feminizmle ilgili, Batl erkeklerin yazd baz yazlar evrilmiti. Bunu bizdeki Bat yanls erkek yazarlar evirmiti. Ama burada bir kadn, feminizm kelimesini ilk kez kullanmay tercih ediyor, ona hayatnda yer etmeye alyor. Bu adan farkl... Cumhuriyet ncesi hatta bir sre sonraki dnemde de, takma adla yazan erkekler ve kadnlar vard. Ama bu iddia hep kadnlarn aleyhine yaplmtr. Ya da bu nc kadnlarn ok az olduu, hareketin genelletirilemeyecei, bunun herkese mal edilemeyecei trnden itirazlar gelmitir. Kitabm ktktan sonra ben de benzer eletirilere maruz kaldm: Bu kadnlar bir avu kadn, sen bunu bir kadn hareketi olarak addediyorsun, nasl yaparsn? demiti bazlar. Ben de imdi de katldm u aklamay yapmtm: Btn toplumsal hareketler zaten az sayda insann ve az sayda kentlinin n ayak olduu hareketlerdir.

Kadn Tarih Yazm 273

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 274

Katlmc (c): Bir avu erkek olsa, o bir hareket olarak deerlendirilebilirdi ama... Serpil: Tabii. Btn toplumsal hareketlere bakn, genellikle bir avu kentli, burjuva erkein karm olduu hareketlerdir bunlar. Eitimli erkekler balatmtr ilk entelektl birikimi. rnein iilerin haklarn ilk onlar savunmutur. Marx, Engels neydi? Tolstoy toprak sahibi bir insand. nemli olan bu harekete nclk eden deildir. nemli olan bu hareketin dedii, bilin kazandrd insanlardr, znelerdir. Onlar bunu, bu grleri benimsiyorlar m? Yani, asl zneler buna cevap veriyorlar m? Veriyorlar. bin tane nshas yaplan bir derginin bir lkede, o dnemde okunmas nemli mi? Deil mi? Kadnlar Dnyas dergisi byle bir dergi. 1913 ylnda, dergide yazan kadnlarn aslnda kadn takma adyla yazan erkekler olduuna dair bir yaz geliyor dergiye. Dergi yazarlar, Hayr yok yle bir ey. Niye erkeklerden ziyade erkek oluyorsunuz? Bizim hareketimiz ok samimi, niye illa bizi blmek istiyorsunuz? Niye kadn olarak siz de bu harekete zarar veriyorsunuz? diyorlar. Bu yazya verilen cevap, dergi sayfalarndan onlarn erkeklerden ziyade erkek olduklar ynnde oluyor ve bu ifade yaznn balnda yer alyor. Feminist Tarih Yazmnda Yntem Esen: Sizin sylediiniz gibi Osmanl Kadn Hareketi ya da daha bilinmeyen kadn hareketinin tarih yazmnda, bir grnmezlik meselemiz var ve dolaysyla ilk amacmz kadnlar grnr klmak, kadnlar vardr demek iken, kadnlarn daha grnr olduu gnmz kadn hareketi tarihini nasl yazmalyz? Hangi yntemleri kullanrsak bugnn tarihini geree daha yakn bir ekilde kefedebiliriz? Serpil: Bu almay kim iin ve neden yapyoruz? Kadnlarn zgrl iin mi, kadnlarn yararna m? Bu sorular aratrmamzn temeline koymamz lazm. Bunu ister szl tarihle yapalm, ister derinlemesine grmeyle, ister katlmc gzlemle, neyle yaparsak yapalm fark etmez. Bunlar bilgi toplama teknikleridir. Aratrmanz kurgularken, ta bandan net bir sorunuz olmal. Bu almay niye yapyorum? Temel sorunlarn da hayatn iinden kmas gerekiyor. Grmeler ve dier hepsi o soruyu aacak, o soruyu anlaml klacak, gerek amacna kavuturacak teknikler olmal. imdi rnein, diyelim ki, bir iktisat rencisi toplumsal cinsiyete duyarl bteleme ile ilgili bir alma yapyor. Bunun iin belediyenin btesi nasl olumu? Kaynaklarn kontrol kimin elinde? Kaynaklarn dalm nasl yaplyor? Kadnlar kaynaklarn ne kadarndan faydalanabiliyor, gibi sorular sormal. nk kaynaklarn dalm ok nemli. Devlet btesinden kadnlar iin ne kadar pay ayrld, devletin kadna ilikin tutumuna dair ciddi bir bilgidir. Bir belediyenin btesine baktnzda unu da grrsnz: Futbol sahas m ayor btesiyle, yoksa bir snma evi mi? Diyor ki, Efendim futbol kulbm var, ona veririm 10.000 liray ama snma evi iin be kuru vermem. Bu tercih ok nemlidir. Kimin yararna politika oluturuyorsunuz? Bu da siyasetin konusu aslnda... Bu kaynaklar nasl kontrol edilecek? Ne kadar kadna gidecek, ne kadar erkee gidecek? Bunlarn belirlenmesi ok nemlidir. Dilah: Ben bu kadnlarn yarar meselesini sorunlu buluyorum

akas. zellikle 80lerde Amerikada siyah kadnlarn, ngilterede ii kadnlarn feminist harekete, beyaz ve orta snf olmasyla ilgili ciddi eletirileri oldu ve 90larda slamc ve Krt kadnlarn da Trkiyede kadn hareketi iine katlmasyla benzer sorgulamalar yaand. Bu noktada yle metodolojik bir sorun var: Kadnlarn deneyimi ayr ayr ok nemli, ama bir taraftan da feminizm btn bu kadnlarn kar ortaklna indirgenecekse, geride ne kadar feminizm kalyor? O yzden ben kendi aratrma konumu bir trl kuramyorum; tek tek kadnlarn deneyimlerine ne kadar ncelik vermeliyim? Siz ne dnyorsunuz? Serpil: Tabii ki kadnlar arasnda snfsal, etnik, cinsel ynelim gibi bir sr ayrm olabilir ama bu kadnlarn ortak mcadele etmesini engellemez. Bir konu gelir karnza, rnein iddet konusu, iddet konusunda btn kadnlarn yaad ortaktr. Hibir kadnn bundan snf, etnik yaps, dinsel inan yznden azade olduunu grdnz m? Krt kadn, ii/memur kadn, Mslman kadn, kentli/krsal kadn ayn ekilde tehdit altndadr. Sorunlarda kadnlar ortaklk yaarlar, ama kadnlar arsndaki dayanma tabii ki her zaman gereklemiyor. Kadnlar blen birtakm ideolojik unsurlar da var; Kemalist feministler, radikal feministler, anarist feministler, slami feministler, lezbiyen feministler gibi ayrmalar grlebilir toplumda. Hepsinin kendi ideolojilerinde nemsedikleri farkl noktalar olabilir. Bence bu farkllklar hareketi zenginletirir de. Btn bu farkllklarn ortak bulutuklar noktalar da vardr. Trkiye kadn hareketi bu ortakln ok iyi rneklerini de vermitir. Medeni Kanun ve Ceza Kanunu kampanyalar srasnda ok baarl sonular elde edilmitir. Somut rnekler zerinden gidersek belki, hangi dnemlerde aradaki farkllk alyor, hangi dnemlerde kapanyor gibi sorular sorabiliriz. ki sene nce Bakent Kadn Platformunun Konyada Kadnlar Buluuyor adl toplantlar vard, ben de Hidayet Tuksaln vastasyla gitmitim oraya ve feminizm anlattm. Tabii konuma yaptm kadnlardan bazlarnda feminizme kar byk bir tepki vard; onlar kendi dinsel ideolojileri zerinden bakyorlard meseleye. ok holanmasalar da ben feminizmi eitli rnekleriyle ayrntsyla anlatmaktan saknmadm. Benimle ve anlattklarmla bir tanklk yaadlar. Ben de onlarla tanklm ilerlettim. te kadnlar arasnda bu tankln artmas gerekiyor, birlikte hareket etmenin yollarn bulmak, birbirini tanmak ok nemli. Korkmak, birbirimizden uzaklamak bizi zayflatr. Biz birbirimize dman deiliz, dertlerimiz, sorunlarmz ortak, tabii ki farkllklarmz olabilir, ama sorunlarn zmnde kullanacamz aralar, yntemi birlikte bulmalyz. Stella: Biraz nceki soru ilginti. Niye sadece kadn? Ne kadar gerilere gidiyoruz! 1980lerde Cihangirde BLSAK vard ve BLSAKda ilk defa ak toplantlar oluyordu. Ben de orada alyordum, cretli elemandm ve toplantlar rgtlyordum. Hakikaten ayn Serpilin dedii gibi oluyordu, yz kii filan geliyordu, konumac konuuyor, konumann bitmesinin ardndan erkek elleri hemencecik havada! Ben de bunun zerine yle bir kural getirdim: Feminist toplantlarda yirmi dakika boyunca susarak bekledim, ta ki bir kadnn eli kalkana kadar, sonra balad kadn elleri kalkmaya, balad kadnlar sz almaya... Ondan sonra erkeklere srayla sz verdim. Bu uygulama gelenekselleti, bir sr yerde var artk. Baka trl ba edemezsiniz erkeklerle.

Kadn Tarih Yazm 275

276

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Serpil: ...rnein Kadnlar Dnyas dergisine yazlar geliyor, erkekler yazmak istiyorlar. Kadnlarn hukuku genel hukuk olarak tannmadka Kadnlar Dnyas sayfalarn erkeklere aamaz diyorlar. Bu bir ilke olarak kabul edilmi. Gelen yazlar kusura bakmayn, diye geri eviriyorlar. Hatta o dnemin entelekteli Abdullah Cevdet yazlar yazyor, Kusura bakmayn, biz Abdullah Cevdet gibilerin hayallerine oyuncak olamayz diyorlar. Buras bizim alanmz, burada biz tartacaz, diyorlar. nk kadnlar henz ekingenler, rkekler. Dergiyi kadnlardaki ekingenlii ortadan kaldrmak iin bir ara olarak gryorlar. Stella: Pardon, kadnlarn erkeklerden ayr toplantlar dzenlemesinin ya da ayr rgtlenmesinin bir nedeni daha var. Kadnlarla erkekler arasnda bir kar elikisi vardr ve bu yzden de kadn ve erkei ayrmalyz. Serpil: Tabii. Stella: Eer bunu kabul ediyorsanz nasl DSK gidip Boynerle toplanmyorsa, ayryorsa saflarn, DSKin ayr Boynerin ayr rgtlenmesi varsa, o zaman kadnlarn da erkeklerin de ayr rgtlenmesi olacak. Bu kadar basit. Erkekler Biz Erkek Deiliz (BED) diye ortaya kp kendi erkekliklerini sorgulamak iin ayr rgtlenmelerini yapabilirler tabii ki. Serpil: yle yapyorlar. 8 Martta eylem yapmyor BED, 9 Martta yapyor, bu ok anlaml bir tarz bence. Stella: Bunlar yeni. Eskiden beraber olma ihtiyalar vard, toplantlar da beraberdi... . zlem: Herkese ok teekkr ediyoruz arkadalar bugn burada olduunuz iin. Serpil hocaya da ok teekkrler. Serpil: Ben ok teekkr ederim. Birlikte olduk, birlikte dndk ve paylatk bilgi ve deneyimimizi

syan Nisvan 277

278

ule Ayta Bilin ykseltme gruplarnda balayan feminizmle ilikisi, Somut dergisi, Kadn evresi yaynevi ile devam etti. 1980li yllarda feminist hareketin ortaya knn gstergesi olan 1989daki Dayaa Kar Yryn rgtleyicileri arasnda yer ald. O yllardan itibaren de feminizm zerine yazmaya ve konumaya devam ediyor. Handan Ko 80li yllardan itibaren feminist hareketin iindedir. Feminist Dergisi ve Yayn, Pazartesi Dergisi yazarlarndan. stanbul, Galatasarayda, Tlay nenle birlikte Mektup isminde bir krtasiye dkkan iletiyor

Geen hafta feminist tarih yazmn tartrken ortaya kan, kadnlarn yalnz maduriyetlerini deil direnilerini ve mcadelelerini de ieren bir tarih yazmnn gerekliliiydi. imdi, syan- Nisvan belgeseline bakarken, ayn zamanda byle bir maduriyet ve direni hikayesinin Trkiyede nasl deneyimlendiine de bakyor olacaz. Ve hemen hepsi Trkiyedeki karma sosyalist hareketlerden gelen kadnlarn 1980 askeri darbesinin ardndan nasl ve neden bir tarih yazmaya giritiine odaklanacaz. Bunun iin bizzat ablalarmz ardk. Onlar, pek ok kadnn emeiyle yazlan bir tarihi bize yeniden aktarrken bugnk sorumluluklarmza iaret etmeden de gemediler...

Melek: Hepinize merhabalar. Ben bu tartmaya 80li yllar konuarak deil de 2000li yllar konuarak ve bu zamann siyaseten neye denk dtn dnerek balayalm istiyorum. Yani 80ler ile 2000ler arasnda feminist politikada yaanan deiimin sadece kuak fark ile aklanamayacan dnyorum. Hep bir acelemiz var rnein ve muhtemelen bu etkinlii bitirip bir dierine yetieceiz, konutuumuz hibir eyi derinlemesine, hak ettii ekilde konuamyoruz, diye dnyorum. Bu farkll ve atmay ben de bu filmi ekerken yaadm. Bitmesi ok uzun srd, ok yordular beni, ama tabii ki tm bunlar dndren bir sre oldu benim amdan. Onlar konumaya neresinden balar bilemiyorum ama ben 80li yllarn feminist pratii ile 2000li yllarnki arasnda hemen bir kyas yaparak baladm. Erken olmu olabilir ama bunlar konumamz, yaptmz feminist politika asndan ok nemli diye dnyorum. ule: Aslnda bizim o dneme dair syleyeceimiz birok ey filmde vard. Bu yzden bence buraya gelenler meraklarn, renmek istediklerini ya da gndeme tamak istediklerini aarlarsa ona gre konumay ekillendirebiliriz. Melekin at konuyu konumamz gerekir tabii, ama dorusu, yal kadnlarn genlere t vermesine

syan Nisvan 279

280

dnmesini asla istemem kendi adma. O yzden ltfen siz balatn, siz talep edin, siz syleyin ben unu merak ediyorum, yle gryorum meseleyi dediiniz bir konu varsa ya da bizden renmek istediiniz bir eyler varsa, memnuniyetle. Doru deil mi? Bence yle olmal. Melek: Tabii tabii. Btn gsterimlerde ksmen byle oluyor. Pera Mzesi gsteriminde de ya ortalamas otuzun altndayd. Filmi byk bir coku ve heyecanla izlediler. Gsterimden sonra da hep beraber ne ahane eyler yapmlar diye ktk. Oysaki ilk yllar ok cokulu yllar gerekten, ama bu yllar ve bu coku bizim deneyimimizde nereye tekabl ediyor, bunu pek konuamadk. Bir trl buraya gelemiyoruz. Esen: 80li yllardaki feminist hareket gerekten sadece ilk yllar olduu iin mi cokuluydu? u andaki feminist harekette eer bir snmlenme varsa ya da Melekin dedii gibi daha farkl bir yaplanma varsa sizce aradaki bu fark sadece ilk yllar olmasyla m alakal? ule: Bence deil, nk Stellann filmde ok sk vurgulad gibi, o zaman biz bir yandan kefediyorduk; sizde o keif duygusu kalmad bir anlamda. Esen: Bu da yine ilk olmakla alakal deil mi? ule: Tabii ilk olduu halde byle de olmayabilirdi. nk filmde sylediimiz gibi oumuz bir sol hareket iinden gelen kadnlardk. Sol hareket iinde kadnln durumu iin baz zm nerileri vard ama bunlarn hepsi snfsal ve toplumsald. Dorudan kadna ya da gnlk politikaya tekabl eden hibir ey yoktu. Bizim bunu kefedip yeniden yaratmamz gerekiyordu ama bunu yaparken sanmayn ki biz de bilgiliydik. Hayr, deildik! Yaayarak, bilin ykseltme toplantlar ile ve okuyarak bunu kefedip ortaya kardk. Bence o dnemki hareketin zgnl burada; biz bunu biliyoruz diye kmadk ortaya. Handan: lkliin nemi ile ilgili ben tam olarak byle dnmyorum. Bir kadnn ilk defa feminizme sempatisi olduunu hissettii ann heyecanl bir an olduunu dnyorum. Yani heyecansz feminist olunamaz bence. Ama tabii ki, hi kimse feminist deilken, biz feministiz demenin yaratt heyecanla, feminizmin konuulduu bir zaman diliminde o heyecan yaamak arasnda elbette bir fark var. Buna ramen, biz ilktik o yzden ok heyecanlydk fikrine katlmyorum. Bence her feminist olma deneyimi ok heyecanldr, nk feminist olmak esas olarak kendinle ilgili bir eyi anlamaktr ve bu heyecansz olmaz. Bence ilk olmak o zamana kadar sylenmeyeni aa kard iin nemli olsa da 80li yllardaki cokunun ve heyecann temel sebebi ilk olmak deildir bence. Melek: Bu arada Cnn Arn burada. O da katkda bulunmak ister belki... Cnn: Bence farklardan bir tanesi u: Mesela, ben -her toplant veya her konumada belirttiim gibi- erkeklerle eit olduunu zannederek byyen bir kuaktanm. 1980lerde birdenbire iine girdiim kadn hareketinde eit olmadm fark ettim. Geri bizim evimizde -iki tane erkek kardeim var- i yapmak asndan erkek kardelerimle aramzda ok fazla fark gdlmezdi, ama o zamanlar erkeklerle arkada olmak daha nemliydi. Kadnlar modayd, yemekti gibi sama sapan, gereksiz konular konuurlard; oysa erkekler Trkiyeyi kurtaryordu ve biz de onlarla birlikte bu yolda ok byk iler yapyorduk. 80li yllarda birdenbire kadnlar kefettim, muhteem bir dnyay kefettim; kadn olduumu ve erkeklerle eit olmadm kefettim. imdi yeni kuaklarla

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

belki aramzdaki en nemli farklardan bir tanesi, onlarn erkeklerle eit olmadklarn kefetmek gibi bir sorunlar yok, nk eit olmadklarn biliyorlar. Bu bilgiyi okuyarak ediniyor ya da nlerinde hayr erkeklerle eit deiliz diyen birtakm ablalarndan, teyzelerinden, ninelerinden alyorlar. Oysa biz, birdenbire, gnlk hayatmzda eit olmadmz gsteren ne kadar ok olay olduunu grmeye baladk. Bu yzden benim iin feminist olmann en heyecan verici ksm, muhteem kadnlar dnyasn kefetmek ve eit olmadm fark edip bugne kadar da iddetin altnda yatan eitsizlikle mcadele etmeye devam etmek. Ama bunun gerekleeceini, iddetin sonlanacan ben kendi hayatmda greceimi zannetmiyorum. irinin syledii bir ey vardr: fke ok byk bir enerji dourur. Benim byk enerjim de bu eitsizlie duyduum dinmeyecek fkemden geliyor galiba. ule: Filmde grdnz ilk buluan alt kadnn hepsinin gemiinde bir sol mcadele var. Yani, Handann bahsettii sinerji nasl olutuya bakarsak, herkesin gemiinde bir sol mcadele var. Hepimiz bir kere bir eylere isyan etmi kadnlarz. Mesela benim kendi deneyimim nasl balad? 70li yllarda Ankarada biz Tm ktisatlar Birlii diye bir rgtlenme kurmutuk. Bunun amac uydu: Alternatif bilgi retmek. Biz Devlet statistik Kurumunun ya da genel olarak resmi kurumlarn Trkiye toplumu hakkndaki analizlerine katlmyoruz, gvenmiyoruz. Peki, ne napacaz? Hepimiz iktisatyz, sosyolouz vs. O zaman biz alternatif bilgi reteceiz, dedik. Tabii bu birlik kadnlarla erkeklerin bir arada olduu bir kurulutu. Ben kadnlarn ayr rgtlenmesi gerektiini bu srete kefettim. Size ok tipik bir rnek vereyim. Mesela belli akamlar ya da cumartesi leden sonralar toplant dzenlemek istediimizde birdenbire btn erkeklerden itiraz gelirdi. Sonra anlardk ki mesela o gn bir ma varm. Yani, sol hareketin iinde bile erkeklerin bu tr istekleri n plana geebiliyordu. Biz daha o zamanlar bunlarn ok farknda deildik tabii. Sosyolog olduum iin, biraz da mesleki bir merakla, Juliet Mitchellin Kadnlk Durumu kitabn okumaya baladm. Okuduka dedim ki biz ne yapyoruz ya? Yani, biz erkeklerle birlikte bir sol hareketin iinde Trkiyeyi kurtarmaya alyoruz ama kadnlara ilikin, kendi znel durumumuza ilikin hibir laf etmiyoruz! Kadn sorunu ile ilgilenen bir alma grubu kurdum. ki tane erkek de vard aramzda ve bunlar kendi alanlarnda iki nemli isimdi ama grubu ben ynetiyordum. Bu alma grubu kck bir kitapk kard. imdi bu kitap (Trkiyede Kadnn Sosyo-ekonomik Durumu; TB Yaynlar) Kadn Eserleri Ktphanesinden bulup baksanz o kadar dikkatli bir dil grrsnz ki, inanamazsnz. Aman sol grleri rktmeyelim, ok isyanc bir ey sylemeyelim, ok bireysel bir ey sylemeyelim diye, kadn kurtuluunun sadece bir devrimle olmayacan iddia eden ksack bir kitapk hazrladk. Kolektif bir ey olarak hibirimizin ad olmadan basld. YAZKO (Yazarlar Kooperatifi)nun irine olan arsyla, kadna dair yazlm eserlerin Trkiyeye kazandrlmas projesi iin de davet alnca ilk aklma gelen o kitap olmutu. Yani YAZKOdaki srecin bir gemii vard. Aramzdaki dier kadnlara da tek tek bakarsak benzer bir gemii grrz: Ferai Tn, Glseli nal, Yaprak Zihniolu benzer politik oluumlarn iindeydiler ve sol rgt deneyimlerimiz zerine aramzda konumaya balaynca aslnda znel olarak btn bu hareketlerin

syan Nisvan 281

282

iinde ne kadar ezildiimizi, Cnnn da syledii gibi aslnda hi eit olmadmz, o rgtlerde bile ncelikle ay yapan, sekreterlik hizmetleri yapan konumuna drldmz birlikte kefettik. Belki ounuz o zamanlar pek bilmezsiniz, gecekondular rgtlemek iin gecekondu mahallelerinde ev tutulurdu. Bu amala oraya giden kadnlar da alvar giyer, oradaki kadnlar gibi yaarlard. rnein Ferai anlatmt; onlardan biri olduunu kantlamak iin darya leen koyup amar ykarm. Yaprakn yaadklar baka, Glseli naln yaadklar baka... Glnur Savran byle bir rgtlenmenin iinde deildi ama o da mesela o zaman devrimci bir sendikada, asistanlar rgtleyen Tm Asistanlar Sendikas (TMAS)nda rgtlyd. irin Tekeli de, Nakiye Boran da bu rgtlenmedeydiler. Ben u anda daha ziyade Kadn evresinde olan ilk alt kadndan bahsediyorum, sonra tabii birok kadn katld. Bu alt kadnn bir dier ortak zellii de iyi eitimli olmalaryd; bilgi dzeyleri en az etraflarndaki erkekler kadard, ama sz alma sras onlara geldiinde dizlerinin birbirine deer derecesinde titrediklerini, seslerinin titrediini ve bunun korkusuyla bir trl konuamadklarn fark ettiklerini anlatyorlard. Dolaysyla bizim ilk bilin ykseltme toplantlarmz, insann kendi znel deneyiminde farklln, ezilmiliini, ikincil olduunu ve bence daha da nemlisi, btn bu deerlerin kendisi tarafndan iselletirilmi olduunu kefi srecidir. nk sen tek bana yaarken bunun sadece senin bana geldiini dnyorsun, ama birlikte konumaya balaynca byle olmadn gryorsun. iddet olaynda da bilinlenme sreci byle yaanyor. Bir kadn konumaya balad zaman birdenbire u bilin yaylyor, aa demek ki bir tek benim bama gelmiyormu. O halde, bu kocamn ktlnden, benim psrklmdan ya da benim baka bir zelliimden dolay deil, demek ki yaadm bu iddet sistematik bir ey. Bu tr bir sre, kadn hem bilinlendiriyor hem glendiriyor. Dolaysyla kitap evirmek iin bir araya gelen alt kadn olarak bu birliktelii bilin ykseltme toplantlarna evirme kararmzn sebebi unu fark etmemizdi: Tamam, biz Juliet Mitchellin Kadnlk Durumu kitabn evireceiz, burada olan her eyi anladk, Trkeye iyi bir kitap kazandrabiliriz; ama birincisi, erkek egemen olmayan bir kadn dili gelitirmek gerekliydi. Mesela, erkek egemen lafn, o eviri srasnda ilk biz kardk. kincisi, peki biz bunlar anlyoruz, ama erkekler gibi kendimizi hi katmadan bir kitap m evirip koyacaz ortaya? Hayr, biz ilk nce kendimizi kefedelim, dedik. Yani biz kadnlar olarak neredeyiz, bilincimiz ne dzeyde, gcmz nedir, ne yapmak istiyoruz? Buradan balaynca gerisi orap sk gibi geldi. Onun iin kitabn basm biraz gecikti, ama bu srada muazzam bir hareket dodu. Bu arada vurgulamak gerekir ki, biz o dnemde kendimize kar da topluma kar da ok drsttk. yle ki, btn sol hareketler ya da isyan eden, topluma isyan eden ve Trkiyeyi kurtarmaya alan btn hareketler sanki atanmlar gibi politika yapyorlard. Sanki bu toplum o gruplar gel bizi kurtar diye atam gibi... Ama yle bir ey yoktu; yle olsayd, bu hareketlerin ardnda kitle destei olurdu. Maalesef ortada byle kitlesel bir destek yoktu. Onun iin biz, kadn hareketinde bu hatay yapmayalm, dedik. Yani biz orta snfn okumu, nispeten tuzu kuru kadnlaryz, imknlar olan kadnlarz ve bir anlamda iktidarda paymz var aslnda. Onun iin haddimizi bilelim, kyl kadn, ii kadn kurtarmaya kalkmayalm, biz nce kendimizi kurtaralm. Bence

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bu bizim gcmzd. O yzden de hibir fraksiyonun hegemonyas altna girmedik ve inann, baz fraksiyonlarn kadnlar bunu denediler. Bunlar karsnda ok gl durduk, durabildik, nk kendimize kar da dnyaya kar da drsttk. 80den nce 80den Sonra... Bu hareket nasl ve neden o dnem oldu? Her birimizin znel deneyimi ve 80 sonrasnn koullar buna bir ortam yaratt. Baka hibir toplumsal muhalefetin olmad bir yerde biz vardk. O ortamda bizim gemiten tadmz deneyimlerle o kadnlarn kiilikleri, kimlikleri bir araya geldii zaman orada yeni bir ey yeerttik. Onun iin, 2000li yllarn ortam ile 2010lu yllarn ortam ve bunlarn sizde yaratt frsatlar farkl farkl belki de... Yani, ben de biraz Cnn gibi dnyorum; sizler baz eyleri antada keklik olarak gryorsunuz, yani baz haklarnz... Dayak yememenin de bir hak olduu o kadar ok sylendi ki, sizlerin arasnda acaba my dnecek kadn yoktur artk. Veyahut da sokaklar bizimdir, deil mi? Dolaysyla sokaa kmak konusunda tereddd olan bir kadn da yoktur. Bizler byle deildik. yle tipik bir rnek anlataym size: irinle ben evii kadn emei ve bunun deerlendirilmesi zerine bir konuma yapmak zere ktisatlar Derneine davet edilmitik. irin de ben de evliydik ama hi yzk takmazdk. nk bu da bizim iin isyanmzn bir gstergesiydi. Bu toplantya giderken irin yzn takt. Bana sen de tak, dedi. Niye irin? diye sordum. Ya bu dnya byle bir dnya, oraya gidiyoruz, ou erkek olacak, yz takalm, dedi. O takt ama ben yine takmadm. Bunu herhangi bir ey iin anlatmyorum. O zamanlar nelere bile dikkat etmek zorunda olduumuzu anlayn diye bu rnei verdim. Bugn bunlar tabii ki sizin iin geerli deil, daha dorusu byle olduunu umut ediyorum. En azndan yararlanabileceiniz byle bir gemi kaynak var, diye dnyorum. Tabii ki bugnn sizin zerinize ykledii baka ykler var, eminim. syannzla ve fkenizle bu olann normal olmadn syleyebilmek gerekten ok nemli. Bizim Somuttaki yazlarla en sk yaptmz, toplumun bize ykledii kadnlk durumuna isyan etmemizdi. Ama kadn ne demek ve nasl olmal konusundaki deerleri iselletirdiimizi de fark ettik. Dolaysyla asl krlmas gereken zincirler buradaki zincirler. Ben kadnm, glym, farklym... Ee ne yapalm? Evet, farklym, bunun iin aa deilim, kimseden daha kt deilim, zayf deilim, ezik deilim, olmak zorunda da deilim. Kadnlar u anda gemie gre daha farkl meslek alanlarnda daha ok sayda yer alabiliyorlar ama hl ok fazla ayrmcla uruyorlar. Ayrca son dnem politikalar ile kadnlar maalesef ekonomik alandan yine geri pskrtlmeye baland. irinin filmde syledii artk geri dn yok bugnk duruma baknca beni zd nk evet, bir anlamda tabii ki yok, ama bir taraftan da kazanmlarmz tekrar geri almaya alyorlar. Byle rg rer gibi ilmek ilmek, fethettiimiz btn kaleler kaybediliyor. Barts meselesinden dolay bizim fethettiimiz btn kaleler yeniden fethediliyor. Ve ben bu yzden bartsne karym. Dier feministler bana bu konuda kzarlar ama barts sadece bireysel bir seim veya insann dini vecibelerini yerine getirmesi iin takt bir ey deildir. Barts sadece ve sadece dinin kadn zerindeki basksn grnr klan bir eydir. Bu yzden bartsne

syan Nisvan 283

284

sonuna kadar karym. Kemalistler gibi de dnmyorum tabii ki! niversiteye girmesi engellensin anlamnda sylemiyorum, ama bir diyalog asndan ve neden kar olduumu anlatma asndan bu tespiti yapmak da nemli. Cnn: Mahalle basks artyor ve bir erkein drt kadnla evlenmesi lazm geldiini bir kadna syletiyorlar ule: Hayr ama Cnncm, kadna syletiyorlar meselesi deil. O konuda da hakikaten ok dikkatli olmalyz. Baz kadnlar buna inanyorlar, iselletirilmi deerlerden sz ettim. nk bu toplumsal bir kontrat. Evet, drt kadn kabul ediyor ama ondan sonra u kadar bilezik istiyor, adna ev istiyor vs. Bu bir alveri. Siz eer doduunuz ailede ocukluktan itibaren byle bir ideolojiyle bytlrseniz bu size normal gelir. Andrea Dworkinin Sac Kadnlar diye bir kitab vardr, harika bir kitaptr. Okumadysanz okuyun ltfen. Dworkin sac kadn, kadnlk konumunu inkr eden kadn anlamnda kullanr. Biz de o sac kadnlar durumuna dmeyelim, kendi aramzda bu ekilde blnerek... Onlar bu hale getiren olaylar anlayp bir ekilde ulamaya almak zorundayz gibi geliyor bana. Onun iin bugn sizin feminist konularnz farkl farkl. Onlarn her biri birer frsat yaratyor ve bunlara da heyecan duyulabilir. Melek: Belki de, Kandiyotinin syledii ataerkil pazarlkta biz biraz daha zm yemek isteyen, kk pazarlklar eden zamanlardayz. Bir ey hatrladm, onu anlatmak istiyorum. lk deneyimlere ilikin ok arpc bir rnek bence: lk 8 Mart ime eylemi gibi bir ey... irinle Glnur 8 Martta kadn kadna imeye gitmeye karar veriyorlar. Ve bu yaptklarn eylem diye anlatyorlar uzun uzun, hlbuki kadn 8 Martta bira imeye gidecekler. Ne var bunda? Oysa ok mhim, nk ilk Hazrlanp Gazeteciler Cemiyetinin Lokaline kadn imeye gidiyorlar. eri girdiklerinde, ok bilinmi erkek gazetecilerin olduu masadan orospular geldi diye laf atyorlar. Sadece kadn kadna imeye gittikleri iin, dnebiliyor musunuz? Bylece 8 Martlarda kadn kadna bir eyler ime gelenei srer oldu sanrm. ule: Buna ilave olarak bir ey syleyeyim: imdi YAZKO, Somut deneyimini de biliyorsunuz deil mi? Somut, tabloid boyutlarda, haftalk bir kltr dergisi. YAZKO o dnemin Trkiyesinin en nl, en iyi kalemlerinin -ou erkek tabii ki ama kadnlar da var aralarnda- ve evirmenlerinin kurduu bir dernek ve o dergide onlarn hepsi yazyor. Gl bir dergi aslnda. Bize de bir sayfa vermiler ve tabii ki o sayfada kan feminist yazlara bilin bakalm en ok kimden tepki geldi? Btn o yazarizer takmndan! O kadar ki, sonunda bizi oradan atmay baardlar, daha dorusu bizi orada tutan Mustafa Kemale ok bask yaptlar. Biz de bunun sonucunda ayrldk oradan. 5 bin tiraj vard bu derginin, biz yazmaya baladmzda 35 bine kt. 35 bin! Bugn Trkiyede 35 bin satan tek bir dergi biliyor musunuz? Yok! 2-3 bin satar en fazla. 35 bine kt; biz braktk yine be bine dt. Bizim gcmz o kadar vard aslnda. Bu byle bir ey hakikaten, bir yere ta atarsnz onun etkisi dalga dalga yaylr. Ama herkes feminist mi oldu? Hayr, ama en azndan farkl alanlarda sz sahibi oldu ya da farkl dnmeye balad, kendi hayatn dntrd bir lde. Nitekim biz irinin giriimiyle KA-DERi kurmaya kalktmzda da ilk gnlerde telefonun banda ou kez ben vardm, inann kilitleniyordu telefon. Bu hakikaten yalan deil; kylerden kadnlar telefon edip biz yllardr bunu bekliyorduk,

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

diyorlard. KA-DERe olan bu ilginin sebebi belki politik alann daha ilgi ekici olmas ya da iktidara mdahale etme ansmzn daha fazla grlmesi olabilir, bilemiyorum. Fakat maalesef biz o potansiyeli deerlendiremedik, kendi gcmz yetmedi. KA-DER hl bir eyler yapmaya alyor. Melek: Belki Handan da kendi bakn anlatr... Handan: Eyllizm lafn duyduunuz zaman sizdeki arm nedir? Sende mesela? Katlmc (a): 12 Eyll desteklemek anlamnda m? Handan: Baka? Sende? Katlmc (b): Frsatlk. Handan: Evet, bence de Eyllizm bir frsatlk demek. Frsat yaratan bir ey olarak da kullanlr, 12 Eyll sonras ideolojisi olarak da kullanlr. Yaln Kk aibeli bir isim olan Eyllizm szn ilk retendir. Baka yazarlara kar bu tanmlamay ok kullanmtr. Kk, 80 sonrasnn patlama yapan yazarlarndan birisidir ve o dnemin en ok okunan yazardr. Baz dnemlerde baz eyleri sylemenin nemi vardr. Mesela benim terminolojimde Eyllizm hl canl bir tanmlamadr. nk Eyllizm, 12 Eyll sonras ortaya kan sol-politik bolukla da balantl bir eydir. Ve biz feministler 12 Eylln bu boluk ortamndan faydalanan frsatlar, Eyllistlikler olarak sulandk. ulenin ok gzel anlatt gibi, sosyalistlerle dayanmayan, sosyalizme ihanet eden, devrimci ahlak terk eden, st kapal veya ak orospular denmeyi hak eden mnasebetsizlikteki insanlardk. Yani, Eyllizm genelde hakaret olarak kullanlr. 80 sonras sol yenildii ve solcu liderler ieride olduu iin, bir politika alannn aldn ve feminizmin de buradan ktn kabul etmek zorundayz, ama feminizm meclise giremedi. Eer feminizm, 12 Eylln yaratt ortam, Eyllizmi kullanan bir hareket olsayd, imdiye meclisteydi. nk ulenin dedii gibi, hem Somut Dergisindeki tek bir sayfa ile 35 bin tiraja ulaabiliniyordu hem de ruhsal bir uyan vard. Yani zihinlerdeki ve kalpteki bu uyan hibir yerleik politika dili ile tercme edemezsiniz. Ama bahsettiim bu uyan dinin yaratt gibi bir ey deil elbette, nk feminizm uyuturucu deil, isyan edici ve ok fazla soru sordurtan bir uyantr. Ama manevi bir yan vardr, feminist olunca kendi benliin ile ilgili de bir ey bulursun ve zgrleirsin. Ksaca biz Eyllizmden yararlanmadk ama Eyllizm yznden yle bir imknmz oldu, nmze ok fazla alternatif gr kmad, nk herkes ierideydi. 1990a kadar da hibir lider ortaya kmad. Aktif olan kadnlarn hepsi sol rgtlerdendi. rnein Ferai, Yaprak, bu yryte nde grdnz Fatma Yazc Aydnlklardand. Fatma Yazc, Dergi Yaz leri Sorumlusu olmay gze alan ve bu yzden 12 yl ceza alan bir kadn oldu. O dnem feministti, mitingde de en ndeydi. Sonra bu ekip Ayrmcla Kar Kadn Derneini kurdu. Ne zaman ki ynetici ekip 90larda ieriden kt o zaman feminizme kaym olan Aydnlk kadnlarn bir ksmna hadi tekrar rgte, sizin burada ne iiniz var, dediler. nk hegemonya ve liderlik etkin bir ey ve etki gc de hem dnemlerle hem de kiilerle balantl. imdi AKPden karn Tayyip Erdoan geriye ne kalr? Belki erkeklerin bir ksm karlar yznden yine AKPde kalrlar fakat bence Tayyipe hayran olan kadnlar tutamazsnz. Kadnlk hayranla, tapmaya, liderlie, balanmaya ok yatkn bir ey. Aktaki balantlarmz gibi ya da lezbiyen olduumuz

syan Nisvan 285

286

zaman lezbiyenlik kurumunu yceltmemiz gibi... Biz bu tr eylere, idollere, toplu inanlara, bir tr aileye dayanmaya karlarmzn peinde komaktan daha yatknz. Bu belgeselin retiminde Meleklerin gsterdii enerjide de ayn eyin olduunu dnyorum. Son derece karsz, samimi, paylam ve cokuyu yaymaya ynelik bir alma. Eksiklikleri ve de bizim aklmzla eletireceimiz yanlar olabilir ama duygusu ve ortaya kan filmin olay rgs feminizanca. Bu filmi seyrediyoruz, birlikte alklyoruz, birbiriyle kavga eden insanlar da olsak, lenimize zlyoruz... Tabii bir de sol backgroundlarmzn bizi takip etmesi olay var. Melek, sen Yenidenci olmu muydun? Melek: Hayr hi olmadm... Handan: Ben seni hep Yenidenci diye bir DP kuruluuna yesin diye hatrlyorum. Melek: Niye? Benim hibir sol rgtlenme ile ilikim olmad Handan, hafzan siler misin? (Kahkahalar) Katiyen sizden deilim. (Kahkahalar) nk ben Artvinliyim. Btn o Dev-Yolcularn arasnda bydm. Ve btn sol hareketlere uzak durdum. Handan: Gryorsunuz Melekin en nem verdii konu ben solcu olmadm. (Glmeler) Ya ben oldum, ben soldan geliyorum, hl da solculuu ok severim. Parti-cephe geleneinden geliyorum diyebilirim, ulelerden bir sonraki kuaz biz ve daha aksiyoner bir kuaktk. Feminizmle tantmz ilk zamanlar Aye (Dzkan) unu derdi: Bir pankart tas olmadan m olacak bu i, yani bir pankart sopaya balamayacak myz? (Glmeler) nk genelde akademisyen kadnlar var, bizim gibi aksiyoner deiller. Ama gen, parlak bilim kadnlarnn arasndaydk; bunun hl kendim iin de harekete giren herkes iin de art olduunu dnrm. Melek: Ama sizin ekibe dahil oluunuzla da o pankart sopaya balanvermi. Hemen, pankarta sopa, dayaa kar yry... Handan: unu da eklemek isterim, feminizm, sosyalizmle ok fazla hesaplaan bir harekettir ama seksen sonras feminizm hibir zaman anti-komnist olmamtr. Trkiye ve Krt feminizminin de hibir zaman anti-komnist olmadn dnyorum; nk anti-komnizm bir ekoldr ve szd yeri ele geirir. ule: Ve sacdr tabii ki. Evet, arkadalar, siz bir eyler syleyin. Gne: Benim merak ettiim bir ey var. Geen hafta Stella buradayd ve yle dedi: Feminist hareket zorlu bir mcadele, ok zorlu bir yol; biz ok uratk, ok enerji sarf ettik ve gerekten herkesin yapabilecei bir i deil feminizm, ama bizim kuamz u anda evlerinde oturuyor. Belki tam olarak bunu demedi ben kendi cmlelerimle aktaryorum. ule: Evet, biraz yle... Gne: Benim merak ettiim nokta u: Siz de sonuta bu, ilk kinci Dalga Trkiye feminist hareketi olarak adlandrlan hareketten kadnlarsnz. Bugn buraya gelmeniz dahi bir sreklilik zannedersem, ama kendi gndelik hayatnzda toplumsal siyaset halkalarn nasl ryorsunuz? ule: Evet, haklsnz tabii merak etmekte. Buna herkes znel cevap verebilir, Cnn da var orada. Gne: Bir de genel olarak o dnemki kadn yoldalarnza ilikin gzlemleriniz ne? Yolda laf da ok solcu oldu ama ule: Yoo, biz yoldaz da Melek: Yol arkada

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ule: Biz o zamanlar kz kardelerdik Gne: Aa, evet, kz kardelik! ule: Sisterhood da batdan, oradaki kz kardelerimizden alnmtr, kabul etmek lazm. Kendi yorgunluumu anlatmak iin izin verirseniz birazck bizim bilin ykseltme toplantlarnn niteliinden bahsedeyim. Bilin ykseltme toplantlarnda her birimiz birey olarak dierlerinin nnde rlplaktk. Yani, eimizle ilikilerimizi, yatak hikayelerini, ailemizle olan ilikileri Her eyi aklkla konutuumuz toplantlard ve bunlar sayesinde kendi ezilmiliimizin bilincine vardk. Yaadmz iddeti aklkla konutuk. Takdir edersiniz ki bunu paylamak o kadar kolay bir ey deil. Bu ancak psikolojik veya psikiyatrik seanslarda yaplan bir ey ama biz orada adm adm yapmaya altk. Kendimizle ve dier kadnlarn yaadklaryla yzleme sreci ok duygusal, ok yorucu ve inann ayn zamanda ok tketici bir sretir. Sonunda glenmi karsnz ama sreci yaarken ok zordur. kinci bir zorluk da udur, hepimiz insanz ve byle bir toplumda bytlm olmaktan dolay kskanlk, hrs, dierleri zerine hegemonya kurmak gibi bir dolu problemli tarafmz var. Ama hegemonya bazen de kendiliinden oluabilir. Mesela, bilgi kendiliinden bir hegemonya dourur, ya bazen bir hegemonya dourur, liderlik vasf hegemonya dourur Mesela en ok ben, ayrca irin, lider gibi davrandmz iin ok dayak yedik kadnlardan. Dayak yemeyi mecazi olarak kullanyorum, yanl anlamayn. ok alatldk, ok zldk; nk biz ayn zamanda hegemonyasz bir kurulu nasl olur onu tartyorduk, lidersiz bir oluum nasl oluur? Stella yazlar yazyordu, bir yandan yapnn despotluu te yandan yapszln despotluu... Bir yandan srekli bunlar tartyorduk, ama sonra biri hemen sana parman uzatp ule ama sen lider gibi davranyorsun, sen hegemonik davranyorsun, diyordu. Dolaysyla biz srekli olarak kendimizi deitirmek ve dntrmek iin muazzam bir bask altndaydk. Ama tabii bunun ok byk bir faydas oldu. Sorunlar yayorduk elbette, ama her eye ramen, bunlarla birlikte biz yine de birbirimizi seviyorduk, birbirimize kenetlenmitik ve birlikte i yapyorduk, birlikte retim yapyorduk, birlikte yaratyorduk. rnein, ben kendi adma, KA-DER deneyimimden sonra, feminizmin bu retici srelerini yaamam kadnlarla i yaplmayacana ikna oldum. KA-DERe politik hevesi olan bir sr kadn geldi ve aslnda biz neye uradmz ardk. Birdenbire baka bir dnyayla tantk, hi bizim gibi olmayan kadnlarla tantk ve ok rktcyd, inann bana. Onun iin bilin ykseltme toplantlar, bahsettiim o plaklk hali, kendini yeniden glenerek bulmak ok nemli bir sre bence. Bunu yapabildiimiz iin de buradan ok fazla bebek dodu farkndaysanz; Kadn evresinden Mor atya, Pazartesi Dergisinden Kadn Eserleri Ktphanesine kadar... Melek: Hepimiz... Eve Dnmek... ule: Evet, feminizm adna ortada olan herkes bir anlamda bizim ocuklarmz ve torunlarmz. Hani belki herkesin znel hikayesi farkldr ama ben 1984 ylnda her eyi braktm, ngiltereye gittim ve 1991in ortalarnda geri dndm. Ve dndmde tekrardan harekete

syan Nisvan 287

288

btnyle dahil olamadm bir trl. eitli nedenleri var bunun. Kendi adma nasl devam ettim? Bir yerden arldysam gittim, benden bir yaz istendiyse yazdm, ama onun dnda kendim aktif olarak hibir ey yapmadm. Ne yapyorum? imdi kurululara eitim veriyorum, bir de NLP diye bir teknikle bireysel terapi seanslar yapyorum. Btn o gemiim, birikimim, mesela kanserli olanlar dahil kadnlara yardm etmemi salyor. Yani ben artk baka biri olamam, anlatabiliyor muyum? Ben her bulunduum yerde feministim ve o bak as ile yaklayorum olaylara. Ben btn erkek yneticilerin oturduu eitim toplantlarnda, yine o bilgimle, feminist bilincimle davranyorum ve hayatlarnda byle bir insan grdkleri iin aknlkla bakyorlar bana. Ama rgtl hibir ey yapmyorum. Bildiim kadar ile dier kadnlarn ou da rgtl deiller artk. Bir ksm kitap yazd, bir ksm sadece makaleler yazd, bir ksm tarih yazd- Yaprak mesela Melekler, sa olsunlar, bu belgeseli yaptlar da en azndan tarihimiz kaybolmad. Handan: Onunla ilgili bir ey de ben sylemek istiyorum. Aktivizm ve aktivizm d feminizm diye bir ayrm yaplabilir. nsan srekli aktivist olamaz bence ve feminizmimizin kesintiye urayp uramadnn da kriteri bu deil. Ama feminist dncenizde kesinti olup olmamas nemli bir eydir. Bu ilk ekipten dnsel olarak feminizmden kopan kadnlarn kmadn dnyorum. rnein, Ferai Tn Hrriyet gazetesinin d haberler blmnde yazyor, ama kadnlarla ilgili bir ey olduunda hemen srece mdahil olur. nk Ferai, ulenin anlatt ekilde bir feminist bilinlenme srecinden gemi bir kadn ve buradan kolay kolay geriye dn mmkn deildir. Ama tabii ki olabilir de, ok k olunup dnlebilir bir kere. nk ak hayatn ok belirleyecek bir ekilde yayorsun ve geri dnn ok kolaylatrabilir. Hepimiz k olabilmi yalardayz ve ne kadar nemli bir ey olduunu biliyor insan. Tamam, hibir zaman adamn hani donunu ykamaktan mutluyum gibi bir ak sersemlii olmaz belki ama beraber ayn diziyi seyrettiimiz olur (Kahkahalar), deil mi yani, ne var bunda derken, toplantlar kayar ya hani... Feminizmde kesinti, yani fikirsel cayma ak dnda da olabilir. Bu, bir ekilde feminizmden vazgemediini syleyerek de yaplabilecek bir eydir bence ve bu dedikoduculukla karmza kyor. Bence feminizmin en byk dman dedikodudur. Politik dedikodu sosyalizmi de bitirmi bir eydir. Politik hareketlerde, topluma sirayet etme, toplumu etkileme gc azaldnda i basnlar ok nem kazanyor. Kendi znel deneyimime gelecek olursam, ok eitli zamanlarda daha rgtl ve aktivist olduum dnemler oldu, hemen hemen kesintisiz srelerin iinde olmuumdur. Aktivizmimi srdrmeme engel olacak bir ey olmad hayatmda, rnein, ara vereceim bir mesleim yok. Ama unun en nemli ey olduunu dnyorum: Bir krtasiyeciyim ben ve ortam da feminist bir kadn. Tahtakale gibi ok erkek bir yerde iki feminist kadn olarak toptanclarla i yapmaya alyoruz. Ve buralarda i yaparken feminist herhangi bir kn yaratt etkinin nemli olduunu da dnrm her zaman. Belki bazen bir bildiri datmaktan gnlk gerek hayata bu bilgiyi, bu iddiay szdrmak ok daha nemli olabilir. Bu, ben feministim, farknda msnz? demek deil ama yeri geldiinde feminist szn esirgememek demek, Mehmet bey o yaptnz doru deildi diyebilmek; nk onu diyebildiiniz zaman, adam da belki gerekelendirilmi olan bu tezi anlayacak ve aa, doru ya ben de byle

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

yapmamalym, diyecek. Yani, hayatn iindeki birebir temas bazen cebe bildiri koymaktan daha etkili olabilir. Feminist olarak yaptnz her ey etkili olabilir; bir kitap nermek, bir sz sylemek... Dolaysyla feminist mcadeleyi kesintisiz srdrmek mmkn ve yararldr diye dnyorum. ule: 80li yllarda toplum henz byle bir ey duymamt, feminizmden haberdar bile deildi. imdi bugne geldiimizde, Handann tarif ettii biimde, asla feministlikten ya da bulunduumuz her yerde feminist olarak etkilenmekten vazgemeden hayata devam etmemiz nemli. Ama ben bugn baka eylerin de artk feminizmin konular iine alnmas gerektiini dnyorum. Kendi adma kefettiim eylerden bir tanesi spritel (tinsel) alandr. Yani dnyada bu konuda bilge kadnlarn syledii, mesela Kzlderili, Uzakdoulu kadnlarn syledii muazzam eyler var. Bu alanla ilgilenmeye baladnz zaman o kadar farkl eyler buluyorsunuz ki, alar boyu kadnlk ne demekmi, kadnlk srlar neler, kadnn gc nereden kaynaklanyor, kadnla topran ilikisi nasldr, kadnla dourganlk ilikisi... nann hi baka kitaplarda olmayan, baka bilgi kaynaklarnda olmayan yepyeni bilgilerle karlayorsunuz ve bence bunlar da ok nemli. Feministlerin bu konuya el atmasn ok nemli buluyorum. Yoksa yine bu bilgi de baka bir bak asndan, baka bir ideoloji ile birlikte toplumu etkilemeye balayacak. Kefettiim bir dier konu da hamilelik ve ocuk geliimi ile ilgili. Biz genelde hamilelik, ocuk dourmak, ocuk bytmek meseleleri ile ok da fazla ilgilenmedik dorusu. Ancak ocuun ruhsal ve zihinsel sal, hamilelikten itibaren kadnn durumu ile yakndan ilgili ve bu konuda yaplabilecek ok ey var. Melek: Ben de evlerimize dnmek meselesiyle ilgili bir eyler sylemek istiyorum. Ben o dnem kadnlarnn feminist hareketle ya da feminizmle kesintili bir ilikileri olduunu dnmyorum. Bu filmi daha geen sene Pariste gsterdik. Gsterimde Stella, Yaprak ve irin vard. Ben kimsede bir kesinti grmyorum. Benim, rgtlenme ile ilgili illa bir yap olmal gibi bir fikrim yok. Amarginin iindeyim, Film Morun iindeyim demek deil bence rgtllk. Yani, kendi hayatlarmzda herhangi bir yapya bal olmadan feminizm adna yaptmz birok eyin feminist rgtlenmeye dahil olduunu ve rgtllk olduunu dnyorum. Ama feminist politika yapmak gerekten ok zor ve yorucu bir ey ve insann zaman zaman bir araya gelmeye ihtiyac olabilir, bunun bir geri ekilme olduunu dnmyorum. ule: Ben burada, izninle topu Cnna atmak istiyorum. Cnn: Bana gre Stella Trkiyedeki feminist hareketin en nemli kilometre talarndan birisidir. Hi kimse onun kadar kesin, hi kimse onun kadar keskin sz sylememitir. Ve o dnemdeki kadnlar, sussalar da, geri dursalar da aslnda hep hareketin iindeler. rnein, Aye Paal mahkemesini etkilemek iin Trkiyenin drt bir tarafnda kadnlar 7/24 Nbetteyiz diye muhteem bir eylem yapt. Gece ge bir saatte katlabildim. Bir baktm hoplaya zplaya Glnur geldi, boynuma atlad, en ne oturdu, barmaya balad. Yani onun iindeki o enerji, o fke, yle kolay kolay len bir ey deil, hl devam ediyor. Mesela o eve girdi denilenlerden bir tanesi de belki benim, ama hi girmedim. Srekli olarak sokaktaym, srekli olarak davalarn iindeyim, srekli olarak bir eyler yapyorum. Ve gerekten ok yorucu, zellikle eer kadna ynelik erkek iddeti ile urayorsanz, nefes almaya gcnz kalmyor. Mesela

syan Nisvan 289

290

10 yandaki bir kz ocuuna, 10 yandan 16 yana kadar tecavz eden bir adamn hikayesini dinliyorsunuz... Bu hikaye, kadnn hikayesi: bir anne ve iki kznn hikayesi... Bu hikayeyi ancak drt gnde dinleyebildim, bir defada dinleyemedim, nk dinlerken not alyorum ve dayanamyorum dinlemeye. Ondan sonra bu iddeti, mevcut toplumda kadn bedeninin erkein koulsuz mal olduu fikrini iyice besleyen, gittike muhafazakrlaan bir toplumun yarg ve savclarna anlatmaya alyorsunuz. Yapamadnz zaman, yeteri kadar anlatamadnz zaman onun zntsn yayorsunuz, isyann yayorsunuz, bu acy iselletiriyorsunuz. Dolaysyla, gelmek istediim nokta u: Biraz nce bir arkadan da syledii gibi ulenin bugn buraya gelmesi evde oturmadn, kopmadn gsteriyor. Biz kopamayz, feminizm yle bir ey ki, hakikaten ta iinizden sizi yakalayp dntrm ve dntrmeye devam ediyor ve bunun iin ondan kurtulmak, ondan kopmak, ondan bamsz olmak, olaylar ondan farkl yorumlamak mmkn deil. ule: Bugn hemen hemen Trkiyenin btn barolarnda, zellikle Cnn gibi hukuku kadnlarn mcadelesi ile kurulmu bir kadn komisyonu vardr. Bu vazgeilemez, grmezden gelinemez bir birimdir. Ve oradaki kadn avukatlar veya bu ilere bakan erkek avukatlar da feministler tarafndan eitilmilerdir genellikle, Cnnn yllarca yapt gibi. Her ak oturumda feminist bir avukat olarak Cnn arlr ve bize btn hukuki eyleri anlatr. Bunun iin zel olarak bilgilenmi kadnlar vardr, ondan sonraki kuaklar vardr. Bir sreklilik olutuundan bahsedilebilir, ama elbette u son sekiz yldr kazanlm kaleler bir bir geri alnyor ki bu bizim iin ok nemli ve bunun iin bir eyler yapmak zorundayz. Cnn: Ben her konumamda unu sylerim: Bizim hareketimiz, mitolojideki Sisifos Efsanesine benzer. Biz bir ta dan tepesine kartyoruz, ertesi gn o ta tekrar dan eteinde, tekrar nefes nefese onu kartmak zorunda kalyoruz. Kazanlm btn kaleleri yeniden fethetmek durumunda kalyoruz. Birisi krtaj hakkn att ortaya, iyi de krtaj zaten Trkiyede hak, ama d peine bir eyler syle. Emine Erdoan zina su olsun dedi, bu sefer haydi onun peinde kouyoruz. Zaten urada belirli konularda durmadan enerjisini tketen ok az kadn var. Biz kendimiz gndem belirleyemiyoruz. Glden: Bata konumutuk, ilk olmas dolaysyla geni ekilde yaylan ve motive edici etkisi olan bir hareketti. Bence, bir eyin ilki olmak gerekten bir hareketlilik yaratyor. Ben tiyatrocuyum, oyunculuktan rnek verecek olursam, bir sahneyi ilk yarattnzda bir eyler yaparsnz, oluur, ama onu tekrar tekrar uygulamaya alabilmek iin btn olanaklarnz ve tekniinizi konuturmanz gerekir. O anlamda, feminizme dair bu araylarn belirli bir ynteme oturmas nemli bence. Aslnda biz feminist yntem araylarn hep tartyoruz. Bunu tartrken, kendi tarihimizi bilmek de ok nemli, o anlamda Filmmorun yapt ey ok kymetli. Tm bunlar, bizim aslnda bugn hl arayn srdrdmz ynteme dair yol gsterici oluyor. Feminist rgtlenmelerin srekliliinin olabilmesi iin bu yntemlerin, tekniklerin aktarlmas gerekiyor. atarak, deneyimleyerek bu bilginin akmas gerektiini dnyorum. Peki, siz bu akta feminist hareket asndan bir kopukluk hissediyor musunuz? Feminist rgtlenme ynteminin devamll ve sreklilii iin ne gibi bir teknie ihtiyacmz

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

var? Yani, rgtlenme ynteminizi merak ediyorum. Filmde birbirimizi seviyorduk, iyi arkadatk, dediniz. yi arkadalk ve kadn dayanmas feminist politika yaparken benim iin de ok kymetli. Eli kalem tutan, eviri yapabilen ve birbirleriyle iyi arkada olabilen, birbirleriyle birok eyi paylaan ve buradan bir alm yaratan bir grupsunuz. Oysa u anda bizler iin -biz dedim ama hani daha gen kuaklar asndan sylyorum- bir yerde toplamak bile mesele iken yeteri kadar younlaamadmz iin bu toplamalardan derinlemesine bir eylerin kmas da ok zor oluyor. ule: Biraradalk tamam, ama bizim evlerde toplanmamz esasen bir zorunluluktu, onu syleyeyim. nk iki kiiden fazla bir araya geldiimiz zaman toplant yasana aykr hareket etmekten ieri alnabilirdik. Dolaysyla biz bu yasa nasl saf d brakrz dedik ve toplantlarmz zararsz bir kabul gn grnmnde yapmaya baladk. Bunun iin de hepimiz pastalar, rekler yapp getiriyorduk. Cnn: Bu arada, aslnda savclar bizim toplandmzn artk farkndalar, polislere haberler geliyor, kadnlar toplanyormu diye. Sonra, aman bo verin, kadnlar toplanp ne yapabilirler ki, diyorlar. Yani, haberleri olmasna ramen ciddiye alnacak bir olay olmadn dndkleri iin peimize ok dmediler. Melek: Hl yle... Feminist rgtlenme Yntemi ule: Evet, sonra, iki eyden faydalandk: Bir tanesi, batl kz kardelerimizin bu ilere daha nce balam olmalarndan dolay deneyimlerinden. Yapnn despotluu-yapszln despotluu, lidersiz hareket-liderli hareket vs. zerine batda ciddi literatr vard. Bizim o zamanki en iyi bat ayamz Stellayd nk o dnem Fransada yayordu ve bize habire bu tartmalar tayordu. Yani, daha nce o yolu yrm kadnlarn bilgi ve deneyimlerinden yararlanyorduk. Bir de, organik olarak geliiyor ve byyorduk. Mesela kendi aramzda yle hegemonik bir oluumun olmaya baladn sezdiimiz anda, birileri buna da isyan ediyordu ve o zaman birka toplanty srf buna ayryorduk. Dolaysyla, feminist hareketten galiba benim kendi adma kardm teorik bir ey u: Her zaman, her yerde, her kadn iin geerli olan bir tek biim yok. Hareket, biimini kendisi yaratr ama bunun iin de bilin ykseltme yapmak art, diye dnyorum. Melek: Ayrca, ben feminist rgtlenmede kk grup meselesini nemsiyorum. Handan: Bence, genel itibariyle, bir atszlk ve ynelimsizlik sorunu var. Eskiden bunun sebebi olarak sola benzememek iin denilirdi, oysa solcular da artk atsz ve merkezsiz rgtlenmeye altklar bir dnemin hezimetini yayorlar. Yani solcular da artk referans gsteremeyiz, sol gibi rgtlenmek denemez, nk sol da kendini bu adan eletirdi, sonra darmaduman oldu ve imdi ortada kaotik bir dnem var. Yani, merkezi olarak rgtlenmeyi ve merkezi bir hiyerari iinde oalmay programatik olarak hedeflemeyen bir hareket olduumuz kesin, byle olmamzn da imkn yok. Fakat geni bir koordinasyon iinde hareket eden, ayn anda harekete geen feminist gruplar olabilir. Buna hibir engel yok ve bence sra bu tr rgtlenmelere geldi. Cnn da bahsetti, feministler devlet tarafndan bir PKKl ya da
syan Nisvan 291

292

komnist kadar tehlikeli grlmezler. Devletle cepheleme aty ihtiya haline getirir; Beraberiz biz, birlikte olmalyz, biz birlikte olmazsak bizi teslim alacaklar, dersin. Feminist rgtlenmeler iinde olan ya da feminist eylemlere katlan kadnlarsa daha ziyade, yapabilecek miyiz, kapris olacak m, kavga olacak m, gcmz toplayabilecek miyiz gibi sorular dnr. Bence son on yln feminist rgtlenme konusu budur. at meselesinde, KA-DER dnda, kadn kurultaylar da farkl kadn kesimlerini bir araya getiren organizasyonlar. Bu kurultaylarda da Trkiyenin gndemi ile balantl olarak ciddi tartmalar yaand. Bir atda buluamamann hepimizin bir beceriksizlii olduunu dnmek zorundayz. Ortada kolektif bir becerisizlik, yanllk ve birbirimizle dayanmay baaramama var. Ve byk bir rgt olma, daha dorusu byk siyaset yapma fobimizin olduunu dnyorum ben. Bunun yan sra, seimler ncesi siyaset yapma fobimiz olduunu da dnyorum; oysa bu ideolojik bir yanllktr. Seim siyaseti feministlerin ii deildir, biz ancak kadn adaylar iin alrz, deniyor. Bunun sebebi sivil toplumculuk olabilir, kimlikilik olabilir. Ama mesela, feministlerin ayaa kalkabilecekleri ok nemli bir konu olan, kadn bakanlnn kaldrlmas konusunda Atatrklerle ya da Krtlerle bir araya gelemeyebilecek olan feministler var. Bu bir araya gelebilmeyi kim ayarlayacak? Bu yzden bir araya gelmenin, ortaklamann yollarn hep birlikte aramalyz. Dilah: Makalelerden okuduum kadaryla 80ler dneminde radikal, liberal ve sosyalist feminist ayrmlar olduunu gryorum. Bunu siz nasl yaadnz? Herkes kendini bu etiketlerle tanmlyor muydu? Yoksa bu, yapay bir ayrm myd? kinci sorumsa, u an hareket iindeki ayrmlar yine bu teorik ayrmlar zerine mi kuruluyor, deilse ne tr ayrmlar var? ule: Birinciye cevap vereyim. Eer dier rgtlerle olan gbek bamz kesmezsek, oradaki btn hastalklar da buraya tayacamzn farkna vardk. nk daha nce bunun farkna varlm ve Juliet Mitchell de kitabnda bunu yazmt. Biz bu konuda bilinliydik. Aksini yapsaydk ayn hatalar tekrarlardk, ayn yapy tekrarlardk ve aramzda inann solun btn renkleri vard... Handan: Her ey vard. ule: Her ey vard. Dolaysyla, biz dedik ki, burada feminist emsiye altnda toplanyoruz. Baka almalarnzda gidip Trokistlerle ya da Maocularla alabilirsiniz, ama siz buraya geldiiniz andan itibaren kadnsnz; kadn olma durumuna isyannzdan dolay buradasnz ve buna feministe bir zm bulmak zere buradasnz, hepimiz onun iin buradayz, dedik. Bu o kadar gl bir emsiyeydi ki, hakikaten hi kimse sz geiremedi. Ben 1991de dndmde bunun maalesef baya ayrm olduunu, insanlarn eski ideoloji blgelerine geri dnm olduunu grdm ve bu gerekten ok zd beni. rgtlenme yntemine dair olarak da unu syleyebilirim, biz neyi istediimizden ok emindik, bizi oraya gtrecek yol konusunda habire fikir yrtyorduk, tartyorduk. Mesela 1988 ylnda alan, kmsenen ev ilerini, grmezden gelinen kadn emeini, regl gibi kadnlk hallerini grnr klan Geici Modern Kadn Mzesi1 ne kadar
8 Mart 1988de Caalolunda alan Geici Modern Kadn Mzesi. Tarihsel arka plan ve detayl bilgi iin: www.morcati.org.tr.
1

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

yaratc bir fikirdir. Bu yzden, bence hazr formller yok, ama onun yerine ne istediinize bir sadakat var, bir ballk var. Bu dnemin feminist hareketlerinin faydalanabilecekleri kaynak ok fazla bence, ama ben derim ki, siz bugnn koullarnda neyi istiyorsunuz ona bakn ve ilkeler erevesinde kendi yeni rgtlenme biimlerinizi yaratn. Handan: ulenin syledikleri ok anlaml, iki soruyu birletiren bir yan var aslnda. Feminizm d ideolojik kamplamalarn feminizme yansmas diye bir konu var. Bir dnemde hangi politikaideoloji hegemonik ise o feminizmi bler. Biz o dnem sosyalizmin hegemonyasna girmeden, onunla fikren ve ilikiler olarak da hesaplamay gze alarak feministletiimiz iin, tek ortak ideolojimiz feminizmdi. Daha sonraki dnemde ortaya kan feminizm ii ayrmalara gelecek olursam, ben o zaman kendini radikal feminist diye tanmlayan, Feminist Dergisini karan ekibin iindeydim -ki imdi de kendime devrimci veya radikal feminist demeyi tercih ederim, nk kadnla erkek arasnda evii retimden kaynaklanan elikiler olduunu temel alan maddeci bir feminizm anlayn savunuyorum. Sosyalist feminizm ile radikal feminizm arasndaki blnme Kadn evresinde net bir ekilde yaanm bir blnmedir; Kakts ve Feminist diye iki ayr derginin k ile somutlamtr. Fakat bu farkllamaya ramen, bu iki derginin kt dnemle bu kampanyalarn olduu dnem ayn dnemdir. Yani, bu fikir ayrl feminist hareketin iinde bir blnmeye neden olmad. Feminist Dergi 1987 ylnda kt, 1989da Geici Modern Kadn Mzesi ald ve 1990da Mor atnn kurulduu zamana kadar her eylem, her kampanya hep beraber ortak coku ile rgtlendi. Yani, ad konmu teorik ve ideolojik tartmalarn hareketi blmeyeceini, tam tersine rgtlenmeyi glendireceini dnyorum; ki biz bu ayrlklarmz ak bir ekilde tartyorduk. Kibarlk olsun diye dayanyorum demenin bir anlam yok. Fikrin ayrdr, ama beraber yryorsundur, nk feministsinizdir. Dolaysyla, diyelim ki bartl ama feminizan arkadalarla birlikte bir eyler yapmak problem deildir. nk o byk cepheye gelip sana dayatmyorsa eer, yani ftraten erkekler byledir demiyorsa, bir problem yoktur, yrrsn beraber. Ama hegemonya her zaman yle ad konmu bir ekilde gelmiyor, o sinsi bir eydir. Mesela, feminizm postmodernizmin etkinlii altnda, sivil toplumculuk gibi tartmalar iinde eritilemeye allyor. ingeneler hareketi, Krt hareketi, engelliler hareketi, bartller hareketi vs. olmadan feminizm dnlemez oldu. Oysa ben yle dnmyorum. Feminizm tek bana bir eydir; bir liste iinde bir ey deildir, aznlk hareketi deildir, rk hareketi, dindarlarla dayanma hareketi deildir... Keke bunu ak ak tartan dergiler olsa. Bunlar hi olmad demiyorum, ama u an byle bir dergi yok bence. Bizden nce gelenlerin nemli bir yan, bu tr politika teorisi tartmalar yapyor olmalar ve bunlardan besleniyor olmalardr. Bu yzden, ulenin bahsettii ilk alt kadn, bu beslenme ile hem ipek narinliinde hem de ok kuvvetli bir koza rebildiler, ki hl vardr. Ve bizim rgtlenirken bence yararlanacamz eyler, onlarn da devrald eylerdir. nemli olan, ana fikirden caymama, ana elikiden kopmamadr. Aslnda belki liberal feminizm ok byk bir ekol, ama hi teorize etmedi kendini. Duygu Asena kendisine hibir zaman liberal demedi, biz niye arkasndan liberal diyelim ki? Ama Kemalizmin eitliki fikriyat ile

syan Nisvan 293

294

atan, bu belgeselde de anlatlyor, kadn-erkek Cumhuriyetten sonra artk eittir, bu mesele halloldu diyenlere kar hayr, hallolmad diyen bir feminizm de, yani eitliki feminizm de vardr. Dolaysyla eitliki feminizm, radikal feminizm, sosyalist feminizm ayrm dorudur. Esen: Trkiyedeki feminist hareketin belli bal ke talar olan kadnlar var ve bugn de ne gzel ki bir ksmyla buradayz. Daha nce, feminist olanlar ile gen feministler diye tanmlanan, yeni feministleen kadnlar arasndaki deneyim aktarmnda bir kopukluk olduunu syledik. Benim gzlemim u ki, daha deneyimli olanlarla yeni yeni deneyim kazanan gen feministlerin karlamalar, gen feministlerin szel anlamda dayak yemesiyle sonulanabiliyor, her zaman ho karlamalar yaanmyor ne yazk ki. Ben de bu tr karlamalar yaayan birisi olarak sizin bu konuda ne dndnz merak ediyorum. Bunu sorarken niyetim, aradaki deneyim farkn grmezden gelmek ya da deneyimin kendisini deersizletirmek iin deil elbette... ule: imdi hemen oradan yakalayaym. Mesela, buras bizim o geniletilmi bilin ykseltme toplantlarmz olsayd, sen de byle bir ey syleseydin, hemen o gn neden ho olmuyor? zerinde dururduk. Yani, Ne hissediyorsun? Eksiklik mi hissediyorsun, sululuk mu hissediyorsun, yapman gereken bir eyi yapmadn m yoksa byk koca karlardan dayak yediini ve hakszla uradn m? syann syle, ne dndn syle, ne yaadn syle? denilirdi. Gzel olan buydu ite. Onun iin hani bugn de mesela, bize kzyorsan btn bunlar sylediimiz iin, kzgnlna sahip k. O fke neyle ilgili? fkenin peini brakmazsan ancak o zaman bir yere ularsn. Kendinde bir yere ularsn. Israrla sylemek istediim u arkadalar: Kendin dnmeden hibir ey dnmyor. Sen sapasalam durabilen bir feminist olursan o zaman korkularn ok azalyor. Annem (Mzeyyen Ayta) dedi ya filmde kendimizi dalar devirecek gibi hissediyorduk! Gerekten de yle hissediyorduk. Ne devlet umurumuzdayd, ne ordu, ne polis, ne yolda erkeklerimiz, nk glydk. O gc de kendi dnmmzden, feminizmimizden alyorduk. Acmaszlmz en fazla kendimizeydi belki de. Handan: Biz sayya da bakmazdk. rnein, dayaa kar dayanma yrynn says hep abartlr. Oysa nemli olan, dncenizin topluma ne kadar szabildii ve etkisinin ne olduudur. 100 bin kii yrtebilirsen tabii ki o ahane bir eydir, ama bu bir devamllk salamayabilir ve bu yzden esas nemli olan, savunduun fikri kadnlara hangi kanallarla, nasl akttndr. Dnemin feminist hareketinin en byk sorununun, bunun eksiklii olduunu dnyorum. imizde en doru ve tutarl fikre ulasak bile bunu aktaramyorsak kendi kendimize kapal devre tartmaya devam ederiz.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

Feminizm znesi Kimdir? 295

Meltem Ahska Garbiyatlk, toplumsal hafza, toplumsal cinsiyet, ve teknolojikonularndaki makaleleri eitli dergilerde ve derleme kitaplar iinde yaymland. Akntya Kar, Zemin, Defter ve Pazartesi dergilerinin kuruluunda ve yayn kolektiflerinde yer ald. Halen Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir.
296

Nkhet Sirman 80li yllardan itibaren feminist hareketin iinde yer alyor, ilk yer ald feminist grup Ankaradaki Perembe grubu. KA-DER (Kadn Adaylar Destekleme Dernei)in ynetim kurulu yesiydi. Amargi Feminist Teori ve Politika Dergisi yazarlarndan. Krsal kesimde hane yaplar ve kk reticilik, akrabalk ilikileri, feminist hareket, milliyetilik, ve duygu sosyolojisi alma konular arasnda yer alyor. Birok dergi ve kitapta yazlar bulunan Nkhet Sirman halen Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi. Glnur Savran 1980li yllarda feminist hareketin ortaya kmasna katk sunan kadnlardan biri, ilk feminist yaynevi Kadn evresinin kurucularndan. Marksist felsefe, siyaset felsefesi ve feminist teori, kadn emei balca alma alanlarndan. Birok kitap ve dergide yazlar bulunan Glnur Savran yesi olduu Sosyalist Feminist Kolektifin yayn olan Feminist Politika Dergisinin yazarlar arasndadr.

Btn bu on be hafta boyunca, yalnz dalgalar deil dalgalarla da tartrken, aslen bugne dair bir soru gelip bamza reklenmi, bizleri bugn dnmeye zorluyor. Dahas pratik de bir soru soruyor ve diyor ki, eer rgtllk modeli olarak ok merkezli, yapay yaplanmalardan bahsediyorsak bu yaplar var edecek, yrtecek, dntrecek olanlar nasl ilikilenmeliler? Peki, hi olmazsa Feminist Tartmalar boyunca yollarmzn ksack da olsa kesitii kadnlarla biz bir daha nerede, nasl ve hangi artlarda yan yana duracaz, bu yan yanal nasl ve ne ynde ina edeceiz? Bunun iin bu son oturumda etrefilli bir soru attk ortaya: Feminizmin znesi kim? Ve grdk ki, konumaya ne ok ihtiyacmz varm... Glnur (Elik): Tarihsel olarak kurulmu olduunu iddia ettiiniz bir kategoriden yola karak kategorileri ykabilir miyiz ya da tam tersine, yeniden retmi mi oluruz? Postmodernizmin etkisiyle artk zne merkezli olmayan epistemolojilerde, politik haklara ynelimde, znenin desantralizasyonundan, yani yaylarak oalmasndan da bahsediliyor. Feminizm asndansa yle bir problem var: zne dediiniz zaman o zneye siyasi bir temsil de kazandrm olunuyor ve bu nemli bir grnrlk salyor. Fakat bu noktada hayali ve tarihsel bir kurgu olarak kadn ile bir snf olarak kadnlar arasndaki fark nasl izeceiz? Gndelik hayatta bu ikisi arasndaki hatt birbirinden ayrmak bu kadar kolay m? Ya da bu hatlar zerinden devam ettiimiz zaman eitliki bir feminizme mahkm olur muyuz? imdi isterseniz sunumlara buradan balayalm. Bu tartmalar zaten sorularnzla aarz. lk konuumuz Meltem Ahska. imdi sz ona brakaym. Meltem: Herkese merhaba. Hem teorik hem de pratik olarak son derece etrefilli bir soru ile kar karyayz; feminizmin znesi kimdir? Bence feminizmin znesi kimdir sorusuna salt teorik biryant verilemez. nk ne nceden olumu bir zne ne de hazr bekleyen, nceden olumu bir feminizm olmadna gre; zne ancak feminizm iinde, feminizm de ancak o zne ile ekillenecektir. Dolaysyla benim tartmaya amak

Feminizm znesi Kimdir? 297

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 298

istediim nerme u: feminizmin znesi feministlemi kadnlardr. Ancak bunu syleyerek hibir ey sylemediimin de farkndaym. Bu haliyle totolojik ve anlamsz bir cmle. Yine de bu tartmann nemli olduunu dnyorum. nermenin iki ucuna da bakmak gerekiyor: Feminizmden ne anlyoruz? Kadnlktan ne anlyoruz? te tam bu noktada aslnda eletirel, teorik bir tartmaya ihtiyacmz var. Ayrca nermeyi byle koyduumuzda meseleye tarihsel bir ekilde, bir olu hali iinde bakabileceimizi dnyorum. Burada feminizmin znesi feministlemi kadnlardr nermesine ilikin olarak iki nerme daha syleyebilirim. Bu nermeler aslnda Glnurun (Elik) biraz nce syledii eylerle de ok ilikili. kinci nerme; feminizmin hedefi, kadnlarn zgrlk ve eitlik mcadelesini srdrerek var olan haliyle kadnl ortadan kaldrmaktr. nc bir nerme ise; btncl bir iktidar eletirisine giremeyen, girimeyen bir feminizm dnlemez. Bu da feminizmin kendi iinde her eyi iermesi ile deil, ancak ittifaklar politikas iinde olabilir. Bu nerme etrafnda ksaca bir eyler sylemeye alacam. Homojen Bir Kategori Olarak Kadnlk Birinci nermenin en zor yanndan, kadnlktan balayalm. Elbette tarih boyunca kadnlar vard. Birbirlerinden ok farkl yerlerde ve farkl konumlarda... Ayrca kadnlar ikincilletiren, ezen pratikler ve kadnlarn bunlara kar mcadeleleri de vard. Ancak hibir dnemde, 17. ve 18. yzyldan itibaren Avrupada ekillenen ve kendini dnyann birok yerinde hakim klan modern rejimlerde olduu gibi kadnlk bu denli homojen bir kategori olarak olumad. Bu sre iinde, btnsel bir iktidar dzenei erevesinde, bir grup olarak kadnlarn zsel olarak ne yapabilecekleri ve ne yapamayacaklar, psikolojileri, cinsiyete dayal i blm erevesinde konumlar ve ileri tanmland ve bu nitelemeler esas olarak reme yetilerine ve bu yetilerden kaynakland dnlen zaaflarna balanarak gerekelendi. Kadnlarn aralarndaki farkllklar nemsizletiren, kadnlar erkeklere sadece pratik olarak deil, ideolojik olarak da baml klan sylemler olutu. Sylemler derken sadece ksmi ideolojileri deil, koskoca bir bilimler haritasn, pratikleri de dahil etmek gerekir. Normlarla, dille, dildeki benzetmelerle btnsel bir kadnlk ideolojisi oluturuldu ve bu ideoloji birok kadn tarafndan iselletirildi. Kk bir rnek vermek istiyorum. Feminist tarihi Mary E. Fissell 17. yzylda ngilterede kadnl tanmlayan sylemlerin nasl byk bir deiime uradn tartrken arpc bir rnek verir: Bugn tbbi bir terim olarak grlen, hatta kimilerimizin kibarlk olsun diye cinsel organmz ifade etmek zere tercih ettiimiz vajina kelimesi, ngilterede ilk kez 1682de kullanlmtr. Daha nce rahmin boynu diye nitelenilen bu blgeye vajina denmesi son derece saldrgan ve kadn cinselliini erkee baml klan bir ideolojinin semptomudur. nk vajina klcn kn demektir. Latinceden alnan kelimeyi o dnemde bir evirmen yle zetler: Vajina erkein klcn iine alr ve ona bir klf olur. Bu yzden ona vajina denir, yani klcn kn. Amacm

tarihsel rneklerle tartmay gncelliinden uzaklatrmak deil. Ancak feminizmin modern rejim iinde, yani kadnlar bir grup olarak tanmlayan, niteleyen, konumlandran bir rejim iinde ortaya ktnn altn izmektir. Tam da bu ekilde bir grup olarak tanmlanan kadnlar, kendilerine bir yandan bir grup olarak vaatler sunan ama bir yandan da onlar kstlayan, aalayan bu rejim iinde feminist oldular. Yani feminizm bence bu tr bir modernliin elikilerinin ve atmasnn rndr. Ve feministler bir grup olarak kadnlarn davas uruna mcadele ettiler. O zaman, feminizmin znesi tarihsel olarak ekillenmi ve bu zeminde feministlemi kadnlardr diyorum. Fakat kadnlk, ideolojinin vaaz ettii gibi btncl bir znellik deildir. Yani kadnlk deyince de net ve tek bir kategoriye gnderme yapamyoruz. Kadnlar bir yandan btn kadnlar bir sayan ve onlar bir grup olarak yneten ve ezen bir rejimin ideolojisi iinde tanmlanmtr, bir yandan da buna kar mcadele ettike, buna uymayan kendi deneyimlerini -ki farkl toplumsal konumlara gre kadnlarn birok farkl deneyimleri vardrgndeme getirip politik talepler oluturmaya baladklarnda hlihazrda kabul gren, bildiimiz kadnln snrlarn zorlamlardr. zel olan politiktir nermesinde, slogannda da zaten buna ait bir politika vardr. Ve kadnlar feminizm iinde yeniden baka trl bir politik btnlk kurarlar ki bu da asla aynlk demek deildir bence. Burada uzun uzun tartmaya gerek yok aslnda ama yeni zne kuramlar bize ok ey syler. Nedense Trkiyedeki feminist pratikler iinde zellikle post-yapsalc zne kuramlarna bir alerji olduunu biliyorum ve bu kuram genellikle bir entelektellik, bo laf gibi alglama eilimi de var. Ama ben postyapsalc zne kuramlarnn, tam da demin anlatmaya altm kadnlarn blnml ile ilgili olarak politikada nemli imknlar aabileceini de dnyorum. Yani farkl bir zne tanm yapmak ve znelerin orada duran kadnlar olmadn, belirli bir tarihsellik iinde yapldklarn, blnm olduklarn, belirli snfsal karlar ve farkllklar olduunu, bunlardan reyen arzularn ve korkularn iinde hareket ettiklerini grmek ok nemli. O yzden parmanz uzatp ite burada, feminizmin znesi kadnlardr diyemeyeceiniz bir kavramdr kadnlk. Politik olarak da byle olmadn biliyoruz. Kadnlar doal olarak feminist olmuyorlar, kadnlarn da kadn dmanl retebildikleri ve erkeklerle i birlii yapabildikleri durumlarla ok sk karlayoruz. Erkek egemenliinin toplumun tm dokularna nfuz ettii ve iselletirildii bir dnyada feminist olmak hi de kolay deil. Dolaysyla kadnlar, kadnlk ideolojisinin hem iindeler hem de dndalar. Bu elikiyle uraan ve pratik kadnlk ideolojisinin snrlarn zorlayan kadnlara feminist diyebiliriz ancak. Tabii ki bunu yapan kadnlarn dayanmas, birbirine cesaret vermesi, rnek olmas kanlmaz bir n kouldur; baka trl de feminist olunamaz gibi geliyor bana. Joan Scott da Eitlik Muammas adl metninde benzer bir elikiden yola kar. Kadnlarn eitlik talebinin bir paradoks tadn ama kanlmaz olduunu vurgular. Paradokstur; nk bir birey olarak kadnn zgrlemesi iin, ayr bir grup olarak tanmlanan kadnlardan yola kmak nemlidir. Aynen bir siyahn ya da bir ecinselin bireysel olarak zgrlemesi iin grup kimliinden yola kma paradoksu gibi. O zaman da, eitlik ve farkllk talebi birbirine

Feminizm znesi Kimdir? 299

300

zt talepler deil, birbirini varsayan taleplerdir. Ama kadnlar biyolojik olarak deil de tam tersine tarihsel olarak tanmlandklarna gre, yani rnein dourganlklar da tarihsel olarak kadnlk tanmnn merkezine alndna gre, sadece doutan vajinas ve rahimleri olanlar m feministleebilir? Kadn doulmuyor kadn olunuyorsa, transgender rneklerde grdmz gibi biyolojik olarak deil toplumsal olarak kadn olduunu iddia edenler, kadnl baka trl icra edenler de feminizmin znesi olabilir bence. nk kadnm diyerek kadnln elikili alanna adm attklarnda cinsiyete dayal i blmnn, kadn dmanlnn, yarglarn alanna adm atm olurlar ve btn bunlara maruz kalan bir znellik pozisyonu edinirler, benzer ikilemlerin iine skrlar. Bunun en iyi rnei herhalde Esmerayn Cadnn Bohas adl oyunundaki anlatsdr. Kadn olduktan sonra kendisine dair etrafndaki alglarn nasl deitiini ok arpc bir dille anlatr Esmeray. Ama te yandan da transgender bireyler kadnlk ideolojisi iinde, belirli bir norm iinde tekletirilen kadn grubunun iindeki farkllklar da ortaya koyarlar, snrlar da ak ederler ve kadnln doal bir konum olmadn gsterirler. imdi, bataki soruya dnersek; feminizmin znesi kimdir? Cevabna dair teorik olarak bir alan belirleyebiliriz ama pratik, politik mcadele iinde birok baka soru da gndeme geliyor. rnein Kadnlarla empati kurduunu, kadnlkla erkeklik snrlarn kendi yaantlarnda kaldrdn iddia eden ecinsel, hatta heteroseksel erkekler de feminist mcadeleye katlabilir mi, feminizmin znesi olabilir mi? diye sorulabilir. Ben buna hayr denmesi gerektiini dnyorum. Belki bu noktada Judith Butlerdan da bahsedilebilir, nk Queer hareketi tam da kadnlk ve erkeklik tanmlamalarn, var olan kimlikleri imha etmeye ynelik bir hareket. Ama Butlern kendi konumalarnda yine de feminizme zel bir vurgu yaptn, var olan kimlikleri reddetmek kadar, onlardan yola kp dnmenin de nemini ortaya koyduunu biliyoruz. Dolaysyla kadnlk bir grup olarak tmyle ortadan kalkana kadar erkek-kadn ztl ve bunlar tanmlayan iktidar rejimi yok olana kadar feminizmin bir grup olarak kadnlardan yola kmas kanlmazdr, diye dnyorum. Yoksa feminizm kolaylkla birtakm bireysel davranlara indirgenip toplumsal anlamn yitirebilir ve bu, feminizmin potansiyel kitlesini, yani bireysel davranlarn ve deneyimlerin dnyasna yabanc olan kadnlar terk etmek, yalnzlatrmak anlamna da gelebilir. Ama te yandan feminizmi de mutlaklatrmaktan yana deilim. Feminizmin tarihsel olarak ortaya km bir mcadele zemini olduunu syledim. Dolaysyla, bir miad ve snr vardr. Bir btn olarak iktidar eletirisi yapmayan ve kadnlkla birlikte kendi kendini de yok etmeye hazr olmayan bir feminizm, kendini kemikletirerek yine anlamszlaacaktr. Kadncla taklp iktidar ideolojisinin iine decektir. Bir btn olarak iktidar mcadelesi yapmak deyince de feminizmin kadnlkla ilgili iktidar rejiminin eletirisini yapmas kadar, kendi ezilme konumlarndan yola karak politika yapan dier hareketlerle ittifak yapmasn ok nemli buluyorum. Trkiyede buna Krtler, ecinseller, anti-militaristler, Queer hareket ve baka birok hareket eklenebilir. Bunlar kendi iinde, rgt iinde eritmek, deyim yerindeyse tek bir parti izgisi oluturmak yerine, konjonktrel ittifaklarn ok ok nemli olduunu dnyorum.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

nk ittifaklar dntrc admlardr. Kuramla pratiin birbirini etkiledii, snad, dntrd zeminlerdir. imdi bu ereve iinde birok gncel soruna baklabilir. Benim aklma gelen sorunlardan bir tanesi, kadna ynelik iddet meselesini, mesela, bu erevede nasl konuabiliriz? Ama isterseniz imdilik burada brakaym. Teekkr ederim. Glnur (Elik): imdi sz hemen kald yerden Glnur Savrana veriyoruz.... Glnur (Savran): Teekkrler. Aslnda, Meltem benim yapacam konumann kendi dilindeki versiyonunu yapt. Onun sylediklerinden farkl hibir politik yargm olmayacak galiba. Benim de hareket noktam feminizmin znesinin feministlemi kadnlar olduu sav oluturuyor. Ben de feminizmin znesine dinamik bir sre olarak bakyorum. O zaman, feminizmin znesinin kolektif politik bir zne olarak nasl mmkn olduunu, bundan ne anladm aarak kendimi ayrtrmaya alaym. Feminizm balamnda kolektif, politik bir zneden ne anlyorum? Bence feminist politik zne kavram ok eitli dzlemlere gndermede bulunuyor. Bu dzlemlerden ilkinde ok basite yle bir ey kast ediliyor: Feminizm kadn sorununu eitli biimlerde zme abalarndan farkl bir eydir. Feminizm, karsnda bir sorun alan grmez; feminizmin karsnda bir iktidar ilikisi, bir egemenlik ilikisi ve bu egemenlik ilikisinin etrafnda olumu olan bir sistem vardr. Dolaysyla da feminizm bu adan bir yzlemeyi, bir atmay barndrr ve bu anlamda da feminizmin bir zneye ihtiyac vardr ya da feminizm bir zneyi ima eder. Dolaysyla da, feminizm bal bana bir politik harekettir ve feminist zne politik bir znedir; dier baka politik znelerle e dzlemde yer alan politik bir znedir. Bununla unu kast ediyorum; rnein, feminizm, kadn almalar ad altnda, baka hibir politik faaliyetin bir alt bal olarak grlemez. Feminizmin znesi baka politik znelere yedeklenemez, nk bu zne szn ettiim yzlemede, atmada bir taraftr. Dolaysyla da feminizm kadnlarn kendi adlarna verdikleri bir kurtulu mcadelesidir ve politik zne de bu mcadelenin znesidir. Kadnlarn kendi adlarna kurtulu mcadelesi veriyor olmalarnn bir baka uzants daha var: Kendi dnda konumladklar, kendilerinden farkl eitli kimliklerle damgaladklar, eitli sorunlar atfettikleri kadnlar kurtarmaya, eitmeye soyunan her trl abadan farkldr feminizm. Feminizm, kadnlar iin politika yaparken, kadnlar adna politika yapmaz. Feminist kadnlar kendi adlarna, zneler olarak politika yaparlar. Dolaysyla da bir baka politik hareketin bir alt bal olarak konumlandrlamayaca gibi, feminizm her trl kadnlara yardm abasndan, her tr STK faaliyetinden bu balamda ayrdr. Bu yzden de feminizmin znesi kavram feminizm hakknda nemli bir ey anlatr bize. Feminist zne sorununa dinamik bir sre olarak yaklamak zorundayz, diye dnyorum. nk karmzda verili bir feminist zne yok. Ancak kadnlarn feminist politika dolaymyla kolektif olarak znelemesi srecinden sz edebiliriz. Feminist zne perspektifi, giderek daha ok kadnn feminist zneler haline gelmesini, kolektif zneleme srecini mmkn klacak bir perspektif olmaldr. Peki, bu perspektif nasl mmkn olabilir? Feminist znelemenin kolektif politik bir zne olarak kurulabilmesi

Feminizm znesi Kimdir? 301

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 302

iin feminizmin kadnlar aras farkllklar ve blnmeler konusunda bir perspektifi olmas gerekiyor. Bu yzden, ben de kadn dayanmasnn bu zneleme srecinin kanlmaz bir halkas olduunu dnyorum. Fakat kadn dayanmas derken, zel olarak kadnlk durumlar arasnda balantlar kurmaktan, farkl kadnlk durumlarnn patriarkal iktidar karsnda nasl konumlandrldn, nasl kimlikler biiminde sabitlendiini, birbirlerine kar oynandn ve hiyerariler iinde konumlandn aa karmaktan ve bunun zerinden bir dayanma kurulmasndan bahsediyorum. Zaten feminizmin znesinin kurulma sreci de byle bir feti krma, mistifikasyonu ortadan kaldrma, perdeyi aralama srecidir ve farkl kadnlk durumlar arasndaki bu karlkl, besleyici, birbirini yeniden reten ilikiyi politik olarak ortaya koymak sz konusudur. Btn bu blnmlkler iinde nasl bir zneleme mmkn olur? Bu, ancak feminist politikann patriarkay odaa almas ile mmkn olur. rnein seks iisinin vesikas ile evli kadnn evlilik czdan arasndaki birbirini besleyen, birbirini yeniden reten dinamikler ortaya karlabilirse feminist zne hem evli kadnlar hem seks iilerini kapsayabilir ve ayn kolektif iinde aktif, etkin olarak yer almalarn mmkn klabilir. Ya da lezbiyen annenin yadsnan vesayet hakk ile nafakasn alamayan ev kadn arasndaki balantlar kurularak bu kolektif zne kurulabilir. Zaten feminizmin de abas budur. zne Olmak Feminist znenin ikinci bir anlamda da dinamik bir karakteri olduunu dnyorum: Bu noktada, feminist politik znenin, zne olarak davrand uraklardan sz etmek gerek. Yani, feminist zne, sabit duran belirli bir ey olmad gibi, her an, her daim, her koulda zne olarak davranmaz. zne olarak davranmann rneklerini kendi kampanyalarmzdan verebiliriz diye dnyorum. Gemite yaptmz cinsel taciz kampanyamz, mor ine kampanyamz bunun rneiydi. Taciz balamnda, tacize maruz kalma biimleri arasnda balant kurulduu lde politik bir zne olutan sz edebiliriz. Yerel seimlere katlmmzda byle bir politik zne olu iddiamz vard. Daha somut bir rnei Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortasna (SSGSS) kar yrtlen kampanya srecimizde bulabiliriz. Bu kampanyada, farkl kadnlarn farkl gereksinimleri feminist politika dolaymyla ortak bir sz olarak kurulabildi. Karlksz emek kavramndan hareket ederek hem ev kadnlar iin hem cretli alan kadnlar iin somut talepler ortaya konabildi. Bir feminist tahlil araclyla ok farkl gibi grnen kadn kesimleri arasnda bu tr kprler kurup ortak ve somut talepler gelitirebilmek bence ok nemli. kinci bir rnek de kadn cinayetlerine kar verilen kampanya tabii ki. Kadn cinayetlerinde, Krt kadnlarnn tre cinayeti kavram altnda bir kimlikle sabitletirilip damgalanmas sz konusuydu. Bu konudaki feminist mcadelemiz bir adm evrildi ve bu cinayetleri namus cinayetleri diye adlandrmaya baladk. Ama nihayetinde kadn cinayetleri kavram gelitirildiinde artk belli topluluk hedeflenmiyordu, patriarka hedefleniyordu ve bu ucu ak bir kavramd. Btn kadnlar potansiyel olarak ierebilecek bir kavramd. Zaten, ite bu zne oluun dinamizmi u ki, bu znellik potansiyel olarak

btn kadnlk durumlarna ak ve feminist ideolojiyle, politikayla bu zne olu salanabilir. Erkekler meselesine geldiimizde, feminist zneyi nasl tasarladmz aslnda toplumsal cinsiyete nasl baktmzla birebir balantl. Eer toplumsal cinsiyeti nesnel karlar atan iki toplumsal grup arasndaki iliki etrafnda yaplanm bir sisteme dayal, patriarkann oluturduu bir dzen olarak grrsek, o zaman kanlmaz olarak feminizmin znesini bu atan gruplardan ezilen grubun, yani kadnlarn oluturduunu syleyebiliriz. zellikle de, dediim gibi patriarkay nesnel srelere dayandrrsak, yani kadnlarn bedenine ve emeine erkekler tarafndan nesnel olarak el konma srelerini eksenimize alrsak, bu nesnellikte yer alan ezilmi grubun zne olmasn dneceimiz aktr. Buna karlk, toplumsal cinsiyeti bir dzenleyici ilke, bir norm olarak kabul edersek, bu norma kar kan herkes feminist zne iinde yer alabilir ki o zaman da zaten zne dalr, snrlar belirginlemi bir zneden sz etmek mmkn deildir. O zaman her isteyen, etik olarak, siyasal olarak bu duruma kar kan herkes, yani erkekler de bu znenin iinde yer alabilirler. Oysa demin de sylediim gibi milliyetleri ne olursa olsun, abalar ne olursa olsun nesnel bir konumlanlar sz konusudur erkeklerin. Son bir sz de, trans, gey, Queer ve heteroseksizm balamnda feminizmin kolektif znesinin dourduu tartmalara dair sylemek isterim. Feminist politikay kadn-erkek kartl zerinden kurmak ve feminist politikann znesini kadnlar olarak belirlemek heteroseksizmi yeniden retir, deniyor. nk geylerin, biseksellerin, erkek translarn, Queerlerin pratikleriyle ve var olularyla patriarkayla attklar, patriarkann altn oyduklar ve feminizmin znesini kadnlarla snrlandrmann biyolojik zclk olduu syleniyor. imdi, nesnel olarak gey, biseksel, trans, Queer pratiklerin ve var oluun patriarka ile att, elitii dorudur. Ancak toplumsal cinsiyet kartlnn o kadar maddi temelleri var ki bu ikiliin almas ancak bu ikiliin iinden geerek mmkn. Yani kadnlarn bu ikilii amalar ancak zne olarak, erkeklere kar erkeklerin iktidarn zayflatacak somut talepler gelitirebilmeleri ile mmkn. Dolaysyla da feminizmin hedefi kukusuz bu ikili kartl amak olsa bile bu ikili kartlk zerinden politika yapmak feminizm asndan kanlmazdr. Teekkr ederim. Glnur (Elik): Evet, imdi de sz Nkhet Sirmanda. Nkhet: Son konumac olunca tabii daha nceki konumalara da kendi bak anzla deinebiliyorsunuz. Meltem, Butlerdan da yola karak dedi ki; Her ne kadar niyetimiz bunu amaksa veya bunu paralamaksa da, kadnlar bir grup olarak ele almadan feminizm yaplamaz. Son szleri ile Glnur (Savran) da ayn eyleri syledi. imdi bunlar teorik olarak gzel duran laflar ama biz bunlar nasl yaadk? Ben feminizmin znesi kim? sorusunu, sorunun cevabn en sona brakarak, feminizmimizi sorgulamak adna konumak istiyorum. Son zamanlarda, aslnda Glnur da Meltem de buna bir ekilde deindiler, birka tane olay yaadk feministler olarak. Bunlarn banda KESK meselesi geliyor. KESK meselesi derken Krt kadnlarla Krt olmayan veya kendilerini ncelikle feminist olarak tanmlayan kadnlarn birbirleriyle olan ilikisinin sorunlatrlmasnn bir st ad olarak KESK meselesi diyorum. 8 Mart yrynn organize edildii

Feminizm znesi Kimdir? 303

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3 304

toplantlarda patlak veren KESK meselesinin aslnda daha ncesi de var. Krt kadnlarnn tecavz kltr lafn ortaya atmalaryla balayan bir sre var. Birincisi bu srece, ikincisi de, 8 Mart gece yry erevesinde gndeme gelen trans veya LGBT bireyleriyle feministler arasnda yaanan tartmalara ve bu olaydan yola karak, genel olarak LGBT bireyleriyle feministler arasnda ilikiye deinmek istiyorum. Yani ben buradaki herkesin bu olaylar ok iyi bildiini ve feministlerin bu iki konuyu konutuunu dnerek, Bu olaylar nasl dnmeliyiz? diye sormak istiyorum. En sonda syleyeceimi bata syleyeyim: Benim korkum u ki, feminizmimiz sabitleiyor ve iten ie kendi kendimizi bir ekilde kemirmeye baladk! Ve bir ekilde de farkllklara kendimizi kapatarak teorik olarak rmeye balyoruz, diye dnyorum. Yani, birazck belki sert oldu; korkuyorum da... (Glmeler) Hangi Kadn? imdi, bu sorulara cevap vermeden nce iki farkl bak asn gndeme getirmek istiyorum: Birincisi; bell hooks diyor ki, Feminizm beyaz ve orta snf deneyimlerden yola karak ortaya kt ve beyaz, orta snf bir harekettir. Bu hareket tm kadnlarn sorunlarn dile getirdii iddiasndadr, ama alt snflarn ve siyah kadnlarn deneyimlerine gzlerini kapatt iin beyaz kalyor. Bu beyaz olma hali, feminist teorinin de sadece beyazlar tarafndan yaplabilecei gibi bir inanc da beraberinde getiriyor. nce, bu tecavz kltr laf zerine birazck dnelim istiyorum. Demokratik zgr Kadn Hareketinin (DKH) Tecavz kltrn aalm, zgr toplumu yaratalm kampanyasndaki tecavz kltr lafna biz feministler nasl kar ktk, bunu beraber dnelim istiyorum. Bence biz feministler bu meseleye yeteri kadar dnmeden cevap verdik. Buna iki ekilde kar ktk: Birincisi, tecavz kltr kavramsallatrmas kadnl hane gibi, doa gibi srekli tecavz edilen bir nesne, bir beden haline getiriyor. Yani bu bak as kadn bedenletiriyor ki patriarkal kltr de zaten bunu yapyor, Biz de tecavz kltr diyerek bunu yeniden mi retelim? diye kar ktk. kincisi de, dedik ki, bu kavram kadnlarn mcadelesinin zgnln gz ard ediyor ve bir anlamda da baka bir mcadelenin, Krtlk mcadelesinin paras haline getiriyor. Oysa bence bu bizim siyaset yapma biimimizle alakal. Namus meselesinde de benzer bir ey yaadk diye hatrlyorum. Biz feministler olarak siyaset yaparken, patriarkal kltrn bize dayatt bir eyi anlattmz zaman, bunu yeniden mi retiyoruz, yoksa buna iaret mi etmi oluyoruz? Siyaset yaparken teorik bir yerden dorular syleyerek deil de bu ekilde sorunu gstererek siyaset yapmak nasl bir ey, diye sormak istiyorum. kincisi de, kadnlarn mcadelesi tekil mi? Baka deneyimler yaam kadnlarn bu deneyimlerinden yola karak teori yapmalar mmkn deil mi? Bu iki soru etrafnda konumam srdrmek istiyorum. Ve bu noktada ikinci feminist bir kadnn yazsn gndeme getirmek istiyorum. Bu yaz imdi kacak olan Amargide Feride (Eralp) tarafndan evrilerek basld. Makalenin ad Beyaz Kadnlar ve Dayanmann Ayrcal ve yazarysa Houria Bouteldja. Cezayir kkenli olan Bouteldja, Fransada

bym bir feminist. Ona gre feminizm, anti-emperyalist olmadka feminizm olamaz. Kendi tabiriyle, feminizm dekolonyal bir feminizm olmal. Houriann kendisi de, Fransz Cumhuriyetinde yaarken, hl smrge bireyler durumunda olan kadnlarn kurduklar bir parti olan Cumhuriyetin Yerlileri (Les Indignes de la Republique)nin yesi. Buradaki yerli tanmlamas smrge insan iin kullanlan bir adlandrma. Yani her corafyann ve her iktidar ilikisinin szckleri de farkllayor. Houria, bu yazsnda iki rnek veriyor; birincisini direkt okuyorum:2007de Cumhuriyetin Yerlileri Hareketinden kadnlar, kadnlarn mcadelelerine destek olarak senelik 8 Mart eylemine katldlar. O dnemde Amerika rana kar kampanyasna balamt. Biz de zerinde Anti-emperyalizm olmadan feminizm olmaz yazan bir pankartn arkasnda yrmek karar verdik. Hepimiz Filistin poular takyorduk ve Amerikallar tarafndan hapse atlm direnii Irakl kadn destekleyen ilanlar datyorduk. Vardmzda resmi kortejin organizatrleri ranl kadnlar destekleyen sloganlar atmaya baladlar. O dnemde rana kar gdlen ideolojik saldr gz nne alndnda, o atlan sloganlar inanlmaz derecede artc bulduk. Neden ranllar ve Cezayirliler ama Filistinliler ve Irakllar deil? Bylesi seici bir tutumun sebebi nedir? Bu sloganlara kar gelmek iin biz de nc Dnyadan kadnlarla dayanmamz gstermek yerine, Batl kadnlarla dayanmaya karar verdik. Ve sloganlarmza baladk. sveli kadnlarla dayanyoruz. talyan kadnlarla dayanyoruz. Alman kadnlarla dayanyoruz. ngiliz kadnlarla dayanyoruz. Fransz kadnlarla dayanyoruz. Amerikal kadnlarla dayanyoruz. Bunun anlam uydu: Neden dayanma ayrcal yalnzca siz beyaz kadnlara ait? Siz de dayak yiyorsunuz, tecavze uruyorsunuz, erkek iddetine maruz kalyorsunuz, dk cret alyorsunuz, aalanyorsunuz ve sizin bedenleriniz de alet ediliyor. Bize sanki uzaktan gelmiiz gibi baktklarn sylemem lazm. Sylediklerimiz onlara hayal edilemez derecede gerek d grnd. Drdnc boyut gibiydi herhalde. Onlar artan onlara batl kadnlar olarak durumlarn hatrlatm olmamzdan ok, Afrikal, Arap-Mslman kadnlarn bir tahakkm ilikisini sembolik olarak altst etmeye ve kendilerini hami konumuna koymaya cret etmi olmalaryd. Houria Bouteldjann verdii ikinci rnee gemeden unu sylemek istiyorum: ngiliz, Fransz, Amerikal vs. kadnlarla dayanyoruz demek de bir anlamda bir gsterme, iaret etme siyaseti bence; Bat feminizminin kendisini stn bir yerde konumlayarak konutuuna iaret ediyor. kinci rnei de, Filistinden veriyor. Bu biraz daha farkl: Kadnlar, Filistinli kadnlara Kadnlar, neden doum kontrol kullanmyorsunuz? diye soruyorlar. Filistinli kadnlar ise soruyu anlamyor. Yani Filistinli kadnlarla onlara bu soruyu soran kadnlarn ne kadar farkl yerlerde olduklarn gryorsunuz. Evet, farkllk ok nemli ve farkllktaki ortakl bulmak da gerekli belki ama insanlarn farkl yerlerden baladn, kadnln salt kadnlk olarak yaanamayacan, kadnln ok daha farkl kimliklerle i ie yaayabileceini, en nce feministim, ondan sonra Krdm demekten ziyade, nce Krdm sonra feministim demenin de mmkn olabileceini hayal etmemiz lazm. Benim byle bir derdim var. Ve Filistinli kadnlar iin ok ocuk yapmak etnik arndrma politikalarna kar bir direni biimi. ok ocuk yapnca kadnlar ok daha fazla eziliyorlar ve smrlyorlar evet,

Feminizm znesi Kimdir? 305

306

ama bu Filistinli kadnlar iin ikincil durumda. Sonu olarak, bu durum Filistinli kadnlarn da feminist olmalarn dlar m? Bouteldjann verdii bu iki rnekten yola karak, KESK meselesi olarak tarttmz, temelde Krt feministlerle Krt olmayan ya da kendilerini ncelikle feminist olarak tanmlayanlar arasnda cereyan eden tartmaya bakmak istiyorum. 8 Mart toplantlarndaki tartmann kilit noktas kadnn beyan esastr sznde bir uzla salanamamasyd, yle deil mi? Evet, ben de kadnn beyan esastr, diyorum, ama bir yandan da Bir dakika, belki orada baka eyler oluyor! diyorum. Bunun sebebi kadn arkadan KESKte tacize uradn aklamasna karlk bunun bir komplo olduunun sylenmesine nem vermem deil. Sadece o bir dakikalk yeri amak istediim iin konuuyorum. Bouteldja ne diyor? Kadnlar rklandrlmlardr! Irklandrlm kadnlklarmz gzler nne seren iki rnek veriyor. Krt kadnlar da tecavz kltr diyerek bir yandan toplumda yaanan kadnn bedenletirilmesini gsteriyor, dier yandan da zgr konumunun rklandrma, snflandrlma dnda yaanmadn ve bunlarn dnda dnlemeyeceini gsteriyor. Acaba ayn eyi farkl cinsellikleri sergilemek isteyenler iin de syleyebilir miyiz? Feminizm sadece kadnlara zg olann altn izmiyor bence. Hangi kadn? sorusunu sormadan feminizm olabilir mi? Eer feminizm kadnn evdeki ezilmesini gndeme getiriyorsa, bu ezilme snflara gre de farkllk gsteriyor. Glnur (Savran) bu farkllklara da dikkat ekerek diyor ki; kadnlar olarak patriarkayla karlamamz ayn olmayabilir, biz ortaklklar bulmak istiyoruz. Peki, bu ortaklklar bulamadmz zaman ne olacak? Ayn ey LGBT bireyleri iin de sz konusu. Eer biz bu ortaklklarn bulunamad yerde kendi feminizmimizi dnp dnmezsek burada bir sorun yok mudur sizce de? Ortaklklar kuramadmz noktada da, bizim burada grmediimiz, anlamadmz ve feminizmle nasl badaacan dnmemizi salayacak olan ne vard, diye soramaz myz? Bouteldja, Evrensel feminizm var m? sorusuna cevap olarak Evet, evrensel olarak kadnlar eziliyor ama burada nemli olan hiyerari yapmamak, benim ezilmem ortak ezilmenin gstergesidir, dolaysyla benim szm bu ortak ezilmenin szdr, dememektir diyor. Yani patriarkann bizi kadnlar olarak ezmesinde bulumak kadar, belki rkln bizi nasl ezdiinde de buluabiliriz. Eer bir snf ve rk farkllklarn gren bir feminizmi mmkn klamazsak, bu nasl bir feminizm olur, bilemiyorum. Gerekten rk, snf ve kadnln gndelik hayatta i ie nasl getiini ve bunlarn nasl ayrlmaz bir btnlk olduunu grmediimiz takdirde, feminizm adna ne diyebiliriz? Bouteldjann konuma balnn Beyaz Kadnlar ve Dayanmann Ayrcal olduuna bir kez daha dikkat ekmek isterim. Glnur (Savran) da Meltem de ittifaklardan sz etti. Bence stratejik ittifaklardan sz etmememiz lazm. Mesela, KESK konusunda ben ahsen bunun Krt kadnlar ilgilendirdiini, bizi zerre kadar ilgilendirmediini dnyorum. 8 Marta feministler, feminist pankartla katlmadlar, malum. Ben bir feminist olarak 8 Marta katldm ve ilk bata Krt kadnlar ile yrmeye baladm. Fakat benim kendimi hi ait hissetmeyeceim bir slogan atlmas zerine ben bu ittifakta yokum dedim ve kortejden ktm. Ama dnp onlara o slogan deitirin demedim! Ben de Krt meselesi ile feminist olduum iin

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

ilgilenmeye balamtm. Trk kadnlarna Krt kadnlar gsterilerek, Bakn onlar gibi olabilirdiniz, Cumhuriyet sizi bu cehaletten kurtard dendii iin Krt meselesi ile ilgilenmeye baladm anladm. Irk, snf, kadnlk ve feminizm i ie gemi durumda. Dolaysyla feminizmin znesi nedir? sorusunun cevabn bilmiyorum ama sanki feminizmin znesinin ne olmamas gerektiini daha ok biliyorum. *** Glnur (Elik): imdi isterseniz sorulara geelim, bu ekilde tartmay daha ok aabiliriz. Konumalardan karmza iki temel eilim, daha dorusu iki temel soru kt: Bir tanesi, kadnlar ortaklatran deneyimler sadece dorudan doruya kadnla dayanan deneyimler midir? Dolaysyla, gndelik hayatn pratiklerine kadnlarn deneyimlerinden yaklaan bir feminizm hangi sz ne karr? kincisi ise, ittifaklar meselesi ile balantl olarak, bir temsile kavumak iin zne olarak tanmladmz kadnlarn nasl bir kategori olduunu nasl netletirebiliriz? Katlmc (a): Ben feminizmin ne ekilde kitleselletirilecei hakknda genel olarak ne dndnz merak ediyorum. Katlmc (b): Ben de Nkhet Sirmana bir soru sormak istiyorum. KESKteki tacizin bizi ilgilendirmediini sylediniz, yanl anlamadysam. Buradaki bizden kast nedir? Bir de neden bu bizi ilgilendirmiyor? Bunu aklamanz rica edeceim. Nilgn: Ben Nkhetin sylediklerine ilikin bir eyler sylemek istiyorum. Krt kadnlar elbette kendi topraklar iin tecavz kltrn aalm diyebilirler. Bu baka trl bir feminizmdir ve bu, benim bu sz eletirmemin nn tkamaz ama o kampanya balamnda benim Krt kadnlar ile birlikte davranmamn nn tkar. Yani bu kampanyaya ilikin eletiri o nasl feminizmdir deildi. Krt arkadalarn, tm feministlerin kampanyann iinde yer alnmas iin getirdikleri teklife olumsuz cevap vermesiydi. KESK konusundaki taciz meselesine gelince... Buradaki mesele sadece KESKte yaanan taciz olay deildir, gemiteki ve gelecekteki btn tacizlerdir, tecavzlerdir Dolaysyla sadece Krt kadnlarn ilgilendirmez, feministler olarak hepimizi ilgilendirir. Bu arada bu konular tartmaya aarak ahane bir ey yaptnz, sa olun. Glnur (Elik): Peki, isterseniz bir tur cevap alalm. Sonra yine aklmza soru gelirse devam ederiz. lk sorumuz, Feminizm nasl kitleselletirilebilir? idi. Meltem: Kadnlk tabii ki dier kimliklerden, eer bunlara kimlik diyeceksek, bamsz bir ey deil. Bu yeni bir durum deil, feminizmin ta ilk bandan itibaren bu byleydi... Aslnda ben bunu sylemeye altm. Kadnlk dediimiz ey snftan, rktan bamsz deildir. lk feminizmlerin Avrupada ekillendiini varsayarsak, Avrupada rk meselesi, snf meselesi her zaman ok nemliydi ve bunlardan bamsz bir kadnlk olamazd elbette. Ama feminizm diye bir hareket kt zaman btn bunlar kadnlk iinde birletirilmiti. Mesela, kadnlar birletirilmi bir grup olarak vatandalktan dlandlar; kadnlar oy kullanamaz, kadnlar anne olmaldr, kadnlar unu yapmaldr vs denildi. Homojenletirici sylem bu ekilde olutuu zaman kadnlar buna, Hayr biz kadnlar olarak sz sahibi olmak istiyoruz, diye ayn ekilde,

Feminizm znesi Kimdir? 307

308

kadnlar olarak isyan ettiler. Feminizm de bu isyann rndr. Eer biz feminizmi u anda toptan pe atmayacaksak, bu tarihsel mirasnn zerine de dnmemiz gerekir. O yzden de Krt kadnlar nce Krt sonra feminist deil, hem Krt hem feminist olabilirler. Ayn eyi slamc kadnlar iin de sylemek mmkn. Bir kadn barts takabilir, slami pratikler iinde olabilir ama ayn zamanda feminist olabilir. Ve zaten o zaman belki kendi erkekleriyle, kendi cemaatinin birtakm normlaryla da ok ciddi atmalara decektir ve feministletii lde de ortak mcadeleler yaplabilir. Ben hibir zaman buna kltrel bir engel olmamas gerektiini dnyorum. Yani buradaki ortaklatrc politik stratejileri ok daha iyi dnmek gerek... ttifaklar derken de baka hareketlerle balantl feministlerden bahsediyordum. Yani bu anlamda Nkhetin syledii nce Krt, sonra feminist sralamasna katlmyorum. Bence bir kadn hem Krt hem feminist olabilir. Glnurun (Savran) syledii bir noktaya da tam katlmyorum; Kadnlk-erkeklik kartln ancak feminist hareket zebilir, dedi. Hayr, ancak feminist hareket zemez. Bence LGBT hareketi de bu konuda nemli bir mcadele yapyor. O yzden ittifaklar meselesi ok nemlidir. O yzden bu ittifaklar olmad zaman, feminizmin teki, her ey benden sorulur, her eyi ben kendi bnyemde eritirim gibi bir politikayla kemikleebileceini dnyorum. Son olarak, aslnda konuma srasnda syleyemediim kadna ynelik iddet meselesi ile ilgili bir iki ey sylemek istiyorum. Gsterme politikas dedi Nkhet, gerekten nemlidir iaret etmek. Aslnda kadna ynelik iddet konusunda yaplan ok nemli kampanyalarda da bu gsterme vard. rnein Kadn Cinayetlerine Kar syandayz Kampanyasnda Her gn 3 kadn ldrlyor deniyor. Bunun yan sra cinayet, tecavz davalarna gidip bunlar sahiplenmenin de gerekten ok nemli olduunu ama yetmediini dnyorum. Kadna ynelik iddet tabii ki kadnlar madurlatran bir ey ama sadece madura iaret etmek, bakn kadnlar ldrlyor demek yeterli deil bence. Bunun bir adm tesine geebilmek gerekiyor ki bu gsterme politikas birtakm insanlarda bir kaytszlk da yaratabiliyor. Gayet sinir bozucu bir ekilde, Evet kadnlar ldrlyor, yani ne var bunda, biliyoruz, diyen kesimler de var. O yzden de kadna ynelik iddetle mcadelede, iddet gren kadnn yaad bu iddeti iselletirme biimleriyle, ocuklarna ynelttikleri iddetle de uramak gerekiyor. Bu anlamda Mor at deneyiminin nemli veriler sunduunu dnyorum. Mor atnn btn pratii iinde, feminist bir politikann aslnda sadece kadnlara destek olmay deil onlarn kendilerini dntrebilecekleri alanlar yaratmay da mmkn kldn grebiliyoruz. Her kadn erkek iddetinin potansiyel madurudur, diyorsak, kadnlarn kendilerini bu terimi de ok sevmiyorum ama- glendirebilecekleri zeminleri yaratabilmemizin ve kendi znelliklerini dntrebilecekleri, feministleebilecekleri politik platformlar hayal edebilmemizin ayrca nemli olduunu dnyorum. Belki bunu baarabildiimizde kitlesellemek bir lde mmkn olabilir. Glnur (Savran): nce Meltemin son syledikleri ile ilgili bir eyler sylemek istiyorum. Ben kadn-erkek kartl meselesini sadece ve ancak feminizm zer demedim. Feminizm ancak bu ikili kartlk zerinden politika yapabilir, dedim. Yoksa feminizm kadn-erkek ikili

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

kartlnn almas hedefini, Queer hareketle, LGBT hareketle, kendini nasl adlandrrsa adlandrsn, heteroseksizme kar, heteronormativitiye kar aba gsteren btn hareketlerle paylar ve bu hedef iin birlikte mcadele eder tabii ki. imdi, Nkhetin bahsettii beyaz olma meselesine deinmek istiyorum. Hatrlayacaksnz, konumamda feminist zneyi snrlandrrken ben undan sz ettim: Baka politik programlar altnda bir alt balk olmamak, kadn sorunu ya da kadn almalar bal altnda ikincilletirilmemek, yedeklenmemek Bu balamda feminist pratiimiz iinde en az Krt kadnlarla kar karya geldiimiz kadar, sol rgtlerde yer alan ve kendilerine feminist diyen kadnlarla da kar karya geliyoruz. Burada bir beyazlk politikas deil, bir politik seim sz konusu, diye dnyorum. Kar karya geldiimiz, sol rgtler iinde yer alan kadnlarn birou da beyaz kadnlar. Buradan KESKte yaanan taciz meselesine gelecek olursam, bu meselede Krt kadnlarna politik seimleri ile ilgili olarak herhangi bir ncelik dayatmas sz konusu deildi. Tam tersine, 8 Marttaki tartmada, Krt kadnlarnn kendi politik seimlerini feminist hareketin geneline dayatmalar ve feministlerin de buna kar durmalaryd sz konusu olan. Dolaysyla zneleme srecini farkl kadnlk durumlar arasnda kprler kurarak gelitirebilmek farkl bir ey, politik tercihler baka bir ey. Bence kadnlk durumlar ile politik tercihleri ok fazla birbiri yerine kullanmak gibi bir yanlgya debiliyoruz. rnein, kadn cinayetlerine kar yrttmz kampanya balamnda, namus cinayetleri kavramsallatrmasndan kadn cinayetleri kavramsallatrmasna gei benim amdan olumlu bir eydi. Kadn cinayetleri tanmlamas ile birlikte farkl kadnlk durumlar asndan bir genileme sz konusuydu. Ama Krt kadnlarla ya da sol rgtlerdeki kadnlarla her kar karya geliimizin anlam, farkl kadnlk durumlar arasnda ncelik saptamak, beyaz kadnlk yapmak, beyazln stnln yapmak deil; bazen de feminist hareketin nceliklerini politik baka dayatmalara kar savunmak. Tabii ki hepsi byle deil, iaret ettiin zorluklarn tmn bununla bertaraf ettiimi sylemiyorum ama byle bir yan olduunu da sylemek istiyorum. Bir de ortak deneyimler lafn ben stlenmek istemiyorum. Ben ortak deneyimler peinde deilim. Tam tersine patriarkann bu deneyimleri nasl kimlikler halinde sabitletirdiini ortaya karan bir feminist politika peindeyim. Dolaysyla, deneyimlerin ortaklamas deil sz konusu olan, farkl deneyimleri ortak bir tahlil dolaymyla ortak bir sze dntrebilmek. Verdiim rnekteki gibi, ev kadnlar ile cretli alan kadnlarn farkl deneyimlerini, karlksz emek gibi bir kavramsal ara dolaymyla ortak bir dzleme kartp ev kadnlar iin emeklilik hakk istemek, cretli alan kadnlar iin de erken emeklilik ve de ypranma pay istemek... Ama bu rnekteki ev kadn ve cretli alan kadnn deneyimleri farkldr, deneyimlerin ortaklamas sz konusu deildir. Kitleselleme meselesine gelince, daha nce sylediklerime ilave edecek bir eyim yok aslnda. Belirli kadn kimliklerini sabit almamak, bu kimlikler arasndaki hiyerarileri srekli krmaya almak, kadnlk durumlar arasnda balantlar kurarak politika yapmak bunun tek yolu diye dnyorum. Teekkr ediyorum. Nkhet: Peki, ben de nce KESKten balayaym. KESKteki taciz bizi ilgilendirmiyor derken, oradaki biz kim? diye gzel bir soru geldi. Biz

Feminizm znesi Kimdir? 309

310

derken bir anlamda kendini feminist olarak tanmlayan kadnlardan sz ediyorum, feminizmin znesi kim? sorusunu soran kadnlardan sz ediyorum. Meltem beni yanl anlad. Ben illaki kadnlar nce Krt olsunlar, sonra feminist olsunlar veya nce feminist olsunlar sonra Krt olsunlar, gibi bir ey sylemiyorum. Kadnlarn kendileri bilir ne istiyorlar; ncelik koymak istiyorlar m istemiyorlar m, hem Krt olmak hem feminist olmak m istiyorlar, hibirini mi istemiyorlar Bunlar, onlarn verecekleri kararlardr, demek istiyorum. Glnurun (Savran) 8 Mart toplantsna dair sylediine ise tam katlmyorum. Dayatmann bizim tarafmzdan da geldiini dnyorum. Burada biz derken, Bar in Kadnlar olarak toplanan kadnlardan, feminizmin znesi kim? sorusunu soran kadnlardan, 8 Mart Kadky yryne gelmeyeceini syleyen kadnlardan oluan bizlerden sz ediyorum Bu biz gruplar her zaman ayn alan kapsamayabilir, ama ok ciddi kesimelerimiz var ve bu kesiimlerden de feminist bir ana akm ortaya kyor, diye dnyorum ve kastettiim biz aslnda bu ana akm. Peki, KESK meselesi niye bizi ilgilendirmiyor diyorum? Tabii ki kadna ynelik taciz sadece KESKte olmuyor ve sadece KESKte st rtlmyor, bir sr baka sendikada, politik partide de oldu ve bunlar hep birlikte yaadk. Ama beni ilgilendirmeyen ksm u: Krt kadnlar, DKH, taciz iddias m var diyor, taciz mi var diyor, buna ne karar verecekleri beni ilgilendirmiyor; buna DKH karar verir. Der ki, Burada ben taciz iddias var diyorum ve biz de karz Hayr efendim kadn beyan esastr, o kadn taciz var diyorsa taciz vardr, diyebiliriz. Ondan sonra da biz nerede, nasl, ne kadar ortaklaacamza bakabiliriz. Deneyimin ortaklamas nemli deil diyor Glnur, mesele kavramlarn ortaklamas. te ben tam da bunu kastediyordum Glnur, biz yeteri kadar kavramlarn ortaklamas iin birlikte almyoruz, anlatabiliyor muyum? Hepimiz birilerinin bize dayattn hissediyoruz. Krt kadnlar bize dayatyor diye dnyoruz, solcu kadnlar bize dayatyor diye dnyoruz ama bence biz de onlara dayatyoruz. Onlar da bizim verdiimiz tepkiye dayatma diyorlar ve dolaysyla ncelikle bu kmaz sokaktan nasl kurtulacamza bakmamz lazm. Konumay ok daha ciddi bir biimde denememiz lazm ki kavramlatrma sreci ve bu sre sonucunda ortaya kacak olan kavramlar sadece bizim bildiklerimizden kmasn. Bakalaryla, baka deneyimlerle yeteri kadar konumuyoruz, benim en ok altn izmek istediim konu bu. Kadnlarn politik seimleri de duruma gre deiiyor, bunu biliyoruz. DKHl kadnlar feministlerle toplantlarda baka trl konuurken baka bir konuyla ilgili basn aklamas yaptklarnda baka bir sz kurabiliyorlar. Bunu grmemiz lazm nk biz de ayn eyi yapyoruz, bunlarn hepsi siyasette var. DKHn iinde bulunduu bu zor politik durum erevesinde bu kadnlar srekli olarak doruya doru armamz bence her zaman doru olmuyor. Feminist hareket nasl kitleselleecek sorusunu da akas ok anladm dnmyorum. nk dnyaya baktmz zaman grdmz ey, feminizmin kitlesellemedii ama feminizmin fikirlerinin kitleselletii. Yani hi kimse kendine feminist demek istemiyor. Ne diyor? Feminist deilim ama... Yani, budur hikaye. Dolaysyla, belki de, biz bu szleri nasl kitleselletirebiliriz diye dnmeliyiz. Mesela, namus cinayeti-tre cinayeti ayrm

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

kadnlar bler fikrini nasl kitleselletireceiz, bence budur nemli olan. Kitlesellemesini dndmz eyler nelerdir? Feminizm kitleselleemez, ok komplike bir eydir. Belki de kitlesellemesinden yana bile deilim... Filiz (Karaku): Nkhetin son syledii, feminizmin fikirlerinin kitlesellemesi ve feminizmin znesi meselesine dair benim kafam biraz kark akas. Feminizmin znesini kadnlar olarak tanmlayp feminizmi politik olarak kurmay, farkl kadnlk durumlar arasnda kprler kurmak olarak tanmlyorum. Eer ki biz, feminizmin znesini feministlemi kadnlar olarak tanmlarsak, ok dar bir grup olarak kalmaya mahkumuz. Ama siyasetimizi farkl kadnlk durumlar arasnda ya da farkl ezilmilikleri olan kadnlar arasnda kprler kurmak zerinden belirlersek, o zaman feminizmin znesi kadnlar olur ve feminizm de daha geni bir gruba seslenebilen politik bir hareket olur. Mesela, feministler olarak kadn cinayetleri konusunda bir politika retiyorsan, namus-tre arasndaki kpry kurarsn, savan kadnlar zerindeki etkisini kurarsn, yoksulluk ve kadn cinayetleri arasnda balanty kurarsn... Bu bir politika yapma biimidir ama bunun mcadelesini yrtecek olan btn kadnlardr, diye dnyorum. KESK meselesi ile balantl olarak konutuumuz Krt hareketi ve feminist hareket balants da yle bir ey: Biz Krtlerle ayn topraklarda yayoruz. O yzden bizim, verilen Filistin rneinde olduu gibi, onlarn alandr, diyebilecek bir iliki biimimiz yok. Mesela KESK hepimizin ortak sendikas, KESKte tacize urayan kadn Trk kadn, KESKte tacize urayan kadnn derdini anlatt kadnlar Trk ve Krt kadnlar, Trk ve Krt sosyalistleri vs Ve onun zerinden bizim bu KESK taciz olaynda, onlarn kendi alandr, karamayz deme hakkmz yok. Eer karamayz dersek, tacize uradn syleyen kadnn beyann yok sayp zaten tacize urad iin zel hayatn ortaya dkmek zorunda kalan, yok edilmeye allan kadna biz de srt evirmi oluruz. Byle yaparsak da feminist politika yaptmz syleyemeyiz, yle deil mi? Aslnda Krt hareketi ile ilgili ittifaktaki en byk problemimizin u olduunu dnyorum: Krt kadn hareketini mcadelenin znesi olarak koyup bir tarafa da Trk feminist hareketini -ki bu Trk laf da ok sevimsiz- koyduumuzda bir atma balyor ve o zaman beraber mcadele ettiimiz arkadalara soruyoruz: Tecavz kltr dediin ey vatana tecavzle birebir ayn ey midir? Bunlar bu kadar balantl mdr? Hani patriarka? Oysaki Krt feministleri kendi mcadelelerini verse, kendi tanmlamalarn yapsa o zaman biz bu kavramlarla bu kadar ok uramayz ve bu kavramlar bu kadar sorun haline gelmez. Ama bizim beraber yrmek gibi bir derdimiz olunca o zaman mesela 8 Martta yan yana olmak haliyle sorun oluyor. nk 8 Mart bizim Krt kadnlarla ya da Krt hareketi ile dayanma yerimiz deil, oras bizim ortak alanmz. Ortak alanmz olunca, o ortak alanda patriarkaya kar ortak sz syleme, en azndan tacize kar, tecavze kar ortak tavr alma ihtiyac duyuyorsun. Dolaysyla, ortak alanmzda birbirine kart tavrlar olduu zaman sorun oluyor. Bir de ortak politika retmede Krt kadnlar ile yaanan en nemli sorun, Krt kadnlarnn kadn olmaktan kaynaklanan sorunlarnn tesinde, kendileri siyasi bir hareketin paras olduklar iin, tacizin olup olmad kararlar hareketin iindeki hiyerariye bal ve bu da etnik kkenden dolay ayrmcl yok

Feminizm znesi Kimdir? 311

312

saymann tesinde, tam da kadnlar blen bir ey. Nkhetin aktard Filistin rneindekinin aynsn biz de 80li yllarda Trkiyede Krt kadnlarna yaptk. O dnem Krtlere ynelik soykrma giden bir ldrme, inkr ve imha politikas vard ve buna bal olarak Krt hareketi Krt kadnlarna daha ok ocuk dourmalarn sylyordu. Biz de kadnn kendi bedenine sahip kma meselesini, Krt kadnlar zerine bir dayatma ile sen ite daha ok ocuk douruyorsun, buna kar kyor musun? deyip bir eitleme yapmtk. Orada hakikaten tepeden, beyaz diyebileceimiz bir bak as vard. Ama bugn KESK meselesinin baka bir mesele olduunu dnyorum. Eer biz bu noktada bu alanlar sizin i hiyerariniz deyip brakrsak, birbirimizden etkilenme ansmz da ortadan kalkar. Oysa aslnda feministlerin bir politik zne olarak kendilerini var etmesinin tam da bu alanlarda olduunu dnyorum. Sema/Semih: Ben birazck kadnlara ak kamusal alanlardan bahsetmek istiyorum. zellikle son 8 Mart yrynde ve ncesinde yaadm olaylardan dolay kadnlara ak bu alanlarda feminist znenin zaten ekillendiini dnyorum. Ben kendimi trans olarak tanmlyorum. Kadn ya da erkeim demiyorum u anda, nk drt-be senedir kadnlk ve erkeklik deneyimini bir arada yayorum. Ve srekli her ekilde bir feminist olma mcadelesi veriyorum, nk yllardr feminist hareketin iinde mcadele vermi, feministlemi kadnlar bana feminist olmadm ya da nasl feminist olmam gerektiini retmeye kalkyorlar srekli. Bunlar sylemekten de korkuyorum. (Glmeler) 8 Mart gece yrynde ben ve benim gibi birok trans arkadam, konutuumuzda ortaya kan en az sekiz on tane farkl iddet olayna ya da tacize maruz kaldk. Ve biz bu yaadklarmz tartmaya altk ve bir toplant yaptk ama bunun hibir geri dn olmad. Biz patriarkay karmza alyoruz, feminist bir mcadele rgtlyoruz, bir ekilde bir arada durmaya alyoruz ama kendi iimizdeki hiyerarileri, tacizleri, iddeti hibir ekilde konumuyoruz. Bu dediim, kamusal alanlarda zneleen kadnlar ise benim kafamda ok net u anda: Bana Sen burada yryemezsin, bizim arkamzdan yr, diyen; Sen buraya giremezsin nk erkek bedeninden vazgemiyorsun, diyen; Yeterince feminist deilsin, feminist olamazsn, diyen kadnlar bu zneler. Hepinize sormak istiyorum; kadnlara ak bir kamusal alana bir trans geldiinde tepki olmal m? Ya da, trans feminizm, Queer feminizm pankart aldnda ya da istemediimiz bir pankart aldnda, dviz tandnda buna tepki ve dili ne olacak? Baak: Bamsz feminist mcadeleden bahsederken, birden fazla kimlii olan kadnlara, yani Krt olan, ayn zamanda sosyalist ve feminist olan kadnlara ben de feminist taraftan bir dayatma olduunu dnyorum. Taciz, tecavz bu kadar yaygnken, bizim o gruplarn kendi dinamiklerini, oradaki mcadelelerini grmeden ya da o ba yeterince kuramadan bir mdahalede bulunmamzn doru olduunu dnmyorum. nk feminist hareket iinde evli olan kadnlar var, ocuk douran kadnlar var, heteroseksizmle bir ekilde daha i ie yaayanlar var Bunlar o kadar sorgulamyoruz. O zaman lezbiyen bir kadnn heteroseksel bir kadna, Ben erkekleri hayatmdan kardm, onlarla hibir ekilde pazarla girmiyorum, deme hakk olur. Yani bu zel hayatlar arasndaki farkllklara bu tr mdahalelerde

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

bulunmuyorken bunu hangi alanda yapyoruz? Bir politik harekette bir sorun olduu zaman o hareketin kadnlarna yanl yapyorsunuz diyoruz. Oysa feminist hareketin kadnlar arasnda byle bir hiyerari kuramayacan, ancak kpr kurmas gerektiini dnyorum. Bizsiz ayrm nerde oluuyor, diye dnmeliyiz. Bu ayrmlar oluturan sreleri ve dinamikleri de hesaba katmalyz. Glnur (Elik): Teekkrler. Galiba bu birbirimizi anlama meselesi bitmiyor, anlaynca daha ok anlasaydk falan diye devam ediyor. Ama KESK meselesinde, bir tarafta KESK bir tarafta feministler gibi taraflar yoktu. Uzun sredir dirsek temasnda olan ve birbirini bilen kadnlard bunlar. Baka? Katlmc (c): Ben senedir Msrda, Kahirede yayorum ve son Mays ayn Kahirede geirdim. Devrim sonras Kahire hakikaten ok farklyd. u anda devrimde kadnlarn rol neydi? konusu ok tartlyor. Msrl kadnlar devrimin ne kadar znesidir, deildir tartmalar ierisinde, 8 Martta kadnlar Tahrir Meydannda bu sefer kadn olarak kendi devrimlerini yapmak iin tekrar bulutular. Ve ok ciddi, hem szel hem fiziksel olarak iddete uradlar. Evinize dnn, mutfanza dnn, denilerek stlerine yrnd. 8 Martta Kahirede deildim ama birok arkadam oradayd ve gerekten travma geirdiklerini sylediler. Yalnz yle bir ey kt ortaya ki bu bugn burada konutuklarmzla ok paralel grnyor bana: Orada olan yabanc kadnlarn, beyaz kadnlarn varlnn bu saldry ok tetikledii sylendi. Ve saldr sonras yaplan btn tartmalar, beyaz kadnn Msrl kadnla birlikte Tahrirde olma hakk ya da zgrl zerinden gerekletirildi. Yani btn bu tartmalar hak ve zgrlkler zerinden yaptlar ve bu bana ok ilgin geldi. Yabanc arkadalarm, biz de ayn tacize maruz kalyoruz, o zaman neden biz orada duramyoruz, neden Tahrire Msrl kadnlarla kamyoruz? dediler, ama Msrl kadnlar biraz da milliyeti bir bakla- ama sizin orada olmanz bizim devrimimizde iddet grmemize neden oldu, dedi. Peki, bu tr farkl corafyalardaki farkl deneyimlerin hepsini bir yerde nasl toplayabiliriz? Hilal: Ben soru sormayacam ama Nkhetin syledii bir eyle ilgili kk bir dzeltme yapmak istiyorum. 8 Marttan bahsederken LGBT bireylerle feministler aras bir atmadan bahsetti. Oray, feministlerle feministler arasnda olan bir atmadan diye dzeltmek istiyorum. nk o atmann bir tarafnda yer alanlar LGBT bireyleri olmalarnn yan sra feministtiler de. Nurhayat: Ben hocamza da gayet teorik bir ey sormak istiyorum. Postmodern teoriden teorik temellerini alan birdncenin kitlesellemek isteyecek kadar modern bir ekilde kendini rgtleyebilmesi mmkn mdr? Bilginin tek olduunu iddia eden bir sistem var. Biz ne diyoruz hepimizin tecrbeleri ayr ayr. Benim bilgim ayr, benim hakikatim ayr, benim gerekliim ayr... Hepimiz ayr geree sahibiz. Krt olarak ayrym, lezbiyen olarak ayrym vs Hakikatlerimiz farkl diyoruz, sonra da kalkp modern bir dn biimi ile farkllk yok, hepimiz biriz, tek bir ey yapalm, kitle olalm diyoruz. Bu byk bir paradoks bence. Feminizm teorik anlamda postmodern dnceden gcn alp da modernin iinde var olmaya alan bir hareket ki hepimiz buradayz, modern olmaya almyor musunuz arkadalar? Ama bizim teorimiz nereden geliyor? Postmodernizmden geliyor arkadalar ya! Her birimizin

Feminizm znesi Kimdir? 313

314

yaad, bu kadar paradoksal bir ey. Nilgn: ok uzun yllardr kullanlr ya; snfsal, ulusal, cinsel dayanma denir. Ulusla ilgili bir dayanmaya yakn durmam ama ok dert de etmem. Fakat snfsal dayanma meselesi benim iin hep problemlidir. Yllardr da kyda kede kimi grsem tarttmz bir eydir. Buradaki herkesin ya da -ana akm demekten ekinmiyorum ben de iinde olduum iin- ana akm feminizmin politika yapma biimi snfsal dayanmayla ve snfsal zgrlkle snrl mdr? Glnur (Elik): ok sa olun. Ben hemen buradan kk bir ey syleyebilir miyim? Gndelik hayattaki deneyimler ounlukla kimlikler zerinden siyasete tanyor. Fakat Monique Wittigin nerisi, kadn meselesini bu kimlikler zerinden ele alrken kadnlar bir snf olarak dnmek. Eer biz kadnlar snf olarak dnrsek kadnlarn ittifaknn snrlarn da aslnda orada belirlemi oluruz; ereveyi oradan izeriz. Bir de kafam netlemedii iin Nkhete ok kk bir ey sormak istiyorum, belki ben kardm. Liberalizmin feminist harekete getirdii en nemli eletirilerden biri udur: Kadnlar birtakm seimler yapar -rnein dokuz ocuk douracam derse- siz kadnlarn seimleri zerine sz syleme hakkna sahip deilsiniz. Buna karlk olarak biz feministler ise, Toplumu snfsz, cinsiyetsiz bir yap olarak dnemezsiniz, kadnn iinde bulunduu cemaatteki g dengelerini grmezden geldiinizde, onun sz hakkn aslnda onun yerine konuan bir erkee tanm olma riskini beslemi oluyorsunuz, diyoruz. KESK iin de yine byle bir erevede dnmemiz gerekmez mi? Yani orada o meselenin feministleri ilgilendirmediini iddia ettiimizde, oradaki hiyerariyi de grmezden gelmi olmuyor muyuz? Bu arada iki tane sorumuz geldi: Bir tanesi, feministlerle bir arada bulunma zerine yneltilen soruydu. Belki bunu znenin belirleniminde beden ne kadar belirleyicidir, zerinden ekillendirebiliriz. Dieri de, eer dayanmayacaksa beyaz kadn nasl bir ortak mcadeleye dahil olabilir? Nkhet: Filiz diyor ki, 8 Mart alan ya da KESK iin, Oras onlarn alandr diyemeyiz, diyor. Ben KESK onlarn alandr, diyelim demiyorum, ama Krt kadn hareketi, DKH, onlarn alandr, onlar ne sylemek isterlerse sylerler. Biz de ona gre konumlanrz, diyorum. Filiz: Zaten yle yaptk. Nkhet: Ama yle yaptk, 8 Marta gitmedik. Filiz: Onlarn sylediklerine karlk yle konumlandk Nkhet: Oysa ben, kar karm ama 8 Marta da giderim. Feministler gelmeyince 8 Mart nasl oldu biliyor musunuz? Emeki kadnlarn gn oldu. Feminist kadnlar iin emeki kadnlarn gnnn dnda da baka bir anlam var 8 Martn ve o anlam gitmi oldu. Herkes kendi sendikasnn, sol partisinin arkasnda yrd. Peki, byle olmas ok mu iyi oldu? Sonu itibari ile orasn ortak alan olarak belirlediiniz zaman, o alan Krtler ile ortaklamamak adna baka bir eye evirmi oldunuz. Bir tarafta Krt kadnlar Krt hareketinin sloganlarn attlar, dier taraftan da 8 Mart emeki kadnlarn gn oldu. Ayrca neyin ortak alan olup olmad da byle kendinden menkul bir ekilde belli deil ki, alan dediin ey zaten son derece siyasi bir eydir ve onun snrlarnn belirlenmesi de ok ciddi bir meseledir. Bu

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

tabii Msr rneine getirdi beni. Beyaz kadnlar ne yapmallar? Bence cevab ok basit. Msrda, Msrl kadnlar ne istiyorlarsa onu yapmallar! nk orada alan kimin belli ve eer beyaz kadnlar orada alana biz de gireceiz diye tutturuyorlarsa, bunu tamamen kuzeyin gneye olan iktidar, beyaz feminist szn iktidar balamnda yapabildiklerini grebiliyoruz. Yani, kuzeyle gney arasnda da bir iktidar ilikisi var, Krtlerle Trkler arasnda da iktidar ilikisi var. Bunu gz ard ederek ko-nu-a-ma-yz. Yani Glnur (Savran) ok hakl, dedi ki; kadnla erkek arasnda iktidar ilikisi olduunu dnenlerdir feministler. Kesinlikle ayn fikirdeyim, benim iin de feministler bunlardr. Ama tek iktidar ilikisi kadnlarla erkekler arasndaki deildir. Dolaysyla, snfsal olduu gibi, kuzey ve gney arasnda da var bu iliki, rklar arasnda da var Meltem: Buradan u anlalyor ki Feminizmin znesi kimdir? gibi genel sorular yerine, daha somut meseleler zerine ve olan olaylar zerine konumaya ihtiya var; ittifaklar meselesi zerine konumaya ihtiya var. Belki de, herkesin ayn fikirde olmad ama birlikte i yapabildii ortamlar yaratabilmenin koullar nedir, diye de bol bol dnmekte fayda var. Ama unu sylemeden edemeyeceim, ben una katlmyorum: Gerek Msrllar ve onun karsnda beyaz kadnlar... Beyaz kadnlar iktidar ilikisi ierisinde eletiriliyor, ama Msrl kadnlar kim ya da Krt kadnlar kim? Yani bunlar da o kadar kolay, kendinden menkul eyler deil ki. Galiba bu eletirel baklar bizzat somut konular etrafnda daha fazla tartmaya ihtiya var. Glnur (Savran): Bir tek Sema/Semihin sorusuna cevap vereceim, nk Msr ve beyazlk konusunda Meltemin sylediklerine katlyorum. Msr niye onlarn alan, neresi bizim alanmz, gibi bir soru da var aklmda bununla ilgili. Ben trans kadnlarla toplantlar yapana kadar onlarn feminist znenin organik bir paras olduunu dnyordum, ama sadece trans kadnlarn. Byle bir belirleme vard. Biz trans arkadalarla SFKda bir iki toplant yaptk ve o toplant srecinin sonunda, Nkhetin istedii biimde, pratiin evriltmesiyle kadn-erkek nitelemesi yapmadan translarn kadnlara ak kamusal alanlara katlabilecekleri grne geldik. Kendi adma byle bir evrim geirdim. 8 Mart gecesi olanlarn dorudan tan deilim. Benim ahsen translarn 8 Mart gece yry alannda olmalar ile ilgili herhangi bir sorunum yoktu, bence tanan slogan yanlt, ama ona mdahale biimi de yanlt Senin sorduun sorularda benim amdan nemli bir ey var; ben kim feminist olabilir, kim olamaz, diye bir soru sormak istemiyorum. Feminist zne meselesini sadece ve sadece kolektif politik zne olarak konumak istiyorum. Dolaysyla da her isteyen kendine istediini syleyebilir ama feminist politik znenin anlam farkl benim amdan. Nurhayatn syledii feminizmin g kaynann postmodernizm olduu savna ise hi ama hi katlmyorum. Farkl dnyoruz demek ki. lke: Feminist zne olmak, ortaklamak, ittifak alan aramak, ortak alanla ilgili tartmalara girmek Snaklar Kurultaylarn aklma getirdi. Kurultaylara bildiiniz gibi Trkiyenin farkl ehirlerinden, bambaka hayatlardan kadnlar geliyorlar. Feminist zne olma meselesini dndmzde, nasl feminist zne olunduuyla ilgili ok ciddi deneyim farklar var ve bu farklar tabii ki politika yapma biimine birebir yansyor. Kurultay, kadnlarn politik zneler olarak, yani

Feminizm znesi Kimdir? 315

316

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3

feministler olarak geldikleri bir mecra olduu iin oradaki atmalar aslnda ok daha sert oluyor. Ve aslnda feminist znelerin de politik atmas burada yryor. Ortaklalyor mu? Adanada ortaklalamad mesela. Daha nce de ortaklalamad yerler var, ama bu yl on drdncs dzenleniyor ve on drt yldr da kadnlar o platformda buluuyorlar, ortaklaabildikleri oranda devam ediyorlar. Bu anlamyla btn atmalara ramen ortaklalabilen yerlerden gitmek iyi bir ey bence. Son dnemlerde bu eitlik ve farkllk meselesi zerine ok dnyorum. yle byk deneyim farkllklarndan geliyoruz ki eitlik kurabilmemiz mmkn deil... Bugn Krt kadnlarnn da hem Krdm hem feministim demediini iyi grmek gerekiyor. Byle diyen Krt kadnlar olabilir ama Meltem: Ben diyorlar demedim, diyebilirler dedim... lke: Evet, ama u andaki politik ortamda bu byle deil. Trkiyede bir kadn hareketi var, bunun paras olan Krt hareketinden kadnlar da politik zne olarak oradalar, ama nce Krdz diyorlar. Buralarda konumamz gereken ok ey var. Transgenderlar da biz feminist zneyiz diyorlar... Trkiyedeki feministlerin baz noktalarda, Nkhet kadar sert syleyemem keza yle dnmyorum, ciddi muhafazakrlklar gsterdiini dnyorum. Bunlar da kendimizle konumalyz... Glnur (Elik): Arkadalar forumu artk bitirmeliyiz. Geldiiniz iin hepinize teekkrler.

stanbul, Amargi Feminizm Tartmalar 3