MEDRESEDEN MEKTEBE OSMANLI ETM SSTEMNDEK DEME

Prof.Dr. Mustafa Ergn

Afyon Kocatepe niversitesi
Klasik Osmanl eitim sisteminin oluumu
Sbyan Mektepleri
Osmanllarn ilkretim seviyesindeki okullarna genel olarak "sbyan mektebi" veya
"mahalle mektebi" denilmektedir. Sbyan okullarna mekteb veya kttab, yoksul
ocuklar iin alanlara da kttab- sebil veya mekteb-i sebil de deniyordu.
Kttab veya mekteb, yaz retilen yer anlamna gelir. htimal nceleri burada
sadece yaz retiliyordu. Ancak sonra temel islm bilgiler de bu okullarda
verilmeye balanmtr.
nceleri bu retim iin zel olarak yetitirilmi retmenler olmad gibi, okul
denebilecek binalar da yoktu. mm Mlik de, mescidleri kirletebilecekleri dncesi
ile, onlara mescidlerde yer vermeyince bu okullar zel evlerde, mescit ve cami
kenarlarnda vs. yer bulmulardr. Bu okullar vakflar, zengin kiiler ve ou zaman
da halk yaptryordu.
Kttab veya Mekteb retmenlerine muallim deniliyordu. Muallimler genellikle o
mahalle veya camiin imam da olurlar; imamlarn eleri de kz rencilere
retmenlik yapabilirdi. Muallimler genellikle fazla itibar grmezlerdi. Kttab
retmenleri eitli zamanlarda ve Kurn'n bitiminde, rencilerden ve ana
babalarndan hediyeler alrlard.
ocuklarn kttaba balama ya, 7 civarnda idi. Bitirme ise 13-15 yalar arasnda,
bulu anda olurdu. Balama, zellikle Osmanllarda "amin alay" denilen,
ocuklarn ve retmenlerin katld, ilahiler okuyarak o yerleim yerinde yry
yaplan bir trenle olurdu. Okul genelde tek bir dershane eklinde olur ve burada
farkl seviye ve yalarda ocuklar bulunabilirdi. Dolaysyla bu tr ortamlarda dayak
olaylar da fazlaca oluyordu.
retimin esas Kurn idi. renciden ylda Kur'n'n ezberlemesi istenirdi. Ama
bu, ou zaman ezber olmaz, Kurn'n hatmi (batan sona bir kez yznden
okunmas ve baz sayfalarn ezberlenmesi) olurdu. Programn iinde yaz da vard.
Yaz, iir ve ataszleri zerinde olurdu, Kttablarda, bu derslere ek olarak hikyeler
ve aritmetik de vard. badet ekilleri de retiliyordu. On yana kadar Kurn'
hatmeden ocuk, daha sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih gibi ek
konular zerinde yl daha alabilirdi. Perembe leden sonra ve Cuma gnleri
tatil idi.
Bizans'da ve slm leminde temel retim, genel artlar ve prensipler bakmndan
birbirlerine ok yaknd.
Her iki taraf da, eitilmi iyi bir dindar kii yetitirmeyi ama edinmilerdir. Her iki
taraf da, eitimin ailede verilmesi taraftardr. Eitim ya olarak 6 yan sonlarn

alyorlar. slm leminde okullar cmilerle ne kadar ili-dl ise, Bizansllarda da

manastrlarda, narthexlerde veya byk kiliselerde idi. rencilerin oturduklar yerler
de ayn idi: sralar, toprak, koyun postlar, probea, diphteria.. rencilerin
kullandklar malzemeler de birbirine yakn: tabletler (pinakidion), ta tahta
(abakion), yaz takm (kalamarin), mrekkep iesi (melanin), kam kalemler
(kalamon).. Her iki tarafta da cevizden ezilerek yaplan mrekkepler kullanlyordu.
lkokul retmenleri, her iki tarafta da sefil ve mkl bir halde idiler ve alay konusu
oluyorlard. rencilerin eitli zamanlarda ve eitli vesilelerle getirdikleri hediyeler
ile yayorlard. slmiyette Kurn' bitirttirince hocaya verilen hitma Bizans'ta
nomisms adn alyordu.
Mfredat programlar da mukayese edilebilir ekilde: Okuma-yazma, Gramer,
Hesap... ki tarafta da ataszleri ve vecizeleri, retim malzemesi olarak
kullanyorlard.
retim metotlar da ayn idi. Ezber (psalmodient, telkn) retime hakim idi.
Derslere besmele ve hamdallah ile balanyor, her hafta sonunda kontrol
ediliyordu. Hafta sonu tatilleri, ikisinde de vard. Her iki tarafta da snf disiplin ve
dzeni, yal renciler ('arif, protoskkolos) tarafndan korunmaya allyordu.
retimdeki ceza metotlar da ayn idi. Araplarn Falakas, Bizansllarda phallagas
eklinde vard. Falaka, ok eskiden beri, douda da batda da kullanlan bir aletti.
Cezalandrmadan baka amalar iin de kullanlyordu. Arapa yazmak, atlatmak
fiilinden mi geldii,yoksa Yunanca jalaggaz eklinden mi geldii pheli, ama
birinci ihtimal daha kuvvetli.
Buradan karacamz sonu, Anadolu ve Dou Akdeniz evresinde ilkretim
alannda ayr dinlerin, kltrlerin ve uluslarn birbirine olduka yakn, birbirinden
etkilenmi bir ilkretim sistemleri vard. Osmanllar da uzun yzyllar boyunca bu
sistemi yaygn olarak kullanmlar idi.
Medreseler
slam dnyasnn karakteristik eitim kurumu medreselerdir. Bu balangta genelde
Trk-slam kltr evrelerinde ortaya kp gelimesine karn, zaman iinde her
tarafa yaylm ve ilkretim stndeki deiik eitim kademelerini temsil etmitir.
Medreselerin douu
Medreselerin ne zaman, nerede ve hangi etmenlerle ortaya k meselesi, henz
itiraz kabul etmez bir ekilde ortaya konulmu deildir. Bu hususta aratrma
yapanlarn grleri ksaca u ekilde guruplandrlabilir:
Medrese sistemi, ok eski zamanlardan beri varolan cmi okullarnn bir devamdr.
Bir cmide belli bir hcre derslere ayrlnca veya bir stun dibinde retim halkas
oluturunca, buraya medrese denirdi. Daha sonra medrese ve cami binalar da
birbirinin fonksiyonlarn grmeye balamtr. Baz binalar her iki isimle de
anlyordu.
Cmideki retim yeri ile medreselerdeki retim arasnda nemli farklar vardr.
Cmilerdeki ayr ayr halkalar, medreselerde ahenkli bir alma ekli haline

dnyordu. Mimarlk asndan da cmiler medreselere deil, medreseler cmilere

yeni ekiller vermilerdi. Cmi ve medrese arasndaki kavram kargaas, herhalde
medrese kelimesinin, normal okul anlamnda kullanlmasndan domutur. Elbette,
medreselerden nce cmi okullar vard. Ama bunlar medreseye kaynaklk etmemi,
belki de medreselerin Suriye'ye yaylmalar srasnda, bu iki retim kurumu arasnda
bir birleme ve karma olmutur.
Cami ile medrese arasndaki bu ili-dl arkadalk, ok yerde yakn zamana kadar
devam etmi, baz yerlerde hl da devam etmektedir. Bu iki kurulu, ayn
fonksiyonlar grmler, i-ie olmular, ayn idare tarafndan yneltilmilerdir.
Birbirlerinin eksiklerini tamamlamlardr. Buna dayanarak Pederson, medreselerin,
cmilerden tamamen ayrlmadan ortaya ktn sylemitir.
u veya bu sebeple cmiye terk eden mderrislerin, setikleri renciler iin kendi
evlerinde kurduklar dershaneler, "medrese"nin kayna olarak gsterilmitir. Bu,
ranllara has zel medreseler; Irak, Suriye ve Msr medreselerinin kurucular
tarafndan kopya edilebilecek birer model olablir mi? Baka bir deyile, zel ve
kltlm bir dershanenin, bir devlet kuruluu haline evrilmesi onun, gelecek
gnlerde oynayaca roln bilincini ve nemini yerine getirebilir mi?
Dier taraftan da medrese ile Dr'l-ilim arasnda, birinin dieri zerinde etkisini akla
getirebilecek olumlu bir paralellik var. Bizim grdmz Drl-ilimin gelimi
ekli, i' sm`ili propagandasnn bir leti idi. i`i idareciler tarafndan, snni halka
inanlarn empoze etmek iin alyorlard. Medrese de, btn yasak inan
ekillerine ve bilhassa i'ilie kar bir tepki olarak ortaya ktna gre, Drlilimlerin halefi olmulardr.
Dr'l-ilimler ile medreseler, yaptklar mcadele yan sra, vakf artlar bakmndan
da birbirlerine benzerler. rencilere ve mderrislere sunulan misafirperverlik; her
iki kuruluta da vardr. Program bakmndan da Drl-ilimler ile medreseler arasnda
bir yaknlk var. Pek ok kiiler, cmilerde adab dersi olmad iin, oradan ayrlm,
Drl-ilimlere girmilerdir. Adab dersi, medreselerde de vard. Bu bakmdan ok
sayda limler, cmilerden ayrlarak medreselere yerleiyorlard. Ktphne de,
Dr'l-ilm ile medrese arasndaki baka bir kuvvetli badr. Ktphneler, dorudan
doruya Drl-ilimlerden medreselere gemilerdir. renciler de iki kurulu
arasndaki dier bir kuvvetli badr. Mderris ve renci snflar, Drl-ilimler
iinde teekkl etmiti. Drl-ilimler yaplncaya kadar, cmi ve saraylarda yerleen
retmen ve renciler, sonra bu kurulularda toplanarak ders yapmlardr.
Medreselere bu da tesir etmi olabilir. Devlet memurlar yetitirme fonksiyonu da, iki
kurulu arasndaki bir baka ortak taraf idi.
Horasan ve Maverannehir yresindeki medrese adl okullarn devam ve
geliimidir. Medreselerin asl memleketi, Horasan ve Maverannehir blgesidir.
Nizmlmlk'ten nce o yredeki okullar; Gazneliler, Karahanllar ve Seluklular
tarafndan destekleniyorlard. Bu hanedanlar tarafndan desteklenen medreseler,
Nizmiye Medreselerinin esas kkeni olmu olabilirler.
Horasann zel veya cmilere bal ilkel medreseleri. Karmat manastrlarna bal
okullarn nfuzlarn azaltmak, hi olmazsa hafifletmek iin almlardr. Bu ekilde,

zaviye okullarnn, medrese sisteminin geliiminde rol oynad sylenebilir. Julian

Ribera, medrese sisteminin geliimini biraz daha geriye gtren aratrma sonucunda,
snn medreselerinin, Horasan'daki Karmat propagandasn nlemek iin ortaya
ktklarn iddia ediyor. Ona gre snni medreseleri, Karmat manastr okullarn
kopya etmek suretiyle ortaya km olabilirler.
J.Ribera, yakn doudaki Hristiyan okullarnn, medreseler iin bir model
olabilecekleri ihtimalini ileri sryor. Gerekte Bizans'da niversiteler vard. Yalnz
Bizans eitimi; medreselerin temeline, sistemine etki edebilecek durumda deildi.
stelik, medresenin ortaya kmaya balad devirde, Bizans niversitelerinde bir
ortadan kaybolma var. Yni bakalarna tesir edecek bir kuvveti yok. stelik
medreselerin dou yeri Suriye ve Filistin deil, Horasan yresidir. Bu bakmdan
Ribera'nn bu iddias, br etmenlerin yannda daha zayf kalyor.
Horasan yresindeki basit medreselerin douunda, Budist manastrlarnn da tesiri
olmutur. Trk medrese-mescit sisteminin douunda, Buyan veya Vihar adl
klliye sisteminin nemli bir pay olsa gerek. Klliyelerin amac, nce toyn
(Budist rahip)lara yerleim ve yolculara barnak yeri olmakt. Daha sonraki grevi
ise, rencileri eitmek idi. Bu klliyelerdeki retim, 10 yl kadar srerdi.
Trkler, IV. yzyldan itibaren, Budist Klliyeleri yaptrmaya balamlardr.
Gktrkler de VI. yzyldan itibaren Burkan (Budist) dinine girmeye balam ve
Budist Klliyeleri yaptryorlard. Trkler, klliye kavramn Budizmden islmiyete
geirmilerdir.
Orta-Asya'da slmiyet, yabanc dinlere (Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk) kar
mcadele etmek iin medreseleri kurarken, Budist viharalarn taklit ediyordu.
Seluklu medrese sistemi
Trkler Ortadou'ya iyice girmek istediklerinde, bu kez karlarna Araplar deil ii
ranllar kt. Biraz da bu nedenden, yeni kurulan Trk devletleri snniliin
savunucusu durumuna getiler. Karahanllar, Gazneliler, Eylekoullar, Ahidoullar
ve Seluklular byle bir din ve siyas ortamda ortaya ktlar. Batdan Fatmiler ve
doudan Bveyh ii devletlerinin basksyla yklmak zere olan Abbasi Devletinin
yardmna arldlar. Gerek ran'da gerekse Suriyede ran kkenli bu devletleri uzun
mcdelelerden sonra ortadan kaldrdlar. Bu arada iktidarlarn salamlatrmak,
halk da kendi yanlarna ekmek iin Orta Asyada gelitirdikleri medreseleri de
getirip etkin olarak kullanmaya baladlar.
Nizaml-Mlk, Seluklularn ranl bir snni vezirleri idi. Sultan Alpaslann veziri
olarak ilk nce mam Cuveyn iin Niapur Nizamiyesini, 1067 ylnda Ebu shak
iraz iin Badad Nizamiyesini, daha sonra Belh, Herat, sfahan, Basra, Merv,
Musul, Amul, Harcird, Rey, Buenc Nizamiyelerini yaptrmtr. Bu medreselerin
hemen hepsi o zamann mehur limleri iin yaplmtr. Ayrca hemen her medreseye
zengin vakflar balanm, mderrislerin ve zellikle rencilerin devlete ve snn
grlere iyice balanmas iin para, yiyecek ve giyecek yardm salanmtr.
Nizaml-mlk'n yaptrd medreselerin saysnn daha fazla olduu tahmin
ediliyor.

Nizamlmlk bu medreseleri birinci planda devletin snn olmayan grlere kar

savunulmas ve menfaatlerinin gzetilmesi amacyla kuruyordu. Seluklu Devletinin
iilere karg savanda ve bu savan kazanlmasnda medreselerin rol inkr
edilemez. Ayn zamanda bu medreselerde ders veren mderrisler, bu medresenin
eitli imknlarndan yararlanarak bir meslek sahibi olan yoksul renciler eitli
grevler iin daldklar eitli yerlerde Seluklu Devletine ball propaganda
etmilerdir. Niapur medresesi kurulurken Sultann izni alnm ve bu izinle lkenin
her tarafna medreseler kurulmutur. Medreseler devlet giriimi ve devlet paras ile
yaptrlmtr. Bu durum Nizaml-mlkn hem bir babakan hem de Eitim Bakan
gibi altn gsteriyor.
Nizamiye medreseleri, tarihte eitimde ans ve frsat eitlii salamann
mkemmel rneklerinden biridir. O zamanlar yksekretim madd problemi
olmayan, kolayca kitap satn alabilen ve eitli yerlerde aratrma yapabilenlerin
hakk idi. Devlet, medreseleri yatl ve burslu bir eitim kuruluu haline getirmekle
retimde imkn ve frsat eitliini salama almalarna girimi oluyordu. Bu
medreselere balanan zengin vakflar, onlarn btn ihtiyalarn karlayacak srekli
bir gelir kayna oluyordu. Mderris ve rencilerin btn ihtiyalar karlannca,
onlar da kendilerini kaytszca bilime ve renmeye verebiliyorlard. Nizamlmlkn inancna gre, eski sultanlar limlere ve rencilere maa vermedikleri iin,
onlar da sultanlara kar ve hatt onlarn devletlerine kar propaganda yapyorlard.
Bu denli yaygn Nizamiye medreseleri kurmann bir baka amac, Bveyhoullarnn
yklmalar zerine onlarn topraklarnda kurulan yeni devletin idar kadrolarnda
ihtiya duyulan devlet memurlarn yetitirmek olmaldr. Bir de Nizamiye
medreseleri artk ordulardan ve elilerden oluan eski devlet sisteminin deitiinin,
bunun yerine egemen olduu btn topraklarda eitli ileri devletin ynetim
felsefesi iinde yapacak kadrolara ihtiya duyulduunun ve bunlar yetitirmenin de
devletin esas grevlerinden biri olduunun gstergesi gibi gelmektedir.
Seluklu medreseleri mderris-renci ilikilerinde bir yenilik getirmemiti ama
renci statsnde baz yenilikler getirmiti: Bu, medrese rencilerinin byk bir
ksmnn yatl olmas ve bu arada medrese vakfndan burs alabilmeleridir.
Nizamlmlk salam esaslar zerinde bir Nizamiye gelenei balattktan ve bunun
baarsn gsterdikten sonra, Seluklu lkesinin eitli ehirlerinde yaygn bir
medrese kurma faaliyeti balad.
Gerek Seluklular, gerekse bunun arkasndan gelen Beylikler ve lhanllar zamannda
Anadolu'da Seluklu geleneinde bir ok medreseler kuruldu. Osmanl Devletinin
kurulu yllar ve Beylikler dneminde Anadolu'nun birok yerleim yerine camilerle
beraber medreseler de kurulmutur.
Osmanl medrese sistemi
stanbulda Fatih medreseleri yapldktan sonra, Osmanl Devleti snrlar iindeki
medreseler de bir derecelenmeye, yeni bir tekilta tabi tutuldu. Buna gre,
medreseler aadan yukarya doru yle sraland:
Hiye-i Tecrid: Buralarda alan mderrislerin yevmiyesi 20-25 aka idi. Burada

okutulan ana kitap Hiye-i Tecrit olduundan medrese de bu ad almt. Bu

kademede ayrca Emsile, Bina, Makst, Avmil, zhar, Kfiye, erh-i Teval, erh-i
Feraz, Mutavvel gibi kitaplar okutulurdu.
Miftah medreseleri: Hiye-i Tecrid medreselerinin stnde, mderrislerinin 30-35
ake aldklar ve okutulan ana kitabn erh-i Miftah olmas nedeniyle bu ismi alm
medreselerdi. Ayrca burada da Hiye-i Tecrid, Tenkih ve Tavzih, Mesbih gibi
kitaplar okutuluyordu.
Krkl medreseler ve Hri elli medreseleri: Osmanllardan nceki sultan ve
emirlerin yaptrm olduklar medreseler bu ad alyorlard. Mderrisleri 40 aka
alyordu. Bu medreselerin ilk snflarnda erh-i Miftah, orta snflarnda erh-i
Mevakf (Kelm) ve yksek snflarnda da Hidye (Fkh) okutuluyordu.
Dhil elli medreseleri: Osmanl padiahlar, ehzade anneleri, padiah kzlar ve
ehzadelerin yaptrdklar medreseleri bu ad veriliyordu. Mderrisleri 50 ake
alyordu. Aa snftakiler Hidaye, ortadakiler Telvih (Usul- Fkh) ve ilerdeki
renciler Keaf veya Kad Beydav tefsirlerinden birini okuyorlard.
Musla- Sahn: Derece olarak Dhil elli medreseleri derecesinde idi. Ancak buras
Sahn- Seman medreselerine renci yetitiren Tetimme medreseleri olduu iin,
Sahn medreselerine gtren anlamnda bu ismi almlard. Okutulan dersler de
Dhil elli medreselerinde okutulan dersler idi.
Sahn- Semn medreseleri: Fatih Klliyesi iindeki en yksek medreseler idiler.
Mderrisleri 60 aka alan Musl- Sahn mderrislerinden daha ok cret alrlard.
Gerek mderrislerin ykselirken, gerekse rencilerin bir yukar kademedeki
medreseler derslerine devam ederken, aadaki medreseleri bitirmeleri, buradaki
dersleri okuduklarna ve anladklarna dair mderrislerden belge almalar
gerekiyordu. renci geilerinde bu medreseler sralamasna dikkat edilmesi zerine
bir ok fermanlar yaynlandn, ama gene de sk sk bu sralamann bozulduunu
gryoruz.
Sleymaniye Klliyesi yaptrldktan sonra medrese sralamasna btida-i Altml
ve Hareket-i Altml kademeleri ile Msla- Sleymaniye, Hamise-i Sleymaniye,
Sleymaniye ve Drl-hadis medreseleri kademeleri eklenmiti. Ayna zamanda
maa az olan medreseler arasnda da baz yeni snflamalarda yaplmt.
Fatih'in byk klliyesi yaptrlnca, stanbul'un ilk Trk yksekretim kurumlar
olan bu medreseler btn rencileri, ara-gereleri ve mderrisleriyle oraya
tanmlard.
Fatih klliyesi, Ayasofya kadar muhteem olan bir kilisenin ykntlar temizletilerek,
stanbul'un muhteem tepelerinden birinin zerine yaptrlmt. Klliyenin yapm
1462'den 1470 ylna kadar srd. Klliyede bir cmi, tetimme ve Semaniye
medreseleri, trbe, Drifa, hamam, imaret (ahane, misafirhane), Tabhane (takat,
kuvvet verilen yer), blhaneler (misafir odalar), 4 tane muvakkthane (zaman lme
yerleri) ve bir de mekteb-i erif (ilkokul) vard. Medresenin mderrisleri de bu
civardaki evlerde oturduundan, daha sonraki yzyllar iinde stanbul'un Fatih semti

tam bir yksekretim semti olmutur (Bu durum 1918 yangnna kadar devam
etmitir).
Semaniye medreseleri Klliyenin Akdeniz ve Karadeniz taraflarnda idi. Bunlarn
hizasnda 8 medrese daha vard ve bunlar, Semaniye Medreselerine renci
hazrlayan Tetimme Medreseleri idiler.
Tetimme medreselerine Musla- sahn da denilirdi. Burada okuyan rencilerin
adlar da suhte (daha sonra softa olmutur) idi. Sahn medreselerinin tam arkasna
rastlayan bu medreselerin yap planlar da onlara benzemiyordu. Tetimmeler snf
snf ayrlmakta idi ve bu ayrm ba ve ayak tabirleriyle yaplyordu.
Suhteler mukaddimat- ulmu okuduktan sonra mlazm olur ve ihtisas
yaparlard. Bunlarn da bir ksm Sahn medreselerine geerek dnimend olurlard.
Her Tetimmede 8 hcre, her hcrede de nceleri renci olurdu. Daha sonralar
nfus artnca, buralarda kalan renci says da artmtr. Suhteler, derslerini
muidlerden ve msteiddin rencilerden alrlard.
Semaniye medreselerine Kurunlu medreseler de denir. Bunlar rencilerini
Hriten ve Tetimme medreselerinden alrlard. Bunlar, Klliyenin ve devrinin
ihtisas medreseleri idiler ve burada her dnimende bir oda veriliyordu. Sekiz
medreseden her birinin bir byk dershaneleri ve ayrca 20 tane de odas vard.
Fatih medreseleri nakl ve akl bilimlerde renci yetitirmek iin kurulmu
medreselerdi. Sahn sz, nceleri yalnz bu medreseler iin kullanlrken sonra
baka medreselere de ad olarak verilmitir. Fatih Klliyesinin bir ktphanesi olduu
gibi, ayrca medreselerin de ktphaneleri vard.
Klliye hakkndaki bilgileri elimizdeki eitli vakfiyelerinden elde ediyoruz. Buna
gre, klliyenin tatil gnleri Sal idi. Bayram ve Kandil gnlerinin dnda Ramazan
ay da tatil olurdu. Medresede dersler sabah ve akam dersleri olarak belirleniyordu.
le ile ikindi aras dinlenme zamanyd.
Medreselerde Ali Kuu tarafndan dzenlenen bir okutma plannn olduu, hatt
bunun Knnnme eklinde yapld da biliniyor, ama bugne kadar ele
geirilememitir. Kanun devrinde bu medreseler er' ilimler ihtisas yaplan
medreseler olmular, Sleymaniye medreseleri de akl ilimlerin ihtisas yeri olmutur.
Sleymaniye Klliyesi, 16. yzyln ortalarna doru Kanun Sultan Sleyman
tarafndan yaptrlmtr. Mimar, Mimar Sinan'dr. Eski Saray mevkiinde, stanbul'un
mehur yedi tepesinden biri olan Sleymaniye tepesi zerindedir.
Klliyenin retim elemanlar, cmi merkeze alnmak sretiyle kuzey tarafta
Medrese-i Evvel ve Medrese-i Sni, gney tarafta Medrese-i Slis ve Medrese-i Rbi,
kble tarafnda Drlhadis, gney batsnda Tp medresesi vardr. Bunlarn dnda
Klliyede mektep, ktphane, hamam, Tabhane, maret ve Drifa da
bulunmaktadr.
Buradan da unu kartabiliyoruz: Sleymaniye Klliyesinde 6 tane medrese vard ve
buralarda tp, tabiiye, riyaziye ve din, hukuk ve edeb bilimlerin retimi

yaplyordu. Sleymaniye klliyesinin yapm olduka uzun srm, Cmi 1556'da

bitmi olmasna karn kuzeydeki medreseler cmiden daha nce (1552), Drl-hadis
1557, batdaki medreseler ise 1559 ylnda bitmitir.
Medreselerin mderrislerinin yevmiyeleri 60'ar ake idi. Drlhadis mderrisinin
yevmiyesi ise 100 ake idi. Bu medreselerde, zamann en mehur mderrisleri ders
vermilerdir. Tp medresesinde de ders verecek tabibin hekimbala aday olabilecek
kadar uzman olmas istenmiti.
renciler medresenin hcrelerinde yatp kalkyorlar, gnde iki defa me'kel
denilen yemekhanede yemek yiyorlard. Haftada drt gn ders yaplyordu. Dhil
medreselerini bitiren renciler ya Sahn- Seman (Fatih Klliyesinde) ya da Sahn-
Sleymaniye'ye giriyorlard.
Sleymaniye medreseleri yaplnca, Fatih zamannda kurulmu olan medrese ve
mderris derecelenmesi yeniden deiti.
1. btida-i Hri
2. Hareket-i Hri
3. btida-i Dhil
4. Hareket-i Dhil
5. Musla- Sahn (Bir ok mderris burada ylp kald iin yatak adn almt.)
6. Sahn- Seman
7. btida-i Altml (60 ake yevmiyeli 48 mderris vard.)
8. Hareket-i Altml (60 ake yevmiyeli 32 mderris vard.)
9. Musla- Sleymaniye
10. Hmise-i Sleymaniye
11. Sleymaniye Kibar- mderrisn
12. Drlhadis
Drlhadis mderrisleri, isterlerse, mahre mevleviyeti denilen baz ehirlerin
kadlklarna geebiliyorlard. Her kademede ka mderrisin bulunabileceine dir
eitli nizamlar konulmu, ancak mderris says arttka kadrolar kabarm, hatt ek
kademeler konulmutur.
Osmanl medreselerinin Balkanlarda da yaylmalarn salad aa yukar 1660
yllarnda, stanbul ve Rumeli'deki medreselerin yerlerine ve derecelerine bakmak da
yararl olacaktr. O tarihlerdeki bir durumu bildiren Rumeli Kazaskerliine bal
medreselerin Rznamesi (medreselerin, mderrislerin ve kadlarn yerleri, dereceleri,
atama ve azil kararnameleri v.s.) o zamanki medreseler snflamasn u ekilde
vermektedir:
1. Onlu medreseler
2. Onbeli medreseler
3. Onsekizli medreseler
4. Yirmili medreseler
5. Yirmibeli medreseler
6. Otuzlu medreseler
7. Krkl medreseler
8. Ellili medreseler

9. Altml medreseler
Bu sralamadaki kk yevmiyeli medreseler pek ok yerlere yaylm olduundan,
bu dzeylerde belli bir eitim eitlii salanmt.
Medreselerin bozulmas
Osmanl medreselerinin bozulmas, ilk defa belirgin olarak baz mderrislerin terfileri
normal yollarn dnda yaplmas yoluyla, Kanun zamannda balamtr. Daha
sonraki yllarda ise, bozulma yaylarak ve eitlenerek bymtr.
Kanuni dneminde, padiahn baz kiileri alt kademelerde mderrislik yapmadan st
kademelere atamas, ilmiye mensuplar arasndaki bozulmann balang noktalar
olmutur. Hocazadeler, Fenarizadeler gibi baz ulema soylar ortaya kmtr. Bu
durumu merulatrmak iin "Hocazadeler Kanunu gibi resm destekler salanmtr.
Bu tr bozulmalar daha sonra II. Selim, III. Murad ve III. Mehmet dnemlerinde
oalm; 16. yzyl sonlarnda ise hem medrese retimi hem de ilmiye snf
tamamen bir kargaann iine dmtr. Birok mevali gzdeler", soylarnn
adndan faydalanarak ksa zamanda st rtbelere ykselmilerdir. ltimas ve rvetle
pek ok kii kadlk ve mderrislik grevlerine atanmlardr. Bu ekilde mderris
olanlar medresede ders vermemeye balamlardr. Ayda bir kere bile medreseye
varmayan mderrisler tremitir. Bunlar medreseye varsalar ders dinleyecek renci
bulamamlar; renci bulsalar ders verecek bilgiden yoksun olmulardr.
Hocazadelere, blu ana geldiinde "Dhil elli" derecesinde mderrislikler,
Mftzadelere Hari, Kadasker oullarna "ibtidai krkl, stanbul kadlarnn
oullarna da yirmibeli, otuzlu medreseler verilmesi det olmutu.
Aalarn, paalarn oullar ne okumu ne yazm, ne de bilim renmeye heveskr
olmulardr. Ama bir yolunu bularak medrese mezunu saylmlardr.
Rvet ve iltimasn alabildiine artt bir toplumda, bilginin ve faziletin hi bir
ayrc ve stn zellii kalmamtr. Her mevki, akesi olanlarn eline gemitir.
smi var cismi yok medreselere mderrisler atanm, "akesi var dersi yok olan bu
mderrisler "dnimendszlk ayubtur diye pek ok cahil kiiyi renci olarak
etrafna toplamtr.
Medreselerin retim programlar alabildiine karm; XVI. yzyln ilk yarsnda
2-3 yl olarak belirlenen retim sreleri, ayn yzyln ikinci yarsnda bir yl, alt ay,
ay gibi giderek azalmtr. Doal olarak bu ksalan sre iinde uygulanmas
ngrlen ders program da giderek kltlm, kua evrilmitir.
stelik baz dersler hakkndaki tutum da deimi, Fatih zamannda "knn zre ugl
oluna diye okutulmas yasalatrlan baz kitaplar (erh-i Mevkf, Haiye-i
Tecrd), bu dersler felsefiyattr denilerek daha sonraki dnemlerde "Hidaye",
"Ekmel" gibi biraz daha az felsef olan kitaplarla deitirilmi, daha sonra bunlar da
ortadan kaldrlm; medrese felsef ve mspet ilimlere dman bir kurum haline
getirilmitir.
Ayrca byk bir yersiz-yurtsuz insanlar topluluu, vakflarn yatacak yer ve yemek

salama maddelerinden dolay medrese, imaret ve tekkelerde toplanmlardr. Bu

ekilde medreselerde toplanan insanlar, medreselerin barndrma, beslenme giderinin
ok stne kmlar, Devletin iinde bulunduu tarm ve para bunalmlarla da Trk
halk arasnda yaygn bir sosyal gerginlik domutur.
Bu durum karsnda nce Selnik, skp, Sofya, Filibe, Silistre gibi Balkanlardaki
byk yerleim merkezlerini medrese rencileri kentlerde cerr, kurban, salma
gibi adlarla halktan para toplamakta, bu arada yer yer ahlka uymayan hareketler
yapmaktaydlar. lk nce medrese rencileri arasnda balayan kavgalar ve
cinayetler, daha sonra halka ve hkmet kuvvetlerine kar irili-ufakl gruplar halinde
ekil almaya balamtr.
nce Rumelide balayan medrese rencilerinin isyanlar, ksa zamanda Anadoluya
da yaylmtr.
Anadoluda Cell ayaklanmalarnn en kzkn zamannda ortaya kan bu olaylarda
halk ve leventlerden bazlar da medrese rencisi klnda bu ayaklanmalara
katlyordu. Baz yerlerde medrese rencileri sarp da eteklerinde medrese denilen
binalar yapyorlar; kn burada kalyorlar, bahar ve yaz aylarnda bu slerden
ekiyala kyorlard. Rumelide yalnz kentlerin iinde ve birbirinden kopuk olan
medrese rencilerinin isyan, Gmhaneden zmite, tm Bat Anadolu, Akdeniz
ve Orta Anadolu blgesine -ehir-ky demeden- yaylmtr.
Kanuni zamannda, 1550de balayan medreseli isyanlarna kar, devlet politikas
yalnz ceza vermek ve cezay iddetlendirmek mevkiinde kalmtr. Ancak bu politika
II. Selim zamannda da devam ettiinden, 30-40 kiilik renci isyan gruplar daha da
rgtlenmi; 100l, 200l gruplar ve blge isyanlar ortaya kmtr. Medrese
rencilerinin isyan hareketlerine bir takm zengin ve nfuzlu kimseler, hkmet
adamlar ve hatt mderrisler yataklk ve nderlik ediyordu. Bu arada ordu ve
donanmann Kbrs, Tunus gibi uzak yerlere sefere gnderilerek Anadoludan
uzaklatrlmas, halkn ve devlet adamlarnn sahipsiz kalmalarna, "Suhte" adl
medrese rencilerinin isyan gruplarnn daha da bymesine, soygun ve
ahlkszlklarnn daha da dilemesine yol amtr.
Anadolu ve Rumeliden gelen binlerce szlama ve yardm yazmna kar, merkez
hkmeti sadece isyan nlemekle grevli kiileri tevik, isyanclara "korku belsna"
yardm ve yataklk eden kiileri ve halk tehdit etmekle yetinmitir. Medrese
rencilerinin isyanlarnn yan sra 16. Yzyl ortalarndan itibaren Kanuninin,
oullar ehzade Mustafa ve Bayezta kar savalar ve onlarn etrafna toplanm
Anadolu halknn ve sipahilerin devlet sistemi dna karlmas, mansp ve
tmarlarn para ile satlmas, Amerikadan gelen altnlarn Osmanl devletine kadar
gelerek Osmanl parasnn deerini drmesi gibi faktrler, Devletin "adalet ve
ahlk" rnei olmas gereken en nemli kurumlarn bile bozmutur. Btn bu
bozukluklar karsnda mparatorluun birok yerlerinde "Cell isyanlar" denilen
ayaklanmalar km, medreseli isyanlar da bunlar iinde, bunlarla btnlemitir.
Osmanl medreseleri program asndan balangtan gelen gelenei srdrmlerdir.
Bu ekilde medreselerde matematik, corafya ve tp gibi bilimler okutuluyordu. Baz
medreselerde heyet (astronomi) de okutuluyordu.

XV ve XVI. yzyllarda Bat, bilimde yeni dallar ve yntemlerle byk gelimeler

gsterirken; XVII. Yzyl balarndan itibaren Trkiyede mspet ve deneysel
bilimlerin retim programlarndan karld grlmektedir. Ktip elebinin
Kefz-znun" adl eseri, Osmanllar dneminde yazlan eserlerin aklamal bir
dkmn vermektedir. XVII. Yzylda yazlan bu esere gre, eserlerin %95i
tasavvuf, din, tarih ve edebiyata; ancak %5i mspet bilimlere aittir. XVI. Yzyl
sonlarna kadar astronomide Kadzde Rumlerle ve Takiyeddin Efendilerle az ok
Bat dzeyinde bir bilgi varolmutur. Ancak XVII. yzylda ble bir ey yoktur.
Corafya alannda da XV ve XVII. Yzyllarda denizciler dolaysyla ada bir bilgi
grlr. Ancak XVII. yzyllarda bu bilimin de yzst brakld ortaya kar. Bu
gerileme btn alanlarda grlr. yle ki, XVII. yzylda mimar bile yabanclarn
eline geer.
XVII. yzyldaki din yorumlamas da medrese programlar zerinde etkileyici
olmutur. XVI. yzyl sonlarnda Birgiv Mehmet Efendi, toplumdaki din ve mezhep
srtmelerini kaldrmak iin "Tarikat- Muhammediye" adl bir eser yazmtr. Bu
eser, geni dncenin yerine phe ve tereddtn gemesinde etkili olmutur. Bu
kitap dinen yasak olan bir sr hareket belirlemitir. Bu eserde bilimler de mubah
ve merdd (redd) ilimler diye ikiye ayrlm; kelam, astroloji ve birok tabiat
bilimleri ikinci snfa sokulmutur.
Birgivnin bu gr, daha sonraki yllarda "Kadzdeler" tarafndan savunulmutur.
Dini konularda yorumlara ak gr savunanlara da "Sivasizdeler" denmitir.
Daha sonra Ayasofya Camiinde vaazlar veren stvan Mehmet Efendi de bir Risale
yazarak, dinen yasak hareketler erevesini daha da geniletmitir. Bunlarn atklar
rda medrese programlar giderek ksrlamtr.
Osmanl eitim sistemindeki deime
Deiimin zorunluluu
Osmanl Devletinin kuruluundan XIX. yzyla kadar sava zaman toplanan eyalet
askerlerinin dnda, merkezde srekli askerlik yapan yalnz "Yenieri" ordusu vard.
Osmanl Devletinin kaderi zerinde 515 yl olumlu veya olumsuz egemen olan, 277
yl bir dzen iinde yryen bu asker rgt, geri kalan 257 yln hep isyanlar, kazan
kaldrmalar, Devlet ilerine karmalar ve unu bunu istemezk gibi barp
armalarla geirmitir.
Bu durum karsnda, padiahlar bu asker rgt datarak yeni bir asker rgt
kurmak iin -bazlar baarszlkla da sonulanan- baz giriimlerde bulunmulardr.
Osmanl asker eitiminin Batllamasnda tek etken, Yenieri dzeninin bozulmas,
onlarn kardklar huzursuzluklar deildir. Bunun yan sra baka nedenler de vardr
ki, bunlar yle sralanabilir:
Savataki yenilgiler: Osmanl Devleti asker ynden, cephede Avrupa lkeleri ile
srekli yz yze idi. XVIII. Yzyl Avrupasnda artk sava teknik ve sanatna uygun
subaylar yetiiyor ve sava alanlarnda da bunlar egemen oluyordu. Osmanl ordular
artk yalnz Avrupa ordular karsnda deil, Avrupal uzmanlardan yararlanan Rus
ve Msr kuvvetleri karsnda bile yeniliyorlard. Bu da Bat tekniine gre asker

okullar kurulmasn zorunlu klyordu.

Yabanc uzmanlarn etkisi: Ordularn yenilgileri karsnda Devlet ileri gelenleri
yabanc asker uzmanlara mracaat ettiler. XVIII. ve XIX. yzyllarda eitli Avrupa
lkelerinden gelen uzmanlar, asker eitimin Batllamas iin nerilerde
bulunmular ve bilfiil de almlardr.
Sivil hayatta medrese dzeninin ve fikirlerinin ok egemen olmas, Batllamann
ancak asker alanda ve asker kurumlar araclyla olabilecei fikrini yaymtr.
Askeri alanda Bat tipi eitim kurumlar
Humbarahane
I. Mahmut dneminde Rusya ve Avusturyallarla Osmanllarn ilikilerinin ok gergin
olduu bir dnemde, Bosna'da olan Kont de Bonnuval arld. Bu zat, Fransann
ileri gelen asilzdelerinden ve Fransz ordusunun deerli subaylarndan biri idi. XIV.
Louis ile anlaamadndan dolay Avusturyaya iltica etmi ve bu lkenin
ordularyla Fransa ve Osmanlya kar savam; sonra da Bosna'ya yerlemiti. Kont
de Bonnuval, stanbulda humbarac snfnn komutanlna getirildi. Kont de
Bonnuval, din deitirerek "Ahmet Paa adn almt. Humbarac Ahmet Paann
almalar biraz ilerleyince, 1734 ylnda skdar Toptanda "Humbarahane ve
Hendesehane adl bir asker okul ald. Haseki ve Bostanclardan zeki kiileri
buraya renci yazldlar, ancak yenieriler bunu haber alp kukulandklarndan
1736da okul tatil edildi.
1828-29 ve 1830-31 yllarnda Trkiyeye yapt gezilerden sonra 1849 ylnda
resmen Osmanl hizmetine girmi olan Sir Adolphus Slade, Tersane ve donanma
ilerinin dzene konulmasnda iyi almalar yapm ve Mavir Paa diye
tannmtr.
1759da Sadrazam Ragp Paa tarafndan eski renciler ve onlarn ocuklarnn
yeniden toplanmasyla tekrar alan okul, III. Selim zamanna kadar snk bir
biimde devam etti. III. Selim 1790 ylnda sve ve Fransadan uzman ve subaylar
getirerek bu Okulu geniletti. 1795te Okul lavedilerek, rencileri
Mhendishaneye aktarld.
Tophane
Osmanl Ordusunun ilk dnemlerinde topuluk gayet iyi durumdayd. Bu dnemde
top dkm teknii, zamanna gre ok yksek bir dzeydeydi. Ancak Avrupa
ordularndaki gelimeler karsnda Osmanl topuluu, kale ykma topuluu idi.
Oysa Avrupa ordular sahra topuluu ve kk apl srat topuluunu gelitirmiti.
O srada stanbulda Fransz eliliinde grevli olan Baron de Tott, topular
yetitirmek ve yeni toplar dkmekle grevlendirildi. Burada askere hem top
dkmn hem de nianclk eitimlerini yaptrd ve gsteriler dzenledi. 1795
tarihinde Mhendishane adyla bir topu okulu ald. O srada topu okullar
subaylarna "Mhendis" deniliyordu. Bu okulda Avrupadan birok kitaplar getirildi.
Avrupa talimler yapld.
Bu arada eitli Osmanl padiahlar yava yava Avrupai tarzda yeni askeri birlikler

oluturarak Yenieri Ocan tamamen ortadan kaldrdlar.

Osmanl kara ordusunun kuruluunda zellikle Prusya Ordu dzeninin byk etkisi
olmutur. Prusyal subaylar Trk topuluunu Humbaraclk halinden karmak iin
ok uratlar ve baarl da oldular.
Mhendishane-i Bahr-i Hmyn
Osmanl donanmasnn XVIII. yzylda seri yenilgiler almas zerine ve zellikle
emede Osmanl donanmasnn Rus donanmas tarafndan yaklmas zerine,
Cezayirli Hasan Paa'nn nerisi zerine, Tersane-i Amire'de bir asker okul ald.
Okulun almasnda Baron de Tott'un tavsiyelerinin de nemli pay olmutur.
Deniz okulu III. Selim ve II. Mahmut dneminde dalgal ve kark geliimine devam
etti. 1838 ylndan itibaren okulda mecbur yabanc dil Franszca yerine ngilizce
oldu. Okulda, ngilizler retmenlik yapamaya baladlar. Gverte, makine ve inaiye
zabitleri yetitiren Deniz Harp Okulu (Bahriye Mektebi) 1910 ylnda ngiliz Deniz
Okulu sistemine gre yeni bir dzenlemeye sokuldu.
Mhendishane-i Berr-i Hmyn
Ancak okur-yazar matematiki topu subaylarn tam yetitirmek iin 1791de
Mhendishane-i Sultan, 1795'te de Mhendishane-i Berr-i Hmayn kuruldu.
Buraya Humbarahane ve Mhendishane mensuplarnn ocuklaryla Enderun'dan
baz genler alnd.
Okul, Fransz asker okullarnn programn esas olarak kabul etti. Tm asker
rencilere kara ve denizle ilgili geometri, hesap ve corafya alanlarnda gerekli
sava bilgi ve eitimi vermek isteniyordu. Mhendishane-i Berr, genellikle topu
subaylar yetitirirdi.
Daha sonra Kara ordusunun kurmaylar da bu okuldan kmt. 1834 ylnda Harbiye
Mektebi aldktan sonra, Mhendishane-i Berr, topu ve istihkamat okulu haline
geldi.
Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye
Ancak XIX. Yzyl -her alanda olduu gibi- tp alannda da ok nemli deimelerin
olduu bir yzyl idi. Avrupa tbb zaten Rnesanstan itibaren ok nemli gelimeler
yaparak Dou tbbn geri brakmtr.
Trkiyede Bat rneine gre bir Tbbiye kurma giriimi 1826 ylanda hekimba
Mustafa Behet Efendinin giriimleri ile balad. Yeni kurulan ordunun hasta ve
yaral erlerine baklmak iin alan Okulun orijinal ad, Tbhane-i Amire ve
Cerrahane-i Mamure" idi. lk kuruluunda tamamen Dou gelenekleri egemen olan
Okulda, 1831den itibaren Topkap Saray iinde Sade de Calrein ynetiminden
Franszca retim yaplmaya baland. Daha sonra 1838 de Viyanadan Doktor
Bernard getirildi, Galatasaray binasna tanarak nemli slahat yapld. 1845ten
itibaren Tbbiyeye bir de lise snflar ald.
Daha sonra Trke tp retimi yapmak zere, sivil Tbbiye kuruldu (1866). Ama
ancak 1870 ylndan itibaren Tbbyedeki retim dili Trke olabildi.

Tbbiye Mektebi de 1909 ylnda sivil tbbiye ile birletirildi. niversitenin Tp

Fakltesi iinde asker renci olarak okumaya baladlar.
Harp Okulu (Mekteb-i Harbiye)
Napolyon Ordusu Msra gelip gittikten sonra ve Svey Kanalnn Franszlar
tarafndan almasndan sonra, baz Franszlarn Msrda kalmalar ve Mehmet Ali
Paann da gerek bunlardan ok iyi yararlanarak, gerekse bunlarn da tavsiyeleriyle
Fransaya ok sayda renci gndererek, Msrda sivil ve asker ok sayda okul
kurarak salad baar, II. Mahmutun ok dikkatini ekmiti. zellikle Msr
ordusunun Ktahyaya kadar ilerleyerek Osmanl hkmdarnn Rusyadan somut
yardm getirmesi, artk Msr gereini ok iyi deerlendirmek gereini ortaya
koyuyordu. Bu durum karsnda 1834 ylnda Maka Klasnda bir Mekteb-i
Harbiye kuruldu. Okula ilk alnan renciler okuma-yazma bilmez ama yetenekli
erler idi. Bunlar eitli aamalardan geirilerek subay yetitirilirdi. Esasen, o zaman
var olan dier asker okullar da ayn yolu izliyorlard.
Harbiyedeki ilk nemli slahat 1837de Mehmet Ali Paann yanndan gelen bir
subay tarafndan yapld. Bu slahatla, kurulu biraz okul biimine girdi. 1834te
ilkokul dzeyinde bir eitim ile ie balayan Okul, 14 yl sonra ilk subaylarn
kard. 1848 ylnda bir yl retim sreli Erkn- Harbiye Mektebi ald. Daha
sonra asker okullarn rdiye ksmlar da ald (1875). Harbiyedeki esas yenilikler
1878 Osmanl-Rus Savandan sonra olmutur. O zamana kadar Fransa Harp Okulu
rneine gre retim yapan okul, Alman subay Von der Goltz tarafndan Alman
sistemine gre kurulmutur (1884).
Burada saylan ana asker okullar dnda eitli adlarla kurulmu ve eitli hizmetler
iin eitilmi kiiler yetitiren pek ok asker okullar vard. Asker Baytar Mektebi,
Piyade ve Topu Endaht Okullar, Kk Zabit (Astsubay) Okullar, Piyade htiyat
Zabitan Okulu, Jandarma Okullar, Nalbant, Levazm, Nakliye, Svari Tatbikat,
Tayyare Talimgah Okullar vs.
SVL ETMN BATILILAMASI
5.2. lkretim
Trk ilkretim sistemi XIX. yzylda byk deimelere urad. 1824te II.
Mahmutun ilkretim mecburiyeti diye yorumlanan ferman stanbul snrlar
dna kmad ve stanbulda da pek nemli bir baar kazanamad. 1850lerden
itibaren devlet ilkretim kademesini denetim altna almak iin pek ok giriimlerde
bulundu. Reform yanllarn tuttu. Buna ramen ilkretim kademesinin tam denetim
altna alnmas ancak Cumhuriyet dneminde mmkn olabildi.
Sbyan mekteplerinde reform yapmak ok zor oluyordu. Mal ynden bu okullar
genellikle vakflara ait olduu iin, kendiliinden bir zerklik iinde bulunuyordu.
Muallimler ve evresindeki banazlar da devletin buralarda yapaca deiikliklere
kar kyorlard.
Sbyan okullarnda yaz retimi ok baarsz oluyordu. 1862 ylndan itibaren
stanbuldaki 36 sbyan okulunda yeni bir harf retme biimi denenmeye baland.

Devlet bu okullara parasz ta tahtalar, ta kalemler ve divitler datt. Daha sonra

ayn amaca ynelik numune iptidaileri kuruldu. Selnikli retmenlerden bir ekol
ortaya kp yeni bir yaz retme ve alfabe biimi ortaya kard. ok sert tepkiler
gren bu akm, ilkretim slahatn bir "Elifba" slahat haline dntrd.
"Hakikisiyle, "Tecrb"siyle binlerce Kolay Elifba yazld. Daha sonra ok geni
boyutlarda tartlmaya balanlan harf ve yaz meselesi ancak 1928'de
zmlenebildi.
Devlet, 1869'dan itibaren ilkokul programlarn bir resm dzen iine almaya alt.
1876, 1882, 1891, 1904, 1911, 1914 yllarnda ilkokul programlar zerinde yeni
dzenlemelere gidildi.
XIX. yzyln son eyreinde ilkretim kurumlar eitlenmeye baland. "Sbyan
mektebi" terimi yenilikleri reddeden vakf ilkokullar tarafndan kullanlmaya
baland. Bunun yannda "iptidai mektep"ler ortaya kmtr. Bunlar, Eitim
Bakanl veya zel dernek ve kiiler tarafndan kurulmu ilkokullard. Ayrca gene
bu dnemde ky ve kent iptidaileri de retim sresi bakmndan ayrlmaya, dershane
ve retmen says bakmndan eitlenmeye balamtr.
II. Abdlhamit dneminden itibaren Osmanl ilkokullarnda bir "Usul- Cedide"
tartmas balad. Eski ve yeni usul ve retim metodu karsnda ilkokul
retmenleri arasnda fiil tecavzlere varan sert ekimeler oldu. Ynetim yeni usul
taraftarlarn tuttu. Eski usul taraftarlar da vakflara sndlar. O zaman Rusya
ynetimindeki Trk topraklarnda yanklanan hatt esas geliimini, mcdelesini
orada srdren ilkretimdeki bu usul- cedd, o zaman bize gre yeni, ama
Avrupann oktan terk ettii bir eski metot idi. Bu hareketin ana esaslar unlar idi:
lkokul medreseden ayrlacakt.
lkokullarn kendine zg retmenleri olacak, mahalle imam ve karsnn
retiminden kurtarlacaktr.
retmen sadece hediye deil aylk (maa) alacakt.
Okuma-yazma retiminde "heceleme" usul terk edilecek ve "usul- saftiye" veya
"meddiye" denilen yeni usul okuma getirilecekti. Bu usul, her harfi ayr ayr
deerlendirerek harf zerinden okuma retmek demekti.
Eskiden yalnz okuma retimine nem veriliyor, yazma hnerine pek nem
verilmiyordu. zellikle kzlara okuma yazma retilmiyordu. Yeni usul, yazya ve
kzlara da yaz retilmesine nem verilmesini istiyordu. Ayrca kz ocuklar iin
ayr ilkokullar almas isteniyordu.
retim bu programa gre yaplacak ve her yaa gre ders kitaplar yazlacakt. Bu
konu da, eski ve yeni usul taraftarlar arasnda ok sert tartmalara neden oldu.
lkretimin zorunluluu hususunda XIX. yzyl ortalarndan beri baz almalar ve
giriimler vard, ancak ilkretim paral olmakta devam ediyordu.
II. Merutiyet dneminde politik zorlamalar dolaysyla da devletin ilkretim
politikas etkinlemeye balad. Mal yardmlar, retmen meselesi, okul yapmlarna
ve retim ara ve gerelerine katlmalar eklinde Devlet lkedeki ilkretimi
kontrol altna almaya alt. Genel bir ilkretim yasas karma almalarna
giriildi. lkretim mfettileri getirildi. lkretimin zorunlu ve parasz olma

ilkeleri herkese kabul edilmeye balanld.

Ortaretim
Rdiyeler
"Rdiye" diye adlandrlan eitim kurumu, Trk eitim tarihinde nce ortaretim
kademesinde ortaya km, lise ve ortaokul fonksiyonlarn grdkten sonra, retim
seviyesi derek ilkretim kademesine gemitir. Bir sre de yksek ilkokul"
denilebilecek bir dzeyde kaldktan sonra, 1913 ylnda ilkokullarn iinde erimitir.
lkede ok uzun zamandan beri alm bulunan asker okullar, kendisine iki ekilde
renci hazrladndan baarl bir alma yapamyorlard. 1838 ylnda
Mhendishane, Harbiye, Tbbiye gibi asker okullara renci hazrlamak iin sbyan
okullarnn stnde bir ara retim kademesi kurulmak istenmitir. Hazrlanan
tasarya gre, sbyan okullarna "snf- evvel" denilmi, bu yeni kurulacak okullara
da "snf- sn" denilmesi dnlmt. Ancak II. Mahmut bu ad beenmemi, bu
okullara "rdiye" denilmesini istemiti. ocuklar "rt a" olan 14-15 yana kadar
bu okullarnda kalacaklar, ondan sonra yksek asker okullara ve memuriyetlere
girebileceklerdi. Gene tasarya gre bu okullarndaki renciler sralara oturacaklar,
evkafdan aylk alacaklard. Hatt bunun iin 1838de Mektib-i Rdiye Nezareti"
adl bir de idar birim kurulamamtr.
Ancak eitli nedenlerle "Rdiye" adl okullarn almalar 1847 ylna kadar
gerekleememitir.
Burada bir noktaya dokunmak gerekiyor. Trk eitim tarihi alannda aratrma
yapanlardan ou, 1838 ylnda alan Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mektebi Ulm-u
Edebiyye adl iki sivil memur yetitirme okulunu da rdiye sayarlar.
te, lise ayarndaki idadi ve sultaniler kuruluncaya kadar rdiyeler, tm ortaretim
kademesini temsil eden bir okul olarak kalmlardr. Rtiyelerin retim sresi ilk
aldklarnda iki yl idi, daha sonra drt yla, 1859 ylndan itibaren de alt yla
karlmtr. Sonra tekrar be, drt ve yla indirilmitir. Ders program da retim
sresinin artp eksilmesine gre srekli deimitir.
Kz rdiyeleri ilk defa 1859 ylnda alm, 1869 ylnda lke apnda almas
kararlatrlmtr. Ayrca 1870 ylnda da kz rtiyelerine retmen yetitirmek
amacyla ilk kz retmen okulu olan "Drlmualimat" almtr.
Rtiye okullar II. Abdlhamit dneminde yalnz yerel hkmet dairelerine ktip
yetitirmek amacna ynelmi; ders programlarnn esasn da yaz retimi tekil
etmiti. II. Merutiyet dnemi ise, rdiyelerin ykl dnemi olmutur.
dadiler
dadi adl ilk okullar, yksek asker okullara renci hazrlayan n-snflar olarak,

ilk defa 1845 ylnda ordu merkezleriyle Bosna'da ald. dadi ad gerek
hviyetini 1969 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde buldu. Bu Ynetmelie gre,
mslman olan ve olmayan Osmanl vatandalarn birbirlerine kaynatrmak ve ortak
bir kltr iinde yetitirmek dncesiyle Sancak merkezlerinde rdiye kl
rencileri Sultanilere hazrlamak iin yllk idadiler kurulacakt.

Bu, kat zerindeki maddelerin tamamen gerekletirilmesi hemen mmkn olmad.

dadilerin lke apnda yaygnlamalar II. Abdlhamit dneminde olmutur. 1881
ylndan itibaren il merkezlerinden yedi yllk, ile merkezlerinde de be yllk
idadiler almaya balanlmtr. Bylece 19. yzyl sonlarnda lke, ortaretim
bakmndan olduka sk rgl bir rgn yapya sahip olmutur.
Be yllk idadilerin amac, niversite ve yksek okullara renci hazrlamak deildi.
Bunlar, bulunduklar yrenin ilerini idare edecek, imarn salayacak adamlar
yetitirmeye ynelmilerdi. Rdiyelerin ortadan kaldrlmas ile be yllk idadiler
ortaretimin ilk basaman oluturdular ve Cumhuriyet dneminde "Ortaokul"a
dntler. Yksek okullara renci hazrlayan ortaretim kurumlar olarak tm
lkeye yaylm olan yedi yllk idadiler de 1910-1913 arasnda nce sultaniye,
daha sonda da liseye evrilerek tarihe kartlar.
Sultaniler
XIX. yzyln ikinci yars, Osmanl Devletinin ilk retim ile yksek retim
arasnda bir eitim kademesi kurma almalar ile doludur. Eitim Bakanl ile bir
yandan ilk ve yksek retim kademeleri arasnda bir kpr kurmaya alrken;
mslman ve Hristiyan btn Osmanl yurttalarna ortaretim dzeyinde ortak bir
kltr ve eitim vermek istiyordu. Bu amala retim dili Franszca olan bir
ortaretim kurumu 1868 ylnda ald ve "Sultani diye adlandrld.
Galatasaraynda alan bu sultani okulu, ilk ve ortaretim kademelerini ieriyordu.
Galatasaray Sultanisin bir ortarenim kurumu olmasna ramen hem dil hem de
program ve retim sistemi bakmndan dier ortaretim kurumlarndan ayr ve
stn idi. Galatasaray lisesinin alndan bir yl sonra yaynlanan Maarif-i
Umumiye Nizamnamesinde de vilayet merkezlerinde "Mekteb-i sultani adl alt
yllk eitim kurumlarnn almas ngrlyordu. Ancak Girit'in dnda II.
Merutiyet dnemine kadar hibir sultani almad.
Saylar yetmii gememesine ramen nemli bir ie yaramayan tara idadileri
Emrullah Efendinin Bakanl zamannda slh edilmek istenildi. Bakan, 23 yatl
idadiden 10 tanesini sultani haline evirdi. Ama bu lise veya sultaniye hareketi kr
topal yrd. 1914 ylnda kr Bey'in Bakanl srasnda da btn yedi yllk
idadiler sultaniyeye evrildi. ,
retmen yetitirme
Trkiyede retmen yetitirme sorununun okullar araclyla zmlenmeye
allmas 19. Yzyl ortalarnda olmutur. Bat rneine gre kurulan ve kurulmas
planlanan okullar, retmen yetitirmenin yle bir ereve iinde ele alnmasn
zorunlu klmtr.
Orta retmen Okullar
Trkiyedeki ilk retmen okulu kuruluu, 16 Mart 1848'de kurulan "Drlmualimini Rdi"dir. O zaman yeni yeni kurulmaya balayan "Rdiye" adl orta okullara
retmen yetitirmek amacn gdyordu.
1870 ylnda alan Drlmuallimat, yl retim sreli hem sbyan okullarna, hem

de kz rdiyelerine retmen yetitiren bir kurum olarak devam etti.

Erkek retmen yetitiren orta seviyedeki retmen okullar ise ok karmak bir
yapda XX. yzyla kadar srmlerdir. Sava yllarnda stanbuldaki kz ve erkek
Yksek retmen Okullar iindeki izhar ksmlar da orta seviyedeki okullara
retmen yetitiriyordu.
lk retmen Okullar
lkemizde Bat zihniyetine gre ilkretim sorunu ortaretimden sonra ele alnd
iin, bu alandaki retmen okulu da -Drlmuallimin-i Rdden yirmi yl sonra
-1868 ylnda Drlmuallimin-i Sbyan ad ile kurulmutur.
1875 ylndan itibaren vilayet ve sancak merkezlerinde de bir ve iki yllk
"Drlmuallimin-i Sbyan"lar almt. Bunlarn saylar XX. yzyl balarnda
16'ya, I. Dnya Sava yllarnda da 30'a kadar kmt.
Yksek retmen Okullar
Yksek retmen Okullarnn amac, lise ve dengi okullara retmen yetitirmektir.
Bunun iin de niversite dzeyinde bir eitim vermitir. lkemizde yksek retmen
okulu saylabilecek ilk tasar, 1869 Ynetmeliinin Byk Drlmuallimin tasars
idi. Bu okul 1877'de ald. 1880'de kapand. Esas "Drlmuallimin-i Aliye ise
1891'de kuruldu. retim sresi 2 yl olan bu okulda rdiye stndeki okullarn
retmenini yetitiriyordu. II. Merutiyetten sonra baz derslerini niversite ile
beraber yapan bu Okul, daha sonra lavedilerek St Bey ynetimindeki stanbul
Drlmualliminine bir ksm- li eklendi ve daha sonra da "Drlmuallimin-i Aliye
adn ald. retimi kh niversite ile beraber kh ondan bamsz olarak
Cumhuriyet dnemine kadar srd.
Meslek ve teknik retim alannda alacak retmenler ise, Cumhuriyet dnemine
kadar ya kendi okullarnda ya da yurtdnda yetimilerdir.
Darlfnun
Baz eitim tarihileri, Trkiyenin Batl anlamda ilk niversitesi olan "stanbul
Drlfnunu Fatih klliyesine balamak isterler. e medrese asndan baklrsa 19.
yzyla gelinceye kadar Trkiye'de niversite dediimiz stanbul Darlfnunu,
medreseden ayr, Avrupann niversitelerini taklit etmek amacyla kurulmutur. Bu
nedenle balangcn Fatih dnemine kadar gtrmek yanl olacaktr.
1845'te kurulan Meclis-i Maarif-i Muvakkat, Fransz eitim sistemine gre Trk
eitim sistemini kademeli olarak kurulmas almalarna balad. Meclis-i Valay
Ahkam- Adliye'ye sunulan tasarda, sbyan okullarna ilkretim kademesi denilerek,
onun zerine medreselerden ayr bir orta ve yksek retim kademesi kurulacakt.
Ortaretim "rdiye" mektepleri kurulup yaylarak meydana getirilecek, yksek
retim dzeyinde ise yatl bir "Drlfnun" kurulacakt.
Gerekten de talyadan Fasoti adnda bir mimar ayda 100 altn maala getirilmi ve
Sultanahmetle Ayasofya arasnda katl bir bina ancak 19 ylda yaptrlabilmitir
(1845-1864). Bu bina bir ara Krm Sava dolaysyla asker hastahane olmu,
Maliye, Adliye ve Evkaf Nezaretleri, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan, stanbul

Vilayet binas ve mahkeme olarak kullanlm ve sonra da yanmtr (1933).

Ancak bu binann yapm daha tamamlanmadan 1863'te binann tamamlanm
ksmlarnda Drlfnun derslerine balanlmtr. Dersler herkese ak konferanslar
biimindeydi. Dervi Paa Fizik, Hekimba Salih Efendi nebatat, Ahmet Vefik
Efendi Tarih, Ahmet Cevdet Efendi Tabii Corafya, Mneccimba Osman Saip
Efendi de heyet zerine konferanslar veriyordu. Konferanslar srekli izleyen bir
renci zmresi de vard. Ancak bu olumsuz bir tecrbe oldu. Dinleyicilerin bilgi
dzeyleri dersleri anlamaya yeterli deildi. Konferanslar pek ciddiye alnmyordu.
Dinleyicilerin ve ders verenlerin byk ounluu devlet memuru idiler.
1865 ylnda bu konferanslar esas Drlfnun binasnda karlarak (Maliye Nezareti
olmu) Divan yolunda Nuri Efendi Konana tand ve orann da iinde
ktphanesiyle beraber yanmas zerine, yeni bir binada konferanslara devam
edilmedi.
Drlfnunun ikinci kez gndeme gelmesi, Saffet Paann hazrlayp yaynlad
1869 "Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi" ile olmutur. Bu ynetmeliin 79-129.
maddeleri stanbul'da bir Drlfnun-u Osman kurulmasn ngrlyordu. Bu
niversite hikmet ve edebiyat, hukuk, ulm-u tabiiye ve riyaziye diye
krsden oluacakt. retim sresi yl olacak ekilde ders program da
hazrlanmt. Trke ders yapacak "mderrisler" yetiinceye kadar Franszca da ders
yaplabilecekti. niversitenin dier hususlarna dair ayrntlar da tespit edilmiti.
Bu Drlfnun ders yapabilmesi iin emberlita'ta bir yeni bina yatrld (Uzun sre
Maarif Nezareti olarak ve Belediye Fen Heyeti Binas olarak kullanlmtr). Gazete
ilnlaryla kaytlar yapld. Bavuran 1000 civarnda renciden 450si snavla
seildi. Ancak seilenlerin byk ounluu medrese rencisi olduklar ve onlar da
3 aylar cerrine ktklar iin, al Ramazan Bayram ertesine braklm ve
Ramazan sresince niversite resmen atanm retmenlerce, halka ak gece
dersleri dzenleniyor. Ancak bu dersler (Takvim-i Vekayi'de yaynlanmtr) seviye
olarak ilk retim dzeyinde diye nitelenmektedir. Ama bu karar daha sonraki
duruma bakarak verilmitir!
Bu ikinci Drlfnun da 1870'te byk trenlerle almtr; ancak Ynetmelikte
belirlenen btn dersleri verecek retmen ve ders kitab bulunmadndan haftada 5
gn ve ikier saat ders yaplabilmitir.
Ancak bu dersler srasnda bilgisizlik, bu kurum hakknda devaml sorunlar
karmtr. Burada alan Arapa dersleri rencilerin ilgisizlii yznden
kapatlm, Cemalleddin Afganinin konferanslarndan birinde gya Nbvvet,
sanatlardan bir sanattr" demesi byk tepkilere yol at. Bu sz reddeden kitaplar
yazlmtr. Oysa konumadan yukardaki gibi bir hkm karmak mmkn deildir.
Ama medrese rencilerinin tepkisi zerine Cemalettin Afgan yurt dna srlm,
Darlfnunun Mdr Hoca Tahsin Efendi grevden alnm, bu kurumu koruyan
Sadrazam Ali Paann da lmesiyle 1871 ylnda kapanmtr.
Bu Drlfnunun softalar basksyla dalmas zerine, Maarif Nazr Saffet Paa,
Galatasaray Lisesinde bir niversite kurulmas iin Mdr Sava Efendi (Paa)'yi

grevlendirdi. O da bu srada Glhane Klasnda olan Liseyi Beyoluna getirerek

orada Edebiyat, Hukuk ve Turuk-u Maabir (yollar - kprler, Fen) dallarnda bir
niversite kurdu. "Drlfnun-u Sultan veya "Mekteb-i Aliye-i Sultaniye" adyla
anlan bu niversiteye de ilnla renci kaydedildi. retmenlerinin ou Fransz ve
bazlar da Rum idi. Dersler de Trke ve Franszca olarak okutuluyordu. 1874
ylnda alan bu niversite daha devaml olmu, defa mezun vermi, hatt
doktora tezleri bile yaptrlmt. Ancak 1880-81 yllarndan sonra bu okulun bir ok
problemleri ortaya ktndan, fen ksmna renci bulunamadndan Maarif
Nezaretince lav edilmitir.
Bundan sonra, Sadrazam Sait Paa'nn II. Abdlhamide yapt -kabul edilmeyenbirka nerinin dnda, 20 yl kadar yeni bir ama giriiminde bulunulmad
grlyor.
Ancak 1900 yalnda, Abdlhamidin tahta knn 25. Yldnmnde, Mlkiye
Mektebi binasnda "Drlfnun-u hne" adyla bir niversite kurulmutur. Bu
niversitenin bir gsteri olarak ald, ayrca genlerin niversite retimi
grmek iin Avrupa'ya gitmelerini engellemek ve Abdlhamidin maarif dman
olmadn gstermek iin ald da iddia edilmektedir.
Osmanl eitim sisteminde Hukuk ve Tp okullar daha nce alm olduundan ve
hl retim yapmakta olduklarndan, yeni alan Drlfnunda bunlar
tamamlayacak u ube almt.
Edebiyat
Ulm-u Riyaziye ve Tabiiye (Fen)
Ulum-u Aliye-i Diniye (lhiyat).
Bu ubelere alnacak renci says 25-30 civarnda snrlandrlm, ayr bir bina ve
ynetime gereksinme duyulmadan, Mlkiye Mektebi binasnda ve onun mdrnn
hizmetine verilmiti. retim sreleri -birer yl doktora snflar olmak zere- Fen ve
Edebiyat ubelerinde 3, ilhiyat ubelerinde 4 yl idi. Ancak renci says ok snrl
tutulduundan, siyas, sosyal, felsef ve tarih derslere programda yer
verilmediinden ve fen dersleri dahil btn dersler maarif mfettileri tarafndan
kontrol edildiinden, niversitedeki dersler pek yava geiyordu.
II. Abdlhamidin bu Drlfnunu 1908 inklbna kadar devam etti. 1908den sonra
ise Mlkiye Mektebinden karlarak Zeynep Hanm Konana yerleti. Bana
bamsz bir mdr getirildi. Programlar batan aa deitirildi. renci almadaki
snrlama, rencilerden cret alma kaldrld.
Bu dnemde Darlfnunda esas deiiklii Emrullah Efendi gerekletirmitir.
Emrullah Efendi Maarif Nazrl zamannda yeni bir ynetmelik hazrlayarak
yaynlad. Bununla niversiteye az ok mal ve idar bir zerklik veriliyor, ayr bir
niversite polisi kurulmas bile neriliyordu. "stanbul Drlfnunu" adn alan bu
kurum, Tp Fakltesini ve Hukuk mektebini de bnyesine alarak be ubeden oluan
bir niversite oldu. Ayrca Badat ve Konya Hukuk Mektepleriyle, stanbuldaki
Diilik ve Eczaclk Yksek okullar da Darlfnuna balandlar.
1914-1919 yllar arasnda ise Almanyadan 20 kadar profesr, doent, asistan

getirildi. Bunlar baz enstitler (Drlmesai) ve laboratuvarlar kurarak letler

getirmiler, programlar kendi bilgilerine gre genileterek Mtarekeye kadar
stanbul'da retim faaliyetinde bulunmulardr. Mtarekeden sonra anlamalar
feshedilerek Trkiye'den kartlmlardr.
1919'da yeni bir ynetmelik kartlarak niversiteye ilm muhtariyet verildi. Snf
usul yerine smestir usul kondu ve fakltelerin ad medrese oldu. Bu arada sava
dolaysyla erkek nfusun byk lde silh altna alnd dnemlerde Drlfnun
rencilerinin ya ortalamas kld ve ubat 1914te balayan hanmlara
niversite dersleri verilmesi, 1916 ylnda bir bir nas Drlfnunu kurulmasyla
sonulanmt. 1917 ylnda da Tbbiyeye de kz renci alnmaya balanm, kzlar
araf atamamakla beraber peeyi kaldrmlar, 1918 ylnda da niversitede karma
konferanslar verilmeye balanmtr. Cumhuriyetten sonra kadnlara mutlak serbesti
verilip karma eitime tam anlamyla izin verildikten sonra nas Darlfnunu
kapatlarak datlmtr.
5.6. Mesleki ve Teknik retim
Trk eitim tarihinde meslek eitimi iki aamada incelemek lzmdr. Birinci
aamada, sanayi devrimine kadar -btn dnyada olduu gibi- Trk toplumunda da
geerli olan, el sanatlarna ve toplumun genel ihtiyalarna ilikin meslek eitim;
ikinci aamada ise sanayi devriminin getirdii artlara uygun olarak yaplan teknik
eitim.
lk aamadaki meslek ve teknik eitimin, Trk eitim tarihinde iki byk kurumu
vardr: Ahi ocaklar ve Enderun mektebi.
Seluklular ve Beylikler dneminde etkili olan Ahi-esnaf rgt toplumdaki etkisini
zamanla yitirdikten sonra, lkede meslek ynden bir karklk olmasn nlemek
iin, 1727den itibaren "Gedik usul uygulanmaya balanmtr. Buna gre bir kii
raklk- kalfalk kademelerini geip usta olmadka dkkan aamazd.
Ama Byk Fransz Devrimi ile, Avrupann lonca rgt ve meslek-ticar
gelenekleri zellikle 1840lardan sonra hzla yklmaya balad. Tekniin retime
uygulanmas bir sanayi devrimi yaratt. Tm dnyann sosyal ve ekonomik hayatn
deitiren bu devrim, yerli mallar ve el sanatlarn hzla ldrmeye balad.
nceleri baz el mahareti olan askerleri pratik bir biimde yetitirerek yrtlmeye
allan asker fabrikalar iin eleman yetitirmek amacyla, -daha sonra olduka
rgn bir meslek eitim veren- "idadi-i sanayi alaylar" kuruldu.
Bu arada Osmanl Devletinin Ni Valisi olan Mithat Paa'nn 1861 ylnda Niteki
mslman ve Hristiyan kimsesiz ocuklar toplayarak "Islhhane" adyla sanat
reten bir hayr kurumunu meydana getirdiini gryoruz. Mithat Paa daha sonra
ayn tip kurumlar baka yerlerde de at. Bunun sonucunda zellikle uha dokumas
ok geliti. Bu rnek giriimler, baka valilerin de dikkatini ekti. Vilayetlerde
"Islahhane komisyonlar" kuruldu. Halep, Trablusgarp, Diyarbakr, Kastamonu,
zmir, Konya vs. vilayetlerde, valilerin ve hayrsever yurttalarn giriimleriyle
Islhhaneler kuruldu.

Mithat Paa daha sonra ray Devlet yeliine atanmas dolaysyla stanbula
geldiinde, gene Islahhane tipi okullar kurulmas konusunda alt, ynetmelik
hazrlad. Gerekten de, 1868 ylnda stanbul Sanayi Mektebini kurdurdu. Bu
okullarda ocuklara terzilik, kunduraclk, debbalk, mrettiplik, arabaclk,
klhlk, dokumaclk vs. gibi sanatlarla alfabe, yaz, Kurn, lmihal, basit hesap ve
defter tutma gibi bilgiler de veriliyordu.
Taradaki Islhhaneler 1885'ten itibaren "Mekteb-i Sanayi" adn almaya baladlar.
stanbul Sanayi Mektebi ise Orman, Maden, Ziraat Nezaretine bal olduundan biraz
daha derli toplu idi. Sanayi okullarnn Birinci Dnya Sava srasnda ou kapand.
Cumhuriyet dnemine kadar ancak Edirne, stanbul, Adana, Ankara, Bursa, Sivas,
Kastamonu, Konya ve Bolu sanayi okullar gbel yaayabildi. Cumhuriyetten sonra
sanayi okullar sanat okullar haline getirildi.
Maarif Nezareti'nin kadnlarn meslek eitimlerine ancak 1879 ylnda, stanbul
iinde baz okullar kurarak balad grlyor. Daha sonra kz sanayi mektebi
adn alacak bu kurumlarn retim sreleri be yl idi. ptidai ve rd retim
kademelerini ieren okul bir yandan normal okul programlarn uyguluyor; dier
yandan da atlyelere diki, rg, dokuma, ileme, resim, iek vs. gibi uygulamalar
yapyorlard. II. Merutiyet srasnda baz dzeltme almalar dolaysyla kapatld.
Daha sonra yeniden kuruldu ve 9 yl zerinden retim program dzenlendi. Ama
sava yllarnda verimli bir alma yaplamad.
Ticaret okullar
Osmanl ynetiminin, d borlar sonucu iyice bunald sralarda bir ticaret okulu
kurulmas iin eitli almalar yapld. 1860, 1880, 1881 yllarnda okulun
kuruluunu gerekletiremeyen baz giriimlerde bulunuldu; ancak 1881 ylnda
yaplan giriimde Ticaret Bakanlna bal bir Ticaret Okulu kurulmak istenildi.
Fakat gene baarlamad. En sonunda, 1883 ylnda "Hamidiye Ticaret Mekteb-i
Alisi adyla bir ticaret okulu kuruldu. ki yl retim sreli bu okula, akl bir
program yaplamadndan retim yrmedi ve okul kapand. 1894 ylnda yllk
bir yksek okul olarak tekrar ald. II. Mertiyetten sonra da kadrolu retmenleri
olan ve tam gn retim yaplan bir kurum haline getirildi. Okul, o zamanki Rum,
Ermeni ve ngiltere, talya, Rusya ve Avusturya devletlerinin ticaret okullarndan ok
aada bir retim yapyordu.
Bunlarn dnda Osmanl devletinde tarm eitimi alannda 1886-1889 yllar
arasnda kurulduu tahmin edilen stanbul Halkal Ziraat Mektebi, XX. yzyl
balarnda ok eyler beklenilerek lkenin 12 yerinde kurulan Ziraat Ameliyat
mektepleri, 1910 ylndan sonra Siroz, Hama, Antalya, Halep vs. yerlerde alan
iftlik okullar, Amele mektepleri, bahvanlk mektepleri, ipekilii fenni bir ekilde
retmek amacyla 1887 ylnda Bursada kurulan ve daha sonra lkenin 5-6 yerinde
alan Darlharirler, 1868 ylnda kurulan Ormanclk Okulu, kuruluu 1848'e giden
Veteriner (Baytar) okulu, imendifer Okulu, Mhendis Mektebi, Posta ve Telgraf
Mektebi, Kadastro Mektebi, Kondktr Mektebi gibi birok Bat tipi meslek okullar
kurulmu ve bunlar Devletin ve toplumun modernlemesinde nemli roller
oynamlardr.

Sonu
Osmanl eitimi uzun yllar mektep-medrese ikili sistemi zerine kurulmutu.
Medreseler bugnk anlamda- orta, yksek ve hatta yksek lisans ve doktora
kademelerini kapsayan bir eitim veriyordu. Bu ikili sistemin dnda hafz yetitiren
Darlhuffazlar, tp eitimi yaplan Darifalar ve Osmanl saray grevlilerini ve
dolaysyla devlet adamlarn yetitiren Enderun mektebi da vard.
Bu sistem uzun yzyllar Osmanl Devletinin genel ihtiyalarn karlad.
Batda 12. yzylda balayan gelimelerin basksn Osmanl Devleti 18. yzyl iinde
ak olarak hissetmeye balad. Bu deiikliklere kendi eitim ve bilgi retme sistemi
ile karlk vermesi mmkn deildi. Kritik karar verme srelerinden sonra, Bat
eitim sistemini nce askeri bilimler ve tp alannda; devlet organizasyonunu Fransa
rneine gre kurmaya baladktan sonra da sivil eitim alannda taklit etmeye
balad. Bat tipi eitim kurumlarn devlet kendi btesinden kurmaya balad.
Klasik mektep-medrese sisteminde ise eitim kurumlar devletin mdahale etmekten
ekindii vakf sistemi iinde ynetiliyordu. Devlet eskiden de medrese sistemine
mdahale etmiyordu, Bat tipi eitim kurumlarn kurmaya baladktan sonra da bu
klasik eitim kurumlarna bir yardm yapmad gibi, ak mdahalelerden de
kand. Dolaysyla iki sistem bir arada yaamaya balad.
Bat tipi eitim kurumlar sadece Osmanl devlet grevlilerinin kurduklarndan ibaret
deildi. Yabanc devletler ve Osmanl uyruundaki Hristiyan toplumlar da kendi
karlar iin Bat tipi eitim kurumlar kuruyorlard. yle ki, 19. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Osmanl lkesinde mektep-medrese sistemi, Bat rneine gre
oluturulan Osmanl eitim sistemi, yabanc devletlerin ve aznlklarn okul sistemleri
olmak zere, ama olarak birbirlerinden olduka farkl drt sistem hkm sryordu.
Bunlar arasndaki mcadeleyi Bat tipi Osmanl devlet okullar kazand. nk klasik
Osmanl eitimini oluturan mektep ve medreselere yeni yatrm yaplmad gibi,
zaman iinde vakflarn hemeh hepsinin dzeni bozuluyordu. Fatih ve Kanuniden
baka, klasik sistemi destekleyecek klliyeler kuran padiahlar kmamt. II.
Abdlhamit bata olmak zere, son dnem Osmanl padiahlar tercihlerini hep Bat
tipi eitim kurumlarndan yana kullanmlar, devlet yatrmlarn oraya
yneltmilerdi.
Osmanl Devletini ortadan kaldran sava yllar iinde, ilerde Trkiye
Cumhuriyetini rahatlatacak ekilde birtakm gelimeler oldu. Ermeniler uzun sre
devam eden isyan ve ayaklanmalarn sonunda byk lde lkeyi terkettiler. Rum
aznlk daha I.Dnya Sava yllarndan itibaren Yunanistana ge balamt,
Kurtulu Savandan sonraki mbadele iinde byk lde Yunanistana getiler.
Dolaysyla Osmanlnn k dneminde Trkiye rgtl ve dini farkl aznlklardan
bylece kurtulmu oldu. I. Dnya Savana Almanya safnda giren Trkiye, Alman
ve Avusturya dndaki yabanc devlet okullarn Sava balarnda kapatmt.
Almanya Sava kaybedip ngilizler Trk politikasna hakim olunca da kendi
okullarn atrmaya alp Alman ve Avusturya okullarn kapattrd. Daha sonra
balayan sava yllar iinde hibir yabanc devletin okul sistemi tekrar etkin hale
gelemedi. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti, laik eitim politikasn uygularken ok

byk engellerle karlamad.

Trkiye Cumhuriyeti 1924 ylnda Tevhid-i Tedrisat Kanunu erevesinde aa
yukar bin yllk gemii olan medreseleri kapatp renci ve retmenlerini
ortaretim kurumlarna aktardnda, medreselerden de nemli bir direni grmedi.
Zaten medreseler doal mrlerini bitirmiler, devlet btesi desteinde rgtlenen,
retmenleri yetien, mezunlar devlet arkn eviren yeni sistemle mcadele
edemezdi. II. Abdlhamit dneminde uygulanan medrese rencilerine askerden
muafiyet uygulamas da bu kurumlarn disiplinini alabildiine bozmu, ciddi din
eitimini ilk balardaki gibi Fatih ve Bayezt Camilerine kartmt. Dolaysyla
medreselerin klasik sistemde devam etmesi zaten mmkn deildi. Medreselerin
slah iin hazrlanan program taslaklarna bakldnda, bu kurumlarn byk lde
Bat tipi eitim kurumlarnn programlarn taklit etmeye balad, bugnk mamHatip Liselerinin programlarna benzer programlar uygulamak istedikleri
grlyordu.
Trk eitim sistemi Osmanllar dneminde adeta medreseden mektebe gei ilemini
tamamlamt. Cumhuriyetin laik eitimi, dini eitime devletin hi karmamas ve
toplumlarn yapmasn da engellemesi eklinde uygulannca, belli bir dnem sonra
din eitimi talebi politikaclarn bile kulland bir g haline geldi. Bunun sonucu
olarak alan Kuran Kurslar ve mam-Hatip Okullar ada eitime Trkiyenin
yeni politik sistemine uyum gsteremedii iin adeta medreselerin yeniden kurulmas
gibi algland ve Devlet bu gelimelere kar bir takm tedbirler almak zorunda kald.
Eer Trkiyede devlet din eitimini ciddi boyutlarda alr ve demokratik yapy
bozmayacak ekilde devlet okullarnda bu bilgilendirme ihtiyacn karlarsa, mektepmedrese dzenini andran Kurs ve mam-Hatip lisesi modeline pek ihtiyac
kalmayaca sylenebilir.
Kaynaklar
Akgndz, Hasan. Klasik dnem Osmanl medrese sistemi. stanbul 1997
Akgndz, Hasan. Medreseler ve niversiteler (Trk ve ngiliz rnekleri zerinde
mukayeseli bir inceleme). Diyarbakr 1998
Aksel, Malik. Eski mahalle mektepleri. Eitim Hareketleri. 18-19,1956. 14-15
Akyz, Yahya. Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999'a). stanbul: Alfa yay. 1999
7.bask
Atay, Hseyin. Osmanllarda Yksek Din Eitimi. stanbul, Dergh Yaynlar,1983
Ayasbeyolu, Nevzat. Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitimi - Kurulular ve Tariheler.
Ankara: Milli Eitim Basmevi, 1948.
Ayta, Kemal. Avrupa Eitim Tarihi. DTCF Yay, Ankara,1980
Baltac, Cahit. XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri. stanbul: rfan Matbaas,
1976.
Birinci, Ali. Mahalle mektebine balama merasimi ve mektep ilahileri.
II.Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri. Ankara 1982. 37-57.
Bozdemir, brahim. Osmanl Sbyan Mekteplerinde Eitim ve retim. Marmara
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Master Tezi 1991.
Brehier,L. L'Enseignement Suprieur Constantinople dans la dernire moiti du

XIe siecle Revue Internationale de l'Enseignement Superieure. 1899. s.110-112

Brehier,L. Notes sur l'Enseignement suprieur Constantiople. Byzantion.
Bruxelles 1926 s.73-94.
elebi, Ahmet. slamda Eitim Tarihi (ev. Ali Yardm). stanbul: Dergah Yay. 1976.
Ergin, Osman. stanbul Mektepleri ve lim, Terbiye ve Sanat Messeseleri
-dolaysyla- Trkiye Maarif Tarihi V cilt. . stanbul 1977 (2. bask).
Ergn, Mustafa; T.Duman. 19. Yzylda Osmanl Askeri Okullarnn Ders
Programlar ve Ders Kitaplar. Yeni Trkiye.7,1996. 494-511
Ergn, Mustafa. kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914). Ankara:
Ocak yay. 1996
Ergn, Mustafa. Trk Eitim Sisteminin Batllamasn Belirleyen Dinamikler.
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 17, 1990. S.453-457
Esin, E. Muyanlk Uygur Buyan yapsndan (Vihara) Hakanl Muyanlna (ribat)
ve Seluklu Han ile medreselerine gei Malazgirt Armaan. Ankara 1972 s.82.
Godard, A. L'origine de la madrasa, de la mosque et du Caravanserail quatreIvans Ars Islamica XV-XVI s.1-9
Gl, Ahmet. Osmanl medreselerinde eitim-retim ve Darlhadislerin yeri. Ankara
1997
hsanolu, Ekmeleddin. Darlfnun tarihesine giri I (ilk iki teebbs). Belleten.
210,1990. 699-738
hsanolu, Ekmeleddin. Darlfnun tarihesine giri II (nc teebbs Darlfnunu Sultani). Belleten. 218,1993. 201-239.
hsanolu, Ekmeleddin. Darlfnun. Mefhum ve messese olarak Sultan
II.Abdlhamit dnemine kadar gelimesi. Sultan II.Abdlhamit ve Devri Semineri
27-29 Mays 1992. stanbul: Edebiyat Fak. Yay. 1994. 173-190
hsanolu, Ekmeleddin. Mhendishane-i Berr-i Hmayun bahocas shak Efendi.
Hayat ve almalar hakknda ariv belgelerine dayal bir deerlendirme. Belleten
207-208,1989. 735-765
hsanolu, Ekmeleddin. Osmanl mparatorluunda bilim, teknoloji ve sanayide
modernleme gayretleri. Osmanl Bilimi Aratrmalar II. stanbul: .. E.F.yay. 1998.
1-22
hsanolu, Ekmeleddin. Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dnemi Osmanl Bilim ve
Eitim Anlay. 150. Ylnda Tanzimat. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1992
lkin, Selim. Osmanl mparatorluu'nda Eitim ve Bilgi retim Sistemlerinin
Oluumu ve Dnm. Ankara 1993
Kaar, Mustafa. Osmanl mparatorluunda askeri teknik eitimde modernleme
almalar ve Mhendishanelerin kuruluu (1808e kadar). Osmanl Bilimi
Aratrmalar II. stanbul: .. E.F.yay. 1998. 69-137
Kara, .; A.Birinci. Mahalle Mektebi Hatralar. stanbul 1997
Koer, Hasan Ali. Trkiye'de Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923).
Ankara: Uzman Yaynlar, 1987.
Koer, Hasan Ali. Trkiye'de retmen Yetitirme Problemi (1848-1967). Ankara:
1967.
Kou, R.Ekrem. Sbyan mektepleri. Hayat Tarih Mecmuas. 2,1966. 24-28

Mahmut Cevat. Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat. stanbul:

Matbaa-i Amire 1338/1922.
Pederson. Mescid mad. slm Ansiklopedisi c.VIII.
Sayl,A. Higher Education in Medieval Islam Ankara niversitesi Yll. c.II
(1948)'den ayrbasm.
Talas, A. La Madrasa Nizmiya, Paris 1939.
Tekeli, lhan; S.lkin. Osmanl mparatorluunda eitim ve bilgi retim sistemlerinin
oluumu ve dnm. Ankara: TTK yay. 1993
Uzunarl, .H.. Osmanl Devletinin lmiye Tekilat. Ankara TTK yay. 1965
lktar, M.akir. Eitim Tarihimizde Sbyan Mektepleri. Trk Kltr. 33, 1965