T.C.

MLL ETM BAKANLII

GRAFK VE FOTORAF

TRK SANATI TARH

Ankara, 2013

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2 1. SLAMYET NCES TRK SANATI ............................................................................. 2 1.1. Mongoloidler Sanat...................................................................................................... 2 1.2. Hun Devleti Sanat ........................................................................................................ 3 1.3. Gktrk Devleti Sanat.................................................................................................. 6 1.4. Uygur Devleti Sanat ..................................................................................................... 8 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 13 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 16 2. SLAMYET SONRASI TRK SANATI ......................................................................... 16 2.1. Karahanl Sanat .......................................................................................................... 16 2.2. Gazneliler Sanat ......................................................................................................... 22 2.3. Byk Seluklu Sanat ................................................................................................ 25 2.4. Osmanl Sanat ............................................................................................................ 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 40 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 47 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 53 KAYNAKA ......................................................................................................................... 55

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK Grafik Ve Fotoraf Alan Ortak Trk Sanat Tarihi Trk sanat tarihi dnemlerinin zelliklerini kavrayarak dneme ait eserlerin ikonografik zmleme becerisinin kazandrld renme materyalidir. 40/16 Temel Sanat Tarihi Dersi modllerini baarm olmak. Trk Sanat Tarihini incelemek Genel Ama Bu modlle uygun ortam salandnda; Trk Sanat Tarihi Dnemlerinin zelliklerini kavrayarak dneme ait eserlerin ikonografik zmlemesini yapabileceksiniz. Amalar 1. slamiyet ncesi Trk Sanatn inceleyerek dneme ait eserlerin ikonografik adan zmlemesini yapabileceksiniz. 2. slamiyet sonras Trk Sanatn inceleyerek dneme ait eserlerin ikonografik adan zmlemesini yapabileceksiniz. Ortam : Atlye ortam Donanm : Bilgisayar, projeksiyon, internet, yazc, kalem, kat, yaptrc, makas Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Sanatsz kalm bir toplumun hayat damarlar kopmu demektir. Kemal Atatrk Sanat bir toplumun ilerlemesi ve adalamas ynnde ok nemli katklar olan anlay btndr. Sanat eitimini tamamlam ve yaklamlarnda sanatn inceliini kullanan bireylerin her alanda daha mutlu ve daha performansl alt gzlenmektedir. Toplumlarn sanat gemii ve anlaylar, gelecee bakta geliimi salarken sanat birikimi, zenginlii ve paylam refah oluturan en nemli gedir. Trk sanat tarihi Trkiyemizin bir zenginliidir. Dnya corafyasnda en eski ve yaylmlk gsteren Trk Sanat, slam ncesinde ve slam sonrasnda da dnya uygarlna ve kltrne byk etki yapmtr. Bu modlle Trk sanat tarihi dnemlerinin zelliklerini kavrayarak akm temsilcilerinin eserlerini, ikonografik ve plastik adan zmleme becerisi kazanacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
slamiyet ncesi Trk Sanatn inceleyerek dneme ait eserleri n ikonografik adan zmlemesini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Mongoloidler sanatnn genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Hun Devleti sanatnn genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Gktrk Devleti sanatnn genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Uygur Devleti sanatnn genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, ktphane, niversitelerin Sanat Tarihi ve Arkeoloji blmleri vb. ortamlardan yararlanabilirsiniz.

1. SLAMYET NCES TRK SANATI

Trk tarihi M 1. binden bugne kesintiye uramadan srmtr. Geni bir corafyaya yaylm olan Trk devletlerinin zengin bir kltr birikimi vardr. Bu blmde Trk sanatnn belli evreler iindeki rnekleri ve zellikleri ele alnacaktr. Trk sanat tarihi iki dnemde incelenir. slamiyet ncesi Trk Sanat slamiyet Sonras Trk Sanat

1.1. Mongoloidler Sanat

Bugn yerli yabanc btn tarihiler, Trklerin, Trk diye anlmaya balamadan ok nce tarih sahnesindeki yerlerini kabul etmilerdir. Sadece "ok nce" deyimi ile belirtilmek istenen zaman sresi, bir tarihiden dierine deimektedir. Kimi tarihiler bu sreyi, hem de bir lde pheleri bulunduunu da belirtmek suretiyle, ancak sa'dan nce (M) III. yzyla kadar uzatabilmekte; dier bir blm, herhangi bir pheye yer brakmadan bu sreyi M IV-V. yzyla karmakta; pek snrl bir grup ise daha gerilere, M XII-XV. yzyllara kadar gidebilmektedir. Aslnda bu sre, Trk tarihinin ve kltrnn erken dneminin balangcn da belirtmektedir.

Orta Asya'da rklarn yayln toparlayacak olursak Trklerin atalar olmas ok muhtemel bulunan beyaz ve brakisefal rk, Altay-Sayan, Tanr Dalar ve biraz da Kazakistan'a yaylmt. Zerefan Vadisinde, bu rkla akraba bir halk bulunuyordu. Amuderya'nn gneyinde, Pamir'de, Afganistan ve ran'da, daha kuzeye gidilecek olursa Hazar denizinin kuzeyinde, Kuzey Kafkasya'da ve Gney Rusya'da Akdeniz rklarna yakn Dolikosefal bir insan soyu vard. Altay dalarnn dousu ve Gney Sibirya ise Mongoloid bir rkla yerleik bir hayat oluturmutu. M 1. binin balarna ait Altay kltr kaz raporlarnn tam olarak yaynlanmam olmas nedeni ile hl belirsiz bir durumdadr. M 1. binin yarlarnda ise Byk Hun Devleti'ni kuracak olan boylarn yava yava kendilerini gstermeye baladklarn, gerek in kaynaklarndan ve gerekse buluntulardan anlamaktayz. nl, hayvan resimli Bozkr Sanat rlara blnebilir; ama Macaristan Ovasndan Huang-Ho'nun (Sar Irmak) byk kvrmna dek uzanan alan zerinde rastlanan hayvan resimli Bozkr Sanatlar arasndaki benzerlik arpcdr; dinden ok, bysel-dini bir teknik olan amanln Tun andan beri var olduu bilinmektedir ve amanlk ayn zamanda paleoasyallarn ve baka birok halkn da maldr.

1.2. Hun Devleti Sanat

Altay dalar ve yresi Hunlar araclyla ilk Trk kltr ve sanatnn yeerdii merkez oluyordu. Altay dalarnda rastlanan zengin kurganlar, bunun en ak gstergesidir. llerin eyalar ile beraber gmldkleri mezarlara kurgan ad verilmekteydi. Dz kllara karlk Trklerin yaptklar eri kllara, kurganlarda oka rastlanmtr. (Resim1.1) Altaylarn kuzeyinde zengin altn madenlerinin bulunmas, Hun kltrnde ve sanatnda altn ve altndan eyaya ayr bir yer kazandrmtr. Orhun nehrinin yannda Hunlar kendi bakentlerini kurmular ve sanat eserleri ile bu blgeyi donatmlard.

Resim 1.1: Pazrk kurganlarnda bulunmu yayg

Altayllarn yerli dokuma tekniinin yan sra in ipeklileri ve ran dokumalar da Hunlarn gnlk yaamna girmiti. Ynden yaplan keeler dokuma tekniinin nde gelen rnyd. zerleri eitli sslemeler ile kapl keeler deiik yerlerde kullanlyordu. Ss resimleri arasnda av sahneleri birinci plandayd. Hunlar yeni bir kltrn yaratcs olarak tarih sahnesine kyorlard. Byk skenderle beraber Bat Trkistan'a gelen Yunanllarn motiflerini Hunlar alarak daha gelitirdiler ve deiik biimler ortaya kardlar. Keeler zerindeki Yunan motifleri yan sra Hun sanat iinde in motiflerine de yer verilmitir.

Resim 1.2: Altaylarda Byk Hun ana ait pazrk buluntular; elbiseler, kee izme, insan vcuduna yaplan dvmeler, taraklar, sa altta kk bir masa

Hun sanatnda yer alan en nemli sahneler, daha ok hayvan resimleri ve hayvan kavgalaryla ilgilidir. Hunlar her trl hayvann heykelini de yapmlardr.

Resim 1.3: Pazrk buluntularndan rt zerinde, grifonun geyie saldr

Mezar odasnn boyutlar 7,10 x 7,80 m, derinlii de 4 metredir. Taban ta deme, duvarlar ve tavan aa gvdelerinden yaplm olan odann iinde, kalaslardan bir orta blmeyle ayrlm ikinci bir oda vardr. Odann d kenarnda duran, 30 cm apndaki masif ahap tekerlek byk ihtimalle tabutu tayan tren arabasna aittir. Sava baltasyla balarna vurularak kurban edilmi olan atlar balar douya gelecek ekilde yatrlarak sralar halinde dizilmitir. Kuyruklar sa rgs gibi rlm, buzlarn altnda kald iin olduka iyi durumdadr. Bulunan koum takmlar dvme demir ve tun dkm tekniiyle yaplmtr. Buluntular arasnda, S biiminde oyulmu ve altn yaldzla kaplanm drt ift ahap gem dikkati eker. Gemlerin u blmlerine yaban kedisi, kaz ve koyun eklinde ilgin biimler ilenmitir. Kurganlarda, boynuz ve deriden yaplm, sar ve krmz renklerde geyik, ku ve da keisi bann stn bir tasarm anlayyla birletirilmi at bal bulunmutur.

Fotoraf 1.1: Kurganda bulunan, bir at bal olduu sanlan garip bir maske

Heykel yapmnda daha ok bronz kullanlmtr. Ancak tahtadan yaplm hayvan figrlerine de rastlanmtr. Yar insan yar geyik biiminde, ruhlar temsil eden eitli heykelcikler de grlmtr. Trklerin kutsal saydklar geyik, Hun sanatnn nde gelen figrleri arasnda yer almtr. Altay dalarnda grlen hayvanlar ile sava sahnelerinin din asndan da bir anlam vardr.

Fotoraf 1.2: Altn levha; aa altnda svari, ei ve seyisi

1.3. Gktrk Devleti Sanat

Gktrklerde Kapaan Hakan zamannda btn Trkler, bir devlet halinde birletirilmi, ondan sonra gelen Bilge Hakan ve kardei Kltigin, Gktrk Devletinin en tannm ahsiyetleri olmutur. Orhun Vadisinde bulunan dikili ta kitabeler onlar zamanndan kalmadr. Bu abideler Trk dilinin bugn bile fazla zorluk ekmeden anlalan en eski yazl ve edeb metinleri, ayn zamanda Trk tarihinin taa yazlm en eski kaynaklar olarak zamanmza gelmi hazineleridir. Bunlarda kullanlan yaz da en eski Trk alfabesidir.

Fotoraf 1.3: Orhun vadisinde bulunan Gktrk yaztlar

Orhun kitabelerinden birincisi; Bilge Kaann 720de ld sanlan ihtiyar veziri, byk devlet adam Tonyukukun hizmetlerini belirtmek zere onun adna dikilen ve Tonyukukun kendisi tarafndan yazlan kitabedir. kincisi ise; Bilge Kaan tarafndan kardei Kltiginin adn ebedletirmek iin lmnden bir yl sonra 732de diktirdii kitabe tadr. ncs de ksa zaman sonra veziri tarafndan zehirlenen Bilge Kaann lmnden bir yl sonra diktirilen kitabedir.

Fotoraf 1.4: Tonyukuk ve Bilge Kaan Yaztlar

Orhun kalntlar arasnda o zamanlar, her mezar yannda yaplan bark ad verilen yaplarn harabeleri vard. Trkler, len kahramanlar iin duvarlar lnn hayatn ve savalarn anlatan resimlerle ssl evler yaparlard. Bu antlarn yannda heykeller ve mezarlar da kefedilmiti. Heykel sanatnn balangc, Gktrklerdeki Balbal heykellerine dayanmaktadr. Balballar Gktrkler tarafndan ldrlen dmanlar canlandrdndan onlara kar yaplan savalar gsteriyordu. Portre zellii ok belirgin olmakla birlikte elbise, kemer, balk, ellerindeki eya, silahlar, salar ve byklar, hepsi aslna uygundur. in kaynaklarnn belirttiine gre Gktrklerin kaftanlar soldan saa kapanr. Salar da serbest braklyordu.

Fotoraf 1.5: Orhun vadisinde bulunan balbal heykelleri

Kltigin mezar antnda bulunan heykeller, Gktrklerin kyafetleri bakmndan da paha biilmez bir kaynaktr. Bunlar Orta Asyada bugn de Trklerin giydii kyafete ok uygundur. Paralar halinde kakmal kemerler bilhassa dikkati eker. Kemerlerin arkasna bir bak takldr. Gndelik eyann iine konduu kk torbalar da kemerlere aslmtr. Katanda kurgannda bulunan ipekli ve krkl elbiseler, elbiselerin diki yerlerinde kaytanlarla yaplan kapatmalar, Kltiginin bark (yap) ve evresinde bulunan ss plakalar, bu dnemde kordon tutturma ve metal plaka aplikenin uygulandn ortaya koymaktadr. Gktrk kemerlerinde metal plaka aplike ok yaygndr. Kuray-Tuhayt kurganlarnda ele geirilen ipek ve yn kuma paralar arasnda erkek iskeleti zerinde bulunan st katta krmz ipek, ortada yeilimsi ipek ve i elbisesinde grlen altn sars ipek; giysilerin ipek gereleri yan sra renkleri konusunda d a bilgi vermektedir.

1.4. Uygur Devleti Sanat

Maniheizm dini, Uygurlar sava ve gebe bir ulus olmaktan karan en nemli etken olmutur. Bu dinin mzik ve resmi desteklemesi nedeniyle Uygurlarda sanat ve kltr ok ileri dzeyde gelimitir. Uygurlarn Mani minyatr resminin, ran ve Hint minyatrclnn kayna olduu benimsenmektedir. Mabetlerde bulunan Uygur freskleri de bu sanat dalnn stn rnekleri olarak zamanmza kadar gelmitir. Bunlarn dnda Turfan'da yaplan kazlarda ipek zerine boyanm saysz resimler bulunmutur.

Resim 1.4: Hoodaki tapnak bayra Vakf Minyatr (ift yzl)

Turfan yresinde yaplan kazlar, Budizmin etkilerini tayan birok eseri gn na karmtr. Bu kazlarda Koo, Yarkoto, Martuk ve Tuyuk Budist tapnaklarndan kalntlar da bulunmutur. Buralarda bulunan eserler eski Trk tarz, daha yeni Trk tarz ve en yeni dnem diye balca gruba ayrlmtr. Bezeklik ve Murtuk'ta bulunan fresklerde, Uygur Budist erkek ve kadn hayr sahiplerinin sembollerine rastlanlmtr. Bu freskler, kltr tarihi bakmndan olduu kadar gerekilikleri dolaysyla rk antropolojisi bakmndan da ilgi ekicidirler. Resimlerde Turan ve n Asya tipi zellikleri aka grlmektedir Kazlardan yalnz Uygur Budizmi'nin sanat eserleri deil, Trk diliyle yazlm bir yn kutsal kitap da kmtr. Yunanca, Sryanice, Sanskrite dillerinden Uygurcaya evrilmi eserler arasnda Budizmin baz nemli eserlerinin evirileri de vardr.

Resim 1.5: Uygur Prensesleri (Bezeklik)

Uygurlar araclyla Trk resminde hem teknik hem de dnce bakmndan uzak dounun etkisi kendisini gstermitir. Uygur Trkleri; in sanatn yakndan tanmlar ama slup ve teknik alardan kendi resim sanatlarnn zgn izgilerini korumulardr. Bylece resim sanatnda balang baka Trk boylarna balansa bile, Uygurlarn yzlerce yl pek ok eserde gelitirdii slup ve tekniin Trk sanatn zenginletirdii yadsnamaz. Uygurlarn duvar resimleri genellikle Mani ve Buda dininin metinl eriyle ilgilidir. Tapnaklardaki duvar resimlerinde barahibin yolculuklar ve maceralar dile getirilmektedir. Duvar resimlerinde fil resmi de oktur. Fil iyi niyet, sadakat ve iyilik simgesidir. Resimlerde fil ile kaan arasndaki anlamazlklar da izilmitir. Uygur Trkleri renk olarak parlak renkler, zellikle koyu mavi ve krmz renkler kullanmlardr.

Fotoraf 1.6: Turfan (Byk duvar)

10

Uygurlar, tm kentlerini yirmi metrelik surlar ile eviriyorlard. Bylece d saldrlara kar kentlerini koruyabilmiler ve bu kentler gnmze kadar o dnemin simgesi olarak gelebilmitir. Atl gebelerle balantl olarak adr andran hcre tipi yaplar da, Hint, Budist ve in mimarlna balanan yaplar ile in teknii grlrd. Ocak, mimarlk sanatnda nemli bir yere sahipti. Binalarn blmleri, oda ve hcreler adr tipinde, yuvarlak ve drt keli planda, kubbeleri yksek kasnakl olarak yaplrd. Bu dnemde surlarla evrili kentlere "balk" ad verilirdi. Saray ve manastrlar ise kentleri ssleyen balca byk yaplard. Bir Uygur kenti olarak "balk", yedi kat hendekler ile evrilir ve kat sur ile rlrd. Akropol Ordu Kapa adn tar ve kaann saray burada bulunurdu. Tapnak ve manastrlar da saray mimarlna uygun bir slupta yaplrd. Bunlar da duvarlar ile evrili yksek bir set zerinde yaplmlard. Ortada Buda heykeli ya da tanr heykellerinin bulunduu bina, setin evresinde ise rahip hcreleri sralanrd. Tapnaklar Uygur mimarlnn nemli rnekleridir. Mimarlkta stunlar ounlukla aatan yaplr, boya ve yaldz ile sslenirdi. Tavan sslemelerinde kenarlar Lotus motifleriyle evrili, ta biiminde, aldan yaplm eitli figrlerin bulunduu ve bunlarn mzelerde sakland bilinir. Uygurlarn ilk dnemlerindeki ilkel tiyatrolar Budizm'den sonra gelimitir. Orta Asya heykel sanatnda Uygur slubu nemli bir yere sahiptir. Balangta normal insan boyunda olan heykeller giderek yerlerini on metreyi aan heykellere brakmlardr. Kuar, Hotan, Niye ve Akterek kentlerinde Uygur heykel sanatnn deiik rnekleri grlmtr. Hotan heykelciliinde al teknii egemen iken Kuar ve yresindeki heykellerde portreye yaklaan ve eski zellikleri koruyan eserler ounluktadr. (Fotoraf 1.7)

Fotoraf 1.7: Uygur Heykelleri ( Tangut, Tang, Kzl)

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki faaliyetleri tamamladnzda slam ncesi Trk sanat konusunu renecek ve konuyla ilgili aratrma yapabileceksiniz. Kullanlacak malzemeler: Bilgisayar, internet, kalem, kt, konuya uygun sanat eseri ya da bu esere ait resim ve fotoraflar, makas, yaptrc Yaplacak aratrmalar: Sanat ve sanat tarihi ile ilgili tanmlar kavrayarak slamiyet ncesi Trk sanat ile ilgili aratrma yapnz. Sanat eserlerini inceleme yntemlerini kavrayarak dneme ait bir eseri inceleyiniz. lem Basamaklar Aratrma yapnz. slamiyet ncesi Trk sanatna ait sanat eserini seiniz. Sanat eserinin adn yaznz. Sanat eserinin boyutlarn yaznz. Sanat eserinin hangi teknikle yapldn yaznz. Varsa hangi tarihte yapldn yaznz. Eserin konu-z-temasn yaznz. neriler slamiyet ncesi Trk sanatna ait sanat eserleri hakknda aratrma yapnz. Bilgilerine rahat ulaabileceiniz bir sanat eseri seiniz. Orijinal adn ve bilinen adn yaznz. Eserin byklne gre cm ya da metre cinsinden yaznz. Estetik bak asna sahip olunuz. Yapld dnemin zelliklerini yaznz. Analiz, sentez ve sistemli dnme alkanlna sahip olunuz.

12

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet ile ilgili hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular cevaplayarak belirleyiniz. Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5.

( ) slam ncesi Trk sanat, Osmanl Devletinde altn an yaamtr. ( ) Mongoloidler bozkrlarda gebe hayat yaamlardr. ( ) Kurgan, Hunlardaki mezarlardr. ( ) Hunlar, grdkleri her trl hayvann heykelini yapmlardr. ( ) Gktrk Alfabesi Trk alfabesinin temelini oluturmutur ve 32 harften
olumutur.

6. 7.

( ) Tonyukuk Ant ve Orhun Kitabeleri, Gktrkler dnemine aittir. ( ) Uygurlarn Mani minyatr resminin, ran ve Hint minyatrclnn kayna
olduu benimsenmektedir.

8.

( ) Uygur dneminde, mimarlkta stunlar ounlukla tatan yaplr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Teste geiniz.

13

UYGULAMALI TEST
slam ncesi Trk sanat tarihi dnemlerine ait bir eser seerek nerilen ilem basamaklarna gre eseri inceleyiniz. Aadaki ilemleri tamamladnzda setiiniz sanat eserini incelemi olacaksnz.

Kullanlacak Ara ve Gereler

1. 2. ncelenecek dneme ait eserler Dnemle ilgili yazl, grsel bilgiler DVD, VCD nternet, galeri, mze kaynaklar Kalem, kat

Aratrma Sanat ve eseri hakknda ayrntl bilgi yaznz. Eserin Genel Tanm Eserin Dnemi Eserin ad Yapm yl Madde ve Teknik Eserin ebatlar ve kullanlan malzeme, teknii Konu Kitabe, ant, mezar, resim, figr, tapnaklar, heykel gibi Figrlerin Durumu Eserde bulunan motifler, simgeler, insan ve hayvan figrlerinin durumu gibi

3. 4. 5. 6.

Form ve na Eserin kuruluunda bulunan kompozisyon elemanlarnn durumu; denge, hareket, ritim, k-glge 7. z (erik) Dnce ynnden deeri, esas uygulanmak istenen ierik

14

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler ii n Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Aratrma yapp veri topladnz m? 2. Bilgilerinizi gzden geirdiniz mi? 3. Sanat eseri aratrmas yaptnz m? 4. Sanatnn adn, eserin adn, yapm yln aratrdnz m? 5. Madde ve teknik ynnden incelediniz mi? 6. Konu ynnden incelediniz mi? 7. Figrlerin durumu ynnden incelediniz mi? 8. Form ve ina ynnden incelediniz mi? 9. z ynnden incelediniz mi? (ierik-yorum-yarg)

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

15

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
slamiyet sonras Trk sanatn inceleyerek dneme ait eserlerin ikonografik adan zmlemesini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Karahanl sanat genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Gazneli sanat genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Byk Seluklu sanat genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz. Osmanl sanat genel zellikleri ve nemli sanat eserlerini inceleyiniz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, ktphane, niversitelerin sanat tarihi ve arkeoloji blmleri vb. yararlanabilirsiniz.

2. SLAMYET SONRASI TRK SANATI

2.1. Karahanl Sanat
Karahanllar, Asya'da kurulmu ilk slm Trk devletidir. Bu devleti ku ran Karluk Trkleri olup iil ve Yama Trkleri de bunlarla beraberdir. IX. yy ortalarndan XIII. yy balarna kadar (842-1212) hkm srmlerdir. Mimar Camiler: Karahanllardan kalan en eski yaplar (X.yy), kerpiten, tula mimariye geii gstermektedir. Buhara'nn 40 km yaknndaki Hazar ehrinde, XI. yy'dan kalan kk Degaron Camii'nde kerpi ve tula beraber kullanlmtr (Fotoraf 2.1). Cami, plan ve mimarisi bakmndan inanlmaz bir gelime gstermektedir. nce ve yuvarlak payeler zerine drt sivri kemerlerle oturan kubbe, yanlardan tonozlarla evrilmi olup, kelerde birer kk kubbe ile kk lde bir merkezi plan emasn ortaya koymaktadr.

XI. ve XII. yy'lar, Karahanl tula mimarisinin parlak bir gelime devri olmutur. Eski Merv'in 30 km. yaknndaki Talhatan Baba Camii, artk tamamen tuladan yaplmtr. Dikdrtgen biimindeki cami, yanlara doru, kk apraz tonozlarla geniletilmi tek kubbeli bir plan gsterir. Cepheler, nilerle dzenlenmitir. Bunlarda, tulalarn eitli

16

ekillerde dizilmesinden meydana gelen zengin mimari sslemeler daha sonraki Karahanl eserlerine nc olmutur. XVI. yy'da Osmanl Devrinde, Mimar Sinan'n tek kubbeli camileri, ayn prensiple yanlara doru genileterek mekn mimarisi aratrmalarna balamas bakmndan, Talhatan Baba Camii plan dikkati eker.

Fotoraf 2.1: Degaron Camii

lk Karahanl kubbelerinin hafife sivrilmesiyle, tipik Seluklu kubbesi ortaya km, zamanla Timurlu ve Hint-Trk mimarisinde olduu gibi, bu kubbeler yksek bir kasnak ile daha da antsal hale getirilmitir.

Fotoraf 2.2: Muak Atari Camii

Bu dnemin en dikkat ekici unsurlar arasnda, duvarlardan ana kubbeye gei meselesinin halledilmesi iin kullanlan gei unsurlar vardr. Bunlarn en ilginci, Tim'deki Arap Ata Trbesinde (978) ortaya kan " dilimli, yonca biimi tromp" denilen ekildir.

17

Medreseler: Trk mimarlndaki eyvanl medreselerin ilk rneklerine de, Karahanllar'da rastlanlmaktadr. Semerkand'daki ah Zinde yolu zerinde yaplan kazlarda (1969-1972), bu yap trnn nemli rneklerinden biri ortaya karld. 1066'da Tamga Bura Han tarafndan yaptrlan medrese, oymal ituk (yalanc mermer) sslemelerle kaplyd. Drt ynden tonozlarla evrili, kk kubbeli girii, kk eyvanlarn ald dikdrtgen planl avlusuyla bu yap eyvanl medreselerin ilk rneklerindendir.

Fotoraf 2.3: Tamga Bura Han M edresesi

Trbeler: Karahanl mimarl, trbe yaplaryla da ilgi eker. Zerefan vadisi yaknndaki Tim'de bulunan Arapata Trbesi (978) Karahanllar'dan kalan en eski eserdir. Kare planl yap, yonca biimi tonoz bingilere oturan bir kubbe ile rtldr. n cephe, yaz kua ile evrilmi zengin tula sslemeli ni vardr. Talas'taki (Kazakistan) XII. yy'dan kalma Ayebibi ve Balaci Hatun trbeleri, Karahanllar'da trbe mimarlnn geliimini yanstrlar. Kare planl Ayebibi trbesi, ssl, kaln ke stunlarnn snrlad dar ve derin ta kapsyla, n cephenin kelerinde yer alan st ve alt geni, ortas dar minareleriyle dikkati eker.

18

Fotoraf 2.4: Aye Bibi Trbesi

Daha yaln bir rnek olan Balaci Hatun trbesi ise, iten sekiz dilimli kubbe, dtan onalt yivli piramit biimi klhla rtldr. n cephede, ortada takap, yanlarda dar uzun niler vardr. Fergana vadisinin dousundaki zkent'te de Karahanl trbe mimarlnn nemli rnei bulunmaktadr: Ahmet Arslan Karahan Trbesi (1012), Hseyin bin Hasan Trbesi (1152) ve I. Muhammed Trbesi (1187). Ahmet Arslan Karahan'n trbesinin tonoz bingilerinde geometrik kompozisyonlarn yansra ilk kez stilize bitki motifleriyle karlalmaktadr. Drt duvara oturan tonoz bingili bir kubbe ile rtl olan Hseyin bin Hasan'n trbesi ise, n cephesi ve d grnmyle Trk trbe mimarlnda r aan bir yapdr. Sivri kemerli ta kaps geni geometrik bordrlerle evrilmi, yanlara birer yuvarlak stun yerletirilmitir. Ta kap kemerini kaplayan nesih kitabede, ilk kez rumler grlr. I. Muhammed'e ait olan nc trbede dikey izgiler hkimdir. Ancak, cephe mimarisi ve sslemeleri dierleriyle benzerdir.

Fotoraf 2.5: Saltuk Bura Han Trbesi

19

Dnemin nemli trbelerinden biri de Fergana'nn kuzeyinde, Sefid Bulan'daki eyh Fazl trbesidir (XII. yy ortalar). Tmyle tuladan yaplm on drt metre yksekliindeki trbe, kbik bir gvde zerinde, sekizgen bir kat ve basamak halinde konik bir atdan oluur. D cephelerinin yalnlna karlk, ii ituk (yalanc mermer) sslemeler ve kf yaz kuaklaryla kapldr. Kervansaraylar: Trk mimarisinde en eski kervansaraylar, Karahanllardan kalm olup, bunlara ribat ad verilmitir. Karahanl kervansaraylarn mimarisi ve planlar daha sonra, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklularnn yaptrd kervansaraylarda gelitirilmitir.

1078-79 tarihli Ribat- Melik kervansaray, duvar izlerine gre, kare biiminde (86x86 m) bir yap idi. Tamamyla kerpiten ve zeri tula kaplanm yapdan, yalnz gney cephe duvar ile portal ayakta kalmtr. Cephenin tam ortasnda ykselen sivri kemerli portal (Ta kap), Trk mimarisinin klsik portal daha XI. yy'n ikinci yarsnda, olgunlam halde gstermesi bakmndan hayret uyandryor. Portal, 12 x 15 m ebatlarnda abidev bir lye varmtr. Bu portal kompozisyonu, Karahanllar'dan balayarak, Byk Seluklular, Anadolu Seluklular, Osmanl ve Timur devri mimarisinde esas olmutur.

Fotoraf 2.6: Karahanl mimarisinde yaplm kervansaray

20

Fotoraf 2.7: Trk mimarisinde Karahanllar'dan kalan ve ribat ad verilen en eski kervansaraylar

Karahanllar'dan kalan dier kervansaraylar, bunlarn eitli plan ve tiplerinin, sonraki devirlerde yaplan Trk kervansaraylarna etkilerini aka gstermektedir. Keramik Sanat

slmiyet sonras Trk keramik sanat, Karahanllarla, hatta onlarn slmiyetten nceki devri olan Karluklular ile balar. Karluk keramiinde, Uygurlardan gelen ssleme motiflerini gryoruz. Karluk ve Karahanl devirlerinde krmz ve beyaz hamur kullanlm, sigrafitto, taraklama, noktalama gibi birok teknik uygulanmtr. Bu teknikler bazen bir arada kullanlyordu. Bu keramiklerde dikkati eken husus, figratif konularn yerini, yava yava bitkisel ve geometrik motiflerin hkimiyetine brakmasdr. Karahanl keramiklerinde sslemeler, bir merkezden kaynaklanarak yaylr. Tabaklarn kenarlarnda ssleme bordrlerinin yannda, kf yaz eritleri de dikkati ekmektedir. Karahanl keramiklerindeki bitkisel motifler ve bunlarn oluturduu dzenlemeler, Hta (Hatayi) tarz sslemelerin kaynana iaret etmektedir. Edebiyat

Uygur hanlnn vrisi saylan Karahanl devletinde edebiyat dili Uygur-Karluk ve Ouz-Kpak dillerine dayanyordu. Edebiyatn biim, tr ve nitelikleri ise, byk lde Arap ve ran edebiyatlarndan etkilendi. Bozkr kltrnden gei aamas olan bu dnemin en nemli eserleri, Kagarl Mahmut'un "Divan- Lgat-it Trk" ile Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig"idir. Karahanl dnemi Trk azlarnn zengin bir szl olan Divan - Lgat-it Trk'te yazar, szlkleri aklarken drtlklerden oluan hece vezniyle destan, at, lirik iir trnde rneklere, ataszlerine yer verir. Sergiledii anonim eserler arasnda, tek air olarak da, uu'nun adn anar.

21

Kutadgu Bilig aruz vezniyle ve mesnev, kaside gibi slm edebiyatnn ortak zellikleri kullanlarak yazlmtr. Devlet ynetimi, slm dini ilkelerine uygun biimde iyi insan olma yollarn, ahlk kurallarn konu edinir. Yer yer toplumsal hayat, kurumlar, folkloru ve inanlar dile getirir. Ahmet Yesev'nin tasavvuf dncesiyle temellenen "Divan- Hikmet"i, bazlar aruz, bazlar da hece vezninde sylenmi iirlerden oluur. Karahanl Dnemi edebiyatndan gnmze kadar kalan metinler, szl halk edebiyatndan, slm dininin benimsenmesinden sonraki edebiyata gei dneminin rnleridir. Bu eserler, din d konular henz ilemeye balamamtr. Bunlar, genel nitelikleriyle didaktik, dini ve tasavvuf rnlerdir.

2.2. Gazneliler Sanat

Gazneli sanat (963-1186), slmiyet'ten sonraki Asya - Trk sanatnn ikinci nemli dnemini oluturur. Bu dnemin mimarisinde, tan yaygn olarak kullanl ve ta sslemeler asndan, Anadolu Trk sanat ile youn ilikileri vardr. Gazneliler, konumlar gerei, Hint kltr ile ran arasnda bir kpr vazifesini de grmlerdir. Mimar Camiler: Gazneli mimarisi, aa direkli ve ahap dz ats ile Anadolu'daki aa direkli camileri hatrlatan "Arus-l Felek" camisi ile balatlr. Hindistan'dan getirilen aa direkler zerine at ile rtl, krmz altn ve lcivert tann da kullanld ok zengin sslemeleriyle gzleri kamatran bir yap idi.

22

Fotoraf 2.8: Sultam Mesudun yaptrd minare

Sultan III. Mesud'un yaptrd minare (1115) ile Sultan Behramah'n (1117-1149) ina ettirdii minarenin - uzun zaman eitli ve yanl fikirler yol aan kulelerin minare olduu anlalmtr - camileri bugn mevcut deildir. Bu minareler, tatan bir kaide zerine, yldz biiminde keli bir plan veren bir alt gvde zerinde silindirik st gvdeden olumaktayd. Her iki minarede de, panolar halinde sslenmi tula eserler olarak ele alnmtr. Grld gibi Gazneli minareleri, alt gvdesinin ekli ile Karahanl minarelerinden ayrlmaktadr. Ancak, Karahanl ve Byk Seluklu Minarelerindeki yukarya doru daralma burada, gvdeyi farkl ksmlara blerek salanmtr. Gazneli dneminin en nemli camii, Afganistan'da bulunan "Leker-i Bazar" sarayndaki camidir (XI. yy'n ba). Sur duvarna dayanan bu eser, mihrap duvarna paralel olarak, tayclarla ikiye blnm sahna (nef) sahiptir. Mihrap n, iki nef boyunca bir kubbe ile kapatlmtr. Bu ekilde da alma, eski Orta Asya mimarisinde karmza kt gibi, Araplarn "ordugh tipi" camilerinde de grlr. Caminin plan emas, "am Emeviye Camii" nin plan emasnn etkisiyle beraber, Anadolu'da (Artuklu devri camileri) ve Memlk devrinde (Baybars Camii) Msr'da etkili olmutur. Trbeler: Trbe mimarisi bakmndan Gazneliler, Karahanllar'n yannda ok snk kalr. Gazne'nin 2 km dousunda, Ravza'da, Sultan Mahmut trbesinin, sandal aacndan zengin sslemeli kap kanatlar, bugn Delhi mzesindedir. Yalnz, Aslan Cazip trbesi, gelimi bir mimari gsterir. 12,50 metrelik kare biiminde ve tromplu kubbe ile rtl trbe, tuladan yaplmtr. Duvarlar ve kubbe, tulalarn zikzak ve

23

merdiven biiminde dizilmesi ile ayrca renkli kalem ileriyle sslenmitir.

Fotoraf 2.9: Sultan Gazneli Mahmud trbesi

Trbenin yannda aadan yukarya incelen 22 m. boyunda, silindirik bir minare vardr ve st ksm bugn ykk haldedir. Medreseler: Gazneliler zamannda medreseler de yapld bilinirse de, bunlardan bir eser kalmamtr. talyanlar tarafndan yaplan aratrmalarda Gazne'de, Pir Falizvan mezarlnda bulunmu kitabelerde, medrese ad gemektedir. Fakat bunlardan medrese mimarisi bakmndan bir fikir edinmeye imkn yoktur. Saraylar: Tarihi Beyhak'den, Sultan I. Mesud'un byk bir mimari kabiliyete sahip olup, saraynn plann kendisinin izdiini ve Abdlmelik adl bir mimarn yardm ile drt ylda tamamladn (1036) reniyoruz.

XI. yzyln bandan ve Sultan Mahmut zamanndan kalan en eski saray, Hilmend Nehri kysndaki Byk Saray'dr. nnde bir alay meydan vard. Burada, iki katl, gsterili ituk dekorlu nilerle ssl bir cephe vard. Bunlardan bir para, Kbil Mzesi deposundadr. Byk ksm, tula temeller zerine kerpi, baz nemli blmleri tamamyla tuladan yaplm olan saray, 164 x 92 m ebatlarndayd. Cephenin ortasndaki derin kapdan, havari bir mekna, buradan da sarayn drt eyvanl avlusuna (63 x 45 m) giriliyordu. Bylece, Karahanl saraylarnda grdmz, drt eyvanl avlu emas, Gazneliler'de daha gelimi olarak grlr.

24

Fotoraf 2.10: Gaznede Sultan Mesud Saray

2.3. Byk Seluklu Sanat

lk Seluklu camii, en nemli ksmlar Melikah zamannda (1072-1092) yaplm olan Isfahan Mescid-i Cumas'dr. Kitabelere gre, byk mihrap kubbesi ile bunun tam karsnda avlu dnda kuzeydeki kk kubbeli mekn, Melikah zamannda, drt eyvanl avlu ve revaklar da btn ana hatlaryla yine Seluklular devrinde meydana gelmitir. Bundan sonra cami, otuza yakn kitabe ile belirtilen uzun bir devrede eitli ilve ve deiikliklerle geniletilmi, XIX. ve XX. yzyllarda da tamirler geirmitir.

Fotoraf 2.11: sfahanda Mescid-i Cuma

Bir defada, avlulu, mihrap n kubbeli olarak gerekletirilen cami; "Zavvare Ulu Camii"dir (1135). Bu camiden sonra, btn ran - Orta Asya'da bu plan emas uygulanmaya

25

balanm ve Seluklulardan sonra da devam etmitir. Ancak bu ema, mihrabn her yandan grlmesini engellediinden eitli yerlere mihrap yapmak gerekmitir. Eyvanlarn ok yksek grnmemesi iin revaklar iki katl yaplmtr. Ardistan'daki Mescid- Cuma da (1160) bu gruptandr ve ran'daki Seluklu camilerinin en gze arpan eserlerindendir.

Fotoraf 2.12: ran, Ardistanda Mescid-i Cuma

ran'da, daha nce yaplan Seluklu camileri; tuladan, hafif sivri, tromplu kubbeleri ile kk lde, sfahan'da Melikah kubbesinin devam eden varyantlar olarak grnrler. Bunlardan ilki olan Glpayegn Camii (1108-1118); kare bir mekn zerine, mukarnasl tromplarla ok hafif sivrilen bir kubbeden ibarettir. Cami, XIX. yy'da Kaarlar zamannda drt eyvanl hale getirilmitir. Seluklu kubbelerinin daha sfahan'da tamamen gelimi olan zengin i yaplarna karlk, d grnleri her trl sslemeden uzak, sk tula rgsnden, kbik masif yzeyler halindedir. Kbik blok zerinde, sekizgen bir gei blgesinden sonra hafife sivrilen kubbe silueti, salam bir ifade kuvveti ile Seluklu kubbesini sembolize eder. Gaznelilerde daha nce ele alnan kubbe-eyvan birlemesi, en baarl ekli ile Seluklularda gelitirilmitir. Seluklulardan nce, slmiyet devrinde ne Dou ne de Bat ran'da kubbe ile eyvann birletii bir tek rnek grlmemi ve Seluklular bunu yeniden bulmulardr. Byk Seluklu camilerindeki minareler, genel olarak Karahanl minarelerinin zelliklerini srdrmektedir. Zaman zaman Gazneli formlarna yakn rnekler de grlr. Byk Seluklular; ran'da, ince uzun silindirik gvdeli minareleri yelemilerdir. Bunlarn en eski rneklerinden biri, Damgan Mescid-i Cumas'nn 1058 tarihli minaresi olup dz silindirik gvde tulalarn deiik biimde dizilmesiyle baklava ve geometrik motifler ve kf kabartmal yazt kuayla sslenmitir (Seluklularn ilk ini bezemeli minarelerindendir.). Daha sonra yaplanlar, bu biimi gelitirip zenginletirmitir.

26

Byk Seluklular zamannda, camilerde olduu gibi trbelerde de gelime, Karahanllara ve Gaznelilere balanmaktadr. sfahan'n gneyinde Albakh'da, Kmbed-i Ali ve Damgan'da Cihil Duhteran (40 kz), 1056'da, Turul Bey zamannda yaplm iki kmbettir. Mukarnas kornile nihayetleen, dmdz alak sekizgen gvde zerinde, bir kubbe ile rtl olan Kmbed-i Ali, ran'daki tula kmbetlerin aksine, tatan bir yapdr. Kubbenin stnde, herhalde, sekizgen piramit bir klh bulunuyordu.

Fotoraf 2.13: Arbakuh, Kmbet-i Ali

Tuladan silindirik gvde zerine, konik klhl bir kmbet olan Cihil Duhteran, gvdenin st kenarnda, geni kf kitabe kua, bunun stnde ve altnda tuladan geometrik frizleriyle dikkati eker. Demavend'de bulunan bir kmbet (XI. yy); dey izgilerinin belirginlii, iten kubbe, dtan piramit atl oluuyla dierlerinden ayrlr. Dehistan'da, mehed denilen mezarlktaki kmbetler (XII. yy balar), yaln tula mimarilerine karlk, deiik planlar ile dikkati ekerler. Silindirik ya da yukarya doru daralan sekizgen gvdeler yarm silindir ya da dik keli kulelerle blnmlerdir. Cephelerde sivri kemerli, yzeysel niler vardr; nlerinde alak bir eyvan biiminde giri mekn bulunur. Merv'deki nl Sultan Sencer Trbesi (1157), Seluklu trbe mimarlnn aheseridir. Kare plan ile Karahanl trbelerine dn simgeler. Sekiz keli piramit atyla rtl yap, geometrik dzenli, ince tula rgler arasna yerletirilmi firze inilerle bezenmitir.

27

Fotoraf 2.14: Mervde Sultan Sencer Trbesi

Seluklu trbe mimarlnn geliimini yanstan bir baka yap, Tus'ta mam Gazali'ye balanan trbedir (1111). Trbe; da takn giri eyvan, kare plan, kubbeli ana mekn ve arkaya doru uzanan tonoz rtl blmden oluan planyla dikkati eker. ilie kar Snnlii gelitirmek ve devlet memurlarn yetitirmek zere ilk devlet medreseleri, XI. yy balarnda, Gazne'de kurulmutur. Byk Seluklular zamannda bu retim messeseleri, geni bir devlet tekilt haline getirilmi, devlet memurlar bu yatl okullarda yetitirilmitir. Bunlardan birincisi, Niabur'da kurularak ilk defa medrese adn almtr. Byk Seluklulardan Hargird ve Rey'de, Melikah zamannda yaplm iki medrese kalm, maalesef dier btn medreseler kaybolmutur. Horasan'da, Hargird Medresesi tam bir harabe olup, tonozu yklm kble eyvanndan baka bir ey grnmez. Ayakta kalan kble eyvan 7,04 m genilikte olup yan duvarlar er sivri kemerlerle darya almaktadr. yi cins sar tuladan, yksek kabartma iekli kf kitabesi; btn ran'da en ahane yaz olup imdi Tahran Mzesi'nde bulunmaktadr. Harfleri, zeminden 8 -10 cm ykselen, 90 cm geniliindeki kitabenin st yars rum ve palmetlerden ssleme halindedir. Godard'n, 1937'de, Rey'de meydana kard ikinci drt eyvanl medresenin zengin ituk sslemeli mihrab, kbleye tam uygun deildir. Birbirine eit kuzey-gney eyvanlar da, dou ve bat eyvanlarndan daha kk olarak genel kaideye aykrdr. Creswell, bunun bir eve benzediini ve renci hcrelerinin de bulunmadn ileri srerse de mihrab evreleyen kf kitabeler, ev fikrine uygun deildir.

28

Karahanl ve Gaznelilerin gelitirdikleri kervansaray mimarisini, Byk Seluklular kuvvetle ele alarak antsal eserler meydana getirdiler. Damgan - Smnan yolu zerinde, Ehvan'da, Ribat Anuirvan olarak tannan kervansaray, kare planda, kale gibi salam duvarl, kelerde ve yanlarda silindirik kulelerle takviyelidir. Drt eyvanl ve payeler zerine revakl avlu etrafnda uzun dikdrtgen biiminde, yan yana simetrik odalar, kelerden nde, drt eyvanla evrili kk kubbeler halinde daireler vardr. Bu daireler, Samerra'dan ve Abbasilerden gelmedir. Turul Bey zamanna rastlayan Ribat Zafaran, teknik bakmdan baz gelimelerle deiik bir plan gsterir. Kare biiminde, keleri kuleli, ortasnda drt eyvanl avlu ile simetrik olarak tek tek sralanm odalar olan bir yapdr ve giriin sanda cami vardr. Seluklularn merkezi Merv, Sultan Sencer'in lmne kadar parlak bir imar faaliyeti grm, daha sonra Harizm'de, rgen onun yerini almtr. Merv'de kalan eserlerden Sultan Kale olduka iyi durumdadr. Drt kilometre kare bir alan eviren surlar 15 m ykseklikte ve her 15 m'de 4 m apnda yarm silindirik bir kule ile takviyeli olup ayrca bir hendek ile korunmutur. erisi duvarlarla bir ark ve ehristan olarak dzenlenmitir. Saray ve klalar, ark denilen blmdedir. Eski meskn ehrin ortasnda bir havuz, byk bir Cuma Camii ve Sultan Sencer'in trbesi yer alyordu. Seluklular'n XI. yy'da Merv'deki saraylar 45 x 39 m lsnde 50 odal, ok gsterili bir yap idi. Douda bulunan esas giriten drt eyvanl ve 1 6 x 16 metrelik avluya geiliyordu. Bunun yannda cephesi yarm stunlarla dekorlu bir yap iindeki dikdrtgen salon, belki sultann ktphanesi olabilir.

2.4. Osmanl Sanat

Ouzlarn Kay boyuna mensup olan Osmanllar, 1299'da St'te Osmanl devletini kurdular. Zamanla, ann en kudretli imparatorluu haline gelen bu siyasi teekkl zamannda, Trk Sanat da evrensel bir sanat olarak dnya sanat tarihindeki sekin yerini ald. Osmanl mimarlar, gemi devirlerdeki Trk mimari ekollerinden farkl olarak mimaride, sadelii ve mimarinin kendisinden doan gzellii tercih ettiler. Yaplarn stn rtme konusunda zellikle kubbeyi uyguladlar. Dier rt sistemleri ikinci planda kald. Osmanl mimarisinde son derece eitlilik arz eden mimari tipler, o zamana kadar ulaan mimari form ve plan anlayn gelitirerek, geleneksel mimarideki birok sorunu baar ile zdler. Osmanllar, Trk dnyasnn her tarafndan getirttikleri mimarlara yaptrdklar binalarda btnyle Trk karakterini yaatmlardr. Seluklu ve beylikler devirlerinde yaplan binalarla ve zellikle Karaman Beylii eserleriyle, Osmanllar devrindekiler karlatrlacak olursa, bu gerek daha ak bir biimde ortaya kar.

29

Osmanllar dnemi Trk mimarisinin zaman ve slp asndan geirdii safhalar, balca alt devre veya slba ayrlr: Mimari Bursa slbu veya Erken Devir (1335-1501) o Camiler: znik ve Bursa gibi ehirlerde yaplan binalardan, stanbul'da Beyazt Camii'nin inasna kadar olan zaman iine alr. Bu slptaki binalar, Trkistan ve Seluk binalarn andran ve Seluklularda devam eden ekillerdir. Kubbeler dorudan doruya ke bingileri zerine oturtulmu ve stun yerine ayaklar kullanlmtr. Bu ilk devirde yaplm binalarda, Kk Asya'daki Trk Antlarnda uygulanan programn ve plann dikkate deer bir deiiklie uradn gryoruz. ok kemer gzl cami plan basitletirilmitir. Byk alanlar, yan yana getirilmi kk kubbelerle rtme imkn veren ha eklindeki plan genellemeye balamtr. Her trl gereksiz motiflerden syrlan ssleme sanatnn, daha zengin fakat hem sade ve hem de ak hale geldiini gryoruz.

Fotoraf 2.15: Bursa Ulu Camii

Medreseler: lk dnem Osmanl mimarlnn nemli bir grubunu oluturan medreselerin ou, gnmze ulamamtr. Bu yaplarda, Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemlerinin kapal medreseler plann srdren rnek ok azdr. Buna karlk ortas revakl ak avlulu, gneyde dershane-mescit ilevinde kubbeli ana eyvan, yanlarda kubbeli odalarn yer ald ema yaygn biimde

30

uygulanmtr. Genellikle klliyeler iinde yer alan veya bamsz rneklerin yannda, byk camilerin avlu revaklar ardna eklenmi odalardan meydana gelen medreseler de vardr.

Fotoraf 2.16: Bursa Emir Sultan Medresesi

Trbeler: XIV. yy'da, kare veya ok keli plan yaygn olarak kullanlm, konik klahn yerini kubbe almtr. Kare planl, drt stun ya da ayaa oturan kubbeyle rtl, yanlar ak mezarlar da vardr. Seluklularda mezar yaplarnn, da kapal olmalarna karlk, Osmanllarda gvde ve kubbe kasnandaki pencerelerle da almtr. Yaplarn bir blmne, revakl bir giri eklenmitir. Ta bezeme, gvdeye ve i duvarlara yaylmtr. Kervansaraylar ve Hanlar: Anadolu Seluklularnn gelitirdii kervansaray ve hanlarn yapm, Osmanl dneminde de srd. Bu yaplarda revakla evrili kare ya da kareye yakn avlulu, birka sahanl Seluklu emas uyguland. Ancak, ehir hanlarnda kapal meknlar, dzgn drtgen planlarn yitirmi, alana uydurulmutur. Bu dnemde iki katl hanlar da uygulanmtr. Dnemin han mimarlnda kale grnmnden uzaklalm, yalnlk egemen olmutur. Osmanllarn Bursa'y almalarndan sonra han mimarisinde grlen gelime, Edirne ve stanbul hanlaryla XIX. yy'n sonuna kadar srmtr.

Klasik slp veya Yksek Devir (1501-1703) o Camiler: erefeli veya Beyazt Camisi'nin inasndan, Sultan III. Ahmet zamanna kadarki devirdir. Yaplardaki plan daha geni ve olgundur. Kubbeler kasnak zerine oturtulmu, mukarnasl ve baklava dilimli stunlar kullanlmtr. Kubbeleri tutan kemerler, byk stunlara dayandrlm ve oranlar gzelletirilmitir. Bu

31

slbun en nemli zelliklerinden biri de, yarm kubbelerle cami sahanna byk bir genilik verilmesidir. Minareler daha uyumlu bir ekil alm ve cmle kaplar Seluklulardaki gibi, iki taraf oyuk hcreli byk ta kaplarla sslenmitir. Bu dnemin en byk zelliklerinden bir dieri, Mimar Sinan gibi byk bir sanatnn, yapt binalarla Trk mimarisini, dnya sanat tarihi iindeki sekin yerini aldrmas olmutur. Sinan, btn mimar unsurlar rasyonel bir ekilde kullanrd. Ona gre bir kemer, bir kubbe veya bir stun, yalnz bir yap eleman olarak kalmamal, ayn zamanda, teknik grevini gizleyecek bir ssleme unsuru da olmalyd. Bu endie, eserlerinin btn ksmlarnda grlr. Byk duvar ve pilpaye (fil aya) kitleleri, byk bir kubbe evresindeki yarm kubbeleri, teknik bir kombinezondan ok, bir ssleme dzeni izlenimi vermektedir. Sonsuz bir eitlilie sahip kare, altgen veya sekizgen planlaryla yapt binalarn iine, alacak bir genilik ve ihtiaml bir zenginlik vermesini bilirdi.

Fotoraf 2.17: Edirne Selimiye Camii

Planlar, sade olduu halde dhice bir grnn rndr; teknik zorunlulukla kusursuz bir ekilde kaynar. Tesadfe yer vermeyen btn yap unsurlar, harikulade bir ekilde birbirlerine balanr ve birbiriyle anlar. Merkez kubbeye, gk kubbe gibi snrs z bir enginlik verip kubbe altnda meydana gelen byk alan evreleyen bir btnlk olutururdu. Onun eserlerinde, hibir duvar kitlesi, hibir pilpaye, arl ile gz yormaz, her ey hafif grnr. Bo ve dolu ksmlar arasndaki oranlarn ahengini, harikulade bir ekilde tasarlar, en kk bir oranszla tahamml edemezdi.

32

Mimar Sinan'n ve dolaysyla bu dnemin en nemli eserleri ehzade Camii, Sleymaniye Camii ve dnyann sayl eserleri arasnda yer alan Edirne Selimiye Camii'dir o Medreseler: zellikle byk Selahattin klliyelerinin medreseleri, bu alanda yetkin rneklerdir. Bu dnemde de genellikle, Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemlerinde uygulanan klasik emalara bal kalnmtr; ancak, ana eyvan byk kubbeli oda biimindedir. Ayn avluyu paylaan cami -medrese plan da yaygndr. Dnemin medrese mimarisi de Mimar Sinan'n damgasn tar. Trbeler: Trbe mimarisinde, bu dnemde de, kare veya ok keli, kubbeli planlar yaygndr. Kimi rneklerde yapya revakl bir giri eklenmitir. Ayrca, yanlar ak trbelere de rastlanmaktadr.

Fotoraf 2.18: Klasik dnem Yavuz Sultan Selim Trbesi

Kervansaraylar ve Hanlar: Klasik Osmanl mimarlnn ana zellikleri olan ilevsellik ve yalnlk, kervansaraylar ve hanlarda da gze arpar; genellikle Seluklu dnemi emalarn srdren bu yaplarda, deiik sayda sahanlardan oluan dikdrtgen planl kapal mekn ve avlular, alana gre deiik biimler almtr. Ayrca ticaret merkezlerinde, byk ehirlerde, birka katl, d cephelerde dkknlarn yer ald hanlar ina edilmitir. ki katl, tek avlulu ehir hanlarna, stanbul Byk orap Han, Kurunlu Han, Leblebici Han rnek olarak verilebilir.

33

Lle slbu veya Lle Devri (1703-1730)

Devrin iek merak, mimariye de etki etmi; mimari ekiller ve hatlarda, iek ve bitki kvrmlar gibi eri ekillere doru gidilmi ve klasik slbun arbal ekillerinden uzaklalmtr. Klasik dnemin son eseri olan Yeni Cami'den sonra, Osmanl klasik mimarisi son bulur ve artk tekrarlanmaz. Cami yapm da durur. Lle Devri'nin kasrlar, kkleri, zellikle Kthane Kasrlar, Patrona Halil syanyla yaklp yklmtr. Bu bakmdan sivil mimariden rnek olarak bugne pek bir ey kalmamtr. Bu dnemin en karakteristik yaplar; kk kubbeli ve geni saakl atlarla rtl, zengin cephe sslemeli, bazen drt keli, bazen de alt keli ayn zamanda sebil olan emelerdir. Bunlarn en nlleri Sultan III. Ahmet emesi (1729), Azapkap emesi (1733), skdar emesi'dir (1732).

Fotoraf 2.19: stanbul Sultan III. Ahmet emesi

Barok slbu (1730-1808)

On sekizinci yzyln ilk yirmi be ylnda, Avrupa ile ilikiler Fransa'dan getirilen eya ve Anadolu'yu grmeye gelen sanatlar, Trklerin zevklerinde byk deiiklie sebep oldu. O zamana kadar, Avrupa'daki Rnesans hareketinden uzak kalm olan Trk sanat bundan etkilenmeye balad. Binalarda ve sanat eyalarnda, birtakm Rnesans ekilleri ve motifleri grlmeye baland. Klasik ekillerden uzaklald; hem mukarnaslar ve Mimar Sinan okulunun allm ekilleri hem de lle motifleri terk edilerek sanata Barok bir slp hkim oldu. Fakat, bu slp Bat barokundan farklyd. Trk sanatlar bu slbu kendilerine gre yorumlamlard. Bu slp, XIX. yzyln sonuna kadar devam etti. Osmanl mimarisi karakterini deitirdi. Avrupa'daki sanat hareketlerini izleyen Simon, Komianos Kr Yani gibi talyan, Yunan ve Ermeni mimarlar; klasik okulun eski ustalarnn yerini almlard.

34

Ampir slp (1808-1874)

Fransa ve Almanya'daki Ampir slbundan olduka farkl olan bu slubun, Trklere has bir karakteri vardr ve Avrupa Ampir slbunda kullanlan stilize edilmi hayvan figrleri Trk Ampir slbunda hibir zaman kullanlmamtr. Sultan II. Mahmut Trbesi, Cevr Kalfa Okulu, Topkap Saray'ndaki bir ka pavyon hep bu slpla yaplmtr. Fakat Ortaky Camii ile 1853 ylnda Ermeni mimar Karabet Balyan tarafndan yaplan Dolmabahe Saray, Barok ve Ampir karm bir slpla ina edilmitir.

Fotoraf 2.20: stanbul II. Mahmut Trbesi

Yeni Klasik slp (1874-1930)

1861 ylnda padiah olan Sultan Abdlaziz zamannda, mimarlk sanat tam bir knt grnmnde idi. O zamanlar itibarda olan Rum ve Ermeni mimarlar, acayip ve Trk sanatna tamamen yabanc bir takm binalar yapmaktaydlar. Her yerde hibir slbu olmayan, zevksiz ve kaba yaplar ykselmekteydi. Gotik ve Barok karm bir slpla, korent tarz stunlarla camiler, acayip ss motifleri olan emeler, Avrupa mimari eserlerinden kopya edilmi ss motifleri grlmekteydi. Ksacas, Yunan sanatndan Hint sanatna kadar gelmi gemi btn slplar, bu eserlerde birbirine karmt.1871 ylnda stanbul'da Aksaray'da yaplan Valide Camii bu tarzda bir eserdir.

35

Fotoraf 2.21: stanbul Aksarayda Valide Camii

Bu kark slpta eserlerden ve fanteziden gzleri rahatsz olan birka mimar, o gne kadar modas gemi saylan o hayran olunacak eserlere dndler. O devrin kltrnde kendini gstermeye balayan milliyeti hareket, mimari ile de birleti. Mimarlarn dncesine gre, Trk Sanatnda bir rnesans yaratmak iin, eski ustalar tarafndan yaplm olan eserleri rnek almak yeterdi. Yeni klasik slp, ite byle domu oldu. Almanya'da mimari renimini yapm olan Mimar Kemalettin ile, Paris'te okumu olan Mimar Vedat klasik devrin eserlerinden ilham alan binalar yaptlar. Betonarme inaat, dz yzeyler kullanlmasn emrettii halde, mimarlar hibir mimari zorunlulua dayanmayan kemerlerle, kubbelerle, bina yapmaktaydlar. ini Sanat

Seluklu ini sanatnda nemli bir gelime gsteren mozaik ini teknii, Osmanl devrinde etkisini kaybeder. Osmanl sanatnda; zellikle renkli srlarn, motifi oluturmak iin kullanld ok renkli sr teknii, erken Osmanl devrinde mkemmel rneklerini verir. Renkli sr teknii, XVI. yy'a kadar nemini korumutur. Bu teknikte zellikle tatl bir sar ve yeil ayrdedici renklerdir. XVI. yy'n ortalarndan itibaren Osmanl ini sanatna, sr alt teknii hkim olur. effaf srn altna uygulanan natralist iekler ve hatay grubu sslemelerin hkim olduu grlr. Bu dnemin en nemli zelliklerinden biri de Anadolu'da mina tekniinde ilk denemeleri yaplan krmz rengin "kabark mercan krmzs" olarak sr altna uygulanmasdr. Firze, koyu yeil, mavi, lacivert, beyaz ve siyah gibi renklerin kullanld bu muhteem slp, XVI. yy'n sonlarndan itibaren bozulmaya balar. Krmz renk, zamanla kahverengiye dnr ve ortadan kalkar.

36

Fotoraf 2.22: Topkap Saray znik inisi

znik'te yaplan inilerin, ok iyi bir hamuru ve ok salam bir cilas vard. Hemen btn stanbul camileri, renklerinin ve motiflerinin gzelliiyle bu inilerle sslenmiti. znik atlyeleri XVII. yy'a kadar alt. Bu devirden sonra eski usuller tamamyla unutuldu. Yaplan demeler frnda eriliyor ve piirme srasnda renkler effafln kaybediyordu. Osmanl Trklerince kullanlan renkler ve srlar incelenince bunlarn sevdikleri krmz renklerin, Asurlularda olduu gibi bir demir oksit karm olmayp iyice dvlm silisin krmz bir toprakla kartrlp pekmez ile slatlmasndan elde edildii anlalmtr. lk Bursa inileri ince bir kaolen tabakayla kaplyd; nk kullanlan toprak iyi ini yapmak iin gerekli vasflara sahipti. Sonradan blmeli diyebileceimiz iniler yapld. Bu metoda gre, ini plaklar stne bir cila ile izgi ya da iaretler izilip nceden piiriliyordu. Piirmeden sonra da renkle doldurulup tekrar piirme ilemine tabi tutuluyordu. Osmanl devrinin en nemli ini atlyeleri znik ve Ktahya'da bulunuyordu. Balangtan XVI. yy'n ortalarna kadar znik nemli bir merkez iken sonralar yerini Ktahya'ya brakmtr. Ktahya inileri; ak ve koyu mavi, yeil ve beyaz renkli, mukarnas eklindeki inilerdir.

Minyatr

Nak ad verilen bu resimler bazen duvarlar ve tavanlar sslemekte de kullanlrd. El yazmalarna ait resimler, genellikle ayr bir kt yaplp kitabn bo sayfasna yaptrlrd. Dorudan doruya kitabn kd stne yaplm olanlar da vardr. Son derece hassas ve melankolik olan Trk ressamlar, gzeli Batl ressamlardan son derece farkl bir ekilde anlarlard. Tabiat en kk ayrntlarna kadar taklit etmekle

37

beraber, ekilleri idealletirirlerdi. Minyatrlerde glen figrlere hemen hemen hi rastlanmaz. Bir tablodaki kiiler, daha ok bir hayal leminde gibi grnr. Osmanl ressamlar, Seluklu ve ranl ressamlarn kullandklar teknii devam ettirmilerdi. Resim yapacaklar kd, stne zamk Arab iinde eritilip kartrlm beyaz stbe tabakas srerek hazrlarlard. Bazen, bu tabakann stnden ince altn bir yaldz tabakas geirilir, boya da bu tabakann stne srlrd. Yaldz, renklere parlaklk ve saydamlk verirdi.

Resim 2.1: Osmanl Minyatrleri

Tezhip

Kitaplar ssleme, Osmanllarda pek gelimi bir sanatt. Hattatlar tarafndan yazlan el yazmalar, tezhipilere (mzehhipler) verilir; bunlar her sayfay yaldzl izgilerle ereveler, sayfa kenarlarn altn ss motifleriyle sslerlerdi. Bu almann, iiliin ad altnlamak anlamna gelen tezhip idi. Tezhipiler, ayn zamanda birer minyatr ressamydlar. Tezhipler ou zaman, devrin slbuna gre yaplrd. Bu tezhiplerde kullanlan ss motiflerine bakarak Klasik Devrin, Lle Devri veya Barok Devri'nin eserleri kolayca ayrt edilir. Sanatn en yksek noktasna vard Klasik Devirdeki tezhipler, devrin zevkine

38

tamamyla uygun bir ekilde yaplmtr. Stilize edilmi hayvan ekilleri, kvrk dallar ve geometrik motifler, sslemenin zn tekil ediyordu. Lle Devri'nde tezhibin grn de deiti. Soyut ekillerin yerini, iek motifleri ald ve bu motifler daha az arbal hale geldi. Bu deiiklik Sultan III. Ahmet devrinde (XVIII. yy ba) daha belirli olarak grlr. Bu dnemin ardndan Barok Devri geldi ve sslemeye Bat motifleri hkim olmaya balad. Bylelikle, tezhiplerde Rnesans motiflerinin ortaya ktn gryoruz. Yapraklar dolama haline gelip, kabalayor; kenar sular, seri olarak tekrarlanan birbirine benzer motiflerden meydana geliyor.

Fotoraf 2.23: Osmanl, Tezhip

39

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Resim 2.2: Kanun-i Sultan Sleyman Turas

RNEK ESER NCELEMES slamiyet sonras Trk sanat dnemine ait sanat eserinin ikonografik adan zmlemesini yapmak. Bizim semi olduumuz sanat eseri Osmanl dnemi sanatna ait bir minyatr resmidir. Kullanlacak Ara ve Gereler ncelenecek dneme ait eserler Dnemle ilgili yazl, grsel bilgiler DVD, VCD nternet, galeri, mze kaynaklar Kalem, kat Osmanl dneminde yaplm bir tura resmi 1. Eserin Genel Tanm Eserin Dnemi: Osmanl Dnemi Eserin ad : Muhteem Sleymann Turas Yapm yl : 16 yy (33,9 x 40,6 cm) ebatlarnda Tura (Sulu boya teknii ve altn yaldzl kat)

1. Aratrma

3. Madde ve Teknik

40

4. Konu Sulu boya ve altn yaldz ile yaplm bir tura almasdr. 5. Figrlerin durumu Ssleme ve hat sanatnn ana figrleri kullanlmtr. Motifler ve Turann ana karakteri olan hat ok kvraktr. 6. Form ve ina 7. Turann Blmleri Sere (Krs): Turann en altnda bulunan ve asl metnin yazl bulunduu ksmdr. Beyzeler (Arapa: yumurta): Turann sol tarafnda bulunan i ie iki kavisli ksmdr. Tular: Turann stne doru uzanan elif harfi eklindeki uzantlardr. Her zaman elif deillerdir. Bazen harf de deillerdir. Yanlarnda yer alan flama eklindeki kavislere zlfe denir. Kollar (hanere): Beyzelerin devam olarak saa doru paralel uzanan kollardr. Yukardaki blmlerin birbiriyle uyumu Osmanl padiahlarnn armas olan turay oluturur.

Resim 2.3: Tura almas

8. z (erik) Kanuni Sultan Sleymann bu turas ok baarl ve tannmtr. Estetik ve ssleme, motifler ile hat sanatnn uyumu en u noktadadr. Osmanl armas olan bu turalar asaleti simgeleyen trdendir.

41

UYGULAMA FAALYET

Fotoraf 2.24: znik inisi

RNEK ESER NCELEMES

slamiyet sonras Trk Sanat dnemine ait sanat eserinin ikonografik ve plastik adan zmlemesini yapmak. Bizim semi olduumuz sanat eseri Osmanl dnemi sanatna ait bir rnektir. Kullanlacak Ara ve Gereler ncelenecek dneme ait eserler Dnemle ilgili yazl, grsel bilgiler DVD, VCD nternet, galeri, mze kaynaklar Kalem, kat

42

1.

Aratrma Osmanl dneminde yaplm bir ini tabak. znik inisi.

2. Eserin Genel Tanm Eserin Dnemi: Osmanl dnemi Eserin ad : Tabak Yapm yl : 1525 3. Madde ve Teknik Ykseklik: (7,62 cm) evresi: (39,4 cm) Mavi seramik boya st srlanmtr. 4. Konu ini tabak, srlanm, znik yresi. 5. Figrlerin Durumu Tek renk ve tonlar kullanlarak yaplan kompozisyonda sslemeler ok ince bir ustalkla kullanlm. 6. Form ve na emberler ve dairesel formlar taban evresiyle uyumu salarken desen olarak gl kalmay beraberinde getiriyor. Motifler simetrik olarak kompozisyonda kullanlm. Taban ortasndaki biimsel gelerin kenardaki motif ve sslemelerle benzemesi uyumu ve oranorant yaklamna doru katkda bulunuyor. 7. z (erik) Estetik ve grsel olarak gzel bir rn planlanm. Konu yok. Ama kvrak ve esnek motif ve ssleme biimlerinden simetrik bir grnt oluturmak. Kompozisyon eletirisinin tesinde, ini taban o gnden gnmze salkl gelebilmi olmas boyann ve stndeki srrn kalitesine baldr.

43

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Bu faaliyet ile ilgili hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular cevaplayarak belirleyiniz. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Karahanllarda tula mimarisinin gelitii ve parlak dnemini yaad dnem aadakilerden hangisidir? A) IX. yy B) X. yy C) XI-XII. yy D) XIII. yy Trk mimarlndaki eyvanl medreselerin ilk rneklerine hangi Trk Devleti zamannda rastlanmtr? A) Karahanllar B) Gazneliler C) Osmanl D) Seluklu Gazneliler dneminde en nemli mimari eser nedir? A) Selimiye Camii B) Ulu Camii C) Leker-i Bazar Saray Camii D) Kutup Minar Camii Aadakilerden hangisi Osmanl dnemi Trk sanat dnemlerinden deildir? A) Klasik slp veya Yksek Devir (1501-1703) B) Rnesans Dnemi (14. 16. yzyl) C) Yeni Klasik slp (1874-1930) D) Lle slbu veya Lle Devri (1703-1730) Aadakilerden hangisi Osmanl eserlerinden deildir? A) Edirne, Selimiye Camii B) Bursa, Yeil Camii C) stanbul, Topkap Saray D) sfahan, Mescid-i Cuma DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Teste geiniz.

2.

3.

4.

5.

44

UYGULAMALI TEST
slamiyet sonras Trk sanat dnemlerine ait bir eser seerek nerilen ilem basamaklarna gre eseri inceleyiniz. Aadaki ilemleri tamamladnzda setiiniz sanat eserini incelemi olacaksnz.

Kullanlacak Ara ve Gereler

ncelenecek dneme ait eserler Dnemle ilgili yazl, grsel bilgiler DVD, VCD nternet, galeri, mze kaynaklar Kalem, kat

1. Aratrma Sanat ve eseri hakknda ayrntl bilgi yaznz. 2. Eserin Genel Tanm Eserin Dnemi Eserin ad Yapm yl 3. Madde ve Teknik Eserin ebatlar ve kullanlan malzeme, teknii 4. Konu Kitabe, ant, mezar, resim, figr, tapnaklar, heykel gibi 5. Figrlerin Durumu Eserde bulunan motifler, simgeler, insan ve hayvan figrlerinin durumu gibi 6. Form ve na Eserin kuruluunda bulunan kompozisyon elemanlarnn durumu; denge, hareket, ritim, k-glge 7. z (erik) Dnce ynnden deeri, esas uygulanmak istenen ierik

45

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Aratrma ve veri topladnz m? 2. Bilgilerinizi gzden geirdiniz mi? 3. Sanat eseri aratrmas yaptnz m? 4. Sanatnn adn, eserin adn, yapm yln aratrdnz m? 5. Madde ve teknik ynnden incelendiniz mi? 6. Konu ynnden incelediniz mi? 7. Figrlerin durumu ynnden incelediniz mi? 8. Form ve ina ynnden incelediniz mi? 9. z ynnden incelediniz mi? (ierik-yorum-yarg)

Evet

Hayr

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

46

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Bu modl ile ilgili hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular cevaplayarak belirleyiniz. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi slam ncesi Trk Sanat dnemlerindendir? A) Hunlar B) Gktrkler C) Uygurlar D) Hepsi Aadakilerden hangisi slam sonras Trk Sanat dnemlerinden deildir? A) Karahanllar B) Uygurlar C) Osmanllar D) Gazneliler Kitaplar ssleme, Osmanllarda hangi sanatn addr? A) Hat B) ini C) Tezhip D) Minyatr Aadakilerden hangisi Osmanl dnemi eseri deildir? A) Sultan Ahmet Camii B) Selimiye Camii C) Talhatan Camii D) II. Mahmut Trbesi lk Kurgan denen mezarlklara hangi dnemde rastlanmtr? A) Gktrk B) Uygur C) Hun D) Gazneliler

2.

3.

4.

5.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 6.

( ) Hun mezarlarnda bulunan koum takmlar dvme demir ve tun dkm teknii
ile yaplmtr.

47

7. 8. 9.

( ) Altay dalar ve evresi Trklerin kltr ve sanatnn balad merkezdir. ( ) Hun sanat in ve Yunan sanatndan etkilenmitir. ( ) Hun sanatnda yer alan en nemli sahneler, daha ok hayvan resimleri ve hayvan kavgalar ile nldr. ( ) Mezarlarda bulunan atlarn balar kble ynne gelecek ekilde yatrlarak sralar halinde dizilirdi. ( ) Uygurlarn duvar resimleri arasnda av sahneleri birinci planda gelmekteydi. ( ) Kurgan llerin at ve eyalar ile gmld mezarlklara denir. ( ) Pazrk kurganlarnda bulunan eyalar bize Uygur giyim kuam ve ss eyalar hakknda bilgi vermektedir. ( ) Uygurlarn minyatr resimleri ran ve Hint minyatrclnn kayna saylmaktadr. ( ) Uygur freskleri kltr tarihi bakmndan olduu kadar gerekilikleri dolaysyla rk antropolojisi bakmndan da nemlidir. ( ) Uygur Trkleri in sanatn yakndan tanm, slup ve teknik adan inlilerin etkisi altnda kalmtr. ( ) Uygur resimlerinde parlak renkler, zellikle koyu mavi ve krmz renkler kullanlmtr. ( ) Gktrklerin mimari yapsnda Hint mimarisinin etkisi grlr. ( ) Uygur heykel slubunda balangta heykeller 10 metreyi aan boyda iken zamanla insan boyuna kadar inmitir. ( ) Karahanllardan kalan en eski yaplar, kerpiten, tula mimariye geii gstermektedir. ( ) Talhatan Baba Camii tula mimarisinin en gzel rneklerindendir. ( ) Zerefan vadisi yaknndaki Tim'de bulunan Arapata Trbesi Gaznelilerden kalan en eski eserdir. ( ) Trk mimarisinde en eski kervansaraylar, Gaznelilerden kalm olup, bunlara ribat ad verilmitir. ( ) Karahanl keramiklerinde sslemeler, bir merkezden kaynaklanarak yaylr.

10.

11. 12. 13.

14.

15.

16.

17.

18. 19.

20.

21. 22.

23.

24.

48

25. 26. 27. 28. 29. 30.

( ) Gazneliler, konumlar gerei, Hint kltr ile ran arasnda bir kpr vazifesini de grmlerdir. ( ) Isfahan Mescid-i Cumas Gazneliler dneminin en nemli camisidir. ( ) Erken devir Osmanl Camilerinde Seluklu ve Trkistan etkisi grlr. ( ) Erken devir Osmanl Trbe mimarisinde, kare veya ok keli, kubbeli planlar yaygndr. ( ) III. Ahmet emesi klasik dnem eserlerindendir. ( ) 1871 ylnda stanbul'da Aksaray'da yaplan Valide Camii, Yeni Klasik slupta yaplm bir eserdir. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.

31.

Ynden yaplan keeler larn rnleridir.

dokuma tekniinin nde gelen

32.

Trklerin kutsal saydklar . , Hun sanatnn nde gelen hayvan figrleri arasnda yer alr. . Kitabeleri Trklerin en eski yazl edebi metinleridir. Bilinen en eski Trk alfabesi alfabesidir. Gktrklerde dikilen ilk kitabe vezir un hizmetlerini belirtmek zere onun adna dikilen kitabedir. Gktrklerde dikilen ikinci kitabe Bilge Kaan tarafndan kardei . in adn ebediletirmek iin diktirdii kitabelerdir. Trklerde heykel sanatnn balangc, Gktrklerde heykellerine dayanmaktadr. Maniheizm dini ..lar sava ve gebe bir ulus olmaktan karan en nemli etkendir. Uygurlarn duvar resimleri genellikle ..ve .. dininin metinleriyle ilgilidir. ., Asya'da kurulmu ilk slm Trk devletidir. lk Karahanl kubbelerinin hafife sivrilmesiyle, tipik . kubbesi ortaya kmtr.

33. 34. 35.

36.

37.

38.

39.

40. 41.

49

42.

Trk mimarlndaki eyvanl medreselerin ilk rneklerine , ..da rastlanlmaktadr. Bozkr kltrnden gei aamas olan Karahanllar dneminin en nemli edebiyat eserleri, Kagarl Mahmut'un "" ile Yusuf Has Hacip'in ""idir. Merv'deki nl Trbesi (1157), Seluklu trbe mimarlnn aheseridir. Osmanl mimarisi klasik dneminin en nemli mimar dr. Klasik dnemin en nemli eseri Edirne Camiidir. inileri stanbuldaki camilerde ska kullanlrd. Osmanlda kullanlan kitap ssleme sanatna .. denir. Perspektif derinlii olmayan Osmanl resimleme sanatna denir.

43.

44.

45. 46. 47. 48. 49.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Teste geiniz.

50

UYGULAMALI TEST
slam ncesi ve slam sonras sanat tarihi dnemlerine ait bir eser seerek nerilen ilem basamaklarna gre eseri inceleyiniz. Aadaki ilemleri tamamladnzda setiiniz sanat eserini incelemi olacaksnz.

Kullanlacak Ara ve Gereler

ncelenecek dneme ait eserler Dnemle ilgili yazl, grsel bilgiler DVD, VCD nternet, galeri, mze kaynaklar Kalem, kat

1. Aratrma Sanat ve eseri hakknda ayrntl bilgi yaznz. 2. Eserin Genel Tanm Eserin dnemi Eserin ad Yapm yl 3. Madde ve Teknik Eserin ebatlar ve kullanlan malzeme, teknii 4. Konu Kitabe, ant, mezar, resim, figr, tapnaklar, heykel gibi. 5. Figrlerin durumu Eserde bulunan motifler, simgeler, insan ve hayvan figrlerinin durumu gibi 6. Form ve ina Eserin kuruluunda bulunan kompozisyon elemanlarnn durumu; denge, hareket, ritim, k-glge 7. z (erik) Dnce ynnden deeri, esas uygulanmak istenen ierik

51

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Aratrma ve veri topladnz m? 2. Bilgilerinizi gzden geirdiniz mi? 3. Sanat eseri aratrmas yaptnz m? 4. Sanatnn adn, eserin adn, yapm yln aratrdnz m? 5. Madde ve teknik ynnden incelediniz mi? 6. Konu ynnden incelediniz mi? 7. Figrlerin durumu ynnden incelediniz mi? 8. Form ve ina ynnden incelediniz mi? 9. z ynnden incelediniz mi? (ierik-yorum-yarg) Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

52

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 Yanl Doru Doru Doru Yanl Doru Doru Yanl

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C A C B D

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 53 D B C C C Doru Doru Doru Doru Yanl Yanl Doru Yanl Doru Doru Yanl Doru Yanl

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru Yanl Doru Doru Yanl Doru Hun Geyik Orhun (Gktrk) Gktrk Tonyukuk Kltikin Balbal Uygur Mani Buda Karahanllar Seluklu Karahanllar Divan- Lgatit Trk, Kutadgu Bilig Sultan Sencer Mimar Sinan Selimiye zmik Tezhip Minyatr

54

KAYNAKA KAYNAKA
www.tugra.org www.archnet.org www.kultur.gov.tr Tarihte Trk Devletleri, Milliyet Yaynlar GOMBRICH, E. H., Sanatn yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992. ASLANAPA Oktay, Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989. TURAN Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992. DYARBEKRL, Nejat, Hun Sanat, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1972. YILMAZ, Tarcan, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, Sanat Tarihi Dernei Yaynlar, stanbul, 1998. NEY, Gnl, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1978. ORUHLU, Yaar, Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, Kabalc Yaynevi, stanbul,1998.

55