9 Koruma Kontrol Izleme 1

T U R GU T OD A B A I
e k i t a p
E L E K T R KK U V V E T L A K I M( 9 )
K o r u ma K o n t r o l v e z l e me1
* K o r u maS i s t e ml e r i n i n n c e l e n me s i * G S i s t e mi n i nA r a t r l ma s v e z ml e r * K o r u maS i s t e ml e r i n i nK o o r d i n a s y o n u * e b e k eK o r u ma s * G S i s t e ml e r i K o r u ma s * Mo t o r l a r d aD E t k i l e r i nN e d e nOl d u uH a t a l a r * K s aD e v r e l e r eK a r K o r u ma * K o n d a n s a t r Gr u p l a r n nK o r u n ma s * A r Ge r i l i meK a r K o r u maC i h a z l a r * K o r u maS i s t e mi S e i mR e h b e r i * A GS i s t e ml e r i n d eA r Ge r i l i meK a r K o r u ma * Y l d r md a nK o r u maS i s t e mi n i nT a s a r m * Y l d r md a nK o r u maS i s t e mi * o k S e v i y e l i K o r u mai i nGe r e k l i l i k l e r
T MMOB E l e k t r i kM h e n d i s l e r i Od a s
E MO Y A Y I NN O: E K / 2 0 1 1 / 1 1
ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I
ELEKTRK KUVVETL AKIM (9)
Koruma Kontrol ve zleme 1
TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -1-
o r u maK o n t r o l v e z l e me 9K
K o r u maK o n t r o l v e z l e me
3 3 4
Notlar Derleyen: Aydn Bodur Emre Metin
Notlar Yayna Hazrlayan: Aydn Bodur Hakk nl
M.Turgut Odabana Sayglarmzla
Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda belirtilen ABB, Schneider, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER -2Chevron, NAFVAC ve Siemensin hazrlad malat, Bakm, ODASI Montaj El kitaplarndan EMO iin derlenmitir.
9.1. Koruma Sistemlerinin ncelenmesi .................................................... 13 9.1.1 Giri ............................................................................................... 13 9.1.1.1. Koruma sisteminde olmas gereken artlar .......................... 13 9.1.1.2. Rlelerde olmas gereken nitelikler ...................................... 15 9.1.2. Sistemde bir hatann varolma kriterleri....................................... 16 9.1.2.1. ebeke zerinde bir hatann varolu kriterini oluturan etkenler.............................................................................................. 16 9.1.3. Koruma Cihazlar .......................................................................... 17 9.1.4. Koruma Sisteminin Tasarm ........................................................ 18 9.1.5. Koruma Sistemi almalar ......................................................... 19 9.1.5.1. G sisteminin aratrlmas.................................................. 21 9.1.5.2. Her bir uygulama iin zmler ............................................ 21 9.2. G Sisteminin Aratrlmas ve zmler .......................................... 23 9.2.1. G sistemi yaps ........................................................................ 23 9.2.2 Ntr Topraklama Sistemleri .......................................................... 27 9.2.2.1. Zorluklar ve seim kriterleri .................................................. 27 9.2.2.2. Ar gerilim seviyelerinin azaltlmas .................................... 28 9.2.2.3. Toprak hata akmnn azaltlmas .......................................... 29 9.2.2.4. Ntr izole sistem ................................................................. 30 9.2.2.5. Ntr diren zerinden toprakl sistemler ........................... 34 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -3-
9.2.2.6. Dk reaktans zerinden ntrn topraklanmas ................ 39 9.2.2.7. Kompanzasyon reaktans zerinden ntr noktasnn topraklanmas .................................................................................... 42 9.2.2.8. Ntr dorudan toprakl sistemler ....................................... 45 9.3. Koruma Sistemlerinin Koordinasyonu ................................................ 47 9.3.1. Koordinasyon lemleri ................................................................ 47 9.3.2. Koruma Koordinasyonu iin Gerekli Veriler ................................ 49 9.3.3. Koruma Koordinasyon Prosedr................................................ 50 9.3.4. Koordinasyon Zaman Aralklar .................................................... 50 9.3.5. Koruma Sistemlerinde Seicilik .................................................... 51 9.3.5.1. Akm Karakteristikli Seicilik ................................................. 54 9.3.5.2. Lojik Seicilik ......................................................................... 56 9.3.5.3. Ynl Koruma Seicilii ......................................................... 59 9.3.5.4 Diferansiyel Koruma Seicilii ................................................ 60 9.3.5.4. Kombine Seici Sistemler ...................................................... 63 9.3.6. Toprak Hatasnn zlenmesi ve Koruma ...................................... 63 9.4. ebeke Korumas ................................................................................ 69 9.4.1 Koruma Sistemi Gereklilikleri ....................................................... 69 9.4.2. Zaman Karakteristikleri ................................................................ 71 9.4.2.1 Sabit zaman karakteristii ..................................................... 71 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -4-
9.4.2.2. Ters Akm-Zaman Karakteristii ............................................ 71 9.4.3. Seicilik ........................................................................................ 74 9.5. G Sistemleri Korumas ..................................................................... 80 9.5.1. Tek Beslemeli G Sistemleri ....................................................... 80 9.5.1.1 Fazlar aras hata durumu ....................................................... 80 9.5.1.2. Faz-toprak hatas .................................................................. 81 9.5.2. ki Besleme Girili Sistemler. ........................................................ 86 9.5.2.1. Fazlar aras hatlar.................................................................. 86 9.5.2.2 Faz-Toprak hatalar ................................................................ 87 9.5.3. lave koruma fonksiyonlar .......................................................... 89 9.5.3.1. Kuplaj .................................................................................... 89 9.5.4. Ak Gzl ebekeler .................................................................. 92 9.5.5. Kapal Gzl ebekeler. ............................................................... 93 9.5.5.1. Diferansiyel Koruma ............................................................. 93 9.5.6.2.Ar akm koruma ve ynl lojik seicilik .............................. 94 9.6. BUSBAR Korumas ............................................................................... 96 9.6.1. Hata Tipleri Ve Koruma Fonksiyonlar ......................................... 96 9.6.1.1. Faz aras ve faz-toprak hatalar ............................................. 96 9.7. Transfrmatr Korumas .................................................................... 99 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -5-
9.7.1. Korumann Amac ........................................................................ 99 9.7.2. letmedeki Zorlanmalar ve Hata ekilleri .................................. 99 9.7.2.1 Ar yklenme ....................................................................... 99 9.7.2.2. Ksa devre ........................................................................... 101 9.7.2.3. Tank hatalar: ...................................................................... 101 9.7.3. Transformatrn Devreye Alnmas .......................................... 105 9.7.3.1. Transformatrde 3-faz ar akm korumas ....................... 107 9.7.3.2 Ksa Devre Korumas ............................................................ 109 9.7.4. Ynl Ar Akm Rlelerinin Aklanmas .................................. 112 9.7.4.1. Toprak hata ynl koruma ................................................. 112 9.7.4.2. Transformatr Diferansiyel Koruma ................................... 115 9.7.5. Transformatrlerde Toprak Hata Korumas .............................. 123 9.7.6. Transformatr Termik Ar Yk Korumas................................. 128 9.7.9.1. Gaz etkisiyle alan rleler................................................. 128 9.7.7. Transformatr Korumalar ile ilgili rnekler.............................. 131 9.8 Jeneratr Korumas............................................................................ 134 9.8.1. Jeneratr ve Jeneratr-Transformatr niteleri iin ................ 135 Koruma Rleleri ................................................................................... 135 9.8.1.1. Strator toprak hata korumas ............................................. 135 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -6-
9.8.1.2 Ynsz toprak hata akm rlesi ........................................... 139 9.8.1.3 Ynl toprak hata rlesi ...................................................... 140 9.8.1.4. Faz ksa devre korumas...................................................... 141 9.8.1.5. Jeneratrn diferansiyel korumas ..................................... 141 9.8.2. Jeneratr Korumas iin tavsiye edilen ayar deerleri............... 144 9.9. Motor Korumas ............................................................................... 145 9.9.1. Termik Koruma .......................................................................... 145 9.9.2. Rotor Blokaj Korumas ............................................................... 145 9.9.3. Ar Akm Korumalar ................................................................ 145 9.9.4. Toprak Hata Korumalar ............................................................ 146 9.9.5. Dk Gerilim Korumas ............................................................ 146 9.9.6. Motorun Diferansiyel Korumas ................................................ 146 9.9.7. Akm Dengesizlii Korumas ANSI 46 ......................................... 147 9.9.8. Motorda Meydana Gelebilecek Hata Tipleri ............................. 147 9.9.9. Besleme Sistemi Hatalar ........................................................... 148 9.10. Motorun Hatalar ........................................................................ 149 9.10.1 Faz faz ksa devreleri:.............................................................. 149 9.10.2. Ar Gerilimlere Kar Koruma................................................. 150 9.10.2.1 Ar Gerilimler ................................................................... 150 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -7-
9.10.3. Motordaki Hatalar. .................................................................. 151 9.11. Motorlarda D Etkilerin Neden Olduu Hatalar ............................ 153 9.11.1. Motor beslemesi ile ilgili hatalar. ............................................ 153 9.11.2. Motor iletmesi srasnda meydana gelen d hatalar . ........... 159 9.11.2.1. Motorun yol almas: ......................................................... 159 9.11.2.2. Motorun kilitlenmesi ........................................................ 159 9.12 Ksa Devrelere Kar Koruma ........................................................... 161 9.12.1. Genel Bak .............................................................................. 161 9.12.1.1. Termal davran ................................................................ 161 9.12.1.2. Elektro dinamik davran .................................................. 162 9.12.2. Sigortalar ................................................................................. 163 9.12.3. Manyetik Kesiciler ................................................................... 164 9.12.4. Ar Yke Kar Koruma ........................................................... 166 9.12.4.1. Ar yk rleleri (termal ve ya elektronik) ....................... 168 9.13. Kondansatr Gruplarnn Korunmas .............................................. 174 9.13.1 Hata Tipleri ............................................................................... 174 9.13.1.1. Ar yklenmeler .............................................................. 176 9.13.1.2. Ksa devreler ..................................................................... 176 9.13.1.3. Gvde hatalar .................................................................. 176 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -8-
9.13.1.4. Kapasitr eleman ksa devresi ......................................... 177 9.13.2. Kapasitr Gruplarnn Korunmas ile ilgili rnekler ................. 177 9.13.3. Ar Gerilimler ......................................................................... 179 9.13.3.1. Transiyen ar gerilimler : ................................................ 180 9.13.3.2. Standart gerilim ekilleri ................................................... 180 9.13.3.3. G frekansnda ar gerilimler ........................................ 181 9.14 Ar Gerilime Kar Koruma Cihazlar .............................................. 220 9.14.1. Koruma Seviyesi....................................................................... 220 9.14.1.1. Eklatrler veya kvlcm atlatclar ile koruma ................... 221 9.14.1.2. Parafudrlar ....................................................................... 223 9.15 Koruma Sistemi Seim Rehberi ........................................................ 229 9.15.1. Jeneratr Korumalar ............................................................... 229 9.15.1.1. Ntr dk deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin minimum koruma ..................................................... 229 9.15.1.2. Ntr dk deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin alternatif koruma sistemi ......................................... 231 9.15.1.3. Ntr dk/yksek deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin tavsiye edilen koruma sistemi ....................... 232 9.16. Kablolarn Ar Ykle Ksa Devreye Kar Korunmas ..................... 235 9.16.1. Kablolarn Ar Yke Kar Korunmas ..................................... 235 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -9-
9.16.2. Ksa Devreye Kar Koruma ...................................................... 239 9.16.3 Koruma (PE), Ntr (N) ve Epotansiyel Balant letkenleri ..... 247 9.16.3.1. Ntr letkenleri ................................................................. 247 9.16.4. Parafudrlarn Alak Gerilim Tesislerinde Yerletirilmesi.......... 254 9.17. AG Sistemlerinde Ar Gerilime Kar Koruma ............................... 258 9.17.1. Ar Gerilim Koruma Cihazlar ................................................. 261 9.17.1.1. Parametrelerin Aklanmas.............................................. 261 9.17.1.2.Yldrma ve Ar Gerilimlere Kar Koruma Sistemleri ...... 264 9.17.2. Yldrm Dearj ve Zamana Bal Olarak Yldrm Akmnn Geliimi ................................................................................................ 267 9.17.3. Yldrm Akmnn arj .............................................................. 274 9.17.4. Yldrm Koruma Seviyelerine gre Yldrm Akm Parametrelerinin Tayini ....................................................................... 279 9.18. Yldrmdan Koruma Sisteminin Tasarm ........................................ 280 9.18.1.Hasar Riskinin Tayini ve Koruma Elemanlarnn Seimi ............ 281 9.18.1.1.Risk ynetimi ..................................................................... 281 9.18.1.2. Risk tayinin esaslar........................................................... 281 9.19. Yldrmdan Koruma Sistemi ........................................................... 286 9.19.1. Harici Yldrmdan Koruma Sistemi .......................................... 288 9.19.1.1. Dner Kre Metodu geometrik elektriksel model.......... 289 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -10-
9.19.1.2. A (gz ) Metodu .............................................................. 295 9.19.1.3. Koruma As Metodu ....................................................... 296 9.19.1.4. at zerinde bulunan yaplar iin izole yldrm yakalama sistemleri ......................................................................................... 302 9.19.3. I max veya I imp Maksimum Akmlar ....................................... 304 9.19.4. Gerilim koruma saviyesi Up .................................................... 305 9.19.5. Akm Kapasitesinin Belirlenmesi .............................................. 306 9.19.6. (Up) Gerilim koruma seviyesinin tayini ................................... 309 9.20. ok Seviyeli Koruma iin Gereklilikler. ........................................... 310 9.20.1. Ar Gerilimlere Kar Koruma Cihazlarnn Seimi ve Tesis Edilmesi................................................................................................ 310 9.20.1.1. G besleme sistemleri..................................................... 310 9.20.2. SPDlerin Teknik Karakteristikleri............................................ 312 9.20.2.1. Maksimum srekli gerilim UC........................................... 312 9.20.2.2. Darbe akm Iimp ................................................................. 312 9.20.2.3. Nominal dearj akm In ................................................... 313 9.20.2.4. Gerilim koruma seviyesi Up ............................................. 313 9.20.2.5. Ksa devre dayanm kapasitesi .......................................... 314 9.20.2.6. UC geriliminde Akan akm sndrme kapasitesi Ifi ........... 314 9.20.3. Koordinasyon ........................................................................... 314 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -11-
9.20.4. TOV Gerilim............................................................................. 315 9.20.5. Deiik sistemler iin SPDlerin kullanm ................................ 315 9.20.5.1. SPD cihazlarnn TN sistemlerde kullanlmas ................... 316 9.20.5.2. TT sistemlerde SPD lerin kullanlmas ............................... 319 9.20.5.3. IT sistemlerde SPD lerin kullanlmas ................................ 321 9.20.6. SPDlerin balant hatlarnn uzunluu .................................... 324 9.20.6.1. IEC 60364-5-534 ye uygun olarak yaplan V eklinde seri balant ............................................................................................ 324 9.20.6.2. IEC 60364-5-534 e gre paralalel balama ....................... 325 9.20.6.3. Toprak tarafnda balant hatlarnn tasarm ................... 328 9.20.6.4. Faz tarafna kablo balant hatlarnn tasarm ................. 329 9.20.6.5. Kesitlerin deerleri ve darbe koruma cihazlarnn art korumas .......................................................................................... 330 9.20.6.6. Yldrmdan Koruma Blgesi Kavram................................ 332
9.1. Koruma Sistemlerinin ncelenmesi

9.1.1 Giri
Jeneratr, transformatr, kablo, hat gibi ebeke elemanlarnn birinde ksa devre veya izolasyon hatas sonucunda ark veya arza akmlarnn ve ar gerilimlerin yol aabilecei zararlar snrlandrmak veya en aza indirmek ve srekli bir ksa devrenin ebekenin genel iletmesi ve zellikle stabilitesi zerindeki etkileri ortadan kaldrmak iin hatal elemann veya ebeke blmnn olabildiince abuk devre d edilmesi gerekmektedir. Hatal elemann veya ebeke blmnn otomatik olarak devre d etmek ilemi koruma sistemleri vastasyla yaplr. Sz konusu koruma sistemleri ana balklar olarak, ebekenin hat, kablo, jeneratr veya transformatr gibi ebekenin bir blmn veya tamamn devaml olarak gzeten ve ebekedeki akm ile ebeke tarafndan beslenmekte olan rleler topluluunu kapsamaktadr. zlenen ksmda hata olutuunda ayarlanan deerlerin zerindeki rleler iletmeye girer ve bu durumda dzenlenmesi gz nne alnan sisteme bal kontaklar dizisi alp veya kapanmak suretiyle eleman devreye balayan anahtar aarak, hatal blmn devre d olmas salanr. Koruma sistemlerinin iletim datm ebekesinde olduu gibi endstriyel ebekelerin gvenilir bir ekilde iletilip korunmasnda da ok nemli bir yeri vardr. 9.1.1.1. Koruma sisteminde olmas gereken artlar
1. Gvenilir bir ekilde yaplm bir koruma sistemi, hatann meydana geldii ebeke blmn kesinlikle devreden karmal; hatal blmn haricindeki ebeke blmleri devrede kalarak TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -13-
iletmeye devam etmelidir. Ksaca dier blmlere ait anahtarlar kapal olarak devrede kalma artyla sadece hatal cihaz veya blm evreleyen anahtarlar almaldr.
ekil 9.1. Genel ebeke yaps
ekil 9.1de sadece L11 ve L12 hatlarnda ksa devre olursa L11 ve L12 anahtarlarnn almas gerekir. Koruma sistemindeki dier anahtarlardaki alma gereksiz ama olacaktr. Koruma sisteminin sadece hatal eleman semeyi baarrsa bu koruma sistemine seici koruma sistemi denir. Bir koruma sistemi gvenilir olmal yani gerekli olan durumlarn hepsinde alabilmeli ve ayn zamanda seici nitelikte olmaldr. 2. Koruma sisteminin olabildiince ksa sre iinde almas gerekmektedir. Oluabilecek zararlarn en aza indirilmesi iin arkl ksa devrelerin alma srelerini olabildiince azaltmak gerekir. Bundan baka ou kez 1-faz toprak arasnda balayan arkn gelierek baka fazlara da gemeye zaman bulmasn nlemek gerekir. zellikle ksa devrelerin abuk giderilmesi, iletim ebekelerinde stabiliteyi salamada en etkin yol olmaktadr. 3. Bir koruma sisteminin davran, ebekenin yapsndan olabildiince bamsz kalmal, manevra serbestlii salamal ve ayar deiiklikleri gerektirmeden buklajlara, paralel balamalara besleme deiikliklerine elverili olmaldr. Koruma sistemlerini ebeke yapsnn deiimlerine olabildiince duyarsz yapmaya aba gstermelidir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -14-
4. Sistemlerin belirlenen deerlerden ve srelerden fazla olmamak kaydyla ar yklere duyarsz kalmas istenir. Eer ar yklenme sresi uzar ve cihazlarda tahribatlara yol aabilecek termik snmalar meydana gelmesi durumunda bu snma ani amal rleler deil de termik koruma rleler veya ters zamanl rleler tarafndan izlenmeli ve gerekli ama kumandas verdirilmelidir. 5. Koruma sistemi ksa devre akmlarnn iddetleri, cinsi ve hata yeri nerede olursa olsun ilemek zorundadr. Baz durumlarda ksa devre akmnn deeri normal akm deerinden daha dk olabilmektedir. Hata yeri nerede olursa olsun ebekenin her trl iletme artlar altnda hatann giderilmesini salamak iin sistemin duyarllnn yeterli seviyede olmas gerekmektedir. Bununla beraber rleleri minimum ksa devre altnda duyarl yapmak verimsiz ve stelik ok az yarar salamaktadr. 6. letmenin devreye almasn uzatan ya da zorlatran ve hi bir fayda salamayan bir ebeke paralanmasna yol amamak iin asenkron bir alma srasnda gerilimler, akmlar ve glerde kendini gsteren salnmlara duyarsz kalnmas gerekir. 9.1.1.2. Rlelerde olmas gereken nitelikler
1. Olabildiince basit ve salam olmal, 2. Hzl olmal, 3. Olduka az bir tketimi olmaldr. Bu zelliin rlerin ebekeye balantsn salayan transformatrler zerinde byk etkileri vardr,
4. Bir ksa devre annda ortaya kabilen en kk akmlar ve en dk gerilimlerin etkisinde bile doru almak iin yeterli duyarlla sahip olmal, 5. Atrma ilemlerini gerekletirmelidir. tehlikeden uzak kontaklarla
9.1.2. Sistemde bir hatann varolma kriterleri

eitli koruma sistemleri ile bu sistemleri meydana getiren rlelerin salamas gereken artlarn belirlenmesinden sonra bunlarn gerekletirilmesinden nce rlelerin koruduklar ksm zerindeki bir ksa devreyi veya hatay ortaya karabilmeleri iin duyarl olmak zorunda kalacaklar byklk veye byklkleri belirlemekle ie balanr. Bir hatann meydana gelmesi, doal olarak gz nne alnan elemana ait gerilim ve akmlar az yada ok deitirmeleri ile grlr. fazl bir cihazda ebeke durumunun niteliini belirlemekte kullanlan sadece 3-faz ntr gerilimi, 3-faz aras gerilimi ile fazlardaki 3-akm olduundan, rlelerin zerine etki yapan byklklerin bu akmlar ve gerilimlere zorunlu olarak bal kalmalar gerekir. 9.1.2.1. ebeke zerinde bir hatann varolu kriterini oluturan etkenler
1. Bir ksa devre ar akmlar ve gerilim dmeleri ile anlalr. Bu iki etken yeterince gvenilir kriterler oluturmamaktadr. Her hata ar akmlara yol amaz. Ar akmlar ve gerilim dmeleri motorlarn yolalmas veya transformatrn enerjilendirilmesi gibi durumlarda hi bir hata yok iken kendini gsterebilir.
2. Bir devre elemannn grnen empedansndaki deime deerlendirilerek yukardaki iki etken birletirilebilir. rnein L1 fazna ait faz-ntr gerilim ve akm U L1 , I L1 ve L2 fazna ait fazntr gerilim ve akm U L 2 , I L 2 olduunda 1 ve 2 fazlarna ait empedanslar
U L1 U L 2 ile belirlenir. Bir hata halinde grnen I L1 I L 2
empedans yk deiimi sonucu olabilenlerden daha byk ve ani bir azalmaya urar. Bu kriter hata var olu kriteri olarak benimsenmektedir. 3. Her dengesiz arza, gerilimler ve akmlarda doru, ters ve sfr bileenleri ortaya karmaktadr. Hatal fazlardaki gerilim dmesine karlk gerilimlerin ters ve sfr bileenleri hata yerinde maksimum deerler almaktadr. 4. Genel olarak hatasz ebekenin bir elemanndaki kapasite akmlar ve mknatslanma akmlar gibi paralel akmlar, iletme akmlar ve ksa devre akmlar yannda kktr. Normal almada bir elemann veya devrenin kndaki I 2 akm giriteki I 1 akmna baz durumlarda evirme oran fark ile yakn olacaktr. Buna karlk bir elemanda veya devrede bir hata meydana gelirse I 2 ile
I 1 akmlarnn geometrik fark byk olacak ve bu zellik bir

hatann belirlenmesi iin kullanlacaktr. 5. Giri ve k arasndaki g ynnn deimesi de etkenlerdendir.
9.1.3. Koruma Cihazlar

Elektriksel tehlikelere kar insan hayatnn korunmasna katkda bulunur, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -17-
Ekipmanlarn hasara uramasn nler (OG baralarnda meydana gelen 3-faz ksa devrede 1 saniye iinde 50 kg bakr erir ve ark merkezindeki scaklk 100000C yi aar). Ekipmanlar zerindeki termal ,dielektrik ve mekanik zorlanmalar snrlandrr. Komu tesisleri korur (rnein komu devrelerdeki endklenen gerilimleri azaltr). Bu maksatlara ulamak iin, koruma sistemi hzl gvenilir olmal ve seicilii salamaldr. Koruma sistremi aktif hale gelmeden nce hata, meydana geldiinden; baka bir deyile hata meydana geldikten sonra koruma sistemi harekete getiinden, koruma sistemi, hatann etki sresini ksaltarak etkilerini snrlandrr. Bundan dolay koruma sistemi bozunmalar nleyemez, sadece etkileri ve etki sresini snrlandrr. Koruma sisteminin seimi zellikle enerjinin sreklilii ve elde edilebilirlii ile elektrik besleme emniyeti arasnda teknik ve ekonomik nedenlerle sk sk karlatrma yaplarak gerekletirilir.
9.1.4. Koruma Sisteminin Tasarm

Bu adm batan aaya g sisteminin yapsna uyumu ve buna uygun koruma sisteminin elemanlarnn seimini kapsamaktadr. Koruma sistemi ekil 9.2de grld gibi aada aklanan elemanlardan meydana gelmektedir.
ekil 9.2. Koruma sistemi
Akm ve gerilim l sensrleri hatay alglamak iin gerekli verileri salar Koruma rleleri g sisteminin elektriksel durumunu srekli izleyerek ve deerlendirerek hatal blm ayrmak iin gerekli atrma kumandasn verir. Kesici veya sigorta kontaktr kombinasyonu gibi anahtarlama elemanlar gerekli amay ve ayrmay salar .
9.1.5. Koruma Sistemi almalar

G sistemlerinin ve makinalarn ana hatalarn etkilemesine kar koruma yapmas iin cihazlarn belirlenmesi ilemidir. Balca hatalar: Faz aras ve faz-toprak ksa devresi
Ar ykler Dner makinalarn kendisinden kaynaklanan hatalardr. Koruma sistemi almalarnda aada aklanan parametreler mutlaka gz nne alnmaldr. G sisteminin yaps eitli iletme ekillerinde sistem davran, Ntr topraklama sistemleri, G kaynaklarnn karakteristikleri (ebeke ksa devre gc, transformatrn gc ve ksa devre gerilimi, jeneratrlerin gc, subtransiyen, transiyen ve senkron reaktanslar, OG motorlarnn gc ve yol alma akm deerleri gibi) ve hata halinde hata akm zerine katklar, letmenin sreklilik gereklilikleri... Koruma nitelerinin ayarlarnn belirlenmesi ve koruma sisteminin oluturulmas Her bir koruma nitesi iletme ekillerinin tamamnda mmkn olan en iyi iletmeyi salayacak ekilde ayar edilmelidir. En iyi ayarlama deerleri tesisdeki eitli elemanlarn detayl karakteristikleri esa alnarak yaplan hesaplamalarn sonucunda belirlenir. G sistemleri iin koruma sisteminin oluturulmas iki blmden oluur: Blm 1. G sisteminin aratrlmas Blm 2. Her bir uygulama iin zmler
9.1.5.1. G sisteminin aratrlmas
Bu blm, koruma sisteminin gerekletirilmesi iin gerekli bilginin ortaya karld teorik bir blmdr. Aadaki ksmlar kapsar G sisteminin yaps: OG g sistemlerinde kullanlan ana yapnn belirlenmesi. Ntr topraklama sistemi: OGde kullanlan ntr topraklama sisteminin ve seim kriterlerinin belirlenmesi. Ksa devre akmlar: Ksa devre akmlarnn karakteristiklerinin, ksa devre akmlarnn miktarlar ve elektrik elemanlar zerindeki etkilerinin belirlenmesi. l sensrleri: Akm ve gerilim iin kullanlan l transformatrlerinin karakteristiklerinin g ve duyarllk seviyelerinin belirlenmesi. Koruma fonksiyonlar: koruma nitelerinin fonksiyonlarnn ve ANSI kodlarn belirlenmesi. Koruma cihazlarnn seicilii: etkili hata ayrmay salayacak tekniklerin belirlenmesi gibi aamalar ihtiva eder. 9.1.5.2. Her bir uygulama iin zmler
Bu blm, her bir uygulamada karlalan hata tipleri zerinde pratik bilgileri salayacaktr. Uygulamalar: G sistemleri Busbarlar TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -21-
Hatlar ve kablolar Transformatr Motorlar Jeneratrler Kapasitrler Koruma nitelerinden oluur. imdi g sistemlerinin aratrlmas ve zmlerin belirlenmesine detayl olarak girebiliriz.
9.2. G Sisteminin Aratrlmas ve zmler

9.2.1. G sistemi yaps
G sisteminin eitli elemanlar farkl ekilde dzenlenir. Yaplanmann ortaya kard karmaa enerjinin elde edilebilirlii ve yatrm maliyetlerini belirler. Belirlenen uygulama iin yapnn seiminde teknik gereklilikler ve maliyetler arasndaki ticari gereklilikler esas alnr.
Tablo 9.1. Sistem yaplar
G sistemindeki yaplar aada verilmektedir. Bunlar TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -23-
Radyal sistemler, Tek tarafl besleme, kili tarafl besleme, Paralel besleme, ki baral ikili besleme, Gzl sistemler, Ak gzl, Kapal gzl, g retimli sistemler, Normal g retimi, Kaynak deitirme,
ekil 9.3. Radyal besleme sistemleri
ekil 9.4. Paralel besleme sistemi
ekil 9.5 ki busbarl besleme sistemi
ekil 9.6 Gzl besleme sistemleri
ekil 9.7 enerji retimi ile besleme sistemi
9.2.2 Ntr Topraklama Sistemleri

Ntr noktas tipine (kapasitif, omik ve endktif) ve ntr empedans ZN deerine gre 5 farkl metotla topraklanr.
ZN
ntr ve toprak arasnda hrhangi bir balantnn olmad
izole ntr
Z N olduka yksek deerli diren zerinden ntr ile toprak

arasnda balantnn yaplmas
Z N genellikle dk deerli endktans zerinden ntr ile toprak

arasnda balant yaplmas
Z N sistem kapasitansn kompanze edebilmek iin kompanzasyon

reaktans zerinden ntr ile toprak arasnda balantnn yaplmas
ZN
0 Ntrn topraa dorudan balanmas
9.2.2.1. Zorluklar ve seim kriterleri
Seim kriterleri bir ok faktr kapsar: G sistemi fonksiyonlar, ar gerilimler, hata akm gibi teknik gereklilikler, letme sreklilii, bakm gibi iletmeye ynelik gereklilikler, Emniyet, Yatrm ve iletme giderleri gibi maliyetler,
Yerel ve ulusal uygulamalar, 9.2.2.2. Ar gerilim seviyelerinin azaltlmas
ekil 9.8 Toprak hatas durumunda g sisteminin edeer emas
Ar gerilimler, malzemelerin izolasyonunda dielektrik bozulmasna ve sonuta ksa devreye yol aar. Ar gerilimlerin birka orjini vardr: Enerji iletim sistemlerinin maruz kald ve kullanclarn besleme noktalarna kadar etkili olan yldrm ar gerilimleri, Rezonans ve ferro rezonans gibi kritik durumlarn ve ama kapama olaylarnn neden olduu ar gerilimler, Toprak hatasndan dolay ortaya kan ar gerilimler.
9.2.2.3. Toprak hata akmnn azaltlmas (ekil 9.8 Ik1) ok yksek deerde meydana gelen hata akmlar: Hata yerinde oluan ark tarafndan hasarlara, zellikle dner makinalarda manyetik devrenin erimesine, Kablo ekrannn termal dayanmna, Topraklama direncinin byklne, Yaknlardaki telekomnikasyon devrelerindeki endksiyona, Akta bulunan iletken blmlerin potansiyel altnda kalmasndan dolay insan hayatnda tehlike meydana gelmesine neden olur .Genellikle 2-tip ntr topraklamas zerinde durulur: zole ntr, burada ntr zerinden toprak hata akmnn ak ortadan kaldrlrken ok yksek ar akmlar meydana gelir. Dorudan topraa balanan ntr, ar gerilimlerin azalmasna karlk yksek toprak hata akmlar meydana gelir. letme gerekliliklerine gelince, kullanlan ntr topraklama metoduna gre: Birinci hatadan sonra srekli iletme mmkn olabilir veya olmayabilir, Dokunma gerilimleri farkldr, Korumann seicilii uygulama iin zor veya kolay olabilir . Bu zmler arasnda en sk kullanlan ntr noktasnn empedans zerinden topraklanmasdr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -29-
Tablo 9.2. Ntr topraklama sistemlerinin karlatrlmas
9.2.2.4. Ntr izole sistem
Blok diyagram l ve koruma cihazlarnn haricinde ntr noktasnn topraa balants yoktur. alma Teknii Bu g sistemi tekniinde , Faz toprak hatas hatasz fazlar zerinden akan ok dk akm retir. (ekil 7.9)
ekil 9.9. zole sistemlerde kapasitif toprak hata akmlar
Hat akm Ik1 = 3 C w V burada : TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -30-
V faz-ntr gerilimi, C fazlarn faz-toprak kapasitanslar ve w g sisteminin asal frekansdr w = 2 p f Ik1 hata akm birka amperden farkl olmamak kaydyla herhangi bir zarara neden olmadan prensip olarak uzun sre kalabilir (150
mm2 kesitte XLPE ve kapasitans 0,63 mikroF/km 6kV kabloda yaklak 2 A/km). Birinci hatada sistemin veya hatal ksmn devre d
edilmesine gerek yoktur. Bu zm iletme sreklilii iin bir avantaj salar . zolasyon hata kaldrlmad srece izolasyon izleme cihaz veya ntr gerilimi yer deitirme koruma nitesi (ANSI 59N) tarafndan srekli olarak izlenmelidir. (ekil 9.10)
ekil 7.10. zolasyon izleme cihaz (IMD)
Sonraki hata olumasn beklemeden hatal fiderin hzla otomatik olarak belirlenmesi ve operatr tarafndan devre d edilmesi gerekir. Eer birinci hata temizlenmemise, dier fazda ikinci bir hata meydana geldiinde iki faz toprak ksa devresi meydana gelecek koruma sistemi tarafndan hatal blm/blmler devre d edilecektir. Avantaj Bu sistemin temel avantaj otomatik atrma yaptrmayacak seviyede dk hata akm meydana geldiinde iletme srekliliinin salanmasdr. kinci hata halinde hatal blm/blmler devre d edilir. Sakncalar Eer ar gerilimler ok yksek ise hatann almamasndan dolay elimine edilemesi balca sakncalar tekil eder. Ayrca bir faz topraklandnda, dier fazlar topraa gre gerilim g frekansnda faz aras gerilim deerine ykselir. Bu ise ikinci hat ihtimalini arttrr. Bu gz nne alndnda faz-toprak izolasyon gerilimi, faz-faz gerilim deerine ykseltilirse byk oranda yatrm maliyetleri artar. zolasyonun birinci hatann oluundan sonra mutlaka izlenmesi gerekmektedir. Bakm departman tarafndan birinci hatann yerinin hzla belirlenmesi gerekmektedir. Birinci hatada koruma seiciliinin salanmas ok zordur. Ferrorezonans tarafndan ar gerilim oluma riskleri vardr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -32-
Koruma fonksiyonu Hatal fider ANSI 67N ynl toprak hata koruma nitesi tarafndan alglanr, (ekil 9.11)
ekil 9.11. Ynl toprak korumasnda alglama
ekil 9.11deki diyagram rezidel akm ve gerilim arasnda hatal fider ve her bir salam fiderde faz yer deitirme asn karlatrarak seici uygulamay gstermektedir. Akm ekirdek dengeli akm transformatr vastasyla llr ve atrma eik deerleri Gereksiz amay nlemelidir, Dier fiderlerin kapasitif akm deerlerinden daha az olacak ekilde ayarlanr.
Uygulamalar Bu zm iletme sreklilii gerektiren endstriyel g sistemlerinde sklkla kullanlr. 9.2.2.5. Ntr diren zerinden toprakl sistemler
Blok diyagram Ntr noktas bir diren zerinden toprraa balanr. letme teknii G sisteminin bu tipinde, omik empedans Ik1 toprak hata akmn snrlar ve bu sistemde de ar gerilimler meydana gelir. Ancak, koruma nitesi hatal blm/blmleri devre d brakr. Dner makinalar besleyen g sistemlerinde, 15-50 A aras toprak hatas akm oluacak ekilde diren deeri hesaplanr. Bu dk akm deeri, kolay alglamay salamak ve toprak kapasitans akm deerinin iki katna eit veya daha fazla olmaldr ( I RN 2.I C ) . I C g sistemindeki toplam kapasitif akmdr. Datm sistemlerinde, kolayca alglamay salamak ve yldrm gerilimlerinin topraa ak salanabiliyorsa 100-300A gibi yksek deerler kullanlabilir. Avantajlar Bu sistem dk hata akm ve tatmin edici ar gerilim boalmas arasnda iyi bir uyumluluk salar, Faz-toprak gerilimi iin faz aras gerilim izolasyon deeri salamaya gerek yoktur, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -34-
Koruma niteleri basit ve seicidir ve akm snrlandrlmtr, Sakncalar Hatal fiderin iletme sreklilii ortadan kalkar ve toprak hatalar mutlaka hata meydana geldikten sonra mmkn olduu kadar abuk ve hzl bir ekilde hatal blm/blmler devre d edilir. Daha yksek gerilim ve akm deerlerinin snrlandrlmasna karlk topraklama direncinden dolay daha yksek maliyet ortaya kar . Ntrn topraklamas Eer ntr noktasna girilebiliyorsa dier bir deyimle sarglar yldz bal ise, topraklama direnci ntr ile toprak arasna balanabilir. Veya 1-fazl transformatr zerinden sekonder sarglar zerine edeer diren balanabilir (ekil 9.12 ve ekil 9.13)
ekil 9.12 . Ntr ve toprak arasna dorudan diren balanmas
ekil 9.13. Ntr ve toprak arasna 1-fazl transformatrn sekonder sargs zerinden diren balanmas
Ntr girilemez ekilde dier bir deyimle sarglar gen bal ise veya koruma sistemi aratrmas sonunda uygunsuzluk grlrse aada aklanan ekillerde suni ntr noktas oluturulur. Baralara sfr bileen jeneratr balanr. Bu ok dk deerde sfr bileen reaktansl zel bir transformatrden oluturulur. Bunlardan birincisi primer ntr dorudan toprakl ve gen sarg ularna snrlandrc diren balanan yldz-gen transformatrden oluur. (AG izolasyonu, en pahal zm ekil 7.14)
ekil 9.14. Topraklama transformatrnn primer yldz dorudan toprakl sekonder gen sarglar arasna diren balanarak gerekletirilen suni ntr topraklamas
Yldz-gen topraklama transformatrnn primer ntrnn diren zerinden topraklanarak ve gen sargs kapatlarak yaplan uygulama eklidir (YG izolasyonu ekil 7.15) TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -36-
ekil 7.15. Primer sarg ntr noktasnn diren zerinden balanara k gerekletirilen suni ntr topraklamas
Koruma fonksiyonlar Dk deerdeki Ik1 hata akmnn alglanmas iin faz ar akm fonksiyonundan baka koruma fonsiyonu gereklidir. (ekil 7.16)
ekil 9.16. Toprak hata koruma zmleri
Bylece toprak-hata koruma fonksiyonlar hata akmlarn alglar . ekildeki gibi: 1- koruma fonksiyonu dorudan ntr topraklama balants zerine yerletirilir (1). TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -37-
2- veya 3 akmn vektr toplam tarafndan llr, bunlar: 2.1- koruma nitelerini besleyen 3 adet akm sensrdr (2), 2.2- daha yksek dorulukta alt iin tercih edilen toroidal akm tranformatrdr (3). Atrma eik deeri aada aklanan iki kurala uygun olarak ve RN empedansna bal olarak sfr bileen empedans gz nne alnarak hesaplanan Ik1 toprak hata akmna gre ayarlanr. Burada: Ayar deeri > koruma nitesinden aa g sisteminin kapasitif akmnn 1,3 kat, Maksimum toprak hata akmnn %10-20 arasnda deere ayarlanr. lave olarak, eer alglama iin 3-akm transformatr kullanlrsa, akm teknolojisi bak asndan, ayar deerleri aadaki beklenmeyen balant hesaba katlarak akm transformatr deerinin %5-30 deeri arasnda gerekletirilir. Bu beklenmeyen durumlar: Transiyent akm asimetrisi, Akm transformatr satrasyonu, Performansn dalmas. Uygulamalar Genel ve OG datm sistemlerinde uygulanr .
9.2.2.6. Dk reaktans zerinden ntrn topraklanmas
Blok diyagram Ntr noktas bir endksiyon bobini zerinden topraa balanmtr. 40 kVun zerinde g sistem gerilimleri iin, endksiyon bobininin kullanm hata halinde s emisyonundan dolay ortaya kan zorluklardan dolay dirence tercih edilirler. (ekil 7.17) .
ekil 9.17. Dk deerde reaktans zerinden ntrn topraklanmasnda akm dalm
letme teknii G sisteminin bu tipinde, endktif empedans Ik1 toprak hata akmn snrlandrr ve ar gerilimlerin azaltlmasn salar. Ancak koruma niteleri ilk hata ortaya ktnda hatal blm/blmleri mutlaka atrmaldr. Ama /kapama darbelerini ve allamann basitliini salamak iin ILN akm G sisteminin IC toplam kapasitif akmndan ok daha fazla olmas TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -39-
gerekir. Datm sisteminde darbe eklindeki ar gerilimleri nlemek ve hata alglamasnda basitlii salamak iin 300-1000 A gibi yksek akm deerleri kullanlr. Avantajlar Bu sistem, hata akmlarnn byklklerini snrlandrr. G sisteminde snrlanan akm toplam kapasitif akmdan daha fazla ise seici koruma kolayca salanr. Reaktans bobini dk diren deerine sahip olduundan yksek deerde termal enerji yaylm olmad iin reaktans bobinin boyutlar kk olur Yksek gerilim sistemlerinde, diren zerinden topraklamaya gre daha dk maliyette olur. Sakncalar Hatal fiderin srekli olarak serviste kalma durumu ortadan kalkar. Toprak hatas meydana geldiinde mmkn olduu kadar abuk hatal blmn/blmlerin devre d edilmesi arttr. Hatal blmn almas srasnda g sisteminin kapasitans ve reaktans bobini arasnda meydana gelen rezonanstan dolay ok yksek deerde transiyen ar gerilimler meydana gelir. Ntrn topraklanmas Eer ntr noktasna girilebiliniyorsa yani sarglar yldz balanmsa, topraklama reaktans dorudan ntr noktas ile toprak arasna balanabilir.
Sistem sarglar gen bal ise balant yaplabilecek suni ntr noktas oluturabilmek iin ana k baralarna sarglar zigzag bal topraklama transformatr yerletirilir (ekil 7.18).
ekill 9.18. Reaktans bobinini balamak zere sarglar zigzag olan topraklama transformatr zerinden suni ntr noktasnn kurulmas
Sargnn iki blm arasndaki empedans ncelikle endktif olup dk deerdedir. 100A deerininde snrlandrma yapar. Snrlandrc diren reaktans bobini ile toprak arasndaki hata akmnn bykln azaltmak iin ilave olarak balanabilir.(YG tesisleri ).
Uygulamalar Genel datm ve OG endstriyel datm ebekelerinde (birka yz Amper deerinde akmlar) uygulanr.
9.2.2.7. Kompanzasyon reaktans zerinden ntr noktasnn topraklanmas
Blok diyagram G sisteminin toplam faz-toprak kapasitansn sndrecek ve hata meydana geldiinde toprak hata akmn sfra yakn tutacak deerde reaktans bobini seilir. (ekil 7.19)
ekil 9.19. Ntr kompanzasyon reaktans zerinden toprakl g sisteminde oluan toprak hata akmlar
letme teknii Bu sistem g sistemindeki kapasitif akm kompanze etmek iin kullanlr. Hata akm aada aklanan devre akmlarn toplamdr. Bunlar: Reaktans topraklama devresi, Hatasz fazlarn topraa gre kapasitanslar .
Akmlar Onlardan birisi endktif (topraklama devresinde ) Dieri kapasitifse (hatasz fazlarn kapasitansndan dolay dieri kapasitifse) birbirini kompanze ederler . Bunlar kar fazda toplanrlar . Pratikte bobinin zayf direncinden dolay , dk omik karakterli akm vardr. (ekil 7.20).
ekil 9.20. Toprak hatas srasnda akmlarn vektr diyagram
Avantajlar Faz toprak kapasitans yksek olsa dahi, sistem hata akmn azaltr. Kalc olmayan toprak hatalarnn kendiliinden snmesi avantajlardan biridir. Hata yerinde dokunma gerilimi snrlandrlr. Kalc hata durumunda tesis serviste kalr. Birinci hata bobin zerinden akan akm alglanarak belirlenir.
Sakncalar Kompanzasyonun adaptasyonunu salamak iin reaktans bobinde yaplacak deiiklik gereklilikleri reaktans topraklama maliyetlerini arttrr. nsan ve ekipman iin hata sresi boyunca oluacak rezidel gerilimin tehlikeli olup olmadnn mutlaka kontrol edilmesi gerekir. G sistemi zerinde transiyent ar gerilim riskleri vardr. Birinci hata meydana geldiinde sistem srekli gzlenmelidir. Birinci hata ortaya ktnda hatal blm tespit edip seici koruma yapmak ok zordur. Koruma fonksiyonu Hata alglamasnda rezidel akmn aktif bileeni esas alnr. Hata g sistemi boyunca rezidel akmlar meydana getirir, fakat hatal devre zerinden sadece omik karakterli rezidel akm akar. lave olarak, koruma niteleri kendi kendine srekli yanp snen ark durumunu izlemelidirler. Topraklama reaktans ve sistem kapasitans sndrldnde (3 LN C w2 = 1) Hata akm en az deerde olacak Hata akm omik karakterli olacak Hata kendiliinden snecektir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -44-
Kompanzasyon reaktans sndrme bobini veya Petersen bobini olarak adlandrlr. Uygulamalar Yksek kapasitif akml OG datm ve genel datm ebekelerinde uygulanr. 9.2.2.8. Ntr dorudan toprakl sistemler
Blok diyagram Ntr iletkeni sfr empedans zerinden topraa balanmtr. letme teknii
ekil 9.21. Ntr dorudan toprakl sistemlerde toprak-hata akmlar
Ntr noktas herhangi bir empedans olmakszn topraa balanmsa, Ik1 faz-toprak hata akm pratik olarak faz-toprak ksa devre akmna eit olur. Ve bundan dolay ok yksek deerdedir. (ekil 7.21). lk hata ortaya ktnda hemen hzl bir ekilde hatal blm/blmler devre d edilir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -45-
Avantajlar Bu sistem toprak hatas ar gerilimlerini nlemek iin ideal bir sistemdir. Ekipmanlarn izolasyon seviyesi faz-ntr gerilimine gre belirlenir. zel koruma nitelerine vetertiplerine ihtiya yoktur. Toprak hatasnn giderilmesi iin normal faz ar akm koruma niteleri kullanlr. Sakncalar Bu sistem yksek hata akmlarnn yol at maksimum hasar ve bozunmalarn ortaya kardu sakncalar haizdir. Hatal fider hemen devre d edilir. Hatal iletme blm iin servis sreklilii sz konusu deildir. Meydana gelen dokunma gerilimleri ok yksek olduundan hata srasnda personel iin hayat tehlikesi ok yksektir.
9.3. Koruma Sistemlerinin Koordinasyonu

Elektrik g retim tama ve datm sistemlerinde besleme noktas ile hatann olutuu nokta arasnda iki veya daha fazla koruma cihaznn bal olduu durumlarda hata yerine en yakn koruma cihaznn alarak sadece hatal blm devre d etmesi gerekir. Hatal noktann st, yani besleme tarafndaki koruma cihazlarnn, hatal blm kesmesi gereken koruma cihaznn herhangi bir nedenle ama yapmad durumlarda, destek korumasn salayacak ekilde dizayn edilmelidir. Bu koruma tarz seici koruma olarak adlandrlr. Sistemdeki gerekli koruma artlarn salamak iin koruma cihazlar seicilik gerekliliklerini gz nne alnarak minimum ksa devre akm deerlerine ve minimum srede atrma yapacak ekilde dizayn edilirler. Koruma hassasiyeti ile seicilik ou zaman birbirine ters der. Projecinin sorumluluu optimum koordinasyon ve koruma hassasiyeti iin dizayn yapmaktr.
9.3.1. Koordinasyon lemleri

Koordinasyon ilemleri ykten g beslemesine kadar seri bal tm koruma cihazlarnn seimini ve ayarlarn kapsar. Seimde ve ayarda sistemde kullanlacak cihazlarn ar akmn esitli seviyelerinde cevap srelerini karlatrmaktr. Burada dikkat edilecek en nemli zellik, koruma sisteminin gvenirlilii asndan bir koruma sisteminde kullanlacak cihazlarn ayn imalat firmasndan hatta ayn imalat tipinde olmas gerekir.Yeni veya koruma sistemi deitirilecek mevcut sistemlerinin koordinasyon ilemlerinde olabilecek ksa devre akmlarnn maksimum ve minimum deerlerinin bilinmesi gerekmektedir.
Koruma ileminde ncelikli ilemlerin banda kullanlacak koruma cihazlarna ait atrma erilerinin ayn logaritmik kada izilerek koordinasyonun hazrlanmasdr. a.) Akm-Zaman karakteristik erileri: Logaritmik koordinat sisteminde zaman dey eksene yani ordinat eksenine, akm ise yatay eksene yani absis eksenine ilenir. Karakteristik erinin alt ve sol tarafna den akm deerlerinde koruma sistemi almaz, karakteristik erinin sa veya st tarafna den akm deerlerinde koruma sistemi alr. b.) Koordinasyon sistemi iin gerekli olan aada belirtilen veriler, koordinasyon ilemi iin mutlaka salanmaldr Koordinasyonu yaplacak sistemin tek hat diyagram Sistemdeki gerilim seviyesi Giri g verileri a.) ebeke ve besleme sistemine ait empedans ve ksa devre g deerleri(MVA) b.) X/R oran c.) Mevcut sisteme ait rlelerin cinsleri ve ayar deerleri d.) Jeneratr gleri ve empedans deerleri e.) Transformatr gleri ve empedans deerleri
9.3.2. Koruma Koordinasyonu iin Gerekli Veriler

1. Transformatrn deerleri (gerilimler ve g deerleri) ve empedanslar, 2. Sistemin balanaca ebekenin ksa devre gleri ve gerilim deerleri, 3. Motor deerleri ve empedanslar, 4. Koruma cihazlarnn atrma ve kesme deerleri, 5. Koruma cihazlarna ait akm-zaman karakteristik erileri 6. Akm tranformatrlerinin evirme oranlar, uyarma karakteristik erileri, sarg direnleri ve kayp deerleri, 7. Dner makinalar ve kablolarn I 2 .t erileri, 8. letken kesit ve uzunluklar, 9. Ksa devre ve yk akm deerleri, lk periyottaki yani subtransiyen maksimum ve minimum ksa devre akm deerleri 5 periyod ve yukars geen sre iin maksimum ve minimum (transiyen) ksa devre akm deerleri Ana baralarda oluabilecek arkl veya metalik toprak hata akmlarnn maksimum ve minimum deerleri Maksimum yk akmlar Motorlarn yol alma akmlar ve yol alma sreleri TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -49-
Transformatr koruma noktalar
9.3.3. Koruma Koordinasyon Prosedr

1. Uygun bir gerilim, baz gerilimi seilmek suretiyle, koruma akm zaman erisindeki akmlarla baz gerilimdeki deerlerine evrilir. Normal olarak sistemdeki en dk gerilim seviyesi baz gerilim olarak seilir. Fakat bu uygulama bir kural deil kolaylktr. 2. Ksa devre akmlar logaritmik kadn yatay eksenine iaretlenir. 3. En byk yk akmlar (motorlarn yol alma esnasnda sistemden ekilen toplam akmlar) iaretlenir. 4. Koruma noktalar iaretlenir, bunlara byk transformatrlern yol ama akmlar dahildir. 5. Koruma rlelerinin ekme aralklar iaretlenir.
9.3.4. Koordinasyon Zaman Aralklar

Koruma sistemlerinin karakteristikleri logaritmik kada izilirken koruma cihazlarna ait akm-zaman karakteristikleri arasnda yeterli seviyede zaman aralklar bulunmal ve sz konusu karakteristik eriler birbirlerine teet olmamal veya kesimemelidir. 1.) Koordinasyon alak gerilim sistemlerinde alma hz yksek olan akm snrlandrc sigortalarla kolayca yaplabilir. malat tarafndan verilen akm-zaman erileri ve seicilik oranlarn veren karakteristik erileri her hangi bir zaman hesab yapmaya gerek kalmadan hem ar yk hem de ksa devre artlar altnda koordinasyon iin kullanlrlar. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -50-
2.) Ters akm-zaman karakteristikli ar akm rleleri ile koordinasyon yapldnda bunlarn zaman aralnn yaklak olarak 0,3 -0,4 saniye olmas gerekir. Zaman aral aada verilen bileenleri kapsar Kesicinin alma sresi (5 periyod) 0,08 saniye Rlenin hareket sresi 0,10 saniye Akm transformatrn doymasna ve ayar atalarndan dolay emniyet faktr 0,22 saniye 3.) Zaman aral bileenlerinden emniyet faktr sahada gerekli ayar, kalibrasyon ve testler yaplarak azaltlabilir. 4.) Elektronik rle kullanldnda zaman bileenlerinden rle hareket sresi ortadan kalkar ve bu sreden ibaret olan gecikme kadar alma sresi azalr. Sz konusu rlleler de zaman aral dikkatli bir kalibrasyon yapldnda 0,25 saniyeye kadar der.
9.3.5. Koruma Sistemlerinde Seicilik

Zaman Karakteristikli Seicilik Aadaki ekilde grld gibi g sistemi boyunca ar akm koruma nitelerinin ama srelerini, gereken ekilde farkl deerlere ayarlama esasna dayanr.
ekil 9.22. Zaman karakteristikli seicilik
letme Tarz ekilde grlen hata A-B-C-D ar akm koruma niteleri tarafndan ayn anda alglanr.Ancak koruma nitelerinin harekete geme sreleri sistemde aadan yukarya doru geiktirilerek ayarlandndan en nce D nitesi harekete geer ve A-B-C niteleri stand-by pozisyonuna geri dner. Her iki nitenin arasnda ileme sresi arasndaki farkllk seicilik aral olarak tanmlanr ve T Tc tr 2.dT m ifadesi ile belirlenir.
Tc Alt kesiciye ait cevap sresi ve ark snme sresi dahil toplam
kesme sresi
dT gecikme tolerans
tr st kesicinin harekete geme sresi
m Emniyet pay
Genellikle
300msaniye alnr.
Zaman karakteristikli seici sistemin avantajlar Koruma sistemi kendi kendini yedekler. Koruma sistemi arzadan dolay aktif hale geemeyip atrma yapamazsa T sre sonra C nitesi aktif hale geerek arzal blm devreden kartr. Sakncalar Kademe says fazla olduunda en st kademedeki koruma nitesi en uzun sreye sahip olacandan arza temizleme sresi ekipmann ksa devre dayanm asndan uygun olmayabilir. Uygulama Zaman karakteristikli, seici sistemde sistemden geen akm rlenin ayarlanan akm eik deerini atnda zaman rlesinin zaman mekanizmas aktif hale geer . ki tip zaman karakteristikli rle vardr.
ekil 9.23. Sabit zaman ve ters zaman karakteristikli seicilik erileri
1. Sabit zamanl rleler. Uygulama artlar ISA>ISB>ISC ve TA>TB>TC dir. Seici zaman aral ise genellikle 300 milisaniye alnr. 2. Ters Zamanl Rleler. Rlelerin akm eik deerleri In nominal akm deerlerine ayarlanrsa bu tip ar yk rleleri ayn zamanda ksa devre korumasda salar. Uygulama artlar InA>InB>InC ve IsA=InA=InC Zaman gecikmeleri alt taraftaki koruma rlesinde grlen maksimum akm iin
seici zaman aral gz nne alnarak yaplacaktr.
Erilerin akmamas iin ayn tip zaman erileri kullanlacaktr. 9.3.5.1. Akm Karakteristikli Seicilik
ekil 9.24 Akm karakteristikli seicilik
Akm karakteristikli seicilik g sistemi iinde kaynaktan uzaktaki hatada yani kaynakla hata yeri arasnda hata akmnn deerini ayarlanabilir bir ekilde azaltacak empedanslarn (transformatr, uzun enerji tasima hatlar gibi.) bulunmas durumunda uygulanr. letme tarz Akm koruma niteleri her bir blmn balangcna yerletirilir, Atrma akm eik deeri izlenen blmn yani st blmn minimum ksa devre akmndan byk deere alt blmde meydana gelen maksimum ksa devre akmndan byk deere ayarlanr. Avantajlar Ayarlanan atrma akm eik deerlerinde her bir koruma cihaz, kendi koruduu blmde hata maydana geldiinde aktif hale geer. Koruduu blmn dnda meydana gelen hatalara kar duyarl deildir. Transformatr tarafndan ayrlm hatlarn blmleri iin bu sistemi kullanmak basitlii yannda, hzl amay salad gibi maliyetlerin de dk olmasn salar Sakncalar stteki A nitesi altta bulunan B nitesi iin yedek koruma salamaz. Alt nitenin koruma sistemi almad durumlarda A nitesi sz konusu blm iin koruma yapmaz. Pratikte seri bal iki nite iin ayar deerleri belirlemek zordur. Arada transformatrn bulunmad orta gerilim sistemlerinde kullanlmas ok zordur.
Uygulama Ar akm deerleri ayarlamas iin 1.25.I ScB max
I SA
0,8.I SCAmin
artnn salanmas iki nite arasnda seici ayrmay gerekletirebilir.
ekil 9.25 Akm karakteristikli seicilik erileri
9.3.5.2. Lojik Seicilik
Bu sistem zaman ve akm karakteristikli seici sistemin sakncalarn ortadan kaldrmak iin gelitirilmitir. Bu metot hata giderilme sresi ne kadar olaca belirlendikten sonra kulanlr.
ekil 9.26 Lojik seicilik
letme tarz Koruma niteleri arasndaki lojik datalarn dzenlenmesi seici zaman aralklarna ihtiya duyulmasn ortadan kaldrr.bylece kaynaa yakn kesicinin ama sresinde dikkate deer bir azalma olur. Radyal g sistemlerinde, sadece hata yerinin st tarafna yani besleme tarafna yerletirilen kesici aktif hale gelir hata yerinin altndaki kesici aktif hale gelmez. Hata nedeniyle aktif hale gelen kesici aada belirtilen kontrol sinyallerini gnderir. Kendisinden st seviyede bulunan kesiciye atrma sresini bu kesicinin atrma sresini artrmak iin blokaj sinyali gnderir. Alt seviyedeki kesiciden blokaj sinyali almamsa ilgili kesiciye atrma kumandas gnderir. Bu prensip aadaki ekilde gsterilmektedir
ekil 9.27. Lojik seici atrma almas
B alt tarafta hata meydana geldiinde B deki koruma nitesi A daki koruma nitesini bloke eder. Sadece B deki koruma nitesi TB gecikmesini mteakip atrmay tetikler Aradaki atrma nitesi iin blokaj sinyalinin sresi TB+T3 ile snrlandrlmtr. T3> = B kesicisine ait alma ve ark snme sresi olup tipik olarak 200 milisaniyedir Eer B kesicisi herhangi bir nedenle atrma yaptrmazsa A kesicisi TA sresi sonunda ait olduu kesiciye atrma yaptrr. A ve B arasnda hata meydana geldiinde A kesicisi TA sresi sonunda atrma yapar. Avantajlar Atrma sreleri seicilik zinciri iinde hatann yeri ile ilgili deildir. Bunun anlam udur ; seiciliin salanmas ksa sre gecikmeli st taraftaki koruma nitesi ile uzun sre gecikmeli alt taraftaki koruma nitesi arasnda gerekletirebilir. Sistem destek yani art koruma yapar. Sakncalar Koruma nitelerinin farkl seviyeleri arasnda lojik sinyallerin gnderilmesi gerektiinden ilave balant hatlar tesis edilmelidir, bu ise kontrol niteleri birbirinden uzaksa dikkate deer zorluklar meydana gelir. Uygulama Bu prensip birden fazla seicilik seviyeli ve radyal branmanlar haiz orta gerilim g sistemlerinde sklkla kullanlr.
9.3.5.3. Ynl Koruma Seicilii
Gzl g sistemlerinde, her iki taraftan beslenen hatalarda hata akmnn ak ynne duyarl olan bir koruma nitesi gereklidir. Hata yerini seici olarak belirleme ve hatal ksm ayrmak iin ynl ar akm koruma niteleri kullanlr.
ekil 9.28 letme tarz
ekilde grld gibi akm ynne gre rlenin hareketleri farkldr. Koruma nitesinin alma sistemi aada ki ekilde gsterilmektedir
ekil 9.29 Akm ynne gre rlenin hareketleri
D1 ve D2 kesicileri baradan kabloya akm ak halinde aktif hale gelen ynl koruma niteleri ile donatlmtr. 1 noktasnda hata meydana geldiinde sadece D1 nitesi aktif hale gelir.D2 nitesi akm ynn algladndan D2 nitesi hatay alglamaz.Sadece D1 nitesi atrma yaptrr. 2 noktasnda hata meydana gelmesi durumunda her iki durumda hata alglanmaz ve D1 ,D2 kesicileri kapal kalr. Dier koruma niteleri baraya koruma atrmas yaparlar 9.3.5.4 Diferansiyel Koruma Seicilii
Bu koruma niteleri aadaki ekilde grld gibi g sisteminin her iki ucundaki giri ve k akmlarnn karlatrlma esasna dayanr.
ekil 9.29. Diferensiyal koruma seicilii
Korunan blgede hata meydana geldiinde giri ve k akmlar arasnda farkllklar grlr. Bu akm farkndan dolay diferansiyel koruma nitesi harekete geer ve bu koruma nitesi korunan blgenin dnda meydana gelen hatalara kar hassas olmadndan diferansiyel koruma yaps itibaryla seici bir korumadr. Diferansiyel korumann dzgn almas ve d hatalardan dolay yanl amama yapmamas ve ebeke davranndan etkilenmemesi iin her iki utaki akm transformatrler zel boyutlandrlr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -60-
Diferansiyel koruma sisteminde ani ama I A meydana gelir.
IB
0 olduunda
Aada belirtilen nedenlerden dolay diferansiyel koruma sistemi hata olmad halde yanl ama yapar. Transformatrn mknatslama akm: zellikle transformatr devreye alrken akm darbeleri meydana getirir. Hat kapasitif akmlar: zellikle ntr yaltlm veya yksek diren zerinden topraklanm ebekelerde ebekenin herhangi bir yerinde toprak hatas olutuunda ortaya kar. Akm transformatrlerinin farkl satrasyona uramas sonucu ortaya kan durumdur. Diferansiyel koruma sistemlerinde yukardaki saylar nedeniyle hatal amay nlemek ve stabil almay salamak iin iki metot uygulanr: Yksek empedansl diferansiyel koruma nitesi kullanmak. Aada ekilde grld gibi diferansiyel rle seri olarak RS stabilizasyon direncine balanr
ekil 9.30 Yksek empedansl koruma
% oransal diferansiyel koruma sistemi. I A ve I B akmlar arasndaki fark oransal olarak belirlenir ve stabilite akm deerine bal bir blokajla salanr.
ekil 9.31. Oransal diferensiyal koruma
Avantajlar Hata akm koruma hassasiyeti, korunan akmn nominal deerinden kktr. Rlenin atrma akm eik deeri korunan ekipmann nominal akmnn deerinden dk deere ayarlanr. Koruma ani ama yaplarak gerekletirilebilir. Sakncalar Tesis edilme maliyeti yksektir. Ar akm korumas tarafndan desteklenmelidir. Uygulama Yksek g deerlerine sahip nemli motorlar, jeneratrlar, transformatrler, baralar, kablolar ve hatlar iin kullanlrlar.
9.3.5.4. Kombine Seici Sistemler
ekilde grld gibi
ekil 9.32
Akm karakterli seicilik A1 ve B koruma niteleri arasnda Zaman karakterli seicilik A2 ve B niteleri arasnda A tarafndaki nite B de bulunan nite iin destek nitesidir.
9.3.6. Toprak Hatasnn zlenmesi ve Koruma

Sistemin toplam iletme kapasitesi deeri dk olan toprak hata akmnn 10 A gemedii ntr yaltlm kk tesislerde toprak hatas ekil 9.33de grlen sistem yardmyla izlenir. Tehlikeli gerilimlerin meydana gelmedii sistemde hatal blm iletmeye devam eder. Uygun br zamanda hatal ksm tespit edilerek arza giderilir.
ekil 9.33: Toprak hatasnn izlenmesi
zleme, gerilim transformatrnn ak gen sargsna yerletirilen sfr gerilim bileen rlesi yardmyla grntl ve/veya sesli ihbar eklinde olur. Sistemde toprak hatas meydana geldiinde hatal fazn faz toprak gerilimi toprak potansiyeline der ve salam fazlara ait gerilimler ykselir. Ak gen sarglardaki gerilimlerin toplam, artk sfr olmayacandan sfr gerilim bileen rlesi alarak grntl ve sesli ihbar verir. Bu sistemde hangi fiderde hatann olduu belirlenemez. Ancak gerilim transformatrnn yldz bal sarglarna balanan voltmetreler yardmyla hangi fazda toprak hatasnn meydana geldii belirlenebilir. Yldz sekondere bal voltmelerde gerilim deerini az gsteren fazda, toprak arzas olduu, faz-toprak gerilimini faz aras gerilim deerinde gsteren voltmetrelere ait fazlarn salam olduu anlalr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -64-
k fiderlerinin fazla olduu yksek kapasite deerini haiz byk sistemlerde arzann ksa srede hangi fiderde olduunun tespiti ve gerekiyorsa ait olduu kesiciyi atrarak devreden ayrlmas gerekebilir. zellikle ana datm transformatrnn sekonder sargs gen olan ve suni topraklama transformatr zerinden topraklanan yksek iletme kapasitesine ait geni ebekelerde, bu ok gereklidir. Hatal kn tespiti Watmetrik rleler vastasyla yaplr. Ntr izole sistemlerde kapasitif akmlar devrelerini salam klarn devrelerinden tamamlad iin watmetrik rlelerin ynl olmas gerekir. Bunun iin ekil 9.34de gsterilen balant kullanlr.
ekil 9.34: Ntr izole sistemlerde Ynl Watmetrik rlelerin kullanl
1. Datm transformatr, 2. 2. Sekonderi ak gen sargl gerilim transformatr 3. Bara tipi akm transformatr, 4. Toroidal akm transformatr, 5. Kablo, 6. Ynl watmetrik rle, 7. Toprak hatas ihbar lambas, 8. Kesici, 9. Kesici ama bobini Fiderde meydana gelen hata sonucunda yksek salnmlarn meydana gelmesi sz konusu ise ihbarla birlikte hatal kn kesicisi watmetrik rlenin kumandas vastasyla atrlr. Bunun iin her k ekil 9.34 de grld gibi ynl watmetrik rle ile donatlmaldr. Watmetrik rlenin akm balants ekil 9.34de grld ekilde bara tipi akm transformatrleri vastasyla yaplaca gibi ekil 9.35de grld gibi kablo zerine yerletirilen toroidal akm transformatr zerindende yaplr. Gerekli akm hassasiyetini elde etmek iin toroidal akm transformatr zerinden yaplmas tercih edilir. Eer besleme klarnda toprak hatas meydana geldiinde sistemde meydana gelebilecek salnmlar daha nceden tayin edilen sistem izolasyon seviyesinden dk deerde ise izleme suretyle hatal k tespit edilir ve hatal blmn iletilmesine izin verilir ve uygun bir zamanda hata giderilir.
Bu gibi sistemlerde ekonomik sebeplerle her ka bir adet ynl watmetrik rle yerletirmeye gerek yoktur. Btn bir sistem iin bir adet ynl watmetrik rle kullanlr ve bunun iin ekil 9.35de grlen uygulama yaplr.
ekil 9.35: Bir adet Ynl watmetrik rle yardmyla hata izlenmesi
ekil 9.35de gsterilen tertipte Ynl Watmetrik rlenin akm devresi bara veya iinden kablo geirilen toroidal akm transformatr zerinden, gerilim balants ise gerilim transformatrnn ak gen sargs zerinden yaplmaktadr. Bu sistemde de akm balants iin toroidal akm transformatrleri tercih edilmelidir. Ak gen sarg zerine toprak hatas n ihbarn yapacak toprak hatas genel ihbarn altrmak iin sfr gerilim bileen rlesi konulmutur. Akm transformatrleri seici anahtar zerinden genel bir balant ile ynl watmetrik rlenin akm devresi ularna balanr. Anahtarlarn balang konumu akm transformatrlerinin sekonder sarg ularn ksa devre edecek konumdadr.
Genel arza ihbar alndnda akm transformatr iin konulan anahtarlar srasyla 2 pozisyonuna alnr. Hatal fiderin kl ikaz hangi fidere ait anahtar 2 pozisyonuna alndnda ihbar verirse, sz konusu fiderde faztoprak hatas meydana gelmitir.
9.4. ebeke Korumas

9.4.1 Koruma Sistemi Gereklilikleri
Genel olarak koruma sistemi gereklilikleri Koruma sistemi yksek derecede bamsz olmaldr.Bunun anlam hatal devrenin almasnda sistemin almama riski ok az olmaldr. Bu nedenle almama riskini ortadan kaldrmak iin destek veya yedek koruma mutlaka gz nne alnmaldr. Koruma sistemi yksek derecede gvenilir olmaldr. Bunun anlam ise rle istenmeyen gereksiz amalar yapmamaldr. Hata ama sresi ekipman hasarlarn snrlandrmak ve personelin yaralanma riskini minimuma indirmek iin minimum olmaldr. Koruma sistemi yksek direnli hatalar dahi alglayabilecek ve koruma atrmas yapabilecek seviyede hassas olmaldr. Hatada amas seici olmal ve sadece hatal blm devreden karmal ve salam blmler iletmeye devam etmelidir. Ar Akm Korumas 2 veya 3-faz ar-akm zaman rleleri yksek empedans zerinden topraklanan ebekelerde transformatrlerin, kablo hatlarnn ve enerji nakil katlarnn faz aras ksa devre akmlarna kar korumak iin kullanlrlar. 3-fazl ar akm rleleri ntr dorudan toprakl radyal ebekelerde faz-faz ksa devre akmlarnn yannda faz-toprak ksa devre akmlarna kar transformatr, kablo hatlar ve enerji nakil hatlarn korumak iin kullanlr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -69-
Orta Gerilim ebekelerinde Hatlarn Ksa devreye Kar Korunmas Orta gerilim sistemlerinde hat korumasnn seimi iin basitletirilmi kurallar vermek zordur. Hatlarn ksa devreye kars korunmas iin uygulanan koruma sistemleri Faz ar akm korumas Ani atrmal koruma Sabit zaman atrmal koruma Akma bal ama gecikmeli koruma (ters akm-zaman karakteristikli koruma) Ani atrmal,sabit zamanl ve ters zamanl korumalarn herhangi bir kombinasyonu Ynl /ynsz koruma Fark akm korumas Fazlar ayrarak Faz ayrmasz (yardmc toplam akm transformatr ile) Mesafe korumas Faz faz kapal devresinin lm Faz-toprak kapal devresinin lm
9.4.2. Zaman Karakteristikleri

Seici hata amasn gerekletirebilmek iin farkl koruma sistemleri ve kademeler deiik zaman gekmelerine sahip olmaldr. Bir ok farkl zaman geikmeleri vardr. Genel kural olarak; eer gerekli deilse ayn sistem iinde deiik zaman karakteristikleri kullanlmamaldr. 9.4.2.1 Sabit zaman karakteristii
leme sresi, hata akmnn byklgne bal olmayp, iletme akm eik deerini aan bykl ne olursa olsun her hata akmnda ayarlanan srede alr. Seri bal rleler arasndaki zaman koordinasyonu ters zamanl rlelerden daha kolaydr. Ancak bir ka koruma rlesinin seri baland durumlarda koordinasyonda gecikme sreleri gereksiz olarak uzayabilir. Sabit zamanl rleler kullanldnda ksa devre gc ok fazla deimemelidir. Zira Hat akm, ksa devre gcnn azald durumlarda meydana gelebilecek hata akmnn rle atrma akm eik deerinin altnda deere sahip olma riski vardr. Byle durumlarda rlenin almama riski ortaya kar. 9.4.2.2. Ters Akm-Zaman Karakteristii
Burada alma zaman hata akmnn buyklne baldr. Rleler arasndaki koordinasyonu iin tres akm-zaman karakteristii yararldr. IEC standartlarnda normal ters, ok ters ve ok fazla ters olmak zere 3/4 tip ters akm-zaman karakteristii belirlenmitir. IEC 60255e uygun olarak akm ve zaman arasndaki balantlar aada verilen ifade yardmyla belirlenir.
t I I
Bu ifadede:
k. 1
t alma sresi (saniye) k ayarlanabilir ters zaman faktr I llen akm I> Rlenin ayarlanan ar akm eik deeri cebrik fonksiyonu karakterize eden indeks rleyi karakterize eden sabite zellikle ve kesin deer olarak imalat firma tarafndan alnmakla
beraber aada verilen deerlere gre de ilem yaplabilir. Karakteristik Normal ters Fazla ters ok fazla ters Uzun gecikmeli ters 0,02 1,0 2,0 1,0 0,14 13,5 80 120
9.4.2.3 Karakteristiklerin uygulama zellikleri ve uygulama yerleri
Normal ters akm-zaman karakteristikleri Farkl ksa devre yerlerinde ksa devre hata akmlarnn deerlerinin deiimi fazla ise, normal ters akm-zaman karakteristikleri bu tip sistemlerde uygun olmaktadr. Fazla ters akm-zaman karakteristikleri Bu karakteristik tipinde ileme sresi dorudan hata akmnn byklne baldr. Fazla ters akm zaman karakteristik erileri, normal ters akm-zaman karakteristik erilerinden daha diktir ve zellikle gzl sistemlerde giri ve k gz balantlar arasndaki hata akmlarnn kk farkllklarnda baarl bir seicilik salar. ok fazla ters akm-zaman karakteristikleri leme zaman hata akmnn byklne baldr. Bu karakteristik datm veya endstriyel ebekelerde sigortal koordinasyonlar gerekletirmek iin kullanlr. Devreye alma geici akmlarnn problem olduu yerlerde ar yklenme kapasite kullanmnn yksek olmasn gerektirdii durumlarda sigorta kullanlr. Uzun gecikmeli ters akm-zaman karakteristikleri Bu karakteristik fazla ters akm karakteristiklerinideki ayn akma sahiptir.Ancak ama sreleri daha uzun olup daha uzun geikme istenen yerlerde kullanlr.
9.4.3. Seicilik
Radyal ebekelerdeki seiciliin baarl bir ekilde salanmas iin ebekedeki seri bal kesicilerin seici atrmalarn salamak iin, gecikme srelerini besleme noktasna doru her kademede arttrmak arttr. Bunun anlam besleme noktasna yakn yerletirilen ar akm rlelerinin atrma sreleri daha uzun olacak ve buna karlk bu noktalarda meydana gelen hata akmlarnn bykl daha fazla olacaktr. Bundan dolay farkl seici kademelerindeki zaman aralklar aada verilen faktrlere bal olarak mmkn olduu kadar ksa olmaldr. Rlelerin ekme srelerindeki farkllklar, kesici ama sresi ve rle resetleme sresi, 0,3 sn ve Sabit akm-zaman karakteristikleri kullanlacaksa ayn tip rleler kullanldnda zaman aralklarnn 0,3 saniye olmas genellikle tavsiye edilir.
ekil 9.36:
Ar akm korumal radyal ebekede hata yerine bal olarak hata sresi Radyal ebekelerde farkl korumalar arasnda seicilii salamak iin aralarnda minimum zaman fark olmas gerekir. Radyal ebekelerde faz ar akm korumasnn ayarlanmas Akm deerlerinin ayarlanmas Ters ar akm-zaman rlelerinin ekme akm veya sabit ar akm-zaman rlelerinin en dk akm kademesinin rleyi faaliyete geirmeyecek en yksek muhtemel ykne tekabl eden akm deerine ayarlanmas arttr. Burada dikkat edilmesi gereken nemli zellik, rlenin almasna neden olmayacak ar akmn ksa sreli tepe deeri olarak tanmlanan rle reset akmnn gz nne alnmas gerekir. En dk ayar deeri:
I PU
Bu ifade de 1,2 k
1,2.
I max ifadesi ile belirlenir k
emniyet faktr rlenin resetleme faktr
Imax maksimum yk akm Hat zerindeki maksimum yk akm tahmin edilebilir. Minimum ksa devre akm ISCmin olmak zere akm ekme eik deeri:
I PU
0,7.I SC min
zet olarak zaman aral iinde rlenin ekme akm eik deeri,
1,2.
I max k
I PU
0,7. ifadesi yardmyla elde edilen deerlere uygun
olmaldr. Ntr Dorudan Toprakl Orta Gerilim Radyal ebekelerde 3-fazl Hatlarn Korunmas Bir ok durumlarda ynsz ar akm rlelerinin kullanlmas yeterlidir.Burada ar akm korumas 3-faz iin yaplr ve uygulanr. Eer paralel rezidel ar akm korumas varsa; Faz ar akm korumas, 3l fazn iki faz ollerek yaplabilir. Akm-zaman karakteristii ebekede ortak uygulamaya uygun olarak seilir. Normal olarak ebekede fazlarn hepsi iin ayn akm-zaman karakteristii kullanlr. Eer ebeke, sadece ebekenin besleme tarafnda ntr dorudan topraklanmsa ar akm rlesi faz-toprak hatas korumas olarak ta alr. Ancak yksek direnli toprak hatalarnda bu koruma dzeyinde, yeterli alglama ve atrma hassasiyetine ulamak ok zordur. Bu durumlarda akm ayar deeri toprak hata akm hesab yaplarak, korunan hattn yk akm deerinden aada tutulur. Ntr Dorudan Toprakl Orta Gerilim Gzl ebekelerde 3-fazl Hatlarn Korunmas Gzl ebekelerde ar akm rleleri, ksa devreye kar kullanlabilir. Ancak gzl ebekelerin ksa devreye kar korumasnda ayarlarn doru ve gvenilebilir olarak yaplabilmesi iin, ebeke ksa devre akmlar hesabnn hassas ve detayl bir ekilde yaplmas artttr. Zra bu tip ebekelerde yksek ksa devre akmlar meydana gelir.
Gzl ebekelerde ksa devre korumas iin en uygun seim mesafe korumas esasna dayanan koruma sistemi kullanmaktr. Mesafe korumas hem faz aras gzn ve hemde faz-toprak aras gzn lmlerini yapabilmektedir. Ntr Yksek empedans zerinden Toprakl Orta Gerilim Sistemleri Ksa devre korumas iin birok durumlarda ynsz ar akm rleleri kullanmak yeterli olmaktadr. Akm-zaman karakteristikleri ebekedeki ortak uygulamaya gre seilir. Normal olarak ebekedeki ar akm rleleri ayn karakteristie sahip olmaldr. Radyal ebekelerde baz durumlarda paralal hatlar kullanlr. Bu durumda baz terminallerde aadaki ekilde grld gibi ynl ar akm rleleri kullanmak zorunluluu ortaya kar.
ekil 9.37: ift devre radyal ebekelerde Ar akm korumas
Daha iyi bir koruma ekli ise aadaki ekilde grld gibi diferansiyel korumadr.
ekil 9.38 ift devre radyal ebekelerde Diferansiyel koruma
9.5. G Sistemleri Korumas

9.5.1. Tek Beslemeli G Sistemleri
9.5.1.1 Fazlar aras hata durumu
ekil 9.39. Tek beslemeli g sisteminde fazlar aras hata
Giri ve fiderlerler ANSI51 kodu ile belirlenen faz ar akm koruma niteleri ile donatlrlar. A giri koruma nitesi ile D fider koruma nitesi arasnda zamana bal seicilik uygulanr. D deki koruma nitesi fider (1) zerindeki hatay alglar ve D kesicisine atrma kumandas verir ve TD sresi iinde kesiciyi aar. Busbar zerinde Adaki koruma nitesi (2) hatay alglar ve TA srelik gecikme ile A kesicisine atrma komutu iletir. Eer D kesicisinde herhangi bir hatadan dolay atrma gerekleemezse A kesicisi art koruma olarak atrma yapar. zm : Ayar deerleri, IsA>IsD ve TA TD+ T TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -80-
T : Seicilik zaman aral, (genellikle 0,3 saniye=300 mili saniye olarak alnr) D koruma nitesi alt taraftaki koruma nitelerine bal olarak seici olmaldr. Eer A korumas iin gecikme gereklilii ok uzunsa, bu durumda (lojik +zamana bal) seicilik uygulanmaldr. 9.5.1.2. Faz-toprak hatas
Transformatr ntrnn diren zerinden topraklanmas durumu
ekil 9.40. Transformatrn ntr diren zerinden toprakl sistemde faz -toprak hatas
Giri, fiderler ve ntr topraklama balantlar zerlerine ANSI 51 toprak hata koruma niteleri tesis edilir. Farkl koruma niteleri arasna zamana bal seicilik uygulanr. Hata akmlar farkl aralklarda olduundan faz hata nitelerinin davranlar ve gereklilikleri farkldr. Fider koruma niteleri seicilik aralklarna gre ntr topraklama koruma nitesine bal olarak ayarlanan giri koruma nitesine gre ayarlanr. Topraklama direnci ve hatasz fazlarn kapasitanslar zerinden hata akmlar akar. Hatasz fazlara ait sensrler bu kapasitif akmlar alglar. stenmeyen atrmalar nlemek iin her bir fider zerindeki koruma niteleri, fiderlere ait kapasitif akmlarndan daha fazla deerlere ayarlanr. 3 deki hatada: Bal olan koruma nitesi tarafndan D1 kesicisi atrlr, 4 deki hatada giri koruma nitesi tarafndan A kesicisi atrlr, 5 deki hatada ntr topraklama balants zerindeki koruma nitesi tarafndan transformatrn giriindeki H kesicisi atrlr. Ddeki koruma nitesi alt taraftaki koruma niteleri ile balantl olarak seici olmaldr. A Korumas iin gecikme ihtiyac ok uzun ise, lojik seicilik kullanlmaldr. Hdeki ntr topraklama nitesi Adaki koruma hatadan dolay koruma yapmazsa art koruma olarak enerji beslemesini keser. Adaki giri koruma nitesi, Ddeki koruma nitesi herhangi bir nedenle hatada amayp koruma yapmazsa Adaki koruma nitesi art koruma olarak alarak enerjiyi keser.
Transformatr ntrnn ana baralar zerinden topraklanmas
ekil 9.41. Ntr noktasnn busbarlar zerinden topraklanmas
ANSI 51G toprak hata koruma nitesi, fiderler, giri ve sfr bileen jeneratrnn zerine tesis edilir. Zamana bal seicilik farkl koruma niteleri arasnda kullanlr. Fider koruma niteleri ve giri koruma nitesi toprak empedans koruma nitesi ile balantl olarak seisi olarak ayar edilir. nceki durumlarda olduu gibi her bir fider zerindeki koruma nitesi fiderlerin kapasitif akmlarndan daha yksek deere ayarlanr.
1 nolu fiderde hata olmas durumunda sadece D1 fider kesicisi ama yapacaktr. 2 nolu busbar zerinde hata olmas halinde sadece topraklama balants zerindeki koruma nitesi toprak hatasn alglayacak ve A kesicisi ama yapacaktr. 3 nolu transformatr sekonder devresi zerinde hata meydana gelmesi durumunda, giri koruma nitesi hatay alglar ve H kesicisi ama yapar. A kesicisi ak olduunda transformatrn ntr topraksz yani izoledir. Bu nedenle transformatrn ANSI 59N ntr gerilimi kayma l koruma cihaz ile korunmas gerekebilir. Sfr bileen jeneratr koruma nitesi (ekil 9.41de grlen topraklama transformatr ntrnden topraklama direnci arasndaki balant zerine yerletirilen ANSI 51G balants) D nitelerinde atrma hatas meydana geldiinde art atrma olarak A kesicisini ve H kesicisini atrr. Eer IsD > 1.3 Ic art fider iin salanamyorsa, ynl hata koruma nitesi hata akm ve kapasitif akmlar arasnda seicilii salamak iin kullanlr Reaktans zerinden ntrn topraklanmas Ntrn transformatr veya busbarlar zerinden diren zerinden topraklanmasnda kullanlan prosedrler kullanlr. Ntr izole sistemler.
ekil 9.42 Ntr izole sistemlerde faz-toprak korumas
Hata durumunda, salam fazlara ait kapasitanslar zerinden kapasitif akmlar akar. Endstriyel sistemlerde, bu hata akm genellikle zayf olup bir ka amper mertebesindedir. Bu durumda sistemin almasna izin verilir. Zamana bal seicilik farkl koruma niteleri arasnda uygulanr. Hata izolasyon izleme cihaz veya ANSI 59N ntr kayma koruma nitesi tarafndan alglanr. G sisteminin toplam kapasitif akm yksekse (bir ka on amper aralklarnda) hatal blm hzla devreden karacak ilave tedbirler mutlaka alnmaldr. Ynl toprak hata korumas, hatal fiderin seici olarak almas iin kullanlr. Ntr dorudan toprakl sistem Transformatrn ntr diren zerinden toprakl sistemin benzeridir. Ancak kapasitif akmlar hata akm ile karlatrldnda ihmal edilebilecek kadar azdr; dolaysyla koruma fonksiyonlarnn benzeri burada da uygulanr. Ntr kompanzasyon bobini zerinden toprakl sistemler. Hata aktif rezidel akm izleyen ve balang transiyen safhasnda hatay tanyan zel ynl koruma nitesi (ANSI 67NC) tarafndan belirlenir.
9.5.2. ki Besleme Girili Sistemler.

9.5.2.1. Fazlar aras hatlar
ekil 9.43. Fazlar aras hata korumas
Fiderler TD gecikmeli ayar niteli faz ar akm koruma niteleri ile donatlr. A1 ve A2 girileri fiderlere gre TA = TD + T olarak seici ayarlanabilen ANSI 51 faz ar akm koruma niteleri ile donatlr. Ayn zamanda giri fiderleri TR<TA- T olarak gecikmesi ayarlanan ANSI 67 T kesicinin ama sresi olup ynl koruma niteleri ile donatlr. yaklak 300 milisaniyedir. Giri A koruma niteleri ile D fider koruma niteleri arasnda zamana bal seicilik uygulanr. G besleme girii H koruma niteleri ile giri A koruma niteleri arasnda akma bal seicilik uygulanr. Burada: 1de meydana gelen hatada , TD gecikmesi sonunda D2 ama yapar.
2de meydana gelen hatada TA gecikmesi sonunda A1 ve A2 aarak hatay ortadan kaldrr. Bu esnada ynl koruma nitesi hatay alglamaz. 3de meydana gelen hatada A1 ynl koruma nitesi tarafndan hata alglanarak TR sresinde ama yaptrr ve hatasz blmn ilemesine imkan tanr. Ancak hata yeri T1 zerinden beslenmeye devam eder. TH = TA + T sresinde ar akm koruma nitesi tarafnda H1 atrlarak hatal ksmn beslenmesi kesilir. 9.5.2.2 Faz-Toprak hatalar
Giri transformatrlerinin ntr noktalarnn diren zerinden toprakl iki besleme girii
ekil 9.44. Transformatrn ntr noktalar diren zerinden topraklanm iki beslemeli sistemde faz-toprak hatas
ANSI 51G toprak hata niteleri fiderler zerine tesis edilir ve TD gecikmesi ile kapasitif akmlardan daha yksek deerlere ayarlanr. ANSI 67N ynl toprak hata koruma niteleri A1 ve A2 girileri zerine tesis edilir ve TR gecikmesine ayarlanr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -87-
ANSI 51G toprak hata koruma nitesi topraklama balants zerine tesis edilir ve TN TD + T gecikme ile fider koruma niteleri ve giri nitedeerlerinden daha yksek deere ayar edilir. Farkl koruma niteleri arasnda zamana bal seicilik uygulanr. Burada 4 de hata durumunda D1 kesicisi atrlarak hatal blm ayrlr. 5 deki hata durumunda A1 ve A2 kesicileri atrlr, H1 ve H2 kesicileri kapal kalr. 6 daki hatada, hata A1deki ynl koruma nitesi tarafndan alglanarak TR gecikmesi sonunda A1 deki kesici atrlr, sistemin dier transformatr zerinden beslenmesi salanr. Ancak 6 daki hatada TN sresi kadar hata yeri beslenir ve bu sre sonunda toprak balants zerindeki koruma nitesi tarafndan H1 kesicisi atrlarak hata yerinin beslemesi ortadan kaldrlr. Ntr noktas busbarlar zerinden toprakl ebekelerde Diren topraklamas iin sfr bileen jeneratr kullanlr. Fiderler, giriler ve sfr bileen jeneratr zerine toprak koruma niteleri tesis edilir. Zamana bal seicilik farl koruma niteleri arasna uygulanr. Sistem tek beslemeli g sistemlerine benzer ekilde alr.
Ntr izole sistemler Sistem tek girili g sistemindekine benzer ekilde alr.
Ntr dorudan toprakl sistemler Bu sistemin almas, diren zerinden toprakl sistemle ayndr. Ancak faz-toprak hatas akm ksa devre akm mertebesinde ok yksek deerdedir. Ntr kompanzasyon bobini zerinden toprakl sistemler. Sadece verilen sre iinde g sisteminin kapasitansn salayacak ekilde alr. Tek girili sistemlerdeki uygulamann ayn geerlidir.
9.5.3. lave koruma fonksiyonlar

9.5.3.1. Kuplaj
ekil 9.45. G sistemi kuplaj korumas
ANSI 25 senkronizasyon kontrol fonksiyonu iki kaynak arasnda senkronizasyonun salandn kontrol etmek ve gerekli artlar olutuunda iki devrey otomatik olarak birbirleri ile balamakta kullanlr. Kuplajn almas Elektrik tesislerinin ebeke ve bamsz kaynak tarafndan beslenmesi durmunda, rnein ebekede hata veya toprak hatas meydana geldiinde iki kaynak arasndaki enterferans mutlaka nlenmelidir. Zira bu gibi durumlarda frekans ve akm salnmlar meydana geldii gibi farkl devreler arasnda g deiimleri ortaya kar. ki kaynak arasnda kuplaj almas iin bir ok metot vardr : ANSI 32P ters g koruma rlesi vastasyla korunur ve aktif g yn eleman ile izlenir. Gerilim bykl izlenir ve ANSI 27 veya 59 dk ve ar gerilim korumas vastasyla koruma yaplr. Frekans izlenir ve ANSI 81L dk frekans ve ANSI 81L ar frekans koruma rlesivastasyla koruma yaplr. Hatalarn neden olduu kaymalarna kar ANSI 78 rlesi vastasyla koruma yaplr. Frekans deiimlerinin izlenmesi ve eik deerine bal olarak ANSI 81R vastasyla koruma yaplr. Bu koruma fonksiyonu frekans koruma fonksiyonundan daha hzl ve faz kayma korumasndan daha kararldr.
Otomatik kaynak transferi
ekil 9.46. Otomatik kaynak transferi
ekil 9.46daki sistemde ak kuplaj zerinden beslenen iki busbarl bir tesisi gstermektedir. Eer 1. kaynakta enerji kayb meydana gelirse, 1. kaynaa ait giri kesicisi kapanr ve kuplaj kesicisi kapanarak besleme tekrar salanr. Bu otomatik kaynak transferi aada aklanan sraya gre gerekleir: kaynakta Us = 70% Un,gibi bir deere dtnde ANSI 27 dk gerilim korumas tarafndan alglanarak transfer balatlr. Eer hata ANSI 50 Ve 51 ar akm koruma niteleri tarafndan kaynan aasnda alglanmsa transfer yasaklanr. ANSI 27R dk gerilim koruma nitesi tarafndan dnen makinann remenans geriliminin kaybolmas kontrol edilir ve sz konusu TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -91-
gerilim kaybolduktan sonra kuplaj salanr. Remenans gerilim Us = 25% Un, deerini aldnda kuplaj salanabilir. kinci kaynak zerindeki ANSI 59 vastasyla 2. kaynak gerilimi kontrol edilerek, kaynak zerindeki gerilim en az Us = 85% Un deerine sahipse kuplaj salanabilir.
9.5.4. Ak Gzl ebekeler
ekil 9.47 Ak gz sistemi ile iletilen ebekelerde koruma
Ak gz sistemi ile iletilen g sistemlerinde koruma gz sonundaki kesicilerle donatlan koruma sistemi ile salanr. Tal istasyonlardaki anahtarlar sadece ama kapama yaparlar. Hatalar enerji kesintisine neden olur.
ANSI 51 ve 51N faz ar akm ve toprak hata kopruma niteleri gzn balangcna kesiciler zerine yerletirilir. Hata meydana geldiinde gz aklnn pozisyonuna bal olarak bu kesiciler devreyi atrr.ve iki istasyon devre d olur.
9.5.5. Kapal Gzl ebekeler.

G sistemi blmn sonundaki kesiciler tarafndan her bir blm korunarak kapal gzl iletilebilir. Birden fazla hata olutuunda enerji kesintisi meydana gelmez. eitli koruma zmleri uygulanabilir. 9.5.5.1. Diferansiyel Koruma
ekil 9.48. Kapal gz diferansiyel korumas
Her bir kablo ve ayn zamanda busbar sistemleri ANSI 87L hat diferansiyel koruma nitesi ile donatlr. Bu koruma ok hzl alr. Eer sistem ntr noktas diren zerinden topraklanmsa diferansiyel koruma nitesinin duyarlul faz-toprak hatalarn da kapsamaldr. 9.5.6.2.Ar akm koruma ve ynl lojik seicilik
Gzdeki kesiciler ar akm ve ynl koruma niteleri ile donatlrlar. Mmkn olduunca hzl hatann temizlenmesi iin lojik seicilik kullanlr. Gzde hata meydana geldiinde aada aklanan cihazlar aktif hale gelir: Gz kapal ise tm koruma niteleri Gz ak ise hatadan itibaren ste bulunan tm koruma niteleri
ekil 9.48. Gz ar akm koruma ve ynl koruma
Her bir koruma nitesi ynl koruma niteleri tarafndan gnderilen verilere gre yakn niteler bir dierine blokaj sinyali gnderir. Gzdeki hatann pozisyonuna bal olmayan minimum gecikme ile blokaj sinyali almayan koruma nitesi : Eer gz kapal ve tm datm panolar enerjili ise her iki taraftaki iki kesici tarafndan hata temizlenir Eer gz aksa st taraftaki kesici vastasyla hata temizlenir.
Bu zm kablolar ve busbarlarn hzl, seici ve art korumas dahil olmak zere kapsaml bir zmdr.
9.6. BUSBAR Korumas

9.6.1. Hata Tipleri Ve Koruma Fonksiyonlar
9.6.1.1. Faz aras ve faz-toprak hatalar
Ar akm korumas ANSI 51 ar akm koruma fonksiyonu ve ANSI 51N toprak hata fonksiyonu ile zamana bal seiciliin kullanm seicilik seviyesinin adedinin fazla oluundan dolay ar hata temizleme sresinde abuk sonu verir.
ekil 9.49. Zamana bal seicilik
ekil 9.49daki rnekte 1 noktasnda busbarda oluacak hatada B kesicisi 0,4 saniyede ama yapacak, 2 noktasnda oluan hatada seicilik aralnn 0,3 saniye olmas durumunda A kesicisi 0,7 saniyede ama yapacaktr. ekil 9.50de verilen ar akm korumal lojik seiciliin kullanlmas durumunda busbar korumasnda basit bir zm salanacaktr.
ekil 9.50. Busbar korumasnda lojik seiciliin salanmas
3 noktasndaki hata, B koruma nitesi tarafndan alglanr ve A koruma nitesine blokaj sinyali gnderilir. B nitesi 0,4 saniye sonra ama yaptrr. Ancak 4 noktasndaki hata, sadece A koruma nitesi tarafndan alglanr ve bu durumda A nitesi, 0,1 saniyede ama yaptrr. B nitesinde bir atrma hatas meydana geldiinde A nitesi art koruma yaparak 0,7 saniyede devreyi aar.
9.7. Transfrmatr Korumas

9.7.1. Korumann Amac
Transformatr sisteminin korumas hazrlanrken her bir transformatrn karakteristikleri gz nne alnarak hatalardan dolay hasarlanmasn nlemek ve iletme kalitesini ve srekliliini salayarak iletme personelinin gvenliinin garanti altna alnmas gz nnde bulundurulur.
9.7.2. letmedeki Zorlanmalar ve Hata ekilleri

Transformatr etkileyen ana hatalar Ar yk Ksa devre Tank hatalar 9.7.2.1 Ar yklenme
Ar ykler transformatrde ayn anda beslenen yk miktarlarnn transformatr nominal gcnn stne kmas halinde meydana gelir. Ar yklenmede uzun sre akm ekilmesi sonucu sarg ve transformatrde izolasyonun tahrip olmas veya eskimesi ile sonulananabilecek kalc hasarlar meydana getiren s ykselmesi olur. Transformatrn eitli blmlerine de kabul edilebilir scaklk ykselmeleri transformatrn izolasyon malzemeleri gz nne alnarak belirlenir ve ar scaklk ykselme koruma elemannn atrma eik deeri TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -99-
standartlara gre belirlenir. Transformatrn tesis edildii blgelere ait ortam scaklklar da byk nem tamakta ve izin verilen scaklk ykselmeleri bu blgelere gre farkl deerler almaktadr.
ekil 9.51. Yal transformatrn Ar yklenebilme kapasitesi
Datm ebekelerinde belirlenen ksa sreli ar yklenmelerde iletme sreklilii gz nne alnarak genellikle devre d edilmezler. Eer ar yklenme sk sk ve uzun sreli olursa daha byk boyutta transformatr tesis etme zorunluluu vardr. Endstryel tesislerde ise motorlarn yol almasnda olduu gibi ksa sreli ar yklenmeye izin verilir. Bu tesislerde transformatrn alak gerilim tarafnda bulunan panolardaki kesici vastasyla uzun sreli ar yklenmeye kar koruma yaplr.
9.7.2.2. Ksa devre
Ksa devre hatalar transformatrn iinde ve dnda meydana gelebilir. ksa devreler, farkl faz iletkenlerine ait faz sarglar arasnda veya faz sarglar ile transformatr ya tank arasnda ve ayn sargnn sarmlar arasnda meydana gelebilir. Arkl meydana gelen hatalar transformatr tahrip ettii gibi yangnn olumasna da sebepiyet verirler. Ark hatalarda yanc gaz k olur. Hafif hatalarda dk gaz k olur, ancak birikmesi halinde byk yangn tehlikeleri meydana gelir. Ark hatasz gl bir ksa devrede eer koruma cihaz vastasyla transformatrn beslemesi gerekli srede kesilmezse kazan iindeki ya kaynar. D ksa devreler, transformatrn sekonder yani enerji k tarafndaki ksa devrelerdir. Bu ksa devreler, transformatr sarglarn mekanik ve termik ynden etkileyecek ve hasara uratabilecek byk elektrodinamik ve termik zorlamalara neden olur.Eer hatal blm gereken srede devre d edilmezse transformatrde i ksa devre hatalar meydana getirir. 9.7.2.3. Tank hatalar:
Transformatrn i hatalardr. Tank ile faz sarglar arasnda veya bunlarn yerletirildii manyetik ekirdek arasnda meydana gelir. Hata akmlarnn bykl transformatrn primer ve sekonder sarglarnn ve ntr topraklamalarnn dzenleme ekline baldr. Transformatr sarg ekli yldz ise tank hata akm aadaki ekilde grlecei gibi 0 ile hatann ntrde faz sargsnn sonunda oluuna bal olarak maksimum deer arasnda deiir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -101-
ekil 9.52
gen tertipte tank hata akm hatann sarg ortasnda veya her iki ucunda oluumuna gre %50-%100 arasnda deiir.
ekil 9.53
Transformatrn sarglarnn sarmlar arasndaki hatalar
ekil 9.54 sarmlar arasnda hatalar
Orta gerilim sarglarnn sarmlar arasndaki hatalar ok zor alglanan ve sklkla meydana gelen hatalardr. Sonuta termik ve dielektrik zorlamalardan dolay transformatrn iletken izolasyonunda ksmi bozulmalar meydana gelir. Bu durum transformatrn evirme oranlar arasndaki fakllktan belirlenebilir. Transformatrn primer sargsnda meydana gelen sarm ksa devresinde transformatrn davran Hatal sarm zerinden geen akmn deerine bal olarak hatann geliimi daha fazla veya daha hzl olabilir. Akmlarn yksek olmas halinde scaklk ykselmesi komu sarmlarda bozulmalara hatann hzla yaylmasna neden olur. Herhangi bir durumda blgesel arkn varl gaz kna neden olacaktr.
Sarglar arasndaki hatalar Orta gerilim sarglarn arasndaki hata, nadir olarak meydana gelir fakat herhangi bir terminalde hata durumundakine e deer derecede ksa devre akmna edeer yksek akm akmasna neden olur. OG/AG sarglar arasndaki hatalar, alak gerilim ebekesinde tehlikeli seviyede potansiyel meydana getirecek ekilde primer ve sekonder saglar arasnda kontaa neden olur. nsan ve ekipman riski iki ebeke arasndaki ntr noktas dzenlemesine baldr.
ekil 9.55: Primer ve sekonder sarglar arasnda oluan hata
9.7.3. Transformatrn Devreye Alnmas

Transformatr devreye alnrken zaman sabiti 0,1-0,7 saniye arasnda deien ve bykl nominal akmn 20 katna ulaabilen geici darbe akmlar meydana gelebilir. Akmlarn olu sebepi yksek mknatslama akm reten manyetik devrenin satre olmasdr. Darbe akmlarnn en yksek deeri gerilim sfrdan geerken transformatrn enerjilenmesi esnasnda oluur ve dalga ekli 2. harmoniin nemli bir miktarn ihtiva eder. Sz konusu geici olay transformatrlerin devreye alnmas srasnda her zaman meydana gelebilecek olay olup koruma niteleri tarafndan bir hata olarak alglanmamaldr. Ar Ykler Uzun sureli ar akmlar sabit zamanl veya IDMT gecikmeli ar akm koruma niteleri (ANSI 51) tarafndan alglanmal sekonder koruma nitelerine uygun seicilik salanmaldr. Dielektrik scaklk (ANSI 26) ile yal transformatr iin ve (ANSI 49T) ile kuru tip transformatrler iin izlenmelidir. Termik ar yk korumas (49RMS) ar yklerden dolay sarglarn scaklnn daha hassas izlenmesi iin kullanlr. Bu izleme metodu transformatrn termal ataletineve akma bal scaklk ykselmesinin simlasyonu esasna dayanarak tespit edilir. Ksa devreler Yal transformatrlerde sarg veya sarm ksa devresinin neden olduu gaz kna veya ya hareketine hassas cihazlar (ANSI 63) TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -105-
1. Ya tankna sahip transformatrler iin BUCHHOLZ rleleri ve 2. Hermetik transformatrler detektrleridir iin gaz ve basn
Transformatrlerde diferansiyel koruma (ANSI 87T) Faz-faz ksa devre hatalarna kar hzl korumadr. Tesis iin ok nemli olan yksek gl transformatrler de kullanlr ve ok hassastr. Gereksiz amalardan saknmak iin transformatr devreye alnrken 2.harmonik tutuculuk ve ar akm durumlarnda 5. harmonik tutuculuk zelliine sahip olmas gerekir.
ekil 9.56
Ani ar akm atrma nitesi (ANSI 50) etkili ksa devre akmlarna kar transformatr korumak amacyla transformatrn primer tarafna balanr. Akm atrma eik deeri, akm bazl seicilii salamak amacyla sekonder sarglarda meydana gelen ksa devre akmndan daha byk deere ayarlanr.
ekil 9.57 Transformatrde ar akm korumas
Yksek gerilim sigortalar nominal gleri dk transformatr iin kullanlr 9.7.3.1. Transformatrde 3-faz ar akm korumas
Faz iletkenleri veya faz iletkeni toprak arasnda izolasyonun bozulmas sonucu ksa devre veya faz-toprak ksa devresi meydana geldiinde hata akmlar transformatrlerin sarglarnda ve demir ekirdeinde ciddi hasarlara neden olurlar. Bundan baka yksek akm deerini haiz hata akm yal transformatrlerde ya bozarak gaz kna neden olur; sonuta transformatr tanknda yksek gaz basnc meydana gelir. Eer gaz basnc ok yksekse transformatr tank zarar grr. Bu nedenle hata akmnn byklne bal olarak hatal transformatr gerekli srede ar akm koruma sistemi tarafndan devre d edilmelidir. Transformatrn dnda ebekede bir hata meydana geldiinde yksek hata akmlar transformatr zerinden akar ve transformatrler zerinde yksek snmalar meydana gelir. Devre gerekli srede ar akm koruma elemanlar tarafndan almazsa transformatrlerin bakr kayplarnn hata TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -107-
akmlarnn karesi ile artmasndan dolay transformatrde ar snmalar meydana gelecek ve transformatr hasara urayacaktr. Transformatrda meydana gelen hata akmlarnn bykl ebekenin ksa devre kapasitesine (ksa devre gcne) Sistem topraklamasna Transformatrn kaak reaktansna Sarg boyunca hata yerine ve pozisyonuna baldr. Fazlar aras ksa devreler nemli byklkte ksa devrelere sebep olurlar. Bu akmlarn bykl nemli oranda kaynak empedansna ve transformatr kaak reaktansna baldr. Toprak hatas topraklanan blmle sarg arasnda (rnein demir ekirdekle tank arasnda) ark konta veya metalik kontakla meydana gelebilir. Toprak hata akmnn gerek deeri hata devresindeki empedansa ve sarg boyunca hatann yerine ve pozisyonuna baldr. Ntr dorudan topraklanm sistemlerde ortaya kan toprak hatas yeterli seviyede toprak hata akm meydana geleceinden ar akm koruma sistemleri vastasyla kolaylkla alglanr. Ntr noktasnn durumlar iin toprak hata akmlarnn deerleri ok dk olabilir ve baz durumlarda ar akm koruma sistemlerinin bu hatay alglamas zor veya mmkn olmayabilir. Ayn sarglarn sarmlar arasndaki metalik kontak veya arkl kontak transformatrde bir i hataya sebep olur. Sarm ksa devresinde hata akm ok yksek olmasna ramen bunun transformatrlerin k faz akmlar zerine yansmas ok kk olacaktr. hatalar transformatrn dnda ve giriine bal koruma cihazlarnn alglamas ok zordur; baz durumlarda alglama imkan olmayabilir. Bu nedenle i hatalar kesinlikle alglayan ve gerekli koruma kumandas veren sadece TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -108-
ya rezervuarl tanklara sahip transformatrlerde BUCHHOLZ ve hermetik transformatrlerde AN BASIN rleleridir. Faz ar akm korumalar aslnda faz hatalarna kar koruma olup, toprak hatas meydana geldiinde toprak hata akm bykl rlenin atrma eik deerinin stnde ise toprak hata korumas da yapar. Diferansiyel rlelerden daha yava ve daha az hassasiyete sahip olan ar akm koruma sistemleri kk gteki transformatrlerde birinci derecede koruma eleman olarak kullanlrlar. Byk gteki OG/AG VE YG/OG transformatrlerda ar akm korumas i hatalar iin geri yani yadek koruma olarak ve g transformatrnn besledii ana baralar iin birinci derece ana koruma olarak kullanlrlar. 9.7.3.2 Ksa Devre Korumas
Faz ar akm korumalar pahal olmayp basittir ve hatay alglamas gvenilirdir. Bu nedenle baz transformatrlerin korunmas iin ana koruma sistemi olarak kullanlrlar. Ancak transformatrn devreye girme akmlarnn bykl nedeniyle ar akm koruma cihazlarnn hassasiyeti azaltlr ve alma sresi uzatldndan hassas ayarlama ayn zamanda hzl almay ar akm koruma elemanlaryla gerekletirmek mmkn olmaz. Ar akm koruma nitelerinde ters zaman gecikme karakteristikleri transformatrn i ar yk kapasitelerinin stnde akm ekmesine belirli sre iin izin verilen (motorlarn yol almas ve dier ekipmanlarn devreye girmesi esnasnda ekilen kapama akmlar) ve g sistemlerinin dier ekipmanlar arasnda seiciliin salanmas gereken yerlerde kullanlr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -109-
Sabit zamanl ar akm niteleri ya d hata halinde maksimum ksa devre akmndan veya transformatrn devreye girmesi esnasnda meydana gelen geici akm deerinden biraz yksek akm deerinde ama yaptran sabit zaman gecikme elemanlarna sahiptir. Bu durumda ana fonksiyonu ar i hatalar meydana geldiinde hzl alma elde edebilmektir. Dijital ar akm koruma rleleri performanslar yksek olan cihazlardr. Dijital filtreler doru akm bileenlerini ve devreye girme srasnda ekilen ani akmlarn neden olduu harmonikleri ortadan kaldrr. Dijital sistemin geici yanlglar ok kktr. Koruma deerleri bundan dolay normal tiplere gre ok daha hassas deerlere ayarlanabilir. Transformatr birden fazla ksa devre yerini beslerse ar akm koruma cihazlar iyi bir seicilik ve koruma salamak iin yn elemanlar ile donatlr. Baz uygulamalarda transformatrlerin hem primer ve hem de sekonder taraflarna ynl ar akm koruma cihazlar yerletirilir. Her iki korumada koruma yn transformatre dorudur. Ynl ar akm koruma eleman sadece hatal girii devre d eder. Hatann yn akm aknn yn veya dier bir deyimle akm ve gerilim arasndaki deplasman llerek alglanr.
ekil 9.58
Ynl koruma rleleri zellikle faz aras ksa devresi veya faz-toprak hatas sonucu g ak yn deimesi muhtemel tm ebeke elemanlar iin gerek seicilik ve gerekse hzl alma iin kullanlmas gereken koruma cihazlardr Faz yn koruma rlesi paralel gzl veya iki besleme kayna tarafndan beslenen ebeke elemanlarn korumak iin kullanlr.
ekil 9.59
Toprak hata rlesinin yn toprak hata akmnn topraa ak yndr. Toprak hata akmnn birden fazla topraklama sistemine blnd yerlerde kullanlr. Akm ak sadece dier fiderlerin faz-toprak kapasitanslarna ve ntr direncinin deerine bal olarak ntrne doru olmayp sz konusu kapasitanslar zerindende devresini kapatrlar. Rezidel ynl ar akm rlesinde sfr bileen aktif g korumasnda olduu gibi hata akm byklnde kapasitif akm kullanlr.
ekil 9.60 Rezidel ar akm rlesi (2) kar ynden akm akmadkca atrma yaptrmaz
Ynl rleler ar akm korumasn tamamlayan ve ebekenin hatal blmnn seici olarak ayrlmasn salayan koruma elemanlardr.
9.7.4. Ynl Ar Akm Rlelerinin Aklanmas

9.7.4.1. Toprak hata ynl koruma
Toprak hata korumasnda polarizasyon miktar olarak sk sk kullanlan rezidel akm ve rezidel gerilim llr. Herhangi bir 3-fazl sstemde
F1 , F2 , F2
byklkleri arasnda dengesizlik olmas halinde simetrili
bileenler teorisine gre Sfr bileeni Fh
1 .( F1 3
F2
F3 ) olarak ifade edilir.
Rezidel deiken ise Fr
F1
F2
F3 ile ifade edilir.fadeden
anlalaca zere rezidel deiken sfr bileen deikeninden 3 kat daha byktr.
Rezidel akm ya 3 adet akm transformatryle veya 3-faz iletkeni iine alan toroidal transformatr yardmyla llr.
ekil 9.61
3-adet transformatr kullanmann gvenilir ve yksek akmlar lmek gibi avantajlarnn yannda, ksa devre annda satre olmas ve transformatrn devreye girmesi annda hatal rezidel akmlar retmesi ve pratikte eik deerinin transformatrn nominal akmnn ancak %10 deerinin altnda ayarlanabilmesi gibi sakncalar vardr. Toroidal akm TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -113-
transformatrlerin ok yksek hassasiyet avantajnn yan sra dk izolasyon seviyesinde imal edilebilmesi en byk sakncasdr.
ekil 9.62
Rezidel 3-adet gerilim transformatryle llr. Genellikle iki sekonder sarg kullanlr. Birinci sarg yldz bal olup faz-ntr ve faz-faz gerilimleri llr, dier sarg ise ak gen olarak tertip edilerek rezidel gerilim llr.
ekil 9.63: Rezidel gerilim, toprak hata ynl rlesinde polarizasyon deikeni olarak sk kullanlr.
Karakteristik A Hatann ynn belirlemek iin koruma ekipman akm ile polarizasyon akm deikeni arasndaki faz deplasmann ler. Eer polarizasyon deikeni istenen rle hareketinin simetri ekseninde deilse karakteristik a ayarlanarak faz kaydrmas yaplr.
ekil 9.64 Karakteristik a
9.7.4.2. Transformatr Diferansiyel Koruma
Diferansiyel koruma genellikle 10 transformatrlerda kullanlan ok nemli olarak transformatrn giri ve k karlatrlmas esasna dayanan yksek eklidir.
MVA gcnden yukar bir koruma sistemidir. Basit terminallerindeki akmlarn gvenirlilie sahip koruma
Diferansiyel koruma nite korumas olup ana koruma fonksiyonu olarak transformatr sarglarnda meydana gelen hatalarda alr. Diferansiyel koruma blgesi her iki uta tesis edilen akm tranformatrlerinin arasnda bulunan transformatr, baralar ve kablolardr. Ancak buing tipi akm TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -115-
transformatrleri kullanldnda kesici ve transformatr arasndaki baralar ve kablolar korunan sisteme dahil olmazlar. Transformatrn elektriksel i hatalar ok nemli olup ciddi hasarlara sebep olurlar. Sarg ve terminaller zerindeki toprak hatalar ve ksa devreler, genellikle diferansiyel koruma vastasyla alglanabilirler. Ayn sargya ait iletkenler arasnda sarm hatalar diferansiyel koruma vastasyla gerekletirilir. Sarm hatalar elektriksel koruma sistemlerinde en zor alglanan hatalardr. Birka sarmdan ibaret sarm hatasnda, toprak hatas ortaya kncaya kadar hata akm miktar alglanamaz. Bundan dolay herhangi bir d hatada istenmeyen amaya neden olmamak kaydyla yksek hassasiyetli diferansiyel koruma kullanlr. Hatal transformatrn mmkn olduu kadar hzl devre d edilmesi gerekir. Koruma blgesi dndaki hatalarda ise diferansiyel koruma sistemi almaz. Diferansiyel koruma teorik olarak sarm oran ve faz kaymas kompanze edilmemise normal yk ve d hata halinde almaz. Ancak i hata meydana gelmeden transformatrlerin farkl davranlarndan dolay meydana gelen diferansiyel akmlar diferansiyel koruma sisteminde istenmeyen hatal atrmalar meydana getirir. hatalarn alglanmas
ID
IP
nS .I S nP
ifadesiyle
belirlenen
diferansiyel akmn deerlendirilmesine dayanr. ( I P taransformatorun primer akm, I S transformatrn sekonder akm, n S transformatrn sekonder sarm says, n P transformatrn primer sarm says) I D diferansiyel akm sfra eitse transformatr srekli alma artlarna sahiptir.
Ancak genellikle
nS transformatrn evirme oran sekonder gerilim nP
reglasyonunu salamak amacyla bir kademe deitirici vastasyla ayarlandndan, rle dzeltilmi deerin bilgisine sahip olmayabilir. Hatta kademe deitirici olmasa dahi transformatrn mknatslanma akmndan dolay bir lme hatas daima vardr. Bu tipten hatalar nlemek amacyla
ID
diferansiyel akm
Ir
1 . IP 2
nS .I S nP
ifadesiyle belirlenen snrlandrlm akmla karlatrlr. Bu durumda diferansiyel rlenin atrma artlar:
ID
k
k Ir 1 , ID
Im
kademe deitirici karakteristiklerine ve l hassasiyetine bal olarak belirlenen ayar deeri,
I m transformatrn mknatslanma akmdr.

stenmeyen diferansiyel akmlar meydana getiren davranlar transformatr
Gerilim ayar kademesinin farkl pozisyonundan dolay meydana gelen uyumsuzluk Akm transformatrnun yk ve iletme artlarnn farkl karakteristikte olmas G transformatrnun yanlz bir tarafnda sfr bileen akmlarnn akmas Bu ise Yd ve Dy sarg balantl transformatrlerda grlen bir durumdur.
Transformatrn normal mknatslanma akmlar Mknatslanma darbe akmlar Ar uyarma mknatslama akmlardr. Basit diferansiyel rle
ekil 9.65 basit diferensiyel role
Akm transformatrlerinin polariteleri d hatalarda ve nominal ykte rleden akm gemeyecek ekilde seilmitir. Rle sargs endklenen akmlarn vektrel toplamlarn alr. Normal halde bu akmlar sfrdr. Transformatrde meydana gelen i arzada bu denge bozulur ve rle alr. Pratikte basit haldeki diferansiyel korumann hatal ama yapma nedenleri yukarda aklanm olup diferansiyel rlenin stabilizasyonu iin oransal diferansiyel rleler imal edilmektedir. Devreye girme akmlarndan dolay yanl amay nlemek iin rleye devreye girme akmnn harmonik bileenlerine dayal bir stabilizasyon salanmaktadr.
Oran Diferansiyel Rlesi ve Akmlarn Etkisi
ekil 9.66
Akm transformatrlerinin karakteristik farkllklar veya g transformatrnn kademe deitirilmesi sonucu akm transformatrlerinin sekonderlerinde akan akmlar arasndaki fark yada dengesizlik hat akmnn artmas ile artar. Faaliyete geme akm hat akmnn yzdesi olan bir rle hatal ama tehlikesi olmakszn hassas bir ekilde dk deerde faaliyete geme akmna ayarlanabilir. Rlenin stabilizasyon derecesi hata boyunca bias akmnn seviyesine baldr.
ekil 9.67
Diferansiyel rle iletme-bias Karakteristii Bias akm I
1 . IP 2
IS
I P Transformatrn primer akm
I S Transformatrn sekonder akm

I N Transformatrn nominal akm
pu olarak bias akm =
I IN
1. Blge: Bu aralklar iinde bias akm sfrdan
0,5.I N arasnda
deiir. Rle iletmesi iin gerekli olan diferansiyel akm seviyesi sabittir. Bu deer rlenin temel ayar deerleriyle ayndr. 2. Blge: Bias akmn 0,5.I N
2,5.I N deerleri arasnda rlenin bias

ID I
deerleri vastasyla stabilizasyon ayarlar yaplr. Bylece S
deerleri gz nne alnarak yaplan ayarda rlenin almasna sebep olan diferansiyel akmlar bias akmlarnn eitli kademelerinde belirlenir. 3. Blge: Bias akmn I sabit olup %100 dr. Diferansiyel korumada gen-yldz bal transformatrlerde gen taraftaki akm transformatrleri yldz, yldz taraftaki akm transformatrleri gen balanarak hat akmlar arasndaki faz kaymas dzeltilir. Faz kaymas ana transformatrle ayn balama grubundan bir ara transformatrle de giderilebilir. Devreye girme akmlarndan dolay meydana gelen hatal amalar nlemek amacyla devrede harmonik blokaji salayan sistemiin bulunmas gerekir. Diferansiyel korumada akm transformatrlerinin seimi
2,5I N deerleri iin stabilizasyon derecesi
ekil 9.68
Akm transformatrnde satrasyonun balad noktadaki gerilim
VK
A.I B . RCT
2.RL
I B Akm transformatrnn sekonder tarafindan grnen nominal

akm deeri
RCT Akm transformatrnun sekonder sarg direnci

R L Akm transformatr ile role arasndaki balant iletkeninin
direnci
A Transformatrn gcne bal bir sabit olup

2MVA 15MVA 40 MVA S TN S TN S TN 14 MVA........ A 39 MVA...... A 30 24
70 MVA...... A 16
deerlerini alr. rnek
ST
50 MVA A 16
Kullanlan akm transformatrleri
I P1 I P2
600 A.......U 1 3000 A.....U 2
63kV ..... I S 1 11kV .....I S 2
1A 1A
9.7.5. Transformatrlerde Toprak Hata Korumas

Faz iletkeni ve toprak arasnda izolasyon bozulmas nedeniyle ntr dorudan toprakl veya dk empedans zerinden topraklanm yksek ve orta gerilim sistemlerinde byk deerlerde toprak hata akmlar meydana gelir. Ayrca transformatr sarglar ile transformatrn demir ekirdei veya tank arasnda izolasyon bozulmas nedeniyle sarglar ve demir ekirdekte ar hasarlara neden olacak byklkte toprak hat akmlar meydana gelir. Bununla beraber yksek gaz k taransformatrn hasarlanmasna neden olacaktr. G transformatrlerinin sarglarndaki toprak hatalarnn hzl ve hassas bir ekilde alglanmas, ntr dorudan veya dk deerli empedans zerinden toprakl sistemlerde gerekletirilebilir. Ancak sz konusu akmlarn koruma sistemi tarafndan atrma sresi boyunca hasarlar ortadan kaldrmak veya azaltmak iin toprak hata akmlarnn snrlandrlmas gerekir. Yaplabilecek ilem, g transformatrlerinin sarglarnn yldz balanmas durumunda yldz noktasn topraa diren veya yldz noktas transformatr balayarak, bunun sekonder sarg klarna diren balamak suretiyle ve sarglar gen balanan transformatrlerde ise ayr bir topraklama transformatr kullanarak, bunun yldz noktasn diren zerinden topraklamaktr. Snrlandrlm toprak hata korumas bir nite korumas gibidir ve transformatrn sarglarn toprak hatalarna kar korur. Transformatrn diferansiyel korumas aada belirtilen hata durumlarnda yeterli deildir. Empedans zerinden topraklanm transformatrlerde, sarg toprak hatalarnda.
Ntr dorudan topraklanm transformatrlerda sargdaki toprak hata yeri yldz noktasna yakn olduunda. Her iki hata tipinde de snrlandrlm toprak hata korumas transformatr sarglar iin en hzl ve en hassas koruma eklidir. Toprak hata koruma sistemi aada etkilenmeyecek yapda ve ayarda olmaldr. Mknatslanma darbe akmlar Ar uyarma mknatslama akmlar Ykte kademe deitirici Toprak temassz i ve d faz hatalar Simetrik ar yklenme durumu Toprak Hata Akmnn Bykl Transformatr sarglarnda toprak hata akmnn bykl sadece kaynak empedans ve ntr toprak empedans tarafndan belirlenmez; bunlarn yannda g transformatrnn kaak reaktans ve sarg zerindeki hata yeri ve pozisyonna gre ortaya kan tam sistem gerilim deerinden daha kk deerde meydana gelen hata gerilimi de toprak hata akmnn byklne etki eder. Transformatrn gen sarg tertibinde toprak hatas, sarg terminallerinde oldu ise; toprak hata akm maksimum deer alacaktr. Bu durumda toprak hata akmnn maksimum deeri g ebekesinin topraklama tipine bal olacaktr.gen tertip sarglarda toprak hatasnn, sargnn orta yerinde olmas durumunda toprak hata akmnn deeri minimum olacak ve bu deer maksimum toprak hata akmnn %50 si kadar olacaktr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -124belirtilen nedenlerden
Ntr dorudan toprakl transformatrn yldz sarg tertibinde sarg terminallerinde toprak hatasnda, toprak hata akm, maksimum deer alacaktr. Toprak hata akmnn deeri, yldz noktasna yakn hatalarda hzla azalacak ve yldz noktasnda meydana gelen toprak hatasnda deeri sfra yakn olacaktr.
ekil 9.69 toprak hatasnda toprak hata akmnn dalm
Ntr dk empedans zerinden toprakl transformatrn yldz sarg tertibinde sarg terminallerinde meydana gelecek toprak hatasnda toprak hata deeri maksimum olcaktr.Toprak hata akmnn maksimum deeri ntre balanan topraklama empedansnn deeri ile snrlandrlr. Toprak hatas yeri yldz noktasna kaydkca azalacak ve yldz noktasnda TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -125-
meydana gelen toprak hatasnda hata akmnn deeri sfra yakn olacaktr.
ekil 9.70: D toprak hatasnda toprak hata akmnn dalm
Transformatrn sarglarnn yldz tertiplenmesi durumunda i ve d toprak hatas durumlarna ait toprak hata akm dalm yukardaki ekillerde gsterilmektedir. Diferansiyel korumada olduu gibi toprak hata korumas da bias akmlar ve diferansiyel akmlar hesap eder. Diferansiyel akm transformatrn terminalindeki rezidel akmla ntr akm arasndaki vektryel farka eittir. Bias akm ise toprak hata korumas tarafndan en yksek drt akm (3-fazl ksa devre akmlar ve ntr akm) TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -126-
kullanarak hesap edilir. Toprak hata korumas aadaki ekilde grld gibi sadece bir adet bias iletme karakteristiine sahiptir.
ekil
9.71.Snrlandrlm Karakteristii
toprak
hata
korumasnn
iletme -bias
Bias akm I
1 . IP 2
IS
I P Transformatrn primer akm
I S Transformatrn sekonder akm

I N Transformatrn nominal akm
pu olarak bias akm =
I IN
9.7.6. Transformatr Termik Ar Yk Korumas

Transformatrn faz iletkeninin izolasyonu sarglardaki scaklk dizayn snr deerlerinin zerine karsa hzla eskir. Is transformatrn
I 2 .R ifadesiyle verilen ve sya dnen aktif kayplar nedeniyle ykselir.

Scaklk artlar aagdaki ekilde gsterildii gibi zamann fonksiyonu olarak geliir.
ekil 9.72
9.7.9.1. Gaz etkisiyle alan rleler Kt balantlarn ve sac paket yaltm bozukluklarnn, yerel snmalar dourmaktadr. Transformatr ya 2100C scaklkta ayrarak gaz ortaya karmas bu durumu tespit eden rlelerin imal edilmesini salamtr. Buchholz Rlesi Transformatrn iinde bir arza yavaca ortaya karsa yerel snmalar meydana gelerek kat ve sv malzemeleri ayrtrmas sonucu yanc gazlar meydana getirir. Buchholz rlesinde belirli bir miktar gaz biriktiinde TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -128-
alarm sistemi alr. Rlede toplanan gazn analizi arza cinsi ve yeri hakknda bir gstergedir. Toplanan gazn cinsi hidrojen ve asetilense yap paralar ve yada ark, hidrojen asetilen ve metan ise pertinaks yaltmnda bozulma sonucu ark (rnein kademe deitiricide), hidrojen, asetilen ve etilen ise sac paket balantlarnda scak nokta,hidrojen astilen ve propilen ise sarglarda scak nokta olduu sonucuna varlr. Buchholz rlesi ile bulunan dier arzada demir ekirdekte meydana gelen akmlarn kendilerine yol bulmalar ile demir paralar arasnda ark olumasdr. Bu eit arklar, demirin hasara uramasna sebep olduu gibi yan arlap amurlamasna da yol aar.
ekil 9.73.
Transformatr ilk servise girdii zaman, eer ya doldurulmas srasnda yeterli vakum uygulanmam ise, sarglar arasnda skan hava, Buchholz rlesinde toplanarak yanl amalara sebep olur. Eer toplanan gaz yanc deilse rlenin yanl at kanaatine varlr. Ya iinde bir sarg arzas olursa ark, ok hzl bir ekilde gaz retir. retilen bu gaz, ya ierisinde bir yryen dalga oluturur. Buchholz rlesi alt kontaklarnn bal olduu klape bu dalgadan etkilenerek ama kumandas verir. Buchholz rlesinde alt klape ayrca amandra ile donatlmtr. Bu amandra yan birden akp gitmesi halinde ama yaptraca gibi, ya pompalsrnn almasnda ortaya kan ya dalgalarnn amortize edilmesine de yardmc olur. Ani Basn Rlesi Ya genileme kazan yerine azot gazndan gaz yast olan hermetik transformatrlerda Buchholz rlesi kullanmak imkansz olduu iin ya kazanna monte edilen ve basncn artma hz esasna gre alan ani basn rleleri kullanlr. Diyaframn iki tarafndaki basn, alttaki delik ile eit hale getirilmitir. Ani basn artmasnda diyaframa gelen darbe etkisi ile kontaklar kapanr. Burada etkili olan ya basnc deil basncn artma hzdr. ekildeki rlede diyafram transformatrdan metal krk ile ayrlm ve silikon ya ierisine yerletirilmitir. Bylece elde edilen sistem basn ykselmesi ile ters orantl bir ama karakteristiine sahiptir. Bu karakteristik ile mekanik darbeler halinde yanl amalar nlenmi olur. Bu koruma niteleri bakm artlar gz nne alnarak kazann alt blmne yerletirilmitir.
Gaz etkisi ile alan rlelerde ortaya kan problemler. Civa kontaklarn ok hassas ayar edilmesi halinde boruya yaplan mekanik darbeler ,yer sarsnts kademe deitirici almas ve byk d arzalarda, ayrca manyetik akmn sebep olduu titreimler yanl amalara neden olabilir. Buchholz rlesinde en kk alma sresi 0,1 saniye ve ortalama 0,25 saniyedir. Baz haller iin bu sre yava saylr.Ani basn rleleri sadece byk arzalarda Buchholz rlesinden daha hzldr
9.7.7. Transformatr Korumalar ile ilgili rnekler
ekil 9.74.
ekil 9.75..Yksek Gl OG/AG Transformatr korumas
ekil 9.76. Dk gte YG/OG transformatr korumas
ekil 9.77. Yksek gl YG/OG transformatr korumas
9.8 Jeneratr Korumas

Jeneratrlar yksek yk faktrnde anormal alma artlarnn belirlenen miktarlarna izin verilecek ekilde, uzun yllar iletmede kalmas dikkate alnarak; yani yksek yk faktrleri gz nne alnarak dizayn edilir. Jeneratr tahrik eden makina, jeneratr ve yardmc elemanlar anormal artlarn bozucu etkilerini minimuma indirmek veya korumak korumak iin srekli izlenirler. zlemeye ramen elektrik ve mekanik hatalar meydana gelir ve jeneratr sistemi koruma rleleri vastasyla korunur. Hata meydana geldiinde makina sistemden ayrlr ve eer gerekli ise durdurulur. Koruma rleleri aada belirtilen genel ortak zelliklere sahip olmaldr. Montajda ve balantlarda geni esneklie sahip olmas gerekir. Bylece kullanc iin k fonksiyonlarnn saysnda ve dier rle balantlar iin uygunluk salanr. Atrma ve d sinyalizasyon iin yeterli ve gerekli kontak saysna ve zelliklerine sahip olmaldr. Modifikasyonun ve ilavelerin kolaylkla yaplabilmesine imkan salamaldr. l devrelerinde akm transformatrnn yknn ve satrasyonunun azaltilmas iin dk tketim deerine sahip olmaldr. Bunun iin en uygun olan mikro prosesrler ve elektronik rlelerdir. Bakm testleri iin test sistemi basit olmaldr.
Yedek para adedi dier koruma rleleri ile ayn tipte olmaldr. Bu nedenle bir istasyonda ayn tipten koruma rlelerinin tesis edilmesi tesis iletme sreklilii asndan ok nemlidir. Atrma rleleri koruma rleleri gibi gerekli sayda bo kontaa sahip olmaldr. Manyetik tutuculu kilitleme rleleri elektriksel veya elle resetleme sistemine sahip olmaldr. Eer herbir koruma rlesi ayr bir atrma rlesi ile donatlmsa koruma emalar buna gre dzelltilmelidir. Her bir koruma rlesi, balama, atrma, hatal faz bildiren ikazlarla donatlmaldr. D fonksiyonlar iin yeterli sayda bo kontaklara sahip olmaldr.
9.8.1. Jeneratr ve Jeneratr-Transformatr niteleri iin Koruma Rleleri

9.8.1.1. Strator toprak hata korumas
ekil 9.78: Stator toprak hata korumas
Bir ok lkede yaplan ortak uygulama jeneratrn ntr topraa maksimum toprak akm 5-10 Amper olacak ekilde diren zerinden balanr. 1Aden daha kk toprak hata akm meydana getirecek sndrme bobini zerinden de topraklanabilir. Her iki durumda da aralkl toprak hatas esnasnda stator sisteminde meydana gelebilecek transiyen gerilimler kabul edilebilir snrlar iinde olmaldr ve birka saniye iinde alan toprak hatalar, stator ekirdei levhalarnda ihmal edilebilir zaralara sebep olurlar. Jeneratr topraklama direnci normal olarak yksek gerilim tarafnda bir toprak hatas halinde nite transformatrnun yksek gerilim tarafndan transfer edilen ntr gerilimini jeneratr nominal faz geriliminin%2-3 deerinde snrlandrr. Stator sarg oluklar ve stator ekirdei arasndaki ksa devreler jeneratrlerde sklkla yaanan ortak hatalardr. Hata genellikle mekanik, izolasyon malzemesinde termik hasarlanmalar veya stator ekirdei zerindeki antikorona boyas zerindeki hasarlar nedeniyle balar. Normal olarak alglanmas ok zor olan sarm hatalar ok abuk olarak toprak hatasna dnr ve stator toprak hatas korumas vastasyla devre d edilir. Mekanik hasarlarn sebep olduu toprak hatalar jeneratr ntrnn yaknlarnda meydana gelir. %95 Stator toprak hata korumas Birok lkede maksimum toprak hata akm 5-10 Amper olacak ekilde jeneratrn ntr diren zerinden topraklanr. Toprak hata akmn 1 Amperden aa deerde tutan sndrme bobini zerinden de jeneratrn ntr topraklanr. Her iki durumda da faslal toprak hatalarnda stator sistemindeki transiyen gerilimler standartlarn belirledii snrlar iinde tutulur ve ok ksa bir srede giderilen toprak hatasnda stator ekirdeinin levhalarnda ihmal edilebilir seviyede kk hasarlar meydana gelir.Yksek gerilim tarafnda meydana gelebilecek TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -136-
nite transformatrnn yksek gerilim tarafndan transfer edilecek ntr gerilimini jeneratr nominal faz gerilimini %2-3 deerinde jeneratr topraklama direnci snrlandrr.
ekil 9.79:
Stator demir ekirdeinde ve stator oluklarndaki sarglar arasndaki ksa devre, jeneratrde en fazla sklkla meydana gelen ve alglanmas zor olan ortak elektriksel hatalardandr. Hata normal olarak izolasyonda termik ve ya mekanik hasarlarla balar ve hemen toprak hatasna dnr sonuta stator toprak hatas, koruma sistemi vastasyla devre d edilir ve
durdurulur. Mekanik hasarlarn sebep olduu toprak hatalar jeneratr ntrnn yaknnda oluabilir. %100 Stator toprak hata korumas
ekil 9.80:
Jeneratr alrken ve ntr yaknlarnda herhangi bir toprak hatas bulunmadnda 3. harmonik rlesi (2) ve gerilim kontrol rlesi (4) aktif durumda olup (b) konta aktr. Jeneratr ntrne yakn yerde bir toprak hatas meydana geldiinde 3. harmonik gerilim rlesinin (b) konta kapanr, alarm verir veya atrma yapar. Gerilim kontrol rlesi jeneratr TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -138-
durduunda veya makina alrken veya yavalarken %100 rlesinin hatal almasn nler. Dorudan datm baralarna balanan jeneratrlerde seici stator toprak hata korumas, ntr noktas gerilim rlesi kullanlarak gerekletirilemez. 9.8.1.2 Ynsz toprak hata akm rlesi
ekil 9.81: Ynsz toprak hata akm rlesi
Akm birok durumlarda 1-2 Amper deeri gibi primer iletme akmnda toprak hata rlesini seer ve dk yklenme kullanlarak koruma salanabilir. D hatalara ve faz ksa devrelerinde gvenilir rle stabilitesini salamak iin ntr gerilimi (3) kontrol ve empedans (2) veya jeneratr ar akm rlesinin konta sisteme dahil edilir. Gecikme tipik olarak 0,3-0,5 saniye olacaktr. Makinann ntrne bir topraklama direnci yerletirilmise, Rezidel balantl akm transformatrlerile ayn tipte ve ayn evirme orannda bir akm transformatr(5) jeneratrun ntrn endkleyici olarak mutlaka balanmaldr. Bir ortak topraklama direnci (Alternatif 1) balanmas birden fazla makina baraya balanmsa tavsiye edilir. 9.8.1.3 Ynl toprak hata rlesi
ekil 9.82: Ynl toprak hata akm rlesi
Ynl ar akm rlesi rezidel bal akm transformatrne ntr noktas gerilimi polarize edilmi gerilim transformatrlerine balanm olup jeneratr iin seici toprak hata korumas salanmtr. Rle makinada oluacak bir toprak hatas halinde baradan jeneratre akan toprak hata akmnn kapasitif veya aktif (rezistif) bileeninde alacak ekilde ayarlanr. D toprak hatas halinde rle hat-toprak kaak kapasitanslarnn neden olduu kapasitif akmlardan ve ntr noktas direnci zerinden geen rezistif akmlardan dolay aktif hale gemez. 9.8.1.4. Faz ksa devre korumas
Jeneratr teminalleri arasnda veya stator sarglarnn fazlar arasnda ksa devre meydana geldiinde hasar snrlandrmak iin makina sratle ebekeden ayrlr ve tamamen kapatlr. nite transformatrlerinde veya nite transformatrlerinin yksek gerilim faz sarglarnda faz ksa devrelerinin meydana gelmesi durumunda jeneratr nitesi sratle ebekeden ayrlr. statistikler gstermitir ki jeneratr veya jeneratr-transformatr nitelerinde faz ksa devre hatalar nadiren meydana gelir. Bu tip hatalara kar korumada bilinen teknik 5-10 MVA gcnden byk jeneratrler iin diferansiyel rleler vastasyla korumadr. Yedek veya geri koruma olarak empedans rlesinin bir tipi veya ar akm tetiklemeli dk gerilim rlesi kullanlr. Diferansiyel korumasz kk niteler de empedans rlesi veya gerilim/akm rleleri ana koruma iin kullanlr. Ar akm rleleri srekli hata akmnn yeteri kadar yksekse emniyetli bir iletme iin kullanlabilir. 9.8.1.5. Jeneratrn diferansiyel korumas
Modern jeneratrlarde ksa devre akmnda doru akm bileenin zaman sabiti byktr ve tipik olarak 200 mili saniyeden ok daha fazladr. D TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -141-
ksa devrelern meydana gelmesi durumunda akm tranformatrlerinin satrasyon olma riski ortaya kar. Akm transformatr fazla satrasyona urasa bile jeneratr diferansiyel rlesinin stabil kalmas ok nemlidir.
ekil 9.83: Yksek empedans lm prensibi
Kk ve orta gl jeneratrler iin diferansiyel rlenin yksek empedans stabilize tipi kullanlmaldr. 250 veya 300 MVA gcnden daha fazla gce sahip transformatrlerde oransal (%) stabilize orta empedans tipi diferansiyel rle kullanlr. Her iki tip de d ksa durumunda hzl ileyen yksek hassasiyette akm transformatr tam satre olsa dahi tamamen stabil rlelerdir. Jeneratrn zerindeki ve hat tarafndaki akm transformatrleri ayn sarm oranlarnda ve ayn mknatslama karakteristiklerinde olacaktr. Normal iletme artlarnda ve d anahtarlarda satre olmam akm transformatrlerinde U re rle l devresi boyunca gerilim ihmal edilir.
D akm hatas meydana geldiinde akm transformatrlerinden birisi dierine gre daha fazla satre olabilir. En kt durum eer akm transformatrlerinden birisi tamamen satre olmas dierinin ise satre olmad durumlarda meydana gelir. Rle boyunca maksimum gerilim,
U max
I S . RCT
RL olacaktr.
I S Simetrik subtransiyen ksa devre akm

R L Akm transformatr ve rle arasndaki balant hattnn direnci
R L Satre olan akm transformatrnn sekonder sargsnn direnci

Rle iletme gerilimi U max deerinden daha yksek bir deere ayarlanr. Minimum iletme akm ise rle gerilim ayar deerine akm tranformatrlerinin akm oranna ve mknatslama karakteristiklerine baldr. hata iin, rle alma akmna eit veya daha yukar deerde hata akmnda rle boyunca gerilim akm transformatrnn tam satrasyon gerilimine ulamaldr.
ekil 9.84: Jeneratr diferansiyel koruma prensip diyagram
d R ve S R rleleri i hata halinde 1ms den daha ksa bir zamanda

alrlar. Eer d R ve S R rlerinin almas 0.4 msden daha uzun srede olursa bu durumda emniyet asndan 1) ile gsterilen darbe rlesi alr ve bundan dolay i hata halinde akm transformatrnn satre olmasnn etkisi kaldrlm olur. Rle minimum alma akm jeneratr nominal akmnn %3 den aa deere ayarlanr. D hata halinde akm transformatrleri satre olursa, diferansiyel devrede belirli deerde
I d akm akar.
Id orannn IT 3
ayarlanan stabilite snrnn altnda (normal olarak %20) rle stabil kalr.
Id IT 3
oran satre olmu akm transformatrl devrenin direncinin
diferansiyel devredeki dirence oran olarak belirlenir.
9.8.2. Jeneratr Korumas iin tavsiye edilen ayar deerleri
Ar yklenme korumas Ar yk korumas ANSI 51, ayar ekli ters zamanl ar yk atrma erisi Termal ar yk ANSI 49RMS, ayar ekli Jeneratrn iletme karakteristiine gre maksimum kapasite kullanm nominal kapasitenin %110-120 RTD korumas, ANSI 49T, jeneratrn izolasyon termal snfna bal 15. Blmde daha detayl irdelenmektedir.
9.9. Motor Korumas

9.9.1. Termik Koruma
ANSI 49 motor korumas ok nemli bir koruma fonksiyonudur. Motorun ve motor izolasyonun scakl motorun alma mrn belirler. Kk gl motorlarda termik ar akm rleleri ile bu fonksiyon salanr. Byk motorlarda ise sarglardaki scaklklarn alglanmas iin stator sarglarna yerletirilen diren scaklk alglayclar RTD [:Resistance Temperature Detector] ile dorudan alglanr.
9.9.2. Rotor Blokaj Korumas

Termik korumaya ok yakn bir korumadr. Rotor blokaj korumas ar akm korumasnda kullanlan rlelerin ayns kullanlarak salanr. Motor devreye alndnda motor yksek deerde yol alma akm ektiinden motorun ve motorun sarglarnda nemli derecede scaklk artlar olur. Motor hzlandka yol alma akm motorun nominal akm deerine doru azalr. Eer motorun rotoru skma veya herhangi bir nedenle hzlanamazsa rotor blokaj akm ekilmeye devam eder ve bu durumda motor devreden ayrlmazsa motorda kalc hasarlanma ortaya kar veya motor tahrip olur. malatlar imal edilen motorlarn yol alma akm yani rotor blokaj akm maksimum sresini kataloglarnda belirler. Byk motorlarda rotor blokaj korumas, zel ar akm zaman rleleri ile gerekletirilir.
9.9.3. Ar Akm Korumalar

Gc 250 BG den dk motorlarda ar akm korumalar ANSI 50/51 genellikle motor devre koruyucular veya sigortalarla salanr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -145-
9.9.4. Toprak Hata Korumalar

ANSI 50GS ise ntr direkt direkt olarak topraklanm ebekelerde kesici zerinden ntr yksek diren zerinden topraklanm ebekelerde ise toprak hata alglayclar tarafndan gerekletirilir. Yksek gl OG motorlarnda ar akm hata korumas ANSI 50/51 genellikle faz ar akm zaman rleleri veya ani ar akm rleleri tarafndan kesiciye atrma yaptrlarak salanr. Toprak hata korumas iin byk motorlarda koruma sisteminin ntr dk diren zerinden topraklanan sistemlerde ANSI 50G koruma fonksiyonlu toprak hata rlesi ile donatlmas tavsiye olunur.
9.9.5. Dk Gerilim Korumas

ebekedeki dk gerilimler srekli alma artlarnda motorlardan yksek akmlarn akmasna sebep olur. Dk gerilim korumas fonksiyonlu ANSI 27 dk gerilim rleleri gerilimin belirlenen seviyenin altna dmesi veya gerilimin kesilmesi halinde motoru besleme ebekesinden ayrr. Ar Gerilim Korumas Ama-kapama ilemleri esnasnda meydana gelen veya yldrmdan dolay motorun izolasyonuna hasar verebilecek kadar byklkte olan gerilim darbelerine kar motorlar parafudrlarla korunurlar.
9.9.6. Motorun Diferansiyel Korumas

Bu koruma motor sarglarnn birbirine veya gvdesine kar oluan i hatalar ve toprak hatalarna kar hzl ve etkili korumadr. Diferansiyel koruma ANSI 87M fonsiyonuna sahip diferansiyel rle motorun her bir TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -146-
sargsna giden akm karlatrarak akmlar aras fark belirlenen deerin stnne ktnda motoru devreden karr.
9.9.7. Akm Dengesizlii Korumas ANSI 46

Eer hata akmlar arasndaki fark belirlenen deerin stne ktnda motoru devreden ayran koruma eklidir. Gerilim dengesizliinden kaynaklanan dengesiz akmlar motorda yksz halde bile ciddi snmalara yol aar.
9.9.8. Motorda Meydana Gelebilecek Hata Tipleri

Tahrik edilen makinann yklemesinden dolay meydana gelen hatalar Ar ykler: eer ar yklenmeden dolay g ekii nominal gten daha byk olursa motordan ekilen ar akm ve kayplarn artmasndan dolay motorun ve motor sarglarnn scaklklarnda ykselme meydana gelir. Yol alma sresinin ar fazla olmas ve yol verme sklnn gereinden fazla olmas: motorlar yol alrken belli bir sre akmasna izin verilen nemli byklkte ar akmlar ekerler. Tahrik edilen makinann yklenme momentine gre yetersiz momente sahip motordan dolay yol alma sresi ok uzun olursa veya motora sk sk yol verilirse, saknlmas art olan yksek ar snmalar meydana gelir. Rotor Blokaj: motorun tahrik ettii makinann blokajndan dolay dnme ani olarak durursa motor yol alma akm eker ve sfr hzda bloke edilmi olarak durur. Hi bir ekilde motorun
soutmasn salayacak havalandrma olmadndan ar snma ok abuk meydana gelir.
9.9.9. Besleme Sistemi Hatalar

Beslemenin kesilmesi: motoru tahrik ettii makinann ataleti yksek olduu zaman motorun jeneratr gibi almasna sebep olur. Gerilim kmesi: motorun momentini ve hzn azaltr, akmn ve kayplarn artmasna ve sonuta anormal s artlarna sebep olur. Dengesizlik: 3-fazl ebekede dengesizlik aaida belirtilen sebeplerden dolay meydana gelir. 1. Transformatr ve jeneratr gibi 3-fazl kaynaklardan simetrik 3-fazl gerilim elde edilememesi 2. Dier tketicilerden dolay simetrik yklenmenin salanamas ve buna bal olarak g temin sisteminde dengesizliin meydana gelmesi 3. Fazlardan birindeki sigortann atmasndan dolay motorun iki faz tarafndan beslenmesi 4. Motorun dn yn deitirilirken fazlardan biriniin ters edilmesi gibi... G temin sistemindeki dengesizlik kayplarn ok ykselmesine ve buna bal olarak rotorun hzl ar snmasna sebep olan negatif bileen akmlarn meydana getirir.
9.10. Motorun Hatalar

9.10.1 Faz faz ksa devreleri:
Subtransiyent Akm ve Koruma ayarlar Motor un yol alma esnasndaki subtransiyent akmn tepe deeri ok yksek deerlere kar . Tipik deer olarak motor nominal akmnn 12-15 katna ular.Bazen bu deer, motor nominal akmnn 25 katna ulaabilir. Ancak bu deer, hibir zaman motorun balant terminallerinde meydana gelebilecek sbtransiyen ksa devre akmnn tepe deerini aamaz. Bu nedenle motorlara yol vermede kullanlan kontaktr ve termik rleler, ok yksek subtransiyen akm tepe deerine rnein motorun nominal akm RMS deerinin 20 katna dayanabilecek kapasitede olmaldr. Yol verme esnasnda ar akm ksa devre koruma cihazlarnda beklenmeyen ama kumandalar grlrse yol alma akmlar normal snrlarn zerinde bir deeri haizdir. Ancak yukarda da akland gibi sbtransiyen akm, motorun terminallerinde meydana gelebilecek subtransiyen ksa devre akmnn tepe deerini aamayacandan istenmeyen atrmalar nlemek amacyla motora ait ve motorun baland sistemin dier blmlerindeki ar akm ksa devre koruma cihazlarnn atrma eik deerleri bu tepe deerlerin zerinde bir deere ayarlanr. Ayrca sistemin alma mr de gz nne alnarak sz konusu akmlarn neden olduu abuk eskimeyi ve tahribatlar nlemek amacyla yol verme elemanlarnn meydana gelebilecek sbtransiyen akmn tepe deerine gre boyutlandrlmas ve seilmesi arttr.
9.10.2. Ar Gerilimlere Kar Koruma

9.10.2.1 Ar Gerilimler
Ar gerilimler 3-tipdir. Geici Devreye girme esnasnda meydana gelen ar gerilimler Yldrma bal ar gerilimler Geici ar gerilimler eitli orjinleri vardr. zolasyon hatas; ntr izole ve ntr empedans veya diren zerinden topraklanan ebekelerde faz ile toprak arasnda bir izolasyon hatas meydana geldiinde salam fazlarn topraa kar gerilimi faz arasdeere kar. Ferrorezonans Ntr iletkeninin kopmas Generatr gereilim reglatrnde veya transformatrn kademe deitiricilerinde meydana gelen arzalar. Reaktif gcn ar kompanzasyonu Devreye girme ar gerilimleri Aada belirtilen ekilde eitleri vardr. Normal ykte devreye girme ar gerilimleri TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -150-
Dk endktif akmlarn devreye sokulup kartlmas esnasnda meydana gelen ar gerilimler Yksz hatlar ve kablolarn devreye alnmas srasnda meydana gelen ar gerilimler Yldrm ar gerilimleri Frtnal havalarda oluan doal bir olaydr. Gerilim deiimleri ve oynamalar: Nominal gerilimin %10 dan kk byklklerde gerilimin efektif deerinin deimesidir. Gerilim oynamalar ise gerilim zarfnn iindeki gerilim deiimleridir.
9.10.3. Motordaki Hatalar.

Stator ve rotor sarg hatas Bir elektrik motorunda stator sargs vernikle izolasyonu yaplm bakr iletkenlerden meydana gelmitir. Sarg izolasyonunda oluan bozulma faztoprak, faz aras-toprak fazlar aras srekli ksa devreye yol aar.
ekil 9.85. Stator sarglarnda meydana gelen izolasyon hatas
ekil 9.85deki hata yzeysel elektrik dearjlarna ve gerilim darbelerine, termik ve mekanik etkilere vibrasyona yol aar. zolasyon hatalar rotor sarglarnda da ayn sonular meydana getirir. Motor sarglarndaki hatalarn ortak nedeni ar snmadr. Sarglardaki g dalgasnn yol at ar yklenmeden dolay motor scaklnda bir ykselme meydana gelir. ekil 9.86 birok imalatnn rettii motorlardaki izolasyon direncinin scaklga gre deiimini gstermektedir. Scaklk arttnda, sarg izolasyon direnci azalacaktr. Motor sarglarnn mr bylece ok ksalacaktr.
ekil 9.86. letmeye bal olarak motor sarglarnn mr
Bu nedenle ar yke kar koruma yapmak motor sarg izolasyonun ypranmasn nlemek asndan zorunludur.
ekil 9.87. zolasyon direncinin scakla gre deiimi
9.11. Motorlarda D Etkilerin Neden Olduu Hatalar

9.11.1. Motor beslemesi ile ilgili hatalar.
Gerilim Darbeleri Gerilim girii standartlarda belirlenen tepe deerini amas durumuna gerilim darbesi denir. Geici veya kalc ar gerilim (ekil 9.88) farkl orjinlere sahiptir. - atmosferik (yldrm) - elektrostatik dearj - Ayn kaynaga balanan dier alclar
ekil 9.88. Gerilim darbesi
Tablo 9.3. D hatalar
Gerilim darbeleri ounlukla motorlarn tahrip olmasna yol aar. Fazlarda dengesizlik 3-fazl sistem, 3 faz gerilimlerin bykl eit deilse veya faz alar 1200 den farkl ise dengesiz bir sistemdir. Dengesizlik (ekil 9.89) motorlarda bir fazn almas veya besleme sisteminde olan dengesiz yklenme veya dengesiz empedanslar sonucu ortaya kar
ekil 9.89. 3-faz dengesiz gerilimler.
Dengesizlik aada verilen eitlikten yaklak olarak hesap edilebilir.
Dengesizli k %
100.
U MAX U ORT U ORT
veya
Dengesizli k %
U MAX
100.
U ORT U MIN U ORT
En yksek gerilim En dk gerilim
U MIN
U ORT
U1 U 2 U 3 3-faz gerilimlerin ortalama deerleri 3
Besleme sistemi gerilimlerindeki dengesizl,ik sonucunda ayn moment deeri iin akm arts meydana gelir ve motorda ar snmaya yol aar.
Tablo 9.4. Motor iletme karakteristii zerinde gerilm dengesizliinin etkisi
IEC 60034-26 gerilim dengesizliinde motor azaltma faktr iin ekil 9.90da verilen azaltma faktrlerini belirlemitir. Bu dengesizlik, boyutlar
dikkate alnarak aadaki ekilde verilen azaltma faktrlerine gre motorlarn ar boyutlandrlmas gerekebilir.
ekil 9.90. Besleme sistemindeki dengesizlie gre motor gcndeki azalma faktr
Gerilim dm ve kesilmesi Gerilim dm (ekil 9.91) besleme noktasnda gerilimin aniden kaybolmasdr.
ekil 9.91. Gerilim dm ve ksa sreli gerilim kesilmesi
Gerilim dmleri EN50160 standartnda 50 Hz,10msden 1 dakika sre ile nominal gerilimin %1 ila %90 arasnda snrlandrmtr. Benzer standartlarda ksa sreli kesilme 3 dakikadan az olmak zere nominal gerilimin %90 nnn kaybolmas olarak aklanmtr. Mikro seviyede gerilim dm ve kesilmesi mili saniyeler mertebesinde olan kesilmelerdir. Gerilim deiimlerine transformatrlerin enerjilendirilmesi ve yksek deerli motorlarn balanmas gibi d kaynakl davranlar neden olmaktadr. Asenkron motorlar zerine etkileri Gerilim dmleri meydana geldiinde, asenkron motorda moment gerilim dmnn karesi ile orantl olarak aniden der ve gerilim dmnn miktarna ve sresine , dner ktlelerin ataletine ve tahrik edilen makinann moment hz karalteristiine bal olarak motor hznda azalmaya yol aar. Eer motor momentinin deeri yk momentinin deerinin altna derse motor durur. Kesilmeden sonra, gerilimin dzelmesiyle, yaklak yol alma akm deerinde tekrar hzlanma darbe akm meydana gelir. Tesis pek ok elektrik motoruna sahipse, tm motorlarda ayn anda hzlanma olacandan besleme sisteminde ok yksek deerlerde bir gerilim dm meydana gelecektir. Bu ise motorlarn yeniden hzlanma sresini uzatacak ve ar snmadan dolay tesis elemanlarnn izolasyonunda ypranma ve hatta hasarlar meydana gelecektir. Hzl tekrar enerjilenme (yaklak 150 ms) yavalayan motorda, motor tarafndan oluturulan rezidel gerilimle, kaynak gerilimi arasnda faz akmasna yol aacak ve ilk anda motor yol alma akmnn 3 kat darbe akm meydana gelecektir.
Bu gerilim darbeleri ve gerilim dmleri motorlar zerinde aada aklanan etkileri meydana getirecektir. - Sarglarda tahribata yol aan ileri derecede snma ve elektrodinamik zorlamalar. - Kaplinler zerinde anormal mekanik zorlamalar, zayflama ve atlaklar. - Ayn zamanda motor kontrol ve kumanda elemanlar zerinde kontak yapmas veya tahribat gibi zararlara yol aan etkiler de meydana getirirler. Hz kontroll motorlar zerine etkileri Hz kontrolleri zerinde gerilim dmlerinin neden olduu problemler : - Motorlar iin gerekli gerilimin salanamamas bununsonucunda momentte azalma ve motorun hznda azalma meydana gelmesi, - Ana g kontrol devrelerinde hatal fonksiyonlarn meydana gelmesi ve sistemin hatal almas, - Yavalamadan dolay gerilimin eski deerini almasnda meydana gelen ar akmlar, - Bir faz zerinde gerilim dm meydana geldiinde oluan ar akmlar ve dengesizlik. Hz kontrollerlerinin ve soft starterlerin ana balant terminal-lerindeki gerilim dm, %15 i atnda hatal alrlar . Harmonikler Harmonikler AC motorlar zerinde zararl etkiler meydana getirirler. (Konu ile geni bilgi iin 4. Cilt G Kalitesi blmne baknz.) Ana TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -158-
besleme kaynana bal lineer olmayan ykler sinsoidal olmayan akmlar ve gerilim dalgasi zerinde distorsiyonlar meydana getirirler. Harmonik distorsiyon %5 in zerinde kirlenme olduunda problemler meydana getirir. Elektronik g elemanlar besleme kaynanda harmonikler meydana getirir. Eer elektrik motoru istenen performansta almyorsa ve hi bir neden olmadan ar snyorsa sistemde kuvvetli olarak 3. harmonik etkisi vardr. Ayrca harmonikler motorda darbe momentlerinin artmasna ve sonuta vibrasyonlara ve mekanik yorulmalara yol aar.
9.11.2. Motor iletmesi srasnda meydana gelen d hatalar .

9.11.2.1. Motorun yol almas:
Yol alma sresinin ok uzun olas/sk olarak motora yol verme Motorun nominal hzna ulancaya kadar yol alma sresi gereken miktarda olmaldr. Yol alma sresi yk momentine, motor momentine ve tahrik sisteminin ataletine baldr (Konu ile ilgili geni bilgiler 7. Ciltte elektrik motorlu tahrik sistemlerinin boyutlandrlmas blmnde verilmektedir) . 9.11.2.2. Motorun kilitlenmesi Motorun kilitlenmesi durumunda yol alma akmyla ayn olan ar akm meydana gelir. Bu durumda snma, motorun almamasndan dolay havalandrma olmayacandan ok iddetli olur. Rotorun scakl 3500C ye kadar ular.
Ar yklenme (ar yklenmeden dolay motorun deerinden dk hzda dnmesi) Ar ykl ar dnen motor ya nominal momentinden fazla yk momenti ile yklenmitir veya mortor terminallerine nominal gerilimin %90nndan daha dk gerilim uygulanmaktadr yani motor terminallerindeki gerim dm %10 dan daha fazladr. Akm tketimindeki ve buna bal olarak snmadaki art motorun alma mrnn ksalmasna hatta bu artlarda uzun sreli iletmede hasarlanmasna neden olur.
9.12 Ksa Devrelere Kar Koruma

9.12.1. Genel Bak
Ksa devre farkl elektrik potansiyelinde olan iki noktann dorudan birbiriyle temas etmesidir. - (AC) Alternatif akmda: fazlar arasnda temas, faz-toprak veya faz-ntr temas veya sarglarn birbiri ile temasdr. - (DC) Doru akmda: iki kutubun birbiri ile temas etmesi veya sistemde bir kutup toprakl ise dier kutubun toprakla temasdr. Yukarda saylan nedenlerden biri meydana geldiinde verniklenmi motor sarg izolasyonu iddetli snmadan dolay sarg izolasyonu ve iletkenleri tahrip olacak motorun manyetik devrelerinde erime meydana gelecektir. Ksa devre mili saniyeler mertebesinde alma akmnn birka yz katnda akmlarn ortaya kmasna neden olur. Ksa devre ekipmann ar derecede hasarlanmasna yol aar. Bu davran iki tip olarak ortaya kar , 9.12.1.1. Termal davran
Ksa devrenin akm deerine ve sresine bal olarak ortaya kan termal etki : - letken kontaklarnda erimeye, - Bi metal termal elemanlarn tahrip olmasna, - Elektrik arklarnn olumasna, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -161-
- zolasyonun yanarak toz haline gelmesi, - Ekipmanda yangn olmasna yol aabilir. 9.12.1.2. Elektro dinamik davran
letkenler arasndaki elektrodinamik davran, youn mekanik zorlamalar meydana getirir: - Motor sarglarndaki iletkenlerin deformasyona uramasna, - letkenlerin izolasyon balant noktalarnn kopmasna, - Kontaktrlerin kontaklarnda itme ve titreimler ve bu kontaklarn eriyerek kaynak olmasna neden olur. Bunlar malzeme ve insan hatas zerinde ok byk tehlikelere yol at iin ksa devreyi alglayan ve akm maksimum deerine ulamadan, genel olarak iki tip koruma cihaz kullanlr. Bunlar : - eriyerek devreyi kesen ve hata giderildikten sonra salam olan yenisi ile deitirilen sigortalar, - otomatik ve ani olarak devreyi kesen ve hata giderildikten sonra resetlenerek tekrar kapatlabilen manyetik kesicilerdir. Ksa devre cihazlar motor yol vericileri ve kontaktor kesicilerinde olduu gibi ok fonksiyomlu olarak yaplabilirler. Aklamalar ve Karakteristikler Ksa devreye kar koruma cihazlarnn ana karakteristikleri :
- kesme kapasitesi: Verilen gerilim deerinde ksa devre cihaznn kesebilecei tahmin edilen akmn en yksek deeri yani meydana gelebilecek en yksek ksa devre akm, - kapama kapasitesi: Belirlenen artlarda nominal gerilimde koruma cihaznn ulaabilecei en yksek akm deeridir. Kapama deeri tablo 9.5de verildii gibi kesme kapasitesinin k katdr.
Tablo 9.5. IEC 60947-2 ye gre kesiciler iin kesme ve kapama kapasiteleri
9.12.2. Sigortalar
Sigortalar kk yer kaplamakla beraber yksek kesme kapasiteli tek fazl ama yapan koruma cihazlardr. Sigortalar: - Sigorta tutucular zerine veya - Ayrclar zerine yerletirilirler. (ekil 9.92) . Sigortalar zerindeki ama gstergeleri vastasyla hangi faza ait sigortann eridii belirlenir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -163-
ekil 9.92. Sigortal ayrcilar
Sigortalar motorun yol verme srasnda ekecei yol verme akmna yol alma sresi boyunca dayanabilecek ekilde seilmelidir. Sigortalar ar yke kar koruma iin uygun olmayp (gG sigortalar hari) mutlaka motor devresine ar yk rlesi eklenmelidir. Genelde motorun tam akm deerinin stnde boyutlandrlrlar.
9.12.3. Manyetik Kesiciler

Bu kesiciler her bir faza yerletirilen manyetik tetikleyiciler vastasyla alan kesme kapasiteleri snrlar iinde koruma yapan cihazlardr. (ekil 9.93)
ekil 9.93. Manyetik kesiciler.
Manyetik kesiciler 3-kutuplu ama yapan cihazlar olup fazlardan biri atrma yaptnda kutuplarn tamam alr. Dk deerde ksa devre akmlarnda kesiciler sigortalardan daha hzl ama yaparlar. Ksa devrenin uygun bir ekilde kesilmesi iin aada aklanan 3-artn yerine getirilmesi gerekir. - Hata akmnn erken alglanmas, - Kontaklarn hzl bir ekilde ayrlmas, - Ksa devre akmnn abuk sndrlmesi... Motor korumalarnda kesicilerin ou koruma koordinasyonuna katk salamas iin akm snrlandrma eleman ile donatlrlar. (ekil 9.94) .
ekil 9.94. Manyetik kesicinin atrma erileri
Burada ok ksa kesme sresinde ksa devre akm maksimum deerine ulamadan kesilir. Bylelikle ekipman zerinde ve balant elemanlarnda termal ve manyetik zorlamalar minimuma indirilir.
9.12.4. Ar Yke Kar Koruma

Genel bak Ar yklenme motorlarda ortaya kan en genel hatadr. Motorun nominal akmn stnde akm ekmesi ve ar snmasyla ortaya kar .Izolasyon kategorisi normal motor iin 400C ortam scaklnda belirlenir. letme snrlarnn almas izolasyon malzemesinde erken ypranmaya yol aar ve malzemenin alma mrn ksaltr. Bundan dolay bu etkileri, sk sk ortaya kt durumlarda zararl etkileri ortadan kaldrmak iin gereken tedbirler alnmaldr. Ar yke kar uygun korumay salamak iin aada verilen ilemler gereklidir : - Ar snma artlarnda koruma salayarak motorun alma mrn muhafaza etmek. - Motorun aniden durdurulmasn nleyerek iletme srekliliini salamak. - Almadan sonra gerekli dzenlemeleri yaparak insan ve ekipman iin en uygun artlar salamak. Gerek iletme artlar gz nne alnarak motorun gerek iletme deerlerini belirlemek ve buna uygun ar koruma eleman ile donatmak gereklidir. Normal artlar altndaki iletme deerleri imalat kataloglarndan belirlenir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -166-
Tablo 9.6. letme artlarna gre motor gcndeki azaltma faktrleri
Gerekli koruma seviyesine bal olarak ar yk korumas aada aklanan rleler vastasyla salanr: - Ar yk, termal (bimetal) veya elektronik rleler, - Her bir faz zerinden ekilen akm kontrol ederek yaplan ar yk korumas, - Dengesizlik ve faz kayb korumas, - PTC pozitif scaklk katsayl temistor prop rleleri, - Ar moment rleleri, - ok fonksiyonlu rleler.
9.12.4.1. Ar yk rleleri (termal ve ya elektronik)
Genel Bu rleler motoru ar yke veya yklenmeye kar korur fakat geici ar yklenmelerde, yol almalarda ama yapmayp iletmede sreklilii salamaldr. Kullanma bal olarak, motor yol alma sresi dk yol alma balang yklerinde veya yksz yol almalarda birka saniyeden, yksek yk momentli ve yksek ataletli sistemlerde yarm ile bir dakika mertebeleri arasnda olur. Bu nedenle yol alma zamanna gre rlelerin uyumunu salamak amacyla IEC 60947 -4-1 de ar yk rleleri tablo 7de verilen ekilde kategorilere ayrlmtr.
Tablo 9.7: IEC 60 947-4-1 e gre ar yk rlelerinin ana kategorileri
Rleler motorun nominal akm ve tahmin edilen yol alma sresi gz nne alnarak boyutlandrlr. Kullanm snrlar zaman ve nominal akmn arpm eklinde akm ayar deerleri esas alnarak ekil 9.95de verilmitir . TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -168-
Elektronik rlelerin haricinde bu rleler, termal hafzaya sahiptir ve - yk ile seri balanrlar veya - yksek g deerlerinde akm transformatrler zerinden balanrlar.
ekil 9.95. Ar yk rlesinin atrma erileri
Bi-metal termal ar yk rlesi
ekil 9.96. Bi-metal ar yk rlesi ve sembolik gsterilii
Bu rleler kontaktre motoru korumak iin balanrlar ve uzun ar yklenme durumunda motorlar korurlar. Yol alma srasnda herhangi bir ama yapmakszn motorun almasn salarlar. Ancak kuvvetli ar akmlara kar koruma, kesiciler veya sigortalarla yaplmaldr. Termal ar akm rlesinin iletme prensibi bi-metal yani farkl iki metalin iinden geen akmn etkisiyle snmas sonucu farkl uzamas esasna dayanr. lerinden akm aktnda, erit bklr ve ayar deerine bal olarak kontaklar aniden aar. Rle yeteri kadar souduktan sonra resetlenir. Termal ar yk rleleri, altermatif ve doru akm sistemlerinde kullanlr ve genellikle: - 3-kutuplu atrma, - kompanze edilmi, evre scaklk deiimlerine duyarsz
ekil 9.97. Deiik ar yk rleleri iin iletme snrlar
Rle zerinde verilen ve motor plakasnda gsterilen akm lara gre kademelendirme yaplmaktadr.
Fazn birinin kaybnda da rleden ama yaptrlabilir. Bu zellik motoru tek faz almasndan IEC 60947-4-1 ve 60947-6-2 ye uygun olarak korur.
Tablo 9.8. Fark ar yk rlesinin iletme snrlar (cevap sreleri)
Yaygn olarak kullanlan bu rleler, ok gvenilir ve fiyat asndan dktr. Bu rleninin dezavantaj havalandrmasnn iyi olmad ortamlarda motorun ar snmasna kar duyarszdr. Elektronik ar yk rleleri Bu rleler elektronik sistemlerin avantajlarna sahiptir ve motorun termal grntsn detayl bir ekilde izler. Motorun termal sabitelerini ele alarak operasyon sresi ve iinden geen akm esas alarak srekli olarak motor scakln hesaplar . Koruma bylece geree yakn olarak yaplr ve istenmeyen atrmalar nlenir. Elektronik ar yk rlesi, evrenin termal artlarna kar en dk duyarllktadr. Bununla beraber bu rleler, ar yk, dengesizlik ve faz kaybnn yan sra opsiyonel alarak baz sensrlerin ilavesiyle: - PTC prob. scaklk kontrol, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -171-
- ar momentlere ve rotor blokajna kar koruma, - ters faz durumuna kar koruma, - motor izolasyon hatalarna kar koruma, - Yksz almaya kar koruma salar
ekil 9.98 Elektronik ar yk rlesi (LR9F Telemecanique)
PTC termistr prob rleleri Bu rleler motoru korumak iin motorun gerek scakln kontrol eder. Problar ok kk olduklar iin motor sarglar ierisine yerletirilir. Isd ataletleri ok dk olduundan ok yksek dorulukla stator sarglarnn scaklklarn okurlar. Stator sarglarnn scaklklarn dorudan kontrol ettiklerinden motorlar ar yke, havalandrma yetersizliinden dolay meydana gelen scaklk artlarna kar koruma salar.
Bir veya daha fazla Positif scaklk katsayl PTC termistor problar sarglarn ve motor yataklarnn iine veya scaklk arts olabilecek TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -172-
elemanlarn iine sokularak bu elemanlarda ani scaklk art meydana geldiinde gerekli atrmay salarlar.
ekil 9.99. PTC termistr proplar iletme snrlar veya iletme noktalar
9.13. Kondansatr Gruplarnn Korunmas

Kondansatr gruplar elektrik sistemindeki ykler tarafndan ekilen reaktif enerjiyi kompanze etmek iin kullanlan ve baz durumlarda harmonik gerilimleri azaltmak iin filtre taklan sistemlerdir. Sistem iinde elektrik sisteminin kalitesini dzeltmek gibi bir grevi stlenirler. Yldz, gen balanabildii gibi sistemin ykne ve gerilim seviyesine bal olarak ift yldz balant da uygulanr. ki tip kondansatr vardr. korumasz kondansatr korumal kondansatr Herbir kondansatr grubu sigorta ile donatlr.
9.13.1 Hata Tipleri

Kondansatr gruplarnda oluabilecek muhtemel hatalar Ar yklenme Ksa devre Gvde hatas Kondansatrdeki ksa devre
Ar yklenme kalc ve geici ar akmlardan dolay ileri gelir. Kalc ar akmlar besleme sisteminideki gerilimin ykselmesi ve frekans konvertr ve dorultucular gibi statik kovertrler den dolay ortaya kan lineer olmayan yklerden dolay meydana gelen harmonik akmlarn akmasyla meydana gelir Geici ar akmlar kapasitr gruplarnn ebekeye balanmas srasnda ortaya kan geici ar akmlardr (Konu ile ilgili geni bilgiler harmonikler ve g faktrnn dzeltilmesi blmlerinden elde edilebilinir.) Ar ykler sonu itibaryla dielektrik dayanmnn azalmas ve kondansatr gruplarnn abuk eskimesine yol aar. Ksa devre kapasitr gruplarnn gen veya yldz balantsna bal olarak faz-toprak veya faz aras olmak zere i veya d hatalar olarak meydana gelir (Konu ile geni aklama ksa devre hesaplar blmnden elde edilebilir). Gvde hatas bir i hata olup enerjili kapasitr elemanlar arasnda metal oda tarafndan oluturulan hatadr. Koruma elemanlar Kapasitrler tamamen dearj olmadan enerjilendirilmemelidir. Transiyen ar gerilimleri nlemek amacyla tekrar enerjilendirme iin gektirme arttr. 10 dakikalk geciktirme kendi kendine dearj iin kafi bir sredir. Dearj sresini ksaltmak amacyla hzl dearj niteleri kullanlabilir (Konu ile ilgili geni bilgiye g faktrnn dzeltilmesi blmnde ulalabilinir.).
9.13.1.1. Ar yklenmeler
Besleme geriliminin neden olduu uzun sreli ar akmlardan elektrik sistemi gerilimini izleyen ar gerilim korumas vastasyla saknlabilinir. Genellikle %110 gerilimde kapasitr gnde 12 saat yklenebilir. Bu gibi durumlarda koruma yapmaya gerek yoktur. Harmonik akmlarn akmasndan ileri gelen uzun sreli ar akmlara kar aada aklanan tiplerde koruma yaplmaldr. Termik ar yklenme Gecikmeli ar akm Kapasitr grubunun devreye girmesi durumunda her bir kademede devreye girme akmlarnn snrlandrlmas iin darbe reaktrleri tesis edilmelidir (Konu ile ilgili geni bilgi G faktrnn dzeltilmesi blmnde bulunmaktadr.) 9.13.1.2. Ksa devreler
Ksa devreler, gecikmeli ar akm koruma cihazlar tarafndan alglanrlar. Akm ve gecikme ayarlar ama kapamada meydana gelen maksimum izin verilen yke gre yaplr. 9.13.1.3. Gvde hatalar
Koruma topraklama sistemine gre dzenlenir. Eer sistemin ntr toprakl ise gecikmeli toprak hata koruma cihaz kullanlr.
9.13.1.4. Kapasitr eleman ksa devresi
Empedansta meydana gelen deiim esas alnarak alglama yaplr. Kapasitr grubu ift yldz balanmsa, empedans deiimi tarafndan meydana getirilen dengesizlik ntr noktalar arasnda bir akm akna neden olur ve bu dengesizlik ar akma duyarl koruma cihaz vastasyla alglanr.
9.13.2. Kapasitr Gruplarnn Korunmas ile ilgili rnekler

ift yldz bal kapasitr grubu iin koruma
ekil 9.100
Tablo 9.9 Ayar Bilgileri
Hata tipi Ar Yk
Ayarlar Ar gerilim, ayar < %110 .Un
Termik ar yk, <1,3.In veya Ar akm ayar <1,3.In sabit zamanl veya ters zamanl gecikme 10 saniye Ksa devre Sabit zamanl ar akm korumas ayar yaklak 10.In ve gecikme yaklak 0,1 saniye Sabit zamanl toprak hata koruma eleman Ayarlar <%20 maksimum toprak hata akm ve Eer 3-adet akm transformatr zerinden bal ise > %10 akm transformatr deeri ve 0,1 saniye gecikme Kapasitr elemanlar ksa devresi Ar akm Sabit zamanl ayar deeri 1-amper Gecikme 1 saniye
Gvde hatas
9.13.3. Ar Gerilimler
Ar gerilimlerin eitli tipleri endstriyel ebekelerde sk sk ortaya karlar. Hata risklerini kabul edilebilir seviyede azaltmak iin ekipmanlarn izolasyon seviyesinin uygun bir ekilde seilmesi ve sistemde bu ar gerilimleri belirli seviyede tutacak koruma elemanlarnn tesis edilmesi gerekir. Ar gerilim, faz iletkenleri veya faz iletkeni toprak arasnda meydana gelir. Ekipmanlar iin bu gerilimlerin maksimum deeri IEC 71-1 de aklanmtr. Bir ar gerilim, faz aras iletkenlerde veya farkl devrelerde ortaya karsa buna farkl modda, bir faz iletken ile cihaz gvdesi veya toprak arasnda ortaya karsa ortak modda denir. Ar gerilimler i ve d orjinli olarak meydana gelir. orijin: bu ar gerilimler ebeke eleman tarafndan veya sadece ebekenin kendi karakteristiine bal olarak meydana gelir. rnein transformatr mknatslama akmnn kesilmesinde olduu gibi ortaya kan ar gerilimlerdir. D orijin: bu ar gerilimler, d ebekedeki d elemann neden oldu veya bu elemann transfer ettii ar gerilimlerdir. rnein
- Yldrm tarafndan meydana getirilen ar gerilimler, - ebekenin iine doru transformatr zerinden yaylan YG ar gerilimleri gibi..
Ar gerilimlerin snflandrlmas IEC 71-1 Standardnda sre ve ekillerine gre ar gerilimler snflandrlmtr. Srelerine gre geici ve transiyen ar gerilimler olarak iki kategoriye ayrlmtr.
- Geici ar gerilimler: Birka peryoddan birka saniyeye kadar sren nisbeten zn sreli g frekansndaki ar gerilimler . - Transiyen ar gerilimler: Sadece birka mili saniye sreli titreimli ve yksek amortismanl ar gerilimlerdir.
9.13.3.1. Transiyen ar gerilimler :
. Dk cephe sreli ar gerilimler . Dik cephe sreli ar gerilimler

. ok dik cephe sreli ar gerilimler 9.13.3.2. Standart gerilim ekilleri
IEC 71-1 de test ekipmanlarnn salamas gereken dalga ekilleri verilmitir.
- Ksa sreli g frekansndaki gerilim: 48Hz ile 62Hz arasnda sresi 60 saniye olan sinusoidal gerilimdir. - Anahtarlama darbesi: tepe sresi 250 s ve yar cephe sresi 2500 s olan bir darbe gerilimidir. . - Yldrm darbesi: n cephe sresi 1.2 s ve yari cepha sresi 50 s olan darbe gerilimidir.
Ar gerilimlerin nemi ebekedeki ar gerilimler ekipmanlarn ypranmasna iletme srekliliinde azalmaya personelin hayat emniyeti iin tehlikelere neden olur. Sonular ar gerlimlerin tipine, byklne ve sresine bal olarak eitli ekillerde oluabilir
- Ar gerilimler; ekipmanin belirlenen dayanmn atnda dielektrik izolasyponunda tahribat meydana getirir. - tahrip edici seviyede olmayan ve fakat sk sk gelien ar gerilimler eskimeyeye bagl olarak ypranrlar - Elemann tahrip olmasna bal olarak beslemenin kesilmesine neden olur. - Elektromanyetik radyasyon veya kondksiyondan dolay haberleme izleme ve control devrelerinde rahatszlklar meydana gelir. - Balca yldrm darbelerinin neden olduu elemanlarn erimesine, yanmasna veya patlamasna yol aan termik zorlamalar ve ekipmann deformasyonuna ve bozunmasna yol aan elektrodinamik zorlamalar meydana gelir. - Ykselen dokunma ve adm gerilimlerinin yol at canllar iin tehlikeler ortaya kabilir.
9.13.3.3. G frekansnda ar gerilimler Toprak hatas Rezonans veya ferro rezonans Ntr iletkenlerinin kopmas TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -181-
TNS sistemlerde balant hatlarndan birinin toprakla temas Jeneratr gerilim reglatrnn veya transformatrn ykte kademe deitiricisindeki hatalar Reaktif enerji kompanzasyonunda reaktif g rlesindeki hatadan dolay ar kompanzasyon G besleme kayna jeneratrse yk dalgalanmalar A - Toprak hatasnn sebep olduu ar gerilimler Faz-toprak hatas durumunda 3-fazl g sisteminin davrann sistemin ntrnn topraa balan ekli belirler. Emniyet asndan bakldnda faz-toprak hatas meydana geldiinde toprak hata akmlar, topraklanan ekipman gvdesi ile toprak arasnda insan hayat ve tesis izolasyonu asndan tehlikeli gerilimlerin meydana gelmesine neden olurlar. i. Ntr yaltlm sistemler Yaltlm sistemlerde sistemin herhangi bir aktif eleman dorudan topraklanmayp, sistemin tabii kapasitans vastasyla toprakla balants salanmtr. Bu tip sistemlerde faz-toprak hatas meydana geldiinde; faz-toprak akmlar ok dk olup ounlukla balant hatlarnn kapasitansna baldr. Hatal ekipman ve toprak arasndaki gerilim ok kktr. Ancak dier taraftan geici ve g frekansnda sz konusu gerilimde ok daha yksek deerde ar gerilimler meydana gelir. Hata meydana geldiinde hatal fazn kapasitans by-pass edilir ve sistem gerilimler asndan simetrisiz sisteme dnr.
ekil 9.100: Ntr yaltlm sistemde toprak hatas
Hatal sistemde Thevenin teoremi kullanlartak hata devresi modeli kartlabilinir. Hatadan nce hatal yerin faz gerilimi Uya eittir. ebeke elemanlarnn kapasitanslar hemen hemen birbirine eit ve Ce deerindedir. Hatal sisteme ait edeer diyagram ekil 9.101 de grlmektedir.
ekil 9.101: Toprak hatas durumunda hatal devrenin edeer diyagram
Burada Ce Ntr yaltlm sistemde faz-toprak kapasitansdr ve balant hatlarnn uzunluuna ve tipine (hava hatt veya kablo) baldr. C0 Sfr bileen kapasitans, RH hata yeri direncinin sfr kabul edildii durumlarda hata akm aada verilen ifade yardmyla bulunabilir.
IH
3. .Ce .U (1)
2. . f ebekenin asal frekansdr.

Toprak hatalarnda hata akmn azaltacak ynde etkisi olan R H direnci genellikle hesaba katlr. Ve toprak hata akm deeri aada verilen ifade yardmyla hesaplanabilir.
I KE 1
IH IH .RH U
2
(2)
Sfr bileen kapasitans zerinden I KE hata akm aktnda U 0 sfr bileen gerilimi meydana gelir.
U0
1 .I KE (3) 3. .C0
(2) ve (3) denklemleri kullanlarak aadaki ifade elde edilir.
U0 U
1 1 3. .C0 .RH
(4)
fadeden de anlalaca zere R H
0 olmas durumunda sistemin ntr
gerilimi en yksek deeri olan faz ntr gerilimi deerine ulaacaktr. Daha yksek hata yeri direnlerinde sfr veya ntr gerilimi daha dk deerde olacaktr. Sfr hata empedansl Faz-toprak hatas durumlarnda hatasz fazlara ait faz toprak gerilimleri,
3 arpan esas alnarak artacak ve en
yksek deerini olan 1,05.U LL deerini, ebeke toprak kapasitansna tekabl eden empedans deerinin %37 deerinde hata yeri direnci olduunda alacaktr.
ekil 9.102: Ntr yaltlm ebekelerde toprak hatas halinde gerilimler
Normal dengeli sistemlerde faz-ntr gerilimler, faz-toprak gerilimleri ile ayndr; ancak toprak hatas gerekletiinde farkllar. Ntrn kaymas sfr bileen gerilimine eittir. Ntr yaltlm ebekelerde toprak hatas esnasnda ntr geriliminin davran hata alglanmasnn hassasiyeti asndan nemlidir. ii. Ntr yksek diren zerinden topraklanm ebekeler Topraklama direnci g transformatrnn ntr noktasna veya 3 faz zigzag topraklama transformatrnn yldz noktasna veya 3-faz toprak balantl datm transformatrnn ak gen sarglarna balanabilir. Bu tr sistemler, beyan gerilim deeri 15 kV amayan orta gerilim ve alak gerilin sanayi ebekelerinde kullanlrlar. Bir toprak hatas sonucu ntr topraklama direnci zerinden geen akm sistemin kapasitif hata akmndan daha yksekse meydana gelecek ar gerilimler normal gerilimin tepe deerinin 2,5 katndan daha fazla olamaz. Direncin belrlenmesi iin en nemli faktr transformatr sargsnn termik dayanmdr.
ekil 9.103:Yksek diren zerinden ntr topraklanm sistemler toprak hata edeer devresi
Toprak hata akm ekil 9.103de grlen hata edeer devresine gre
I KE RH
U. 1 R NTD
2
R NTD .3. .C0
2 2
RH .R NTD .3. .C0
Eer sistemin toprak kapasitansna ait reaktansn deeri ntr topraklama direncinin deerinden ok bykse, aada verilen basitletirilmi forml kullanlr.
I KE
Burada
U RH RNTD
U sisteme ait faz-ntr gerilimi
R H hata yeri direnci
RNTD ntr topraklama direnci

Toprak hatas halinde ntr noktas geriliminin alaca deer:
U0 1 R NTD
I KE
2
3. .C 0
Ntr yksek diren zerinden topraklanm ebekelerde en yksek ntr direnci gerilimi, hata yeri direnci deeri sfr olduunda faz toprak gerilim deerine eit olur. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -187-
iii. Yaltlm veya Empedans zerinden topraklanm Ntr
ekil 9.104
Dorudan topraklanma hatas meydana geldiinde ntr noktas ile toprak arasndaki gerilim toprak gerilimleri:
UN
U LN deerine ular. Salam fazlara ait faz
U 2T
U L2 N
Ntr dorudan toprakl sistemler ebekenin bir faznda toprak hatas meydana geldiinde hatal faza ait devre zerinde yksek deerde bir akm geer .Hata noktasnda 3-fazl sistem bozulur.Hata yari direnci ihmal edildiinde hatal fazn topraa gre gerilimi sfr olur.Salam fazlara ait faz-ntr gerilimleri faz gerilimler deerine kar.
ekil 9.105
Toprak hata faktr k ile ifade edilirse, salam fazlarda meydana gelen faz-toprak gerilim ykselmeleri
U L2 N
U L3 N
k.U LN
U LN Nominal faz ntr gerilimi

k toprak hata faktr simetrili bileenler metodu ile belirlenir.
U L1N
I L2
I L3
Bu artlara gre akmlarn simetrili bileenleri
3.I (1) L1 3.I

2 L1
I L1 I L1 I L1
a.I L 2 a 2 .I L 2 I L2
I 2 L1
a 2 .I L 3 a.I L 3 I L1
I L1 I L1
3.I 0 L1
I L3
I0
Burada I 1 L1
Gerilimlerinde simetrili bileenleri
U L1N
U 1 L1N
2 L2N
U0
U 1 L1N
2 L1N
U0
Hatal fazn gerilimi
U L1N
UN
Z 1 .I 1 L1
Z 2 .I 1 L1
(Z 0
3RF ).I 1 L1
Hata akmnn doru bileeni
I 1 L1
Z1
U LN Z2 Z0
3.RF
Ayrca I L1
I 1 L1
I L1
I 2 L1
I0
3.I 1 L1 toprak hata akmnn deeri
IF
I KE
Z1
3.U LN Z2 Z0
3.RF
salam fazlara ait faz-toprak gerilimlerinin deeri
U L2 N
a .U LN . 1
Z1 Z1
Z1 Z1
a 2 .Z 2 Z2 Z0
a.Z 0 3.RF
a.Z 0 3.RF
U L3 N
a .U LN . 1
a 2 .Z 2 Z2 Z0
Toprak hata faktr
Z1 Z1
a 2 .Z 2 Z2 Z0
a.Z 0 3.RF
olarak bulunur.
ounlukla ebekelerde jeneratrler yeterli uzaklkta olduundan byk bir yaklaklkla Z 1
Z 2 olacaktr ve
a Z1 2.Z 1 Z0
Z0 3.RF
yazlr.
ekilde grlen empedanslar pratik olarak
ZT ZL
RT RC
jX T jX T
Pozitif bileen empedanslar
Z 0T Z 0T
R0T R0T
jX jX
0T 0T
Sfr bileen empedanslar

R(0) 8 X (1) 7
k = 1.7
6 5 4 3
k = 1.6
k = 1.5
2 1
k = 1.4 k = 1.2
1 2 3
k = 1.3
4 5 6 7 8
X(0) X (1)
ekil 9.106/a R(1)
0 and R f
0 iin:
X( 0 ) X(1)
ve
R(0) X(1)
oranlar ile ilgili topraklama faktrleri
R(0) 8 X (1) 7
6 5 4
k = 1.7 k = 1.6 k = 1.5
k = 1.4
3 2 1
k = 1.3 k = 1.2
k = 1.5
X(0) X (1)
ekil 9.106/b R(1) topraklama faktrleri
0.5 X(1) ve R f
0 iin
X( 0 ) X(1)
ve
R(0) X(1)
oranlar ile ilgili
rnek 1 YNyn, 33 kV/11 kV ve Sn

24 MVA transformatr ile k fiderinden 5
km uzunluunda 240 mm alminyum kablo beslemesi gz nne alnsn . Ntr topraklamas elektrod direnci 0.5 . dir. - Transformatr karakteristikleri :
Usc
RT XT
24.2 %
0.046
X( 0 ) T XT
2 Un Sn
0.7
11 103 0.242 24 10 6 1.22
XT
Usc
RT
X( 0 )T
0.056
0.85
Ksa devre gerilimleri ksa devre akmlarn endk deere indirmek amacyla yksek seilmitir. Gerekten de Usc yksekse olduundan ar gerilim faktr azaldndan (Baknz ekil 9.106)
X (1) X T X C
R(0) X(1)
en az deerdedir.
- kablo karakteristikleri :
RC L S 0.036 1000 240 0.15 / km
XC
X( 0 )C 3 XC 0.3
01 .
/ km
/ km . Kabul ederek
Not: X( 0 )C deeri, (0.2 - 4 X(1) ) deerleri arasnda toprak dn yolunun durumuna bal olarak ok deikendir.
Transformatr terminallerinde gerekleen galvanik hata durumunda ( R f 0 ):

R(1) R( 0) 3 Re RT X(1) RT 0.056
3 0.5 0.056 1.56 XT 1.22
X ( 0) X ( 0)T 0.85
Bylece
R(1)
0.05 X(1)
R(0) X(1) X( 0) X(1)
1.28
0.70
ekil 9.106/adan k 1.4 ve 1.5.arasnda bir deer seilir.
Transformatrden 5 km uzakta gerekleen galvanik hata durumunda ( R f 0 ) 5 km

R(1)
R( 0) 3 Re RT RC
RT
RC
0.056
0.15 5 0.81
0.15 5 2.31
3 0.5 0.056
X(1) X( 0 )
XT X( 0 )T
XC X( 0 )C
1.22
0.1 5 1.72
0.85 0.3 5 2.35
Bylece
R(1)
0.47 X(1)
R(0) X(1)
X(0) X(1)
1.34
1.37
ekil 9.106/bden k 1.2 -1.3.arasnda seilir. rnek 2: YNyn 154/31,5 kV ve 25 MVA gcnde ve %12 ksa devre empedansna sahip transformatr 5km uzaklkta bir ebekeyi 240mmlik 2 kablo ile besleyecektir. Transformatr ntr topraklamasnn topraklama elektrodunun toprak direnci 2 ohm deerindedir. Transformatr karakteristikleri:
uK
%12
RT XT
0,046
0T
XT
0,7

2 U LL uK . SN
ZT
RT
XT
31,5 0,12. 25
4,76
0,22
4,65
Kablo karakteristikleri
RL
0 L
.L 0,018.1000 0,075 / km , X L S 240 3. X L 0,3 / km
0,1 / km ,
Transformatr terminalerinde tam bir toprak hatas olduunda R F
R1 X1 Z1 Z0
RT XT R1 R0
0,22 4,65 jX 1 X
0
, R0 , X
0
3.RE X
0T
RT
3.0,5 0,22 1,72
4,65.0,7 3,26
0,22 1,72
j 4,65 j3,26.0
k 1
a Z1 2.Z 1 Z0
Z0 3.RF
0,5 j 0,866 0,22 j 4,65 1,72 j3,26 2 0,22 j 4,65 1,72 j3,26 3.0
1.16
Hata halinde salam fazlara ait faz toprak gerilim deeri %16 artacaktr. Kablo hattnn sonunda transformatrn 5 km uzaklnda toprak hatasnn meydana gelmesi durumunda
R1
R0 X1
RT
3.RE XT
RL
RT XL
0T
0,22 5.0,075
RL
0,66
2,1
3.0,5 0,22 5.0,075
4,65 5.0,1 5,15

0 L
X
R1
X
jX 1
3,26 0,3.5
0,66 j5,15
4,76
Z1
R0
a Z1 2.Z 1
2,1
j 4,76
0,5 j 0,866 0,66 j5,15 2,1 j 4,76 2 0,66 j5,15 2,1 j 4,76 3.0
k 1
Z0 3.RF
Z0
1.112
Hata halinde salam fazlara ait faz toprak gerilim deeri %11,2 artacaktr. Bir toprak hatas durumunda yksek gerilim (YG) veya orta gerilim (OG) tarafndan alak gerilim (AG) tarafna, ar gerilim transferi (Potansiyel Srklenmesi) Topraklama balantlar Yksek gerilim tarafnda gelien toprak hatalar Alak Gerilim tesislerinde tehlikeli seviyede gerilimler retirler. Alak gerilim tketicileri ve istasyon iletme personeli bu tehlikeye kar aada belirtilen tedbirler alnarak korunmaldr. Yksek gerilim toprak snrlandrlmaldr. hata akmlarnn byklkleri
stasyon topraklama direnci olabilecei en dk deerine kadar azaltlmaldr. stasyonlarda ve tketici istasyonlarnda epotansiyel artlar oluturmak Topraklama ve ekipmanlarn topraklama balantlarnn zellikle yksek gerilim tarafnda toprak ksa devresi sresince alak gerilim tketicilerin emniyeti asndan dikkatlice gz nne alnmaldr. Topraklama elektrodlar Genelde fiziksel olarak mmknse, YG ekipmanlarn akta kalan ve aktif olmayan iletken blmlerin topraklamas iin ayr bir elektrod sistemi tesis ederek, alak gerilim ntr iletkeninin topraklamas iin yaplan elektrod sisteminden ayrlmas tercih edilir. . ou durumlarda krsal kesimlerde snrl alanlarn bulunmas bu uygulamann nndeki engeldir. Burada tehlikeli gerilim transferlerinin nne gemek mmkn olmamaktadr. Toprak hata akm Yksek gerilimde toprak-hata akm seviyeleri eer gerekli sistemler yaplp snrlandrlmamsa 3-faz ksa devre akmlar seviyesine ular. Bu gibi akmlar bir toprak elektrodu zerinden getiinde uzak topraa yani potansiyeli sfr kabul edilen referans toprana gre yksek deerlere kan gerilim ykselmesi olacaktr. rnein 10000 A toprak hata akm 0,5 ohm diren deerinde toprak elektrodu zerinden geerken gerilim ykselmesi 5000 Va kadar kacaktr. stasyonlarda tm aktif olmayan iletken blmlerin birbirleriyle balanr ve toprak elektrodlaryla birletirilir. Bu elektrod istasyon tabanna yayl gzl bir topraklama sistemi ise personel iin bir TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -198-
tehlike yaratmaz. Zira dzenleme e potansiyel ekilde olduundan; aktif olmayan iletkendeki potansiyelle personelin potansiyel ykselmesi, ayn olduundan insan hayat iin tehlike meydana gelmez. Transfer edilen potansiyel: ekil 9.107de grlen sistemde OG/AG transformatrnn AG sarglarnn ntr noktas istasyonun ortak topraklama sistemine balanmtr. Bu durumda AG faz sarglarnn, ntr iletkeninin ve tm faz sarglarnn potansiyeli bir toprak hatas halinde topraklama elektrod potansiyeline ykselecektir. stasyondan kan alak gerilim datm kablolar bu potansiyeli tketici alt istasyonlara transfer edecektir. zmler: i. Birinci adm potansiyel srklenmesine sebep olan YG toprak hata akmnn bykln kullanlan transformatrn yldz noktas diren veya empedans zerinden topraklanmak sretiyle azaltmaktr. Ancak bunu yapmakla yksek potansiyel transfer tehlikesinden tamamen kurtulmak mmkn deildir. E potansiyel balantlar, yaplar iin gerekletirilmelidir. Eer topraklama tesisi dk empedansa sahip iletken vastasyla istasyon topraklama sistemine balanmsa epotansiyel balant artlar tketici istasyonlar iin salanr.
ekil 9.107: Potansiyel transferi
ii. RS stasyon topraklama elektrod direnci Dk empedansl karlkl balantlar: Dk empedans zerinden balant TN sistemlerin topraklamasnda olduu gibi ntr iletkeni tketici istasyonun e potansiyel tesisine balayarak kolayca gerekletirilir. (IEC 364-3) iii. YG toprak hata akmlarnn ve istasyonun toprak direncinin snrlandrlmas: Bunun amac , 3-fazda meydana gelebilecek ar gerilimler tarafndan faz-toprak ve fazlar aras hat ve ekipmanlarn zorlanmalarn nlemektir. Bunu salamak iin : YG torak hatalarnn deerlerini snrlandrmak, Personel hayatnn ve cihazlarn emniyeti iin koruma cihazlarnn 0,5 sn srede amasn salayacak ekilde istasyon toprak elektrod direncini azaltmak. rnek: OG datm istasyonunda 31,5 kV tarafnda toprak hatas meydana geldiinde oluabilecek Ar gerilim transferinin muhtemel deerleri incelenecektir.
ekil 9.108: Elektrik sisteminin 3-kutuplu diyagram
154/31,5 kV indirici transformatrn 31,5 taraftaki empedans
Z TRTM
31,5 2 .0,12 25
4,763
Yumurtalk transformatr merkezinden N1 istasyonu arasndaki 31,5 kV ,3x3/0 , 0,63 km enerji nakil hatt empedans
Z OHL
0,483 ohm/ km .0,63 km
0,3043ohm
31,5/6,3 kV ,6,3 G transformatrnun 31,5 kV taraftaki empedans
Z ETR82101
31,5 2 kV .0,06 6,3 MVA
9,45ohm
Yumurtalk TM ntr topraklama elektrodu empedans
RE
2ohm (artnamelere gre )
N1 istasyonu topraklama empedans
RT
2ohm (artnamelere gre .)
ETR 80101 G transformatrnun 31,5 kV primer tarafnda toprak hatas meydana geldiinde
ekil 9.109:Toprak hata diyagram
Transformatrn primer sarglarnda bir toprak hatas meydana geldiinde toprak hata akm simetrili bileenler kuralna gre
If
Z TRTM Z OHL
3.U LL 3.31,5 2,057kA Z ETR80101 3.( RE RT ) 4,763 0,3043 9,45 3.(2 2)
N1 istasyonundaki ETR 82101 datm transformatrnun ntrne ve AG tarafna transfer edilen gerilim
UT
RT .I f
2 ohm .2057 kA
4114Volt (Bu gerilim deerinde insan
hayatnn gvenlii asndan gereken ama deerini salamak mmkn deildir. 31,5 kV ana pano baralarnda ksa devre meydana geldiinde
If
Z TRTM
3.U LL Z OHL 3.( RE
RT )
3.31,5 4,763 0,3043 3.(2 2)
3,196kA
N1 istasyonundaki ETR 82101 datm transformatrnun ntrne ve AG tarafna transfer edilen gerilim
UT
RT .I f
2 ohm .3196 kA
6932Volt (Bu gerilim deerinde insan
hayatnn gvenlii asndan gereken ama deerini salamak mmkn deildir.) Sonular: 1. Koruma topraklamas, datm transformatr ntr topraklamasn ve enstrmantasyon topraklamalarn birbirinden ayrmak TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -202-
2. Eer tm topraklama sistemleri ortak topraklama sistemi ile birletirilmek istenirse, Ortak topraklama sistemi elektrod direnci
RT
UL If
125 2057
0,061ohm (transformatr primer sarglarnda
toptak hatas meydana geldiinde)
RT
UL If
125 3196
0,039ohm (31,5 kV datm panosu ana baralarnda
toprak hatas meydana geldiinde) Toprak elektrod diren deerleri salandnda toprak hata akmlar
If
Z TRTM Z OHL
3.U LL 3.31,5 2,635kA Z ETR80101 3.( RE RT ) 4,763 0,3043 9,45 3.(2 0,061)
Veya
If
Z TRTM
3.U LL Z OHL 3.( RE
RT )
3.31,5 4,763 0,3043 3.(2 0,039)
4,882kA
ETR 82101 datm transformatr ntrne ve N1 istasyonu AG tarafna transfer edilen gerilim
UT UT
RT .I f RT .I f
0,061 ohm .2635 kA 0,039 ohm .4882 kA
160Volt veya 190Volt olur.
Bu durumda iki zorluk vardr. Sistemde ortak topraklama iin 0,061 ohm veya 0,039 ohm toprak elektrod diren deerlerini salamak pratik olarak imkanszdr. Teorik olarak salansa bile hassas elektronik ekipmanlar iin mutlaka ayr bir temiz topraklama yapma gerei vardr. 3. Toprak hata akm aada hesaplanan deere drlebildiinde tm topraklamalar ortak topraklama ebekesine balanabilir.
Toprak hata akm en fazla
If
UL RT
125 2
65 A deere sahip olmalr.
Bu toprak hata akmn salamak iin 154/31,5 kV indirici transformatrn ntrnn, topraklama direnci zerinden topraa balantsnn salanmas gerekir. 154/31,5 kV indirici transformatrn ntr topraklama direncinin deeri
RNE :
If 3.U LL Z TRTM Z OHL Z ETR80101 3.( RE RT RNE )
Ve buradan
RNE
3.U LL
I f . Z TRTM
Z OHL 3.I f
Z ETR80101 3RE
3RT
R NE
3.31500 65. 2.(4,763 0,3043 9,45) 3x2 3x2 3x65
266ohm 270ohm
Sz konusu ntr toperaklama direnci deerinde meydana gelebilecek maksimum toprak hata akmnn deeri
If
3.U LL Z TRTM Z OHL Z ETR80101 3.( RE RT
3.31500 RNE ) 4,763 0,3043 9,45 3. 2 2 300
59A
Ve toprak hatasi halinde transfer edilen gerilimin deeri
UT
RT .I f
2 x59 118Volts (Koruma cihaznn 0,5 saniye ama
sresi iin kabul edilebilir snrlar ierisindedir). TN Sistemler
ekil 9.110
U L1 ,U L 2 ,U L3 monofaz gerilimler
Z T Transformatr empedans Z L Hat empedans Z PE Koruma iletkeni empedans UT
Toprak hatas halinde koruma aktif olmayan iletken
blmlerde oluacak potansiyel
R E Ntr elektrod direnci

Aktif olmayan iletken blmlerde salam fazlarda meydana gelecek gerilim ykselmesi kM Topraklanma faktr
U L 2 UT UN
U L3 UT UN
Z0
ZT
ZL
3.Z PE
Z1
ZT
Z L ve R F
0 olduunda
kT
1
j2 3
a.3.Z PE 3. Z T Z L Z PE
Z PE
a.Z PE ZT Z L
ZT , Z PE Z L ile karlatrldnda ihmal edilebilir. Uzun kablo halinde
ar gerilim maksimumdur.
Bylece k M
kM
a Z PE olur . Z PE ZC
koruma iletkeni faz iletkeni kesitinden az olmaya baladnda
artacak ve rnegin koruma iletkeni faz iletkeni kesitinin yarsna eit olduu zaman maksimum deere ulaacaktr. Aluminyum kabloda kesit 120 mm den kk olduunda reaktans direnle karlatrldnda ihmal edilebilir derece kktr. Bundan dolay
Z PE Z PE ZC
1
RPE RPE
2 3
RC
1 2 j
2 3
3 2
kM
2 a 3
ve k M
ve sonuta kM 1.45
olacaktr. TT Topraklama Sistemi
ekil 9.111
R E stasyon ntr topraklama elektrod direnci RT 1 1. hatal yk toprak elektrod direnci RT 2 2. yk toprak elektrod direnci U T 1 1. hatal yk faz toprak gerilimi
Aktif olmayan iletken blmler ile ilgili salam fazlarn ar geriliminin bilinmesi gerekir,
kM
U L2 U T UN
U L3 U T UN
Alak gerilim sistemlerinde ntr ve toprak elektrod direnleri transformatr ve kablo empedanslarna gre ok yksektir. Hata akm bu nedenle sz konusu elektrod direnleri esas alnarak hesaplanr.
IF
U L1 RE RT 1
ve hatas
ZT Z L I f 0
halinde salam fazlarn gerilim ykselmesi
Topraklama
kM
3 1.73
Bu ykn salam fazlarnn gerilimi:
U L 2 U N veya U L3 U N olduu gz nne alnarak

U L 2 U N U L 2 RE I F U L 2 a RE RE RE U L1 U L2 1 U L 2 aU L 2 RE RT RE RT RE RT
kM 1
a RE , RE RT
RT RE ,k M 1. 1.32 RT RE ,k M 1. 1.32
Genelde yk gruplarnn toprak elektrod direnci istasyon ntr toprak direncinden yksektir.ve bu nedenle genellikle 2. ykte ar gerilim katsays 1,32 den dktr TT sistemde ar gerilim faktr tm yklerin aktif olmayan blmleri ayn topraklama elektroduna balanmsa maksimum k M ular.
Tablo 9.10. Orta ve Yksek gerilim (1) Alak gerilim (2)
3 deerine
Dorudan topraklanm Yaltlm veya empedans TN ntr (YG veya OG) zerinden toprakl ntr sistem (OG) < 1.73 * (genellikle 1.2 ila 1.4) 1.73 1.45
TT
IT
sistem sistem
1.73
1.73
(1) Faz-toprak gerilimi (2) Faz-aktif olmayan iletken blm ar gerilimi Ntr topraklama sistemleri ile ilgili maksimum ar gerilim faktr Ekipman seimi: Ekipman izolasyon geriliminin seiminde ar gerilim faktr ve hata sresi etkilidir. OGde dorudan veya snrlandrc empedans zerinden toprakl ve AGde TT ve TN toprakl sistemlerde hatann hzl temizlenmesinden dolay ar gerilim sresinin ksa TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -209-
olmasndan dolay faz-toprak izolasyon gerilim seviyesi nominal faz-toprak izolasyon seviyesinden yksek olmaz. OGde yaltlm ntr ve AG de IT sistemlerde iletme sreklilii asndan devre kesilmeyeceinden sistem elemanlar faz gerilimine eit faz-ntr gerilimleri altnda kalr. Bu nedenle bu sistemlerde faz-ntr gerilim izolasyon seviyesi nominal faz-ntr izolasyon seviyesinin 1,73 kat olmaldr. B - Rezonans ve Ferro Rezonans L endktif ve C kapasitif ve R diren elemanlarnn ya seri veya paralel bal olmalar durumunda, devrede belirli ertlerin gereklemesi durumunda ekipmanlarn tahribatina yol aacak deerde tehlikeli akm ve gerilimler meydana gelir.
ekil 9.112 ebekedeki gerilim
UR
UL
UC
R.I
j.L .I
1 .I j.C.
ekildeki devrenin vektr diyagram
Vektr diyagramndan grlecei zere kapasitans ve endktansn terminallerindeki gerilim L ve Cnin baz deerlerinde U ebeke geriliminden ok daha yksek olabilirler. Rezonans durumunda U L
U C ve jL .I
1 j.C.
buradan
r
L.C.
1b olur ki sz konusu durumda asal frekans
rezonans
asal frekans olacaktr. k, ar gerilim faktr ise k i.Paralel Rezonans R, L, C elemanlarndan meydana gelen devreye J akm kayna uygulansn
UL U
L. r R
1 R.C.
olacaktr.
r
ekil 9.113
Sz konusu devre iin aada verilen ifade geerlidir.
1 R
1 j.L.
j.C.
Rezonans durumunda I L
IC
U j.L.
j.C .U
2
L.C.
U
R.J endktans ve kapasitans bir ak devre gibi davranr.

r
Rezonans durumunda rezonans asal frekans L.C. belirlenir. Ar gerilim faktr
1 ifadesiyle
R.J L. r .J
R L. r
R.C.
Paralel rezonans devresine ait en belirgin rnek harmonik akmlara sahip ebekeler ve bumlara paralel kompanzasyon amal bal kapasitrlerden meydana gelen sistemlerdir. ii.Ferro Rezonans Paralel bal kapasitans ve satre olabilen manyetik ekirdekli endktans ve direnten meydana gelen devre ele alndnda
ekil 9.114
Toplam akm I T RMS deer olarak

2 IT
U R
j. C. .U
IL
U2 R2
2 T
C. .U
IL
U2 R2
C. .U
IL
Bu eitlik, grafik olarak zlp izilirse U geriliminin fonksiyonu olarak aada verilen ifadelerle gsterilir.
I
I
I T2
C. .U
U2 R2
IL
ekil 9.115
Anahtarlama Ar Gerilimleri. ebeke zerinde ykler devreye sokulup kartlrken transiyent ar gerilimler meydana gelir.Bu gerilimler endktif ve kapasitif akmlar kesilirken daha tehlikeli boyutlara ularlar.Bu ar akmlar sresince TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -214-
akmn bykl ve frekans ve snmesi ebeke karakteristiklerine anahtarn mekanik ve dielektrik karakteristik-lerine baldr. Kesme Prensipleri: deal kesme akm sfrdan geerken olur. Ancak bu pratikte ideal cihazn yaplamamasndan dolay imkanszdr. Fakat elektrik arknn davranilar esas alnarak farkl ortamlarda sfra yakn kesme ilemi salanabilir. a-Kesicilerde kesme
R I V C VA L
VA
ekil 9.116 Kesicinin kesmesi esnasndaki transiyent toparlanma gerilimi
Elektrik akmnn ani kesilmesinde anahtarn terminalleri arasnda bir ark meydana gelir. letken ark enerji yaylmndan dolay dielektrik ortamda iyonizasyonun olumasna neden olur. Akm sfr deeri civarndan geerken ortamdaki enerji yaylm azalr. Ark sour ve diren ykselir. Akm sfrdan getiinde ark direnci sonsuz olur ve ark kesilir. Kesme ileminin balang ve sonu arasnda anahtarn kutuplar arasnda ki gerilim, sfrdan ebeke gerilimine kar. Bu deiim transiyent toparlanma gerilimi ad verilen yksek frekansl transiyen davran ortaya karr.
L, R Kesicinin stndeki ebekenin edeer endktans ve direnci

C st ebekenin kapasitans
b- Sigortann kesmesi Ksa devre meydana geldiinde sigorta zerinden nominal sigorta akmnn nominal deerinin ok zerinde bir akm akar. Kesme ilemi akmn sfrdan gemesine gerek kalmadan herhangi bir ani deerde meydana gelir.
Volts
1000
225
t
~ 1 ms
ekil 9.116 Sigorta kesme ilemi esnasnda oluan transiyent ar gerilim
A Is Ls VA Cs
CB B ID
IL
Cp I0 Lp
ekil 9.117 Endktif yk ebekesinin kesilmesi
Ls Kesicinin st tarafndaki ebekenin endktans

Cs Kesicinin st ebeke kapasitans
L Yk endktans
L p Kaak endktans
C p Kesicinin alt ebeke kapasitans

CB Kesici
Kk endktif akmlarn kesilmesi Kk endktif akm denildiinde kesicinin nominal akmndan kk deerdeki akmlarn kesilmesi gz nne alnacaktr.
ekil 9.118
Gerekte ark kararsz ve gerilimi mutlak deeri ebeke geriliminden daha az olacak ekilde relatif olarak geni aralkta deiir. Bu gerilim deiimleri, yksek frekansl titreim akmlar retir. 50 Hz deerindeki yk akm sfr deerinde deilken kesici toplam akm sfrdan geerken keser .Bu akm deeri, kopma akm adlandrlr.
L de
Ichop
olarak
depolanan
1 2 L Ia 2
enerjisinin
Cp
kapasitansnda
toplanmasndan dolay sistemde titreim balar.

Eer V c max C noktasndaki titreimin tepe deeri yarm ise
1 2 Cp V c max 2
1 2 Cp V n 2
1 2 yazlabilir L Ia 2
Tek faz iin V c max
2 V n
L 2 I a ifade edilir. Cp
Faz-ntr geriliminin tepe deeri 3-fazl devre iin V V n n

V c max V n 2 V n L 2 I a yazlr. Cp
Bu davran zellikle ark ocann transformatr zerinden beslenmesi durumunda byk problemler meydana getirir. Gerekte transformatr balants genellikle baradan uzakta deildir. Bundan dolaydr ki C p ok
kk olduunda I V c max deeri ok yksek olur.
Yukardaki ifadelerde
L Transformatr kaak endktansn
C p Transformatr ile anahtar arasndaki balant kablosunun

kapasitansn
I a Transfoematorun mknatslanma akmn belirler

Tek fazl ark oca transformatrnde
Vn
15000 V ; 3
L 8 8. .26H ;
C p 14.75nF ;
I a 4.36A
deerlernde alma olduunda meydana gelecek gerilim deeri
V c max
8.5 V n
9.14 Ar Gerilime Kar Koruma Cihazlar

Koruma Prensibi olarak 3- ar gerilim koruma seviyesi belirlenir. 1. Koruma Seviyesi: Buradaki esas maksat, yap zerinde yldrmn yakalanarak yldrmn dorudan etkisini nlemektir. Ve aadaki elemanlardan meydana gelir.
Yldrm yakalama iletkenleri bunlarn prensibinde yldrm dme mesafes esas alnr. Koruma maksadyla bina tepesine yerletirilen ubuk, yldrm yakalayarak topraklama ebekesine yildrm ykn boaltr Faraday kafesi indirme eritleri 2. Koruma Seviyesi: Bundan maksat, ar gerilimin istasyondaki ekipmanlarn temel izolasyon darbe seviyesini amamasn salamaktr. YG veya OG sistemlerinde, korumann bu tipi yldrm dalgasn topraa akmasn salayacak koruma elemanlarn kullanmakla gerekletirilir. Eklatrler YG ve OG parafudrlar
9.14.1. Koruma Seviyesi

AG sistemlerinde kullanlan hassas elektronik ekipmanlar (bilgisayarlar, haberleme cihazlar) iin yaplan zel korumadr. Bu koruma sistemini gerekletirmek iin Seri filtreler Ar gerilim snrlandrclar TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -220-
AG Parafudrlar vb kullanlr.
9.14.1.1. Eklatrler veya kvlcm atlatclar ile koruma
letme Biri korunacak iletkene dieri topraa balanan iki elektroddan yaplan basit bir ar gerilim koruma cihazdr. ebeke zerinde tesis edildii yerde ar gerilimleri zayf noktada topraa aktan ve bylece ekipman korumas yapan cihazlardr.
ekil 9.119
Kvlcm atlatclarn atlama gerilimi, iki elektrod arasndaki akln ayarlanmas ile salanr. Avantajlar
Ucuza mal edilmeleri Yaplarnn basit oluu Atlama geriliminin ayarlanabilir olmasdr.
Sakncalar
Kvlcm atlatclarn atlama karakteristikleri scaklk, nem, basn gibi atmosferik artlara bal olarak dielektrik ortamn iyonizasyonu srekli olarak deitii iin ok deikendir (%40 kadar). Atlama seviyesi ar gerilime baldr. Kvlcm atlatc atlama srasnda g frekansnda arkn devam sresinde g frekansnda toprak ksa devresine neden olur. Bu ksa devre atrma cihaz ama yapana kadar surer. Bu nedenle bu gibi sistemlerde nt kesici veya hzl kapama sisteminin tesis edilmesi gerekir. Dik cepheli ar gerilimin neden olduu kvlcm atlamas ani olarak meydana gelmez. Bu gecikmeden dolay gherilim gerektende seilen koruma seviyesi zerine kar Bu davran gz nne almak iin kvlcm atlatcnn gerilimzaman erileri zerinde almak gerekir.
Kvlcm atlamas yaknlarnda bulunan motor ve transformatr sarglarnn zara grecei dik cephe krk dalgasnn olumasna neden olur.
Bundan dolay datm ebekelerinde kullanlan kvlcm atlatclar parafudrlarla deitirilmelidirler. 9.14.1.2. Parafudrlar
Kvlcm atlatclarn sakncalarn ortadan kaldrmak iin iletme srekliliini salamak ve tesiste daha iyi bir koruma salamak amacyla parafudrlarn eitli modelleri dizayn edilmitir. Lineer olmayan direnli parafudrlar ounlukla YG ve OG tesislerinde kullanlrlar. nko oksit parafudr kullanmak akm asndan daha iyi koruma salar .
a. Lineer olmayan direnli parafudrlar

letme prensibi Parafudrlarn bu tipinde darbe dalgasnn geiinden sonra akm snrlandrc deiken diren kvlcm atlatc ile birletirilir. Darbe dalgasnn topraa boalmas gerekletikten sonra parafudr ebeke gerilimine maruz kalr ve akan akm varistor tarafndan snrlandrlr. Direncin deiimi sayesinde, rezidel gerilim ark seviyesi yaknna kadar devam eder. Gerekte direncin azalmas akmn artmasn salar. Lineer omayan direnlerden yaplan parafudrlarn deiik teknikleri kullanlr. Kullanlan en klasik metot Silikon karbid direndir. Baz parafudrlar gerilim diren veya kapasitif blcl kademelendirme sistemlerine ve ark fleme sistemlerine sahiptir.
Karakteristikleri Deiken direnli tip parafudrlar:
Nominal gerilim:parafudrun dzgn almas iin dizayn edilen ne terminalleri arasnda izin verilen g frekansnsa RMS olarak belirlenen maksimum deerdir. Bu gerilim iletme karakteristikleri deitirilmeden parafudra srekli olarak uygulanan gerilim deeridir. eitli dalga ekillerinde atlama gerilimi Darbe akm boalma kapasitesi
b. YG inko oksit parafudrlar

letme prensibi inko oksit prafudrlarn seme ynemi genellikle, yerletirildii yerdeki ebeke verilerini kullanan karakteristik parametreleri ile belirlenir. Parafudrlar karakterize eden parametreler :
- U C , kararl hal gerilimi - U r , nominal gerilim I nd , nominal dearj akm
- dearj snf ve enerji kapasitesi

- mekanik karakteristikler .
ebeke ile ilgili veriler ise:
- Um , ekipmana uygulanabilecek en yksek faz-faz gerilimi - TOV toprak hatas meydana geldiinde ortaya kan veya datm ebekesinde yk atmada oluan geici ar gerilim
ekil 9.120. Porselen gvdeli inko oksit parafudrun yaps
Parafudrlarn seimi ekipmanlarn koruma seviyesi ve parafurlarn enerji kapasiteleri arasnda uyumu salamaktr. Koruma seviyesi ekipman dayanmnn mmkn olan en dk seviyesi olmaldr. Bu deerler seilebilecek en dk gerilim seviyesi olmal ve geici ar gerilimlre dayanmndan byk olmaldr.
U C ve U r in belirlenmesi:
a-Ekipman karakteristiklerinden faydalanan basit metotla, U C ve gerilimleri, ekipman iin en yksek Um gerilimi kullanarak belirlenir.
UC Um 3
Ur
Ur
125 . UC
b-Geici ar gerilimleri kullanarak daha hassas metotla, basitlestirilmi U metotta genellikle m den daha kk olan ebeke ihtiyalar hesaba 3 katlamaz. ebekede meydana gelmesi muhtemel geici gerilimler iki tiptir. :
- koruma sistemine ve temizleme sresine bal faz -toprak hatalar sonucu meydana gelen ar gerilimler. - Datm ebekesinde bazlarnda %15 ve bazlarnda %35 e kadar ulaabilen yk atmalar. Sonucu meydana gelen ar gerilimler. - zel durum Eer geici ar gerilimlerin biri 2 saatten daha fazla srerse Parafudr iin kararl hal durumu gz nne alnr. Ve bylece U C gerilimi bu gerilime uygun seilir ve Ur 125 . UC olur.
- Genel durum
Bir parafudrun geici ar gerilimlere dayanm kapasitesi 10 saniye sreli
U10s
gerilime eit olarak verilir. Bu gerilim
aada verilen ifadeler yardmyla bulunabilir.
U10s
T TOV
TOV
T 10
0.02
: :
gerilim sresi ar gerilim sresi
Bu formlle herbir geici gerilim iin hesaplanan parafudr zerinde ayn zorlamay meydana getiren 10 saniyelik ar gerilimin belirlenmesini salar. Geici ar gerilimlerin sresi bir ka saniye ve 2-3 saat aras olmaldr. ( T 2 s iin U10s 0.97 TOV ve T 2saat iin
U10s 114 1. TOV ).

Parafudrun nominal gerilimi 10 saniye gerilimlerine eit veya daha fazla olarak U r
max U10s seilir.

UC Um olarak alnr. 3
Nominal dearj akm I nd Pratikte,
1 kV
Um
52 kV gerilim aral iin, I nd nin 5kA ve 10kA
olarak iki deeri vardr.. Bunlardan kullanlr.

I nd 10 kA
yksek yldrm younluu olan alanlarda
Dearj snf ve enerji kapasitesi Bu deerler test yaplarak veya benzer projeler karlatrlarak belirlenir. Mekanik karakteristikler IEC 99-4 ve 99-5 standardlar parafudr teminalleri de 3-fazl ksa devre akmlarmn gerekliliklerine uygun izin verilen basn snrlarn belirlemitir. Parafudr karakteristikleri aadaki deerlere uygun olarak kontrol edilecektir.
- Ortam scakl - Deniz seviyesinden ykseklik - Kirlenme seviyesi - Rzgar, buzlanma ve deprem zorlamalarna olan mekanik direnci.
Parafudr koruma seviyesi Tesis edildii yerde parafudrun koruma seviyesi zerinden nominal dearj akm aktnda terminallerindeki U rsd rezidel gerilimine baldr.
YG ve OG parfudrlarnn tesisi
YG ve OG ebekelerinde parafudrlar, istasyon transformatr ve ekipman korumasn salamak iin istasyon giriine tesis edilirler. Bu koruma eer koruma mesafesine ve tesis kurallarna uyulursa alr.
9.15 Koruma Sistemi Seim Rehberi

9.15.1. Jeneratr Korumalar
9.15.1.1. Ntr dk deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin minimum koruma
ekil 9.121
Ana koruma 51V Gerilim snrlandrmal Ar akm-zaman korumas 51GN Ntr toprak-hatas ar akm korumas Opsiyonel korumalar 27 Dk gerilim korumas 32 Ters g korumas 40 Uyarma kayb korumas 46 Negatif bileen korumas (Akm dengesizlii) 49R Stator ar scaklk korumas (Sarglara yerletirilen termo diren elemanlar) 51GS Ani toprak hata ar akm korumas (jeneratrn ntr bulunmadnda) 51VC gerilim kontrollu ar akm korumas 59 Ar gerilim korumas 64B Jeneratr toprak ar gerilim korumas (Jeneratrn ntrnn yaltld durumlarda 51GN in yerine kullanlr) 81L/H Dk/Ar frekans korumas 86G kilitleme yardmc koruma 87G Stablize veya oransal differansiyel koruma TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -230-
9.15.1.2. Ntr dk deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin alternatif koruma sistemi
ekil 9.122
Alternatif koruma sistemi 46 Negatif bileen korumas 49C Termik koruma 51 Sabit zamanl ar akm korumas 51GN Ntr toprak ar akm korumas 51VC Gerilim kontroll ar akm korumas Opsiyonel korumalar 27 Dk gerilim korumas 32 Ters g korumas 81L/H Dk/Ar frekans korumas 9.15.1.3. Ntr dk/yksek deerli diren zerinden toprakl kk makinalar iin tavsiye edilen koruma sistemi
ekil 9.123
Ana korumalar 12 Ar hz koruma 24 Ar uyarma korumas 27 Dk gerilim korumas 50/27 stek d jeneratrun enerjilendirilmesinin nlenmesi 32 Ters g korumas 38 Yatak ar scaklk korumas 39 YataK titreim korumas 40Q Uyarma kayb korumas 46 Negatif bileen ar akm korumas 49 Stator ar scaklk korumas (termal direnlerle) 50BF Kesici hatas alglama 50S Ani ar akm korumas (yol verme annda) 50/51GN Ani ve sait zamanl ar akm korumas 51V Gerilim snrlamal faz ar akm korumas 59 Ar gerilim korumas 59GN/27TN %100 stator toprak korumas 60FL Gerilim transformatr sigorta hata alglamas 81 Ar ve dk frekans koruma TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -233-
87G Faz diferansiyel koruma
9.16. Kablolarn Ar Ykle Ksa Devreye Kar Korunmas

Elektrik ebekelerindeki kablo ve kablo koruma sistemlerinin aada belirtilen niteliklerde olmas istenir Kablolarn normal tam yk akmlarn ve elektrik motorlarnn yol almasnda olduu gibi geici ar akmlar tayacak kapasitede olmal Motorlarn uzun srede yol alma olaylar gibi geici ar yklenmelerde motorun ve sistemin performansn drecek seviyede gerilim dm meydana getirmemeli Kablo iin tehlikeli olabilecek uzun sreli ar yklere ve ksa devre akmlarna kar kablo koruma sistemi yeterli seviyede gvenilir koruma yapmal Dolayl temas durumlarnda insan ve canl hayatn korumak iin artnamelerin n grd seviyede kablo koruma sistemi koruma yapmaldr
9.16.1. Kablolarn Ar Yke Kar Korunmas

IEC 60364-4-43 standardna gre korunacak kablo veya iletkenin balangcna yerletrilmi koruma cihaz ile iletkenler arasnda yeterli koordinasyon ve korumann olmas iin aada verilen artlarn yerine getirilmesi gerekir
Kesiciler ile korumada
Ib I2
In
I Z ..(1)
1,45.I Z ..( 2)
Burada
1. Ib Devrenin boyutlandrld akm (kablodan geen srekli yk akm) 2. IZ Kablonun srekli akm tama kapasitesi 3. In Koruma cihaznn nominal akm, ayarlanabilir koruma rlelerinde ayarlanan deer yani srekli alma iin ayarlanan deer. 4. I2 Belirlenen srede koruma cihaznn efektif iletmesini salayan akm
ekil 9.124 Akm snrlar
1. arta uygun doru koruma cihazn semek iin, kesicinin nominal (veya ayarlanan akmn) aada verilen kriterlere gre kontrol etmek gerekir.
stenmeyen amalar nlemek iin yk akmndan byk olacak Kablonun ar yklenmesini nlemek iin, kablonun akm tama kapasitesinden kk olacak Standartlar kablonun akm tama kapastesinin 1,45 katna kadar yklenmesine sadece kablo malzemesi ve snma artlar ve izolasyon malzemesi gz nne alnarak belirlenen sre kadar yklenmesine izin verir. Eer IEC 60947-2 (endstriyel kullanmlar iin kesiciler) uygun olan kesiciler iin I2=1,3.In IEC 60898 (mesken ve benzeri tesisler iin kesiciler) uygun olan kesiciler iin I2=1,45.In ise 2. art incelemeye gerek yoktur. Bu nedenle kesicilerde, eer ise incelenecektir.
Ar akma kar sigorta ile koruma gerekletirilmek istenildiinde aada verilen
Ib k3 k3 k3 I2
In 1,31 1,21 1,10
IZ k3 In 10 I 10 A In 25 A 25A
1,45I Z
fadeleri gereklenmelidir. Bu ise kablonun akm tama kapasitesinin tamamen kullanlamyaca anlamna gelir.
ekil 9.125: Kesici: Nominal akm seimi
ekil 9.126:Sigorta: Nominal akm seimi
rnek: Yk karakteristikleri: fazl yk TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -238-
Kablo akm tama kapasitesi:
Kesici nominal akm: Ayarlanabilir termik rleli
9.16.2. Ksa Devreye Kar Koruma

Kablolar eer koruma cihaznn zerinden gemesine msaade edilen zgl enerjisi( I 2 .t ) kablonun dayanm enerjisi ( k 2 .S 2 ) eit veya bu deerden az ise kablo ksa devreye kar korunur.
Tablo 9.11: Faz iletkenleri iin k faktr deerleri
Dier bir deyimle ksa devre koruma art 9.11den bulunur. Burada
I 2 .t
k 2 .S 2 dir. Tablo
I 2 .t Koruma cihaznn zerinden akmasna izin verilen enerji

miktar, imalat kataloglarnda verilen erilerden belirlenir. S kablonun mm2 olarak kesiti olup paralel iletkenler durumunda tek iletkenin kesitidir. k kablo izolasyonuna ve iletken malzeme cinsine bal bir faktrdr.
Tablo 9.12: Kablolarn maksimum dayanm enerjisi
letken sonundaki ksa devre akmnn hesab Minimum ksa devre hesab
I k min
0,8.U LL .k sec .k par (Ntrne 1-fazl ykler balanamayan sistem 32L 1,5. . S
hatl sistem) ve
I k min
0,8.U LN .k sec .k par (Ntrne 1-fazl ykler balanabilen 4veya 5L 1,5. .(1 m). S
hatl sistemler) fadeleri kullanlarak bulunurlar. Burada
I k min Oluabilecek ksa devre akmnn minimum deeri (kA)

U LL
Besleme gerilimi faz aras (V) Faz ntr gerilimi (V) letken malzemesinin 200C deki zgl direnci (ohm.mm2/m) Bakr iin 0,018 Aluminyum iin 0,027 L S korunan iletkenin uzunluu (m) korunan iletkenin kesiti
U LN
SN ntr iletkeninin kesiti TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -241-
S SN
Tablo 9.13: k sec 95 mm2 kesitten byk kesitteki kablolarn reaktanslarn gz nne almak iin kullanlan faktr
Tablo 9.14: k par Paralel iletkenler iin dzeltme katsays
Hesap yapldktan sonra bulunan minimum ksa devre akm
I k min
1,2.I 3
ifadesi gz nne alnarak incelenmelidir.
I3 Kesicinin magnetik ani ama akm 1,2 atrma eik deeri iin tolerans faktr rnek:
letkenin sonundaki minimum ksa devre akm
k sec
1 ,
k par
ekil 9.127:
Kesicinin manyetik ama eik deeri 1600 A ayarldr eer toleransl ayar isteniyorsa bu deer 1,2 x1600=1920 A deerini amamaldr. Maksimum Koruma Uzunluu
I k min
1,2.I 3
ve
I k min
0,8.U LL .k sec .k par 2L 1,5. . S
uzunluu bulmak iin
zldnde 400 V 3-hatl, 3-fazl sistemde bakr iletkenin zgl direncini 0,018 alarak Tablo 9.15deki deerler elde edilir.
Tablo 9.15: Maksimum koruma uzunluklar
400 V farkl gerilimler iin dzeltme faktr Tablo 9.15de verilen uzunluk deerleri aada verilen Tablo 9.16daki deerlerle arplarak verilen sistem gerilimi iin maksimum koruma uzunluu bulunur.
Tablo 9.16
230 V 1-fazl gerilim 400 V ntrnden 1-fazl yklerin datld sistemin edeeri olup ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitiyle ayn olduunda k v
0,58 alnr.
Ntrnden datm yaplan sistem iin dzeltme faktr
Tablo 9.15deki bulunan deerler bu dzeltme faktr maksimum koruma mesafesi bulunur.
sistem iin
zetlenirse; ncelikle Tablo 9.13den kablo kesiti ve kesicinin manyetik ani atrma eik deeri esas alnarak maksimum koruma uzunluu L0 bulunur ve sonra eer gerekiyorsa sistemin gerekliliklerine ve zelliklerine gre dzeltme faktrleriyle arplarak maksimum k0ruma uzunluu bulunur.
rnek: Ntrne 1-fazl ykler balanmayan 3-hatl ve 3-fazl sistem Nominal gerilim Kesicinin magnetik atrma eik deeri Faz iletken kesiti=Ntr iletken kesiti 70 mm2 400 V
Tablo 30 dan iletken kesiti ve magnetik atrma eik akm iin maksimum koruma uzunluu 346 m bulunur. rnek : Ntrne 1-fazl ykler balanan 4-hatl ve 3-fazl sistem Nominal gerilim Kesicinin magnetik atrma eik deeri Faz iletken kesiti 300 mm2 400 V
Ntr iletken kesiti 150 mm2 TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -246-
Tablo 6 dan I3=2000 A eik deeri 300 mm2 kesit deeri iin maksimum koruam uzunluu bulunur. kd dzeltme faktr
Elde edilir.
9.16.3 Koruma (PE), Ntr (N) ve Epotansiyel Balant letkenleri

9.16.3.1. Ntr letkenleri
Ntr iletkeni sistemin ntr noktasna balanan bir iletkendir.Elektrik gcnn tanmasna katk yapan ve faz aras gerilimden farkl 1-fazl ykler iin faz ntr gerilim oluturulmasn salayan elektrik sisteminin aktif bir elemandr. Belirli durumlarda ve zel artlar altnda ntr iletkeni(N) ile koruma iletkeni (PE) tek bir iletken olarak birletirilirler. Ntr letkeninin Almas (veya Kopmas) ve Koruma. Ntr iletkende veya sistemde bir hata oluursa ntr iletkeni zerinde gerilimler meydana gelebilir. Sz konusu hatalar faz-ntr aras ksa devresi, korunan cihazda izolasyon hatasndan meydana gelen toprak hatalar, Ntr iletkeninin kazara kopma suretiyle veya koruma cihazlar tarafndan tek kutuplu (sigorta ve tek kutuplu kesici) almalarda grlr. Eer 4-hatl sistemlerde sadece ntr alrsa besleme gerilimi 1-fazl TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -247-
yklerde aadaki ekilde grld gibi U 0 faz-ntr gerilim deerinden fakl deerler alabilir.
i. ebeke iki faznda ykl ise
ekil 9.127: Ntr iletkenin kopma durumu
Tketicilere uygulanan gerilimler, aada verilen bulunabilir. 1. Tketici iin
ifadeler yardmyla
U L1N
Z1 Z1 Z2
.U L1L 2
2.Tketici iin
U L2N
Z2 Z1 Z2
.U L1L 2
Ntr hattndaki gerilim
UN
U L1L 2 U L1N
Z1 Z1 Z2
.U L1L 2
Empedanslar yerine bunlara tekabl eden gleri ifadede yerine koyarsak ve ifadeyi sadeletirirsek
Z1
U LN S1
ve Z 2
U LN S2
1. Tketici iin
U L1N
S2 S1 S2
.U L1L 2
2. Tketici iin
U L2N
S1 S1 S2
.U L1L 2
Ntr hattndaki gerilim
UN
U L1L 2 U L1N
S2 S1 S2
.U L1L 2
U1 gerilim deeri faz-ntr gerilim deerinin ok zerinde olacandan 230 V luk1-fazl cihazlar tahrip olabilir. Ayrca TN-C sistemlerde ntr iletkenler zerindeki gerilimin varl insan hayat iin tehlike arz eder.
ii. fazn yklenme durumu
ekil 9.128 : 3-fazl yklenmede ntrn kopmas
Sperpozisyon teoremi kullanarak aadaki ifadeyi yazabiliriz.
UN
Z1 .Z 2 Z1 Z 2 .U L 3 Z1 .Z 2 Z3 Z1 Z 2
Z1 .Z 3 Z1 Z 3 .U L 2 Z1 .Z 3 Z2 Z1 Z 3
Z 2 .Z 3 Z2 Z3 .U L1 Z 2 .Z 3 Z1 Z2 Z3
Empedanslar gler cinsinden yazlp ifade sadeletirilirse
1 UN S1 1 S3 S1 S2 1 S2 .U L 3 S1 1 S2
1 S3 1 S1 S3 .U L 2 S2 1 S1
1 S3 1 S2 S3 .U L1
Bu durumda tek fazl yklerin terminallerine 3-faz zerinden gerilim uygulanacaktr
U L3 N
1 2
U L3 U N
3 olmak zere 2
U L2
rnek
a 2 .U L1 ve U L3
a.U L1 dir.
3-faz + N+PE 400V sistemde herbir faza bal tek fazl ykler PL1N=300W , PL2N=500W ve PL3N=700W olup ykler rezistif karakterlidir.
1 UN 300 500 .U L 3 1 1 700 300 500
1 300 700 .U L 2 1 1 500 300 700
1 500 700 .U L1 1 1 300 500 700
UN
0,467.a.U L1 0,332.a 2 .U L1 0,0200 .U L1
0,199 j.0,669 .U L1
UN
0,697.U L
U L3 N
aU L3 U N
0,5 j.0,866 U L1
0,199 j.0,669 U L1N
0,301 j.0,197 .U L1
U L3N
0,36
U L 2 N a 2 .U L1 U N
0,5 j.0,866 U L1
0,199 j.0,669 .U L1
0,301 j.1,535 .U L1
U L 2 N 1,56
Buna gre ntr (N) noktasndaki gerilim
UN
0,697.U L1
0,679.230V
156.V
L3 hattna bal tketiciye uygulanan gerilim
U L1N
0,360.U L1
0,360.230
83.V
U L2N
1,564.U L1
1,564.230
360.V
U L1N
1,044.U L1
1,044.230 240.V
Bu durumda eer alak gerilim baralarnda ar gerilime kar parafudr gibi koruma eleman yoksa L2 hattna bal 1-fazl cihazlar tahrip olarak devre d olur ve L1, L3 hattna bal 1-fazl ykler ekil 9.127de grlen ekilde beslenirler . Bu besleme eklinde L1 hattndaki 1-fazl ykler
U L1N
S3 S1 S3
.U L1L 2
700 .400 300 700
280.V
ve L3 hattna bal 1-fazl ykler
U L3 N
S1 S1 S3
.U L1L 2
300 .400 120.V 300 700
gerilim
altnda
kalacaktr. Ntrde ise
UN
U L1L 3 U L1N
S3 S1 S3
.U L1L 2
700 .400 .400 120.V 300 700
gerilim oluacaktr. L1 hattna bal olan tketici ar gerlmden dolay tahrip olup devre d olduunda Ntr iletkeni topraa gre 230 V gerilim altnda kalacaktr. Gerekte ntr iletkeni ayn zamanda koruma iletkeni kullanldnda elektrik cihazlarnn iletme esnasnda aktif olmayan ve koruma amacyla PEN iletkenine balanan aktaki iletken bolmlerinde cihazda herhangi bir hata olmad halde sz konusu gerilim altnda kalr. Yukarda aklanan nedenlerden dolay bu tip hatay nlemek iin aada aklanan tedbirler alnmaldr. Alak gerilim tesisleri paralel bal koruma cihazlar yardmyla ar gerilimlere kar korunurlar IT sistemlerde OG/AG transformatrn ar gerilim snrlandrclar yerletirerek sadeceg frekansndaki ar gerilimlere kar koruma salanr. Alak gerilim panolarna veya birleik yklere parafudrlar tesis ederek Bu korumalar iin kullanlan balca teknolojiler Zener diodlar Gaz dearj tpleri inko oksit parafudrlar
9.16.4. Parafudrlarn Alak Gerilim Tesislerinde Yerletirilmesi

TT Sistemler
ekil 9.129.
TN-C sistemler iin standardlar kazara kopmalari nlemek amacyla minimum ntr iletken kesiti belirlemi ve ayn standardlar PEN iletkeninin herhani bir cihaz kullanmyla devre d edilmesini yasaklamlardr.
TT veya TN Sistemler. Eer ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitiyle ayn veya faz iletkeni kesitinden daha bykse sz konusu sistemde ne ntr zerinde ar akm kontrolu amacyla sensr konmasna ne de ntr amak iin kesici kullanmaya gerek yoktur. Byle durumlarda ntr iletkeni korunmaz ve almaz. Ancak bu durum sz konusu sistemde yksek genlikli harmonikler yoksa ve herhangi bir faz zerinde llen maksimum akmdan daha yksek bir akm ntr zerinden gemiyorsa geerlidir. Eer ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitinden dkse ntr zerindeki ar akmlar faz iletkenlerinde olduu gibi mutlaka kontrol edilmelidir. Fakat ntr iletkeninin almasna gerek yoktur. Ntr iletken korunur fakat almaz. Dier bir deyimle sistem de 3-kutuplu ama yaplr yani sadece faz iletkenleri alr. Sz konusu edilen durum iin aada belirtilen artlar ayn anda gereklenirse ntr iletken zerindeki ar akmlarn alglanmasna gerek yoktur. Ntr iletkenleri ksa devreye kar faz iletkenlerinin koruma cihazlar vastasyla korunuyorsa, Normal alma esnasnda; ntr iletkeni boyunca akabilecek maksimum akm ntr iletkeninin akm tama kapasitesinin altnda bir deerde ise. TN sistemde iletme artlar altnda ntr iletken toprak potansiyelinde gvenilebilir seviyede kalabiliyorsa almasna gerek yoktur. Belirli zel durumlarda ntr iletkeni paralel besleme kaynaklar arasndaki sirklasyon akmlarn nlemek amacyla mutlaka almaldr, yani byle sistemlerde 4-kutuplu kesici kullanlmaldr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -255-
ekil 9.130 4-kutuplu anahtarl alternatif alkm g beslemesi
IT Sistemler. Standartlar IT sistemlerinde 1-fazl yklerin datm iin ntrn kullanlmasn tavsiye etmezler. Bu na ramen It sistemlerde 1- fazl yklerin beslenmesinde ntr kullanlrsa her bir devreye ait ntr iletkeni zerinde ar akmlarn, hata durumunda ilgili devrelerdeki tm aktif iletkenleri devre d etme amacyla alglanmas ve kontrol edilmesi gerekmektedir. Bu sistemlerde ntr bsistemler korunur ve alr yani sistemde 4- kutuplu ama sz konusudur.
Aada belilenen durumlarda ntr iletken zerine ar akmlar alglamaya gerek yoktur. Ntr iletken ksa devreye kar besleme tarafna konan koruma cihaz vastasyla korunuyorsa Devre RCD (rezidel akm koruma cihaz) tarafndan korunuyor ve cihazn ama akm eik deeri ntr iletkenin akm tama kapasitesinin 0,15 inden az ise. Bu cihaz ntr iletkenle birlikte aktif iletkenlerin tamamn devreden ayrr. Datm sistemlerinin hepsinde gereken her yerde ntr iletkeninin devreden ayrlmas ve balanmas aada belirtilen artlarda olur. Faz iletkeni almadan nce ntr iletkeni alamaz Ntr iletkenleri ayn anda devreye girer veya Faz iletkeninden nce devreye girer.
9.17. AG Sistemlerinde Ar Gerilime Kar Koruma

Transiyen ar gerilim, milisaniye mertebelerinden daha ksa sreli nominal gerilimin 20 katna ulaabilen gerilim darbeleridir. Gerilim darbelerine kar koruma cihazlar kullanlmadnda transiyen ar gerilimler elektrik ekipmanna ular ve sonuta sz konusu ekipman tahrip olur.
ekil 9.131. Koruma ekipman olmayan cihaza transiyen gerilimlerin ulamas
Gerilim darbelerine kar koruma cihazlar transiyent gerilimlerini snrlandrarak darbe akmlarn topraa ynlendirir. ekil 2.
ekil 9.132. Ar gerilime kar koruma cihaznn cihaz korumas
Ar gerilimlere kar koruma cihaz, en az bir lineer olmayan elemandandan oluur. Normal iletmede ak devre eleman olarak ilem grr ve ar gerilim darbeleri koruma elemanna ulatnda kapal devre olarak davranr. Yldrm dmesi Dt noktadan kilemetrelerce uzaklklara ulaarak elektrik tesisleri zerinde tahrip edici ve bozucu etkiler meydana getirir. Frtna srasnda kablolar, yldrm etkisini, binalarn iinde tesis edilen elektrik ekipmanlarna tar. Dorudan yap zerine isabet eden yldrmlarn ykc ve neden olaca yangn riskine kar korumak zere yap zerine tesis edilen yakalama ubuu veya faraday kafesi gibi yldrmdan koruma sistemleri yap iinde bulunan veya ana besleme sistemlerine balanan elektrik ekipmanlarnn tahrip olma riskini arttrr.
a) yldrmn dorudan enerji nakil hatt zerine isabet etmesi
b)yldrmn dolayl olarak enerji nakil hattna isabet etmesi
ekil 9.133: Yldrmn enerji nakil hattna dorudan ve dolayl yoldan isabet etmesi
ekil 9.134: Yldrmn yakalama ubuuna isabeti
Yldrmdan koruma cihaz, yksek darbe akmlarn topraa aktr ve bu esnada tesis edilen binann yaknndaki topran potansiyeli nemli derecede ykselir. Bu toprak terminalleri zerinden dorudan ve yeralt besleme kablolar zerinden indklenerek elektrik ekipmanlar zerinde ar gerilimlere neden olurlar. G datm sistemleri zerindeki ama kapama ilemleri Genelde transformatrlerin, motorlarn veya indktanslarn ama kapama ilemleri, ykn deiimi ve kesicinin almas kullanc yaplarna nfuz eden ar gerilimlere yol aar. zellikle enerji retim istasyonlarna veya enerji tama ve datm istasyonlarna yakn yaplarda ar gerilim deeri TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -260-
daha yksek olabilir. Yksek gerilim hava hatlar ile alak gerilim hava hatlar arasnda karlkl endksiyondan veya kaza sonucu dorudan kontak olmas dolaysyla da ar gerilimler meydana gelir.
9.17.1. Ar Gerilim Koruma Cihazlar

9.17.1.1. Parametrelerin Aklanmas
Korumann amac Ar gerilim dalgalarna kar koruma cihaz, akm darbelerini ve ar gerilimlerinin tehlikeli ksmn, topraa aktarak ve zararsz ksmnn ise ebeke zerinden geirerek ar gerilimlere kar korumaktr. Ar gerilime kar koruma cihazlar balanan ekipman ve cihazlarn dayanm gerilimlerine uygun deerlerde ar gerilimleri snrlandrrlar. Koruma parametreleri Yksek deerde akm topraa gderebilme yeterlilii, Mmkn olan endk seviyede gerilimin snrlandrlmas... Dalga ekillerinin Oluumu 10/350 ve 8/20 Farkl iki dalga ekli ile akm darbeleri temsil edilir : Dorudan yldrm isabetine uygun (10/350 s) uzun dalga ekli Amortize edilmi dolayl yldrm isabetini temsil eden (8/20 s) ksa dalga ekli
ekil 9.135 . Yldrm ubuu zerine dorudan yldrm isabeti
ekil 9.136: Hava hatt zerine yapya yakn dorudan yldrm isabeti.
ekil 9.137: Hava hatt zerine yapya uzak dorudan yldrm isabeti.
ekil 9.138: Topraa dolayl yldrm isabeti
ekil 9.139:Yap yaknlarnda bir cisim zerinden dolayl yldrm isabeti
9.17.1.2.Yldrma ve Ar Gerilimlere Kar Koruma Sistemleri
Semboller
Tablo 9.16 Yldrma kar koruma sisteminin tasarmnda kullanlan ekiller ve semboller. (DIN V VDE V 0185-3 (VDE V 0185 3.blm: 2002-11 ve DIN EN 60617: 1997-08 e gre)
Tasarmda kullanlacak standartlar ve dzenlemeler Kullanlacak standartlar ve dzenlemeler tablo 9.17de verilmitir.
Tablo 9.17. Yldrmdan koruma sistemleri iin standartlar ve dzenlemeler.
9.17.2. Yldrm Dearj ve Zamana Bal Olarak Yldrm Akmnn Geliimi

Yldrmn topraa doru akmas buluttaki arj ile toprak zerindeki elektrostatik arj arasnda arj ntralizasyonuna yol aar. Toprakla bulut arasnda iki tip yldrm akmas vardr. Bunlardan birincisi buluttan aadaki topraa doru den yldrm, dieri ise topraktan yukardaki buluta doru kan yldrm dearjdr.
ekil 9.140. Negatif ve pozitif aa doru buluttan topraa akan yldrmn mekanizmas
Aaya doru akma durumunda, yldrmn balang dearjlar buluttan aa dorudur . Bu gibi dearjlar, dz arazilerde ve kk bina ve yaplarn yaknlarnda meydana gelir. Bu yldrmlar, ounlukla topraa doru akan negatif dearjlardr. Topraa doru pozitif akma, daha alakta olan yldrm bulutunun pozitif olarak arj olduu alanlarda meydana gelir. Yldrmlarn %90 negatif arjl, geri kalan %10u pozitif arjldr. Bu oran corafik yerleime baldr. ok yksekte ve plak olan yaplarda (radyo anten direkleri, telekomnikasyon kuleleri, sarp kayalklar gibi) veya dalarn tepelerinde, yukarya doru akan yldrmlar grlr. Bu yldrmlar yukar doru uzanan pek ok yldrm dallar olarak tehis edilirler.
ekil 9.141. Negatif ve pozitif aadan yukar yerden buluta doru akan yldrmlar
ekil 9.142. Yldrmn dme ekilleri
Darbe akmlar ve srekli akmlardan meydana gelen yldrm akmlarna ait drt-parametre, yldrmdan koruma teknolojisi iin ok nemlidir. Bunlar Yldrm akmnn tepe deeri, Ksa etki arj Qshort ve uzun etki arj Qlongdan meydana gelen Qflash yldrm akm arj, Yldrm akmnn W/R spesifik enerjisi, Yldrm akmnn di/dt diklii veya cephe sresidir.
Yldrm akmnn tepe deeri Yldrm akmlar, ykleme akmlar olmadndan; yldrm dearj byk bir yaklaklkla ideal akm kayna olarak gz nne alnr. Bu aktif elektrik akm, iletken eleman zerinden aktnda; akmn bykl, akmn zerinden akt iletken elemann empedansnn belirledii ve ohm kanunu ile belirlenen gerilim dm meydana gelir.
I .R
Eer akm homojen yzey zerinde tek bir noktada ekillenirse, potansiyel gradyenleri ortaya kar. Bu etki, yldrm homojen olarak topraa dtnde ortaya kar .
ekil. 9.143 Homojen topraa yldrm dmesinde potansiyel dalm
Potansiyel gradyen alan iindeki canllar, vcudun zerinden akan ve ok akm meydana getirecek olan adm gerilimi tehlikesi altndadr. Yldrmdan koruma sistemi ile donatlan bir yapya yldrm isabetinde, RE direncine sahip topraa balant sistemi zerinden, bir potansiyel ykselmesi meydana getirerek akar (ekil.9.144)
ekil 9.144 Yldrm akmnn tepe deerinden dolay binann topraa balant sisteminde potansiyel ykselmesinin meydana gelmesi
Binada bulunan tm objelerde ayn derecede potansiyel ykselmesi saland takdirde bina iinde bulunan personel, bunlara dokunmas durumunda herhangi bir tehlikeye maruz kalmaz. Bunun nedeni btn iletken blmler, epotansiyel balantlarla birbirine balanmalardr. Eer
bu balant sistemi gz ard edilirse, yldrm dmesi halinde binada bulunan personel tehlikeli ok gerilimlerine maruz kalacaktr. Toprak balant sistemindeki potansiyel ykselmesi elektrik tesislerinde tehlikeli yldrm akmlar meydana getirecektir. (ekil.9.145)
ekil. 9.145 Toprak balant sisteminde potansiyel ykselmesinin elektrik tesis zerindeki etkisi
ekil.9.145de grld gibi, AG besleme ebekesinin iletme topra, yldrm akmnn neden olduu potansiyel gradiyen alannn dnda yer almtr. Binaya yldrm dtnde RB iletme topraklamasnn potansiyeli, bina iindeki tketici sisteminin topraklama potansiyeli ile TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -272-
ayn olmayacaktr. Yukardaki ekilde iki toprak arasndaki potansiyel fark, 1000 Volt olacaktr. Bu durum, elektrik tesisini ve buna bal ekipmanlarn izolasyonunu tehlikeye atmaktr. Yldrm akmnn diklii ve dephesi
t Zaman aralnda etkili olan
t yldrm akmnn cephesi
elektromanyetik olarak indklenen gerilimlerin ykseklii ile belirlenir. Bu gerilimler yldrm akmnn akt iletkenlerin yaknnda bulunan ak veya kapal iletken gzlerde indklenirler. ekil 9.146da yldrm akmlarnn indkledii iletkenlerin gzlerin muhtemel ekillerini gstermektedir. Kare dalga olarak indklenen U gerilimin t zaman aral sresindeki deeri,
M.
i t
M karlkl indktans ve
t yldrm akmnn diklii
veya cephesi
ekil 9.146.
Yldrm akmnn
t akm cephesi tarafndan gzlerde
indklenen kare dalga gerilimler.
.
ekil 9.147. Kare gzlerde indklenen kare dalga gerilimlerin hesab iin rnek
9.17.3. Yldrm Akmnn arj

Qflash yldrm akm arj, Qshor ksa vuru arj ve Qlong uzun vuru arjndan meydana gelir. arj
i.dt ifadesi ile belirlenir.
Yldrm akmnn arj izole yol boyunca yldrm akmnn devam ettii tm noktalarda ve yldrmn dt noktalarda enerji depolanmasn belirler. W depolanan enerji Q arj oluturduu miktarn aa kard elektrik ark esas alarak ve Anod/katod gerilimine UA, K bal olarak (ekil 9.148) ifade edilir. UA,K nn deeri, 10V civarndadr ve akmn ekline ve yksekliine baldr.
ekil 9.148: Yldrm akm tarafndan oluturulan arpma noktasnda enerji dnm
W
Q
Q.U A, K yazlr
: Yldrm akm arj
UA,K : anod/katot gerilimi Yldrm akmnn arj materyalin erimesine neden olur. Sz konusu arjn neden olabilecei hasarlar, uygun kvlcm atlatc veya koruma kvlcm atlatc vastasyla ortadan kaldrlmaldr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -275-
Spesifik enerji Darbe akmnn spesifik enerjisi W/R, 1 dirente darbe akm tarafndan depolad enerji olarak ifade edilir. Bu enerji depolamas, darbe akm sresinde darbe akmnn karesinin integrali olarak ifade edilir.
W R
2 .dt
Spesifik enerji, bundan dolay darbe akmnn karesi olarak anlr. Bu iletkenler arasnda akan yldrm darbe akm, iletkenler arasnda kuvvetler meydana getirdii gibi ayn zamanda scaklk ykselmesine neden olurlar. (ekil 10).
ekil 9.149. Yldrm akmnn spesifik enerjisi tarafndan meydana getirilen snma ve kuvvet etkileri
Bu spesifik enerji
R. 2 .dt
R.
W eklinde yazlr. R
R iletkenin scakla bal DC direnci W/R spesifik enerji zerinden yldrm darbe akmnn akt iletkenlerdeki sicaklk artnn hesab, eer ortamda insan hayat riski veya patlama riski varsa mutlaka yaplmaldr. Yldrmdan koruma sisteminde bulunan elemanlarn omik direnleri tarafndan meydana getirilen termal enerji hesaplanr. Tablo 9.18de yldrmdan koruma sistemlerinde kullanlan farkl materyallerin scaklk ykselmesi spesifik enerjinin fonksiyonu olarak kesitleri verilmitir.
Tablo 9.18 Farkl iletken mataeryallerinde
T scaklk ykselmesi
F elektrodinamik kuvvetler ekil 9.150de grlecei zere hattn paralell uzunluu Lye ve aralarndaki aklk dye ve akm iddetine bal olarak meydana gelir.
ekil 9.150. Paralel iletkenler arasndaki elektrodinamik etkiler.
Elektro dinamik kuvvetler
Ft
Burada
2.
.i 2 t .
L ifadesiyle belirlenir. d
i , iletkenler zerinden akan akm

0
4. .10 7 H / m havann manyetik sabiti
l, iletkenin uzunluu d, paralel iletkenler arasndaki aklktr. letkenler arasndaki kuvvet eer akm iletkenlerde ayn ynde akyorsa ekme olarak eer ters ynde akyorsa itme olarak tesir ederler.
9.17.4. Yldrm Koruma Seviyelerine gre Yldrm Akm Parametrelerinin Tayini

Enterferans kayna olarak yldrm aklamak iin, yldrm koruma seviyeleri Iden IVe kadar belirlenir. Her bir koruma seviyesi aada aklanan seviyelerin belirlenmesini gerektirir: Yldrmdan koruma elemanlarnn tasarm iin kullanlan boyutlandrma kriterlerinin maksimum deerleri Dorudan yldrm dmesine kar yeterli korumay salayacak alan belirleyecek yakalama kriterlerinin minimum deerleri (dner krenin yar ap) Tablo 19da yldrm akm parametrelerinin maksimum ve minimum deerlerine gre yldrm koruma seviyelerinin tayini gsterilmektedir.
Tablo 9.19: Yldrm akmlar parametrelerinin snr deerleri ve gerekleme ihtimaller.
9.18. Yldrmdan Koruma Sisteminin Tasarm

Yldrmdan koruma tesisi yaplmas gereken yaplar ve tesisler. 1. 100den fazla ziyaretinin olaca ak veya kapal toplant yerleri ve bunlarn yanlarndaki odalar ve kapal alanlar, sinema ve film gsteri yerleri. 2. 200den fazla insann ikamet edecei yerler, okullar, mzeler, teknik aratrma binalar, teknik tesisler ve bunlara ait ka yollar. 3. 2000 m2den byk pazar yerleri. 4. Birbirine dorudan veya ara geilerle bal 2000m2den kk olmayan birok sat blmlerinden oluan al veri merkezleri. 5. 2000 m2den byk fuar alanlar ve tehir salonlar. 6. 400 kiiden fazla restoranlar ve 60 yatak kapasiteden oteller. 7. Yksek yaplar. 8. Hastahaneler ve poliklinikler ve benzer maksatla kullanlan dier binalar. 9. Orta ve geni lekli garajlar. 10. Patlayc maddelerin retildii fabrika ve tesisler. 11. Yangn tehlikesi yksek kimyasal retim yapan ve benzeri fabrikalar. fazla
12. Petrol pompa istasyonlar, vana istasyonlar ve depolama, dolum ve ykleme tesisleri. 13. Demir yolu garlar ve istasyonlar ile 14. Okullar, barakalar.
9.18.1.Hasar Riskinin Tayini ve Koruma Elemanlarnn Seimi

9.18.1.1.Risk ynetimi
Risk ynetimi, firma iin apak risklerin hesaplanmasndan ibarettir. Bu ise, risklerin snrlandrlmas iin temel kararlarn belirlenmesini ve sigorta tarafndan kabul edilen riskleri kapsar . Hassas elektrik ekipmanlara sahip olan tesislerde zel durumlar mutlaka dikkate alnmaldr. Bu tip cihazlarn yldrm dmesi sonucu hasarlanmas, iletmey ksa veya uzun sre ile durmasna neden olabilir. Cihazlar zerinde kalc hasarlar meydana getirir veya tamamen tahrip olmasna neden olur. 9.18.1.2. Risk tayinin esaslar
DIN VDE 0185-2 yldrm hasar riski (R), genellikle aada verilen ifade kullanlarak tayn edilir.
N .P.
N Sz konusu alanda yldrm dme skl P Hasar ihtimali , yldrmn meydana getirecei hasarn bykl TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -281-
Hasarn miktar olarak deerlendirilmesi iin hasar faktrdr. Yldrm dme skl Bina veya yap iin yldrm dme skl arasnda balant kurulabilir. ND Yapya veya binaya dorudan yldrm dme skln; NM Elektromanyetik etkili yakn yer yldrm dme skln; NL Bina ve yap iine giren kullanm hatlarnda dorudan yldrm d me skln; NI Yap veya binaya giren kullanm hatlarna komu hatlara yldrm dme skl olmak zere ND bina veya yapya dorudan yldrm dme skl:
ND
Bu ifadede
N g . Ad .Cd ifadesi ile belirlenir.
N g , ylda km2 bana yldrm younluu (ilgili blge iin meteoroloji

mdrlklerinden alnacak, bulunamad takdirde 3,75 ile 4,50 arasnda alnabilir.)
Ad , izole yap veya binann edeer toplama alan
ekil 9.151. Tek bana bir binann dorudan yldrm dmesi iin edeer toplama alan
Ad binann
Burada H: bina veya yapnn ykseklii, W: yap veya binann genilii, L: yap veya binann uzunluudur.
Tablo 9.20. Cd evre faktr
NM elektromanyetik etkili yakn yer yldrm dme skl ise genellikle aadaki balantdan hesap edilir.
N M . Am
Am, bina veya yap etrafnda 500m mesafede ekilen bir hatta yakalama alan (ekil 9.152)
ekil 9.152.Yapya yakn dolayl yldrm etkisi iin edeer yakalama Am, Al, Ai alanlar
Am
: alan zerinde yldrm dmesi, bina veya yap iindeki tesis gzlerinde sadece manyetik olarak indklenen darbelere yol aar.
HC : metre olarak hattn toprak seviyesinden yksekliidir. : ohm.metre olarak toprak zgl direnci ( = 500 m; zgl diren deerine kadar), : hattn metre olarak uzunluu (yap veya binann ilk balant kutusundan veya ilk darbe koruma cihazndan maksimum 1000 metreye kadar olan uzaklk), : bina veya yapnn metre olarak ykseklii,
LC
Ha : Ayn hat zerinden bal komu bina veya yapnn ykseklii, NL : bina ve yap iine giren kullanm hatlarnda dorudan yldrm dme skl ;
Aada verilen ifade yardmyla hesaplanr.
NL
N g . Ai .C S
Aa .Cd .Ci
Al alan (ekil 152) hattn tipinin bir fonksiyonudur (hava hatt, yer alt kablo hatt), LC hat uzunluunun ve kablo hatt durumunda; toprak zgl direncinin bir fonksiyonu, hava hatt iin, hattn topraktan HC yksekliinin bir fonksiyonudur.
Tablo 9.21. Edeer yakalama alan A1 ve A alanlar
Eer hattn uzunluu bilinmiyorsa, en kt durum olarak LC=1000 metre alnr. Gerekiyorsa A1 edeer yakalama alan Aaya kadar arttrlabilir. Eer A1 alan iinde AG hatt yerine, OG hatt var ise transformatr bina veya yapya giriteki darbeleri azaltr. Bu gibi durumlarda dzeltme faktr Ct=0,25 alnr. Cs dzeltme faktr bina younluunun bir fonksiyonudur. Krsal alanlarda Cs=0,2; binalarn youn olduu yerleim yerlerinde Cs=1 alnr. NL skl her bir kullanm yerine giren hat iin teker teker belirlenmelidir.
ekil 9.153:
9.19. Yldrmdan Koruma Sistemi

Yldrmdan koruma sistemi, binalar veya yaplar yangndan, mekanik tahribatlardan insan ve personel yaralanmalarndan ve hatta lmlerden korur. Yldrmdan koruma sistemi harici ve dahili yldrmdan koruma sistemlerinden meydana gelir.
ekil 9.154 Yldrmdan koruma sisteminin elemanlar
Harici yldrmdan koruma sisteminin fonksiyonlar: Yakalama sistemi vastasyla yldrm yakalanmas, ndirme iletkenleri vastasyla emniyetli bir ekilde topraa iletilmesi, Toprak balant sistemi zerinden toprakta yldrm akmnn datlmas, Dahili yldrm koruma sisteminin foksiyonu Binann veya yapnn iinde tehlikeli kvlcmlar nlemektir. Bu ise yldrmdan koruma elemanlar arasnda ve bina iindeki dier elemanlar arasnda epotansiyel balantlarla ve emniyet mesafeleri ile salanr. E potansiyel balantlar, yldrm akm tarafndan meydana getirilen potansiyel dmleri, dier bir ifade ile gerilim ykselmelerini, azaltr. Bu ise tesis iindeki iletken blmlerin dorudan veya darbe koruma cihazlar SPD zerinden balanmas ile salanr. (ekil9.155)
ekil 9.155. Yldrmdan koruma sistemi
I, II, III ve IV olmak zere drt tip yldrmdan koruma sistemi vardr. Sz konusu koruma tipleri yldrmdan koruma seviyesine uygun olmas esas alnarak yapm kurallar dorultusunda belirlenir .
9.19.1. Harici Yldrmdan Koruma Sistemi

Yldrm yakalama sistemi Yldrm yakalama sisteminin fonksiyonu korunan blme zarar verebilecek dorudan yldrm dmesini nlemektir. Korunan yapya kontrolsz yldrm dmesini nlemek zere tasarlanrlar.Yldrm yakalama sistemi doru olarak boyutlandrlarak yapya den yldrmn etkisi bu yolla azaltlr. Yakalama sistemleri aadaki elemanlardan ve birbirleriyle olan kombinasyonlarndan meydana gelirler. Bunlar Yakalama ubuklar at kiri hatlar ve kablolar Birbirleri ile bal gzl iletkenlerdir Yldrmdan koruma sistemi, yakalama sisteminin yerlerinin belirlenmesinde; korunacak yapnn saaklarna ve kelerine zel dikkat ile yerletirilmelidir. Bu uygulama, zellikle at yzeyleri zerindeki yakalama sistemlerine uygulanr. Yakalama sisteminin kelere ve saaklara monte edilmesi ok nemlidir. Yakalama sistemini yerletirmek ve dzenlemek iin metot kullanlr. Bunlar : 1. Dner veya yuvarlanan kre metodu TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -288-
2. rg veya gz metodu 3. Koruma as metodu Dner kre metodu evrensel tasarm metodu olup zellikle geometrik olarak karmak uygulamalar iin tavsiye edilir. Yldrm Yakalama Sisteminin Tipleri ve Tesis Metotlar 9.19.1.1. Dner Kre Metodu geometrik elektriksel model
Topraa doru yldrm parlamasnda, seri reflekslerle yldrm boalmas kademeli olarak buluttan topraa (aa) doru bir nc dearj geliir. nc dearj, topraa birka on metre ila birka yz metre yaklatnda, topraa yakn yerde havann elektriksel izolasyon dayanmn aar. leri ki safhada yukar doru ve/veya aa doru olan nc dearja benzer nc dearj geliir. Bu iki nc dearjn birleme noktasnda yldrm meydana gelir. (ekil 9.156)
ekil 9.156. Dme noktasnn aklanmas
Yukar doru nc dearjn balang noktas ve takip eden dme noktas, aaya doru nc dearjn ba, esas alnarak belirlenir. Aa doru nc dearjn ba, topraa belirli mesafeler iinde yaklar. Bu mesafe, aa doru nc dearjn ba olarak, topran elektrik alan kuvvetinin srekli art ile belirlenir. Aa doru nc dearjn ba ile yukar doru nc dearjn balangc arasndaki en ksa mesafe hB son dme mesafesi olarak belirlenir. Bu ayn zamanda dner krenin yar apdr. Yukar doru nc dearjn bir noktasnda elektrik alan kuvvetinin izolasyon dayanmn atnda, gecikmeksizin tam dearj meydana gelir. Hava koruma iletken hatlarndaki ve yksek gerilim direklerindeki gzlemler, geometrik elektrik modelinin iin esas olarak kullanlr. Dme noktas aa doru nc dearjn bana en yakn obje tarafndan belirlenir. Yldrmdan koruma sisteminin tiplerinin snflandrlmas ve Dner krenin yarap Birinci yaklam olarak, yldrm akmnn tepe deeri ile aa doru nc dearjda depolanan elektriksel arj arasnda bir oransallk vardr . Ayrca aaya doru nc dearjn yaklamasnda topran elektriksel alan kuvveti, aa doru nc dearj da depolanan arja baldr. Buna gre I yldrm akmnn tepe deeri ile R dner kre yar ap arasnda
R 10.I 0,65 balants vardr.

Burada R (metre) ve I kA birimleri ile verilir. DIN VDE 0185-1de yldrma kar yaplarn korumas aklanmtr. Bunlarla beraber sz konusu standart, yldrmdan koruma sistemlerinin snflandrlmasn aklam ve bunlara ait yldrmdan koruma tedbirlerini belirlemitir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -290-
Yldrmdan koruma sistemlerinin drt tipi arasnda, farkllklar vardr. I. Tip yldrmdan koruma sistemi, en yksek korumay salarken; IV. Tip yldrmdan koruma sistemi, birbirlerine gre en dk korumay salar. Yldrm yakalama sisteminin (Ei)yakalama etkinlii, yldrmdan koruma sisteminin tipi ile balantldr.
Tablo 9.22 Yldrmdan koruma seviyesi , yakalama kriteri Ei, , dme mesafesi R ve minimum akm tepe deeri
I arasndaki balantlar.
Dner kre kontrol altndaki objenin evresinde dndrlr ve yldrm dme ihtimali olan noktalar gsteren temas noktalar her seferinde iaretlenir. Dner kre, tm ynlerde objenin etrafnda dndrlr. Kontak noktalarnn tamam, her seferinde iaretlenir. Dme ihtimali olan noktalarn tamam, model zerinde gsterilir. (ekil 9.157)
ekil9.157. Gz nne alnan yap yzeyi ile bir binada dner kre metodunun ematik uygulamas
Yapnn veya binann atsndaki yakalama sistemi boyutlandrlrken dre krenin sehimi belirleyicidir. Aadaki ifadeden dner kre raylar zerinde yuvarlanrken dner krenin p nufuz derinlii hesaplanr.
2
d 2
R dner krenin ap d iki yakalama ubuu veya iki yakalama iletkeni arasndaki mesafe
ekil 9.158. Dner krenin p nufuz derinlii
Yldrmn dorudan dmesini nlemek zere at zerine tesis edilen yakalama ubuklar at yzeylerini korumak iin skca kullanlr.
ekil 9.159. at zerine tesis edilen yakalama sistemi ve koruma alan
h yakalama ubuklarnn belirlenen ykseklii, daima p nufuz derinlii deerinin ok stnde olmaldr; bylece dner krenin sehiminden daha yksek deerde olmas salanm olunur.
Dier taraftan Tablo 9.23 kullanlarak yakalama ubuklarnn ykseklikleri belirlenebilir. Dner krenin nufuz derinlii birbirinden uzakl fazla olan yakalama ubuklar tarafndan belirlenir. Byk mesafeler kullanarak p nufuz derinlii tablodan alnabilir. Yakalama ubuklar yapnn at ykseklii ne gre boyutlandrlmaldr. Bkz:ekil 9.160.
Tablo 9.23. ki adet yakalama ubuu veya iki yakalama iletkeni zerindeki dner kre sehimi
ekil 9.160. dner kre metoduna gre birka yakalama ubuu yksekliinin hesab
iin
9.19.1.2. A (gz ) Metodu
A yakalama sistemi genellikle hereye ramen atl yksek yaplarda kullanlr. Yldrmdan koruma sisteminin tipine gre a eklindeki ebekenin gz boyutlar atya gre dzenlenir.
Tablo 9.24. Gz boyutlar
Kolaylkla ifade edilmek istenirse gzl yakalama sisteminde dner krenin erisi sfr olarak kabul edilir. at srt ve yapnn yamur oluu gibi metal saaklar doal yakalama sistemi olarak kullanlarak istenilen birim gzler kurularak yakalama sistemleri meydana getirilir.
ekil 9.161. Gzl yldrm yakalama sistemi
Yapnn kenarlarndaki yldrm yakalama sistemi iletkenleri mmkn olduu kadar kenarlara denmelidir. 9.19.1.3. Koruma As Metodu
Koruma as metodu elektrik-geometrik yldrm modelinden tretilmitir. Koruma as dner krenin yar ap tarafndan belirlenir. Bkz ekil 9.162.
ekil 9.162. Koruma as ve karlatrlabilir dner kre yarap
Bu metot, eimli atlarda veya atya balanan anten ve havalandrma borular gibi yaplarda mutlaka kullanlmaldr. Koruma as yldrmdan koruma sisteminin tipine ve ve referans dzlemin yukarsndaki yldrm yakalama sisteminin yksekliine baldr (bkz. ekil 9.163)
ekil 9.163. Yldrmdan koruma sistemine bal olarak h ykseklii fonksiyonuna koruma as gre
Yldrm yakalama iletkenleri, yakalama ubuklar, direkler ve hatlar yldrm yakalama sistemi korunacak yapnn tm paralarn, koruma hacmi iine alacak ekilde dzenlenmelidir. Koruma blgesi, koni eklinde veya koruma iletkeni ile yaplmsa adr eklinde olabilir. (ekil 9.164 ve ekil 9.165) .
ekil9.164. Koni eklinde koruma blgesi
ekil 9.165. Yldrm yakalama iletkeni vastasyla alan korumas
Eer yldrm yakama ubuklar atnn stndeki yaplar korumak iin tesis edilmi ise bundan dolay koruma asm farkl olur. ekil 9.166da koruma as 1iin at yzeyi referans dzlemidir.
ekil 9.166. Harici yldrmdan koruma sistemi . dey yldrm yakalama ubuu tarafndan korunan hacm .
2. iin toprak referans dzlemidir. Bundan dolay ekil 9.166 ve Tablo 9.25e gre 1 den kktr.
ekil 9.167 . koruma al yldrm yakalama sistemi iin rnekler
Tablo 9.25 koruma blgesinin uzaklklarna uygun olarak ve yldrmdan koruma sisteminin herbir tipi iin koruma alarn vermektedir.
Tablo 9.25. Koruma sistemlerinin tiplerine bal olarak koruma as
9.19.1.4. at zerinde bulunan yaplar iin izole yldrm yakalama sistemleri
Koruma blgesinden kan, bina tamamlandktan sonra at zerine sonradan yeni yaplar yerletirildiinde, zel problemler, ortaya kar. lave olarak bu at uzerine yerletirilen yaplar, at fanlar, antenler, l sistemleri veya TV kameralar gibi elektrik ve elektronik donanmlara sahipse ilave koruma tedbirleri gereklidir. Eer bu gibi ekipmanlar dorudan harici yldrm koruma sistemine balanrsa ; yldrm dmesi halinde ksmi akmlar yapnn ierisine iletilir. Bu ise darbelere kar hassas olan ekipmanlarda hasarlara yol aar. at zerindeki bu gibi kntl yaplara dorudan isabet izole yakalama sistemleri vastasyla nlenir.
ekil 9.169da grlen yldrm yakalama ubuklar, daha kk elektrik ekipmanna sahip yaplar iin uygundur.
ekil 9.168. Yakalama ubuklar tarafndan yldrm dmesine kar at zerindeki kk yaplarn korunmas
Bunlar koni eklinde koruma blgeleri olup, at zerine yerletirilen yaplar dorudan yldrm dmesine kar korurlar .
ekil 9.169.
Yatay yakalama iletkeni zerinden bal iki ayr yakalama direinden oluan izole harc yldrmdan koruma sistemi
9.19.3. I max veya I imp Maksimum Akmlar
ekil 9.170: Yldrm dalga ekilleri
I max Koruma cihaz tarafndan ynlendirilen 8/20 akm dalga eklinin

maksimum deeri ve ayn ekilde I imp 10/350 akm dalga eklinin maksimum deeridir IEC 61643-1 7.6.5 e gre : Tip 1 (snf B) imalatlar, 10/350 akmn (0.1 Iimp, 0.25 Iimp, 0.5 Iimp, 0.75 Iimp, Iimp) 5 artan oklarna dayankl olacaklardr. Tip 2 (snf C) imalatlar 8/20 akmn (0.1 Imax, 0.25 Imax, 0.5 Imax, 0.75 Imax, Imax) 5 artan oklarna dayankl olacaklardr. Imax veya Iimp deerleri muhtemel yldrm akmlarnn beklenen deerlerine uyarlanm olmas gerekir.
9.19.4. Gerilim koruma saviyesi Up

Darbe akmlar, topraa ynlendirilirken koruma cihaz trarafndan verilen gerilimdir. Up, k tarafna veya alt tarafa balanan ekipmann gerilim dayanm deerini asla amamaldr.
ekil 9.171: UP gerilim koruma seviyesinin gsterimi
Nominal dearj akm In 8/20 dalga eklindeki akma sahip ar gerilime kar koruma cihaznn tepe deeridir. Tip 1 (snf B) ve Tip 2 (snf C) ar gerilim koruma cihazlar IEC 61643-1 7.6.4. standardna uygun olarak In akm altnda 15 dearja dayankl olmaldr. Maksimum srekli iletme gerilimi Uc Maksimum r.m.s. (efektif) veya DC ar gerilim olup ar gerilime kar koruma cihazna srekli uygulanan gerilimdir. Nominal gerilime eittir. ebeke nominal geriIimi Un gz nne alnmaldr. Geici ar gerilim UT Maksimum rms (efektif ) veya DC ar gerilim olup koruma cihaz belirlenen srede sz konusu gerilime dayanabilmeli alma yapmamaldr. Geici ar gerilimin uygulanmasndan sonra ve koruma cihaznda bir hata olumas halinde personel, ekipman ve tesiste bir tehlike olumamaldr.
9.19.5. Akm Kapasitesinin Belirlenmesi

Risk analizi, akm ve enerji yaylm kapasitenin belirlenmesi ile yaplacaktr. Bu analiz grup parametreye dayanarak yaplacaktr : evre parametreleri: Ylda birim km2ye den yldrm says tarafndan ifade edilen i yildrm dme skl. Bkz. ekil 9.172. Tesis ve ekipman parametreleri: Mevcut yldrm yakalama ubuu, g datm sisteminin tesisi (enerji nakil hatt koruma iletkeni) tesisteki ekipmann yerleimi, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -306-
Emniyet ve koruma parametreleri: korunacak ekipmann maliyeti veya deiimi, evre ve insan hayat iin risklere dikkat edilmelidir.
ekil 9.172: Dnya Ng haritas
rnek: 100 kA dorudan isabet durumunda Tip1 (snf B ) koruma cihaz iin Iimp akmnn seimi IEC 61-024-1-1 Annex A, Yldrm akm parametrelerinin temel deerleri yaynna gre yldrm akmlarnn %95i 100 kA deerinin altnda meydana gelir. IEC 61 643-12 Annex I.1.2ye gre aada aklanan kabuller yaplr: Toplam yldrm akmlarnn %50si toprak balants zerinden topraa akar. Geri kalan %50 akm borular, elektrik g ve komnikasyon hatlar gibi servis balantlar zerinden yapya geer.
G hatlar iin ar gerilim koruma cihaz seilirken enerji hatlarnn sz konusu toplam akmn %50sini tad gz nne alnr. TNS ve TT sistemlerde her bir hattn akm, %12,5 olacaktr.
ekil 9.173 : 15 kA Tip1 (snf B ) koruma cihaz
9.19.6. (Up) Gerilim koruma seviyesinin tayini

Ar gerilimlere kar koruma cihazlar ekipmanlarn dayanm gerilimlerine uygun olmaldr. Bu dayanm gerilimi, ekipmann tipine ve ar gerilime kar hassasiyetine baldr.
ekil 9.174: Ekipmanlarn ar gerilime olan dayanmlar ile ilgili rnekler.
9.20. ok Seviyeli Koruma iin Gereklilikler.

Baz zamanlarda koruma seviyesiyle birlikte gerekli akm kapasitesini salayan ar gerilime kar koruma cihaz bulmak mmkn olmaz. Bu durumlarda koruma sistemi, gerekli akm kapasitesine sahip olan ilk koruma cihaz, tesisin giriine (mmkn olduunca yldrmn giri noktasna yakn); ikinci cihaz korunan ekipmann mmkn olduu kadar yaknna yerletirilmek zere iki veya daha fazla seviyeye sahip olmaldr. Ar gerilimlere kar koruma cihaz ve korunan ekipman arasndaki mesafe 10 metreden az olmaldr; eer bu mesafe fazla ise ikinci koruma cihaz mutlaka tesis edilmelidir. Tesise giren telekomnikasyon hatlarnn, tm ar gerilime kar koruma cihazlar ile koruma balantlar, mutlaka e potansiyel olacak ekilde korumaldr.
9.20.1. Ar Gerilimlere Kar Koruma Cihazlarnn Seimi ve Tesis Edilmesi

9.20.1.1. G besleme sistemleri
Darbe gerilimlere kar koruma cihazlarnn gereklilikleri ve artlar yldrma kar koruma ve darbe gerilimlerine kar koruma sistemlerinin tipine ve tesis edilme durumlarna baldr. Sabit yaplarn bir paras olarak yerletirilen tesis sahasnda seilen darbe gerilimine kar koruma cihazlar *: Surge Protection Devices SPD+n tip 1, 2, 3 olmak zere yklerin cinsine ve artlara gre snflandrlr. Dearj kapasitesi, dikkate alndnda en yksek gereklilikler tip 1 SPDlerde salanmaktadr. Bunlar 0 ve 1 blgesi snrlarnda yldrm ve darbe gerilimi koruma kapsam iine yerletirilirler (bkz ekil 9.175) . TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -310-
ekil 9.175 . G besleme sisteminde SPD darbe koruma sisteminin kullanm
Bu koruma cihazlar, ekipmanda hasar meydana gelmeyecek ekilde 10/350 s, dalga eklindeki yldrm akmlarn tayabilecek kapasitede olmaldr. Tip 1 SPDler, yldrm akm tutucular olarak adlandrlr. Bu cihazlarn fonksiyonu yapdan elektrik tesisine szan ykc ksmi yldrm akmlarn nlemektir. Koruma blgesi LPZ 1 ve LPZ 2 arasnda Tip 2 SPD tesis edilir. Dearj kapasiteleri 10 kA (8/20 s).civarndadr. Yldrm ve darbe koruma sistemine ait son balant tketici terminallerinde (lpz2 ve LPZ3 aras) Tip 3 SPD kullanlr. Bunlar zellikle anahtarlama darbe gerilimlerine kar koruma iin tesis edilirler Tablo 1 , VDE, IEC ve EN e gre SPD lerin snflandrmas gstermektedir.
Tablo 9.26. Darbe koruma cihazlarnn standartlara gre snflandrlmas
9.20.2. SPDlerin Teknik Karakteristikleri

9.20.2.1. Maksimum srekli gerilim UC
Maksimum srekli gerilim (nominal gerilime eittir) iletme srasnda darbe koruma cihaznn terminallerine uygulanabilecek maksimum gerilimin RMS efektif deeridir. Sitem nominal gerilim deerinde iletime gemeyecek gerili deeridir. UCnin deeri korunacak sistemin nominal gerilimine ve IEC 60364-5-534 de n grlen artlara gre seilir. 9.20.2.2. Darbe akm Iimp
Bu 10/350 s dalga ekli ile standartlatrlan akmdr. Parametreleri doal yldrm akmnn neden olduu yk ile ayndr. Yldrm darbe akm Tip 1 SPDlere uygulanr. Ekipman zarara uramakszn bir ka defa yldrm darbe akm dearjn tayacak kapasitede olmaldr.
9.20.2.3. Nominal dearj akm In
Nominal dearj akm darbe koruma cihaznn SPD zerinden akan akmn tepe deeridir. Bu akm 8/20 s darbe akm dalga eklinde olup Tip 2 SPDnin nominal deeri ve ayn zamanda Tip1 ve 2 testleri iin de geerlidir. 9.20.2.4. Gerilim koruma seviyesi Up
SPD nin gerilim koruma seviyesi SPD nin terminallerindeki maksimum ani gerilim deerine tekabl eder. Ayn zamanda rezidel seviyeye ait snr darbeyi karakterize eder. SPD nin tipine bal olarak aada verilen testlerle belirlenir. Yldrm darbe kvlcm atlama gerilimi 1.2/50 s (100%) Nominal deerj akmnda rezidel gerilim Darbe koruma cihazlar tesise uygun ekilde IEC 60664 de aklanan ar gerilim kategorilerine uygun olarak seilirler. Sabit tesislerdeki ekipmanlar iin 2,5kV gerilimin gerekli olduu mutlaka gz nne alnmaldr. Devre terminallerindeki ekipmanlar 2,kV dan ok daha az gerilim koruma seviyesinde korunmaldr. IEC 60364-4-534 de 230/400 V AG tketici istasyonlar iin 2,5 kV seeviyeyi art komutur. Minimum gerilim koruma seviyesi Tip 1 SPD ve Tip 2 SPD lerle veya yldrm akm tutucusu ile darbe tutucusu birletirilmi sistemlerle gerekletirilir.
9.20.2.5. Ksa devre dayanm kapasitesi
Bu deer cihazn st tarafna artc koruma iin sigorta yerletirilmesi durumunda muhtemel g frekansnda darbe koruma cihaz tarafndan kontrol edilen ksa devre akmdr. 9.20.2.6. UC geriliminde Akan akm sndrme kapasitesi Ifi
UC gerilimi uygulandnda otomatik olarak sndrlebilen akmn rms deeridir. Bu akm sevreden akakabilecek maksimum ksa devre akmna gre veya artc sigortann deerlerine gre belirlenir. IEC 60364-5-534 ve EN 61643-11 (VDE 0675 Part 6-11)e gre ntr iletkenler ve PE iletkenler arasna balanan SPDler altnda akm sndrme kapasitesi Ifi 100Arms olmaldr. Yksek deerdeki akm snrlamas, ana akm deerinin ok yksek olmas durumlarnda; darbe koruma cihazlarnn st tarafna yerletirilen ve yksek akm deerlerinde ama yapan koruma elemanlaryla salanr. zellikle AG koruma seviyesinde, akan akmn snrlandrlmas elektrik tesisinin kullanlabilirlii asndan nemli bir parametredir.
9.20.3. Koordinasyon
eitli SPDler arasnda seici ilemi salamak iin, SPDler arasnda bir enerji koordinasyono kesinlikle arttr. Her bir koruma safhas gerekleri tarafndan karakterize edilen enerji koordinasyonun temel prensibi enerji enterferans miktarn herhangi bir olumsuzlua yol amadan dearj etmektir. Eer daha yksek enterferans enerjileri meydana gelirse; SPDden nceki koruma kademesi, darbe akmnn dearjini stne alr ve alttaki koruma cihazn kurtarr. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -314-
9.20.4. TOV Gerilim

TOV gerilimi, yani geici ar gerilim, OG ve AG ebekelerindeki sistem hatalar nedeniyle ortaya kan geici darbelerdir. TN sistemlerde ve ayn ekilde TT sistemlerde faz ile ntr arasnda ve 5 saniye uygulama sresinde U0 faz-toprak nominal gerilimi olmak zere UTOV = 1.45 x U0, dr. TOV gerilimleri, faztoprak hatalarnda ortaya kar, TT sistemlerde bu gerilim N-PE arasnda 200 ms iin UTOV = 1200V olarak gz nne alnmaldr.
9.20.5. Deiik sistemler iin SPDlerin kullanm

Hayat tehlikesine kar korumak iin alnacak tedbirler, daima nceliklidir. Bu nedenle AG sistemlerinin TN, TT, IT ebeke yaplarnda ar gerilimlere kar koruma salanmaldr. ebeke tertiplerine uygun zellikte SPD ler kullanlmas uygundur. Genellikle eitli sistemler iin Ar akm koruma cihazlar, Rezidel akm koruma cihazlar, zolasyon izleme cihazlar, Hata gerilim iletmeli koruma cihazlar (zel durumlarda) kullanlmaktadr. Bu cihazlar TN sistemlerde Ar akm koruma cihazlar , TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -315-
Rezidel akm koruma cihazlar olarak TT sistemlerde Ar akm koruma cihazlar , Rezidel akm koruma cihazlar Hata gerilim iletmeli koruma cihazlar (zel durumlarda) olarak IT sistemlerde Ar akm koruma cihazlar Rezidel akm koruma cihazlar zolasyon izleme cihazlar kullanlr. 9.20.5.1. SPD cihazlarnn TN sistemlerde kullanlmas TN sistemlerde dolayl ok tehlikesine kar koruma iin ar akm ve rezidel akm koruma cihazlarnn kullanm ngrlmtr. SPDlerin kullanm iin, bu anlamda sz konusu koruma cihazlarnn SPDlerde oluabilecek hatalardan veya hatal almalardan dolay, dolayl oklara kar koruma iin alt tarafta dzenlenir. Eer tip1 ve tip 2 SPD, rezidel akm koruma cihaznn alt tarafna tesis edilmise; PEye dearj olan darbe akmndan dolay koruma salanr.
ekil 9.176. SPD cihazlarnn TN-C sistemlerde tesis edilmesi
ekil 9.177. TN-S sistemlerde SPD cihazlarnn 4+0 eklinde tertiplenmesi
ekil 9.178. TN-S sistemlerde SPD cihazlarnn 3+1 eklinde tertiplenmesi
ekil 9.179 . TN-C-S sistemlerde SPD cihazlarnn tertiplenmesi
ekil 179da verilen TN-C-S sistemde tali panoda Tip 2 SPD ve balant eleman iin Tip 3 SPD tesis edilecektir. Ayn durum dier TN sistemler iinde geerlidir. Balant iletkenlerinde genellikle faz ntr iletkenleri arasnda ama kapama srasnda veya toprak hatas durumlarnda ar gerilim darbeleri meydana gelir. Bu elemanlar darbe gerilimine kar koruyacak Tip 3 SPD cihazlar, nominal deerj akm kapasitesi 1,5 kA olacak ekilde dizayn edilirler. ekilde grlen RCD cihaz sz konusu darbe akmn kaldrabilecek kapasitede olmal ve ama srasnda cihazda herhangi bir hasar meydana gelmemelidir.
ekil 9.180. TN-S sistemlerde SPD cihazlarnn tertiplenmesi
9.20.5.2. TT sistemlerde SPD lerin kullanlmas
TT sistemlerde dolayl elektrik oklarna kar koruma iin, ar akm koruma cihazlar, rezidel akm koruma cihazlar ve zel durumlarda hata gerilimi iletmeli koruma cihazlar kullanlr. TT sistemlerde yldrm akm tutucular ve darbe gerilim tutucular, SPDlerde hata olmas durumunda; dolayl oklara kar koruma iin yukarda aklanan koruma cihazlarnn alt tarafnda dzenlenirler. Eer Tip 1 SPDler kullanlmsa, dearj olan ksmi yldrm akmnn dinamik etkisi ile RCD tahrip olur. Ayn durum TN sistemler iinde geerlidir. Bu nedenle tip 1 ve tip 2 SPDler daima RCDlerin st tarafna yerletirilir. TT sistemlerde Tip1 ve Tip 2 SPDler faz iletkenleri ile ntr arasnda dzenlenir.
ekil 9.181 230/400 V TT sistemlerde SPDlerin 3+1 olarak tertiplenmesi
TT sistemlerde bir toprak hatas sonucu ntrde tehlikeli boyutta gerilim ykselmeleri meydana gelir. Bu gibi durumlarda N-PE tutucu ad verilen cihaz kullanlmaldr.
ekil 9.182. TT sistemlerde SPDlerin tertiplenme ekilleri
Tip 2 SPDler faz hatt ile ntr hatt arasna da balanabilirler. N ve PE arasna tesis edilecek SPDler Tip 2 SPD ile kombinasyonunda dearj kapasitesi en az 3-fazl sistemlerde In 20 kA (8/20 s) ve tek fazl sistemlerde In 10 kA (8/20 s) olmaldr. Koordinasyon en kt artlar (10/ 350 s dalga ekli) ele alnarak salandndan, N-PE Tip 2 tutucu 12 kA (10/350 s) deeri esas alnarak belirlenir. Bu sistemde de RCDlerin darbe akmlarna dayanacak kapasitede seilmesi ok nemlidir. 9.20.5.3. IT sistemlerde SPD lerin kullanlmas
IT sistemlerde dolayl elektrik oklar tehlikesine kar korunmak iin, ar akm koruma cihazlar, rezidel akm koruma RCD cihazlar ve izolasyon izleme cihazlar kullanlr. TN veya TT sistemlerinin kullanld yerlerde dolayl ok tehlikelerine kar koruma ilk hata ortaya ktnda RCDler veya ar akm koruma cihazlar zerinden akan hata akm alglanarak uygun otomatik ama sistemi vastasyla hatal blm beslemeden ayrlr. IT sistemlerde ilk hata ortaya ktnda sadece bir toprak hatasnn ortaya ktn belirleyen bir alarm verilir. Sistemin iletmesine devam edilir. Birinci hatada koruma iletkeni herhangi bir risk meydana getirmeyecek potansiyeli zerinde tar. Zira personelin temas ettii metal aksamlar ve metalik gvdeler, koruma iletkeni zerinden ayn potansiyeli zerine aldndan insan hayat iin risk oluturacak bir potansiyel fark meydana gelmez. Bylece tehlikeli olmayan potansiyel farklar zerinden kprlenirler. Birinci hata ortaya ktnda d iletkenler arasndaki gerilime uygun olarak iletken toprak geriliminin meydana geldii mutlaka gz nne alnmaldr. Bylece 230/400 V, IT sistemde SPD hatas durumunda, hatasz SPDye gre 400 V gerilim meydana gelir. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -321-
ekil 9.183. Ntr iletkensiz IT sisteminde SPDlerin 3+0 eklinde tertiplenmesi
ekil 9.184. Ntr iletkene sahip 1-fazl yklerin balanabildii IT sistemde SPD lerin 4+0 eklinde tertiplenmesi
ekil 9.185 . Ntr iletkenli IT sistemde SPDlerin dzenlenmesi
ekil 9.186. Ntr iletkensiz IT sistemde SPD lerin dzenlenmesi .
Dolayl temaslara kar koruma iin koruma cihazlar ile balanan IT sistemlerde Tip 1 ve 2 SPDlerin RCDlerin giri tarafnda olmasna dikkat edilmelidir.
9.20.6. SPDlerin balant hatlarnn uzunluu

Darbe koruyucu cihazlarn balant hatlarnn uzunluu IEC 60364-5-534 tesis ynergesinde belirlenmitir. Aadaki grler sk sk ortay kan teknik uzman kurulularn belirledii ortak problemlerdir.
9.20.6.1. IEC 60364-5-534 ye uygun olarak yaplan V eklinde seri balant
Tketicilerin, ekipmanlarn ve sistemlerin korunmasnda en nemli faktr korunacak tesisteki darbe gerilimin gerek seviyesinin belirlenmesidir. Optimum koruma seviyesi etkisi, darbe koruma cihaz tarafndan salanan batan baa korunacak tesisin darbe koruma seviyesi belirlendiinde gerekletirilir. Bundan dolay, IEC 60364-5-534 tarafndan ekil 9.187de verilen V eklindeki seri balantnn yaplmas nerilir. Bu balant eklinde koruma cihaznn balants iin ayr iletken balantsnn yaplmasna gerek yoktur.
ekil 9.187 . Seri balantda koruma cihaznn balanmas
9.20.6.2. IEC 60364-5-534 e gre paralalel balama
Optimum seri balant sistemi tm sistem ertlar altnda kullanmak her zaman mmkn olmaz . Seri balantnn bir blm olarak darbe koruma cihaznn ift terminalleri zerinden tanan nominal akmlar ift terminallerinin termal yklenebilme kapasiteleri tarafndan snrlandrlrlar. Bu nedenle darbe koruma cihaz imalatlar nominal iletme akmndan daha yksek akmlarda; baz durumlarda seri balantlarn kullanlmasn, belirlenen maksimum izin verilen deerin zerinde cihaz koruyan art koruma sigortalar olmakszn kullanmn yasaklamlardr. Bu durum, ekil 9.188de verildii gibi iki iletken terminali kullanarak zlr. Bylece nominal iletme akm artsa dahi kablo uzunluklarnn ksa olmas salanr. ki iletken terminali kullanldnda art koruma sigorta deerleri imalatlar tarafndan belirlenmelidir. Eer seri balant kesinlikle bir tercih deilse, darbe koruma cihazlar ayr branman devreleri iine entegre edilmelidir. Eer sonraki st tesis sigortasnn nominal deeri darbe koruma cihaznn artc sigortasnn TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -325-
maksimum izin verilen deerini aarsa koruma cihaz iin art koruma sigortas tesis edilmelidir
ekil 9.188. ki iletken terminal (TCT) prensibinin tek kutuplu unite iin aklanmas
ekil 9.189. Kablo branmanlar zerinde darbe koruma cihazlarnn balants
letken branman zerindeki darbe koruma cihaz altnda, sonraki elemanlar zerinden akan dearj akm empedanslar boyunca ilave dinamik gerilim dmlerine neden olur. Burada endktif bileenin yannda omik bileen ihmal edilir.
U dyn
.R
d .L balants hesaba katlarak Udyn dinamik gerilim dt
deeri endktif bileen tarafndan belirlenir. Dinamik gerilim dmn dk tutabilmek iin balant kablosunun mmkn olduunca ksa olmas gerekir. Bu nedenle IEC 60364 -5-534 branman devrelerinde darbe koruma cihazlarnn toplam balant kablo uzunluunun 0,5 metreden daha uzun olmamas tavsiye edilir. Balant tarzlar ekil 9.190da verilmektedir.
ekil 9.190. Branman devrelerinde tavsiye edilen maksimum kablo uzunluklar
9.20.6.3. Toprak tarafnda balant hatlarnn tasarm
Bu grnte gerekletirilmesi zor gibi grnen gereklilik ve ekil 9. 191 a ve b de verilen rnekte aklanacaktr.
9.191. Tavsiye edilen maksimum kablo uzunluklar gz nne alnarak gerekletirilen Darbe koruma cihazlarnn SPD balantlar
ekil 9.191.ada her iki l, ayr olarak tesis edilmitir. Bu durumda PEN iletkeni epotansiyel balant barasna ve darbe koruma cihaznn topraklama balants ayr bir epotansiyel balants zerinden gerekletirilmitir. Bylece darbe koruma cihazlarnn efektif kablo uzunluu (la) f darbe koruma cihazlarnn tesis edildii yer ile ana datm panosu, giri kutusu arasndaki mesafeye uygun hale getirilir. Balant konfigrasyonunun bu tipi ounlukla tesisin minimum efektif korumaya gerek duyulduu yerlerde gerekletirilir. ekil 9.191.bde yksek maliyet gerektirmeden darbe koruma cihazlarnn efektif kablo uzunluunu azaltmak iin (lb < 0.5 m) iletken balantlar kullanlr.
9.20.6.4. Faz tarafna kablo balant hatlarnn tasarm
Faz tarafndaki kablolarn uzunluu mutlaka gz nne alnmaldr. Geni kontrol sistemlerinde, ana busbarlar kontrol cihazlar ile donatld gibi ekil 9.192de grld gibi ayrca tketici baralarda darbe koruma cihazlar ile mutlaka donatlmaldr
ekil 9.192. Bir tesiste darbe koruma cihazlarnn dzenlenmesi, kablo uzunluklar
1. tesis tarafnda dorudan beslenme sisteminin ana baralarnda darbe koruma cihazlar yer alr. Bu tm tketiciler iin ayn seviyede koruma salar. Busbar sistemleri, kablo ve iletkenlerle karlatrldnda daha dk endktansa (yaklak kadar) sahip olduundan daha dk endktif gerilim dmne sahiptir. Bundan dolay busbarlarn uzunluu, kesinlikle gz ard edilmemelidir. Balant kablolarnn tasarmnda koruma cihazlarnn etkinlii zerindeki faktrler gz nne alnmal ve mutlaka tesisin tasarm safhasnda bu faktrlere gre dzenleme yaplmaldr.
9.20.6.5. Kesitlerin deerleri ve darbe koruma cihazlarnn art korumas
Darbe tutucularnn balant hatlar, darbe akmlar, iletme akmlar ve ksa devre akmlar ile belirlenen yklere baldr. Her bir yk eitli faktrlere baldr. Bunlar ekil 9.193.ada verilen tek kl veya bde verilen iki kl koruma devresi tipleri
ekil 9.193. Koruma devresi tipleri
Darbe tutucunun tipleri: Yldrm akm tutucusu, kombine yldrm akm ve darbe gerilimi tutucusu, Darbe koruma cihazlar Akan akmlar zerindeki tutucularn performans: Akan akmn sndrlmesi ve akan akmn snrlandrlmas Eer koruma cihaz, ekil 193.adaki gibi tesis edilmise; S2 ve S3 balant kablolar DINVDE 0100 blm 530a uygun olarak ksa devre koruma kriterlerine ve darbe akm tama kapasiteleri deerlerinin belirlenmesi gerekekir. Koruma cihazlarnn veri sayfalarnda maksimum izin verilen bakm, imalat tarafndan aklanmal ve bu ekilde cihazlarn art TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -330-
korumalarn salamak iin gerekli sigorta deerleri belirlenmelidir. Cihazlar tesis edilirken, mutlaka cihaz zerinden akacak ksa devre akmnn gerek deeri art korumay salayabilecek deerde olmaldr, yani art korumay salayacak sigortalarn bu kesme ilemini gerekletirecek deerde olmas gerekmektedir. Balant iletkenlerinin kesiti aada verilen ifade yardmyla belirlenir:
k 2. S 2
I 2 .t
Bu ifadede
k Materyal sabiti A.s/mm2 Tablo 9.27

S Balanti iletkeninin kesiti mm2
I Ksa devre akm Amper

t Ksa devre meydana geldiinde izin verilen ayrma sresi
Tablo 9.27. Farkl izolasyon materyalleri iin Bakr ve Aliminyum iletkenlerin k materyal sabiti .
Eer tesiste meydana gelebilecek ksa devre akm darbe koruyucularn ksa devre dayanm kapasitesinden daha yksekse darbe koruyucular, TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -331-
dayanabilecei maksimum ksa devre akmnn 1/1,6 deerinde ama yapabilecek sigortalarla art olarak korunmaldr. Darbe akmnn davran, darbe koruyucu cihazlarn art koruma sigortalrnn deerlerininin belirlenmesinde mutlaka gz nne alnmas gerekmektedir. Tablo 39.28de yldrm akmnn nominal deerinin fonksiyonu olarak sigortalarn performanslar aklanmaktadr.
Tablo 9.28. NH sigortalarn performanslar
9.20.6.6. Yldrmdan Koruma Blgesi Kavram Yldrmdan koruma sistemi, yaplardaki insan hayatn ve varlklar koruyan bir sistem olmasna ramen yldrm dearjndan meydana gelen transiyen yksek enerji darbelerine kar duyarl olan elektrik ve elektronik sistemleri koruyamaz. Yaplarn iinde ynetim, haberleme, kontrol ve emniyet sistemleri gibi tesisler bulunmaktadr. Bu sistemler, yaplar iinde gnlk hayatn gerektirdii sistemlerdir. Binalarn ve yaplarn iindeki elektrik ve elektronik sistemlerin yldrm elektro manyetik darbe [:LEMP = Lightning Electromagnetic PulsE] etkilerine kar korunmas Yldrmdan Koruma Blgeleri *:LPZ=Lightning Protection TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -332-
Zones] prensipleri esas alnarak belirlenir. Binalar ve yaplardaki sistemlerin korunmas ekil 9.194de grld ekilde koruma blgelerine ayrlarak planlanr
ekil 9.194. Yldrm koruma blgeleri
SON SZ
Bu notlarn hazrlanmasnda 2009da yitirdiimiz Sayn M.Turgut Odabann deerli katklarn anmadan geemeyiz. Botata Elektrik Mhendislii yapmakta olan Turgut Odaba, eitli kaynaklardan hazrlad notlar nce Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinin eitli saylarnda meslektalarna yararl olmak zere yaynlad. Nur iinde yatsn. Kendisinin hazrlad notlardan yararlanarak, notlarnn bir ksmn Bileim Yaynevi aracl ile yaynlamtk. Onun notlarndan ve dier kaynaklardan yapacamz dier derlemeleri ise EMO kanalyla yaynlanmas kendi isteiydi. Ancak bu isteini hemen gerekletirmek mmkn olmad. Toplam 9 ana blm ve 1700e yakn sayfada toplanan Elektrik Kuvvetli Akm ile ilgili bu notlarn son blmn oluturan Koruma Kontrol ve zleme ile ilgili bu cilt, toplam ana grupta ayr ayr yaynlamay uygun grdk; Koruma ile ilgili ilk kitapta genel olarak koruma sistemlerine balang yapld; bu sistemlerin detayl incelenmesi ve iletme tarzlar zerine aklamalar yapld. ebeke korumas, zellikle g sistemlerinin korunmas zerine younlald. YG Busbar koruma, Transformatr, Jeneratr, Motor korumalar anlatld. Ksa devreye kr koruma, kondansatrlerin korunmas, tabii en temel olarak yldrmn zararlarndan korunma detaylandrld. Sigortalar, ar gerilime kar ok seviyeli koruma ve YG altnda korumaya ilikin pekok ey toplam 290 sayfada incelendi. Elektrik Tesisat Notlar olarak, Sayn Odabann deerli almasndan da yararlanarak hazrladmz bu almann EMO kanal ile yaynlanmas iin bandan beri desteini esirgemeyen Orhan (rc) Aabeyimize, derlemenin hazrlanmasnda katklarndan dolay Emre (Metin) ve Hakk (nl) kardelerime teekkr bor bilirim. TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -334-
Bu tr mesleki yaynlarn e-kitap olarak ok dk bedeller ile meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar alan 42. Dnem EMO Ynetimine nc rlnden dolay kutlarm. E-Kitab Derleyen ve Yayna Hazrlayan brahim Aydn Bodur
E L E K T R KK U V V E T L A K I M( 9 )
K o r u maK o n t r o l v e z l e me1 T U R GU T OD A B A I
E MO Y n e t i mK u r u l u4 2 . D n e m d e ( K a s m2 0 1 0 ) b i r y a y np o r t a l o l u t u r d u . B uy a y np o r t a l z e r i n d e , d a h a n c ed es r d r me k t eo l d u u mu z , b a s l d e r g i l e r i mi z i n n t e r n e t s r ml e r i , b a s l k i t a p l a r m z nt a n t ml a r v e e v r i mi i s a t na l mao l a n a k l a r i l ed o r u d a n n t e r n e t z e r i n d e nb i l g i s a y a r n z a i n d i r e b i l e c e i n i z e k i t a p l a r o kd kb e d e l l e r l ee d i n e b i l me o l a n a n as a h i po l a c a k s n z . n t e r n e t s i t e mi z z e r i n d e ne k i t a pd a t mh i z me t i n i , y a k n d ah i z me t e g i r e c e ko l a nE MO Y a y nP o r t a l n n n c l o l a n , s i t e mi z i ny a y n b l m n d ey e r a l a ne k i t a p l a r l au z u n c ab i r s r e d i r v e r i y o r d u k . Y a y n l a r m z i z l e y e n l e r h a t r l a y a c a k t r , i l ke k i t a b m z , E MO y e s i A r i f K n a r n" N e d e nN k l e e r S a n t r a l l e r eH a y r " k i t a b n n P D F b a s k s y d . H k me t i nA k k u y u d an k l e e r s a n t r a l k u r mai n a d ma a l e s e f h a l ak r l a ma d . D r t y l n c eb a s t m z b uk i t a ph a l a g n c e l ! . . . . E MO n u n n t e r n e t s i t e s i z e r i n d e nh i z me t eg i r e nb uy e n i s i t e mi z d ey e n i e k i t a p l a r l ah i z me t ea l d . S i z l e r d ev a r s ay a y n l a ma k i s t e d i i n i z k i t a p l a r n z , n o t l a r n z b i z ei l e t e b i l i r s i n i z . B uy a y n l a r y a y n k o ms i y o n u mu z u nd e e r l e n d i r me s i n d e ns o n r au y g u nb u l u n u r s a y a y n l a n a c a kv ee s e r s a h i b i n eE MO c r e t t a r i f e s i n eg r e c r e t d e n e c e k t i r . E K i t a p l a r t a r a f m z d a ny a y n l a n d k a y e l e r i mi z ea y r c ae p o s t a i l ei l e t i l e c e k t i r . S a y g l a r m z l a E l e k t r i kM h e n d i s l e r i Od a s 4 2 . D n e mY n e t i mK u r u l u
e k i t a p
T MMOBE l e k t r i kM h e n d i s l e r i Od a s I h l a mu r S o k a k N o : 1 0 K a t : 2 K z l a y / A n k a r a T e l : ( 3 1 2 ) 4 2 5 3 2 7 2 F a k s : ( 3 1 2 ) 4 1 7 3 8 1 8 h t t p : www. e mo . o r g . t r E P o s t a : e mo @e mo . o r g . t r
E MO Y A Y I NN O: E K / 2 0 1 1 / 1 1

9 Koruma Kontrol Izleme 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

9 Koruma Kontrol Izleme 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T U R GU T OD A B A I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVETL AKIM (9)

Koruma Kontrol ve zleme 1

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -1-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

Notlar Derleyen: Aydn Bodur Emre Metin

Notlar Yayna Hazrlayan: Aydn Bodur Hakk nl

M.Turgut Odabana Sayglarmzla

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -12-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.1. Koruma Sistemlerinin ncelenmesi

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ekil 9.1. Genel ebeke yaps

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -15-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.1.2. Sistemde bir hatann varolma kriterleri

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -16-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

U L1 U L 2 ile belirlenir. Bir hata halinde grnen I L1 I L 2

I 1 akmlarnn geometrik fark byk olacak ve bu zellik bir

9.1.3. Koruma Cihazlar

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.1.4. Koruma Sisteminin Tasarm

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -18-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ekil 9.2. Koruma sistemi

9.1.5. Koruma Sistemi almalar

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -19-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -20-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.1.5.1. G sisteminin aratrlmas

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -22-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.2. G Sisteminin Aratrlmas ve zmler

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ekil 9.3. Radyal besleme sistemleri

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -24-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ekil 9.4. Paralel besleme sistemi

ekil 9.5 ki busbarl besleme sistemi

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -25-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

ekil 9.6 Gzl besleme sistemleri

ekil 9.7 enerji retimi ile besleme sistemi

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI -26-

ELEKTRK KUVVTL AKIM NOTLARI9 (KORUMA KONTROL VE ZLEME 1I

9.2.2 Ntr Topraklama Sistemleri

ntr ve toprak arasnda hrhangi bir balantnn olmad

Z N olduka yksek deerli diren zerinden ntr ile toprak