TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 147

Mool Tarihine likin Latince Kaynaklarda Uygurlar

Uighurs in The Latin Sources Relating to Mongol History
Altay Tayfun ZCAN* ZET Moollarn Naymanlar malup etmeleri ve Altay dalar civarna egemen olmalarndan sonra Uygurlar Mool hkimiyetini kabul ettiler. Bu tarihten sonra Uygurlar, Mool Hanl siyasi tarihinde nemli bir yere sahip oldular. Mool yaylmasna verdikleri asker destek bir yana braklacak olunursa Uygurlar kendilerini zellikle brokrasi alanndaki becerileriyle gsterdiler. Mool tarihi ile alakal Arapa, Farsa ve ince olarak kaleme alnan eserlerde Uygurlardan sklkla bahsedilmesinin nedeni Uygurlarn Mool Hanl zerindeki derin tesirinden ileri gelmektedir. Mool hkimiyeti altnda Uygurlardan bahseden bir dier kaynak dilini Latince oluturur. Plano Carpinili Johannes, Rubruklu Willem gibi seyyahlarn yannda Parisli Matthew ve Korykoslu Hetumun kroniklerinde de onlardan bahsedilir. Bu almamzda Latince eserlerde Uygurlara dair verilen bilgileri inceleyeceiz. ANAHTAR KELMELER Uygur, Mool, Budizm, inkay ABSTRACT After the Mongols defeated Naymans and established their sovereignty on the vicinity of the Altay mountains, Uighurs accepted Mongol hegomony. From that time onward, Uighurs had played an important role in the Mongol Khanates political history. In addition to their military support for the expanse of Mongols, Uighurs showed themselves, especially, by their skills in the field of bureaucracy. Their profound impact on the Mongol Khanate became one of the reasons for mentioning about Uighurs in the literature handled in Persian, Arabic and Chinese related to Mongol History. Latin is another main language used in writing of historical works regarding Uighurs under the sovereignty of the Mongol Khanate. Both the globetrotters such as Johannes of Plano Carpini, Willem of Rubruk and Matthew of Paris, Hetum of Korykhos mentioned about Uighurs in their choronicles. In this study, tle Latin Works related to the Uighurs will be examined. KEY WORDS Uighur, Mongol, Budism, Chinqay.

Yrd. Do. Dr., Dumlupnar niversitesi, Tarih Blm Ortaa ABD retim yesi, altayfun@gmail.com

148 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Giri Gktrklerin ardndan kurulan Uygur Kaanl, 100 yllk bir idarenin ardndan 844te Krgzlar tarafndan ykldktan sonra siyasi varln Moolistan dnda kurulan devletlerle devam ettirdi. Bunlardan Bebalk merkezli olarak kurulan siyasi tekilat XII. yzylda Karahtay hkimiyetine girene kadar bamsz bir idare srmeye muvaffak oldu. Bu yeni gcn ats altnda Uygurlar etkinliklerini ve saygnlklarn korumakla birlikte1 artk neredeyse Htay valileri tarafndan ynetilen bir halk haline geldiler. Bu sre, Moollarn Naymanlar yenilgiye urattktan sonra snrlarn Bebalka geniletmelerine kadar devam etti. Bu srada Uygurlarn banda bulunan dikut Barauk, snrlarnda ortaya kan yeni gelimeleri fark ederek Karahtaylara bakaldrd ve lkedeki valiyi bertaraf etmek ve hemen ardndan Moollara eli gndermek suretiyle Moollara baland. Bunu Uygurlarn, Moollarn Klk ile mcadeleleri ile Harezm ve in seferlerine asker destek vermeleri takip etti. Moollara balanmalar ve Mool harektlarna destek vermelerinin yannda Uygurlar, Mool Hanlnda brokrasi, kltr ve medeniyet hayat zerinde ehemmiyetli bir mevk igal etmilerdir. Nitekim Nayman seferi srasnda esir edilen Uygur asll Tatatongaya ilikin bilgiler Mool devlet tekilatnn nvesinin bir Uygur tarafndan atldna iaret eder.2 Bu katk ilerleyen yllarda brokraside kendini gsterecek daha pek ok devlet adamyla devam etmitir.3 Uygurlarn ite bu ekilde gerek harektlara, gerekse brokrasiye katklar neticesinde Moollarla Uygurlar arasndaki iyi ilikiler o kadar yksek bir seviyeye kt ki hanedanlar arasnda evlilik ilikisi tesis edildi. Nitekim Cengiz Hann kzlarndan Alacay, Uygur dikutu Baraukun halefi Kimayinin ei olmutur.4 Bu evlilik ilikisi,

Mesela Karahtaylar eskiden taabiyetleri altnda bulunduklar Uygurlarn yeniden Moolistana dnmeleri iin bile epey gayret sarf ettikleri ancak bunun Uygurlar tarafndan kabul edilmedii grlyor. Uygur-Karahtay ilikileri iin bk. G. andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11. Asrlar), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2004, s. 83-85; D. Sinor, The Kitan and Kara Khitay, History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV/Part I, ed. M.S. Asimov, Unesco Publishing, 1998, s.231, 232. Tatatongaya ilikin bk. Moollarn Gizli Tarihesi, ev. M.L. Kaya, Kabalc yay, stanbul 2011, s. 155, 156; B. gel, Sino Turcica: ingiz Hann Trk Mavirleri, IQ yay, stanbul 2002, s. 153-155. Bu konuda en temel eser hi kuku yok ki Yan da Uygur devlet adamlarna ilikin biyografilerdir. Bunlar B. gel tarafndan incelenmitir. bk. B. gel, age. Baz kimseler Chi Tang tarafndan da tetkik edilmitir. Bk. Chi Tang, Mool Slalesi Devrinde Trk ve slam Dnyas ile Temasda Bulunan ahsiyetler, stanbul 1970, s. 383-403. Ata Melik Cuveyni, Tarih-i Cihanga, ev. M. ztrk, Kltr Bakanl Yay, Ankara 1998, s. 97, 98; Reidddin, Sbornik Letopisey, Tom. I/I, per. L.A. Hetagurova, Moskva-Leningrad 1952, s.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 149

Latin kaynaklarna da girmitir: Onlar (=Uygurlar) kentlerde yaayanlar arasnda Cengiz Hana ilk biat edenler olmu ve bundan tr de o (=Cengiz Han), kzn onlarn hkmdarna vermitir5. Bylesi detay saylabilecek bir bilginin verilmesi artc olarak addedilebilecekse de Latin kaynaklarnda Uygurlara dair daha pek ok bilginin korunduu dikkati ekmektedir. Latin kaynaklarnda Uygurlarla ilgili ilk bilgiler Plano Carpinili Johannesin kaytlarnda karmza kar. Papa IV. Innocentusun talimatyla Moollarla grmek zere Mool hkimiyetindeki topraklara gnderilen bu eli, 1243 ile 1245 arasndaki yolculuk raporunu barndrd eserinde Mool lkesinin dousunda in ve Korenin, gneyinde slam diyarlarnn, batsnda Nayman topraklarnn ve gney batsnda da Huio yani Uygur lkesinin bulunduunu ifade eder.6 Yazarn bahsini ettii lke, daha nce C. Dowsonun da belirttii zere7, Tarm rmann kuzeyi ile Turfan vadisi olmaldr. Uygur lkesinden gemeyen Johannesin Uygurlar Huio olarak adlandrmas8, bu lkeyle ilgili bilgilerini in corafyaclk geleneine bal bir kiiden duyduu eklinde deerlendirilebilir.9 Zira Tang hanedan kaytlarnda da Uygurlar ayn ekilde Huio olarak gemektedir.10 Bunun yannda yazar Sariemiur olarak adlandrd Sar Uygurlardan da bahsediyorsa da, Uygurlar gibi Cengiz Han tarafndan hkimiyet altna alnmasna deinmekle yetinmitir.11 Bir baka ksmda ise Mool hkimiyetindeki lkeleri sayarken Sar Uygur diyarn Sarihuiur ad altnda zikreder.12

6 7 8 9

10

11 12

147-149; Reidddin, Sbornik Letopisey, Tom.I/II, per. O.. Smirnova, Moskva-Leningrad 1952, s. 152-154. A. van den Wyngaert, Sinica Franciscana, Vol.I, Quaracchi-Firenze 1929, s. 233. Kr. Ruysbroeckli Willem, Meng Hann Sarayna Yolculuk 12531255, ed. P. Jackson, D. Morgan, ev. Z. Kl, Kitap yay, stanbul 2010, s. 168; Wilhelm von Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat, ev. E. Ayan, Ay Kitaplar, stanbul 2001, s. 75. A. van den Wyngaert, age., s. 29; C. Dowson, Mongol Mission, New York 1955, s. 5. C. Dowson, age., s. 5/1dp. Inter occidentem et meridiem terra est posita Huiorum. Nitekim yazarn Uygurlarn tarihine dair verdii bilgilerde Uygurlar Uyr ad ile ifade edilirken bir dier ksmda da onlardan Huyur ad ile bahsedilir. Bk. A. van den Wyngaert, age., s. 55, 88. Kullanmdaki bu farkllk, bir yandan bilgilerin farkl kaynaklardan alndna, bir yandan da Johannesin Huio ile Uyr ve Huyur adlarnn ayn halk ifade ettiini fark etmediine iaret etmektedir. Sz konusu kullanm iin bk. E. Bretschneider, Medieval Researches, Vol. I, London 1910, s. 238 vd. A. van den Wyngaert, age., s. 56; C. Dowson, age., s. 21. A. van den Wyngaert, age., s. 88.

150 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Johannese gre Uygurlar Hristiyandlar ve Cengiz Han tarafndan zorla hkimiyet altna alnmlard.13 Cengiz Hann Uygurlar hkimiyet altna alma usulne dair verilen bilgi tamamyla hatalysa da Uygurlarn Hristiyanl mevzunda bir lde hakllk pay vardr. Zira Uygurlar arasnda saylar kalabalk olmasa da bir Hristiyan cemaatinin varln gsteren deliller vardr.14 Johannes yukarda ifade ettiimiz kaydndan sonra ilgi ekici bir ifadede bulunur: et illorum litteram acceperunt, nam prius scripturam non habebant, nunc autem eamdem appellant litteram Mongalorum15. Ve onlarn alfabelerini aldlar. Daha nceki zamanlarda yazya sahip deillerse de imdi bunu Mool alfabesi olarak anyorlar.16 Moollarn Uygur alfabesini kabul etmeleri 1253 ile 1255 arasnda Fransa Kral IX. Louis tarafndan Moollara gnderilen Rubruklu Willem tarafndan da gzlemlenmitir. Uygur yazsn hem Mool fermanlarnda hem de tapnaklarnda gren seyyah bunun bir tasvirini de sunar: Tatarlar onlarn (=Uygurlarn) alfabesini benimsemilerdir. Yazmaya yukardan balar, satr aaya doru eker ve bunu yukardan aaya doru okurlar. Satrlar soldan saa doru sralarlar. Bu kt ve yazl malzeme falclk iin kullanlr ki tapnaklar aslm kk notlarla doludur. Manguchan (=Meng Han-Mngke Han) size Moal (=Mool) dilinde, onlarn alfabesinde yazlm mektubunu gndermitir17. Bir sonraki ksmda ise unu ifade eder: O zamandan beri Moollar onlarn alfabelerini edinmi ve onlar (=Uygurlar) onlarn (=Moollarn) baktipleri (magni scriptores) olmulardr. Nesturilerin neredeyse tamam onlarn alfabelerini bilirler18. Moollarn Uygur yazsn almalar haberlerinin sadece Trkistanda kalmad, Orta Avrupa ve ngiltere gibi ok daha uzak diyarlara kadar yayld
13 14

15 16 17

18

A. van den Wyngaert, age. s. 55; C. Dowson, age., s. 20. Arkeolojik veriler bir yana Hristiyanl kabul etmi Uygurlarn ahs isimlerinin de filolojik kaynaklara yansd O.F. Sertkaya tarafndan ortaya konmutur. Bu almadan Uygur Hristiyan cemaatine dair genel bir bibliyografya edinmek de mmkndr. Bk. O.F. Sertkaya, II. Dnya Sava Esnasnda Berlin Koleksiyonundan Kaybolan Eski Uygur Belgelerindeki Hristiyan Uygur Trklerinin simleri zerine, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. 43/43, 2010, s. 97-113. Bu konuda ayrca bk. G. Shimin, The Uighur Kingdom of Kocho, History of Civilizations of Central Asia , Vol. IV/I, ed. M.S. Asimov, Unesco Publishing 1998, s.204. Nasturi Hristiyanln kabul etmi Uygurlarn son yllara kadar varlklarn devam ettirdikleri de grlyor. Bu konuda bk. B. Abudukelim, Uygur Trklerinin Dini nanlar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s. 56. Bu cemaatin varl, aada ayrca deineceimiz zere, Hetumun eserinde de karmza kar. A. van den Wyngaert, age., s. 56. kr. C. Dowson, age., s. 21. A. van den Wyngaert, age., s. 231. Kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 165; Wilhelm von Rubruk, age., s. 73.. A. van den Wyngaert, age., s. 233. Kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 168; Wilhelm von Rubruk, age., s. 75.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 151

grlyor. Moollarn Bat seferine ilikin ilk Latince bilgileri veren Julianin Mool raporunda Batunun Macar Kral IV. Belaya gnderdiini ifade ettii mektubu pagan harfleriyle Tatarca olarak tasvir eder ve Kraln olduu yerde pek ok okuyucu vard, fakat (mektubu anlayan olmad diyerek19 tanmlanamayan bir alfabe olduuna iaret eder. Julian sonunda bu mektubu Kumanyada etnik kimliini ifade etmedii paganum quedam yani paganlardan birine tercme ettirebilmitir.20 Bu ifadeler bize sz konusu mektubun bir Kpak tarafndan evrilmi olduunu gstermektedir. Sz konusu dnemde Kpaklar arasnda Uygurcann varln gsterebilecek bir delil olmamakla birlikte Macar saraynda tanmlanamam bu mektubun, Macarlarn bildiklerini hesap ettiimiz Arap, Kiril ve varyantlar ile Ermeni alfabeleri olmadn dnyoruz. Daha nce bu konuya eilmi olan mehur Fransz tarihi J. Richard mektubun Uygur alfabesiyle yazldn ileri srmtr.21 Biz de kendisine itirak ediyoruz. Uygur alfabesi daha kati bir ekilde Parisli Matthew tarafndan 1259da tamamlanan Chronica Maiora adl kronikte, Orta Avrupada ele geirilmi bir Mool esirinin sorgulanmas raporunu ieren mektuba da girmitir. Buradaki bilgilere gre Moollar: Yahudilerin alfabelerine sahiptirler, nk bir zamanlar kendi alfabeleri yoktu. Bu harfleri kimlerden rendiklerini sordum ve soluk benizli insanlardan rendiklerini sylediler ki onlar uzun kyafetler tar ve hibir kimseye saldrmazlar(m)22. Daha nce F. Schmieder tarafndan da ifade edildii gibi23 yazarn ifade etmek istedii esasen Uygur alfabesidir. Soluk benizli, uzun kyafetlere sahip ve kimseye saldrmayan insanlar da hi kuku yok ki, aada ayrca deinecek olduumuz, Rubruklu Willemin etraflca tarif ettii Uygur din adamlarndan bakas deildi. Sz konusu mektup yazarnn alfabeyi Yahudi alfabesi olarak tanmlamas ise, Moollarla Yahudiler arasnda akrabalk ilikisi kurmak maksadndan ileri geliyordu.24 Ancak burada ilgi ekici olan husus, Gizli Tarih yazar ile ada Avrupal yazarn Moollarn Uygur alfabesini benimsediklerini ifade etmeleridir. Mool idaresi altnda Uygur alfabesinin bu
19

20 21

22 23

24

Sz konusu mektup metni iin bk. A.T. zcan, Macar Papaz Juliann 1237 Tarihli Mool Raporu, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. XXIX/S. 48, 2010, s. 98. a.y. J. Richard, La Limite Occidentale de lexpansion de lalphabet Ouigour, Les Relations entre lorient et loccident au Moyen Age, Ashgate Variorum 1999, s. 71-75. Matthaei Parisiensis, Chronica Majora, Vol. VI, ed. H.R. Luard, London 1882, s. 75. F. Schmeider, Christians, Jews, Muslims-and Mongols: Fitting a Foreign People into the Western Christian Apocalyptic Scenario, Medieval Encounters, Vol. 12/2, 2006, s. 281. Ortaa yaznnda Moollarla Yahudiler arasnda akrabalk ilikisi kurgulanmasna dair bk. A.T. zcan, Chronica Maiorada Mool maj, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 2/2012, 442, 443.

152 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

kadar geni bir kullanm grmesi, Uygur Kaanlndan bu yana gelimi bir Uygur edebiyatnn varl ile alakaldr. Bu edebiyatn byk oranda dini metinlerin evirileriyle gelitii muhakkaksa da zaman iinde bamsz bir hale gelmitir. te arkasnda byle bir gemi bulunan Uygur yazn, Moollar zamanna gelindiinde Moollarn hkim olduklar topraklarn tamamnda en geerli edebiyat haline gelmitir.25 Bu alfabenin yaygnln Vittorial Pascal adl bir adamnn mektubunda da grebilmek mmkndr. Altn Orda Hanl topraklarnda bulunduu bir srada kaleme ald bir mektubunda yazar, Tanrnn inayetiyle Kuman dilini ve Uygur alfabesini rendim diyerek vnmektedir.26 Johannesten sonra Mool hkimiyetindeki topraklara gelen Rubruklu Willem de Uygurlara temas etmitir. Ancak, Uygurlarn yaad yerleim birimlerinden getiinden Uygurlara dair verdii bilgiler Johannesin kaytlarna gre daha stndr. Yazar Uygurlarn Organum lkesine komu olduklarn dile getirdikten sonra kentlerinde Mslmanlarla (Nesturi) Hristiyanlarnn i ie yaadklarn ve Uygurlarn rana kadar yaylm durumda olduklarn ifade eder.27 Ancak yazara gre onlarn ana vatan Karakorumdan gneye doru uzanan geni bir lkeyi iine alyordu: Et ipsa Caracarum est quasi in territorio eorum, et tota terra Regis sive Presbiteri Iohannis et Unc fratris eius est circa teras eorum. Sed isti in pascuis ad aquilonem, illi Iugures inter montes ad meridiem28: Karakorum hemen hemen onlarn snrlarnda yer alr ve Rahip ya da kral Johannes ile kardei Uncun topraklarnn tamam onlarn memleketlerinin yaknndadr. Ancak buras kuzeye doru ayrlk iken Uygurlarnki gneyde yer alan dalar arasndadr29. Rubruklu Willem, Mngke Hann yanna giderken, kendilerine katlmak zere sonradan yola kan Batu Hann ktibini beklemek zere Karluk topraklarnda yer alan Kayalkta on iki gn geirmitir. Bu zaman zarfnda seyyah buradaki Budist manastrlarn ziyaret etmi ve halkn dini inanlarna dair baz bilgiler elde etmitir. Willem Budizme dair bilgiler vermeden nce yle der: Primo ergo describo vobis ritus comunes omnium ydolatrarum et postea istorum Iugurum qui sunt quasi secta divisa ab aliis30, Size ncelikle idollere tapanla25 26 27

28 29 30

Uygur kltr mirasnn neticesi asndan bk. G. Shimin, agm, s. 206. Lavrentii Mohemii, Historia Tartarorum Ecclesiastica, Helmstadi 1791, s. 194. A. van den Wyngaert, age., s. 227; Ruysbroeckli Willem, age., s. 161; Wilhelm von Rubruk, age., s. 71. Organum lkesi, Willemin metnini eviren P. Jacksona gre rgen adnn bozulmu halidir. age., s. 159/24dp. A. van den Wyngaert, age., s. 233. kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 168; Wilhelm von Rubruk, age., s. 75. A. van den Wyngaert, age., s. 228.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 153

rn tamamnn itirak ettii ibadetlerini, ardndan da dierlerinden sanki farkl bir ekol oluturan Uygurlarnkini tasvir edeceim31. Bundan sonra yazar Uygur din adamlarnn giyimlerini tarif etmeye giriir: Daha nce bahsini ettiim idollere tapanlarn tapnana girdiimde din adamlarn d kapnn altnda otururlarken buldum. Tral sakallar ve kafalarnn stndeki balktan, grdmde bana Franklarm gibi geldiler. Uygurlarn bu papazlar u ekilde kuanr: her nereye giderlerse gitsinler safran renginde, Frank usulnde olduka sk stten kemerlenmi kyafetli haldedirler ve bir papazn byk perhizde tad kyafete benzer ekilde sol omuzlarnn zerinden sa tarafn aasna doru inip gslerini rten bir pelerine sahiplerdir32 Buraya kadar verdii bilgiler nda bahsini ettii rahiplerin Budist din adamlar olduklarna phe yoktur. Buna mukabil Rubruklu Willemin burada bulunan bir din adam ile yapt tartmay aktard satrlar baz sorunlar beraberinde getirmektedir. Bu tartma u ekilde cereyan etmitir. Tapnaa girip de bahsini ettiim din adamlarnn yanna oturduumda onlarn ok sayda irili ufakl idollere sahip olduklarn grdm33 ve onlara Tanrya nasl inandklarn sordum. Tek bir Tanrdan baka bir eye inanmyoruz diye cevap verdiler. Ben de sordum: Onun bir ruh mu yoksa bir beden mi olduuna inanyorsunuz? Dediler ki: Onun bir ruh olduuna inanyoruz. Ben de: Onun bazen bir insan bedeni eklini aldna inanyor musunuz? (diye sordum). Dediler ki: Kesinlikle hayr. Bunun zerine ben de: Onun teklii ve ruh olmasndan baka bir eye inanmadnza gre nasl olur da bu kadar ok sayda heykelini yapyorsunuz? Bunun yannda onun bir insan olarak var olmadna inanmadnz halde nasl olur da bunu bir hayvan yerine insan eklinde yapyorsunuz? Bunun zerine cevap verdiler: Bizler bunlar Tanrnn grnts olarak ekillendirmiyoruz. Zira zenginlerimizden birisi veya onun olu veya kars veya sevdiklerinden birisi ldnde len insann grntsn yapar ve biz de bunlara, (lenlerin) hatralarna binaen hrmet gsteririz Sonrasnda ben de: O halde sizin yaptnz insanlara dalkavukluktan baka bir ey deil. Aksine dediler ans iin. Ardndan sanki bir aka gibi bana sordular: Tanr nerede? Bunun zerine ben de: Ruhunuz nerede? (dedim). Dediler ki: Vcudumuzda. Ben de: Bedeninizde ve

31 32

33

kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 162; Wilhelm von Rubruk, age., s. 72. A. van den Wyngaert, age., s. 230, 231. kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 165; Wilhelm von Rubruk, age., s. 73. Yazar burada idola kelimesini kullanyor, ancak bunun neyden yaplm olduunu ifade etmiyor. Bununla birlikte metnin aa ksmlarnda Moollarn da Uygurlar gibi tek Tanrya inandklarn ifade ederken tamen faciunt de filtro imagines defunctorum suorum diyerek Mool putlarnn keeden olduunu ifade eder. Bk. A. van den Wyngaert, age., s. 232. Bu durumda yazarn Uygur tapnanda grd heykellerin ta veya metalden imal edilmi olduu anlalmaktadr.

154 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

onu tamamen idare ediyor deil mi, ama yine de grlmyor. Ayn ekilde Tanr da, grlmez olsa da her yerdedir. Zira o, akl ve bilgeliktir. (dedim)34. Willem ile Uygur din adam arasndaki tartma, metni inceleyen bilim adamlarnn dikkatinden kamtr. Sadece W.W. Rockhill, tartmann Tanr ve ruh kavramnn bulunmad Budizm ile badamadna dikkati ekmi35, bununla birlikte bunun nedenine ilikin her hangi bir gr belirtmemitir. Gerekten de giyilen kyafet ile idollerin varl Budizme iaret ediyorsa da Uygur din adamlarnn tek Tanrya ve onun bir ruh olduuna inanmalar, len insanlar anmak iin yaplan idollere sayg gstermeleri ve ruhun vcutta yer aldn dnmeleri gibi hususlar Tanr ve ruh kavramnn olmad36 Budizm ile temelden eliir. Bu farklln Uygurlarn dier Budistlerden farkl bir dini anlaya sahip olmalarndan ileri geldii anlalyor. Willem yukarda da ifade ettiimiz gibi Uygurlar, dini anlaylarndan bahsettii Budistlerden ayrarak yle demitir: Size ncelikle idollere tapanlarn tamamnn itirak ettii ibadetlerini, ardndan da dierlerinden sanki farkl bir ekol oluturan Uygurlarnkini tasvir edeceim. kinci olarak ise yle bir ifade kullanr: Predicti ergo Iugures qui sunt mixti cum christianis et sarracenis per frequentes disputaciones ut credo pervenerunt ad hoc quod non credunt nisi unum Deum37, Daha nce bahsettiim Uygurlar kartklar Hristiyan ve Mslmanlarla yaptklar sk tartmalar neticesinde tek Tanrdan baka bir eye inanmaz hale geldiklerine inanyorum38. Seyahatnamesinin sonlarnda ise yle der: Erat ibi quidam senex sacerdos de secta Iugurum, qui dicunt unum Deum, tamen faciunt ydola: Orada tek bir Tanrya inanan, ancak idollere tapnan Uygurlarn ekolnden yal bir adam vard39. Willem ak bir ekilde ifade etmemekle birlikte esasnda, bu szlerle Uygurlarn dier Budistlerden farkl bir dini inana sahip olduklarn fark ettii izlenimini verir.40 Willemin tartt din adamlarnn, kyafet ve dini riteller asn34

35

36 37 38 39

40

A. van den Wyngaert, age., s. 231, 232. kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 166; Wilhelm von Rubruk, age., s. 73, 74. W.W. Rockhill, The Journey of William of Rubruck to Eastern Parts of the World 12531255, London 1900, s. 147/1dp. a.y. A. van den Wyngaert, age., s. 233. Kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 168; Wilhelm von Rubruk, age., s. 75. A. van den Wyngaert, a.g.e., s.297. kr. Ruysbroeckli Willem, age., s. 245; Wilhelm von Rubruk, age., s. 120. Benzer husus Cengiz Han ile grmek zere Harezme giden ve bu srada Uygur lkesinden geen ang Chunun seyahatnamesinde de karmza kar. Ona gre karlat kimseler ne Budist ne de Teoist olup Batya tapyorlard. Metni eviren E. Bretschneider batya tapnmakla Mslmanla iaret edildiini varsaymsa da (E. Bretschneider, age., s. 68), sadece tek bir ka-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 155

dan Budizmin tesirinde kaldklar, ancak dini grler asndan eski Trk dininin zelliklerini devam ettirdikleri anlalyor. Bu din adamlarnn dier Uygur din adamlar ierisinde farkl bir dini kesimi oluturduklar dnlebilecekse bile Willem, yukarda ifade ettiimiz gibi Uygurlarn tamamnn dier idollere taparlardan farkl olduunu ifade ettii gibi, Mngke Hann otanda yaplan tartmay aktard satrlarnda tartma srasnda huzurda bulunan Uygur din adamnn da dier idollere taparlardan farkl olduunu dile getirir.41 Bu konuda daha kesin konuabilmek iin hi kuku yok ki Willemin ada Uygur Budist sutralarn incelemek gerekiyorsa da bylesi bir inceleme bu almann kapsamn at gibi nfuz alanmzn da dnda kalmaktadr. Ancak temel meselenin Uygurlarn bal bulunduklar Budizmin Mahayana koluyla42 ilgili olduu anlalyor. Nitekim D.. Tihonovun ifade ettii zere bu kol, farkl kltrlerle uzlamakta dier ekollere gre daha baarlyd ve dini muvaffakiyetini de bu zelliinden alyordu.43 Kimi Mayahana metinlerinde Uygurlarn eskiden bal olduklar Maniheizmin etkilerinin grlmesi44 de bununla ilgili olsa gerektir. Muhtemelen Willemin konutuu rahipler bu ekole balydlar ve, dini literatrde Maniheizmin etkisi grlmesine benzer bir ekilde, henz eski dinlerinin zelliklerini kaybetmemilerdi. Eer Willemin gzlemledii farkllklar, sutralar zerinde yaplacak tetkiklerle desteklenebilirse, karmza dier ekollerden farkl bir Uygur Budizminin kmas mmkn olabilecektir.45 Uygurlarla ilgili Latince kaynaklardaki bir dier kayt ise Haytonun Flos Historiarum Terre Orientis adl eserinde karmza kar. 1307de Fransada kayttan hareketle byle bir sonuca ulamak mmkn grnmyor. Nitekim ang Chun, seyahatinin ilerleyen ksmlarnda karlaaca Mslmanlarla ilgili tasvirlerinde, benzer ifadeler kullanmayarak daha kati tasvirler verir. Buna karn Uygur lkesinde slamn, Mool idaresi srasnda belirli oranda ykselie getiini gsteren deliller vardr. Mesela hem Cuveyni hem de Reidddin tarafndan ifade edilen Uygur dikutunun Mslmanlar ldrme plan hi kuku yok ki Uygur lkesindeki Mslmanlarn ykseliinden kaynaklanmt. Sz konusu kaytlar iin bk. Cuveyni, age., s. 473; Reidddin, II, s.138, 139. Ayrca bk. B. gel, age., s. 91. Uygurlar arasnda slam ile ilgili olarak bk. D. Pozdneyev, Istorieskiy Oerk Uygurov, Sanktpeterburg 1899, s. 131, 132. Yine Mool devlet tekilatnda grev alan pek ok Mslman Uygur da kaytlara gemitir. bk. B. gel, age., s. 131 vd, 194 vd. A. van den Wyngaert, age., s. 297; Ruysbroeckli Willem, age., s. 245; Wilhelm von Rubruk, age., s. 121. . zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, TTK Yay, Ankara 2000, s. 19. D.. Tihonov, Hozyaiystvo i Obestvenny Stroy Uygurskogo Gosudarstva X- XIV vv., MoskvaLeningrad 1966, s. 218. G. Shimin, agm, s.205, 206. Bu konuda daha detayl bir alma iin bk. H. Tokyrek, Eski Uygurca Metinlere Gre Budizmin Maniheizme Etkisi, Turkish Studies, Vol.7/4, 2012, s. 2889-2906. Kimi almalarda baz farkllklara iaret edilmitir. bk. H.J. Klimkeit, Trk Orta Asyasnda Budizm, ev. M.T. Berbercan, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 26/2009, s. 95, 104.

41

42 43

44

45

156 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

leme alnan eserin ilk ksmnda yazar, Dou lkelerine temas ederken Tarse adl bir lkeyi ele alr. Bu adn kullanlmasna dair deiik grler varsa da46, kelimenin Taraz kelimesinin bozulmu bir hali olduu anlalyor47. Kelime ile ilgili sorunlar bir tarafa Hetumun bahsettii Tarse lkesi Uygurlarn yaad topraklard. Nitekim yazar Tarse ahalisini Uygur manasnda Yogor olarak adlandrr. Hetum, Tarsenin ksma ayrldn ve bu ksmlarn her birisinin banda bulunanlarn kendini hkmdar olarak anldn ifade eder. Yazar bu blgelerin isimlerini zikretmiyorsa da buralar muhtemelen zamann nemli Uygur kentleri Karakoo, Turfan ve Hami kentlerinin merkezlik ettii yerlerdi. Yazarn lkenin hkmdarndan bahsetmesi, aada onlarn Tatarlarn yannda yer almalarna ilikin kayda karn, Uygur siyasi varlnn devam ettiine iaret eder. Bu husus dier kaynaklarla da desteklenebilmektedir48. Korykos hkimi Hetum, anlatsn u ekilde devam ettirir: (Bu lkenin) Ahalisi Uygur olarak adlandrlr. Eski dnemlerde idollere inanm ve bunu gnmze kadar devam ettirmilerdir. Bununla birlikte bu hkmdarn aileleri yldzlarn iareti sayesinde saya inanmlardr49. u ana kadar Hristiyanla kalpten bal olan bu

46 47

48

49

H. Yule, Cathay and the Way Thither, Vol. III, London 1914, s. 53/2dp; E. Bretschneider, age., s. 67. Tarazn Uygur hkimiyetindeki topraklarn dnda kalmasnn, blge adnn Uygur lkesini ifade etmek zere kullanlmasna mani olmayacan dnyoruz. Zira bahsi geen dnemin, Orta Asyann Avrupallarca yeni yeni kefedildii ve pek ok corafi karkln bulunduu bir dnem olduu unutulmamaldr. Dahas Uygurlarn yaad corafya ile Taraz arasndaki mesafenin pek de uzak olmad grlyor. Nitekim Willemin, Uygurlarn rana kadar geni bir corafyaya yayldklarna dair ifadesini yukarda grmtk. bk. 27.dp. Daha kati bir ekilde Willemin Uygur rahipleriyle konutuu Kayalk kenti ile Taraz arasndaki mesafenin de pek uzak olmad dikkati ekiyor. Nitekim ad geen seyyah, Talas vadisinde olduu anlalan (ayrca bk. W.W. Rockhill, age, s. 135) Kinchat kentiyle Kayalk arasndaki mesafeyi bir yazmadaki tarihlemeye gre 7, bir dier yazmaya gre ise 10 gnde almtr. bk. A. van den Wyngaert, age. 223, 226, 238. Bu ok ak bir ekilde Uygurlarn nfuz alanlarn, Talas blgesinin birka gnlk uzana kadar yaydklarn gstermektedir. Buna karn almalarda Kayalk, Tarazdan yaklak 500 kilometre uzaktaki Kopale lokalize edildiinden (bk. J.A. Boyle, Kayalk, Encyclopedia of Islam 2, Vol. IV, 808.) W.W. Rockhill, seyyahn bu kadar ksa zamanda bylesi uzun bir yolu kat etmesinden tereddde dmt. bk. W.W. Rockhill, age., s. 140/3dp. Oysaki Willemin ak kayd Kayalkn, Tarazn 500 kilometre uzanda bulunan Kopale lokalize edilemeyeceini gstermektedir. Bu konuda yaplacak yeni aratrmalarn da bu ekilde bir netice vereceini dnyoruz. XIII. yzyln ikinci yars ile XIV. yzyln ilk yarsnda Uygurlarn Mool hkimiyetindeki altndaki durumlarna ilikin bk. M. Kutlukov, Mongolskoye Gospodstvo v Vostonom Turkestane, Tataro Mongol v Azii i Evrope, red. C.L. Tihvinskiy, Moskva 1977, s. 91, 97; G. Shimin, agm., s. 203. Qui per demonstrationem stelle venerunt adorare Dominum Jhesum Christum.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 157

aileden gelen nemli kimseler Tatarlar arasnda yer almlardr50. Haytonun, Uygurlarn idollere tapar olduklarna ilikin kayd ak bir ekilde Rubruklu Willemin ifadesi dorultusundadr ve Uygurlarn Budistlii kabul ettiklerine iaret eder. Ancak yazar, onlarn dini anlaylarna dair Willem gibi bir tasvirde bulunmaz. Buna mukabil bu hususun Hetumdan 50 yl nce Willemin gzlemlediinden pek de bir fark olmad kabul edilebilir. Zira aadaki bir kaydnda Hayton: Bu lkedeki kentler hotur ve iinde devasa idoller bulunan tapnaklar byktr diyerek51 Uygur lkesindeki Budizmden bahseder ve ak bir ekilde Willemin gzlemini devam ettirir. Ancak burada dikkati eken asl husus, Haytonun halk ile hanedann, Budizm ve Hristiyanla inananlar olarak blndklerine iaret eden ifadeleridir. Dier hibir kaynaktan bu ayrm takip edebilmek mmkn deildir. Mesela gerek Cuveyni, gerekse Reidddin, Uygurlarn banda bulunan dikutu putperestlerin reisi olarak tanmlar ve Hristiyan olup olmadna ilikin bilgi vermez52. Dier kaynaklarda da Uygurlardaki Nasturi Hristiyanlnn daha ok hanedan arasnda kabul edildiini gsteren bir delil bulunmaz53. Hetumun Uygur hanedanlna bal kimselerin Tatarlar arasnda yer almasyla ilgili kaydnn ise Uygurlarn Mool hkimiyetine boyun emi olmalar ilgili olduu anlalyor. Hetum anlatsn Uygurlarn sosyal ve ekonomik durumlarna ilikin bilgilerle devam ettirir: lkenin ahalisi sava konusunda yetenekli deildir. Buna mukabil sanat ve bilimde olduka beceriklidirler. Kendi alfabelerine sahiplerdir. Et yemekten ve arap imekten saknr, hibir canly ldrmezler. Bu lkedeki kentler hotur ve iinde devasa idoller bulunan tapnaklar byktr. Buday ve dier eit tahl bolca yetitirir, ancak arap retmez ve bunu imeyi gnah sayarlar. Tarse douda Cathay54,

50

51 52

53

54

Recueil des Historiens des Chroisades, Document Ermeniens, Tom.II, Paris 1906, s. 262 (Bundan sonra RHC). a.y. Cuveyni, age., s. 473; Reidddin, Sbornik Letopisey, Tom. II, per. Yu.P. Verhovskiy, MoskvaLeningrad 1960, s. 138, 139. Sadece 781 ylnda Uygur Kaan Alp Kutluk Bilge Kaann Nasturi Patrii I. Timotheusa (728823) bir mektup yazarak ondan din adamlarn lkesine gndermesini istedii bilinmektedir. Ancak hanedann bunu devam ettirip ettirmedii konusunda bir detay bulunmamaktadr. Bu mektuplama ile ilgili olarak bk. . Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul Ediliinin 1200. Yldnm Dolaysyla Birka Not, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, S. 217/1962, s. 9. Bu kelime in manasnda kullanlan bir kelimedir.

158 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Batda Trkistan, kuzeyde bozkr ve gneyde de Siyam55 olarak anlan zengin lke ile komudur56. Latin kaynaklarnda Moollar arasnda eitli vazifeler stlenmi Uygurlara dair de baz bilgilerin olduu grlyor. Bunlardan birisi Johannesin karlat inkaydr. Zamannda Mool brokrasisinin en tepesine kadar ykselmi olan bu kii, kimi yazarlarn Kereyit asll olduunu ifade etmelerine karn57, Cmit Tevrihte bulunan bir kayttan anlald kadaryla Uygur asllyd.58 inkayn Moollar arasndaki vazifesinin ne zaman balad katiyetle bilinmiyor. Buna mukabil Taoist rahip Chang Chunun seyahatnamesinde grld ekilde, Moollarn Harezm seferinin srd gnlerde artk brokrasinin iine girmi bulunuyordu.59 gedeyin iktidarnn sonlarna gelindiinde ise vezirlik makamn elde etmiti. Bu vazifesini yerine getirirken epey baarl bir kimse olduu gedeyin, aatayn ismi bilinmeyen vezirini kendi veziri ile kyaslamasna dair bir kayttan anlamak mmkndr.60 inkay bu konumunu, Tregene zamanndaki bir sre hari braklacak olunursa, Gykn lmne dek srdrmtr. Bu husus, Papalk elisi olarak Gykn tahta k merasiminde bulunmu Plano Carpinili Johannes tarafndan da gzlemlenmitir. inkay, Johannesin seyahatnamesinde karmza Protonotorius yani baktip olarak kar.61 Cmit Tevrihte kendisinin ba vezir olarak gsterilmesinin aksine, burada kendisinden baktip olarak bahsedilmesinin bir hatadan ok kurumlarn alglan biimindeki farkllktan ileri geldii anlalmaktadr. Zira yukarda ifade ettiimiz kyaslamada da vezirler daha ok ktiplik zellikleriyle karmza kar.62 Bundan tr her iki kaynakta ifade edilen
55 56 57

58

59 60 61 62

Metinde Sym. RHC, s. 262, 263. R. Grouset, Stepler mparatorluu, ev. H. nalck, TTK yay, Ankara 2011, s. 267, 277, 280; J.P. Roux, Mool mparatorluu Tarihi, ev. A. Kazancgil, Kabalc yay, stanbul 2001, s. 218, 253; J.J. Saunders, The History of the Mongol Conquest, Philadelphia 2001, s. 219/11dp. Reidddin, II, s.101. inkayn Uygur asll olduunu dndren bir baka delil de Chang Chunun seyahatnamesinde bulunur. inkaydan Chen hai olarak bahseden seyyah, Bebalkn batsnda yer alan Chang ba-la idarecisinin Chen hainin eski dostu olduunu ifade eder. Bk. E. Bretschneider, age., s. 67. W.W. Rockhill de onun Uygur asll olduunu Dohssona atfla ifade eder. Bk. W.W. Rockhill, age., s. 23/1dp. P.D. Buell de onun Uygur veya ngt olduunu dile getirir. Bk. P.D. Buell, Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Oxford 2003, s. 138 Chang Chunun seyahatindeki notlara bk. E. Bretschneider, age., s. 60 vd. Reidddin, II, s.101. A. van den Wyngaert, age., s. 119. Reidddin, II, s. 101, 102.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 159

memuriyet eklinin ayn olduu, farklln grevin alglan ve ifade eklinden ileri geldii anlalmaktadr. Johannesin inkay ile ilgili verdii bilgiler u ekildedir: Bulunduumuz yerden mparatorun huzuruna arldk ve ardndan da baktip Cingay bizim, gnderilmi daha baka kimseler ile Solangi(lerin) ve dier nderlerin adlarn kaydetti. (Ardndan da) Bunu yksek bir sesle mparator ve tm nderlerin huzurunda okudu63. Bir dier ksmda da unlar ifade eder: Bundan sonra mparator, bize baktibi Cingay araclyla ifadelerimizi ve megalemizi yazmamz emrini gnderdi ve biz de kendisine teslim ettik64. Johannes, inkaydan son olarak u ekilde bahseder: Aziz Martini gnnde yeniden arldk. Daha nce kendilerinden bahsedilen ktipler Kadak, Cingay ve Bala yanmza geldi ve mektubumuzu kelimesi kelimesine tercme ettiler. (Bunu) Latince olarak yazarken baz kelimelerde hataya dmsek bilmek isteyerek her bir hitab aklamaya altlar. Her iki mektup tamamlandnda en kck bir kukumuz bile kalmamasn diye bize mektuplarn birincisi ve ikincisini okudular. Ardndan da dediler ki Bakn ki her eyi son derece iyi bir ekilde anlayn, nk tamamen anlayamazsanz bunun hibir yarar olmaz. Aksi durumda bylesi uzak diyarlara (yeniden) gitmek zorunda kalrsnz Bunun zerine karlk verdik: Her eyi gayet gzel bir ekilde anladk. Mektuplar, Papa eer dilerse, okuyabilecek insanlar bu lkede (=talyada) bulunabileceinden tr sarasin harfleriyle yeniden yazdlar65. Farsa olarak kaleme alnan bu nihai mektup P. Pelliot tarafndan Vatikan arivlerinde bulunmutur. V.V. Bartoldun ifadesiyle bu metin, gramer olarak hatalarla doludur.66 Bununla birlikte en azndan nihai mektubun hazrlanmas srecinin son derece titiz bir ekilde yrtld Johannesin ahadetiyle ortadadr. Sz konusu kaytlar Mool devlet tekilatnn ilerliinin kabiliyetini ve ciddiyetini ak bir ekilde gstermektedir. Bunda inkay gibi Uygur devlet adamlarnn etkilerinin byk pay sahibi olduu muhakkaktr. Netice olarak Latin kaynaklarnda Uygurlar, Mool hkimiyetindeki halklar ierisinde nemli bir mevkiye konmutur. Moollarn resmi alfabelerini Uygurlardan aldklarn ifade etmelerinden baka bu kaynaklar Uygurlarn Mool brokrasisi iindeki ehemmiyetli yerlerine de vurgu yapar. Bu, Arapa ve Farsa olarak kaleme alnan kaynaklardan takip edilebiliyorsa da Latince kaynaklar Mool brokrasisinin neredeyse tamamen Uygur hkimiyeti altnda olduu

63 64 65 66

A. van den Wyngaert, age,. s. 119. kr. C. Dowson, age., s. 63. A. van den Wyngaert, age., s. 123. kr. C. Dowson, age., s. 66. A. van den Wyngaert, age., s. 123, 124. kr. C. Dowson, age., s. 67. V.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, ev. K.Y. Kopraman, . Aka, TTK Yay., Ankara 2006, s. 165, 166.

160 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

eklinde bir izlenim vermektedir. Bu hususun doruluu Uygur devlet adamlarnn biyografilerinin yer ald Yen daki kaytlarla da kesinlik kazanmaktadr. Bunun yannda Latince kaytlar Uygur alfabesinin varlnn Orta ve Bat Avrupada da bilinir olduuna iaret eder. Sz konusu kaynaklarda Uygurlarla ilgili verilen bilgileri nemli klan bir dier husus ise dier kaynaklarda yer almayan kaytlardr. Mesela Rubruklu Willemin inkay ile ilgili verdii bilgilerde Mool brokrasisinin nasl iledii anlald gibi Uygur din adamlarna dair verdii tasvirler nasl bir din anlayna sahip olduklarn gstermektedir. Hetumun kroniinde yer alan kaytlar ise Wilhelmin tasvir ettii anlayn daha uzun yllar devam ettiine iaret etmektedir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 161

KAYNAKLAR

ABUDUKELMI, B. (2006), Uygur Trklerinin Dini nanlar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. ATA MELK CUVEYN (1998), Tarih-i Cihanga, ev. M. ztrk, Ankara, Kltr Bakanl Yay. BARTHOLD, V.V. (2006), Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, ev. K.Y. Kopraman, . Aka, Ankara, TTK Yay. BOYLE, J.A., Kayalk, Encyclopedia of Islam 2, Vol. IV, s. 808-809. BRETSCHNEDER, E. (1910), Medieval Researches, Vol. I, London. BUELL, P.D. (2003), Historical Dictionary of the Mongol World Empire, Oxford, The Scarecrow Press. CH TANG (1970), Mool Slalesi Devrinde Trk ve slam Dnyas ile Temasta Bulunan ahsiyetler, stanbul. ANDARLIOLU, G. (2004), Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11. Asrlar), stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. DOWSON, C. (1955), Mongol Mission, New York. GROUSET, R. (2011), Stepler mparatorluu, ev. H. nalck, Ankara, TTK Yay. ZG, . (2000), in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, TTK Yay. KLMKET, H.J. (2009), Trk Orta Asyasnda Budizm, ev. M.T. Berbercan, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 26, s. 93-108. KUTLUKOV, M. (1977), Mongolskoye Gospodstvo v Vostonom Turkestane, Tataro Mongol v Azii i Evrope, red. C.L. Tihvinskiy, Moskva, s. 86106. LAVRENT MOHEM (1791), Historia Tartarorum Ecclesiastica, Helmstadi. MATTHAE PARSENSS (1882), Chronica Majora, Vol. VI, ed. H.R. Luard, London. KAYA, M.L. (ev.) (2011), Moollarn Gizli Tarihesi, stanbul, Kabalc Yay.

162 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

GEL, B. (2002), Sino Turcica: ingiz Hann Trk Mavirleri, IQ Yay., stanbul. ZCAN, A.T. (2012), Chronica Maiorada Mool maj, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 2, s. 427-458. ZCAN, A.T. (2010), Macar Papaz Juliann 1237 Tarihli Mool Raporu, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. XXIX/S. 48, s. 89-99. POZDNEYEV, D. (1899), Istorieskiy Oerk Uygurov, Sanktpeterburg. Recueil des Historiens des Chroisades, Document Ermeniens, Tom. II, Paris 1906. Reidddin (1952), Sbornik Letopisey, Tom. I/I, per. L.A. Hetagurova, Moskva-Leningrad. Reidddin (1952), Sbornik Letopisey, Tom. I/II, per. O.. Smirnova, MoskvaLeningrad. Reidddin (1960), Sbornik Letopisey, Tom. II, per. Yu.P. Verhovskiy, Moskva-Leningrad. RCHARD, J. (1999), La Limite Occidentale de lexpansion de lalphabet Ouigour, Les Relations entre lorient et loccident au Moyen Age, Ashgate Variorum, s. 71-75. ROCKHLL, W.W. (1900), The Journey of William of Rubruck to Eastern Parts of the World 12531255, London. ROUX, J.P. (2001), Mool mparatorluu Tarihi, ev. A. Kazancgil, stanbul, Kabalc Yay. RUYSBROECKL Willem (2010), Meng Hann Sarayna Yolculuk 12531255, ed. P. Jackson, D. Morgan, ev. Z. Kl, stanbul, Kitap Yay. SAUNDERS, J.J. (2001), The History of the Mongol Conquest, Philadelphia. SCHMEDER, F. (2006), Christians, Jews, Muslims-and Mongols: Fitting a Foreign People into the Western Christian Apocalyptic Scenario, Medieval Encounters, Vol. 12/2, s. 274-295. SERTKAYA, O.F. (2010), II. Dnya Sava Esnasnda Berlin Koleksiyonundan Kaybolan Eski Uygur Belgelerindeki Hristiyan Uygur Trklerinin simleri zerine, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. 43/43, s. 97-113.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 163

SHMN, G. (1998), The Uighur Kingdom of Kocho, History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV/I, ed. M.S. Asimov, Unesco Publishing, s. 200206. SNOR, D. (1998), The Kitan and Kara Khitay, History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV/Part I, ed. M.S. Asimov, Unesco Publishing, s. 227242. TEKN, . (1962), Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul Ediliinin 1200. Yldnm Dolaysyla Birka Not, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, S. 217, s. 1-11. THONOV, D.. (1966), Hozyaiystvo i Obestvenny Stroy Uygurskogo Gosudarstva X- XIV vv., Moskva-Leningrad. TOKYREK, H. (2012), Eski Uygurca Metinlere Gre Budizmin Maniheizme Etkisi, Turkish Studies, Vol. 7/4, s. 2889-2906. Wilhelm von Rubruk (2001), Moollarn Byk Hanna Seyahat, ev. E. Ayan, stanbul, Ay Kitaplar. WYNGAERT, A. (1929), Sinica Franciscana, Vol. I, Quaracchi-Firenze. YULE, H. (1914), Cathay and the Way Thither, Vol. III, London.