Mehmet Erz - Ali Gler Trk Ailesi

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlan

Erz, Mehmet Trk ailesi / Mehmet Erz - Ali Gler; editr: Alev Khya Birgl - Ankara: AYK Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1998. VI, 74 s.; 19.5 x 11.5 cm. (Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi yayn: 150. Trk kltrnden grntler dizisi: 39). indekiler: Trk Ailesi/Mehmet Erz. - Trklerde Aile ve Unsurlar (balangtan XII. yzyla kadar)/AliGler. ISBN: 975-16-0990-9 1. ALE - TRKYE - RF VE ADETLER I. Gler, Ali. II. Birgl, Alev - Kahya, ed. III. Trklerde aile ve unsurlar (balangtan XII. yzyla kadar). IV. K. a. V. Seri 306.85956

ATATRK

YKSEK

KURUMU

ATATRK KLTR MERKEZ BAKANLII

Mehmet Erz - Ali Gler TRK ALES

Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn: 150 Trk Kltrnden Grntler Dizisi: 39 Mehmet Erz - Ali Gler Trk Ailesi Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1998 ISBN: 975-16-0990-9 LESAM: 98.06.Y.0143-144 Birinci bask: Milli Eitim Basmevi, 1977 Editr Alev Khya Birgl

Sayfa Tasarm Halit Ataseven Kapak Tasarm Halit Ataseven Kapak Resmi Bahram Siyah Saray'da, Nizami, Hamse, Leningrad Saltykov Shchedrin Public Library, 1436. (Ed. E. Yu Yusupov, Miniaturen Illumination of Nisam 's Hamsah, Takent 1985). Bask Dumat Ofset Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl G. M. K. Bulvar 133, 06570 Maltepe-Ankara Tel: (312) 231 23 48-232 22 57 Belgegeer: 232 43 21

SUNU

nsann bir erkek ve bir diiden yaratldn biliyoruz. Bir erkekle kadn arasnda meru, makul, malum beraberliin adna aile denir. Arapa'dan aldmz bu kelimenin en eski Trkemizdeki karl ne idi? sorusuna cevap aramak yerine ev (y) adn tayan zel mekn (d kl, kee vb. ii hal, kee vb. hal, gilem/kilem) kelimesine bakarak bir fikre varabiliriz: Evlenmek/ylenmek, evermek fiilleri yannda ere varmak, kz vermek, kz karmak fiilleri de bulunmaktadr. Bu fiillerden anlalyor ki, Trklerde aile bamszln ilan ve kiinin ahsiyet olmasnn kabul ile ilgili bir gstergedir. Aile, iki farkl cinsten insann kendi rzalaryla yaa, makul beden ve kltrce uygun/yakr olmak ve birbirlerinin namus bekisi gibi grmek artyla bedenen ve ruhen birlikteliin kurumlat zel bir beraberlik anlaml ve baka insanlarn da beklentilerini iinde tayan psikolojik, sosyolojik ve ekonomik etkileim ve devamllk merkezidir. ki zt insan arasnda izah olduka zor bir yaklatrc gcn bir baka syleyile kaderin ekme ve ekitirmesi sonucunda ilgi duyma, beenme, holanma,

sevme, vazgeilmez olma basamaklarndan biriyle, birbirlerini isteyen iki zt cinsli, birbirlerine yakabilen insann mizalann ortadan kaldrmadan, biyolojik, sosyolojik paylamalara hazr olmakla balayan aile kurumu, cinsin devamnn da kltrn zenginleerek yaamasnn da en nemli aralarndan biridir. Acaba 21. yzyln eiinde medyatik bombardman ile yksek kent teknolojisinin arasna skan insan yalnzlktan, kimsesizlikten, aresizlikten, beden ve ruh hastalklardan ve ahlkszlktan kim koruyacak? Bize gre kadnn veya erkein yahut ocuklarn en gvenli yaama alanlar onlarn ailelerinin iindeki dnyadr. Aile bu anlamda zarar grmediimiz, gremeyeceimiz, korunduumuz, barndmz, beslendiimiz ve paylaarak oalttmz zel mekndr. Gnmzde glendirilmesi, desteklenmesi sosyolog, psikolog, hekim ve idarecilerin zerine titremesi gereken kurum ailedir. Okullar veya semtler yahut ehirler veyahut izlenen kanallar ve programlar arasndaki fark btnlemeyi yaralayan bir olumsuzluk gibi grmek ve dvnmek istemeyenler aileleriyle vnmenin yolunu aramaldr. Temelleri salam atlm devamll eziyet olmaktan km kltrn ve neslin devamn salayan ailenin kurulmas da bir dilek olmaktan ok, bilin iidir: Atalarnn birlikteliklerinin srrn renip, bilince dntrenler, torunlarna beraberliin ne, niin, nasl olduu konusunda rnek olabilirler.

Prof. Dr. Sadk TURAL

TRK ALES Mehmet Erz

I-Aile ve Cemiyet (Toplum) Sosyoloji, ailenin, klan ailesi ile balad grn benimsemitir. Geri Wundt gibi baz sosyologlar, Gney Afrika'daki Boiman veya Bumen'lerin ailesini, ilk aile tipi, ilk cemiyet tipi olarak gryorlarsa da, mesele kestirilip atlacak kadar kolay deildir. Baz materyalist sosyologlar ise, insanln ilk devirlerinde ailesiz bir yaama hali dnyorlard. Bu iddia, ilmin verilerine uymamaktadr. nsanln ilk alanndan beri ailesiz devir olmamtr. Aile cemiyeti (toplumu), cemiyet aileyi yaratmtr. Daha dorusu ikisi i iedir; klan topluluu ve klan ailesi. Klan Durkheim'n (lm. 1917) ve dier sosyologlarn belirttii gibi, blnmesi mmkn olmayan en kk topluluk nitesidir, parasdr. Bu topluluk, kltr adn verdiimiz,

2 MEHMET ERZ

inanlar, detler, kaideler btn ile, klan ailesini sosyal ve hukuk kayt altna almtr. Kltr, kiileri aarak, btn topluluu kontrol altna alr; alileye biim ve dzen verir. Aileye dardan hkmettii iin, aile, sadece ferd bir birlemenin rn, kan hsmlnn mahsul olmaktan kar ve sosyal kurum (itima messese) olmak niteliini kazanr. Bundan trdr ki aileye, itima messese (sosyal kurum) diyoruz. Klan ailesine dzen veren, onu bir kurum (messese) haline getiren ruh, kaynan ve gcn, ilk cemiyetin topluluk uurundan almaktadr. Bu uur (bilin), aileyi, tabi bir birlik olmaktan teye, sosyal messese (itima kurum) olmak durumuna getirmekte, byle bir seviyeye ulatrmaktadr. Sz geen bu topluluk uuru (bilinci), Totemizm'dir. Totem ad verilen kutlu bir hayvan, bitki veya eyada "mana" denilen kutlu bir gcn sakl bulunduuna, gizli bir cevherin sakl bulunduuna inanlarak meydana getirilen din ve sosyal sistemin btnne, sosyal ilimlerde "Totemizm" denmitir. Totemizm denen bu din ve sosyal sistemde, klan yeleri, totemleri ile kendilerini hsm sayarlar ve ayn atadan trediklerine inanrlar. Bu ilk cemiyet insann mantna gre, totemi szgelii "kartal" olan bir klann yeleri, hem insan hem kartaldr. Klann ad da, yelerinin ad da kartal olur. Klan yelerinin totemlerini ldrmeleri, felaket getirir, yasaktr, haramdr; bu cemiyetlerin diliyle "Tabu'Mur. Tabu olan yalnz o deildir; klan iindeki kadn ve erkeklerin de birbirleri ile evlenmeleri tabu'dur, yasaktr. nk klan yeleri ayn kan tamaktadr; hepsinde ayn cevher (mana) vardr, damarlarnda dolamaktadr. Birbirlerine hsmdrlar, "mahrem"dirler, bac ve karde saylrlar. Bu durumda, klan dndan evlenme zarureti vardr ve bu hal "dardan evlenme" (ekzogami)yi dourmutur.

TRK ALES 3

lk insann, evresine ve tabiata bakarak, yaratcsn aramasndan, Tann'y aramasndan ortaya kan Totemizm, klan dndan evlenme kaidesi ile, aile messesesinin (kurumunun) koruyucusu olmutur. Nfus art, madd alandaki gelimeler yznden, insan topluluklar, eitli sosyal kademeleri aarak imparatorluk seviyesine ulatlar ve sonunda, "millet" haline geldiler. Bu bak iinde, klan ailesinin yerini, baka aile tipleri ald: Romallarda ve inlilerde ailenin en yal erkeinin mutlak sz sahibi olduu, "Pederahi" (Ataerkil) aile tipi grld. Burada kadnlarn hibir sz hakk olmayp, hsmlk baba soyunu izlemektedir. Kadn erkein atalarnn dinine balanmtr. Burada din, atalar kltrdr. Din ibadetlerinin yrtlmesi, aile ilerinin ve mal varlnn idaresi, aile bakanna ait haklardr. Olduka byk hacimdeki bu aile tipine benzeyen Slavlardaki "Zadruga" Ailesi, bir bakma pederahl andrr. Yakn hsmlar, ailenin en yal erkeinin idaresi altnda yaarlar. Mal varl Zadruga topluluuna aittir ve aile bakan tarafndan idare edilir. Kars kendisine yardmc olur ve bu yal kadnn bir dereceye kadar sz hakk vardr. Dier bir tip, "Pederi" Ailedir. Burada baba sz sahibi olmakla birlikte, anann da aile ilerinde fikri alnmaktadr. Pederahlktaki, ast astk, kestii kestik olan erkein yerini, ailenin reisi olan erkek almtr. Miras ve hsmlk iki baldr (Agnatik ve Kognatik); yani hem baba soyunu, hem ana soyunu takip eder. Ziya Gkalp'e gre, Trkler ve Cermenler, pederahine devrini yaamadan, pederi tipe atlmlardr. Zamanmzda ise, ana, baba, ve evlenmemi ocuklarn meydana getirdii kk aileye, "Yuva tipi aile" (conjugal, izdivac aile)

4 MEHMET ERZ

denilmektedir. Geen yzyln balarnda, yazsz kaideleri toplamak suretiyle meydana getirilen Fransz Meden Kanunu, bu yeni aile tipini pekitirmitir. Gnn sosyal kltrel ve ekonomik artlan da, bu ailenin gelimesine yol amtr. Durkheim sosyolojisine kar kan "itima ilim" (Science sociale)'ilerin ba olan Le Play (lm. 1882), Bat Avrupa sahillerinden Asya'ya kadar yzlerce aile tipi zerinde aratrma yapm ve aralarnda pek ok farkllklar bulmutu. Sosyal yapnn, kltrn, ekonomik ve corafi artlarn farkllndan tr bu aile rnekleri, Le Play tarafndan, iki gruba ayrlm ve alt tip olarak incelenmitir. Ailenin geirdii gelime izgisini, anahtarlar ile, yukanda akladmz noktalarda izleyebiliriz. Bu aklatc mahiyetteki giriten sonra, Trk Ailesinin yap ve niteliklerine bakabiliriz. II- Trk Ailesinin Yaps Fransz etnorafyac ve etnologlardan Grenard, (19. asr sonlarnda) Dou Trkistan Trklerinin aile hayat hakknda olduka gzel bilgiler vermektedir. Buna gre, kadn kapallndan burada eser yoktur. Dier Trk boylarnda grlen "kaln" (evlenme karl kz babasna verilen mal veya para) yerine burada, "Toyluk" ad verilen bir hediye verilir ki, bunun mecbur taraf da yoktur. Kadn yalnz ev iinde deil, tarlada, pazarda da hayat arkadann yardmcsdr. Fiyat kesilmesinde ou zaman kadnn sz geer. Kadn pazar ilerini yalnz da halledebilir. Bu iktisadi hniyeti yannda, Trk kadnnn hukuk hrriyeti de dikkat ekicidir. Kar koca arasnda mal aynl prensibi var olup, evli kadn, mallar zerinde arzu ettii hukuk ilemde

TRK ALES 5

bulunabilir. Kadn, baba eviyle iliiini kesmemitir. Boanma halinde, yalnz babasnn evinden getirdii mal deil, ayn zamanda evlilik esnasnda bu maldan harcanan ksm da kocasndan isteyebilir. Bura Trklerinde ok karllk, ancak ilk karsnn rzas alnmak artyla mmkn olabilir. Bu det pek yaygn deildir; ancak zengin tccarlar arasnda grlr. Bunlar da ikinci veya nc kanlarn, ilk karlarnn bulunduu ehirden baka bir ehirde bulundururlar. Mollalar, ikinci, nc evlilie pek seyrek olarak msade ederler, bunu sk kaytlar altna almlardr. Bu demokratik aile hayat, ad geen Fransz bilginini artmaktadr. Ona gre, Mslmanln Dou Trkistan Trkleri arasnda yaylmasndan nce, buralarda pederah aile hayat vardr. Sonradan, iktisad ve itima hayatn gelimesi, kadn-erkek mnasebetlerinin demokratlamasna yardm etti. Bu demokratl ok kereler, aile ahlknn geveklii ile bir sayan Grenard, Trk mill detlerinin bozulmasn, trenin sarslmasn, sk sk meydana gelen in istillarna balamaktadr. G. Richard'n Gr Bu Fransz sosyologu, ehirli Trklerden ok, gebe hayat yaayan Yakut, Krgz ve Altay Trklerini incelemitir. Bu bilgine gre, Trklerde aile tipi bir tek deildir. Onlar, iktisad ve itima artlara gre, eitli tiplere ayrmak gerekir: a) Yakut Trklerinde aile, mader din erevesine girer. Hsmlk banda esas anadr. Bununla beraber, Roma'daki "Pederah"a (Ataerk'e) benzer bir "Maderah" (Anaerk) yoktur. Ailede hkim olan yine erkektir. Ancak bu erkek, ana tarafndan olan daydr. Dardan evlenme esas olduuna gre, baka bir klana mensup olan erkek, kadnn totemini kabul eder.

6 MEHMET ERZ

b)Krgz Trklerinde aile, pederah bir manzara gsterir. Hsmlk banda temel babadr. Totem dinin yerini atalar dini almtr Her evlenme gen kadnn kocasnn aile dinine katlmas demek olduundan, bir takm trenler yaplr. Bu trenin izlerine, bugn Mslman olmu olan Krgz boylarnda rastlamak g deildir. Evlenen kimsenin nianlsna verdii "Kaln" bu izlerdendir, c) Altay Trklerinde aile tipi, yukardaki iki tipin arasnda orta bir tiptir. Erkek kadnn ailesi arasna girdii iin, maderlie (ana ailesi tipi) olan yaknl gsterir. Fakat te yandan erkek, kadna bir bedel demek zorundadr. Bu bedel, para veya hediye olmayp, geici bir i yardmdr. Kz ailesinin yannda grlen bu geici hizmet, Altay Trklerindeki aile tipinin,Krgzlarla iliiini gsterir. Bylece airet hayat yaayan Trklerde, tip aile hayatnn bulunduunu syleyen bu Fransz sosyologu, Trkistan' m ve Trkiye'nin ehirli Trklerindeki aile hayatna da dokunur. "Yakut'lardan Osmanllara" doru giden bir ilerleme zincirinin bulunduunu syler. Hatt bu zincirin, Japon sahillerinden Finlandiya'ya kadar uzanan blgelerdeki aile messesesinin gelimesi ile de ilgili olduunu belirtir. . Durkheim'in Gr Durkheim, dorudan doruya olmamakla beraber, aile sosyolojisi bahisleri iinde, yeri geldiinde Trk ailesi ile de ilgilenmitir. Ona gre dou Trkistan Trklerindeki demokrat aile tipi, Grenard'm sand gibi, eski pederahhn yklmasndan domamtr. Bu tipin, mader (ana ailesi) tipinin deimi bir eklinden ibaret olduunu sanmaktadr. Nitekim, en geri Trk ulusu saylan Yakut'larda, bu mader aile (ana ailesi), "Sib" adn tayan bir grup olup, bugn ailede bulduumuz

TRK ALES 7

btn hukuk nitelikleri tamaktadr. phesiz bu tip iinde kk aileler vardr. Fakat bunlar geici hayat tarzlardr. tima zmrenin hibir mdahalesine maruz deildirler. Hsmlk, ayn Sib'e bal olmaktan ileri gelir. Biz bunu Yakutlarn aile adlarnda da gryoruz. Her Yakut kendi Sib ismi ile anlr. ngiliz etnograflarnn verdii bilgilere dayanan Durkheim, dier taraftan Krgz'lardaki ailenin pederi (baba ailesi) olduunu syleyen Gross'un grn tenkit eder. Alman sosyologu Gross'a gre, Krgz ailesi pederidir ve oban olan bu Krgz boylarnda, hayvan yetitirmek iin ailenin fazla sayda olmasna lzum vardr ve ancak d tehlike annda bu aileler, pederah (ataerkil) aile iinde birleirler. Durkheim, bu grleri tenkit ederek, Gross'un dar bir iktisad grle hdiseleri incelerken, ailenin ne demek olduunu gzden karm olduunu syler. Aile, bir takm hukuk ve itima (sosyal) balarn toplam olduuna gre, meseleyi bu bakmdan ele almaldr. Ziya Gkalp'in Gr 1908'lerde, Trkiye'deki Trk kadnl bykbir deime geiriyordu. Trk aile hukuku ve telkkisi knt geiriyordu. Bu itima mesele(sosyal sorun), okumular, milletini sevenleri derin derin dndryordu. Birinci Dnya Harbi'nin alkant ve skntlar iinde bocalarken, 1917 ylnda yeni bir aile hukuku gelitirildi. slm hukukuna bal kalan bu kanun, evlenme ilerine devletin karmas esasn getirdi. Mesel, nianllk szlemesinin hukuk bakmdan bir evlenme balangc olmayaca, hkimin karan olmadka devletin memuru nnde yaplmayan evlenmelerin kanunca tannmayaca gibi olduka gnn artlarna uygun maddelerle, aile hayat dzene konuldu. Bu kanunun en mhim maddeleri

8 MEHMET ERZ

ok kanllk ile boanma meselelerinde grlmtr. Kocann ikinci bir kar sahibi olmas, ilk karnn buna raz olmasna baldr. Boanmay gerektiren meselelere bakmak zere, "aUe meclisleri" kurulmutur. Bu kanun, bir iki yl yrrlkte kaldktan sonra, 1919'da igal devletlerinin mdahalesi yznden, Padiah hkmeti tarafndan ortadan kaldrld. Son yllara kadar Suriye, bu kanunu kullanmakta idi. Bir yandan byle bir sosyal evre iinde yetien Gkalp, mill kltr kaynaklar ve Batl bilginlerin fikirleri ile, aile messesesi hakkndaki dncelerini, bir yumak haline getiriyor, sistemli ekle sokuyordu. Gkalp'in dnceleri Avrupal bilginlerinkinden ayr olarak, slahat, reformcu bir gaye tar. Gkalp, Durkheim' m fikrine dayanarak, Grenard' m Dou Trkistan Trk ailesi hakkndaki dncelerini rtmeye alt. Bura Trklerinde kadn erkee eit bir aile yesidir. Bu eitliin, kuvvetli bir pederahlm yklndan ileri gelmesi gerekmez. Btn Trklerde aile, pederahlk an geirmeden, dorudan doruya maderlikten (ana ailesi tipi), pederlie (baba ailesi tipine) atlamtr. Bir kavmin eitli dallarnda, baka baka aile tipleri olmas kabul edilemez. artlarn bakalna ramen, ana karakter kendisini korur. Bu yzden Trk ailesinin Yakut'larda mader, Krgz'larda pederah, Altayllar'da ikisinin ortas bir tip olduu yolundaki fikri reddetmek lazmdr. Pederahlik (Ataerkillik) Trklerde hibir zaman grlmemitir. Yakndan aratrlrsa, Trk ailesinin seciyesi (karakteri) her zaman birdir. Hatt Yakut'lardaki mader ekli bile tamamyla maderi olmayp pederi, yani iki cins hukuku arasnda eitlik gren bir ekildir. Gkalp, bu konuyla ilgili olarak, Rus etnograflarndan Seroevsky'nin (1896) bir aratrmasna dayanmakta

TRK ALES 9

ve Yakut'lardaki iki cins totemin varln belirtmektedir. Bu Krgz'larda da vardr: pederah saylan Krgz ailesinde, ocak kutluluuna yalnz atann, baba ceddinin deil, ayn zamanda ana ceddinin (atasnn) da girdii bir gerektir. Ksacas Trk sosyologuna gre, gerek Dou Trkistan Trklerindeki, gerek Yakut ve Krgz'lardaki aile tipi, evre ve medeniyet artlarndan meydana gelen ikinci derecedeki farklar bir yana brakld takdirde hep ayn aile seciyesinin, yani eitliki, demokrat bir ev hayatnn ifadesidir. Trkiye Trklerinde aile hayatn aratran Gkalp, balca drt a buluyor: Boy, Ocak, Konak ve Yuva. Demokratik karakter, drt ada da grlr. Bunlardan boy, sosyolojideki Klan yaayn andrmaktadr. Boydalar, hep ayn boy adn tarlar. Karlkl ballk ana tarafndadr. Bununla beraber, sayg sahibi olan kimse daydr. Anadolu Trklerinin oktan geirmi olduu bu a, bugn Dou Sibirya'daki Yakutlar yaatmaktadr. Yakut Trklerinin "Sib" adn verdikleri bu aile-kln'n, bizde bugn kan balln ifade eden kelimelerden biri olan "Sop"la ilgili olmas muhtemeldir. Boy'dan sonra ocak an bugn Krgz Trklerinde gryoruz. Bu ocak tipi sosyolojideki pederahla misal olarak gsterilmektedir. Ocak, boy'da olduu gibi, yzlerce yeden meydana gelmez. Klan birliinden, totem bandan eser yoktur. Bunun yerine, bir baba tarafndan idare edilen ve ye says coraf ve iktisad artlara gre deien bir ev hayat olumutur. Yukarda grdmz gibi Richard bu tipi pederah sayyordu. Gkalp'e gre bu doru deildir. nk pederah tipteki aile hayatnda atalar dini, yalnz babann ruhunu tanr. Mesel in'e ait tipte grld gibi. Halbuki,

10 MEHMET ERZ

eski Trklerde ve bugnk Krgz Trklerinde ki aile tipi, hem baba hem ana ceddini (atasn) tanr ve kutlu sayar. u halde eski Trklerde pederahi aile tipinin varlm kabul etsek bile, bu kendine mahsus ayr bir pederahlktr. Geriye kalan, konak ve yuva alar, Trkiye Trklerinin aile tarihi bakmndan ok mhimdir. Gkalp'e gre konak, Arap, Fars ve Bizans tesirleriyle ortaya kmtr. nceki tiplerde olduka serbest ve cemiyet iinde bulunan kadn, konak tipinde, Avrupallarn ok mbalal hikyelerle tasvir ettikleri "harem" yaay iine sokulmutu. Bununla beraber, Trk aile hayatnn kavm seciyesi (soydan gelme karakteri), d tesirlere ramen, byk ehirlerden uzak yurt kelerinde, kylerde, kasabalarda ve gebe oymaklarnda kendisini korudu. Tanzimat sralarnda, btn itima messeseler (sosyal kurumlar) gibi, aile messesemiz de zlmeye yz tuttu. Sosyal ve kltrel deiimler, Avrupa ile temas, sanayileme, iktisad yaayn bakalamas, harem ve selamlk'tan ibaret konan, hem yapsn, hem de ruhunu deitirmeye balad. Gkalp' in deyimi ile, "konak, yuva olmaya balad". 1971 Kanunu'ndan sonra, 1926'da kabul edilen Meden Kanun, bu gidii hzlandrd. Kadm ve aile hayatndaki bu deimelerde, Gkalp'in fikirlerinin byk tesiri olmutur. Gkalp, Durkheim'm, "hastalkl ve salkl sosyal yaplar" grnden hareket ederek, d tesirlerin Trk ailesini ve sosyal yapsn hastalandrdn, iyilemesi, sala kavumas iin, mill seciyesini, mill karakterini tekrar kazanmas gerektiini syler.

TRK ALES 11

Mehmet zzet'in Gr Trk sosyolog ve ahlk felsefecilerinden Mehmet zzet'in grne gre Gkalp'in fikirleri, pratik ihtiyalarn tesiri altnda kalmtr. Gerek Gkalp, gerek onun arkasndan yryenler, "Trkiye'de slm hukukunu ilga ederek, kadnn mevkiini dzeltmeyi ve umumiyetle Garp cemiyetlerinde grlen aile hayatn kurmay isterken, bu hareketin eski Trk an'anesine, yasasna, mill benliine dnmek tarznda tefsir olunmas ve bu suretle fazla tevecch ve muhabbetle karlanmasn temin eylemeyi" dndler. Birbirlerinden ayr yaayan Trk kavimlerinde ayr aile tiplerinin bulunacan kabul etmek, ilm bakmdan doru saylmaldr. Bu dncede olan M. zzet'e gre, bunun sebebi udur: bu Trk zmreleri ayn din ve rka mensup olmakla beraber, birbirinden ayr yerlerde, baka baka iktisad ve itima artlar altnda yaamlardr., zaman ve mekn bakmndan byk farkllklar vardr. Bu sebepler Trk zmreleri arasnda ayn aile tipinin bulunmasna engel tekil etmektedir. Tenkit ve Deerlendirme Birbirinden olduka zt olan bu grleri tenkide tbi tutmadan ve onlar hakknda bir deerlendirme yapmadan, nce, Trk ailesi hakknda bilgi veren baka kaynaklara, ana kaynaklara ba vuralm ve bu ek malzemenin yardm ile bir sonuca ulamaya alalm. in yllklarn, vesikalarn incelemi olan Eberhard, buradaki Trklerle ilgili bilgileri toplad eserde, Hun Trklerindeki aile hayat hakknda u malmat veriyor: "baba egemenlii (hkimiyeti) grl-

12 MEHMET ERZ

mekle beraber, mnferit boylarda ana egemenlii izleri grlr, mesel veraset iinde H'yun-nu'larda (Hun'larda) ana hkm mevcut olabilir." Trkler hakkndaki bu en eski vesikann gsterdii gibi, Trk ailesinde esas sz sahibi babadr. Tek tuk baz olaylarda anann sz getii ve miras ilerinde kadn hkm olduu, belirtiliyorsa da, bu ikinci derecededir. Aadaki vesikalarla gstermeye alacamz gibi, Trk ailesi, pederah bir devir geirmi olabilir. Bu pederahlk (ataerkillik), Roma'daki gibi olmayp, Trk'lere has bir pederahlk olmaldr. Bu hususu Gkalp ve Prof. Fndkolu da bir ihtimal olarak kabul etmektedirler. Erkein birinci plnda olmas, erkek ocuun el stnde tutulmas, ka g olmamas, yal kadnn sz sahibi bulunmas, tek kadn alma gibi hususlara baknca da, bunun yumuak bir pederahlk olduu anlalyor. Yahutta, Gkalp'in "pederi" dedii tiple, pederahlk aras bir aile hayat. imdi tekrar vesikalara bavurarak, konuyu biraz daha aalm. 1- Erkek Hkimiyetini Kuvvetlendiren Deliller Gk-Trk yazl suci kitabesinde evlenebilmek iin kz tarafnda verilen para veya mal eklindeki bedele, "Kaln" deniyordu. Bu kelime Kagarl Mahmud'un Divn'nda(1074) "Kaln" eklinde geer. Ad geen Trkbilginine gre, bu bedeli deyen kimse, kz almaya hak kazanr. bn Fazlan'n (921-922) onuncu yzylda Ouzlar, Peenekler slavlamayan Bulgar'lar ve Hazar'lar hakknda verdii bilgiler, ayn mahiyettedir. Kaim dendikten sonra, kadn, erkek hkimiyeti altna girmektedir. in yllklarnda bahsedilen, ve sosyolojide "Leviratus" diye geen dul kalan ocuksuz kadn, aile

TRK ALES 13

iindeki bir erkein almas deti de, bu erkek hkimiyeti fikrini kuvvetlendiriyor. Kadnn u rol, erkein kudreti, o gnn itima ve iktisad artlan gz nnden uzak tutulmad takdirde, sz geen detin, sosyolojik ynden ahlk saylmasna hibir engel yoktur. Orta Asya Trkleri arasnda uzun aratrmalar yapm olan Radloff (1870-1880'ler), Trk ailesi hakknda doyurucu bilgiler vermektedir. Trk ailesinde erkein ve kadnn yeri hakknda, verdii "misallere gz gezdirelim. Radloff diyor ki, Altayl'larda "kadn erkee tamamyla tbidir., onun ismini anmaya cesaret edemez, ona seslenirken 'apyam' (efendim) der; kaynpederinin eiinden ieriye adm atamaz ve ban ap ona gsteremez. Kadn, erkein her emrini yerine getirir ve onu her zaman desteklemeye alr. Buna mukabil erkek de kadna kar muayyen bir sayg tavr taknr, bakalar yannda onu 'apakaym' (karcm) diye arr, arkadalar yannda hibir zaman onunla elenmez ve akalamaz. Bir erkein bir kadna dayak atmas duyulmam bir eydir, fakat bununla beraber erkek onu ikinci snftan sayar. Bu cihet bilhassa Altayllarn veraset iinde kendisini gstermektedir. Btn mal ve mlk, ancak erkek ocuklarla erkein akrabalarna intikal eder. Birok erkek ocuk varsa, ancak babann lm esnasnda evde yaamakta olanlar varis olur. Fakat baba hayatta iken kendi bana ev kurmu olanlar, yani babalarndan kendi hisselerini (eni) alanlar, verasete itirak hakkndan mahrum edilir. Evde kzlar kalmsa, bunlar erkek varisin eline geer. Sonra onlar evlendirerek kalm (kaln) alrlar. Buna mukabil evleninceye kadar onlara bakmalar ve tehiz etmeleri lzmdr."

14 MEHMET ERZ

Bu satrlar, erkek ve kadnn sosyal statsn (itima mevkiini) ok gzel ortaya koymaktadr. Bir yanda erkein mutlak denebilecek kudreti, dier yandan kadna kar gsterdii sayg ve efkat, bir yandan mirastan yalnz erkeklerin pay almas, dier taraftan, byk erkek ocuklarn ayr eve kmas, ayr yuva kurmas, Trk pederahlnn, sosyolojide anlalan eklinden baka olduunu gsterir. Miras konusunu biraz aada tekrar ele almak zere, kadnn durumu hakknda Trk dnyasndan eitli bilgiler vermeye devam edelim. Gene Radloffun dediine gre, Kazak, Trklerinde kadna kaln denmi olduundan tr, olduka hain davranlr. Ancak yal kadnn mevkii yksektir. Kzl in'den kaarak Trkiye'ye sman Dou Trkistan Trkleri arasnda bulunan Kazak Trklerinin kard bir kitapta, bunu destekleyici bilgi vardr. Bu esere gre, "kadnlar kocalarna kar daima hrmetkardrlar. Gelin hibir zaman kaynpederine, kaynvalidesine hatt kocasna uzaktan ve yakndan dier akrabalarna ak sak grnmedii gibi, onlarn isimlerini dahi tam olarak syleyemez. Kazak Trklerinin gelinleri terbiyeleri ile n salmlardr. "Kazak gelini geldiinde, gelinin yznn almas treninde, "Betaar" arks sylenerek, geline, erkein byklerine, kayn atasna kar nasl davranaca hakknda t verilir. Trkiye Trkesinde "beti benzi att; beti benzi solmu" sz yayor. Buradaki "betaar" "yzaar" treni demek oluyor ki, Trkiye dnlerinde buna "Yzgrml" ad verilir ki, gelin olann akrabalarndan bir hediye almadka yzn amaz. Bugn, Trkiye Trkesinde yanllkla, Rus Kossak'lar ile kartrlan Kazak Trklerinde, bu tren esnasnda, Trkiye lehesi ile u ark sylenir:

TRK ALES 15

Sabahleyin yatarak kocana kalk kalk deme gelinek Kalkar kalkmaz surdan burdan peynir alma gelinek Azn burnunu oynatarak dedikodu yapma gelinek Kaynbabanla kaynanann nnden doru geme gelinek Dn trenleri srasnda, olan evinden atl bir grup gen gelerek, kzlarn bulunduu evin penceresinin karsna dizilir ve baba ve kaymbaba hakknda trkler sylerler. Trkiye lehesi ile erkein syledii yledir:

Babanz iin alamayn zavall kzlar yar yar Babanz yerinde kaynatanz oradadr yar yar Kzlarn cevab: lkbaharda yaan beyaz karlar nerede yar yar Taylar gibi oynadmz kendi evimiz nerede yar yar Kaynatamz ne kadar iyi olsa da yar yar Sevgili kendi babamz gibi olmak nerede yar yar Kadnn erkee saygl olmas ve erkein adn anmamas detini, Anadolu Yrk ve Trkmenlerinde grp, yakndan ahit olduk. Kerkk Trklerinde ayn hal grlyor. Kerkk'te kocaya "kii" denir. Kadnn kiisi karsna avrad (hatun) der. Ancak kan koca birbirlerine isimleriyle hitap etmezler. ocuklarnn adlarn ekleyerek seslenirler, Ahmet babas, Ahmet nenesi gibi. ocuklar yoksa kadn kocasn adamak, koca karsn 'hatun' diye arr. ocuk sevgisi fazladr, bir kadnn birden fazla ocuk sahibi olmas onun itibarn arttrr. ocua 'ua' derler... Avrat kiisine muti ve saygldr; ualann babasdr, dertdadr; 'iiv aand olsun, Allah

16 MEHMET ERZ

seni bamzdan eksik etmesin' diye dua ederler. Kii ise ualann nenesine (anne) bal ve hrmetkardr, onun ho gnnde olmasna alr." Radloff un akladna gre; Abakan Tatarlarnda, "her evli iftin ayr bir yurtta yaamas icabettiinden, evlenirken oul iin derhal yeni bir yurt gsterirler. Byle olduu halde baba ve onun lmnden sonra byk kardei ailenin reisi olarak kalr ve herkes onun otoritesine boyun eer." Altayllarda "kaln" miktar kararlatrldktan sonra, kz karlr. Dier Trk boylarnda da bunun rnekleri vardr. or'larda ise, nce kz karlr. Olann hsm akrabasnn hazrladklar, "bayga" ad verilen kayn aacndan kulbede gn kalndktan sonra, beinci gn, ikilerle, barmak ve kaln' tesbit etmek iin kz evine gidilir. Toroslar'da ve Bat Anadolu'da, Yrkler arasnda bu son ekle benzer rnekler grdk. Avrupa taklitilii ile "mine"ye evirdiimiz bin yllk Ocamz, her zaman kutlu saylmtr. Bu kut-lu ataoca'n, bir Krm Trk'nn iirinden dinleyelim. Bu iir, vatan Ruslarn igaline uraynca nce Almanya'ya, sonra Fransa'ya kaan bir Krm Trknn iiridir. Trkiye kendisini kabul etmeyince, Paris'te perian olmu. 1947 sonbaharnda Sen Nehri kenarnda bulunan cesedinin cebinden kan evrak arasnda bu iir de varm. iirin, ataoca ile ilgili olan blmn, Krm Trklerinin "ocak" anlayn gstermesi bakmndan veriyoruz: Gzlerim daima engine dalar sterim ki her an anayurdumda

TRK ALES 17

Dalan dumanl, yasl Krm'da Duvarnda mavzer ve Kur'an olan Ataocanda bizim konakta Bir bakr sinili sofra banda ftar beklenilsin, dua edilsin Ve sessiz sedasz yemek yenilsin Kazak Trkleri de ocaa byk sayg gsterirler. Kazak kadnlar, "yeni yurtta ilk girilerinde ve gerek ilk ocuklar doduu zaman ate nnde eilir ve zerine ya paralan atarlar. "Altayllarda gelin, kaynpederinin yurduna girdikten sonra ocan nnde yere kadar eilir. Bunun zerine kayn baba veya akrabalardan biri gelini kutlar ve tler verir. or'larda da, dokuz kayn aacndan yaplm, gn kalman geici "yurt"ta, gveyin yakt ateten, gelecek hakknda sonular karlr. Anadolu Yrklerinde de, ocak kutlu saylr, atein snmemesine allr. Bu birok bilgi topladk ki, burada anlatlmas uzun srer ve lzumu da yok. Trkmenler oca mukaddes sayarlar. Gnmz Trkesinde "oca batsn", "oca batasica", "ocan ttmesin", "ocana incir dikilsin" szleri en byk ilen'tir (bedduadr). phe yok ki, burada sz edilen ocak, ataoca'dr, babaoca'dr. Btn Trk boylarnda, doan ocuk erkek olduu takdirde sevin yaratr. Doumda olduu gibi, mirasta da erkek stnl vardr. Yukarda biraz dokunduumuz gibi, mirastan yalnz erkekler pay alr. Treye, yazsz hukuka gre yaplan bu miras paylalmas, Kagarl Mahmud'un (11. asr) dediine gre, "ok atmak" suretiyle olurdu. Bat Anadolu Tahtaclarnda ve Trkiye'nin baz kylerinde ok atarak miras blme usul son zamanlara kadar yaamtr. Kazak'larda, byk ve

18 MEHMET ERZ

ortanca oullar, ayr yurt kurarlard. Babalar bunlar evlenirken hayvan ve klak balard. Bu tanr ve tanmaz mlke sahip olan byk ocuklar, babalarnn lmnden sonra mirasa tekrar katlamazlard; kalan mal varl, kk erkek evlda aitti. Buraya kadar yaptmz aklamalar, Trklerin yumuak, zayf bir pederahlk (patriyarkal, ataerkil) devri geirdiini gsteriyor. Bunun izleri, Orta Asya'nn ve Trkiye'nin gebe hayat yaayan oymaklarnda son zamanlara kadar var olmu, yerleik hayat yaayanlarda ise kaybolmutur. Buna ramen, bu tipte bile, kadnn iyi bir mevkii daima mevcut olmutur. Bunu bundan sonraki bahiste gstermee alacaz. imdilik sadece unu syleyelim ki, kadn drst, iffetli, alkan olduu zaman, hep itibar grm, saylmtr. Bunu Dede Korkut destanlarndan da anlayabiliyoruz. Korkut Ata diyor ki: "karlar drt trldr: Birisi solduran soptur, birisi dolduran toptur, birisi evn tayakdur, birisi nice syler isen bayadur. Ozan, evn taya oldur ki yazdan yabandan eve bir udlu konuk gelse, er adam evde olmasa, ol an yedrr, irr arlar, azizler, gndrr. Ol Aye, Fatma soyudur. Hanum, onun bebekleri yetsn, ocana bunclayn avrat gelsn. Geldk ol kim solduran sopdur, sabahdanca yerinden r-durur, elin yzn yumadan dokuz bazlama ilen bir klek yourt kzler, doyunca tka basa yer, elin brne urur, aydur: Bu evi harab-olas ere varaldan ber dahi karnm doymad, yzm glmedi, ayam pamak, yzm yamak grmedi, der. Ah nolayd, bu er leydi, birine dahi varayudum, umanmdan yahi uyar olayd, der. Bunun gibinn Hanumbebekleri yetmesn, ocama bunclayun avrat gelmesn.

TRK ALES 19

Geldk ol kim dolduran topdur, kuluk uykudan uyanur kalkar, depidince yerinden r-durur; elin yzn yumadan obamn ol ucundan bu ucuna, bu ucundan ol ucuna rpdurdu, kov kovalad, din dinledi, sabandan lendence gezdi. leden sonra evine geldi, grd kim uru kpek, yike dana evini birbirine katm, tavuk kmesine, sr damna dnm. Konlarna arr ki: Kz Zeliha, Zbeyde, rveyde, Can-kz, Can-paa, Ayna-Melek, Kutlu Melek, lmee yitmee gitmemiidm, yatacak yerim gine bu harab -olasyd; nolayd benm evme bir lhza bakaydunuz, kon hakk, Tanr hakk diy sylerler, der. Bunu gibnn Hanum bebekleri yetmesn, ocaguna bunclayun avrat gelmesn. Geldk ol kim nice sylerisen bayadur, evine yazdan yabandan bir udlu konuk gelse, er adam evde olsa ana dese ki dur, etmek getr, biz de yeyelm, bu da yesn dese; bimi etmegn bekas olmaz, yemek gerekdr. Avrat aydur: neyliyeyim, bu yklacak evde un yok, elek yok, deve deirmenden gelmedi, der. Ne gelrise benm sarma gelsin dey elin arkasna urur, ynn anan ve sarsn erine dndrr. Bin sylerisen birisini tutmaz, erin szn kulana koymaz. Ol Nuh Peygambern eei asldur, andan dahi sizi Hanum Allah saklasun, ocamza bunclayn avrat gelmesin." Toroslarda ziyaret ettiimiz Saral ve Slekli Yrkleri, Dede Korkut'u andran szler sylediler. yle ki: "Avrat trldr: birisi, er avrad, birisi ev avrad, birisi de zallanzort." "Baz avrat var, arpa unundan a eder; baz avrat var, gan gurudan; baz avrat var ul rden." Dier Yrk oymaklarnda da bu konu ile iligili deyiler, deyesekler, ataszleri topladk, fakat burada bunlar yazamyacaz; nk kitapn hacmi buna

20 MEHMET ERZ

msait deil. Sadece unu belirtelim ki, kadnda aranan vasflar, nitelikler iinde, soyluluk, asalet bata gelir. Onun iin, "asl ara, soy ara; bulunmazsa ne are?" derler. Asaletin hibir zaman deerinden kaybetmeyeceini de yle ifade ederler: "asl azmaz, bal kokmaz; kokarsa ya kokar, onun da asl ayrandr." Gstermee altmz Trk sosyal yapsna has pederahine iinde, kadnn yeri, biraz sonra aklayacamz gibi, deerlidir. Kadnn soyu bsbtn ihmal edilmi, kenara atlm deildir. Bunu, asaleti ifade den, "soylu soplu", "soyu sopu teiniz" szlerinden anlayabiliriz. Gerekten, "soy" baba soyunu ifade ederken, "sop" ana soyunu gstermektedir. Gkalp, bu iki kelimenin Diyarbakr kadnlar arasnda bu manda kullanldn syler. 2- Trk Ailesinde ki Cinsin Eitliini Gsteren Deliller a) Tek Kadn Alnmas ve Ka-G Olmamas En eski Trk topluluklarndan gnmzdeki gebe Trk topluluklarna kadar, btn Trk cemiyetlerinde, ufak tefek istisnalar dnda, evlilik, tek kadn almak eklinde olmutur ve olmaktadr. Kadnn gayet serbest oluu, buna karlk iffet ve namusuna dkn oluu, yabanc aratrclar, gezginleri artmtr. imdi bunlarla ilgili baz vesikalar verelim. Orhun Abidelerinde, Bilge Kaan (lm. 735), babas Elteri (lteri) Kaan'm ve annesi Elbilge (lbilge) Hatunun, birlikte tahta ktklarndan bahseder. Gktrk'lerde, kaanla hatunun, devlet ilerini birlikte

TRK ALES 21

yrttkleri anlalyor. Gene bu bidelerden anlyoruz ki, Trkler tek kadnla evlenmekte idiler. Rasonyi'nin yazdna gre, Minusinsk evresinde yaayan Tatarlarn destanlarnda, temiz bir tek evlilik hayat yaayan kahramanlardan bahsedilir. Uygurlarn ou tek kadn alyordu. Rasonyi bunu, Maniheizm, Budizm ve Nastur Hristiyanlk tesirlerine balamaktadr. Dou Hunlannda ve Gktrk'lerde, bu tesirlerin hibiri olmad halde.tek karllk vard. Rasonyi bunu, Maniheizm, Budizm ve Nastur Hristiyanlk tesirine balamaktadr. Dou Hunlarda ve Gktrk'lerde, bu tesirlerin hibiri olmad halde, tek karllk vard. Rasonyi, ileri srd tezi, u ifadesiyle deta rtmektedir: "kinci e zevce iin eski Trke'de Trk kknden kelimeye rastlanmadn sanyoruz. Ancak zbekede krnak bu manya gelirse de, Mahmudal-Kgar szlnde bu, esir kadn demektir. Halbuki akrabalk mnasebetlerini gsteren sz hazinesi Trkede ok zengindir. Zolotnitskiy'nin uvaa szlnde akrabalk mnasebetleri zerine 60 sz vardr. Halbuki bu szlerin byk bir ksmna BatAvrupallar ancak tarifle karlk bulabilirler." Ad geen Macar bilgini, Orhun Yaztlarnda, "ok kadn almann izine rastlanamaz" demektedir. Rasonyi, Turfan harabelerinden bulunan bir Uygur trksnn, bu konuyu aydnlatmas bakmndan dikkat ekici olduunu syler. Eski Uygur Trkesiyle ve bugnk karl ile vereceimiz trkde, evine bal, iffetli bir kadna duyulmas gereken sayg anlatlmakta ve buradan, Uygur'lardaki tek evliliin varl ortaya kmaktadr. Aybsz tiike er Boyunun sum kerek Ol anda tuzun birle Tiriglik klm kerek

22 MEHMET ERZ

Akitat bolsa tzn Anga can birmi kerek Aypsz kadm nnde Ba emek (erkein boyun emesi-M.S.) gerek O zaman temizlik ile Hayat klm gerek Hakikaten temiz olsa Ona can vermek gerek

Kzl in'den yirmi yl nce kaarak Trkiye'ye snan Dou Trkistan Kazak Trk'lerinden dinlediimiz bir ata sz de, Uygur'larn birden ok kadn almadklar, buna rabet etmedikleri aklanm oluyor. Gebe olan Kazak Trkleri, ehir hayat yaayan Uygur Trklerine, "art" derler. Atasz yle: "art baysa (zenginlese, bay olsa) tam salar (dam yapar, ev yapar) Kazak baysa, avrat alar (kadm alr, avrat alr) Buradan, Kazak'larn ok kadnla evlendikleri mansn karmamaldr. Baz artlar altnda zengin Kazak'lar ikinci bir kadnla evlenirler. Bunu Radloff un kaleminden izleyelim: "O (Kazak),ok kadn almak hakkndan pek faydalanmaz, slm usule gre karsn ayrmaya da pek kalkmaz. Bir evde iki veya kadm olan haller ok enderdir. ok kadn alma deti, ancak byk kadm ksr olduu veya erkek ocuk dourmad zaman -bir Kazak bunu byk bir bahtszlk sayar- vuku bulur. O zaman tokalkatn (boynuzsuz hayvana tokal derler) adn alan gen

TRK ALES 23

kadn, ok fena bir vaziyete der; elbette ki erkek onu daha fazla sever, fakat Kazak detine gre ancak kendisini ev hanm sayan yal kadn (kaynana olmal), ondan intikamn alr; gen kadna bir hizmetiden daha fena muamele eder ve vcuta da ar iler gdrr. Muhtelif yerlerde yurtlar bulunan zengin Kazak'lar, bazan ayr ayr yerlerde kadnlar tutar ve bylece ayr aileler bulundururlar; yln muayyen ksmlarn buralarda geirirler." Kerkk Trk'lerinde, byle kadna kar daha ok efkat gsterilir. Hele birka ocuu olursa, sevgisi, itibar ok yksek olur. "Ua (ocuu) olan eve eytan girmez; ua, evin gldr." denir. ocuu olmayan kimseye, "Ocak Kr" ad verilir. "Erkek ancak ocann kr olmamas iin", yani zrriyetinin idamesi iin, dourmayan einin zerine ikinci bir kadn alabilir. ou kere ikinci ein grcln ilk kars yapar. kinci kadn ilkinin "GUNUS" olur, fakat birinci kadnn itibar daha oktur. zlmesin diye ailece zerine titrenir." Trkiye'de ikinci kadna "Kuma" denir. Elli yl nce bu usul medeni kanunla ortadan kaldrlm olmasna ramen, daha ok kylk yerlerde, tek tk de olsa, iki kadn alnd grlmektedir. Bunun esas sebebi, Orta Asya Trklerinde, Kerkk Trklerinde olduu gibi, ocuk meselesidir. Bunun dnda, btn kyler, kasabalar, Trkmen oymaklar, Yrkler, hep tek kadn alrlar. Yeniosmanh Yrkleri, bunu veciz bir ekilde yle dile getirirler: "ki kadn kocas, eytanlarn hocas; bir kan, bir koca, helva yer her gece." Yukardaki aklamalarmz, en az iki bin yldan beri Trklerin, tek kadnla evlendiklerini gsterir sanrz.

24 MEHMET ERZ

Daha fazla delil bulmaya, kitapmzn hacmi msait deildir. Bu blm tamamlamak iin, Trk kadnnn cemiyet iinde bulunuunu aklayalm. in kaynaklan, Trklerin kadn erkek, oluk ocuk bir arada altklarn, birlikte toylara, dnlere, yaslara katldklarn anlatr. Buna dair ipularn, Orhun Abideleri'nde de bulmak kabildir. Dede Korkut destanlarnda, hanlarla hatunlarn lenlere, yamaltoylara, dier toplantlara birlikte katld anlatlr. Ondokuzuncu yzylda, Trk lkelerini gezen mehur Arap gezgini bn Fazlan, til Blgesine (Krm'la Kazan arasndaki yer) de uramtr. Burada til Bulgar'lar yayordu. Bunlar Balkanlara inen soydalar gibi Hristiyan olmam, benliklerini kaybetmemi, Trklklerini unutmamlard. 12 Mays 1922'deProtoBulgar Hannn sarayna varan bn Fazlan, orada yaplan trenle ve Trk detleri, treleri ile ilgili aadaki dolgun bilgiyi veriyor. Halifeden getirdii mektubu, han, hatun ve mahiyeti, ayakta dinlemilerdir. Sonra, "bu mektubun okunmas tamamlannca, adamlar hkmdarn zerine ok miktarda gm para satlar. Bundan sonra, ona ve karsna getirdiimiz tr, elbise, inci gibi kymetli hediyeleri kardm. Bunlar birer birer ona ve karsna takdim ediyordum. Nihayet, bu ii bitirince halkn huzurunda, hkmdarn karsna hilt giydirdim. Hatun hkmdarn yannda oturuyordu. Bu onlarn detidir. Hatuna hilt giydirince, kadnlar onun zerine gm paralar satlar. Biz de adrlarmza dndk." Bu anlatlanlardan, hatunla Han'n, devlet ilerini birlikte yrttklerini, hatunun, kocas olan hkmdarn yannda oturduunu, kadnlarn her yerde erkeklerle birlikte bulunduunu, ka-g olmadn, yzlerinin ak

TRK ALES 25

olduunu ve mhim trenlerde, para serpme (sa) geleneinin bulunduunu reniyoruz. Gerekten Trklerin dnlerinde, eitli trenlerinde byle para serpilir. Halen kullandmz "Dars bamza" deyimi bunu anlatr. Anadolu'da ve Rumeli'de, gelin alnrken, olan evine girerken, bann zerinden buday ve dar ile kark maden kk paralar serpilir. Herkes bunu kapmaya alr; nk bu paralarn uurlu olduuna inanlr. Ayn tre, Orta Asya Trkleri arasnda da yaar. Osmanl Saraynda da bu usul grmekteyiz. Macar bilgini Vamberi'nin (lm. 1913) yazdna gre, Timur, uzun bir seferden dnnde, Semerkand ehrinin dnda karlar, kzlar, kz torunlar tarafndan karlanm ve bann zerine kymetli paralar, mcevherler serpilmiti. bn Fazlan'n bahsettii hkmdarn bir tek kars vardr. Fakat ondan tam drt yz yl sonra, Trk illerini gezen dier bir Arap seyyah, birka karl Trk hakanlar, hanlar grmtr. Byle olduu halde, kadnn cemiyet iinde saygl bir yeri bulunduunu, bu gezginin gezi notlarndan anlyoruz. Bu mehur Arap seyyahnn ad, bn Battuda'dr. (14. asrn 2. eyrei) imdi onun kitabndan uzun paralar alarak, Trk kadnnn durumunu yakndan grelim. Orhan Gazi zamannda bir yelkenli gemi ile Alanya'ya karak, btn Anadolu'yu dolaan ve sonra Sinop'tan Azak'a oradan Krm'a Altnordu Saray'na giden bu gezgin corafyac, unlar yazyor: "Bu lkede grdm ve beni epeyce artan tutumlardan biri de, buradaki erkeklerin kadnlarna gsterdikleri ar saygdr. Bu memlekette kadnlar erkeklerden daha stn saylrlar. Geri beylerin kadnlarn

26 MEHMET ERZ

ilk defa Krm'dan ayrlrken grmtm. Saltuya Beyi'nin eini batan aa mavi ar kumalarla kapl, pencere ve kaplar ak bulunan kendi arabasna bindii srada seyretmitim. Yannda nefis elbiseler giymi fevkalade gzel drt criye vard. Arkasndan gelen btn arabalarda da cariyeler bulunmakta idi. Beyin konana yaklanca arabadan inmiti. Onunla birlikte en aa otuz criye de inerek hatunun eteklerini tutmulard. Kadn elbiselerinin eteklerinde ilikler vard. Hatun bylece azametle ilerlerken Bein huzuruna geldii zaman, Be, hemen yerinden kalkp onu karlam ve yanna oturtmutu. Cariyeler ise hatunun evresini alp ayakta duruyorlard. Az sonra getirilen Kmz tulumlarndan bir kadeh doldurup iki dizi zerinde kerek eliyle be'e sunmu, Be onu itikten sonra yine ayn tertiple bir kadeh ikiyi de kayn biraderine takdim eylemiti. En sonra ise bizzat bir kadeh ikiyi eliyle Hatuna sunmutu. Sofra hazrlannca yemeklerini bir arada yediler. Be, eine bir kat elbise takdim ettikten sonradr ki, Hatun huzurdan kmaya frsat bulmu oldu. Belerin hatunlara gsterdikleri ilgi byledir." Esnaf ve satclar iin de ayn eyleri sylerler. Bunlar sadece krk giyerken, kadnlarna gzel elbiseler giydirirler. O yzden, karlarnn yannda, giyim bakmndan hizmeti gibi kaldklar belirtilir. bn Battuta, Altnordu Hanlndaki detlerden, trenlerden de, renkli slbu ile manzaralar izerek bahseder. Hkmdan, Mehemmed zbek Han'dr. Buradaki "trenlerden biri, Cuma gnleri, namazdan sonra, sultann altn kubbede oturmasdr. Buras nefis bir ekilde tanzim edilmi, altn varaplarla kapl, ahap bir taht olup, tahtn direkleri halis gmten yapld gibi, stunlarn balklar da mcevherlerle donatlmtr. Sultan bu t-

TRK ALES 27

renler srasnda, anlan tahta oturunca, yannda Taytulu Hatun yer alr. Onun te tarafnda ise Kepeg Hatun, sol tarafnda da srasyla Bjellon Hatun ile Ordaca Hatun otururlar. Tahtn sa alt kenarnda hkmdarn olu Tien Be, solunda ise teki olu Can Be ayakta beklerler. n tarafta Sultann kz t Kcek oturur idi. Bunlardan biri ieriye girdii zaman Sultan ayaa kalkarak onu karlar, elinden tutar ve tahta kadar gtrp yerine oturturdu. Ancak Taytulu Hatun gelince kadnlarn ba olduu iin Sultan bu kadn kkn kapsndan karlayp elinden tutarak ieriye getirir ve tahtn bulunduu yere kadar ylece gtrerek yerine oturtur, ondan sonra da kendisi makamna geip otururdu. Kadnlarn hibiri kamadklar iin bu tren halkn gz nnde yaplmakta idi. Trenin bundan sonraki blmnde ileri gelen emirler ve ordu erkn ieriye girerler ve tahtn her iki yanna konmu bulunan iskemlelere otururlard." bn Battuta, Han'n hatunlarn ayr ayr ziyaret etmi ve onlarn yaaylar ve misafire kar davranlarn gzel bir ekilde anlatmtr. Ksaca bunlara gz atalm: "Sultanla grtmzn ertesi, anlan hatunun (Byk Hatun) yanma girdim. ocuk yapma zamanlar gemi on kadar kadn hizmetkr arasnda oturuyor, nnde elli kadar Kzlar denilen criye bulunuyordu ki, hepsi altn ve gm tabaklara konmu kirazlar ayklyorlard. Hatun da yanndaki altn sini ,iinde bunlar ayklamakla meguld. Kendisini selmladk. Yol arkadalarm arasnda gzel bir sesle ve iyi usulle Msrllar gibi Kur'an okuyan bir hafz vard. Bir sre onun okuduu Kur'an dinledi ve daha sonra emir vererek zarif ve aa kadehlerle, kmz ikram ettirdi. Bana ise kadehi kendi eli ile verdi. Bu hareket onlara gre ikramlarn en by saylmaktadr."

28 MEHMET ERZ

Kadmefendi'den (Birinci Harun'dan) sonra ikinci hatunu ziyaretini yle anlatr: "Hatunu, kadn efendiyi ziyaretimizin ertesi, gn grmeye gittik. Huzuruna girdiimiz vakit bir dek zerine oturmu Kur'an okuyordu. Yannda yal kadnlardan on, kzlardan da gergef ileyen yirmi kadar criye vard. Kendisini selmladmzda bize pek klfetli ekilde cevap verdi. Hafzmzn okuduu Kur'an da pek beendi ve kmz getirilmesini emretti. O da kadnefendi gibi kadehi bana kendi eli ile sundu. kileri aldktan sonra onun huzurundan ayrldk." Drdnc hatunu ziyaretini de yle anlatr: "bu kadn, Sultann eleri arasnda en erdemli, en ltufkr ve en efkatli olandr.... huzuruna girdiimiz vakit ise, yksek yaratln, kerem dolu gnln bir kere daha grdk ki, bundan fazlas da olamazd. Bize yemek getirtti, huzurunda yedik, kmz kartt, arkadalarmz itiler. Yukardaki geni aklamalar, Trk kadnnn cemiyet iindeki yerini, itima mevkiini (sosyal statsn) pek gzel gstermektedir. imdi bir de bu konuda Radloff un sylediklerine bakalm: "Altay'llarda kadn ve erkek arasnda konuma ve grme tamamyla serbesttir, gen erkekler kz ve kadnlarla konuurken, kadn hibir zaman yzn rtmeyi dnmez. Bu esnada terbiyesizlik saylabilecek hibir aka veya taklmaya rastlamadm. Gerek erkek ve gerek kadnlar, birbirinin nnde vcutlarnn bir ksmn gstermekten utanmazlar." Kadnlarn, gerektiinde yabanclar yannda bile ocuklarn emzirdiklerini syleyen, Radloff, kzlarn ise, vcutlarn, gslerini gstermelerinin ayp ve treye aykr olduunu belirtir. Kazak kadnlar iin ise unlar sylyor: "kadnlar bayram ziyafetlerine ve birok toplantya katlrlar. Bu lenlerde, kadnlar iin husus

TRK ALES 29

adrlar kurulur. Komu aul'larn kadnlar sk sk birbirlerini ziyaret ederler, sk sk ancak kadnlarn itirak ettii ziyafetler de tertip edilir." Bu aklamay yaptktan sonra, btn Trk gebelerinde kadnn yeri hakknda u kanaate varyor: "gebe bir halkn erkek ve kadnlar arasnda, yerleik Mslmanlarda grdmz ayrlk pek tabiidir ki, bahis konusu olamaz. Kzlar da kadnlar da pee kullanmaz; onlar her toplantya itirak eder, her oyuna katlr ve erkeklerle koro halinde veya yar ederek ark sylerler. Konuma esnasnda erkek ve kadnlar karlkl akac szler atrlar. Kazak kadnlarnn erkeklerle olan mnasebeti, Rus kadn ve kzlarndan daha serbesttir." Bu ifadeler hi bir yorumu gerektirmeyecek kadar aktr. Gayet serbest, rahat ve tabi olan Trk kadn, o derecede de iffetli, namuslu ve erkeine baldr. Bunlar da, Trkiye Trklerinin kadn stats ile ilgili tutumlarn belirten bir ka sz syledikten sonra, gene ayn usulle, vesikalara dayanarak gstereceiz. Radloff un Kazak kadnlarn Kalmk kadnlarndan ok daha serbest olduunu belirtisini belirterek, dier bahse geelim. Burada unu da hemen belirtelim ki, Trkiye'deki Yrkler ve Trkmenlerde de ayn aile yapsn, ayn kadm statsn grebiliriz. Trk kadnlar tarih boyunca gayet serbest olduklar halde, son derece iffetli, namuslu, erdemli, aile ocana, kocasna ve ocuklarna o derecede bal idiler ve yle olagelmilerdir. Bunlardan bir ikisini grelim. bn Fazlan, Ouzlardan bahsederken, onlarn ahlk hakknda unlar syler: "zina diye bir ey bilmezler. Byle bir su ileyen birini ortaya karrlarsa onu iki

30 MEHMET ERZ

paraya blerler." Ptenekler, Bakurtlar, Hazar'lar iin de hemen hemen ayn eyleri belirttikten sonra Proto Bulgarlar'da da zinann su olduunu syler. Der ki: kadnlar ve erkekler... birbirlerinden kamazlar. Bununla beraber, herhangi bir ekilde zina etmezler. Zina onlara gre en byk sulardandr. lerinden biri zina ederse, kim olursa olsun, drt kazk akp zina edenin el ve ayaklarn bunlara balarlar. Sonra onu boynundan uyluklarna kadar balta ile yararak iki paraya ayrrlar. Kadna da ayn cezay tatbik ederler." bn Battuta, Mervez, 12. Asrn 1. eyrei Eb Dlef 10 asrn 2. eyrei de buna benzer bilgiler verirler. Radloff da eitli Trk urular iin ayn ifadeleri kullandktan sonra, Altayllar iin u bilgileri verir: "Altay'llarda evlilik ve aile hayat ok mkemmeldir. Evlilik sadakatine aykm hareketler son derece enderdir ve ar bir ekilde cezalandrlr." Trkiye Trklerinin aile ahlknda da ayn tre hkm srmtr. Yal Yrklerden dinlediimize gre, eskiden zina yapan kadnlar am aacna balayp yakarlarm. Toroslar'da ve zmir, Aydn kylerinde dinlediimiz ihtiyarlar, bunun ok seyrek olduunu, mrlerinde bir kere byle sua rastlamadklarn sylemilerdi. Trkmenlerde de aile hayat ayn treye tabidir. Tek kadnla evlenilir ve aile sadakati vardr. Bunu "beline, diline; zne, gzne, szne" sadk ol prensibi ile izah ederler. Zina ve boanma, hrszlk byk sutur ve ar cezaya urar. Vaktiyle bu suun cezas, yazsz hukuka, rf-det hukukuna (tre'ye) verilirdi. Yukarda verdiimiz kaytlarda, hrszln da zina gibi lmle cezalandrld kaydediliyor.

TRK ALES 31

3- Trk Ailesinin Yapsnda Sop (Sib, Klan) Devri zleri Klan topluluunda, totem inannn bir sonucu olarak, "dardan evlenme" (exogamie) detinin var olduunu belirtmitik. Trk'lerin kln' "sop" veya "sib" idi. Bu yapnn izleri bir ok Trk uruunda son zamanlara kadar devam etmitir ve hatt etmektedir. Ouz Trklerinin bu deti ok eskiden terk ettikleri anlalyor. Geri Dede Korkut Destanlarnda, Ouz yiitlerinin baka boy ve oymaklardan kz aramaya, kz grmeye gittikleri anlatlrsa da, Trkiye'ye gelmezden nce ve geldikten sonra Ouz oba halk arasnda, sop iinden evlendikleri bilinmektedir. ecere-i Terakime'de Ouz Han'n amca kzlar ile evlendii anlatlr. Yrkler, Trkmenler, ky ve kasaba halk amca kz, day, hala kz, teyze kz ile evlenebilmektedir. Sadece "kaln" deme ve kz karma geleneinde bu ekzogami usulnn kalntlar g-rlr. Klan devrinde evlenme, kz karma ve yama etmek yoluyla olmutur. Abdlkadir nan'in dediine gre, Yakut'larda ve Altay Trkleri arasnda son zamanlara kadar, kz karma ile kurulmayan evliliklere "meru evlilik" gz ile baklmamtr. "Yakut'larda evlenmeye karar veren delikanl, kendi soyuna mensup btn genleri toplar ve byklerin huzurunda kam yini yaptrrd. Akna gidecek atlarn baland kzaklarn dibine tulumlarla kmz konulur ve kam da bu kmzlar atlarn koruyucusu olan tq (idq) ruhuna sa ederdi. Altay Trkleri arasnda bugn de erkek ve kz taraflar kendi aralarnda szletikleri halde, delikanl kendi soyundan olan yiitlerle beraber giderek kz karr. "Gene ayn kymetli aratrcnn belirttii gibi, kz karma, ihtilaf ve kavgalara yol atndan, bu ii bar yolula halletme, itima bir zaruret olmutur. Yakut dnlerini ok iyi

32 MEHMET ERZ

incelemi olan Seroevskiy, "Yakut dn, bir bar merasimini andrmaktadr" diyor. Btn Trk dnleri iin ayn eyi syleyebiliriz. nk Trk dnlerinde, sembolik sava unsuru ile, gerek bar unsuru yan yana grlr.Trkiye'de ky ve kasabalardaki, hatt byk ehirlerdeki dnlerde, gelin alnrken yol kesilip, bahi alma usul, buradan kalmadr. Altay Trkleri arasnda kz istemeye gidenler, "dokuz nesil nce aramzda sava vard; imdi biz bar yapmaya geldik diye sze balarlar ve bylece "bar" ifade etmi olurlar. Yakut'larda kzn babasna kaln'in tamam denince, kz taraf, gvey ailesine bir ziyafet vermek zorunda idi. Buna, "Yara Kazan" (Bar Kazan) denir. Ouz Trklerinin, ekzogami, (dardan evlenme) usulnde, dier Trk topluluklarndan ayrldn belirtmitik. Gerekten Ouzlar, ierden evlenebilirken, dier Trk kavimleri hl dardan evlenme tresine uymaktadrlar. Buna en ok uyanlar Kazak'lar ve Bakurt'lardr. Altay'llar, Yakut'lar, Uygur'lar ve dier Trkler de dardan evlenirler. Dal Bakurtlar, 19. Yzyln balarnda bile bu yasaa aykr hareket edenleri ldrrlermi. Bu yasak, krk gbee kadar kabiliyordu. Fakat Kazaklarda yedinci gbekten, Krgz'larda beinci gbekten kz almaya msaade vardr. Krgz ve Bakurtlarda, "kaln" karl kullanlan "syek atma" terimi, dardan evlenmeyi ifade eder. "Syek", "kemik", demektir. Yakut lehesindeki "sulu" kelimesi ve dier Trk lehelerindeki "yulug" kelimesi, kz karan soyun, boyun, cezadan kurtulmas iin verilen mal olup, tam karl "diyet, kurtulu akesi, fdye-i necat'tr".

TRK ALES 33

Dardan evlenme geleneine bal Trk boylarnda, dn trklerine, yad ellere gitmenin acs ve elemi sinmitir. "Bakurt kzlar dnn son gn, yani kzn gvey kyne gidecei gn, matem gnne evirirler. llere at syler gibi gayet yank ahenkle krk-elli kz bir azdan trk syler ki buna sindev derler." Yukardaki bilgiyi veren Abdlkadir nan, bu trklerden birini Trkiye Trkesi ile yle naklediyor: pek kuak, kunduz brk sen almsn atam ay! Atl ala ksraa sen satmsn atam ay! pek araf, tilki krk sen almsn anam ay! Atl ala inee sen satmsn anam ay! Gm eer, gk aygr sen almsn aam ay! Gelen 'yav' gitmez miydi sen satmsn aam ay! Trkiye Trk dnlerinde, ekzogami geleneinin dier birok izleri vardr ki, burada anlatmaya imkn gremiyoruz. Anadolu'daki "bac" terimi de buradan kalm olabilir. Radloff'un anlattna gre, Altay'hlar ve Telet'ler buna karlk olmak zere, "Sktng Karandaj" (Sk'n kardei) szn kullanrlar. "Sk", "kemik" demektir. Bunlar birbirleri ile evlenemezler. III- Trk Ailesinin Nitelikleri (Vasflar) a) Misafir Sevgisi Trklerin misafirlerine kar gsterdikleri sayg ve ihtimam dillere destandr. Btn kaynaklar bunu belirtir. Biz bunlarn iinde sadece, bn Battuta'nn sylediklerini vermekle yetineceiz. bn Battuta diyor ki: "burada kadnlar erkeklerden kamazlar ve yola kacamz zaman akraba, ya da hane halkndanmca-

34 MEHMET ERZ

sna bizimle vedalarlar, bu ayrlktan dolay zntlerini, gz yalar dkerek belirtirlerdi." Bu szlerin doru olduuna biz de inanyoruz. Yrklerin bu hallerini biz de yakndan grdk. Ayn gezgin, btn Anadolu'da, Krm'da ayn misafir sevgisi ile karlanmt. Kendisini paylaamayp, kur'a ekmek suretiyle ihtilaf halledenler olmutu. Altnordu Hannn hatunlar da, onu ok iyi arlamlard. Hele nc hatun, kendilerini unutmamasn, ihtiyac olduu zaman kendilerini dnmesini rica etmi, yolluk vermi, at ve dier hediyelerle onu uurlamt. b) Terbiyede Tabilik Orta Asya'nn ve Trkiye'nin gebe Trk oymaklarnda ve kylk yerlerinde, aile ocanda verilen terbiye, hibir yapmackla dayanmaz. Cinsiyet konulannda gayet serbest konumalar geer. Hayvanlarn cinsi hayatn kk yatan beri yakndan gren ocukta, byk bir tabilik belirir. Radloff, Kazak'larn en kapal cins konular rahata konutuklarn anlatr. Biz de Yrklerde ayn tabilii grdk. oluk ocuk her konuyu birlikte, rahata grebiliyordu. Byle bir terbiye, lubalie, srnakla yol amamakta, aksine iyi neticeler vermektedir. Cidd, kiilikli ahsiyetli, mesuliyetini bilen kuaklar yetimektedir. Trk geleneinin hkm srd yerlerde, aile ve soysop, oymak ve boy iinde, yallara, byklere sayg gsterilir. Anadolu'da, ihtiyarlara "Koca" denir. Yrklerde bu kelime, byk saygnn ifadesidir. Orta Asya Trkleri bunu, "Aksakal" eklinde sylerler. Sovyet idarecilerinin sosyalist tecrbesi, Orta Asya Trkleri ara-

TRK ALES 35

snda iflsa mahkum olunca, kolhoz ad verilen kollektif iftliklerde ileri yrtmek, gen kuaklan disiplin altna alabilmek iin Ruslar, aksakal'lann hl devam etmekte olan otoritesine snmak zorunda kaldlar. Trk aile ahlk, bu tabiliin yannda, yardmlama, dayanma eklinde de belirir. Aileler, soylar, boylar, ac ve tatl gnlerinde birbirinin yanndadrlar. lenler, toylar, yas tutmalar bunun rneidir. Bugn baz Trkmenlerde, "l" ad altnda yaayanve pien yemekten komulara gndermeyi emreden gelenek, bu eski ahlkn devamdr. Trk ailesi efkatlidir de: Bye sayg yannda, dkne, fakire, kimsesize, garibe, yolcuya, misafire byk yardm ve ilgi gsterir. c) Tabiat Sevgisi Trk ailesinde tabiata sevgi byktr. Gebelerin yaylalara, klalara, gzlelere devaml gleri, bu sevginin iaretidir. Bu, sadece hayvancln ve iklim artlarnn zorlamasndan deil, tabiata olan sevgidendir. Yaylalarn temiz havas, mis gibi ieklerinin kokusu, buz gibi sular onlarn gnln alar. Yazn yaylaya kann kannn deiip, kt kann gideceine, sulu kann atlp, yerine kat kann, temiz kann geleceine inanrlar ki, bugnn tbbnda da, en az 21 gn kalmak artyla, kandaki alyuvarlarda byk deime olaca kabul edildii sylenmektedir. Bu tabiat sevgisinin devam, yerleik kasaba ve ehirlerimizde grlmektedir. Anadolu'da Gney'de, Bat'da, Karadeniz'de, Dou'da, btn Trkiye'de ya-

36 MEHMET ERZ

zm balara, bahelere, yaylalara glr, gidilir. stanbul'daki yazlk deti, sayfiye usul buradan kalmadr. IV- Bugnk Trk Ailesinin Meseleleri Hakknda Birka Sz a) Sosyal Yapdaki ve Kltrdeki Deimeler ehirlerin bymesi, sanayi merkezlerinin meydana gelmesi, kylerden ehirlere byk gler olmas ile meydana gelen sosyal yapdaki deiiklikler, aile yapsn da hzla deitirmekte, bununla atba olarak kltr deiiklikleri de meydana gelmektedir. te yandan, kltr deimeleri de aile ve cemiyet yaps zerinde derin izler brakan tesirler icra etmektedir. ehirlere ylma, gecekondularn hzla artmasna yol aarken, bu durum, eitli meseleler yannda, aile problemleri de yaratmtr. Gecekondu blgelerinde oturanlarn, "yolsulluk kltr" iinde olduklar iddiasn kabul ermekle beraber, burada bir kltr deiimine ahit olmaktayz. Gelenek ve grenein salam esaslarndan kopup gelerek, bir baboluk iine denlerin, kararszlk ve aknlk iinde olacaklar muhakkaktr. Mill kltrn buralara el uzatp, fert ve aileyi alkant ve sallantdan kurtarmas beklenir. ok ibretli bir misaldir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ne misafir profesr olarak gelen, Amerikal bir sosyal antropolog, gecekondu blgelerinde saha aratrmalar yaparken, bir gecekondu civarnda, son derece k ve gzel bir hanma rastgelmi ve bunu ili taraflarndan buralara hizmeti aramaya gelen bir hanm olduunu dnm. amurlu yerlere sokmamak iin arabasn ileride bir yere park etmi olabileceine hkmetmi. Neticede anlam ki, bu

TRK ALES 37

hanm bu gecekondularda oturmaktadr. Bu tezatn ancak az gelimi lkelere has birey olduu sonucuna varm. Bir yabancnn verdii bu hkm gururumuzu krmakta ise de, ac gerei biraz yumuatarak kabul etmek zorundayz. Byk ehirlerde aile byk bir sarsnt iindedir. Kydeki evrenin kontrol edici basksndan kurtulmu, zenilen, gpta edilen, taklit edilmeye allan bir evreye gelinmitir. Radyo, televizyon, gazete, dergi, sinema, tiyatro gibi tesirli vastalarn yayd ve sosyal temaslarla yakndan izlenebilen moda cereyanlar, onu da ister istemez sarsmaktadr. Boazndan kesme, evinde perian bir hayat yaama bahasna, buna ayak uydurmak zorundadr. ktisatlarn ve sosyologlarn, "gstermelik tketim", "gsteri harcamalar" dedikleri davranlar, aile ve ahslar arasnda bir gsteri yarma yol amaktadr. Bunu karlayamayan aile bakanlar, karsnn ve ocuklarnn serzeni ve sitemlerine uramaktadr. Bu yzden boanmalar olmakta, birok aile reisi, skntlara dmektedir. Bu hal, gelien, byyen ehirlerin ailelerinin byk ksmlarnn kar karya bulunduu meseleler olmaktadr. Sosyal ve kltrel sebeplerin, aile yapsna zarar verdiini syledik. Bunun bir belirtisi, boanmalardr. Trkiye'de ehirleme ve sanayileme ve sosyal-kltrel deimelerle birlikte, boanma rakamlarnda bir ykseli gryoruz. Gerekten, 1935'te 2.257 boanma vakas tesbit edilmiken, 1955'te bu rakam, 10.455'e ulamtr. 1935'te evli nfus, 6.466.000'dir; 1955'te ise 10.213.000'dir. Evlenmeler, daha ok ehir nfusunu gstermekle beraber, boanmalar, btn lke nfusuna aittir. yle olsa bile, evlenme ve boanmalarn seyri hakknda bir fikir edinebiliyoruz. Buna gre, 20 ylda evli nfusta, %57.9'luk bir art olmutur; evlenmelerde %

38 MEHMET ERZ

207 nisbetinde bir artma vardr. Buna karlk, boanmalarda %343'lk bir ykseli olmutur. 1958'de 1.012 boanma vak'as ile zmir bata gelmektedir. Onu, srasyla stanbul, Ankara ve Bursa izlemektedir. Boanma sebepleri arasnda geimsizlik bata geliyor. kinci sebep, zinadr. Erkein zinasna ait, 1938'de 202,1958'de 501 vak'a tesbit edilmitir. Kadn zinas ise, 1938'de 2016 iken, 1958'de 7.870'e ulamtr. Byk kitlelerin Avrupa'ya gidii ile ve aile sadakatini ve kadn iffetini hafife alan ve onu ykmaya alan cereyanlarn tesiri ile, iinde bulunduumuz bu son yirmi ylda, rakamlar mit krc seviyeye ulam olabilir. Biz bunlar tesbit frsatn bulamadk. Fakat, yukardaki rakamlarn gsterdii temayle ve son yllarda Trkiye'deki gelimelere baknca, pek iyimser olmaya imkn gremiyoruz. Hem kadnn, hem erkein i g peinde komas, ocuk terbiyesini aksatmtr. Akamdan akama glkle bir araya gelebilen aile yeleri ailenin manev ve itima havasn pek az paylaabilmektedirler. Kylerin, tabiatn kucandaki evleri, bereketi, yerine, gecekondular veya apartman daireleri ve kt kanaat bir hayat gemi. Misafir severlik, komuluk, yardmlama azalmtr.* Eski stanbul'da, mahallenin gizli eli,
* Aydn ili ky ve kasabalarnda, son yllara kadar devam eden ve belki imdi de yaamakta olan bir gelenek vard: ora halk, Tanndan dilekte bulunur ve dilekleri olursa "Dede-A" yapacaklarna dair adakta bulunurlard. Dilek yerine gelince, bir horoz veya koyun keserek, byk bir kazan iinde, bulgur pilv ile piirirler, buna DedeA denirdi. Mahallenin btn ocuklar arlrd. ocuklar, evlerinden birer tahta kak getirerek, sinilerdeki, tepsilerdeki etli bulgur pilvna kak alar ve sonunda, "amin" kelimesinden ibaret dualarn ederek, sevin iinde dalrlard. Aileler aras ne gzel dayanma...

TRK ALES 39

mahalledeki yoksul ailelerin imdadna koar, k gelmeden onlarn btn ihtiyacn karlam. Bugn bu dayanma kaybolmutur. Kurban kesmenin ve tek tk zekt yardmnn tesinde, yoksul ailelerin elinden tutan yoktur. Bu durum yoksullar kskanla, ksknle, karamsarla itmekte ve ideolojilere, ykc tesirlere maruz brakmaktadr. Ky ve kasabalanmzdaki dayanma ve yardm gelenekleri, burada sayamyacamz kadar oktu ve bugn hal varln korumaktadr. Kk ehirlerde, kasabalarda ve kylerde aile yapsnn daha salam olduunu bu ksa aklamalar gsterir sanrz. b) Ekonomik artlar Ana, baba ve ocuklardan ibaret olan ve "yuva tipi" veya "ekirdek aile" dediimiz bugnn Trk ailesi, ocuk saysnn azaltlmas ynnde eitli basklara maruz braklmaktadr. Bu sakat gr, Trkiye'nin kalknmas iin nfus artn bir engel olarak gstermektedir. Halbuki, gl ekonomiler, kuvvetli sanayiler ve salam devletler, byk ve salkl nfuslar sayesinde var olmulardr. alkan, bilgili, salam, kalknma evk ve azmi ile dolu insan kitlesi, kalknma mucizesini yaratacak ana unsurdur. Tabi kaynaklar ve sermayeyi harekete geirecek olan insandr. Tarih, sosyal artlardan gelen ve bugn byk bir hzla krmakta bulunduumuz ekonomik imknszlklarmz, nfusumuzu azaltmakla deil, arttrmakla yeneceiz. Yeter ki, bilgili, alkan, vatansever nesiller yetitirelim. Burada aileye den i byktr. ocuk saysn azaltmyacak, oaltacaktr; byk bir alkanlk ile, onlara imknlar temin edecektir. Evinin nndeki geni avluya sebze ekmiyen, meyva fidan dikmeyen, tavuk ve inek beslemiyen kyller biliyoruz. Kylerde, nahiyelerde, hatta kasabalarda

40 MEHMET ERZ

bu yaplrsa, ailelerin imknlar olduka artacak, protein imknlar geliecektir. Akll, hamleci bir plnlama ile, iktisad gcmz arttrlacaktr. Zaten Trkiye bu yola girmi durumdadr. Vaktile Japon ailesinin yapt gibi, Trk ailesi de kemerleri skar, tutumlu olur, tasarrufa giderse, lke iin byk kaynaklar, yatnm fonlar doar. Moda deitike atlan ayakkablar, izmeler, elbiseler, mantolar, krkler, apkalar, byk servet israfdr. Atalarmz gibi sadece din bayramlarda giyinir olmasak bile, bu derece lzumsuz ve gsterii harcama, aileyi ve lke ekonomisini ykc olur. Taklit, yar iine girmiyen, ahsiyetini koruyabilen ailelerin, bu gidii bir dereceye kadar durdurucu olmalar beklenir. Arlaan iktisad artlarn altnda ezilmekte olan Trk ailesi, israf harcamalardan kendisini koruyarak, durumunu dzeltirken, kendisine ve mill ekonomiye de hizmet etmi olur. srail'de apartmanlarn aydnlk boluklarnda tavuk beslendiini, oraya gidip grenlerimiz ibretle anlatyor. Bizde bu, anlamazlk konusu olduu gibi, aa, kk drc bir i saylr. Bilhassa ehirde oturan aile iin bu ne imkndr. Bilginin ve almann, yenemiyecei glk yoktur. Yoksul isek, bilgisizliimizden, tembelliimizden yoksuluz. SON SZ Le Play, salam aile yapsna sahip olan topluluklarn, oturakl cemiyetler olduunu syler. Byle cemiyetleri ykmak kolay deildir. nk temel salamdr. Aile, frtnal sosyal ve kltrel deimelere kar dayankl olduu takdirde, cemiyet byk sarsntlara ura-

TRK ALES 41

maz. Trk ailesi bu nitelikleri tamaktadr. Yaps olduka deimekle beraber, maya ayndr. Dnyay sarsan ideolojik salgnlar, Trk ailesi iine girip, onu paralamak durumuna gelmeden, onun yapsn ve mayasn glendirmelidir. Havasn, mill kltr ile doldurduumuzda, yaps da salamlaacaktr. Bu mill ve din yoldan gelen mill kaynaktr. Doum, ocua ad koyma, snnet dn, evlenme, toy, dn trenleri ile mill olunduu gn, Trk ailesi daha salam olacaktr. Treye bal ailede kadn, erkeine saygy yitirmez; buna karlk erkek de karsn sever sayar. En pederan karakterli Trk uruu olan Kazak-Krgzlarda bile kadn beyler vard. Rahmetli Profesr Abdlkadir nan, kabile yelerinin dvalarn halleden Kazak-Krgz kadnlarm (Baybie'lerini) grmtr. 17. Yzyl zbeklerinde de ayn hal grlyordu. Szlerimizi, Aristo'nun aile hakkndaki u veciz cmlesi ile bitirelim: "eer fertler ailelerini sevmezlerse, hi kimseyi sevmeyeceklerdir."

42

KAYNAKA

CLLOV, Halk; "Trkiye'de Evlenme ve

Boanmalarn Seyri", ktisat Fakltesi Mecmuas, c. 21, 1959-1960, No. 1-4. EBERHARD, D. W. in'in imal Komular, Ankara 1942, (eviren; Nimet Ulutu). ERGN, Muharrem; Orhun bideleri, 1001 Temel Eser. ERGN, Muharrem; Dede Korkut Kitab, eitli basmlar. ERZ, Mehmet; ktisat Sosyolojisine Balang, stanbul 1973. FINDIKOLU, Z. Fahri; "Trk Aile Sosyolojisi", Hukuk Fakltesi Mecmuasndan ayn-basm, st. 1946. ZYA GKALP, Trk Medeniyeti Tarihi, (hazrlayanlar; smail Aka, Kzm Y. Kopraman), Kltr B. Yaynlan, stanbul 1976. (Ayn eserin iki cilt halinde yayn, stanbul 1974, hazrlayan Fikret aholu, Trk Kltr Yay.) GKYAY, O. Saik; Dedem Korkudun Kitab, Babakanlk Kltr Mstearl Yay., stanbul 1973, (aklamal, byk hacimli, ok dolgun eser). bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, stanbul 1971, (Hazrlayan; smet Parmakszolu).

TRK ALES 43

bn Fazlan Seyahatnamesi, (Hazrlayan; Ramazan een), stanbul 1975. NAN, Abdlkadir; Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968. KAGARLI MAHMUD, Divn Lgatit-Trk, Besim Atalay evirisi, Ankara 1943 (drt cilt). KO AY, H. Zbeyr; Trkiye Trk Dnleri zerine Mukayeseli Malzeme, Ankara 1944. ORTALAY, Hasan; Dou Trkistan Kazak Trkleri, zmir 1961. ORKUN, H. Namk; Eski Trk Yaztlar, stanbul 1938-41 (drt cilt). W. RADLOFF, Sibirya'dan, (ev.; Dr. A. Temir), stanbul 1954-57 (drt cilt). RASONY, L.; Tarihte Trklk, Trk Kltr Arat. Enst. Yay., Ankara 1971. YAKUBOLU, Enver; Irak Trkleri, stanbul 1976. ZMMERMAN, C. C; Yeni Sosyoloji Dersleri, (eviren: miran Kurtkan), stanbul 1964.

TRKLERDE ALE VE UNSURLARI (Balangtan XII. Yzyla Kadar) Ali Gler

I. Trklerde Aile ve Evlilik Tipleri "Ana, baba, ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan (aile biiminin gereine gre) meydana gelmi ekonomik ve toplumsal bir birlik1 olarak tanmlanan aile, toplumun nemli bir parasn oluturur. slmiyet ncesi Trk toplumunda ilk sosyal birlik 2 olan ve "ogu" (veya ugu) sz ile ifade edilen aile, sosyal bnyenin ekirdei durumunda idi. Bu sebeple,
1 B. Gke, "Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme", Aile Yazlar /.Ankara 1991, s. 207. 2 "Ou" sznde "aile" anlam yannda "kabile, boy, soy, akraba, nesil" gibi anlamlarda verilmitir. Bunlarn toplu bir deerlendirilmesi iin bkz. A. Doruk, "eitli Topluluklarda ve Eski Trklerde Aile", Aile Yazlar I, s. 297.

46

AL GLER

aile sisteminin esaslar siyas, sosyal hemen btn Trk kurulularna ve fertlerin davranlarna yansmtr. slmiyet ncesi Trk toplumundaki zel mlkiyette, zel hukukta, inanlar himayeye ynelik sosyal davranlarda, soy'a saygda, adalet, din hogr anlaylarnda ve btn bunlar gerekletirmek ve korumakla grevli olan devletin "baba" telkki edilmesinde Trk ailesinin (ana, baba, ocuklar ilikilerinde temellenen) prensiplerini grmek mmkndr. Esasen bu dnemde aile, devletin dayand iki temel sosyal birliktelikten birisi idi.3 Nitekim, Bahaeddin gel, "Trk devlet anlaynn kkleri daha ok aile ile aileden daha byk olan ky dzenlerinden geliyordu" eklinde ifade ettii bu oluumu, "aileden imparatorlua" eklinde sistemlemitir.4 Sosyologlar ve antropologlar, "evlilik biimleri" ve "yap evrimleri" bakmlarndan eitli aile tipolojileri gelitirmilerdir.5 slmiyet ncesi Trk ailesi ile ilgili olarak da ok fazla tipoloji tartmas yaplmtr. Avrupal sosyologlardan bir ksm Grenard'n "Trkistan'da Trk ailesi pederahdir" ifadesinde birlemilerdir. Bu gre karlk Ziya Gkalp, "hibir Trk ubesinde Trk ailesinin pederah bir ekilde olmadn", ileri 6 srmtr.
1 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, Ankara 1977, s. 202. B. gel, Trklerde Devlet Anlay, (13. Yzyl sonlarna kadar), Ankara 1982, s. XI, XIII. 5 Bunlar hakknda mesela bkz. B. Gke, a, g, m, s. 205-223; B. Gke, "Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likiler" Trk Aile Ansiklopedisi, (Bundan sonra TAA.) II., Ankara 1991, s. 508-516; A. Erdentu, "eitli Topluluklarda Aile Tipleri", Aile Yazlar 1, s. 321-358. 6 B. Gke, "Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likiler", s. 512.
4 3

TRK ALES 47

gel ise, Trklerde "ana ailesi" (maderahinin "en ufak izine bile rastlanmadn"7 sylemektedir. "Pederahi aile" ile "pederi aile" arasnda nemli farkllklar vardr. eitli topluluklarda grlen pederah aile, babann sultasna dayand halde; pederi aile, velayet esasnda baba hukukunun hakim olduu bir aile tipidir.8 Peder ailede baba sz sahibi olmakla birlikte, anann da aile ilerinde fikri alnmaktadr. Peder ailede miras ve akrabalk, iki tarafldr (agnatik ve kognatik); yani hem baba soyunu, hem ana soyunu takip eder.9 Gerekten de Trklerde ok gelimi bir "baba ailesi" vard. Evin ve devletin sahibi ve ba baba idi. Bunun iin Dede Korkut Kitab 'nda da evden sz alnca "atam anam evine dnsem" deniyor ve ev ile ocan sahibi baba ile ata daha nce anlyordu. Trkleri esaretten kurtaran ve kinci Gktrk Devleti'ni kuran lteri Kutlug Kaan da yle demektedir: "Trk Milleti yok olmasn diye Tanr tarafndan hatunu l Bilge Hatun ile birlikte tahta karlmtr".10
Trk Kltrnde Gelime alar,!. Bask, stanbul 1988, s. 237. Mesela Orta Asya'da Trklere komu olan Moollarda "ana ailesi" vard. Bununla ilgili olarak bkz. B. gel, a. g. e., s. 238 vd., . zgi, "Moollarda Evlenme deti' V/. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV,, Ankara 1982, s. 256-262. 8 . Kafesolu, a. g. e., s. 201. A. Donuk, a. g. m., s. 297. 9 M. Erz, "Trk Ailesi", Aile Yazlar I,s. 226. Ziya Gkalp, peder ailede babann ei ve ocuklar zerinde sadece "demokratik" bir hakk olduunu; pederah ailede ise babann e ve ocuklar zerinde sultaya dayanan bir hakk bulunduunu belirtmektedir. "Hlsa peder aile hrriyeti ve msavat bir ailedir." (Bkz. Trk Medeniyet Tarihi, Hazrlayanlar: . Aka, K. Y. Kopraman, stanbul 1976, s. 294) 10 B. gel, "Trk Ailesinde Kadn", Tercman Kadn Ansiklopedisi, L, stanbul 1984, s. 76.
7

48

AL GLER

Trke'deki aile ve akrabalkla ilgili kelime ve kavramlarn, evlilik sistemi ile ilgili gelenek ve trenin, miras hukukunun, nihayet kadnn aile ve sosyal hayattaki statsnn gsterdii zere, "kan akrabal esasnda" 11 yap bakmndan kuvvetli, gelimi bir "baba ailesi" (peder) biimde olan Trk ailesinin temeli "dardan evlenme", (exogamy)ye dayanyor.12 Byk Hun mparatorluu'nda, hakanlarn kz aldklar belirli boylar vard. Ayn gelenek Gktrkler'de Uygurlar'da ve Krgzlar'da da grlyor. Yenisey Kitabeleri'nden birindeki "yatta tnirime adrldm" (yad eldeki dnrmden ayrldm) ifadesi de gsteriyor ki, slmiyet ncesinde Trklerin dnrleri yad elden oluyordu. Dardan evlenme gelenei Dede Korkut Hikayeleri'nde de aka grlmektedir. Mesel, Ouz Beyi Oruz idi. Baybeyrek ile nianls Banu iek birbirini tanmyordu. Kazan Bey'in olu da "yad kz hellime destur versin" diye vasiyet ediyor; Deli Dumrul "yad kz 13 hellim var" diyordu. Birok Trk lehesinde yer alan "dnrc" ile ilgili kelimeler,14 "anne tarafndan akrabalk" ifade eden "tay" . Kafesolu, a. g. e., s. 200., B. gel, a. g. e., s. 237. "Grup D Evlenme"de denilen exogamy; kiiye ait olduu grubun iinden deil, dndan e seme imkan tanmaktadr. Dardan evlenme sistemi, insanlarn kendi aileleri ya da gruplar dndan evlenmelerini n grmekte, bir toplumun eitli gruplar arasndaki haberleme ve ibirlii imkanlarn artrmakta, sosyal kaynamay salamaktadr. (Bu konuda bkz. B. Gke, a. g. m., s. 510.) 13 A. nan, "Trk Dnlerinde Exogamie zleri", Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968, s. 341 vd. Ayrca bkz. B.gel, a. g. e., s. 237-238. Kafesolu, a. g. e., s. 201. 14 Mesel, Kazak ve Altay Trke'sinde "yav" (y), Yakutlar'da "tngn kr" , Ouzlar'da "yorug", grc veya
12 11

TRK ALES 49

sz15 ve "kaln" gibi messeseler de, dardan evlenme geleneini kuvvetli bir ekilde gstermektedir. Trklerde len kardein dul kalan zevcesi ile veya ocuksuz vey anne ile evlenme ekli (leviratus) mevcuttu. vey anne ile yaplan evlenmelerde oullar, kendilerinin doumundan sonra babas tarafndan alnan kadnlarla evlenebilirdi. Trklerde bu gelenein gayesi; dul kalan kadnlar himaye ve onlarn hayatn garanti altna almak ve aile mlknn paralanmasn nlemekti. 16 Levirat gelenei ayn zamanda "ailenin blnmezlii" anlaynn bir sonucu olarak da deerlendirilmektedir. len bir kardein ei ile ocuklarn sahipsiz kalarak, yoksulluk iinde yaamalarna izin verilmiyordu. Sahipsiz kalan ocuklarn balarn alp gitmesi de onlar iin byk bir kayp saylyordu.17 slmiyet ncesinde Trk ailesi yap bakmndan "geni aile" (veya byk aile) eklinde deil, "kk 18 aile" tipinde idi. Eski Trk ailesinin kk aile olduu baz tarih kayt ve mahedelerle belirlenmektedir. Mesel W. Eberhard, Tabga ailesinin byle olduunu tespit etmitir."19
dnrc anlamna gelmekteydi. Bkz. A. nan, a. g. m., s. 347. 15 B. gel, a. g. e., s. 249. Mesel, "day" (tay tagay) ve teyze (tayeze-si)"... 16 A.Donuk, a. g. m., s. 297-298, . Kafesolu, a. g. e., s. 201, S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 336-337. 17 B. gel, a. g. e., s. 244 vd. Levirat geleneinin uygulamasnda "dulun istei ve rzas" esast. (Bkz. B. gel, a. g. e., s. 257). 18 Bu tipler iin bkz. B. Gke, "Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme", s. 217 vd. 19 A. Donuk, B. gel, a. g. m., s. 298. Bu zellii ile Trk ailesi, aile reisinin, mlk gibi muamele gren aile fertleri zerinde

50

AL GLER

Eski Trklerde grlen dardan evlilik (exogamy) ve "kk aile" yaplanmas "tek ele evlilik"i (monogamy)de beraberinde getirmitir.20 Trklerde genellikle tek ele evlilik grlmektedir.21 Fakat, yaygn olmamakla birlikte "ok ele evlilik" (poligamy veya taaddd- zevct) de vard. Sadri Maksudi Arsal, "eski Trk dilinde ok zevcelilik halini ifade eden bir kelimenin bulunmamas, Trklerde, lisanlar yapld zaman ok kadn alma detinin mevcut olmadn gsterir"22 diyerek, bu gelenein sonradan olutuunu belirtmektedir. Bata Dede Korkut Hikayeleri olmak zere Ouzlarla ilgili btn destanlarda, hepsi "belerden" olan kahramanlarn bir tek kadnla evli olduklar grlyor. Destanlarda, Divan Lgati 't Trk 'te, Kutadgu Bilig'de "kuma" ve "ortak"tan bahis yoktur. Mesel Beylerbeyi Kazan'n bile bir tek karsnn ("boyu uzun Burla Hatun") ad geiyor. X. yzylda Ouz lkesini gezen bn Fazlan, Ouz Subann ve misafir kald bir Ouzun tek kadnla evli olduunu grmt.23

kesin sz sahibi olduu eski Yunan'daki "genase" ve Roma'daki "gens"den ok farkldr. Slavlardaki aile bynn btn aile halkna kleleri gibi hkmettii, ortak mlkiyete dayal, tipik "geni aile" olan "zadruga"ya da hi benzemez. (Bkz. t. Kafesolu, B. gel, a. g. e., s. 201). 20 nk sosyolojik bakmdan, kk ailenin meydana geli nedenleriyle, tek evlilie duyulan istek ve ihtiya arasnda byk bir paralellik vardr. (Bkz. B. Gke, "Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likileri" s. 511.) 21 Z. F. Fndkolu, "Trklerde Aile timaiyat", Aile Yazlan, I, s. 17; Kafesolu, B. gel, a. g. e., s. 201. 22 A. g. e., s. 334. 23 F. Smer, Ouzlar, 3. Bask, stanbul 1980, s. 403. Ayrca bkz. bn Fazlan Seyahatnamesi, Haz.: R. een, stanbul 1975, s. 35 ve 38.

TRK ALES 51

Ge Uygur hukuk belgelerinde ve Ouz Kaan Destan'nda grlen "kumalar" ise slmiyetle balamaktadr.24 ok eli evlilik Trk ailesinde kendine has zellikleri olan bir durumdu. Trkler, ilk kadnn rzas ile ocuu olmamas halinde ikinci bir ele evlilik yapyorlard.25 Daha ok zenginlerin bir ka kadnla evlendii grlyordu. Fakat Trklerde ilk kadn evde "ba kadn" idi. Her zaman saygdeer ve stn tutulmutur. Mesel Gktrklerde, hakanlk tahtna sadece birinci kadnlarn ocuklar kabilmilerdir. Orta Asya'da Krgzlar ilk kadna "ev sahibesi" anlamna gelen "Bay-Bie" diyorlard Bir Krgz atasznde "evin birinci sahibi (erkek olarak) evde doar, ikincisi de Bay-Bie olarak dardan gelir" ifadesiyle ilk kadnn stats vurgulanmaktadr.26 Kagarl Mahmud, birinci kadnn "oglagu hatun" yani "douran ve dourduu iyi olan hatun" olarak ta27 nmlamtr. Dede Korkut'ta, "bam taht, evim baht, kadnm, direim, dlm" diye anlan kadnlar da evde, ya "ba kadn" veyahut "tek kadnlar" olmaldr.28 B. gel, a. g. m., s. 102. B. gel, ok ele evliliin "Dede Korkut Kitab'nda anlatlan, gazi ve fatih Ouzlar gibi bozulmam Trk kesimlerinde olmadn, ancak, ehir ve byk devlet hayatna geildike bu gelenein, yukar kesimlerinden balayarak aaya doru yava yava bozulmaya baladn" sylemektedir. (Bkz. a. g.m.,s. 116). 2S Y. . Akkutay, "slmiyet'ten nce Trk Ailesi", TAA, L, s. 57. Hatta Trklerde ilk kadnn bizzat evlendirdii erkekler vardr. Mesel Gktrklerde Bilge Kaan'n Ulu Hatun'u kocasn bir inli prensesle evlendirmek istemiti. Manas Destan'nda Manas'n hatunu kocasn iki kzla evlendirmitir. (Bkz. B. gel, a. g. m., s. 114). 26 B. gel, a. g. m., s. 114 vd. 27 B. gel, a. g. m., s. 114. 28 B. gel, a. g. e., s. 252.
24

52 AL GLER

II. Ailenin Fertleri ve Akrabalar A. Baba Trklerde eskiden babaya, "kang" derlerdi. 29 Gktrk Kitabeleri'nde Kltigin babas lteri Kaan'n devleti kuruunu anlatrken, "kangm kaan yit yegirmi, erin takm tara" (babam kaan on yedi adamla ba kaldrm)30 diyor. Ayn babann oullarna "kangda" 31 vey kardeler iin ise, "kangsk" deniyordu.32 Trke'de baba anlamna gelen "kang" sz, akrabalk ifade eden "ka" sesi ile balamaktadr. Bu sesle balayan ok sayda akrabalk ismi, eskiden olduu gibi, bugn de yaygn olarak kullanlmaktadr (karde, kayn vd.).33

29 B. gel, a. g. e., s.246; T. Glensoy. "Altay Dillerindeki Akrabalk Adlan zerine Notlar, TDAY., 1973-1974, s. 291. 30 T. Tekin, Orhon Yaztlar, Ankara 1978, s. 10. Kitabenin tamamnda "kang (baba)" sz yirmi yerde gemektedir. 31 Kagarl Mahmud, Divan Lgati't-Trk, Besim Atalay tercmesi. 32 B. gel, a. g. e., s. 246. Ayrca "kang" sz Hrizmahlar dneminde "kangl" eklinde "boy" ad olarak da grlyorsa da; (Mesel Sultan Aladdin Mehmed (1200-1220)in annesi Terken Hatun mensup olduu "Kak-Kangl" boylarna dayanarak, siyas nfuzunu artrmaya almtr. Bkz. A. Taneri, Cedu'd-din Harizmh ve Zaman, Ankara 1977, s. 19 vd.; O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, 3. bask, stanbul 1980, s. 315) burada kelimenin "baba" sz ile ilgisi olmad, "araba" anlamna gelen "kanga" sznden hareketle "kang-lug" veya "kang-hg" (Arabal) olduu belirtilmitir. Nitekim uygurca Ouz Destann'nda bu aka grlmektedir: B. gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara 1971, s. 169-170 ve not: 6. 33 T. Glensoy, a. g. m., s. 301.

TRK ALES 53

XI. yzyldan sonra Trkler babaya "ata" demeye baladlar. Eski Trkler de bugn bizim ana-baba syleyiimiz gibi, anay ne alarak " ve kang" diyorlard. Anadolu'da babaya "ece, izi, ede, eye"de denilmektedir. Bu Anadolu szleri de en eski Trklerdeki "ei, ii, ige" gibi deyilerden baka bir ey deildir. Bunlar daha ok "evin by ve sahibi" iin sylenirdi. Evin by iin baz Trkler ise, "ot aas", yani "ate ve ocan aas, sahibi" demilerdir. "Ata", en eski Trklerde hem "babacm" hem de "babasna eken olan" demekti. nk Trkler babadan oula doutan, ok eyler getiine inanyorlard. Nitekim "ata olu ata doar" (babasnn olu babasna benzeyerek doar" atasz, bu inann bir ifadesiydi. Yine, "ata orunu, oulka kalr", (babann yeri ve erefi de oluna kalr) deniyordu. Trk anlayna gre olu yetitirmek babann, kz yetitirmek ise annenin vazifesi idi. Ana-babaya sayg eski Trklerde olduu gibi34 Seluklular anda da ok kuvvetliydi. Mesel olu Aya, Seluklu Sultan Alp Arslan'm verdii altn kesesini almak iin, babasnn yanna dizleri stnde gidiyordu.35 "Baba hakk", yani "atalk", Trklerde sonsuz bir hak deildi. Mete ve Ouz Kaan treye kar geldikleri iin babalarn bile ldrebiliyorlard. Baba olunu evlen34

35

B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 246-47. M. A. Kymen, Alp Arslan ve Zaman II., Ankara 1983, s.

307.

54 AL GLER

dirmek zorunda idi. Baba bu vazifesini yerine getirmez ise, olan "kaln" veya "balk" parasn zorla babasndan alabilirdi. Halk ve beyler bunu normal karlard.36 B. Anne Eski Trklerde anneye "g" derlerdi. Bugnk "gsz" de buradan gelmektedir.37 Kltigin, kitabelerde Gktrk Devleti'nin kuruluunu anlatrken; "Trkbodun yok bolmazun tiyin, bodun bolun yitin kangm lteri Kagan, m lbilger Katunug Tengri tpsinte tutup yger ktrmi..." (Trk milleti yok olmasn, bir millet olsun diye, babam l-Teri Kaan ile annem lBilge Hatun'u Tanr tepelerinden tutmu ve (insan oullarnn) stne karm 38 diyordu. Kitabeler'den Kltigin'in "gsz" anasz adnda bir at olduunu da reniyoruz.39 lk defa Altay Dalan'nn kuzeylerinde Gktrk yazlaryla yazlm Kemik Yazt'nda grlen anne (g) sz, Uygur anda da "g" (anne) eklindedir. 40 (Mesel, "glg" anneli, anneli olan; "gsz" annesiz). DivanuLgati 't-Trk'te "ana" (mesel, I., 32, II,., 96, III., 18) ve "apa" (I., 86) olarak grlen anne, dier Trk lehelerinde u ekildedir: Kpak: "ana", Altayca: "ene", aatayca: "aa" (ana, kocakar), Kaar: "ene", Kazan: "eni", Krgz, "ene" ve "apa" (byk hemire,
B. gel, a. g. e., s. 247. B. gel, a. g. e., s. 247. 38 T. Tekin, a. g. e., s. 10.; B. gel, a. g. e., s. 123. 39 T. Tekin, a. g. e., s. 22-23. Kitabelerde "g" "ana" sz yedi kere gemektedir. 40 T. Glensoy, a. g. m., s. 291.
37 36

TRK ALES 55

anne), Hebet: "ene", Sagay: "ene", or, Telct: "ene", uva: "ama" ve "an'ne". 41 Uygurlarda "ana-ata", ana-baba szleri ok yaygnd. Anadolu'nun kltr gelimesinde byk tesirleri olan Harizmhlar'da ise byk anaya, "ulu ana deniyordu. Ouzlar eskiden anneye, Anadolu'da az grlen "aba" da diyorlard.42 Trk aile hukukuna gre, babadan sonra aileyi anne temsil ederdi. Bundan dolay annenin yeri, babann dier akrabalarndan ileridir. Babann miras anneye deerdi. ocuklarn vasisi de o idi. Trk tarihinde kadnlarn hkmdarlarn "naibi" olabilmeleri veya devlet iinde sz sahibi olmalar da bundan ileri geliyordu.43 Trk kltrnde kadna verilen deerden dolay, "ana-baba ", "kan-koca " denirken, anne babadan nce sylenirdi. Gktrk anda da anne sz babadan nce kullanlyordu. "Annenin dn al, babann da szn dinle" veya "annesi babas sevinir" gibi deyilerde hep anne nce syleniyordu. Bir Uygur yazsnda ise "anne ve babann gnln olu ve kz almaz" deniyordu. Anneyi ne alan bu gelenek, Dede Korkut Kitab'nda daha manl olarak "ana-ata" ve "kadn ana-be"
T. Glensoy, a. g. m., s. 291. Anne bugnk Trk lehelerinde de, "ana, iney, ee, ene, apa, ine, eni, ece" ekillerinde sylenmektedir. (Bkz. Karlatr/nal Trk Leheleri Szl L, Haz.: A. B. Ercilasun Bakanlnda Komisyon, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1991, Madde: Ana-Anne). 42 B. gel.a. g. e., s. 248. 43 B. gel, a. g. e., s. 247. Kadnn siyas hayattaki rolne aada deinilecektir.
41

56 AL GLER

eklinde grlmektedir. Buradaki "kadn" tantmas "belik gibi" anann bir unvandr. Kadnlk burada anneyi yceltmek iin sylenmitir. Yine Gktrk yaztlarnda anne, "m hatun" (annem hatun) eklinde hatun unvanyla birlikte anlmaktadr. "Kar" sz Trklerde tecrbeli, gn grm yal ve ok bilen kimseler iin sylenirdi. Bunun iin Dede Korkut Kitab'nda ana ve babay yceltmek iin sk sk "kar anam-koca babam" deniyordu. Anlaldna gre kanlk tantmas, annenin yalnzca yal olduunu gstermek iin sylenmiyordu. Anasndan, babasndan grm tecrbeli ve soylu, iyi bir aile kz da "kar" unvanyla tantlabilirdi. Kltme eki ile bazan "karuk anam", "karuk kadn anam" deniyordu. Uygur belgelerinde, Dede Korkut'a yakn bir ekilde "ak sal kar anam" gemektedir. Annelerini, "anam tulu kutlu aa" diye adlandran Uygurlarn eski iirleri, anneyi "tululuk" ve "kutluluk" tantmalanyla onurlandryordu. Annenin unvan da, burada "hatun" yerine "aa" idi. "Anneciim" kullan da eskiye dayanyor.44 "Ana terbiyesi" Trklerde ayr bir nem, deer ve mn tayordu. Trklerde, "olann terbiyesi babaya, kznki ise anaya" balanmtr. Bunun iin anaya benzeyen soylu kza "ana"; babasna ekmi olana da "ata" diyorlard. Fakat, olann terbiyesi de belli bir aa kadar annenin yannda geliiyordu.45 Bundan dolay Krgz Trklerinde "serserinin dilini anas anlar" diye bir atasz vardr.46
B. gel, a. g. m., s. 76. B. gel, a. g. m., s. 76. 46 R. R. Arat, "Eski Trk Hukuk Vesikalar" Trk Kltr Aratrma D., c: I (1964), s. 40; N. Sevin, Eski Trklerde Kadn ve Aile, stanbul 1987, s. 53.
45 44

TRK ALES 57

Trklerde insan olma ve insan olarak domann, ocuk terbiyesinin en bata gelen sembol "ana st"dr. Krgz Trkleri, insanlarn en ktlerini, "ana st emmemi, ata nedir bilmemi, san gnete taram" yani "evde bymemi" szleriyle tantrlar. Trk mitolojisinde Ouz Kaan gibi Trk bykleri doar domaz ok abuk byrlerdi. Ancak ocuun bu gelimesi annesinin stnn ilk "az"n almadan olmazd. slmiyet'ten sonra Ouz Kaan Destanlarnda ise, Ouz Kaan dounca, "annesinin memesini tutar ve annesinden slmiyeti kabul etmesini" ister. Annesine "yoksa stn emmeyeceini" syler. Anne bu sz zerine slmiyet'i kabul etmitir. Dede Korkut Kitab'nda da "a stn doya emzirse, ana grkl" (grkl, gzel ve iyi anne, a stn ocuuna doya doya emziren annedir), anneler arlrken, "beri belgil a stn emdiim, kadnm ana", "a prekli, izzetli canm ana" deniyordu. "A stn hell eyle anam bana" diye de and iilirdi. Bylece ana terbiyesi gibi "ana hakk da "ste" dayandrlyordu. Trk dncesinde "ana hakk, Tanr hakk" hep birlikte anlr. Dede Korkut'ta "anaya el kalkmaz ve sz sylenmez". nk, ana hakknn yannda Tanr hakk vardr.47 "St anne ve analk"da, Trk tresinde yer alyordu. Analk veya evltlk olmann baz artlar vard. Evlt edinecek kadn "ocua lousa yatanda st verir, ocuk da analn gsne dokunurdu". Bundan sonra

47

B. gel, a. g. m., s. 76-77, Ayrca F. Smer, a. g. e., s. 405.

58 A GLER

analklar, bu ocuklarn evlenmeleri halinde olan ise kaln, kz ise eyiz vermek zorunda idiler. Bu gelenein dnda ocuklara st emzirmek iin tutulmu kadnlar da vard. Dede Korkut Kitab'nda da bunlara "taya" deniyordu. "Dadlk" ise Trklerde, kk ocuklar iin bir "bakclk vazifesi" idi. Bu "bakan ana"dr Krgz Trkleri buna "ktrgn ene" diyorlard. Hem erkek, hem de kz ocuun dads olabilirdi. Dede Korkut'ta Banu iek'in gl bir dadsndan bahsedilmektedir. Kazan Be de bir ara aka yoluyla "sizi yumn yumr tadm tayam sandm" diyerek kendi dadsndan sz ayordu. Kz ocuklarnn baklmas ve terbiyesinden sorumlu olan taya, dad ve yengeler, kz bydkten sonra da kzn yannda kalabiliyor; olan ocuklar ise biraz byynce "atabe" ve "lala"larn terbiyesi altna veriliyordu. Trklerde "vey anne"de grlmekteydi. Fakat, Trk tresinde ilk kadn lse bile, mirasta birinci derecede hakka sahip idi. Babann mirasnda da ilk kadnn ocuklar en byk paya sahiptiler. Bu durumda vey anne, ikinci kadn, "kuma" veya "ortak" derecesinde kalmaktadr. Bunun iin Trkmenlerin eceresi'ndeki Ouz Destan'nn bir blmnde, Bura Han'n olu ile vey annesi arasnda geen mcadele, vey annelerin aile iindeki durumlar hakknda bize bilgi verebilmektedir. Bilindii gibi, Trk masallarnda vey ana, "kt kadn" motifleri ile ilenmektedir. Mete'nin, vey annesinin szne kanan babasn ldrmesi, devlet ve Hun ileri gelenleri tarafndan meru grlmtr. nk Mete, ilk hatunun byk olu idi ve treye gre onun veliaht olmas gerekiyordu.48
B. gel, a. g. m., s. 77-78. Mete Han'n babasn ldrmesi hakknda ayrca bkz. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 8 vd.
48

TRK ALES 59

Trkler zellikle slmiyet'in de tesiriyle sonradan, "nikahl kadn" mansnda "helF'i de kullanmlardr. Dede Korkut'da Hz. Muhammed ve Sahabeler'in kutluluu ve grkll saylrken, "dizin basp oturanda, hell grkl" deniyordu. "Avrat" ise, "dii" demekti. Yani insann diisidir. Trkler bunu eskiden "aragut" eklinde sylerlerdi. Dede Korkut Hikayeleri'nde "avrat" (dii) sz ile ilgili verilen bilgiler, Trklerin "kadmlk"la "diilik"i ayrdklarn gstermektedir. Kadnlk basit anlamda diilik olmayp, daha ok kutsallk ifade ediyordu. Mesel Dede Korkut'ta "ladayuban (yani aldatarak) er tutmak, avrat iidir", "vnmelik avratlara bhtandr", "nmekle avrat er olmaz" ve "birisi evin dayadr, birisi nice sylesen bayadr" syleyilerinde bu farkllama ortaya konuyordu. Ouzlar, "karavaa" (hizmetiye) don "elbise geyrsen, kadn olmaz" derken de bunu kastediyorlard.49 Trk anlaynda "evin sahibi" kadnd. Bundan dolay "ev kadn" iin sylenen en yaygn sz de "evci" idi. Gktrkler bu anlamda kadn iin "e" szcn kullanrken, Osmanllar "evde", aatay Trkleri "evlik" diyorlard. Bu szlerden baka Trkler "zevce" iin eskiden, "ei, iler, yotuz, emi" gibi daha ok unvan olan kelimeleri kullanyorlard. Anadolu'da ise kadn, "baa, bayolda, bike ev enlii" gibi kelimelerde anlyordu. Yine Anadolu'da "hanm efendi" karl olarak, Krgzlarn "evin gerek sahibesi, ba kadn" iin kullandklar "baybee, baybie" sz grlmektedir.

49

B. gel, a. g. m., s. 73.

60

AL GLER

XI. yzylda Trkler, asil ve soylu ba kadnlara "olau katun" diyorlard. Bunun anlam ise "soy ve veliaht veren hatun" idi. Yine Harizmhlar, tecrbeli ve bilgili kadnlar iin " uz hayun" demekteydiler.50 Trk kadnnn hususiyetleri; (yukarda iaret edilenlerin dnda) ahlk ve namus anlay, iffetli olma hali, sadakati, ailesine ve evine muhabbeti, merhameti, doruluu, kocasna saygs gibi konularda younlamaktadr. Dede Korkut'ta Dirse Han tarafndan karsna yaplan bir "soylama"da Trk kadn, "beri belgil bam baht, evden kp yryende selvi boylum, topuunda sarmaanda kara salm, kurulu yaya benzer atma kalm, koa (ift) badem smayan dar azlm, gz elmasna benzer al yanaklm" eklinde tavsir edilerek vlmektedir.51 Trk ailesinde sarslmaz bir kan-koca sayg, sevgi ve sadakati vardr. Gerdee girdii gn murat alp vermeden yalnz kalan gelin; kocas dnnceye kadar, onu bekleyeceini yle anlatmaktayd: "Yiidim, men sana bir yl bakam. Bir ylda gelmezisen iki yl bakam. ki ylda gelmezisen yl, drt yl bakam. Drt ylda gelmez isen be yl, alt yl bakam. Alt yol ayrdnda adr dikem, gelenden gidenden haber soram. Hayr haber getirene at, don verem, kaftanlar geydrem. er haber getrenin ban kesem. Erkek sinei zerime kondurmayan".52
so B. gel, a. g. m., s. 73-74; B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 251-252. 51 B. gel, a. g. m., s. 74. Ayrca bkz. A. nan, "Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn", Makaleler ve ncelemeler, s. 275 vd. 52 N. Sevin, a. g. e., s. 21.

TRK ALES 61

Yine Kutadgu Bilig'e gre, Seluklu kltr evresinde Trk kadn takva yannda, "hy" sahibi, "temiz", "el dememi", "baka erkek yz grmemi" olmalyd. Nitekim Yusuf Has Hacip eserinin "evlenme" bahsinde; "eer evlenmek istersen, ok dikkatli ol ve iyi bir kz ara. Alacak kimsenin soyu-sopu ve ailesi iyi olsun; kendisinin de hy ve takva sahibi, temiz olmasna dikkat et. Alacaksan el dememi ve senden baka erkek yz grmemi olan bir aile kz almaa al. Bylesi seni sever ve senden bakasn tanmaz, yakk olmayan mnasebetsiz hareketler de bulunmaz..." 53 diyordu. C. ocuklar Eski Trk ailesinde anne ve babann yannda "ocuklar" (oul ve kz) nemli bir yere sahiptiler. Eskiden "oul", "evlt" anlamna geliyordu. 54 Trkler "karde"e "karnda" diyorlar; kardei de iine alan "akraba" anlamnda ise "karda" kullanyorlard. Babalan bir olan kardelere "kangda kada", analarn ayr olan kardelere de "idi kada" deniyordu. vey oul, "gey oul" veya "baldr oul"; vey kz, "gey kz" veya "baldr kz" diye anlyor; ayrca vey 55 oula "kansk oul" da deniyordu.

Y. H. Hacip, Kutadgu Biligll, eviren: R. R. Arat, 3. bask, Ankara 1985, Beyit 4475-4484, 4486-4500, 4502. Kutadgu Bilig yazarnn "Hadisler"den etkilendii aka grlmektedir. (Bkz. M. Kara, "Kutadgu Bilig'de Aile", TAA, I., s. 67.) 54 B. gel, a.g. e., s. 250. ss Bu konuda bkz. M. A. Kymen, Alp Arslan ve Zaman II, s. 316; A. Duvarc, "Karde" TAA., II., s. 662-663.

53

62

AL GLER

Kz ocuu anlamnda "kz" sz, en eski belgelerde ve btn Trk lehelerinde grlmektedir: Eski Trk yaztlarnda "kz", "kz kudz" (kz kzan) "kzakm oglm" (evlatlk kzm); eski Uygur Trkesinde "giz" (kz, gen), "kzkz" (gen hanm, kz evlt); DivanLgati 'tTrk'te "kz" (kz, kz ocuk), "kz krkz" (cariye); Kpaklarda, "kz"; Kazan Trkesinde "kz"; Krgz Trkesinde "kz bala" (kz ocuk), uvaa'da "hz"; Yakuta'da "bals" (yaa kk kadm veya kz) olarak grlen "kz" adnn yannda ayrca, "kk kz karde"i belirtmek iin "singil" (Uygurca), "sinil" (Bgdz, Mier ve Kazan) ve "sindi" (Krgzca) kelimeleri bulunmaktadr.56 Trkler "byk kz karde" (abla) iin de, "eke, apa, ee, eke, eze, pie, eye, ava, egei, epe, eceke, ece, eges, eciy, akka ve appa" gibi szleri kullanmlardr.57 Trkler kz ile erkek ocuk arasnda bir ayrlk grmyorlard. Kz ocuklara sahip olmak onlarda, mesel slmlk ncesi Arap toplumunda olduu gibi bir zillet deildi. Hun ve Gktrk andan beri gelen btn belgelerde bu durum ak olarak grlmektedir. Nitekim, Trk destanlar ve gerek hayatnda kadnn gerek aile iinde gerek sosyal ve siyas hayatta erefli ve stn bir mevkide bulunmas da bu anlaya dayanmaktadr. Dede Korkut'ta Bay Bien Be kz ocuu olmas iin "kaln Ouz" beylerinden alkta ya da duada bulun58 malarn rica ettii gibi; olu olanlar ak otada, kz
56

T. Glensoy, a. g. m. s. 293. T. Glensoy, a. g. m. s. 293-294. 58 F. Smer, a. g. e., s.405.

57

TRK ALES 63

olanlar da krmz otada konuk ediliyorlar, ocuu olamayanlar ise kara adra alnyorlard.59 "Bekret" anlay Trkler'de, slmiyetten nce de vard. Trkler "bakire kz" iin "yinke kz" yani "ince kz" diyorlard. "nce kii"de ibadet eden, Tanr yolundan ayrlmayan kiidir. Bakire kza, halk dilinde ve biraz da kabaca "kapal kz" deniyordu. Yalnzca, "kz" sz bile bakire anlayn iine alabiliyordu. Kagarl Mahmud'un ok eski bir ataszne gre, "kz (yani bakireyi) kaln verebilen alabilirdi". Bu atasznde de grld gibi bekret meru evlilikte aranan nemli bir konuydu. Gktrk yaztlarnda ise "bakire" karl olarak kullanlan sz "silig" veya "silig kz ol" idi. Aslnda eski Trkedeki silig veya silik sz, "temiz, s a f demektir. Sonradan bu szn mans genilemitir. Bu sz slmiyetteki "bikr-i hakik" karl olarak sylenmitir. "Bikr-i hkm"nin eski Trklerde karlm bilemiyoruz. Evlenmemi bekr kza "ev kz" da deniyordu. Trklerde "zina" ok byk bir sutu. Zina suu ileyenler ok iddetli cezalara arptrlyordu. Genellikle zinann cezas lmd. Bu konuda su ileyen ve kz bozanlar iin "kzad" veya "kapad" szleri kullanlyordu. X. yzylda Bulgar Trklerini ziyaret eden bn Fazlan, kadn ve erkeklerin birbirlerinden kamadklarn belirttikten sonra, "herhangi bir ekilde zina etmezler. Zina onlara gre en byk sulardandr..." diyerek zina yapanlarn ldrldklerini syler.60
59 B. gel, a. g. e., s. 250. "Krmz" rengi Trklerde "mutluluk" ifade ederdi. B. gel, a. g. m., s. 100. 60 bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 57.

64 AL GLER

Kz evlendikten sonra koca evinin yesi oluyordu. Byk oul, babadan sonra ailenin "by" idi. Kk oul ise, baba ocan devam ettiren "ocak beyi", yani "ot tigin" idi. nk oullar evlendike ayr eve tanrlard. Kzn miras hakk da, koca evine "eyiz" olarak giderdi.61 Dede Korkut Hikyeleri'nde karde sevgisi, kardee sahip olmann nemi ok canl olarak dile getirilmektedir. Beyrek'in lm haberi gelince, "Ouz'un kz, gelini kas kas glmez oldu. Kzl kna ak eline yakmaz oldu. Yedi kz kardei ak kardlar, kara elbiseler giydiler." "Vay beim karda, muradna, mahsuduna ermeyen yalnz karda" deyip alatlar. Yine, Bams Beyrek, bezirganlara kendi kz kardelerini grp grmediklerini sorunca onlardan, "yedi kz kardein, yedi yol ayrmnda alar grdm, gz elmas gibi, al yanaklarn yrtar grdm, vard gelmez karde diye zrlk eder grdm" cevabn alr.62 Dede Korkut'un baka bir yerinde de Beyrek'in "ulu kz kardei (Ozan) Beyrek'e benzetti, kara kyma gzleri kan ya doldu" deniyor. Grlyor ki, Ouzlarda "abla"ya "ulu kz karde" denmeye balamt. Kzlar erkek kardeleri Beyrek'e ise "aam" diyorlard. Bu Anadolu'da bugn kullanlan "abey" sznn balangc idi: "Aam Beyrek'e benzedrem Ozan seni, sevindirdin, yerindirme Ozan meni". 6 3

61 62

B. gel, a. g. e., s. 250. A. Duvarc, a. g. m., 663. B. gel, a. g. m., s. 95. 63 B. gel, a. g. m., s. 95.

TRK ALES 65

Zaman zaman ailede annenin yerini tutan "apa" veya "aba"ya kk kardelerin terbiyesi ve yetitirilmesi grevi de yklenmitir.64

III. Trklerde Evlenme ve Bununla lgili Trenler, Gelenekler

Trk anlayna gre "evlenme" ve "yuva kurma", toplumun ve devletin temeli idi. Trklerde "evlenme" (ebledim oglmn, yani olumu evlendirdim) eklinde syleniyordu. Zaten "eb" sz eski Trkede "ev", "adr" anlamlarna gelen bir szdr.65 Uygurlar, evlenmeye, "kavumak" da diyorlar; evliliin ak ve his ynn belirtiyorlard. Evlilik, Anadolu'da ayn zamanda bir "duman kurma"dr. Yakutlar, evlilie "snmez bir ate yakma" da diyorlard. nk Trk aile hukukunda "ocak" kutsald. Eve gelen gelin "evi aydnlatan bir ate" olarak grlyordu. Evlenme Trklerde bir "kusulma, dirlik, derim" veya "tiriglig"; yani, "birlikte yaama" olarak grlmekteydi. Trklerde slmlk ncesinde de, sosyologlarn en ileri "evlilik ve e seme" ekli olarak ifade ettikleri "arac ve grc" usulyle evlenme vard. Mesel, komu Moollarda ilkel bir e seimi olarak kabul edilen "serbest seimle evlilik" (kzlar ve erkekler bir nehir kenarna gidiyorlar ve birbirlerini seiyorlard) bulunuyordu.
B. gel,a. g. m., s. 95-96. Bununla ilgili olarak bkz. T. Glensoy, a. g. m., s. 286; T. Tekin, a. g. e., s. 132; B. gel, a. g. e., s. 253.
65 64

66

AL GLER

Trk geleneinde "arac" (Divan Lgati 't Trk'de "arkac" veya "savc"), evlenme "akid" ve anlamasn hazrlayan veya yapan kimselerdi. Kz ile erkek nceden anlam ola-salard bile, evlenme anlamas iin, kz ve olan aileleri araclarn yardmlarn istiyorlard. Evlenme andlamas iin, herkesin bir araya gelmesi gerekiyordu. Toplantda saygl ve tecrbeli kiiler, "aksakalIlar" bulunuyorlard. Bu kiiler ayn zamanda birer "tank" idiler. Bylece evlenmede de meruiyet ile kanun, "tre" temeline oturmu oluyordu. Trk aile hukukunun temelini tekil eden bir gelenek de evlenmede "kaim" ve "balk" verilmesi idi. Kaln, kz ailesine verilen bir aile maldr. Esasnda kaln "balktan farkl idi. Kaln daha ok babas sa iken oullarn evlenebilmeleri iin verdii paydr. Balk ise, evlenme srasnda kz ailesine verilen bir "hediye" grnndedir. Kaln ise daha sosyal bir olaydr. Baba malndan elbette kzlara da pay dyordu. Bu da kzn "eyiz"i idi. Genel olarak sylersek, kaln hem ekonomik bir deer, hem kadn asndan bir gvenlik, hem de ailenin blnmezlii ile ilgili bir uygulama olmaktayd. Trklerde evlilik daha ok, "sz kesme" ile balyordu. Sz kesmeyi bir nevi "n akid" olan "nian" ve nihayet "dn" takip etmekte, bylece yeni bir yuva kurulmaktadr. Trk geleneklerine gre, sz nian, nikah, gelin olma, gelin indirme, dn, gerdek, sadlk son derece nemli evlenme tren ve gelenekleri idi. slmiyet ncesinde bu trenlerde grlen pek ok motif, bugn de canl olarak btn Trk toplumlarnda yaamaktadr.

Dizin

A Aba, 55, 65. Abdlkadir nan, 31, 33, 41. aile, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 16, 20, 23, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 55, 56, 58, 60, 61,

62, 64, 65, 66. Aile meclisleri, 8. aksakal, 34, 66. altnordu saray, 25. ana st, 57. ana, 56. apa, 54, 62, 65. Aristo, 41. ata, 53, 56. ata, 58. atalk, 53. ataoca, 16, 17. avrat, 15, 18, 19, 22, 59.

68 MEHMET ERZ-A GLER

B ba kadn, 51, 59, 60. baba hakk, 15, 53. bac, 2, 33, 53. Bahaeddin gel, 46. baldr kz, 61. baldr oul, 61. Banu iek, 48, 58. Baybeyrek, 48. baybie, 41, 59. bayga, 16. be, 26, 27, 28, 32, 50, 55, 56, 58, 62, 64. betaar, 14. Bilge Kaan, 20. Bjellon Hatun, 26. boy, 9, 31, 34.

D dadlk, 58. Dede Korkut, 18, 19, 24, 31, 42, 47, 48, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 64. Deli Dumrul, 48. Divan Lgati 't Trk, 50, 66. Durkheim, 1, 4, 6, 7, 8, 10. dnrc, 48. E Eberhard, 11, 42, 49. Eb Dlef, 30. ekzogami, 2, 31, 32, 33. Elbilge (lbilge) Hatun, 20. Elteri (lteri) Kaan, 20. erdem, 28, 29. evlenme, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 21, 30, 31, 32, 37, 41, 42, 48, 49, 58, 61, 63, 65, 66.

c
Can Be, 27. criye, 26, 27, 28. cemiyet, 1, 2, 11, 20, 24, 25, 28, 36, 40.

ekirdek aile, 39.

TRK ALES 69

G
Grenard, 4, 5, 6, 8, 46. Gross, 7. H harem, 10. harem ve selamlk, 10. hatun, 15, 20, 21, 24, 26, 27, 28, 34, 47, 50, 51, 54, 56, 58, 60. hell, 48, 57, 59. hsmlk, 3, 5, 6, 7. Hz. Muhammed, 59.

K Kagarl Mahmud, 12, 17, 51, 63. kadnefendi, 27, 28. kaln, 4, 6, 12, 13, 14, 16, 17, 31, 32, 49, 54, 58, 62, 63, 66. kang, 52, 53, 54, 61. kangda, 52. kangsk, 52. kar, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13, 14, 15, 17, 18, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 33, 37, 38, 41, 47, 50, 54, 55, 56, 60, 61. Kazan Bey, 48. Kepeg Hatun, 26. kii, 15, 16, 63. klan, 1, 2, 3, 5, 9, 30, 31. koca, 4, 5, 6, 8, 14, 15, 23, 24, 29, 34, 54, 55, 56, 60, 64.

itima ilim, 4. itima messese, 2. iffet, 18, 20, 21, 29, 38, 60. bn Battuda, 25. bn Fazlan, 12, 24, 25, 29, 43, 50, 63. Ouz Beyi Oruz, 48. t Kcek, 27.

70

MEHMET ERZ-AL GLER

kognatik, 3, 47. kolhoz, 34. konak, 9, 10. kuma, 23, 25, 50, 51, 58. Kutadgu Bilig, 50, 61. kutluluk, 56. kmz, 26, 27, 28, 31. krnak, 21. kzlar, 13, 15, 25, 27, 28, 29, 31, 32, 64, 65, 66. L lala, 58. LePlay, 4, 40. leviratus, 13, 49. M maderah, 5, 47. maderi, 8. mana, 2. Mehemmed zbek Han, 26. Mehmet zzet, 11. Mervez, 30. Minusinsk, 21.

N namus, 20, 29, 60. O ocak, 9, 16, 17, 23, 64, 65. ocak kr, 23. oglagu hatun, 51. ogu, 45. Ouz Kaan Destan, 51. ok atmak, 17. Ordaca Hatun, 26. Orhan Gazi, 25. Orhun Abideleri, 20, 24. ot aas, 53. ot tigin, 64.

g, 18, 46, 47, 54, 61. gsz, 54. p pederahi, 3, 10, 47. pederi, 3. poligamy, 50.

TRK ALES 71

R Radloff, 13, 14, 16, 22, 28, 29, 30, 33, 34, 43. Rasonyi, 21. Richard, 5, 9.

T
taaddd- zevct, 50. tabga, 49. tabu, 2. tay, 3, 5, 6, 8, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 21, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 36, 48, 54, 58, 59, 60, 66. Taytulu Hatun, 26, 27. Tien Be, 26. tokal-katn, 22. totem, 2, 6, 9, 30. totemizm, 2. toyluk, 4. tululuk, 56. turfan, 21. Trk ailesi, 4, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 20, 30,33, 36, 35, 39, 40, 41, 46, 49, 50, 52, 53, 62, 63. U ua, 15. udlu, 18, 19.

s
sa, 14, 24, 31, 57. Sadri Maksudi Arsal, 50. Saltuya Beyi, 25. art, 22. Seroevsky, 8. sib, 4, 6, 7, 9, 30, 31, 43. sinde v, 33. sktng karandaj, 33. sop, 9, 20, 30, 31, 34. soy, 3, 10, 18, 20, 24, 31, 32, 34, 35, 46, 47, 56, 60, 61. syek atma, 32.

ecere-i terakime, 31. mine, 16

72

MEHMET ERZ-AL GLER

l, 35. vey anne, 49, 58. V Vamberi, 25. W Wundt, 1. Y yara kazan, 32. yinkekz, 63. yulug, 32. Yusuf Has Hacip, 61. yuva, 4, 9, 10, 14, 39, 65, 66. yuva tipi aile, 4. yzgrml, 14.

z
zadruga, 3. Ziya Gkalp, 3, 7, 46. Zolotnitskiy, 21. Ziyaeddin Fndkolu, 12.

NDEKLER

Sunu Trk Ailesi I. Aile Cemiyet ve Toplum II. Trk Ailesinin Yaps G. Richard'n Gr E. Durkheim'n Gr Ziya Gkalp'in Gr Mehmet zzet'in Gr Tenkid ve Deerlendirme 1. Erkek Hakimiyetini Kuvvetlendiren Deliller. 2. Trk Ailesinde ki Cinsin Eitliini Gsteren Deliller. a. Tek Kadn Alnmas ve Ka-G Olmamas

v 1 1 4 5 6 7 11 11 12 20 20

74

MEHMET ERZ - AL GLER

3. Trk Ailesinin Yapsnda Sob (Sib, Klan) Devri zleri III. Trk Ailesinin Nitelikleri (Vasflan) a. Misafir Sevgisi b. Terbiyede Tabilik c. Tabiat Sevgisi IV. Bugnk Trk Ailesinin Meseleleri Hakknda Birka Sz a. Sosyal Yapdaki ve Kltrdeki Deimeler. b. Ekonomik artlar Son Sz Kaynaka Trklerde Aile ve Unsurlar (Balangtan XII. Yzyla Kadar) I. Trklerde Aile ve Evlilik Tipleri II. Aile Fertleri ve Akrabalar A. Baba B. Anne C. ocuklar. III. Trklerde Evlenme ve Bununla lgili Trenler, Gelenekler Dizin

30 33 33 34 35 36 36 39 40 42

45 45 52 52 54 61 65 67