Ulu Bey............. Dede Korkut............ Ali ir Neva............ Ali Kuu............. Fatih Sultan Mehmet Han........... Bbur ah............ Fuzul...........

Ebul- Gzi Bahadr Han............. Krolu............ Evliya elebi............ Mahdum Kulu.............. brahim (Abay)............. smail Gaspral............ Ziya Gkalp......... Atatrk......... olpan.......... Osman Batur......... Mehmet Emin Resulzde.......... ehriyr......... Sz Sonu...........

SZ BAI Deerli okuyucu. Bu kitap, ne biyografik bir alma, ne de bilimlik bir aratrma Gereklerin, sadece ozan gnlnce bir anlatm. Eserleriyle, almalaryla, Trk Milletinin bykln haykran bilginler, sanatkrlar, kahramanlar, sra dalar gibi tarihin barna dizilmiler... Aldm elime kalemi, o ulu dalar gezdim.Grdklerimi, bildiklerimi yazdm. iirin kanatlarna binip, Trkln corafyasnda ezelden gelip, ebede gidecek olan o sra dalarn doruklarn dolatm. Tarihin gerekleriyle, atba olarak duygularm, dncelerimi yartrdm. Her biri, ulu birer da olan ata-babalarmz yazarken; Trk tarihinin, Trk kltrnn sreklilii; Trkln corafya tanmaz birlii karsnda gurur duydum; sevindim, vndm. Ata-babalarmzn dnyasnda dolarken neler grdm neler Ouz Han grntl Mete Hann Trk Birliini salama heyecanna tank oldum. Attila ile Avrupay bir batan bir baa dolatm. lteri Kutluk, Bilge Kaan, Tonyukuk, Trkn destann yazarken yan balarndaydm!

Kagarl Mahmut huzurunda, Trke ve Trklk aknn younluu iinde kendimden getim. Frbi ile syleirken, duygularmn seline kaplp; Trkeden baka dillere kucak aan devir-devrn fke sanam adrdm! Yunus ile, Hac Bekta ile idem topladk bozkrlardan. Mevlna ile gl demetledik Konyadan! Ali Kuunun hayatn grnce ibretle irkildim! Btn Trk budunlarna birlik, beraberlik dersi verdiine tank oldum. Fatihin Peygamber mutulu fethini seyrettim. Fuzl, Abay, Mahmut Kulu divnnda iirden sz ettik Osman Batur ile uaklara kement attk! Ve Mustafa Keml Atatrk ile bu ulu destan yaadk! Szn ksas, pek ok gzellikler yaadm o ulu dalar gezerken. O gzellikler karsndaki duygularm sizlerle paylamak istedim. almalarmda bana evk veren Sayn Alaaddin Korkmaza, Prof. Dr. Sayn Sleyman Hayri Bolaya; bu eserin ilk basksn Azerbaycan Trkesiyle 1997 ylnda Azerbaycanda gerekletiren Trkiye Diyanet Vakf yetkililerine; elinizdeki bask ile Trkiyede ilk kez yaymlanmasn salayan Manas Yaynclk Genel Koordinatr Sayn ener Buluta, gnlden teekkrlerimi sunarm.

Mevlt Ulutekin Ylmaz Ankara, 2006

Alp Er Tunga

bin yl nce... Tarihin destanlat dnemde... Kurt nefesli, da gsl yiitler at koturuyor; Asyann bir ucundan bir ucuna Onlar bildiimiz Trkler Onlar Krgzn, Ouzun, zbekin, Kazakn, Uygurun, Tatarn atas! Balarnda Alp Er Tunga vard. Ve onlara Sakalar diyorlard Dnya, ok kkt Sakalar iin: Altay eteklerinde konaklyor; Kafkaslarda geziyor; Anadolu yaylasnda dolayorlard Balarnda Kaan Alp Er Tunga vard! Ve o gerek bir Alp, gerek bir kahramand! O, kahramanl destanlarla gnmze kadar ulaan, bilinen ilk atamz. Onu, ran destan ehnme den tanyoruz Onu, Kutadgu Bilikten tanyoruz Onu, Divn Lgat-it Trkten tanyoruz Alp Er Tunga atamz, Trk budunlarndan oluan Sakalar, Asyann yle byk bir gc durumuna getirdi ki; Sakalardan sonra tm Asyay Trk egemenliine sokacak olan Hunlara uygun bir ortam hazrlad. in yllklarnn, eski Yunanllarn Kmz ien, Trk adr kullanan Sakalar (skitler) dan sz ettii ada; Persler (Farslar) vard Sakalarn karsnda Persler, yaylmak istiyordu. Alp Er Tunga ise, bu yaylmay nlyordu. Gerek u ki; Anadoluda, Azerbaycanda, Orta Asyada ranllarla bir lm kalm sava veren Sakalar, gnmz Trk budunlarnn hayat sahalarn, vatanlarn; sanki, taa o gnlerde tespit etmeye alyorlard. Sakalarn anl Kaan Alp Er Tunga, M.. 7. yzyl Asyasnn bir kahramanlk ant olarak, destanlarda hl yaamaktadr. Sadece Trk destanlarnda deil; yabanc milletlerin destanlarnda da onun ne byk bir kaan olduunu renebiliyoruz. ran airi Firdevs. ehnmesinde diyor ki: Turan ehzdesi Afrsyb (Alp Er Tunga) babasnn dyle ran zerine yrd. ki ordu Dihistanda karlatlar. Boyu servi gibi, gs ve kollar arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Afrsyb ranllar yendi. ran padiah Afrsybn eline dt.

Sadece ehnmede deil; Trklerin milli uur kklerinin ne kadar derinlerde olduunun ispat olarak grdmz Kutadgu Bili ve Divn Lgat-it Trk isimli muhteem eserlerde de Alp Er Tunga anlatlmaktadr. Yusuf Hs Hacib, Kutadgu Biligde yle diyor: Trk beyleri iinde ad ve kutu tannm. Alp Er Tunga byk bilgili ve faziletli bir hkmdard. Bilgili, anlayl ve meziyetli bir bykt. ranllar ona Afrsyb diyorlar.. Kagarl Mahmut, Trkln ve Trk dilinin vnc olan Divn Lgat-it Trk adl eserinin pek ok yerinde Alp Er Tungadan ve onun etkilerinden sz eder. Sakalarn bu nl Kaann kznn adnn Kaz olduunu, Kazvin ehrine adn verdiini anlatr. Yine ayn eserde Alp Er Tungann bir Ajun (Dnya) Kaan olduunu belirtir. Gerekten, Saka Trkleri, Alp Er Tungann Kaanl dneminde en gzel gnlerini yaadlar. Alp Er Tunga, erdemiyle, bilgisiyle, alp kiiliiyle Trk budunlarnn belleinde gnmze kadar yaad. Onun ynetimindeki Sakalar, Asyann batsnda ve dousunda ekinilen en byk g haline geldi. Kendisini ran yaylmasn engellemeye adamt. ranllara, sz yerindeyse, kk sktrd. ranllar, Sakalar gerei ortaya kana kadar ok rahat dolayorlard Anadoluda, Azerbaycanda, Orta Asyada Sakalar, ranllarn bu yaylmac politikasna bir byk set olarak ortaya ktlar. Nitekim, tarihi Heredot, Sakalarn askeri gcnn, M.. 625 ylnda, Zile yaknlarnda hile ile yok edilmesine kadar, btn Anadolu Sakalarn egemenlii altndayd, diyor. Alp Er Tunga hi nefes aldrmyordu ranllara ranllar, bu byk Trk Kaanndan kurtulmann yollarn dndler. nk yaptklar her savata yeniliyorlard. Ne var ki, Trkn her ada belini kran fitne ve tuzak, tarihin bu ilk alarnda da Trkn felket sebebiydi. Btn ran silhland Pers ordular Alp Er Tungann peine dt. Onu Altaylara kadar takip ettiler. Karlatklar her yerde Alp Er Tungann stn zeks, yenilmez gc karsnda perian oldular Ancak, Trkn tek dman fitne ve hile hkmn icra edecekti... Etti de! ranllar, Alp Er Tungay, Azerbaycanda hile ile M..624 ylnda ldrdler! Alp Er Tungann kan yerde kalacak myd? Hayr! Yzyl sonra, analarn alp yrekli kzlar dourduu ada, Saka Trknn baht ufkunda TOMRS (Demir z) Hatun belirdi... Tomris Hatun Alp Er Tungann torunuydu. Buyruu altndaki Sakalarla bir frtna gibi esti Trkn ebed hayat corafyasnda! Ve kann yerde brakmad atasnn. ran ahn, sava meydannda Trke yarar bir yiitlikle ldrd. Bylece, atas Alp Er Tungann cn ald Trk budunlar Ajun (Dnya) Kaan Alp Er Tungay hi unutmad. lmnn acs Trk gnllerde destanlarla yaad. Yzyllar boyu Asyann bozkrlarnda ozanlar kolca kopuzlarnda, onun destanyla inlettiler yeri-g: Alp Er Tunga ld m? Issz dnya kald m? Zaman cn ald m?

imdi yrek yrtlr... Alp Er Tunga atamz saygyla anyoruz. *

Alp Er Tunga Sagusu Alp Er Tunga ldi m? Esiz ajun kald mu? zlek in ald mu? Emdi yrek yrtulur! zlek yara kzetti Ogr tuzak uzatt Beglerbegin aztt Kasa kal kurtulur! greyki munda ok Munda adn tigda ok Atsa ajun urap ok Talar ba kertilr! Begler atn argurup Kaggu an turgurup Mengzi yzi sargarup Krkm anar trtlr! Ulap eren brley Yrtup yaka urlayu Skrp ni yurlayu Sgtap kzi rtlr! Knlm iin rtedi Yitmi ya kartad Kemi zg irtedi Tn kn kep irtelr! (Divn Lugt-it Trkten...)

Mete (Ouz Han)

yle iler baard ki; dillere destan oldu Yzyllardr, Trk Milletinin belleinde OUZ HAN adyla yaad ve yaamakta! Tarihin puslu-dumanl ufkundan, imdilik, sadece kk bir k huzmesi olarak bize ulaan Alp Er Tungadan sonra, Mete Han, Trkln ilk gurur ant. O, byk bir devlet adam O, byk bir asker dehaO, stn bir diplomasi uzmanVe O, Trk birliini ilk salayan atamz! Asyann acmasz bozkrlarnda M..7. yzyldan beri Hun Trknn ad syleniyordu. in Seddi, denilen o uzun ve yksek duvar yaparak Hunlardan korunmaya alyordu inli... Ne var ki, tarih M..200l yllarn bana gelirken, Hun Devleti kme derecesini geldi. Gneyde in ejderhas yutmak iin beklemekteydi. Douda Tunguzlar, Batda Yeiler bir trl dirlik vermiyordu Hun devletine M..209 ylnda Trkln baht birden ald; Teoman olu Mete Han devletin bana geti! Mete Han, ilk nce devlet tekilatna bir eki-dzen vermekle ie balad. Hun Ordusuna elik disiplin anlayn yerletirdi. Birliklerin saylarn kendi bulduu kuralla yeniden dzenledi. Silah, ara ve gereleri ann stn sava anlayna uygun duruma getirdi. Gnmzde bile askerlik sanatnda hl yaayan;10.000er kiilik TMEN sistemini uygulad. Mete Han, evik hareketli atl birlikler kurarak Hun Ordusunun sava gcn son derece artrd. Drtnala giden at zerindeki Hun erisinin geriye ok atma yeteneini gelitirdi. Oklar da bir bakayd Mete Han ordusunun Oklar havada uarken, dmann moralini bozan bir slk alyordu. Mete Han, ite bylesine ok stn bir ordu gcne sahip olmasna ramen, Asyada bar olmasn istiyordu. Ne var ki, komu Tunguzlar, Hunlar hl zayf, hl acz iinde zannediyorlard Bir gn Tunguz elisi geldi ve Meteden ok sevdii atn istedi. Mete Han, bar ortam bozulmasn diye atn Tunguzlara gnderdi. Tunguzlar bununla yetinmedi. Bu sefer Mete Hann otandaki bir kadn istediler. Mete, Tunguzlarn istedikleri kadn gnderdi. stekleri yerine geldike Tunguzlar mardlar mardlar ve bir byk hata yaptlar. Balarn, Trkn vatan uuru kayasna arpmak gibi bir lgnla giritiler: Tunguzlar, kendi snrlarna yakn otlak olmayan, orak, kk bir topra istediler. te bu istek, Mete Hann ahsi fkesini mill fkeye evirdi. Hemen Kurultay toplad. Kurultayda yle konutu: -At kendi malmd, verdimKadn, kendi sorumluluumda idi, milletimin huzuru iin verdim. stenilen toprak devlet topra. Bu toprak benim deil; btn Hunlarn. orak da olsa vatan topra verilmez! Mete Han, bu konumadan sonra elik disiplinli ordusunu Tunguz snrna doru yneltti... Hunlar, Tunguzlarla yle bir imh sava yaptlar ki, in tarihileri bu savaa Asyada kan banyosu adn verdiler. Bu savatan sonra Tunguzlarn siyas varl sona erdi. Tunguzlar yenen Mete arkasndan Yeileri buyruu altna ald. Artk Meteyi kimse durduramyordu. Ok yaydan frlamt bir kez ine yneldi. O almaz denilen in Seddini defalarca at. ini vergiye balad. Ama o, bu aknlardan mutlu deildi. nk Trkler dank, her boy kendi bana buyruktu. Bu durum Trk gcnn zayflk

belirtisiydi. Gece uyumad, gndz oturmad ve btn Trkleri birletirdi. Daha sonra pek Yolu zerinde kesin egemenlik kurdu. ini srekli olarak bask altnda tuttu. O koca devin kprdamasna hi frsat vermedi. Fitnesini, fesadn engelledi. Hun tresini tm dnyada geerli kld. Trk kltrn yaamak, Trk gibi giyinmek, Trk gibi ata binmek. Trk olmayanlar iin bir ayrcalk haline geldi. Trklerin giysileri yabanc devletlerin meclislerinde konuulur oldu. Ancak Trk gibi giyinmekle stn olunabileceigr, meclislerde zellikle tartmaya ald. Mete Hann in ile yapt savalarn en nemlisi Peteng Da eteinde gerekleen savat. Bu savata btn in ordusu bir hafta boyunca kuatma altnda tutulmutu. Mete iin bu bir gsteriydi adeta. Bu gsteri; Hun gcnn, Hun sava yeteneinin, gl Hun ekonomisinin Mete Hanca bir anlatmyd! Drt yne yerletirilen Tmenlerin her birinde bulunan atlarn renkleri farklyd. in mparatoru Kao, kuatma iinde kald. Hun kuatmas, in mparatorunun Metenin Hatununa yalvarmas sonucu kaldrld. Bu kuatma yllarca unutulmad. Bir in Halk Trksnde bu kuatma, Peteng danda bir hafta ekmek, su bulunmad. Asker yay ekmedi ifdesiyle yer ald. Mete Hann in mparatoriesine yazd mektuplar tarihin en nemli belgeleri arasndadr. Mete Hann mektuplarda kulland diplomatik uslbun incelii, bugn bile aratrmaclar aknlk ierisinde brakmaktadr. Mete Han, M..174 ylnda ldnde Hun-Trk Devletinin snrlar iinde btn Trk boylar birlemiti. Devlet snrlar batda Hazar denizinden, douda Kore snrna, kuzeyde Sibiryadan, gneyde Hindistana kadar ulamt. Mete Han, Trk Milletinin belleinde yaatt adyla OUZ HAN, Trkln ufkunda bugn bile bir gne gibi parlamaktadr. Mete Hann torunlarnn kurduu Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Kara Kuvvetleri, ilk kurulu tarihi olarak M.. 209 yln, yani Mete Hann, devletin bana getii yl, kabul etmitir. Trk birliini salayan atamz Mete-Ouz Hann ruhu ad olsun!

Attila Tanrnn krbac... Asyadaki Hun Devleti, Mete Hann soyundan gelen Panu Yabgu liderliinde M.S. 216 ylna kadar yaad. inin tahrik ve tevik ettii karde kavgalar sonucu yklan Hun Devleti ndeki Hun Trkleri, Trkln Asyadaki bamszlk bayran Tabgalara brakarak batya doru ge baladlar. Daha nce Ci-Ci Yabgunun batya ektii Hunlarla birleen Hun ktleleri Hazar Denizinin kuzeyinden Avrupaya doru ilerlediler. Balarnda BALAMR HAN vard! Balamir Han, yldrm hzyla Volga rman geip, bugnk Almanlarn atalar saylan Ostrogot, Vizigot ve Vandallar nne katarak, onlar Avrupa ilerine kadar srd. Bylece, dnya tarihinin Kavimler G diye adlandrd byk kitle

hareketlerini meydana getirdi. Bir baka deyile; Avrupann bugnk etnik yapsn ortaya kard. Bununla da kalmad; Balamir Hann Avrupada meydana getirdii bu sarsnt, Roma mparatorluunu ikiye ayrd. Douda BZANS adyla ortaya kan Dou Roma, Avrupal milletleri ve gnmz talyasndaki Romay tehdit etmeye balad. Avrupadaki Hunlar, Avrupann dzenini salyor; zellikle Romay Avrupal barbar kavimlere ve Bizansa kar koruyorlard. Hunlar, Balamir Hann lmnden sonra da glerini korudular. Kaan Yldz zamannda ve daha sonra Rua, Muncuk, Aybars ve Oktar kardeler devrinde Avrupann tek byk gc durumundaydlar. Romay korumak iin Bizans nnde set oldular. Bizans ylesine ylmt ki Hunlardan; Hakan Rua lnce, btn Bizans kiliselerinde, kuvvetli bir dmandan kurtulduk diye, kr ayinleri dzenlendiler. Ne var ki, Bizansn sevinci kursanda kalacakt. nk, Hunlarn bana Ruadan sonra ATTLA geti! Attila, amcas Ruann yannda yetimiti. Akll, tedbirli ve atakt. Attila atalar gibi daima gszn yannda oldu. O da Romay apulcu Avrupal kavimlere ve Bizansa kar korudu. Ynetimi altndaki Avrupallara kar adil ve efkatli davrand. Trk tresinin egemen olduu Attila ynetiminde din ve vicdan zgrl vard. Bugnk Avrupallarn atalar Attila sayesinde huzur ve refah iinde yayorlard. Avrupallar onu, Tanrnn ktlkler zerine inen krbac olarak gryorlard. Avrupa Trk Hun mparatorluunun Kaan Attila, yapt aknlar ve gnll katlmalarla devlet snrlarn ksa srede, douda Balka glnden, batda Atlas okyanusuna kadar geniletti. Dnyann ender yetitirdii byk devlet adamlarndan olan Attila, dzensiz Avrupay dzene sokmu; adaletin keskin klc olmutu. Attila, gerektiinde acmaszd. irkin ve utan verici olaylar karsnda ok sert tepki gsteriyordu Szgelii, Hunlarn dirisi karsna kamayan Bizansllar, bir gece Hun snrndan ieri girip, Hun byklerine ait mezarlar tahrip etmilerdi. Bu olaya Attilann tepkisi ok byk oldu. Bu aalk olayn dzenleyicisi Bizansn Markos Piskoposu idi. Attila, piskoposun Bizans tarafndan cezalandrlmadn grnce, 2. Balkan Seferini balatt. Ordularyla Yeilkye kadar gelip, Bizansn kaplarna dayand. Tehlikenin boyutunu anlayan Bizans, Romallar arac koyarak Attiladan zr diledi. Ayrca, ilerinde tarihi Priskosunda bulunduu bir efaat heyeti gndererek, Attiladan affedilmelerini istedi. Attila bir kez daha affetti Bizans Bizans yle bir kayaya atmt ki, ne yapacan bilemiyordu. Bildikleri tek ey; Attila sa olduka kendilerine huzur yoktu. Tek yol vard; o da, Attilann ldrlmesiydi... Bunu salamak iin Attilaya kar bir suikast giriiminde bulundular. Attila, bu giriimi muhteem istihbarat ayla annda haber ald. Yakalanan suikastileri bizzat sorgulad. Sorgulama sonunda, Bizans mparatoru Teodosyusa yle bir haber gnderdi: Teodosyus bize vergi vermekle klemiz durumuna dmt. Lkin, O, efendisine ihanet etmekle, klelik haysiyetini dahi koruyamamtr! Daha sonra Attila, Bizans uzaktan ynetmeye balad. Bu arada, Roma zerinde koruyucu politikasn 440 ylnda kaldrd. Romann ynetimine katlmak istedi. Roma mparatoru Valetinianusun kz kardei Honoria ile nianl olmasn gereke gstererek, Roma ynetiminde hakk olduunu ileri srd. Bu istei Roma tarafndan reddedilince, 451 yl ilkbaharnda ordularn harekete geirdi. Ren rman koldan geerek Roma ve Birleik Avrupa Ordusunu, Paris yaknlarnda karlad. Bir gn gibi ksa bir srede

Romal General Atas komutasndaki birleik orduyu datt. 452 yl ilkbaharnda Romann kapsna dayand. Romay byk bir tela ald. mparator ve evresi korkudan tir tir titriyorlard. Tanrnn krbac Roma zerine aklayacakt! Bundan kurtulmann bir yolu olmalyd... Attilann kiiliini aratrmaya baladlar Attila; korkusuz ve yaman bir savayd. Ama bir o kadar da, sanata ve her dine kar sayglyd Evet! Bulunmutu aresi! Attilay ancak bir din by durdurabilirdi. Ancak, Papa 1. Leo, Romay yerle bir etmekten kurtarabilirdi. Attilann bu fke seline ancak Papa set olabilirdi... yle ya, hakszlk, adaletsizlik karsnda elikleen Trkn ipek gnlne ancak bir din adam ulaabilirdi! Tarihler, Papa 1. Leonun Attilay Roma kapsnda karladn ve yalvardn yazd... Papann, Roma kapsna dayanan Attilaya szlayarak ynelttii szler, Attilann Trk gln hedefliyordu: - Ey yoksullarn koruyucusuEy zalimlerin korkusu... Ey byk Attila! te ben, btn Hristiyanlarn temsilcisi, ben Papa 1. Leo, nnzde diz kerek yalvaryorum: Romaya girmeyiniz. Dnya Hristiyanlar adna sesleniyorum, bize acynz Attilann Papaya cevab, Attilay daha da yceltiyordu: - Kalknz Papa hazretleri! Bir din bynn nmzde diz kmesine gnlmz elvermez. Ltfen kalknz! Romay ve sizleri balyorum. Bar ve kardelik ierisinde yaadnz srece, benden size zarar gelmeyeceini biliniz. mparatorunuz, Romallar adalet zere ynettii srece, ben uzaklardaym. Aksi halde ok yaknnzdaym! Selm syleyiniz, sizi bana gnderen mparatorunuza! Attila, Avrupada esen Asyann bozkr rzgaryd. Kirlenmemi, tertemiz bir bozkr rzgr Tm Avrupay egemenlii altna alan Attila, ordular Asyaya doru ynelttii bir srada 60 yanda ld. Attila Avrupay yle derinden etkiledi ki, bugn bile zlanda da onun hayat destanlarda anlatlyor Kukusuz o gnmzde de yayor; anlarda, masallarda... Macaristann dalarnda ovalarnda!

lteri Kutluk Kaan krler olsun yce yaradana ki, Trkln bamszln hep esirgedi. Dnya zerinde Trkn bayra hi yere inmedi. Bir Trk boyunun elinden den bamszlk bayra, dnyann bir baka kesinde, bir dier Trk boyunun elinde ykseldi Bu gerek, Trklere bir Tanr vergisi deildir de nedir?

Atamz Metenin gelitirdii Byk Hun Devleti, yzyllar sonra inin entrikalar sonucu paralannca, batya giden Hunlar ok gemeden Avrupada bamszlk bayran kaldrdlar. Asyada ise Tabgalar, inin kuzeyinde devlet mhrne sahip ktlar. Ne var ki, 6. yzyl ortalarnda Trk Tresini ihmal ettikleri iin, Tabgalar inin uzana dp, eridiler; yok oldular... Hunlarn grkl Tanrdan kut alm Kaan ailesinden gelen BUMIN Kaan, M.S. 552 ylnda gk renkli, kurt bal devlet bayran tkene dikti! Btn budunlar; Uyguru, Krgz, Ouzu evresinde toplad. Bumn Kaan ve kardei stemi Yabgu, yle bir kltr devleti kurdular ki; Trk adn btn boylarn zerinde bir millet ad olarak tanttlar. Bu ad, ylesine kkleti ki, Gktrkler ykldktan sonra da Trke konuan btn boylar, budunlar gnmzde olduu gibi, Trk adn tar oldular. Btn dnya, Trk adyla anar oldu Trke konuan budunlar... Trk ad ilk kez Gktrkler zamannda resmileti. Trk dili en gzel anlatmna Gktrkler zamannda kavutu. Ne yazk ki, bu mutlu yllar uzun srmedi Bumn Kaann binbir emekle kurduu Gktrk Devleti, inin fitne ve fesadyla ikiye ayrld. Dou kanad inin etkisine girdi. Zor yllard o yllar Trk Devletinin Dou taraf kan alyordu Baa geen Kaanlarn eleri inliydi. Gk renkli, kurt bal devlet bayra sadece Batda dalgalanyordu; gnlnce, zgrce! 630 yl bir kara yl... Ozanlarn kopuz inlettii, at dinlettii bir kara yl 630 yl te bu ylda, nce Dou Gktrkler, sonra Bat Gktrkler bamszlklarn yitirdiler. Trkln zgrlk bayra inecek miydi? Hayr! Ayn yl, Kara Denizin kuzeyinde Hazarlar tarih sahnesine giriyor; bayrak gnderine smsk sarlyorlard. Maddeten ve mnen yklmlard Gktrkler Kaan ailesinin tm fertleri inlilerce tutsak alnp ine gtrld. Ba olacak nder kim varsa, oluuyla, ocuuyla ine yerletirildi. Gerek u ki: Gktrklerin Hanmlk kz evltlar cariye, beylik erkek evltlar kul olmutu ine... Asyada bamsz gezen Trk boylarnn fkesinden korktuklar iin inliler ldrmyorlard Trk beylerini. Hatta inliler, Trk Beylerine aile anna yakan devlet grevleri de veriyorlard. Gktrkler bir anlamda rahatt inde. Ama sonu olarak tutsaktlar. Tutsaklk, Trk Tresinde bir kara leke, bir yokolu; lmd! Onun iindir ki, Trk beyleri bamszlk hayliyle yayorlar; tkende Gktrk Devletini yeniden kurmann heyecann yayorlard. Bu mill istek, ilk kez Kaan ailesinden gelen KRADn in Sarayn basmasyla kendisini gsterdi. Ne yazk ki, Krad ve 39 arkadann balatt bamszlk hareketi, baarszlkla sonuland. 40 Gktrk Bei kahramanca ldler Kradn bu hareketi korkuttu ini... in mparatoru, nder kartabilecek Trk ailelerinin tmn inin kuzeyine srd. Birounu da ldrtt. lmlerdi Krad ve arkadalar ama, destanlamt adlar; gnllerdeydi inanlar. Tutsak Trklerin hepsi Krad gibi olmaya can atyordu. Yalvaryorlard Tanrya: Yce Tanrm Kradlarca lelim

Tutsak hayat Trkoluna yk olur Buyruk gelsin, geceleri blelim Naralarn vard yer Trk olur! Tular ksn, urlar, adlar derilisin Dme kalkan, gk kllar verilsin Zor bilekte boyca yaylar gerilsin Bir Trk eri, krk inliye denk olur! Krad ve arkadalarnn balatt bamszlk mcadelesi dilden dile, kulaktan kulaa yayld Her an yeni Kradlar kabilirdi. Biri vard Kaan ailesinden gelme biri... Ad, KUTLUKdu. lks adnda saklyd; Trkle mutusu, kutluktu! Niyeti in Seddini ap, tkene ulamakt. Atas Bumn, atas Mete gibi btn Trkleri toplamakt Bu kutlu dncesini gvendii; bilgisine, grgsne inand TONYUKUKa at. Tonyukuk zaten hazrd... O Tonyukuk ki, inde domu, inde bymt. Ama, hep Trk gibi dnmt... ok okurdu. Trk tarihini gn gn bilirdi. Trkler ona BLGE sfatn vermilerdi. Kutluk ve Tonyukuk el ele verdiler. Kradn destanyla yetimi Gktrkleri gizlice topladlar. Bir gece in seddini ap, tkene ulatlar. Trk boylarn birletirdiler. Kutluk, devleti yeniden toparlad. l, devlet demekti Trklerde. Onun iin Li toplayan anlamna gelen LTER adyla anld. 682 ylnda onun ad LTER KUTLUK KAAN idi. Bilge Tonyukuk hep yanndayd. lteri Kutluk Kaann tarihimizdeki yeri ok nemlidir yle bir dnrsek, onun deerini hemen anlarz: lteri Kutluk, Trk tarihinde ordusuz iken devlet kurma, devleti canlandrma fikrini tayan Trk byklerinden birisidir. O, kendi gayretiyle ordu kurup, Asyann gbeinde Trkn bamsz yaama iradesini canlandran ender kaanlardandr. Kolay mdr, ordusu dalm nderleri tutuklanp ine gtrlm bir milleti ayaa kaldrmak? Hele 50 yl gibi uzun zaman iinde Asya bozkrlarnda buyruksuz yaamaya alm boylar bir bayrak altnda toplamak, kolay mdr? Ama Trk demek, bir anlamda zoru baaran da demekti! Gktrk Devletinin yeniden eski gl haline gelmesi uruna yapt almalarda lteri Kutluk Kaan, kukusuz yalnz deildi. Bilge Tonyukuk her zaman yanndayd. ou zaman ordularn komutan olarak grev ald. Tonyukuk da, Kaan gibi farklyd... Tonyukuk lteri Kutluk Kaann 691 ylnda lm zerine, kardei Kapgan Kaana da ayn ekilde hizmet verdi. Kapgann lmnden sonra bir sre kesine ekildi; ama daha sonra, Bilge Kaann baa gemesiyle, ilerlemi yana ramen kutlu hizmetini srdrd. Engin kltr, salam yarglar ve zgn fikirleriyle Bilge Tonyukuk, Trk Devletlerinde, Devlet Bakanndan sonra gelen ikinci adamlar iinde; likyat, itaat, alkanlk ve yetenekleri bakmndan ilk srada yer alr.

Gnmzde Orkun Antlar-Kitbeleri olarak bildiimiz Bengtalarn ilkini diken de odur. Trkln ebediliini taa naketme fikriyle Tonyukuk, tarihimizin aydnlanmasna da hizmet etmitir. Tonyukuk kendi bengtanda yle diyor: lteri Kaan kazanmasa, yok olsa idi, ben kendim Bilge Tonyukuk kazanmasam, yok olsa idim. Kapgan Kaann Trk sir Milletinin yerinde boy da, Millet de, insan da hep yok olacakt. lteri Kaan, Bilge Tonyukuk kazand iin (hlen) Trk Bilge Kaan Trk Sir Milletini, Ouz Milletini besleyip oturuyor... lteri Kutluk Kaan ve Bilge Tonyukuka ok ey borluyuz. Onlar, Trkln kardelii, Trkln bamsz yaamas iin gece demeyip, gndz demeyip altlar ve bizlere bamszlk uurunu aladlar. Bugnk varlmzn temelinde onlarn emei, aln teri var... Onlar bizim kutlu atalarmz!

Bilge Kaan Ey Trk! Silkin ve Kendine Dn! Trk Tresinde DEVLET; dirlik, dzen, istikll demek eref, haysiyet, adlet demek Yzyllardr ozanlarn dilinden, kopuzlarn telinden yaylr onun deeri: Devletsiz errinden Hak saklasn bizi!.. Trk Tresinde devlet yce Devler kutlu! Trk tresinde devlet; a olan doyurur, plak olan giydirir. Trk tresinde devlet, insan, insana smrtmez! Trk Tresinde devlet, yle bir devlet ki; birlii salar, ayrlklara aman vermez! lteri Kutluk Kaan ve Bilge Tonyukukun nice zorluklarla dirilttii Gktrk Devleti, ite byle bir yola girmiti Btn boylar Devlet Ksn dinler olmutu. A olan doyurulmu, plak olan giydirilmiti. lteriten sonra baa geen KAPGAN KAAN da aabeyinin yolundan gitti! Birlik, dirlik bozulmad. Kapgan Kaan, Ben u boydanm Ben bu boydanm diyerek, Trk birliine eytan klc almak isteyenlere frsat vermedi. Ne var ki, Kapgan Kaann lm her eyi deitirdi. Ksa bir sre yerine geen olu nal, ne amcasna ne de babasna benzedi. Birlik, dirlik kalmad. Herkes ayr ba eker oldu. Zaten dman da bunu istiyordu: Trkler, kk kk blnsn ki, kolay yenilsin! Devlet, gz gre gre dalyordu Byle bir felkete lteri Kutluk Kaann ocuklar seyirci kalamazd! Babalarnn can suyu verdii devlet nar gzleri nnde yklamazd! zellikle byk karde

Bilgenin uyku girmez olmutu gzlerine... Dnyordu; hangi gn iin bymt? Hatun anas l Bilgenin, beiini sallarken syledii ninniler uurunun altnda azmini kamlyordu. O ninniler O ninniler, nlyordu her an kulaklarnda: Uyusun da bysn ninni Mor dalarn etekleri otlansn Balam gezsin, idem, iek kutlansn Ninni Ninni aam, ninni balam, ninni Bysn de yiit olsun acunda, Bir yiit ki yetmi ya gcnde Ba getirsin cdasnn ucunda Devlet iin her zorlua katlansn Buyruunda gr tmenler kutlansn!.. Ninni Ninni aam, ninni balam, ninni...(*) Devlet iin her zorlua katlanmak! Bu bir buyruktu adeta Fazla dnmeden kaynbabas Tonyukukla grt. Tonyukuk, damad Bilge ve kardei Kl Tiginin devlet mhrne sahip kma kararlarn uygun buldu. Uygun bulmakla kalmayp Bilgim erdiince, mrm yettiince buyruunuzdaym dedi Buyruunuzdaym!.. Tonyukuk, kendisinden yaa ok kk ve stelik damad olan birisine buyruunuzdaym diyebiliyordu O Tonyukuk ki, bilgeliiyle n tkeni am, Hinde, ine ulamt... O Tonyukuk ki, lteri ile devlete can vermi, ordulara komuta etmi, aka sal bir koca idi Ama karsndaki damad da olsa, gen de olsa; o, Tanrdan kut alm Kaan ailesinin bir ferdiydi! O bir Kaand! u dnyada Kaandan buyruk almak kadar kutlu ne olabilirdi?

_____________________ (*) iir, Dilver Cebeci tarafndan yazarn olu Kutalm Tonyukukun doumu zerine yazlm; ninni msra eklenmesiyle buraya alnmtr.

Bilge ve Kl Tigin hi vakit kaybetmediler. Bir hamlede indirdiler amcalarnn olu szde Kaan, nal! Bilge, Kaan olarak devletin bana geti. Kl Tigin, ordulara komuta etme grevini stlendi. Yal Bilge Tonyukuk da, Devlet Ba Danman olarak hizmet vermeye balad. El birliiyle, gnl birliiyle almaya koyuldular D dmanlara kar, zellikle ine kar ieride birliin salanmas gerekiyordu. naln ksa sren kaanl dneminde devlet birlii zedelenmiti. Ouz ayr ba, Krgz ayr ba ekiyordu Zaten dmann istedii de buydu! Baba ocanda devlet dersi alm olan Bilge ve Kl Tigin, sonu felket olan bu ayrlk yolunu ncelikle kapatma karar aldlar Ksa srede balya ba edirdiler, dizliye diz ktrdler. Kaan otanda devlet ks nasl tek tek vuruyorsa; Trk elinde Kaan TEK olur, nk Tanr TEK! diye dnp, tezelden saladlar Trk birliini.

Tonyukukun yol gstermesiyle, Bilge Kaann dirayetiyle, Kl Tiginin gayretiyle ite birlik saland. Devlet otanda benim ksm alnsn, benim tuum dikilsin diyen pek ok karde boy, buyruk altna alnd. Bu uurda Kl Tigin can verdi Tonyukuk ve Bilge Kaan, birliin, beraberliin kymeti bilinsin, gelecek alarda yaayacak olan Trk boylarna ibret olsun diye, tm bu olaylar taa kazdlar. Kl Tiginin 731 ylnda Trk Birliini salamak uruna can vermesi, Bilge Kaan derinden sarst. Yas tuttu gnlerce. Nasl zlmesin ki? Kl Tigin gibi bir karde zor bulunurdu. Devletin ycelmesi, milletin birlii iin cann esirgememiti. Hep yannda, buyruunda olmutu. Ne taht sevdasna girimi, ne de kesine ekilip oturmutu. Gk renkli bayrak elinde, at srtndan inmemiti lene kadar. Sade bir Gktrk erisi gibi akndan akna komutu Hangi Kaann, hangi aabeyin yrei paralanmazd byle bir karde iin? Dnyordu Bir eyler yapmalyd Kl Tiginin ansna Kaynbabas Tonyukukun 11 yl nce Orkun Irma kysna diktirdii bengta hatrlad. Evet Kl Tigin adna bir bengta dikilmeli, ekilen ileler bir bir taa kazlmalyd. Aklna hemen Yollu Tigin geldi Szlerini en gzel ekilde kaleme alacak kii ancak o olabilirdi. Yollu Tigin, tm Gk Trk ilinde sz kada geirmedeki hneriyle nlyd. Onun stne ne Ouzda, ne Tatarda, ne de Krgzda gzel yazan yoktu. Yollu Tigin, in mparatorundan gelen mektuplarn kaleme alnn bile beenmezdi Sonra, aileden biriydi; yeeniydi. Devletin ucalmas iin yaptklarna tank olmutu Bu dncelerle ie balad Bilge Kaan * Burada, Orhun Bengtalaryla ilgili bilgilerimizi tekrar edelim: Bilge Tonyukuk, Orkun Bengtalarnn ilkini kendisi adna dikti. Bilge Kaan ise kardei adna Orhun rma kysna diktirdii, gnmzde Kl Tigin Ant-Kitbesi diye bilinen bengtan zerine yeeni Yollu Tigine anlatt dncelerini yazdrd. Bilge Kaann lm zerine olu da, Bilge Kaan iin baka bir yazlta-Bengta (ant-bide-kitbe) diktirdi. Bu bengtalar, yazl tarihimizin nemli belgelerindendir. Orkun Bengtalarnda Trkln bugn bile, yolunu aydnlatacak grler vardr. Trk Milletine gnmzde de dikkate almamz gereken uyarlar vardr. Atalarmzn 8.yzylda Trkln birliine verdikleri nemi, bu antlardan ibretle okuyoruz. yle diyor Bilge Kaan: Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan, bu zamanda oturdum. Szm tamamiyle iit. Bilhassa kk kardeim yeenim, olum, btn soyum, milletim, gneydeki adapt beyleri, kuzeydeki tarkat beyleri, Ouz, tatar, Dokuz Ouz beyleri, milleti! Bu szm iyice iit, adamakll dinle: () in Milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti yle yaklatrrm. Yaklatrp, konduktan sonra kt eyleri o zaman dnrm. yi bilgili insan, iyi cesur insan yrtmezmi. () Trk Milleti, tokluun kymetini bilmezsin. Alk, tokluk dnmezsin. Bir doysan al dnmezsin. () Trk, Ouz beyleri, milleti iitin: stte gk basmasa, altta yer delinmese, Trk Milleti, ilini treni kim bozabilecekti? Trk Milleti vazge. Piman ol! Disiplinsizliinden dolay, beslemi olan bilgili kaannla; hr ve mstakil iline kar kendin hata ettin, kt duruma soktun. () Varlkl, zengin millet zerine oturmadm. Asz, plak, dkn, perian millet zerine oturdum. Kk kardeim Kl Tigin ile konutuk. Babamzn, amcamzn kazanm olduu milletin ad san yok olmasn diye, Trk milleti iin gece uyumadm, gndz oturmadm, kk kardeim Kl Tigin ile iki ad ile le yite kazandm. yle kazanp btn milleti ate, su klmadm.

Orkun Bengtalar-Antlarnda atalarmzn Trklk iin gsterdikleri fedakrlklar yannda, Trkemizin gzelliini buluruz. Bengtalardaki slp, Trk karakterini yanstr. Dolambal szlerden, anlalmas g ssl cmlelerden uzak; sade bir anlatm vardr. Gerek Tonyukuk, gerek Bilge Kaan ve gerekse Bilge Kaann olu, dncelerini, bu antlarda ilerinden geldii gibi ifde etmiler. Bu antlar, dikkatle incelendii zaman grlr ki; 8. yzyldaki atalarmz, Trk Milletinin birlii, dirlii refah bozulmasn diye biz torunlarna o gnlerden adeta yalvarmaktadrlar. Bizleri uyarmaktadrlar. O gnlerde Trkln nnde iki tehlike vard: birincisi in emperyalizmi, ikinci ise Trk boylarnn birbirine dp, birliin paralanmas... Gnmzde, birinci tehlike yerine bir baka emperyalizmi koyabiliriz. kinci tehlike ise, bugn de dikkat etmemiz gereken bir husustur. Bilge Kaan ve Kl Tigin atamzn ruhu ad olsun! Deerli Okuyucu Gnlmden, Bilge Kaann szlerinin bir blmn sizlere olduu gibi aktarmak geti. Aada, Bilge Kaann, kardei Kl Tigin iin diktirdii Kl Tigin Bengta nn asln ve Anadolu Trkesiyle anlatmn bulacaksn Ltfen, zellikle asln oku! Okurken, belki zorlanacaksn Ama oku! Greceksin ki; pek ok kelime, hl senin dilinde yayor! Haydi, bu mill zevki birlikte tadalm! * Kltigin Bengta (Gney Cephesi) Asl Tengri teg tengride bolm Trk Bilge Kaan bu dke olurtum. Sabmn tketi eigil. Ulay ini, yignm, olanm, biriki ouum budunum, biriye adpt begler yrya tarkat buyruk begler Otuz Tatar Tokuz Begleri budun bu sabmn edgit eid katd tngla: Anadolu Trkesi Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan, bu zamanda oturdum. Szm tamamiyle iit. Bilhassa kk karde, yeenim, olum, btn soyum, milletim, gneydeki adpt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, Dokuz Ouz Beyleri, halk! Bu szm iyice iit cankulayla dinle: * Asl lger kn toskka birier kn ortusngaru kuraru kn batsknga yraru anda budun kop manak rr. Buna budun kop itdim. Ol amt ahy yok. Trk kaan tken y olursar ilte bung yok. Anadolu Trkesi Douda gn dousunda, gneyde gn ortasna, batda gn batsna kuzeyde gece ortasna kadar, onun iindeki halk bana tabidir. Bunca halk hep dzene soktum. O imdi kt deildir. Trk Kaan tken ormannda otursa ilde sknt yoktur. * Asl lger antung yazka teg sledim, taluyka kiig tegmedim. Biriger Tokuz Ersinke tegi sledim, Tpetke kii tegmedim. Kuraru Yin z kee Temir Kapka tegi sledim. Yraru Yir Bayrku yiringe tegi sledim. Buna yirke tegi yorutdm. tken yda yi idi yok ermi. l tutsk yir teken y ermi

Anadolu Trkesi Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize ulamama az kald. Gneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim. Tibete ulamama az kald. Batda nci Nehrini geerek Demir Kapya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayrku yerine kadar yrttm. tken ormanndan daha iyisi yok imi. l tutacak yer tken Orman imi. * Asl Bu yirke olurup Tabga budun birle tzldm. Altun km igiti kutay bungsuz an birr. Anadolu Trkesi Bu yerde oturup in Milleti ile anlatm. Altn, gm, ipei, ipekliyi skntsz ylece veriyor. * Asl Tabga budun sab sig as ymak ermi. Sig sabn ymak an arp rak budunu ana yautr ermi. Yauru kondukta kisre any Bilig anda yr ermi. Edg bilge kiig edg alp kiig yortmaz ermi. Bir kii yanglsar ous budun bikinge tei kmaz ermi. Sig sabnga ymak asna arturup k Trk budun lt. Trk budun lsiking. Biriye ogay y Tgltn yaz konayn tiser Trk budun lsikig. Anadolu Trkesi in milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti ylece yaklatrrm. Yaklatrp, konduktan sonra, kt eyleri o zaman dnrm. yi bilgili insan, iyi cesur insan yrtmezmi. Bir insan yanlsa, kabilesi, milleti, akrabasna kadar barndrmazm. Tatl szne, yumuak ipek kumana aldanp ok ok. Trk milleti leceksin! Gneyde ogay ormanna, Tgltn ovasna konaym dersen, Trk Milleti, leceksin! * Asl Anda ay kii ana bogurur ermi: Irak erser yablak a birr yauk erser edg a birr tip ana bourur ermi. Bili bilmez kii ol sab alp yauru barp barp k kii ltg. Ol yirger ark tirki sar neng bungu yok. tken y olursar bengg il tuta olurta sen. Anadolu Trkesi Orda kt kii yle retiyormu: uzak ise kt mal verir, yakn ise iyi mal verir diyip yle retiyormu. Bilgi bilmez kii o sz alp, yaknna gidip, ok insan ldn! O yere doru gidersen, Trk milleti, leceksin! tken yerinde oturup kervan, kafile gnderirsen hibir skntn yoktur. tken ormannda oturursan edebiyen il tutarak oturacaksn. * Asl Trk budun tokurkak sen, Ask tosk mez sen. Bir todsar ask mez sen. Bir todsar ask mez sen. Antangn n igitmi kaanngn sabn almatn yir sayu bard. Kop anda alknt, arlt. Anda kalm yir sayu kop toru l yoryur ertig. Tengri yarlkadukn n zm kutum bar n kaan olurdum. Kaan olurtum yok aany budunu kop kubratdm. any budunu bay kldm. Az budunug k kldm. Azu bu sabmda igid bar u? Anadolu Trkesi Trk Milleti, tokluun kymetini bilmezsin. Alk tokluk dnmezsin. Bir doysan al dnmezsin. yle olduun iin, beslemi olan kaannn szn almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda geri kalannla her yere hep zayflayarak, lerek yryordun. Tanr buyurduu iin, kendim devletli olduum iin

kaan oturdum. Kaan oturup a fakir milleti hep toplattm. Fakir milleti zengin kldm. Yoksa, bu szmde yalan var m? * Asl Trk begler budun bun eiding. Trk budun tirip il tutskngn bunda urtum. Neng neng sabm erser taka urtum. Angar kr biling. Trk amt budun begler bdge krgme begler g yanglta siz? Anadolu Trkesi Trk Beyleri, milleti, bunu iitin! Trk milletini toplayp il tutacan burda vurdum. Yanlp leceini yine burda vurdum. Yanlp leceini yine burda vurdum. Her ne szm varsa ebedi taa vurdum. Ona bakarak bilin. imdiki Trk milleti, bu zamanda itaat eden beyler olarak m yanlacaksnz? * Asl Men bengu ta toktdm Tabga kaanda bedii kelrtm, bedizettim. Mening sabmnsmad. Tabga kaanng bedizcig it. Angar adn bark yaraturdum. in tan adn bediz urturdum. On ok olnga Anadolu Trkesi Ben ebedi ta yontturdum. in kaanndan resimci getirdim, resimlettim. Benim szm krmad. in kaannn maiyetindeki resimciyi gnderdi. Ona bambaka trbe yaptrdm. ine dna bambaka resim vurdurdum. Ta yontturdum. Gnldeki szm vurdurdum. On ok oluna * Asl tatnga tegi bun kr biling. Bengg ta tokttm. Bu il erser, ana tak erig yirte irser, ana erig yirte bengg ta tokttm, bitiddim. An krp ana biling. Ol ta dm. Bu bitig bitigme ats Yollu Tigin. Anadolu Trkesi yabancsna kadar bunu grp bilin. Ebedi ta yontturdum. l ise, yle daha eriilir yerde ise, ite yle eriilir yerde ebedi ta yontturdum, yazdrdm. Onu grp yle bilin. u ta dm. Bu yazy yazan yeeni Yollu Tigin.

mam Eb Hanife (mm- Azam)

nsan, yaratlmlarn en ereflisi; eref-i mahlkt nsan, akl ile donanm, dnen bir varlk

nsan, topluluk iinde yaar; tresi, gelenei var slm fkhna gre hlletmem gereken bir mesele ile karlarsam; nce Kurana bakarm, sonra snnete Meselemi yine zemezsem; sahabenin szlerine, ashabn fetvalarna bakarm. Yine zemezsem; cmaya; yani, din bilginlerinin bu meselede ittifak edip etmediklerine bakarm Yine zemezsem; kyasa bavururum! Kiinin dini akldr. Akl olmayann dini de olmaz dememi miydi Yce Peygamberimiz? Kyas ile de zemezsem; Mslmanlarn gzel grd, Allah katnda da gzeldir hadisini hatrlarm ve istihsn, yani, insann uygun grdn uygularm. Meselemi yine zemezsem, bu sefer gelenek ve grenekler yoluyla hallederim! Byle diyor Eb Hanife Bu byk slm gnei bir Trk olu! Hanefi mezhebinin kurucusu zellikle Fkhta usulde, akl da deerlendiren sekin bir bilgin. Bugn Mslmanlarn ounluu onun yolunda yrmekte Asl ad Numan b. Sabit 699 ylnda dodu. 16 yanda Hacca gitti. Trk gnlnn btn safiyetiyle inanp drt elle sarld mslmanlkta daha ileriye gitmek istiyordu. Onun hedefi slm ilmini yceltmekti. Bu sebepten hac dnnde Kufede kald ve okumaya, renmeye balad Genliinde kelm ilminde evresinde tannmsa da, o daha ok, fkh ilmine hevesliydi. Eb mir abden pek ok ey rendi. Fkh konusunda kendisini yetitiren kii ise, Hammd b. Eb Sleyman oldu. Arapay btn incelikleriyle rendi. Edebiyatn, iyice tand. Zaten Kuran ocuk yatayken ezberlemiti.. Hocas Eb Sleymann hibir dersini karmad. Hocas lnce onun postuna oturdu; ders vermeye balad. Eb Hanifenin derslerini dinlemek, ondan zellikle fkh konusunda faydalanmak iin insanlar akn akn kotular. Arabistann, Harzemin Horasann bilgiye susamlar mekn tuttular Eb Hanifenin kald ehri 30 yl boyunca 4000 renci yetitirdi. Bunlarn pek ou fkhta itihat yapacak olgunlua eriti. O artk mm- Azamd. Byk mamd mm- Azamn iyice nlendii sralarda Emevi saltanat can ekiiyordu Ne itibarlar kalmt, ne de gleri. Emeviler, mm- Azam Eb Hanifeye sarlmak, ondan g almak istediler: Ona Kadlk teklif ettiler. Eb Hanife, Ehl-i Beyte olmadk ktl yapan bu ynetimin nerisini reddetti. Emeviler, bu reddedii fkeyle karladlar; Eb Hanifeyi krbaladlar, olmadk ikenceler yaptlar, zindana attlar Eb Hanife, Emevi zindanndan bir frsatn bulup kat. Mekkeye gitti. Orada saygyla karland. mam Malik ile grt Ne var ki, siyset bir trl yakasn brakmyordu Emeviler yklm, Abbasiler iktidar olmutu. Onlar da Eb Hanifeden Kadlk yapmasn istediler. O srada tekrar Kfeye dnmt. Kfede Abbasi Halifesi Eb Cafer Mansrun bu teklifini yine olumsuz karlad. Mansr tehditkrd: - Kadl kabul etmen de saysz faydalar vardr. Eb Hanife kesin kararlyd: - Ben milliyet itibariyle Arap deilim. Bu sebeple Araplar itihadma raz olmayabilirler. Halife Mansur hl srar ediyordu: - Kadlk milliyetle deil ilimle ilgilidir. Sen, bilginlerin en bysn; mm- Azamsn - Ben kadla lyk deilim. - Hayr, lyksn! - Eer ben doru sylyorsam, lyk deilim. Eer ben yalan sylyorsam, yalancya kadlk emanet edilmez!

Bu cevap ldrtmt Halifeyi Zindana atlmasn emretti. Ve bu byk slm bilgini zindana atldktan 15 gn sonra Allahn rahmetine kavutu Yl: 767 mm- Azam Eb Hanife, Trk Milletinin yetitirdii en byk slm bilginlerindendir. Onun aklc yorumu, akla bavurmas kendisini farkl klmtr. Malik mezhebinin kurucusu mam Malik bile ondan etkilenmitir. Gnmze kadar ulaan eseri al- Fkh al- Ekber ok tannmtr. Ebu Hanifenin izinden gidenlere Ehl-i Rey de denir. slm burcundan doan bu gne, bugn pek ok insana yol gstermektedir. Irak, Suriye, Anadolu, Hindistan, in, Balkanlar, Kafkaslar, Pakistan, Afganistan mm- Azam Eb Hanifenin slm yorumunu benimsemiler; onun yolundan yrmekteler; onun fikirleriyle slm konular aklamaktadrlar. Bu bilgin atamz rahmetle anyoruz.

mam Buhr Peygamberimizin kutlu szlerini toplayp, sonra onlar bir kitap haline getirip, Mslmanlarn hizmetine sunmak kadar, slm adna faydal, i ne olabilir? te, mam Buhr, bu faydal ii yapanlardan birisi Hem de en bata geleni Pek ok kii peygamberimizin szlerini toplam; ama, mam Buhrnin gerek yetime tarz ve gerekse peygamberimizin szlerini nakleden kiilerin, ahlklar zerine yapt titiz incelemelerle, bu konuda ne kadar dikkatli olduunu ispat etmesi, Buhariyi gvenilir kaynak durumuna getirmitir. Bugn Hadis denilen, peygamberimizin szlerini toplayanlar arasnda en gvenilir, en gerek kaynak olarak mam Buhrnin almas gsterilmektedir. Btn slm dnyas, mam Buhryi Hadiste ba sraya oturtur. Kim bu mam Buhr? mam Buhr, Buharal bir Trk Buharada domu olmas ve Buharal olmas sebebiyle btn slm dnyas onu ksaca Buhr veya mam Buhr diye tanr, bilir. Gerek ad: Ebu Abdullah Muhammed bin smail... 810 ylnda Buharada dodu. Babasn kk yata kaybetti. Onbir yanda iken Hads ile ilgilenmeye balad. nl Hadis bilginlerinin sohbetlerine katld. Ksa zamanda keskin zeks ve belleinin gll ile evresinde tannd. Ya henz on bee varmadan, evresindeki hadis bilginleri kk Buhrye akl danp, topladklar Hadislerin doruluk derecelerini sorarlard. On alt yalarndayken zamann nemli slm eserlerini ezberledi. Gen yanda annesi ve kardei ile birlikte Mekkeye giderek hac oldu. Hac ibdetini yaptktan sonra kardei ve annesini Buharaya gnderdi. Kendisi Mekkede kald. Hadis toplamak ve ders vermek iin alt yl Mekkede kalan Buhr, pek ok slm lkesini dolat. Msra, Iraka gitti. Basrada 5 yl kald. Bu yerlerde gece gndz Peygamberimizin szlerini toplad. Bulunduu yerlerde Hadis hocal yapt. rana da gittikten sonra doduu yer olan Buharaya geldi. Ancak Buharada huzurlu olamad.

nk, Buhara Valisi Halid Bin Muhammed, Buhrden ocuklarna Hadis dersi vermesini istedi. Buhr bunu kabul etmedi. Bu durumda Buhara da daha fazla kalamazd. Ayrlaca srada Semerkantn ileri gelenleri kendisini dvet etti. Buhr, bu dveti memnuniyetle karlad. Ancak yine bir anszlk oldu. Baz Semerkantllarla, dvet edenler arasnda mnakaalar oldu. Buhr huzursuzlua sebep olurum endiesiyle, Semerkanta gitmekten vazgeti. Semerkant yaknndaki Hartenke yerleti. Daha sonra, Semerkantllar yine peini brakmadlar bu bilgin kardelerinin. Tekrar dvet ettiler. Bu ikinci ve btn Semerkandllarn istei olan dveti mam Buhr reddetmedi. Semerkanta gitmek iin atna binerken fenalat ve Hakkn rahmetine kavutu ld zaman 59 yandayd. Mezar Hartenktedir. slm bilgini atamz mam Buhrnin pek ok eseri var. Hadis toplad ahslarn kiiliklerini anlatt eseri- ki bu eserle Buhr, Hadisde tenkitilii balatmtrilgintir. Yine ilgin bir eseri de, Buhara Valisi ile kendisi arasnda geen tartmay anlatan eseridir. Elbette btn bunlardan ok nemli ve Buhariye dnya apnda n kazandran almas, SAHH- BUHAR diye bilinen Camius- Sahih isimli eseridir. 7275 Hadisi kapsayan bu eser, btn slm dnyasnda Kurandan sonra bavurulacak en gvenilir kaynak olarak bilinmektedir. Btn Trk budunlar bu deerli slm bilgini atamzla ne kadar nse azdr. Ruhu ad olsun.

Er Manas Batur Manas nne Doru kimse gelmemi Aydnlndan ay korkmu Parlaklndan gne!

Zaman, 10. yzyln sonlar Altaylarn eteindeki bir Krgz obasna srtnda kopuzuyla bir ozan gelir. Oba Beyinin adrna konuk olur Ozan, bir gece kalp yoluna devam edecektir. Akam yemei yenilir ve sohbet balar amak amak kmzlar dolar, boalr bardaklardan Neenin dorua ulat bir ada, Oba Beyi, Ozana seslenir: - Haydi Ozanm, Manas enlendirsin gecemizi! Ozan bu istek karsnda ne yapacan arr. - Aman beyim, gnlerce haftalarca benim burada kalmam demektir bu Bir geceye sar m Er Manasn destan? Oba Beyi srarldr:

- Sd kadar olsun Ozanm, sd kadar! Ozan bu srar karsnda alr kopuzunu eline, dokunur tellerine Zaman ksa, destan uzun Ne yapsn Ozan? O da zetleyerek balar sylemeye: - Beyim, Karahan olu Cakp Han, Aydar Hann kz yr ile evlenir. Yllar geer yr Hatun bir erkek evlt vermez Cakp Hana Ey Hda Taala bana yr olsun! yrnn karnnda Bir olan vcut bulsun! Dilei yerine gelir Cakp Hann Cakp Han, kars yrdan imdi bir olan dourttu. Olunun yzne bakt, Beyaz eti pamuk gibi, Kemikleri bakr gibi, Bir ak ksrak kestirdi Cakp Han doan olunun adn Drt ulu peygambere Manas koydurdu. Cakp Han Olu Manas, daha beikteyken, yenilmez bir er olacan haykryordu babasna. Manas beikte yatarken konutu: Ak sakal babam Cakp Han, Mslman yolunu aacam, Kfirin maln saacam, Kfiri srerek karp Mslmana necat salacam! Cakp Han bu sz duyunca, Alaca bal akr rahvan Getirip eer vurdurdu. Yakas altn, yeni bakr, Delikleri ku gz kadar Kk ak zrhn Altndan nakl yaptrd Gmten naklar dktrd Zrhn giyince Cakp Han yle bard: Bayn olu Bakay Han! Beri gel yle karma, Sana diyeceklerim var. Benim er Manas olum Ata bineceim dedi, Uzak sefere gideceim dedi, Medineden syrp, Ulu Buharadan dolanp t-keden geeceim dedi, Be-terekten aarak Beycindeki Konur-Baya Varp vuruacam! dedi. Ozan ald, syledi Bakt sabah olacak; ylece zetledi: Cakp Han, Manas iyi yetitirdi Manas on yanda ok atmay rendi. Ondrdnde orduya sahip olup; Han oldu. Ad nlendi. Ad artk ER MANASt! Kagardaki inlileri Turfana doru srp att inlileri Turfanda da brakmad; onlar Aksuya kovalad. Bylece Er Manas, inlileri, Sartlar, ranllar yendi. O erdi! Yenilmezdi! At da yleydi; hibir at erimezdi!

Zrh yle salamd ki; sere gzl ak zrhn, bir ok delip geemezdi. Onun denginde bir kahraman yoktu. Bir ara Mecusilerin iinden Er Yolay diye biri tredi. Manasa denk bir yiit oldu. Amma, Er Manas, ne yapp yapp onu da yendi Ozan iyice yorulmutu Sabah olmak zereydi. Oba Beyi Ozan yolundan alkoymak istemiyordu. Ancak, Manas Destan konusunda Ozan snamaktan da geri kalmad: - Seni yorduk Bilirim yolcu yolunda gerek Azn hazr. Amma Er Manas Destannda batan sona hangi olaylar anlatlr? Sylersen gnlmz ferahlar Ozan, snandn fark etti. - Beyim, ben henz MANASI olamadm. Bilirsiniz kolay yetimez Manas - Bildiin kadar olsun Ozanm, bildiin kadar - Beyim, pek ok olay anlatlr Manas Destan iinde. Ksaca, yle syleyebilirim: Manasn douu, Almambetin Mslman olarak nce Kkye, sonra Manasa snmas Manasn, Almambetin eski arkada Er Kk ile savamas Manasn evlenmesi Manasn en sdk ve vefl arkada olan kars Kenikeyin bir szn dinlemeyerek hata yapmas ve lmesi Ancak, bir stn insan oluu dolaysyla yeniden dirilmesi Olu Semetey ile torunu Seytekin maceralar te byle srp gider Beyim * Biz, Ozan ile Oba Beyini ba baa brakalm ve kendi szmz syleyelim Biz Trkler, destanlarla bydk, destanlarla yorulduk. Hangi Trk budununun ocuklar bilmez: Er Manas, Ouz Han, Dede Korkutu? Destanlar Trkln havas, suyu Birliimizin, btnlmzn halkmzn dilince bir gzel anlatm. Trk budunlar geni bir corafyaya yaylm olsalar bile, destanlar onlar tek bir tarihte, tek bir gemite birletirebilmekte Sz gelimi: Orkun Bengtalarndaki ifdelerin benzerlerini Dede Korkutta, Manas Destannda bulabilmekteyiz Trklerin en eski inanlarn btn Trk destanlarnda grmek mmkn. Trk budunlarnn ortak deerleri olan; konukseverliimiz, yiitliimiz, at- silh sevgimiz, kadna verdiimiz yce deer, vatan sevgimiz, Yaradana olan duru sevgimiz, iyi insan vmemiz, kty yermemiz Ve daha pek ok ortak zelliklerimiz destanlarmzn barnda yaar Bu bakmdan Manas Destan, zellikle slmiyetle beraber Trkler arasnda oluan ilk destanlarn banda gelir. Ve Manas Destan, bugn 400.000 msrasyla dnyann en uzun destandr. Trkler olarak bu destana sahip olmakla gurur duyuyoruz. Manas, bizim yiite ifdemiz! Manas bizim kahramanlmz! Manas, biz Trklerin Mslmanla ne denli samimi bir inanla sahiplendiimizin taa 10. yzyldan beri halk dilince bir ispat! Bu ulu destan, 10. yzylda Krgzelinde olumaya balam ve dalga dalga btn Trkeline (Trkistana) yaylm. Tm Trk budunlarnn dilinde ve gnlnde. Bin yldr engin bir zevk alarak sylemekteyiz. Dnya durduka da Er Manas syleyeceiz! Manas, Krgzn iinden dodu Ama o, Kazakn, Trkmenin, zbekin, Azerinin, Uygurun, Anadolu Trknn Ksacas Manas, aynen Ouz Han gibi, Dede Korkut gibi tm Trkln mal! Manastan sz alnca ululuk gelir gndeme Bu ululuk, Trk Milletinin ululuudur! Bir ve karde olan btn Trk budunlarnn ululuu Selm olsun cmlesine!

Farab Dnyay dolamak zere bir yolculua knz Bu yolculuunuzda, bilen kiilere yle bir soru yneltiniz: - Araplara kendi dilinde ilk byk bilim ansiklopedisini kazandran, Douya Aristoyu gerek anlamda tantan, Batya mzik letleri hakknda ilk gerek bilgileri veren; felsefe, mzik, matematik, tp ve botanik bilgini kimdir? Alacanz cevap FARAB olacaktr! Bir fikir adam dnnz ki; dnceleri, fikirleri yzyllar boyu tartladursun: - Farab o konuda hakldr - Hayr! yle demesi gerekirdi - Ama u sebepten, Farab yle demi - Ancak, yle de demesi gerekmez miydi?.. Bu tartmalar hl, evet hl devm etmektedir Ne kadar kuvvetli bir ktr ki, fikri kudreti tartmalara bugn bile aydnlk bir zemin oluturmaktadr. Hey! Uzlukolu Farabi Hey koca Trk! Bizi hl konuturmaktasn! Bu gidile, daha yzyllar boyu seni tartacaz Arapa yazmsn Ne gam! Yedi gbek Trk ceddin malm bizce! * Ortaan bu byk feylesofu, Trk olu Trk Farab, yine bir Trk lkesi olan Kazakelinde, Seyhun rmann Aris kolu ile birletii yerdeki Frb ehrinde dodu. te bu yzden, Farab (Farabl) diye anlr. Babasnn ad: Uzlug olu Turhan Farabnin tam ad ise yle: Eb Nasr Muhammed bin Turhan bin Uzlug el Farab et Trk 870 ylnda dodu. Doduu gnden lm olan 950 ylna kadar bulunduu her yerde Trk giysileri iinde dolat. Trke konutu ve fakat gnn modasna uyarak Arapa yazd. lk renimini doduu ehirde gren Uzlug Olu Farab, babasnn tavsiyesi zerine Badata gitti. Arapay Badatta rendi ve hukuk eitimi ald. Yine orada kadlk (Hakimlik) yapt. Ama asl merak, felsefe stneydi. Bu merakn gidermek iin Hristiyan feylesof, Ebu Bir Meta Bin Yunustan felsefe- mantk rendi. Ebu Bekr Saratan Arap diline ait gramer dersleri ald. Felsefe ak Farabyi ylesine sarmt ki, bu ilmin o ada bilinen

ustalarn aratrmaya koyuldu. Sonunda Harrana giderek, Yuhanna bin Haylandan rendii bilgilerle fikir dnyasn daha da geniletti. Hekimlie merak sard Teorik olarak Tp ilminin inceliklerini kavrad. Zamann btn ilimlerine el att Derler ki, btn bunlar felsefede derinlemek iin yapmtr Matematikle megl oldu. Musik konusunda hem nazariyeci, hem de icrac oldu. Botanik ile urat. Eski Yunan feylesoflarnn Arapaya evrilmi kitaplarna pek ok ekler yaparak, onlar daha kolay anlalr duruma getirdi. zellikle Aristonun eserleri zerindeki almalarndan dolay, Doulu bilginler, kendisine Muallim-i Sani, yani Aristodan sonra ikinci retmen unvann verdiler. Bu feylesof atamz yle derin fikirler ortaya att ki, ann ve daha sonra gelenlerin hayranln toplad. bn-i Hallikann atamz Farab iin yapt yapt tespit yle: Farab, slam feylesoflarnn en bydr. Bildii fenlerde hi kimse onun mertebesine kamamtr. bn-i Sina ve bn-i Rt gibi Dounun byk bilginleri onun eserlerinden faydalandlar. bn-i Sinann u szleri Farabnin deerini ortaya koymaya yeter: Farabnin bir mezat yerinden satn alarak okuduum Al bana kitab sayesinde o zamana kadar bir trl anlayamadm metafizii tamamen kavradm. Bu hale son derece sevindim. Tanrya krler ederek secdeye kapandm. Fakirlere sadaka dattm Farabnin pek ok eseri var. Balcalar unlar: hsul- Ulm (limlerin saym) Kitbu Fssl Hikem (Hikmetlerin zleri) Siysetl Medeniye (Politika) Medinet-l Fzla (Fzilet Sitesi) Felsefetu Efltun (Efltunun Felsefesi) Felsefetu Aristo (Aristonun Felsefesi) gibi hsul- Ulm, Arap dilinde yazlm en byk ilk bilimler ansiklopedisidir. Farabnin Latinceye evrilmi drt eserinden birisidir. Bu eser bilimlerin tasnifi nazariyesi bakmndan alar boyu fikir dnyasnda byk etkiler yapmtr. Dnyamza doan bu bilim gnei Farab, 950 ylnn Ocak aynda ld. Mezar, am civarnda Bb-l Sagir dnda bulunuyor. Bu bilgin atamz gururla anyoruz. * Bir Not: Deerli okuyucu Farabnin eserlerini Arapa yazm olmasnn bende dourduu duygu ve dnceleri sizlerle paylamak istiyorum. Trk budunlar 8. yzylla beraber youn olarak slmiyeti kabl etmeye, dolaysyla, Arap ve Farslarla i ie yaamaya balad. Bu i ie yaamada; Trklerin konumu, zellikle 1l. yzyldan itibaren YNETCLK idi Milletlerin baz belirgin kiilik zellikleri vardr. Trk Milletinin en belirgin kiilik zelliklerinden birisi de alakgnll ve efktli olmasdr. Kiiliimizdeki bu gzel zellikler, 8. yzyldan bu yana Trk Dilinde olumsuz deiikliklere sebep oldu. Milletimiz, tarih boyunca, ynettii Mslman milletlerin dillerini, o milletlere duyduu derin efkt duygusu sonucu olarak yceltti. Bu yceltmeyle beraber Trk dili, boynu bkk kald... Ne acdr ki, ynettiimiz Arap ve Farslarn dillerini yzyllar boyunca; bilim, edebiyat ve devlet dili olarak ne karttk. Kullandmz tanm, ad ve sanlarda bol bol Arapa ve Farsa szcklere yer verdik. Bu durum, kltrlerin tabi bir etkileimi olmaktan ok, biz Trklerin zel gayretiyle olutu. Arapa dururken Trke kitap yazmay veya Trke kitap okumay, bir ayp olarak grdk. Trk devlet yneticileri, Trk bilim adamlar, Trk sanatlar, Arap ve Fars dillerini ba stnde tuttular. Otalarnda veya evlerinde Trkeden baka bir dil konumadklar halde, kaanlar, bilginler ve sanatlar Arapa ve Farsa yazdlar Kukusuz, zellikle Arapann, Trke dururken, Mslman Trklerde iman dili olarak yaamasnn zel etkisi elbette oldu. Bu dillere verilen deer, ynettiimiz yerlerdeki farkl kltrlerin etkisinin geerliliiyle de aklanabilir. Ama, bu alkanlmz Arap ve Fars corafyasndan, Anadoluya da tadk. Farsay edebiyat ve devlet dili olarak Seluklu Bakenti Konyada tahta

oturttuk! Ve Trk diline kimseler bakmaz oldu... Ayn durum, Osmanlda da bir lde geerliliini korudu. Seluklu kadar olmasa da, pek ok Osmanl air ve yazar, Farsa ve Arapay edebiyat ve bilim dili olarak kulland. Arapa ve Farsa yazmayanlar da, eserlerini bu iki dilin szckleriyle zellikle sslemeyi, bilen kii olmann gstergesi olarak grdler. Bu iki dilin egemenlii, deiik konumda, gnmzde de srmektedir; oumuzun tad adlar genellikle Arapa ve Farsa! Farab Arapa yazm Mevlna Farsa yazm Pek ok Seluklu ve Osmanl kaan, sultan diye anlp; Farsa ve Arapa ad ve unvanlar almlar... phesiz Trkler samimi Mslmanlardr. Bu samimiyete tarih ve gnmz tanktr Gnmz Trk budunlar, Peygamberimize sonsuz sayglarndan tr, kt milletin zellikle kii adlarn ailelerinde yaatmaktadrlar. Ve bylece, Arap ad koymann bir Mslmanlk gerei olarak dnlmesinin yanlln srdrp duruyoruz... Ama u gerei de grmek zorundayz: slmn koruyucusu olan, slma diyr- rmu aan Turul Beyin, ar Beyin, Alparslann, Kutalmn, Artuk Beyin, Klarslann, Orhan Beyin ve dier Trk gzilerinin hibirinin adn, Mslman olan Arap ve Farslar ocuklarna ad olarak koymuyorlar! Bu durum bizi dndrmelidir; hem de derinden dndrmelidir. Ve yine bugn bizler, eserlerinde Trk dilini kullanmadklar iin; Trkolu Trk Farabye Araplarn, Mevlnaya Farslarn sahiplenmesinden ac duymaktayz. Dn Arapa ve Farsaya idi ilgimiz... Tka-basa doldurduk dilimizi o dillerin szckleriyle. Nitekim, bu szleri yazan ben bile u okumakta olduunuz kitapta o szckleri bolca kullanmak zorunda kalyorum. imdi ise ok daha ilgin, ilginlii douraca felketin derinliinde sakl olan bir baka sevdmz var: ngilizce! Bu yeni sevdmzn peinden de dolu dizgin komaktayz! Anglo-Sakson kltrnn egemenliine hzla girmekteyiz... Tutsakln en korkuncu, kukusuz kltr tusakldr. u sz ne gzeldir: Dil bir milletin ses ve sz bayradr! Yaamak istiyorsak kimliimizle; Bayramza sahip kmak zorundayz!

mam Matrd Hibir slm aratrmacs; kurucusu Trk olan, slmn zne aykr mezhep veya tarikatn varlndan sz edemez! slmn bilinen temel kurallarna aykr mezhep veya tarikat yok mudur? Vardr! Ama, bunlarn kurucusu Trk deildir.

Trkler; din konusunda, insan topluluklarnn en samimi, en gnlden inanan kesimidir. Onlar, ilhamlarn z kaynaktan alrlar asrn idrkna uygun duruma getirirler Akl olanlarn sorumlu olduu din, Trk kkenli slm bilginleri tarafndan, Peygamberimizden sonra, en mkemmel ekilde anlatlmtr. Trklerin bulunduu corafyaya bir baknz: klim asndan bu corafya ne souktur, ne scak; orta yoldur Arlklar Trkn iman dnyasnda yer bulamaz. Trk, srekli olarak orta yolu, daha da nemlisi akl gndeme getirerek dnr, inanr Ve yine hibir dilci, dnyann hibir dilinde GNL szcnn kart bir szck bulamaz! Evet, bulamaz! Bu szck yalnz Trkn dilinde vardr. O gnl ki; Trkn yreindeki mn ve duygu saraydr. Trk, dnmek iin dnmez Halka ve hayata yarar olacak eylere kafa yorar; uygulanabilir hkmler kartrken de, asl zden uzaklamaz. Baknz slm dnyasna, Trkn kurucusu olduu mezhep olan Hanefilik, en ok taraftar bulandr Trk, gnl sahibidir; onun gnlne denk bir gnl yoktur. Ondan bozgunculuk, ondan sapklk kmaz! O, inand m, tam inanr. Gnlden inanr. Onun erileri, lkeler fethederken hakszla, adletsizlie kar ellerindeki klc, eriilmez hnerle kullanrlar. Onun slm bilginleri, z zedelemeden, kimsenin dnemediklerini dnr; slm ycelten, kolaylatran, hayatn iine sokan sonular kartr. erisi elinde kl ile hakszla kar savarken, slm bilginleri de slm znden saptrmaya alanlara kar z ile, bilgi ile amansz ekilde mcadele eder. te o bilgin kahramanlardan birisi de MAM MTURDdir! * Mturd, Semerkantl bir Trktr. Semerkantn Maturd yresinde dodu. Doum tarihi kesin olarak belli deildir. lm 944 yl olduuna ve uzun yaadn da bildiimize gre, muhtemelen 852 ylnda domu olabilir. Maturd, Trkistanda Hanife mezhebine mensup bilginlerden ders grd. Ders grd kiiler, Eb Hanifenin zincirleme rencileridir. Mturdnin tam ad: Eb Mansur Muhammed Mturddir. Ona, Semerkantl olmas sebebiyle; Semerkand diyenler de vardr. slmn znn yok edilmeye alld, temel kurallarnn bozulmaya urald bir zamanda, Mturd, kelm-itikad konusunda, yolundan yrd Eb Hanifenin bu konudaki grlerini, kendine zg delillerle destekleyip, savunmutur. Mutezile anlayn ki bu anlay ehli snnet vel cemaat anlayna aykrdr- akl ve mantk delilleriyle rtmtr. Kuran- Kerimin getirdii inan esaslarn mantk ve akl delillerle savunmutur. Yine bir Trk olan Eb Hanifenin inan sistemi, Mturdnin elinde en mkemmel ekle girdi; en gzel biimde ifde buldu. Hanefi, yorumunda akl nemliydi. Mturdnin inan sisteminde de akl nde geliyordu. Nitekim mam Mturd, en nemli olan Kitabt Tevhid de yle diyor: lmi gr inkr edenler iin, ilmi grten, akl dnten baka delil yoktur. Zaten bu husus onlar, akl grn zaruri olduunu itirafa mecbur eder. Kald ki, onlar dnceyi nasl inkr edebilirler? Zira, bizzat Cenb- Hk, kullarn dnmeye armakta, onlara tefekkr ve tedbiri emretmekte ve onlarn ibret ve t almalarnn zarur olduunu haber vermektedir. Bu, tefekkr ve akl dncenin, ilmin kaynaklarndan biri olduuna delildir. Mturd, kendi dncesine yakn ada, Eri ve Tahv ile birlikte slmn temellerini sarsmaya alanlara kar bir fikir sava yrtt. Kitbt Tevhid, en nemli eseri. slm inan sisteminin ana konularn iledii bu kitabnda, slm d inanlara kar grlerini aklar; onlar tenkt eder. Yine, Mturdnin, Kuran tefsirine ait ve Kuran okumaya dair eserleri yannda, Mutezile inann ar bir biimde eletiren bir kitab daha vardr. slm akl dinidir!

Bunu bize tebli eden Peygamberimize ve onun yolunda dolu dizgin koan Trkolu Mturdye selam olsun!(*) ____________________ (*) Maturdnin inan sistemi, btn Trkler arasnda kabul grd. Daha sonra pek ok slm milletleri arasnda taraftar buldu. Bylesine gl bir inan sisteminin yine bylesine geni bir kitle tarafndan kabul edilmesine ramen, Gazl ve bni Haldun bata olmak zere yazarlar bu bilgin Trkolundan hi sz etmezler. Baz aratrmaclar, bu sz etmeyenlerin Maturdnin grlerine yakn fikirleri olan mam Ear taraftarlar olmasyla aklarlar; ama, yle olsa bile Trkelinde de bizim gibi dnen Mturd adl biri var, demeleri gerekmez miydi? Bu durum ilgintir...

Tirmiz zbekelinin gneyine indiinizde, Amu Dery ve Surhandery rmaklarnn bulutuu yrede zaman durur; alar birbirine karr Srtnz bir kayaya yaslayp; gzlerinizi yumduunuzda, rzgrn uultusu topran destann syler; Tirmiz ehrinin hikyesini anlatr. Ak Hunlarn ak atlarnn nal akrtlarn duyarsnz Yznze vuran rzgr, frtna uultusu karttnda Cengiz Hann doludizgin yaklatn hissedersiniz Sonra, bir uyku arl ker gzlerinize Bir yumulursa gzleriniz, yrenin tarihi tutsak alr dnz; Tirmizli bilginler saf saf geer nnzden; biri der: Ben Seyyid Burhaneddin! Tirmizde derler... Sesimi Mevlna Anadolusuna kadar ulatrdm!.. Bir dieri yaklar: Bana da Tirmiz derler Asl adm Muhammed bin Ali el Hakm, Tasavvuf yolunda yryen, Horasan nefeslilerdenim!

nc bilgin yaklar Gzlerinin grmedii bellidir. Yrynde bir bakalk vardr. Ar ar konuur: Biz de Tirmiz diye biliniriz. Admzn uzunu: Eb s Muhammed bin sa Sevre bin eddat Peygamberimizin szlerini toplamakla nlym. Atm Hadis yolunda ok koturdum. Gzmz yumuludur amma, gnl gzmz ar- ly grr! Sonra bir alk duyarsnz Bu lk biraz daha gneyden, een tepesinden gelmektedir. Orada, Osmanl Ordular Bakomutan, Halife-i Ryi zeminin damad Enver Paa, btn Trkistann istiklli iin kl sallamaktadr. arrsnz! Zaman; Kurban bayram sabahdr Enver Paann btn Trk budunlarnn bamszl uuruna Rus kurunuyla ehit oluuna tanklk edersiniz. Birden uyanrsnz Yerinizden kalkamazsnz. Zaman lemeye balar; ama siz hl gemi zamandasnz... Amuderya ile Surhanderya nehirlerinin bulutuu yerde zaman durur. alar birbirine karr Ve toprak destann syler Saf saf geer nmzden; Az dual Tirmizli bilginler! * Tirmiz, toprandan bilgin geren bir Trk kenti Anadoluda sevgi ve barn, birliin, dirliin nclerinden Mevlnann hocas olan Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz, 12. yzyln sonundan itibaren gnl feth etmeye balad. O, Anadolunun gnl sultanlarndan olan Mevlny ilhi ak teknesinde youran; eli, dili hnerlilerden birisi. Tirmizden kalkp, Anadoluya geldi ve elindeki Horosan avkl tasavvuf erayla gnller tututurdu. nce Konyay mekn tuttu. Sonra, lm tarihi olan 1241 ylna kadar Kayseride kald. Gzel Trkistann Anadoluya birlik, beraberlik ninesi olarak gnderdii bu byk insann trbesi Kayseridedir. Bir baka Tirmiz (Tirmizli) ise, Eb Abdullah Muhammed bin Ali el Hkimdir. 859 ylnda Tirmizde dodu. Pek ok Arap kentini dolat. slm bilimleri hakkyla rendi. Hads, Tefsr, kelm, tasavvuf konularnda saysz eserler verdi. 932 ylnda len bu deerli bilginin trbesi Tirmizdedir. Bu iki bilginden baka, btn slm dnyasnda zellikle hads konusunda nlenen ve Tirmiz denildii zaman ncelikle bilinen kii, Eb s bin Sevre bin eddddr. 9. yzylda yaad. Hads zerine bir mr harcad. El- Cmis- Salih isimli hads kitab, geerli alt hadis kitabndan birisidir. Bu deerli bilginin gzlerinin grmedii sylenir. Hads kitab dnda bir baka eseri de Peygamberimizin fizik portresini ve ahsiyetini anlatan kitabdr. Hepsinin duraklar cennet olsun.

Alparslan Gktrkler zamanndan beri gl bir Trk budunu olan Ouzlar; 10. yzyln balarnda, Hazar Denizinin kuzey dousunda nemli bir kuvvet hline geldiler. Bu arada slmiyeti kabul etmeleriyle; kiiliklerine aknc ruhlarn daha da ateleyen yeni bir maya katld. Ve Ele-avuca smaz oldular... Bir Yabgu(*) bakanlnda yaayan bu Ouz ktlesi, yle etkili bir hareketlilik iine girdi ki; evrelerinde bulunan devletler, bu yeni gten ekinir oldular. Onlara Yabgulular da deniliyordu... Ksa zamanda Maverennehire indiler. Yabgulularn gneye doru inii ve sonra batya kvrl, bereket saan bir rman ak gibiydi Ve gn geldi Dukuk olu Seluk, Yabgu oluverdi Ouzun bana! Mslman Ouzlar, TRKMEN diye anlr oldular. Seluk Be akllyd. Salnda olu Arslan yerine hazrlad. ehit olu Mikilin ocuklar olan ar ve Turulun yetimeleriyle bizzat ilgilendi. Uzun bir mr srd. 1007 ylnda yz yann zerindeyken bu dnyadan gt. Kendisi ld ama, ad yzlerce yl yaad: SELUKLU azmeti, Trkln ann doruklara kard. Babasnn yerine geen Arslan Yabgu,(**) Trkmenlerin adn daha ok yayd. Yeenleri Turul ve ar Beler durmadan akn ediyorlard Batya. Bat neresi? Bat: Diyr- Rmdu! 1017 ylndan beri durmadan yokluyorlard, gelecein ebed Trk vatan Anadoluyu! Trkn ne kan bu ele avuca smaz Ouz budununun atakl, yine bir Trk olan Gazneli Mahmutu rahatsz etti. Hani derler ya. Kimse etmez, Trkn Trke ettiini... Gazneli Mahmut, hile ile Arslan Yabguyu ard ve bir kaleye hapsetti. Sonra da ldrtt... Ouz gc basz m kalacak; onca emek boa m gidecekti? Hayr! Ok yaydan frlamt bir kez! Turul ve ar Beler daha da rgtlediler Trkmenleri. Ve bir hesaplama gerei duydular Gazneli ile 1040 ylnda Dandanakanda byk bir meydan savanda Gaznelileri yendiler. Bu sava, Seluk oullarna devlet olma irdelerini gerekletirme frsatn verdi. ar Bey, byk olmasna ramen, kk kardei Turulu devletin bana geirdi Kendisi ordularn komutan oldu; hem de kavgasz, grltsz... Niin olsun ki? Ama nedir? Trkl yceltmek deil mi? Bu amaca elbette fedakrlklarla varlr; kardein kardei krmasyla, bir Trk budununun, dierini aalamasyla deil! ar ve Turul beylerin bu hareketi; anlaarak, kardee konuarak amayacaklar hibir engelin olamayacann bir delili olarak nmzdedir Turul Bein zamannda Trkler, slm Halifesinin askeri gcnn temelini tekil ettiler. Trkler, ksa zamanda slmn hem klc, hem de, gnllere akan yolu oldular Turul Be (Sultan), Seluklularn Babuu olarak Anadoluyu Trk vatan yapmann yollarn aratrd. Anadolunun her tarafna nl komutanlarla aknlar dzenlendi.

Turul Bein lm zerine, ar Bein olu Alparslan, Seluklu tahtna oturdu. Alparslan!.. _____________________ (*)YABGU, Trklerde, Hunlardan beri Kaandan sonra gelen bir unvan. (**) Arslan Yabgu, Kutalmn babas. Arslan Yabgunun torunu olan Kutalmolu Sleyman ah (Han) 1075 ylnda Anadoluda, Trkiye (Trkeli) devletinin temellerini atan Trkn ulu bahtl evltlarndan birisi

Btn Trk Budunlarnn, Trklk adna vnle anacaklar ad! ar Be, olu Alparslan ocukluundan beri zel olarak yetitirdi. Alparslann delikanllk a, seferlerde geti. Amcas Turul Bein ba olduu Seluklu Devletinin ycelmesi iin gayret gsterdi. Turul Bein lmnden sonra Seluklu Devletinin bana geti. Ba gsteren sultanlk kavgalarndan baarl kt. Bu saltanat kavgalarnn en nemlisi; Arslan Yabgunun olu Kutalmla ilgiliydi. Kutalm ok byk bir Seluklu Bei ve Yabgu ocuuydu. Ne var ki; devlette birlik her eyden nemliydi. Trkn dnyada var olduu gnden beri zerine titredii tek husus, devlette birlik, milletde dirlik idi. Evet... Kutalm gerekten yksek yetenekli, bilgili, yiit bir Trk Beiydi. Ancak, Seluklu Devletinin ba belli olmutu. Onun ba Alparsland. Bundan sonra yaplacak her mcdele elbette isyan anlam tayordu. Nitekim Alparslan da durumu yle deerlendirdi. Hi arzu etmedii halde; yaplan sava, Kutalmn lmyle son buldu. Alparslan, Kutalmn lm zerine gnlerce yas tuttu. Alad. Cenazesini byk bir trenle kaldrp, amcas Turul Bein Rey kentindeki mezarnn yanna defnettirdi. te bar salandktan sonra, Alparslan ynn Anadoluya evirdi. Anadolu, Trkn bahtyd! Ve Anadolu mutlaka alnmalyd! Buyruundaki pek ok Trk Beini Anadoluya sefere gnderdi. Yaradan akyla bilenmi, kabna smayan Trkler akyordu Diyr- Rma! tken rsnde dlm kllarla. in aknlarnn destanlaryla bym erlerle. Da gsl Alplerle, Yesevden destur alm erenlerle, Akyorlard Anadoluya! Alparslan, nce Kafkasyaya yneldi. Balya ba edirdi, dizliye diz ktrd. Trkn tresini egemen kld Grcye, Ermeniye! 1064 ylnda Ani ve Kars fethetti Trk gc zorluyordu Anadolu kapsn Anadoluda istilac olarak yzyllardr hkm sren Bizansn kolu kanad yava yava dyordu. Alparslan, amcas Turul Bein alamad nl Malazgirt kalesini bir hamlede ald. Sonra gneye indi. Diyarbakrdan Halepe sarkt. Ne var ki, Bizans Devleti, Alparslan liderliindeki Seluklu gcnn yle hafife alnacak bir g olmadn ok gemeden anlad. Bizansn banda szde imparator, Romanos Diogenes isimli hayl ile gerei birbirine kartran biri vard. 200 bin kiilik ordusuyla bakentleri Konstaniyyeden hareket etti. Ordusu gerekten kalabalkt. Ama sadece kalabalkt! Her milletten askerlerle doluydu: lksz, uursuz, inansz; kuru bir kalabalk!

Yiit Alparslan, Diogenesin Malazgirte doru ilerlediini renince, hedefi Msr olan seferini yarda brakp, yaklak 40 bin kiilik gcyle; yere ge smayan Bizansllar, Malazgirt ovasnda karlamak zere geri dnd. Bizansllarn ordusunda Balkanlar ve Karadenizin kuzeyindeki Trk yurtlarnda yaayan Mslman olmayan Peenek ve Uz (Ouz) lar da vard. Alparslann bar teklifini reddeden, Bizansn szde mparatoru, aklnca; nndeki sayca az olan Trk gcn ezip geecek ve Seluklu bakenti olan Reyde klayacakt! ki ordu, 26 Austos 1071 Cuma sabah Malazgirt ovasnda karlat. Sava balamadan nce Alparslan secdeye kapanarak Allaha yalvard. Trk gnlnn tm duruluuyla yle seslendi: Yarabb! Senin bykln karsnda yzm yere sryor; seni kendime vekil yaparak senin urunda ciht ediyorum. Ey Tanrm! Niyetim hlistir; bana yardm et! Szlerimde yalan varsa beni kahret! Yaratana olan yakarn bitirdikten sonra belerine ve erlerine seslendi: Burada, Allahtan baka Sultan yoktur. Her emir ve kader tamamiyle onun elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savamakta veya savamamak iin uzaklamakta serbestsiniz! Bu szleri duyan iman ve inan ordusu, hep bir azdan Malazgirt gklerini incitircesine bardlar: Asla buyruundan ayrlamayacaz!.. Bu szler, Alparslann dik ban daha bir dikletirdi. Zafere olan inancn daha bir pekitirdi. Keskin baklarn tad elik irde ile nnde saf saf duran askerlerini ksaca szd Sonunda bu bir savat. Kimin sa kalaca belli deildi Herkesin birbiriyle vedlamasn istedi. Sonra da, ak giysiler giydi. Atnn kuyruunu Trk tresince topuz halinde balad. Atnn gemini, kolonlarn kontrol etti. Ban evirip nnde duran iki yz bin kiilik Bizans ordusuna, bir sre baktktan sonra, elindeki ok ve yayn brakp, kl ve topuzunu alarak bir hamlede atna atlad. Btn ordu ayn hareketi yapt. Atnn stnde bir da gibi duruyordu. Atn yz askerlerine gelecek biimde evirdi. Vasiyet cmlelerini sesi hi titremeden sylemeye balad: Ey Askerlerim! Eer ehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun O zaman rhum gklere kacaktr. Bu takdirde, Melikh benim yerime tahta karnz. Ve ona bal kalnz. Zaferi kazanrsak, nmzde ok hayrl gnler olacaktr!.. Artk, Alparslan ve ordusu savaa hazrd! Bu arada, Bizansllarn ordusunda bulunan henz Mslman olmam Peenek ve Uz Trkleri, kendi kardeleriyle savaacaklarn anladlar. Uzlarn Babuu Tam Be, -be Bizans altn iin karde kan dkmenin gereksiz olduunu dnd ve Alparslana haber gndererek, Seluklu saflarna geti!

Sava baladnda, Peenek ve Uzlar canla, bala gayret ediyorlard. Trk kardeleriyle omuz omuzaydlar. Budunlar farkl olan Peenekler daha bir gayretliydi yle ya; oba, boy, uruk, budun ne ki? Bir karde deil mi tm budunlar? Trklk kadrini bilmek ve lezzetini yaamak varken, kyda durma veya kardee dman olmak var m tremizde? Bu dnyaya Trk gelmenin Trklk kadrini bilmenin Trk yaayp, Trk lmenin Lezzetine erilmeli!(*) Dediler. Ve Malazgirt ovasndan Bizansa yklendiler! Seluklular ve henz Mslman olmam kardelerimiz Trke has bir yiitlikle savatlar. Trk tresince vurutular. Zafere, yarm ay ekilli Trk bozkr sava taktiiyle kavutular! Alparslan ak giysiler iinde, kefenine brnm halde savat! Afn Be, Sanduk Be, Dilmaolu, avl Be, Aytekin, Savtekin ve daha nice Trk Bei zorladlar kapsn Anadolunun Malazgirtte! Savan balad gn olan Cuma gnnn akam, Trk zaferinin de mjdecisiydi. Gne mor dalarn ardnda kaybolurken; sonsuza kadar kalnacak olan bir yurdun kuca Trklere alyordu. Malazgirt Meydan Sava, Trkln yzak zaferlerinin en nemlilerinden birisi. Bu byk zaferin sonular da byk oldu. Trklerin yksek karakterini ifde bakmndan en nemli olay: (Sultan) Alparslann, Bizans ordusu Ba Komutan mparator Romanos Diogenesin hayatn balamasdr. Siys sonu bakmndan ise; Trklk iin yeni bir vatan kapsnn ardna kadar almasdr Bu zaferden sonra, Trk ktleleri, Orta Asyadan akn akn Anadolu denilen bu yeni yurda doldular. Trklk batya yneldi Seluklu azmetinden sonra Osmanl ycelii yaand. Ve bugn, bu ebed vatanda sonsuza kadar yaayacak olan, kudretli TRKYE CUMHURYET DEVLET, ada tuzaklara, ihnetlere ramen, dimdik ayaktadr. Tarihin nmze koyduu gerek u ki, bu varoluun temelinde Alparslan bymzn gayreti var. __________________ (*) iir, 20. yzyln yetitirdii Trkln en byk destan airi Niyazi Yldrm Genosmanoluna ait.

Malazgirt zaferi dnyada byk yanklar uyandrd. Abbasi Halifesi, Seluklu Devletinin ba olan muzaffer Alparslan iin, Badatta zafer enlikleri dzenledi. anna yakr nvanlar verdi.

Sultan Alparslan, Malazgirt zaferinden bir yl sonra 1072 ylnda Ortaasyaya doru ordu kaldrd. nk, Karahanllar birbirine girmi; karde kardee dman olmutu. Buralarda huzuru salamak iin Azerbaycan zerinde Maverennehre doru yola kt. Ne var ki, ayn yl. Barzam Kalesi Komutan Yusuf tarafndan hile ile ldrld. lmeden nce syledii u szler, onun ne kadar ak szl olduunu gstermesi bakmndan nemlidir: Bir tepe zerine geldiimiz zaman, ordunun azmetinden ve askerin okluundan dolay altmda yerin titrediini hissediyor ve kendi kendime: Ben dnya Sultanym, bana kimsenin kudreti yetmez. Bu ordu ile ini bile fethederim, diyordum. Bu gurur yznden imdi bu ciz duruma dtm Alparslann lmnden sonra yerine olu Melikah geti. Sultan Alparslan, ok merhametli ve efktliydi. Divnnda fakirlerin isimleri yazlyd. Onlara maa verirdi. Her Ramazanda yoksullara para datrd. Bilime meraklyd. 1067 ylnda Badatta yaptrd medrese devrinin en byk niversitesi durumundayd. mm- zam trbesi, Horasan Cami, Niaburdaki aydah kalesi, yaptrd nemli eserlerdendir. Alparslan atamzn ruhu ad olsun.

Malazgirt Mar Aylardan Austos, gnlerden Cuma; Gn domadan evvel iklim-i Rma, Bozkurtlar ordusu geti hcuma Yani bir evk ile grledi gkler: Ya Allah Bismillh Allahekber! nde yaln kl Trkmen Babuu, Ardnda Ouzun ellibin tuu Andrr Altaydan kopan bir ... Budur, Peygamberin vd Trkler... Ya AllahBismillh Allahekber! Trk, Ulu Tanrnn soylu gzdesi, Malazgirt, Bizansn Trke secdesi, Bu ses, insanla Hakkn mjdesi Bu seste birleir btn yrekler; Ya Allah Bismillh Allahekber! Naramzdr bugn gk grlts; Kanmzdr bugn yerin rts Gz atlarmzn nal prlts Kllarmzdr akan imekler Ya Allah Bismillh Allahekber! Yiitler kan dker bayrak solmaya;

Anadolu balar vatan olmaya Kzlelmaya heyKzlelmaya... En gzel marn vurmada mehter; Ya AllahBismillh Allahekber! NYAZ YILDIRIM GENOSMANOLU

Genceli Nizm Nizm, sz incisi maddenin itibarl hazinedrdr. Ali ir Neva Nizm, bir Azerbaycan Trkdr ve Gencelidir. 12. yzylda Genceden doan bu edebiyt gnei sadece btn Trk ellerini deil, gnmze kadar dnyann pek ok yerini aydnlatt. Mevlnnn o zengin dnce denizinde Genceli Nizmnin duru fikir rmaklarnn sular vardr. rann Sdsinin Bustannnda Nizmnin fikir iekleri aar Ali r Neva ona hayrandr. alarn airi o koca Fuzl, Nizmden gerekli gdasn almtr. Sadece doulu dnr ve airler deil; derler ki: Avrupal pek ok fikir ve sanat ncsnn, dnce ve duygu dnyasnda Genceli Nizmnin fikir izgileri en kaln hatalaryla belirlenmitir! ngiliz airi saak Dizrealinin Leyla v Mecnun iirini kendince yazd bilinmektedir. Hammer, Nizmnin Hsrev v rninin etkisi altnda kalr ve o da irin iirini edebiyat dnyasna armaan eder. Ve daha pek ok Avrupal sant etkilenir Nizmden Prof. Dr. R. Azade onun iin yle diyor: Fikir ve iir yn, hretinin yaygnl, etkisi asndan Genceli Nizmnin yaratcl zaman ve mekn tanmaz. Nizmnin edebi eserlerinin lmszln salayan balca etken; sosyal ve estetik fikri, her dnem iin geerli insan problemlerle bir btnlk iinde alabilecek bir ustalkla verebilmesidir. Nizmnin sanat; insann ahsiyet, gurur, akl, irde, tkenmez ve cokun yeteneinin bykln, iirin yaratc kudreti ile destekleyen bir sanattr. O, skendernme ile destanlarda dolar Leyla v Mecnn ile masal dnyasna dalar ama, yine de hayatn iindeki olaylar iir tezghna kor ve ince ince iler. Erdem, ycelik ve gzel olan ne varsa insana yaktrr. alkanl ver

Tulac htiyar iirinde; kerpi kesen bir yalnn bu zahmetli ii yapmasn bir trl anlamayan bir gencin; Kimden istesen bir para ekmek verir demesine karlk, yalnn szleri kurun gibidir: Tulaclk ii olgunlarndr Minnetilik iiyse kullarndr Bu meslee el attm niindir? Bir gn sana el amamak iindir. Kimseye mal iin ben hi el amam Emek verir, yerim; iten de kamam. Bu szleri bizim yiit iitmi. Kzarm, alam, ekilmi gitmi skendernmesinde skenderi lke lke gezdirirken Kpak Eline de uratr. Gzel Kpak kzlarnn askerleri batan karaca endiesiyle skender, bunlarn yzlerinin rtlmesini ister. te burada, Kpaklarn byle bir tresinin olmad vurgulanr Nizmnin o esiz anlatmyla. Taklrsa gze bir rt, nikaab Ne gne grnr, ne de mehtap ahn emrindeyiz, fakat yalnz, Mill adetlere nasl kyarz! O hep Trk yceltti. Trk, onun iin en gzel ynetimin addr! Devrinin modasna uyarak phesiz iirlerini Farsa yazmtr. Ama, onun yreindeki Trklk ak, u veya bu ekilde iirlerine yansmtr. Szgelimi, adletsiz Sultan yeren bir iirinde u szler, 12. yzyln Trk Dnyasndaki ynetimlerin yceliini vurgular: Trklerin n ykseldi devletleri Adletten sslendi hep illeri Mdem ki, sen zulme mil olursun, Bir Trk deil, apulcu bir Hindusun! Genceli Nizm, sosyal hayatn arpklklarn, insann erdemini ve her milletten kahramanlar dile getirir. Gzel olan hangi milleteyse onu yceltir. irkin olan bir hareket hangi milletteyse onu yerer Ama bir gerek var ki, Nizm, iirlerinde Trk el stnde tutar. Azerbaycandan beslenen bu Trklk uuru Nizmnin btn bedenini kaplamtr. Nizm, Alp Er Tunga (Afrasyab) dan haberlidir. Kahramannn soyunu ona balar Btn dnyay fethe kan Makedonyal skender, Azerbaycanl Nabe karsnda dize gelir Azerbaycan gzelleri, ahlarn ruhlarn gelitirir Leyla v Mecnun, grnrde Arap kyafetindedir amma, gerekte onlar Trk olarak dolatrr Ve Trkln gururu Genceli Nizm, TRK adn kahramanlkla, ycelikle, gzellikle e anlamda kullanmak gibi, ince zrif bir Trk Milliyetiliinin de ifdesi olur! Genceli Nizm atamz pek ok iir yazd. Ne yazk ki, iirlerinin yine pek ou zamanmza kadar gelmedi. Bugn, Mahzen-i Esrr, Hsrev irin, Leyla v Mecnun, Heft-Peyker ve erefnme, lkbalnme blml skendernmesi bilinen eserleridir. Nizm, bu eserlerini Farsa yazd. Bir baka deyile Trk rhunu Fars diliyle anlatt. Burada unu diyebiliriz: Giysi, Fars maldr amma, beden ve rh Trktr!

Dnyaya edebiyatn doruu olarak anyoruz. *

yerleen Genceli Nizm atamz gururla

Mahzen-i Esrardan: SZ VE SZC Hazinelerin aarlar Sz bilenin dilindedir. Tahtlarn durumlar, Yrr szn elindedir. Szc gn bir blbl, Kim ona benzemektedir? Tututukta dncesi, Melekler lsndedir. Sz sylemek mahareti, Yalvaln zndedir. Tanr yannda mertebe, Yalvata, hem airdedir. Her ikisi bir dost tanr, Bir ruh iki bedendir.

Heft-Peykerden: Sz demeyin ki szckler ldler Yalnz szn deryasna girdiler. arsanz adlaryla anlar, Balk gibi sudan kar balar. Szden gzel evld, Dnyamz dourmad. Ne yaptysa Yaratan, Kalan bir szdr andan. Bilir duyulmazlar Okur yazlmazlar. nsandan bir ydigr, Szdr ancak paydr. GENCEL NZAM

bn Sin

Buhara, Trk biliminin, Trk sanatnn verimli bir bahesi. Bu bahede yetien gllerin kokusu sonsuzlua kadar yaylr durur. Buhara, bilginin, gzelliin, uzluun mekn Buhara, ezelden ebede giden bir ulu Trk ehri! Ermilerin, bilmilerin yurdu.. Buhara Bilginin eii, bilginlerin beii! Ulu Trkeli (Trkistan)n zbekelindeki Buhara ehrimiz 980 ylnda dnyann hl hayranlkla and bir byk bilginin doumuna tank olur. Bu bilgin: BN SNdr. Avrupallarn AVCENNA dedii bn Sin... Asl Ad: Ali Hseyin Babas Abdullah, Buhara yaknlarndaki Afanda Maliyeci idi. bn Sin ilk eitimini Buharada grd. On yanda Kuran- ezberledi. Birka yl sonra ayr ayr retmenlerden geometri, astronomi, fizik ve fkh okudu. Buharaya gelen nl bilgin Abdullah Ntilden mantk ve felsefe rendi. Bu arada hekimlik dersi de alyor; nazari bilgisini yava yava hastalar zerinde tatbik ediyordu. lk tp retmeninin bn Yahya olduu sylenir. bn Sin, kendi hayat hakknda Curcnye verdii bilgide der ki: -On sekiz yama kadar faslasz olarak almaya devam ettim.Geceleri de okumakla, yazmakla megl olurdum. Uyku bastracak olsa, bir bardak bir ey ier, alr, yeniden almaya balardm. Uykuda bile zihnim okuduum eylerle megld. ounlukla, uyandm zaman, nce hlledemediim baz eylerin uyku srasnda hlledilmi olduunu grrdm Daha sonra Mbad l Tabia ile uramaya baladm. Bu meseleye dair Aristonun kitabn belki krk defa okuduum halde anlamam ve yeise dmtm bn Sin, Aristoyu bir trl anlayamyordu. Ne zaman ki, bir mezatta Frbnin Al bna isimli nl eserini alp okudu; ite ondan sonra Aristoyu kavrad. Elde ettii bu sonu iin kr namaz kld. bn Sin, kendi szleriyle ifde etmektedir ki, felsef bilgisini Frbye borludur. bn Sin gen yata Buharada ktphane mdr oldu. Buradaki kitaplar ezberlercesine okudu. 20 yandayken kendisini koruyan hkmdar ld. Bunun zerine

Harzeme gitti. Byk bilgin Brn ile beraber alt. Fikirlerinden dolay takip edildi ve pek ok kiinin kskanlna muhatap oldu. Bu durumun doal sonucu olarak randa ehirden ehire gt. Amma btn bu zor hayat artlarna ramen byk hacimli pek ok eser verdi. 100den fazla eserin sahibi olan bn Sin, eserlerini devrin moda dili olan Arapa ve Farsa ile yazd. iirleri de vardr. Eserleri tp, fizik, astronomi, felsefe, kelm, musik ve dier sahalar zerinedir. Ansiklopedik eseri e- if ve bunun ksaltlm enNecttr. Tp zerine kaleme ald en nemli eseri ise el- Kann fit- Tbbdr. bn Sin Hamedanda 21.06.1037de ld ld ama, eserleri yzlerce yl zellikle Avrupa niversitelerinde ders kitab olarak okutuldu. Eserleri, anda Latinceye, brani diline ve dier Avrupa dillerine evrildi. Bunlarn pek ok basks yapld. bn Sinnn bitkilerden elde edilen baz ilalar ile baz mahedeleri hl geerlidir. Dnya, bugn zellikle bitkilerin if kayna olmasnn gereini bn Sindan renmeye devam etmektedir. Ve btn dnya bn Siny tarihin en byk hekimi olarak grmektedir. Dier taraftan, Kitbn Nefs isimli eseri ile psikoloji biliminin kurucusu olarak da kabul edilir. Tasavvuf, musik, fizik, biyoloji zerine yazd kitaplar sahalarnda hl ilgiyle incelenmektedir. bn Sin, bilgi bahesi Buharann bir gl Trk-slm dnyasnn gerek gururu! Rahmet olsun ona!

Birn Bir iek bahesi dnnz... Bu iek bahesinde her trden iek bulunsun ve doal olarak da, kokular, renkleri ayr olsun te Trk Tarihi, Trk Kltr byle bir iek bahesidir! Trk budunlarnn ata-babalar dnyann esiz ieklerinden oluan bir demettir. Bir iek bahesi olan Trk Kltr iinde yaamak, u dnyada tadlacak huzurun doruunda bulunmak demektir. Hal Seferlerinde bulunan yazarlar, zellikle Trk ezel dman gren Lord Bayronlar diyor ki: Ey Trk, sen, yksek ahlkn ekillendiren kltrnle bizim elimizi-kolumuzu balanmaktasn. Ey dman, niin bu kadar sil ve ycesin? Hamdolsun yaradana ki bizi Trk yaratm! Ve o yce yaradan bize azim ve ceht versin ki, o yce kltr meydana getiren atalarmza lyk birer evltlar olalm

* Birn! Bu milletin evld. Bizim etimiz, kanmz, kemiimiz... Bizim, rhmuz, bizim kltrmz Birn bir baka iei Trk kltrnn. O yle bir iek ki, henz dnyada ei menendi yok! Birnyi 11. yzyldan getirip herhangi bir Bat niversitesine retim yesi olarak yerletiriniz. O niversitedeki retim yesi Batllarn Birnye renci olmak iin sraya girmelerine tank olursunuz! Bu szlerimizi sakn ha abart olarak almaynz. Bilim tarihisi Sarton ne gzel sylyor: Birn, btn alarn en byk bilim adamlarndan birisidir. Birnyi tanyan kii, ister istemez yle dnr: Acaba, bilim kurallar 11. yzyldan bu yana hi gelimi mi? Birn bir farkl iek! Geliniz, bilim dnyasnn o yce ahsiyetini beraber tanyalm Ksa ad Birn andaki moda ifdeye gre onun da uzunca bir ad var: Eb Reyhan Muhammed b. Ahmet al Birn al Harzm.. Adndan da anlalaca gibi bir Trkeli olan Harizm (Harzem) de 973 ylnda Kas ehri Abbas Vel yresinde dodu. zbe- z Trk evld Farsa ve Arapay ana dili kadar gzel konuurdu. ann byk bilginleri olan Samet El Hkim ve bn Sinadan ders ald. Harizmahlarn saraynda bulundu. Gazneli Mahmutun Kuzey-Bat Hindistan almas zerine Hindistana gitti. Sanskrite rendi. Hind bilimini ve geleneklerini tand Matematik, astronomi, fizik, corafya bilimlerini kavrad. zellikle geometri ve trigonometri alannda baarlar gsterdi. Astronomi aletleri zerinde alt. Tp ve fizik deneyleri yapt. Kendi yapt bir aletle ve kendi metoduyla madenlerin zgl arlklarn gnmz tespitlerine yakn ekilde lt. Tarih ve slm konularda alt Urat her dalda esiz eserler verdi. Meydana getirdii eserlerin says bile bu byk Trk bilgininin deerini ortaya koyar. Mhendislik, geometri, madencilik, tarih, felsefe konularnda saysz almalar yapt. yi bir tarihi ve dinler tarihi aratrmacs olan Birn, zellikle Hindistan zerine geni incelemeler yapt. Arapa iirler de yazan Birn, Arapaya o kadar hkimdi ki, bu dile sonradan girmi szckleri bile tespit edebilirdi. Birn, tam bir bilim adam titizlii ile alrd. Tarafszd. Mspet bilime ve akla uygun olmayan konulara eilmezdi. pheci (septik) yani eletirici bir zihniyetle inceler, yeterli kantlar bulduktan sonra gerei aklard. Yaad a uygun olduu halde, simya, by, efsun gibi temelsiz dncelere hi kaplmad. Birn, insana deer verdi. nsanlarn inanlarnn farkl olabileceini, uygarln bu farkllktan doabileceini ifde etti. Birn, siyset bilimi ile de urat. Bir devlet bakannn nasl olmas gerektiini anlatt. nsan Allahn yaratt en erefli varlk olarak grd. Aklla bezenmi olan insann ktlklerden irdesini kullanarak saknmas gerektiini syledi. nsanlarn mutlu olmalar iin, kskanln; kendi inanc ve mezhebini dierlerinden stn grme yanllnn ana dmemesi; hurafelere inanmamas gerektiine iret etti.

Evrenin Allah tarafndan yaratldn ispat etmeye alt. Felsefeye ilgin tanmlar ykledi. Felsefeyi, bilimlerin sonularnn bir sistematii gibi grd. Felsefeyi insanlar mutlulua gtren bir disiplin olarak alglad. nsanlarn tek bana yaayamayacan, ancak toplum iinde bulunabileceini, kltr al-verilerinin kanlmaz olduunu vurgulad. Gerek kahramanln, kendini deil, bakalarn dnmek olduunu, yeri geldiinde toplumun huzuru iin skntlara katlanmak gerektiini anlatt. Yksek ahlk vd. Manev deerlere saygy tledi. nsanda i ve d temizliin nemli olduuna iaret etti. Evet... Birn, Trk kltr bahesinin gerekten bir farkl iei Urat her bilim dalnda derinlemesine incelemeler yapan ve bugn bile bir ok bilim adamnn uygulayamad yntemleri bamsz olarak uygulayan sekin bir atamz o! 13 Aralk 1048 ylnda Gaznede len bu bilgin atamzn tespitleri gnmzde de geerlidir. Onu rahmetle, minnetle, kranla anyoruz.

Hrizm Trk yurdu Harzem (Hrizm), kahramanlar eli olduu kadar, bilim ve sanatn da beiidir Bu gn, btn Trk budunlar iki Harzemli ile gurur duymaktalar. kisinin de ad, doduklar yerden geliyor: HRZM Matematiki Hrizm, adnda anlald gibi Trklerin ata yurdu Harzemde dodu. Doum ve lm tarihleri kesin olarak belli deil. Ancak, yaad yzyln 10. yzyl olduunu biliyoruz. Harzemde eitimini tamamladktan sonra Badata geldi. Badatda Halifenin hizmetine girdi. Matematik zerine almalaryla n kazand. Matematik bilimine CEBRi sokarak byk bir r at. CEBRin yaratcs ve isim babas olarak btn dnyada n sald. En nemli eseri olan Kitbl-Cebr ve Mukaabeli isimli almas Bat dillerine evrildi. Bu kitabn adndan yola kan Batllar, Algebre veya Algebray CEBR olarak matematik literatrne soktular.

Cebir biliminin kurucusu atamz Hrizm, dnyann en byk dhisi olarak hl, bilgi ve bilim dnyasna hkmetmektedir. Sadece Cebir mi? Hrizm, Trigonemetrinin de kurucusu olarak bilinmektedir. Astronomi zerine de almalar vardr. Badatta Halifenin emriyle meydana getirdii Kitb Sretil Arz adndaki gkyz atlas, kendi konusunda ann en ileri bulularyla doludur. Trk Milletinin ikinci gururu, 14. yzyln edebiyat gnei, air Hrizm... yle kudretli bir air ki ; n sadece Harzemde deil Altnordu ve Msra kadar yaylm Ana dili Trke ile yazd gazeller yzyllar sonra da ilgiliyle okunmu Eseri Muhabbetnmeyi Altnordu Devleti yneticilerinden Muhammed Hoca Bige ithf eden Hrizm, kendisinden sonraki airleri de etkilemi... Ulu Tengrinin tn yd kldum Muhabbetnme-ni bnyd kldum. Tokuz kat zer-nigr eyvn- vl Yaratt alt gnde Hak Tal Kara tokfadn snbl yaratt Tikenler arasnda gl yaratt Hrizmnin Trkesi hl gzel Syleyiinde Sleyman elebinin Mevltnin hengi var. Msrda Memlklular dneminde yaayan Kpak airi Seyf Sarynin, Azerbaycanl air Hasan Olunun Hrizmnin gazeline nazire yazm olmas, bu byk airin ne lde tannm olduunun bir delilidir. Dier taraftan, Ali r Nevnin, Asya Trk musikisinde Muhabbetnme isimli bir beste bulunduunu ifde etmesi de, Hrizmnin iirlerinin ne kadar sevilip, tutulduunu gstermektedir. Hrizm adyla tannan iki atamz da rahmetle anyoruz.

Hoca Ahmet Yesev (Pir Trkistan)

11. yzyldan itibaren Ouz budunundan Selukoullarnn Anadoluya ynelmeleri, Osmanoullarnn Avrupaya girmeleri, sadece kl zoru ile olmad. Bu topraklarn fethi, gerekte gnllerin fethiyle oldu.

Corafyada mesafe tanmaz bir hareketliliin temsilcisi olan Trk Milleti, gittikleri her yerde bir kurtarc olarak karland. Hristiyan halk, Trklerin geliini bir bayram havasnda kutlad Seluk ordularnn Urfaya egemen olmasn, Hristiyan tarihilerin verdii bilgiye gre, Hristiyanlar, Tanrya kr ynleri yaparak kutladlar. Bu niin byle oluyordu? nk Trkler, kl fethinden nce, gnlleri fethediyorlard. Trkn fetih ufkunda olan Kzl Elmaya ulamak iin hareket eden Trk Ordular karlatklar insanlara ldrlecek canllar olarak bakmyor; onlar Allahn yaratt kutsal varlklar olarak gryorlard. Yaratlan, yaratandan tr seviyor; yetmi iki millete bir gzle bakyorlard te, bin yl akn zamandr Bat Trklerinin Anadolu yaylasnda varoluunun, yakn gemite Bosnada, bir hill uruna insanlarn tatl canlarndan geiinin sebebi; Trkn gnl fethiyle aklanabilir. nce gnllere girmek ilkesinin, Trk uuruna yerlemesi iinin ba ustas, Hoca Ahmet Yesevdir! Trklerde Tasavvuf yolunu balatan bu byk insan, slm imnyla daha bir durulaan milletimizin sevgi rmaklarn bol bol coturdu Ve Trkler gittikleri yerleri bu rmaklarla suladlar. Trk fetih tarihinde, gnllerin kazanlmasnda grev yapan imn erlerine Horosan Erenleri deniliyor. O Horosan Erenleri ki, hep Trkistann mnev kaan Hoca Ahmet Yesevden el ve dil almlard. Anadoluda Taptukun, Yunusun, Abdal Musann, Hac Bektan; Avrupada Saru Saltukun sevgi rmann kayna Hoca Ahmet Yesev olmutu. Sadece Trkler mi hayrandr Trkelinin bu mnev Sultanna? Farslar bile bu byk Trk gneine Pir Trkistan diyerek, hakkn teslim ediyorlar. Kimdir bu Hoca Ahmet Yesev? Tarihilere sorarsak, yle derler: Hoca Ahmet Yesev, 11. yzyln sonunda Bat Trkistanda Sayram kasabasnda dodu. Asl ad Ahmetdir. Babas bir eyh olan brahimdir. Kk Ahmet, yedi yanda iken babasn kaybeder. Ablasyla birlikte yine Trkistanda bulunan Yesi ehrine gelir. Ad sonradan Trkistan diye anlacak olan bu ehirde, Arslan Baba isimli bir Trk tarafndan kurulan bir tasavvuf inan vard. ehrin manev iklimine hkimdi. te Hoca Ahmet Yesev, insan insan yapmak, Allah akyla stn insan olmak gibi, ksaca ifde edebileceimiz TASAVVUF dncesinin ilk bilginlerini bu ehirde ald. Daha sonra, Buharaya gitti. Orada, bilgin ve sof eyh Yusuf Hamednnin rencisi, mrdi ve halifesi oldu. Zaman ierisinde eyhinin postuna oturdu. Kendisine Trkistan (Yesiyi) slm iin uyandrma grevi verildiinden, ilk tasavvuf bilgilerini ald ehre dnd. Ahmet Yesevnin Yesiye dn Trk-slm kltrnde yepyeni bir sayfasnn da almasna sebep oldu. Ahmet Yesev, Yeside Trk gnllerin, Allah yolunda ak ateiyle tutumasna gayret etti. Trklerin yaad o usuz bucaksz bozkrlara Ahmet Yesevnin mnev iklimi egemen oldu. Ahmet Yesev, 1166 ylnda Yeside ld. Soyu, kz Gevher ehnaz tarafndan srdrld. Gevher ehnazn ocuklar yzyllar boyunca Ahmet Yesevnin torunlar olmak gibi hakl bir gururu yaadlar. Bu stn insann yzyllar sonra Anadolu Trkl

iinde yine ok farkl bir torunu dnya apnda bir hret oldu. Bu deerli insan seyahatnmesiyle nl Evliy elebi idi Ahmet Yesev, gzel Trkesi, gnlden ifdeleriyle Trklerde tasavvuf edebiyatnn da ilk temsilcisidir. iirlerinin bulunduu Divn- Hikmet, kendisinden sonra gelen tasavvuf airlerine rnek tekil etti Bugn, Anadolu Trknn slm anlama ve alglamasnda, Hoca Ahmet Yesevnin youn etkisinin olduu bilinmektedir. Bu byk insan iin edebiyat tarihilerinin ifdeleri ite byle Pekiyi Trk halk nasl tanyor, nasl biliyor Pr Trkistan? Hemen belirtelim ki, Trkler sayg duyduklar insanlarn destanlatrdklar hayat hikyelerini, az-ok tarih gereklere dayandrrlar. O kii bir slm by ise Hoca Ahmet Yesevde olduu gibi- onun bykln; Allahn evliys olduunu ifde edip, kerametlerle ve olaanst davranlarla sslerler. Bu durum, bir anlamda, Trklerin gznde ycelmi bir ahsiyetin, halk muhayyilesindeki ifde eklidir. Trk halknn belleinde yer alan Hoca Ahmet Yesevnin hayat anlatlrken, doduu yer yine Sayram olarak geer. Arslan Baba, eyh Yusuf Hamedn yine vardr Farkl olan, Ahmet Yesevye olan sonsuz sevgi ve balln, bir anlamda ifadesi olarak, inanlmas zor olaanst olaylarn kahraman olarak gsterilmesidir. Bu durum, tasavvuf kltr iin doaldr. Kermet, zellikle halkn gznde, samimi inann doruunda olmann tabi bir sonucu olarak alglanagelmitir. Dier ynden, Trk halknn gnlnde yaayan Ahmet Yesevnin hayat; inanan insan iin, hi de gerek d olamaz. imdi, halkmzn dnyasndaki Hoca Ahmet Yesevyi tanyalm... Bir gaz gnnde Hz. Muhammedin ashb a kalm, peygamberimizden yiyecek istemiler. Peygamberimiz dua etmi. Cebrailde cennetten hurma getirmi. Hurmalar yenilirken bir hurma yere dm. Bunun zerine Cebrail Bu hurma, sizin Trkistanl mmetinizden Ahmet Yesevnin ksmetidir diye, peygamberimize Ahmet Yesevnin haberini vermi. Bunun zerine Hz. Muhammed hemen Arslan Babay arm ve demi ki: Benden sonra Ahmet adl bir ocuk doacak. O, mmetimin sekinlerindendir. Git, onu bul ve bu hurmay ona ver. Arslan Baba, peygamber buyruunu alnca btn dnyay taram. En sonunda Trkistanda yetim Ahmeti bulmu. Arslan Baba, ocuk Ahmete selm vermi. ocuk selm alrken, Baba, emnetiniz hani? diye sormu. Arslan Baba arm Nereden biliyorsun? demi. ocuk da Bana Allah tarafndan bildirildi deyince, Arslan Baba arad Ahmetin bu ocuk olduunu anlam, mrnn sonuna kadar Ahmet Yesevnin hocas olmu Ahmet Yesev, elinin emei ile kazanr ve yaard. bdetten artan zamanlarnda, tahtay yontarak kak, kepe yapard. Onlar satar, yiyeceini temin ederdi. Kendisine gelen saysz hediyeleri fakir fukaraya datrd. Ahmet Yesev, yapt kak ve kepeleri bir kzn srtna heybe ile koyar, arya gnderirdi. Alclar, heybeden aldklar kak ve kepenin parasn yine heybeye koyarlard. Birisi parasn koymaz ise, kz onu peini brakmaz, paray koyuncaya kadar arkasndan giderdi. Ahmet Yesev, Cuma gn, Trkistandan Msra gelir, Kahiredeki Ezher Caminde Cuma namazn klar, ayn gn Trkistana dnerdi. Bir gn, Timur Han, Ahmet Yesevyi rysnda grd. Ondan zafer mjdesi ald. Zaferi gerekleince, Ahmet Yesevnin kabri zerine muhteem bir trbe yaptrd. Bu

trbe hl btn grkemiyle ayaktadr. Ve Yesi ehri adeta bu trbe ile bilinir. Timur Hann yaptrd bu trbe, daha sonra zbek Hanlar tarafndan tamir ettirildi. Ahmet Yesevnin trbesi Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarafndan son zamanlarda bakm ve onarma alnd. inileri, klarn sat Anadolu toprayla yenilendi. Bu trbe, Orta Asya Trkleri iin bir urak yeridir. Cami ve dergh ile grkemli kubbeler Hoca Ahmet Yesevnin ululuuna yakan grntdedir. Bu evliy atamz rahmetle anyor; onun slama ve Trkle yaptklar hizmetleri hi unutmuyoruz. * Dvn- Hikmetten: Yir Asta Kirdim Muna Ol kdirim kudret birlen nazar kld Hrrem bolup yir asta kirdim muna arp bendeng bu dnyann gzer kld Mahrem bolup yir asta kirdim muna Zkir bolup kir bolup hakn yaptm Dnya ukba harm klp yanp tiftim eya bolup rsv bolup cndn ttim B-am bolup yir asta kirdim muna mluumdn ta u talar sgti mini Fash tilde sgp ayd filing kan k bolsagn evvel barp hakn tan Merhem bolup yir asta kirdim muna Sizni bizni hak yaratt tat n Ey bl-acep imek yimek rhat n Kl bel didi rhum mihnet n Edhem bolup yir asta kirdim muna Nefsim mini kp ygrtti hakka bakmay Kie gndz b-am yrdm yam akmay Hy u heves m v menlik otka yakmay Pr-am bolup yir asta kirdim muna Kuln krsem hizmet klp kul boldum Tofrak-sfat yol stide yol boldum klarn kyp ken kli boldum Hemden bolup yir asta kirdim muna Cndn kiip mihnet tattm benden didi Kanlar yutup Allh didim rahm eyledi Dzen ire bomasum dip amm yidi Hurre bolup yir asta kirdim muna Yam yitti altm ke bir kne yok V-dir hakn tapmay knglm snuk Yir stide sultn min dip boldum uluk

kir bulup yir asta kirdim muna eyh min dav klp yolda kaldm Fes destr pula satp kildim Nefs hev tuyn kld harp kaldm B-dem bolup yir asta kirdim muna Bam tofrak zm tofrak cismim tofrak Hak vasla yiter min dip rhun mtk Kydn yandm bolalmadm hergiz afak ebnem bolup yir asta kirdim muna Pr-i muan nazar kld arap itim ibl yangl sema urup chandn kitim Sermest bolup il halkdn tanp katm Zemzem bolup yir asta kirdim muna Kul Hce Ahmed npasih bolsang zngge bol k bolsang cndn kiip bir yolu l Ndnlara aytsang szng klmas kabl Muhkem bolup yir asta kirdim muna HOCA AHMET YESEV

Kgarl Mahmut Kamu dilde var idi zabt- usl Bunlara dm idi cmle ukul Trk diline kimseler bakmaz idi Trklere hibir gnl akmaz idi Trk dahi bilmez idi bu dilleri nce yolu ol ulu menzilleri

k Paa(*) Trkemizi bir iir gzelliinde Orhun Beng Talarna kazan Yollug Tiginden sonra, ilk byk Trke sevdlsnn ad KGARLI MAHMUTdur Gzel Trkemizin ilk szln ve dilbilgisini hazrlayan bir byk bilgin Kgarl Mahmut! Kgarda dodu. Babas, Karahanllardan Kaan ailesinden Hseyin bn Muhammed adl bir Beydi. Mahmut, ok iyi yetiti. Arapay mkemmel ekilde rendi. Trk yurtlarnn hepsini dolat; btn budunlarn ve boylarn tand. Yllarca Trk obalarnda destanlar, hikyeler dinledi. Trk dilinin btn azlarn rendi; rendiklerini beynine ve gnlne iledi... Sonra, 1072 ylnda oturup DVAN LGATT TRK adl o grkemli eserini yazmaya balad. ki yl dinlenmeden alt ve 1074 ylnda tamamlad. Mahmut, bu mkemmel eseri yazmak iin nasl aba harcadn yle anlatmaktadr. Ben Trklerin en uz dillisi, en ak anlatan, en doru anlayan, soyca en kkls, en iyi karg kullanan savas olarak; Trklerin btn beldelerini, llerini boydan boya dolatm. Trkn, Trkmenin, Ouzun, iilin, Yamannn, Krgzn dillerini, kfiyelerini renip, faydalandm. O kadar ki, her Trk boyu dilini en iyi ekilde rendim. Kgarl Mahmut, bir mr harcayarak topladn bilgileri Trke szlk ve dilbilgisi olarak ortaya kard Buna niin gerek duydu? Pekl, o da, ann Trkleri gibi, egemen millet olmann verdii umursamazlkla, ynettii Arap ve Farslarn dillerinin gelimesine seyirci kalabilirdi Ama hayr! O bir nderdi. O, Trkn bykln ince bir uslpla anlatmak istiyordu. O, Firdevsyi tanyordu... Ne diyordu Firdevs? ehnmeyi yazmak iin ok sknt ektim ama sonunda da Farsay ve Farslar dirilttim Kgarl Mahmut, Trk Dilbilgisini ve Trke Szlk hem de ARAPA yazarak, Araplarn ba, Mslmanlarn hlifesi olan MUKTEDye sundu Tpk, Firdevsnin, ehnmesisini Gazneli Mahmuta sunduu gibi Badatda Trke retmeye almak, uurlu Trk egemenliinin en gzel bir ifdesi olsa gerek. Kgarl Mahmut bir kltr nderidir Belki de biliyordu, duymutu; 9. yzylda Halife Mutasmn ordusunda hizmet veren, slm yaymak iin pek ok zorlua katlanan kahraman Afin Beyin, Trke kitap okuduu iin zehirlenip ldrldn ______________________ (*) Bilgin ve mutasavvf olan k Paa, 13. yzyln sonlarnda ve 14. yzyln balarnda Anadoluda Krehir yresinde Trkenin bayraktarln yapan bir gnl eridir. 12 bin beyitlik Garip-nme isimli eserini duru bir Trke ile kaleme ald. Trkenin byk bir dil olduunu anlatmaya alt.

Arapann ve Farsann kesin egemenliinin olduu bir dnemde, hem de Halifeye Trke dersi vermek, gerek bir kahramanlk deildir de, nedir? 1071 ylnda byk Trk Kaan Sultan Alparslan, Malazgirtte Diyr- Rmun kapsn klcyla Trklere at. Bu tarihten 3 yl sonra Kgarl Mahmut Trkenin bykln belgeledi; hem de, Arapann, Farsann ortal tozduman ettii bir dnemde! Kgarl Mahmut denilen yiit Trk, u temel geree inanyordu: Kendi milleti, dier milletlerden yalnz silh kuvvetiyle deil, kltr ve medeniyet bakmndan da stnd. O, biliyordu ki; hor grlen, ilgilenilmeyen Trk dili, dier dillerden hi de aa deildi... mrn, ite bu gerei aklamak iin harcad. Sonunda DVN LUGATT TRK gibi, hl, evet hl, ilgiyle incelenen bir eref bidesi ortaya koydu! Allahm, o ne muhteem bir eserdir! Bu dnyada kendisini Trk hisseden herkesin evinde mutlaka bulunmas gerekli bir iek bahesi o! O muhteem eserde, Trk ellerinde halkn dilinde dolaan ve 2500 yl nceden gelen Alp Er Tunga destann bulabilirsiniz O eserde, Trkenin sekiz bin adet, kelimesini grebilirsiniz Ve o eserde, 11.yzylda halkn aznda dolaan ak iirlerini, hikyeleri ve Trkln eriilmez bykln okuyabilirisiniz ster; zbek, Trkmen, Azer, olalm, ister; Anadolu Trk, ister Kazak, Krgz, Uygur, Tatar olalm Kgarl Mahmut atamzn bu byk hizmetini her an kranla anmak bize mill bir bortur! Kgarl Mahmutun, 11. yzyldaki bu k, hakszla bir isyndr! Bu bilgin Trk kocasnn, kendi uslbunca bir ba kaldrmasdr Gerekten, dnmek gerek; bilginle, erdeminle, yiitliinle, nihyet o stn takva ile muzaffer ve egemen bir millet olacaksn; ama, kendi dilini deil de, ynettiin milletlerin dilini ne karacaksn! Bu, elbette bir hakszlktr! Kald ki, Trke, bunu hi de hak etmemitir. Trkenin mkemmellii ve Trkn o adaki efendi konumu bu duruma lyk da deildir! Kgarl Mahmut bu gerei kitabnn giriinde yle aklyor: Peygamberimiz, Trk dilini reniniz! nk onlarn uzun srecek saltanatlar olacaktr, buyurmu Bu hdis doru ise Trk dilini renmek vcip demektir. Eer uydurma ise o zaman da akl ve izan (Trk dilini renmeyi) icap ettirir te, Kgarl Mahmut, Trkeyi renme kitabn Arapa yazarak, Peygmber buyruunu yerine getirmek isteyenlere yardmc olmay amalamtr phesiz Kgarl Mahmut, samimi ve koyu bir Mslman idi. Kurn- Kerim, Arapa indii iin, btn Mslmanlarca Arapann bir anlamda iman dili olarak kabul edilmesini anlayla karlyordu. Ne var ki, Kgarl Mahmut, Arapann bu ilevi dnda; bilim dili ve edebiyat dili olarak Trkeden ok stn hayat karsnda, znt duyuyor; bu durumu Trke iin bir hakszlk olarak gryordu. Nitekim, yine kitabn da yle diyor: Trke, Arapa ile kou atlar gibi yar edebilir Bize, 11. yzyldan seslenen ve Trkeye sahip kmamz tleyen bu bilgin atamz hi unutmayacaz. * Divan Lgat-it Trkten:

Grdm ki, yce Tanr, devlet gneini Trklerin burlarndan dourmu. Gklerdeki direleri, onlarn devletleri erevesinde dndrm. Onlara Trk adn kendisi vermi. Onlar yeryznn Kaan klm. Asrmzn kaanlarn hep onlardan karm. Btn milletlerin dizginlerini onlarn eline vermi. Onlar her halka stn eylemi. Dorulukta onlara her zaman yardmc olmu. Onlara katlanlar, onlara hizmet edenleri hep azz klm. Btn dileklerini yerine getirmi; byle kimseleri ktlklerin errinden korumu. Oklarn saplamasndan korunabilmek iin, akl banda olanlara Trklerle beraber olmaktan baka are kalmam. Halbuki, onlara dert dinletmek ve gnllerini kazanmak iin kendi dilleriyle konumaktan daha gzel vsta yoktur. Her kim onlarn diline snrsa, onu kendilerinden sayp her trl tehlikeden kurtaryorlar. Bunun iindir ki, Trk olmayanlar da Trk diline snmakta ve bu yolla zarar ve ziyandan kurtulmaktadrlar. KAGARLI MAHMUT

Zemaher Araplar! Babalarnzn, dedelerinizin dilini, gelin, benden renin!..

Bir Arabn veya Farsn, kendi kltr sahalarnda genliklerini geirip, sonra Trkeyi, bir Trkten daha mkemmel bilmesi mmkn mdr? Haydi, bildi, rendi diyelim Trkenin tm inceliklerine vakf olmas ve bu dilde, Trk yazarlarn, bilginlerini hayran brakacak lde eserler vermesi; Trkeyi bir Trkten daha gzel ekilde Trklere retmesi, mmkn olabilir mi? Tarih, byle bir insann varlna tank deil

Gelecekte de var olmas bir hayl! Kim ne derse desin, gerek u ki; bir Trkn; Arapay, Farsay veya bir baka dili, o milletin fertlerinden daha mkemmel ekilde renmesi ve o dilde o millete ders vermesi mmkndr! Bu szlerimiz, milletimiz, hakknda ne kuru bir vg ne de bir abartdr Szlerimiz, gerein ta kendisidir! Bu szlerimizin onayn Ali r Nevaden alalm; yle diyor Trk milletinin ulu airi: Farslarla ayn hayat artlar iinde yaadklar halde, Trkler, byklerinden kklerine, beylerinden klelerine varncaya kadar, Fars dilini renmilerdir. Hatta, Trk airleri Fars dili ile eitli iirler syleyip, gzel szler yaratrlar. Buna kar Sart (Fars) milleti, erfndan avmna; ulusundan aasna kadar, hibirisi Trk dili ile konuamazlar. Konutuklarnn da manasn bilmezler. Eer yzde, belki binde biri bu dili renip, konusa bile, dinleyenler onun Acem olduunu anlar ve o kendi diliyle kendini gln drr Gerek Bu! Ali r Nevnin dedii gibi Allah Trkleri bu konuda farkl yaratm te, Trk Milletinin bu konuda, sekin evltlarndan birisi de Zamaher! * Zemaher, 1075 ylnda Harzemin Zemaher kasabasnda dodu. Asl ad, Ebl Kasm Zemaher ocukluundan itibaren slm bilgilerle donand. erevesindeki din bilginlerinden ders ald. Gen yata, byk bir din bilgini oldu. hreti Trk blgelerini at. Arapay, bir Araptan ok daha mkemmel ekilde rendi. ok gezdi. Defalarca Badat ve Mekkeye gitti Bir sre Mekkenin yaknnda ikmet etti. Tefsir, hads, fkh gibi slm bilimleri hakkyla rendi. Onun bu yeteneine, Araplar ve btn slm lemi hayran kald. Zemaher, gnmzde de ilgi ekmektedir. EL-KEAF isimli Kuran tefsiri, hl, ilgiyle, dikkatle ve hayranlkla incelenmektedir. Zemaher, o zamana kadar Kurnda, kimsenin anlayamad incelikleri farketmi ve tefsrinde gzel bir slpla anlatmtr... Zemahernin Kuran tefsrinde kulland ince, edeb, kvrak slp, tefsr biliminde r am; btn slm dnyasnda vgyle karlanm; bu Trk olunun Araplarca yceltilmesine sebep olmu; eseri Arap edebiyatnn klsikleri arasna girmitir. Zemaher, sadece bir din bilgini midir? Hayr! O, bir o kadar da gl bir airdir Ne var ki, devrinin modasna uyarak o da Arapa yazmay tercih etmi Arapa Dvannda Trkle duyduu hayranl ve Trk olmann gururunu en gzel biimde anlatr. Zemaher, Mukaddimetl Edep adl eserinde de; Ouz Kpak, Kankl Trklerinin leheleri hakknda geni bilgiler verir. Bu eserin her satr Arapa, Farsa ve Harzem Trkesi ile yazldr. Bu eser, yzyllar boyu medreselerde ders kitab olara okutuldu. Daha sonra, Zemaher, bu eserini, Harzemah ATSIZn istei zerine, Trkeye arlk vererek yeniden yazd ve bu byk Trk Kaanna armaan etti. Araplara, Babalarnzn, dedelerinizin dilini, gelin bendin renin diye meydan okuyan bu ulu Trk, 1134 ylnda Harzemde Curcniyye kasabasnda ld. stn yetenei ile milletimize eref veren Zemaher atamz gururla anyoruz. * Sadya yle syle:

Bizim sana ihtiycmz yoktur. ri ve geni (Arap gzleri) bizi ekmez. nk dar gzler ve dar gzl Trk gzelleri bizi bizden almtr. Aklmz, fikrimiz onlardadr. Hayallerimiz, dncelerimiz onlarla doludur. Onlar ki, baktklar vakit, yalnz gzlerinin siyah grnr ve glecek olurlarsa bu siyahlklar rtlr, grnmez olur. Trk gzelleri ki, Tanr onlar kem gzden esirgesin; ayn on drd gibidir. Uurlarnda keseler harcanarak ve altnlar verilecek yzler, bu yzlerdir. Trk gzellerinin yzlerinde, insan kendinden geirecek gzellikler vardr. Bunlardan dolay baka gzellere bakmayn, gzlerinizi bu Trk gzellerine evirin. Tanrnn yaratm olduu nice ince gzellikler bunlardadr. yle ki, insan onlara baktka, Tanrnn kudretine ve kuvvetine hayran olur ZEMAHER

Cengiz Han Trk- Mool imparatorluunun kurucusu Cengiz Han, 1155 ylnda Onan rmann, sa kysnda bulunan Dln-Boldakda dodu. Asl ad TMUN idi. Mool Beylerinden Yesgey Bahadrn olu olan bu olaanst sava, gerekten olaanst iler baard Babas Yesgey Bahadr 1167 ylnda lnce, Timuin henz 12 yandayd. Annesinin zeks ve tedbirleri sayesinde, bir zamanlar babasnn ynettii oymak, dalmaktan kurtuldu. Timuin, bydke liderlik yetenei de geliiyordu. Genlii boyunca kuvvetli ve disiplinli bir ordu kurmak iin gece gndz alt. Zaman zaman ok byk skntlar iine dt. Gn geldi, tek bana kald. Ama hibir zaman umutsuzlua dmedi. elik bir irde, bitmez tkenmez bir azimle kuvvetli bir ordu kurma hylini adm adm gerekletirdi. Sonunda tek bana koca bir ordu kurdu. Yine kendi abalaryla o gnlerin dnyasnn yarsna egemen oldu ve CENGZ HAN olarak tarihe geti. Elli yana kadar evresindeki boylar buyruu altna almak iin sava at. Sonunda Trk-Mool boylarn egemenlii altna ald. Boy beylerinden oluan bir kurultayda Timuin, Kara-Kurum tahtna Han seildi. Ve bylece Trk-Mool imparatorluunun temelleri atld Timuin 1026 ylnda Naymanlarn zerine yrd. Kazand zaferden sonra kendisine CENGZ ad verildi. inliler ona Gklerin olu diyordu. Ve btn TrkMool uruklar onu, gkten kut alm olarak gryorlard. Zek, akl, atlganlk ve tedbir Btn bu stn insan zellikleri tayordu. Cengiz Han, sadece iyi bir sava deil; o ayn zamanda ok iyi bir tre-yasa koyucu idi.

Yneticilik konusundaki grleri ilgin ve ok pratik zellikler tar. Bu konuda lkeler fatihi Cengiz Han yle diyor: Evinde, dzeni salayan bir kimse, devlette de dzeni salayabilir. On kiiye mkemmel ekilde komuta eden birisine, bin veya on bin kiinin de komutas verilebilir Gerekten Cengiz Han, bu szleriyle sanki kendisini anlatyordu. Oymanda, nasl kk bir ocak bakan iken, baarl olmusa, mparator iken de ayn baary gsterdi. Cengiz Hann ilk istil ettii lke in oldu. ini btnyle almak iin yllarca savat. Ve sonunda imknsz baard; 1215 ylnda Pekini ald. Bu inanlmaz zaferden sonra btn Orta Asya Cengiz Hann egemenlii altna girdi. Uygurlar, Karluklar, KaraHitayllar Cengiz Han buyruu dinler oldular. Gn geldi batya yneldi; Harzemahlar devletini yktktan sonra Kara Denize kadar ulat. Kara Denizden in denizine kadar olan usuz bucaksz bir lkenin sahibi oldu. Cengiz Hann salnda her biri ordu komutan olan oullar; Cuci, aatay, Ugedey, Tuluy istil ettikleri lkeleri babalar adna ynetiyorlard. Cengiz Han, kendi yerine oullar arasnda en aklls olarak grd GEDAY veliaht olarak seti. 1227 ylnda ld zaman oullarnn her biri egemen olduklar topraklarda ayr ayr devletler halinde rgtlendiler. Cuci, Cengiz Han sa iken lmt. Ancak onun olu Batu Han, Trk tarihinde ALTINORDU gibi altn bir sayfann yazlmasn salad. Dier taraftan, AATAY, Trkistan yresine egemen oldu. Ve bu yrede yeni gelien leheye aatay Lehesi denildi. Ortaya kan mkemmel edebiyata aatay Edebiyat ad verildi. Cengizin torunlarndan Hlg, ran yresinde lhanllar devletini kurdu. Dnya hkimi, yenilmez sava Cengiz Han, koyduu yasalarla da yzyllar sonra anlr oldu. Orta Asyann bu kahraman evldn saygyla anyoruz. * Cengiz Han Yasasndan: - Kinatn yaratcs tek bir TANRIdr. Bu Tanrya taplacaktr. Cengiz Hann erkek soyundan olmayan hi kimse kendini HAN iln edemez. Erkek soyundan gelenler ancak Kurultay karar ile HAN olabilir. Dman teslim olmadktan sonra onlarla bar antlamas imzalanamaz Ordu, yz, bin on bin kiilik ktalar hlinde olacaktr. Silhlar muhafaza ile grevli subay; askerlere silhlar kendi eliyle teslim eder. Askerler silhlarn kn ava gitmek iin alabilirler. Saray ve orduya kn yiyecek bulmak iin halk, Mart ayndan Mays ncesine kadar ceyln ve benzeri hayvan avlarlar. Hayvanlarn kan ve barsaklar yenilebilir. Savaa gitmeyenler, bayndrlk ilerinde almak zorundadrlar. Ayrca, haftada bir gn Hann hizmetinde bulunurlar. aldklar eya kymetli ise, hrszlar idam edilir. Eya nemli deil ise, yedi veya yedi yz denek vurulur. alnan maln dokuz kat mal verenler, denek cezasndan kurtulurlar.

Zina yapanlar idam olunur. Zina yapan sust yakalayan ahit onlar ldrebilir. Casuslar, yalanc ahitler, homosekseller, sihirbaz ve bycler idam olunur. Zimmetine para geiren mal memurlar idam olunur. Eer ihtilas kk ise Han huzuruna kartlr CENGZ HAN

Mevln Her ne kadar Farsa sylyorsam da, aslm Trkdr! Mevln! Ulu Trkeli (Trkistn)n Anadoluda parlayan gnei Szyle, sazyla, oyunuyla; slm imnn bir gzel slp ile gnllere ileyen sevgi eri... Onun fledii Neyden kan ses ilhi akn lklardr. Onun, k etrafndan dnen kelebekler gibi Sems, Yaradana olan sevgisinin Mevlnca bir ifdesi... Onun iirleri; engin gnlnn, yksek imnnn sanat tezghnda dokunmu rnleridir. O, Ulu Trkelinin Anadoluya en gzel bir armaan. O bir bilgin dnr, o bir air, o bir tasavvuf era! Alplarn doludizgin kotuu, erenlerin iek ile, ney ile konutuu ada, Anadoluda o, bir gnller sultan! Mevlna... Dncesiyle, felsefesiyle, slmn insana bakn kanatlandrp, dnyann drt bucana uuran; kfirine, putperestine parmak srtan bir ulu hner sahibi * 30 Eyll 1027 tarihinde, u an Afganistan topraklarnda olan Belhde dnyaya geldi. Babas devrin byk din bilginlerinden Bahaeddin Veleddi Mevln Celleddinin annesi Harzemahlarn Kaan ailesinden gelen Mmine Hatundu Bir Trk olu olan Mevln, be yanda iken babasyla beraber, yine bir Trk ehri olan Belhden ayrldlar. rana, Badata daha sonra da Hicaza uradktan sonra Anadoluya geldiler. Mevln ve babas Anadoluya geldikleri zamanda, Anadoluda Ouzlarn Knk boyundan srp gelen Seluklulardan, Kutalmn oullarnn kurduu devlet, en byk Kaanna sahipti. O byk Kaann ad, Aleddin Keykubd idi! Aleddin Keykubd, Mevlnnn babas Baheddin Veledin ne kadar byk bir bilgin olduunu biliyordu. Onu Konyada byk bir saygyla karlad.

Mevln gerek bu uzun yolculukta ve gerekse Anadoluda pek ok ehir grd. Karamanda, Semerkanl bir aileden olan Cevher Hatun ile evlendi. Henz 21 yanda olan Mevln, bilgin babasnn yannda ok gzel bir eitim ald. Babas Konyada lnce, onun rencilerine ders verecek bir olgunluktayd. Mevln, Konyada evresine toplanan kiilere hitap ederken, onlar aydnlk ufuklara gtryor; herkesi hayran brakyordu. Seluklu Anadolusunun Bakenti Konya, Mevln gibi bilgin ile daha bir nlenir oldu. zellikle babas ve babasnn rencilerinden Seyyid Burhaneddin Tirmizden ald bilgilerle Mevln, oktan dolmu ve imdi tamaya balamt. 37 yana kadar byk bir slm bilgini olarak nlendi. Ne var ki, Tebrizli emsin Konyaya gelmesi ve Mevlnnn bu rind dervi ems ile tanmas, bilgin Mevlny byk bir gnl adam da yapt. ok gemeden Mevln, tasavvuf dncelerini bkmadan iirlere dkt. Neyden fledi. O artk, evresiyle; iirle konuuyor; ney ile haberleiyor; sem ile buluuyordu. O artk tasavvuf deryasnda yelkenleri rzgr ile dolu bir gemi idi. yle gzel sylyordu ki; Hristiyan, Musev, atee tapanlar; herkes Mevlnya hayran kalyordu. Sevdii mritlerinden birisi olan elebi Hsameddin, Mevlny kitap yazmaya zorlad. Mevln syledi; elebi Hsameddin kaleme ald Ve bylece btn dnyann hayran kald MESNEV olutu. Mevln, 17 Aralk 1273 de Konyada ld. Mezar Konyada Mevln trbesindedir. Eserleri arasnda bulunan Mesnev, btn slm dnyasnda hayranlkla okunur. Mevln da eserlerini devrin modasna uyarak Farsa yazd. Ne var ki, kendisi, Trk olduunu zellikle syler: Her ne kadar Farsa sylyorsam da aslm Trktr Mesnevden baka, Dvn- Kebir, Fhi Mfh, Mektbat ve Meclis-i Seba isimli eserleri de vardr. Mevln, dnyann tand en byk slm dnrlerinde birisidir. Onun dnceleri zerine kurulu Mevlevlik yolu ise, yine dnya apnda bir tarikttr. Mevlnnn at yolun yaatlmasnda olu Sultan Veledin byk emei var. Mevlnnn soyu gnmzde de devam etmektedir. Mevln, zellikle insan ilhi aka lyk bir varlk olarak alglad. Mevlanya gre insann bylesine yce bir aka lyk olabilmesi iin onun; iman, ahlk ve ibdetle almas gerekir. nsan, yce Tanry sevdike, onun buyruklarn tuttuka, ktlklerden uzaklatka, yce Tanr da o insan sever... Mevln, Allah sevgisine giden yolda insanlar tleyip, onlar Allah sevgisinde birletirmek istedi. Ve btn insanlar bir tuttu. Hogr ile seslendi. Bu sebepledir ki, o ld zaman cenazesine Konyadaki tm Mslmanlar yannda, Hristiyanlar, Musevler de katld. n dnyay saran bu ermi atamzn ruhu ad olsun!.. * Mesnevden: Bilgi Kuvvettir: Bilgi, Sleyman mlknn mhrdr; btn lem srettir ilim ruhtur.

Bu hner yznden denizlerin, dalarn, ovalarn mahlukt insanoluna kar ciz kalmtr. Ondan kaplan, arslan, fare gibi korkmaktadr. Ondan byk nehirlerin timsahlar bile titrer. Ondan periler, zebaniler kenara kaar; her biri gizli bir yerde mekn tutar. nsann gizli dman oktur; tedbirli insan aklldr. yi ve kt nice gizli varlklar vardr; her dakika gnl kapsn alp dururlar. Vahiy ve vesveselerin zdraplar binlerce kiiden gelir; bir kiiden deil. phe ediyorsan sabret, duygularn deiince onlar grrsn, mkl hl odur. O vakit kimlerin szlerini reddetmisin, kimleri kendine ba etmisin, grrsn. MEVLANA

Hac Bekta Veli Bir olalm, diri olalm, iri olalm!

Gnller umman, yollar kava Bir menzle yetsem psem elini Krk verenli Hnkr Bekta baa Saltuk Aam! desem, psem elini!.. Bulgaristanda, Romanyada, skpde, Bosnada ve Trkn Avrupada ayak bast her yerde, Sar Saltukun gnllerde hl yaayan hikyelerini dinlersiniz Sar Saltuk, efsnelerle rl hayatyla Avrupa Trknn kffr nndeki slm klcdr! Sar Saltuk, Hac Bekta ocann gnl sacnda, ifte kavrulan canlarndandr! Bugn, Balkanlarda Adriyatik kylarnda solunan hava, Hac Bekta nefesidir! Ykselen ses, onun sesidir. Sadece Sar Saltuk mu? Hac Bekta baa iin biz, sz gelii krk verenli dedik! Daha nice, Hac Bekta ocandan fermanl, az dual erlerle gnlden fethedildi o koca Rumeli! Ve ne gzel der air: Rumelinin yakasn dest-i takv ile almz. Hac Bekta Veli, Orhan Gaziden beri evk verir Yenieriye! * 1444de, Varnada, bir yl sonra Kosavada, zafer sonras ordughta sayn kendinizi Yenierinin harl (ulfesi) verilmitirVe Yenieriden ykselen u sesi dinlersiniz:

Allah! Allah! Eyvallah! Ba ryan, sine pryn, kl al kan! Bu meydanda nice balar kesilir, olmaz ki soran? Eyvallah!... Eyvallah!... Kahrmz, klcmz, dmana ziyn! Kulluumuz padiaha ayan! ler, yediler, krklar... Glbank Muhammed, Nuru Neb, Keremi Ali, Primiz HACI BEKTA VEL! Gerek erenler demine, devranna Hu diyelim,huu! Eyvallah!.. imdiki zamanda, 21. yzylda bile, Anadolu stnde ve tm Trkelinde Hac Bektan szleri dolar; yolunun erdemi dile gelir: -Bir olalm, diri olalm, iri olalm!.. - Eline, dilene, beline sahip ol! Kim bu Hac Bekta Vel dedikleri? Verdii rh ve uurla ordu kuran; yolu, d hl gnllerde duran, kim bu Hac Bekta Vel? z srersek, z kaynaa gideriz; Ulu Trkeli (Trkistan)da buluruz ayak izini! Varp, sorduumuzda bir ak sakall kocaya, yle der: Hac Bekta m sorarsnz? z Buhara Niaburludur. Kardelerimizden bir bl Rum diyrn fethe gittiinde o da, gnl fethine kt onlarla Ve srr zlr Trk Birliinin! Demek ki, Bat Trklerinin iinde dolaan; kimi zaman yenieri palasnda parlayan, kimi zaman kra ruhlara slm rma olarak alayan HACI BEKTA VEL, Trkln birlik niandr! Demek ki Buharal Hac Bekta, bir sayar Anadolu Trkn, Dou Trkyle! Demek ki, Yesevden bertl Hac Bekta, karde sayar btn Trk budunlarn! Demek ki, bu yzden hl nlar Trk dnyasnn atmosferinde szleri: -Bir olalm, diri olalm,iri olalm!.. Heey Hac Bekta Vel! Heey Yesev erera Horasan eri! Biz btn Trk budunlar, senin lkn zre dnmekteyiz! Trkmen, Krgz, Azer, zbek, Uygur, Tatar ve daha pek ok Trk budunu, karde olduumuzu biliyoruz! Ayn atann, ayn babann evltlaryz; soyumuz bir, Ayn dinin mensuplaryz; inancmz bir! Ayn dili konumaktayz; szmz bir! te onun iin iri olacaz! Heey Hac Bekta Vel! Gerekletiriyoruz gayretinde sakl olan dileini! * 11. yzyl balarnda Orta Asyadan Trkn bir bl kopup, Diyr- Rma ynelir Korkusuz savalardr onlar... Anadolu derler bu topraa; Trk mhrn vururlar! Trk erisi yalnz deildir; yanlarnda, nlerinde az dual Horasan erenleri vardr. Ve toprak ile gnl beraber fethedilir! Ahmet Yesevnin buyruuyla yola kan Emir-i in Osman, gelir Bozok yaylasnda mekn tutar Mevln, gelir Konyaya, titretir gnl telini ehirlinin Bozkr bo mu kalacak? Horasann Niabur kentinde doan Hac Bekta seslenir onlara Ve bylece Trk, sadece klcyla deil; slm her gnle anlatmasn bilen Gnl Erleriyle de fetheder, vatan eder Anadoluyu!..

Orta Asyadaki Trk Budunlarndan bir bl olan Anadoludaki bu sava Trkler, yeni yurtlarnda karlatklar herkesi Allahn yaratt kutlu bir varlk olarak grrler! te, Trk askerini byle dndrenlerden birisi de Hac Bekta Vel dir. Ahmet Yesevnin rencilerinden Lokman Parendenin elinde yetiip pien Bekta; slamn gnl tututuran eran alr eline, koar Anadoluya! Amasya, Kayseri, Sivasa urar. Sonra, imdi Hac Bekta diye bilinen ve o zaman Suluca Karahyk diye anlan yerde karar klar Serer postunu, aydnlatmaya balar Anadoluyu Trk gnllere sultan olur! 13. yzylda Suluca Karahyk bozkrlarndan sevgi, kardelik, birlik sesleri ykselir ve hi dinmemecesine gelir gnmze kadar. Kargaa iindeki 13. yzyl Anadolusu Hac Bekta Vel nefesiyle sakinleir... 14. yzyl banda, Osmanl ycelii balaynca, onun dinmeyen sesi, kutlu nefesi devlet kapsndan ieri girer; Osmanoluna yol gsterir; ocann avk olur; Yenierinin gnln aydnlatr. Bu akla Yenieri, Kzlelma nerede ise, oraya kadar yorulmadan gider! Hac Bekta Vel; Maklt, Fatiha Tefsiri, Besmele Tefsiri gibi pek ok eserlerle de seslenir okumulara Onun sesinde; iyilik, bilgi, hogr, birlik yanklanr... Onun yolunda; ele, bele, dile ihnet olmaz! Onun ufkunda, Yesev otanda olduu gibi kadn ycedir. Ve Hac Bekta Vel, bir iman, itikad, ibdet, ahlk, irfn, fzilet, eriat, hikmet eridir! O, slm anlatan bir Trk sesidir! Trk gnllerin nefesidir! O, bir Buhara fidesidir, Anadoluda yeeren! O, Trk budunlarnn birlik nindr. Hac Bekta Vel, Hoca Ahmet Yesev atamzn Anadoluya armaandr! Selm olsun o sevgi erine!

Yunus Emre Gelin tanuk idelm, iin kolayn tutalm Sevelm, sevilelm dnya kimseye kalmaz Kim demi, Ulu Trkeli (Trkistan) Anadoluya uzaktr diye? Biz, her dem Ulu Trkelinin havasn soluruz Gnl pnarlarmzn kayna orasdr.

Anadolu, Ulu Trkelinden el alm, dil alm gnl erlerinin ota. Zaman, mekn ne ki? Yesev dergahndan el ve yol alan Emir- in Osman Gelirde mekn tutar Bozok yaylasn Osman Paa olur ad! Yesev pnarnn sular nce Horasana yol bulur. Sonra akar Anadoluya; sular bir batan bir baa! iekler biter; Tapduk, Bekta, Yunus adl... Alp-Erenler dolar, Yesevden bertl! Kim demi, Ulu Trkeli (Trkistan) Anadoluya uzaktr diye? * Bir sevgi alayan.. Barn, kardeliin, duru imnn ifdesi o! slmn zn Trk gnllere ileyen nak ustas o! Trkenin en alml gzelliiyle iir syleyen bir koca Trkmen o! Ad, Yunus Emre! iiri dillerde, Ak gnllerde... Kim bu Yunus Emre? Geliniz, onun dnyasn seyre kalm... Ben deyim 1241, siz deyin 1242... Anadoluda, kimine gre Sarkyde, kimine gre de Karamanda Yunus adl bir ocuk gelir dnyaya... Sz ve dil meydannda nice hnerler gsterir; Yaradan akyla kavrulur ve sonra gnller tututurur... Sz tarihilere, edebiyat tarihilerine braksak; diyecekler: Yunus Emre, ok iyi tahsil terbiye grd. Arapa, Farsa bilir. slm tarihini renmi; mkemmel bir eitim alm; tasavvufta nice yollar am; Mevln ile ada; gnllere taht kurmu bir air Bunlar doru szler Yunus, gnllere taht kurduuna gre, onu ancak gnlne taht kurduu insanlar; halk, anlatabilir. Bakalm, halkmz nasl anlatyor o gnl sultann: Anadoluda, Ahmet Yesevden gnl yolu alm Horasan erenlerinin dolup tat, Mevlnnn, Hac Bekta Velnin ve daha nicelerinin mekn tuttuu bir ada, Sivrihisarn kuzeyinde Sarky derler bir yerde Yunus adl fakir bir kyl yaard Zaman kt gitti bir ktlk oldu; tarlalar buday vermedi, baheler, balar kurudu Yoksul Yunus dertlidir, evde oluk ocuk a kalacak... Yiyecek bulmaldr; ama nereden? O srada Hac Bekta, Suluca Karahyk derler bir yerde, nasip datr, nefes verirdi. Sohbetine Anadolunun drt bir ynnden insanlar katlr; gnlleri hazinelerle dolu olarak dnerlerdi Nereden duymusa duymu; yoksul Yunus bundan haberli olmu: - Hac Bekta, kapsna geleni bo evirmiyor! Yoksul Yunus, bu sz duyunca, yle dnr: Gideyim, hlimi arzedeyim, elbet bana da bir eyler verir de, ocuklarmn karnn doyururum

Bu dnceyle kansn hazrlar, kzn yola koar Eee Elbette bo gitmek olmaz! Dadan al toplar, ykler kansna; der yollara! Hac Bektan huzuruna kar, durumunu anlatr, armaann sunar, sonra da buday ister... Hac Bekta, Yunusu grnce, onun gnlnn; yedi veren sevgi gllerinin, solmayan ieklerin bitecei bir bahe olduunu anlar: Buday yerine sana nefes vereyim der.. Yunusun akl evdeki a ocuklardadr; srarla buday ister Hac Bekta Vel de Yunusun kansn buday ile doldurur ve yola kartr. Yunus, Hac Bekta durandan biraz uzaklanca, yanl yaptn anlar: Buday yenilince tkenir. Oysa nefes hi tkenmez! diye iinden geirir. Bu dnceyle geri dner. Bu kez Hac Bekta yle der: O i imdiden sonra olmaz. Biz o kilidin anahtarn Taptuk Emreye verdik. Var git ondan al... Yunus, srer gider Taptuk Emre kapsna... Dikilir huzuruna; Hac Bektan szlerini aktarr. Taptuk Emre der: Hlin bize malmdur. Ancak, bize hizmet et, emek yetir sonra da nasibini al!.. Yunus tam otuz sene hizmet eder Taptuk Emre derghna... Bu yle bir hizmet ki, derghn yanndaki dadan odun tarken, getirdii odunlarn eri olmamasna bile dikkat eder. Soranlara yle der: Bu kapdan ieri odunun bile erisi giremez! Vakit gelir, eyhi Taptuk Emreden izin kar; Yunusun gnl kilidi alr; dili zlr; ve bylece, hikmet denizinden nice inciler salr O artk insan- kmildir. Benlik engelini am, gerek insanla ulamtr. O Hakla beraberdir gece gndz. Yaratlmlarn en ereflisi olan NSAN, Yunus Emre iin ycedir, kutludur. Yaanan u son ucu lml dnya da insann insana ktlk yapmas, insann gnl krmas Yunua knanr; iir okunun hedefi olur. Yunus, katettii yolda artk Yaratandan bir paradr. O, Tanr akyla yanm, kl olmutur... nsann, yapmas gereken ibdetlere snp; hak yemesi, gnl incitmesinin korkunluunu, Yunus, en ak dil ile anlatr. Hem de ham sofularn, slm ekilde arayanlarn knamalarna, saldrmalarna aldrmadan! * Koca Yunus ok z demi. Grelim neler demi... Bir kez gnl yktn ise Bu kldn namaz deil, Yetmi iki millet dahi Elin yzn yumaz deil. Gnl incitmenin ne kadar kt olduunu anlatan Yunus bu yolda daha da syler: Gnl alabn taht alab gnle bakt ki cihan bedbaht Kim gnl ykar ise Ve dner kendini bilmeyenlere seslenir o koca Trkmen! lim, ilim bilmektir lim kendin bilmektir Sen kendini bilmezsin Bu nice okumaktadr?

Okumaktan mn ne Kii hakkn bilmektir n okudun bilmezsin Ya nice okumaktr? Okudum, bildim deme ok tat kldm deme Er hakk bilmez isen Abes yere yelmektir. Yunus kavgadan uzaktr. Onun ii gnlleri sevgiyle, hogryle doldurup, insan Yaratann istedii yolda yceltmektir: Ben gelmedim dva iin Benim iim sevi iin Dostun evi gnllerdir Gnller yapmaya geldim Yunus Emremiz, zahir ilimlerle uraarak bbrlenenlere oklarn frlatmaktan geri durmaz: Dosttur bizi okuyan stmze akyan imdi buuk okuyan Derin danman olur... O, insan sevgisiyle duludur. Hangi milletten olursa olsun, Yunus iin insan, ycedir, kutludur: Cmle yaratlmlara Bir gzle bakmayan Halka mderris ise Hakikatte sidir. 13. ve 14. yzyllarda yaayan sevgili Yunus Emremizin nerede ld kesin olarak belli deildir. Aslnda bunun hi de nemi yok. Onun mezar ister Karamanda olusun, ister Sarkyde Gerekte onun makam btn gnllerde! Yesev kaynakl pnarlarn sulad Anadoluda geren Yunus Emre iei, bir Trk ve slm gzelliidir. Biz bu gzellii ok seviyoruz! Btn hayatmzda onun izleri var... Dnk Osmanl azmeti, yetmi iki millete bir gzle bakmsa, bu baktaki uurun oluumunda; Yunusun fikir temelleri, ulu Trkeli (Trkistan) pr Yesev hikmetler vardr. slmn bir gzel anlatmdr Yunus! Ve Yunus, Yes kl, Horosan durakl, bir ulu menzlin Anadoludaki konadr. Kim demi, Ulu Trkeli (Trkistan) Anadoluya uzaktr diye? Biz her dem Ulu Trkelinin havasn soluruz. Gnl pnarlarmzn kayna orasdr! iekler biter; Taptuk, Bekta, Yunus adl... Alp-Erenler dolar Anadoluda YESEVden bertl!

SZ Keleci bilen kiinn Yzni a ide bir sz Szi biirp diyenn ini sa ide bir sz Sz ola kese sava Sz ola bitre ba Sz ola aulu a Bal ile ya ide bir sz Gel ah iy ehriyr Szmz dinle bri Hemr gevher dinr Kara topra ide bir sz Kelecilern biirgil Yaramazn eirgil Szn us-la drgil Dimeil a ide bir sz Kii bile sz demini Dimeye szn kemini Bu cihn cehennemini Sekiz uma ide bir sz Yri yri yolun-la Gafil olma biln-ile Key sakn ki diln-ile Cnuna d ide bir sz Yunus imdi sz yatndan Syle szi gayetinden Key sakn o eh katndan Seni ra ide bir sz OLISAR idn iy ulular hr zamn olsar Sa mslman seyrekdr ol da gman olsar Danimend okur dutmaz dervi yoln gzetmez Bu halk t eitmez sar hemn olsar Gitdi beler mrveti binmiler birer at Yid yoksul eti it kan olsar Yani az kopd erden el ekmezden murdandan Deccl kopsar yirden anlar uyan olsar Birbirine yavuz sana itdm kalur sana. Yarn maher gninde ii yayan olsar

y Yunus imdi senn k-la gesn gnn Sevdn kii senin cnuna can olsar YUNUS EMRE

Nasrettin Hoca

Nasrettin Hoca, Trk Halk zeksnn en gl anlatm... Uzun ve zengin bir tarihin yourduu Trk halk felsefesi, halk nktesi ve fkra edebiyat 13. yzylda Nasrettin Hocann adyla ifdesini buldu. Bu durum, kltrmzn bir baka yn de ortaya kard: Trk halk filozoflarnn varl! Nasrettin Hoca, Trk halknn gerekten yksek bir ifde gc. Hocann her konuda keskin grlerle bezeli fkralar, sadece Trkler arasnda deil, btn dnya milletlerince de sevilip, taktir edildi. zellikle Trkler, Orta Asyadan Balkanlara kadar, Nasrettin Hoca fkralarnda kendi yksek mizah dehsn buldu, o fkralar ok sevdi; oaltt ve yayd... Onun fkralar halkn dilidir. Trk halk, zeksnn kvrakln Nasrettin Hoca fkralarnda gsterir. Nasrettin Hoca fkralarnda Trkn yceliini bulursunuz. O, Anadolu Trkl iinden kmtr ama, btn Trk dnyasnn, btn Trk budunlarnn ortak atasdr. Nasrettin Hoca, Trk halknn tkenmez neesi, krlmaz inesi, sz meydannda stn silh oldu yzyllar boyunca. O, Trk halknn olaylara, hayata baknn, yksek Trk kltrnn, halk diliyle aklamasdr. Hoca, adletin yannda hakszln karsndadr. Hoca, halkn manev inanlarn ktye kullananlarla ince bir slpla elenir Zulm yapan Beyler, yneticiler karlarnda Nasreddin Hocay bulurlar. Zalimler, dalkavuklar, Hocann fkralarnda ok gln durumlara derler. Bindikleri dal kesenlerin hazin kbetleri, ahs karlarndan baka bir ey dnmeyen bencillerin glnlkleri, Hocann en gzel fkra konulardr. Onun fkralarnda, insanlarn bilimlerine, erdemlerine deil de; d grnlerine, klk ve kyfetlerindeki sse deer verenlerin aldanlar, en gzel biimde yer alr. Yalanclar, a gzller Hocann inelerinin hedefidir. Hoca, fkralarnda insanlarn

drstln de snar, drst olmayana ceza da verir. Sz buraya gelmiken, Hocann bir fkrasn anlatmamak olmaz: Bir gn Hoca, komusundan dn kazan ister. Ertesi gn kazan komusuna geri verirken, iine kk bir kazan koyar. Komusu sorar: - Hoca, bizim kazann iindeki bu kk kazan da nedir? - Senin kazan dourdu, o da yavrusu, der. Komusu hi ses karmadan kazan alr eve gtrr Birka gn sonra Hoca komusundan yine dn kazan ister. Komu sevinir. yle ya, Hocann evinde kazan douruyor! Bir kazan veriyor iki kazan geri alyor... Bu sevinle o byk kazan yine Hocaya verir Aradan gnler geer, Hoca ald kazan komusuna geri vermiz. Sonunda komu Hocann kapsn alar: -Hoca sana kazan vermitim. Bizim kazana ne oldu? Hoca zgn bir tavrla: -Senin kazan Allahn rahmetine kavutu; ld, der. Nasrettin Hocann bu cevabna komusu arr: -Aman Hocam, kazan lr m? te tam bu srada Hoca, o ince zeksyla komusuna dersini verir: -Kazann dourduuna inanyorsun da ldne niin inanmyorsun? * Trk Halk dnr Hasrettin Hoca, 13. yzyln ilk yllarnda, Sivrihisarn Hortu kynde dodu. lk eitimini ky imam olan babasndan ald. Daha sonra Akehire giderek Seyyid Mahmud Hayran ve Seyyid Hac brahim gibi devrin tannm bilginlerinden ald derslerle kendisini yetitirdi. 13. yzyln sonlarnda yine Akehirde ld. Akehirde Nasreddin Hocann anna yakr bir trbesi var. anna yakr; nk bu trbe grkemli ve bakml Fkralarndaki glnle yakr; nk; avlu duvarlar olmayan trbenin kaps vardr ve kapsnda kocaman bir kilit asldr Nasrettin Hoca, Trk kltrnn bir farklldr. O, derya deniz olan Trk halk felsefesinin, zeksnn yksek bir ifade gcdr. Hocann verdii dersler baka milletlerin masallarnda, hikyelerinde krpnt halindedir ve Hocannkine gre de ok zayftr. Hoca uzun uzun anlatmaz. Gerek bir Trk kiiliinin anlatm olarak; kestirmeden gider ve dersini verir! Bu zellik Nasreddin Hocaya, dolaysyla Trk halkna zgdr. Byle bir zellik, dier milletlerin halk fkralarnda yoktur. Onun fkralarn ne Beydebann Kelile ile Dimnesinde bulabilirsiniz; ne de La Fontenin masallarnda Bu anlamda Nasrettin hoca, dnya iinde gerek bir farkldr. Trkn barndan kan bu ilgin atamza rahmetler olsun!

Timur Han Biz ki, mlk- Turn, Emir-i Trkistanz Biz ki, Trk olu Trkz! Biz ki, milletlerin en eskisi ve en ulusu Trkn, Babuuyuz! Dnyaya fthat iin gelmiti Elinden klc hi dmedi. Ne zor karsnda yld, ne de yollarn uzaklndan! Doutan savayd. Kk bir ocukken yzk deliinden ok geirirdi. ocukluk oyunlar sava stneydi. ocuklar bana toplar; onlara hayl devletinin makamlarn datr; onlara ballk yemini ettirirdi. Atas, Metenin, Cengizin, Attilann savalk yeteneini ahsnda toplamt. Frtna gibiydi; estii yerleri siler-sprrd * Trkistanda, Semerkantn gneyinde Hoca Ilgar yresinde 1336 ylnda dnyaya geldi. Babas Barlas Oyma Beylerinden Taragay (Turgay) Beydi. Babasnn lmesi zerine, 1361 ylnda yapayalnz bir Trk Beyi olarak evresini deerlendirmeye balad. Yaad corafyada iktidar sahibi olanlarn aresizliine tank oldu. Devlet, yabanc kadnlarla evli vezirlerin elinde adeta oyuncak durumundayd. Ne yasa kalmt, ne tre.. yi niyetli Beyler, Kaanlar devlet iindeki casuslarca zehirleniyor, ldrlyordu kmal ortaya birisi, bir eyler yapmalyd. Hele, amcas Emir Hac Barlas Beyin ldrlmesi, iine bsbtn frtnalar salmt. Dzelmeliydi bu dnya! Klsa, kl Gse, g. Mutlaka dzelmeliydi bu dnya! Babas, salnda, Beyliin ilerini kendisine brakrken syledii bir sz hatrlad: Timurum, bu dnya ylan ve akrep dolu bir tas hline geldi. Ben bu dnyadan bktm. Onun iin dervilerle beraberim. Amma, sen, atalarnn kahramanln devam ettir!.. Zeki idi. Babasnn yannda Arapa ve Farsay renmiti. Bilimi, bilgiyi tanyan bir eli kllyd! nce, Semerkant Valisi Kazgann yannda Binba rtbesiyle zaferler kazand. aataylarn Semerkantdaki yetkilisi Kazgan Han ldrlnce, onun da maceral hayat balad.

Ksa srede, gl komutan olarak Trkistanda adn duyurdu. 1369 ylnda Emir Hseyinn lmesi zerine Maverannehre tek bana egemen oldu Trk tresi gereince, ayn yl Ak kee stne oturtularak Han iln edildi Artk, dnyaya hkmetme mcdelesine balayabilirdi. Ama o, Belh ehrinde ald Kaanlk unvanyla yetinmek istemiyor; btn Trklere Byk Kaan olmak istiyordu. nce evresindeki ballara ba edirirdi. Dizlilere diz ktrd! Kafkaslardan Altnorduya ulat ve Altnordu tacn ald. Byk Kaanln, Seluklular ve Osmanllarla Bat Trklerinin ellerinde olduunu biliyordu. 1402 ylnda, Osmanl Kaan Yldrm Beyazt ile karlat. Osmanl ordusunu Ankara ubuk ovasnda datt. zmire kadar ulat. zmirdeki Bizans kalnts pek ok yeri yktrd. Tutsak ettii Yldrm Beyazt Han Trkistana gtrmeyi; lkesinde konuk edip, geri gndermeyi dnyordu. Beyazd Hann lm, bu emelini gerekletirmesine engel oldu. Trkistan, Hindistann byk blm, Msr, Anadolu. Karadenizin kuzeyi Ksacas eski dnya Timurundu artk! Trk dnyasnn tek hkmiydi. Ne yazk ki; bu hkmiyeti sadece kl ile salamas; fikir ve gnl birliinden nce, klca davranm olmas, onun en byk hatas idi. Trk lkelerindeki fthatn bitirdikten sonra, Semerkantda mar faaliyetlerine balad. Grkemli bir saray yaptrd. Hoca Ahmet Yesevnin trbesini yeniledi. Gerekte, uurlu bir Trkt. Trkn aalanmasna, tahamml etmezdi ran airi Firdevs, yazd ehnmesinde Trkleri hep yenilmi gsteriyordu. Bunu iine sindiremeyen Timur, randan geerken Firdevsnin mezar bana gitti . yle konutu: ehnmede hep yenilmi olarak gsterdiin Trk kalk da gr! Biz ki, mlk- Turn, Emir-i Trkistanz, Biz ki Trkolu Trkz! Biz ki, milletlerin en eskisi ve en ulusu Trkn Babuuyuz! 1404 ylnn son aylarnda artk dinlenmeye ekilmi gibi grnyordu. Ne var ki, in adeta kendisini ekiyordu. Hem, bu zamana kadar hep Mslmanlarla, Trklerle savamt stelik slm ine yaymak kadar gzel bir hareket ne olabilirdi? Bu niyet ile ordusunu hazrlad. Yal Timur Han, bu uzun sefere dayanamayacan bile bile kyordu. Sanki, klc elinde lmek istiyordu Nitekim, 1405 ylnn 19 Martnda in snrna yakn Otrar yresinde hayata gzlerini yumdu. Koca bir dnya brakt evltlarna ahruh, babas Timur gibi byk bir Kaand. Torunu Ulu Bey, dnya apnda bir astronomi bilgini olarak n sald. Yine torunu Hseyin Baykara, bilgin bir hkmdard. Yine torunlarndan Bbr ise, Hindistanda Trk adn kkletirdi. Devlet idaresi hakknda bilgiler ieren bir Tzk kendisinden sonra gelenlere rehber olarak brakt. O gerek bir kahramand! O, Trkn savalk yetenei ile donanmt. Timur atamzn ruhu d olsun!.. *

Tzikt- Timrnden: Devlet ilerine yabanclar kartrlmamaldr. Devlet felsefesinin gerei budur. Ynetim asla yabanclara braklmaz. nk dnya yle bir sevgilidir ki, k oktur. Dolaysyla salam bir teba tahta kmak ister. Bundan iddetle kanlmaldr. Han, hi kimsenin uyarmasn kmsemesin. Uygun grdklerini sras gelince kullanmak zere aklnda tutsun. Ynetim, ordu ve halk ilerinde Han kimsenin etkisi altnda kalmamaldr. Vezirler veya kumandanlar birbirlerinin lehinde veya aleyhinde konuurlarsa, onlar hikye yollu dinlemeli. Gerek ortaya kncaya kadar ileriyi dnerek, salam hareket etmelidir. Han, her ite adleti gzetmelidir. Vezir seerken adletli, faziletli, iffetli ve doru olmasna nem verilmeli. Hann davran ve ilerinde bakasnn etkisi olmamal. Verdii emirleri de geri alnmamal. nk, emirlerin demir gibi olmas Hana en byk gc salar. TMUR HAN

Ulu Bey Tahtta oturan bilgin 1394 ylnn 22 Martnda Sultaniyeden yola kan ulak, Mardine doru yol alyordu Drtnala gidiyor, mutlu haberi bir an nce Timur Hana ulatrmak istiyordu. Mardine yaklamak zereydi... Yol kenarnda Timur Han ordusuna ait ikmal kolunu grd. Atndan inmeden bir subaya yaklap seslendi: - Timur Han ei Saray Mlk Hanmn ulaym. Timur Hana mutulu haberim var. Nerededir? Subay cokuyla cevap verdi: - Bizim de mutumuz var. Mardini aldk. Timur Han, Mardin Meliki, sa Beyin sarayndadr Ulak atn mahmuzlad ve ok gemeden saraya ulat. Sarayda, Mardini gnlerdir savunan ve Timuru oyalayan sa Bey, bizzat Timur tarafndan sorgulanyordu. dam edilmesi an meselesiydi te bu srada haberciler, Sultaniyeden Hatun Ulann geldiini bildirdiler. Timur, sorgulamaya ara verip, ula huzuruna ard. Ulak heyecanlyd. - Timur Hnm, olunuz ahruhtan bir erkek torununuz dnyaya geldi. Gznz aydn olsun!

Timurun, sa beye fkesiyle gerginleen yz hatlar birden gevedi. Bir gl koklamasna mutluluk kaplad yzn, sa Beye dnp saray inletircesine bard: - Mardinden de nemli bu! Affettim seni sa Bey. Var git huzurumdan! Ulaa dnd ve cokunca konumasna devam etti: - Adn Muhammed Taragay koydum torunumun Dn Mardini aldm. Bugn bir baka mutuyla enlendi gnlm. Bir ulu sevin bu!.. * 1394 ylnn 22 Martnda Sultaniyede doan Ulu Beyin doum haberi, Mardini ald gnn ertesi ulamt dedesi Timur Hana Ad, Muhammed Taragay (Turgay) idi. Ancak, hep Ulu Bey diye arlrd. Babas, Timur olu Sultan ahruh, annesi Gevherd Hatn idi Ulu Bey, 1409 ylnda, babas ahruhun byk hkn olmasyla beraber, veliaht ve saltanat nibi oldu. 41 yl babas adna, koca lkeyi bir anlamda ynetti. Babasnn lm zerine tahta kt. Ne var ki, tahta getikten yl sonra bir suikasta kurban giderek, 1449 ylnda Horasanda ld Ulu Bey, akl erdii gnden itibaren btn hayat boyunca, zaman ve emeini, devlet ynetiminin inceliklerinden ok, sanata ve bilime verdi. te, bu nedenle, ona; Tahtta oturan bilgin diyorlard. Ulu Bey, bilgin hkmdar olarak dnyada ilk srada yer alr. O, siysete hibir zaman snamad. Btn enerjisini matematik ve astronomi iin harcad. Bu yzdendir ki, babas ahruh ldkten sonra bamsz bir hkmdar olarak siysette baarl olamad. Yce Yaratan, onu baka zellikleriyle dnya apnda bir insan olarak yceltti. O, gerek bir bilim adamyd. Uzmanlk dal olan matematik ve astronomi dnda, pek ok konu ile ilgilendi. Edebiyata meraklyd. iirle urat. Cengiz Han hanedanna dair yazd tarih kitab henz bulunamad. Mthi bir bellei vard. Not tuttuu defteri kaybolsa bile, o defteri yeniden eksiksizce yazard. Kukusuz, Ulu Beyin yetimesinde retmenlerinin byk bir yeri var. Szgelii, zamann Efltunu olarak bilinen Bursal Selhattin Musa bn Muhammed Kad-zde Rm, Keanl Gyasddin emid bn Mesut, ok emek verdiler Ulu Beyin yetimesi iin. Biliyoruz ki, Timur Han ve olu ahruh dneminde, zbekelindeki Semerkand ehri, dnyann en nemli bilim ve sanat merkezi olarak n salmt. Pek ok sanatkr, bilim adam bu gzel kentte bulunuyordu. Bu nedenledir ki, Ulu Beyin rencisi olarak Ulu Beyin yannda bulunan Ali Kuu, bir renciden ok, Ulu Bey ile fikir alverii yapan bir insand. Ulu Beyin dnya apnda bir bilim adam olarak n salmasnn asl sebebi, phesiz, Astronomi zerine yapt ilgin almalard. Semerkantda kurduu rasathne gnmzde de ilgi ekmektedir. Rasathnede yaptrd Fahri Sekstant ad verilen letin bykl, akllara durgunluk verecek llerdedir. Bu aletin ykseklii stanbuldaki Ayasofya Caminin ykseklii kadardr. Tm dnya biliyor ki, astronomi tarihinde, o dneme kadar bylesine byk ve duyarl alet yaplmad. Bu bilgin atamzla ne kadar gurur duysak azdr. Astronomi, yni gk cisimlerini inceleyen bilimle ilgili olarak yazd ve ksaca Ulu Bey Ziyci olarak da bilinen kitab, yzyllar boyu Avrupa niversitelerinde temel eser olarak okutuldu. Bu eserde neler yoktu ki O zaman dnyasndaki mevcut takvimlerin birbirlerine evirim hesaplar Her lkenin takviminde yer alan nemli gnler Trigonometrik fonksiyonlar Ekliptikel ve ekvatoral koordinatlar Meridyen dorultusu Enlem- boylam tayini Yldzlarn uzaklklarnn hesab Ay ve Gne tutulmalarVe 1018 yldzn konumlarnn belirtilmesi! Atamz Ulu Bey, Semerkanta dnyann en byk rasathnesini yaptrmakla kalmad; bu byk Trk kentini mimar deeri yksek yaplarla da donatt. Hanlar,

hamamlar, medreseler Ulu Bey zamannda ykseldi. Mirzalar Hamam, Ulu Bey Camii, Byk Kubbeli Tekke, Ulu Bey Medresesi bunlardan bazlardr. slam inanta ve her iinde ze ve ierie ok nem veren Ulu Bey, yaptrd medresenin (niversitenin) duvarna yle bir yaz yazdrd: Bilgili olanlarn, olmayanlara fadl ve stn olmas; beinci gecesinde ayn, dier yldzlara kar parlaklk fark kadardr. Dnyann hayranlkla and bu bilgin atamzn torunlar olmaktan gurur duyuyoruz. zbekelinden doan bu bilim gnei, btn Trk budunlarnn bulunduu corafyay dnya durduka aydnlatacak. Ulu Beyin torunlar olan bizler, bu aydnlkta daha parlak klar yakalamak iin birlik iinde alacaz; hem de ok alacaz Ey Ulu Bey! Bilginle, biliminle, yksek erdeminle rneksin bize... Duran cennet olsun!

Dede Korkut Mill destanlar iin; milletlerin halk belleindeki tarihtir, denilebilir. Trk Milleti, uzun gemiine yakan oklukta destanlarn sahibidir. Ouz Han, Manas, Dede Korkut gibi pek ok destan, ulu Trk Milletinin bir anlamda halk belleindeki tarihini de anlatr. Mslmanl kablden sonra en byk destanmzn MANAS olduunu biliyoruz. Manasdan sonra Dede Korkut gelir. Bu iki destan dikkatle incelendiinde grlr ki; olaylarn, hikyelerin olu ve ilenii; milletimiz hakknda bize geni bilgiler verir. MANAS, henz Mslman olmu Dou Trklerinin iman ve heyecan zerine kurulu pek ok olayla rldr. Manastaki temalar, Bat Trkleri arasnda oluan DEDE KORKUTta da bulmamz mmkndr. Hemen belirtmek gerekir ki, Dede Korkut da aynen Manasda olduu gibi; Trklerin Mslmanlk ncesi inanlarnn etkisini fark edebilmekteyiz. Manas Destannda her hikye dorudan veya dolayl olarak Er Manasn evresinde geerken; Dede Korkutta Bayndr Hann liderliindeki Ouz budununda yaanan olaylar anlatlr. Yine bu iki destanda anlatlan hikayelerde, Ouz Han Destannn izlerini ve Gktrk Bengtalarndaki ifdelerin etkisini sezmek mmkndr. Bu adan destanlarmz; Trk budunlarnn ortak tarih, ortak kader, ortak kltr ve ortak geleceinin gerek bir belgesidir..

Dede Korkut Hikyeleri, Bat Trklerinden Ouz budununun iinde geer. Hikyelere gre Bayndr Han Ouzlarn badr. Ancak, Ouzlar, Bayndr Han adna Kazan Bey ynetir. Bu durum, Trk Tarihindeki ynetim anlayna da uygundur. Hemen bir rnek vermek gerekirse, Timurun salnda, olunun lkeyi ynetmesi gibi Dede Korkut, mevcut destanlarmz ierisinde verdii mesajlar bakmndan ba srada yer alr. Bu durum gerekten ok nemlidir. Biliyoruz ki destanlarn yaratcs bir kii deildir; btn bir millettir. Dolaysyla destanlar, milletin aynasdr. Onda, milletin btn zelliklerini rahatlkla bulabiliriz. Trk destanlar Trk Milletinin ortak dehsnn rndr. Trk Milletinin esiz zellikleri Dede Korkutta adeta bir bir sralanmtr; Trkemizin anlatm gzellii, samimi Mslmanlmz kahramanlmz, vatan ve Tanr sevgimiz, konukseverliimiz, hayvan sevgimiz, doa sevgimiz, devlet uurumuz, birlik ve beraberlie verdiimiz deer, alkanlmz, fkemiz, fitne sonucu doan mill felketler Daha bir ok zelliimiz Dede Korkutun barnda yaar. Dede Korkut Hikyelerinde, hissedilmesi zor bir zelliimiz daha var. Bu zellik; hikyelerin anlatmnda sezilen stnlk uurudur. Dede Korkutta mevcut 12 hikyeden hangisini okursanz okuyunuz; egemenlik edsnn verdii o cokun slbu grebilirsiniz. Bu slp, Trklerin kendilerine olan zgvenini ifde etmektedir. Bu durum, bir anlamda, Trklerin dnyann en kuvvetli ve muktedir bir milleti olduunun destan diliyle anlatmdr. Manasmz gibi Dede Korkut da bir ulu deryadr Sizi alp gtrr yzyllar ncesine Dede Korkutta 8. yzyl Trk Tarihinin izlerini ok rahat bulabilirsiniz. Szgelimi; Gktrkler zamannda dikilen Orkun Bengtalarnda geen Sadaki adapt Beyleri, soldaki Tarkanlar, buyruk Beyleri diye balayan szlerin bir benzeri Dede Korkutta yle geer: Sada oturan sa Beyler, Solda oturan sol Beyler, dipte oturan has Beyler, kutlu olsun devletiniz imdi bir hesap yapalm: Dede Korkut hikyeleri 15. ve 16. Yzylda yazya dkld. Orkun Bengtalar ise, 8. yzyl eseri. Arada yedi yzyllk bir zaman var. Dier taraftan, Dede Korkut Hikyelerinin getii mekn; Azerbaycan ve Anadolu yresi Oysa, Orhun Bengtalar Asyann gbeinde! Arada binlerce kilometre var. te bu durum bize, biz dnya Trklerine, dilde, fikirde, ite birlik uurunun zaman ve mekn tanmadn; her an milletimizin belleinde canl olduunu da ispat etmektedir. Pekiyi Kim bu Dede Korkut? Ona, kimi yerde Korkut Ata, kimi yerde Dede Korkut, der Trkler. O, Trklerin dnya zerinde var olduu gnden beri Trk budunlarnn yol, yordam gsteren tre bilicilerinden birisi Ulu Trk gibi, Irkl Ata gibi ulu bir kii Kaanlarn yanndadr; anlamazlklar zer Obalarda, doan ocuklara ad kor Az dualdr; ktlkleri kovar Biz imdi, iin kolayn tutalm; 15. ve 16. yzyllarda Dede Korkutu yazya geirenlere anlattralm o byk Trk kocasn: Resl Aleyhisselm zamanna yakn Bayat boyundan Korkut Ata derler bir er ortaya kt. Ouzun o kii tam bilicisi idi. Ne derse olurdu. Gaipten trl haber sylerdi. Hak Tela onun gnlne ilham ederdi. Korkut Ata, Ouz kavminin mkln hallederdi. Her ne i olsa Korkut Ataya danmaynca yaplmazd. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi. Szn hemen yerine getirirlerdi. Dede Korkut sylemi: Allah Allah demeyince iler dzelmez, Kdir Tanr vermeyince er zenginlemez. Ezelden yazlmasa kul bana kaza gelmez, ecel vakti ermeyince kimse lmez Kara eek bana gem vursan katr olmaz. Hizmetiye elbise giydirsen hanm olmaz Eski pamuk bez olmaz. Eski dman dost olmaz. Kara ko ata kymaynca yol alnmaz. Kz anadan grmeyince t almaz. Oul babadan grmeyince sofra ekmez Devletli oul olsa ocann korudur. Oul da

neylesin baba lp mal kalmamsa. Baba malndan ne fayda, bata devlet olmasa, devletsiz errinden Hak saklasn Hnm sizi! Dede Korkut bir daha sylemi: Sert yrrken cins bir ata namert binemez, binince binmese daha iyi! alp keser z klc namertler alnca, almasa daha iyi. alabilen yiide ok ile kltan bir omak daha iyi! Misafiri gelmeyen evler yklsa daha iyi Dede Korkutu yazya geiren kii -ki o da bir ozandr belli- byle bir giriten sonra Dede Korkut Hikyelerine balar Tamam 12 Hikye. Her biri ayr gzellikte destanca anlatmlarla bezeli: Dirse Han Olu Boa Han Salur Kazann Evinin Yamalanmas Kam Prenin Olu Bams Beyrek Kazan Bey Olu Uruz Beyin Esir Olduu Duha Koca Olu Deli Dumrul Kangl Koca Olu Kan Tural Kazlk Koca Olu Yigenek Basatn Tepegz ldrd Beil Olu Emren Uun Koca Olu Serek Salur Kazan Esir Olup Olu Uruzun kard Ouza D Ouz si Olup, Beyrein ld Bu hikyelerin her birinde, Ouz Trkesinin gzellii en alml hliyle gzler nndedir. Yiitlii, merhameti, ana, yr sevgisi; ksacas, Trkn tm zellikleri Dede Korkutta sakldr. Dede Korkut, yle bir hazinedir ki, bu destanda Trk; hayvanla, aala konuur: Kfirler Uruzu alp kesim engelinin dibine getirdiler. Uruz der: brakn beni, bu aa ile syleeyim, dedi. arp aaca sylemi, grelim Hnm ne sylemi: Aa aa der isem sana zlme aa Mekke ve Medinenin kaps aa Byk byk sularn kprs aa Kara kara denizlerin gemisi aa Erlerin ah Alinin Dldlnn eeri aa Zlfikrn kn ile kabzas aa ah Hasan ile Hseyinin beii aa Bana doru bakar olsam basz aa Dibine doru bakar olsam dipsiz aa Beni sana asarlar ekme aa ekecek olursan yiitliim seni tutsun aa Bizim elde olmalydn aa Kara Hind kullarma buyuraydm Seni para para dorayalard aa Trklerdeki aile ba, Deli Dumrul hikyesinde en kaln izgilerle ortaya konur Cann almak iin gelen Azraile, kendi yerine cann vermeyen anne ve babasndan sonra Deli Dumrul, durumunu eine anlatr. Ei: Ne dersin, ne soylarsn? Gz ap da grdm, Gnl verip de sevdiim dedikten sonra tm itenliiyle szlerini srdrr: Ar tank olsun! Gk tank olsun! Yer tank olsun! Ulu Tanrm tank olsun! Benim canm senin canna kurban olsun! Dede Korkut Hikyelerinde kadn Trk tresinde ata binen, yay eken, ordu idare eden kadndr. Tomris Hatun, Elbilge Hatun, Altuncan Hatun gibi alp karakterli kadn tipi, Dede Korkutta yaar u szler, Dirse Hann Han kz eine aittir:

Han babam katna ben varaym Ar hazine bol leker alaym Azgn dinli kfire ben varaym Paralanp kazlk atmdan inmeyince Yenim ile alca kanm silmeyince Kol bud olup yer stne dmeyince Yalnz oul yollarndan dnmeyeyim Ve Trk erkei Dirse Han kadnna olan sevgisini arpc dille anlatr: Beri gel bamn baht evimin taht Evden kp yryende, selvi boylum Kurulu yaya benzer atma kalm kiz badem smayan dar azlm Gz elmasna benzer al yanaklm! Dede Korkut hikyelerinde din, her zaman ne kar. Ancak, banaz bir Mslmanlk yoktur. nanm bir milletin ar-duru inancndan byk g alm ruhu anlatlr. Gz atmosferinde, Ycelerden Yce Tanrya, Ad Grkl Muhammede sevgileri sonsuz, inanlar derindir Dede Korkutta sabah vaktinin anlatlmas bir iir gzelliindedir: Serin serin tan yelleri estiinde Sakal boza alan ayr kuu ttnde Byk cins atlar sahibini grp homurdandnda Sakal uzun mezzin ezan okuduunda Akl karal seilen ada Kudretli Ouzun, gelininin kznn bezendii ada Gs gzel koca dalara gn vurunca Bey yiitlerin, kahramanlarn birbirine koyulduu ada Dede Korkut, her hikyeden sonra o mehur duasn eder: O vdm Yce Tanr dost olup yardm etsin! Yerli kara dalarn yklmasn! Glgeli kaba aacn kesilmesin! Grkl suyun kurumasn! Kanatlarnn ucu krlmasn! Seitirken ak- boz altn srmesin! alanda kara polat z klcn kededilmesin! Drtrken alaca gnderin ufalanmasn! Ak prekli anann yeri cennet olsun! Ak sakall babann yeri umak olsun! Hakkn yandrd eran yanadursun! hir zamanda ar imandan ayrmasn! min, min diyenler Tanrnn yzn grsn! Derlesin, toplasn, gnahnz ad gzel Muhammed Mustafa yz suyu hrmetine balasn Hnm heey! Bu Dede Korkut duas, btn Trk budunlar zerine olsun! Ve biz dahi, Dede Korkut diliyle yazmza son verelim: Krgz, Kazaka ksmesin! Trkmen, zbeke srt evirmesin! Azer kyda durmasn! Anadolu Trk uzakta kalmasn! Aramza fitne klc dalmasn! Saflarmz sk olsun! Srtmz pek olsun! Ey Ulu Tanrm! Ycelerden ycesin; kimse bilmez nicesin! Grkl Tanr! Baz gfiller seni yerde, gkte arar; sen inanan gnllerdesin! u gelimli-gidimli dnyada, u son ucu lml dnyada; dirliimizi, birliimizi bozma! Bizi bizden ayrma! Trk Trke krdrma! Trk budunlar, yabann fitne dolu tatl szlerine uymasn! Trk budunlar uyumasn! Bir olsunlar! Diri olsunlar! ri olsunlar! Ycesin ey grkl Tanr! u dnyada gl kl Trk!

Ali r Neva Anadilim zerine dnmeye koyuldum; Trkenin derinliklerine dalnca gzlerime on sekiz bin lemden daha yksek bir lem grnd Trke!.. Seni sevmek ne gzel Ne gzel seninle dnmek!.. Krgz, zbek, Trkmen, Azer, Kazak, Tatar Ve bu gzel budunlarn gzel syleyileri Trke! Seni dinlerken kopuzda, tarda, sazda; akl m kalr bata? eidi- enisi bol ieksin; lle misli Trke! Sen Trkln ses bayrasn Sen Trkln ulu dayanasn! Dilim, Yrekler dilim dilim, Ydlar konusun baka, Trke benim z dilim! Seni unutmak; lme denk!.. Canevimize soluk gibisin Sahiplerin o kadar ok ki Yanlp da birimiz ihml etsek seni, yanbamzdan bir bakas ykseltir sesini: Kagarl Mahmut uslyle, Neva diliyle, Karamanl* fkesiyle Ve gn- saati gelir devlet kuunun kanadyla doruklara karsn; Mustafa Kemal Trkiyesiyle! Trke! Sen kolumuz, kanadmzsn; anl gemiimiz, aydnlk bahtmzsn!

* Anz tarih kitaplarn, zellikle edebiyat tarihiyle ilgili olanlarn; Ali r Nevaden sz eden blmlerde onun Trke sevdasn hemen fark edersiniz Pek ok air gzel iir yazar. Ne var ki, dili kullanmadaki ustal yzyllar sonrasna el verebilmi ise, o air, elbette ok farkldr. te Ali r Neva, gerekten farkl airlerimizden birisidir. Fuzl gibi, onun tarz, slbu pek ok airi etkiledi. Daha da nemlisi Trk edebiyat bahesinin en gzeli olan Orta Asya Edebiyat, onun varlyla daha bir gzelleti, daha bir serpildi

__________________ (*) Karamanl Mehmet Bey, 1277 ylnda Konyada yaynlad kararda yle diyordu: Bundan ger, divanda dergahda, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr!

Dou Trkesinin btn gzel syleyilerini ahsnda toplayan Ali r Neva, 1441 ylnda Heratda dodu. Babas Kikine Bahadr veya Kikine Bahi diye anlan Giyaseddin Kikinedir. Devlet adam olan babasnn durumu gerei Neva, kk yata doduu yerden ayrlp Iraka gitti. ocukluk dnemi Irakta geti. Babasnn lm zerine, Ebl Kasm Babrn himayesinde iyi bir eitim grd. Mehed, Semerkant gibi devrin nemli bilim ve kltr merkezlerinde yetiti. Ali r Nevanin baht, ocukluk ve okul arkada Hseyin Baykarann Horasan Han olmasyla ald. Baykara Nevaye yksek devlet grevleri verdi. Baykara, yle fermanlar yaynlad ki; bu fermanlar, o devrin sanatya verdii deeri belgelemektedir. Baykara, yaynlad fermannda, Nevaiye gsterilecek saygnn kendisine gsterilmi saylacan iln etti. Hseyin Baykara, Nevanin ok byk bir sanat olduunu biliyordu. Zaten kendisi de sanatyd. Baykarann zemin hazrlamasyla Neva, Herat ehrinin bilim ve kltr hayatn allmadk ekilde canlandrd. Sultan Baykarann etrafnda, Nevanin nclnde toplanan sanat meclislerinde ruhlar daha bir incelir; fikir daha bir ycelirdi. Zaten, Herat mevcut hliyle bylesine faydal almaya hazrd. nk Molla Cami gibi byk bir bilgin Hatif gibi byk bir air, Devletah gibi mehur tezkreci Heratn kltr ve sanat kaynaklar olarak ortadayd. Ve bu gzel ortamda Nevai, Dou Trkesini aha kaldrd. yle bir r at ki iirlerinde kulland Trkenin az Nevai dili olarak edebiyatmzda yer ald. Sadece kltr ve sanat alannda deil; Hseyin Baykarann deta bir Babakan olarak yaad kenti, hanlar, hamamlar, medreseler, hastanelerle donatarak, alkan bir devlet adam kimliiyle de kendisini gsterdi. Nev, Trkenin idi. Trke zerine titizdi. Ancak, bu titizlii ile halkn anlayamayaca bir dil politikas gtmedi. Trklerin anlad Arapa ve Farsa kelimeleri de eserlerinde kullanarak, Trkenin bykln gstermeye alt. Nevnin drd Trke, biri Farsa be divan var. Trk edebiyatnda be mesnevi yazan ilk airdir. Be ile de yetinmeyip altnc mesnevisini de yazd. Sadece edebiyatn iir dalnda deil, dier edeb trlerden bilimlik eserler de verdi. Toplam eserlerinin says otuzu aar Nev, Trklnn uurundayd. Trk Milletinin bykln ve Trkenin yceliini ok iyi biliyordu. Farsann Edebiyat dili olarak tannm olmasna hayret ederdi. Muhakemetl Lgateyn isimli eserinde, Farsaya adeta meydan okudu. Bu

eserde sayd yz kadar Trke fiilin Farsa karl olmadn ispat etti. Ve kitabnda yle dedi: Trkn bilgisiz ve zavall genleri gzel sanarak Farsa iir sylemeye zeniyorlar. Gerekten bir insan iyi ve derin dnse, Trkede bunca zenginlik dururken, bu dilde iir sylemenin, hner gstermenin daha yerinde ve kolay olacan anlar Ali r Nev, fikirleriyle, eserleriyle pek ok konuda nclk etti. Bir rnek olarak; Meclisn- Nefis adl eserinde, ilk kez, Trk edebiyatnda airler Tezkresi rn at. Nev, Trkln bir btn olduunu biliyordu. Trk milletinin ayr corafyalarda bulunmu olmas onun gnl ve fikir balarnda hibir olumsuz etki yapmyordu. Trkln Avrupa karsnda adeta bir U Beyi olan Bat Trklerinin nereleri zorladn ve bu zorlayn Trk dnyasna getirecei kazanc fark ediyordu. Bu sevgi, bu fark edi ve bu rnek gnl badr ki; yazd iirleri Bizans Fatihi, Sultan Mehmet Hana gnderiyordu. Trkistann Trklk gnei Ali r Nevnin bu hareketi, Trk birliinin, Trkler arasndaki gnl bann corafya tanmayan gereini de ifade etmektedir. 3 Ocak 1501de Heratta vefat eden Trkln bu byk airi, dnya durduka Trk gnlmzde yaayacak. * Muhkemetl Lgateynden: Anadilim zerinde dnmeye koyuldum: Trkenin derinliklerine dalnca gzlerime onsekizbin lemden daha yksek bir lem grnd. Bu lemin ssler, ziynetler ierisinde enginleen g, Dokuz Gkten daha yksekti. Orada nice fziletler, nice ycelikler hazinesine rastladm. Bu hazinenin incileri, yldzlarn mcevherlerinden daha parlakt. Bu lemin gl bahelerine girdim. Glleri felein gneinden daha parlakt. Her yannda gz grmedik, el demedik daha neler ve neler vard. Ama bu mahsenin ylan kan dkc ve gllerin dikeni sayszd. Bunlar grnce dndm ve dedim ki: Demek ki bizim Trk airleri bu korkulu ve dikenli yollardan ekindikleri iin Trkeyi brakp gitmiler. Bu yol himmet istiyordu. Ben bu yoldan vazgemedim. Onun seyrine doyamadm. Bu yolda yrmekten korkmadm ve ylmadm. Trkenin fezsnda tabiatmn atn koturdum; haylimin kuunu kanatlandrdm. Vicdnm bu hazineden nihayetsiz kymetli talar, lller inciler ald. Gnlm bu gl bahesinin trl ieklerinde, usuz bucaksz trl kokular koklad. Zannedilmesin ki benim Trkeyi vtm Trk olduumdan ve tabiatmn Trke szlere almasndan ve Fris bilmeyiimdendir. Aslnda Frisyi renmekte hi kimse benim kadar gayret sarfetmemi ve bu dilin dorusunu yanln benim kadar iyi renmemitir Ali r Nev

Ali Kuu

zbekli, Kazakeli, Trkmenli, Krgzeli, Azerbaycan, yzlerce yldr dillerde, kitaplarda (Farsa ek ile) TRKSTAN; (Trkeli) olarak ifde edilegelmitir Trk budunlarnn ortak ata-babalarnn pek ou, bu byk Trk vatannn barndan kt. te Ali Kuu da bunlardan birisidir. n btn dnyay saran bu byk Trk matematikisi ve astronomu 1400 ylnda zbekelinde, Semerkantta dodu Babasnn meslei gerei Kuu lakabyla anld. Babas, Bilgin hkmdar olan Ulu Beyin Doancbasyd. Ali Kuu, dnyann en byk niversitesi saylan Semerkant Medresesinde eitim grd. Bizzat Ulu Beyden ve Bursal Kadzde Rumden ders ald. zellikle Ulu Bey, gen bilgin Ali Kuuya ok byk deer verdi. Onu, rencisi olmas yannda bir karde gibi grd; beraber ava kt, saraynda arlad. Ali Kuu, ok alkand. Susuz lde bir insan suyu nasl isterse; Ali Kuu da bilgiyi, yle isterdi... Birgn, daha ok renmek iin Ulu Beyden gizlice Kirmana gitti. Kirmanda renimini tamamlarken, Aydaki grntlerin o zamana kadar aka bilinmeyen ynlerini zmek iin Risale-i Hall-l Ekli Kamer adl bir eser hazrlad. Semerkanta dndnde Ulu Bey, Ali Kuuya Bize ne getirdin? diye sordu. O da hazrlad eseri sundu. Ali Kuunun almasn inceleyen Ulu Bey, izinsiz ayrlmasndan doan kusurunu affetti. Ulu Beyin Semerkantta kurduu rasathnenin ynetiminde bulunan Gyaseddin Cemid ile Bursal Kadzde, ksa aralklarla lnce, Ali Kuu rasathnenin bana geti. Bu grevde iken, Ulu Beyin bizzat yazd Ulu Bey Zeyci diye bilinen o mehur eserin dzenlenmesine yardmc oldu. Bu arada Ulu Bey Medresesinde retmenlik yapt. Ulu Beyin lmnden sonra, hacca gitmek zere yola kt. Tebrize geldiinde, Akkoyunlu Trklerinin lideri Uzun Hasan Beyin ok derin saygsn kazand. O sralarda Anadoludaki Osmanl Devleti ile Akkoyunlularn aras pek iyi deildi. Uzun Hasan Bey, bar ortam yaratmak iin Ali Kuuyu stanbula eli olarak gnderdi. Osmanl Devletinin banda bulunan Fatih Sultan Mehmet Han, Ali Kuuya stanbulda ok deer verdi. Kendisi ile uzun uzun sohbetlerde bulundu. stanbulda kalmas iin rica etti. Ali Kuu, bir Trke yakan ekilde: Grevim bitsin, geleceim dedi. Gerekten, Ali Kuu elilik grevini, tamamladn Tebrizde uzun Hasan Beye syledikten sonra, dnmeye sz verdii stanbul yolunu tuttu. Ali Kuu, stanbulda el stnde tutuldu. Gnde iki yz ake ile Ayasofya Medresesine retim yesi olarak atand. Matematik, geometri ve kozmorafya okuttu. Ayrca bir kurs aarak halka matematik retmeye balad. Fatih, seferlerde dahi Ali Kuu yanndan ayrmad. Fatihle beraber kt bir seferde kaleme ald Arapa Risalt- Fethiye adl eserini Fatihe sundu. Fatih, ok mutlu oldu.

Bu byk Trk bilgini Ali Kuu 16 Aralk 1474 ylnda stanbulda ld. Mezar Eyp Trbesi civarndadr. Ali Kuu, astronomi ve matematik gibi mspet bilimler yannda, hadis, tefsir gibi slm bilimlerle de urat. Ali Kuunun en byk hizmeti Osmanl Devletinde Astronomi bilimini kurmasdr. Anadolu Trk, bu yzden Ali Kuuya ok farkl bakmtr. Ali Kuu Anadolu Trk ile z lkemiz Orta Asya arasnda bir rnek kpr olarak grlmtr. Kaderin Orta Asyadan ayrp, Anadolu yaylasna getirdii Trkler ile Trkistanda kalan Trkler arasndaki birlik duygusunun canl rnei olarak belleklerde yer etmitir. Bilen kiinin zemedii ne vardr? Ulu Beyle arkada, Uzun Hasan Beyle ve Fatih ile candost bir Ali Kuu! Oysa, bu Trk bakan ayr Trk corafyalarnda, ayr devletlerin bandaydlar. Ali Kuu, bu nder, bu devlet iin hizmet verirken, sanki yle diyordu: Biz bir btnz. Birimiz hepimiz iin... Bilgin atamz Ali Kuuyu rahmetle anyoruz. * Bir Not: Deerli Okuyucu.. Tarih bilimine gelecein aynas da diyebiliriz Bu ayna, ibret ve ders aynasdr. O aynada gemiteki atalarmza yle bir baktmzda; geleceimizin ne kadar grkemli olacan imdiden tespit edebiliriz. Gnl ister ki, o bilgin atalarmzn, o byk kaanlarn alma azmi ve bilgiye susamln anlayp, uygulayabilelim. Bu szlerimiz ne bir abart, ne de gerek d. Bir dnnz: Farbnin. Birunnin, Ulu Beyin, Ali Kuunun kt milletin gelecei nasl karanlk olur? Bugn bizler, o anl atalarmza lyk bir anlay iinde deilsek; inanyorum ki, maher gn bunun da hesab sorulur! anl bir tarihin glgesinde uyumak; ve sadece vnmek, dolaysyla mirasyedi konumuna dmek, bizi yok eder! Yok etmese de, gnmzde olduu gibi; ileri teknoloji rn almak iin el kaplarnda beklemenin gurur krc yaantsn srdrp dururuz... almak! Birlik iinde olduumuz zaman milletimize canllk gelmi. Bir Trk budunu dier bir Trk budunu ile ne zaman kardee yaayp, ibirlii iinde bulunmu ise, ite o zaman, milletimizin iki gn birbirine eit olmam Tarih aynasndaki gerek u ki: O yce Hadsin iaret ettii alkanlk Trklerin hayat ilkesi olmu. Frbiler, Birnler, Ali Kuular yle km Bilim ve kltr merkezi olan Semerkandlar, Buharalar, Harputlar, Krehirler yle yaratlm. Tarih, gelecein aynas! Aynaya baktmzda, atalarmzn grkl yzlerinin, ak alnlarnn karsnda, kendimizi kyas etmemiz gerekmez mi? Neredesin ey Ali Kuunun milleti? Dnya corafyasn bilgiyle, alkanlkla; evinin avlusu yapan millet neredesin? Ve sen neredesin gbeine gne domayan nesil? Uyumak! Fizken ve rhen uyumak; katilimiz olacak! Yeni zaferler kazanmamz gerek Bu zaferlerin meydanlar; laboratuarlardr; fabrikalardr; niversitelerdir... Ali Kuuyu yazarken, beynimin yarsn kaplayan u dnceler bana evk veriyor: Bikek, Bak, Takent, Astana, Akabad, Ankara Bilimin, ekonominin, kltrn 21. yzyldaki dnya merkezleri olacak! Bu bir hayl deil... Gereklemesi, silkinip kendimize gelmemize bal... Baaracak z gce sahibiz.

te bu nedenle hayl deil. Kalemin cokunca yazmas bu yzden!

Fatih Sultan Mehmet Han Ya ben Bizans alrm, ya Bizans beni! Orta Asyadan batya doru kopup gelen Trkler, soluk aldklar her yere vatan uuru ile baktlar. Durduklar her yerde Devlet Ks aldlar Han Ota kurdular; Horasanda, Reyde, znikde, Konyada! Batya akyordu Trkler Akllara durgunluk veren bir akt bu! tkenin duru pnarlar, kutlu kaynaklar yol bulmutu; aldyordu Batya, Anadoluya! Gittikleri her yer vatan, Yaptklar her i destand! Onlar, Peygamberden mutuluydu, Onlar Allahn ordusuydu! Ne set dayanyordu onlara, ne engel Hem, karanlk dayanr m ki, parlak a? Onlar kt tm insanla! Krgzn, zbein, Kazakn, Uygurun, Tatarn, kardeleri olan Ouzlar. Bismillh deyip girmilerdi Anadoluya Ouzlarn Knk boyu Seluklu grkemini yaratt bu yeni vatanda. yle bir grkem ki, dnk inin yerini alan Bizans, nce Malazgirtte, sonra MiryakefelonKaramkbelinde ezildi, bzld... yle bir azmet ki; Konyada gller at. Hacbektada idem! Gel, ne olursan ol diyen diller, Ele, bele, dile, sahip olan erler; Anadoluyu gnlden fethettiler! Gn geldi, yoruldu Knk boyu Bu srada Ouzun Kay boyu ne kt; Trkn istikll bayran kaptklar gibi, Ste diktiler!(*) Erturul Gzi olu Osman Gzi ile Stte parlayan OSMANLI gnei, ksa zamanda ktay aydnlatmaya balad Devlet ks nce Stte, sonra Bursada alnr oldu. ok gemeden Edirneden duyuldu. Kosovada, Niboluda, Varnada gc snand Osmanolunun. Ne yaman erler olduklar, er meydanlarnda bildirildi, bilmeyenlere! Rumeli dahil, btn Anadolu Orta Asya Trknn, sevgi, hogr ve adlet atmosferinde soluk alr oldu.. Ne var ki, bu tertemiz hava, bugnk stanbulda bulunan Bizans devletii ve Trabzonda bulunan Pontus tarafndan bozuluyor, kirletiliyordu. Bu iki yer, salam bnyeyi kemiren rm dokular gibiydi. Ve tez elden temizlenmeliydi! Trkn gndeminde nce Bizans vard! Kald ki, Bizans, Konstantiniyyeyi fethetmek bir Peygamber buyruuydu. Ve bu ehri ancak gzel askerler fethedebilirdi! Trk askeri gzeldi! Onun komutan gzeldi!

Rumelinin yakasn dest-i takva ile alan askerlerin gzellii, Peygamberimizin hkmne lyk bir gzellikti! Bizans, tarihe karmak zere Trk bekliyordu. Gzel askeri, gzel komutan bekliyordu! * Fetihin evvel cuma gn Ayasofyada cuma namaz kldlar ve hutbe-i slm okundu. Sultan Mehmet Hn Gaz adna kim, ol Sultan Mehmet Hn Gaz oludur. Ve ol Sultan Mehmet Hn oludur. Ve o dahi Murad Hnkr oludur. O dahi Orhan Gaz oludur. Ol dahi Osman Gaz Hn oludur. O dahi Erturul Gaz Hn oludur El hsl Gk- Alp neslidir kim, OUZ HN oludur (kpaazde) * kinci Murat Han olu Fatih Sultan Mehmet Han, 1432 yl Mart aynn otuzuncu gn seher vakti Edirnede dnyaya geldi. Annesi Trk soylu Hma Hatundu. Gelecein Fatihi kk yandan itibaren devlet ileriyle i ie yaad. nce Amasya, daha sonra Manisa Valiliinde bulundu. __________________ (*) Trk tarihi bir bayrak yar gibidir... Tarih boyunca Trkn istikll bayra yere hi dmeden, bir boydan bir dierine, bir budundan tekine, dolar durur. Bu yarta Byk Kaanlk unvan da elden ele gezer.

kinci Murat Han, olunu ok iyi yetitirdi. ehzde Mehmet, devrin en nl ilim, irfan, hikmet ve sanat ustalarndan ders ald. ehzde Mehmete retmenlik yapanlar arasnda kimler yoktu ki... Hoca Zde, Hzr Bey elebi, Ali Ts, Molla Zrek, Sinan Paa, Molla Ltf, Fahrettin Acem, Hoca Hayreddin ve daha niceleri Hocalar bkmadan retiyor; gen ehzde bkmadan reniyor; bir trl bilgiye doymuyordu. Gn getike irdesi elikleiyor; beyni mkemmelleiyordu. Ksa srede aatay lehesini, Arap ve Fars dilini kavrad. Dil renmek yeni dnyalar tanmakt; o bunu biliyordu: Yunancay, Srpay, talyancay, braniceyi rendi Arap ve Fars edebiyatn iyice tand. Mspet bilimler ise, gen ehzdenin en ok nem verdii konulard; matematik, fizik, astronomi, geometri ve sava taktikleri Belliydi Han olma sras geldii iin Han olmayacakt! Belliydi... O a ap, a aacakt! Gen ehzde ite byle bir hrsla, byle bir azimle hazrlanyordu Ya on Ne var ki, kader, bazen kaan ailesinin fertlerine bu yata da devlete Ba olma sorumluluu ykler Gelecein Fatihi iinde yle oldu. Macarlarla on yllk bar antlamas yapan Sultan kinci Murat Han, bu bar ortamnda gen ehzdesine sorumluluk vermek istedi. Aslna baklrsa, bu on yandaki szde ocuk yatlarndan en az on ya ileri bir beyin gcne sahipti. Gen ehzde, babasnn tahttan fergat etmesiyle, Osmanl Devletinin bana Padiah olarak geti. O koca bir adam, ama grnte ocuktu. Avrupal devletler, bunu frsat bildiler. Papann da tevikiyle yeni bir hal ordusu kuruldu. Avrupal devletler yaptklar bar antlamasn kendileri bozdular Osmanl Devletinin, devlet umuru grm bykleri; kinci Mehmet Hann yann kkl, Bakomutanlk grevini

yrtmede engel tekil eder endiesiyle, Manisada istirahata ekilen babas kinci Murat greve ardlar. kinci Murat Han, tekrar devletin ve ordunun bana geti. Dman ordularn Varna Meydannda karlad. Bu yle bir karlamayd ki; Trk ordusu sanki frtnayd! Sznden dnen dmana kar yle bir ders verildi ki; Trk Tarihinde 1. VARNA ZAFER denilen mthi baar elde edildi. kinci Murat, tekrar Manisaya dnd. Taht yine oluna brakt. Ne var ki, Avrupal dman devletler yine harekete getiler. Murat Han, yine Manisadan yetiti ve 1448 ylnda 2. Kosova Meydan Sava Zaferini Trk Tarihine armaan etti. Bu zaferden yl sonra, bu mkemmel baba, bu byk Trk Kaan hayata gzlerini yumdu. baa dmt Manisada bulunan gelecein Fatihi, Edirneye doru yola karken, azmin, irdenin, bilginin, erdemin aydnlnda dnyada yeni ufuklar amay dnyordu Bu evkle at koturuyor, bu heyecanla bir an nce Edirneye ulamaya alyordu. ocukluk an oktan gemiti. O artk olgun bir adamd; fiziken gen, fikren olgundu... Edirneye vardnda, hemen devletin gelecei zerine dnmeye balad. Fazla dnmesine gerek yoktu; ncelikle Bizans denilen o kk devletiin ayak altndan yok edilmesi gerekiyordu Manisada kendisine ders veren retmeni Molla Hsrevin o sohbetini ve verdii sz hi unutmamt. Molla Hsrev yle demiti: Medinede bir mescitte toplanlmt. Zihinlerden u soru geiyordu: Acaba Konstantiniyye fetholacak m? Zihinlerden geen bu soru orada bulunan Peygamberimize ayan oldu. Peygamberimiz orada ki toplulua hemen yle dedi: Elbette Elbette Konstantiniyye fetholunacaktr onu fethetmeyi baaran emir ne gzel hkmdar; ve o asker ne gzel askerdir! Bu szleri dinleyen gen ehzdenin gzleri doldu. Yerinden kalkp hocasnn elini perken yle dedi: Bir gn tekrar padiah olursam peygamberimizin mutlu kld hkmdar ben olacam!.. Bu sohbet kinci Mehmet Hann belleine nakolmutu. Konstantiniyye fetholunmalyd! Hemen fetih hazrlna balad. Bir dnlmez yoldayd: Ya ben Bizans alrm, ya Bizans beni! diyordu. Bylesine bir irde gc ancak bir Trk Kaannda bulunabilirdi. Aynen Mete Han gibi... O da: Btn Trk budunlarn birletireceim! diyordu. Birletirdi de! Boazn yakasna hisarlar yaptrd; hl sapa salam! Toplar dktrd; balistik hesaplarn bizzat kendisi yaparak Dnyann en mkemmel ordusunu yeni batan gzden geirdi; eksikleri tamamlad Bu arada az dual bir er ortaya kt Ulu Trk gibi, Irkl Ata gibi, Dede Korkut gibi! Gnl gibi ad da Akd Ona Ak emsettin diyorlard. O koca devletin ba, Padiah, onu grnce ayaa kalkyor; bir renci saygsyla elpene divn duruyordu.. Kimdi bu Ak emsettin? O, Ankara bozkrnda gnlleri bayram eden Bayram Velden dem ve destur almt! O, gen Padiahn iman kalasnn ifdesiydi. O, fetih hazrlnn mnevi bakomutanyd! Molla Hsrevin ehzdelii srasnda anlatt olay, o da, Padiaha fsldad..stelik, sahabeler zamannda Konstaniyyeyi fethetmeye gelen ama baarl

olamayan slm Ordusunun sancaktar Eyyb Sultann mezarnn Konstaniyyenin neresinde olduunu ryasnda tespit etmiti. Bu tespitini de aklad Artk dayanr myd rm Bizans bu iman ordusuna? Dayanamad da! Padiah kinci Mehmetin, kan dklmeden teslim teklifini reddeden szde Bizans mparatoru, bu iman ordusunun akl almaz saldrlarna dayanamad! Gemiler yzdrld karadan! Tekbir sesleri ara ulat hisarlardan! Gnller fetih akyla doluydu. O gn, btn bahtlar uluydu!.. Bir er vard ki, onun ad, yalnz Hasan deil: Ulubahtl Hasand! Ve btn Trkler yzyllar sonra da bu sfatla anacakt. Ald o khne Bizansn gnah kaplar! slm imnnn, Trk tresinin efktiyle, adletiyle ve nihyet Trk kuvvetiyle ald o kaplar! Bir gzellik geldi yedi tepeli yeni Trk beldesine Bizans yok olmutu... Konstaniyye yok, STANBUL vard! Ve dnya durduka bu ehir bu adla anlacakt! Padiah kinci Mehmetin ad, artk FATH SULTAN MEHMET HANd! Btn Hristiyanlar serbest brakt. Mala, cana, rza hibir saldr olmad. Bizansn Babakan Lukas Notaras, Fatihin huzurunda bizzat Fatihten iltifat grd. Yzyllarn ihmaliyle harabeye dnm olan ehir, ksa zamanda imar edildi. Yeni Patrik seimini bizzat Fatih istedi. Patriklerin bundan byle protokolde, Vezir-Mareal saygs grmesini emretti... Szde, Trkleri Anadoludan atmak iin 11. yzyldan beri akn akn Avrupadan gelen Hal ordularnn basks ve zulm altnda ezilen ehir halk, akna dnd bu asil tavrlar karsnda! Trk ve slm dnyas bayram etti. Memlklular Kahirede gnlerce fener alaylar tertip ettiler Gney Hindistanda egemen olan Timurun torunlar bizzat eli gndererek Fatihi kutladlar. Abbasi Halifesi, btn camilerde Bizansn fethinde ehit denlerin ruhuna Kuran okuttu... Dnya, ayaa kalkt! Saygyla selmlad bu fethi. Fatih, sadece Bizans deil gnlleri de fethetti. lmiyle, irfanyla, dehsyla Trk Kaanlar arasnda sekinlerdendi. Trk birliini salamak iin nce fikir birlii salamann gerekli olduuna inanyordu. Ulu Beyin rencisi, arkada Ali Kuuyu yanna ard. Trkistann man bidesi Molla Cmnin geim skntsn duyunca derhal kendisine para gnderdi. stanbula dvet etti. O Molla Cami ki, atnn bir dizginini Hseyin Baykara, bir dizginini de Ali r Nev tutard. Molla Cami Trkistandan kalkp stanbula, Fatihe ulamak iin yollara dt. Ne yazk ki Konyaya geldiinde, byk Trk Kaan Fatihin lm haberini alnca, geri dnd. O, bilimin, bilginin deerini bilirdi. Bilgini korur; son derece sayg duyard. Padiah olduktan sonra da retmenlerinin ellerini per, huzuruna geldiklerinde ayaa kalkard. aatay Trkesinin byk airi Ali r Nev, yazd iirleri Fatihe gnderirdi. Fatih, dnyadaki btn Trklerin birbiriyle karde olduunu bilir; onlarn birbirlerine smscak duygularla bakmasn isterdi. Fatih bir dehyd. Taassupdan uzak bir bilgin Padiaht. Peygamber ahlkyla ahlakl, Trk tresiyle yollu, yordamlyd. Konulmu yasaya nce kendisi uyar, bir hakszlk yapmsa; yarglanmasna ses karmazd. Yetmiiki milleti bir gzle bakard. (*)

Mkemmel bir airdi. Avn takma adyla gzel iirler yazard. Birlik ve btnlemeye kar olanlara, Trk dnyasnda her kafadan ayr sesler kartanlara dmand. Karamanolu Beyliinin liderine de fkeliydi. Onun iin yazd iirin bir beyitinde yle diyor air Fatih: Bizimle saltanat lfn idermi ol Karaman Hda frsat vrur ise kara yire karam an! Fatih, Trabzondaki Pontus devletiini de kaldrd. Kara Denizi bir Trk gl hline getirdi. Ve nice zaferlerle Trkn tarihine anl sayfalar ekledi. phesiz dnya apndaki en byk zaferi Bizans fethetmesiydi. Bu fetihle, orta a kapand, yeni a balad. Btn Trkler, bu kahraman atasn dnya durduka saygyla anacak. Onun hizmetini deil birka sayfada, birka kitapta ancak anlatmak mmkn. Bu byk atamz rahmetle anyoruz.

_________________ (*) Bu konuda o kadar ileri gitti ki, devletin asl unsuru olan Trkler, st kademede grev alamaz oldu. Devlete st kademe yneticisi yetitiren Enderun mektebine Trk olmayanlar girebiliyordu.

* Gnlnme Sevdn ol dilberi sz eslemedn vy gnl Eyledn senzini leme rsvy gnl Sana cevr eylemede klmaz o pervy gnl Cevre sabr eylemezsn nideyin hay gnl Gnl eyvy gnl vay gnl eyvy gnl k olan dest-i cef ile giribnundur lien hr- gam mihmete dmnundur Dklen yire bel tii ile knundur Her dem aza gelen mihnet ile cnundur Gnl evvy gnl vay gnl eyvy gnl Tln glp olmal handan nideyin Yrein derdne bulunmal derman nideyin

Kasduna yar ekerek haner-i brran nideyin Virisern bu gam u mihnet ile can nideyin Gnl eyvy gnl eyvy gnl

Vasl- dilberle nasib olmad dil-d olmak Dest-i cevr ile yklan diln bd olmak Dm- gamden dil can blbl zd olmak Nieye dek in efgan ile feryd olmak Gnl eyvy gnl vay gnl eyvy gnl Bilmedm derd-i diln lmek imi dermn leyin derd ile tek grmeyeyin hicrn Mhmet derd game olmain erzan AVNy sencileyin mihnet gam-ke kan Gnl eyvy gnl vay gnl eyvy gnl. AVN (Fatih Sultan Mehmet Han)

Fetih Mar Yelkenler biilecek, yelkenler dikilecek Dalardan ektiriler, kalyonlar ekilecek, Kerpetenlerle srun dileri sklecek! Yr; hl ne diye oyunda oynaasn Fatihin stanbulu fethettii yatasn! Sen de geebilirsin yrdan, anadan, serden... Senin de destann okuyalm ezberden... Haberin yok gibidir tadn deerden; Elde sensin , dilde sen; gnldesin, batasn, Fatihin stanbulu fethettii yatasn! Yzne arpmak gerek zamanenin fendini! Gster; kabaran sular nasl ykar bendini! Kk grme, hor grme-delikanlm-kendini, u krk bideyi ykseltecek tatasn; Fatihin stanbulu fethettii yatasn! Bu kitaplar Fatihdir, Selimdir, Sleymandr; u mihrb Sinanddn, u minare Sinandr; Haydi artk, uyuyan destann uyandr! Bilmem neden gndelik ilerle telatasn... Kzm, sen Fatihler douracak yatasn! Delikanlm, iaret aldm gn atadan, Yryeceksin..Millet yryecek arkandan1 Sana selm getirdim Ulubahtl Hasandan; Sen ki, burlara bayrak olacak kumatasn Fatihin stanbulu fethettii yatasn! Brak, bozuk saatler yalan, yanl ilesin! elebiler ekilip haremlerde klasn!

Yr Arslanm, fetih hazrl balasn... Yr-hl-ne diye kendinle savatasn, Fatihin stanbulu fethettii yatasn! ARF NHAT ASYA

Bbr ah Timur Hann torunlarndan olan Zahirddin Muhammed Bbur ah, 14 ubat 1483 ylnda Ferganada dodu. Babas Fergana hkmdr mer eyh Mirza, annesi Kutlu Nigr Hanm. Genlik yllar eitim ve renim yannda siysi mcadeleler iinde geti. Babasnn lm zerine Fergana tahtna oturdu. yi yetimi; atak ve korkusuzdu. Ne var ki kader, karsna kedisinden daha atak ve sava bir baka Trkolunu kard. Bu byk sava ustas eybn Hand! Bu iki byk Trk arasnda kran krana mcdele balad. Trk, Trk kryordu! Bu byk mcadelede eybn Han stn geldi ve Bbur Trkelini terk etti.(*) _____________________ (*) phesiz her olay, zamann artlar iinde deerlendirmek gerek. Ne var ki Trk gnlmz, hangi sebeple olursa olsun; Trkn Trk krmasna rz gelmez! Timur ile Yldrm, Toktam ile Timur, Yavuz ile ah smail, ah smail ile eybn Han, eybn Han ile Bbur ah ve daha niceleri arasnda geen mcadelelerde dklen kanlar, Trk kandr! Trk budunlarnn siyset icab veya Byk Kaanlk uruna birbirine girmesi durumu, herhalde, Trkln gemiteki en byk zaaf olsa gerektir. Atalarmz, en iyi ba etmek iin gemite yol olarak sava meydanlarn semiler... Artk gnmzde, Trk budunlar sorunlarn, birlik ve kardelik meydanlarnda zmek durumunda olmaldrlar. nk, tarihin ibret meyveleri ac ac nmzdedir Mcadeleden vazgemedi. Kbile geldi ve kendisini Padiah iln etti. Ufkunda Kuzey Hindistan vard. Padiah olduu gnden beri Hindistana egemen olma dncesiyle megul oldu. 1514 ylnda balayarak yllarca Hindistan topraklarna aknlar dzenledi. En son 17 Kasm 1525 ylnda Hindistan fethetmek zere Kbilden ordusuyla hareket etti. Pnipt Meydan Savan yedi saat iinde kazand ve Hindistana egemen oldu. Aray Bakent yapt. Bbur Hakknda yazan tarihiler, aratrmaclar, bu byk dehnn hangi ynn daha ok yazmalar gerektii konusunda hep tereddde derler.. nk, yle bir ahsiyet ile kar karyadrlar ki; hem stn bir asker, devlet adam, hem de ann en byk air ve yazar... O, hem edebiyatlarn, hem de tarihilerin muhatabdr.

Yaradan, onu pek ok zelliklerle donatm: Hosohbet, neeli... Devlet adam olarak stn yetenekli, asker olarak elik disiplinli! air, yazar, edebiyat teorisyeni, botanik uzman, zooloji bilgini, hattat, bahe mimar... Bu zellikleriyle Bbur ah atamz, sadece Trk dnyasnda deil, tm dnyada tannmakta. Bbur, Hindistanda kurduu Trk Devleti ile, Hintlilere de mutluluk getirdi. Adil ynetimi ile gnllere taht kurdu. Btn Hintliler, Trklere karde gzyle bakmaya baladlar. Hintli filozof KEBR yle diyordu: Kalp temizlii Ganjda ykanmaktan daha nemlidir. Hintliler ve Trkler, ayn topraktan yaplm bir anak gibidirler. Tanry sevenler ve iyi amel olanlar kardetirler Bbur ah, aatay Trkesinin en usta airlerindendi. Dvan, Aruz Rislesi, Mbeyyen isimli mesnevsi, Risle-i Vlidiyyesi, ve o muazzam Bburnmesi gnmzde de ilgiyle incelenmektedir. Doduu zaman kendisine BBUR (PARS) adn veren Hoca Ubeydullah Ahrarn Farsa yazd fkh kitabn Trke olarak nazma ekmesi; sava meydanlarnda gn geiren bir insann; bir devlet adamnn olaanst yeteneklerinin varln ifde eder. Sadece bu alma ile kalsa yine iyi. Fakat o, anlarn toplad BBURNME ile dnyann hayranln toplad. Macar Trkolog RASOY, Bburnme iin: Dnya edebiyatnn en ilgin eseri diyor. Fransz bilgin GRENARD, Bburnmeyi, Sezarn Galya Seferi isimli hatratndan daha stn tutuyor. Bestekr, mimar, zoolog, botanik uzman olan Bbur ah, Hatt- Bbur adn verdii bir de yaz icat etmiti. Bestelerinin de olduu bilinmekle beraber, yapt besteler gnmze kadar ulaamamtr. Bbur ah, Anadolu Trkleriyle srekli iliki iindeydi. Osmanllar zellikle askeri tehizat bakmndan Hindistan Trk Devletini destekliyorlard. Sz gelimi, Topu Mustafay Bburun emrine vermilerdi. Bbur 25 Aralk 1530 ylnda 48 yanda ld. ld zaman Hindistan Trk Devletinin snrlar, bugnk; Pakistan, Bengalde, Afganistan, Hindistan topraklarn iine almaktayd.(*) Bu ok yetenekli atamzn ruhu ad olsun.

(*) Hindistanda kurulan bu Trk Devleti, yresinde derin izler brakt. Mehur TC MAHAL; Bbur Oullarnn eseridir. Devlet, Alemgir ah zamannda zlmeye balad. nk ngilizlerin 17. yzyldan itibaren balattklar ticar faaliyetler, siyas egemenliklerine hizmet ediyordu.. ngilizler huzursuzluklar kartmaya baladlar. Alemgir ahn olu Bahadur ah zamannda SHler isyan etti. Afganllar ise devletten ayrld. 1776 ylnda ngilizler Allah-bad antlamasyla devleti, kesin bir biimde ngiliz karlarna hizmet eder duruma getirdiler. Bu tarihlerde Ruslar Orta Asyay, ngilizler Hindistan ve kuzeyini, Trk budunlarnn birlik iinde olmamasndan yararlanarak etki altna aldlar Bahadur ah zamannda Sipahilerin isyann bastran ngilizler, 1858 ylnda Kralie Victoriay Hindistan Kraliesi iln ettiler. Ve Bburn bindir emekle kurduu devlet ykld. Hindistan ngilizlerin eline geti. Ne var ki Trkn Kuzey Hindistanda ki tesiri uzun sre devam etti. Kuanlarn, Ak Hunlarn, Gaznelilerin, Timurlularn ve Bburun emei boa gitmedi.

Fuzl Ey Allahm! Ben Trkm, Trk diliyle yazmak istiyorum. Benden ltiftn esirgeme!.. Trk dnyasnn en nl airi Fuzlye aclarn, zdraplarn airi dense yeridir. Gerekten, bu byk air, hep aclar iinde yaad. ektii aclar iir gergefinde nak nak iledi. Ak onda zdrap, ak onda ile oldu. Ey Fuzl yr eer cevr etse ondan incinme; Yr cevri ka dem muhabbet tazeler iirlerine baktmzda onu, bir karasevd airi olarak grrz, bu konuda sylentiler de vardr Derler ki: Fuzl, genliinde Rahmetullah Efendi adl bilgin ve yksek mevkili bir kiiden ders alrken, hocasnn kzna k olmu... Akn kza ve kzn babas olan hocasna aklayamad iin de, byle yank iirler yazm Bu sylenti ne derece doru bilinmez. Ancak, bir gerek var ki, bu byk Trkmen airi, iirlerinde derin bir ak dile getirir. Beni candan usandrd Cefadan yr usanmaz m? u gkler yand ahmdan Muradm mumu yanmaz m? Gamn gizli tutardm ben Dediler: Yre kl Ruen Desem, o bivafe bilmem nanr m inanmaz m? Bu nasl bir karasevd? Bir gzele duyulan derin bir ak m? Yoksa, btn bu gzel syleyiler Allaha ulamak iin youn bir sevgi ile tasavvuf yolunda doludizgin komak m? Edebiyat tarihileri bu sorunun cevabn arayadursun, biz airimiz Fuzlyi anlatmaya dnelim Asl ad Mehmet olan Fuzl, tahminen 1490 il 1495 yllar arasnda Irak Trklerinin youn olarak yaad Kerkkde dodu. Ouzlarn Bayat boyuna mensuptur. Fuzl, btn mrn, Badat ve evresinde geirdi. Ne gibi ilerde altn bilmiyoruz. Bildiimiz tek ey; hayatnn yoksulluk iinde getiidir. Yaad en rahat

dnem Kanun Sultan Sleymann Badat fethinden sonraki dnemdir. Kanun, bu byk aire, Badat vakflarnn gelirlerinden hisse verilmesini emretmise de, bu denein Fuzlye srekli olarak denmediini yazd ikyetnmeden anlyoruz phesiz, fikir ve sanat bakmndan ok stn bir insan olduu halde, hayatta lyk olduu refh elde edememi olmas da Fuzlyi dertli dertli syletmitir. Ne var ki, Fuzl, dertli acl olmaktan da mutludur. ok olduka gamm derdim bu ak yolunda ho hlim Fuzl, ad olsun kretmeyim mi, nimetim artar Akn acsndan, zdrabndan bahseder, fakat bundan haz duyduunu ve kurtulmak istemediini de anlatr. O sadece, derin ve yank bir air deil, O, iir sanatnn doruundadr. Birok msrasn devrinde geerli olan sz ve sanat hnerleriyle ilemitir. iirlerinde prldayan zek, aka ve zerfet klar, bu byk airin ne denli ince fikirli, olgun bir sanatkr olduunun delilidir. Fuzl, Trk iirinde bir rdr. Hayatta iken bile n Anadolu ve Azerbaycan Trkleri arasnda yaylmt. Devrinin pek ok airi kendisine nazire yazmt. Bki, Badatl Rh, Cell elebi, Cafer, h gibi Nedim ve eyh Galip de Fuzlye nazire yazanlar arasndadr. Hlen, btn Trk budunlar arasnda en sevilen airler arasndadr. phesiz Fuzlnin stn bir syleyi gzelliiyle ak iir tezghnda dokumas ve ile deryasndan seslenii; ileli olmaktan zevk al, bu byk sanaty farkl klmtr. iir, gerekten Fuzlde gzel! Bildim ki tehlikeyle dolu ak yolu fakat Ben dnmezim bu yoldan lm olsa gayeti. Boyun helkiyim debilmem ayana Bir derde dmm ki bulunmaz nihyeti. Ben ki seni grende gider elden ihtiyar Gelmez beyana mihnet-i akn ikyeti. kret, Fuzl etme figan yr klsa cevr Ki, ehl-i aka cevrdir onun inyeti. iirlerinde tasavvuf younluk vardr. Ancak bu younluk iir sanat iinde gizlidir. Okuyucu, dnerek bu tasavvuf younluu bulur. Fuzlnin iirlerinde, ok bilinen tasavvuf airlerinde olduu gibi, ak ifdeler yoktur. O byk iir ustas, deta snar, imtihan eder okuyan Fuzl, Trke yannda Farsada yazd. Eserleri arasnda Trke Divn, Leyl ile Mecnunu, ikyetnme adyla tannan mektubu, Hasan ile Hseyinin ektikleri zdrab anlatan Hadkat-s Suad ok tannmtr. Hadkat-s Suad isimli eserinin bir dier zellii var ki; bu eserin de Trk Fuzl gnlnn btn samimiyetiyle haykrr Bu kitabn giriinde, TRKEyi en gzel ekilde kullanmak istediini, dile getirir ve bu konuda Allahtan yardm ister: Ey Allahm Ben Trkm, Trk diliyle yazmak istiyorum. Benden ltiftn esirgeme!..

Trk Dnyasnn bu nl airi 1556 ylnda Kerbelda ld. Onu rahmetle anyoruz. * Ey Fuzl! Senin iin yazdm bu yazy, burada bitirmi idim Yazdklarm okuyunca, senin karnda; edeb cehlin derin kuyusunda bulunduumu anladm. nk seni, ok kuru, sath ifdelerle anlatmtm; Affet! Affet ve anla beni! nk, seni lykyla anlatmak mmkn deil. En az senin eyrein kadar iirin ince sanatnda usta olmak gerek Bu da bizim iin imknsz! 16. yzyldan beri senin gibi bir air ok az yetiti! Zaten, seni atmz an, senin gibi ustalar oald zaman, ok ey deiecek Trk Dnyasnda! Sen, azmet ann irisin Ey Fuzl! Trk Asrnn bulunmaz lezzetli meyvesisin! Arapann egemen olduu bir meknda Trkenin sesisin! En ilginci, Trk gcnn dorua ulat o ada, sen bir baka doruksun! O aa bakyorum; meslektalarn hep seni anmlar gururla.. Kanun devrinde seninle ayn ada yaayan Bki sana nazire yazm. Yahya Bey, Hayli Bey de yle... Badatl Rh, Cell elebi, Caferi, hi hep seni anmlar iirlerinde 17. ve 18. yzyllara ulam gcn: Nil, Nedim, eyh Galip etkinde kalm; iirlerinde sana yer ayrm; nazireler yazp hayranlklarn dile getirmiler... Ey Fuzl! Seninle sohbetimiz srerken aklma geldi: yle ya, sen Irak Trkydn! Ve sen o ada Trk bilirdin, Trk yurdu sayardn, Burcu evliy dediin Badat! Ah Fuzl imdi bir grsen o diyrlar Trkn esmesi okunmaz oldu... Bak amaz azlar, diller pasl Kerkkte, Telafarda Trkmenim yasl! Devir-devrn yle deiti ki O illerde Trke danmak ruhsata tb! Senin devrinde, stanbulda, Han Otanda vurunca Mehterin ks, yanklanrd Badatta, Kerkkte sesi! imdi... imdi, boynu bkk horyatlarla sesleniriz oralara: Trkmz var. arkmz, trkmz var. Bilsin ki, unutanlar; Kerkkte Trkmz var! Ah Fuzl, ne kadar anslsn imdi yaamadna! Sen, o devirde, o meknda, Seluklu kartalnn kltr kanatlaryla, Osmanl fermnnn rahatlyla hrikalar yarattn Trkeyle! Bizim amzda ise, senin kardein Trkmenler ipe ekilir oldu! yi ki yaamadn 1959 ylnn 14 Temmuzunu Senin yolundan gidenlerin pek ou, 14 Temmuz gn ehittiler! Ey Fuzl, haydi biz ekilelim aradan; imdi o ehitler konusun: Bizler, ehdet erbetini ienlerdeniz! Bizler, Trklk uruna tatl candan geenlerdeniz! Adm, Osman Hdr.. Meknm, Arslan Yata.. Suum: Kerkkde Trk olmaktr! Nasl anlataym bilmem ki

Karmda itler gibi rdler, Sonra ldrdler! rlplak soyup; Cesedimi sokaklarda srdler! Adm, Osman Hdr! Bu zalm yerde, Trkn kaderi budur! Ben Ata Hayrullah! ki Jip arasna gerdiler nce Sen lidersin dediler, Srdler Srdler... Aaca asp; cesedime tkrdler! Ben, Ata Hayrullah! Alamadm z yurdumda tutsakla, Bin yl nce geldim Kerkke, Biliyorum evvelallah! Adm, Seyyid Gani! Baltalarla paraladlar beni! En ansls benim belki, Dar geldi bu Kerkk bana dar! Devirdim karma geleni Son nefesime kadar! Bir ara Sleyman grdm Onu arkadan vurdular! Ben, Abdullah Beyatl! Ben, Kasm Nefti! Ben, Adil Hamit! Ben, Hac Necim! Ben, btn KERKK!.. Ey Fuzl, imdi o diyrda yaamak lmden beter! 1959 ylndaki Trk katlim 2000li yllarda da devam ediyor. Okyanus tesinden gelen insan klkl yaratklar, ekyay dadan indirdiler; Trkmenimi Kerkkte ve tm Irakta sindirdiler! Sen o ada Hadikat-s Suadnn giriinde Dnyann en byk ve erdemli halk zmresini tekil eden Trkler iin vgler dizmisin Doru demisin! Byklk nasl olur? Trk budunlarnn birbiriyle kardee yaamasyla, bilimde, teknikte, ileri gitmekle Senin andan beri yatan ulu Trk Kltrn ayaa dikmekle! Ve bir mjde vereyim Ey Fuzl! Kardee gnlere merhaba diyor Anadolu ve Ulu Trkeli! Ankara, Bikek, Bak, Astana, Takent, Akabad; hr olmann, bir olmann, byk olmann cokusunu yayor! O coku taar birgn, Kerkk de aar bir gn! Rahat uyu Fuzl, Trke kar dmanlk; Kr getirmez fuzl!.. * Farsa Divn Mukaddimesinden:

Bazen Arapa iirler syledim ve Arap fashlerini eitli manzumelerimle mahzz ettim. Bu benim iin kolayd. nk Arapa ilm mbhese dilimdi. Bzen, tabatmn atn Trk dili meydanlarnda koturdum ve Trkedeki sz gzellikleriyle, Trk zriflerine zevk verdim. Bu da benim iin o kadar mkl olmad. nk Trke benim selka-i asliyeme uygundu. Bzen Fars dili ipliine inciler dizdim. O daldan da gnl meyvalar topladm...

Su Kasidesinden: Sama, ey gz, yatan gnlmdeki odlara su Kim bu denl tutuan odlare klmaz are su Suya versin baban glzar, zahmet ekmesin Bir gl almaz yzn tek verse bin glzare su Gam gn esirgeme hasta gnlden hanerin: Hayrdr verme karanlk gecede bimare su! ste okun, ey gnl, hicrinde dindir ateim: Susuzum, bir kez bu sahrada benim iin are su! Su yolun ol kydan toprak olup tutsam gerek, n rakbimdir dahi ol kye koymam vare su. Elin pmek arzusiyle lrsem, dostlar, Testi eylan topram, sunun onunla yre su! FUZL

Ebul-gzi Bahadr Han Trk Milletinin tarih yaparak, tarih yazan bir evld Ebulgzi Bahadr Han! Hanlklar devri Orta Asyasnda Trklnn uurunda bir Trk ulusu Ebul-gzi Bahadr Han! O, sava ortamnda dnyaya gzlerini at. 1063 ylnda babas Arap(*) Muhammed Han, Ruslara kar kazand bir zaferden sonra dnyaya geldi. Babas, kazand bu zaferi olunda yaatmak istedi. Bu yzden oluna Ebul-gzi adn verdi. Ebl-gzi Bahadr Hann babas ve annesi zbek Hanlarndan Ydigr Hann torunlardr. Annesi, Mihr Bn Hatundur. Bahadr Han 16 yana gelinceye kadar rgende bulundu. Babas Muhammed Han, taht ehrini Hiveye nakledince, Ebulgzi Bahadr Han da Kt vilyeti valiliine tayin etti. te bu grevden sonra Bahadr Han iin zor gnler balyordu ki kardei huzursuzluk karmaya balad. lbars ve Habe adl bu iki karde babalarna isyan etti. Bahadr Han, babasnn yannda yer ald. Ne var ki, babasnn kuvvetleri yenildi. Babas ldrld. Bahadr Han da Buhara Hanna snd. Burada bo durmad. Trkmenlerin de yardmyla babasn ldren kardeleri zerine harekete geti. Hayrsz kardelerden babasnn cn ald. Onlar yendi ve Hrzem Han oldu. Ne var ki huzursuzluklar bitmek bilmiyordu; dier kardei sfendiyr, Bahadr Han tahttan indirdi. Bahadr Han, nce Safevlerin yanna daha sonra da Teke ve Manglak Trkmenleri arasna girdi. Uzun yllar buralarda yaad. Kader, Bahadr Hana bylesine hareketli ve frtnal bir hayat hazrlamt. O hi ylmad! Bir ara da Kalmuklarn iinde yaad. Burada Moolcay rendi. ocukken rendii Arapa ve Farsa ve daha sonra rendii Moolca ile inceleme, aratrmalar yapt Duyduu her eyi kaydediyor, rastlad her kitapla bilgisini artryordu. 1642 ylnda kardei sfendiyar lnce, nce Urgende daha sonra btn Harezmde egemenligini salad. Bylece, Hive Han oldu. 21 yl Hanlk yaptktan sonra 1663 ylnda ld. Ebul-gzi Bahadr Han, ylmaz kiiliiyle, engin kltryle byk bir devlet adamdr. Ancak, onu btn Trk budunlar bir dier zelliinden dolay, her zaman anarlar. Ebul-gzi Bahadr Hann o zellii, tarihiliidir. Trk Dnyasna brakt iki eser, hl ilgiyle incelenmektedir. Ebul-gzinin yine bir dier zellii ise uurlu bir Trke sevgisini tamas ve Ruslarn Trk Dnyas iin ne kadar byk bir tehlike olduunu bilerek o gnlerden tedbir almaya almasdr. ____________________ (*) Arap ad, Peygamberimizin kt millete hrmeten, Trklerce uurlu ad olarak ocuklara konurdu. Bu gelenek Anadoluda baz yrelerde gnmzde de yaamaktadr. Bahadr Han atamz, aynen Bbr gibi, hareketli bir hayat, frtnal gnler yaamasna ramen, kalemini hi brakmad. Onun bu yazma, aratrma sevgisi sonucu Trk Kltr iki nemli esere sahip oldu. Birinci eseri Secere-i Terkime, ikincisi ise, ecere-i Trk. ecere-i Terkimede Ouz Destan ve Ouz Destan hakknda halkn arasnda dolaan szleri toplamtr. Bahadr Hann zellikle kulland dil bakmndan da bu eser farkllk tar. Trkeyi halkn anlayaca sadelikte kullanan Bahadr Han, bu eserinde Dede Korkut Hikyelerinin kahramanlarna da yer verir.

Bir elinde kalem, bir elinde kl tutan bu byk atamz gururla anyoruz . * ecere-i Terakmeden: dem Aleyhiselmn Zikri Yerden su kt, gkten yamur yad, yeryzndeki canlnn hepsi gark oldu. Nh Peygamber, olu ve iman getiren seksen kii ile gemiye bindi. Bir nice aydan sonra yer, Tanr Talnn emri ile, suyu kendisine ekti. Gemi Musul denilen ehrin ok yaknnda Cd denilen dadan kt. Gemiden kan insanlarn hepsi hasta oldular. Nh Peygamber, olu ve gelini ile iyiletiler. Onlardan baka insanlarn hepsi ldler Ondan sonra Nh Peygamber olunun her birini bir yere gnderdi. Hm adl olunu Hindistan lkesine gnderdi. Sm adl olunu ran memleketine gnderdi ve Yfes adl olunu Kuzey kutbu tarafna gnderdi. Ve ne dedi ki: nsanoullarndan siz nzden baka kimse kalmad. imdi nz yurtta durun. Ne zaman oluk ocuunuz oalrsa, o yerleri yurt klp oturun, dedi. Yfese bazlar peygamber idi demilerdir ve bazlar peygamber deil demilerdir. Ysef babasnn emri ile Cd dandan gidip til ve Yayk suyunun yakasna vard. kiyzelli yl orada durdu, sonra vefat etti. Sekiz olu var idi. ocuklar pek ok olmutu. ocuklarnn adlar unlardr: Trk, Hazar, Saklap, Rus, Ming, in, Kimeri/Trih. Ysef lecei srada byk olu Trk yerine oturtup dier ocuklarna dedi ki: Trk kendinize padiah bilip, onun sznden kmayn, dedi. Trke Ysef olu diye lkap taktlar. ok edepli ve akll insan idi. Babasndan sonra bir ok yerleri gezdi ve grd. Sonra bir yeri beenip orada oturdu. Bugn o yere Isg Kl derler. adr evi (ota) o kard. Trklerin iindeki baz detler var, ondan kald. Trkn drt olu var idi. Birinci Ttek, ikinci igil (ekel), nc Barsak (Sersear), drdnc Amlak, (Emlak). Trk lecei srada Tteki kendi yerine padiah klp uzak seferlere gitti. Trk iinde ok detleri o yeldah kld. Acem padiahlarnn ilki Keymers ile muasr idi. Gnlerden bir gn ava kp geyik ldrp kebab klp, yiyip oturmutu. Elinden bir doram et yere dt. Onu alp yiyince azna ok ho tad geldi. nk o yer tuzla idi. Yemee tuz koymay o kard bu tuz deti ondan kald. kiyz krk yl mrnden getikten sonra olu Amlca Han kendi yerine oturtup gidilse gelinmez ehre gitti. Amlca Han dahi ok yllar padiahlk klp, alarn yiyip yalarn yaayp babasnn ardndan gitti. lecei srada olu Bakuy Dip Han oturttu. Dipin mnas tahtn yeri, Bakuyun mnas ilby demek olur. O dahi ok yllar padiahlk klp, dostlarnn gldn, dmanlarnn aladn grp, sevinip, ondan sonra lecei srada olu Kk Han kendi yerine oturtup ld.

O dahi ok yllar Padiahlk kld.. Babasnn yolundan dar kmad. Hasta olunca olu Alnca Han kendi yerine oturtup uzak sefere gitti. O dahi ok yllar Padiahlk kld. Atlarnn vilyetleri, il uluslar ok oldu. Onun ikiz olu oldu. Birinin ad Tatar ve birinin ad Mool. Babas ihtiyarladktan sonra yurdunu ikiye blp, iki oluna verip, vefat etti Alnca Han ldkten sonra Tatar ve Mool her birisi kendi yerlerinde padiahlk kldlar. Mool Hann drt olu var idi. Bynn ad Kara Han, ikinci Krk Han, nc Kr Han, drdnc Or Han. Mool Han byk olu Kara Hana yurdunu verip, herkesin gittii yurda gitti. Kara Han Or Da ve Kr Dan yayla yapmt. Bu zaman da onlara Ulu Ta (Ulu Da) ve Kiik Ta (Kk Da) diyorlar. K olunca Sir suyunun aya, Kara Kum ve Bursukta klard. * Hep bilin ki, bizden nce Trke tarih syleyenler Arapa lgatleri katmlardr ve Farsay da katmlardr ve Trkeyi de seci klmlardr: Kendilerinin hnerlerini ve stadlklarn halka malm klmak iin. Biz bunlarn hibirisini yapmadk. Onun iin ki: Bu kitabn okuyucusu ve dinleyicisi elbette Trk olacaktr. Tabi Trklere Trkne sylemek gerek. T ki, onlarn hepsi anlasnlar. Bizim sylediimiz sz bilmeseler, ondan ne kar? Eer onlarn ilerindeki bir veya iki okuyan akll insan olsa, o bilse, bilmeyen okluun hangi birine syleyip, bildirir? O halde, yle sylemek gerek ki, iyi ve kt hepsi bilip, gnllerine makul olsun. imdi, demden t bu zamana kadar, ki tarih binyetmibirdir, Trkmenlerin ve son Trkmen adn tayp Trkmene katlan illerin bildiimiz kadarn bir bir syleyelim. Bilmediimize ne are? * Ouz Hann Dnyaya Geliinin Zikri: Kara Hann byk htunundan bir olu oldu. Gzellii aydan, gneten fazla. gece-gndz anasn emmedi. Her gece o olan anasnn ryasna girip derdi: Ey ana, Mslman ol; eer olmazsan, lrsem lrm, senin memeni emmem, demiti. Anas oluna kyamad ve Tanrnn birliine man getirdi. Ve ondan sonra o olan memesini emdi. Ve anas grd ryay ve Mslman olduunu kimseye sylemedi ve gizli tuttu. Onun iindir ki, Trk Halk Yfesten t Alnca Han zamanna kadar Mslman idi. Alnca Han Padiah olduktan sonra halkn nfusu ve mal ok oldu. Servetten sarho oldular. Ve Tanry unuttular. Ve btn lke kfir oldu. Ve Kara Han zamannda kfirlikte yle muhkem idiler ki, eer babasnn Mslman olduu iitse, olu ldrr idi ve olunun Mslman olduunu iitse babas ldrr idi. O ada Moolun deti yle idi ki, t olan bir yana gelmeyince ona ad koymazlard. Olan bir yana gelince Kara Han lkeye davet kard ve byk toy yapt.

Toy gn olan meydann ortasna getirip Kara Han beylerine dedi: Bizim bu olumuz bir yana bast, imdi buna ne ad koyarsnz, diyip, beyler cevap vermeden nce olan dedi: Benim adm Ouzdur EBUL GAZ BAHADIR HAN

Krolu

Trk Milleti; yiitlie, korkusuzlua, kahramanla ktr. Tarih boyunca Trk halknn sevgisi, kahramanlar ve erdem tleyenler iin gr pnarlarca akm Milleti yceltenler, gnl erleri, adletsiz kuvvetliler karsnda zayf koruyanlar; halk uurunda yceldike ycelmi Destanlar olumu onlarn etrafnda; nesilden nesile anlatlagelmi o olaanst insanlarn hayranlk veren maceralar... Her Trk destannda olduu gibi Krolu Destannda da, Trk Milletinin karakter zelliklerini bulmak mmkndr: Kahramanlk, adletten yana olmak, erdem, alkanlk, dknn elinden tutmak... Edebiyat tarihileri Krolu Destan iin yle diyorlar: Gktrkler zamanndaki Trk-ran savalarnn izleri var Ouz budununun ran ile yapt savalardan kalm ve gelimi Heredotun tarihinde yer alan Saka Trkleri arasnda gemi olaylarn anlatm... Tm bu grler niin doru olmasn? Anadoludan yola ksanz, Azerbaycanda soluk alsanz; Krolunu dinlersiniz.. Oradan zbekeline urarsnz; karnza Krolu (Krolu) kar.. Ve btn Orta Asyada, bu destann eitlerine, farkl hikyelerine tank olabilirsiniz. Krolu, elinde saz, belinde klc ile hakszla kar koyan ve gzele, gzelce komalar dzen ele avuca smaz bir yiit! yle bir yiit ki, kahramanlk stne syledikleri, yabana atlr cinsten deil: Mert dayanr, namert kaar Meydan gmbr gmbrlenir ahlar ah divan aar Divan gmbr gmbrlenir Yiit kendini ende Oklar menzili dende eber kalkana deende Kalkan gmbr gmbrlenir Ok atlr kalasndan

Hak saklasn belasndan Krolunun narasndan Her yan gmbr gmbrlenir. Yiit Krolu, olu Hasan iin Telli Hanm almak ister. Krolu, kzn nasl bir kz olduunu aratrrkan, Telli Hanm, yle syler: Trk kzym, soyum sopum bellidir Gzm el, sam siyah tellidir Trk kznn dili dudu dillidir Bunu sen bil, inan olsun Krolu Bizim ilde vefa edilir Kem sylenmez doru yola gidilir Hi almaz namus yolu gdlr Merak etme bana inan Krolu. Krolunun karsna kan gzeller; erdemlidir; soyu-sopu bellidir, Trklyle de nmelidir! Pekiyi Kim bu Krolu? Tarih bilgiler Anadoludaki Krolu iin yle diyor: Krolu, dalar, zellikle Bolu dalarn mesken tutmu, yasa tanmaz, eli sazl, gr avazl biri! Bu tespitler doru. Ancak Krolu niin daa km? te bu sorunun cevabn Trk halknn hfzasnda yaayan destandan alalm: Krolunun babas hizmet ettii zalim bir Beye setii iki tay beendiremez. Bu yzden Krolunun babasnn gzleri oyulur Krolu, byle bir zulm grm babann ocuu olarak byr. Zamanla yiit bir delikanl olur. Babasnn Beye beendiremedii taylardan birisi de onun at olur. Ad: Kratdr! Krolunun babas olunu Krata bindirir ve intikamn almas iin dalara yollar.. Bylece Krolu amlbele yerleir. n ksa srede her tarafa yaylr. Nice yiitler etrafnda toplanr. Bu yiitler, fedakr ve vefldr; zayflar korur, kimsesizlere arka karlar amlbelde Krolunun aklar olur Savalar olur; yiitliin snand gs gse olan savalar! Ne var ki; zaman geer, devran dner delikli demir ict olur, mertlik bozulur! Uzaktan atlan, hasmna grnmeden, hasmn ldren kurunlarn varolduu bir dnyada Krolu, artk meydanlardan ekilir Krolu yle bir yiittir ki, kendisini ldrmeye gelen, adrnn kapsnda duran Zor Beyin Oluna kyamaz; onun yiitlik gururunu okayarak, kendisine arkada eder: Krolu Nigr Hanm ile adrda oturmaktadr Kendisini ldrmek isteyen Zor Beyin olu da, adrn dnda Krolunu dinlemektedir. Krolu, bunu bilir. Hemen alr eline sazn: Bir at var ala-paa Aman vermez Krat gee Hanm kim, Nigr kim? Bir beyin olu, Zor Beyin olu Hay eden de haya teper

Huy eden de huya teper Krolunu suya teper Hanm kim, Nigr kim? Bir beyin olu, Zor Beyin olu Bu szleri dinleyin Zor Beyin olu, adra saygyla girer ve Krolunun elini per Bu durum, Trk halknn; insanlar kazanmak iin fedakrlkda bulunmas ve tatl szn deerini tlemesi bakmndan nemlidir. Buna benzer pek ok olay Krolu Destannnda yer alr. Olaylarn rgsnde kahramanlk, arkadalk, vef, zayflarn korunmas vardr. Anadolu yaylasndan, Orta Asya bozkrlarna uzanan Krolu destan, Trk budunlarnn ortak kltr rndr.

Evliya elebi Kendi ifdesine gre: Ulu Trkeli (Trkistan) pri, Hoca Ahmet Yesevnin torunlarndandr Doru mudur? Bilemeyiz Doru olmasa bile, byle bir ata ifdesinin varl; Evliya elebinin farklln, yceliini anlatmaya yeter. Gerekten, hayatyla farkl, uslbuyla farkl, eseriyle farkl bir bymz Evliya elebi. Hayat gezmeyle, grmeyle, yazmayla geti... Uslbu o kadar farkl ki... Gezdii, grd yerleri, karlat olaylar veya duyduklarn, kendine zg abart ile anlatr. Bu abartda bile esiz gzellik vardr. Eseri de farkldr. Seyahatnme Trk Edebiyatnda, konusunda ba eserdir. Bu eserle bize, 17. yzyln Osmanl topraklarndaki hayat tarzn, ehirleri, eyalar, yre azlarn, dalar, tepeleri; ksacas, adeta bir devri anlatr Evliya elebi atamz. Evliya elebi atamzn, zerinde pek durulmayan ok nemli bir farkll daha var ki; bu farkllk, gsmz gurur, gnlmz huzur ile doldurur Bu farkllk, onun Trkldr! Evliya elebi, Seyahatnmesinde, ounlukla Osmanl adn bir devlet olarak alglar. Osmanlnn halkn ve zellikle askerini Trk adyla anar! Bu durum, 17. yzyl Osmanl yazar iin stn bir mill uur ifdesidir. Evliya elebi Trk olmann yceliini bilenlerdendir. Seyahatnmesinde Akdeniz Adalar ve Girit Fethi blmnde Trk ad okca geer. vnle geer, sevinle geer! Onun eserini okurken, ou yerde abartl anlatmna tank olursunuz. Ama bu abart, gerein Evliya elebice anlatmdr! Bu konuya bir rnek olarak, szgelii; Erzurum ve yresinin k aylarndaki o keskin souunu hepimiz biliriz. Evliya elebinin anlatmndan bu souun iddeti: Bir kedinin damdan dama atlarken havada donmas olarak ifde bulur... Veya, Tunadan tutulan balklarn okluunu Evliya

elebi: Bu balklar btn Avrupaya gnderilir diyerek anlatr. Bunlar okurken yznze tatl bir tebessm gelir, abartnn iindeki iyi niyeti hemen anlarsnz. Evliya elebinin hayat seferlerde, lkeler gezmekle geti. Osmanl Sarayna yaknd. Devlet adamlarnn sayg duyduu bir insand. Onun bu hviyeti, ok yer grmesinde, gezmesinde etkili oldu. Fatih Sultan Mehmet Handan beri, Evliyann ailesi devletin gvenini kazanm fertlerden meydana geliyordu. Dedeleri devlete byk hizmetler verdi. imdi onu biraz daha yakndan tanyalm... 25 Mart 1611 ylnda stanbulda Unkapan semtinde dodu. 1648 ylnda yz yan am halde len babas Dervi Mehmet Zll, engin kltrl bir sanatkrd. Mehmet Zll, Fatih Sultan Mehmet Hann mralemlik hizmetinde bulunan Yavuz Er Beyin torunlarndandr. Yavuz Er Bey, Bizansn fethi srasnda hissesine den ganimet parasyla Unkapan semtinde pek ok emlk ald. Zaman iinde bu emlklar torunu Mehmet Zillye kadar intikl etti. te, Evliya elebi, Unkapanndaki bu evlerden birisinde dodu. Mehmet Zill, dedesi Yavuz Er Bey gibi devlete nemli hizmetlerde bulundu. Kbrsn fethinde Sefer Komutan Lala Mustafa Paa, Magosann anahtarlarn, stanbula Evliyann babas Mehmet Zll ile gnderdi. Mehmet Zill, Sultan Ahmet zamannda Mekkede hizmet verdi. Sultan Ahmet Camiinin ilemelerini yapt. Byle sanatkr bir babann evld olan Evliya elebi, iyi bir eitim grd. Medrese tahsilini tamamlarken, babasnn yanna gelen devrin ve sanatkrlarnn sohbetlerini dinledi. Bu sohbetler Evliya elebide gezme, grme ve yazma istei uyandrd. lk nce, on dokuz, yirmi yalarnda iken stanbul ve civarnda gezdi. Grdklerini ve iittiklerini yazd. Seyahat merak kendisini yle sard ki, baka hibir ey dnemez oldu. Evliya elebi, gezme merakna tutulmasnn sebebini kendi uslbuyla pek gzel anlatr. 19 Austos 1630 tarihli Kadir Gecesi, rysnda stanbulda Yemi skelesi civarndaki hi elebi Camiinde byk bir cemaat iinde Hazreti Peygamberi grr ve huzurunda: -efaat y Reslallh! diyecei yerde, heyecanlanr: -Seyahat y Reslallh! deyiverir! Bylece, Peygamberimiz tarafndan seyahatla grevlendirilir. Ayrca, Sad ibni Vakkas tarafndan da, grdklerini kaleme almas sk sk tembih edilir. Bu ryy devrin byk eyhlerine tbir ettirir. Ve bylece Evliya elebi kendince gezme ruhsat alr. Sonra da, balar stanbul ve evresini dolamaya... Seyahatnmesinin ilk cildi bu gezinin notlar ve kendine gre stanbulun tarihidir. Bir farkl kiiliktir Evliya elebi Ailesindeki pek ok fert gibi, kendisi de nemli devlet hizmetlerinde bulunur. Teyzesinin olu Melek Ahmet Paann sadaret makamna gelmesiyle, Saraya musahip olarak girer. Seferlerde, gzel sesiyle serdarlarn, paalarn mezzinliklerini, imamlklarn yapar. Tatl sohbetleriyle herkesin sevgi ve taktirini kazanr. ocukluundan beri, tanmad millet, grmedii yre kalmayan bu ileri ve keskin zekl atamz, hizmetleriyle kltrmze bir deiik eni katmtr.

Nereleri gezmedi ki? Anadolu, Rumeli, Suriye, Irak, Msr, Girit, Hicaz, Macaristan, Transilvanya, Moldovya, Polonya, Avusturya, Almanya, Hollanda, Dalmaya, Bosna-Hersek, Krm, Gney Rusya, Kafkasya, ran Bu lkeleri bkmadan, usanmadan gezmek ve grdklerin kaleme almak, 17. yzyln ulam imknlaryla pek de kolay olmasa gerek. Bir mrnn tam elli yln bir yerden bir yere dolaarak geirmek insann gze alaca bir i deildir. Evliya elebinin son grd yer Msrdr. Bu gezisini 1676 ylnda gerekletirdi. 1682 ylnda da ld tahmin edilmektedir. Bu ilgin kiilikli atamzn rhu ad olsun.

Seyahatnmeden: ... Sahih sze gre Trkler ise Yafesin torunlardrlar. zetle denilebilir ki, btn Trk boylar andan yaylp, bir bahadr, temiz inanl dayankl, grkemli insanlar olmulardr. Rum diyarna ilk ayak basanlar. Seluklu ailesinden ki 1174 tarihinde Danimentli Beyleriyle el ve gnl birlii ederek Malatya, Kayseri, Alaiye, Antakya, Karaman, Konya yrelerini Rum Kayserlerinin elinden alp, balarna buyruk padiah oldular. Ana ilk klar Maverannehrdendir. Hicretin 600 (1203/4) tarihlerinde Seluklular kmekle Turan illerinden Mahan kenti Beylerinden Sleyman ah ve Erturul Bey Rum diyarna gelip Seluklardan Sultan Alaeddinin yanna dorulup geldi. Bey iken Alaeddinin komutanlarndan biri oldu. evrede nice fetihler yapt. Alaeddin lnce, cmle ileri gelenlerin oylaryla Erturul bal bana Bey oldu Kaligra Sultan Zaviyesi Oradan, Kaligra Sultan tekkesine giderek dervileriyle can sohbeti eyledik. Klelerimle bana bir hcre verdiler. Tekkede on gece kendimizden gemi rahat uyku ektik. Souktan ve korkudan ektiimiz skntlar sonucu her yanmz eitli hastalklar sarmt. Koca bir k yataktan kmayarak, bam yasta vurmu yle kaldm. Tanrya krne on hatim indirdim. ocukluumdan beri bu ana dein bin altm hatim okumutum. Bu tekkenin Bekta canlaryla salm buluncuya kadar can sohbetleri ettik. Klelerimden birisi bile ben filn satlm kleyim demeyerek, sanki benim candan malmm gibi yle kaldlar. Kh mezzinlik ederek, kh imamlk ederek ulu onardk. Sofya Sofyan ovasndan gneyde, Vitos dann eteinde, Kurt balar denilen rem bahelerinin aasndaki dzlkte kurulmu bir byk ehirdir. Bat ve kuzey taraf bereketli, gl ve glistanlarla bezeli ihtimam yakasdr. Ky kye atlm bir ovadr. Balca mahalleleri Bana, elebi Gl Camii, Mahmut Paa, Paa, Siyavu Paa ve maret mahalleridir. Paa Saray Vitos dana bakar, havadar ve bezeli bir yapdr. Geni meydannda cirit oynanr, at meydandr Edirne Az Nice kyller burada oturmakta olup, ehirli gibi konuaym derken, pot krarlar. Sz gelimi; Ahmet ibu gide idik anlarla cafir kaarlandk yani zevk ettik. Sinbaza vardk yani mezarla vardk. Akatlandk yani gldk

EVLYA ELEB

Mahtum Kulu Yiit lr yurt stne Can verir ar stne!

lem-i Ervhda, o ruhlar leminde Yunus Emre, Krolu, Dadalolu, Karacaolan bir araya gelmiler; sz birlii edip, yle demiler: 18. yzylda, Trkmenelinde Mahumkulu adnda bir er ortaya kacak; yce dilekli, alp yrekli; gnl ulu, dili hnerli... Ona el verelim, ona yol verelim Szmzden, sazmzdan; iir sanatmzdan ona da pay gnderelim! Anadolunun sz ustalar byle konuurlarken, yakalam Korkut Ata, bir iki sz sylemi; grelim, ne sylemi: -Grkl Tanrnn izniyle, ben de sesleneceim Mahtum Kulunun diliyle!.. Yunus Emre boynun bkp sylemi: -Sevgiden, birlikten yanaym; ben sevgi ve birlik verdim Mahtumkulunun iirlerine... Krolu, bir elinde kl, bir elinde saz ile dorulmu at stnde: -Ben, yiitlie sevdal meydan eriyim. Mert dayanr, namert kaar huzurumdan! Mahtumkulunun iirlerine yiite deyiler vereceim! Dadalolu, elindeki sazn havaya kaldrp sylemi: -Ben de Krolu kardam gibiyim. Er meydannn diliyim! Ne varsa komalarmda, verdim gitti Mahtumkuluna! Karacaolan, bakm etrafna, sz srasnn kendisine geldiini anlam. Ban ne eip, yava yava sylemi. Grelim ne sylemi: -Aalar, ben gzeli severim, gzel olan ne varsa ona sylerim; kara gzl, krk belikli, keklik sekili, inci dili gzellere Yce doruklu mor dalara, gzel ellere sz sylerim Mahtumkuluna vereceim sadece bunlar! Ozanlarn sz bitince, herkes Dede Korkuta bakm. Korkut Ata, nce sakaln svazlam, bir sre ince ince dnm, sonra demi. Grelim ne demi: -Gzel sz yakr ozana elde kopuz olunca. Eee.. Ozan ne yapsn bata devlet olmaynca! Ben, gelimli, gidimli, son ucu lml dnyada, Mahtumkuluna devlet sevgimi verdim, bilesiniz..

Bylece kavilleip ayrlmlar * 18. yzylda Trkmeneline; sevgi, birlik, yiitlik bulutlar olarak aar Mahtumkulu Devlet olmann ycelii filizlenir gnllerde. Erler daha bir alpleir onun szleriyle! Birliin getirecei dirlik konuulur Trkmen obalarnda... Ve Mahtumkulu, erdemi iirin kanatlarna takar, uurur Trkmenelinin usuz bucaksz bozkrlarnda! Bu hner, ata armaan bir zelliktir Mahtumkulunda. Babas Devlet Mehmet Azad derin dnceli bilgindi. Dedesi Mahtumkulu Yonac ise, msralarla dnr, iirle syleirdi... Ne demi ulular: Er atadan grdn iler Zaten, babas Devlet Mehmet, Mahtumkulunu iyi yetitirmeye zen gsterir; bizzat eitir; medreselerde okutur. Mahtumkulu, Arapa, Farsa renir. Edebiyatn tm inceliklerini kavrar. Trk dilinin usta airlerinin eserleriyle beslenir; Nevyi bilir, Nizamyi, Fuzlyi tanr... Ulu Trkeli (Trkistan) dolar; Trk budunlarnn yaadklar yerleri gezer. Bu arada Hindistana gider. Ve gn gelir, grgsn, bilgisini iir tezghnda ince ince dokur. Sonra sunar bunlar gnlnn btn gmrahlyla; birlie arr halkn. Devlet olmann ululuunu iler ruhlara... Bununla da kalmaz; ayet sava gerekirse iyi savamal, er kii merte vurumal, der! Tanr sevgisi yreinde taht kurmutur Mahtumkulunun; en gzel iirlerinde dile getirir bu ak... Bazen, bir gzel kz grr; Mahtumkuluna cellat olur onun kara gzleri! Ve yle syler: Sebep oldu yanan cana Cellattr kar gzlerin Yetirmez nurbet amana Cellattr kara gzlerin Trkmenelinde birlik ve dirlik Mahtumkulunun zerine titredii; hasretini ektii ncelikli konudur: Trkmenler balasa bir yere beli Kurutur Gulzumu, Derya-y Nili Teke, Yomut, Glken, Yazr, Alili Bir devlete kulluk etsek beimiz. O, Ahmet Yesev, Hac Bekta ocandan haberlidir. Zaten renciliinde Hoca Ahmet Yesev medresesini grenlerdendir. Onun izini srenlerden yardm ister: Hac Bekta, Abdlkadir Hoca Ahmet, mam Rzadr Ferudun bir evliyadr Barndan himmet isterin! Tanr sevgisi, gnlnde alayan bir rmaktr; Peygamber akyla syler: Ya habb, Hak reslsn n cndan sevmiim seni

Derviler kadir gecesin Seven dek sevmiim seni. Devlet ifdesi Dede Korkut gzelliindedir: Yamandan yahi set bolmaz Asl yahler bet bolmaz Dnyalktan devlet bolmaz Oul n devlete benzer. 18. yzylda, Trkmenelinde, iirlerinde zellikle yiitlik, mertlik duygusunu ileyen Mahtum Kulu; gnlleri coturur. Mahtum Kulunun iirlerindeki bu Alp ahsiyet aray, Krolunun, Dadalolunun komalarndaki ifdelerle atba gider: Ner bedevli beler, hanlar Atlansa, dolar meydanlar Skt dere, dkt kanlar Koaklar serinden geti Mert yiit erden ner Nment asil h mert bolmaz Kurdun gznde od yanar akal tilkiler kurt bolmaz 1780li yllarda sonsuzlua gen bu air atamzn ruhu ad olsun.

Trkmenin Ceyhun bile bahhr- Hazar aras l stnde eser yeli Trkmenin Gl gncas, kara gzm karas Kara Dadan iner seli Trkmenin. Hak slam bardr onun sayesi rpnar lnde neri, mayas. Renk-be renk aan yeil yaylas Gark olmu reyhana l Trkmenin Alp yeil brnp kar perisi Kkreyip berk urur anberin isi Be, tre, aksakal yurdun eyesi Kren tutar gzeli ili Trkmenin Ol merdin oludur, merttir pederi Krolu karda, sarhotur seri, Dada, dzde kovsa, sayyatlar diri, Alabilmez, yolbars olu Trkmenin. MAHTUMKULU

brahim (Abay) Gn ardndan gn doar lerleme deimez. Fikir fikri srkler. Yele binsen, yetimez. brahim, Kazakelinde ve btn Trk Dnyasnda ksaca ABAY adyla tannr. Kalemini; tembellie, hakszla, ayrla, sevgisizlie, dmanla kar ustaca kullanan bu ulu kii; 10 Austos 1845 ylnda Kazakelinin Semey blgesinin Abay ilesi Cengiztavda dodu. Babas, Kunanbay Bey, annesi Ulcan Hanmd... Abay, renimine 1857 ylnda Semeyde, Ahmet Rza medresesinde balar. Medrese renimini srdrrken, Arapayla, Farsayla tanr. aatay edebiyatn inceler. Bu kltrlerin iir dnyasna dalar, iir zevkini tadar Rus okuluna devam ederken de; Pukin, Lermentov, Turganyev gibi yazarlarn eserleriyle bilgi daarcn bytr. Ynn batya evirir; ngiliz airi Lord Byronu okur. Alman Geotenin eserlerini tanr Ve Abay gen yanda olgunlar! Ailesi zengindir. Babas yneticidir. Kendisi de yneticilik yapar. Maddi bakmdan hibir sknts yoktur. Ynetici olmann toplumda yaratt saygya da sahiptir. Herhangi bir insann mutlu olabilecei ortam ve imkn iinde yaar. Mutlu mudur? Hayr! nk Abay, sradan bir insan deildir. Onun gnlne, maddi refah ve makam hreti huzur vermez. O, toplumun dertlerini yreinin derinliklerinde duyar. O ancak, toplum huzurluysa huzurlu olabilir. Abay, gerekten farkl bir insan! Hi de dert edinmeyebilirdi Kazak Trknn sosyal sorunlarn. Aksine, her Kazak Trknn dorusunu kendi dorusu, her yanln kendi yanl olarak bildi. Kazak Trkne musallat olmu kt huylar ekinmeden bir bir sayp; bunlarn getirecei felketleri aklad; cesurca eletirdi. Hani bir sz vardr ya Anadoluda: Kasap sevdii, beendii deriyi yerden yere vurur diye te Abayn Kazak Trkne yaklam da yle... Kazaklar ok sevdii iin, Kazaklarn hibir yanlna tahamml etmedi. nk Abay dosttur. Ve dost; aka syler! Abay, Kazak Trknn 19. yzyldaki yiit sesidir! Yazd iirlerle, nesirlerle Kazak Trkne doru yolu gsteren bir ulu kiidir Abay! Bugn onun szleri dillerde, onun lks gnllerde! Abay, hep Kazak Trknn birliini, dirliini diledi; alkanl tledi; sevgiyi, bilgiyi yceltti. Kazakelinin usuz-bucaksz bozkrlarnda onun bilge sesi hl, yanklanyor: Bunu yazan kiinin adn bilme, szn bil!

Engin bir alak gnlllkle byle diyor Abay... Ancak, biz hem szn biliyoruz hem de adn! Ve hi unutmayacaz Kazak Trkne doruyu gsteren Abay! * Byk dnr Abay, her gzellikle ilgilenir. Szgelii doann gzellii, msra msra dklr Abayn kaleminden: lkbaharda kalma kn ayaz Kadife gibi grleir yeryz Canllar, insanolu syleyebilse, Ata ana gibi duygulanr gnein gz. Bazen de bir gzel kzn alml hli ota kurar Abayn duygu dnyasna: Sensin, cann lezzeti Sensin tenin erbeti Sensin stn yaratan Allahn kudreti. Salar arkadan burma burma, Saba ngldar, yrse yavaa Ssl brkl, ak gerdanl, kara kal Kzn bylesini grdn m hayatnda? Ve O Kazak Trk olmann sorumluluu ile 19. yzylda yle seslenir iinden kt halkna: Byk halkm, Kazakm, zavall yurdum. Usturasz azna dt byn, yi ile kty ayramadn Biri kan, biri ya olmu iki avurdun. Sadece iirleriyle deil, nesirleriyle de farkllk gsterir Abay Onun szleri, birer ata sz olarak dolar Trk dnyasn! Kiiye, bilgisine bakarak destek ver; bilgisize yaptn destek sonunda seni zer. Yiit ok istese de aza rz olur. Bencil az istese, fazla da versen memnun olmaz. Baarl olmak istiyorsan, usulnce al Tok dilenci eytan, tembel sofu yalancdr Gc olmayan kzgnlk, sznden dnen k, ra olmayan bilgin hitir Trk dnyasnda Kazakelinde 19. yzylda bir gne gibi doan brahim ABAY, mrnn sonuna kadar Kazak Trknn birlii, dirlii, mutluluu iin dnd, alt... 23 Haziran 1904 tarihinde ld. Onun fikirleri, onun dncesi hl yayor. Onu rahmetle anyoruz. *

nsan doduu zaman akll olmaz: itir, grr, tutar, tadp bakar, dnyadaki iyiyi, kty fark eder. Onlardan dersler karan adam bilgili olur, Akll insanlarn sylediklerini dikkatle dinleyen kiinin kendisi de akll olur. Her akl tek bana ie yaramaz. Bu akllardan yararlanmasn bilen kii, iyi eylerden ders alrsa ktlklerden uzaklar, bylece adam olur. Buna benzer szleri iittiinde dikkatsiz davranrsa, iyi duyamadn tekrar sorarak renmezse, nem vermezse, can kulayla dinlemezse, birisinin yannda szn gereinin farkna varsa da dar kar kmaz tekrar unutursa, iitip iitmenin ne faydas var? Bir bilgin sz anlamayan kiiye sz sylemektense, seni tanyan hayvana baksan daha iyi olur demi. Bu da onun gibi bir ey... ABAY

smail Gaspral Dilde Fikirde de Birlik

19. yzyln sonlarnda Krmda bir er ortaya kt. Elinde yle gl, yle etkili bir silh vardr ki; Trkler arasnda dolaan fitne dman, tir tir titrerdi O yiit kiinin silh karsnda; yapay ayrlklar siner, hneri fitne olan eytan, ke bucak kaard Silh an en st silhlyd... O er kiinin silh kalemdi; fikirdi; szd!.. Belli ki; el almt Yollug Tiginden, Kagarl Mahmuttan, Nevden ncelikle derdi, TRKEydi!

lks, btn Trkleri, dilde, fikirde, ide birletirmekti! O, Mete Hann vard sonuca ulamak istiyordu; ann yntemleriyle... 19. yzyln sonunda Krmda bir er otaya kt Ben deyim Yesev dilli, siz dahi deyiniz, zbek Han heybetli!.. O, Trkeyi, slm imnnn kanad yapan Yesevnin, mill n grenlerden ve Varsa yoksa Trk! diyenlerdendi! Onun her sz yrei Trk iin arpanlara tercmand. yle diyordu: Biz Trklerin kabul- slmdan sonra lim ve edebiyat meydannda birok hizmetlerimiz grld. Bunlar istidat- medeniyetimizin nineleridir. Var idik, var olacaz!.. Moskova Prensi Yuriyi nasl titretmi ise zbek Han, o da titretirdi ann Ruslarn Nitekim, o yiit Trkden korkan bir Rus bilim adam, Rusya Savcsna gnderdii mektupta; Bu adam Rusyadaki Mslmanlar (Trkleri) an bilgisiyle donatmak ve onlar zellikle Trkiye Trkesinin etkisiyle birlie gtrmek istiyor. diyordu... Krmda doan o er kiinin ad, SMAL GASPIRALI idi! * 1851 ylnda Krmn Bahesaray yaknlarndaki Avc kynde dodu. 12 yanda askeri okula girdi. Rus Askeri Lisesine baladnda gereklerle yz yze geldi. Gaspralnn karlat gerekler; Rusuluk ve Trk dmanl idi. Gaspral, okuduu okulda Ruslarn nasl bir koyu milliyetilik uuruyla yetitiini grnce kararn verdi: Trklk uruna her ileye katlanacakt! O gnden sonra smail Gaspral, Trk dnyasnn derdini dert edindi, sevincini sevin... Trklk aknn yreini tututurduu sralarda Osmanl Trkleri, Giritde savayordu. Gen Gaspral ilgsiz kalamazd! Evet, o bir Krm Trk idi Ama ne fark ederdi ki? Btn Trkler sevinte, kederde ortak olmalyd. O Trkd! O halde, Osmanl Trknn yardmna komalyd. Byle dnd... Fazla vakit kaybetmeden stanbula gidecek ve Girit savanda kardelerinin yannda omuz omuza arpacakt. Gemiye binecei srada yakaland. stei gereklememiti; ama, yaad srece, yreindeki Nerede Trk var ise onun derdi benim derdimdir ilkesini hep canl tuttu. Bir ara retmenlik yapt. Yabanc dil renmeye alt. Yabanc dili yerinde renmek iin Fransaya gitti. Fransada kald iki yl iinde bilgisi, grgs daha ok artt. Krma dnnde Avrupa hakkndaki dncelerini yaynlayarak Avrupann gelimiliini Trklere anlatmaya alt. Bahesaraydan Belediye Bakan seildi. Gerekletirmeyi arzu ettii imar ve eitim konusundaki byk projeleri, imknszlklar nedeniyle sonusuz kald.

Onun derdi eitim idi! Amac, aydnlatmakt btn Trkleri! Bunun yolu bir gazete karmakt. Bu yle bir gazete olmalyd ki; gazetenin dili birlie hizmet etmeliydi. Trk budunlar arasnda Trkenin en ok konuulan az-ivesi Anadolu Trkesiydi O halde gazete, Trkiye Trkesi ile kmalyd! yle de yapt! 1883 ylnda yaymlanmaya balad TERCMAN gazetesinde 31 yl sreyle birlik, beraberlik, kalknma zerinde dncelerini aklad. Gazeteyle beraber pek ok kitap da yaymlad. Nerede Trk var ise, onun meselesiyle yakndan ilgilendi. Dnya Mslmanlarnn geri kal sebepleri zerine kafa yordu. smail Gaspral u kesin geree inanyordu: Trk milleti bir btndr. Bu milletin fertlerini coraf ayrlklar, dildeki lehe farklar, btnlk konusunda olumsuz etkileyemez! nk TRKE, milletin fertleri arasnda en kuvvetli bir ba olarak duruyor. Bu gzel dildeki Arapa ve Farsa kelimeler zaman iinde yava yava ayklanmal; Krmdaki, Bakdeki, Takentdeki, Astanadaki bir Trk, stanbulda veya Bikekde yaynlanan bir kitab rahata okuyabilmeli! Bu onun deimez lksyd! Tercman bu lknn gereklemesinde bir arat... Gerekten de ksa zamanda Tercman gazetesi Trk dnyasnda aranlan bir gazete oldu. Ne var ki, smail Gaspralnn zellikle dilde birlik gibi Trkln baar anahtar, kolay amyordu zafer kapsn. nk, Tercmann lehesi Trkiye lehesi idi. Oysa, Rus etkisinde ki Trklere, Ruslar bu leheyi, zbek, Krgz, Azer, Kazak, Trkmen kardelerimize retilmesi konusunda kolaylk gstermiyorlard. Ruslar kendilerince haklyd! Soyu bir, tarihi bir, kltr bir, yce bir milleti kk paralar hlinde tutmaya almak, ilerine geliyordu.(*) Oysa dilde birlik ok nemliydi. Gaspral bunu iyi biliyordu. Trk dnyasnda nce Dilde, sonra Fikirde, sonra de birlik olmalyd. Bu lk urunda ok alt. Krmda pek ok kongre toplad. Gaspral, gerekten ann byk dnrleri arasndayd. _______________________ (*) Trkenin bu ac durumu; arlk Rusyasndan ok, Sovyetler zamannda daha da ktleti. Her Trk budununa ayr millet uuru verebilmek iin, budunlarn azlarnivelerini zellikle gelitirmeyi, onlarn her birini ayr bir dil durumuna getirmeyi, hedef setiler. Kendisinin nderlik ettii Rusya Mslmanlar Kongresinin 1906 ylndaki son toplantsnda kabul edilen kararlar, o gnlerde arlk Hkmeti uygulasa idi, sadece Rusyadaki Trkler deil, Ruslar da huzurlu olur; Boleviklerin 1917 ihtilli gereklemezdi. nk, kongrenin gerek sosyal hayata ve gerekse Rusyann genel durumuna uyabilecek kararlar vard. i sorunlar ve emein hakk, gibi konularn zm yannda; Rusyann Monari iinde ada bir yapya kavumasna ait neriler, kongre kararlar arasnda bulunuyordu. Kukusuz, smail Gaspralnn nderlii ile toplanan bu kongrenin kabul ettii maddeler arasnda bulunan 30. Madde ok nemliydi. Bu madde aynen yleydi: 30- Ebed Trk dilinin (Trkiye Trkesinin) retilmesine bilhassa ehemmiyet verilecektir. Bu ders Mslman (Trk) talebeleri iin orta okullarda mecbur olup, imkn dahilinde ilkokullarda da okutulmaldr

Gaspraldaki Trklk aknn besledii alma azmi, bir trl bitmiyordu Onu, Orta Asyada birlik, beraberlik uruna kent kent dolarken grenler; onu, stanbulda bilen kiilerle sohbette bulanlar, hi armyorlard. O, gerek bir Trk sevdlsyd! Dahas, o byk insan, dnya Mslmanlarnn geri kal sebepleri zerine kafa yoruyor; bunun zm yolunda admlar atyordu. Gnmzdeki milletleraras slm Konferans ve birliklerin ilk tohumlarnn atlmasnda bu byk fikir kahramann emek pay vardr. Msrda Kahire sokaklarnda Buhara apan giymi bir smail Gaspral, Dnya Mslmanlar Kongresinin hazrlk teln yaamaktayd. Onun gz anda, hrette deildi. Makam, mevki, unvan onun iin nemli deildi... Nitekim, 1912 ylnda, stanbuldaki milliyeti Trkler, smail Gaspralya Osmanl Meclisinde Ayn-senatr olmas iin neri gtrdler. Fakat o bunu kabul etmedi. ld tarih olan 1914 ylna kadar Baherasayda, dnya Trklerini yayn yoluyla aydnlatma grevini srdrd. * 19. yzyln sonlarnda Altnordu meknnda bir er ortaya kt... Elinde gl bir silah vard Onun silh; kalemdi, fikirdi, szd! O, szgelii Krmlyd, Gerekte o, Trk neredeyse, oralyd! Ad smail Gaspralyd!... Ruhun ad olsun ey byk Trk! * Demek istiyorum ki, Arap, Trk, Fars ve Hindi akvam slmiyesinin bu gnk dknl hilkat ve tabiatlarndan ileri gelen bir hl deildir. yle ise faaliyet ve temeddn yollarmz kestiren dini mbini slm m? Hayr, hayr! Merref bulunduumuz dini slm terakki ve temeddnn menbadr, evvelce grlm terakkimizin belki ba sebebi ve muharrikidir. Dinimiz bir kanunu mukaddesdir ki: Cmleniz alnz, cmleniz okuyunuz, cmleniz tedbir ve sanat ile yaaynz kaidelerini amirdir. Bizler ise hazrda bu evamiri erifenin tamam aksini iliyoruz. sizlik, sanatszlk, ndnlk hep bizde! Hikmet, hlimizin burasndadr! ktisad dknlmze, fikir ve akl hareketsizlii yani ark leminde bir fikir ve bir edip zuhuruna kar garp leminde yz fikir, yz eser, yz edip ba gsterdii ilve olunursa, hlimizin ne kadar mkl olduu daha gzel anlalm olur... SMAL GASPIRALI

Ziya Gkalp Deme bana: Ouz, Kay, Osmanl.. Trkm, bu ad her nvandan stndr. Yoktur zbek, Nogay, Krgz, Kazanl Trk milleti, bir blnmez btndr.

Byk Trk dnr ve milliyetisi Ziya Gkalp, 1876 ylnda Diyarbakrda dodu. Asl ad, Mehmet Ziya. Babas, Mftzde Tevfik Efendi, annesi, Pirincizde Zeliha Hanm. Ziya Gkalp, aydn bir babann evld. Babas Diyarbakrda nemli devlet grevlerinde bulunuyordu. Evrak Mdrl, Matbaa Mdrl, Nfus Mdrl gibi Okuyan, yazan birisiydi; Diyarbakr Vilyetinin resm gazetesi hviyetinde olan Diyarbekiri kartyor; bayazarln yapyordu. Vatanseverdi; Namk Kemal hayranyd Kukusuz, byle bir babann evld olmakla ancak Ziya Gkalp olunabilirdi! Ziya Gkalpin atak karakterinin, vatan ve millet sevgisinin, aratrmac zelliinin temelinde, babasnn koyduu harlar vard. Diyarbakr Asker Rtiyesini bitirdikten sonra Mlkiye dadsine devam etti. dad sralarnda Millet akyla dolmaya balad. Milleti, Padiahtan stn tutma dncesini okul sralarnda eyleme dntrd: Devlet gelenei olarak, okul trenlerinde sylenen Padiahn ok yaa sz yerine Milletim ok yaa diye, bard. Dncesinin ilesini gen yanda ekmeye balad. Kendi kendine Franszca rendi. Amcasndan Arapa ve Farsa dersleri ald. slm tarihi ve tasavvuf konularnda incelemelerde bulundu. Youn zihn faaliyetler gen Ziyay bunaltt; bir ara intihar giriiminde bulundu. Daha sonra hayata yeniden sarld. Yksek renim yapmak zere stanbula geldi. Parasz yatl olduu iin Baytar Mekteb-i lisine, yani Yksek Veteriner Okuluna girdi. Bu okulda, Abdulhamid Hann ynetimine kar oluturulan gizli cemiyetle iliki kurdu. Okuldan karld. Mahkm oldu. Diyarbakra srgne gnderildi. 1899dan 1908 ylna kadar Diyarbakrda okumakla aratrmakla ve genleri aydnlatmakla megl oldu. Dicle adl bir gazete yaymlad. ttihat ve Terakki Frkasnn Diyarbakr ubesini kurdu. 1909da partisinin armas zerine Selnike gitti. Kongrede Genel Merkez yeliine seildi. 1911 ylnda Selnikde yaymlanmaya balayan Gen Kalemler dergisinde dncelerini yaymaya balad. Bu dergilerde: Vatan ne Trkiyedir Trklere, ne Trkistan; Vatan byk ve mebbed bir lkedir: Turan..

Szleriyle biten yazlaryla, Trk gnllerde, byk heyecan ve etki yaratt. Osmanllk rh gibi, yamal boha bir dnce iinde unutulmaya yz tutmu Trkl ve onun bulunduu byk corafyay, iir diliyle aka anlatt. Bezgin ruhlara bir canllk, bir tazelik verdi. Trk sanat ve edebiyatnda olduu kadar, Trk dnce hayatnda da, yeni bir yn belirledi. Srekli yazd... Makaleleri ile, olgun bir fikri yapya sahip bulunduunu gsterdi. Yazlarna ounlukla Tevfik Sedat imzasn atyor; bazen de Demirta adn kullanyordu. Bir gn, derginin ynetiminde bulunan Ali Canip Yntem, dergiye ulaan Ziyann yazsn GKALP imzasyla yaymlad. Ve bylece, bu ad, Trk edebiyat, Trk dncesi ve Trk Milliyetilii tarihinde ebedlemi oldu. Seviyeli bir ekildi politikann srekli olarak iinde bulundu. Bir fikir adamnn, bir byk lk adamnn siyset iinde bulunmas ilk bakta yadrganabilir. Bu konuda, Ziya Gkalpin siysete bak as nemlidir. Trkiyede Ziya Gkalp hakknda en ciddi ve etrafl incelemesiyle tannan Aladdin Korkmaz; Ziya Gkalpin bu durumu ile ilgili olarak yle diyor: mr siysi hareket ve frkalarn arasnda gemi olmasna ramen, o, siys faaliyetlerin essnn tekil eden iktidarn peinde ve hrsnda deildir. Kendine bitii misyon, siys hareketlere fikriyat yapmak, ilmin gsterdii icraat telkin ve tavsiye etmekten ibrettir. lmi de, siyseti de byle mukaddes sayd bir maksat iin yapm, bu vesileyle ortaya lm ve mtefekkir bir ahsiyet km, portresindeki siys izgiler silinip gittii hlde esas ahsiyeti yaamtr. Bu tesbit ok dorudur. Bu gn Ziya Gkalp, btn Trk Dnyasnda politikac yn ile deil, Trklk zerine gelitirdii deerli fikirleriyle tannmakta ve bilinmektedir. ttihat ve Terakki Frkasnn genel merkezi stanbula nakledilince, Ziya Gkalpda stanbula geldi. stanbul niversitesinde Sosyoloji Krssn kurdu. Trkiyede Sosyoloji bilimini balatt. Gkalp, mensubu olduu partide srekli olarak fikri nderlik yapt: Osmanl Devleti iinde Trk olmayan gayrimslim unsurlarn, Osmenllk fikriyt iinde tutulamayacan, byle bir dncenin Trklerin aleyhine olacan ifde etti. niversitedeki derslerinde, yaynlarnda, aralksz olarak Trklerin gelecei ve yksek Trk ahsiyeti hakknda fikir retti. Ylmadan mcadele etti. Trk Yurdu dergisinde 20 Mart 1913 tarihinden itibaren tefrika edilmeye balanan ve daha sonra kitap halinde kan Trklemek, slamlamak, Muasrlamak konulu yazlar zinciri ile kltrel ve politik dorular ortaya koydu. Ziya Gkalp yle diyordu: Trk olmak veya kendilerini samimi olarak Trk bilmek ve bununla da gurur duymak durumunda olmaldrlar. Osmanlclk dncesinde olanlar devleti ynetmemeli; Trk olmann heyecann duyanlar devleti ynetmeli Ziya Gkalp, Trk Ocaklar ats altnda toplanan o zamanki genliin fikr nderliini yapt. Trk Yurdu Dergisinde Trk tarihine ait deerli incelemeler, milliyet ak ve heyecan tayan iirler yaynland. 12 Temmuz 1917 ylnda kard Yeni Mecmua da Trk Milliyetiliinin yollarn gsterdi; programn hazrlad. Birinci Dnya Sava srasnda ngilizler tarafndan Maltaya srld. Dnnde Diyarbakrda Kk Mecmua adyla bir dergi yaynlamaya balad. Bu dergide, yine

vatan sevgisini, millet akn iledi. Mill Mcadeleyi gnlden destekledi. Trkln en byk nderi olan Mustafa Kemlin hareketini savundu. 1923 ylnda Mill Eitim Bakanl Telif ve Tercme Bakan sfatyla Ankaraya geldi. kinci Byk Millet Meclisinde Diyarbakr Milletvekili olarak bulundu. Milletvekili olmasndan ksa bir sre sonra, 25 Ekim 1924 tarihinde sonsuzlua gt. Cenazesi Trk genliinin omuzlarnda ve ok byk bir kalabalk eliinde Sultanahmet Trbesine gmld. Balca eserleri unlar: Trk timaiyat Tarihi, Trk Tresi, Trkln Esaslar, Yeni Hayat, Kzl Elma, Altn Ik, Trklemek-slmlamak-Muassrlamak, Malta Mektuplar, Trk Medeniyeti Tarihi Ziya Gkalpin fikirleri bugn de btn canllyla yaamakta. Onun fikirleri Trk aydnlarn ok etkiledi. Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluunda onun fikirlerinin de etkisinin olduu bilinmektedir. Gkalp, yksek erdem sahibiydi. Drstt. Hayat boyunca hibir zaman ahsi ikbl peinde komad. Tek amac, Trk Devletini bamsz, Trk Milletini zgr ve mutlu klmakt. Bu lk urunda, ksack mrne ok ey sdrd. Gkalpe gre: Btn Trk budunlar gn gelecek birleecekler; nk Trk Milleti ayrlamaz bir btndr. Trkmen, Krgz, Kazak, zbek, Azeri, Tatar ve dier Trk budunlar; ayn soyun, ayn kltrn ayn tarihin, ayn dinin mensuplardr; hepsi birbiriyle kardetir; kederleri bir, kvanlar birdir. Gkalpin, zerinde titizlikle durduu birlik ve Trk budunlarnn bamsz devletler halinde yaamas konusu, o yllarda gnllerde yce bir lk idi. Yce Yaratana krler olsun ki; Ziya Gkalpin ne kard bu lk gnmzde gerekleti. Trk budunlar bamszlklarn kazand. Ve Gkalpin lksndeki dileinin birincisi gerekleti. kinci dilei -ki buna ok nem veriyordu- birlik konusuydu... Gkalp, Trk budunlar ayr devletler halinde bulunduktan sonra, btn bu devletler tek devlet halinde gelecek; nk; Trk ruhunda yalnz bir il, yalnz bir tek lhan var diyordu. Trkln byk dnr, Trk Milliyetiliinin nderi Ziya Gkalp atamzn bu dileinin de gereklemesi, onun rhnu ad edecektir. Tanrn verdii tm yetenekleri Trkln mutluluu iin sergileyen ve mrn bu yolda tketen Gkalp atamzn rh ad olsun. * Millet Sorma bana oymam,boyumu.. Bebin yldr millet gibi yaarm, Sorma bana ailemi soyumu, Soyum Trklk, soyup ktm Hnkrm Sng beni ayrsa da vahdetimi unutmam Dilde, dinde mterekiz, hepgelmiiz bir belden Devletimin kaygusuyla milletimi unutmam,

Anadolu bir i ildir, ayrlmaz d ilden Deme bana: Ouz, Kay, Osmanl.. Trkm, bu ad her unvandan stndr.. Yoktur zbek, Nogay, Krgz, Kazanl Trk milleti blnmez bir btndr. Gk, Ay, Yldz, Da ve Deniz Hanlar btn lmler, Yalnz diri Gn Han kalm altn yay elinde. Bakt, dedi Moskofla in Trk kavmini blmler, Artk onlar hr olacak Rus ilinde ve inde Hem lkede Trk bir devlet yapacak, Fakat bunlar birleecek nihayet.. Hep bir dilde ayn dine tapacak, Olacak tek harsa mlik bir millet! Ey Tr olu! Artk ne ben, ne sen, ne o; bir ey yok... Uluslar yok, uruklar yok, ancak byk Turan var.. Siyasette irk olmaz, ayrca Han ve Bey yok... Trk ruhunda yalnz bir il, yalnz bir tek LHAN var!

Turan Nabzlarmda vuran duygular ki, tarihin Birer derin sesidir, ben sahifelerde deil Gzide, anl, necip rkmn uzak ve yakn Btn zaferlerini kalbimin tanininde, Nabzlarmda okur, anlar, eylerim tebcil, Sahifelerde deil, nk Attil, Cengiz. Zaferle rkm tetvi eden bu nsiyeler O tozlu erevelerde, o itiramiz Muhit iinde grnmekte kirli, ermende; Fakat erefle nmyn Sezar ve skender! Nabzlarmda evet, nk ilm iin mphem Kalan Ouz Han kalbim tanr tamamiyle Damarlarmda yaar an ve ihtiamiyle Ouz Han, ite budur gnln eden mlhem: Vatan ne Trkiyedir Trklere, ne Trkistan; Vatan byk ve mebbet bir lkedir; Turan!.. ZYA GKALP

Atatrk Ne mutlu, Trkm diyene!

1922 ylnn 19 Ekiminde Londra; yorgun dm bir insann hlsizliini yayordu Dnya olaylarn tkip eden ngiliz vatandalarnn yznde; zerinde gne batmayan imparatorluk gururunun rahat izgileri kaybolmu; kimsenin azn bak amyordu... Babakan Llyod Georgeun istifa edecei biliniyordu. stifa etmesinin tek sebebi: ngilterenin Anadolu politikasn baarszla uratan Mustafa Keml nderliindeki Trk Milletinin zaferiydi! Lloyd George, Avam Kamarasnda, krsye yorgun admlarla yaklat. Gzln takt ve elindeki notlara bakarak konumaya balad. Trklere kar Yunanllar, nasl desteklediklerini uzun uzun anlatt... Szlerini balayacak cmleyi sylemeye dili bir trl varmyordu. Sonunda, iki eliyle krsy kavrayp, yalvarr bir ed ile konutu: - Arkadalar, yzyllar ok az dhi yetitirir. u talihsizliimize bakn ki, O byk dhi, amzda Trk Milletine nasip oldu. Mustafa Kemlin dehsna kar elden ne gelirdi? Ve sonra istifasn verdi..

* Selnikte 1881 ylnda doduunda ad; Mustafa idi. Asker Rtiyede; Mustafa Keml, oldu. 1915de Anafartalar Kahraman diye anld. 1919 yl sonbaharnda, Sivastan Ankaraya doru yola karken; Heyet-i Temsiliye Reisi sfatn da tayordu. 1920 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi... Bakomutan! Ve Sakarya Destanndan sonra, Mareal Gzi Mustafa Keml! Sonra, herkesin bir Soyad ald ada, Trk Milleti, Ona gemii ve gelecei kucaklayan bir ad verdi; ATATRK! Kolay almad bu adlar, unvanlar... stn zeks, alkanl, sabr, sezgisi, engin kltr ve Trk Milletine olan derin sevgisi, baarlarnn anahtaryd. Asker Rtiyede, Asker dadde, Harp Okulu ve Harp Akademisinde farkl rencilerdendi. Baarl rencilii yannda lkenin sorunlaryla da ilgileniyor; zm yollar aryordu. Harp Okulunda el yazs ile gazete karyor; dncelerini aklyordu. 1904 ylnda Kurmay Yzba olarak Harp Akademisinden ayrld zaman daha bir olgunlamt. Srekli olarak arkadalaryla toplant yapyor; lkenin meselelerini tartyordu. Bu toplantlardan rahatsz olan hkmet onu tevkif etti. Gnlerce Yldz Saraynda sorguland. Sonra, Suriyede bulunan Beinci Orduya tyin edildi. Orada da vatann meseleleriyle ilgilendi. Arkadalaryla irtibata geti; cemiyet kurdu. Suriyeden sonra Selnikdeki nc Ordu emrine girdi. nc Orduya bal birlik ve tekiltlarnda grev ald. Verdii raporlar ok ilginti ve dikkat ekiyordu Hareket Ordusunun ksa bir sre Kurmay Bakanln yapt. ttihat ve Terakki Frkasna yakn olmasna ramen, ordunun politikaya bulumasn istemiyordu. Trablusgarp Savanda, pek ok vatansever gibi gayret etti. Ethem Paann Kurmay olarak grev yapt. 22 Aralk 1911de Tobrukta talyanlara kar dzenlenen saldry organize etti. 25 Kasm 1911de Binba oldu. Balkan Sava baladnda ana vatana dnd. Bolayrda tekil edilen Akdeniz Boaz Mrettep Kuvvetlerinin Kurmay olarak grev ald; ancak fiilen komutanl yrtt. Balkan Savandan sonra Sofya Asker Ateeliine tyin edildi. 1. Dnya Sava baladnda, savan nasl biteceini tahmin etti. Ve tahmini doru kt. Sofyadan, srarla, cephede grev almak isteini iletti. Sonunda, Tekirdada kurulmakta olan bir tmenin komutanlna tyin edildi. 19. Tmen adn alan bu birlii, ksa zamanda en sekin kuvvet hline getirdi. Bu srada anakkale Tek dii kalm canavar larca zorlanyordu. Tmeni ile Maydosa geti ve ilk zaferini Arburnunda kazand. Sonra Anafartalar! Anafartalar Cephesi, en zorlu savalarn yapld cephelerden birisiydi. Bu cepheden muhteem Trk saldrlar gerekleti. Sava sanatnn sekin ustas Mustafa Kemlin dehs, Mehmetikin o emslsiz saval ile birleti; destanlar yazld; Anafartalarda, Conkbayrnda!.. stanbulda Anafartalar Kahraman diye karland. 1 Nisan 1916da, Dou Anadoludaki grevine giderken yolda generallie terfi etti. 1. Dnya Savanda cepheden cepheye kotu. Cepheden cepheyi soranlarla omuz omuza arpt. Huduttan hududa gz bayraklaryla dolat

Trk Milleti 1. Dnya Savanda yedi cephede yedi dvelle arpt. Ne var ki, mttefiki Almanlarn yenik saylmasyla, Trkler de atekes antlamasna zorland. Mondros Mtarekesi denilen o Trke tuzak antlama, Trk milleti iin bir felket habercisiydi. Antlamann bu durumunu ilk sezen yine Mustafa Keml Paa oldu. Yldrm Ordular Grup Komutan olarak Harbiye Nezretine ektii telgraflarla, antlamann zellikle 7. Maddesinin douraca tehlikelere dikkat ekti. Bu madde, dman devletlere hareket serbestisi veriyor; vatanmz tmyle igl etmenin kendilerince szde hukuk dayanan tekil ediyordu. Nitekim, ok gemeden, ngilizler skenderunu igl etmilerdi bile. Bu igle ses karamayan stanbul Hkmeti, dman (tilf devletleri)nin adeta bir oyunca hline gelmiti. Trk vatan igl ediliyor; ama hkmet, dmana kar hibir direnmeye msaade etmiyordu! Mustafa Keml Paa bu tutuma tahamml edemezdi. O Mustafa Keml ki, ok deil sene nce, anakkalede, vatan topran kar kar savunmu bir askerdi! Bylece bir insan elbette dman tehdidini dinlemez; elbette Trkl esrete gtrecek zmleri kabul edemezdi. Ne ngiliz himyesi, Ne Amerikan mandas... O byk Trk, bir eye inanyordu: YA STKLAL-YA LM!.. Bu amala Samsuna kt.. Elbette, milletin istikllini, yine milletin azm ve karar kurtaracakt O halde, milletin barnda bir byk mcdelenin bayra almalyd! Amasya Tamimi Mustafa Keml Paa liderliindeki byk mcdelenin ilk iretiydi Ardndan Erzurum Kongresi... Ve Erzurumda, verdii karar ile Silk-i celil-i askeryeden ayrlmas.. Resmi sfat ve yetkilerden yoksun, yalnz milletin efkt ve civnmertliine gvenerek mill bir mcdele balatma azmi Bunlar kolay verilecek kararlar deil! Bu tavr ve kararlar bir stn dehnn rn... u olay bir dnnz: Sivas Kongresinin davetlileri, Sivasa, lkenin drtbir yanndan gelmitir. Keml Paa da Erzurumdan hareket edecektir. Fakat, bir haber gelir Erzuruma; Sivas yolunda ekyalar Mustafa Keml Paaya saldracaklardr! Bu haberi alan Paa, haberin doruluunu kontrol iin keif yaptrmaz. nk zaman kaybdr; Sivasa gelen delegeler geri gidebilir. Kongreyi ertelemek demek, ise; Mill Mcdelenin balarken bitmesi demektir Bu durumda nc bir yol var; kelleyi koltua alp yola devam etmek ve Kongrenin aln gnnde yapmak! Nitekim, Keml Paa, otomobile, makinal tfek yerletirerek, yola kar! Ekyann varolduu sylenen boaza yaklatklarnda Keml Paa yanndakilere yle der: Ate alr da, herhangi birimiz vurulur; otomobilden aa derse, onu almak iin durmayacaz. Bu, ben de olabilirim. Sa kalanlar hi durmadan Sivasa ulaacaklar... Bu szler, can pahasna da olsa Mill Mcdelenin baarya ulamasn isteyen, ancak gerek bir nderin syleyebilecei szlerdir.

O, Trk milletinin eref ve haysiyetini korumay bir namus borcu olarak biliyordu. Daha iin banda iken hareketlerini ona gre dzenliyordu... Franszlar, Msy Picotu Keml Paa ile grmesi iin Sivas Kongresinin balad sralarda Sivasa gnderir... Picot, kald otelden kartvizitini gndererek Keml Paadan randevu talep eder. Picotun kartvizitinde unvan yledir: Fransa Hkmetinin Suriye ve Ermenistan temsilcisi... Kartviziti okuyan Mustafa Keml Paa, Picota u haberi gnderir: Frasann Ermeniler adna gelmi temsilcisini kabl etmiyorum! Bu haberi alan Picot, hemen Heyet-i Temsiliyenin bulunduu Lise binasna gelerek zr diler, bizzat Mustafa Keml Paaya: yle bir sfatnn olmadn akladktan sonra, grme imkn bulur Trk Milleti Ona, O da Trk Milletine gveniyordu. Balatt, kongreli, temsil heyetli Mill Mcadele uruna, ok sevdii niformasn kartmt ama, pek yaknda Trk Milleti Ona, Mareallik niformas giydirecekti! Hakknda, stanbuldan tutuklanmas iin fermanlar kartlrken; Trk Milleti, yce nderini, ankaya srtlarnda, Seymen alaylaryla, cokun zeybek havalaryla karlayacakt!.. O artk, Trkln istikll simgesiydi! Trk tarihine baktmz zaman unu gryoruz: Millet irdesiyle, BAKOMUTANLIK yetkisiyle donatlan LK TRK, Mustafa Keml Paadr! O byk asker, bu yetkiyi, Trk vatan stnde snmez bir gne olan kutsal bir ocan irfan klar altnda baarya kulland O byk dhi, Sakarya Savanda uygulad Hadd mdafaa deil, sath mdafaa stratejisi, milletimize zafer yolunu at. O, atas Mete Han gibi, usta bir sratejdi Birinci Dnya Sava ile gndeme gelen Topyekn Sava stratejisini, stikll Savamzda ustaca kulland. En cra kyde yaayan yal Trk kylsnn dahi, savaa katksn salad. Kastamonulular, pencere demirlerini skerek sng yapp gnderdiler Milli Orduya Mermi tayan kan kollarnda, aylk bebei ile yollara dt Seydiler kynn ulu bahtl gelini... Ayn birlikte, baba ile oul yan yana arpt Zenginlerden Erzurumlu Nafiz Bey, Keml Paann ordusuna uak satn alp armaan etti... Kadn-erkek btn Trk Milleti: Buyruunuzdayz Kemal Paa! diyordu. Urfada Bozan Aa, Osamniyede Rahime Onba... Egenin efesi, Erzurumun dada; Kalecikin Salihi, Antepin ahini Bir gl bahesine girercesine dt kara topraa.. Tepeyi almada zorlanan Alay Komutan, Keml Paaya kar mahcubiyetini silhyla intihar ederek ifde ediyordu! Btn bir milleti en zor artlar altnda cokuyla ahlandran bir nder, kukusuz dnya tarihinde saylyd. Lloyd George haklyd; yzyllar ender olarak dhi yetitirir... Ve o dhi Mustafa Keml Paayd! Yllarca ihml edilmi, Balkan bozgunu yaam, dnya savanda yorgun dm bir milleti ahlandrmak, elbette kolay deildi... Dman; stn teknik imknlara sahip Sanayilemi talyan, Fransz, ngiliz devletlerinin, silh mhimmat ve techizatyla marm Yunanllar karsnda; Btn kaleleri zaptedilmi, btn ordular

datlm, btn tersanelerine girilmi bir millet!.. Ve o millet, fakr- zarret ierisinde harap ve bitap dm olarak yine de sava meydanlarna kouyordu... Trk Milletinin bu azmi, elbette istikll ve vatan akyla besleniyordu. stikll ve vatan akyla dolu gzpek bir liderin buyruunda destanlar yaratyordu O, yle bir lider ki, Tek bama kalsam dahi, bir elime Trk Bayran, bir elime silhm alr, Elma Dana kar, yine de dmanla savarm! diyordu... Ondaki bu istikll ak, atas: Mete Handan, Ci-Ci Yabgudan, lteriten ve daha pek ok Trk Kaanndan geliyordu. Mete gibi, lteri gibi dalm orduyu toparlad. Sakaryada 22 gndz 22 gece, krk kaburgalaryla geni bir cephede, zaferle sonulanan Meydan Savana komuta etti. 30 Austos 1922de, Dumlupnarda, Bakomutanlk Meydan Sava ile dmana son darbeyi vurdu! Ve Trkiye Cumhuriyeti kuruldu! Devletlimizin Cumhurbakan seildi. Yzyllar sonra Trk ad tekrar devlet ad olarak tarih sahnesine girdi... Atatrkn nderliinde pek ok devrimler gerekletirildi. Gzi Mustafa Kemal Atatrk, milletine kar ok derin bir sevgi ve hayranlk besliyordu. u szler Trkle sonsuz bir akn ifdesidir: Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak, evvela bizim kendi benliimize ve milliyetimize hrmeti, hissen, fikren, fiilen, btn efal ve hareketlerimizle gsterelim; bilelim ki milli benliini bulamayan milletler baka milletlerin avdr. Trke, onun iin ok nemlidir. Milletimizin ses bayra Trke, Atatrkn ok titizlikle zerinde durduu mill deerlerimizdendi. Trke iin syledii szler, btn Trkler iin yol gstericidir: Trk milletinin dili Trkedir. Trk dili Trk Milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk Milleti geirdii nihayetsiz felketler iinde, ahlkn, ananelerini, hatralarn, menfaatlerini, ksacas bugn milliyetini yapan her eyin dili sayesinde muhafaza olduunu gryor. Trk dili Trk Milletinin kalbidir, zihnidir. Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkifnda balc messirdir. Trk dili dillerin en zenginlerindendir.Yeter ki bu dil uurla ilensin. lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk Milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. Atatrk, Trk Milliyetisidir. Liderliini yapt hareketin Trk ve dnya kamuoyundaki sfatlar; Mill Mcdele, Mill stikll, Mill Hareket, Mill Zafer, Mill Hakimiyet, Kuvay- Milliye gibi adlardr. Trkiye Cumhuriyeti ile de TRK adn devlet ad olarak yzyllar sonra resmiletiren byk bir Trk Atasdr. Atatrk mill btnle nem verir. Onun milliyetilii saldrgan deildir. Milliyetilii reddeden akmlara kardr. Millet egemenliiyle balantl demokrasiye gnlden inanr. Bilimde, teknikte, kltrde ilerlemeyi ngrr. Mill birlik onun iin ok

deerlidir. Snf kavgasn reddetmekle beraber emein smrsne de kar kar. Tm Trklerin millet ve vatan uuruyla, cumhuriyet sevgisiyle yetimesini ister. Atatrk, btn Trk budunlarnn birbirleriyle karde olduunu bilir. Maceradan uzak ve fakat dnyada bir Trklk Dnyasnn varolduunu, onunla Trkiye Cumhuriyetinin uygar ve ada yntemlerle ilgilenilmesi gerektiini, arzu eder Trkln byk nderi ATATRK, 1930lu yllarda btn Trk budunlarnn bir gn bamszlklarna kavuacan biliyordu. Taa.. o yllarda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin bir gn gelip paralanacan dnebiliyordu. Atatrkmz u szleri, Cumhuriyetimizin 10. ylnda yapt bir konumada syledi: Bugn Sovyetler Birlii, dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse bu gnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avusturya-Macaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir... Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lzmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manev kprlerini salam tutarak, dil bir kprdr Tarih bir kprdr... ... Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Onlarn (Dnya Trklnn) bize yaklamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gerekli... O byk dhi, Trkiye Cumhuriyeti Devletini kurmakla; bamsz ilk Mslman devlet olma onurunu da 20. yzyln balarnda Trklere armaan etti. Trklk!.. Deyince, gzleri akmak akmak olurdu. Benim hayatta yegne fahrim, servetim Trklkten baka bir ey deildir sz onundur. Atatrke ok ey borluyuz; Ona olan borcumuzu ancak birlik iinde ok alarak, kardee yaayarak, modern Trkiye Cumhuriyetini an ilerisine tayarak deyebiliriz. Onu anlatmak ok zor... Trklk iin yaad; Trklk iin hayatn harcad, demek en dorusu... Onu ok seviyoruz. Byk asker, byk devlet adam, ksacas bir byk dhi O!.. Gzi Paam! Kelepeler skarken beynimizi, Hep seni aradk yzyllar boyu... Sebil olan kanmz hrmetine, Kabul etti ulu Tanr dileimizi, Anafartalarda serinlettin ilk kez, Balkan acsyla kavrulmu yreimizi! Sen vardn ya... Bize de glmeye balad talih, Artk cemre dmt, Trkn buz kesen iklimine, Gayr yazlamazd sensiz, Trke tarih! Ve birden,

Amken stmze, Mondrosun zifir karas bulutlar, Sevri yazg bilirken rm soylular, l sayarken, Tek dii kalm canavarlar bizi, Dirilttin hepimizi! Bugn, Bakedeysen gnl saraymzda, Dalyorsak mavi gzleriyin derinliine, Soluyorsak seni her an, nan, az bile! Seni sevmek Gzi Paam; Kutlu bir kou tutturmak akl yolunda, Trklkle comak, Ak ufuklarla bulumak demek! Cihan bilir, nasl kavutuk; Sinmi kulluktan, hr millete Ve Trk adl devlete! Hi kukun olmasn! Namus bildik emanetini... Tank olsun tm canlar, Yer tank olsun! Gk tank olsun! Ufkumuzda ilkelerin, Sonsuzlukta yaayacak Cumhuriyetin! Ey Byk Trk! Seni, -be sayfayla, -be kitapla anlatmak mmkn deil Olaanst bir insansn! Gmelim gel seni tarihe! Desem, smazsn! Rhn ad olsun! * Trk Milleti! Kurtulu Savana baladmzn 15 inci ylndayz. Bu gn Cumhuriyetimizin onuncu yln doldurduu en byk bayramdr. Kutlu olsun! Bu anda byk Trk Milletinin bir ferdi olarak, bu kutlu gne kavumann en derin sevincini ve heyecan iindeyim. Yurttalarm! Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli, Trk kahramanl ve yksek Trk Kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti Trk Milletinin ve onun deerli ordusunun bir ve beraber olarak azimkrena yrmesine borluyuz. Fakat yaptklarmz asla kfi grmeyiz. nk daha ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzu dnyann en mmur ve en meden memleketleri seviyesine karacaz. Milletimizi en geni refah, vasta ve kaynaklarna sahip klacaz.

Bunun iin, bizce zaman ls gemi asrlarn gevetici zihniyetine gre deil, asrmzn srat ve hareket mefhumuna gre dnlmelidir. Geen zamana nispetle, daha ok alacaz. Daha az zamanda daha byk iler baaracaz. Bunda da muvaffak olacamza phem yoktur. nk, Trk Milletinin karakteri yksektir. Trk Milleti alkandr. Trk Milleti zekidir. nk Trk Milleti, mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir. Ve nk, Trk Milletinin yrmekte olduu terakk ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet ilimdir. unu da ehemmiyetle tebarz ettirmeliyim ki, yksek bir insan cemiyeti olan Trk Milletinin tarihi bir vasf da, gzel sanatlar sevmek ve onda ykselmektir. Bunun iindir ki, milletimizin yksek karakterini, yorulmaz alkanln, fitr zeksn, ilme baln, gzel sanatlara sevgisini, mill birlik duygusunu mtemadiyen ve her trl vasta ve tedbirlerle besleyerek inkiaf ettirmek milli lkmzdr. Trk Milletine ok yaraan bu lk onu, beeriyete hakiki huzurun temini yolunda, kendine den meden vazifeyi yapmakta, muvaffak klacaktr. Byk Trk Millet! Onbe yldanberi, giritiimiz ilerde muvaffakiyet vaadeden ok szlerimi iittin. Bahtiyarm ki, bu szlerimin, hi birinde milletimin, hakkmdaki itimadn sarsacak bir isabetsizlie uramadm. Bugn; ayn inan ve katiyetle sylyorum ki, mill lkye tam bir btnlkle yrtmekte olan Trk Milletinin byk millet olduunu btn meden lem, az zamanda, bir kere daha tanyacaktr. Asla phem yoktur ki, Trln unutulmu byk medeni vasf ve byk medeni kaabiliyeti, bundan sonraki inkiaf ile, tinin yksek medeniyet ufkunda yeni bir gne gibi doacaktr! Trk Milleti! Ebediyete akp giden her on senede, bu byk millet bayramn daha byk ereflerle, saadetlerle, huzur ve refah iinde kutlaman gnlden dilerim. NE MUTLU TRKM DYENE! GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK 1933

olpan airleri haykrmayan bir millet, Sevenleri toprak olmu ksz ocua benzer Mehmet Emin Yurdakul

oban Yldz, klavuzdur; ssz bozkrlarda yolunu bulamayanlar iin... Parlak yla yn tayin eder; yol gsterir. Ve oban Yldzna pek ok Trk budunu olpander te Abdlhamit Sleyman olpan da, ad gibi yol gsterdi yaad srece btn Trklere. olpan, 1897 ylnda zbekelinin Fergana Vilyetine bal Andican kentinde dodu. renimini doduu kentte grd. Edebiyata meraklyd. iiri ok seviyordu. Mir Ali ir Nev ve Babrn eserleriyle beslendi. Gen yanda, mill deerlerle bezeli dncesini, iir tezghnda ustaca dokudu. 1917-1918 yllarnda Orenburgda Vakit Gazetesinde alrken Bakurt Mill Hkmetinin de sekreterlik grevini de yrtt. Bu yllarda daha bir olgunlat. Sovyetlerde egemen millet Ruslarn vaat ettii szde hrriyetin hibir zaman gereklemeyeceini ilk sezenlerden oldu. olpan, yaklamakta olan felaketi ok iyi sezmiti. Orenburgda duramad. lkesine dnd. Yapaca ok ey vard... Ad: OLPANd! Ve olpan yol, yn gstermiyor muydu? O halde, milletin iine girmeli; halka yol gstermeliydi yle de yapt! Halka vurulan elik prangalar iirin yldrmlaryla paralamak iin yazd Yazd Yazd! Halk gibi dnyor; iirini halkn sevecei tarzda yazyordu. Bkmadan, usanmadan alyordu. iirin dnda hikyeler, oyunlar kaleme alyordu. Halkn bilgilendirmek iin, Hintli air Rabindramanth Tagoreun Pukinin iirlerini, Gorkinin Anasn, Shakspearein Hamletini zbek Trkesine eviriyordu Kulland dil sade, iir teknii zgnd. olpan herkes zevkle okuyordu. Baskc rejimin temsilcileri bile olpann sanat gcne hayran kalyorlard. Ne var ki, olpan bir rejim airi deildi! Aksine o, halkn iirin gl kanatlarna bindiriyor, zgr gklerde dolatryordu Sovyet rejiminin masallar karsnda o, kat, saf gereklere iaret ediyordu. olpan rejim iin tehlikeliydi! Halkn sevgilisi olpan susturmann yollarn aradlar... nce rejimin szcs bir air yapmak iin ok gayret gsterdiler. Yaplan her neriyi zbekelinin bu kahraman evld, elinin tersiyle itti. olpan korkmuyordu. Atas Mete Han korkmamt, atas zbek Han korkmamt; o da korkmuyordu!

natla yazmaya devam etti! Aydnlar olpan konusunda ikiye ayrldlar. Rejime sadk aydnlar olpan susturulmal diyorlard! Rejime sadk grnenler ise: Hayr, olpan halkn seven bir air. Bizleri onun politik dnceleri deil, onun sanat ilgilendirir diyorlard 1926 ve 1927 yl bu tartmalarla geti olpann sanatna hayran olan ve daha sonra ayn ileleri eken airlerden Aybek, 1927 ylnda, yle diyordu: Biz edebiyat dehs olpann seviyoruz. Biz olpandan onun, bugnk zaman edebiyatnn taleplerine hizmet etmedii iin vazgeebilecek miyiz? Fikrimce biz buna muktedir deiliz. Biz, Rus yoldalarmza bakarsak, onlarn Pukini sevdiini grrz. Pukinin eserlerini her bir Rus komnisti, komsomolu ve aydn okuyor. Onun Rus edebiyatnda erefli bir yeri vardr. Pukin proleter airi deildi. Aksine feodal ve aristokrat airi idi. Onunda gyeleri zamanmz isteklerine uymuyor. Bu yle olmasna ramen ne sebepten onu hepsi seviyor? nk Pukin gzel eserler yaratm. Biz de olpandan ellerimizi ekmeyeceiz. olpan bizim edebiyatmza yeni ekil getirdi. Gen nesil onun iir sanatn, ak dilini, ekici uslbunu seviyor olpann ideolojisini deil, belki onun yaratt airce ifdelerini okuyor, bu sebepten hi kimse ondan vazgemeyecektir olpan sevenlerin bu iten dnceleri, Rus kontroll Sovyet rejiminin olpana dman olmasna sebep oldu. Sekiz defa hapsedildi. Hapishanede de yazd. Hapisten her knda kutlu lksne kald yerden devam etti. Karar: kesin ve akt: olpan rejim iin bir tehlikeydi... O, ldrlmeliydi! Nitekim, 1938 ylnda Trk Milletinin OLPAN kuruna dizildi ehit ediliinden 19 yl sonra; 1957 ylnda olpann medeni hukuk ynnden susuz olduu kabul edildi. Ancak eserlerinin baslmasna izin verilmedi. olpan, btn Trk dnyasnn kl yldzdr. lmnden sonra iirleri dilden dile, gnlden gnle aktarld. O byk air, rejimin szde hrriyetlerinden Trk budunlarnn hibir zaman yararlanmad bir iirinde yle anlatyordu: Klgen bakalardr, ylayan menmen Oynagan bakalardr, inlegen menmen Erk erteklerini eitgen baka Kulluk kougunu tinlegen menmen olpan, o karanlk rejimde parlak bir yldz gibi dodu Trk gnllere. Ve olpan, Trkln sonsuza kadar parlayacak yldzdr! Biz, dnyadaki btn Trkler, Tanr gstermesin, karanlk gnlerde onun yla yol bulacaz. O korkusuz, alp airin ans nnde hangi Trk saygyla eilmez ki? O ehide binlerce selm!

Ey ulu Tanrm nola imdi olpan sa olsayd? Grseydi, zgr zbekelini, Krgzelini, Trkmenelini, Kazakelini, Azerbaycan Ve biz biliyoruz ki; kinat varolduka olpan yldz varolacak! Ve biz biliyoruz ki; Trkle zincir vurmak isteyenler kahrolacak! Huzur iinde yat kahraman olpan!.. Sizler huzur iinde yatn: ABDULLAH RAUF FTRET... MARIK YUNUS ELBEK... MAHMUD MAKSUD (BATU) ABDULLAH KADR (CULKUNBAY)... MR YAKUB DULAT MACAN CUMABAY KASIM TUNISTAN Ve daha nice, OLPANn kaderini paylaan yiitler.. Siz ey ehitler! Bilin ki, boa akmad kannz. Bu gnk, hr Trk ellerinin varln sizler saladnz; soylu direniinizle; cannzla, kannzla! Sizler olpanlar, Cumabaylar, Elbekler Ah bir grseniz imdi. Trkelini! Bayraklar ekiliyor; Bakde, Bikekde, Astanada, Takentte, Akabadda; hrce, gnlnzce! Btn Trk Budunlar kardee gnlerce Merhaba! diyor Ruhlarnz ad olsun!

Osman Batur Ulu Trkeli (Trkistan) milletimizin ana yurdu. Trk-slm uygarlnn kayna; ulu kahramanlarn beii... 11. yzylda bu kutlu kaynaktan taan dual sular Anadoluyu yeerttiler. Kaanlar, Yabgular, Tekinler, Beler, Alp-Erenler, akn akn kotular yeni Trk Yurdu Anadoluya Ve Anadoluyu Ulu Trkelinin tarihiyle, hatralaryla, destanlaryla bezediler. Kkleri, Ulu Trkelinde olan narlar tredi; Seluklu, Osmanl, Trkiye adl Ulu Trkeli, milletimizin ana yurdu ileli yurdu; dertli yurdu! Eski dnyada, ticaret yollarnn deimesi; Avrupallarn okyanuslara girii, slm uygarlnn durgunlamas; Ulu Trkelinin de gerilemesine yol aar Trkln nfus ounluu, byk hamleleri, kudret ve hayatiyeti Anadoluya (Osmanl Devletine)

geer. Ulu Trkeli iine kapanr. Eskiden srekli olarak bilginlerle, eyhlerle, kitle halinde gler gnderen Ulu Trkelinden artk sadece tesadf yolcular, haclar, eliler gelmeye balar Anadoluya... Batda Trkln Byk Kaanlk sancan tayan Osmanl Devleti, 16. yzylda ata yurdu Ulu Trkeline ulap; zbek Hanlarla birlemeyi dnr. Bu ama ile, Don-Volga kanaln ap deniz ulam ile Hazara egemen olmay; ran arkadan kuatmay amalar. Ne var ki; Avrupal devletlerle sava halinde olmak Osmanoullarn bu kutlu teebbsten al kor. Bu sralarda Rusya, Kazan ve Astrakan Hanlklarn ele geirir. Sibirya ve Ulu Trkelinne doru yaylmaya balar 19. yzylda Ruslar bat, inliler dou Trkelini ele geirmeye alrlar. Ulu Trkelinin has evld Yakup Han byk mcadeleler verir. Doyma bilmeyen bu iki emperyaliste kar tedbirler dnr: Osmanl Devletinin banda olan Abdulaziz Han, Yakup Hana Asker danmanlar, top, tfek gnderir. 1877 ylnda Yakup Hann lm zerine Ulu Trkelinde karde kavgas balar. Bunun frsat bilen, in, Kagr ve dier illere egemen olur. Hunlarn, Gktrklerin, Uygurlarn, Karahanllarn bir zamanlar tu kaldrd, ks dinlettii bu kutlu topraklarn hazin hikyesi de bylece balar... Kagarl Mahmutun, Yusuf Has Hacibin, Ali Kuunun, Ulu Bein ve daha nice ilimlikalemli bilginlerin tredii bu yurtlar dmen izmesi altnda inenir. 20. yzyln giriiyle Ulu Trkeli, daha youn saldrlara muhatap olur. Rus ve inin rejimleri deimitir amma, Trkeline kar olan tutumlar hi deimemitir. in ve Rus elele verir; yklenirler Ulu Trkeline Ulu Trkelinin dnya ile irtibat hemen hemen yok gibidir. Afganistan ve Pakistan zor alan iki kapdr. Bu zorluklar iinde zellikle Ulu Trkelinin dousunda bulunan kahramanlar ne yapsn? Silah ara ve gere temini mmkn deildir. Fakat btn bu zorluklara ramen direnirler. Ve o kahramanlar Trkn z yurdunda yeni bir anl tarih yazmaya yeminlidirler! M.. 33 ylnda inlilerle savarken len Hun Han CiCinin szleri, kulaklarndayd o kahramanlarn: Biz leceiz belki. Fakat, bizim lmmz milletimize bamszlk uuru verecektir! Krad hatrlyorlard; krk Gktrk erisinin koca ine bakaldrd o gnlerin destan belleklerindeydi... Tarihler, 20.yzyln ikinci yarsna yaklarken yz yldr srdrdkleri vatan topran koruma mcadelesi daha da younlar. Uzun mcadele dneminde ehitlerin al kanlaryla sulanan bu kutlu topraklarda Trk bamsz klma sava yokluklar iinde dorua ular. Hac Canm Han sa Yusuf Alptekin Mehmet Emin Bura Ve daha nice, gnl yce, gz kara yiitler Ulu Trkelinin bamszl iin ter ve kan dkerler Bu yiitler arasnda biri vardr; Altaylarn hr havasnda yetimi, bozkrn zorluklarnda pimi biri!

Brakmaz silhn elinden lene dek Ve milleti iin z cann feda eder. Yanndaki masum insanlar kurtarmak iin lme yrr Onun ad: OSMAN BATUR! * Osman Batur, 1889 ylnda dodu... Gnlnce, zgrce at koturdu Altaylarn eteklerinde. Destanlarla byd; ylmazlk ve korkusuzluk, rhna nak nak ilendi. Yrei Dou Trkelinin bamszlk akyla doluydu. Ne aryordu Trk yurdunda Rus ve inli? Akl almyordu bir trl... Dou Trkelinde iinde Trklerin de bulunduu szde hkmetler kuruluyor; ama lkenin stnden in kokusu bir trl gitmiyordu. Trk vatannda olduu yetmiyormu gibi, bir de, kendi ynetim sistemini yerletiriyordu Bu zlme, bu aalanmaya dayanmak mmkn deildi! Yemin etti. lene dek Trkn bamszl iin savamaya and iti! Ya bu uurda lecekti, ya da Trk tam bamsz grecekti! At ellerini, grkl Tanrya, Ulu Trkelinin, zgrce yaamas iin. Gkbayrakn nazl nazl dalgalanmas iin yemin etti! Yemin olsun Yaradana, Kara yere yemin olsun Vey rma kysnda len ere yemin olsun! ster bat, ister dou brakmam sende ya, Grkl Tanrnn buyruu, Hayra erre yemin olsun! Yasamz budur acunda, Hesaplar pusat ucunda Krk kfirlerin yamacnda Duran bire yemin olsun!(*) Dedi ve ald silhn eline Korkusuz yiitler topland evresine. 1940l yllarda Dou Trkelinde, inli etkisiyle baz Trk ileri gelenleriyle yine bir antlama oldu. Pek ok Trk Bei silhlarn teslim ettiler. inin yetkilisi eng sevinten uuyordu. eng, hem lideri Maonun yannda, hem de Ruslarn! Sinkiang dedikleri Trk yurdu Dou Trkelinin zengin topraklarn Ruslara peke ekmekten bir an dahi tereddt etmiyordu eng... inliydi; ama, o bir Rus klesiydi! Herkes kand engin oyununa Osman Batur, bu antlamay tanmayan tek eli silahlyd! O, kanmamt enge! O, inanmyordu hibir inliye... inlinin ad ha eng olmu ha u Ting... Ne fark ederdi ki? Ruslar ve inliler ortak dmanlar Osman Batura kar modern teknolojinin yaratt silhlarla saldrya getiler... Fakat sonu alamadlar. Sava uaklar, toplar, zrhllar... Ba edemediler Osman Batur ile! _________________ (*) Dilver CEBEC, Hun Akndan...

Uak dediin ne ki? Zlimin ua, mazlumun kemendine yenilir! Osman Batur, kemendin bir ucunu koca bir kayaya balayp, alalan uaklara kement atp, dryordu! Osman Baturu yenemeyeceklerini anladlar. 1941 ylnn Ekim aynda inliler Osman Batur ile bar grmelerini balattlar. Osman Batur, gelen heyetlere, inliler ve Ruslarn hibir zaman szlerinde durmadn ve onlarn antlamalar her zaman bozacak karakterde olduklarn aka syledi. Yine de, Trk kan fazla dklmesin diye, 17 kiilik bir heyeti, bar grmeleri iin Urumiyi gitmek zere yola kard. Osman Baturun heyeti Urumiye vardnda, Osman Baturun hakll ortaya kt. nk, bu heyeti inliler hemen tutukladlar. Osman Batur, artk zaptedilemezdi! Aknlar dzenledi, atas Mete gibi, Bilge Han gibi, in kuvvetleri stne! Korkusuzca saldryor, ummadklar yerlerden vuruyordu! 1944 ylnda Mill Hkmet kurulur gibi oldu Osman Batur bu giriimi destekledi. Onun amac, Trkn, kendi irdesinin egemen olduu bir hkmetin kurulmasyd. Mill hkmet kurulmutu ama, in Lideri Mao da ine, tmyle egemen olmutu. imdi yeni bir bask geliyordu inden; Komnist olacaksnz ve bizim kontrolmze gireceksiniz! Bu kabul edilir gibi deildi... Osman Batur, tekrar hem in hem de Rus komnistleriyle mcadeleye balad. Hac Canm Han, Kazak liderlerinden erif Han, Ali Be Rahim ve daha pek ok Trk by Osman Baturu destekliyordu. Ne var ki, silh temini imknsz denecek kadar zordu. inliler stn gleriyle yklendike, yklendiler. Ve bir gn. Kansuda arpt ve yiite ekildi birliiyle... Ailesi, ocuklar ve erleriyle beraber in emberinden kurtulmak iin gayret ediyordu. 1951 ylnn ubat aynda buz tutmutu yer-gk! Irmaklar donmu, kar frtnasndan gz gz grmyordu Kanambal yresinde... Osman Batur kfilesiyle ilerliyordu. Pelerinden in ordusu skn etmi geliyordu. Bu rmak geilmeliydi! Ama nasl? Irmak buz tutmutu! Tpk, yzlerce yl nce Krad ve arkadalarnn karsna kan Vey rma gibi, bir engel vard nnde. Arkasnda bir tmen inli! Hey!.. Hey.. Hey de Hey! Acunda er olup n almak var m? lm denen kza Olmadan gvey! Arkamzda dokuzbin in atls; nmzde bir sar ylan gibi Kvrlan vey! Olamaz demeyin, Olur byle ey!..(*)

Kradn kaderini paylayordu Osman Batur 1951 ylnda! Gemek istediler buz stnden; fakat buz aman vermiyordu. Osman Batur bir ara birliine ve ailesine bakt... Bakt ve sava kz Azapayn(**) bindii atn buzda kayp ykldn grd. Dier savalarn atlar da birer birer buz stne serilmilerdi! inliler bu durumu hemen deerlendirdiler: inli komutan, megafondan ykselen sesiyle iki tercih sundu Osman Batura: Sen teslim olursan, sana bal olanlar kurtulur, silaha davranrsan hepiniz lrsnz! Osman Batur, kendini feda etmekten baka kar yol olmadn anlad. Ve teslim oldu! inliler, bu kahraman 29. 04.1951 tarihinde Urumide idam ettiler. Osman Batur ve onun silh arkadalarnn ruhlar, bugn Dou Trkelinde hl dolamakta Bu istikll rh Trkelinin dousunda gk renkli Trk Bayra gndere ekilene kadar sonsuza kadar yaayacak! Kahraman Osman Baturun rh d olsun!

( )

___________________ * Niyazi Yldrm Genosmanolunun Krad htilali destanndan. (**) Osman Baturun destan Trkiyede de bilinmekte. air Dilver Cebeci kzna, Osman Baturun kznn ad olan Azapay adn koyanlardan.

Mehmet Emin Reslzde Bir defa ykselen bayrak,

Bir daha yere inmez!

Trk Milletinin yle evltlar var ki; Allah korusun, Milletimiz bir gn dara dt zaman; onlarn mcadelesine, ylmazlna, korkusuzluuna bakacak; daha byk bir evkle Trkln bamszlk mcdelesini yapacak. Yaradana krler olsun ki, milletimiz o byk ncler ynnden ok zengin. Her biri ayr bir deer. Her biri, Trklk iin olaanst gayretlerin sahibi Her Trk budununda bu nclerden okca bulmak mmkn. te, bunlarn birisi de Azerbaycann istiklli iin akl erdii gnden lmne kadar mcdele eden MEHMET EMN RESLZDEdir. Azerbaycan Trklerinin 20. yzyldaki nderlerinden olan Reslzde, 31 Ocak 1884 ylnda Bakde dodu. Babas Hac Ali Ekber Bey, annesi Ziynet Hanmd. lk eitimini ve mill duygularn aile iinde ald. Daha sonra devam ettii Bak Teknik Okulunu yarda brakarak politik hayata atld Kalemini mcadelesinde silh olarak kulland. Tpk, ada smail Gaspral gibi... 1903 Ylnda ark- Rus gazetesinde yaz hayatna balad Daha sonra, Hayat, Fyuzat, rad, Terakki, isimli gazete ve dergilerde Azerbaycan zerine dncelerini yaynlad. 1905-1908 yllar arasnda kendisinin kard Tekml ve Yolda gazetelerinde, Azerbaycann baszl konusunda fikri bir ortam hazrlamaya alt. Bu arada randa ba gsteren merutiyet hareketine katld. randa ran- Nev adl bir gazete yaynlad. Dnceleri ranllarca zararl grldnden 1911 ylnda randan karld. Mehmet Emin Reslzde, kabna smayan bir insand. Atalarnn aknc ruhlaryla doluydu. O da ann akncsyd fikir meydanlarnda! randan karlan Reslzde, doruca stanbula geldi. stanbulda mcdelesine devam etti. Trk Ocaklarnn almalarna katld. Trk Yurdu dergisinde eitli yazlar yazd. Tekrar Bakye dnd. te Reslzdenin Bakye bu dn Azerbaycan iin gzel gnlerin de habercisiydi. Reslzde, ilk i olarak Bakde Azerbaycann bamszln aka haykran Ak Sz gazetesini yaynlad. 1917 ylnda Mill Azerbaycan Musavat Halk Partisine Genel Bakan seildi. Ayn yl, Bakde toplanan Rusya Mslmanlar kongresinde, Kafkasyann ve Azerbaycann Rusyadan ayrlarak bamszlamas fikrini savundu. Sonunda, youn uramalardan sonra, 28 Mays 1918 ylnda Mill Azerbaycan ras Bakan sfatyla Azerbaycann bamszln iln etti. 1917 Devriminin okunu yaayan Rusya, bir mddet evresindeki Trk Budunlarnn bamszlk hareketlerine ve kurulan devletlerine kar sessiz kald. Elbette bu arada, onlar kendisine balamak iin projeler gelitirdi. Sonunda, bir yol buldu kendince; Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri olarak bu devletler szde bamsz olmalyd. Nitekim, bu pln Rus nderler ok gemeden uygulama koydular 27 Nisan 1920de Komnist Rus Ordular Azerbaycan istil etti ve ilk i olarak dier Trk nderleri gibi Reslzdeyi de Bakdeki eka hapishanesine att... Ruslar Reslzdeden ok korkuyorlard. Bakde hapishanede olmas bile onlar rahatlatmamt. Yanlarnda, gzlerinin nnde olmalyd. Nitekim, bizzat Stalinin isteiyle Reslzde Moskovaya gtrld ve gzaltna alnd. Reslzde, 1922 ylnda Moskovadan Finlandiyaya kamay baard. Ayn yl iinde stanbula geldi. stanbulda tekrar yayn hayatna balad.

Reslzdenin 1931 ylna kadar devam eden bu yaynla mcadele hayat iinde Yeni Kafkasya, Azeri Trk, Odlu-Yurt isimli dergiler kard. Bu dergilerde Azerbaycandaki komnist rejiminin gerekte Rus emperyalizminin bir uzants olduunu anlatmaya alt. Bu arada Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyeti Teekkl ve imdiki Vaziyeti isimli bir de kitap yaynlad. Reslzde, 1931 ylnda faaliyetlerini Avrupada srdrmeye balad. 1932-1934 yllar arasnda Varovada stikll, 1934-1939 yllar arasnda Kurtulu dergilerini kard. Dier Avrupa bakentlerinde yaynlanan dergilere Azerbaycan ile ilgili makaleler gnderdi. 1934 ylnda Kafkasya Konfederasyonu Miskn imzalad. 2. Dnya Sava srasnda Avrupa ehirlerinde dolat. Daha sonra, 1947 ylnn Eyll aynda Trkiyeye geldi. Ankaraya yerleti. Ankarada Azerbaycan zerine ilm, tarih almalar yapt. Seri konferanslar verdi. Azerbaycan Kltr Derneinin kurulu almalaryla ilgilendi. 1952 ylnda tekrar Avrupaya gitti. Kafkasya stikll Komitesini kurdu. Hr Avrupa Radyosundan Azerbaycana hitap etti. 6 Mart 1955 tarihinde karde lke Trkiyenin bakenti Ankarada hayata gzlerini yumdu. Onun mcadelesi Azerbaycanllara rnek oldu. Bugnk Azerbaycann temellerinde onun ruh ve fikirleri vardr. Azerbaycan Trkleri onun bayraklaan sz etrafnda kenetlendiler. O sz u idi: BR DEFA YKSELEN BAYRAK, BR DAHA YERE NMEZ! nmedi, inmeyecek de! Hele o bayrak bir Trk budununun bayra ise, onu indirmek; sonsuza kadar mmkn deildir. O byk Trkn ruhu ad olsun!

ehriyr Gne kaybolmu, akamn sessizlii yava yava kyordu Tebrizin stne. Caddelerdeki ayak sesleri, resmi dairelerin kapanmasyla evlerine giden memurlardan geliyordu. Bir ksm da, al-veriten dnenlere aitti. ehriyr, Bnk-i Kivarz (Ziraat Bankas) de yorucu bir gn geirmi, bir an nce eve ulap anasnn gzel yemeklerle donatt sofrasna oturmay dnyordu. Evlerinin bulunduu sokaa sapaca srada, dn gece yarm brakt iir geldi aklna. O an ne yorgunluu kald, ne de aklna taklan anasnn yemei Durup, cebinden yarm kalan iirin yazl olduu kad kard. Srtn duvara yaslayp, iiri tamamlamaya balad. Akam iyice kp, olanca karanln Tebrize brd an da, o da iirin son msran yazd. Sevinle evden ieri girdi. Bu sevin, eli hnerli yal anasnn yemeini tatma isteinden domuyordu; iiri bitirmi olmann cokusuydu. Sofraya oturmadan cebinden

kard son iirini anasna okumaya balad. iiri bitirdiinde anasnn yznde her zaman var olan glmseme yoktu. ard. Oysa, her iirini her okuyuunda anas sevincini belli ederdi. Dayanamad: -Ana hasta msn yoksa? Anas Farsa hasta olmadn syledi! Bu cevaba tmyle ard ehriyr... Anas, evde Farsa konuuyordu! Oysa, o yalnz, Fars tccardan al-veri yaparken Farsa konuurdu... Akl yettiinden beri, evde herkes Trke konuurdu. Hele rahmetli babas buna ok zen gsterirdi. ehriyr, hayret dolu baklarla anasna sordu: -Ana, niin Farsa syledin? Yal kadn, olunun yzne bakmadan yreindeki szy dile getirdi. -Sen Trke iir yazyor musun ki, ben sana Trke syleyem! Evimize hapsettin Trkeyi! Ot, kk stnde biter, Trke ile bydn, Farsa yazarsn. Artk dinlemeyeceim iirlerini! ehriyrn yz allak bullak oldu. Elindeki Farsa yazl son iirin bulunduu kadn, parmaklar arasndan yere dtn hissetmedi bile. Yava admlarla yandaki odaya geti. Zihni karmakarkt. Yzne bir ana tokad inmiti! Yemei unuttu. Gemi gnlere dald. Babasnn elinden tutup Haydar Baba da, eteklerindeki kyleri dolamasn hatrlad. Hogenap, Gllceyi, Kaykursak, Vangzellerini geziini dnd. Dinledii Trke masallar, zihninin gizil mahzenlerinden bir bir kp; beynine egemen oluyordu.. Oturduu sedire uzand. Kendi kendine inlercesine konutu: -Trke yazacam Bundan sonra Trke yazacam!... * Trk dnyasnn en gl airlerinde olan Muhammed Hseyin ehriyr, 1904 ylnda Tebrizde dodu. Babas Dv Vekili Mirz Aka Hogenab, Hogenab kasabasnn Haydar Baba kyndendir. ehriyr, randaki Gney Azerbaycan ehirlerinden olan Tebrizde ilk renimini grd. lk Okuldan sonra Medrese-i Thibiyede Arapa ve Arap edebiyat yannda, Franszca da renmeye alt. Orta Okuldan sonra Tahrana giderek liseyi bitirdi ve Tp fakltesine girdi. Tp fakltesinin son snfndan ayrld. eitli memuriyetlerde almaya balad. Bu arada iir gc gittike byyor, randa zevkle okunan airler arasna giriyordu. Hep Farsa yazyordu. Babasn 1936 ylnda kaybedince rh bunalma dt. 1942 ylndan itibaren be yl boyunca byk skntlar ekti. Annesi, bu zor gnlerinde tek dayana oldu. Yazd iirlerle btn rann kalbini fethetti. Kendisini an Nizmsi, Hfz, Sadsi olarak grdler. Farsay bir Farsdan ok daha mkemmel ekilde kullanyor; Fars dilini iir sanatnda ustaca iliyordu. Daha sonra, annesinin uyars zerine TRKE iirler yazmaya balad. ehriyr, gen yanda evlendi. Bu evlilikten bir kz oldu. alt bankadan emekli olunca daha sakin bir hayat srmeye balad. Kk kzn barna basp, Tebriz sokaklarnda dolard.

ehriyr, tasavvuf ile ilgilendii gibi, Kuran ayetlerini, levhalara yazarak, Hat Sanatnda da sz sahibi olduunu gsterirdi. ehriyrn HAYDAR BABAYA SELM adl iiri, zellikle Trkiyede tannmasna sebep oldu. Bu uzun iir 1960l yllarda Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan, ayn adla kitap olarak yaymland. iir Trkiyede byk etki yapt. iire ad olan Haydar Baba, hem bir ky ismi, hem de bir da addr. Bu dan eteklerinde u kyler vardr: Gllce, Narinbad, Bakend, Taatan, Kpak, Serha, Karaimen, Hogenab, Kaykursak, Vangzelleri, Bykengilova... Bunlar Trk kyleridir. ehriyrn ocukluu bu kylerde gemi; Haydar Babann eteindeki krlarda dolap, oyun oynamtr. ehriyr, Haydar Babaya Selm iiriyle ocukluk gnlerine dner. O gnleri arar. O kylerdeki gelenekleri, ky hayatn anlatr. Anlatnda duruluk, itenlik vardr. Haydar Babaya Selm iirinde anlatt hayat, herhangi bir Trk budununun bulunduu yredekinin hemen hemen aynsdr. Ayn sosyal ilikileri, ayn gelenekleri; Trkmenelinde, Krgzelinde, Kazakelinde, zbekelinde veya Anadoluda bulmak mmkndr. Bu bakmdan bu ulu iir, Trk dnyasnda, bozkr hayatnn, zellikle ky hayatnn en usta anlatmdr. Dier yandan ehriyr, randa yazd Trke iirlerle, ran Trknn kltr varln da btn dnyaya tantmtr. ehriyr, bu bakmdan unutulmayacak bir ulu kiidir. 1988 ylnda Tahranda len bu byk Trk airini rahmetle anyoruz. *

Haydar Babaya Selamdan:

Haydar Babaya Selm Heyder Baba, ildrmlar ahanda, Seller sular akgldyup ahanda, Gzlar ona sef balyup bahanda, Selm olsun ovketze, elze, Menim de bir adm gelsn dilze. Heyder Baba, kehliklern uanda Kl dibinnen dovan galhp gaanda, Bahalarun ieklenp aanda, Bizden de bir mmkin olsa yad ele Almayan rekleri ad ele.

Heyder Baba, gn daluv daglasn, Uzn glsn, bulahlarn alasn Uahlarn bir deste gl balasn

Yel gelende ver getirsin bu yana. Belke menim yatm behtim oyana. Kar mene gece nal deyende, Klek kalhp kap-bacan dvende Kurd geinin engilisin yeyende, Men kaydp bir de uak olaydm. Bir gl ap ondan sonra solaydm. Gz yana bahan olsa, kan ahmaz. nsan olan haner beline tahmaz, Ama keyf, kor tutdugun burahmaz, Behitimiz cehennem olmaktadr Zilhicremiz Muharrem olmaktadr. EHRYAR

Sz Sonu Deerli Okuyucu; Ata-babalarmz elbette bu kadar deil... Trk budunlarnn pek ok ortak atababas var. Bir baka deyile; Trk kltrnn barnda pek ok ulu da var. Biz bu kitapta, Trk kltrnde derya-deniz olan ulu ahsiyetlerden baz rnekler sunduk. Sz Banda da belirttiimiz gibi; bu kitap, ne bilimlik bir aratrma, ne de biyografik bir alma Bu kitap, Trkle sevdl bir ozann, gnlne doan duygularn yazya aktarlmasdr. Ksacas, elinizde; kltr bahemizden derlenmi ok kk bir demet var! Eksiklerimiz ho grle... Mevlt Ulutekin Ylmaz

Mevlt Ulutekin Ylmaz, 1946da Sorgun-Yozgatda dodu. lk ve Orta renimini Sorgun, Krkkale ve stanbulda tamamlad. Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisini bitirdi. Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstitsnde mastr yapt. Bir sre Tarm Bakanlnda, daha sonra TRTde alt. TRTde, Denetilik grevi yannda, kltr ve tarih programlar hazrlad. Bu kurumda; stiklal Savanda Milletimiz adl program dizisiyle, halkn stiklal Savana olan katklarn anlatt. Dede

Korkut Hikayelerini lkemizde ilk defa bir btn olarak radyo iin dramatize etti. Bu almasndan tr 1987 ylnda Milli Kltr Vakf, Ylmaza Milli Kltre Hizmet dln verdi. Tarihte Byk Trk Devletleri konulu belgesel drama dizisini hazrlad. GAP TVde kltr sohbetlerinde bulundu. Bilimlik toplantlara bildirileriyle katld. 1992de, TRTden Program Denetisi olarak emekli oldu. Gazeteciliini, basnda yazar ve ynetmen olarak srdrd. eitli gazete ve dergilerde alt. Frat Havzas Gazeteciler Cemiyeti tarafndan 2000 Ylnn Baarl Gazetecisi seildi. iir, yk, oyun, senaryo ve aratrma dallarnda eserler verdi. Mehmetik zerine yazlm iirleri, ilk kez bir antolojide toplad. iirleri ark ve ilhi formunda bestelendi. Yaynlarndan tr sekin kurumlardan dller ald. Yaymlanm eserleri unlar: Cenk Hasreti (iir, 1977), Deli Dumrul (Oyun, 1987), Erturul Gzi (izgi Roman, 1992), iirimizde Mehmetik (Antoloji, 1994), Trk Halklarnn Ortak Ata-Babalar (Biyografik roman, Azerbaycanda yaymland, 1997) Osmanlnn Arka Bahesi (Aratrma, 1998), Ayaklarn Dili (yk, 2000) Damdaki Pabu (Oyun, 2002) Ayrca, Milli Mcadelede Bozguncu Propagandaya Kar Yaplan almalar (Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Trk nklp Tarihi Enstits, 1990) adl yaymlanmam eseri bulunmaktadr. Ylmaz, hlen yazarlk yaamn srdrmektedir.

(Arka kapak iin, aadaki metni tam veya bir blmn koyabiliriz... Sizlerin kitaptan uygun bulduu bir blm de konulabilir Tercih sizin. anl bir tarihin glgesinde uyumak ve sadece vnmek, dolaysyla mirasyedi konumuna dmek, bizi yok eder. Yok etmese de, gnmzde olduu gibi; ileri teknoloji rn almak iin el kaplarnda beklemenin gurur krc yaantsn srdrp dururuz! Birlik iinde olduumuz, ok altmz zaman milletimize canllk gelmi. Frbiler, Birnler, Ulu Beyler, Ali Kuular yle km Bilim ve kltr merkezi olan Semerkandlar, Buharalar, Harputlar, Krehirler yle yaratlm. Tarih, gelecein aynas Aynaya baktmzda, atalarmzn grkl yzlerinin, ak alnlarnn karsnda, kendimizi kyas etmemiz gerekmez mi? Neredesin ey Ulu Beyin, Ali Kuunun, Birnnin milleti? Dnya corafyasn bilgiyle, alkanlkla; evinin avlusu yapan millet neredesin? Ve sen neredesin gbeine gne domayan nesil?