ANADOLU KRONOLOJS TARH NCES (PREHSTORK) Toplayc-Tketici PALEOLTK ..

600000-15000 Karain/Yarmburgaz nsanolu ayaklar zerinde MEZOLTK Tekeky/Belba/Beldibi Maaralarda renkli duvar resimleri retici-Yerleik NEOLTK .. 7000-5000 ayn/Haclar/atalhyk Yumuktepe/Canhasan Yerleik dzene gei/Ana Tanra KALKOLTK ..5000-3000 Haclar/Beycesultan/Canhasan Fikirtepe Yaygn seramik kaplar/mezarlar konut alanlar dna TARH ALARI(HSTORK) TUN (Bronz) .. 3000-2000 Aslantepe/Alacahyk/Truva V-I. mleki ark, kent dokusunda gelime, oalan boyal seramik, mezar ve l gmme kltnde heykeller ve l armaanlar Assur ticareti ile Anadoluda yaz yaygnlayor

Boazky/Aliar/Kltepe Truva I. .. 2500-2200 Hatti, .. 2500-2000 Hurri, .. 1800-1270 Truva IV, .. 1800-1275 Hitit, ..2000-1180 Kent Devletlerinden Siyasi Birlie ..2000-1750 Erken/.. 1750-1450 Eski Krallk/ .. 1450-1180 mparatorluk Dnemi .. 1269 Kade Antlamas Hititlerle Msrllar Arasnda Dnyann ilk yazl bar antlamas KARANLIK A I.. 1180-750 (Trak Gleri) Ge Hitit Krall, .. 1200-700 Urartu, ..900-580 Frig, ..750-300 Lidya, ..700-546 Likya, .. 600-300 Lidyada para kullanm Anadolu Ticaretine yeni bir anlam katyor. DOUDAN GELENLER: PERS STLASI .. 546-334 Gavgamela Sava .. 331 BATIDAN GELENLER ARKAK 1050-600/KLASK 600-334 SKENDER ve ARDILLARI DNEM (HELLENSTK)

.. 323-30 Kent devletlerine dn ROMA EGEMENL .. 30- . S. 395 Kent dzenlemesinde yeni bir dnemin ardndan Hristiyanlk Anadoluda I. kmenik Konsil (znik) 325 DOU ROMA (BZANS) AI 395-1453 726-843 konoklast (Tasvirkrc) dnem 673-678/716 stanbul slam Kuatmasnda Anadolu slam Kltr ile tanyor 1204-1261 Latin igali TRKLER ANADOLUDA 1071 Malazgirt XI. yzyl Trk Aknlar Malazgirtden sonra kitlesel yerlemelere dnyor. lk Bakent ZNK Hal Seferleri /kinci Bakent KONYA XII. YZYILDA ANADOLUDA LK TRK DEVLETLER Danimentliler/Artuklular Mengcekliler/Saltuklular ANADOLU SELUKLU DEVLET 1071-1308 Kent siletinde deiim. Yeni yap trleri, yeni bir anlay ve hogr ortamnda Trk-slam kltr Anadoluda MOOL STLASI 1243-1308 XIV. YZYILDA ANADOLU

Karamanoullar Akkoyunlular Ertenallar Karakoyunlular Hamidoullar Candaroullar Germiyanoullar Aydnoullar Menteeoullar Dulkadiroullar Ramazanoullar Osmanoullar Anadolu Seluklu Devletinin merkezi otoritesinin zayflamas, Anadolu birliinin dalmasna yol aarken yeni aa doru bir deiim balyor. Karamanolu Mehmet Bey ve Trkenin nemi (1277) OSMANLI AI 1299-1923 Kk bir Beylikten mparatorlua geni bir corafyada Seluklu kltr miras ile hogrnn esas olduu uzun bir dnem ERKEN DNEM 1299-1481 Geliboludan Avrupaya, 1353 TMUR ANADOLUDA Fetret Devri (1402-1413) stanbulun Fethi 1453 Osmanl Bakentleri 1326da BURSA, 1365de EDRNE, 1453de STANBUL KLASK DNEM XVI.Yzyl, Osmanl tarih ve kltrnn Altn adr. TANZMAT 1839

Kulluktan vatandala ilk adm MERUTYET I./1877-I./1908 Ynetimde ilk deiim Anayasa yrrlkte KURTULU SAVAI 1919-1922 lk Antiemperyalist sava rnei Lozan Antlamas 1923 TRKYE CUMHURYET 29 Ekim 1923 Yurtta Bar, Dnyada Bar M.K.ATATRK

YUNAN VE ROMA SANATI Haluk Abbasolu Anadolu, M.. II. binden balayarak daha ok Doudan gelen etkilere akt. Ama bu durum M.. 1200 yllarndan sonra deierek, Bat ile ilikiler nem kazanmaya balam ve Roma ann sonuna kadar srmtr. Bugnk Bat uygarl kkenini, byk lde Anadolu topraklarnda M.. 1200de balayan ve uzun yllar srecinde gerekleen kltr geliimine borludur. Ege dnyas M.. 16. yzyldan M.. 1200e kadar Miken ann etkisinde kalmtr. Miletos, Troja, Ephesos, Mskebi buluntular da bu etkiyi kantlamaktadr. M.. 1200-1050 yllar aras Bat Anadolu iin karanlkta kalm bir dnemdir. M.. 1050 yllarndan sonra ise genelde Polis ad verilen ilk kent devletleri kurulmaya balamtr. Bu kentler, evresinde bir sur bulunan aa kent ve gerisindeki Akropolis ad verilen yksek bir tepeden oluuyordu. Balangta dzensiz bir plana sahiptiler. M..5. yzyldan balayarak dzenli plan uygulanan kentler de vardr ki, bunlara tasarmnn Hippodamosa ait olduu dnlen dama tahtas planl Miletos ve Priene kentleri rnek gsterilebilir. Bu kentlerin ana merkezlerinde devlet oca, tapnaklar, resmi yaplar, pazar meydanlar (agora) ve dier yaplar yer alyordu. Antik mimarinin en nemli yap tipi Tapnaktr. Tanrnn evi olduuna inanlan tapnaklar tanrnn heykelini ve ona adanan kutsal eyalar korurlard. Yunan tapna Megaron denilen bir yap tipinin gelimesiyle ortaya kmtr. M..7. yzyldan beri tatan yaplan tapnaklarda nceleri yon ve Dor ad verilen iki dzen hakimdi, sonradan bunlara Korint dzeni de eklenmitir. Tapnaklar M..6. yzylda ana biimlerini alm, Yunanistanda ortaya kan Dor dzeni

daha ok Gney talya ve Sicilyada kullanlmtr. yon dzeni ise Bat Anadoluda ortaya karak yaylmtr. Ama Bat Anadoluda da Dor dzeninde tapnaklar vardr. Buna bir rnek olan Assosdaki (Behramkale) Athena Tapna kabartmal arkhitravlar ile klasik Dor tapnaklarndan ayrlmaktadr. Klasik a, M..5. yzyl tapnaklarnn en gzeli, Atina Akropolndeki Parthenondur. Bu tapnan tasarm ve heykeltralk ileri zamann nl heykeltar Phidias tarafndan yaplmtr. Ama Parthenon saf bir Dor tapna olmayp, yon dzeninin de etkisinde kalmtr. yon dzenini Dor dzeninden ayran en nemli zellik, stunlardr. yon dzeninde stunlar daha ince ve yksek olup, bir kaideye ve voltl bir bala sahiptirler. M.. 6. yzyl ait yon tapnaklarnda cella, iki stun dizisi ile evrelenmitir. Bu tipteki tapnaklarn en nlleri, Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis ve Didyma Apollon tapnaklardr. yon mimarl Anadolunun gneybatsndaki Lykia ile douda rana kadar olan blgede, batda da M.. 5. yzylda Atinada etkili olmutur. M.. 4. yzyl ve Hellenistik dnem (M.. 330-30) mimarlnn en nemli rnekleri Priene Athena Tapna ve Didymadaki Apollon Tapnadr. Hellenistik dnemin teki nemli tapna ise mimar Hermogenes tarafndan M.. 2. yzyl ortalarnda Menderes Magnesiasnda yaplan Artemis Tapnadr. Bu tapnak saaklnda friz kullanlmasyla sonraki tapnaklarla rnek olmutur. Korint dzeni ile M.. 5. yzylda olumaya balam ama M.. 4. yzylda gelimitir. yon dzeninden fark, akant yapraklarndan oluan stun balklardr. Silifke dolaylarndaki Uzuncabur Zeus Tapnanda ve Atinada Zeus Olympos Tapnanda grlen bu dzen, daha ok Roma anda kullanlmtr. Tapnaklarn dndaki mimari tipler, rnein evler hakkndaki bilgilerimiz ise M.. 4. yzyla dayanmaktadr. Anadoluda genellikle avlulu ev planlar uygulanmtr. Priene kenti ile Delos adasnda gn na karlan evler en iyi rnekleri olutururlar. Saraylarn en iyi rnei ise Bergamadadr. Antik kentlerde ayrca, pazar yerleri, bir yamaca yaslanm oturma kademeleriyle tiyatrolar, konser binas (odeon), ehir meclisi binalar (buleuterion), fikir ve beden eitiminin yapld gymnasionlar, atletizm yarmalarnn yapld stadionlar da bulunmaktayd. Antik kentlerde nekropol ad verilen mezarlklar da nemli bir yer tutar. zellikle kral mezarlar arasnda Anadoludaki tmls mezarlar, Ksanthosdaki (Harpiler) gibi kule ya da paye tipli mezarlar ve tapnak tipli mezarlar nemlidir. Tapnak tipli mezarlarn en nemlileri ise nereidler, Belevi Mausoleumu ve Halikarnassos Mausoleumudur. teki mezar tipleri arasnda kaya mezarlar ve lahitler de nemli yer tutarlar. Heykeltralk sanatnda ise nceleri kil, ta, kemik, fildii ve tun gibi malzemelerden yaplan ilkel heykeller, M.. 7. ve 6. yzyldan

balayarak antsallamlardr. Bu arada baz ekoller olumutur. rnein, Girit-Peleponnes ekolne giren sanatlar, Msr etkisi altnda frontal, dimdik ayakta duran antsal plak erkek heykelleri yapmlardr. Bir baka ekol ise yonyada gelimitir. Miletostan Didymaya giden kutsal yol zerindeki oturan heykeller bu ekole aittir. Her iki ekol de Atinay etkilemi ama Atinal sanatlarda farkl zellikler gstermitir. M.. 5. yzylda frontal duru deierek, doaya daha uygun bir duru biimi salanm ve Atinal sanatlar zgn yaptlar vermeye balamlardr. Disk atan heykeli ile Myron,iki hareket arasndaki an vermekte baar gstermitir. Atina heykelcilii Phidias ile doruk noktasna ulamtr. Parthenon heykeltra olan Phidias, teknik glkleri yenmi, elbise ile vcut arasndaki uyumu salamada baarl olmutur. Polykleitos ise, tanr heykelleri ile erkek vcudunun gzellik ve gcn gsteren atlet heykelleri ve vcudun eitli ksmlar arasndaki oranlar saptayan kitab ile nldr. M..4.yzylda ise Praksiteles, gen tanrlar insanlatrm, onlar belirli bir i grrken betimleyerek vcut gzelliklerini ustalkla belirtmitir. nl Belvedere Apollonu heykelini yapan Leohares de gzellik ve grkemi ile gze arpan, ayn zamanda zarif vcutlu olan tanr heykelleri yapmtr. Skopak, yaptlarnda tanr ve insanlarn hiddet ve kendinden geme hallerini konu olarak ilemitir. Skopas ve Leoharesin yan sra Halikarnassosdaki (Bodrum) Mausoleumda alan Briyaksis ise doal bykln stnde yapt heykeller ile n kazanmtr. Hellenistik dnemde karakter portreleri de gelimitir. En nl sanat Lysipposdur. Lysippos yapt tun heykellerde insanlar olduklar gibi deil, kendisine grndkleri gibi betimlemeye nem vermitir. Ayrca balar klterek, yeni bir oranlar sistemi ortaya koymutur. Bu dnemin en nemli yaptlarndan biri, stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Lahdidir. Suriyede Saydada bulunmu olan bu lahdin zerinde Byk skender tasvir edilmitir. Ama bu lahit aslnda Fenikede yerli bir krala aittir. Kral byle bir lahit yaptrmakla kendisine skender ss vermek istemitir. Hellenistik dnem heykeltralnda Bergama ekol de nemli bir yer tutar. stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Ba da bu ekole aittir. Yine M..2. yzyln ortalarna tarihlenen Bergamadaki Zeus Sunann frizinde ise tanrlarla devlerin sava sahnelenmitir. iddet, ar hareketler ve yzlerde patetik ifadelerin grld bu kabartmalarda bir dram havas sezilir. Resim sanat hakknda en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde edilir. Sanatn geliimi en ak ve doru olarak anak-mleklerde izlenebilir. Aka geleneine bal Submiken vazolardan sonra M..11.yzyln sonlaryla 10. yzylda Proto-geometrik ad verilen bir slup ortaya kmtr. Bu slupta bezeme ile vazo biimi arasnda tam bir uygunluk salanmtr. Ak renkte yaplan vazolarn d yzleri siyah parlak boyayla eritlere ayrlr, bu eritlerin ii dz hatlar, iie gemi daireler ya da dalgal hatlarla doldurulurdu. Bu vazo bezemesi, yerini M.. 9.

yzyldan 7. yzyla dek Geometrik denilen sluba brakmtr. Bu slupta ise vazo yzeyi yine yatay eritlere ayrlyor, bunlar da dikey izgilerle kare ya da dikdrtgen alanlara blnyordu. Bu blmler de zigzag hatlar, menderes, gamal ha, dama tahtas gibi geometrik bezemelerin yan sra o dneme zg insan ve hayvan motifleriyle doldurulmaktayd. Dou ile ilikilerin artmas sanat yaptlarn da etkilemitir. Vazolarda doulu bitki ve hayvan motifleri yer almaya balam, bylece M..700 yllarnda Orientalizan ya da arkkari denilen slup ortaya kmtr. M.. 7. yzylda Atinada iyi bir teknikle ok gzel bezenmi vazolar yaplyordu. M..6.yzylda ise siyah figrl denilen teknikte yaplm vazolarda geometrik bezemenin yerini insan figrlerinin ald grlr. Bu dnemde vazoyu yapan ve piiren mleki ile boyayan ressamn imzalarn atmalar, yaptklarnn bir sanat yapt olduuna inandklarn gsterir. Buna en gzel rnek Franois Vazosudur. M..530-520 yllarnda Atina vazo tekniinde siyah figrl vazolarn yerini krmz figrl vazolar almtr. Bu teknikte, figrler siyah zemin zerine krmz boya ile yaplmaktayd. Atina vazo sanayii tm grkemine karn, M.. 4. yzyln sonunda gerileyerek ortadan kalkmtr. Bu dnemde yaplm olan byk tablolar kaybolduundan etkileri ancak mozaiklerde izlenebilmektedir. Pompeideki bir evde bulunmu olan skender Mozaii, skender dneminde yaplm bir sava tablosu hakknda fikir vermektedir. Yine skender Lahdinin zerindeki sava kabartmasnn da byk bir tablonun etkisiyle yapld kabul edilmektedir. Hellenistik an bitimiyle sanatn merkezi Bat Anadolu ve Yunanistandan Romaya kaymtr. Roma sanatnn kklerini ise talik Etrsk ve Hellenistik sanatta aramak gerekir. Etrstler, olaslkla M..1. binin balarnda Anadoludan talyaya gemiler ve byk bir uygarlk kurmulardr. Surlarla evrili ehirlerde ta temeller zerine kerpi duvarl ve ahap atl evler ile tapnaklar yapmlardr. Mezar mimarisine de byk nem vermiler, mezar odalarn kabartmalarla ya da frekslerle sslenmilerdir. Etrsk yap tekniine ek olarak kire harcnn kullanlmas da Roma mimarisinin gelimesinde byk etken olmutur. Harcn kullanlmasyla kemer ve kubbe teknii ilerlemi ve geni mekanlarn zerleri rtlebilmitir. Etrsk geleneini srdren Roma tapna ise, yksek bir kaide zerinde, n cephesinde geni bir merdivenle klan derin bir portik ve geresindeki dikdrtgen celladan oluur. Genellikle Korint dzeni yaygndr. Cellann duvarlarnda ise n cephenin stunlar yarm stun eklinde devam ettirilmitir. Ayrca yuvarlak tapnaklar da yaplmtr. En nemlisi mparator Hadrianus dneminde Romada yaplan Pantheondur. zeri byk bir kubbe ile rtlmtr. Anadolu ise Roma egemenlii altnda olmasna karn, mimaride eski geleneini srdrmtr. Ankara Augustus Tapna ile

Aizanoideki (avdarhisar) Zeus Tapna da Roma anda Yunan geleneini srdren yaplardr. Roma tapnaklar, avlularn ortasnda ya da gerisinde ama hep tam eksende yer alacak ekilde yaplmlardr. Bu avlulara toplant ve pazar yeri olan agorann karl olarak Romada forum ad verilir. zellikle imparator forumlar ok grkemli komplekslerdir. Tiyatro yaplar da Roma mimarisinin en nemli yaptlar arasnda yer alrlar. Bu tiyatrolar, Yunan tiyatrolar gibi sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma kademelerinden olumaktayd. Ama sahne binas ok gelimi olup, oturma basamaklar ile birletirilerek mimari bir btnlk salanmtr. Bu tiyatrolarn en iyi rnei, Antalya yaknlarndaki Aspendos Tiyatrosudur. Gelien kemer ve tonoz yapm sayesinde, oturma basamaklar kemerli mekanlar zerine oturtulabilmekte, bylece Sidede olduu gibi dz bir arazide de tiyatro yaplabilmekteydi. Ayrca oval bir alan tamamen evreleyen oturma kademelerinden oluan amphitiyatrolar, gladyatr oyunlar ya da vahi hayvanlarn boumalar iin yaplmlardr. Bunlarn en baarl rnei Romadaki Colosseumdur. Bu yapnn d cephesinde bilinen her dzen de kullanlmtr. Roma mimarisinin en nemli yap tiplerinden biri de hamamlardr. Bu hamamlarda baz blmler alttan ve duvardan stlarak scak mekanlar elde edilmiti. Soyunma yerleri, souk, lk ve scak mekanlar hamamn en nemli blmlerini oluturuyordu. Hamamlar imparatorluk dneminde kitaplklar, konferans salonlar, havuzlar, spor salonlar ile birletirilerek grkemli yaplar halini almtr. Romada Diokletianos ve Carakalla hamamlar ile Anadoluda Miletos, Ankara, Ephesos ve Pergedeki hamamlar en nemli rneklerdir. ehirlere ve hamamlara su, kaynaktan su kprleri ile salanrd. Fransadaki Pont du Gard ve Antalyadaki Aspendos su kemerleri gnmze kalan en iyi rneklerdir. mparator Valens zamannda yaplm olan stanbuldaki Bozdoan Kemeri de bu tip yaplarn ge rneklerinden biridir. Roma mimarisi hakknda en iyi fikir veren evler, Pompei ve Herkulaneumdakilerdir. Bu evlerin esasn atrium denilen zeri rtl, tavannn ortasnda bir delik ve tam altnda havuz bulunan bir mekan oluturmaktadr. Bunun evresinde ise dkkanlar, yemek ve yatak odalar ile bahe yer almaktayd. Bu tip evlerin yan sra stunlu avlulu Yunan tipi evler ile apartman tipinde ok katl evler de yaplmtr. Evlerden baka, zengin kiilerin villalar ve imparator saraylar da Roma uygarlnn zenginliini ve grkemini gsteren yaplardr. Roma kentinin en nemli gelerinden biri de her iki yannda dkkanlar bulunan direkli caddelerdir. Bu caddeleri ya da meydanlar ssleyen taklar ise heykel tayc olup, zeri tonoz kemerle rtl bir ya da

gzl geitlere sahiptirler. Tek gzl taklara Romada Titus, gzllere yine Romadaki Konstantin tak rnek gsterilebilir. Heykeltralkta ise Romallar, Yunanllar kadar yaratc olamamlardr. Yunan yaptlarn toplayarak lkelerine getirmiler, kolleksiyonlar yapmlar ve bunlar kopya ederek aaltmlardr. Bu kopyalar Yunan heykeltral hakknda nemli bilgiler edinmemize neden olmutur. Romallar, plastik sanatlarn portre ve tarihi kabartma kolunda ise orijinal yaptlar ortaya koymulardr. Roma portre sanat ller kltnden domutur. Yunan portrelerinde grlen idealizm yerine realist bir slup uygulamlar ve bugnklere benzer portreler yaratmlardr. Roma cumhuriyet dneminde portrelerde kiisel hatlarn realist bir tarzda gsterilmesine nem verilmitir. Augustusun Primaporta heykeli bunun en gzel rneidir. Flavuslar dneminde de bu slup srm, ancak imparator Trajanus ve Hadrianus dneminde glge-k oyunlarndan ve hareketli ifadelerden vazgeilerek, yunan etkisi altnda, realist hatlar hafifletilmi olarak verilmitir. Belirli bir zaman ve yerde meydana gelen bir olay betimleyen tarihi kabartmalarn en nemlilerinden biri, Augustus zamannda Romada yaplm olan Ara Pacis yani Bar Sunann kabartmalardr. Bu kabartmalarda Roma kentinin gemii ile ilgili sahneler, imparator ve ailesinin, yksek memurlarn portreleri tasvir edilmitir. Romadaki Titus Zafer Taknn kabartmalarnda ise imparatorun zafer alay ve ele geirdii ganimetler gsterilmitir. mparator Trajanusun stunu zerinde de imparatorun Dakia seferi ile ilgili sava sahneleri devam eden bir tablo gibi betimlenmitir. Roma sanatnn tm dallarnda eyaletlerin etkisi aka grlmektedir. Bu eyaletlerin en nemlilerinden biri de Anadoludur. Anadolu, daha tarih ncesi alardan beri byk bir uygarln beii olmu ve etkilerini alar boyunca srdrmtr. STANBUL DA BZANS SANATI Mehmet . Tunay Bizans sanat, .S. 395 ylnda ikiye blnn Roma mparatorluunun dou paras olan ve 1453de Osmanl Trkleri tarafndan ortadan kaldrlan Bizans devletinin sanatdr. Dou Roma mparatorluu ya da ksaca Bizans mparatorluu ad ile tannan bu devlet, aslnda Hristiyanlam Roma mparatorluudur. Bu devleti, Roma mparatorluunun bir devam olarak da kabul edebiliriz. Bizans, stanbulun eski ad olan Byzantiondan gelmektedir. Bat dnyas bunu, stanbulun fetihden nceki ad olarak kullanmtr. Anlam olarak imparatorluun tmn kapsayan Byzantion, aslnda yalnzca kentin addr. Bizans, modern tarihilerin ortaya att bir deyimdir. Dou Roma mparatorluuna, anlam ve ruh asndan Bat Romadan farkl bir ad verilmek istenmi ve sonuta bu deyim ortaya

atlmtr. Olduka uzun bir mr sren bu imparatorluk, kendini hibir zaman Bizans devleti olarak nitelememi, Byk Roma mparatorluunun bu dou paras sonuna kadar bir Roma devleti olarak yaamtr. yle ki, bu topraklarda oturanlar kendilerine Romaios (Romal) demiler, imparatorlarn da Romallarn mparatoru olarak adlandrmlardr. Bu arada 6. yzyldan itibaren latincenin yerini resmi dil olarak yunanca alm, bu dil, kltr alannda da tmyle etkili olmutur. Din nem kazanm, bylece yeni bir devlet sistemi olumutur. Asl Romal olan Bizans bir Ortaa Hristiyan toplumudur. Balkanlar, Trakya, Anadolu, ksa bir sre Msr ve Suriye topraklarnda egemen olmu, buralardaki eski uygarlklarn gelenek ve beenilerini bnyesinde toplayarak kendine zg yksek bir uygarlk oluturmutur. Bu uygarln ana kayna Anadolu olmu, ama Doudan da geni lde ilham ve etki almtr. Bizans sanatnn bizim amzdan nemi ise, sahip olduumuz topraklarda yaam ve gelimi olmasdr. Uygarlk tarihi asndan da Ortaadaki en parlak ve gl uygarlk olmas nem tar. lka uygarlnn bilgi ve kaynaklarn douda slam ve Bizans yaatm, gelitirmi ve Rnesans Avrupasna aktarmtr. Bu nedenle de Bizans sanat bir bilim dal olarak incelenmeye balandnda, yalnzca batda bulunan Bizans el yazmalarnn minyatrleri, baz kk yaptlar ile talyann Ravenna kentindeki binalar ve bunlarn duvarlarn ssleyen mozaikler dikkat ekmitir. 19. yzyl sonlarndan balayarak Bizans sanat aratrmalar ok hzlanm, yaptlarn, antlarn incelenmesi sonucunda yeni grler ortaya kmtr. Bizans sanat balangta Roma sanatnn devamcs olmu, ama daha sonra gerek eitli kltrlerin izlerine sahip lke ve topluluklar iine almas, gerek resmi din haline gelen Hristiyanln gl etkisi ile tmyle yeni, orijinal bir slup oluturmutur. Bizans sanatnda srekli iki gl akm egemen olmutur. Birincisi, zellikle saray ve ileri gelen evrelerce tutulan, kk eski sanat geleneklerine bal ince, hassas hatta baz durumlarda Hristiyanla yabanc unsurlarn bile gze batmad grkemli, zengin ve gz kamatrc bir sanat akm olan Bakent slubudur. kincisi ise, form gzelliine nem vermeyen, dini konular esas alan ve sanat dinin bir anlatm olarak kabul eden ilkel ve kuru bir sanat akm olan Eyalet slubudur. Ancak bu akmlar, adlarnda getii gibi, kesin bir biimde blgelere ayrmak olanakszdr. Sonuta Bizans sanat iin, lka ve Roma sanatndan ald bilgileri, dou beenisi ve deneyimlerini Hristiyanlkla kaynatrarak uygulayan ve yerli geleneklerden de faydalanarak dou Akdeniz evresinin btn Ortaa kaplayan Hristiyan sanatdr, denebilir. Bizans mimarisinin en iyi grld yer bakent stanbuldur. Bizans mimarisi balangta lkan mimari tiplerinden faydalanm ve

bunlar yeni amalarna uydurmasn bilmitir. Esas bir ar, bir toplant yeri olan bazilikay Hristiyanlatrarak kilise haline getirmilerdir. Ufak tefek ticari anlamazlklar zmleyen hakimin yerini ise Hristiyanlkta sa almtr. Bazilika planl kilise uzun bir yapdr. i iki stun dizisi ile nefe ayrlm, bunlardan ortadaki yandakilere oranla daha geni tutulmutur. Dou ucunda ise yarm yuvarlak bir biimde dar taan apsis bulunur. Bat ynnde de narteks ad verilen bir hol vardr. Bunun iki yanndaki merdivenlerden yan neflerin stnde yer alan ve kadnlara ait olan galerilere klr. Bir bazilikann st, ift meyilli ve kiremit kapl ahap bir at ile rtl olurdu. Bu basit ve yaln kilise tipi, Hristiyanln zellikle ilk yllarnda ve Bizans sanatnn ilk dneminde hayret verici derecede tutulmu ve ok sayda rnekleri ina edilmitir. Bu tipin karakteristik rneklerinden biri de bakent stanbuldadr. 461de kurulan Studios Manastrnn Aziz Ioannes Prodromosa ithaf edilen kilisesi olan bu bina, mrahor lyas Bey Camii adn alarak zamanmza kadar gelmitir. Ykk bir halde olan bu binada bazilika tipi en yaln biimde uygulanmtr. Yapnn i mekan btn normal bazilikalarda olduu gibi iki stun dizisi ile nefe ayrlmtr. 18. yzyldaki yangndan sonra sa taraftaki stunlar kaldrlm, ahap atdan da hibir iz kalmamtr. Henz ayakta duran soldaki stun dizisinin, yangn nedeniyle sslemelerini tmyle yitirmi balklar zerinde zengin bir biimde ilenmi mermer bloklardan oluan bir aritrav bulunmaktadr. Dar takn apsis dtan cepheli, ierden ise yarm yuvarlaktr. Bir gereksinmenin en yaln biimde gideriliini yanstan bazilikann yannda bir hayli gzde olan ikinci tip ise merkezi planl yaplardr. Yuvarlak bir ana mekan oluturacak biimde ina edilen bu binalarda mekann st, yapnn btnn kaplayan bir kubbe ile rtlmtr. Bu tipin en yaln rneinde kubbe, sekiz keli bir plana gre ina edilen d duvarlara oturur. Buna karn, ayn tipin daha gelimi biiminde kubbe d duvarlara deil, yapnn iinde yer alan ve ortada bir ember halinde sralanan stun ile payelere biner. Kaynan ilka sanatnn trbe ve hamamlarndan alan ve Hristiyan mimarisi tarafndan zellikle an yaplarnda kullanlmak zere benimsenen bu tipin gzel bir rnei, stanbulda bugn Kk Ayasofya Camii adn tayan eski Sergios ve Bakkhos Kilisesidir. mparator I. Justinianos tarafndan 526-530 yllarndayaptrlan bu yapnn d duvarlar, pek dzgn olmayan bir kare olutururlar. Batya bakan cephe nndeki stunlu son cemaat yeri, bir Trk dnemi eklentisidir. erde sekiz gl paye ile oluturulan sekizgen blm bask, dilimli bir kubbe rtmektedir. Bu orta mekan dou ynnde ileri doru uzanan ve dar taan bir apsise sahiptir. Payeler ve bunlarn arasndaki stunlar ile d duvarlar arasnda kalan dehliz, orta ksm bir atnal gibi sarmakta, st ksmda ise bir galeri bulunmaktadr.

Bizans mimarisi bu iki ayr tipi, bazilika ve merkezi plan birletirerek yeni bir mekan yaratmaktan da geri kalmam, bunun sonucunda 5. yzyln sonlarna doru kubbeli bazilika denen tip domutur. lk rnekleri Anadoluda yaplan kubbeli bazilikalarn en grkemlisi ise, stanbuldaki Ayasofyadr. Anadolulu iki mimar, Trallesli (Aydn) Anthemios ve Miletoslu (Balat) Isidorosun Justinianosun emri ile 532537 yllarnda, yanm olan eski bir kilisenin yerine yaptklar Ayasofya, kubbeli bazilika tipini ak bir biimde verir. Bu yapda merkezi planl yaplarda grlen mimari sistemin zn orta nefin st mimarisinde ve ana mekanda bulmak olasdr. Ama bunun yannda klasik bazilika mekannn karakteristii olan yan neflerin yardmc, hatta orta mekann grkemi ve genilii uruna harcanm blmler olduu da gzden kamaz. Ayasofyada nceleri atrium ile bantl olan d narteksi, apraz tonozlarla rtl geni bir ana narteks izlemektedir. ksm ise adeta atl bir bazilika gibi, paye ve stun dizileri ile nefe ayrlmtr. Orta nefin stne rastlayan blmde, esas arl drt payeye binen 31 m. apnda byk bir kubbe bulunmaktadr. Ana eksen stnde iki yarm kubbe daha yer almaktadr. 77 m. uzunluundaki orta nefin dou ucu, dar takn ve st yarm kubbeli bir apsis ile sonlanmaktadr. Bizans sanatnn ilk dnemi siyasal ve askeri gerilemelerle birlikte, 726da ortaya kan ve kiliselerin dini resimlerle sslenmesini yasak eden bir akm ile sarsnt geirmi, bu durum ksa bir ara ile 842ye kadar srmtr. Bu akma konoklasma ad verilir. konoklasmann 842de ortadan kalkmas ile balayan Orta Dnem Bizans sanat, 1204de IV. Hal seferinin Bizansa ynelmesi ve stanbulu ele geiren Latinlerin bir Latin mparatorluu kurmalarna kadar srmtr. Makedonyallar ve Komnenoslar slaleleri zamanna rastlayan bu dnemde Bizans sanat, kilisenin konoklasmaya kar kazand zaferle yeni bir yn tutmutur. Ancak ilk dnemdeki zgrln yitirerek kilisenin artan egemenlii altnda sert kurallara balanmak zorunda kalmtr. Orta dnemde kk boyutlar kullanlm ama d izgilerin zarif, llerin uyumlu olmasna nem verilmitir. Yunan Ha plan, bu dnemde mimari tiplerin banda gelmekte, hatta uzun sre tek mimari tipi oluturmaktadr. Bu tipin bu denli nem kazanmasnn altnda, kilisenin konoklasmaya kar kazand zaferden duyulan coku ve bunun itici gc ile Hristiyan sembolizminin bir anda sanat dnyasn kaplamas yapmaktadr. Bu tipte yapnn orta ksm bir Yunan ha biimindedir. Tam ortada ise bir kubbe bulunmaktadr. Balangta hayli kaba ve ar bir grne sahip olan Yunan Ha plan, sonralar gelitirilerek i izgilerin incelmesi ile daha hafif bir grn almtr. Bu ikinci aamada kubbe, Kalenderhane Camiinde olduu gibi ar ve masif ke duvarlarna deil de paye ya da stunlara bindirilmitir. Yunan Ha plannn drt stunlu tipi dediimiz

bu biimdeki yaplardan stanbulda ok sayda rnek gnmze gelmitir. Lalelideki Bodrum Camii bu yaplardan biridir. Yksek bir kripta zerine kurulmu olan yapda, drt stunlu Yunan Ha plann ak bir biimde grmek olasdr. Narteksi izleyen naos, drt ince payenin yardm ile oluturulmu bir Yunan Ha biimindedir. Yapnn d cephelerinde yarm yuvarlak payeler, bunlarn arasna yerletirilen kr kemerler byk bir hareket ve plastik ifade sunarlar. 10. yzylda ina edilen Lips Manastrnn kilisesi olan Fenari sa Camiinin kuzey kanad da ayn tipin karakteristik bir rneidir. Yalnz 13. yzylda gney ynne ikinci bir kilise eklenmi olan yapda, 17. yzyldaki bir tamir srasnda drt stun kaldrlarak yerlerine iki byk kemer ina edilmitir. Eski ad bilinmeyen ve 10. ya da 11. yzylda yaplm olduu tahmin edilen Molla Grani Camii (Vefa Kilise Camii) ise, 14. yzylda eklenmi olan byk ve antsal d narteksi bir yana braklacak olursa, drt stunlu Yunan Ha planl bir orta dnem yapsdr. Kommenos slalesi zamannda 1081-1118 yllarnda yaplan ve Pantepoptes Manastrnn kilitesi olan Eski maret Camii, ayn tipin en gzel rneidir. Komnenos slalesi tarafndan kurulan ve asl 1136da yaplan Pantokrator Manastrnn kilisesi olan Zeyrek Kilise Camii, bu dnemde byk kiliselerin ancak ufak aptaki bitiik kiliselerden oluturulduunu gsteren karakteristik bir rnektir. Yunan Ha planl kiliselerin en byk rneklerinden olan Zeyrek Camii gney kanad, ancak 16 m. uzunluundadr. Kubbesinin ap ise 7.m.dir. bu yap, drt payeli iki kilise ve aralarndaki tek nefli bir trbe apelinden olumaktadr. Yaplmas olduka kolay olan bu yap tipi, stanbulda arambadaki Ahmet Paa Mescidi gibi kk yaplarda da kullanlmtr. te yandan bu dnemde, az sayda uygulanm olan bir baka plan tipi de vardr. Kiborium plan dediimiz bu tipin stanbuldaki rnei, Kariye Camii olarak tannan Khora Manastr kilisesinin naos ksmdr. Son Bizans dneminde stanbulda yeni bir mimari tipin doduunu ve bunun 1284-1294 yllarnda yapldklar bilinen kilisede uygulandn grmekteyiz. Bu yaplar, fetihden sonraki adlar ile Koca Mustafa Paa Camii, Fenari sa Camii ve Fethiye Camii ana binasdr. Bu plann orta dnemin gzde tipi Yunan Ha ile hibir ilgisi yoktur. nk naos ksmnda drt kemer zerine ykselen bir kubbe kulunmakta ve orta mekan bu kare alann altnda kalmaktadr. Bu orta ksm, yandan atnal gibi saran bask tonozlu dehlizler evreler. Bu yzden bu plana ksaca Dehlizli Tip denir. lk Bizans dneminde (330-726) yaplm olan duvar mozaiklerinden stanbulda hibir rnek kalmamtr. Bunun balca nedeni de mozaiklerin 726-842 yllarndaki konoklast (Resim kran) akm srasnda tahrip edilmi olmasdr. Yine de lk Bizans dnemine ait

stanbul dndaki baz mozaik ve minyatrlerin yardm ile bu dnemin resim sanatnn karakterini saptayabiliriz. lkan Helenistik resim sanat slubu kendini, ilk dnem sanat iinde kuvvetle belli eder. Ama bu arada, Doudan gelen daha farkl etkilerin de sanata yansd grlr. stanbulda bu dneme ait figrl duvar mozaii yoksa da ok dikkat ekici bir deme mozaii yakn zamana kadar duruyordu. Bu mozaik, Sultan Ahmed Camiinin Marmara ynnde Arasta denen eski arnn yerindeki Bizans saraynn ykntlar arasnda bulunmutur. 5. yzyl balarna ait olduu sanlan bu mozaik deme saf bir Bizans yapt saylmaz. nk her bakmdan, lk Bizans dneminin bandaki gei aamasnn zelliklerine sahiptir. Mozaiklerde zemin beyaz kplerden oluturulmutur. evrelerini ise geni ve ok zengin dal kvrmlarn ieren bir bordr dolar. Beyaz zemin stndeki figrler birbirlerine bal olmadklarndan, bu mozaiklerde belli bir kompozisyona rastlanmaz. Zemin stne adeta serpitirilmi gibi bir takm insan, hayvan, aa, kaya hatta mimari tasvirleri yerletirilmitir. Bu yaptta sslemeci bir ama n plandadr. Bu dank figrlerin arasnda bir sepetle tavan avlayan ocuk, bir eein nnde yem torbasn tutan bir baka ocuk, otlayan beygirler, mandolin alan bir adam, bir rmak perisi, aslanla mcadele eden bir fil, elinde mzra ve kalkanyla bir sava, aacn zerinde bal arayan bir ay, bir ceylan paralayan iki pars gibi tasvirlere rastlanr. Hristiyanlkla bir ilgisi olmayan bu mozaikler, gerek konular gerek renkleri ve gerek izgileriyle ilkan Helenistik resim beenisinin izlerini tamaktadr. konoklast akm resim sanatna byk bir darbe indirmiti. Kiliselerdeki dini resimler tahrip edilmi, ancak bir ha resminin yaplmasna izin verilmitir. Aya rini Kilisesinin apsis yarm kubbesindeki mozaik ha, bu dnemden (8. yzyl) kalmadr. Aslnda konoklastlar sanat dman deillerdi. Yaptklar binalarn duvarlarn da desenlerle sslemekten geri kalmyorlard. Ama 842de kilise konoklastlara kar galip gelince sanat byk bir kontrol altna alnd. Her eyde Hristiyanln zn ve anlamn belirtecek sembollerin yer almas isteniyordu. Nitekim mimaride de Yunan Ha plan denilen tip, bu amac en iyi yantlayan biim olduundan byk taraftar bulmu ve adeta dnemin deimez mimari tipi olmutur. Bu dnemde kilise balca blme ayrlyordu. Bunlarn en nemlisi kubbe, gkyzn temsil ediyordu. Bu kubbenin altndaki mekan (naos) ise yeryzdr. Kubbeyi tayan kemerler ve pandantifler yalnz mimari unsurlar deil, ayn zamanda yeryz ile gkyz arasndaki banty salayan sembolik blgelerdir. Kilisenin bema ksm ise Hristiyanln znn semboldr. Zaten ibadet srasnda da bu esrar ifade eden merasim burada yaplmaktadr. Apsis yeryz kilisesinin semboldr. Yapnn giriindeki narteks ise, daha dnyasal karaktere sahip bir hazrlk mekandr. Mimarideki bu sembolik z, saydmz yerlerin her

birinin ayn ilkelere uygun resimlerle sslenmesi yoluyla dahada belirgin bir hale getiriliyordu. Orta Bizans dneminde byk bir ciddilikle uygulanan bu resim programnn tam bir rneine stanbuldaki yaplarda rastlanmaz. Buna karlk, Ayasofyada 842den sonra yaplm olan bir takm tek mozaikler bulunmaktadr. Bunlar, dnemin resim programna bal olmamakla birlikte, slup asndan zamann kalite ve beenisini ok iyi yanstrlar. Son Bizans dneminde sanatta bir Rnesans niteliinin belirdii grlr. Bu dnemde sanat kilisenin sert kurallarndan syrlm ve dini konular daha zgr bir biimde dile getirmitir. Bu arada, ilkan Helenistik slubunun temel ilkeleri de yeniden canlanmak olana bulmutur. Son Bizans dneminin en grkemli resim kolleksiyonu, bugn Kariye Camii olarak bilinen Khora Manastr kilisesindedir. ok eski tarihlerden beri var olan bu yap, Komnenoslar zamannda ciddi bir biimde tamir grm, bugnk naos ksm da o dnemde yaplmtr. Latin istilas srasnda harap olan bina, stanbulun yeniden imparatorluun bakenti olmasndan ksa bir sre sonra, 1305 ylna doru devlet ileri gelenlerinden Theodoros Metokhites tarafndan tamir ettirilmitir. Bu srada kilisenin kuzey ve gneyine birer kanat eklenmi, bat ynnde de bir narteks daha yaplmtr. Gney ynndeki kanadn ii ise fresklerle sslenmitir. Narteksden ana mekana alan kapnn zerindeki mozaik panoda bu resimleri yaptran Metokhites, saya kilisenin bir modelini sunar vaziyettedir. Kariye Camii mozaiklerinde sa ve Meryemin hayat ile sann mucizeleri tasvir olunmutur. Kariye mozaikleri ifade asndan canl ve hareketli tablolardr. Bu kompozisyonlarda Orta Bizans dneminin sert ve korkun ifadesini bulamayz. Orta Bizans dnemi mozaiklerinde olmayan ve Avrupada da ancak Rnesans ile ortaya kan nemli bir zellik, bu kompozisyonlarda aka grlr. Bu da derinlii belirten bir takm unsurlarn kompozisyon iinde yer alm olmasdr. Sahnelerin hepsinde zemin dekoru olarak mimari ve Helenistik peyzaj motifleri kullanlmtr. Kademeli kayalardan oluan bu peyzajlarda yer yer, st ksmlar budanm ve yanlarndan yeni bir dal fkrm olan aa gvdeleri grlr. stanbulda Bizansn sivil mimarisiyle ilgili rnekler ok azdr. Byk Saray diye bilinen kompleks, stanbulun ilk byk imparatorluk saray olup Topkap Saray gibi ok geni bir alan iinde eitli yaplardan olumutur. Saray, sultanahmetten Kk Ayasofyaya kadar olan sahay kaplyor ve denize doru uzanyordu. 4. yzyldan 10. yzyla kadar srekli ina ve tadil edilmi olan irili ufakl yaplaryla, adeta kk bir kent grnmndeydi. Tmyle harap olmu bu kompleksten gnmze yalnzca baz cephe kalntlar gelmitir. Bizans imparatorlarnn ikinci saray kompleksi ise Edirnekap yaknlarndaki Blakhernai Saraydr. Bu yap grubundan da gnmze yalnzca bir pavyon kalmtr. Tekfur saray ad ile tannan bu yap,

Bizans saraylar hakknda fikir veren bir rnektir. Eski ad ile yapm tarihi kesin olarak bilinemiyor. Ama 12. yzyln ikinci yars olarak dnlebilir. Bizans Latinlerden geri alndktan sonra saray onarm grm ve baz blmler eklenmitir. nnde bir avlu olan yap bir bodrum kat ve iki tam kattan olumaktadr. Bodrum katn kemerleri ise avluya almaktadr.Son derece zengin bir cephe mimarisi ve sslemenin bulunduu yapda zel olarak imal edilen ss tulalar yer alr. Fetihten sonra ise ini fabrikas ve cam atlyesi olarak da kullanlmtr. stanbulda Roma dneminden bu yana su tesisleri yaplmtr. Bu alanda Bizansllarn da almalar bulunmaktadr. Bizans dneminin banda yaplan tesislerin Bizansllarca ne zamana kadar kullanlm olduu belli deildir. stanbula gelen su, zel tesislerle kente girer, ba havuzlara gider ve yeralt kanallaryla evreye yaylrd. Su, mparator Valens (364-368) zamannda yaptrld ileri srlen Bozdoan Kemeri yardmyla stanbul niversitesi merkez binasnn bulunduu yerdeki ana havuza ulard. Her iki ucundan da paralarn eksildii Bozdoan Kemeri, gnmze bir hayli harap olarak gelebilmitir. stanbulda ok sayda bulunan sarnlarsa kente gelen suyu barndrma grevi grrlerdi. Sarnlar, kare ya da dikdrtgen planl, stleri kemerler ve tonozlarla rtl tesislerdir. Bu rt sistemi ieride ta stunlara oturur. stanbuldaki kapal sarnlarn iinde en by ve en tannan hi kuku yok ki, Sultanahmet meydanndaki Yerebatan Sarncdr. mparator Justinianos dneminde geniletilmi olan sarn 140 x 70 m. llerindedir. inde, her dizide 28 stun olmak zere 12 stun dizisi bulunmaktadr. Stunlar ve balklar devirmedir. Bir baka rnek ise Konstantin dnemine ait olduu dnlen Binbirdirek Sarncdr. 64 x 56 m. boyutundaki sarnta 224 stun bulunur. Ortalarnda bilezik bulunan ve st ste oturtulmu izlenimi veren stunlar allmam bir formdadr. stanbulda kapal sarnlarn yan sra ak su hazneleri de bulunmaktadr. Bunlar kent dndan gelen sular toplama havuzlardr. Buralarda biriken su kente basnl olarak datlyordu. Tmyle Roma ina tekniine gre yaplm olan bu ak hazneler, son derece salam ve byk havuzlardr. Balca rnekleri arasnda Sultan Selim Camii yanndaki havuz, Karagmrk ukur Bostan (Vefa/Fatih Stad), Cerrahpaa-Koca Mustafa Paa arasndaki Alt Mermer ve BakrkyVeliefendi Fildam yer almaktadr. Bizans dneminde stanbulun eitli yerlerinde dikilmi antlar da bulunuyordu. Bunlarn en nemlilerinin bulunduu Hipodrom, kentin elence ve siyaset merkezi ile politik mcadelelerin yapld yerdir. Hipodrom, Sultan Ahmet Camii ile Adliye Saray arasndaki dzlkte uzanan U biiminde bir saha idi. Antlar, ortada yer alan ve Spina ad verilen bir eksenin zerinde sralanrd. Burada yer alan Dikilita

(Obelisk) meydann simgesi olmutur. Bu ant aslnda bir Msr yapt olup .. 1600 ylnda Firavun II. Tutmosis adna Karnakta dikilmitir. Pembe granitten yekpare olan bu dikilita, 390da stanbula getirilmi ve Hipodroma dikilmitir. Mermer bir kaidenin zerindeki drt bronz ayaa oturur. Kaidenin drt yz de kabartmalarla kapldr. Bu kabartmalarda I. Theodosius, oullar, kars ve yardmclar ile Hipodrom sahneleri, antn dikiliini gsteren tasvirler yer alr. Antn kaidesinde biri latince, biri greke olmak zere iki kitabe vardr. Latince kitabede ant kendi azndan konuur ve dikili nedeni ile ka gnde dikildiini anlatr: nceleri direnmitim, fakat yce efendimizin buyruuna itaat ederek ezilen tiranlar zerinde zafer elengini tamam iin gerekli her ey, Theodosius ve onun kesintisiz devam eden slalesine boyun edi. Bana da galebe alnd ve Proklosun idaresinde 30 gnde dikilmeye mecbur edildim. Greke kitabede anlatm daha yalndr. Burada konuan ta deildir: Devaml yerde yatan drt ta dikmek cesaretini ancak mparator Theodosius gsterebildi. Yardma Proklosu ard ve bylece 32 gnde ta dikilebildi. Bu tr obelisklerin dikilme amalar tmyle psikolojiktir. Ama, mparatorun halk stndeki grkem ve gcnn artmasn salamaktr. Hipodromdaki antlardan biri de 4. yzylda stanbula getirilmi olan Ylanl Stundur. Birlemi Yunan sitelerinin ranllara galip gelmesi zerine elde edilen ganimetlerin eritilmesiyle oluturulan bu stunun zerinde altn bir kazan vard. Bu kazan tutan burmalarn her biri ylan biiminde sonlanyordu. Ylan kafalarndan birinin yars, geen yzyl iinde kazda bulunmu ve stanbul Arkeoloji Mzesine konmutur. mparator VI. Konstantin Porphyrogennetos zamannda dikilmi olan rme Obelisk de Hipodromdadr. Bu antn stnn zamannda madeni plakalarla kapl olduu bilinmektedir. Sultanahmetteki Hipodrom dnda, kentin teki semtlerinde de eitli antlar bulunmaktadr. Bunlar genelde, yaptranlarn ve bulunduklar yerlerin adlar ile tannrlar. Bu tr antlardan biri olan Gotlar Stunu Glhane parkndadr. Kesin tarihi belli deildir ama 4. yzyl ait olmas dnlebilir. Bir kaide zerinde monolit gvde halinde ykselen antn tepesinde Korint slubunda bir balk vardr. emberlitata meydann ortasnda hl ayakta duran bir ant bulunmaktadr. Bu ant, daha Bizans dneminde atlam ve demir emberlerle takviye edilmitir. Bu nedenle de emberlita olarak tannan ant, mermer kaide zerine st ste oturtulan yuvarlak porfir talardan oluur. Her bir parann st ksmnda ek yerlerini gizleyen kabark takn ksmlar bulunur. Antn zerinde kendini tanr Apollon Helios olarak tasvir ettirmi mparator Konstantinin heykeli bulunuyordu.

Bu tr yaptlardan biri de bugnk Beyazt Meydan eski adyla Theodosius Forumundaki Theodosius Zafer Tak ile stundur. Zafer taknn paralarnn bir ksm yerinde durmakta, 557 ylndayer sarsntsnda yklan ve 16. yzyl balarnda da tmyle kaybolan stunun paralar ise I. Bayezid Hamamnn temellerinde temel ta olarak bulunmaktadr. Helezoni ykselen bu stuna ait kabartmalar, bugn bile hamamn temellerinde yoldan geerken grlmektedir. Arkadius Ant ise, bugnk Cerrahpaa semtinde Arkadius adna yaplm olan forumun ortasnda bir kaide zerine helezoni olarak ykselen bir stundu. Bu helezoni ksm da srekli bir kabartma ile sslyd. bu kabartmada Barbarlara kar kazanlm olan bir zafer anlatlyordu. Daha Bizans dneminde harap olmu olan bu antn bugn yalnzca kaide ksm ayaktadr. Fatih semtindeki Kz Ta ise 452 ylnda Markianos iin dikilmitir. Ufak lde, yaln grnml bu antn kaidesinde elenk tayan iki zafer tanras vardr. Kaidesindeki bu figrler nedeniyle Trk dneminde Kz Ta olarak anlmtr. Biraz da Bizansn askeri mimarisinden sz edelim. stanbulun zn oluturan Byzantionun antik adaki durumu hakknda pek bilgi yoktur. mparator Konstantin 11 Mays 330da stanbulu yeniden kurup tren ile amtr. Kentin bu yllardaki durumu da pek bilinmez. Ancak, Konstantinin kente kara tarafndan snr izdii bilinmektedir. stanbul surlar zamanla byyen kente uygun olarak batya doru geniletilmitir. Bat ynne doru byk bir geniletme ise 408-450 yllarnda mparator olan Theodosius zamannda olmutur. Theodosius Surlar ya da kara taraf surlar ad verilen bu surlarn 96 kulesi bulunmaktadr. Marmarada Mermer Kule ile balayp Hali ynne doru uzanan surlar, Edirnekapnn biraz ilerisinde kesilir. Daha ilerideki surlar ge dnemlere aittir. Surlarn yer yer daryla balant kuran kaplar vardr. Bu kaplara Trk dneminde eitli adlar verilmitir. Sur kaplarndan bir ksmnn eski adlar bilinmemekle birlikte, yalnzca nn ad stlerindeki kitabelere dayanlarak tam ve kesin olarak saptanabilmitir. Bunlar, Porta Aurea (Altn kap), Pege (Silivri kap) ve Rhegiumdur (Mevlevihane Kaps). Surlar blmden oluuyordu: Anasur, Hendek, nsur. nsurun burlar, ana surun burlar arasna gelecek biimde yaplmt. O dnemde hendein iinde su bulunup bulunmad ise tartma konusudur. Bu biimde bir hendein iinde su yokken almasnn daha g olduu dnlrse, su bulunmad dncesi akla yakn gelmektedir. Hitit ve Sasanilerde kullanlan bu sur sistemi Doudan alnmtr. Surlarn Ayvansaray tarafndaki ucu, Thedosius zamanndan sonra kentin genilemesine uyarak yenilenmitir. zellikle Komnenoslar dneminde burada mparatorluk Saray bulunduu iin, bu blge (Blakhernae) zel olarak geniletilmitir. Kara surlarnn srekli olarak

tamir edildii, Bizans kaynaklarndan ve kulelerdeki kitabelerden renilmektedir. Marmara ve Hali surlar kara surlar kadar nemli deildi. zellikle Halitekiler iyice zayftr. Marmara surlar da kara surlar gibi gl deildir. nk deniz bu blgede ok akntl olduundan gemilerin buraya yanamas bir hayli g oluyor, bu da bir saldry zorlatryordu. Hali surlarnn zayf olmasnn nedeni de Haliin srekli olarak kapal tutulmasdr. Altnkap kara surlarnn en nemli kaps olarak bilinir. Bu kapnn zel bir durumu vardr. Via Egnetia ad verilen stanbul-Roma anayolu buradan balyordu. Kendine zg bir cephe mimarisine sahip olan kapda normal kaplardaki tek aklk yerine, ortadaki daha geni olmak zere aklk vardr. Ana giri imparatora aitti, halk ise yan kaplar kullanyordu. mermer bloklarla kapl cephede byk kemerin i ve d tarafnda kitabe bulunuyordu. Kap 5. yzyl, I. Theodosius dnemine aittir. Burada yalnzca bakent stanbuldaki yaptlar ele aldk. Oysa Bizans, Avrupa, Asya, Afrika olmak zere ktaya yaylm ok geni bir imparatorluktu. Buralardaki sanat yaptlar da ok saydadr ve incelendiinde Ortaaa damgasn vurmu olan bu uygarln daha yakndan tannmasna yardmc olurlar. STANBUL DA BZANS SANATI Mehmet . Tunay Bizans sanat, .S. 395 ylnda ikiye blnn Roma mparatorluunun dou paras olan ve 1453de Osmanl Trkleri tarafndan ortadan kaldrlan Bizans devletinin sanatdr. Dou Roma mparatorluu ya da ksaca Bizans mparatorluu ad ile tannan bu devlet, aslnda Hristiyanlam Roma mparatorluudur. Bu devleti, Roma mparatorluunun bir devam olarak da kabul edebiliriz. Bizans, stanbulun eski ad olan Byzantiondan gelmektedir. Bat dnyas bunu, stanbulun fetihden nceki ad olarak kullanmtr. Anlam olarak imparatorluun tmn kapsayan Byzantion, aslnda yalnzca kentin addr. Bizans, modern tarihilerin ortaya att bir deyimdir. Dou Roma mparatorluuna, anlam ve ruh asndan Bat Romadan farkl bir ad verilmek istenmi ve sonuta bu deyim ortaya atlmtr. Olduka uzun bir mr sren bu imparatorluk, kendini hibir zaman Bizans devleti olarak nitelememi, Byk Roma mparatorluunun bu dou paras sonuna kadar bir Roma devleti olarak yaamtr. yle ki, bu topraklarda oturanlar kendilerine Romaios (Romal) demiler, imparatorlarn da Romallarn mparatoru olarak adlandrmlardr. Bu arada 6. yzyldan itibaren latincenin yerini resmi dil olarak yunanca alm, bu dil, kltr alannda da tmyle etkili olmutur. Din nem kazanm, bylece yeni bir devlet sistemi olumutur. Asl Romal

olan Bizans bir Ortaa Hristiyan toplumudur. Balkanlar, Trakya, Anadolu, ksa bir sre Msr ve Suriye topraklarnda egemen olmu, buralardaki eski uygarlklarn gelenek ve beenilerini bnyesinde toplayarak kendine zg yksek bir uygarlk oluturmutur. Bu uygarln ana kayna Anadolu olmu, ama Doudan da geni lde ilham ve etki almtr. Bizans sanatnn bizim amzdan nemi ise, sahip olduumuz topraklarda yaam ve gelimi olmasdr. Uygarlk tarihi asndan da Ortaadaki en parlak ve gl uygarlk olmas nem tar. lka uygarlnn bilgi ve kaynaklarn douda slam ve Bizans yaatm, gelitirmi ve Rnesans Avrupasna aktarmtr. Bu nedenle de Bizans sanat bir bilim dal olarak incelenmeye balandnda, yalnzca batda bulunan Bizans el yazmalarnn minyatrleri, baz kk yaptlar ile talyann Ravenna kentindeki binalar ve bunlarn duvarlarn ssleyen mozaikler dikkat ekmitir. 19. yzyl sonlarndan balayarak Bizans sanat aratrmalar ok hzlanm, yaptlarn, antlarn incelenmesi sonucunda yeni grler ortaya kmtr. Bizans sanat balangta Roma sanatnn devamcs olmu, ama daha sonra gerek eitli kltrlerin izlerine sahip lke ve topluluklar iine almas, gerek resmi din haline gelen Hristiyanln gl etkisi ile tmyle yeni, orijinal bir slup oluturmutur. Bizans sanatnda srekli iki gl akm egemen olmutur. Birincisi, zellikle saray ve ileri gelen evrelerce tutulan, kk eski sanat geleneklerine bal ince, hassas hatta baz durumlarda Hristiyanla yabanc unsurlarn bile gze batmad grkemli, zengin ve gz kamatrc bir sanat akm olan Bakent slubudur. kincisi ise, form gzelliine nem vermeyen, dini konular esas alan ve sanat dinin bir anlatm olarak kabul eden ilkel ve kuru bir sanat akm olan Eyalet slubudur. Ancak bu akmlar, adlarnda getii gibi, kesin bir biimde blgelere ayrmak olanakszdr. Sonuta Bizans sanat iin, lka ve Roma sanatndan ald bilgileri, dou beenisi ve deneyimlerini Hristiyanlkla kaynatrarak uygulayan ve yerli geleneklerden de faydalanarak dou Akdeniz evresinin btn Ortaa kaplayan Hristiyan sanatdr, denebilir. Bizans mimarisinin en iyi grld yer bakent stanbuldur. Bizans mimarisi balangta lkan mimari tiplerinden faydalanm ve bunlar yeni amalarna uydurmasn bilmitir. Esas bir ar, bir toplant yeri olan bazilikay Hristiyanlatrarak kilise haline getirmilerdir. Ufak tefek ticari anlamazlklar zmleyen hakimin yerini ise Hristiyanlkta sa almtr. Bazilika planl kilise uzun bir yapdr. i iki stun dizisi ile nefe ayrlm, bunlardan ortadaki yandakilere oranla daha geni tutulmutur. Dou ucunda ise yarm yuvarlak bir biimde dar taan apsis bulunur. Bat ynnde de narteks ad verilen bir hol vardr. Bunun iki yanndaki merdivenlerden yan neflerin stnde yer alan ve kadnlara ait olan galerilere klr. Bir bazilikann st, ift meyilli ve kiremit kapl ahap bir at ile rtl

olurdu. Bu basit ve yaln kilise tipi, Hristiyanln zellikle ilk yllarnda ve Bizans sanatnn ilk dneminde hayret verici derecede tutulmu ve ok sayda rnekleri ina edilmitir. Bu tipin karakteristik rneklerinden biri de bakent stanbuldadr. 461de kurulan Studios Manastrnn Aziz Ioannes Prodromosa ithaf edilen kilisesi olan bu bina, mrahor lyas Bey Camii adn alarak zamanmza kadar gelmitir. Ykk bir halde olan bu binada bazilika tipi en yaln biimde uygulanmtr. Yapnn i mekan btn normal bazilikalarda olduu gibi iki stun dizisi ile nefe ayrlmtr. 18. yzyldaki yangndan sonra sa taraftaki stunlar kaldrlm, ahap atdan da hibir iz kalmamtr. Henz ayakta duran soldaki stun dizisinin, yangn nedeniyle sslemelerini tmyle yitirmi balklar zerinde zengin bir biimde ilenmi mermer bloklardan oluan bir aritrav bulunmaktadr. Dar takn apsis dtan cepheli, ierden ise yarm yuvarlaktr. Bir gereksinmenin en yaln biimde gideriliini yanstan bazilikann yannda bir hayli gzde olan ikinci tip ise merkezi planl yaplardr. Yuvarlak bir ana mekan oluturacak biimde ina edilen bu binalarda mekann st, yapnn btnn kaplayan bir kubbe ile rtlmtr. Bu tipin en yaln rneinde kubbe, sekiz keli bir plana gre ina edilen d duvarlara oturur. Buna karn, ayn tipin daha gelimi biiminde kubbe d duvarlara deil, yapnn iinde yer alan ve ortada bir ember halinde sralanan stun ile payelere biner. Kaynan ilka sanatnn trbe ve hamamlarndan alan ve Hristiyan mimarisi tarafndan zellikle an yaplarnda kullanlmak zere benimsenen bu tipin gzel bir rnei, stanbulda bugn Kk Ayasofya Camii adn tayan eski Sergios ve Bakkhos Kilisesidir. mparator I. Justinianos tarafndan 526-530 yllarndayaptrlan bu yapnn d duvarlar, pek dzgn olmayan bir kare olutururlar. Batya bakan cephe nndeki stunlu son cemaat yeri, bir Trk dnemi eklentisidir. erde sekiz gl paye ile oluturulan sekizgen blm bask, dilimli bir kubbe rtmektedir. Bu orta mekan dou ynnde ileri doru uzanan ve dar taan bir apsise sahiptir. Payeler ve bunlarn arasndaki stunlar ile d duvarlar arasnda kalan dehliz, orta ksm bir atnal gibi sarmakta, st ksmda ise bir galeri bulunmaktadr. Bizans mimarisi bu iki ayr tipi, bazilika ve merkezi plan birletirerek yeni bir mekan yaratmaktan da geri kalmam, bunun sonucunda 5. yzyln sonlarna doru kubbeli bazilika denen tip domutur. lk rnekleri Anadoluda yaplan kubbeli bazilikalarn en grkemlisi ise, stanbuldaki Ayasofyadr. Anadolulu iki mimar, Trallesli (Aydn) Anthemios ve Miletoslu (Balat) Isidorosun Justinianosun emri ile 532537 yllarnda, yanm olan eski bir kilisenin yerine yaptklar Ayasofya, kubbeli bazilika tipini ak bir biimde verir. Bu yapda merkezi planl yaplarda grlen mimari sistemin zn orta nefin st mimarisinde ve

ana mekanda bulmak olasdr. Ama bunun yannda klasik bazilika mekannn karakteristii olan yan neflerin yardmc, hatta orta mekann grkemi ve genilii uruna harcanm blmler olduu da gzden kamaz. Ayasofyada nceleri atrium ile bantl olan d narteksi, apraz tonozlarla rtl geni bir ana narteks izlemektedir. ksm ise adeta atl bir bazilika gibi, paye ve stun dizileri ile nefe ayrlmtr. Orta nefin stne rastlayan blmde, esas arl drt payeye binen 31 m. apnda byk bir kubbe bulunmaktadr. Ana eksen stnde iki yarm kubbe daha yer almaktadr. 77 m. uzunluundaki orta nefin dou ucu, dar takn ve st yarm kubbeli bir apsis ile sonlanmaktadr. Bizans sanatnn ilk dnemi siyasal ve askeri gerilemelerle birlikte, 726da ortaya kan ve kiliselerin dini resimlerle sslenmesini yasak eden bir akm ile sarsnt geirmi, bu durum ksa bir ara ile 842ye kadar srmtr. Bu akma konoklasma ad verilir. konoklasmann 842de ortadan kalkmas ile balayan Orta Dnem Bizans sanat, 1204de IV. Hal seferinin Bizansa ynelmesi ve stanbulu ele geiren Latinlerin bir Latin mparatorluu kurmalarna kadar srmtr. Makedonyallar ve Komnenoslar slaleleri zamanna rastlayan bu dnemde Bizans sanat, kilisenin konoklasmaya kar kazand zaferle yeni bir yn tutmutur. Ancak ilk dnemdeki zgrln yitirerek kilisenin artan egemenlii altnda sert kurallara balanmak zorunda kalmtr. Orta dnemde kk boyutlar kullanlm ama d izgilerin zarif, llerin uyumlu olmasna nem verilmitir. Yunan Ha plan, bu dnemde mimari tiplerin banda gelmekte, hatta uzun sre tek mimari tipi oluturmaktadr. Bu tipin bu denli nem kazanmasnn altnda, kilisenin konoklasmaya kar kazand zaferden duyulan coku ve bunun itici gc ile Hristiyan sembolizminin bir anda sanat dnyasn kaplamas yapmaktadr. Bu tipte yapnn orta ksm bir Yunan ha biimindedir. Tam ortada ise bir kubbe bulunmaktadr. Balangta hayli kaba ve ar bir grne sahip olan Yunan Ha plan, sonralar gelitirilerek i izgilerin incelmesi ile daha hafif bir grn almtr. Bu ikinci aamada kubbe, Kalenderhane Camiinde olduu gibi ar ve masif ke duvarlarna deil de paye ya da stunlara bindirilmitir. Yunan Ha plannn drt stunlu tipi dediimiz bu biimdeki yaplardan stanbulda ok sayda rnek gnmze gelmitir. Lalelideki Bodrum Camii bu yaplardan biridir. Yksek bir kripta zerine kurulmu olan yapda, drt stunlu Yunan Ha plann ak bir biimde grmek olasdr. Narteksi izleyen naos, drt ince payenin yardm ile oluturulmu bir Yunan Ha biimindedir. Yapnn d cephelerinde yarm yuvarlak payeler, bunlarn arasna yerletirilen kr kemerler byk bir hareket ve plastik ifade sunarlar. 10. yzylda ina edilen Lips Manastrnn kilisesi olan Fenari sa Camiinin kuzey kanad da ayn tipin karakteristik bir rneidir. Yalnz

13. yzylda gney ynne ikinci bir kilise eklenmi olan yapda, 17. yzyldaki bir tamir srasnda drt stun kaldrlarak yerlerine iki byk kemer ina edilmitir. Eski ad bilinmeyen ve 10. ya da 11. yzylda yaplm olduu tahmin edilen Molla Grani Camii (Vefa Kilise Camii) ise, 14. yzylda eklenmi olan byk ve antsal d narteksi bir yana braklacak olursa, drt stunlu Yunan Ha planl bir orta dnem yapsdr. Kommenos slalesi zamannda 1081-1118 yllarnda yaplan ve Pantepoptes Manastrnn kilitesi olan Eski maret Camii, ayn tipin en gzel rneidir. Komnenos slalesi tarafndan kurulan ve asl 1136da yaplan Pantokrator Manastrnn kilisesi olan Zeyrek Kilise Camii, bu dnemde byk kiliselerin ancak ufak aptaki bitiik kiliselerden oluturulduunu gsteren karakteristik bir rnektir. Yunan Ha planl kiliselerin en byk rneklerinden olan Zeyrek Camii gney kanad, ancak 16 m. uzunluundadr. Kubbesinin ap ise 7.m.dir. bu yap, drt payeli iki kilise ve aralarndaki tek nefli bir trbe apelinden olumaktadr. Yaplmas olduka kolay olan bu yap tipi, stanbulda arambadaki Ahmet Paa Mescidi gibi kk yaplarda da kullanlmtr. te yandan bu dnemde, az sayda uygulanm olan bir baka plan tipi de vardr. Kiborium plan dediimiz bu tipin stanbuldaki rnei, Kariye Camii olarak tannan Khora Manastr kilisesinin naos ksmdr. Son Bizans dneminde stanbulda yeni bir mimari tipin doduunu ve bunun 1284-1294 yllarnda yapldklar bilinen kilisede uygulandn grmekteyiz. Bu yaplar, fetihden sonraki adlar ile Koca Mustafa Paa Camii, Fenari sa Camii ve Fethiye Camii ana binasdr. Bu plann orta dnemin gzde tipi Yunan Ha ile hibir ilgisi yoktur. nk naos ksmnda drt kemer zerine ykselen bir kubbe kulunmakta ve orta mekan bu kare alann altnda kalmaktadr. Bu orta ksm, yandan atnal gibi saran bask tonozlu dehlizler evreler. Bu yzden bu plana ksaca Dehlizli Tip denir. lk Bizans dneminde (330-726) yaplm olan duvar mozaiklerinden stanbulda hibir rnek kalmamtr. Bunun balca nedeni de mozaiklerin 726-842 yllarndaki konoklast (Resim kran) akm srasnda tahrip edilmi olmasdr. Yine de lk Bizans dnemine ait stanbul dndaki baz mozaik ve minyatrlerin yardm ile bu dnemin resim sanatnn karakterini saptayabiliriz. lkan Helenistik resim sanat slubu kendini, ilk dnem sanat iinde kuvvetle belli eder. Ama bu arada, Doudan gelen daha farkl etkilerin de sanata yansd grlr. stanbulda bu dneme ait figrl duvar mozaii yoksa da ok dikkat ekici bir deme mozaii yakn zamana kadar duruyordu. Bu mozaik, Sultan Ahmed Camiinin Marmara ynnde Arasta denen eski arnn yerindeki Bizans saraynn ykntlar arasnda bulunmutur. 5. yzyl balarna ait olduu sanlan bu mozaik deme saf bir Bizans yapt

saylmaz. nk her bakmdan, lk Bizans dneminin bandaki gei aamasnn zelliklerine sahiptir. Mozaiklerde zemin beyaz kplerden oluturulmutur. evrelerini ise geni ve ok zengin dal kvrmlarn ieren bir bordr dolar. Beyaz zemin stndeki figrler birbirlerine bal olmadklarndan, bu mozaiklerde belli bir kompozisyona rastlanmaz. Zemin stne adeta serpitirilmi gibi bir takm insan, hayvan, aa, kaya hatta mimari tasvirleri yerletirilmitir. Bu yaptta sslemeci bir ama n plandadr. Bu dank figrlerin arasnda bir sepetle tavan avlayan ocuk, bir eein nnde yem torbasn tutan bir baka ocuk, otlayan beygirler, mandolin alan bir adam, bir rmak perisi, aslanla mcadele eden bir fil, elinde mzra ve kalkanyla bir sava, aacn zerinde bal arayan bir ay, bir ceylan paralayan iki pars gibi tasvirlere rastlanr. Hristiyanlkla bir ilgisi olmayan bu mozaikler, gerek konular gerek renkleri ve gerek izgileriyle ilkan Helenistik resim beenisinin izlerini tamaktadr. konoklast akm resim sanatna byk bir darbe indirmiti. Kiliselerdeki dini resimler tahrip edilmi, ancak bir ha resminin yaplmasna izin verilmitir. Aya rini Kilisesinin apsis yarm kubbesindeki mozaik ha, bu dnemden (8. yzyl) kalmadr. Aslnda konoklastlar sanat dman deillerdi. Yaptklar binalarn duvarlarn da desenlerle sslemekten geri kalmyorlard. Ama 842de kilise konoklastlara kar galip gelince sanat byk bir kontrol altna alnd. Her eyde Hristiyanln zn ve anlamn belirtecek sembollerin yer almas isteniyordu. Nitekim mimaride de Yunan Ha plan denilen tip, bu amac en iyi yantlayan biim olduundan byk taraftar bulmu ve adeta dnemin deimez mimari tipi olmutur. Bu dnemde kilise balca blme ayrlyordu. Bunlarn en nemlisi kubbe, gkyzn temsil ediyordu. Bu kubbenin altndaki mekan (naos) ise yeryzdr. Kubbeyi tayan kemerler ve pandantifler yalnz mimari unsurlar deil, ayn zamanda yeryz ile gkyz arasndaki banty salayan sembolik blgelerdir. Kilisenin bema ksm ise Hristiyanln znn semboldr. Zaten ibadet srasnda da bu esrar ifade eden merasim burada yaplmaktadr. Apsis yeryz kilisesinin semboldr. Yapnn giriindeki narteks ise, daha dnyasal karaktere sahip bir hazrlk mekandr. Mimarideki bu sembolik z, saydmz yerlerin her birinin ayn ilkelere uygun resimlerle sslenmesi yoluyla dahada belirgin bir hale getiriliyordu. Orta Bizans dneminde byk bir ciddilikle uygulanan bu resim programnn tam bir rneine stanbuldaki yaplarda rastlanmaz. Buna karlk, Ayasofyada 842den sonra yaplm olan bir takm tek mozaikler bulunmaktadr. Bunlar, dnemin resim programna bal olmamakla birlikte, slup asndan zamann kalite ve beenisini ok iyi yanstrlar. Son Bizans dneminde sanatta bir Rnesans niteliinin belirdii grlr. Bu dnemde sanat kilisenin sert kurallarndan syrlm ve dini konular daha zgr bir biimde dile getirmitir. Bu arada, ilkan

Helenistik slubunun temel ilkeleri de yeniden canlanmak olana bulmutur. Son Bizans dneminin en grkemli resim kolleksiyonu, bugn Kariye Camii olarak bilinen Khora Manastr kilisesindedir. ok eski tarihlerden beri var olan bu yap, Komnenoslar zamannda ciddi bir biimde tamir grm, bugnk naos ksm da o dnemde yaplmtr. Latin istilas srasnda harap olan bina, stanbulun yeniden imparatorluun bakenti olmasndan ksa bir sre sonra, 1305 ylna doru devlet ileri gelenlerinden Theodoros Metokhites tarafndan tamir ettirilmitir. Bu srada kilisenin kuzey ve gneyine birer kanat eklenmi, bat ynnde de bir narteks daha yaplmtr. Gney ynndeki kanadn ii ise fresklerle sslenmitir. Narteksden ana mekana alan kapnn zerindeki mozaik panoda bu resimleri yaptran Metokhites, saya kilisenin bir modelini sunar vaziyettedir. Kariye Camii mozaiklerinde sa ve Meryemin hayat ile sann mucizeleri tasvir olunmutur. Kariye mozaikleri ifade asndan canl ve hareketli tablolardr. Bu kompozisyonlarda Orta Bizans dneminin sert ve korkun ifadesini bulamayz. Orta Bizans dnemi mozaiklerinde olmayan ve Avrupada da ancak Rnesans ile ortaya kan nemli bir zellik, bu kompozisyonlarda aka grlr. Bu da derinlii belirten bir takm unsurlarn kompozisyon iinde yer alm olmasdr. Sahnelerin hepsinde zemin dekoru olarak mimari ve Helenistik peyzaj motifleri kullanlmtr. Kademeli kayalardan oluan bu peyzajlarda yer yer, st ksmlar budanm ve yanlarndan yeni bir dal fkrm olan aa gvdeleri grlr. stanbulda Bizansn sivil mimarisiyle ilgili rnekler ok azdr. Byk Saray diye bilinen kompleks, stanbulun ilk byk imparatorluk saray olup Topkap Saray gibi ok geni bir alan iinde eitli yaplardan olumutur. Saray, sultanahmetten Kk Ayasofyaya kadar olan sahay kaplyor ve denize doru uzanyordu. 4. yzyldan 10. yzyla kadar srekli ina ve tadil edilmi olan irili ufakl yaplaryla, adeta kk bir kent grnmndeydi. Tmyle harap olmu bu kompleksten gnmze yalnzca baz cephe kalntlar gelmitir. Bizans imparatorlarnn ikinci saray kompleksi ise Edirnekap yaknlarndaki Blakhernai Saraydr. Bu yap grubundan da gnmze yalnzca bir pavyon kalmtr. Tekfur saray ad ile tannan bu yap, Bizans saraylar hakknda fikir veren bir rnektir. Eski ad ile yapm tarihi kesin olarak bilinemiyor. Ama 12. yzyln ikinci yars olarak dnlebilir. Bizans Latinlerden geri alndktan sonra saray onarm grm ve baz blmler eklenmitir. nnde bir avlu olan yap bir bodrum kat ve iki tam kattan olumaktadr. Bodrum katn kemerleri ise avluya almaktadr.Son derece zengin bir cephe mimarisi ve sslemenin bulunduu yapda zel olarak imal edilen ss tulalar yer alr. Fetihten sonra ise ini fabrikas ve cam atlyesi olarak da kullanlmtr.

stanbulda Roma dneminden bu yana su tesisleri yaplmtr. Bu alanda Bizansllarn da almalar bulunmaktadr. Bizans dneminin banda yaplan tesislerin Bizansllarca ne zamana kadar kullanlm olduu belli deildir. stanbula gelen su, zel tesislerle kente girer, ba havuzlara gider ve yeralt kanallaryla evreye yaylrd. Su, mparator Valens (364-368) zamannda yaptrld ileri srlen Bozdoan Kemeri yardmyla stanbul niversitesi merkez binasnn bulunduu yerdeki ana havuza ulard. Her iki ucundan da paralarn eksildii Bozdoan Kemeri, gnmze bir hayli harap olarak gelebilmitir. stanbulda ok sayda bulunan sarnlarsa kente gelen suyu barndrma grevi grrlerdi. Sarnlar, kare ya da dikdrtgen planl, stleri kemerler ve tonozlarla rtl tesislerdir. Bu rt sistemi ieride ta stunlara oturur. stanbuldaki kapal sarnlarn iinde en by ve en tannan hi kuku yok ki, Sultanahmet meydanndaki Yerebatan Sarncdr. mparator Justinianos dneminde geniletilmi olan sarn 140 x 70 m. llerindedir. inde, her dizide 28 stun olmak zere 12 stun dizisi bulunmaktadr. Stunlar ve balklar devirmedir. Bir baka rnek ise Konstantin dnemine ait olduu dnlen Binbirdirek Sarncdr. 64 x 56 m. boyutundaki sarnta 224 stun bulunur. Ortalarnda bilezik bulunan ve st ste oturtulmu izlenimi veren stunlar allmam bir formdadr. stanbulda kapal sarnlarn yan sra ak su hazneleri de bulunmaktadr. Bunlar kent dndan gelen sular toplama havuzlardr. Buralarda biriken su kente basnl olarak datlyordu. Tmyle Roma ina tekniine gre yaplm olan bu ak hazneler, son derece salam ve byk havuzlardr. Balca rnekleri arasnda Sultan Selim Camii yanndaki havuz, Karagmrk ukur Bostan (Vefa/Fatih Stad), Cerrahpaa-Koca Mustafa Paa arasndaki Alt Mermer ve BakrkyVeliefendi Fildam yer almaktadr. Bizans dneminde stanbulun eitli yerlerinde dikilmi antlar da bulunuyordu. Bunlarn en nemlilerinin bulunduu Hipodrom, kentin elence ve siyaset merkezi ile politik mcadelelerin yapld yerdir. Hipodrom, Sultan Ahmet Camii ile Adliye Saray arasndaki dzlkte uzanan U biiminde bir saha idi. Antlar, ortada yer alan ve Spina ad verilen bir eksenin zerinde sralanrd. Burada yer alan Dikilita (Obelisk) meydann simgesi olmutur. Bu ant aslnda bir Msr yapt olup .. 1600 ylnda Firavun II. Tutmosis adna Karnakta dikilmitir. Pembe granitten yekpare olan bu dikilita, 390da stanbula getirilmi ve Hipodroma dikilmitir. Mermer bir kaidenin zerindeki drt bronz ayaa oturur. Kaidenin drt yz de kabartmalarla kapldr. Bu kabartmalarda I. Theodosius, oullar, kars ve yardmclar ile Hipodrom sahneleri, antn dikiliini gsteren tasvirler yer alr. Antn kaidesinde biri latince, biri greke olmak zere iki kitabe vardr. Latince kitabede ant kendi azndan konuur ve dikili nedeni ile ka gnde dikildiini anlatr: nceleri direnmitim, fakat yce efendimizin

buyruuna itaat ederek ezilen tiranlar zerinde zafer elengini tamam iin gerekli her ey, Theodosius ve onun kesintisiz devam eden slalesine boyun edi. Bana da galebe alnd ve Proklosun idaresinde 30 gnde dikilmeye mecbur edildim. Greke kitabede anlatm daha yalndr. Burada konuan ta deildir: Devaml yerde yatan drt ta dikmek cesaretini ancak mparator Theodosius gsterebildi. Yardma Proklosu ard ve bylece 32 gnde ta dikilebildi. Bu tr obelisklerin dikilme amalar tmyle psikolojiktir. Ama, mparatorun halk stndeki grkem ve gcnn artmasn salamaktr. Hipodromdaki antlardan biri de 4. yzylda stanbula getirilmi olan Ylanl Stundur. Birlemi Yunan sitelerinin ranllara galip gelmesi zerine elde edilen ganimetlerin eritilmesiyle oluturulan bu stunun zerinde altn bir kazan vard. Bu kazan tutan burmalarn her biri ylan biiminde sonlanyordu. Ylan kafalarndan birinin yars, geen yzyl iinde kazda bulunmu ve stanbul Arkeoloji Mzesine konmutur. mparator VI. Konstantin Porphyrogennetos zamannda dikilmi olan rme Obelisk de Hipodromdadr. Bu antn stnn zamannda madeni plakalarla kapl olduu bilinmektedir. Sultanahmetteki Hipodrom dnda, kentin teki semtlerinde de eitli antlar bulunmaktadr. Bunlar genelde, yaptranlarn ve bulunduklar yerlerin adlar ile tannrlar. Bu tr antlardan biri olan Gotlar Stunu Glhane parkndadr. Kesin tarihi belli deildir ama 4. yzyl ait olmas dnlebilir. Bir kaide zerinde monolit gvde halinde ykselen antn tepesinde Korint slubunda bir balk vardr. emberlitata meydann ortasnda hl ayakta duran bir ant bulunmaktadr. Bu ant, daha Bizans dneminde atlam ve demir emberlerle takviye edilmitir. Bu nedenle de emberlita olarak tannan ant, mermer kaide zerine st ste oturtulan yuvarlak porfir talardan oluur. Her bir parann st ksmnda ek yerlerini gizleyen kabark takn ksmlar bulunur. Antn zerinde kendini tanr Apollon Helios olarak tasvir ettirmi mparator Konstantinin heykeli bulunuyordu. Bu tr yaptlardan biri de bugnk Beyazt Meydan eski adyla Theodosius Forumundaki Theodosius Zafer Tak ile stundur. Zafer taknn paralarnn bir ksm yerinde durmakta, 557 ylndayer sarsntsnda yklan ve 16. yzyl balarnda da tmyle kaybolan stunun paralar ise I. Bayezid Hamamnn temellerinde temel ta olarak bulunmaktadr. Helezoni ykselen bu stuna ait kabartmalar, bugn bile hamamn temellerinde yoldan geerken grlmektedir. Arkadius Ant ise, bugnk Cerrahpaa semtinde Arkadius adna yaplm olan forumun ortasnda bir kaide zerine helezoni olarak ykselen bir stundu. Bu helezoni ksm da srekli bir kabartma ile sslyd. bu kabartmada Barbarlara kar kazanlm olan bir zafer

anlatlyordu. Daha Bizans dneminde harap olmu olan bu antn bugn yalnzca kaide ksm ayaktadr. Fatih semtindeki Kz Ta ise 452 ylnda Markianos iin dikilmitir. Ufak lde, yaln grnml bu antn kaidesinde elenk tayan iki zafer tanras vardr. Kaidesindeki bu figrler nedeniyle Trk dneminde Kz Ta olarak anlmtr. Biraz da Bizansn askeri mimarisinden sz edelim. stanbulun zn oluturan Byzantionun antik adaki durumu hakknda pek bilgi yoktur. mparator Konstantin 11 Mays 330da stanbulu yeniden kurup tren ile amtr. Kentin bu yllardaki durumu da pek bilinmez. Ancak, Konstantinin kente kara tarafndan snr izdii bilinmektedir. stanbul surlar zamanla byyen kente uygun olarak batya doru geniletilmitir. Bat ynne doru byk bir geniletme ise 408-450 yllarnda mparator olan Theodosius zamannda olmutur. Theodosius Surlar ya da kara taraf surlar ad verilen bu surlarn 96 kulesi bulunmaktadr. Marmarada Mermer Kule ile balayp Hali ynne doru uzanan surlar, Edirnekapnn biraz ilerisinde kesilir. Daha ilerideki surlar ge dnemlere aittir. Surlarn yer yer daryla balant kuran kaplar vardr. Bu kaplara Trk dneminde eitli adlar verilmitir. Sur kaplarndan bir ksmnn eski adlar bilinmemekle birlikte, yalnzca nn ad stlerindeki kitabelere dayanlarak tam ve kesin olarak saptanabilmitir. Bunlar, Porta Aurea (Altn kap), Pege (Silivri kap) ve Rhegiumdur (Mevlevihane Kaps). Surlar blmden oluuyordu: Anasur, Hendek, nsur. nsurun burlar, ana surun burlar arasna gelecek biimde yaplmt. O dnemde hendein iinde su bulunup bulunmad ise tartma konusudur. Bu biimde bir hendein iinde su yokken almasnn daha g olduu dnlrse, su bulunmad dncesi akla yakn gelmektedir. Hitit ve Sasanilerde kullanlan bu sur sistemi Doudan alnmtr. Surlarn Ayvansaray tarafndaki ucu, Thedosius zamanndan sonra kentin genilemesine uyarak yenilenmitir. zellikle Komnenoslar dneminde burada mparatorluk Saray bulunduu iin, bu blge (Blakhernae) zel olarak geniletilmitir. Kara surlarnn srekli olarak tamir edildii, Bizans kaynaklarndan ve kulelerdeki kitabelerden renilmektedir. Marmara ve Hali surlar kara surlar kadar nemli deildi. zellikle Halitekiler iyice zayftr. Marmara surlar da kara surlar gibi gl deildir. nk deniz bu blgede ok akntl olduundan gemilerin buraya yanamas bir hayli g oluyor, bu da bir saldry zorlatryordu. Hali surlarnn zayf olmasnn nedeni de Haliin srekli olarak kapal tutulmasdr. Altnkap kara surlarnn en nemli kaps olarak bilinir. Bu kapnn zel bir durumu vardr. Via Egnetia ad verilen stanbul-Roma anayolu buradan balyordu. Kendine zg bir cephe mimarisine sahip olan kapda normal kaplardaki tek aklk yerine, ortadaki daha geni olmak

zere aklk vardr. Ana giri imparatora aitti, halk ise yan kaplar kullanyordu. mermer bloklarla kapl cephede byk kemerin i ve d tarafnda kitabe bulunuyordu. Kap 5. yzyl, I. Theodosius dnemine aittir. Burada yalnzca bakent stanbuldaki yaptlar ele aldk. Oysa Bizans, Avrupa, Asya, Afrika olmak zere ktaya yaylm ok geni bir imparatorluktu. Buralardaki sanat yaptlar da ok saydadr ve incelendiinde Ortaaa damgasn vurmu olan bu uygarln daha yakndan tannmasna yardmc olurlar. ANADOLU UYGARLIKLARI TARH NCES VE HTT Edibe Uzunolu - Glay Topalolu Eski corafyaclarn Kk Asya adn verdikleri Anadolu, Asya ile Avrupa arasnda uzanan, yan denizler ve sradalarla korunmu bir yarmadadr. Farkl iklim kuaklarnda bulunmas ve bereketli topraklaryla yzyllar boyunca insanolunun glerine uram olmas nedeniyle, eitli ynlerden gelen topluluklarn oluturduklar uygarlklara yurt olmutur. Kazlarda ortaya karlan kalntlar, Anadoludaki en eski insan topluluklarnn Paleolitik a ya da Eski Ta a ile Mezolitik a denen Orta Ta anda yaam olduklarn belgelemektedir. Arkeolojinin yan sra teki bilim dallarnca da desteklenen aratrmalar sonucunda, bu alarn, .. 600.000 ile 8.000 yllar aras gibi ok uzun bir zaman araln kapsad ortaya konmutur. Paleolitik a insanlarnn yaamlar tketim ekonomisine dayanyordu. Besinlerini avlayarak ve toplayarak elde ediyorlard. Henz gebe hayat srdren bu insanlar, kendilerine barnak olarak maaralar ve kaya snaklarn semilerdi. Bol av ve besin bulabilecekleri yerlere g ediyorlar, avlanabilmek ve teki yaam gereksinmelerini salayabilmek iin alet edevata ihtiya duyuyorlard. Bu insanlar, doada hazr bulduklar talar kullanmann yannda, krlgan bir zellie sahip akmaktan kefetmiler ve eitli aletler yapmlardr. Paleolitik a, uygarlk tarihinin ilk sayfasn oluturmaktadr. Bu dnemin en zgn ve ilevsel aletleri ise balta eklinde biimlendirilmi olan el baltalar ve kazyclardr. Geni bir zaman dilimini kapsayan Paleolitik an son dnemlerinde bysel ve dinsel inanlar olumaya balam, barnaklarn duvarlar, av ve bereketle ilgili resimlerle sslenmitir. Paleolitik an bir st aamasna ise Mezolitik a denir. Bu dnemde insan, alet antasn daha da zenginletirmi, yaamn kolaylatrmaya almtr. Yontma ta endstrisi daha ince bir iilik kazanm, alet boylar olduka klmtr. Mikrolit olarak adlandrlan geometrik

biimli minik mesnelerin, boynuz, kemik, odun trnden maddelerden yaplm saplara dizilerek, orak benzeri aletler gibi kullanld biliniyor. nsanolunun yaam biiminde ilk kkl deiim, Neolitik ada olmutur. Bu dneme, Yeni Ta a ya da Cilal Ta a diyoruz. nsan, artk, evresindeki bitki ve hayvan cinslerinden bazlarn evcilletirmi, bu yolla bir retim aamasna varmtr. Buna bal olarak, avc ve gerler yerleik bir yaam dzenine ulamlar, ilk kyler kurulmaya balanmtr. lk retimcilie gei evresinde kurulan kylerin imdiye kadar tandmz en eskisi ise, Diyarbakr yaknlarndaki ayn Tepesidir. Bu dnemin bir kltr tabakalamas iinde incelenen 1.evresi, aratrma sonularna gre ..7250 - 6750 yllar arasna tarihlenmektedir. Kazlar sonucu gn na kan mimari, ilk retim aamasndaki bir ky yaplamas iin olaanst boyutlardadr. Izgara ve hcre planl alt yapya sahip binalar, bunun birer kantdr. ayn evleri, dikdrtgen plana sahip, kerpi duvarl ve dz daml yaplardr. ayn sakinleri, Anadolunun en eski iftileri olmulardr. Buday tarma alm olan bu insanlar, eitli saplara taklm kesiciler, tme talar, tokmak gibi aletleri besi retimi iin kullanmlardr. ayn halk, madeni de ilk kez kullanan Neolitik a kylsdr. evrede bol miktarda bulunan bakr dverek ilemi ve eitli ss eyalar yapmlardr. ok gelikin bir ky yaantsna sahne olan ayn, her biri ayr bir olgunun simgesi heykelcikler, ss taklar, ta ve kemik aletlerle gnmze l bir ky olarak gelmitir. Yakndou, Anadolu ve Ege dnyasnn en byk ve en gelimi Neolitik merkezi olan atalhyk (..6500 - 5750), Konyann gneydousundadr. atalhyk insanlar, bitiik dzende ina edilmi, dikdrtgen planl evlerde oturuyorlard. aynndekilerin aksine, bu evlerde kap yoktur. Evlere giri k, bir merdiven araclyla damlardan yaplyordu. Dikdrtgen planl yaplarda duvarlar, ite aa dikmeler ve payelerle desteklenmitir. Odalarda ise bir ocak ya da frn bulunuyordu. Duvarlarn nne yatmak ve oturmak iin yaplan sekilerin altna ayn zamanda, ller de gmlmekteydi. Krktan fazla kutsal mekan ve tapnan varl, bize, atalhykn nemli bir tapnma merkezi olduunu dndryor. Bu mekanlarn duvarlar, sva zerine av-bereket bys ile ilgili sahneler ve dinsel resimlerle sslenmitir. Kabartma olarak yaplm leoparlar, boa ve ko balar, boa douran tanra gibi figrler, ssleme gesi olarak kullanlmtr. Bu mekanlarda geometrik sslemelere de ska rastlanr. te yandan, pimi toprak ve tatan yaplm tanra heykelcikleri, binlerce yldr nemini korumu olan ana tanra kltnn bu alardan beri var olduunu kantlamaktadr. atalhyk sakinleri iin avclk ok nemliydi. Bu nedenle av bereketi iin grkemli trenler dzenlemi, trl silahlar yapmlardr. Bir erkek

mezarnda bulunmu ve lye armaan olarak braklm olan haner (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi), bu konuda esiz bir rnektir. Ana malzemesi akmakta olan bu hanerin, kemikten yaplm sap ise sarlm ylan biimindedir. Gelikin bir kltre sahip atalhykller, doa olaylarndan da etkilenmilerdir. Yredeki volkanik Hasandann patlamas olduu sanlan bir duvar resmi, o dnemden gnmze kalan nemli belgeler arasndadr. Ayrca, atalhykllerin maden kullandklarn da gnmze gelmi baz nesnelerden anlyoruz. Madeni ss eyalar, taklar, damga mhrler ve eitli aletler, bu adan bizim iin birer kltr mirasdr. Neolitik a kltrn yanstan bir baka yerleme de Burdurun gneybatsndaki Haclardr. Bu dnemde yaplan ve .. 5700 - 5600 yllarna tarihlenen kaplar, daha sonraki Kalkolitik an olgun anak mlek tekniinin ilk ncleridir. Burada bulunmu olan kadn ba biimindeki trensel kap (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi), byk bir olaslkla ana tanrann ban simgelemektedir. Binlerce yl sonra yazlacak Hitit ivi yazl belgelerinde tanrlarn kutsal hayvanlar ya da onlarn yalnzca balar biimindeki kaplar Bibru olarak adlandrlacak, bunlarla iilen iki ile tanrnn kendisinin iildiine ve bu yolla onunla btnleildiine inanlacaktr. Bu gelenein, Anadoluda ok eski olduunu da Haclar buluntular kantlamaktadr. te yandan, atalhykteki ana tanra betimli heykel gelenei, Haclarda da srmtr. Yalnz, Haclardaki rnekler daha stilize ve ematik bir slupla yaplmtr. Neolitik an devam ise, Bakr Ta a dediimiz Kalkolitik adr. Bu dnem, ..5500 - 3200 yllar arasna tarihlenir. Kalkolitik ada Anadolunun kta zellii daha belirgin olarak ortaya kar. Geni bir alana yaylm yerel kltrler, kimi zaman birbirlerinden etkilenir, kimi zaman da birbirlerine balanrlar. lk Kalkolitik an imdiye kadar tandmz en parlak kltr, Haclarda gelimitir. Haclar halk, mutfak, kuyu, ilik, atlye, tapnak gibi farkl ilevleri olan yaplar ina etmi, tm bu blgeleri d etkilerden korumak iin kalnl zaman zaman metreyi bulan sur duvarlar yapmtr. retime dayal yerleik toplum dzeninin yaygnlamas, ilikilerin farkl boyutlar kazanmasna neden olmu; bu ilikilerin olumsuz yanlar da birtakm savunma sistemlerinin domasna yol amtr. Haclar sakinleri, gerek anak mlek yapmnda gerekse onlar renkli bir biimde sslemede, stn bir dzey tutturmulardr. Bu, yalnz Anadolu iin deil, tm nasya ve Ege dnyas iin de bir doruk noktas saylr. Haclarda Neolitik an son dnemlerinden beri yaplan pimi topraktan tanra heykelleri, imdi, daha stilize bir slup kazanmlardr. Bu dnem rnekleri, lk Tun anda grlecek olan ana tanra simgelerinin, idol tiplerinin ncleri saylrlar.

Gney ve Dou Anadoludaki Kalkolitik a yerlemeleri ise, Suriye ve Mezopotamya kkenli kltrlerin izlerini tar. Bu blgenin zgn anak mleklerini de koyu yzl perdahl olarak eitli formdaki pimi toprak kaplar oluturur. Bugn Keban baraj gl altnda kalm olan Tepecik yerlemesinde ele geen, koyu yzl perdahl kaplar, iyi iilik sergileyen rnekler arasndadr. Atatrk baraj nedeniyle yaplan kurtarma kazlar ve Malatya Arslantepe kazs, Dou Anadolunun gerek Malatya-Elaz ve gerek Adyaman-Urfa yrelerindeki kltr geliimine k tutan sonularn vermeye balamtr. Malatyann kuzeydousundaki Deirmentepede bulunan ve Bulle olarak adlandrlan mhr baskl kil topanlar, olgun bir ticaretin varln kantlyor. eitli kaplara konan ticari mallar iyice balandktan sonra, ba zerine konan slak kile ilgili kiinin ya da kyn mhr baslyor; bylelikle, ticari mallar bir tr emniyet altna alnyordu. Bakrn ilk kez kullanlmaya baland Kalkolitik an teki yerleme merkezleri arasnda, Anadoluda Aliar ve Alacahyk, Bat Anadoluda Beycesultan, Kuzeybat Anadoluda stanbul Fikirtepe ve Pendik ilk akla gelenlerdir. Daha sonra, .. 3200 - 1800 yllar arasnda oluan bir kltr zinciri gelmektedir. Bu dnem, Tun a olarak adlandrlr. Bu dnem adn, bakra en az % 10 kalay karm sonucu ortaya kan bir alamdan almaktadr. Tuncun yan sra tm madenler, bu arada altn, gm gibi deerli olanlar da olaanst bir dzeyde ilenmitir. Bu, Neolitik ada aynnde bakrn ilk kez ilenmesiyle balayan binlerce yllk bir deneyim ve evrimin sonucudur. ..3000 - 2000 yllar arasndaki dnem, lk Tun a olarak adlandrlr. Madencilik gelimeye balam, uzmanlk gerektiren meslek gruplar ortaya km, buna bal olarakda i blmne dayal kent yaam domutur. lk siyasi rgtlenme de bu dnemde balamtr. Anadolunun hemen tm blgelerine yaylm olan bu dnem yerlemeleri arasnda Malatya yresindeki Arslantepe, nemli bir rnektir. Arslantepe, Tun anda bir beylik merkezi olarak karmza kmaktadr. Bu yerlemedeki en nemli buluntu topluluunu madenler oluturmaktadr. Bunlar arasnda kllar, imdiye kadar tannan en eski rneklerdir. an zellikle son evrelerinde, geliim Orta Anadolunun kuzeyinde olmutur. Alacahyk, Horoztepe, Mahmatlar, Hasanolan, Eskiyapar, kiztepe nemli buluntu merkezleridir. Alacahykte soylu beylere ait mezarlar bulunmutur. Etraf ta duvarlarla evrili dikdrtgen odadan oluan bu mezarlarn, birka kuak boyunca kullanlm olduu sanlmaktadr. Bu mezarlarda, gz kamatrc zenginlikte l armaanlar bulunmutur. Altn kaplar, boa ve geyik heykelleri, deerli ta ve maden taklar, eitli trensel

semboller bu rnekler arasnda ilk akla gelenlerdir. Mezarlardaki l armaanlar arasnda, ana tanra heykelciklerine de rastlyoruz. Alacahyk mezarlarnda bulunmu, elele tutuan iki kadndan oluan stilize ikiz idol, altn dvme tekniinde deerli bir rnektir. Ana tanray simgeleyen bir baka rnek ise, Hasanolan heykelciidir. (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, .. 3. bin yl sonu). Bu rnek gm ile altn kullanlarak dkme ve kaplama teknii ile yaplmtr. Bat Anadolu blgesinde en nemli merkez ise Troyadr. I-V arasndaki tabakalar, lk Tun ana aittir. Troya, I. tabakadan itibaren evresi surlu mstahkem bir kenttir. Corafi konumu nedeniyle de doudan ve batdan gelen etkilere aktr. Yaplar girii dar taraftan olan bir plan gsterirler (megaron). Giri ynndeki duvarlarn ne doru uzants ise bir sundurma oluturur. Evler, saraylar, tapnaklar hep bu ana plandan gelimitir. te yandan, kadn biimindeki kap ve kapaklar, ana tanra betimlerinin anak mlek alanndaki rnekleridir. Troyallar madencilik konusunda stn bir bilgi ve beceriye sahiptiler. Yerleimi oluturan eitli tabakalardan ele geen hazineler, bu stnl ak bir biimde kantlamaktadr. .. 3. bin ylda yaz Anadoluda henz bilinmiyor, ama Mezopotamyada kullanlyordu. Bu tarihlerde Anadolu iin Tarih ncesi alar geride kalm, Protohistorik alara girilmitir. lk Tun ann sona erdii 2. bin yl, Anadoluda Hitit dnemi olarak tanmlanr. Tun a boyunca doruk noktasna ulaan madencilik, bir yandan da, blgeler ve lkeler aras ticaretin yaygnlamasna neden olmutur. Geri Kk Asya zengin altn, gm ve bakr yataklarna sahiptir. Ama, tun alamnda kullanlan kalay bakmndan fakirdir. Bu durum, Mezopotamyadaki Asurlu tccarlar harekete geirmitir. Bu tccarlar, Anadoluda yerli krallklarn koruyuculuunda pazar yerleri karumlar kurarak ilk ticaret rgtn gerekletirmilerdir. Kurulan bu youn ticari ilikiler yoluyla, yaz da Anadoluda kullanlmaya balanmtr. Ba pazar yeri ise, Kayseri yaknndaki Kltepede Kani Krallnn koruyuculuundaki Karum Kanitir. Bulunan ivi yazl tabletlerde bu ticaretin nasl gerekletii, neler satld, ne kadar masraf yapld en ince ayrntsna kadar anlatlmaktadr. Hititler Anadoluya, lk Tun ann son yllarnda kk gruplar halinde girmilerdir. Ancak, nereden geldikleri konusu, tam aydnlanmamtr. Hitit uygarlnn temelleri, .. 18. yzyl ortalarnda, Asur ticaret kolonilerinin son bulmasna kadar geen sre iinde atlmtr. Bu dnem, Anadolu iin bir altn adr. Geleneksel kltrle Suriye ve Mezopotamyaya zg niteliklerin kaynat olaanst bir alam sz konusudur. lk Hitit Evresi olarak tanmlanan bu ada anak mlek eski Anadolu geleneini srdrmtr. eitli formdaki trensel kaplar olduka yaygndr. Bunlar arasnda hayvan, ark ya da izme biimli zgn rnekler bulunmaktadr. Bu arada, Kltepe Kani Karumundan kadn ve erkek yz kabartmal, boynuz kulplu trensel kap (Ankara

Anadolu medeniyetleri Mzesi, .. 19. yzyl), ba tanr ve tanrann birlikte betimi olarak yorumlanabilir. Kuar Kral Anita ile balayan Hitit Devleti, .. 1600 yllarnda I. Labarna ile devam etmitir. Labarna, Kuarda bulunan bakenti, bugn oruma bal Boazkaledeki Hattuaya tamtr. Bu kent, Hitit Devletinin ykl tarihi olan .. 1200e kadar bakent olarak kalmtr. Hattua, evresi 7 km.yi bulan surlarla kapl idi. Kentin eitli ynlerde birok kaps bulunuyordu. Bunlarn en nemlileri ise gneydeki kapdr. Kral kaps olarak adlandrlan birinci kapnn i ksmnda bir kral kabartmas bulunmaktadr. En gneyde, yapay bir tepenin zerindeki Yer kapnn altnda ise potern olarak adlandrlan byk bir yeralt geidi bulunmaktadr. Bu kapda ayrca, ikisi kent dna, ikisi de kent iine dnk drt sfenks yer almaktadr. Gney surunun batsnda ise Aslan kap bulunmaktadr. Bu kapnn da bakan ksmnda ise, aslan protonlar vardr. Hattuada bugne kadar yedi tapnak gn na karlmtr. Kent trensel bir yolla, 2 km. kuzeydouda yer alan nl ak hava tapna Yazlkayaya balanyordu. Yazlkaya, duvarlar kabartmalarla ssl iki kaya boluundan oluur. nnde ise bir tapnak yer alr. Birinci ana bolukta, kuzeyde Hitit tanrlar dnyasnn ba tanr ve tanrasnn karlkl kabartmalar bulunmaktadr. Ayrca tm duvarlar, eitli tanr ve tanralarn kabartmalar ile doludur. Birinci boluktaki bir baka nemli kabartma ise, kral IV. Tuthaliya betimidir. Hitit dini ok tanrldr. Bu, Yazlkaya kabartmalarnda ak bir biimde izlenebilir. kinci kaya boluunda yer alan, arka arkaya sral 12 tanr kabartmas, bunun gzel bir rneidir. Hitit sanatnn en yetkin rneklerini heykel ve kabartma alannda buluruz. Bu alandaki rneklere, belli bal btn Hitit merkezlerinde rastlanr. Alacahyk sfenksli kap kabartmalar, en zgn yaptlardan biridir. Kk heykel ve kabartma sanatnn konusu da dinseldir. Altndan tanr ve tanra heykelcikleri ile da kristali tanr heykelcii (Adana Mzesi, .. 14/13. yzyl), bu alandaki yetkin rneklerdir. Hititler genellikle, Anadoluya zg bir mhr tipi olan damga mhr kullanmlardr. Altn, gm ve tuntan yaplm bu tr mhrlerin yan sra, Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikilere balanabilecek olan, silindir mhrlere de rastlanr. Dini anlay, anak mlek yapmnda da kendini belli etmitir. Dini ilevi olan anak mlein yapmna ok zen gstermilerdir. ivi yazl belgelerden tandmz bibrular, bu trn nde gelen rnekleridir. Frtna tanrs arrumann iki boasn (Hurri-erri) betimleyen heykel biimli kaplar (ryhtonlar), bu konunun en zgn yaptlardr (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi). Bir baka nemli anak mlek grubunu ise, libasyon testileri diye adlandrlan rnekler oluturmaktadr. Bunlar, tanrlara iki sunma ilevi

tayan kaplardr. Bu testilerin en belirgin zellii, gaga azl olmalardr. ivi yazl belgeler, gerek bibrularn gerek libasyon testilerinin madenden yapldklarn belirtiyor. Ama elde yalnzca pimi topraktan yaplm olanlar vardr. Ancak, bunlarn yapmnda maden kaplarn rnek alnd belirgindir. Anadoludaki ilk siyasi birlii oluturan Hitit mparatorluunun varl, batdan gelen kavimlerin istilas sonucunda, .. yak. 1180de son bulur. Ancak, Anadoluda srekli bir geliim sz konusudur. Yeni kavimler, devraldklar kltr mirasna kendilerine zg olan da ekleyerek, baka baka uygarlklar oluturacaklardr. LK DEMR AI VE GE HTT Il Musluba - Glay Topalolu .. 12. yzyl balarnda batdan gelen Ege gleri ile Anadolunun nemli kentlerinin hemen hepsi yaklp yaklm ve Hitit mparatorluu ortadan kalkmtr. Bu imparatorluun yklmasndan sonra belgelere rastlanlmadndan, .. 8. yzylda Frig Krallnn ortaya kmasna kadar yaklak drt yzyl sren karanlk bir dnem ile karlalmaktadr. Anadolu lk Demir a boyunca, eitli topluluklardan oluan irili ufakl krallk ve beyliklere blnmt. Gneydou Anadolu ve kuzey Suriyede Ge Hitit Krall, Dou Anadoluda Urartu Krall, Anadolu platosunda Frig Krall, Bat Anadoluda Lidya Krall, Gneybat Anadolu sahillerinde de Karya ve Likya Krallklar bulunuyordu. Yazl kaynaklar ve arkeolojik veriler Gney Anadolu ve Kuzey Suriyede Luvi, Arami ve Hitit gibi eitli etnik gruplardan oluan kk kent devletlerinin varln ortaya koyar. Aratrclar bu kk kent devletlerine Ge Hitit Devletleri, Kuzey Suriye Krallklar, Suriye-Hitit Devletleri gibi adlar vermektedir. Bu topluluklar dini tren ve sembollerde Hitit geleneine bal kalmlardr. Zaten krallarnn adlar da Hitit imparator adlarnn deiik biimleridir. Bu kentlerde idari ve dinsel ilevli antsal yaplar, yerlemenin tepesinde ek bir savunma sistemi ile korunan kaleyi oluturmaktadr. Halkn yerleimi ise aada olduka geni bir alana yaylyordu. Kent bazen keli, bazen yuvarlak planl, ifte duvarl ve kuleli bir sur ile evrilir, antsal merdivenleri ve meydanlar ile bir btn olarak planlanrd. Gaziantep yaknndaki Zincirli bu tr kentlerden biridir. Bu kentte yuvarlak planl sur kap ile dar almaktadr. Kaleye giden yola alan gney kaps zel bir savunma sistemine sahiptir. Bu zel sistemle dman ak hedef haline getirilmitir. Bu durum askeri mimaride eriilmi stn bir noktadr. Bu kap mekanlar bar dnemlerinde agora olarak kullanlyor, ihtiyarlar meclisi burada toplanyor, sekin kiiler burada buluup i grmeleri yapyorlad. Tepede ise avlularn evresine yerletirilmi hilanilerden oluan saray kompleksi bulunmaktadr. nclerine I. binde Antakya yaknnda rastladmz hilani plan, Ge Hitit Krallklar iin 9. ve 8.

yzyllarda vazgeilmez bir mimari biim olmutur. Hilanilerde merdivenle ulalan bir ya da stunlu giriten sonra, ocakl byk kabul salonuna varlr. Salonun arkasnda kanalizasyon sistemi olan tuvalet, banyo, zel odalar ve depolar yer alr. Hilani plan kendi bana bir btndr. Bu yzden ne baka yaplarla birleip tek bir yap olabilir, ne de eklentilerle geniletilebilir. Bu durum, Zincirlideki rneklerde ak olarak grlmektedir. Saraylarn ou stun dizisine sahip avlularn evresinde yer alyordu. Bu avlularn grkemli giri kaplarna da antsal merdivenlerle ulalmaktayd. Karkamta ortaya karlan merdivenler bunun gzel bir rneidir. Ge Hitit Krallklar sanatnda heykeltralk mimari ile kaynam, giderek onun hizmetine girmitir. Antsal yaplarda cephelerin alt ksmlar Ortostat diye adlandrlan kabartmal ta blok ve levhalarla kaplanmtr. Bu yntemle hem doa artlarndan korunma, hem de ssleme amalanmtr. Bu tr yaptlarn ilk rneklerini kabartmasz olarak II. binde Yarim Lim ve Nigmepa saraylarnda grmekteyiz. Hitit imparatorluk dneminin rnleri olan Alacahyk kabartmal kap ortostatlar, bu tr yaptlarn gzel bir rneidir. Ge Hitit sanatnn bu alandaki en eski rnekleri ise Malatya Kap Ortostatlardr. Dinsel konularn Hitit imparatorluk gelenei ile ilendii bu yaptlarda, frtna tanrs Teup ile ilgili ykler bulunmaktadr. Zincirlideki kent ve kale kaps kabartmalarnda ise Asur etkisi grlr. Ama bu yaptlarda herhangi bir konu birliinden sz edilemez. Heykeltraln mimaride kullanlan bir baka gesi de stun altlklardr. Ustaca desenlenmi ta stun altlklar bamsz bir ge olarak, 8.yzyldan itibaren Gneydou Anadolu ve Suriyede yaygn bir biimde kullanlmtr. Zincirlideki kemerli ve yaprak bezemeli rnekler bunlar arasnda ilk akla gelenlerdendir. Hayvan biimli altlklar, Ge Hitit sanatnn getirdii yeniliklerden biridir. Boazkyde kaplarn iki yanndaki duvar tayan yekpare bloklarn n ksmlarnda heykel, gvde ksmlarnda ise kabartma olarak ilenmi aslan ve sefenks tasvirleri bulunmaktadr. Mara Aslan (stanbul Eski ark Eserleri Mzesi) ise bunun kk ama o lde de baarl bir rneidir. Bu form zaman iinde gelimi, ortaya hayvan heykeli biimli stun altlklar kmtr. Zincirlideki 8. yzyln son eyreine ait olan ifte sfenksli stun kaidesi bu alanda ilgin bir rnektir. Heykel biimli bu tr tayclar ve stunlar, heykelciliin mimarinin hizmetine girdiini gsteriyor. Tell Halaf Saray-Tapnakn mimar Abdi limu yalnzca hilani plann en olgun durumuna ulatrmakla kalmam, ayn zamanda olaanst baarya ulam yeni bir tayc eleman da ortaya koymutur. Kapnn giriinde kutsal hayvanlarn zerinde yer alan tanr heykelleri aty tamaktadr. Sada ana tanra dii aslann, ortada frtna tanrs Teup boann, solda da olu aslann zerine yerletirilmitir. Hurri ve Hitit

esprisindeki bu l tanr kompozisyonunun konu asndan erken rnei ise, 13. yzylda Hititlerin nl Yazlkaya antnda grlmektedir. Ge Hitit heykelciliinde mimariye bal olmayan antsal rnekler de bulunmaktadr. Oransz vcut lleri ile dikkati eken bu heykellerden Malatya ve Zincirli kral heykelleri en tannm olanlardr. Su kaynaklar yaknnda ant yapma gelenei, Ge Hititlerde de srmtr. Konya Erelisine bal vrizdeki ant bunun bir rneidir. vriz Kaya Kabartmas olarak bilinen bu yaptta bereket tanrs nnde dua eden kral betimlenmitir. Youn Asur ve Arami etkilerinin grld kabartmada kraln giysisindeki Frig rn aksesuarlar hem dnemin modasn yanstr, hem de komular arasndaki alverii gzler nne serer. Ge Hitit heykelciliinin nemli bir kolu da mezar talardr (stel). Trensel cenaze yemeklerini ve aile yaamndan sahneleri yanstan bu talarda, lnn kiiliini yanstan zellikler de zel eyalar ile belirtilmitir. Bu blgedeki atlyeler 8. yzyl boyunca sren serbest ticaret ve sanat alanndaki canllk nedeniyle heykel sanatna yeni bir anlay getirmilerdir. Figrlere zgn, fkeli, kederli neeli ifadeler verilmi, bu yolla lirik bir gerekilie varlmtr. Yerleimin dna dikilen bu mezar talarnn nnde dini trenler yaplmaktayd. Anadoludaki bir baka uygarlk ise blgeye Trakya yoluyla gelmi HintAvrupa soyundan bir kabile olan Friglerdir. Friglerin i bat Anadolu platosuna ne zaman yerletikleri bilinmiyor. Ama bu blge, antik ada Frigya olarak anlyordu. Frigler .. 8. yzyl ortalarnda gl bir krallk olarak tarih sahnesine kmlar, Anadolu karayolu ticaretinin nem kazanmasyla n Asyada byk bir g haline gelmilerdir. Friglerin kendine zg yazs ve gelimi bir kltrleri vard. 7. yzyl balarnda gebe Kimmerlerin aknlar ile karlamlar, ksa bir sre sonra ksmen Lidya Krallnn idaresi altna girmiler, 546da da Pers istilas ile siyasal bamszlklarn tmyle yitirmilerdir. Frig Krallnn merkezi, Afyon ile Eskiehir arasndaki dalk blge idi. Yaylm alanlar ve gerek gleri, imdilik tam olarak saptanamamaktadr. Kralln bakenti, Sakarya rma kenarnda surlarla evrili bir kent olan Gordiondur. Polatl yaknndaki bu kentte yaplan kazlar, Frig uygarlnn karanlkta kalan pek ok ynn aydnlatmtr. Bu kazlarda Gordion surlarnn kk bir blm bulunmutur. Kuleli olup olmad bilinmeyen bu surlarn dou ynnde antsal bir kaps bulunmaktadr. Askeri mimarinin etkileyici bir rnei olan bu kap, dnemin silah ve sava taktiklerine uygun olarak planlanmtr. Kapnn biraz ilerisinde, onunla bantl olmayan ta kaplamal byk bir meydan vardr. Meydann kenarnda yer alan irili ufakl yaplarn hepsinde ayn plan, Megeron plan uygulanmtr. Megaron plan, bat Anadoluda ..III. binden beri kullanlyordu. Ama Frigler bu plan ihtiyalarna gre eitli boyutlarda uygulamlardr. Gordion

megaronlarnn en bynde i odada ahap direklerin tad galeriler bulunuyordu. Bu yapnn sarayn ziyafet salonu, toplant ya da kabul odas gibi bir ilevi olduu sanlmaktadr. Megaronlarn stlerini tepesi sivri ifte meyilli atyla rten Frigler, ayrca kendilerine zg bir durum olarak, yapnn ana planndan bamsz bir biimde i odada galeriler yapmlardr. Friglerin yap malzemeleri ahap, ta, kerpi ve kamt. Hafif ve kolay ilenen kireta ve kumtan da kullanan Frigler, ta duvar iiliinde olduka baarlydlar. Bunun en gzel kant da surlarnn duvarlardr. ve d yzeyleri ilenmi ta bloklar dzgn sralar halinde rlr, aralar ise ahap direklerle balanarak moloz ve ta paracklar ile doldurulurdu. Yaplarda kerpi duvar iine yerletirilen tahta ereve duvarn dayanklln glendiriyordu. ok sk kullandklar ahap malzeme yaplarnn hemen her yerinde bulunabiliyordu. Ev biimli mezar odalarndaki ahap iilii, Friglerin bu alandaki ustaln sergiler. Bu yaptlarda ivi kullanlmamtr. Salt geme teknii ile yaplm ahap duvarlar bu dnemin en baarl rnleri arasndadr. Gordion ve Ankara evresinde yaplan kazlardaki buluntular Frig sanatn tanmamz salyor. Bu buluntular, Friglerin ahap ileme sanatnda eritikleri stn dzeyi gzler nne sermektedir. Aratrmaclar bu yaptlardaki geometrik motifleri Friglerin batdan getirdiklerini ileri srerler. Ayn motifleri anak mlek zerinde de grmekteyiz. Bunlar ou kez kab tmyle kaplamaktadr. Bu geometrik desenlere bazen de aslan, boa, geyik, karaca ve ku gibi figrl kompozisyonlarn zemininde rastlanr. Bu yaptlar teknik adan incelendiinde, Friglerin anak mlek yapmnda da st dzeyde bir teknie sahip olduklar ortaya kmaktadr. Trenlerde kullandklar hayvan biimli kaplar, olua benzeyen ok uzun emzikli ve szgeli iki kaplar, testiler, kase ve tabaklar hem boyal hem de tek renkli olarak yaplmtr. Kazlarda bulunan, tun dkmnde kullandklar pota paralar ve eitli aletler Friglerdeki maden endstrisinin varlna iaret etmektedir. eitli biimlerdeki kazan ve gmler, yetkin formlarnn yan sra yapm tekniklerindeki ustalk asndan da dikkati ekmektedir. Haman taslarna benzeyen ortas gbekli iki kaplar da Friglerin bir buluudur. Frigler giysilerini tutturmada kullandklar engelli inelerde (fibula) kendilerine zg bir tip yaratmlardr. Bu uygarln adyla anlan baz modeller o dnemde bir hayli yaygnlam, Akdenizden Mezopotamyaya dein pek ok yerde kullanlmtr. Frigli ustalarn becerisini yanstan bir baka rnek de olaslkla kral ailesinden bir ocua ait olan drt atl araba modelidir (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, ..8.yzyl sonu - 7. yzyl ba). Tuntan yaplm bu oyuncakta ayrntlar birbirlerine oranl olarak kltlmtr.

Friglerin ta yontu sanatna ait en ilgin rnekler kaya antlardr. Bu tr antlarn ilevleri konusunda kesin bir bilgimiz yok. Yalnz, Yazlkaya Antnda olduu gibi, zengin sslemeler ve Kibele figrne dayanlarak, ad geen tanra iin yaplm birer klt yeri olduklar ileri srlmektedir. te yandan, tek ya da grup halindeki kabartma ve heykel Kibele tasvirleri, Anadoluda tarih ncesi alardan beri var olan ana tanra kltn Friglerin de benimsediini gstermektedir. Frig uygarlnda teki uygarlklarn etki ve izlerini de buluruz. Frigler bu etkileri kendi yaam biimleri ve dnya grleri ile yourarak zgn bir sanat slubu yaratmay bilmilerdir. Siyasal egemenliin 6.yzylda son bulmasna ramen, Frig kltr i bat Anadoluda varln uzun yllar srdrmtr. Anadolunun bir baka nemli uygarl da Urartulardr. Bu uygarln yaratclar kendilerine Biannili adn vermelerine ramen, tarihe adalar Asurlularn Urartu tanmyla gemilerdir. Urartu devletinin merkezi Van gl ve evresi idi. Ama snrlar Urmiye glnden Frat vadisine, Kafkasyann gneyindeki Gke glden aada Musula, Halebe ve Akdenize kadar uzanyordu. Urartularn bakenti bugn Van kalesi olarak bilinen Tupa idi. .. 900 - 550 yllarnda tarih sahnesinde kalm olan Urartular, yerleme yerleri olarak doal savunmaya elverili, yaknnda su kayna olan, genellikle kayalarla evrili yksek bir tepeyi, bir da yamacn semilerdir. Bakent Tupann kurulduu Van kalesi de bu tr bir yerleimdir. Van kalesi deniz seviyesinden 1700 m. yksekte, antsal bir kayalktadr. Urartularn savunmay bu denli n planda tutmalarnn nedeni ise, Mezopotamyada gl bir devlet olan Asurlularn yama ve istilalarndan korunma abas idi. Yerleiminin tepedeki kale blmnde saray, tapnak, atlye ve depo gibi kamu ve ynetim yaplar yer alyor, bu yaplar kentin karakterine gre deiiyordu. Yerleim, ynetim merkezi olarak kurulmu ise saray ve tapnak, retim merkezi olarak kurulmu ise atlye ve depolar ina ediliyordu. Bu tr yerleimlerden biri de avutepe Kalesidir. Sur duvarlarnn olaanst denebilecek gzellikte yaplm olmas, burasnn askeri bir merkezden ok ynetim ve retim merkezi olduunu gstermektedir. nk askeri amala kurulan Urartu kalelerinin hibirinde, bu denli zenle ilenmi sur duvar yoktur. Kaleler genellikle ana kayaya oturmu olduundan surlar iin ayrca temel yaplmam, ilenmi ta bloklar kayaya basamak biiminde alm yuvalara yerletirilmitir. Bunun gzel bir rnei avutepede grlmektedir. -drt metre kalnlndaki surlarn st ksmlar ise kerpiten yaplmtr. Urartular teokratik bir devletti. Her ey, batanr Haldi iin yaplr, onun adna tapnaklar ina edilir, her gn onlarca hayvan, sr, koyun kurban edilir, ayrca kymetli madenlerden, talardan ve fildiinden yaplm eitli zengin eyalar adanrd. Bu tanr iin yaplm

tapnaklara en iyi rneklerden biri, Altntepedeki Saray-Tapnaktr. Kare planl bu yap bir saray kompleksinin iinde yer almaktadr. Portik diye adlandrdmz stun dizisine sahip kaln bir duvar ile evrili avlunun ortasnda ise, bu tr tapnaklarn en kutsal blm Cella bulunmaktadr. Cella ile portik arasnda kalan blmn st aktr. Portiin ats da iyi ilenmi ta altlklara oturan zarif stunlarca tanyordu. Tapnan odalarnn duvarlarnda resimler bulunuyordu. Bu odalardan biri kabul salonu olarak, teki de dini trenlerde kullanlyordu. Resimler olduka kt durumdadr. Yine de bunlarn tamamlanm halini gsteren izimlerden, yaptlarn ne denli ince bir iilie sahip olduklar konusunda bir fikir edinilebiliyor. Ak mavi boyal duvar zerine krmz, ak kahverengi ve beyaz renklerle kanatl cin, nar, palmet ve aslann yan sra geometrik motifler de baaryla uygulanmtr. Elindeki kap ve kozalakla hayat aacn alayan tanra, kabul salonundaki duvar resimlerinin ilgin rneklerinden biridir. Yaam ile lm simgeleyen ve ilk alardan beri kutsal bir anlam olan aa, Urartu sanatnn da vazgeilmiz bir gesi durumundadr. Altntepede soylu insanlara ait ok sayda mezar yaps da ortaya karlmtr. Bunlar planlar, ta iilii ve l hediyelerinin zenginlii bakmndan Yakn Doudaki mezar antlarnn en nemlileri arasnda yer alrlar. Bu mezar odalar toprak altna kesme talarla ina edilmitir. Duvarlarnda ise adak eyalar iin niler vardr. stleri ise ya dz bir biimde ya da yalanc kemer tarznda iri ta bloklarla kapatlm, bunun da st kerpi ve iri moloz talarla hi grlmeyecek ekilde byk bir dikkatle rlmtr. Bu yaplarda her mezarn aslnda bir evin modeli olmas gibi, ilgin bir durumla karlarz. Bu mezarlarda altn, gm, tun, demir, fildii, pimi toprak, ta ve fayanstan yaplan ok sayda eya, aa sandalyeler, silahlar bulunmutur. Altntepedeki mezar ve tapnaklarda bulunan sanat yaptlarndan Urartularn mimarinin yan sra maden iiliinde de ok ileri olduklar anlalmaktadr. rettikleri madeni eyalar teki uygarlklar tarafndan da ok beeniliyordu. Urartularn bu yaptlar, dou-bat yksek karayolunu ellerinde tutmalar nedeniyle ok geni bir alana yaylmtr. Dostlar ve komular olan Friglerin kral mezarlarnda Urartu yaptlarnn bulunmu olmas bunu kantlamaktadr. Urartu beyleri her kalede hazr yiyecek maddeleri bulundurulmasna ok zen gstermiler, depolarn uzun k mevsimine ve dman saldrlarna kar srekli dolu tutmulardr. Bu depolarda 150.000 litre arap 80-90 kp iinde saklanabiliyordu. Ayrca buday, arpa, fasulye ve susam ya gibi yiyecekler de kpler iinde depolanyordu. Ele geen rnekler, Urartulu sanatlarn fildii alannda da stn bir dzeye ulam olduklarn gstermektedir. Urartulu sanatnn ok sk betimledii aslan figr fildii yaptlarda da karmza kmaktadr. Oturur ve yatar biimde betimlenmi aslanlarn (Ankara Anadolu

Medeniyetleri Mzesi) mobilyalarn birer paras olduu sanlmaktadr. Bu alandaki en ilgin rneklerden biri de oyma geyik kabartmasdr (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi). Bu kompozisyonda hayat aac nnde ba geriye dnk olarak bir geyik figr betimlenmitir. Urartu Krall .. 550de Medler tarafndan yaklmtr. Yine de Dou Anadoluda Urartu gelenei yzyllar boyunca varln gl bir biimde srdrmtr. ERKEN SLAM SANATI(*) Yldz Demiriz Tarihte her byk din bir byk sanat etkinliini de birlikte getirmitir. Baka bir deyile gemi dnemlerin sanat, genellikle dinin etkisiyle domu ve ncelikle onun hizmetinde oluup gelimitir. Bu doal bir olgudur. nk Budizm, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi byk dinler toplumlara yeni dnya grleri, yaama biimleri getirmi nemli olaylardr. Yeni oluan toplumsal yap bireylerin gr, dn ve zevklerini de deitirir, ynlendirir. Sanaty da yeni amalar dorultusunda, deiik formlar ve gzellikler arayp bulmaya, oluturmaya srkler. Mimari formlarn ve yap planlarnn deimesinde insanlarn yaay biimi kadar, ibadet tarzlar da rol oynamtr. Ev planlar toplum ve aile yaantsnn gereklerine nasl uydurulmusa, ibadete ayrlan yaplar da dinin gereklerine ylesine uydurulmak zorunda kalnmtr. Eski Yunan tapnaklarnda ibadet, tapnan iinde deil, nnde yapld iin d mimariye daha ok nem verilmiti. Hristiyanlkta kilisenin dou-bat dorultusunda yaplmas, ibadet srasnda douya ynelmek gereine dayanyordu. Ayrca, kilisede halkn ruhban snfndan daha geri safta durmas gerei yaplarn geniliine deil, derinliine bir plan formu almasna neden olmutur. Bu rnekler oaltlabilir. slam dininin sanata getirdii en byk yenilik cami mimarisidir. slamlkta her snf halkn ayrm gzetilmeden n saflarda namaz klabilmesi saflarn geni tutulmas istedii uyandrm, bu nedenle kiliselerin aksine camilerde enine mekan tercih edilmitir. Plan formunun ihtiyatan domas gibi, mihrap, minber, minare trnden mimari geler de slamln gelimesine paralel olarak zamanla ihtiyatan domulardr. slamln ilk yllarndan, o zamanki haliyle gnmze gelmi yap yoktur. nk ilk camiler zamanla deiime uram, yerlerine sonradan daha gelimi bir mimariyi sergileyen rnekler kurulmutur. lk camiler zerleri ak, kerpi duvarl, hurma dallarnn glgeledii ok basit yaplard. lk cami Hazreti muhammedin Medinedeki eviydi. Kerpi duvarla evrili kare bir alann yalnzca bir tarafnda iki sral aa direklere dayanan, hurma yapraklaryla rtl bir dam bulunuyordu. Bylece cemaat blgenin kavurucu gneinden korunmu oluyordu. Bu

ilk rnek daha sonra gelitirilmi, avlunun evresine birka sral revaklar yaplm, asl ibadet mekann zeri eik atyla rtlmtr. Emeviler dneminin Basra ve Kfe camileri ile Fustat yani Eski Kahiredeki Amr Camii, plan bakmndan Medine Camiinden pek farkl deildiler. Bu yaplarda minber ve minare yoktu, mihrap ise yalnzca yn belirten bir iaretti, henz mimari bir ge nitelii kazanmamt. Yapld zamanki durumunu, ok az bir deimeyle gnmze dein koruyan en eski slam yaps, Kudste bulunan Kubbets-Sahradr. Yap ehrin dini merkezi saylan Harem-i erifin en yksek noktasnda yer alr. Bu tepe slamlktan nce de kutsal saylyordu. Museviler yapnn iinde bulunan kayay brahim Peygamberin olu smaili kurban etmek zere setii yer sayyorlard. Mslmanlar iin de buras, Hazreti Muhammedin miraca kt yerdir. Kubbet-s-Sahra bu kutsal kayann ziyaret ve tavfn kolaylatrmak iin yaplmt. Asl ama ise slamln merkezini oraya ekmek, Kudsn bir slam kenti olduunu kantlamakt. Kubbets-Sahrann plan, Hacer-i Muallak denilen kutsal kayann tavafna uygun biimde tasarlanmt. Drt girili sekizgen mekan, ziyareti kolaylatrd gibi kayay her adan grebilmeyi de salyordu. Sekizgen d duvarn iinde ayaklar ve stunlarla ikinci bir sekizgen oluturulmutur. Bunun iinde de kayann evresinde drt ayaa dayanan orta mekan yer alr. Orta mekan 20 metre apnda ahap bir kubbe, evre mekanlar ise ortak bir at rtmektedir. Bu yapda slam mimarisinin ilk mihraplarndan biriyle karlarz. Tek para mermerden yaplm mihrap, form ve ssleme bakmndan ok basittir. Ama daha sonraki mihraplara rnek olmas asndan nemli bir yeri vardr. Yapnn d ve ii deiik tekniklerle zengin biimde sslenmitir. Dta, renkli ta ve mozaik sslemenin yan sra zellikle Kanuni dnemindeki onarmda eklenen Osmanl inileri dikkati eker. D yap daha sonra da eitli onarmlar grmtr. Sslemede mozaik teknii n plandadr. Altn zemin zerinde, bitkisel motifler, simetrik dzende yerletirilmi kvrk dallar, hurma ve hayat aalar, iri akantus yapraklar balca motiflerdir. Bu motiflerde ve motif dzeninde Dounun, zellikle Sasani sanatnn etkileri grlr. Ayrca Helenistik Roma ve Bizans sanatlarnn izleri de vardr. Mozaiklerin yapmnda Bizansl ustalarn alt anlalmaktadr. Bu mozaikler, erken slam ssleme sanat hakknda fikir vermeleri kadar, konoklast dnemde ortadan kaldrlan Bizans mozaiklerinin zelliklerini gstermeleri bakmndan da belgesel bir deer tar. Kubbets-Sahra slamln gnmze kalan en eski yaplarndan biridir. Ancak bu yap cami deil bir ziyaretghtr. Bu nedenle daha sonraki bir tarihte yaplm olsa da amdaki Emeviye Camii, gnmze orijinal planyla gelebilen en eski cami olma zelliini tar. Bu cami Emeviler dneminin en nemli mimarlk rnei saylabilir. Cami mimarisine birok yenilikler katm, hatta ok sonra Anadolu camilerini bile plan ynnden etkilemitir. Emeviye Camii slamlktan nce de kutsal

saylan bir alanda yer alr. Roma dneminde burada bir Jupiter tapna bulunuyordu. Hristiyanlk dneminde ayn yere bir kilise yapld. 636 ylndan sonra bu kutsal alann bir kesi cami olarak, geri kalan ksm da kilise olarak kullanld. 705-707 yllarnda Emevi Halifesi I. Velid, bu kiliseyi yktrarak, yerine Emeviye Camiini yaptrd. Cami, geirdii yangnlara ve onarmlara ramen, zgn biimini byk lde korumutur. Bu cami, getirdii nemli yeniliklerle ilk camilerin birbirini tekrarlayan basit formundan ayrlan, mimarlk alannda zgn bir yaratmadr. Yapnn evre duvar Roma tapnann temelleri zerine oturtulmutur. Minareler de bu evre duvarnn ke kuleleri zerinde yer alr. alann yardan biraz fazlas avlu, kble tarafndaki dikdrtgen mekan ise asl ibadet yeri yani harim ksmdr. Caminin plan, kble duvarna paralel, birbirinden stun sralaryla ayrlan neften ve ortada bunlar dik olarak kesen bir neften olumutur. Neflerin kesime yerinin ortasn bir kubbe rter, bunun dnda kalan mekanlar ise ift meyilli atlarla kapldr. Bu plan, daha sonra kk farklarla Anadoludaki baz camilerde de kullanlmtr. Ana eksen zerindeki nefin yan neflerden daha yksek olmas, avludan bakldnda yapya antsal bir grnm kazandrmaktadr. mekanda yer alan iki katl stun dizileri de ayn antsallk etkisini srdrr. Stun balklarnn bir ksm daha nceki Roma tapnandan alnm, burada yepyeni bir dzen iinde tekrar kullanlmtr. Avlu revaklarnda da iki katl dzen grlr. Altta bir ayak, iki stun; stte bir ayak, bir stun alternatif srayla dizilerek, hareketli bir grnm salanmtr. Caminin avlu revaklarnda ve i mekannda yer alan mozaiklerde ge Helenistik slubun slam zevki iinde zmlendii grlr. kemer ilerinin akantus yapraklaryla sslenmesine karlk, dz yzeylerde daha eitli ve zengin bir dekorasyon gze arpar. Bu mozaikler slam sanat iin olduu kadar, rnekleri gnmze kalmayan ayn dnem Bizans mozaik sanat hakknda fikir vermek bakmndan da nemlidirler. Aalklar iinde yer alan bir takm hayali yaplarn tasvir edildii mozaiklerde olduka gelimi bir perspektif anlay, glgekla salanm bir derinlik etkisi grlr. Gerek bu zellikler gerek dallar budanm aalar Helenistik duvar resimlerini anmsatrlar. n planda grlen akarsuyun, amdan geen Barada nehri olduu ileri srlmtr. Bu ilgin doa ve yap tasvirlerinde insan ve hayvan figrleri grlmez. nk slamlk dini yaplarda bu tr tasviri yasaklamtr. Mozaik yapmnda kullanlan kk cam kplerde grlen eitli renkler ve bu renklerin deiik tonlar, bu mozaiklerin byk bir ustalkla ve frayla alld izlenimini vermektedir. Emevilerin dini olmayan yap trlerinin banda saraylar gelir. Bugn bunlarn tm de birer yknt halindedir. Yaplarn planlar, rt ekilleri ve dekorasyonu kazlarda kan buluntulardan renilmitir. ehirlerden uzakta, lde bulunduklar iin, bunlara l saray ya da l kasr

denir. Oysa doa incelemeleri buralarn, o zamanlar sulak topraklar, vahalar olduunu ortaya koymutur. Bu saraylar, mimarileri kadar ssleme sanatlar asndan da byk nem tamaktadrlar. Ammann 35 km. gneyinde bulunan Meatta Saraynn 8. yzylda yapld sanlmaktadr. Kare planl olup, kaleyi andran kaln duvarlar vardr. Kazlar yapnn tamamlanamadn gstermitir. Ana eksen zerinde, girite simetrik konumlu mekanlar ve bir mescit, ortada bir eref avlusu, kuzeyde ise yonca planl bir taht salonu ve yine simetrik konumlu mekanlar yer alyordu. Sarayn ok ince bir iilik gsteren oyma ta sslemeleri sanat tarihinde byk nem tar. Duvar zikzak izgilerle genlere blnm, her genin ortasna akantus yapraklarndan oluan kabartma birer rozet yerletirilmitir. genlerin zemini de ince kvrk dallar ve hayvan figrleriyle doldurulmutur. Bu figrlerde Helenistik etkiler gze arpar. Mescidin bulunduu yndeki duvarda bitkisel motiflerle yetinilmesi, hayvan figr olmamas ilgintir. 8. yzyln ilk yarsna ait Hrbet el Mefcer, Emevi saraylarnn en byklerinden biridir. Kazlarla ortaya karlan sarayn, haman blmn ve zeminini zengin deme mozaikleri kaplamaktadr. Geometrik desenli bu panolarn her biri, birer haly andrr. Hamamdaki panolardan biri figrl olmasyla dikkati eker. Ortada byk bir aa, aacn iki yannda da hayvan figrleri yer alr. Solda iki gazal, sada ise yine bir gazal ile ona saldran bir aslan tasvir edilmitir. Bu figrlerin sembolik anlamlar tadklar sanlmaktadr. Saraydaki al kabartma ve heykeller de Emevi sanatnda nemli bir yer tutar. Dekoratif bir saak nne tnemi gibi sralanan, doal byklkteki yksek kabartma keklik figrleri dikkati eker. Bir al tavann gbeinde yer alan, akantus yapraklar arasnda tasvir edilmi bir dizi kabartma bst de erken slam sanatnn ilgin rneklerindendir. Sarayda ok sayda al heykel de bulunuyordu. Hamam blmnde yar giyinik gen kz figrlerine rastlanmas, bu dnem slam sanatnda insan tasviri konusunda geni bir hogrnn varln kantlar. Bu rnekler arasnda bir de Halife heykeli bulunmaktadr. Hangi halifeye ait olduu bilinmemektedir, ancak en yksek dini unvana sahip bir kiinin heykelinin yaplabilmi olmas ilgi ekicidir. Abbasilerden nceki slam ehircilii konusundaki bilgilerimiz ok kstldr. Bu konuda bilinen ilk rnek, 762-765 yllarnda Abbasi halifesi Mansurun kurdurduu Badad ehridir. Kaynaklardan edinilen bilgilere gre ilk Badad ehiri daire planlyd ve i ie iki sur duvar dtan bir hendekle evrelenmiti. ehrin drt kapsna bulunduklar yndeki komu ehirlerin ad verilmiti. Ha planl saray ve yanndaki cami ehrin merkezinde yer alyordu. 766 ylnda yaplan Badad Ulu Camii kerpi duvarl, ahap stunlu ve dz daml basit bir yapyd. Halife Harun Reid, 808de yapy plann deitirtmeden tula duvarl olarak yeniden yaptrmtr. Badat 892de

Abbasilerin bakenti olunca, artan nfus nedeniyle camiye ayn planda ikinci bir blm eklenmitir. Ancak, Badad ehrinin bu dnem yaplarndan gnmze, ilk camiye ait basit bir mihraptan baka hibir ey gelmemitir. Abbasi ehirleri arasnda Samarrann ayr bir nemi vardr. Abbasilerden sonra hi oturulmadndan zerinde baka dnem ve kltrn izine rastlanmad iin Abbasi ehirciliini en katksz biimde yanstr. Samarra, Dicle kenarnda Badadn yaknndadr. Badadn dairesel ve dzenli plan burada yerini araziye uydurulmu, uzun bir plana brakmtr. Dicle kvrmlarna paralel olarak uzanan ehrin byk blm kazlarla ortaya karlmtr. Buluntular, Abbasi cami, saray, trbe ve ev mimarisi ile zengin ssleme sanat hakknda bilgi vermektedir. Samarra, 836 ylnda Halife Mutasm tarafndan abbasi hizmetindeki Trk birlikleri iin ordugah ehri olarak kurdurulmu, 883 ylnda terkedilmitir. Samara Ulu Camii, teki adyla Mtevekkiliye Camii, slam dnyasnn en byk cami yaplarndan biridir. 150.000 kii burada bir arada namaz klabiliyordu. Basit mimarisi, ilk slam cami plannn antsal ller iinde tekrarndan ibarettir. Yapmnda tula ve kerpi kullanlan caminin ilgin bir minaresi vardr. Kare tabana oturan dev boyutlu bu antsal minareye geni bir rampa ile klr. Bu minare formu, yine Samarrada Ebu Dulaf Camiinde tekrarlanm ve bir daha kullanlmamtr. Samarran ikinci byk camii olan Ebu Dulaf Camii, 860 ylnda yaplmtr. Kalntlar daha gelimi bir mimarinin varln ortaya koymaktadr. Harem blm, kemerli duvarlarla birbirinden ayrlan neflerden olumu ve zeri dz bir atyla rtlmt. Samarrann saray ve evlerinde kullanlan eitli ssleme arasnda mermer tozu ve al karmyla yaplan tuk kabartmalar nemli bir yer tutar. Bu kabartmalarda iki farkl teknik kullanlmtr: Dik kesim ve eri kesim. Dik kesimde motifler ya sva zerine dikine olarak oyulmakta, bylece k-glge kesin izgilerle birbirinden ayrlarak kuvvetli bir kontrast etkisi salanmaktadr. Eik kesimde ise daha yumuak bir plastik etki sz konusudur. Eik kesim, Trklerin slam sanatna belki de ilk katksdr. Bu teknik daha nceleri Orta Asya sanatnda Trkler tarafndan kullanlmtr. Dik kesimde daha natralist, eik kesimde ise daha stilize bir slup grlr. slamln erken dnemlerine ait nemli yaplardan biri de Tunusun Kayrevan ehrindeki Seydi Ukba Camiidir. Yapm 670de Kuzey Afrika fatihi Ukbe bin Nafi tarafndan balatlan cami, ilk slam camileri planndayd. 724-727 yllarnda yenilenen yapnn minaresi bu srada yaplmtr. Cami bugnk ekliyle Aglebiler dnemine aittir. Harem blm, kbleye dik 17 nefle kble duvarna paralel bir neften olumutur. Birbirinden stunlarla ayrlan nefler bir stun ormann

andrmaktadr. Zengin sslemeli stun balklar eski Kartaca ehrinin kalntlarndan toplanmtr. Stunlar da Roma dnemi yaplarndan alnmtr. Orta nef daha geni olup iki ucunda birer kubbe yer almaktadr. Yapnn simetrik plan, ana eksen zerinde bulunan iki kubbe ile daha belirgin klnmtr. Avluyu kemerli bir revak evrelemektedir. Minare, Kuzey Afrikaya zg kare planl minarelerin tipik bir rneidir. Yukar doru daralan kbik elemanlardan olumutur. Mihrap ve evresi zengin sslemeleriyle dikkati eker. Mihrap duvarnda perdahl teknikte kare iniler kullanlm, bunlar keleme olarak yerletirilmilerdir. Mihrap girintisi ise mermer levhalarla kaplanmtr. Motiflerin oyma ve ajur teknikleriyle ilendii mermer levhalarda ustalkl bir iilik gze arpar. Genellikle Helenistik motiflerin slam zevki iinde eritilmesi sz konusudur. stiridye motifleri, akantus ve asma yapraklar ok kullanlmtr. Ahap minber de o dnem ahap iiliinin en grkemli rneklerinden biridir. Her birinde deiik motiflerin yer ald eitli boyutta panolardan olumutur. Panolar olduka simetrik bir dzende yerletirilmitir. Geometrik sslemenin yan sra hayat aac, kozalak ve asma yapra gibi bitkisel motiflere de rastlanmaktadr. slam sanat, slamln yayld btn blgelerde yresel sluplarla kaynaarak zengin rnekler ortaya koymutur. Bu rneklerden biri de spanyann bugnk adyla Cordoba kentindeki Kurtuba Camiidir. Yapm Endls Emevi hkmdar I. Abdurrahman tarafndan 785 ylnda balatlan cami, Vizigot yaplarndan devirilen malzeme ile ksa srede tamamlanmtr. Ancak ehrin daha sonra Hristiyanlarn eline gemesiyle ayn yere yaplan katedralin alan iinde skp kalmtr. Harem blmnde yer alan atnal biimindeki ift katl kemerlerin iki renkli oluu i mekana ekici bir grnm kazandrmaktadr. Yapnn i sslemesindeki desen ve renk zenginlii gz kamatrcdr. Mihrap blmnde sadelikle ihtiam bir arada, artc bir ustalkla kullanlmtr. slamln bu ilk dneminden sonra blgelere gre deien, ok eitli sluplar ortaya kmtr. slam sanat, Trklerin slaml kabulnden sonraki katklaryla daha da gelimitir.