Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Juan Andrs Fernndez Castro*

I. Bouza Brey e o petroglifo do castro de Codeseda Na carta arqueolxica da Estrada recllese, como nico exemplar de gravado rupestre do concello, aquel que no seu da publicou don Fermn Bouza Brey1, que exercera na vila o cargo de xuz durante varios anos. Trtase dun fragmento dunha laxe recuperada da soleira da porta dunha casa de Codeseda, encontrada no 1938 por Jess Romar no interior do castro das Quintas mentres realizaba labores agrcolas. A pedra foi depositada no Museo de Pontevedra, onde hoxe se conserva, sendo sobradamente coecida e amplamente citada na literatura arqueolxica como exemplo de gravado rupestre asociado a un xacemento castrexo, anda que non temos maneira de saber se a sa ubicacin orixinal se situaba no interior ou inmediacins do propio castro ou un exemplar alctono de descoecida orixe, que ben podera ser. Trtase, en todo caso, dunha peza atpica que cmpre poer en corentena espera de posteriores investiga* Agradecementos: Andrs Fernandez, Roberto Salgueiro, Luis Sanmartn, Alfonso Sanmartn, Ignacio Diguez, Gerardo Fernndez, Antonio de la Pea, Jos Fuentes, Jess Mallo, Albino Ros, Pelayo Bergueiro, ngel Cao. BOUZA BREY, FERMN. Grabados rupestres del castro de Codeseda en BRAG T. XXIII, 1942-43, A Corua 1943, pp.6-10.

Vol. 11 (2008)

210 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

cins que aporten algunha luz en tornoa sa orixe, tcnica de gravado e singularidade do soporte no que se encontra. tamn digno de salientar o feito de que a pedra fose reutilizada como material constructivo en funcin non s da sa forma ignoramos en que momento se realizou o recorte Petroglifo de Codeseda publicado por da pedra, senn, e fundamentalmenBouza Brey. Museo de Pontevedra, reprote, da singularidade e valor mxicoducido con autorizacin. esttico dos deseos que reproduce. Velaqu outro dos frecuentsimos casos de reutilizacin de materiais arqueolxicos (aras romanas, miliarios, laudas sepulcrais, muos castrexos...) con ns constructivos nas casas do rural galego.

II. Un feliz redescubrimento; o xacemento rupestre da Costa dos Cabalos Unha tarde do mes de abril de 1988, mentres paseabamos polo monte da parroquia de San Xurxo de Vea meu llo Andrs mis eu descubrimos nunha peneda grantica o que sera o primeiro xacemento rupestre in situ do concello da Estrada; moi prximo a este apareceu outra rocha con gravados non prehistricos, dos que se ofrecer cumprida informacin mis adiante. Tomamos fotografas, anotamos o achdego e fmonos coa intencin de regresar pouco para levar a cabo un estudo mis de vagar do xacemento. Mais velaqu que por diversas causas foise demorando aquel regreso e cando intentei localizar a rocha fracasei no intento; certo que no intre ardera o monte e medrara despois o mato de forma desmesurada ocultando o pequeno xacemento. Intenteino outras das veces, pero ao nal perdn a esperanza de reencontrar a pequena estacin rupestre da que eran nicos testemuos as fotografas tomadas daquela. Mais velaqu que neste vern de 2008, vinte anos mis tarde, pro-

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

211 Juan Andrs Fernndez Castro

A rocha da Costa dos Cabalos na primavera de 1988. Obsrvese o tamao dos pinos que medran no xacemento.

ponme Andrs reemprender a busca do extraviado xacemento; acepto gustoso a oferta mais declino a invitacin de acompaalo, bastante decepcionado polos meus fracasos anteriores e lembrando tamn a inmensa fatiga de percorrer con calor aqueles montes esgrevios inzados de toxos arnais. Mais, xuventude animosa!, planicaron o traballo dende a casa localizando a rea aproximada no SIXPAC e botronse ao monte. Empezaron s nove da ma e localizaron a pedra s tres da tarde, fatigados, suorosos e a punto de abandoar a busca pois a rocha que vinte anos antes atoparamos, e mesmo o seu entorno, cambiaran sensiblemente. Encontrbase aquela practicamente soterrada quedando vista menos da mitade da supercie total da pedra; a arboreda que a rodeaba fora talada recentemente e mesmo algn sector do xacemento foi levemente danado pola maquinaria desbrozadora; tamn se descubriron na supercie da laxe estaladuras superciais producidas polo lume pero que, afortunadamente, non afectan aos motivos gravados. A outra pedra con gravados modernos, moi sobranceira do terreo, foi moi facilmente localizada.

Vol. 11 (2008 )

212 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Paisaxe que se domina dende o xacemento rupestre da Costa dos Cabalos.

II. a. Descricin do xacemento A estacin rupestre que damos a coecer, a rentes do chan na sa parte superior e elevada uns corenta cm. no extremo inferior distancia sensiblemente inferior de vinte anos atrs, o que indica un proceso de colmatacin do entorno da pedra, encntrase na parroquia de San Xurxo de Vea, Concello da Estrada, nunha paraxe denominada Costa dos Cabalos, inclinada cara ao NE e dende a que se divisa unha ampla paisaxe2. Trtase dunha aoracin grantica de grao groso e de tonalidade crara debido abundancia de ortosa, mineral responsable da erosin que padece a sa supercie. As diaclasas propiciaron a fragmentacin da rocha en catro paneis, dos que tres (1, 2 e 3) conteen dese2 Tdolos xacementos arqueolxicos mencionados neste traballo foron debidamente comunicados no seu momento Direccin Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

213 Juan Andrs Fernndez Castro

os rupestres. Na fenda que separa os sectores 2 e 3 medraron dous pinos recentemente talados que na poca do descubrimento apenas sobrepasaban o metro de altura. Procedemos a continuacin descricin sucinta do contido de cada un dos tres paneis con rexistro arqueolxico. a) Panel 1 ou superior. Obsrvase un s motivo situado no centro do plano consistente en lias concntricas discontinuas, rematando a mis externa delas nun engrosamento a modo de circunferencia. O suco ancho pero moi pouco profundo, chegando a desaparecer nalgns tramos. b) Panel 2 ou central. Est ocupado por unha serie de cinco motivos circulares, tres deles unidos por unha lia e os outros dous libres. salientable a disposicin espacial destes motivos, ocupando, en sentido lonxitudinal, a supercie mis apta en virtude da sa horizontalidade e ausencia de irregularidades. c) Panel 3 ou inferior. Nel s perceptible unha serie de circunferencias concntricas de trazo incompleto, ignoramos se foi

O xacemento no vern de 2008; na fenda vense as cachopas das rbores recn taladas.

As diaclasas dividiron a rocha en catro puntos.

No panel 2 encntrase a meirande parte dos motivos gravados.

Vol. 11 (2008 )

214 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Detalle do panel 1.

Crculos concntricos do panel 3.

Redescubridores do xacemento.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

215 Juan Andrs Fernndez Castro

Combinacions circulares dos paneis 2 e 3.

Paneis 1 e 2.

concebido orixinalmente deste modo ou parte dos trazos foron borrados pola erosin sufrida no transcurso dos anos, circunstancia ben probable dada a composicin e estructura da pedra.

Vol. 11 (2008 )

216 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

A Pedra dos Cabalos e seu p a rocha con cazoletas.

III. O petroglifo da Pedra dos Cabalos A unha distancia aproximada de 260 m. do anterior, en direccin SE, encontramos outra pedra con guras rupestres mis serodias, poida que medievais ou modernas, anda que os sucos dalgunha das guras presente un perl que denota venerable antigidade. Os motivos gravados encntranse repartidos entre das rochas, unha delas vertical, sobranceira, elevada algo mis de dous metros sobre a supercie do chan e que contn, fundamentalmente, cruciformes libres e outros incluidos en cadrados que, nalgn caso, apenas se perciben. Son tamn visibles sucos lineais de difcil adscricin e pequenos covios e riscos obtidos por percusin de ferramenta metlica. Aos ps desta grande laxe encontramos outra semienterrada, pouco sobranceira e cunha supercie inzada de cazoletas -moitas delas

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

217 Juan Andrs Fernndez Castro

A pedra inzada de cazoletas.

Detalle dun deseo da Pedra dos Cabalos.

adxacentes ou comunicadas por unha canlia-, e piletas de deseo tendente ao rectangular ou elptico. A feitura destes motivos -de difcil adscricin cronolxica-, e a supercie pulida do seu interior suxire o emprego de ferramenta metlica e posterior acabado por rozamento ou frotamento. Cabe a posibilidade de que se trate dun fragmento desprendido da pedra grande; as lias de fractura, posicin e proximidade a aquela as parecen indicalo. IV. A pedra da Quenlla dos Castieiros Est situada a 17 km. aproximadamente da anterior en direccin NO no alto dun outeiro dende o que se divisa unha fermosa paisaxe dominada polo Castro Valente e o ro Ulla que discorre mansamente aos seus ps atravesando as veigas de Carcaca, Herbn e Barcala. Encontramos moitas similitudes entre esta rocha e a da Pedra dos Cabalos no que se refire a situacin prominente, composicin fsica e textura, tamao, tipo de motivos representados e adscricin cronolxica. Debido precisamente sa composicin e permanente exposicin s agresins meteorolxicas a sa supercie abondo irregular e rugosa polo que o gravador precisou aproveitar os escasos lugares adecuados para plasmar os seus deseos, fundamentalmente cruciformes, circunferencias e curvas abertas labrados a pico con diversas

Vol. 11 (2008 )

218 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

A rocha da Quenlla dos Castieiros no alto dun outeiro.

Detalle da Quenlla dos Castieiros.

tcnicas; como detalle distintivo sinalamos a relacin cruciformecircunferencia, motivo alleo pedra anterior. V. Consideracins paisaxstico-espaciais Dentro da arqueoloxa galega os gravados rupestres prehistricos gozaron nas ltimas dcadas anda que con certas lagoas, carencias e inexins, da atencin preferente de moitos arquelogos fascinados por aquela personalsima manifestacin cultural que labrou debuxos de misterioso e descoecido signicado en miles de pedras do noroeste peninsular. A superacin daquela teima de antano que cifraba na pedra e no seu contido a n ltima do estudo arqueolxico e o recoecemento (resignado) da imposibilidade de acceder ao seu signicado orixinal propiciou a apertura de novas vas de investigacin. Especialmente atractiva aquela que atribe aos petroglifos o carcter de elementos organizadores e articuladores do territorio. Admitida a certeza de que a ubicacin dos complexos rupestres non foi en absoluto casual queda nas nosas mans o desafo de descubrir os motivos daquelas decisins e as claves do dilogo que se establece entre eles e a paisaxe que os rodea. Conforme a este criterio paisaxstico poderiamos clasicar os xacementos deica agora descritos en das clases:

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

219 Juan Andrs Fernndez Castro

a) Pedras para seren vistas dende lonxe visin concntrica ou centrpeta: Pedra dos cabalos, Quenlla dos castieiros. Elixidas en virtude da sa visibilidade, dominando polo seu gran tamao e posicin (ergueitas, moi sobranceiras do chan e ubicadas en pequenos O xacemento rupestre desde a distancia. cumios ou no medio de chairas) un sector amplo de terreo. O importante nestes casos seren vistas dende a lonxana erixndose como referencia visual do entorno, circunstancia da que deriva a sa nalidade ou sentido, lexitimado ou certicado polos signos gravados nelas -fundamentalmente cruces-, que as dotan de persoalidade propia e as distingue das demais pedras. Lamentablemente pouco mis podemos dicir sobre elas pois, a pesar da sa modernidade, ignoramos as claves que nos permitiran hoxe penetrar o seu sentido e interpretar a mensaxe que noutros tempos foi claramente lexible para as persoas que frecuentaron estas paraxes montesas. Non se trata de tos de lindeiros parroquiais, municipais nin provinciais e non delimitan, que ns sepamos, couto nin xurisdicin antiga ningunha. Poida que fosen indicadores de propiedade ou explotacion do monte, da caza, do gando silvestre que por al paca libremente ou de canteiras. E poida, en n, que a sa virtualidade residise tan s na sa sobranceira soedade no medio daquel saltus de antano; un to destacado na paisaxe que servise de referencia: ...mis arriba da Pedra dos Cabalos; ...mesmo a carn da pedra da Quenlla dos Castieiros. b) Pedras non perceptibles na lonxana (e actualmente difciles de localizar, incluso dende a sa proximidade, en condicins adversas de luz ou cando a sa supercie se encontra parcial-

Vol. 11 (2008 )

220 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

mente oculta) pero desde onde sera posible o dominio visual dun determinado territorio, que no caso da pedra da Costa dos Cabalos comprenda os frtiles vales dos ros Vea e Liares, visin excntrica ou centrfuga-. A seleccin da ubicacin exacta da pedra e dos motivos a A igrexa de Frades, nas representar, as como todo o proceso de gravaproximidades da estacin rupestre. do, adxudicacin de contidos simblicos e rituais en torno a eles celebrados foron sen dbida actos solemnes, profundamente meditados e restrinxidos a certas castes ou lites especializadas entre as que se encontraran autnticos artistas que plasmaran na pedra deseos que en ocasins acadan unha extraordinaria forza expresiva. Estes feitos descartaran a aleatoriedade da eleccin e suxiren toda unha serie de interaccins entre a propia pedra e os motivos nela representados co modo de apropiacin e explotacin do territorio onde se ubica. VI. A Pedra Santeira Sobre unha pedra grantica moi pouco sobranceira, a carn mesmo da pista forestal que une os lugares de O Casal (S. Xurxo de Vea) e Casa do Frade (S. Miguel de Barcala) encontramos un gravado de orixe claramente moderna como o testica o seu risco nidio e profundo labrado con instrumento metlico. A pedra en cuestin formou parte dunha antiga canteira, salvndose este gravado da destruccin por encontrarse nunha rea marxinal. A distribucin espacial dos motivos representados -unha cruz de longo fuste xada sobre basa cadrada con cazoleta e das letras, A e R invertida, a ambos lados, todo ilo rodeado dunha orla ou lete de caracterstico deseo, denota a intencin do gravador de imitar un escudo herldico. Conforme testemuo de don Albino Ros, vecio de Santa Cristina de Vea que viviu na sa xuventude nesta parroquia de San Xurxo, a pedra en cuestin

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

221 Juan Andrs Fernndez Castro

Cruz de alto fuste con pedestal e letras en San Xurxo de Vea. Pedra Santeira.

A rocha de Monte Penide, na parroquia estradense de Parada cos seus enigmticos signos. Museo de Pontevedra, reproducida con autorizacin.

e o terreo onde se ubica pertenceron a don ngel Rodrguez, canteiro de profesin falecido hai anos que quixo deixar perenne constancia da sa propiedade plasmando na pedra a inicial do seu nome e primeiro apelido. Quedara por explicar a inusual e enigmtica reproduccion invertida da letra R. VII. A pedra do Monte Picns, Parada Depositada no Museo de Pontevedra, a onde foi transportada en carro de vacas dende a parroquia estradense de Parada a nais do sculo XIX, encntrase unha pedra de arenisca de supercie uniforme e lisa; presenta a particularidade de conter numerosos signos lineais labrados con instrumento metlico puntiforme no brando material que a conforma; obsrvanse tamn, nalgns ngulos da pedra, signos evidentes de ter servido para aar ferramentas. As teoras en canto sa interpretacin son dispares, atribundolles algns o carcter de signos protoibricos mentres que outros, mis escpticos, redcenos a simples riscos de instrumentos metlicos sen intencin de reproducir mensaxe.

Vol. 11 (2008 )

222 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Cruciforme na xamba esquerda dunha casa da Grela, Codeseda.

Vents e porta no Lugar da Grela, Codeseda.

IX. Linteis, xambas, portas e muros como soporte de gravados Simbolicamente na porta da casa establcese a fronteira entre o mbito privado, onde convive a familia e arde o lume do fogar, e un exterior inseguro -anttese do domstico-, que pode devir inhspito e hostil. Sar da casa supn o abandono do tpedo claustro materno para exporse s perigos e ameazas do exterior. As portas, xeralmente de madeira, protexan aos moradores da vivenda, preservaban a sa intimidade e resgardbanos contra os rigores climatolxicos. A porta era, sen embargo, un punto dbil, unha fenda na muralla da fortaleza familiar que era conveniente asegurar; mais existan ameazas, estas de ndole espiritual, contra as que resultaban intiles trancas e fechos. Cumpra pois reforzar aquela barreira fsica mediante o emprego do elemento simblico mis efectivo contra aqueles perigos: a cruz, en todo o seu amplsimo repertorio de formas e ubicacins. por iso que xambas e linteis de moitas das casas tradicionais, e mesmo hrreos, cortes, palleiras e muos, se encontran inzados destes deseos -de indudable carcter apotropaico-, que reproducen modelos de moi longa tradicin, encontrndose con frecuencia nos xacementos rupestres a carn dos gravados propiamente prehistricos.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

223 Juan Andrs Fernndez Castro

Esta la hizo Benito Rodrguez da Fraga Escribano de su Magestad ao de 1683. Cruciforme, antropomorfo e xinete da casa de Escariz, Nigoi.

Man con espada; lintel da casa de Escariz.

Noutras ocasins vemos representados en portas e paredes motivos figurativos esquematizados e abstraccins de moi difcil interpretacin. As, no lintel da porta principal dunha casa do lugar de Escariz, na parroquia estradense de Nigoi, encontramos unha inscricin que d conta do nome e cargo da persoa que mandou erixir o edificio no 1683 e seu carn unha man apreixando unha espada, clara alusin autoridade que detentaba o seu morador. E na xamba esquerda dunha pequena porta escusada traseira, tras unha coidadosa esculca e posterior limpeza, apareceron dous curiosos motivos que representan unha figura humana moi esquemtica e un xinete armado de lanza. Sorprende a similitude destes deseos cos zoomorfos, antropomorfos e esceas de equitacin dalgns xacementos rupestres galegos, o que nos fai pensar que o repertorio de modelos arquetpicos, especialmente a figura humana e os animais, moi

Vol. 11 (2008 )

224 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

limitado repetndose con moi escasas variacins ao longo do tempo, o que explicara a similitude entre deseos tan afastados cronoloxicamente. Dende a porta principal da casa de Escariz transmtese unha mensaxe explcita (epigrafa) e outra simblica (man termando da espada) que teen Motivo gravado na parede da Casa de a sa rplica, exclusivamente simbRecarei, Curantes. lica e de menor rango icnico, na entrada secundaria. Moito mis difcil sera explicar as abstraccins gravadas nas paredes da Casa de Recarei, en Curantes (sculos XVII e XVIII), moi esvaidas por mor do chorro de area a presin que se aplicou para retirar o revoco de morteiro. posible que este agresivo mtodo de limpeza borrase algunhas Outro deseo da Casa de Recarei. lias e trazos facendo hoxe irrecoecibles na sa integridade os temas representados, mais tamn podemos pensar que os deseos responden vontade do seu autor quen, de forma deliberada, dotou eses dibuxos de claves ocultas que os fan indescifrables. Despois da casa, reducto do privado, o muo, xunto coa igrexa e a taberna, era o edicio de uso colectivo mis importante na sociedade agraria por ser o lugar onde se moa o cereal, elemento bsico da dieta rural durante moitos sculos. Era percibido polo imaxinario popular como mbito de fascinacin e misterio, escenario de amorosos lances e habitculo de meigas e demos ata o punto de erixirse no locus mis mencionado no oclore e literatura tradicional galega. Estaban dotados de rexas portas que protexan o prezado froito da terra contra os ladrns, mais precisaban tamn defensas simblicas:

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

225 Juan Andrs Fernndez Castro

Cruciformes na xamba dereita do muo de Vilanova, Remesar.

Xamba esquera dun muo de Figueroa, A Estrada.

Pousadoiro e cruces nun muo da Vilasusn, Remesar.

Pervivencia dos deseos cruciformes. Cruz labrada na xamba esquerda dunha casa urbana da Estrada, construda ca. 1850.

velaqu a frecuentsima presencia de cruces profusamente gravadas nas xambas (case nunca nos linteis) destes singulares edicios. A propia folla da porta dos muos convrtese en ocasins en soporte de gravados realizados con instrumentos cortantes, habitualmente a navalla. O repertorio destas guracins redcese a nomes e letras, variacins sobre cruciformes inspirados nos modelos visibles en petroglifos e xambas das portas e, por ltimo, moi esquemticas representacins da gura humana. Outras veces un ocasional e annimo artista pode aproveitar o revoque de certas paredes para consignar mensaxes, inscribir o propio nome e incluso reproducir dibuxos, coma os que tivemos ocasin

Vol. 11 (2008 )

226 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Cruciformes na porta dun muo de Paradela, a carn do ro Liares.

Cruciformes e gura humana esquemtica, fumador 1, muo do Liares.

Fumador 2, muo do Liares.

Texto gravado na porta do Muo do ro Liares.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

227 Juan Andrs Fernndez Castro

Gravado na parede interior da Casa-Torre de Guimarei.

Cabaleiro da man no peito. Grato do interior da Casa-Torre de Guimarei.

Signos lapidarios na Torre de Guimarei.

de retratar hai anos no interior da Casa e Torre de Guimarei, antes que o enlucido interior das paredes se esnaquizase denitivamente por mor da humidade. Nalgns sillares da propia torre encntranse tamn diversos signos lapidarios, motivos sobradamente coecidos polo que non precisan maior comentario. Profundamente labrados nas rochas granticas de lugares sobranceiros, sen desbotar, lamentablemente, os cumios dos montes - tal o caso do Monte Pedroso, na parroquia estradense da Somoza, que reproducimos-, algns incvicos desaprensivos consignan para a posteridade mensaxes de diversa ndole, fundamentalmente amorosa. E deixamos para o nal o signicativo smbolo toscamente labrado nunha pedra do muro que circunda o santuario da Virxe de Guadalupe, coecido popularmente como A Grela, na parroquia estra-

Vol. 11 (2008 )

228 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

Gravados modernos (e incvicos) no Cumio do Monte Pedroso, A Somoza.

Mis gravados na fermosa paisaxe da Somoza. Montes de Arca e na lonxana o Cdavo desde onde se albisca xa Campo Lameiro, capital da arte rupestre.

Escuadra e comps; smbolo masnico nas proximidades do Santuario da Virxe de Guadalupe, Codeseda.

dense de Codeseda. O deseo en cuestin representa o comps aberto cunha escuadra superposta, smbolo masnico por excelencia, mediante o que un maon annimo, (desobedecendo quizs as severas normas da irmandade), quixo deixar constancia, nas humildes pedras dun valo, da sa presencia neste lugar.

Conclusins Os gravados prehistricos da Costa dos cabalos, no concello da Estrada, veen ampliar o mapa dos complexos rupestres galegos, sendo unha continuacin cara ao norte dos xacementos de Cuntis e Campo Lameiro. Quedan anda xacementos rupestres por descubrir neste concello, especialmente nos pequenos vales interiores dos ros Vea e Umia e nas ribeiras do Ulla, especialmente nas parroquias de Cora, Couso, San Xorxe de Vea, San Miguel e Santa Maria de Barcala.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

229 Juan Andrs Fernndez Castro

Como habitual noutros lugares de Galicia, as rochas con petroglifos pasan absolutamente desapercibidas, incluso para as persoas que frecuentan a sa ubicacion, e non demos localizado folclore relacionado con eles. Unha persoa que frecuenta e coece o monte e que na sa xuventude se gorecera en multitude de ocasins a carn da Pedra dos Cabalos, aseguroume que aqueles debuxos que eu lle mostraba non existan daquela. Sera desexable que todos os petroglifos galegos, incluso os non prehistricos, gozasen dun efectivo estatus de proteccin, considerando coidadosamente o trazado de pistas nas sas proximidades e impedindo a limpeza do seu entorno con mtodos agresivos como as cadeas, que rillan a sa supercie chegando a destruir o rexistro arqueolxico. Tamn mantendo o entorno limpo de maleza para evitar o lume a carn ou sobre eles.

Bibliografa recomendada CARRERA RAMREZ, FERNANDO; COSTAS GOBERNA, FERNANDO; DE LA PEA SANTOS, ANTONIO. Grabados rupestres en Galicia: caractersticas generales y problemtica de su gestin y conservacin. Pontevedra 2002. COSTAS GOBERNA, FERNANDO; HIDALGO CUARRO, JOS MANUEL, DE LA PEA SANTOS, ANTONIO. Arte rupestre prehistrico en 5000 anos de arte moderna: arte rupestre prehistrica e arte cantempornea galega, Vigo, 1999, pp. 21-34. CRIADO BOADO, FELIPE; FBREGAS VALCARCE, RAMN; SANTOS ESTVEZ, MANUEL. Paisaje y representacin en la Edad del Bronce: la descodicacin del arte rupestre gallego, en La Edad del Bronce: primera edad de oro de Espaa?: sociedad, economa e ideologa. Ruz-Glvez Priego (Coord.). Barcelona 2001. FBREGAS VALCARCE, RAMN. Los petroglifos y su contexto, un ejemplo de la Galicia Meridional. Vigo 2001.

Vol. 11 (2008 )

230 Gravados rupestres na Estrada; da Idade do Bronce aos nosos das

GUITIN CASTROMIL, JORGE. Arte rupestre do Barbanza: anlise iconogrca e estilstica de 99 petroglifos. Noia 2001. HIDALGO CUARRO, JOS MANUEL. Arte rupestre prehistrico no Eixo Atlntico. Vigo 2006. DE LA PEA SANTOS, ANTONIO; REY GARCA, JOS MANUEL. El espacio de la representacin: el arte rupestre galaico desde una perspectiva territorial en Pontevedra, n10. Pontevedra 1993. DE LA PEA SANTOS, ANTONIO; VZQUEZ VARELA, JOS MANUEL. Los petroglifos gallegos: grabados rupestres prehistricos al aire libre en Galicia. Sada 1996. SANTOS ESTVEZ, MANUEL; TRONCOSO MELNDEZ, ANDRS. Reexiones sobre arte rupestre; paisaje, forma y contenido. Santiago 2005. VZQUEZ ROZAS, ROBERTO. Los petroglifos gallegos, seleccin de su emplazamiento y seleccin de las rocas grabadas en Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueologa, pp. 69-76. Vigo 1993. El espacio y la animacin en los petroglifos gallegos en Gallaecia n 13 (1992), pp. 51-68. Santiago 1992.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural