Manifesto, Avangard Sanat ve Eletirel Dnce Sanat Manifestolar - Avangard Sanat ve Direni , sunu metni, der: Ali Artun

(stanbul, le iim, 2010)

Modernizm olarak bilinen kltrel devrimi, ncelikle manifesto biimindeki uyarlamalar do laysyla kavryoruz. Janet Lyon

Son iki yzyla ait sanatn tarihi daha yeni yazlyor. 1968 ertesinde Paris filozoflar nn ern dnceyi sarsan sorgulamalarndan kaynaklanan Sanat Tarihi nin byk krizi srmesine hal ama buna karn sanatn tarihleri alabildiine zenginleiyor. Birka rnek vermek gerekirse: Romantizmi modern bir stil deil de, modernlikten bir kopma olarak inceleyen almalar kabaryor. Btn tarihiyle birlikte bizzat sanat da yok etmeye ynelik kltr douran, Pari 50-1900 arasndaki metropolleme dnemi anbean yeniden yaratlyor. Salt sanat batan kara emya zerine ard ardna aratrmalar yaynlanyor. 1789 dan 1968 e birbirini izleyen devriml sanatn siyaseti aratrlyor; rnein, Alman kentlerinde yaanan 1918 Devrimi srasnda san mesi, modernist enternasyonal in milliyetilie direnii neredeyse gn gn taranyor; bu esn yaynlanan yzlerce manifesto, dergi, bildiri aranp bulunuyor. Bauhaus un nce Alman mil liyetiliiyle, ardndan srasyla Bolevizm, Nazizm ve ABD liberalizmiyle nasl flrt edebil i kefediyoruz. Kurt Schwitters in 1937 de Nazilerden kamas nedeniyle yarm kalan ve daha sonraki savata imha olan Merzbau projesi 2006 da yeniden kuruluyor; Amsterdam radyo sunda Ur-Sonata larnn kaytlar bulunuyor. Modern mzeciliin merkezleri olan Louvre, Briti h Museum ve Berlin Altes gibi emperyal mzelerin modernliin kurulmasndaki etkileri, kratoryal politikalar, koleksiyonlar ve mimarlklaryla ilgili merak, yeni yaynlar ktk lacana daha da artyor. British Museum kendi tarihini mzeletiriyor; Documenta kendi gem iini sergiliyor vb. Bunlardan baka, Dou Avrupa, Bat yla kaynamadan nceki dneme ait sana kurtarmaya abalyor; Afrika ve Asya daki koloniler, Avrupa-merkezli anlatlardan skmeye altklar kendi, teki modernizmlerini kefetmeye giriiyorlar; post-kolonyal bir klt s gelitiriyorlar Ve Sanat Tarihi, Preziosi nin deyiiyle, kendi tarihini sanatsallatry dern sanat tarihine damgasn vuran Vasari nin biyografik, Burckhardt n kltrel, Winckelman ulusal, Wlfflin ve Riegl in formalist, Gombrich in Hegelci modelleri sklyor. Farkl btn nlara ve meknlara zg sanatlar ulus/stil/form gibi ortak bir tasarm balamnda rasyonelle ren (bilimselletiren) yekpare, evrensel anlatlar Rnesans tan bu yana ilk kez paralanyor . Sanat hareketleri, bir semiolojiye, bir ikonolojiye, ya da salt maddeye indirg enmi formalist tarihlerin gramerinden sklerek hayatn ve siyasetin barndaki hakikatine iade ediliyor.

Btn bu arkeolojiyi kamlayan, estetik modernizme ve modernizmin koullandrd avangarda an bitmez tkenmez ilgi. Sanatn yalnzca btn tarihine deil, bizzat varlna da kast etme gsterilen merak. Sanatn hayat ele geirmeye ynelik cretine ve hayallerine duyulan tutku . Bu tutku tam da modernizmin paraland bir zamanda alevleniyor. Belki de Benjamin in d i, tarih ancak gemiin ykntlarndan yaplyor. Bugn bir yandan postmodernist sanat, takl da tahrip ederek modernist estetii yamalayp tarihsizletirirken; dier yandan, sanatn h akikatine, tarihe ve eletiriye inananlar, tarihin bu en lgn, en aykr, en iirsel deneyi ini harl harl restore ederek, onun bysn srdrmenin yollarn aryorlar. Bu yolda, bat erleri olmak zere, kitaplar, dergiler, gazeteler, fotoraflar, yazmalar, notlar, deft erler, izimler, eyalar, kaytlar ve her trl saysz belge didik didik ediliyor. Ama bunla arasnda en hakikileri, kukusuz manifestolar. Onlar hem birer metin, hem de birer olay. Sanat dininin hem dualar, hem beddualar. Manifesto, topya, devrim Manifesto fikri olmadan aydnlanmann diyalektii ilemez. Ancak manifesto olgusu; yani , manifestonun kendinden honut birtakm fikirler yerine, bir mcadele tarihine gnderme

de bulunmas, modernliin eksenini deitirir. Bylece manifesto, modernlie zg demokrasi r snn barndrd sakatlklar tehir eder. Janet Lyon

Manifesto, Fransz Devrimi yle douyor: zgrlk! Eitlik! Kardelik! ki yzyllk btn t dernliin bu vaadinin peine decek. 19. yzylda vaadini tutmayan burjuvaziye kar siyasal angardn nclk ettii bakaldrlarn l olacak. 20. yzylda ise manifesto formuna sa . nk artk umudun szcln daha ziyade sanat stlenecek.

Hem bir siyasal retorik, hem de edebi bir tr olarak manifestonun en temsil rnei, Mar x ve Engels in kaleme ald Komnist Manifesto (1848). Komnist Manifesto, herkesin kendini zgrce gelitirecei , snflarn ve iblmnn dolaysyla bir snf mcadelesi olan si uzmanlaan sanatn son bulaca bir topya vaat ediyor. Bir anlamda herkesin siyaseti ve s nat olaca bir topya. topya, manifestonun bir ilkesi. Ve Marx tan ok nce, Platon un Po rine diyaloglarndan, tre adn veren Thomas More un De optimo reipublicae kitabna (1516) kadar btn topyalar bir Altn a, bir Arcadia, bir tr komnal toplum dlyorlar. 1789 De opyalarn gerekleebilecei umudunu uyandryor hem de burada ve imdi . Ve her topyac udunu dnyaya ilan (manifest) ediyor. nsanl katlmaya aryor. Bu hadisenin erken rnek biri, Babaeuf n takipisi olan Sylvain Marchal in (1750-1803) yazd Eitler Manifestosu nifeste des Egaus).* 1797 de idam edilen Babaeuf, 19. yzylda Paris i saran gizli devr imci derneklerin, anarist eitliki komplolarn, avangard siyasetin babas saylr. Btn eylemini, arzular iktidara geirecek komplolara hasreden Auguste Blanqui nin stad da Ba baeuf tr. Walter Benjamin e gre modernizmin babas Baudelaire de bir komplocu saylr. Anca o, her szcn gizli grevlere atad diliyle komplo kurar. Blanqui nin eylemi, Baudelai dir."[1]

(*) imdi kararl olarak davranmann vakti gelmitir. Halkn ektii ileler artk son kertes ve yeryzn karartmaktadr Siz, bask altnda inleyenler, gelin bize katln: doann bt ttii ziyafeti paylan . [Gerek eitlik devrimine katln, zira] her insan ayn ihtiyalar yn melekelerle donatlmtr, ayn gnele snr, ve ayn havay solur . (Janet Lyon, s. 45

Kendisi de bir topyay ifade eden Fransz Devrimi nin zgrlk, eitlik, kardelik manifes i bir toplum kurmakta olduunun bilincine varan metropol halklarn kendi toplumsal devri m lerini rgtleme hummasna yneltir. Manifesto bu devrimci hamlelerin iiridir. Savaa sava gerekleen metropollemenin, toplumsallamann bir ifadesidir. Komnistler, anaristler, fem nistler, liberterler, cumhuriyetiler; ksacas her modern toplumsal/siyasal avangard kendi hayallerinin iktidarn talep eder ve bunu manifestolaryla duyurur. Gen Marx kad ar, Courbet ve Baudelaire gibi asi sanatlar zerinde de etkili olan Proudhon, mlkiyeti n hrszlk , anarinin dzen olduunu ilan eder ve ykarak kurmaya arr. Bakunin in m irseldir . Dier bir anarist lider, Kropotkin, eitimin amacnn uzmanlama deil, gzeli a lduunu bildirir. Kadnlara oy hakk iin savaan feminist Pankhurst da devrim peindedir: K dnlar militanlklaryla bir temizlik hareketi yrtmektedir. Temizlik, hibir yerde erkekle r ile kadnlar arasndaki ilikide olduu kadar gerekli deildir Byk bir ayaklanma, byk rim, byk bir patlamayla irkinliklerin yok edilmesi; ite militanlk budur. [2] Paris te ba ikatlar ve kymlar durmadan birbirini izler. Direnenler hayallerini kolay kolay tes lim etmezler. Hatta zaman zaman zafer kazandklar da olur. rnein 1871 Devrimi ertesin de iki ay kadar iktidarda kalacak olan komnist ve anaristler Paris Komn n ilan ederler. Hapisteki Blanqui bakan seilir, Courbet de kltrn ve sanatn bana getirilir. lk ii, heykelinin yer ald imparatorluk simgesi Vendme Stunu nun yklmas iin yaplan eylemi . Bu hadise, sanat ile devrim arasndaki sembolik ban, sanatn gcne duyulan gvenin bir g ergesidir: Avangard, monariyi ve onun temsilcisi olan klasizmi paralamaktadr. Aslnda btn toplumsal ayaklanmalarn ve onlarn edebiyatn oluturan manifestolarn umudu sanatt nsanlar ancak hayal dnyasnn, duyularn ve duygularn efendisi sanatn devrimlere inandra ecei dnlr. Daha nemlisi, yeni hayat zaten sanattan ibaret olacaktr. Baka deyile,

nn hem manifestasyonu, hem de zdr. Cobra ve sitasyonizm hareketlerinin kurucularndan o lan Asger Jorn, komnizmin gndelik hayata dntrlm sanat eseri olduunu yazar.[3] Son al devrimlerin ve topik toplumlarn rgtlenmesinde sanata biilen rol bir toplumsal sanat bilinci gelitirir. nceden teokrasinin ve aristokrasinin hizmetinde olan sanat, topl um un kefedildii modern ada artk onun hizmetine girecektir.

Toplumsal devrim, toplumsal sanat

nsanln geleceini bize bildirecek olanlar, Altn a gemiten gelecee tayacak olanla i sanatlardr. Saint-Simon Toplumsal sanat sylemini kuran Saint-Simon dur. Neil McWilliam

19. yzyln devrimci siyaset syleminde sanatn byk toplumsal dnmlerdeki ncl zer r, Saint-Simon (1760-1825), Fourier (1772-1837) ve William Morris (1834-1896) gi bi romantiklerin sosyalist topyalardr. Aslnda Jean Baptiste Say n (1767-1832) topyas g liberal topyalardan pek de farkl olmayan Saint-Simon un organik toplum u, sanat ile sa nayinin kaynat bir toplumdur. Dolaysyla sanatlarla bilim adamlarndan oluan bir elit an ynetilir. 19. yzyl topyalarnn temelindeki sanat-sanayi diyalektii, 20. yzyl avang ki kampa blnmesinde kendini gsterir. Bu kamplardan biri akla, dieri hayalgcne ncelik v rir. Saint-Simoncu topya, Bauhaus, kontrktivizm gibi aklc avangardlarn ve zamanmzda ta armn sanat zerinde kurduu egemenliin habercisidir. Sanat, Saint-Simon un Yeni Hristiya yasnda sekler bir din halini alr: Bugnden itibaren sanat dinimiz, sanat rahibimizdir. Bu yzden gelecein kurucular doal olarak sanatlardr: Sanatlarn yeryz cennetini g ayn. [5] O zamana kadar asker ve siyasal anlamlar tayan avangard terimini sanata takdim eden de Saint-Simon dur. 1830 larda sanayici ve bilim adamlarna yle hitap eder: Sizin av angardnz biz sanatlar olacaz. nk en ani ve en hzl etki eden g, sanatn gcdr [ ve duygularna seslendiimiz iin, her zaman en kuvvetli ve en kararl etkiyi biz yaratrz. 6]

Saint-Simon tarikat nn datlmas zerine rgtlenen Fourier nin ideal cemaatleri komnl dir (phalanster). Bu ayn zamanda Fourieristlerin 1832 de yaynlanmaya balayan dergisin in addr. Falansterler, hayal gcnn ve bata cinsel zgrlk olmak zere tutkularn ve a rmonik evrenler dir. Bu nedenle Fourier, Dada dan sitasyonizme uzanan avangard hareke tlerin atas saylr. Fourierist devrimcilik ve cemaatilik, zellikle ABD nin feminist ve i hareketlerinde de uzun zaman etkili olmutur. Fourier nin gometrie passionnelle ilkes ine gre, birtakm tutkular formlarla zdetir. Bu zdelik, toplumsal formlarla estetik for mlarn rtmesine kadar varr. Bu neo-Platoncu dncelere gre gzel olann evrensel armon isine egemen olan sanat, toplumsal armoninin de cevheridir. Bylelikle estetik ve toplumsal armoninin yaratcs olan sanat, Tanr mertebesine konur. Avangard manifestolar, yle ya da byle, hep Fourier nin davasn gdeceklerdir.

William Morris de hayatn estetikletirilerek, ya da gzel letirilerek yenilenebileceine i anr. Hocalar, bata John Ruskin olmak zere, ngiliz romantikleridir. Onun iin, sanayiye kar sanat ve zanaati savunur. Btn romantikler gibi sanatkrln doruu saylan Gotik mi ndr. 1890 da topyasn yaynlar: Hibir Yerden Haberler veya Bir Bar ve Refah a (Bir an Blmler). Morris, topyasnda, devletin ortadan kalkt ve her cemaatin kendi ilerini yrtt bir komnal yaratclk toplumunu anlatr. nsanlarn sadece haz almak iin al rim le kurulan bu toplum, saf komnizmdir .[7] Birok kaynakta yalnzca bir tasarmc, bir et olarak anlan Morris in hayat aslnda bir bakma onun topyas, sanatsal siyasetidir. Ana st ve Marksistlerle birlikte, kurulduu zamanda lkesinin yegne sosyalist hareketi ol an Sosyalist Cemiyet in rgtlenmesine katlr. Eski Yaplar Koruma Birlii ni kurarak gste restorasyon modasna kar mcadele eder. Arkadalaryla birlikte oluturduklar Resim, Oyma,

bilya ve Metal leri Sanatkrlar firmasnda insanlarn kendi yaratclklarn canlandrara dntrebileceklerini kantlamaya alr. Bu almalaryla Arts and Crafts hareketine nc avangard mimarlarna ve sanatlarna rehber olur. Bahe ehir tasarlarn esinlendiren de . O da dier topik sosyalistler gibi sanat ile sanayi arasndaki gerilimin referansla rndan biri olacaktr. William Morris in bir endstriyel toplum dman olduuna kuku yoktur a ramen onun izlerine daha ziyade estetii makineletiren, sanat endstriletiren rasyona list avangardn manifestolarnda rastlanr.* (*)Morris-Romantizm ilikisi konusunda bkz: Miguel Abensour, William Morris: Romans Politikas , Devrimci Romantizm iinde, ed: Max Blechman (stanbul:Versus, 2007).

Sanatn toplumsal devrime nclk etmesi dncesi zamann sanatlar arasnda pek rabet g Devrimi nde Paris te kurulan barikatlarda Baudelaire de grlr . Ellerinin barut kokmasyla vnmektedir. Ancak onun att sloganlar olduka alaycdr: General Aupick e lm! Genera evdii annesini ondan kopartan ve ailesinden gelen gelirini kesen, Baudelaire in can dman, vey babasdr. Zaten bu olayda devrimin yenilgisi ve ortaya kan vahet, sanatl al sanat dncesinden iyice soutacaktr. Giderek sanatn toplum iin deil sanat iin yapl i gelitirirler. Bir Fourierist olan Thophile Gautier, Mademoiselle du Maupin in nsz ola rak kaleme ald ve en erken sanat manifestosu saylabilecek l art pour l art aklamasn ( onradan yle yorumlar: Sanat iin sanat, form iin form anlamna gelmez. Dardan herhangi dnceyi, herhangi bir doktrinin istismarn, veya herhangi bir kullanm reddeden, gzelli n form anlamna gelir. [8]Yani, hayat iin, zgrlk iin form anlamna gelir. Dolaysyla, G szleri sanatn devrimden vazgemesi demek deildir. Tam aksine, hayal gcnn iktidar iin tn kendi devrimine sahip kmas demektir. Sanatn, modernliin aklna, ahlakna olduu gibi asetine de meydan okumas demektir. Siyaseti sanatn ele geirmesi, alt etmesi demekti r. Yaratcln siyasal veya toplumsal deil de sanatsal bir devrim iin harekete geirmesi ktir. Estetik modernizmin temelindeki zerklik ilkesini bu grler tanmlar. Ne bu ilkeni n, ne de onun ilk ifadesi saylabilecek Gautier nin sanat iin sanat manifestosunun, for mlarn formlar temsil ettii ve izledii formalist estetikle ve tarihlerle ilikisi kurul amaz. Romantizmin modernlik kartl ve manifesto

Gzel eyler retme arzum bir yana, hayatmn balca tutkusu hep modern uygarla kar nef utur, imdi de olduu gibi. William Morris Devrimci romantikler olacaz. Guy Debord

Manifestolar kuran, modernlie balanan umutlarn boa kmasdr; Janet Lyon un deyiiyle, szlerdir .[9] O nedenle manifestolar modernlie saldrr. Devrimlerin eitlik vaadine rame , egemenlik ve evrensel haklar , sonunda hep ynetenlerin mal olmutur. Evrensel bir zne larak insan ideali, hmanist ilkeler, hep lafta kalmtr. rnein kadnlarn ve smrge hal set yapma haklar,egemenlik haklar yoktur. Kendi devrimlerini gklere karanlar, onu rnek almaya yeltenen smrge halklarn ezmeye giriirler. Kendi vatannda saygnlk kisvesine b ma smrgelerde plaklaan burjuva uygarlnn derin riyas ve doasndaki barbarlk apak . (Marx, 1853)[10] Hak aramak iin srdrlen mcadeleler giderek modernlik mitlerini hedef alr tabii, bata aklcl ve ilerlemeyi. te bu ortamda manifesto, evrensellik ideall rguland bir tr politik dramaturji sunar. [11] Bu dramaturji, modernlik ve demokrasi ki svesindeki ikiyzlle kar gerekten zgr ve eit yeni evrenlerin kuruluunu temsil eder ki yz yldr modernliin modernlie kar bir sylem rettiini ve bunun da Aydnlanma nn .[12] Bu modernlik kart sylemi besleyen, romantizmdir. Sanata modern tanmn kazandran Kant,

etii etikten ve lojikten ayrarak, sanatn amacnn ve anlamnn kendisinden ibaret olduunu ir. Sanata zerkliini (otonomi) tanr. Sadece sanata deil, insanlara da. Onlarn da kend i iradeleri dndaki gler tarafndan ynetilmelerine (heteronomi/yaderlik) kar kar. Ro ise, zerklii sayesinde bal bana bir iktidar kazanan modern sanatn ontolojisini kurarl r. Modern ethos ve logos felsefelerine kar bir sanat dncesi gelitirirler. Yani gzel i n ve doru nun bilgisinden, epitemolojik egemenliinden kurtarp zgrletirirler. Bylece, arayn ve kilisenin yzyllarca sren himayesinden, hem de burjuva rasyonalizminin yarar (utility) ilkesinden kurtulan sanat, duyularmz kendi zerklii, zgr formu, safiyeti ze de younlatrr. Ve bu sayede zgr bir hayata iaret eder. Formun zgrlemesi, insanln gili umutlar, topyalar uyandrr. Zaten romantizm ile topyalar adatr. Ayrca, Beiser gibi romantizm, modern topyalarn estetiidir. [13] stelik romantikler sadece topyacl kalmaz, kendileri de kimi topya hayalleri kurarlar: Schiller, almann haz olduu Estetik Devlet ten sz eder; arkada Fernow, Kant n zerklik ve zgrlk ilkelerinin ierdii poli tik ilikiler zerine kurulmu bir Sanatlar Cumhuriyeti (knstler-Republik) tasavvur eder ovalis iirin, Schopenhauer mziin dilin yerini ald cemaatler hayal eder... Ksacas, man stolarn modernlie, aydnlanmaya, kitsch e, yani zgn anlamyla burjuva beenisinin bayal n okuyan, devrimci, topyac ruhunun kaynanda romantizm bulunur. Nitekim, Schiller in nsa nn Estetik Eitimi zerine mektuplar yer yer manifesto tonundadr. Fichte nin, bilginin, a kln, doann nceliine ilikin vecizeleri de yle: Yaam eylemle balar , dnyam iir ya tiklerin dergilerinde kullandklar slup da sanat manifestolarn haber verir. rnein Athen yazarlar, okurlarna bir ortak hareket adna hitap ederler. Poggioli, bu dergilerin ilk avangard dergiler olduunu syler.[14] Romantiklerin gerek siyasal, gerekse san atsal manifestolarn dnsel ve edeb kurulular zerindeki etkilerini vurgulamak amacyla nat manifestolar derlemesi Alman romantizminin edeb ve felsef programn iki szckle [1 letiren Tieck in bir manifestosuyla alyor: ayn klandrd byler gecesi . Aydnl akla kar hayal, gnein doallna kar ayn gizemi... Tamamyla avangard bir sembolizm.

Estetik modernizmin modernlik kartl ve manifestolar Hangisi olursa olsun her avangard tarihi romantizmle balar. Renato Poggioli

Modernist kltrn, estetik modernizmin ekirdei, Alman romantiklerinin toplumsal moderni zasyona kar; aklcla, ilerlemeye, uygarlamaya, endstrilemeye, evrensellie ve ulusall felsefeleridir. Bu nedenle, Thomas McEvilley gibi kimi tarihiler, romantik dnemi Kant tan balatp, modernizmin dindii varsaylan 1968 e dayandrrlar.[16] Eer Kant, sanat k ve pratik akldan kopararak ona zerkliini tandysa, onu izleyen romantikler de bu zerk lii yaplandrmlardr. Sanatn egemen bilgi rejimiyle, modernlikle dnsel kartln k n nderliindeki modernistler ve avangard ise, sanat topyekn modernizasyon projesine k ar bir g, bal bana bir siyaset olarak rgtlemeye girimilerdir. Bu ruh, aslnda dah n Jacques Rousseau nun (1712-1778) uygarlk dmanlna ve barbarlk sevdasna kadar uzanr. ararsz ve ilevsiz olduuna ilikin ldrc romantik darbe modernistler tarafndan iyice r etirilir: Sanat adna hayatn reddedilmesiyle yetinilmez, hayat yalnzca sanatn merulat cei iddia edilir. [17] Bu iddiann en veciz ifadesini Nietzsche ortaya koyar. Sanat v e Devrim kitabnn (1849) yazar, romantik besteci Richard Wagner e ithaf ettii Tragedyann Douu nda, birka kez, dnyann ancak estetik bir fenomen olarak merulatrlabileceini at bu hayatn en yce grevi ve hakiki metafizik etkinliidir. [18] Baka deyile, hayatta r hberimiz, Sokrates ten beri sregelen modern kltr n dikte ettii gibi bilgi deil, sana , ancak sanat iin yaamaya deer. Ya da, hayatn sanattan baka amac yoktur. Veya, hayat s anattr.

Sanat ile siyaset, gzellik ile zgrlk arasndaki ba, zerklikten kaynaklanr. Estetik mod izmin mekanii, zerkliktir. zerklik yoluyla modernist estetik yalnzca topluma deil, sa nata da kar kar. Bu yalnzca, klasik ya da modern, topyekn sanatn reddi (anti-art) anla

a gelmez. zerk sanatn hayata dnerek, zerkliinin tad umutlar, kendi devrimini ona i demektir. Artk ne topluma, ne de herhangi bir amaca veya gce hizmet eden sanatn bi r bana var olmas bir kurtulu vaadi tar. Ancak bu vaadin yerine getirilmesi, sanatn ken i gerekliine son vererek bir hayat formuna dnmesi demektir... estetik devrim esnasnda sanat kendi farklln silerek bir hayat formu olur. Rancire, sanat ile hayat arasndaki dnm, sanatn metapolitikas olarak anar: Sanatn politikas, [...] daha dorusu metap el paradoks tarafndan belirlenir: Sanat, ayn zamanda sanat olmad veya sanattan baka bi r ey olduu zaman sanattr. [19] Yani bir hayat deneyimi olarak sanat, hem politik bir deneyimdir, hem de ideal bir politik toplumun paradigmasdr. te sanat, yalnzca hayatn h akikatini kefetme yetkisini deil, ayn zamanda hayat devrimciletirme iktidarn da stlen zaman, modernizmle birlikte manifestolarn yaynlamaya balar.

Sanat manifestolarnn retorik, tematik ve poetik rgs

Sonunda bir yzyldr bizi srkleyen, modern iirdir. Onun arsna katlmaktan baka yapac olmayan bir avu insandk. Guy Debord (1989)

Sanat manifestolar youn olarak Birinci Dnya Sava ertesinde ortaya kar. Ancak, manifest rn aan metnin, Sava tan nce, 20 ubat1909 da Paris te Le Figaro gazetesinde yaynla to olduu varsaylr. Ftristlerden nce hareketlerini bir manifestoyla duyuranlar, semboli tlerdir. Jean Moras n kaleme ald Sembolist Manifesto 1886 da yaynlanr. Ama sembolist asl manifestolar, iki iirdir: Verlaine n L art potique [iir Sanat] (1874) ve Mallarm n oup de ds [Bir El Zar] (1897) balkl iirleri. Ftrizm ncesi manifestolarn bir baka n Mallarm etkisindeki Oscar Wilde in Dorian Gray in Portresi romanna yazd sunutur. Ft festo nun yazar Marinetti nin de bata bir sembolist air olduu ve modernist edebiyatn Bau elaire, Flaubert gibi kurucularnn sembolizmle olan ilikileri hatrlanrsa, bu akmn manif sto formuna damgasn vurduu sylenebilir. Gerekten de sembolizmin imgesellii, gereklikle meselesi ve szckleri anlamlarndan kurtarp zgrletirmesi, manifesto formunda batan beri kili olmutur.* Ayrca, sanatn doayla ve gereklikle, onlarn temsili ve taklidiyle ilikis ni koparmas ynnden, sembolizm, modernist zerkliin ilk ve en eletirel, en etkili hareke tini kurmu ve bylece manifestolar an amtr.

(*) ster ftrizm, ister dadaizm, ister srrealizm adn alsn, son on be yln tm avanga da grlen tutkulu ses ve yaz oyunlarn, sanatsal oyalanmalar olarak deil, szcklerle gir n byl deneyler olarak grmek gerek. Burada sloganlarn, sihirli formllerin, kavramlarn n sl birbiri iine geirildiini, Apollinaire nin 1918 tarihli son manifestosu L esprit nouve au et le potes teki szleri ok iyi anlatr. (Walter Benjamin, Srrealizm: Avrupal Aydn oraf , Sanat-Siyaset iinde, ed. Ali Artun (stanbul: letiim, 2008) s. 59,60.

Manifestolar, en azndan romantik gelenekten gelenler, ortak birtakm temalar ilerler. Kukusuz bunlar her bir manifesto metninde tekrar etmez, ancak topluca incelendiin de seilir. Manifestolarn berisindeki zihinsel ve ruhsal kurgu bu temalarda yansr. A yrca, bu ortak temalar sayesinde manifestolar, hem 19. yzyln siyasal bildirgelerini (beyannamelerini), hem de btn bir direni tarihini arkalarna alrlar. Tarihsel ve evren sel bir seim yaparlar. Bu gibi nedenlerle, avangardn, mzelerin ya da tarihyazmnn sylem erine uyarlanm ehrelerinden ok daha hakiki bir portresini karrlar. Avangard sanatn, s t tarihi balamndaki ve mzeolojideki temsillerinden teye, doasna, sanatn hayatna iare rler. Bu nedenle, avangard manifestolarn belli bal birka ortak temas zerinde ksaca dur ak yerinde olacaktr.

topya/devrim

Srrealistler, 27 Ocak 1925 te ortak imzal bir deklarasyonla amalarn ilan ederler: Bizim edebiyatla iimiz yoktur... Srrealizm yeni bir ifade arac deil, zihnin topyekn kurtuluu nun bir aracdr. Biz Devrim yapmaya kararlyz. [20] Ayn gnlerde yaynlamaya baladklar de, srrealistlerin devrime olan ballnn iaretidir: Rvolution Surralist*... Manifes evrimci bir gelenekten beslenir. Her manifesto, insanln kurtuluu iin gsterilen kahrama nlklarn tarihine eklemlenir. Bu bakmdan topya kaderleridir. Umut lkesi ne* baldrlar. bir olay (event), bir mucize, bir altst olu sayesinde zgrlklerine kavuaca umudunu r. Bylece nihayetinde hayat sanata dnecektir. nsanln tarih ncesinde, rnein birtak olduu gibi, sanat topluca retilecek ve ayn anda topluca tketilecektir. zgrln ve ei ki balca engelleri oluturan iblm, yabanclama ve mlkiyet olmayacaktr. Zira herkes ayat iirdir (Debord). Gerek antik topyalar (Jambulos un Gne Adalar, Aristophanes in femi ist topyas Kadnlar Halk Meclisi, Platon un Atlantis i ve Devlet i [Politei], urbanizmin b abas saylan Hippodamus un Komnal Kenti), gerekse modern topyalar (bata Thomas More un t adn veren topya s [1516]) birtakm komnal cemaatler tahayyl ederler. Yani komnizm haya 19. yzyln modern siyasetine tayan balca mecra, topya edebiyatdr. Ve manifesto ruhu u batan beri bu edebiyatta gizlidir. O kadar ki, Marx ve Engels in arkadalar olan fil ozof ve siyaset adam Karl Kautsky, More un topya sn bir avant le lettre komnist topya o ak deerlendirmitir.[21] (*)Srrealistlerin 1924 sonunda yaynlamaya baladklar derginin bal. (*)Byk topya filozofu Ernst Bloch un byk eserinin bal.

Avangardn devrimci ve topyac ruhu, kimi istisnalar dnda avangard sanatlarn Marksizm amanlarndaki Marksist siyasal hareketlere duyduklar byk ilgiyi de aklar. Fransa da srr istler, Almanya da dadaclar, Hollanda ve Belika da Cobraclar arasnda olduka fazla sayda mnist partisi yesi bulunur. Aslnda parti yesi olmasalar da, 1917 Rus ve 1918 Alman d evrimlerinin yaratt kltrel dalgaya kaplmayan avangard sanat yok gibidir. Bu durum onl erklie olan ballklarn zedelemez. Aksine... nk onlara kendi devrimlerini rgtleme f r. zerklii tehdit eden Stalinist kltr politikalarna kar en erken ve en etkin hareketle in banda srrealizm gelir. Ve onlar bu muhalefeti Marksizm e sahip karak yaparlar: Breto n un kinci Manifesto daki (1930) szleriyle, Srrealizm kanlmaz olarak ... Marksist d ne ve sadece bu harekete bal olduu kanaatindedir. Devrim ve topya artk onlarn meselesi ir. Benjamin e gre, Bakunin den beri radikal bir zgrlk kavramndan yoksun olan Avrupa ya ir kavram sunan, srrealizmdir. Bu, hibir snr tanmadan, hibir pragmatik hesap gdlmed u dolu yaanacak bir zgrlktr. Srrealizm, devrim koullar na ilikin sorulara komnist cevabn gittike daha yaknna gelmitir. [22] Avangardn hedefi, sregelen siyasal iktidar mek ve yerine alternatif bir iktidar koymak deildir; tm iktidarlar mahvetmektir. Ve onlarn yerine hayal gcnn, arzunun, tutkularn iktidarn geirmektir. Geri, 1918 Kasm srasnda Almanya da ekspresyonistler ve 1968 Paris igallerinde sitasyonistler, sovyetl erin (konseyler) kurulmasna nayak olurlar. Nitekim, Paris teki galleri Koruma Konseyi nseyleri araclyla snfsz bir toplumun gerekletirilmesini talep eder . Ne var ki, dor ynetim organ olarak dnlen ve aslnda 1871 Paris Komn nden esinlenen Paris Sovyetleri hayat disipline sokmak isteyen her ynetime saldrr. Mevcut komnist partileri de bu ynet imlere dahildir. Sitasyonistler, kapitalist ile brokrat arasnda ayrm yapmazlar: Son t, son kapitalistin barsaklaryla aslana dek insanlk mutlu olmayacaktr. [23] Sorbonne n rsitesi gal Konseyi, in Komnist Partisi ne bir telgraf eker: Titreyin brokratlar... ge oruz . 1968 manifestolarnn ve sloganlarnn canlandrd komnizm, topyalardaki asln a Son , Btn lkelerin ileri, Keyfinize Bakn , Marx Tketme, Yaa ...[24]

iddet

Eski yklmaldr; gelenek yerle bir olmaldr; iyi, gzel ve doru imha edilmelidir; dil bo ldr; akln dehet verici kabuu krlmaldr; gerek paralanmaldr; niversitelere son ve eler, ktphaneler ve akademiler tahrip edilmelidir; kiliseler, en gzellerinden balaya rak ta ta stnde kalmayana dek yklmaldr; bir gsteriden (spectacle) ibaret olan meta t u alaa edilmelidir; dadalar her eyin ve her yerin stne rengrenk pisleyerek, elilikler

e otoritenin barnd yerleri kirletmelidir; patronlar ortadan kaldrlmaldr ... Avangard festolarda beyan edilen bu arlar, nemli lde manifesto retoriinin bir bileeni olarak da, sanatn ykc gcne ve iddetine duyulan inanc ifade eder. Ykm ve iddet, estetikti n avangard sanatn son mirass saylan sitasyonistlerin nderi Guy Debord ykcln est ilgili haberinde Le Monde gazetesi onu byle anar (1994). Ve Andr Breton a gre gzellik sarscdr, iddet ierir. Neitzsche de gzelliin iddeti gerektirdiini syler.* (*) Tabiat en gzel olan yaratmaya mecbur kaldnda, bu biraz da rktc bir eydir. Wind, Art and Anarchy (Illinois: Northwestern University Press, 1985) s. 97.

Akta

Manifestolar yle bir n ifade eder ki, artk sabretmenin, uzlamann, mzakerenin anlam yo r. Tarih o an krlmaldr. Zaman eylem zamandr, devrim zamandr, ykm zamandr. te o nzca kanlmaz deil, kutsaldr, ycedir. rnein Ftrist Kadnlar Manifestosu diilliin nir (1912): Kadnlar! Yeter artk bu namus basks, bu nyarglar! Yce igdnze dnn; i dnn! [25] Breton da kinci Srrealizm Manifestosu nda iddeti yceletirir (sblimletirir srrealist hareket, tabanca elde sokaa frlayarak, tetii en hzl ekebileceiniz ekilde, sine kalabala ate etmektir. Hayatnda bir kere olsun, bu aaalk ve zavall dzene byle vermeyi dlememi birinin hak ettii yer, bu kalabalktr. [26] Srrealizmin Politik Pozisy l manifestosunda da Breton iddet zerinde durur ve iddetin sanatn enerjisi olduunu akl ...yeni toplumun eiinde muazzam bir hazne kefedilecektir. Bu hazne, tamamen silahl o lan sembollerin iinden frlayarak kolektif hayat igal edecei haznedir... Sorun, bilinal tn iddet fkrtmaktan alkoymak isteyen gler koalisyonunun ilelebet ezilmesidir. Burjuv lumu gibi, her ynden tehdit edilmekte olduunu hisseden bir toplum, hakl olarak, byle bir fkrmann onun lm olabileceini dnr. [27] Gerek Breton un manifestolarnda, ger etkilenen dier birok avangard bildiride grdmz, devrimcilii, ykcl ve iddeti yar eylem olarak kutsayan bu yaklamn anarist gelenekle balar ortadadr. Breton, srrealiz endini ilk kez anarizmin kara aynasnda tandn [28] syler.

Sanatn zerkliine ilikin modernist dnce, 1848 de burjuvazinin, Fransz Devrimi ndeki m ere kar uygulad iddet ertesinde uyanmtr. Avangard ise byk lde, Breton gibi kimi d Birinci Dnya Sava ndaki iddetten etkilenerek rgtlenmitir. iddet, savalar, uygar alarn henz icat edilmedii barbarlk dnemindeki iddet ise, hayatn kayna olarak kabul erotizmle ve sanatla hayal dnyasyla birdir. Bu birlik haz kaynadr, oyundur. Avangardn lttii iddet, ite insan doasndaki bu yaratc, ilksel iddettir. Ve bunu ilk kez edeble sadizmin isim babas Marquis de Sade, avangardn atalarndan saylr. Bir dieri, Baudelaire n hayran olduu ve evirileriyle Fransz edebiyatna tantt Thomas de Quincey dir (1785-18 Gzel Sanatlarn Bir Dal Olarak Cinayet eserinin yazar de Qunicey, bir romantiktir.

Elbette iddetin manifestolardan tat da olur. Manifestolar ayn zamanda edeb metinlerdir ama salt kurgu deillerdir. Sanatn iddet arlar zellikle devrim zamanlarnda ykselir. Alman Devrimi arifesinde ekspresyonistlerin yaynlad, anarist ve cinsel zgrlk taraftar olution dergisindeki manifestolardan birka alnt: Uyann! Uyann! Sizi iddet dolu bir aya lanmaya, alev alev bir anariye aryorum ; Devrim esnasnda ykclk ve yapclk zde lerin ne olduuna gelince, rnein, zalimlerin ldrlmesi, egemenlerin tahtlarndan indirilm si, sanata ve dnceye ait eski yaztlarn krlmas, bir sanat eseri yaratlmas, seks. [29

Bu arada, birok manifestonun yaynlanarak deil de okunarak kamuya sunulduunu ve dolaysy la eylem ierdiini hatrlamak gerekir. Dada hareketi, Berlin, Zrih, Paris, Prag, New Y ork kafelerinde ve dier deiik toplant salonlarnda dzenlenen performanslardan doar. Bu performanslar sahnede okunan manifestolar, iirleri, arklar ve oynanan oyunlar ierir. yenlere ve tabulara kar kullanlan hakaret dolu dille, katlanlmaz grltlerle (mzik) ve turbasyon, intihar, kusma, yaralama gibi sapknlk gsterileriyle izleyicinin fkesi kkrt ak iddet uygulamaya zorlanr. Sonuta her manifesto okuma seans, bir iddet ve anari sahn esine dnr.

1968 in devrimci eylemleriyle balayarak yaylan kimi iddet hareketlerinde de bir sitasy onist esinlenmeden bahsedilebilir: ngiltere de King Mob , Angry Brigades, talya da Red Brigades ve Antonio Negri nin nderi olduu 77 zerklik Hareketi, ABD de Motherfuckers, a yrca Combat pour le libration de la femme, Les Gurilleres, Red Stockings gibi femin ist hareketler... iddetin ve ykmn estetik gc konusundaki en u rnek, elektronik mzii

rndan Stockhausen in (1928-2007), New York taki kiz Kulelere dzenlenen saldr zerine gs tepki olmaldr. Ona gre bu performans... btn kozmosun en muhteem sanat eseridir... Bun nla kyaslannca biz besteciler birer hiiz. Kukusuz Stockhausen ada mzikte bir avangar ir romantiktir, demonizmin bestekrdr. Szlerinin uyandrd olaanst tepki, hatta kzn si zerine u aklamay yapmak zorunda braklmtr: Bestelerimde blis i (Lucifer) isyn mik gc olarak canlandrdm... Amerika daki hadiseler de blis in en byk sanat eseridir. [ annda Sitasyonist Enternasyonal yesi olan nl sanat tarihisi T. J. Clark n kurucularnd duu ve yirmi yldr California da etkin olan Retort [Mukabele?] Grubu, Guy Debord un gster i toplumuyla ilgili tezlerinin, her zamankinden ok, yaamakta olduumuz bu zehirli ada a ayc bir gce sahip olduuna inanmaktadr. Ve onlara gre, New York taki olayn medyann hi alan duygu makineleri ni istila etmesi, gsteri toplumunun urad mthi bir imaj yen Bir anlamda estetik bir zaferdir.

Stockhausen in grn paylaan Paul Virilio da Sanatn Kazas kitabnda Dnya Ticaret Merke teknolojinin, kazann ve sanatn birletiini belirtir. Ama Virilio ya gre zaten btn av ddet ierir, nk dehet iinde yorulur: 20. yzyl sanat temel olarak terristtir ve ter .. ki dnya savayla, soykrmla, tekno-nkleer gle vb. mahvedilmitir. Birinci Dnya Sav madan dada veya srrealizmi anlayamazsnz. [32]

ntihar

iddet estetikletirilince, sanatnn onu kendi varlna da yneltmesi hliyle avangardn b al olur. Sonuta, batan beri edebiyat ve felsefeyi megul eden lme ve intihara ilikin t yyllerin modern trevleri, sanatn, hayatn ve manifestolarn ak veya gizli bir temas hal gelir. Nitekim, La Rvolution surralist dergisinin ilk saysnda yle bir anket duyurusu yaynlanr: Yaarsn, lrsn. zgr iradenin bununla ne alakas var? yle anlalyor ki, k lde ldrrsn. ne srdmz, ahlak bir sorun deildir. NTHAR BR ZM MDR? [33] Bu s ayr cevab verirler. Ama Antonin Artaud nun belirttii gibi, srrealizmde umutsuzluk gnde gelmitir, ve umutsuzlukla birlikte intihar Btn srrealist gsteriler, iinde gerek intah devreye girmedii bu intahar ruhundan pay almlardr."

ntihar, avangardn soluduu havay reten metropoln, onun cehenneminin bir sonucudur. Mode rn bir fenomendir. Benjamin, Charles Baudelaire: Yksek Kapitalizm anda Lirik Bir air a l metninde intihardan modern hayatn bir tutkusu olarak bahseder: passion particulire de la vie moderne .[34] Dolaysyla intihar, modernliin rettii ama onunla kartlaan her se gibi, modernist sanat iin ekicidir. stelik, dadac ve srrealistlerin statlar olarak kabul ettikleri Lautrmont, Edgar Allen Poe, Arthur Rimbaud, Alfred Jarry ve Baude laire de intihar sanatlardr.

Baudelaire e gre intihar sanatnn hakkdr. Poe nun lmnn kayna olan sarholuk, sanat olan lm deil, doumdur. Baudelaire, airin lmnn de, iiri gibi tasarlanm olmasn dnyann gidiini durdurmal, doann, tanrnn, toplumun oyununu bozmaldr; modern ve desta . Kendisi 1867 ylnda, 31 Austos ta, kardei bir fahieden bile bile kapt frengi nede r tutkuyla sevdii annesinin kollarnda lecektir. Henz krk alt yandadr.[35] Dada ve srrealizm nezdinde intihar, ak ya da gizli, onlarn birok manifestosuna sinmi o lan nihilizmin bir tezahrdr. Nihilizm, sanatn varl kadar, sanatnn varln da soru da en iyi anlatan, Tristan Tzara ile Andre Breton u derinden etkileyen, drt arkadal arnn intihardr. yle bir etki ki, belki de kurucu Tzara ve Breton deil, bu tarihsiz a dir.*

(*)zleyen iki paragraf, drt intihar sanatsnn geride braktklaryla ilgili belki de der plu yegne kaynak olan harika bir kitaptan derlenmitir: 4 Dada Suicides (baknz son no tlar).

Arthur Cravan (1887-1918?) klktan kla giren veya kendini srekli yeniden icat eden bir irdir, boksrdr, profesrdr, kasaptr, kerestecidir, eletirmendir, hrszdr, editrdr, k

dr, sahtekrdr, dolandrcdr (szde Oscar Wilde a ait olan sahte yazlar yazar ve bunlarl siyonerleri ve Wilde limlerini dolandrr), kumarbazdr ve hilekrdr, madencidir, ... Yeri yurdu yoktur, her gittii yerde baka birisidir. Sanat, onu alaya ald skandallardr. Ark da Duchamp n, R.Mutt imzal pisuvaryla bavurduu New York taki Independents Sergisi nde verdii konferansta soyunmaya balar ve kirli amarlarn izleyicilere frlatr. Bir keresi aris te, bir performansla intihar edeceini iln eder. Btn biletler satlr, salon hncahn . Hanmefendiler yararna sadece bir suspansuar giyecek ve performansn husyelerini masan stne yayarak bitirecektir... 1918 de en son Meksika da grlr. Kendini ldrd rivayet a kendi yoktur ki! O nedenle yokluu gibi bir mesele de tartmaldr. O bir yapntdr! Cr ava ncesinde birka yl kk bir dergi yaynlar: Maintenant. Kasap kdna oaltlan ve l arabasndan datlan dergide birok imza yer alr ama aslnda btn yazlar yazan odur. B raclyla Cravan sanata ve edebiyata, zellikle de byk isimlere saldrr; topluma fkesin . Dergi onun bir tr manifestosudur ve sava sonrasnda yaynlanacak dada dergilerinin v e manifestolarnn ncs saylr. Guy Debord anlarnda ona olan balln yle ifade ede ten daha ok sayg duyduklarm, Arthur Cravan ve Lautramont tur. [36]

Jacques Rigaut (1898-1929) intiharn bir meslek olduunu yazar. Breton a gre, daha yirm i yandayken kendini lme mahkm etmitir. airlii aylaklktr, keliktir, serseriliktir. yazmasna yazar, ama aslen bir flneur ve bir dandy dir. Dadaclar arasnda, Tzara nn deyim yle, yamyamlk tohumlar eker. Devaml paraszdr; alkol ve eroin bamlsdr. Bir sabah k albinden kendini vurur. Kalbinin yerini tutturmak iin bir cetvel, tabancann sesini bomak iin de bir yastk kullanm, yata kirlenmesin diye de altna bir muamba yaymtr

Julien Torma (1902-1933) bir patafizikidir. O nedenle hayal kurmaktan, ya da dalg a gemekten baka bir ey yapmasna gerek kalmaz. Kral b nn yazar Alfred Jarry nin kurdu zik, metafiziin tesine geen bir bilimler bilimi dir. Aslnda bir modernlik yergisidir. z llikle bilimle, sanayiyle alay eder. O nedenle Duchamp, Picabia, Ernst gibi maki nelere takm olan sanatlar hep birer patafizikidir. Breton, Alfred Jarry yi srrealizmin erleri arasnda sayar. Silah kullanmakta usta olan Jarry, fena halde aalad burjuvaziyi kutmak iin sk sk tabancasn kullanr. Onun da intiharla ba hotur. Eer sanat ile hayat fark yoksa, her ey sama ve anlamszsa, intihar ederek dnyaya son vermekten baka are va r mdr? Alktan ve eter imekten otuz drt yanda lr. Son istei bir krdandr. te pat ry nin hayran, hayatn hilik zerine kurmu olan byk nihilist Julien Torma da birgn r ve hibir iz brakmadan yok olur.

Hayatn Kral b ye adayan baka bir dada nderi Jacques Vach dir (1895-1919). Arthur Crava i kimliksizdir. Kendisini ve bakalarn evresine srekli farkl farkl kimliklerle tantr. yeni hayat hikyeleri uydurur. Hep tebdil-i kyafet gezer. Onun iin gereklik bir oyun dan ibarettir. ncekiler gibi sanatn skandallarla yapar. rnein bir ngiliz havac subay pollinaire in bir oyununun prmiyerini basar ve tabancasn ekerek herkesi lmle tehdit ede . Hadise, Vach nin yazara ve eserine kar, sanata ve edebiyata kar bir eletirisidir ya saldrs. O zaten bir air ya da ressam yerine konmaktan nefret eder. Dolaysyla bir eser i de yoktur intiharndan baka... lmek istediim zaman leceim ve bir bakasyla birlikt nk yanlz lmek skc, en iyisi arkadalarmdan biriyle lmek . Vach nin sonu arzu etti Savata ald bir yara dolaysyla yatt hastanede, iki askerlik arkadayla birlikte ar erek hem kendisini, hem de bir kast olmakszn arkadalarn ldrr.* Ortalkta bir neden ka vb. aramak bounadr. (*)Kimi kaynaklara gre bir, kimilerine gre de iki arkadayla birlikte intihar eder.

Gerek bu drt dadacnn, gerekse Rene Crevel, Pierre Drieu La Rochelle ve Boris Poplav sky gibi dier arkadalarnn intiharlar birer manifestodur. Hem de kusursuz birer manife sto. Hibir metnin anlamlandramayaca, etkileyemeyecei lde saf, kesin, gl, gizemli slar, yaanm iirler . Sanata ve hayata kar iddet eylemleri. Hayat da, lm de muamma bir eser brakarak ekip giden Lautreamont un, veya sanat reddederek Afrika ya gidip ortad n kaybolan Rimbaud nun rettii gibi bir ka, bir suskunluk. Bir oyun, ya da tertip. Ka kunluk yoluyla tiksindirici bir kltrn tehiri. Bu kltrn yol at savalarn vahetin la uramaya kar bir isyan... Btn bu temalar gsteriyor ki, iki sava arasnda glenen a ntihar miti, estetik bir oluumdur ve srrealistlerin gayet iyi bildii Freud un her ins an doasnda bulunduunu syledii lm gds nn veya psikozun temsili deildir. Tanrn

modernliin tanrnn yerine akl koymasndan sonra kutsal hibir ey kalmadn fark etm de pek ilgili deildir. Bir mutlak zgrlk ifadesidir (Dostoyevski). Tanrnn, doann, to mun iradesine kar azami bir irade beyandr. Kendinden ok, yaamak zorunda kaldn dnyay anan bir iddettir; mutlak bir ykmdr. Modern ilerleme mitine, zamann akna, tarihe kar arbedir. Gereklie kar kkrtlan sarholuun, hayal leminin, hazzn snrlarna yolculu terisidir. Hem sanat lanetler, hem de azam bir sanat eseridir, bir gesamtkunstwerk . Ama sanat olarak intihar, btn bu romantik gdleri nihayetinde bir hilie (nihil) iaret ederek gsterir. Anlamszlyla anlamdrr. Yoklua gndererek var eder. Amac amaszlktr syonistlere, punklara kadar birok avangard manifestoyu besledii kadar, hepsinin am a zellikle dadann gerisindeki nihilizmi de ak eder.

Nihilizm

DADA HBR ANLAM TAIMAZ veya DADA HLK ANLAMINA GELR. * Tristan Tzara nn 1918 Dada M ilii vurgular. Bir manifesto yazyorum ve hibir ey istemiyorum [...] stelik ilke olarak manifestolara karym, ilkelere kar olduum gibi. [37] Kendi dada manifestosunu hi, hi, bilmeyen Francis Picabia diye imzalayan Picabia da dadaistlerin birer hi, hi, hi oldu klarn ve kukusuz hi, hi, hi olarak kalacaklarn ilan eder.[38] Ne var ki, dada bu hi inde dehet bir ykm hedefler: mantn, bellein, toplumun, arkeolojinin, peygamberlerin, cein... imha edilmesi: DADA . Demek ki hilik , var olan hereyin yokluunu gsterir. Hi varlktr. te bu dadaist kara diyalektiin siyasetteki yansmas, Pierre Naville e ait lkesi dir. Bir srrealist olmann yan sra enternasyonal Trokist harekette de etkin olan N aville in devrimci ktmserlik ilkesi, hi bir beklentiye veya umuda kaplmadan srekli is ektir. nk hayat anlaml klan yalnzca budur: srekli devrim sanat. Ya da Naville in tez n fena halde etkilenen Benjamin in deyimiyle iirsel politika .[39] (*) Dada means nothing .

Arzu/erotizm

Manifestolarn kilit kavramlarndan biri de arzu dur: arzularn zgrl, arzularn iktidar i arzulara brakmas, arzu urbanizmi... Bunun iin Guy Debord, arzularmzn eylemlere (even s) dntrlmesi nden bahseder.[40] Arzular, ihtiyalara indirgenmi anlamndan sklmeli, d le zdelemelidir. Srrealist metinlerde de arzu, tutku ve akla kaynar. Ve insan batan er ey gibi arzu da diildir. Bir ekilde yeryz, buyruklarn kadnlar zerinden verir [.. edenle ak ve kadnlar her enigmann (muammann) en ak zmdr. Kadn bilirsen gerisi k r. [41] Breton un manifestolarnda sanatn, hayatn, hakikatin kayna arzudur, aktr. basit ifadesi olan aka evrilmelidir. Sanat, aka evrildiinde hayatla birleir. nk a an hayatla kaynatran yegne dncedir [...] btn dncenin sakland ideal mevkidir [ zi altst eden kefine dayanan tam bir ballktr. [42]

Avangardn btn bu arzu, tutku, ak syleminin arkasnda modernizmin Eros a duyduu inan va odernizm, cinsel arzuyu sanatn ve edebiyatn merkezine yerletirerek insanln erotik tari hi zerindeki basklar ykmaya alr. Bedenimizi, tenimizi, dlerimizi ve fantezilerimizi ezen ahlak basklardan kurtarp zgrletirecek bir eropolitika tasarlar. Bu dnemde homoer tii kefeden Freud a duyulan ilginin de etkisiyle gelien erotizm arkeolojisinin sanat /edebiyat cephesindeki sembol, kukusuz srrealist Bataille dr: Gelmi gemi en sapkn ede eseri olarak nitelenen Gzn yks nn yazar. Ona gre, tarih ncesinde insan, lml oldu arzularnn farkna varmasyla hayvanlardan kopar. Ve bu bilincini sanatla, dansla, mzikl (ayinlerle), resim ve heykelle ifade eder. Cinsel arzu ve sanat birlikte domutur. Ve erotizm, remek gibi aklc, faydac bir yaklamla aklanamaz nk ilkesi hazdr; ayne , by gibi, sarholuk gibi, batan kma gibi ve tabii sanat gibi. Dolaysyla erotizm, ak l, hayal gcyle aklanr. te bu nedenle erotizm, avangardn modernlie kar savanda mo iin temel donanmn oluturur. Uygarln yklmasnn anahtar, kadndr [...] O harikad [rasyonellik, vatanseverlik, otoriterlik gibi] illetlerinden kurtararak slah edeb ilecek mitolojik kahraman odur. [43] Srrealistlerin 1938, 1947, 1959 ve 1965 Paris

sergileri birer erotizm manifestosudur.1959 sergisinde Breton, insan ve uzay iin b ir deer tayan, onu yldzlarn tesine gtrecek olan yegne sanatn erotizm olduunu ila

Kamu kartl

17. yzylda yaynlanmaya balayan siyasal manifestolar, kamu bilincinin uyanmasyla ezaman l. Ayrca manifestolar, kamu tepkisinin rgtlenmesinde de nemli bir ara. Gelgelelim, 20. yzyl sanat manifestolar kamuya, kamuoyuna, kamu vicdanna fena halde dman: rnein Bret kinci Srrealizm Manifestosu nda, Kamunun onayndan veba gibi kanlmasn ngrr.[45] ad Baudelaire in fkesini hatrlatyor: Paris Sknts nda Baudelaire, kamu yu, nne kona , yalayp yutan sefil bir kpee benzetir.[46] Gazeteler ise onun nezdinde birer halk paa ras dr. Avangard kamuyla uzlaamaz nk kamu da modernlik icad bir mittir tpk bilim g ahlak gibi, popler kltr gibi... Btn burjuva deerleri, kamusal mekanizmalarla rgtlen amu, Tzara nn 1918 Manifestosu nda nefret ettiini syledii saduyu nun ve avangardn bo emsilidir. Hem de bir yanlsama olarak temsili. Stockholm Srrealist Hareketi nin 1991 ylnda yaynlad manifesto, kamusal alann gereklik kadar hayat da maniple ettiini yaz erkez bir role sahip olduu kamusal alan, bizimle hayat arasnda duvarlar rerek bizi h apseder [...] Duyularmzn ve dncelerimizin rzna geer [...] Sahte bir erotizm yayarak, iklemenin nne geer. [47]

Avangardn kamuya kar derin nefretinin bir kayna da, sanatlarn, ne kadar direnirlerse ensinler bir yandan ona mahkm olmalardr. nk hayatta kalabilmek iin satlmak zorundad bunun iin marjinal de olsa kamu desteine muhtatrlar. Baudelaire, airlerin erdemi ve gz ellii satarak fahielerle ayn kumar oynadn yazar.[48] Sanatn her eye kdir olan irad a yenik dmektedir. Ama buna ramen, kamuya ve piyasaya esarete kar direni, modernist es tetiin bir damarn oluturur deiik anti-art hareketlerin, rnein hazr-nesne sanatn bi.

Peki kamuyu hie saynca, avangard manifestolar kime seslenir? Herkese, btn insanla sesl enir. Hatta, yeryznn btn canllarna ve giderek btn kinata seslenir. Breton a gre, l olmaldr. iir herkes tarafndan yaratlmal [...] ve herkes tarafndan anlalmaldr. [4 iir, Babil efsanesinde anlatlan ve farkl dillerin ortaya kmasyla insanlarn birbirine n milletlere blnd hadisenin ncesine zg, btn insanla ait ortak, evrensel bir dil dilin, Bat modernlemesinin merkezindeki, kamusallk ve ulusallk la eklemlenen evrensell zihniyetiyle bir ilgisi yoktur. Tam aksine... Srrealistler, Bat dncesinin bayaln szcklerin peindedirler. O nedenle, aile, vatan, din dncelerinin boa karlmas iin ye deerdir. [50] stelik modernist estetikte iirsel olan Bat deil Dou dur. Baudelaire e nsa air deildir; hatta [...] iir onu dehete drr [...] Gzeli hemen kusar. nk Fran , anlamaya saplantldr ve sanat hissedemez.[51]

Srrealistler, kinci Dnya Sava arifesinde trmanan milliyetilie ve ayn zamanlarda Fran muoyunda rgtlenen vatanseverlik duygusuyla Alman dmanlna iddetle kar karlar. Bret zarlar Kongresi nde yapt nl konumasnda kamuya meydan okuyarak, srrealistlerin vatanl diini syler. Dn olduu gibi bugn de bizim kar ktmz, pozitivist rasyonalizmdir. savatmz ve savamaya devam edeceimiz ba dman odur [...] Buralar krp geirmeye dev ist rasyonalizme kar tek etkili panzehiri, her eyden nce Alman dilinde yaplan felsefe de bulduk. Bu panzehir, genel bir bilgi teorisi olarak diyalektik maddecilikten baka bir ey deildir. [52] Ksacas srrealistler, mirass olduklar Alman romantizmini, Hegel i, Marx , Freud u ve Alman avangard hareketlerini, Komnist Enternasyonali hie sayan Paris-Moskova paktna feda etmezler. nk onlar vatanszdrlar, kozmopolittirler, enternas yonalisttirler. Savatan sonra da Lettrist Enternasyonal ve Sitasyonist Enternasyon al sanatlar onlarn izinden gidecektir.

Aklc avangard ve rasyonalist sanat manifestolar Sanata lm! Yaasn retim!

Rodenko Sanat ld! Yaasn makine sanat! Konstrktivist Manifesto

Sanatn zamann birbirlerini izleyen stillerle tanmlayan tarihler, 20. yzylda klasizme k ar olan, sanat ile hayat badatrmakla uraan (anti-art) ve biteviye yeni nin peinde k t hareketlerini avangard kapsamnda btnselletiriyorlar. Farkl hareketler arasndaki ayrm ar formlara indirgeyerek yapsallatryorlar. Oysa formel referanslara gre kurulan tasnif sistemi, bu hareketler arasndaki tarihsel ve felsef atmalar kadar balar da gizlemekte ir. Birounun ad tesadfen konmu ancak pozitivist tasnif takntsyla zamanla tarihe gemi bir sr akm, sonunda yalnzca kendini gsteren bir avangard haritas oluturagelmitir: now , presentism, simultaneism, noisism, bruitism, acmeism, rayonism, zaoum, vortici sm, ultraism, hallucinism, thingism, machinism, verticalism ... Ne var ki, tari hyazm disiplininin imal ettii btn bu avangardlar, aslnda gerek tarihsel kkleri, gereks bilgi rejimleri bakmndan birbirine kart olan iki kme evresinde toplar. Bu kmelerin in merkezinde logos, dierinin merkezinde ise phantasma bulunur; ya da akl ve hayal , rasyonalite ve hayal gc (imgelem), mantk ve ans (fantezi). Bu kartlkla birlikte, iki i (dualist) dncenin baka birok atmas da estetie aktarlr: sanayi/sanat, gerek/d bilin/bilinalt, bilgi/duyu, beden/ruh... aydnlk/karanlk, gndz/gece... ve nihayet uyga barbarlk. Avangardlar aras kartln phantasma safnda yer alan, dada, srrealizm ve sit min en etkili olduu hareketlerin manifestolarna yukarda deindim. Logos a bal kar-avan n gl temsilcileri ise, Bauhaus ve konstrktivizm. Onlar da grlerini manifestolarla ilan ediyorlar. nerdiim kartl aklayabilmek dncesiyle, bu manifestolarn paylat ilk karmak istiyorum.

Dada Manifestosu, mantn [logos] tamamen ortadan kaldrlmasn talep eder. Yal nesn rmoniden, her eyi dzene sokan bilimden irenen Tzara ya gre mantk her zaman yanltr . kar saftaki Le Corbusier ve Ozenfant, kurucular olduklar prizm akmna ait manifestoda tk olmadan hibir eyin insan olamayacan iddia ederler. Mantk, yaratnn rehberidir.. eseri matematik bir dzen duygusu uyandrmaldr. [54] Logos la balayan bu tapnma, kendi yerek, logos tan matematie (aritmetik+geometri), oradan bilime, mhendislie, endstriye, makineye doru uzanr ve sonunda tasarm zerinde younlar.

Pristler gereklii geometrinin temsil ettii kozmik armoninin ideal formlarnda ararlar. Srrealistler ise, dlerin temsil ettii bilinaltnn kaosunda. Onlarn rasyonalist gere drdkleri bir davalar vardr ve Breton, bu davalarn kazanmakta olduklarna inanr .[55]

ki sava arasndaki dnemin estetiinde etkili olan matematik limi Matila Ghyka, hayatn sanatn da matematii olduunu ve bunlarn birletiini savunur ve bu savn Sanatn ve Haya metrisi[56] kitabnda inceler. Bu geometriye gre, doann (gerekliin) bir taklidi olan sa nat da, onun gibi gen, kare ve emberden oluan formlar zerine kurulmal ve bilimsellemel dir. Zaten bilimsiz sanat bir hitir (Ars sine scientia nihil). Platon dan kaynaklanan bu ilke, De Stijl, prizm, Bauhaus ve konstrktivizm zerinde olduu kadar zamann rasyon alist mimarl ve ehircilii zerinde de etkili olur. Geometriye duyulan iman, Trk resmind de Hakk Anl, Sabri Berkel, Nurullah Berk, Abidin Elderolu, Adnan oker, Halil Dikmen gibi Paris te Andr Lhote un bilimsel kbizm eitiminden geen ressamlarda ve modernlemey ziye ve hendese zerinde temellendiren smail Hakk Baltacolu gibi aydnlarda da grlr.* (*)Bkz: Ali Artun, 3-71.

Hakk Anl ve Bir Yerel Modernizm Zaman , Sanat Dnyamz, Bahar 2007, s.

Rasyonalist avangardn gznde ideal formlarn en kusursuz bileimi makinelerdir. Makinen in tasarm tamamyla mantkldr, gerektir, ilevseldir, ssszdr yani saftr ( pr dr), r vb. Dolaysyla bu gibi gzel likleri nedeniyle makine bir estetik ikon hlini alr. Sanat

ideali artk makinedir. Bu yle abartlr ki, ideal formlar ve tabii bu formlar birletiren makineleri izmekte kullanlan gnyelerle ve pergelle yaplan teknik izimler en gzel sana abul edilir (Latince norm = Yunanca gonia = gnye). Konstrktivist liderler Tatlin, Rodenko ve ei Popova bu tr sanat yaparlar. Tatlin in dnya devrimini retecek olan nc ternasyonal e adad ant da zaten bir vida dr.

Makine klt, estetik bir ilke oluturmaktan teye geerek, btn hayatn ve toplumun estet dilebileceine, armonik bir dzene sokulabileceine ilikin hayalleri besler. Le Corbusi er ve Sant Elia evin bir makine, kentin ise dev bir fabrika, bir antiye olduunu ne sre rken, Ozenfant resmi bir duygu makinesi (machine mouvoir) olarak tanmlar.[57] Marine tti ise, Ftrist Edebiyat iin Teknik Manifesto da bir makineler lemi nin kurulmasndan s ken, yedek paralar olan mekanik insann yaratlmak zere olduunu belirtir (1912): nsan yle ok yaknda zdeleecektir. (1915)[58] Mekanik Sanat Manifestosu nda ise makinenin, ku acak ftrist evren in ilah olduu duyurulur: Makine bugn byk kolektif ruhun ve eitli tlerin ritmini belirliyor. Makine dhilerin arks iin ly gsteriyor. Makine ftrizme, iin byk dinine teslimiyet gsteren amzn [...] ilahdr. [59]

Makinenin kutsanmas, makinelerin tasarland mhendislik disiplininin yceltilmesini dou (mhendis = hendeseci = geometrisyen). Le Corbusier, Yeni Mimarla Doru manifestosunda mhendisi gklere karr: Ekonomi yasasndan esinlenen ve matematiin ynettii Mhendis, b sel yasayla uyum iine sokar. Armoniyi baaran odur [...] yi sanatn yolu mhendisliktir. [ 60] Konstrktivizmin ve Bauhaus un rgtlenmesinde ba ekenlerden Moholy-Nagy ise, lm ol yerini mhendisin aldna inanr.[61] O zaman sanat da ancak makine mantn, mhendislik nini benimseyerek tanrsallaabilir ve yeni bir dnyann ina edilmesinde (konstrksiyonunda ) sz sahibi olur. Naum Gabo ve Antoine Pevsner, kaleme aldklar Realist Manifesto da sa natn mhendislie dnmesinin ilkelerini aklarlar (1920): Elimizde akl, gzler cetvel n ve ruhumuz pergel kadar dzgn, [...]bir mhendis nasl kprlerini ina ediyorsa biz de ke di eserlerimizi ina ederiz. [62] 1923 De Stijl Manifestosu , ykm ann sona erdiini [ konstrksiyon a olduunu ilan eder.[63] Gzellik konstrktif bir etkinliktir: Gzelliin olan evrensel armoni (kozmos), ancak ideal formlarn geometrisiyle ina edilebilir ( Platon da idea = rakam). Birinci Dnya Sava nn neden olduu kaotik ykm ertesinde, kozmik dzen ina etmek isteyen rejimler dneminde canlandrlan Platonizmin bir eseri olan konst rktivist avangard giriimler, gerek felsef, gerekse estetik anlamda tamamyla formalis t hareketlerdir. Sonuta hayatn formlar sayesinde dzene sokulacana inanrlar. Simmel e g Jugendstil akmnn gznde gesamtkunstwerk (topyekn sanat eseri), toplumsal ve fiziksel e renin btnn hayatn gzelletirilmesi adna stilize etme abasdr. [64]

Sanayi devriminin bir icad olan mhendis, Rnesans a kadar ayn sanatkrn emeinde cisim e antik Yunanca da techn, Latince de ars terimleriyle anlan sanat, sanayi ve zanaat bi rliinin paralanmasnn ve birbirleriyle rekabete girmesinin bir rndr. Gerek sanat, gere sanayi doann taklit edilerek dntrlmesiyle uratklarndan en baat yaratclk ve uy r. 18. yzyln Endstri Devrimi sanayiyi sanat karsnda stnletirir. Ne var ki Romantik de sanata 19. yzylda tarihte hi grmedii bir iktidar ve itibar kazandrr. 20. yzylda i avangard hareketi arasndaki atmann tarihsel kaynaklar tekhne bnyesinde gizil olan bu s nat-sanayi rekabetine kadar uzanr. Sonuta rasyonellerin makineye, mhendise, sanayiy e yknmesi doaldr hayalperestlerin bu glerle savamasnn kanlmazl kadar.

Rasyonalist avangardn gznde bilimin, makinelerin, mhendisliin bulutuu ortam, modern rikalardr. Burada her tasarm, her madde (malzeme), her hareket, her iliki aklcdr, amal ilevseldir, yararldr, retkendir. Fabrika ve otomatizm, Saint-Simoncu topyann bir mode li gibi alglanr. Fabrikalar, modern mhendisliin zn oluturan bilimsel ynetim (scien agement) sistemine gre iler. Ford otomobillerinin retimindeki mucizev verim, kurucus unun adyla Taylorizm olarak anlan bu hareketli montaj sistemi sayesinde baarlr. Taylo rizm in ilkesi, insan emeinin olabildii kadar niteliksizletirilerek, makinelerin almas eklemlenmesidir. Dolaysyla btn topyalarn ve en bata William Morris in Arts and Crafts eketinin karsnda durduu emein azam lde yabanclatrlmasna dayanr. Taylorist/Ford tem, kapitalist toplumlarda olduu kadar, kurulu aamasndaki sosyalist Sovyetler Birlii n de de Bilimsel Teknolojik Devrim olarak kutsanr. Ve bir endstriyel rgtlenme sisteminde n ok, bir toplumsal sistem, hatta yeni bir uygarlk modeli olarak tasavvur edilir. Antonio Gramsci, Fordizm in mevcut Avrupa uygarln dntreceini ve yerine yeni bir uyg

vunur.[65] Ksacas, tasarmla sanat zdeletiren avangardn Taylorizm e kaplmamas mmk Corbusier, Ford otomobilin geometrisiyle Parthenon Tapna nn geometrisini kyaslayarak, F ord un znde ne kadar klasik olduunu savunur. Rnesans sanatnn bir numaral konosr say tarihisi Berenson da onu onaylar: Soyut gzelliin Platoncu ideali, sanat eserlerimiz den ziyade makinelerimizde gerekletirilmitir. [66] Zamann azam verimlilikte deerlendiri mesini ngren Taylorist tasarm, ev ilerine ve iyerlerine kadar girer. Bauhaus kurucula rndan Bruno Taut, Yeni Yuva: Yaratc Olarak Kadn kitabnda mutfan Taylorizasyonu zerind urur. Zaten Bauhaus Okulu nun Weimar a tanmasyla birlikte ilan ettii program (1923) Sana ve Teknoloji: Yeni Birlik baln tar. O zamanlarn nemli sanat tarihilerinden Meyer n szleriyle sanatn kategorileri modern teknolojinin diline tercme edilmektedir.[67] rn ein, Lger Mekanik Bale filminin, Moholy-Nagy de Metropoln Dinamii filminin senaryos unda Taylorist tempo ilkesinden yola karlar:[68] Fabrikadaki emek sreci kadar, sanatn ve hayatn da makinelerin temposuna uyarlanmas.

Srrealistler, Taylor un bilimsel ynetimine flnerie ile cevap verirler: Hibir ama ve zam an kaygs tamadan kentin ansa ve arzuya bal olarak gezilmesi ve kefedilmesi. Breton, L orbusier e kolektif bilinaltnn kbusu olan ilevselciliin son derecede iddetli ve z otomatizm uygulayarak arzuyu dondurduunu bildirir. Letrizm, sitasyonizm ve Cobra ha reketlerinin kurucular, kent hayatn Taylorist, prodktivist tasarmlardan kurtarmak zere , talya da, Alba da aklc Bauhaus a kar, hayalci bir Bauhaus rgtlerler: Hayalci Bauh onali (1955).[69] Bu giriim 20. yzylda topik mimarln ekirdei saylr.

Dzene sokma , dzen verme gds ve bu konuda tasarmn gcne duyulan inan, tasarmc ndislik ideolojilerine ve totaliter rejimlere eker. Dnem, savatan kan lke ynetimlerini uluslarn dzene ardklar (call to order) ve hzla diktatrlk rejimlerine doru evri . Dzen in dinamii teknoloji ve retimdir. Ynetimler ve retim aralarnn (teknoloji) ml ter kapitalistlerin elinde olsun, ister Sovyetler deki gibi iilerin elinde olsun, bi limin ve teknolojinin iktidar deimez. Bu konjonktr, teknokratlar kadar artokratlar ded iim kimi sanatlar ve sanat yneticilerini siyasal iktidarlarla ibirliine yneltir. Bu i iinin, akllarndaki projeleri uygulayabilecekleri frsatlar sunabileceini hesap ederler . Marinetti ftrist bir evren sevdasyla Mussolini ye yanar. Le Corbusier, dev kent proj rini uygulayabilecei umuduyla, 1920 lerde SSCB de baz deneysel tasarm ileri stlenir [.. 1930 larda ise , Mussolini nin onu Yeni talya projesinin mimar yapmasn bekler. [70] Fra ise sac, teknokratik sekinlerle ibirlii yapar; Fransz faist hareketinin dergisi Nouvea Sicle, Le Corbusier in urbanizm ve mimarlk projelerini faist gelecein prototipleri o larak lanse eder.[71] Rusya da Devrim den sonra bir sre zgr kalan konstrktivistler ise p oletarya diktatrl n tasarladklar yanlsamasna kaplrlar. En stratejik ibirliini rir. Bauhaus un balanglar, geriye, Alman impartorluunun modernleme, sayanileme ve ulus hamlesine kadar uzanr. Alman devleti adna grevlendirilen Schinkel ve Muthesius gib i kimi mimarlar ve sanatlar, yllarca ngiltere yi tarayarak, yeni gelitirilen tasarm (ya da uygulamal sanatlar) eitiminden, Ruskin ve Morris in Gotik e ve zanaate dn topyalarn ar trl giriimleri incelerler. Sanatla zanaatin ve sanayinin birletirilmesine ilikin d eneyimleri Alman yetkililere aktarrlar. Bauhaus bu birikimin rndr. Hitler Bauhaus u kap attktan sonra ayn birikim Nazi rejimine de hizmet eder. Ama Gropius, Mies gibi hoc alar ABD ye gerler ve Bauhaus ilkelerinden bir Uluslararas Stil tretirler. Souk Sava de modernizmi kendine mal ederek bir propaganda aracna dntrecek ABD kltrel diplomasisi iin bu hamle son derecede yararl olur. Bu srete Gropius, 1918 Alman Devrimi srasnda bi r Bolevik, Weimer Cumhuriyeti dneminde bir demokrat, Nazi dnemine bir Alman milliye tisi ve ABD ye gtkten sonra da bir liberal olmutur.* Hayalperest avangard, metropoln he trl safrasyla bohemlerle, fahielerle, psikopatlarla, katiller ve kelerle, komnist ve naristlerle hayat paylarken; aklc avangard, sanayici, teknokrat sekinlerle kaynamakt rtokrat bir evre oluturmaktadr.

(*) Bkz: Ali Artun, Geometrik Modernlik: Bauhaus Enternasyoneli ve Trkiye de Sanat , B auhaus Modernlemenin Tasarm iinde, Ali Artun, Esra Aliavuolu, ed. (letiim: stanbul, s.183-193.

Hangi manifesto?

Bundan sonra manifesto olamaz. Lyotard

Avangardn logos ve phantasma kanatlar arasndaki kartlklar zerklik sorununda dmleni rnlii mantksal ve estetik snrlarna zorlayarak bir tasarm kltne dntren bir sanatn edilemez. Hele bu sanat, birer yapnt (artifact) gibi grd toplumu ve siyaseti de esteti kletirmeye uraan glerin himayesi altndaysa... Ayrca iki avangard, tarihleri bakmndan adamaz. Hayal dknleri, son zaferleri saylan 1968 Devrimi nin ardndan ve postmodernizmi lenmesiyle birlikte tkenir. Dieriyse, ynetim disiplinleriyle de birleerek, toplumlarn btn anlamlandrma (signification) sistemlerinin, hakikat rejimlerinin tasarmlanmasnda ve ynetilmesinde g sahibi olur. nk artk kendisi de sanat ynetimi nin ve tasarm y bileenidir.

Sanat ile sanayiyi birletirme amacndaki hareketlerin zerklik ilkelerini terk etmesi , bu hareketlerin modernizmle ban sorunsallatrr. O nedenle W. L. Adamson tasarm moder mi kavramn ortaya atar. Sava yllarnda avangardn egemen biimi, sava ncesi ftrizm, resyonizm gibi hareketlerle balantl olan zerklikten, sanat-sanayi ittifakna kayd [...] Dolaysyla Bauhaus, de Stijl ve prizm gibi hareketler, zerklii kitle beenisine feda ettiler ve sava sonras dnyasn yeniden ina eden sanayi ve ynetim sekinleriyle ilikiyi iler [...] benim tasarm modernizmi dediim strateji budur. [72]

zgl birtakm hareketlerle snrl olmayan manifesto derlemelerinin hemen hepsi, u veya bu iimde avangard etiketi tayan btn hareketleri ve manifestolarn kronolojik bir dzene di or. O zaman, bu hareketlerle ilgili en hakiki belgeler, kendi hakikatlerini kantl amaktan ok, ilerleyen bir tarihin, bir formlar evriminin, bir avangard tarihi emasnn kantlar halini alyor. te o nedenle, bu derlemede zerklii kuran avangard ile, onu par yan avangard (veya modernist olan ile, modern olan), sanki birbirlerine kart deil de, birbirlerini izleyen hareketlermi gibi gsteren bir dzene zorlamadm. Paylalmayan bir t arihi paylalyormu gibi kurgulamak istemedim. Aklc bir tasnif disiplininin tad tehl r sanatn bakaldrsn tekinin iktidarna sindirme tehlikesine iaret etmek istedim. Amac arpmak olan hareketlerin, tarihyazmnn veya mzeolojinin mantksal kategorilerine zorla s abes olmal. Sonuta, belli bal merkezleri Londra (Arts and Crafts), Amsterdam (de St ijl), Paris (prizm), Berlin (Jugendstil, Bauhaus), Viyana (kinetizm) ve Moskova ( konstrktivizm, sprematizm) olan avangard n manifestolar bu derlemede yok.

Sanat Manifestolar derlemesi Tieck in iki kelimelik romantik manifesto suyla alyor. Fin de sicle estetiini Verlaine, Mallarm ve Oscar Wilde n manifestolar temsil ediyor. lk (1874, 1897) sembolizm zerine sembolik iirler. Ayn zamanda manifestolarn iirle ban i e ediyorlar. nl dandy, dcadent, sembolist Wilde n metni, Dorian Gray in Portresi romanna yazd sunu (1891). Wilde a gre zaten sanat ile eletiri zde. Yani edeb metinler veya r de birer manifesto gibi okunabilir . Baudelaire in yolunu izleyen bu her metin de san atn zerkliinin, szcklerin ve imgelerin anlamlarndan kurtuluunun, sanat ile hayatn bir in bildirileri. Ayn ilkeler evresinde rgtlenecek sonraki avangard hareketlerin nc iare leri. Kitapta, bu metinlerin arkasndan, sanat manifestolarnn sunuu saylan Ftrist Mani to geliyor. Onun da yazar bir air ve sembolist: Marinetti. Teknolojiye ve savaa tapna n, feminizme dmanlk besleyen bu manifesto, ilk bakta kitabn kompozisyonuna aykr geleb r. Ancak, ftrizmin snrlarn izmek mmkn deildir. Bir kere, Dada nn rgtlenmesine ka neredeyse tamamyla ftrizm veya kbizm veya kbo-ftrizm olarak anlr. yle ki, faizmin tii olarak kurumlamak isteyen Marinetti nin manifestolar da, Bolevizmin airi Mayakovski in iiri de ftristtir. Rus ftrizmleri, talyan rneklerinden daha eitlidir.* Malevi in sahne tasarmlarna ise kbo-ftrist denmitir. Jorge Luis Borges, Federico Garcia Lorca v e arkadalarnn kurduu ve El Greco yu nderleri kabul eden ultraistler de ftristtir. ngi e kadnlara oy hakk iin mcadele eden militan feministler de ftristtir: 1912 de yaynlad ildirilerinin bal Ftrist Kadnlar Manifestosu dur. (*) Rus ftrist manifestolar konusunda baknz: M. A Caws (ed.), Manifesto: A Century of

-isms (Londra: University of Nebraska Press, 2001).

Ftrizmi homojen bir estetik olarak ele almann nndeki ikinci engel, ftristlerin gerek b rbirleri arasnda, gerekse tek tek bireysel tutumlarnda var olan elikilerdir. rnein, Ma rinetti nin sanatn devrimi ne, ftrist kozmosun inasna kazanlabilecei lgnlyla as, Marinetti nin de, ftrizmin de faist olarak damgalanmasna yol amtr. Oysa, Mussoli nmann bir ham hayal olduunu fark edince, Marinetti ftrizm ile devrimci proletarya ar asndaki bir ittifak a bel balar. Ayn yllarda (1918-1920) yaynlanan ve siyasal ftrizmin nemli dergisi olan Roma Futurista da sosyalizmle saf tutar. Bir baka dergilerinde ise ftrist Mario Carli, talyan sovyetlerinden ve Bolevizminden sz eder. Ftrizmin resi ve heykel alanlarndaki manifestolarnn yazar Boccioni ise bir Marksist tir.[73] Devrim d en sonra Sovyet kltr ve sanatn yneten Lunaarski, bir Komnist Enternasyonal toplantsn a da Marinetti adnda bir entelektel devrimcinin yaadn ilan eder. Bize bu bilgiyi vere , ayn toplantya katlan talyan Komnist Partisi nin nl teorisyeni Antonio Gramsci dir. G i ye gre, daha sosyalistler burjuva iktidarn paralamaktan ekinirken, burjuva kltrn l ykma cesaretini gsterenler ftristlerdir. Onlar gayet ak ve keskin olarak amz rde bir sanata, felsefeye, davrana ve dile ihtiyac olduunu kavramlardr. Kesinlikle dev imci ve Marksist olan bu dnce onlara sosyalistlerden ok nce domutur. Kltr alannda vrimcidir. Ve yle grnyor ki, ii snflarnn onlardan daha yaratc herhangi bir ey ya eyi zaman alacaktr. [74] Son olarak, Troki nin 1925 ylnda New York ta yaynlanan Edebiyat Devrim kitabndaki Rus ftrizmiyle ilgili kanaatine de deineyim: Ftrizm, btn o toplum e siyasal krizlerin, tarihin patlamalarnn ve felaketlerinin sanat alanndaki n-grsyd. Bugnden baknca, belki de Marinetti nin asl kehaneti, bir anlamda topyas ya da distopyas bugnk gsteri toplumuydu. Ve sanatn modern hayatn dehetine, insanlktan arndrlmasna isation) teslim olmas...[76]

Ftrist Manifesto nun sahip olduu ykc ruh ve iir muhakkak ki her avangard manifestoda dilir. Derlemede bu manifestoyu izleyen dierleri, sanat ve hayat akln egemenliinden sk meye alanlardr: Dada, srrealizm, ekspresyonizm, letrizm, Cobra, sitasyonizm. Manifesto su bu grubunkilerle birlikte yer alan John Cage, Atlantik tesinden olmasna ramen on lara hi de yabanc deildir. Bir kere, Dadac mzisyen Eric Satie nin (1866-1925) etkisinde dir. kincisi, kinci Dnya Sava srasnda New York a gm olan Breton ve Duchamp gibi s eri gelenleriyle de ili dldr. Bir sre Max Ernst ve sevgilisi Peggy Guggenheim la birlik e oturur. O zamanlar Guggenheim Galerisi, Paris ve New York avangardnn buluma nokta sdr. Dolaysyla, Cage in ans kefetmesinde srrealist psiik otomatizm in etkisi olmu syenler yerine Allan Kaprow gibi sanatlarla dzenledii ve ilk kez happening olarak tanm anan doalama konserleri, her sesin mzik, herkesin de mzisyen olabilecei dncesini yaym luxus grubunda etkili olmutur (ready made sesler). Punk hareketinin ortaya kmasnda d a benzer gdler rol oynar. Punk Sex Pistols, icra edilirken bestelenen, saldrgan dada k onser lerinden ve Kurt Schwitters in hayatnn eseri Ur Sonata dan haberdardr.

Allan Kaprow da gndelik hayattaki birtakm sitasyonlarla happening ve performanslarla ur ar. 1966 Manifestosu, modernizmin eiine gelmi Amerikan avangardnn, sanat hayattan ay aki bunalmn yanstr: Sanat, bir sre sonra anlamsz bir szck haline gelebilir. leti as onu tanmlamak iin daha yaratc bir isim olacaktr hem yeni jargonumuza, teknolojik ynetsel fantezilerimize, birbirimizle kurduumuz yaygn elektronik temasa da tanklk ede r. [77]

Sitasyonizm, ilkin 1909 da Ftrist Manifesto yla dnyaya ilan edilen, kolektif, enternasy l avangard hareketlerin sonuncusudur. Sitasyonist manifestolar da manifesto trnn son r nekleri saylr. Kolektif bir hareket olmadan, biz diyerek sz syleyen manifesto anlamszl Manifestolarla birlikte, zneleri olan biz de paralanmaya balar. 1972 de dalan Sitasy Enternasyonal in bile sonunda iki yesi kalmtr: Lider Guy Debord ile van Chtcheglov. ki cisi ise zaten uzun zamandr tmarhanededir. Geri 1968 den sonra da kimi toplu giriimler olur. Ama bunlar genellikle sitasyonizmin ve bir anlamda onun devirdii sava ncesi a vangardn yeniden devreye sokulduu hareketlerdir. Aralarnda en etkin olan, herhalde punk tr. 1970 lerin sonunda Londra da domu ve bir anda zellikle New York ve Berlin i sar ir. yeleri kendilerini sanatn metalamasna kar savaan kltrel terristler olarak gr sesi politikletirerek ve herkesin mzik yapabileceini kantlayarak mzik endstrisini y peindedirler. Metropoln yeraltn igal edecekler ve kendi gcn kefeden insanlarn ses

ili olacaklardr. Sonradan daha ok mzikleriyle tannmalarna ramen, punklar arzu ettikl er eyle urarlar. Punk evresi konusunda, heykeltra, performans, aktris, mzisyen, ai Laurie Anderson n szleri bir fikir verebilir: Biz tamamyla yeni bir sahne yarattmz b uk. Hibir snr ve kategori yoktu. Herkes, baka herkesin ii zerinde oynayabiliyordu; hey kel veya dans, pentr veya sinema, deimiyordu.Tanmlar sonradan, daha ziyade okuttukla r derslere birer ad verme ihtiyacnda olan sanat okullarndan geliyordu. * Punk sanatlar irka yl iinde savatklar kltr endstrisine ve gsteri kltrne teslim oluverirler. He eri, sanatlar, tasarmlar, giyim kuamlar ve nihayet kendileri bir hamlede moda oluveri r, stilleir. Belki de Guy Debord un, Gsteri Toplumu nu yaynladktan yirmi yl sonra, 1988 syledii gibi, artk gsteri btn gereklie ilemitir . Dolaysyla hibir ey gsterini anifestolar bata ark szleridir, graffitileridir, skandallardr, performanslardr... Bu her biri bildiri tonundadr, onlarn kendilerini ilandr. (*) Punk konusunda bkz: Punk:No One is Innocent-Art, Style, Revolt (Viyana: Kuns thalle Wien, 2008). (**) 1968-sitasyonizm-Guy Debord konusunda bkz: Ali Artun, Kronoloji , Sanat Dnyamz, Bahar 2009, s. 32-47. Sanat ve 1968 Bahar/Bir

Sitasyonizm, hl yaynlanmakta inat eden manifestolar esinlendirmeyi srdrr. New York ta nans merkezi kiz Kulelere kar dzenlenen saldr ertesinde yaynlanan Retort bildirisine rda deinmitim. Bir dier rnek, 2004 ylnda yaynlanan Hacker Manifestosu dur. Muhalif bi at a oluturan The Critical Art Ensemble etkinlikleri erevesinde kmtr. Yazar McKenz e Debord un Gsteri Toplumu, kripto-Marksist gelenekte bir klasiktir ve eylem halinde ki eletirel dncenin lsdr. [78]

Postmodern zamanlarda manifestonun bir hakikati var mdr? Siyasette, sanatta yeri o lur mu? Zamanmzda nasl anlamdrlr? te, Jenny Holzer n manifestolar bu gibi sorular Holzer, manifesto retoriine zg kimi fragmanlar yazarak bunlar deiik reklam formatlarn a oaltp metropoln duvarlarna yaptrr veya duvarlarna yanstr. Ancak bu fragmanlar o bilecek olan balamlardan yoksundur; birer klie izlenimi uyandrr. Avangard manifeston un semantiini skerek onu anlamszlatrr, ya da ironik bir tarzda yeniden anlamlandrr.

Sanat Manifestolar, Alan Badiou nun Evetlemeci (Affirmationist) Sanat Manifestosu yla son buluyor. Bu metin Badiou nun zellikle Jacque Rancire le srdrd sanat ve felsefe il erindeki tartmalarnda dile getirdii tezlere k tutuyor. Badiou nun estetik konusundaki leriyle ilgili gelitirdii kavram, inesthetique. Bu kavramdan anladm, felsefenin sanatl a ilikisi. Bu iliki sanatn kendisinin de [felsefe gibi] hakikat rettiini varsayyor ve sanatn felsefenin bir nesnesine evrilmesi hakknda bir iddia ne srmyor. [79] Bata Hegel 1990 larda ise Arthur Danto nun ortaya att, ve bu derlemedeki manifestosunda Allan Kapr ow un da deindii sanatn felsefeye dnerek kaybolmas gibi teoriler karsnda Badiou, em gcn, politik etkinliini savunuyor. Sanatn duyusal safln, sanatn gerekliinin ye limindeki bir estetik sylemin etkisinden kurtarmaya alyor.[80]

Manifestolar ve ada eletirel dnce ... direnen tek ey sanat olmasa da, sanat direnir. te sanat eseri ile, direnme ara sndaki yakn ba buradan geliyor. Her direnme eylemi bir sanat eseri deilse de, bir ba kma yledir. Her sanat eseri bir direnme eylemi deildir, ama bir bakma yledir de. Gilles Deleuze

Foucault, Baudrillard, Lyotard, Derrida, Lacan, Deleuze, Guattari gibi dnrlerin at tafiziinin btn temel kavramlarnn sorgulanmasnn yolunu aar: insan, evren, gereklik, a lgi (gzel, iyi, doru), zaman (tarih)... Bu sorgulama, onlara dardan yaktrlan post-yap kategorisinin ima ettii gibi, dilbilimde ve antropolojide 1950 lerde glenen yapsalcla

r bir tepkinin mantk sonucu saylamaz. O her eyden nce, hepsinin arkasnda olduu Par arikatlarnda (1968) ksa bir zaferin ardndan yaanan bozguna kar bir tepkidir.* Bu tepki , onlar iktidarlarn ada teknolojileri ni kefetmeye kkrtmtr. Bylece anlamlandrm e dil baat konular halini almtr. Anlalmtr ki, yeni tanr, artk akl deildir, dildi drnn rgtlenmesinde avangardn birikiminin, deneyiminin oynad rol genellikle grmezden r. Oysa, bugn herkes bilmektedir ki, srrealizm, dille ilgili kapsaml almalardan domu reton, 1953)[81] 1968 sonras Fransz felsefesinde psikanalize, deliliin ve cinselliin tarihine, arzu nun kefine ve arzunun mikro-politikas na, saf eylemin (event) devrimci duyulan ilgide de srrealizmin etkisi aktr. Zaten bu dnrler srrealizmle ve sitasyoni dldrlar. rnein Lacan, daha 1930 larda srrealistlerin rgisi Minotaure da nevroz ve psi iz zerine yazlar yazar.[82] Yllar sonra Baudrillard, her zaman sadk olduu radikalliin r sitasyonist olduu zamanlardan kaldn belirtir. Barthes, Bataille, Derrida, Foucault, Kristeva ve daha biroklar 1960-1982 yllar arasnda yaynlanan ve srrealizmin radikallet lmesiyle uraan Tel Quel dergisinin yazarlar arasndadr.

(*)Robert Young, White Mythologies kitabnn giriinde baka bir neride bulunur: Anld t post-yapsalclk, eer bir tarihsel hadisenin rnyse, bu hadise 68 Mays deil Cezayir

Post-yapsalclk ile avangard arasnda yukardakiler gibi daha saysz iliki ortaya karla Ancak, aralarndaki temel ba, bu gibi ilikilerin tesinde, her ikisinin de rasyonalizm in, modernliin eletirisiyle, despotik aydnlanma nn arac aklla uramalardr. ki yz geri dnmektedir. Ancak hi de Bat nn mevcut olanaklarn ve zgrlklerini kavramann bir rak deil. Ama snrlarnn ve ktye kulland iktidarnn sorgulanmasnn bir yolu olarak. ydnlanma olarak sorgulanmas iin. (Foucault) [83] Modernlik mitini skmeleri , ada Fra zoflarn, genellikle anldklar gibi postmodernliin filozoflar yapmaz. Yani onlarn ege kltr olarak postmodernlii onayladklarn gstermez. Tam aksine, onlar 68 in hakikatini en, btn gereklii ve anlam yutan imgelerin iktidarnn, postmodern gsteri kltrnn ark yapmaktadrlar. Sitasyonist hayalleri yaatacak direni biimleri aramaktadrlar. Ama nasl vangard sanat, postmodernizmin bir simlasyon ve kolaj rezervuarna dntrldyse, 1968 ert eletirel dnce de ana-akm ideoloji tarafndan temellk edilmitir; asln paralamak ii al edilmitir. Postmodern sylem, Debord un szleriyle, btn gsterilerini, balamndan, ge amalarndan ve sonularndan yaltr. [84] Manifestolara bavurmadan modernizm ve avangard ne dnlebilir, ne de tartlabilir. stel nat manifestolar yalnzca 20. yzylda sanatn tarihinin en sahici belgeleri olmakla kalm azlar. Onlar ayn zamanda ada sanatn bilinaltnn da ifreleridir. Manifestolar anlams sloganlar yn gibi yorumlayan postmodernizmin hakikatini de onlar olmadan skemeyiz. Ay rca, sanat manifestolarnn gc, bata felsefe ve politika olmak zere, sanatn telerinde kili olur. ada eletirel dncenin ve kltr odakl politikalarn belli bal esin kaynak e bu manifestolarn modernlie kar yrtt inat muhalefettir. Btn bunlarn da ilerisi avurduu tehditlerin gnmz kapitalizminin dnmnde etkili olduunu dnenler de vardr. ski ve Eve Chiapello, The New Spirit of Capitalism kitaplarnda*, 20. yzyl bandaki For dist-Taylorist kitle retiminden, yzyl sonundaki esnek retim sistemlerine ve teknoloj ilere geite sanatsal eletiri nin etkili olduunu savunurlar. Gerekten de avangard sanat modern teknolojilerin ve kent hayatnn rasyonel cenderesine kar yrtt direniin iaret ditlerin, kapitalizmin yeni hegemonya araylarnda oynad rol yadsnamaz. Ksacas, manife r her ne kadar dsel olsalar da, suya yazlan yazlar deillerdir. (*) Bkz: Luc Boltanski, Eve Chiapello, The New Spirit of Capitalism (Londra: Ver so, 2006). NOTLAR [1] Walter Benjamin, Charles Baudelaire: A Lyric Poet in the Era of High Capital ism (Londra: NLB, 1973) s.101. [2] Janet Lyon, Manifestoes-Provocations of the Modern (Londra: Cornell Universi ty Press, 1999) s.100.

[3] Aktaran Vincent Kauffman, Angels of Purity , Guy Debord and the Situationist In ternational iinde, Tom McDonough, ed. (Cambridge: MIT Press, 2004) s.295. [4] Neil McWilliam, Dreams of Happiness-Social Art and the French Left 1830-1850 (Princeton:Princeton University Press, 1993) s.65. [5] A.g.e., s.41. [6] A.g.e., s.46. [7] William Morris, News from Nowhere and Other Writings (Londra: Penguin Books, 1993) s.134. [8] McWilliam, a.g.e., s.27. [9] Janet Lyon, s.31. [10] Karl Marx, The Future Results of British Rule in India , Surveys From Exile iin de, ed: David Fernbach (Londra: Penguin, 1973) s.324. [11] A.g.e., s.37. [12] Aktaran, Marx, a.g.e., s.33. [13]Frederick Beiser, Karl Wilhelm Friedrich von Schlegel , Encyclopedia of Aesthet ics iinde (Oxford: Oxford University Press, 1988) c.4, s.235. [14] Renato Poggioli, The Theory of the Avant-Garde (Londra: Harvard University Press, 1968) s.24. [15] Michael Lwy, Sabah Yldz-Gerekstclk ve Marksizm (stanbul: Versus, 2009) s.74. [16] Thomas McEvilley, Exhibition Strategies in the Post-Colonial Era , Contemporar u Art in Asia iinde, (Asia Society, 1997) s.55. [17] Arnold Hauser, The Sociology of Art (Londra: The University of Chicago Pres s) s.307. [18] Friedrich Nietzsche, The Birth of Tragedy (Cambridge: Cambridge University Press, 1999) s.8, 14. [19] Jacques Rancire, Aesthetics and Its Discontents (Cambridge: Polity Press, 20 09) s.36. [20] David Batchelor, Realism, Rationalism, Surrealism- Art Between the Wars (Lo ndra: Open University, 1993) s.51. [21] Susan Bruce, Introduction , Three Early Modern Utopias (Oxford: Oxford World Classics, 1999) s.xxi.

[22] Walter Benjamin, Srrealizm: Avrupa l Aydnn Son Fotoraf , Sanat-Siyaset iinde, e Artun (stanbul: letiim, 2008) s.64, 66. [23] Sezgin Boynik (ed.), Situationist International, (stanbul: art-ist, Haziran 2004) s.116, 117. [24] Ali Artun, Sanat ve 1968 Bahar/Bir Kronoloji , Sanat Dnyamz, Bahar 2009, s.42.

[25] Lyon, a.g.e., s.29.

[26] Andr Breton, Manifestoes of Surrealism (Michigan: The University of Michigan Press, 1969) s.125. [27] A.g.e., s.231,232. [28] Lwy, a.g.e. iinde, s.26. [29] Joan Weinstein, The End of Expressionism-Art and the November Revolution in Germany, 1918-19 (Chicago: The University of Chicago Press, 1990) s.15. [30] Karlheinz Stockhausen, wikipedia. [31] Retort (T.J.Clark,...), Afflicted Powers e of War (Londra: Verso, 2006) s.24-29. Capital and Spectacle in a New Ag

[32] Paul Virilio, The Accident of Art (New York: Semiotext, 2005) s.102, 14. [33] A. Cravan, J. Rigaut, J. Torma, J. Vach, 4 Dada Suicides (Londra: Atlas Pres s, 2005) s.7. [34] Benjamin, Charles Baudelaire, s.85, 76, 75. [35] Ali Artun, Baudelaire de Sanatn zerklemesi ve Modernizm , Charles Baudelaire, Mode rn Hayatn Ressam , sunu yazs, (stanbul: letiim, 2003) s.78,79. [36] Guy Debord, Panegyric (Londra: Verso, 2004), s.12. [37] Dada Manifestosu, 1918, bu kitapta s. ???. [38] Picabia dada manifestosu [39] Benjamin, Srrealizm: Avrupa l Aydnn Son Fotoraf . [40] Tom McDonough (ed.), Guy Debord and the Situationist International (Cambrid ge: MIT Press, 2004) s.6.

[41] Andr Breton, Break of the Day (Londra: University of Nebraska Press, 1999) s . 110. Alnt iindeki son sz, Breton bir srrealist olarak and, Alman romantik hareketi olan, filozof, air, fiziki ve kimyac Johann-Wilhelm Ritter den (1776-1810) aktaryor. [42] Breton, Manifestoes of Surrealism, s.300, 63, 180-181. [43] Alyche Mahon, Surrealism and the Politics of Eros (Londra: Thames and Hudso n, 2005) s.18,19. [44] A.g.e., s.143. [45] Der iindeki yerlerine referans (2 adet) [46] Charles Baudelaire, Parisian Prowler (Athens Ga.: University of Georgia Pre ss, 1997) s.12. [47] M. Richardson, K. Fijalkowski (ed.), Surrealism Against the Current (Londra : Pluto Press, 2001) s. 136, 137. [48] Charles Baudelaire, The Flowers of Evil and Paris Spleen (New York: Boa Edi tions, 1991) s.183. [49] Breton, Manifestoes of Surrealismt, s.262.

[50] ikinci manifestodan bul [51] Charles Baudelaire, Selected Writings on Art and Artists (Cambridge: Cambri dge University Press, 1972) s.279, 280. [52] Breton, Manifestoes of Surrealism, s.237. [53] derleme iindeki dada manifestosu [54] Batchelor, a.g.e., s.19. [55] Breton, Break of the Day, s.vii. [56] Matila Ghyka, The Geometry of Art and Life (New York: Dover Publications, 1 977 -1946) s.xii. [57] Christopher Wilk (ed.), Modernism-Designing a New World, 1914-1939 (Londra: Victoria & Albert, 2006) s.96. [58] Stefan Breuer, Milliyetilikler ve Faizmler (stanbul: letiim, 2010) s.159, 160. [59] Aktaran, Breuer, a.g.e.,s.155. [60] Ulrich Conrads, Programs and Manifestoes on 20th Century Architecture (Lond ra: Lund Humphries, 1970)s.59. [61] Peter Conrad, Modern Times Modern Places-Life and Art in the Twentieth Cent ury (Londra: Thames and Hudson, 1998) s.402. [62] Mary Ann Caws (ed.), Manifesto-A Century of isms (Lincoln: University of Ne braska Press, 2001) s. 399. [63] Ulrich Conrads, Programmes and Manifestoes on 20th Century Architecture (Lo ndra: Lund Humphries, 1970) s. 66. [64] Georg Simmel, Modern Kltrde atma (stanbul: letiim, 2003) s.50. [65] Paul Wood, Realism, Rationalism, Surrealism iinde, s.251. [66] Renato Poggioli, s.185. [67] Briony Fer, Realism, Rationalism, Surrealism iinde, s.143. [68] Wilk, a.g.e., s.88. [69] Simon Sadler, The Situationist City ( Cambridge: MIT Press, 1998) s.8,9. [70] E. Wilson, The Sphinx in the City (Berkeley: University of California Press , 1992) s.96. [71] W.L. Adamson, Embattled Avant-Gardes-Modernism s Resistance to Commodity Cult ure in Europe (Berkeley: University of California Press, 2007) s.222. [72] A.g.e. , s.185,186. [73] Breuer, a.g.e., s.152, 153. [74] Vassiliki Kolocotroni (ed.), Modernism-An Anthology of Sources and Document s (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2009) s.214, 215.

[75] Poggioli, a.g.e. , s.69. [76] Adamson, a.g.e., s.95. [77] Allan Kaprow, Manifesto , bu kitapta s. ???.

[78] McKenzie Wark, A Hacker Manifesto (cambridge: Harvard University Press, 200 4) Writings 011 maddesi. [79] Alain Badiou, Handbook of Inaesthtics (Stanford: Stanford University Press, 2005) s.0. [80] Bu konuda baknz: Jacques Rancire, Aesthetics and Its Discontents. [81] Breton, Manifestoes of Surrealism, s. 297. [82] Briony Fer, Surrealism, Myth and Psychoanalysis , Realism, Rationalism, Surre alism iinde, s.219. [83] Aktaran, Robert Young, White Myhtologies-Writing History and the West (Lond ra: Routledge, 1990) s.9. [84] Guy Debord, Comments On the Society of Spectacle (Londra: Verso,1991) s.59.