NDEKLER

Trke Baskya nsz 11 Meze 15 1. Trkiye Ryas 23 Meze 49 2. Kahraman 55 Meze 75 3. ibadete ar 81 Meze 111 4. Hayaletler 117 Meze 137 5. Krt Bilmecesi 143 Meze 177 6. Ykselen zgrlk 185 Meze 203 7. Koruyucular 209 Meze 227 8. Depremde lmek 233 Meze 247 9. Ege afa 253 Meze 273 10. dl 279 Meze 297

BASKIYA NSZ

D haberler muhabirlii kariyerim srasnda drt ktaya yaylm 50'den fazla lkeyi tandm. Bunlarn arasnda en byleyici olan Trkiye'dir. Hayallerden ye eitli etkilerden oluan bir kaleydoskop gibidir, ayn zamanda hem delirtir hem de batan karr. 1995 ylnda New York Times'in ilk brosunu amak zere istanbul'a geldim. Bundan sonraki drt yl boyunca, lkenin hemen hemen her yerini gezdim. Amerikallarn, Trklerin nasl yaadn, neye inandn ve umutlarn anlamasna katkda bulunacan umduum makaleler yazdm. Ancak gncel habercilik muhabirin grdklerinin ve rendiklerinin tmn yazmasna her zaman imkan tanmaz. Bu kitap, olaylara bir bak as salama ve deneyimlerimi, gazete haberciliinden daha ahenkli, bir ekilde biraraya getirme abasdr. Ayn zamanda, Trkiye'nin deiik yzlerini gsteren, benim de iinde yer aldm baz hikyelerin de anlatlma abasdr. Yllarca d basnda yer alan Trkiye haberleri dzensiz ve gvenilmezdi. Bu durum deimeye baladnda Trkiye'de deimeye balad. Baz eski alkanlklar yok edememekle beraber, istikrarl bir biimde, ekonomik ve politik olduu kadar psikolojik olarak da daha modern hale gelmektedir. Ayn zamanda, bazlar Trkiye'nin dnya ilerinde daha fazla rol stlenmesini istemektedirler. Dnyann Trkiye'ye her zamankinden daha ok ihtiyac vardr nk dnyann laik demokrasi ile ynetilen-bir Mslman lke modeline ihtiyac vardr. Eer Trkiye bu amaca ulaabilirse dnya zgrlnn byk bir gc haline gelecektir. Eer ulaamazsa soylu bir rya gerekleememi olacaktr. Bu kitapta Trklerin kendilerini ifade etmelerini salamaya altm. Baz grlere daha yaknsam ve bazlarna da karysam bunun sebebi Trabzon, Kars ve Diyarbakr'dan Ankara, istanbul ve Edirne'ye kadar birok yerde karlatm ve konutuum binlerce insandan duyduklarmdr. Hill ve Yldz, onlarn kitabdr. Bu kitap politik sorunlarla ilgilenmektedir nk Trkler kendi aralarnda youn bir biimde bu sorunlar tartmaktadrlar. Fakat politik bir kitaptan daha fazlas olmasn da mit ediyorum. Bu, Trkiye'yle, onun tarihsel ve kltrel zenginliiyle ve gelecee bakyla bir yzlemedir. Bu kitap basite bir lke hakknda deil, bir insann o lke iin duyduklaryla ilgilidir. Birok Trk hayal krkl ierisindedir nk lkeleri dev kaynaklarna ramen potansiyelini gerekletirememitir. Doal olarak, bunun sebeplerini ve deiim iin neler yaplmas gerektiini tartmaktadrlar. Bu deiim iin reete vermek bir yabancnn ii deil. Ancak bu kitap, Trklerin son derece nemli olan bu tartmay tabular olmakszn yapmak istedii inancna dayanmaktadr. lkelerinin nasl geliecei konusunda deiik grlere sahipler ve bu grleri aka, drste tartmak istiyorlar. 12

Bu kitap esas olarak Trkiye dnda yaayan, ne Trkiye'nin byk baarlarn

ne de gelecee ilikin umutlarn bilen insanlar iin yazld. Trkler iin de bir deer tadn umuyorum. Hi deilse kendilerini anlamaya yllarn vermi bir yabancnn gznden nasl grndklerini fark edeceklerdir. Ellerini bana dostlukla uzatan, lkelerini reten ve bu kitab hazrlamama yardmc olan btn Trklerin adn saymam imknsz ve mantksz olur. Onlar, kim olduklarm biliyorlar. Her birine teekkr ediyor, yksek demokrasi ve toplumsal adalet standartlarn benimsemi bir Trkiye umutlarn paylayorum. 13 Bir kraliyet habercisi, efendisi Venedik Dk'nn dier Venedikli Lordl'arla toplant halinde olduunu ve derhal kendisini grmek istediini sylemek zere Othello'yu evlilik yatandan kaldrdnda gecenin ge bir saatidir. Othello hzla saraya doru yrrken bu "en gl, ciddi ve saygdeer beyleri" byle olaand bir saatte bir araya getirecek kadar acil ne olabileceini merak eder. Saraya ulatnda onlar kendisini beklerken bulur. Daha sorunun ne olduunu sorma frsatn bile bulamadan Dk konuur: "Cesur Othello, hemen grevlendirmek zorundayz seni Ortak dmanmz Osmanllara kar Shakespeare'in zamannda ve sonraki yzyllarda. Avrupal .Hristiyanlar bundan daha adi bir aryla karlaamazlard. Kuaklar boyunca Hristiyanlar" daha ok sadece "Trk" diye bilinen "ortak dmanmz Osmanl"y uygarln bandaki bela olarak grd. nde gelen zelliklerinin yalanclk kontrolsz ehvet, ani hiddet ve mantksz zalimlie kar dknlk olduu dnlrdyordu. ok az Avrupal islam hakknda herhangi bir ey bilir, 15 Ama neredeyse hepsi slam, bir Hristiyan'n kutsal bildii her eye kar eytanca bir hakaret olarak kabul ederdi Araplar Kutsal Topraklar' yedinci yzylda fethetmilerdi, daha sonra ise onlarn yerini 11. yzylda Orta Asya'dan blgeye srklenen bir baka Mslman halk, Trkler almt. valyelik a balarken, binlerce Avrupal isa'nn doup ld yerlerin slam'n kontrol altnda olmasndan dolay o kadar kzgnd ki, bu topraklan yeniden ele geirmek iin Hal Seferleri'ne katldlar. Bu seferler, tm ktada Mslmanlarn zeliklede Mslman Trklerin Tanr'nn dman olduu imajn yaygnlatran kanl seferlerdi.lk Hal Seferi Papa II. Urban'n ars zerinde 1095'te balad; iki yzyl sonra sonuncusu bittiinde Trkler halen ykseliyordu, siyasi ve dini g dengesi temelde deimemiti. Ancak bu savalar devam ettike Avrupallar Trkleri ktln somut bir rnei olarak alglamaya baladlar. Trklerin yalnzca Hristiyanl yok etmekle kalmayp ayn zamanda Hristiyan Dnyas'ndaki btn erkek, kadn ve ocuklar ldrmeye ya da kle yapmaya kararl olduklarna da inanlyordu. Martin Luther "Trkler Tanr'nn gazabnn halkdr" demitir. Eer Trkler uzaktaki bir ktlk odandan ibaret olsalard Avrupallarn kalbinde dinsiz inlilerin yaratt korkudan daha f azla bir korku yaratamazlard. Onlar hakknda dnmeyi bile bu kadar korkun yapan ey, Trk glerinin Avrupa'nn kaplarn yumruklamakta olmasyd. Sultan Osman tarafndan kurulan ve Ingilizce'de Ottomans olarak bilinen en baarl Trk kabilesi I453'te Konstantinapolis

fethetti. Bylece bir zamanlar Roma imparatorluumun bakenti olan ve ondan sonra da bin yldan daha uzun bir sre boyunca Bizans imparatorluu'nun bakentliini yapan bir Hristiyan kentinin sahipliini elde etmi oldu. Bu fetih Trkleri tm insanlk tarihinin en gl kltrel olarak en etkili iki krallnn en azndan corafi mirass haline getirdi. Yalnzca bir zamanlar 16 Bizans' yneten Yunanllar deil, saysz dier Avrupal ve Ortadoulu Hristiyan bu gerei kabul etmekte byk zorluk ekmitir. Bunlarn birou halen Trklerin "istanbul" olarak yeniden adlandrd Konstantinopolis'i dman bir halkn zc ama belki de geici igali altnda grmektedir. Bu paha biilmez dle sahip olan Osmanl Trkleri, bundan sonra kendilerine ait byk bir imparatorluk kurmaya baladlar. I458'de Atina'y, I5I4'te Tebriz'i, I5I6'da am', I5I7'deKahire'yi, 1521'de Belgrad', 1522'de Rodos'u, 15341e Badat', I54I'de Buda'y, I55I'de Trablus'u ve I57I'de Kbrs' ele geirdiler. 1529'da neredeyse Viyana'y da ele geiriyorlard ve bundan sonraki bir yzyl boyunca bu kenti tehdit etmeye devam ettiler. Mslman korsanlar Akdeniz'deki Avrupal denizcileri tutsak etmekle kalmayp italya, ispanya, Fransa ve hatta ingiltere'deki kasabalara saldrdlar. Uzun yllar boyunca Avrupa'y tehdit eden byk soru, Protestanln m yoksa Katolikliin mi stn gelecei deil, Osmanllarn Paris'e kadar tm ktay ele geirerek Islama kazandrp kazandramayaca sorusuydu. Bunu hibir zaman yapmadlar ama bazlar iki tarafn da gsterdii barbarca zalimlik rnekleri nedeniyle dikkat eken askeri ef erlerin yaratt korkular Avrupa'nn bilincinde derin bir iz brakt. Trkler Osmanl dnemini, etnik uyum ve kltrel eitliliin altn a olarak grrler. Pek ok adan yledir de. Osmanl sultanlar, tebaas olan milletlere neredeyse tam dinsel zgrlk ve byk lde siyasi zerklik tanmtr. Avrupa'nn byk bir ksm Yahudi kart sistemli hareketlerle sarslrken Osmanllar ispanya'dan ve dier baskc uluslardan kaan binlerce Yahudi' yi kabul etmi ve onlara yalnzca bar iinde yaama deil, ayn zamanda zenginlik ve g salayan grevlere ykselme ans da tanmtr. Ancak Osmanl dnemi ayn zamanda neredeyse kesintisiz bir sava dnemidir. Trkler nce Avrupa'da toprak elde etmek, sonra da bu topraklar 17 kaybetmemek iin savamtr ilk Osmanl sultannn ta giydii 1300 yl civarndan sonuncusunun taht kaybettii 1922'ye kadar, alt yzyl aan dnem boyunca en uzun bar dnemi yalnzca 24 yl srmtr Avrupa'nn baz blgelerindeki yal insanlar; ocukken eer terbiyeli olmazlarsa Trklerin gelip onlar alaca sylenerek korkutulduklarm halen hatrlamaktadr Avrupa edebiyatnda da yzyllar boyunca Trk tehlikesine kar ciddi uyarlar yer almtr Daha sonra ingiltere Kral I. James olan Iskoya Kral VI. James dnyay "vaftiz edilmi rk ile snnet edilmi trbanl Trkler arasnda" bir atmaya kilitlenmi olarak tasvir ettii canl bir iir yazmtr. 16. yzyldan italyan tarihi Augustino Curio "hatta kapmzda ve evlerimize girmeye hazr, bu gururlu ve bbrlenen zebani var" diye uyanda bulunmaktadr. Christopher Marlowe da Byk Timurlenk adl oyununda Avrupa'nn halklar iin ayn tehlikeyi grmektedir: "ite Trkler ve Tatarlar kllarn sana doru sallyorlar/ Btn lkeni paralamak istiyorlar." Avrupallar tarihin ak onlarn aleyhine dndkten sonra bile Osmanllar zalim gnahkrlar olarak grd. Voltaire Prusya Kral II. Frederick'e yle yazmaktadr: "Trklerden her zaman ne/ret edeceim. Ne kt barbarlar!" Jane

Austen da romanlarndan birinde "dnyaya tepeden bakan trbanl Trk" hakknda derin dncelere dalar Karamazov Kardeler'de bir karde dierine anlatr: "Trkler, baka eylerin yan sra ocuklara ikence yapmaktan da zevk alyorlar Onlar annelerinin rahminden kesip kararak balyorlar; sonra annelerinin gz nnde bebei havaya frlatarak ve sngleriyle yakalayarak bitiriyorlar Zevkin byk ksm bunu annelerinin gz nnde yapmaktan geliyor." Batllar, Trk'n vahi ve kutsal olmayan her eyi ierdiini dndkleri uzun dnem boyunca, ayn zamanda ona kar ok byk bir ilgi de duymulardr En canl biimiyle bir 18 ahlakszlk yuvas ama ayn zamanda da zevk mekn olarak grlen haremde kendisini ortaya koyan tamamyla farkl bir hayat grne sahip olduu grlmektedir, ite burada Batllarn Trklere ilikin grlerinde ikilik ortaya kmaktadr; btn vahiliine karn Hristiyan dnyasna retebilecekleri bireyler olabileceinin rpertici phesi. Bu gr, giderek daha ok Avrupalnn, istanbul'u ve Osmanl lkelerini ziyaret etmeye balamasyla daha da yaygnlk kazand. Birou artc lde olumlu grlerle dndler. 1652'de bir Fransz seyyah "Hristiyan Dnyas'nda Trklerin byk eytanlar; barbarlar, inansz bir halk olduuna inanan birok kii vardr ama onlar tanyanlar, onlarla konuanlar tamamen farkl bir gre sahiptir" diye yazar "Trkler; doann bize verdii, bakalarna ancak bize davranlmasn istediimiz gibi davranmamz gerektii emrini ok iyi uygulayan bir halktr" Bir baka Fransz, filozof Jean Bodin onlarca yl sonra kendi insanlarna Trk sultannn "kimseye yasak koymadn, tam aksine herkesin kendi vicdannn emrettii gibi yaamasna izin verdiini" sylemek zere yurduna geri dner. "Daha da tesi, Peru'daki saraynda bile drt farkl dinin; Yahudiliin, hem Roma hem de Yunan ritellerine gre Hristiyanln ve Islmn uygulanmasna izin vermektedir." Trk yaam hakknda yazanlar arasnda belki de en kavrayl olan, 1716'da kocas Osmanl sarayna ingiliz bykelisi olarak atanan Lady Mary Wortley Montagu'dr Lady Montagu kendisini "yeni dnya"sma kaptrd, izlenimlerini I763'te ingiltere'de yaymlanan ve bugn hla okunan bir dizi nkteli ve konuya nfuz edm mektupta anlatt. Bir mektubunun sonunda "Gryorsunuz ki beyefendi, bu insanlar onlar gsterdiimiz kadar kaba deiller" diye yazar. "Onlarn ihtiam bizimkilerden farkl ve belki de daha iyi. Hatta onlarn yaama ilikin daha doru bir kavraylar olduuna 19 neredeyse inanyorum; onlar yaam mzik, baheler, arap ve mutfak zevki ile tketirken biz siyaset planlan ile veya hibir zaman renemeyeceimiz ya da rensek bile insanlar bizim kadar deer vermeye ikna edemeyeceimiz bilimleri alarak beyinlerimize ikence yapyoruz... Bana glmenizi de gze alarak, btn cehaletiyle zengin bir Efendi olmay, btn bilgisiyle Sir Isaac Newton olmaya tercih ettiimi ilan ediyorum." Lady Mary'nin mektuplarndan etkilenenler arasnda, onlar okuduktan sonra haremi saf ve coku veren gzelliin barna olarak gsteren ok parlak resimler yapan Fransz ressam Ingres de vardr. Ksa bir sre sonra Mozart, ierii genel

kabul gren basmakalp grlere ayn derecede aykr olan Saraydan Kz Karma operasn yazd. Heyecann dorua ulat sahnede, Trk sultan Avrupallar tarafndan byk lde ktye kullanlmasna ramen scak ve iyi huylu olarak izilmitir. majlardaki bu karklk tm 19. yzyl boyunca srmtr. Lord Byron'n Yunanllarn bamszl iin Yunanistan'da Osmanl glerine kar savarken romantik bir ekilde lmesi, zellikle Trklerin bu sava srasnda katliamlar gerekletirdii haberlerinin de etkisiyle, tm Avrupa'da yeni bir Trk-kart dalgann balamasna neden oldu. Ancak Byron'n lmnden yalnzca be yl sonra, gelecekteki ingiliz babakan Benjamin Disraeli istanbul'u Trkleri dnya zerindeki en uygar ulus gsterecek terimlerle betimleyebiliyordu. Disraeli lkesindeki bir arkadana "Trkler hakkndaki nyarglarmn Trkiye'deki ikametim srasnda byk lde dorulandn itiraf etmek zorundaym" diye yazmaktadr. "Bu insanlarn doal olarak bir ekilde uyuuk ve melankolik olan yaam benim zevklerimle byk lde uyuuyor ve sizin de bundan nefret edeceinizi sanmyorum. Rahat sedirlerin zerine uzanmak ve olaanst pipolar imek, her gn 20 mkemmel olmas iin yarm dzine hizmeti gerektiren bir banyonun lksne kendini kaptrmak, srekli olarak gzel bir manzarann bulunduu ky boyunca kavisli bir kaykla hava almak ve bir Arap atyla rahvan gitmekten daha fazla bir gayret sarf etmemek; bence kulplerin tm telandan ve salonlarn tm can skclndan ok daha makul bir yaam. Hibir abart veya renklendirme olmakszn, binlerce sakin zevk kayna ve binlerce yumuak elence biiminin bunlara elik ettii bir yaam srdrlebilir burada. Ama bunlar anlatmak sizi yorabilir, bu yzden onlar sizin kendi canl hayal gcnze brakyorum." Bir barbarlk cehennemi mi yoksa bilgelik ve hogr merkezi mi? 20. yzyln ilk yllarnda Osmanl imparatorluu kerek Trkiye Cumhuriyeti 'ne yolu anca, d dnya bu ikisinden hangisine inanaca konusunda kararsz kald. Hl da kararsz. Baz devlet adamlar da dahil olmak zere says hi de az olmayan birok insan, ada Trkiye'yi byk toplumsal eitsizliklerden, garip insan haklar ihlallerinden, kat, yozlam ve askeri bir rejimden bunalan geri bir lke olarak grr. Trklerin uygarl ykmaya almayp aksine ona katkda bulunduuna inanan dierleri ise sorunlarnn stesinden geleceklerini ve ksa srede gl bir ada ulus olarak ortaya kacaklarn mit etmektedir. Ya Trklerin kendileri? Yzyllar boyunca dnya tarihini ekillendirdiler ve Osmanl ihtiamnn ok da uzak olmayan ans, bunu yeniden yapabileceklerine inanmalarn salamaktadr. 21

1 T R K iY ER Y A S I

Trke'de en sevdiim szck istiklal szcdr. Szlk bu szcn "bamszlk" anlamna geldiini sylyor ki sadece bu bile, szce her dilde zel bir yer kazandrmak iin yeterlidir. Trkiye'de ise bu szck zel bir tnya sahiptir nk Trkiye bamsz olabilmek iin fazlasyla mcadele etmektedir. Otokratik gemiinden, dnyadaki siyasi ana koldan uzak olan konumundan ve korkutucu Trk eklindeki basmakalp dnce ve bu dncenin glendirdii soyutlanmlktan kurtulmay istemektedir. Her eyden nce, kendisini korkularndan -zgrlk korkusundan, d dnya korkusundan ve kendi kendisine kar duyduu korkudan- kurtarmaya almaktadr. Ama istiklal szcn duymaktan zevk almamn asl nedeni, bunun Trkiye'nin en etkileyici caddesinin ad olmasdr. Gn boyunca ve gece ge saatlere kadar insanlarla dolu olan, iki yannda kafelerin, kitaplarn, sinemalarn ve her eit maazann sraland bu cadde, yalnzca stanbul'un deil tm Trk ulusunun atmakta olan kalbidir. Trkiye hakkndaki phelerin altnda ezildiim 23 zamanlarda buraya giderim, istiklal Caddesi'nin yzler ve kyafetler geidinde birka dakikalna kendimi kaybetmek, kk konuma paralarn duymak ve 2 km boyunca kendini duyuran enerjiyi iime ekmek Trkiye'nin geleceine olan inancm yenilemeye her zaman yeter, istanbul lkenin dier blgelerinden gelen milyonlarca gmeni kendisine ektiinden -her gn birka yz tanesi gelmektedir- bu cadde nihai erime potasn oluturur. Eer buradan insanlar rastgele seilip Ankara'ya milletvekillerinin yerine gnderilebilseydi. lke kesinlikle .ileriye doru byk bir adm atard, istiklal bu cadde iin mkemmel bir isimdir nk insan panoramas, Trkiye'nin klostrofobi yaratan tarallktan kurtulma ve; insanlarnn olaanst eitliliini ifade etmesine izin verme Drtsn yanstmaktadr. Bu drt ancak ksmen baarl olmutur. eitlilik kavramnn kendisindeki bireyler Trkiye'nin ynetici sekinlerini korkutmaktadr. Bu kavram, Cumhuriyet 1923'te kurulduundan beri Trk yneticilere yapm olan derin gvensizlii atelemektedir ve bu gvensizlik halen Trkiye'yi ada dnyada hak ettii yeri almaktan alkoymaktadr. Tarihte hibir ulus., Trkiye Cumhuriyeti'nden daha byk bir devrimci abayla kurulmam ve bu kadar ksa srede bu kadar geni apl bir deiimden gememitir. Mustafa Kemal Atatrk 1923'ten sonraki birka yl iinde, paralanm ve akn durumdaki bir ulustan ilerlemeyi ama edinen bir ulus yaratmtr. Atatrk'n devrimi, yukardan ynetilen ve zorla uygulanan bir tek adam devrimiydi. Atatrk Trklerin gemilerinden bu kadar iddetle kopmaya, adal benimsemeye ve kesin olarak Bat'ya dnmeye hazr olmadn biliyordu. Ancak ayn zamanda, bunun kendileri ve uluslar adna yeni bir kader izmek iin tek yol olduunu da biliyordu. Dolaysyla, eski 24 dzenin sesi giderek ykselen protestolaryla karlamasna ramen onlar zorlad. Atatrk'n Osmanl Imparatorluu'nun yknts zerinde kurduu yeni ulus asla demokratik yollardan kurulamazd. Kapsaml reformlarnn bir tanesinin bile bir plebisitte onaylanmasna imkn yoktu. Aslnda plebisit fikrinin kendisi, yani bir siyasi sistemi halkn iradesine gre ekillendirme fikri, bu dnemde yasayan birok Trk'e sadece yabanc deil, ayn zamanda komik de gelirdi^ j^\

O zamandan beri geen kuaklar iinde Trkiye tamamyla farkl bir ulus haline gelmitir. Artk dnyadaki her ulus kadar enerjik ve demokrasiye susam bir ulus durumundadr. Ama kendilerini Atatrk'n mirass olarak gren liderleri bu deiime byk bir gle kar koymaktadrlar. Bu liderler, kendi kaderlerinin henz Trklerin kendi ellerine braklamayacana, halk bunu yapacak kadar olgun olmadndan bir sekinler grubunun btn nemli kararlar almaya devam etmesi gerektiine inanmaktadrlar. Atatrk'n yeni domu Trkiye Cumhuriyeti son derece krlgand. eyhler ve tarikat liderleri cumhuriyetin laiklie olan balln, kendilerinin yzyllar boyunca kutsal bildikleri her eye kar yaplm dorudan bir saldn olarak gryorlard. Kabile efleri ve ekyalar, gl bir merkezi devletin, otoritelerini zayflatacan anlamlard. Dou blgelerinde baskn olan Krtler, askeri ayaklanmalar dzenleyerek yeni devletin zayflndan yararlanmaya altlar. Avrupal gler bu devletin yklacam ve bylece onun topraklarn kendi aralarnda paylaabileceklerini umuyordu. Yeni Sovyetler Birlii ise onu etkisi altna almaya ve mmknse dost hatta bal devlet haline getirmeye alt. Bu dmanca ortamda, Atatrk ve arkadalar kendilerini dmanlarla dolu bir dnyada, yollarn amaya alan hakl mcadeleciler olarak grmeye baladlar. Eletiriyi vatana 25 ihanetle e tuttular. lkeyi kararnameler ve tek ii onlarn kararlarm onaylamaktan ibaret olan bir Meclis ile ynettiler, iktidardaki ilk yllarnda, gerek ya da hayali muhaliflerin kaderi, tutuklanma ve idam oldu. O zamandan beri 75 yl geti ve bu arada Trkiye tannmayacak lde deiti. Atatrk iktidar ele geirdiinde kar karya olduu ulus, yalnzca ykntlar iinde deil, ayn zamanda tam anlamyla ilkeldi. Ortalama yaam sresi acnacak kadar ksayd, salgnlar yaamn ayrlmaz bir parasyd ve tbbi bakm yok saylrd. lkeyi terk eden Yunanllar ve Ermenilerle birlikte yok olan ticaret, zanaat ve mhendislik hi bilinmiyordu. Hemen hemen herkesin geim kayna tarmd, iran'dan Yunanistan'a kadar uzanan topraklan zerinde ok az kaldrml yol vard. Her eyden nemlisi, Trk halk itaat etmekten baka hibir ey bilmiyordu. Artk unutulmu olan eski zamanlardan beri onlara otoritenin uzakta ve kar konulamaz olduu, bireyin toplumdaki rolnn boyun emekten baka bir ey olmad retilmiti. Eer Atatrk ulusuna ne olduunu grmek iin geri gele-bilseydi, ne kadar ileri gitmi olduuna kesinlikle ok arrd. amurlu kyler hareketli kentlere, patikalar otoyollara dnt. En cra kelerde bile niversiteler ve devlet hastaneleri kuruldu. Ekonomi dengesiz olmakla birlikte canllk patlamalar gstermektedir. Trk iletmeleri ve irketleri byk miktarlarda para kazanmakta ve dnyann drt bir kesinde rekabet edebilmektedir. Her yl binlerce gen insan yurtdnda eitim grdkten sonra lkesine geri dnmektedir, insanlar eitimli, kendine gvenli, demokrasi ve insan haklar ideallerini hayata geirmi bir ulus yaratmaya isteklidirler. Ancak ynetici sekinler snf bu yeni ulusu benimsemeyi, hatta var olduunu bile kabullenmeyi reddetmektedir. 26

Askeri komutanlar, savclar, gvenlik grevlileri, dar kafal brokratlar, gdml gazete editrleri, kat bir ekilde tutucu olan politikaclar ve bu felli kadronun dier yeleri, psikolojik olarak halen 1920'lerde yaamaktadrlar. Trkiye'nin sekiz snrnn tesindeki herkesten, en tehlikelisi de lke iinden tehdit alglamaktadrlar. Onlarn zihinlerinde Trkiye halen kuatma altndaki bir lkedir ve onu lmcl tehlikeden korumann tek yolunun, lkeyi kendilerinin ynetmesi olduuna inanmaktadrlar. lkelerinin zincirlerinden kurtularak Atatrk'n ryas olan demokrasiye doru ilerleyiini tamamlamasn isteyen eitimli ve dnyaya ak Trkleri grmezden gelmekle kalmayp, onlarn giderek younlaan basksna da aktif bir ekilde direnmektedirler. Bu uyumsuzluk, kklemi sekinlerin istekleri ile giderek saylar artan Trklerin istekleri arasndaki bu atma, ada Trkiye'deki yaamn en nemli gereidir. lkenin byk ulusal ikilemini ifade etmektedir. Bu ikilem bir ekilde zlmedike, Trkiye zgrle doru yarm admlar atan yarm bir demokrasi ve kaderinin ancak yarsn gerekletirmi bir lke olarak, hep bir belirsizlik iinde yaayacaktr. Bu atmann en olaand yn ise iki tarafn da ayn eyi amalamas ya da amalyor grnmesidir: Tam anlamyla ada bir Trkiye. Komutanlar ve sivil mttefikleri, zellikle de iller ve kentlerde zgrln snrlarn izen atanm savclar, hkimler ve valiler, kendilerini adaln byk ve ayrlmaz koruyucular olarak grmektedirler. Demokrasiden ilke olarak deil ama Trkiye'yi yeniden cehalet ve karmaaya iteceine inandklar glerin ortaya kmasna izin vereceinden emin olduklar iin korkmaktadrlar. Onlara gre, Trklerin zgrce konumasna, tartmasna ve semesine izin vermek ulusu kesin bir felakete 27 gtrecektir. Bu felaketi nlemek iin de nihai siyasi gc kendi ellerinde tutmakta ve her trl kar k nerede grlrse grlsn ezmekte srar etmektedirler. Ancak bunun uygulamadaki anlam, devlet gcnn tam da toplumdaki gerek adal temsil eden glere kar amanszca kullanlyor olmasdr. Statkoyu eletiren yazarlar gazeteciler ve politikaclar, syledikleri ya da yazdklarndan tr Laik dzene kar ykc saldrlar olarak grlmektedir. Etnik ya da kltrel kimlik ifadeleri ise ayrlk hareketlere neden olacaklar ve sonunda lkeyi paralayacaklar korkusuyla yasaklanmtr. yabanc liderler Trk hkmeti bu ekilde davrand srece Trkiye'nin asla dnya toplumunun tam bir yesi olamayacan hatrlattklar zaman, nihai amac Trkleri tarih sahnesinden silmek olan gizli emeller gtmekle sulanmaktadrlar. Bu tavrlar, Trkiye'nin ynetici sekinlerini, onlara hayat veren idealin dman haline getirmitir. Balangta bir ulusu dogmadan kurtarmaya kendini adam olan bu sekinler gurubunun artk kendisi bu dogmay savunmaktadr. Bir zamanlar zihinleri zgrletirmek iin abalarken, bugn akllan kendilerini yasak olan blgelere gtrenlere saldrmaktadrlar. Bu sekinler grubu artk, manevi atalar olan Jn Trklerin 19. yzylda kendisine kar ayakland "hkmdar" haline gelmitir. 1897'de, Jn Trklerin kuramcs Abdullah Cevdet "Hkmdarmz ve hkmetimiz lkemize n girmesini istememektedir" diye yazyor, "insanlarn cahil kalmalarn, sefalet ve perianlk iinde olmalarn istiyorlar; vatandalarmzn kalbinde hibir uyan dokunuu yanamaz. Hkmet, insanlarn hayvanlar gibi olmalarn, koyun gibi boyun emelerini ve kpek gibi yaltaklanmalarn ve kle ruhlu olmalarn istemektedir. Hibir samimi yce fikir

28 duymasnlar. Tam aksine, brakn cahil jandarmalarn krbalar ile yzsz, kaba ve zalim grevlilerin saldrs altnda ac eksinler." Jn Trkler 19. yzylda ve 20. yzyln banda Osmanl ynetiminin mutlakyetiliine kar bakaldran asi gruplarn yeleriydiler. Bu gruplar, ge Osmanl dneminin entelektel ve siyasi yaamn biimlendirmi ve Atatrk'n devrimi iyin temelleri atm olan zengin bir muhalefet gelenei oluturdular, ilkeleri takdire deerdi, fakat liderlerinin ou igdsel olarak toplumsal ve siyasi deiimi salayacak aracn, halkn iradesi deil devlet olduuna inanyordu. Trk reformcularnn, devlet gcn ele geirmesi ve merkezi devleti zayflatabilecek olan toplumu demokratikletirme iine hi girimeksizin, bu gc kendi amalan iin acmaszca kullanmas gerektii dncesini Atatrk'e onlar miras brakmtr. Trkiye'nin kendisini bu otoriter kafa yapsndan kurtarma abas zor olmu ve travmalarla yara almtr. Atatrk'n yeni snfnn ncs olan komutanlar, 1950'ye kadar ok partili serbest seim yaplmasna izin vermediler. Bugn de politikaclar dikkatle izlemektedirler. Seilmi hkmetleri devirmek iin kez darbe dzenlediler. 1980'deki sonuncusunun ardndan lkeyi yl boyunca ynettiler Ve klalarna dnmeden nce yeni bir anayasa hazrlayarak bunu onaylanmak zere referanduma sundular. Bu anayasay eletirmek ya da "hayr" oyu verilmesi ynnde propaganda yapmak yasakt. Sonunda semenler %91 oyla anayasay onayladlar. Halen yrrlkte olan bu anayasa, Trkiye'nin askerlerin egemen olduu sekinler snfnn gereksinimlerini karlamak zere yazlmt. Gr aklama ve basn zgrln gvence altna alan madde "Bu hrriyetlerin kullanlmas, sularn nlenmesi... amalaryla snrlanabilir" demektedir. Bir baka madde 29

"Devletin i ve d gvenliim tehdit eden... her trl haber veya yazy" yasaklamaktadr. Bir bakas ise "Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir" demektedir. Aslnda Trk demokrasisini glendirmek iin kabul edilen bu maddeler ve baka bir dizi yasa, tam aksine gelimekte olan demokrasiyi engellemek iin etkin bir ekilde kullanld. Ancak 1990'larda aka ortaya gkt ki, anayasann en nemli hkm, be seilmi grevli/cumhurbakan, babakan, savunma bakan, iileri bakan ve dileri bakan) ile be generalden (genelkurmay bakan ve kara, hava, deniz ve jandarma komutanlar) oluan Milli Gvenlik Kurulu adnda bir organ kuran maddesiydi. 118. maddesiydi. 118. madde bu kurulun kararlarnn hkmet tarafndan "ncelikle dikkate alnacan" ngrmektedir Ayrlmakta olan generallerin, iktidara geliini engellemeye altklar, ileriyi grme gcne sahip ve enerjik bir insan olan Turgut zal, 1980'lerin byk ksmnda Trkiye'ye hkim oldu. Silahl kuvvetler zerinde belirli bir sivil denetim kurmay baard ve kendisinin babakan, daha sonra da cumhurbakan olduu dnemde Milli Gvenlik Kurulu geri planda kald. Ancak zal'n 1993'teki lmnden sonra, lke toplumsal ve siyasi paralanmaya doru srklenirken ve dou blgelerinde yeni bir Krt ayaklanmas tehlikeli noktaya gelirken, Trkiye dar kafal politikaclarn birbiriyle

ekiip durduu siyasi karklk dnemine girdi. Politikaclarn bu sorunlara zm retmekte baarsz olmas bir boluk yaratt ve birok Trk' rahatlatan bir 30 ekilde komutanlar bu boluu doldurdular. Onaylamadklar her hkmet politikasn geersiz klacak gc elde ederek Trkiye'nin gerek yneticileri oldular. Bu gc kullanmak iin gemite ve halen bavurduklar ara Mili Gvenlik Kuruludur. Bu kurul bir tartma ya da grme forumu deil, generallerin Trkiye'nin seilmi liderlerine ne yapacaklarn syledikleri bir platformdur. Kurul genellikle ayda bir kez toplanr. Grmeler gizli olmakla birlikte, televizyon habercileri yeleri gelirken ve yerlerine otururken filme almak iin birka dakikalna kabul edilirler. Aldklar grntler kurul iindeki g dengesini tam olarak ortaya koymaktadr. Uzun bir masann bir tarafnda seilmi hkmet liderleri sulu okul ocuklar gibi rahatsz bir ekilde kprdanarak otururlar. eritlerle ssl niformalar giyen ve hi glmsemeyen askeri komutanlar ise onlarn karsnda otururlar ve antalarndan dosyalarn karp kararlarn aklamaya hazrlanrken sorumluluklar altndaki bu kiilere ters ters bakarlar. Her zaman tek bir azdan konuurlar ve onlarn iradesinin yerine getirilmesi gerektii her zaman bilinir 1997'de Muhammed Hatemi'yi iran'n cumhurbakanlna getiren seimleri izlemek zere Iran islm Cumhuriyeti'ne gittim. Trkiye'ye geri dn yolculuunda iran'n ynetildii garip sistemi dndm, iran'da seilmi bir cumhurbakannn banda bulunduu, bir parlamentoyla eitli yerel otoriteleri ieren ve tam anlamyla ileyen bir hkmet vardr. Ancak Koruyucular Konseyi adndaki ikinci bir g merkezi daha mevcuttur ve bu konsey, hayat boyu seilen bir mollann bakanlk ettii din adamlarndan oluur. Hkmeti, insanlardan oluan ve dolaysyla yanlma ihtimali olan halk seer; Koruyucular Konseyi ise yanlmaz olan Allah tarafndan ynlendirilir. Dolaysyla bu iki kol arasnda ne zaman bir atma olsa .Koruyucular Konseyi 31 Hakl olmaldr. Halk veya onun seilmi temsilcileri ne isterlerse istesin, konseyin karar uygulanr. Uam Trk hava sahasna girerken dncelerim de yavaa ayrldm lkeden, geri dnmekte olduum lkeye kayd, iran'n siyasi sistemini Trkiye'nin siyasi sistemi ile karlatrnca dikkate deer bir benzerlik grdm. Trkiye'de serbest seimlerin sonucuna gre bir babakan seen, farkllklarla dolu ve ou zaman kavgac bir parlamentonun yan sra bir de hkmet ve brokratik bir devletin tm tuzaklar mevcuttur. Ancak nihai g, sadece birbirlerine hesap veren komutanlarn egemen olduu Milli Gvenlik Kurulundadr. Komutanlar bu gc, uzun zaman nce lmesine ramen Trkiye'nin laik ilah olarak kalan Atatrk'ten alrlar. Atatrk ilkelerini savunduktan ve onun eitli durumlarda ne yapacan igdsel olarak bildiklerine inandklar iin, onlarn kararlar yanlglara ak olan politikaclarn kararlarnn nnde yer almaldr. Sivillerin onlarn kararlarn reddetmesine izin vermenin, hem greve hem de ulusun kutsa yol gsterici ruhuna kar affedilemez bir ihanet olacana inanrlar. Doal olarak iranl mollalarn rolleri ile Trk generallerin rolleri arasnda gze arpan ok nemli bir farkllk vardr. Mollalar glerini, ada dnyadan nefret etmeye dayanan gerici bir teokratik dzeni kabul ettirmek iin kullanmaktadrlar Trk subaylar ise bu dzenden nefret ederler ve glerini bu dzenin kendi lkelerinde kesinlikle uygulanmamasn salamaya ynelik srekli bir, savata kullanrlar, ou Trk'n

istediini istemekledirler onlar da: zgr, demokratik ve laik bir toplum. imdi bir soruyla kar karyadrlar: Bu idealleri gerekletirmek amacyla drt kuaktr uygulamakta olduklar yntemler hl geerli midir? Yoksa artk kontrollerini gevetip sivil toplumun gelimesine izin verme zaman gelmi midir? 32 Trkiye'nin siyasi sistemini, askeri diktatrln bir biimi olarak gstermek hakszlk olur. Tpk birok gl sivil gibi komutanlarda halka kar derin bir gvensizlik duymaktadrlar. Eer kendilerine bu frsat verilirse halkn felaketle sonulanacak hatalar yapacandan ve Atatrk'n muhteem eserini yerle bir edeceinden korkmaktadrlar. Ancak bu Komutanlar ve glerini kullandklar sistem, Trk politikaclarnn sunamadklar bir istikrar da salamaktadr. Gl bir anayasal gelenek ya da uzun srede yerlemi bir toplumsal konsenss olmad iin, Islm kkten dincilie ve Atatrk'n ada devletine ynelen dier tehditlere kar onlar siper olmaktadr. Trkler bu rahatszlk verici gerein farkndadr ve birou, ilerin ok kt gitmesine generallerin izin vermeyeceini bildikleri iin rahat uyumaktadr. Trk subaylar, silahl kuvvetleri lkenin en ok gvenilen kurumu olarak gsteren kamuoyu aratrmalarndan dolay byk gurur duymaktadr. Bu aslnda ilk bakta grnd kadar byk bir iltifat deildir. Silahl gleri eletirmek yasaya aykrdr. Dolaysyla israf, yozlamay, acmaszl, gcn ktye kullanlmasn ve askeri yaamn dier kt ynlerini anlatan ykleri hibir gazete yaymlayamamaktadr. Bu ekilde korunan askeri kurumlar, dierlerinden daha stn bir ahlaki dzlemde gibi grnmektedir. Ancak yine de birok Trk kalbinin derinliklerinde niformal adamlara kar iten sayg, hayranlk ve hatta sevgi besler. Bunun nedeni ksmen tarihseldir. Sonuta, ulusu yaklaan kt kaderden kurtarmak zere Atatrk'n arkasnda toplanarak, Avrupal glerin iradesine ramen Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran g ordudur. Cumhuriyet'in ilk liderleri askeri saflardan gelirler. Bu insanlarn birlikte gerekletirdii eylem sonucunda, Trkler eski alkanlklarndan 33 kopmu, bir halk olarak gerilemeleri durup ilerlemeye gemi, zgrlk ve refah yoluna girmilerdir. Ordunun etkisi olmasayd bugnk Trkiye'nin nasl olacan dnmek bile korkutucudur. Byk bir olaslkla, vatandalar tarafndan demokrasi ve insan haklar kavramlar hayal bile edilemeyen Suriye, Irak ve dier Ortadou lkeleri gibi uyuklayan ve yaltlm bir durumda olurdu. Btn gen Trk erkekleri orduda hizmet etmek zorundadr ve bu, btn yetikin erkeklerin birer eski asker olduu, ailelerin ounun oullarn niforma iinde grdkleri anlamna gelmektedir. Trkler, zalim askeri diktatrlklerin topluma hkim olduu dnemlerde Afrikallarn ya da Latin Amerikallarn hissettii gibi ordularndan korkmamakta veya onu baskc olarak deerlendirmemektedir. ounluk orduyu, Trkiye'yi d ve i dmanlara kar baaryla savunmu ve kalbinde ulusal kardan baka bir ey bulunmayan iyiliki bir g olarak grmektedir. 1960'taki askeri darbeden sonra, Babakan Adnan Menderes'i ve dier iki bakan sulu bulup daraacna yollayan mahkemenin kurulmas karan gibi ordunun gerekletirdii baz eylemler toplumun geneli tarafndan trajik hatalar olarak deerlendirilmektedir. 1980 darbesinden sonra binlerce siyasi eylemcinin hapsedilmesi ve onlara ikence yaplmas ya da 1990'larda Krt ayaklanmaclar bastrmak iin

kullanlan zalim yntemler gibi gemiindeki dier lekeler, entelektel evreler dnda pek fazla tartlmamak-tadr. insanlar bunlarn olduunu bilmekte ama ya bunlarn zerinde durmamay ya da ulusu korumak iin gerekli olduuna inanmay tercih etmektedir. Trk toplumunun byk bir ksmnda, silahl gler ve komutanlar hakknda en iyi eylere inanma istei vardr. Trkler, uluslarnn iinden doduu kaosa ilikin olarak son derece canl bir ortak hafzaya sahiptir. Ayrca, geen 34 yllar iinde etraflarndaki eitli lkelerin -Yugoslavya, Sovyetler Birlii, Lbnan, Irak, Afganistan- karde kavgasna dtklerini de izlemilerdir. Bu deneyimler istikrarn stn deerine inanmalarn salamtr. Trkiye'de, lkelerinin henz tam demokrasi iin hazr olmadna inanan dnceli ve ada insanlar bulmak zor deildir. Bir kez Trklere zgrce konumak ve yazmak, genel kabul grmeyen fikirleri savunmak ve kamuoyunda genel kabul gren ilkelere kar kmak amacyla siyasi parti kurmak izni verilirse, Trkiye'nin daha da ok karacan bilmektedirler. Bu onlar ok korkutan bir dncedir. Toplumlarnn, demokratik yaamn z olan fikirlerin atmasna dayanabileceinden phe duymaktadrlar. Bir keresinde Ankara'daki Dileri Bakanl'nn sessiz bir koridorunda yrrken bir Trk diplomat bana "Siz de Bat'da uzun geri kalmlk ve hogrszlk dnemleri yaadnz" dedi. "Diktatrlkler, i savalar, dinsel fanatizm, Engizisyon, her trl korkun eyi yaadnz. Sonra, yzyllar iinde bu delikten ktnz. Aydnlanma'y yaadnz. Demokrasi hakknda yazan filozoflarnz oldu. Yava yava insanlar bu fikirleri anladlar ve kabul ettiler. Artk tm bunlar geride braktnz iin halknza tam zgrlk verebiliyorsunuz. Toplumlarnz bununla baa kabilecek kadar dengeli durumda. Ama buras ayn deil. Bizim Aydnlanma'mz yalnzca 75 yl nce balad. Btn kstlamalar kaldrmak iin henz ok erken. Tehlike ok byk. Her eyi kaybedebiliriz." Bu mantk, demokrasiyi kstlamann nedeni olarak Trkiye'de devaml tekrarlanmaktadr. Bir sre sonra, insann kulana ar koruyucu bir annenin ocuu iin syleyebilecei szlerden ok farkl gelmemeye balyor. Hibir anne drt yandaki ocuunun bir caddeyi tek bana gemesine, baa dokunmasna ya da kibritle oynamasna izin vermez; 35 ama ne kadar isteksizce olursa olsun, ocuunun bydn ve bir yetikinin sorumluluklarn stlenebileceini kabul edecei bir zaman gelir. Trkiye'nin siyasi sistemini belirleyen halk iradesi korkusu, ou 15' i, sonra 18' i, hatta 25' i geen ama onun hl evden tek bana ayrlmasna izin vermeyen bir annenin korkusuna benzemektedir, Diplomat arkadama, Trklerin zgrln getirdii sorumluluklar stlenecek duruma gelmelerinin daha ne kadar sreceini dndn sorduumda durdu ve yznde son derece ciddi bir ifadeyle bana dnd. Belliydi ki bu konuda daha nce dnmt. "Bu sre baladndan beri bir yzyln te ikisi geti" dedi. "Belki bir yzyl getikten sonra yeterince yol alm olacaz." Sonra, bir kez daha durup anahtar kelimeyi vurgulayarak tekrarlad. "Belki." Bata sabrsz gen kuak olmak zere birok Trk, akllarna kar gsterilen bu kmsemeden dolay kendilerini hakarete uram hissetmektedir. O halde

neden ordunun siyasi sistemi ynlendirmekteki srarna kar ayklanmyorlar en azndan 1990"larda geerli olan bir neden, bu gl askeri el olmazsa Krt isyanclarn ve dinsel fanatiklerin lkeyi krize srkleyeceine duyuan yaygn inantr. Ancak isyan geride kalm ve kkten dinciler de gerileme iindeyken, bir baka ho olmayan gerek, siyaset kurumunu tehdit etmektedir, insan demokratik ilkelere ne kadar bal olursa olsun, Trkiye'de siyasi snfn sahip olduu kt n hak ediyor olmas grmezden gelinemeyecek bir gerektir. Askeri okullar sivillerin gittii okullara gre ok daha iyi olduundan, ortalama bir subayn ortalama bir politikacya gre daha iyi tarih bilmesi, daha iyi yabanc dil konumas ve etkin hkmetin ilkelerini daha iyi kavram olmas ihtimali yksektir. Dolaysyla birok Trk'n devletin dmeninde askeri ellerin bulunmas fikrinden honut olmas artc deildir. 36 Gelimi lkelerde meclis yesi ya da ynetici olarak hizmet etme yeteneine sahip insan says ok fazladr. Dolaysyla bu lkeler greceli olarak daha iyi ynetilirler. Yelpazenin dier ucunda ise, eitim ve toplumsal sistemleri herhangi bir nedenle yetenekli bir siyasi snf retemeyen lkeler yer alr. Trkiye bu iki ar u arasnda bir yerde skmtr. Yazarlar, dnrleri, niversite profesrleri ve i adamlar dnyadaki benzerleri kadar yetenekli, iyi eitilmi ve tecrbe sahibidir. Ancak siyasi sistem bu insanlar son derece etkin bir ekilde iktidar konumlarndan uzak tutacak ekilde tasarlanmtr ve bunun doal sonucu olarak Trk demokrasisi engellenmi durumdadr. Baka hibir lkede, eitimli sekinlerin kalitesi ile siyasi snfn kalitesi arasndaki fark, Trkiye'deki kadar byk deildir. Onlarca yl boyunca Trkiye'nin nemli siyasi partileri bir tek kii ya kimi zaman kk bir i birlii iindeki . grup tarafndan ynetilmitir./bu kiiler ise adaylar arasnda kamu grevi iin yalnzca bir tek kriteri kullanarak seim yaparlar. Kr bir itaat. Yalnzca dalkavuklar kabul edilir, bamsz dnrlerden ise sanki lmcl bir salgnn virsn tayorlarm gibi kalr. Yalnzca statkoya bal olan bir avu soukkanl tutucunun hkim olduu siyasi sistem bylece kemiklemitir. Her demokraside olduu gibi Trkiye'de de savunma bakannn sivil liderlere kar sorumlu olmas beklenir. Ancak bir savunma bakanyla grme yapmak pek ok eyi aa vuran bir deneyimdir. Trkiye'de yaadm yllarda bunu sadece bir kez yapabildim ve bunun ne kadar sama olduu hemen ortaya kt. Bakann brosu, Ankara'daki genelkurmay kararghnn bulunduu yksek duyarl bir kompleksin iindedir ve bu da son derece canl bir ekilde bakann kendi generallerinin tutsa olduunu simgelemektedir. Askeri politikay, ou zaman kendilerinin unvan olarak st 37 durumunda olan sivillere danmakszn belirleyenler generallerdir. Benim grtm savunma bakan neredeyse mutluluk verecek lde cahildi ve niformal efendilerini kzdracak bir ey sylememek iin byk aba sarf etti. Yannda, yalnzca elik ve not almak amacyla deil, ayn zamanda doru cevaplar verilmesini salamak grevini de yerine getirmek zere bir albay oturuyordu. Ne zaman nemli bir soru sorsam bakan ban albaya doru eiyor ve onun fsltyla yapt tavsiyeleri dinliyordu. Sonra da dorulup kendisine sylenenleri tekrarlyordu. Genelkurmay bakanyla birlikte Trk kara, deniz, hava ve jandarma kuvvet komutanlar belirli sreler iin atanrlar ve sre dolunca da, daima austos aynda,

grevi kendilerinden sonraki komutana brakrlar. En nemli kriter kurulu dzene tam sadakat olmak zere kendi haleflerini kendileri seerler. Her grubun basma kar kendine zg bir tutumu vardr. Dolaysyla gazetecileri iyi karladklar ksa dnemler ve bizi czzaml ya da daha kt bir ey olarak grdkleri yllarca sren uzun dnemler vardr. Akln geerli olduu ara dnemlerden birinde onlarla dzenli olarak grebiliyordum. Bir keresinde, st dzey bir komutann politikaclara ve onlarn sistemlerine kar kmsemeyle dolu, artc derecede iten bir monologunu dinlerken dehet iinde kaldm. Kafasn saa sola sallayarak ve fkeli olduu kadar da zgn bir ekilde "Aptallar" diye balad. "Meclis'teki adamlarn hepsi aptal! Hkmet, Trkiye ya da dnya hakknda hibir ey bilmiyorlar. Bildikleri tek ey kendi kk yntemleriyle para almak, kendi kk imparatorluklarm kurmak. Kamu yarar? Unut gitsin. Gelecek iin plan yapmak? Dnme bile. Grev veya onur? Hi bilmezler. Bize yolladklar savunma bakanlarn grmelisiniz! Bir tank uaktan zor ayrrlar. stelik bunlar bakan olanlar! Geri kalanlar 38

daha da kt. Entelektel dzeyleri inanlmaz derecede dk. Byle insanlardan emir almamz nasl beklerler? Eer bunu yaparsak Trkiye bizi asla affetmez." Bu konumaya ilk tepkim, bu lkenin daha uzun sre askeri hkimiyet altnda yaamaya mahkm olduu eklindeki moral bozucu duygunun ikiye katlad dehetti. Ama krgnlm ve fkem ksa srede hi de ho olmayan dncelerin ortaya kyla silindi. Kendi irademe karn bu generalin sylediklerinin byk ksmnn doru olduunu kabul etmek zorundaydm. Doal olarak Meclis'te ve dier seilmi organlarda zek ve karakter sahibi insanlar vardr ama saylan yeterli deildir. Generallerin bu talihsiz durumdan ikyet etmeleri hakl olmakla birlikte fkeleri bir para da samimiyetsizdir. Siyasi sistemin ana hatlarn, partilerin de askeri dzen ve disiplin fikirlerini yanstacaklar ekilde kendileri belirlemilerdir. Eitimlerinin bir sonucu olarak bir avu otokratla uramay tercih etmekte, ak politikann kavgac dzensizliinden holanmamaktadrlar. Parti liderlerine kar koymay ve onlar devirmeyi imknsz hale getirenler de dahil olmak zere, Trk siyasi partilerini yneten yasalar onlar belirlemitir. Bu durum, anayasann, programlan "demokratik ve laik dzenle" atan partilerin kapatlmasna izin veren 68. maddesi iin de geerlidir. Bu yasalarn da tesinde, ordu tarafndan dzenlenen darbe, bir babakann idam edilmesi, yzlerce politikacnn hapse atlmas ve kk drlmesinin ans yer alr. Ynetici sekinlerin intikamna kar muhaliflerin ok az hukuksal korumaya sahip olduu da iyi bilinmektedir. Aka sylenen ve sylenmeyen yasalaryla, bu sistem generallere politikaclar kontrol etme ve nihai olarak da ulusun ilerledii yolu belirleme imknn tanmaktadr. Kamuoyunun ynetici sekinlerin ideolojisinden ok da fazla sapmamasn salamak iin yalnzca siyasi sistemin deil, 39 basnn da hizaya getirilmesi gerekmektedir. Devletin elindeki en etkili silah, eer hkim dogmann herhangi bir ynne kar karlarsa gazeteci ve editrlerin hapsedilmesine, gazetelerin kapatlmasna ve radyo-TV istasyonlarnn

susturulmasna imkn salayan bir dizi yasadr. Bu yasalarn tesinde, hkim sistemin bamsz bir gzcs ya da eletirmeni olarak deil de bilinli bir paras olarak ileyen basnn kendi yaps yer alr. Yaynclar, generallerin ikyeti olduklar ke yazarlarnn yazlarna ara verme ya da onlar iten atma noktasna kadar, devletin neyin yaymlanp neyin yaymlanamayaca konusundaki yol gstericiliini kabul etmeye hazrdr. Trk gazetelerinin yzde sekseni ve TV istasyonlarnn da ou, geleneksel olarak, birlikte bir kartel niteliinde olan iki endstri grubunun elindedir. Bu iki grup arasndaki anlama gerei, birinden atlan hibir muhabir ya da ke yazar dierine alnmaz. Birbirleriyle ve ynetici sekinlerle ibirlii yapmalar yalnzca yanl ynlendirilmi bir vatanseverlikten deil, ayn zamanda basit ekonomik karlardan da kaynaklanr. Haber iini yrten kartel, gayri menkulden elektrik retimine kadar uzanan ve Ankara'nn kaprisine gre baarl ya da baarsz olan bir dizi baka giriimin de iindedir. Bylece basn patronlar da statkonun korunmas iinde generallere ve parti liderlerine katlrlar. Trkler durmakszn orduyu ve mttefiklerini politikadan nasl uzaklatracaklarn sorarak kendilerine ikence etmezler. Cevab bilmektedirler. Btn yapmalar gereken, sivil gc yeniden kuracak becerikli ve btnlk iinde bir hkmet semektir. Byle bir hkmet fazla bir direni olmadan hareket edebilir. Ordunun anahtar kararlar alma gcnden vazgemek istemedii kesindir ve bu durum bir gn bir atmaya neden olabilir. Ancak bugn komutanlar siyasi glerinin byk bir ksmn hibir mcadele olmakszn 40 brakmaya hazrdr. Askeri diktatrlk altndaki lkelerin komutanlarnn aksine, toplumun her ynne hkmetme arzusu iinde deildirler. Bu kadar sk mdahale etmek zorunda kalmaktan dolay gerekten zlyor grnmektedirler ve askeri konular zerinde younlamalarm salayacak gl bir sivil rejimi memnuniyetle karlayabilirler. Byle bir rejim ancak yeni yeni ekil almaktadr. Trkiye'nin siyasi sisteminin yapsal zayflnn tesinde, bu durumun asl nedeni ulusun kendi kimlii ve gelecei hakknda duyduu derin kararszlkta yatmaktadr. Dou'ya m yoksa Bat'ya m bakmaldr, Asya mirasna m yoksa Avrupa mirasna m dnmelidir, demokrasi riskini gze almal mdr yoksa rahat ataerkillik iinde mi kalmal'dr? Trkiye'nin bugnk liderlerinin pek ou, Osmanl Imparatorluu'nun, devletten zel ayrcalklar koparmak ya da ondan tamamen kopmak iin yabanc glerle ibirlii yapan hain vatandalar nedeniyle ykldna inanmaktadr. Eer Trkiye'nin siyasi, toplumsal, dinsel ve etnik eitliliini kabul ederlerse, Cumhuriyet'in sonunda tpk imparatorluun yklmas gibi paralanacandan ve yklacan-" dan korkmaktadrlar. Bir gn, zellikle de Trkiye Avrupa Birlii'ne katlma durumuna gelirse, ynetici sekinler demokrasiyi tam olarak ve hibir ekince olmakszn kabul etmek zorunda kalacaklar. Bu, Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana lkenin ynetildii sistemin terk edilmesi anlamna gelecektir. En nemlisi ise, komutanlarn politika zerindeki etkilerinden vazgemeleri ve bunun uzants olarak, Trkiye iin neyin doru olduunu en iyi kendilerinin bildii inancn terk etmeleri gerekecektir. Bundan nce, Trklerin bunca zamandr ulaamadklar i konsenss salamalar arttr. Eer bunu yapabilirlerse, kendi kaderlerini belirleme hakkn talep etmelerini salayacak siyasi ve ahlaki otoriteye de sahip olacaklardr. 4 1

Bu herhangi bir lke iin ok byk i demektir. Ama Trkiye'nin baarl olmas zellikle nemlidir, nk bu basan Avrupa, Ortadou ve tesinde byk etki yapabilir. Her ne kadar Trkiye ksa yaam boyunca ounlukla ieriye baktysa da, kltrel zenginliklerini paylamaya, jeopolitik ve dnya ekonomisi alanlarnda ciddi bir iz brakmaya balad. .Hukukun stnlg ile ynetilen tam anlamyla ada bir Trkiye, Trk halkn daha nce hi grmedii bir refah ve kendine gven dzeyine ykseltebilir. Siyasi ve psikolojik azgelimiliine ramen lke ok byk bir g olmasn salayacak kaynaklara sahiptir. Kendisini fel eden korkulardan kurtulup tam demokrasiyi kucaklayabilirse, zgrlk idealinin nasl dev engelleri aabileceini gsteren ekici bir rnek de olacaktr. Askeri gcne moral gc de ekleyen TrkiyeOrtadouda bar tevik eden ve Arap lkelerini halen iinde bulunduklar toplumsal geri kalmlktan ve feodal diktatrlklerden kurtaran baat bir g olabilir. Batya doru Balkanlar'a ve douya doru Kafkaslar'a gl ve istikrar salayc bir etki yapabilir Bylece stratejik olarak yaamsal olan petrol ve dier kaynaklar ynnden son derece zengin ve u anda blgeyi kaosa doru srkleyen zorbalarn ynettii bir corafyada anahtar g olabilir. Corafyann ve Osmanl gemiinin bir sonucu olarak Trkler islm bilincinde zel bir konuma sahiptir. Eer bir, lke Islmn adalk ve demokrasiyle birlikte yaayabileceini kantlayacaksa, bu lkenin Trkiye olmas en yksek olaslktr. Bu baar Trkiye'yi dnyann her yerindeki dinsel kktendincilie kar paha biilmez bir kar denge haline getirecektir Gerek bir demokrasiye sahip olan bir Trkiye, yalnzca evresindeki Mslmanlar iin deil btn islm dnyas iin bir yol gsterici olacaktr. Onun ortaya koyaca rnek, Fas'tan Endonezya'ya uzanan bir corafyada 42 arlkl olarak Mslman olan 51 lkede yaayan bir milyardan fazla insan iin son derece nemli olacaktr. Eer Trkiye bu lkeleri demokrasiye doru ynlendirebilirse tm dnyay yeniden ekillendirecektir. Demokratik ilkeleri benimseyen bir Trkiye Avrupa Birlii'ne tam yelik iin de kabul edilebilir ve bu Trkiye'nin kendisi iin tarihi bir baar olurken Avrupa'ya da, fazlasyla gereksinim duyduu genlik enerjisini alayacaktr. Etnik eitliliini inkr etmek yerine kabul etse, tpk ABD'nin gsterdii gibi, eitlilik ieren toplumlarda ne kadar byk zenginlik olutuunu tm dnyaya gsterebilir Osmanl dneminde olduu gibi, bir kez daha iki ktann birletii noktada bir dev gibi durabilir, her iki ktadan da zenginlikleri kendisine ekebilir ve uygarlklarn buluma noktas olabilir. Aksi halde, felaketle sonulanacak atmalar ortaya kabilir. Ne zaman Boaz'da bir kafede otursam Trkiye'nin corafyasnn gcn hissederim. Arkamda Paris, Berlin ve Londra vardr. Dar suyolunun karsnda ise, istanbul'un sokaklarndan Badat'a, Delhi'ye ve Beijing'e uzanan kesintisiz kara kitlesi, Asya yer alr. Rusya ve Slav dnyasna alan kap olan Karadeniz birka mil kuzeydedir. Gneyde ise denizlerin yklere en ok konu olan, Avrupa ve Afrika kylarn yalayan arap kzl Akdeniz uzanr. Trkiye'nin kalbi olan Anadolu ise rya gibi kylarn ve koylarn, geni meyve bahelerinin, youn ormanlarn, derin gllerin, azgn nehirlerin ve ykseklere uzanan sradalarn cennetidir. Bu lke Dou ile Bat, Kuzey ile Gney arasndaki byk kprdr. Baka bir ekilde bakarsak, Avrupa'y siyasi karmaa ve dinsel arlk dalgalarndan koruyan bir engeldir. Trkiye'nin deerini anlamak kolay ama ona yardm etmek son derece zordur.

Liderleri gururlu, alngan ve abuk sinirlenir yapdadr. Dostlar iin ileri kolaylatrmazlar. 43 Dolaysyla Amerikallarn ve Trkiye'ye yaknlk duyan bakalarnn karsndaki byk soru udur: Trkiye'nin hibir ekince olmakszn yardm edebileceimiz trde bir lke haline gelmesini nasl tevik edebiliriz? Dardan bask yapmak etkili bir yntem olduunu gsterdi. ABD, bir taraftan hogr ve zgr seim deerlerinin gelimesine yardmc olurken dier taraftan da gl bir askeri iliki srdrerek bask yntemini son derece dikkatli bir ekilde kulland. Avrupal liderler Trkiye'nin insan haklar ihlallerini ve ada demokratik standartlar yakalamaktaki baarszln aka eletirerek daha dorudan bir yaklam sergilediler. Bu yntem uzun yllar boyunca sonu vermedi ancak artk Trkiye resmen Avrupa Birlii yeliine aday olarak kabul edilmitir ve ortada liderlerinin bunlar dinlemesi iin son derece somut bir neden mevcuttur. Avrupa'nn yksek standartlarn karlayabilirlerse, kuaklar boyunca zgrlk ve doyumu garanti edecek olan byk bir dl onlar beklemektedir. Trkiye'nin, dnyann geleneksel olarak ok az demokrasi bulunan bir blgesinde gerekten demokratik olan bir alan yaratm olmas tarihsel bir baardr. Ancak bu i henz tamamlanmamtr. Trkiye eer kaderini gerekletirecekse, yalnzca blgenin standartlaryla deil, ayn zamanda dnya standartlaryla da ldayan bir demokrasi yaratmak zorundadr. Bu dnm yalnzca siyasi reformdan daha fazlasn gerektirmektedir. Trklerin kendilerine ve toplumla olan ilikilerine bak alarn deitirmelerini gerektirmektedir. Trkiye'de birey, ortak olandan daha nemsiz grlmektedir. Ancak ortak olan da ulus deildir; aile, ky ya da airettir. Kentsel ya da evresel bilin son derece azdr. ok az insan toplumda bir kar olduunu hisseder ya da ona katkda bulunmakla ilgilidir. 44 Sk sk irkin veya kirli bir sokaktan yryp bir kapdan getim ve tertemiz, iyi baklan bir eve girdim. Aradaki eliki arpc, ounlukla da artcdr. Ya Orta Asya'daki gebe gemileri nedeniyle ya da otokratik bir ynetim altnda geirdikleri yzyllar yznden, birok Trk halen hayatn aile ya da airet iinde yaandna inanr. Birou ulusal amalara ve beklentilere ^er^ek Klasik bir Trk kynn merkezi bir meydan yoktur. Dnyann baka yerlerinde bu tr yerler, insanlar dncelerini berraklatrmak ve ortak glerini kullanmak, konumak, tartmak ve protesto etmek iin bir araya gelmeleri ynnde tevik eden kamusal blgelerdir. Ancak Trkiye'de insanlarn bunu yapmasna izin vermek az da olsa tehlikeli grlmtr. Trkler yemek, imek, sigara imek, kimi zaman yerel cami nnde sohbet etmek iin bir araya gelirler ama ounluu dnyann baka yerlerinde toplumsal hareketlerin beii olan kamusal alandan holanmaz. Trk liderler halklarn Devlet denilen bir kavram yaratarak bir arada tutmaya altlar. Yllar iinde bu szck benim en az sevdiim szck haline geldi. Szle gre bu szck "devlet" anlamna gelmektedir ama ayn zamanda bundan ok daha irkin bir anlama sahiptir. Devlet btn vatandalarn ve kurumlarn zerinde yer alan ve her eye gc yeten varlktr. Bu kavrama sadakat her Trk'n temel grevi olarak

kabul edilir. Sorgulamak ise vatana ihanet demektir. hi kimse bu kavram tanmlamaz; herkesin bildii varsaylp Savunucular ise kendi varln srdrmeyi amalayan sekinler grubudur; yani devletlin vatandalar-dan ne istediine karar veren generaller, polis mdrleri, savclar, hkimler, siyasi ve basn patronlardr Bu sekinler grubu kendi grevi olarak grd eyleri yapabilmesini salayacak birok yasay hazrlam ve gerek grdklerinde hukukun dna da kmtr. Onlarn ortak zihninde devlete 45 hizmet etmek, yasalarn bile engellemesine izin verilemeyecek lde stn ve yce bir sorumluluktur. zgr dnrlerin hapsedilmesinin nedeni de yalnzca ii bo ilkelere kar kmalar deil, devleti tehdit etmeleridir. Bu devlet soyut bir kavramdan ya da ulusal birliin odak noktas olmaktan ok daha fazla bir eydir. Trkiye'nin kyametidir; yurttalar ezen, daraltan ve boan baskc kafa yapsdr. Devlet'e hizmet eden birok Trk, bencillikten gerekten de uzaktr. Kendilerini Atatrk'n miraslar ve hizmetkrlar olarak grrler. Trkiye'nin bir felakete uramasnn nndeki tek engelin, kendilerinin srekli tetikte durmas olduuna tam anlamyla inanmlardr. 1990'larn byk ksmnda lkenin en gayretli savcs olan Vural Sava'a bir keresinde siyasi partileri kapatmak ve siyasetilerle gazetecileri hapse atmak iin neden bu kadar ok alt soruldu, "insan hayr demeyi bilmelidir" diye yant verdi. Bu ok iyi bir cevapt nk devlet'in asl grevi hayr demektir. Devlet'e evet demek; muhalefete, putkrcla, yeni fikirlere ve Atatrk' bykle tayan cesaret ve yiitlie hayr demek anlamna gelir. Sonuta, Trkiye'nin byk bir tarihsel grevi yerine getirmesi olaslna da hayr demektir. Bu laik rahipliin bir baka ateli yesi de General Dou Silaholu'dur. General bir keresinde Karadeniz kysnda bir kent olan Samsun'a gelir. Kentte ulusal bir kutlama iin planlar yaplmaktadr. Belediye meclisi yelerinden biri, Samsun'un eitli etnik gruplarn ve farkl mezheplerden Mslmanlarn bir arada yaadklar bir kent olmasndan dolay hogrnn nemini vurgulayan bir kutlama nerir. Bu neri generalin sinirine dokunur.

"Hogr," diye barr. "Hogr belirli bir ideolojiye mensup olan insanlarn ifre kelimesidir. Bu kelimeyi burada kullanamazsnz!" 46 Bu da devlet'in ok ak bir ifadesidir. Savunucular hogr kavramndan nefret ederler nk hogrnn sonunda Trkiye'yi ldrecek olan fikirlerin yaylmasna imkn tanyacana inanrlar. Gece gndz demokrasiyi yok etmek isteyen fikirleri, gleri ve insanlar bastrmak iin altklarndan, kendilerini Trk demokrasisinin gerek muhafzlar olarak grrler, itaat etmeye, kar kmamaya artlanm birok Trk, devlet'in keyfi ve ou zaman adil olmayan bir kurum olduunu kabul etmekle birlikte, vazgeilmez olduuna da inanrlar. Bugnn Trkiye'sinde hibir iki szck istiklal ve dev/et kadar birbiriyle temelden atmaz, istiklal yalnzca ulusal bamszl deil, ayn zamanda bamsz dncenin kendisini tevik eden her topluma getirdii zgrlk ve ilerlemeyi de ifade eder. Devlet

ise korku, gvensizlik ve kibri temsil eden kara bir gtr. Trkiye'yi zincirlerle bal halde tutmaktadr Trkiye'nin yaamas iin devlet lmelidir. Trkiye kendine zg kimliini yitirmeden, siyasi duraanln kracak bir yol bulmak zorundadr. Berlin Duvar'nn yklmasndan bu yana dnya radikal bir ekilde deimitir. Birok ynden Trkiye de yle. Bir kuak ncesiyle karlatrlamayacak lde zgr ve ak bir toplumdur. Ancak halen kendisinin doal dostlar ve mttefikleri olan lkelerin gerisindedir. Giderek daha fazla vatanda, ulus olarak ilerlemelerini engelleyen bu kstlayc dzenin altnda ezilmektedir. zgr kalacak bir yol bulabilirse, Trkiye 21. yzyln en kendine zg ekilde baarya ulaan ulusu olarak dnyay artacaktr. 47 Trkiye'de edindiim ilk arkadalarm bana eer gerekten lkelerini anlamay istiyorsam bol miktarda rak imem gerektiini sylediler Bunu syleyenler akll insanlard, dolaysyla ben de tavsiyelerine uydum. Her yl Trkiye'deki yllk rak tketimi bir milyon litreden biraz daha/azla artmaktadr ve bu arta benim katkm hi de az olmad. Rak iedeyken tamamen saydamdr ama nadiren o haliyle iilir Rak suyla kartrlr ve bu ilem raky yar effaf hale getirir Bunu imek insann Trkiye'yi kavray zerinde de ayn etkiyi yapar Bir ya da iki kadeh sonra ilk bata ak grnen eyler belirsizleir ie boaldnda ise her ey bulank ve karmaktr Ama yine de Trkiye hakkndaki gerekler en iyi ekilde bu uyarc sis yoluyla anlalabilir Birok lkenin ulusal ikisi vardr ama rak ulusal ikiden daha/azla bir eydir nk Trkiye kavramn iinde barndrr. Bir Mslman lkenin gl bir damtlm ikinin bysne yenik dmesi gerei bile bu ulusun beklenmedik ve ilgi uyandran ekimini grmeye yeter Bir Trk'e uzodan ya da baka topraklarn karakterini yanstt dnlen dier anasonlu 49 ikilerden bahsetmeyin. Rakdaki doal maddelerin zenli karmnn ve damtld sevgi dolu srecin onu, btn anyla dnyada biricik yaptna inanrlar. Tarih kitaplar Mustafa Kemal Atatrk'n rakya an dknlnn etkilerinden dolay ldn yazar. Bu ancak ksmen dorudur. Aslnda kendisi ar dozda Trkiye'den lmtr. Tpk rakya olan ilgisi gibi Trkiye'ye olan ilgisi de yle iddetli ve glyd ki sonunda kendini yiyip bitirdi. Ayn ey neredeyse bana da oluyordu. Trkiye'ye uzaktan hayrandm ama ancak dostlarla rak iilen uzun gecelerden sonra Trk dncesinin ne kadar gzpek olduunu anlamaya baladm. Grkemi ve gzellii beni mthi derecede etkiledi. Her kadehle Trkiye'nin dnyayla paylaaca, dnyaya verecei, retecei ne kadar ok ey olduunu fark ettike heyecanm biraz daha artt. Burada durmalydm ama bunu rakyla asla yapamyorsunuz. Bu onun hem iyi hem de kt taraf. Aylar yllar geerken, rak zihnimde ok ince bir biimde alyordu. Trkiye'yi kefetmekten duyduum zevk yava yava daha baka, daha belirsiz duygularla karmaya balad. Artk akamlarm, bykle ulamann bir adm tesinde duran cevher niteliinde bir lke bulduum eklindeki o keyif verici duyguyla sona ermiyordu. Rak beni amaz bir ekilde hayal krkl ve pheye doru srkledi. Trkiye'nin snrsz potansiyele sahip bir lke olduuna duyduum inanc asla sarsmad ama neden bu potansiyelin bu kadar byk bir

ksmnn geree dntrlemeden kald konusunda dnmeme neden oldu. Trkiye kesinlikle gelecein lkesidir ama hep byle mi kalacaktr? Umutlarn bir gn gerekletirebilecek mi yoksa gerekletirilememi bir rya, kendi iinde baarszlk tohumlarm da tayan zarif bir fantezi olarak kalmaya m mahkm? Henz bu sorularn yant yoktur ve Trklerin ikilemi de burada yatmaktadr. Bu ulus halen oluum halindedir, birbiriyle 50 rekabet iindeki imgelerin ve fikirlerin oluturduu gz kamatran bir kaleydoskoptur. Bir travma ve byk deiim sonras domu olduundan. hem de eski korkularla evrili ve hangi yne gitmesi gerektii konusunda da kararsz durumdadr Kimlik krizi rak geleneinin 1960 ve 1970' lerde neredeyse yok olmasna neden oluyordu. Trkiye dnyaya alyordu, yeni bir eitimli ve kltrl Trkler snf douyordu. Bu Trkler rak temasn, kyllerin ilkel kafa yapsnn bir simgesi olarak grdler. Eer cahil kyller ykk dkk kulbelerinde rak imek istiyorlarsa bu kendi bilecekleri bir eydi ama hibir ada Trk insan bunu yapamazd; ancak arap, konyak veya baka bir Avrupa kkenli iki iebilirdi. Neyse ki bu gnler geride kald. Trkler artk kendi miras ve kimliklerini benimsemekten utanmyorlar. Rak imek, yce bir zevkin tadn karrken bu kimlik ve miras benimsediini gstermenin en iyi bir yoludur. Rak, yalnzca ikinin kendisi dolaysyla deil, ayn zamanda iildii koullar asndan da Trkiye'nin anahtardr. Tek bana dnmek iin uygun olan viskiye benzemez; grltl bir barda ubuk kraker yerken imeye uygun olan biraya benzemez; kokteyl partilerde sohbeti salayan cin ya da votkaya da benzemez. Aslnda Trk iki geleneinin ba dmanlar, barlar ve kokteyl partilerdir. Bu zararl etkilere kar direni ise zellikle rak imek iin kurulmu bir tr bistro olan meyhanelerin etrafnda toplanmtr. Meyhaneler Trk mutfann tapnaklar olmann yan sra, insanlarn bir araya geldii, konutuu, tartt, kucaklat ve ikyetlerini dile getirdii yerlerdir. Trkiye'nin eitlilii en somut ekilde meyhanelerde grlr nk herkesin grmesi iin masaya serilmitir. Meyhanede gecenin odak noktas rakdr ama rak asla tek bana deildir. Rak son derece stilize olmu bir ritelin ayrlmaz 51 olmakla birlikte sadece tek bir parasdr. Rakyla birlikte her defasnda kk tabaklarda tabaklarda birka eit meze gelir. Kuramsal olarak meze ana yemekten nce alnan itah aclardr ama ana yemek zaman gelmez. Kimse bundan ikyeti de olmaz nk rak ierken meze yemek byk bir zevktir. Ana yemee giden yol o kadar mutluluk vericidir ki hedef dncesi bir kfr gibi grnr Meze ounlukla dalgalar halinde gelir, tik dalgada salata, beyaz peynir, patlcan salatas ve kavun bulunur. Bundan sonra ne gelecei efin kaprisine baldr. Her biri kendi kk tabanda sunulan ve piirilip soutulmu sebzelerden oluan zeytinyal yemekler ya da pirin, zm ve fstkla doldurulmu biberlerden yaplan kk dolma ve asma veya lahana yaprandan yaplan sarma olabilir. Sonraki arann ardndan, baharatl krmz mercimek kftesi, midye dolmas, limon soslu ezilmi bakla, ezilmi

balk yumurtas, sarmsak ve naneyle tatlandrlm yourt, ton bal, fndk ezmeli uskumru ve zellikle lezzetli bir yemek olan sarmsak, domates, doranm soan ve maydanozla doldurulmu minik patlcanlar gelebilir. Bundan sonra, arasna beyaz peynir ya da bazen spanak, doranm tavuk, kuzu ya da dana eti, fstk, ceviz ve mutfakta ne varsa onlardan konulmu ok lezzetli bir hamur ii olan scak brek gelir. Bunlarn bazlar kat kattr, bazlar gen, bazlar da yuvarlak ya da ay eklindedir. ounlukla hafif sulu bir hamura bulanarak kzartlm, sirke, zeytinya ve sarmsaktan oluan beyaz bir sosa batrlarak yenilen kalamar tava ile birlikte sunulurlar. Gece ilerledike Trkiye'nin etnik canll kendini gsterir. Kebaplar ve dier etli mezeler, gebe Trk kabilelerinin bin yl nce geride brakp imdi Anadolu denilen Kk Asya'ya g ettikleri Orta Asya steplerini hatrlatr. Onlarla birlikte Arabistan'dan humus, Kafkasya'dan cevizli kylm tavuk, 52 Arnavutluk'tan doranm cier ve Karadeniz'in ky kylerinden msr ununa bulanarak piirilen peynir gelmitir. Daha sonra ise, bin yl boyunca bugn Trkiye'nin Ege kylarn oluturan blgedeki btn alk ilerini yapan Yunanllarn bir armaan olan en byk zafer, deniz rnleri gelir. Rak btn yiyeceklerin tadn keskinletirir ama asl bys balkla birlikte olduu zaman ortaya kar. Eski bir atasz raknn, balk ile insan ak eyleminde bir araya getiren arac olduunu syler. Trkiye'deki balk eitlilii sonsuzdur. En yakndaki su ktlesine ve mevsime gre deiir. Balk her zaman ok tazedir, her zaman ok basit bir ekilde zgarada ya da kzartlarak piirilir ve sossuz, yalnzca bir dilim limonla veya belki bir dilim soan ya da bir demet maydanozla sunulur. Byle bir n Trkiye'nin de kk bir rneidir. artc lde zengin bir deneyim olmasna karn gizlerini yava yava aa vurur. Btn Trkler gibi meyhanedeki patronlar da srekli deien bir mozaikle, bir tema zerindeki sonsuz eitlemelerle kar kar siyadrlar. Her mezenin tad farkldr, rengi, kokusu, dokusu ve karakteri kendine zgdr. Genel etki ise, melodileri, farkl ritimleri, hz ve virtzlk gsterilerinin hepsi bir btnn iinde yer alan bir senfoninin etkisine benzetilebilir. Meze bir lendir ama onlarla birlikte rak imek, bu deneyimi ycelik dzeyine ulatrr. Tantmz srada 60 yldr rak imekte olan ve iyi yaamay seven bir insan olan dostum mimar Aydn Boysan, Boaz'a bakan bir meyhanede geirdiimiz uzun gece srasnda "Btn duyular iin iindedir," dedi. "nce suyun bardaa dklmesini ve rakyla karmasn seyredersin. Sonra barda alr, kokuyu iine ekersin, ierken kk bir yudum alr, boazndan aa akmasnn zevkini karrsn, sonra bir kk yudum daha ve barda brakrsn." Aydn bu riteli bana gsterdi. Bundan hl yarm yzyl 53 nce ald kadar zevk alyor gibi grnyordu. Sonra gzlerini bir an iin kapatt. "En iyi ksm boazndan aa gidiini hissetmek" dedi sevgiyle. "Raky en iyi takdir edecek hayvan Zrafa olurdu." Meyhane kltr Trkiye hakknda pek ok ey anlatmaktadr. lke gibi meyhane kltr de birok farkl halkn mirasn ierdiinden neredeyse snrsz seenekler sunar. Konumay tevik eder ve dostluu derinletirir ama yiyecekler

bir menden smarlanmak yerine istemeye gerek kalmadan bir garson tarafndan getirildii iin, insann holanmad bir yiyecei geri evirmesinden baka hibir hareket, karar veya seme eylemi gerektirmez. Rak kararllk da uyandrabilir, boyun eme de, isyan istei de getirebilir, itaatin kanlmazlnn kabullenilmesini de. Bir meyhanede dnya ieri de alnabilir, darda da braklabilir. Trkler henz hangisinin en aklc yol olduuna karar vermemilerdir. Son bardaklarn da bitirip karanla adm atmadan nce ounlukla ya lkelerinin dnyay ekillendirecek bir "altn ulus" olduu ya da sefil bir vasatlk iinde kalaca kesin, umutsuz bir karmaa olduu sonucuna varmlardr. 54 2 K A H R A M A N Trk arkadalarmdan birisi, olunun yazd ilk denemeyi saklayan gururlu bir babadr. ocuk nc snftayken, retmen snfa denemenin ne demek olduunu aklayp birka basit rnek okur ve rencilerine ilk denemeleri iin konu olarak "sevgi"yi verir. Denemesi yle balyor: "Sevgi Atatrk' sevmek demektir. Sevgi Atatrk'n annesi Zbey'de Hanm' sevmek demektir. Sevgi Atatrk'n babas Ali Rza Bey'i sevmek demektir." Bu ocuk, insanlarn hissedebilecei en derin duyguyu Mustafa Kemal Atatrk'le birletirerek, Trklerin kutsal inancn ne kadar iyi zmsemi olduunu gstermitir. Anayasasna gre Trkiye resmi dini olmayan laik bir devlettir. Ancak, aslnda Trkler yaamlarnn her ynn kaplayan ve belirleyen son derece gelimi bir inanca sahiptir ve sahip olmak zorundadr. Bu, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve artk neredeyse bir ilah konumunda olan Atatrk inancdr. Kemalizm diye bilinen Atatrk inancnn, Byk Adam'n uyuduu, konutuu veya yemek yedii lke apna 55 yaylm onlarca ev ve oda eklinde karmza kan tapnaklar vardr; kahramanlklarnn anlatld yzlerce kitap, iir ve film eklinde karmza kan kutsal yazlar vardr; lkenin en uzak kelerinde bile grlen portreleri, bstleri, tabelalar ve heykelleri biiminde karmza kan ikonlar vardr; her trl lnn tesinde sadk olan ve srekli olarak sapknlar izleyen askeri ve siyasi sekinler eklinde karmza kan bir ruhban snf vardr. Kendi kutsal merkezi, Vatikan', Mekke'si de mevcuttur. Ankara'nn merkezine yakn bir tepenin stnde, yksek drtgen stunlarn oluturduu bir duvarn arkasnda yer alan byk ve kasvetli bir mozole, mze ve Atatrk'n altna defnedildii mermer zeminli bir katedralden oluan bir binalar btn bulunur. En ciddisi 10 Kasm, yani Atatrk'n bu dnyadan ayrld gn olan ulusal gnlerde, byk kalabalklar gzyalaryla onun ansna sayglarn sunmak ve onun amacna sonsuza kadar srecek sadakatlerini bir kez daha tekrarlamak amacyla burada toplanrlar. Ziyarette bulunan devlet bakanlarnn, resmi ziyaretlerine balamadan nce buraya gelerek elenk brakmalar

beklenir. Generaller Kemalizm'in en yksek rahipleri rolne olan adanmlklarm bir kez daha tekrarlamak iin dzenli olarak gelirler. zerlerine sapknlk kukusu den politikaclar ve dierleri, aslnda kendilerinin de gerek imana sahip olduklarn ispatlamann bir yolu olarak mutlaka buray ziyaret ederler. Trkiye'ye gidiimden bir sre sonra gen bir adam bana, bu lkede Allah hakknda kt eyler sylemeye izin var" dedi. "Ama Atatrk hakknda kt eyler sylemeye izin yok." Trkiye'nin Atatrk'e duyduu derin saygy hakl karan birok ey vardr. Trkiye'nin, yenilginin kllerinden yeniden doup, yaam dolu yeni bir devlet olarak ortaya 56 kmasn salayan g, Atatrk'tr. Onun ileriyi gr, hrs ve enerjisi, yzyllar boyunca yerlemi olan gelenekleri hzla bir kenara atmakta gsterdii hayret uyandrc cesaret olmasayd, bugnn Trkiye'si var olamazd ve bu durum dnya iin byk bir eksiklik olurdu. Kemalizm, 1914-18 Birinci Dnya Sava'nn krp geirdii bir dnyann enkazndan yeni ideolojilerin doduu bir zamanda ortaya kt. Faizm, nazizm ve bolevizm, geride byk bir strap ve ac miras brakarak tarihten silindiler ama Kemalizm halen yaamaktadr ve ada Trkiye onun en mkemmel zaferidir. Atatrk' anlamadan Trkiye'yi anlamaya almak, Hristiyanl gz nnde tutmadan Avrupa tarihi almaya benzer. Ancak Atatrk'n iktidara ykselmesinin zerinden bir yzyl gemiken, Kemalist inan krize girmitir, ilk balarda o kadar canl bir ekilde gerekletirilmi olan zgrlk vaadi ortadan kaybolmaktadr. Bir zamanlar Kemalizm Aydnlanma'nn en saf ilkeleri olan akl ve ilerlemeyi ieriyordu. Atatrk ok nl bir konumasnda, "Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, basan iin, en hakiki mrit bilimdir, fendir" demiti.. Oysa bugn bilgi pekinde koan birok Trk kendisini Kemalizm'i en iyi yanstan rnekler .olarak deil Onun kurbanlar durumunda bulmaktadrlar. Bu ateli inancn kayna olan insan ise kendi lkesi dnda hemen hemen hi tannmamaktadr. Bunun nedeni, iktidar ele geirdikten sonra fetih deil de kendi ulusunu kurma abalar zerinde younlamas olabilir. Belki de bunun nedeni sadece Trkiye'nin ok uzun sre dnyann farknda olmad bir lke konumunda kalm olmasdr. Sebebi ne olursa olsun, Atatrk'n bu tannmaml zcdr. 20. yzyln en baarl devrimcilerinden birisi olarak tannmay ve kutlanmay hak etmektedir. Yaam yks ve mirasnn gsterdii geliim, Trkiye'nin en byk 57 zaferlerini ve karlat en korkutucu tehditleri iinde barndrmaktadr. Bu dev kiilik, k durumundaki Osmanl Imparatorluu'nun snrnda bulunan ve gelime halindeki bir liman kenti olan Selanik'te (bugn Yunanistan'da Thessaloniki), orta halli bir ailenin ocuu olarak 1880 ya da 1881'de dodu. Babas devlet hizmetinde kk bir memurdu, gen ve mutsuz ld. Ailede yol gsterici g anneydi ve birok Trk anne gibi Zbey'de Hanm da olunu ok seviyordu, ilk balarda zor bir ocuk gibi grnd; kavgacyd, isyankrd ve okulda ba sk sk derde giriyordu. Zamannn ounu evde geiren geleneksel bir Mslman kadn olan

ve bartsz kimsenin grmedii Zbeyde, onun bir din hocas ya da hafz olacan umuyordu. Gen Mustafa bu yolu izlemek ynnde en kk bir ilgi gstermedi. Days askeri bir kariyer nerdi ve babasnn arkada olan emekli bir subayn yardmyla sonunda yerel akademiye kabul edilmesini salayan snava girmesi ayarland. Burada Kemal ismini ikinci isim olarak ald. Bu ismin, beyitleri onu eyleme gemeye tevik eden 19. yzyln radikal airi Namk Kemal'den alnd sanlmaktadr. "Vatann barna dman dayad hanerini Yoimi kurtaracak baht kara maderini" Mustafa askeri rtbeleri teker teker alrken, gerilemekte olan Osmanl monarisi de lm sanclan iindeydi. Tahttaki Sultan II. Abdlhamit reform szne bile izin vermeyen hogrsz ve dar kafal bir zorbayd, imparatorluu srekli olarak klyordu ve 1912'de Mustafa Kemal, Balkan isyanclarnn, kendilerinin iki kat byklndeki morali bozuk Trk glerini kolayca yenerek bamszlklarn almalarn izledi. Doduu kent bile, "Isa yeniden dodu!" diye bararak ilerleyen Yunanl vatanseverlerin eline geti. 58 Mustafa Kemal, hem istanbul, Trablus, Kahire, am ve Sofya'daki grevleri hem de Almanya ve Avusturya'ya yapt gezileri srasnda, etrafndaki dnyann ve onu dalgalandran akntlarn farkna vard. Franszca rendi, Voltaire ve Rousseau ile Thomas Hobbes ve John Stuart Mill'in evirilerini okudu. Bunlar, yaamn biimlendirecek olan meydan okumann bilincine varmasna yardmc oldu. Balkanlar'da tant bir Alman subaya "Trk ulusu Bat'nn ok gerisinde kald" dedi. "Asl ama onu ada uygarla yneltmek olmaldr." Mustafa Kemal henz gen bir subayken, 1890'larda kurulan ve ittihat ve Terakki Cemiyeti olarak da bilinen ama dnyann Jn Trkler olarak tand ykc bir grubun gizli yesi oldu. 1913'te ittihat ve Terakki Osmanl rejimindeki en nemli grevleri ele geirmeyi baard ama ciddi bir ekilde almalara balayamadan sava patlad. Baz Jn Trkler, eer Almanya ile ittifak yaparlarsa, imparatorluk hayallerini gerekletirebilecekleri bir yeniden smrgeletirme srecini balatabileceklerine inanyordu. Bu Jn Trklerden olan ve daha sonra yaylmac arzulan Osmanl Imparatorluu'nu ykma, kendisini ise Orta Asya'y yeniden ele geirmek amacyla savarken onursuz bir lme gtren Savunma Bakan Enver Paa, Alman elileri ile Boaz kysnda bir konakta bulutu ve bir ittifak antlamas imzalad. Trkiye'nin Kaiser Wilhelm Almanya's ile olan ittifak deneyimi, bir tek istisna hari felaketlerle doluydu. Avrupa'nn ve btn dnyann akn baklar altnda, 1915'te bir Trk gc, sava planlar Amirallik Birinci Lordu Winston Churchill tarafndan hazrlanan ingiltere liderliindeki igalcileri nce durdurdu, sonra da geri pskrtt. Sava, istanbul'u ve Karadeniz'i kontrol etmek isteyen itilaf devletlerinin ele geirmek zorunda olduklar hayati nemdeki anakkale Boaz'na bakan Gelibolu Yarmadas'nda yapld 59 Sekiz ay sren ve on binlerce askerin yaamna mal olan iddetli savata Trk askerleri yarmadalarnda tutundular, boaz ellerinde tuttular ve sonunda itilaf

devletlerinin seferberlik gcn yendiler. Bunu baaran, dolaysyla da savataki nemli Trk zaferlerinden birini elde eden komutan Mustafa Kemal'di. Trk subaylar iinden yalnzca o kahraman olarak ne kt. Birinci Dnya Sava Almanlarn ve Trk mttefiklerinin yenilgisiyle sona erince, Alman monarisi ykld. Bir zamanlar grkemli olan Osmanl imparatorluu ise bitkindi. Muzaffer itilaf devletleri bylece, onun gneydou Avrupa'dan dondurucu Kafkasya'ya ve gneten kavrulan Arap llerine kadar uzanan dev topraklarn oluturduu zengin cenazesini diledikleri gibi blme hakkn kazandklarn dndler, ingiltere Babakan Lloyd George'un liderliinde, Avrupa'daki tm Trk topraklarn ve bin yl nce Yunan uygarlnn yeerdii, verimli Ege kylarnn byk bir ksmn Yunanistan'a verdiler. Ermenilere ve Krtlere douda yeni devletler kurma ans verilecekti. Fransa'ya, bugnk Suriye'yi oluturan topraklarna bitiik gneydeki geni blge "etki alan" olarak verildi, italya, btn Akdeniz kysn ve ieriye doru binlerce kilometrekareyi kapsayan daha da byk bir alan elde etti. Mustafa Kemal'in korumak iin parlak bir ekilde savat istanbul ise, istanbul ve anakkale Boaz da dahil olmak zere, uluslararas kontrol altna girecekti. Trklere kalan toprak, Orta Anadolu'da ou dalk ve barnlmas g olan bir aland. Bu dzenleme, Versay'da Almanya'ya zorla kabul ettirilenden bile daha ldrcyd. Sultann temsilcisi, 10 Austos 1920'de bu belgeyi Paris'in bir banliys olan Sevr'de, hibir protestoda bulunmakszn imzaladlar. Trkler iin direnme ans yok gibi grnyordu. Ordular yenilmi ve liderden yoksundu, sultanlar umutsuzdu 60 ve galip itilaf devletlerinin her emrini kabul etmeye razyd. En eski kentlerini yabanc askerler igal etmiti. Bir Fransz komutan, tpk 500 yl kadar nce istanbul'u fethettiinde Fatih Sultan Mehmet'in yapt gibi beyaz bir at zerinde istanbul'a girmiti, italyan gleri, Trkiye'nin Akdeniz blgesinin kaps olan Antalya'ya gelmiti, Yunan ordusu ise Trkiye'nin Ege kylarnn mcevheri izmir'i igal etmi ve etrafndaki topraklar ele geirmeye balamt. Yenilmi olan ulusun etrafnda toplanabilecei mantkl tek kiilik, savata byk bir zafer elde etmi ve bunu mkemmel bir ekilde yapm tek Trk komutan olan Mustafa Kemal'di. O da bu kurtarc roln hevesle kabul ederek subaylarn sadakatini yeniden kazand ve lmekte olan rejimi, mahkemelerinin kendisini gyabnda lme mahkm etmelerine neden olacak kadar aalayc terimlerle reddetti. Osmanl iileri bakanna ektii bir telgrafta, "Korkaklar, hainler! Dmanla birlikte ulusa kar vatana ihanet anlamna gelen komplolar dzenliyorsunuz" diyordu. "Ulusun gcn ve iradesini takdir etme yeteneiniz olmadndan kuku duymuyorum; ama anavatana ve ulusa kar bu kadar haince ve canice davranabileceinize inanmak istemiyorum." Vatanlarn paralanmann eiinde gren Trkler, byk gruplar halinde Mustafa Kemal'in saflarna katldlar. Mustafa Kemal, bir Milli Meclis ve kendisine ait bir hkmet oluturdu, hevesli gnlllerden oluan bir ordu kurdu ve Anadolu'yu igal eden yabanc glere kar sava ilan etti. Akl bana gelen Winston Churchill daha sonra yle yazmaktadr: Bir sr aptallk yapm, sularla lekelenmi, kt ynetim yznden rm, savalarla paralanm, uzun ve felaketli savalar sonucunda bitkin dm, imparatorluu etrafnda dalyorken, Trk hl yayordu. Gsnde 61

tm dnyaya meydan okumu ve yzyllar boyunca karsna kanlarn hepsiyle baanyla mcadele etmi bir halkn kalbi atyordu. Bir kez daha elinde ada bir ordunun sahip olabilecei btn tehizat ve banda da kendisi hakknda sadece byk felaketin drt ya da be byk kiisinden biri olduu dnda hibir ey bilinmeyen bir Kaptan vard. Paris'in duvar hallaryla dolu ve yaldzl odalarnda dnyann yasa koyucular toplanmt, istanbul'da ise Trkiye'nin kukla hkmeti itilaf devletleri donanmasnn toplan altnda alyordu. Ama Anadolu'daki "Trk anavatannn" hain tepeleri ve vadileri arasnda, bu zm kabul etmeyen...fakir insanlar yayordu; Adil Oyun Ruhu bu kez onlarn adrsz atelerinin banda bir mltecinin eski psk giysileriyle oturuyordu. Mustafa Kemal'in ba dmanlar olan Yunanllarn tuttuu mevkilere yapt ilk saldrlar iyi gitmedi. Daha sonra kendisi ve bu kez daha iyi silahlanm ve rgtlenmi olup giderek byyen gc geri dndler ve nemli zaferler kazandlar. Sonunda, 1922 yaznda iler kesin olarak onlarn lehine dnd. Yetenekli komutanlarnn bir tr vatansever coku iine soktuu Trk askerleri Anadolu'nun i ksmlarndan Ege'ye doru hzla ilerlediler ve nlerindeki Yunan gcn nce lgnca bir geri ekilmeye zorlayp sonra da denize dktler. anakkale'de mevzilenen itilaf birlikleri bu yeni ve kendine gvenli orduyla karlamaktansa geri ekilmeyi tercih etti. Akdeniz kysndaki Fransz ve italyan birlikleri de onlar izledi. ada tarihteki en artc askeri baarlardan birini kazanan Mustafa Kemal kesin yenilgiyi parlak bir zafere dntrd ve ada Trkiye'yi daha domadan ldren Sevr Antlamas'n yrtp att. Sevr'de zorla kabul ettirilen antlamann yerine artk yeni gerekleri kabul eden bir antlama yaplmas gerekiyordu. 62 Bu yeni antlamann 1923'te Lozan'da imzalanmas, dnya sahnesine iki yeni gl olgunun girdiini gsteriyordu: Trkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal. Trkiye, Sevr Antlamas'nn Yunanistan'a, italya'ya, Krtlere ve Ermenilere verdii tm topraklara ve Fransz blgesi olarak kabul edilmi blgenin byk ksmna sahip olarak domutu. Mustafa Kemal birou Yunanistan'dan ok uzakta bulunan ve Trk kylarndan grlebilen Yunan adalarn almakta srar etmedi ama Boaz'n batsnda, Osmanl Imparatorluu'nun bir zamanlar ok daha fazla topraa sahip olduu Avrupa'da, yeni ulusa salam bir konum salayacak kadar byk bir toprak elde etti. Ynetimini ald lke yknt iindeydi; yalnzca sava nedeniyle deil, ayn zamanda Yunanl ve Trk liderlerin kabul ettii ve yz binlerce Rumun sahip olduklar becerilerle birlikte Trkiye'deki evlerini brakmaya zorland "nfus mbadelesi"nin korkun sonulan nedeniyle de harap durumdayd. Ama Lozan'dan sonra Trkler alabilecekleri, ina edebilecekleri ve yeniden ykselebilecekleri bir anavatana sahip oldular. Bu artc zaferle Mustafa Kemal ulusunu gmlmek zere olduu mezardan kard. Yalnzca bu bile ona tarihte emin bir yer salamaya yeterdi. Ama Trkiye'nin kurtarcs olduktan sonra daha da olaanst baarlar elde etmeyi srdrd. Bunlarn birincisi, yapt deil yapmamay setii bir eydir: Anadolu'daki zaferine dayanarak daha fazla ilerlememek. Eski imparatorluun Avrupa'daki topraklarn yeniden ele geirmeye, en azndan doduu kenti tkenmi Yunanllardan geri almaya alabilirdi. Douya dnerek, yeni doan Sovyetler Birlii'ne katlmamak iin

direnen Orta Asya'daki Mslmanlara katlabilirdi. Bunun yerine islamc ve Turanc ideolojileri reddetti. Birok liderin dmesine neden olan genileme isteinin ekim gcne kar koydu ve niformasn kesin olarak kard. Etrafna baktnda, 63 yoksulluk ve cehalet iinde olan 12 milyonluk geri kalm bir ulus gryordu, ilk defa henz bir renciyken dile getirdii gr tekrarlayarak "Uygar dnya bizim ok ilerimizde," dedi. "Yetimekten baka ansmz yok." Trkiye'de ve hatta dnyada, belki de yalnzca Mustafa Kemal Trklerin daha nce asla olmadklar bir konuma gelebileceine inanyordu: ada, laik, refah iinde ve her eyden nce tam olarak Avrupal. Kafas karan ve kimi zaman da direnen ulusu, kendi hayalinde yaayan radikal deiime doru zorlayan ve srkleyen Mustafa Kemal, tek kiilik bir devrim haline geldi. Deprem, bomba, hortum, kasrga, tornado, gelgit dalgas, ne derseniz deyin, bu benzetmelerin hibirisi Mustafa Kemal'in kendi ulusu zerinde yapt etkiyi tam olarak anlatamaz. Hibir resmi gce sahip olmakszn, tamamen sava alannda kazand moral gcne dayanarak, 1922'de her dediini kabul eden Millet Meclisi'ne Osmanl monarisini kaldrmasn emretti. En yakn dava arkadalar bile byle bir adm dnmemilerdi. akn Meclis'e, "Osmanoullar Trk Milletinin hkimiyet ve saltanatna zorla el koymulard" dedi. "Bu tasallutlarn alt asrdan beri idame eylemilerdir. imdi de, Trk milleti bu mtecavizlerin hadlerini ihtar ederek hkimiyet ve saltanatn kendi eline bilfiil alm bulunuyor." 29 Ekim 1923'te Meclis Trkiye Cumhuriyeti'ni ilan etti ve Mustafa Kemal'i ilk cumhurbakan olarak seti. 42 yandayd, sar sa ve delici mavi gzleriyle enerjik bir kiiydi. Fiyakal kravatndan ithal mal Fransz i amarlarna kadar her zaman mkemmel giyinirdi. Tpk politikas gibi zevkleri de Batlyd: Dans etmek, imek, sigara imek, restoranlara ve gece kulplerine gitmek, yzmek, yelkencilik ve kadnlar. Byk bir insan olacana ocukluundan beri tam olarak inanmt, iktidar aldktan sonra "... tarih, 64 gayrikabili itiraz bir surette ispat etmitir ki, byk meselelerde muvaffakiyet iin kabiliyet ve kudreti layetezelzel bir reisin vcudu elzemdir" dedi. Bir kalem darbesiyle Osmanl rejimine son veren Mustafa Kemal, gzlerini daha da kutsal bir kuruma, islm! halifelie dikti. Yzyllar boyunca halifeler "Allah'n yeryzndeki glgesi" olarak Mslmanlardan sayg grd ve onlar da bu gc dinsel olduu kadar siyasi amalar iin de kullandlar. Uzun yllar boyunca sultan ayn zamanda halifeydi ve bylece Osmanl teokrasisini ve ynetimini dnyevi olduu kadar dinsel otorite ile de birletirmiti. Ancak 3 Mart 1924'n ge bir saatinde, son sultan VI. Mehmet Vahdettin'in bir ingiliz sava gemisi ile istanbul'dan kamasndan sadece 16 ay sonra, Atatrk'n temsilcileri Vahdettin'in yerine halife olan kuzeni Abdlmecit'i ziyaret ederek, Millet Meclisi'nin halifelii kaldrdn haber verdiler ve onu bir trene bindirerek srgne yolladlar. Dinsel gce indirilen bu ar darbeyi ksa bir sre sonra Islm mahkemelerin kaldrlmas ve tarikatlarn yasaklanmas izledi. Mustafa Kemal, sava alannda gsterdii ayn pervaszlkla, Osmanl siyasi ve dinsel geleneinin zerinde ykseldii temelleri yerle bir etti.

Mustafa Kemal, yeni hkmetini istanbul'un elence meknlarndan uzakta ve adlarna ynetimi stlendii kitlelere ok daha yakn olan kk Anadolu kenti Ankara'ya tadktan sonra, ortadan kaldrma iine devam etti. Bir sonraki hedefi, seccadeye benzer ekilde tasarlanm dz bir tepesi ve tepesindeki Cennet'e uma umudunu temsil eden psklyle krmz bir balk olan festi. Fes, Osmanl dnyasnda Mslman kimliinin sembolyd ama Mustafa Kemal'e gre fes "cehaletin, ihmalkrln, fanatizmin, ilerleme ve uygarla kar duyulan nefretin simgesi" idi. Her zaman olduu gibi onun iradesi hzla yasalatrld ve Kasm 1925'te fes yasakland. 65 Mustafa Kemal, "Medeni ve beynelmilel kyafet milletimize layk bir kyafettir, onu giyeceiz," dedi. "Ayaklarmzda bot ya da ayakkab, bacaklarmzda pantolon, gmlek ve kravat, ceket ve yelek, doal olarak bunlar tamamlamak iin de bamzda siperlikli bir balk. Bunu aka syleyelim. Bu bala 'apka' denir Beyler." Bu eylemin yaratt ok dalgalan Trkiye'ye ve tesindeki Mslman dnyaya yayld. Halifeliin kaldrlmasndan beri slam'n lider sesi olan Msr ba mfts, apka giyen Mslmanlarn dinsiz ve gnahkr olacan iddia etti ve apka giymenin "kimliimizin yok olmasna" yol aacan syledi. Bu tr kar klar Mustafa Kemal'in daha da ileri gitmesine neden oldu. Neden Mslman erkeklerin yzyllardr giydii kyafetleri yasaklamakla yetinecekti? Pee de gitmeliydi ve onunla birlikte kadnlarn boyun emilii de. Mustafa Kemal bir konumasnda, "Baz yerlerde kadnlar gryorum ki bana bir bez veya bir petemal veya buna benzer bireyler atarak yzn gzn gizler ve yanndan geen erkeklere kar ya arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn anlam ve iareti nedir? Baylar uygar bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu vahi duruma girer mi? Bu durum, milleti ok gln gsteren bir grntdr. Derhal dzeltilmesi gerekir." Her ne kadar pee birka yl daha resmen yasaklanmadysa da, peeye saldrmakla Mustafa Kemal, hibir eyi srf uzun sredir uygulanyor diye kutsal grmediini aka ortaya koydu. 1925 sonunda Mslman takviminin yerine, isa'nn doumunu balang alan Avrupa takviminin kabul edilmesini emretti. Ertesi yl, erkeklerin birden ok kadnla evlenmesini yasaklayan, Mslman olmayan erkeklerle evlenmeye izin veren, btn yetikinlere dinini deitirme hakk tanyan ve (her ne kadar kendi karsna "bo ol" demeden nce deilse de) Islm "bo ol" uygulamasnn yerine 66 medeni boanmay getiren isvire medeni yasasn kabul ettirdi. Daha sonra haftalk izin gnn cumadan pazara kaydrd. Son olarak da, hl durumu anlamayanlar iin, Mustafa Kemal'in Meclis'i, anayasann "Trk devletinin dini Islmdr" hkmn feshetti. Trkiye'yi Osmanl gemiine ve Mslman dnyann geri kalanna balayp Bat'dan ayran son somut balardan biri, Arap alfabesiydi. Trkler her zaman kendi dillerine sahip oldular ama yzyllar boyunca bu dili Arap harfleriyle yazdlar. Bu uygulamaya son vermek, Trklerin kendi airlerini, bilim adamlarn ve filozoflarn okumasn imknsz hale getirip atalarnn brakt zengin kltrel mirasla balarn koparmak anlamna geliyordu. Bu durum Mustafa Kemal'i biraz olsun rahatsz etmedi. Trk dilini Latin harflerine uyarlayan bir grup uzman toplad ve yeni alfabeyi lkenin

nde gelen kiilerini davet ettii bir galayla tantt. Onlara, "Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindesiniz" dedi. "Milletimiz yazsyla, kafasyla btn medeniyet aleminin yannda olduunu gsterecektir." Trklerin yaam biimini belirleyen gelenekler yzyllar iinde olumutu ama Mustafa Kemal bu gelenekleri ok ksa bir sre iinde ortadan kaldrd. Metrik sistemi kabul etmesi ve Alman besteci Paul Hindemith ynetiminde bir konservatuvar kurmas gibi kimi admlan nispeten masumdu. Kadnlara seme ve seilme hakk vermesi gibi kimi deiiklikler ok nemliydi ama gnlszce de olsa kabul edildi. Dou mziinin yasaklanmas ve ibadete ar anlamna gelen ezann Arapa deil de Trke okunmas gibi deiiklikler ise, o kadar iddetli bir direnile karlat ki sonunda yrrlkten kaldrld. Ancak eer Trkiye demokratik bir lke olsayd, bunlarn hibirisi yaplamazd. 67 Mustafa Kemal'in kiisel prestiji ne kadar byk olursa olsun, devrimini sadece o prestijle gerekletiremezdi. Eski bir ulusun mirasnn aniden yok edilmesi ve bunun zerine tamamyla yeni bir dzen kurulmas fazlasyla kaba g kullanlmasn gerektirdi. Mustafa Kemal bunu yapmaktan kanmad. stiklal Sava srasnda, Mustafa Kemal'in Sevr Antlamas'na kar ayakland duyulduka, yabanc igalcilere kar savamak isteyen herkes devrim ordusuna kabul edildi. Ancak sava kazanldktan sonra, Mustafa Kemal radikal programna kar kan eski mttefiklerini ezmekte tereddt etmedi, ilk kar koyu 1925'te, islm adna ayaklanan ve Ankara'daki dinsizleri kovmak iin Allah' yardma aran Krt airetlerinden geldi. Millet Meclisi'nden derhal "takrir-i skun kanunu" karld. Bu kanunla Mustafa Kemal'in hkmetine diktatrlk yetkileri tannyor ve ksa yoldan infaz yetkisine sahip "istiklal mahkemeleri" kuruluyordu, ilk kurbanlar arasnda Krt ayaklanmasnn liderleri vard: Bunlarn 47'si en byk Krt kenti olan Diyarbakr'da yakaland, yargland ve idam edildi. Bir yl sonra, eski ad Smyrna olan Ege'nin liman kenti izmir'de Mustafa Kemal'e kar suikast hazrlayan komplocular ayn yntemle yargland ve idam edildi. Daha sonra bu a, bar muhaliflere de yayld, "istiklal mahkemeleri" rejimin yzlerce dmann ve muhalifini yok etti. Baz kurbanlar bu mahkemelerin kukulu yargsndan bile yararlanamadlar. Trkiye Komnist Partisi'nin 18 lideri, snr d edilmek zere Trabzon'dan gemiye bindirildiler ve Sovyetler Birlii'ne giderken yolda bir yerlerde kayboldular. 1927'de Kemalizm'in btn muhalifleri ezilmiti. Mustafa Kemal, arkadalarna iki kez muhalefet partisi kurdurdu ama her ikisinde de bu partiler gerek birer muhalefet gibi davranarak onu hayal krklna urattlar 68 Kendi reformlarnn tartlamayacak ya da geciktirilemeyecek kadar nemli olduuna inanan ve birok Trk' korkuttuunun da farknda olan Mustafa Kemal, bu partileri tabana yaylamadan yasaklad. Benzer ekilde, zgrln ke talan olarak basn zgrln vd ama eletirel tavrlar alan gazetecileri susturmakta ve gazetelerini kapatmakta tereddt etmedi. Mustafa Kemal'in biyografisini yazan ilk yazarlarndan olan ingiliz tarihi H.C. Armstrong "Onun iyiliki, eitimci ve yol gsteren nitelikteki diktatrl, o zaman iin mmkn olan tek hkmet ekliydi" diye

yazmaktadr. Daha sonra tarihi Bernard Lewis biraz daha ayrntl olsa da ayn sonuca varmaktadr: Kiisel ve mesleki eilim olarak bir otokrat, miza olarak hkmedici ve otoriter olmakla birlikte, Mustafa Kemal dorulua ve merulua, insancl ve siyasi standartlara sayg gstermitir. Bu durum kk ve kendini beenmi adamlarn tavryla arpc bir tezat oluturmaktadr. Onun ynetimi, omuz stnden tedirgin bakn, kap zili korkusunun ve toplama kamp tehlikesinin bulunmad bir diktatrlkt. Bask ve g, devrimci nitelikteki deiimlerin gerekletirildii dnemde Cumhuriyet'i korumak iin kullanlmt ama daha sonra kullanlmamt; 1926'daki infazlardan sonra, yaam ve kiisel zgrle kar ok daha az tehlike vard...Kemalist devrim, tarihlerinin en kara noktasnda Trk halkna yeniden yaam ve umut getirmiti, enerjilerini ve kendine gvenlerini yeniden salamt, onlar yalnzca bamszlk deil, daha nadir ve deerli olan zgrlk yoluna da sokmutu. Hayatnn sonuna doru Mustafa Kemal, Trk milletinin yaamnda, ona nefret ettii gemii hatrlatan bir baka unsur daha kefetti. ok eski zamanlardan beri Trkler, her birinde bir tek Ahmet, Hikmet ya da Fatma'nn olaca 69 Kadar kk kyler ve kabileler halinde yayorlard. Bu gnler artk geride kalmt ve Batllama gdsnn mantksal sonucu olarak Mustafa Kemal, her vatandan mutlaka bir soyadna sahip olmas gerektiine karar verdi. Her ailenin reisi bir soyad seecekti. Bazlar ilk nce babalarn dndler, bylece bugn Berberolu, Karamehmetolu ve hatta Yarmbykolu gibi isimler vardr. Kimileri Eraslan veya Demirci gibi savala ilgili isimler setiler. Seme sorunu yaayanlar iin, her hkmet konana isim kitaplar yolland. Birok kii Sargl veya Akyldz gibi lirik isimler seti. Bir tek isim yasakt: Atatrk. Bu, Mustafa Kemal'in kendisi iin setii isimdi. Soyadn itenlikle benimsedi, hatta kulaa ok Arapa geldiini dnd iin ilk ismi olan Mustafa'y da brakt. Bu andan itibaren, 1938'de sirozdan lmne kadar kendisini Kemal Atatrk olarak adlandrd. Bu isim altnda, iyi ya da kt, Trk yaamnn her ynnde ok byk bir varlk kazand. Atatrk'n 58 yandaki erken lmnden sonra, ardndan gelenler zor bir seimle kar karya kaldlar: Onun programna kutsal bir dogma olarak sadk kalmak ya da deien zaman ve yeni kuaklarn taleplerini karlayacak ekilde uyarlamak. Kahraman'n ilkelerini aka ortaya koyduu ve btn yaam boyunca onlar iin savat tartlmaz bir gerekti. Ancak temelde akl ve ilerlemeye inanyordu. Ardllarnn 1920'li ve 1930'lu yllar boyunca Trkleri bir siyasi deli gmlei iinde tutmak iin yaptklar sonu gelmez arka saf hareketleri iinde olmalarn deil, insanln n saflarnda ilerleyeceklerini umuyordu. Atatrk'n arkasndan gelenler 1950'de ok partili demokrasiyi kabul ederek, belediye bakanlar ve il meclislerinin yan sra (halen Ankara'dan atanan valiler hari), parlamentoyu ve dolaysyla babakan seme hakkn da halka tandlar. Bu admla birlikte Trkiye, Atatrk'n ait 70 olmasn ok istedii Bat dnyasnn inancn benimsemeye balad. Bu inancn temelinde ise insan haklar, hogr, dncelerini aklama hakk ve eitlilik iinde

birlik yatar. Trkiye'nin Kemalist inanc, lkeyi bu ilkeleri benimsemeye doru ynlendirmeliydi. Ama btn Kemalistler byle deildir. Ynetici sekinler grubunun baz yeleri, tam demokrasinin etnik gerilim, dinsel ballk ve her trl toplumsal atmada arta neden olacan dnmektedir. Daha da tesi, bunun Trkiye'yi yeniden Kemalizm ncesi dneme srkleyip, kktendinci teokrasiye evirmek isteyenlerin elinde bir silah olacana inanmaktadrlar. Tehlike bu kadar byk olunca da demokrasiyi snrlandrmay ve bunu kendilerine gre sindirilebilir llerde vermeyi tercih etmektedirler. Bu ekilde Trkiye'yi istedikleri gibi tutmakta ve iktidarlarnn devamn garanti altna almaktadrlar. Ancak Trkiye ,d dnyadan gelen akmlara ok ak olduu iin Avrupa ve Amerikan tarz demokrasiye olan talep artmaktadr. Sivil toplum etkili bir g olarak gelimektedir. Yeni kuak, eski kstlama ve tabulara sinirlenmektedir. Eer g yaps bu itirazlara zm retmekte baarsz olursa lkenin kutuplara blnmesi riski vardr. ada Trk yaamnn en byk ironilerinden biri, yaamn tabular ykmaya adam kahramann adnn, imdi tabular uygugulatmak iin kullanlyor olmasdr. Trkiye'yi Bat'dan uzaklatran politikalar aklamak iin, Batllama yanls byk liderin otoritesi ileri srlmektedir. Atatrk yaam boyunca, Trkiye'yi dnyann n safnda yer alan lkeler iine sokmak iin alt. Ama kendisini onun mirass ilan eden baz kiiler bu ryann gereklemesini engellemektedirler. Bu ekilde Atatrk'n ilerlemeye olan byk inancn reddetmekte ve onun son isteklerinden birini grmezden gelmektedirler. 71 lmnden ksa bir sre nce "Hibir vaaz ya da dogma brakmyorum; hibir szm zaman iinde donmu veya taa yazlm olarak brakmyorum," dedi. "lkeler, halklar ve bireyler iin refah kavranlan deiiyor. Byle bir dnyada asla deimeyecek kurallardan bahsetmek, bilimsel bilgi ve mantksal dncede yer alan gerekleri reddetmek olur." Atatrk' bir tr laik azizlie ykselten kahramana tapnma olgusu, kendisi henz hayattayken ve onun rzasyla balad, iktidardaki ilk yllarnda, aslnda onun iin dikilen antlar, bamszlk iin dikilmi antlar olarak onaylad. 1920'lerin sonunda, Ankara, istanbul, izmir, Konya ve Samsun'un nemli yerlerine, onu at zerinde ya da dier sava pozlarnda gsteren heykeller yerletirilmiti. Sonraki yllarda, zellikle de lmnden sonra, bunlar manzarann o kadar ayrlmaz bir paras oldular ki artk dikkat bile ekmiyorlar. Byle bir heykeli olmayan hibir kasaba, ky ya da yerleim merkezi yoktur. lkedeki her okulda yeni bir gn, rencilerin bu ikonlardan birisinin nnde toplanp Kemalizme sonsuz ballk yemini etmesiyle balar. Bu klt, onu dnyaya getirdii iin bugn ideal Trk kadn olarak kabul edilen annesini de kapsayacak ekilde genilemitir. Atatrk'n kiiliinin kutsall yalnzca gelenek ve toplumsal baskyla deil, ayn zamanda yasayla da korunur. 5816 sayl yasa "Atatrk'n ansna kfretmeyi" su olarak belirlemekte ve yla kadar hapis cezas ngrmektedir; heykel ve bstlerini yok etmek ya da onlara zarar vermek de be yla kadar ar hapis ile cezalandrlr. Atatrk'n alkanlklar dnldnde garip olmakla birlikte, polis birok yerde onun heykellerinin yaknnda alkol satlmasn yasaklayan ynetmelikleri de uygular. Atatrk'n Trkiye'deki imgelerini saymaya kalkmak, gkteki yldzlar saymak

kadar aptalca olur. Hi abartsz, 72 onun bakndan kamak imknszdr. Her bozuk para ve banknottan, her dkknn, bronun, restorann, meyhanenin, otel lobisinin, bankann, sinemann ve kahvehanenin duvarndan o bakar. Hkimler, savclar, tara brokratlar, komutanlar, okul mdrleri ve kendisini Kemalist nclerin bir paras olarak kabul eden dierleri, ou zaman yalnzca fotoraf deil ayn zamanda tablo, gravr, bst, kt arl, seramik tabaklar ve baka akla gelebilecek her ekildeki Atatrk imgesine beer onar sahiptirler. Sayg gsterme yntemlerinin hibiri, ok an ya da zevksiz olarak nitelendirilmez. Ermenistan snn yaknnda bulunan Kars'ta, Atatrk'n dev boyuttaki silueti 12. yzyldan kalma kalenin ykntlarna yukardan bakar. Anadolu kenti Erzurum yaknlarndaki dan bir yznde, bu siluet beyaza boyanm olarak karmza kar. Gneyde bir tara kenti olan Gaziantep'te, valinin konferans odasndaki resimlerinin says 50'den az deildir; gerekten de gz kamatran bir grnt. Bu arlkta hem gln bir nitelik hem de karanlk bir yn vardr. nk bu gsterie katlmayan herkesin daha az vatan sever ya da daha beteri olduu dnlr Ancak Trklerin kendilerini bu imgelerle evirmelerinin tek nedeni, resmi ideolojiye uyma basks deildir. Atatrk'e kar duyulan sayg ve kran ieren hayranlk, hatta sevgiye yakn derecedeki mistik ballk, tm lkede yaygn ve samimidir. Bu duygulara ben de yenildim ve Kemalist inancn baz ilkelerini sorgulamakla birlikte, bromda bu byk adamn iki resmini bulunduruyorum. Bunlar, onu ou zaman kat bir retmen gibi gsteren bildik portrelerinden deil. Bir tanesinde Atatrk, zerinde k bir paral takm elbise ama yznde muzip bir glmsemeyle, bacaklarn ne doru uzatm bir ekilde dans ediyor. Onu gen bir adam 73 olarak bir kyafet balosunda gsteren dieri ise daha da ykc. Bu baloda, Osmanl sultanlarn korumakla grevli sekin askerler olan Yenierilerin kyafetini giymi. Banda ssl bir balk ve zerinde iki tane ili yelek var. Sa elinde, en kk bir kkrtmada knndan karmaya hazr gibi grnd bir klcn kabzasn tutuyor. Bu resimlerin ikisi de Atatrk', kafamda canlandrmay sevdiim ekilde gstermektedir: Snrlar aan, macerac, hayat seven biri. Bugn onun mirass olduunu iddia edenlerin ounun aksine, Atatrk hzla deien dnyann sunduu frsatlar byk bir hevesle deerlendirdi. Trkiye'nin ada olabilmesi iin ada deerleri benimsemesi gerektiini anlamt. Yeni Trkiye, bugnk Kemalist sekinlerin sunduu arptlm imgeye gre deil, Atatrk'n gerek imgesine gre ekillendirilmelidir. 74 Trkiye'nin Ege kylarndaki bir arazide bulunan ykk dkk duvara elimi dayadmda bir duygu dalgas vcudumu sard. Poseidon bu duvar kendisinin yaptn syler: "Truvallar iin bir duvar yaptm kentlerinin evresine, geni ve gzel bir duvar, kenti ele geirilmez klmak iin." fkeli Akhilleus Hektor'u ldrmeden nce, bu duvarn altnda, "Priamos'un kentinin evresinde kez" kovalamt. Sonra Priamos ve dier Truval kahramanlar korku iinde izlerken Hektor'un vcudunu arabasna balad ve kentin etrafnda srkledi. Bat uygarlnn kayna olan olaylar bu duvarn etrafnda geliti. Duvarn yannda durduum gn, Homeros'un "geni,

ekilmemi ve dalarla evrili ovasnda hi kimse yoktu. Elimi duvardan ekebilmek birka dakikam ald. pheciler, Homeros'un anlattklarnn kurgu olduunu ileri srmlerdir. 1796'da Cambridge niversitesinden bir profesr "Byle Bir Seferin Asla Gereklemedii ve Frigya'da Byle Bir Kent Bulunmadn Gstermek zere, Homeros'un Anlatt ekliyle Truva Sava ve Yunanllarn Seferi zerine Bir Deneme" adn tayan bir alma yaymlad. Ancak arkeoloji 75 bilimi gelitike, merakllar yava yava ipular iin Homeros'un epik iirini taramaya baladlar ve bulduklar ile bugnk Trkiye'nin kuzeybat kylarnn yer yapsn karlatrdlar. Kaz yapmaktaki tek deneyimini Kaliforniya'daki altna hcum srasnda edinmi olan amatr arkeolog Heinrich Schliemann adnda bir Alman i adam, 1870'lerde Truva kenti olduuna inand bir yer buldu. Hatta "Priamos'un Hazinesi" diye adlandrd mcevherler ve dier el yapm eyalar da meydana kard. Hazine de dahil olmak zere Schliemann'n ortaya kardklarnn ou, bulduuna inand eyler deildi ama Truva'y gerekten de bulmutu. Daha sonra Schliemann'n almalarna dayanlarak birok kaz yapld. 1988'de ise Amerikal ve Alman arkeologlar blgede yeni bir kaz projesi balattlar. Kaz alanna yaptm ziyaretler srasnda, onlar Homeros'un epik iirinin tarihsel doruluu konusundaki sorularm yantlamakta isteksiz buldum. Sonuta, bilim adamlar olarak ileri, edebiyat ile gerek arasndaki iliki zerine speklasyon yapmak deil, gemiin ispatlanabilir gizlerini bulmakt. Buna ramen, kaz yaptklar yerleim merkezinin herhangi bir yer olmadnn da farkndaydlar. Hem onlarn hem de daha nce bu blgede kaz yapm olanlarn almalar, gerekten de bir Truva olduunu ve oray bulmu olduklarn ispatlamt. Bu almalar, M.. 1250 yl civarnda, Homeros'un anlatt Truva Sava ile tam olarak ayn dnemde, burada byk bir sava yaplm olduunu da gsteriyordu. Kendime bilim adamlarnn kabul edeceinden daha fazla sonular karma izni verdim ve binyllar boyunca birok insann hissettii gibi ben de Homeros'un epik iirinden heyecan duydum. Dolaysyla bu bulgular, Akhilleus, Odysseus, Agamemnon ve dier soylu kader arkadalarnn, dokunduum duvara bakm olduklarna beni ikna etti. 27 yzyl nce, Homeros'un epik iirini yazd zamandan bu yana, onun szn ettii "Asya ayrlarnn" anakkalenin 76 (o zamanki adyla Hellespont) gney giriine bakan bir burnun ucunda bulunduu, "yksek duvarl kent Truva'nn" ise ky yaknndaki bir deltada yer ald, baz kar kanlar olmusa da, genel olarak kabul edilmitir. Kentten ve orada yaplan byk bir savatan hem Herodot hem de Thukydides bahsetmitir. Her ne kadar kentin tam yerini kimse bilmiyorsa da, uzun sreden beri Truva Sava'nn tarihsel bir gerek olmakla kalmayp Asya ile Avrupa arasndaki eski atmay da aka ortaya koyduu kabul edilmektedir. M.. 480'de, Pers ordusunu Yunanistan zerine yrtmeden nce Kserkses, Truva'nn eskiden bulunduu yarmadada durmu ve seferini kutsamas dileiyle Athena'ya bin kz kurban etmiti. kt seferler srasnda llyada'nn bir kopyasn zerinde tad sylenen Byk iskender, M.. 334te Pers istilasn durdurmak

iin Makedonya'dan yola km ve en byk kahraman olarak rnek ald kii olan Akhilleus'un ruhuna dua etmek iin ayn yeri ziyaret etmitir. Jul Sezar, bakentini Roma'dan buraya tamay dnm ama bu dncesini gerekletiremeden ldrlmtr. Konstantin de kendi onuruna Konstantinopolis adn verdii Bizans' semeden nce Truva'y imparatorluunun bakenti yapmay dnmtr. Hallar daha sonra seferlerini, ksmen de olsa Truva'y ya da bir zamanlar zerinde bulunduu topra, yeniden Avrupa kontrol altna katmak isteiyle aklamlardr. 1202-1204 yllar arasnda yaplan Drdnc Hal Seferi srasnda Bracheaux'lu Peter muhalif kumandana yle der: "Truva bizim atalarmza aitti, sonra katlar ve yaamak iin bizim imdi yaadmz topraklara gittiler. Onlar bizim atalarmz olduu iin, onlarn topraklarn fethetmeye geldik." 250 yl sonra, 1453'te istanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmet Truva'ya gitti ve zaferini, Truva yenilgisinin Asya tarafndan alnan ge kalm intikam olarak ilan etti. Arkeologlar bu "marur tepelerde" 3000 yldan daha uzun 77 bir dneme yaylm dokuz ayr kent bulunduunu belirlediler. Truva Sava yapld srada var olan, byk bir olaslkla onlarn Truva IV dedikleri kenttir. Truva IV kazlarnda yllarn geiren arkeolog Wilhelm Drpfeld, 1902 gibi erken bir tarihte bu kentin "dman eliyle tamamen yklm olduuna" inanmasn salayacak deliller bulmutu. Daha sonra elde edilen bulgular da onun grn desteklemektedir. Elimi dayadm duvar, Truva IV'n 1995'te gn na karlan duvaryd. Kimileri, Truva Sava'nn kk bir korsan saldrsndan baka bir ey olmadn veya Homeros'un bir tek byk atma yaratmak iin eitli atmalara ilikin anlatlar kullandn ileri srdler. Buna inanmamay tercih ettim ama nedenlerimin bilimsel olmaktan ok duygusal olduunu da kabul ediyorum. Birok romantik gibi ben de bir Truva Sava olmasn istiyorum ve olduunu gsteren kantlar ortaya ktka da mutlu oluyorum. Kaz alanna yaptm gezilerde bana yol gsteren Manfred Korfmann, Brian Rose ve burada alan dier arkeologlarn, kesin kantlar bulacaklarm umuyorum. Trkiye'de bulunan dier antik sitelerle karlatrldnda, Truva ancak orta derecede etkileyicidir. Homeros'un ona verdii sonsuz k olmasayd, belki de en ilgi ekici yz site arasna bile giremezdi. Ancak Homeros hi yazmam olsa bile, anakkale Boaz'nn girii olaand bir nitelie sahiptir. Bu boaz, kuzeydeki istanbul Boaz'yla birlikte uluslarn ele geirmek iin yzyllarca savat bir blgede, en byk stratejik kazanmdr. Antik zamanlarda denizciler, uygun rzgr beklemek iin anakkale Boaz'nn gney giriinde kyya kmak zorundaydlar. O sralarda Truva kenti, imdi olduu gibi 4 km ieride deil, tam kyda yer alyordu ve buray kontrol edenler denizcilerin Karadeniz'e gemesine izin vermek iin diledikleri harac alabiliyordu. Neden anakkale Boaz iin bu kadar ok sava yapldn temel corafya bilgisi 78 aka ortaya koymaktadr. Truva Sava da o savalardan birisi olabilir. Truva'y her ziyaret ediimde, Boaz'n dier yakasnda bulunan ayn derecede sava, lm ve kahramanlk anlaryla ykl bir baka yere daha urarm. Buras, Birinci Dnya Sava'nn en iddetli savalarndan biri srasnda kandan oluan nehirlerin akt Gelibolu'dur. Buradaki atmalarn byk bir ksm yalnzca drt ya da be kilometrekarelik bir blgede gereklemi olduu iin, ziyaretinin ayak bast her

yerin bir asker mezar olmas ihtimali ok yksektir. Bu kck alanda 31 tane mezarlk vardr ve her bir mezar tanda yle yazlar bulunmaktadr: "Svari Eri G.R. Seager, 7 Austos 1915. Ya 17. Bir Erkek Olarak ld ve Yaamnn Ksa Gnn Henz Yeni Balamken Bitirdi." Winston Churchill'in Gelibolu'ya yaplan itilaf devletleri saldrsn planlarken, kesin zafere inanmak iin her trl nedeni vard. Yarmaday elinde bulunduran perian Trkler tkenmekte olan Osmanl gcnn son soluandayken, ingiltere smrgeci gcnn en st noktasndayd. Ancak Avustralya ve Yeni Zelanda'dan birok askerin de yer ald igal gleri, Trk savunmasn artc derecede gl ve her trl kayb gze almaya hazr durumda buldular, iki ordu 1915'in byk bir ksmn, ou zaman birbirinden yalnzca 10 metre uzakta bulunan siperlerde savaarak geirdi. Sonunda igalciler yenilerek geri ekilmek zorunda kaldlar. Birou, savaan Trklere kar duyduklar saygy mektuplara ve gnlklere kaydetmilerdi. Bugn birok Avustralyal ve Yeni Zelandal, Gelibolu'yu, gen uluslarnn kimliinin olutuu demir rs olarak grr. Bu lkelerden gelen ziyaretilerin Gelibolu'nun alak tepelerinde ciddiyetle yrmedii pek az gn vardr, itilaf devletleri karmasnn yapld 25 Nisan'n yldnmnde ise, her yl Avustralya, Yeni Zelanda, ingiltere ve Trkiye'den diplomatlar 79 ciddi anma trenleri iin burada toplanrlar. Ancak bu seferin belki de en nemli sonucu, daha sonra Cumhurbakan Kemal Atatrk olan Mustafa Kemal'in n plana kmasdr. 1934'te Atatrk, burada lm olan itilaf devletleri askerlerinin akrabalarn tayan bir geminin Gelibolu yaknlarnda demirlediini ve yolcularnn blgede dua ettiini rendi. Onlara, daha sonra ingilizce evirisi buradaki antlardan birine kaznm olan dokunakl bir mesaj yollad: "Bu memleketin topraklar stne kanlarn dken kahramanlar.. Burada bir dost vatann toprandasnz. Huzur ve skun iinde uyuyunuz. Sizler, Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasnz-Uzak diyarlardan evlatlarm harbe gnderen analar...Gzyalarnz dindiriniz. Evlatlarnz, bizim barmzdadr. Huzur iindedirler ve huzur iinde rahat uyuyacaklardr Onlar, bu toprakta canlarn verdikten sonra, artk bizim evlatlarmz olmulardr " Truva Sava ile Gelibolu Sava, neredeyse birbirini gren alanlarda yapld. Churchill'in anakkale Boaz'm istemesinin nedeni, Rusya'nn Karadeniz limanlarna yardma giden itilaf devletleri sava gemilerinin geiini salamak ve muhtemelen de Rusya'nn Avusturya-Macaristan'a doudan saldrya gemesine yardmc olacak gc Rusya'ya gnderebilmekti. Bence Yunanllar da bir kralienin karlmasnn intikamn almak iin deil, Churchill ile ayn nedenden dolay Truva'ya saldrmt: Boazn kontroln ele geirmek. 3000 yldan daha/azla arayla yaplan bu savalar, tarihin sk sk karmza kan kalplarn, simetrilerini ve tekrarlarn yanstmaktadr Tarih bunlar baka hibir yerde, bugn Trkiye denilen lkede yapt kadar zevkle tekrarlamaz. 80

B A D E T E A R I

Bir Frankfurt-Ankara uuunda, etkileyici grnme sahip bir Trk yanmda

oturuyordu. Yemek servisi yoktu ama kalktan hemen sonra Alman uu grevlileri her yolcuya selofanla kaplanm peynir ve souk et taba getirdi. Yol arkadam tabaa pheyle bakt. Grevliye "Bu ne tr bir et?" diye sordu. Grevli bir an iin ardysa da bir anlk tereddtten sonra kesin olarak bilmediim syledi. "Yani bu tabakta domuz eti olabilir mi?" Yanl cevap vermek istemeyen grevli bir kez daha duraksad. "Evet, sanrm olabilir," diye kabul etti. Yolcu rpererek "Hemen aln bunu," dedi. "Yalnzca taba deil, btn tepsiyi." Yolcuyu memnun etmek isteyen grevli istediini yapt ve sordu: "Size en azndan bir iki getirebilir miyim?" Yolcunun yz aydnland ve "Evet, krmz arap ltfen" dedi. O gn, islamc eilimli bir partinin artc lde gl grnd ulusal seim kampanyasn izlemek zere Ankaraya 81 gidiyordum. Mslman lkelerin en laik olannda kktendinciliin ykseliyor olmas dncesi, birok Trk' ve baz yabanc liderleri korkutmutu. Ancak ben az nce Trk Mslmanl hakknda gven verici bir ders almtm. Yanmda oturan beyin inanl bir insan olduu akt, yoksa domuz eti dncesinden o kadar ok rpermezdi. Ancak domuz etini yasaklayan Kuran, arab da yasaklamaktadr Buna ramen bu beyin inancn uygun grd gibi yorumlamakta kendisini zgr hissettii akt Trkiye Cumhuriyeti'ni hayal eden ve kuran heyecanl subaylar, dinin emirle yumuatlabileceine inanyorlard. Resmi tarih, Atatrk'n geni ierikli laik reformlarnn Trkler tarafndan "kabul edildiini ve hzla zmsendiini" belirtmektedir. Ancak bugn, karlan bu sonu pheli grnmektedir. Dini inan, lkenin orta blgelerinde gcn korumaktadr. Camiler doludur, kadnlar ban rtmektedir ve imamlar byk ahlaki otoriteye sahiptir. Bu tutuculuk, znde Cumhuriyet'in laik temelini tehdit etmemektedir. Islmn bir zamanlar Trk yaam tarznda sahip olduu baat role yeniden kavumasn isteyenler kesinlikle mevcuttur. Kemalist liderler onlar yenilgiye uratmakta kararldr ve bunda hakldr. Ancak bunu, sonu felakete gidecek kadar basit bir ekilde yapmlardr. Nitekim birok dindar Mslman, devletin, dini ve onu uygulayan herkesi hor grd sonucuna varmtr. Bu da dini arl yattrmak yerine ateleyen bir dnce olmutur. Hibir ey, hatta lkelerinin yabanc dmanlar ya da etnik ayrlklar tarafndan paralanmas korkusu bile, ynetici Trk sekinlerini Islm kktendincilik korkusu kadar derinden etkilememektedir. Bunu anlamak zor deildir. Trkler yzyllar boyunca bir eit dini ynetim altnda yaadlar ve Atatrk'n 1920'lerdeki devrimine kadar bundan kurtulamadlar. Komularndan biri olan Iran, halen baskc 82 mollalar tarafndan ynetilmektedir ve yakndaki Basra Krfezi'nde bulunan devletler de, baz ynlerden daha radikal islamc olan eyhlerin idaresi altndadr. Afganistan corafi olarak uzakta olmakla birlikte, yeteri kadar uzak deildir. Bu lkelerdeki gl kiiler, Trkiye'yi Islm kklerine ihanet etmi ve bir ekilde mutlaka srye geri getirilmesi gereken sapkn bir devlet olarak grmektedirler. Dolaysyla Trkiye'nin kktendincilie

kar kendini korumas makul ve gereklidir. Devlet, kktendincilie kar birok nlem alarak tetikte durmaktadr. Gl ve iyi finanse edilen bir devlet kurumu olan Diyanet ileri Bakanl'nn izni olmadan cami yaplamaz. Bu kurum imamlarn maalarm demekte, vaazlarnda neler sylediklerini yakndan izlemekte ve sk sk da onlara cemaatlerine okumalar iin metinler yollamaktadr. Dini okullar dzenleyen ve dinin retildii tm metinleri salayan Milli Eitim Bakanl'yla da yakn ibirlii iinde alr. Bir grup arkada dini konularda tartmak zere dzenli toplantlar yapmaya balarlarsa, polis basknna uramalar ve "yasad Kuran kursu" dzenlemekten dolay yarglanmalar artc olmaz. Savclar da, kamuoyu nnde dinin ulusal yaamda daha byk bir rol oynamas gerektiini syleyenleri mahkemeye vermek zere hzla harekete geerler. Kurban Bayram srasnda koyun kurban eden ve bunlarn derisini hayr kurulularna vererek gelenei takip eden Mslmanlar, bu derileri hkmet tarafndan desteklenen belirli bir kurulua vermek zorundadrlar. Aksi takdirde bu derilerin, pheli projeler iin para toplamak amacyla kullanacak olan dini gruplara verilmesinden korkulur. Trkiye hkmeti, lke gerek demokrasiye doru ilerledike bu tr uygulamalar brakmak ya da dzeltmek zorunda kalacaktr. Bu uygulamalarn, zgrce seebilme ve 83 dini inancn gizlilii kavramlarn ihlal ediyor olmas yeterince ktdr. Bundan daha kts ise, en temel insan gdlerinden birine kar gelmeye ya da onu geersiz klmaya altklar iin aslnda dini tutkuyu besliyor olmalardr. nsan uygarlnn bandan itibaren ortaya kan her kltrde, insanlar var olmann byk gizemine yant aram ve amaz bir ekilde dine dnmtr. Hkmetler sk sk din ile devlet politikasn birbirinden ayrmann yollarn aramtr ama onu yok etmeyi asla dnemezler bile. En ateist olanlar da dahil olmak zere akll liderler, toplumlarndaki laik ve dini gdleri dengelemek zorunda olduklarn bilirler. Trkiye'yi ynetenler henz bu dengeyi kuramamlardr. Birok Mslmana dini inanlar ile devlete olan ballklar arasnda bir seim yapmalar gerektii duygusu alanmtr. Bugne kadar byle bir atmay kazanan hibir devlet yoktur. Bu atma iin ortam, Atatrk'n dini gce kar yrtt temizlik harekt hazrlad. rencilerin Kuran'dan uzun blmler ezberlemek zorunda olduklar ve cbbeli imamlarn hata yapanlar falakaya yatrd bir Mslman ilkokuluna ilikin, ocukluundan kalma kt anlan vard. Tpk yazlarn ok dikkatle okuduu pozitivist Trk dnrleri gibi genlik yllarnda kefettii Avrupal yazarlar da ruhban snfna iddetle karydlar. renciyken katld Jn Trk evresi ise ne kadar ada olduklarn gstermek iin iki ien ve jambon yiyenlerle doluydu. Sultan'n daha bamszlk iin savaanlar sapkn ilan edip onlar ldrmenin btn gerek Mslmanlarn grevi olduu aklamasn yapmadan nce Birinci Dnya Savandan sonra yabanc glere kar gsterdii boyun emilik, Atatrk'n geleneksel Islmn hem akla hem de ulusal onura kar olduu sonucuna varmasna yetti. "Hi uygar bir ulus, eyhler, derviler vb. tarafndan krcesine ynlen 84 dirilmeye raz olan ve inancyla yaamn falclara, byclere, ifaclara ve muskaclara emanet eden bir insan kalabalna tahamml edebilir mi?" dedi.

Atatrk iktidar aldktan ksa bir sre sonra Trkiye'yi "uygarlk yoluna" sokmak istediini ilan ederken, bu yolun kesinlikle devlet tarafndan korunan bir dinden uzak olmasn istiyordu islamla balarn ak bir ekilde koparacak kadar ihtiyatsz veya aptal deildi Hatta istiklal Sava srasnda halkn arasnda dua ederken ekilmi resimleri vardr. Ancak cumhurbakan olduu zaman tarikatlar kapatt, dini kyafet giyilmesini yasaklad ve "insanlarn zihinlerine musallat olan batl inanlar" reddetti. Dini otoriteye Luther'in saldrsna benzer bir ekilde saldrarak, sradan insanlarn hocalarn yorumuna bal kalmaktan kurtulup kendilerinin de okuyabilmeleri iin Kuran'n Trke'ye evrilmesini emretti. Bir ingiliz gazeteci ona kendi inancn sorduu zaman "Benim dinim yok" dedi. "Ayrca kimi zaman btn dinlerin denizin dibini boylamasn istiyorum." Trkiye, Atatrk'n lmnden sonraki yllarda demokrasiye doru ilerlerken, onun rgtlenmi din zerinde uygulad ar sert nlemlerin bir ksmnn hafiflemesi de kanlmazd. Atatrk'n kurduu Cumhuriyet Halk Partisi, Kuran kurslarna izin vererek, imam yetitirilmesi iin okullar aarak ve Ankara niversitesi'nde bir ilahiyat fakltesi kurarak bu sreci balatt. 1950'deki ilk serbest genel seimlerde bu parti ezici bir, yenilgiye uraynca, sre daha da hzland. O yl babakan seilen Adnan Menderes bir laikti ama birok Kemalistin aksine dini uygulamalardan nefret etmiyor ya da korkmuyordu, Seilmesinden ksa bir sre sonra bir ok kentte dini okullar ve akademiler ald. slami kitaplar ve sreli yaynlar yeniden grlmeye balad Mslmanllara ibadete aran ezann trke okunmas zorunluluu kaldrld ve herkesin bunu orijinal arapa haliyle 85 camilere hoparlrler yerletirildi. Dini kiiliklerden biri ne zaman herhangi bir kstlamay ihmal etmekten dolay yarg nne getirilse, ynlar bunu protesto etmek iin toplandlar. Mekkeye Hacca giden insanlarn says dzenli bir ekilde artt. Birka yl iinde poplerliini kaybeden yeni rejim, areyi slam daha fazla yaknlamakta buldu. Bu zm gelenein daha gl olduu krsal blgeler bata olmak zere belirli bir lde baarl oldu. Yeni rejimin Keemalist ilkelere sadakatsizlii olarak grld uygulamalardan olduu kadar, giderek artan siyasi ve ekonomik sorunlardan dolay da rahatsz olan komutanlarn huzursuzluklar artmaya balad. 1960'da dzenledikleri darbeyle Mendderesi devirdiler ve gen subaylardan oluan bir rejim kurdular. Sokaklarda sevin gsterileri yaand. Ama bu sevin,Menderes ve onunla birlikte grevden atlan iki bakann tutuklanp askeri mahkemede yarglanmas ve vatana ihanetten sulu bulunarak aslmas sonucunda korkuya dnt. Pek ok Trk onlar inanlar iin ehit olmu kiiler olarak grd. Menderes'in dindar Mslmanlar harekete geirmekte gsterdii baar, yeni politikaclarn bundan sonra islami nemli bir siyasi g olarak grmelerini de kanlmaz kld. Bu politikaclarn ilki, gen bir mhendis olan Necmettin Erbakan'd. Kemalizme son derece bal bir yargcn olu olan Erbakan, Almanya'da eitim grd. Daha sonra kkl bir merkez-sa partinin listesinden milletvekili aday olmak istediyse de kabul edilmedi. Bu reddedilmeden duyduu kzgnlkla, 1970'de Milli Nizam Partisi adn verdii kendi partisini kurdu. Ksa bir sre sonra tm Trkiye'de en kk kasabalara ve kylere kadar giderek propaganda yapmaya ve inananlarn dini deerlere geri dn arsyla ayaa kaldrmaya balad. 1971'de ordu ikinci darbesini 86

yaptnda, Erbakan ve dier Milli Nizam Partisi liderleri, solcu partilerin liderleri gibi tutuklanmadlar. Ancak daha sonra mahkeme, partiyi kktendincilii yayd gerekesiyle yasaklad ve Erbakan geici bir sre iin isvire'ye gitti. Bir sre sonra Erbakan'a, Ankara'daki tutucu politikaclarn ve hatta baz komutanlarn onu geri istedii iletildi. Bu arada ABD'yi ve birok Avrupa lkesini sarsm olan renci hareketleri Trkiye'ye de girmiti. Marksist ideolojiler ya-ylyordu. (^Generaller 1973'teki seimlerin istedikleri ekilde sonulanmayacandan korktular ve inananlara hitap edebilen Erbakan'n, komutanlarn gvenmedii Sleyman Demirel'in ve poplist partilerin oylarn bleceini umdular. Kemalistler, Erbakan'la ibirlii yapmakla yalnzca dini politikay benimsemi olmayp, bilinli olarak birok Trk'n bal olduu ve Erbakan'n nc konumunda bulunduu Snni islm, hogrl ve heterodoks Alevi geleneine de tercih etmi oldular. Btn dini eitimin snni Islama gre yaplmasn karara bladlar Bu durum o zamandan beri deimemitir. Aynca baka birok yoldan daha Snnileri Alevilere tercih ettiklerini gsterdiler. Bu durum Trk nfusunun drtte birini oluturan Alevileri fkelendirdi ve halen fkelendirmektedir nk onlar kendilerini Trkiye'nin gerek demokratlar olarak grmektedirler. Alkole olan hogrleriyle camilerde ibadet etmek zorunluluuna inanmamalar. Ramazan'da oru tutmamalar ve insann kendi yreine ulamasnn Mekke'ye hacca gitmesinden daha nemli olduunu dnmeleri. Atatrk'n Snni inanlara tercih edebilecei zelliklerdir^ Gerekten de Aleviler sultanlara kar direndikleri iin yzyllar boyu ok ac ekmilerdi ve Atatrk isyan ettiinde hevesle onun yannda yer almlard. Bugnn Kemalistleri onlar ne yapacaklarn bilememektedirler. Alevileri laik devletin garantisi olarak grmelerine ramen ounun otoriteye 87 kar direnmesi ve yaplan gerei pheci, bireyci ve zgr dnen kiiler olmalar onlar korkutmaktadrlar. lkelerinin kendi iinde tutarl kimliklere sahip cemaatlerden olutuu gereini krcesine reddetmelerinin bir yansmas olarak, Trk liderler yllar boyunca Alevi kimliini reddettiler. Bu durum Alevileri ana siyaset sahnesinden solcu siyasi hareketlere doru itmitir. Bunun yannda, Snnilerin Alevilere kimi zaman iddet ierecek ekilde saldrmas sonucunu da dourmutur. 1970'lerdeki kymlar resmi olarak saclar ile solcular arasndaki atmalar olarak gsterilse de, aslnda Snnilerin Alevileri katletmesi olaylardr. Bunlanrn en korkuncu, 1978'de bir iddet patlamas olarak gerekleen, Trkiye'nin gneyindeki Kahramanmara'ta birok Alevinin ldrlmesi olaydr. 1993'te ise Snni kktendincilerden oluan bir kalabalk, gvenlik gleri bir kenarda seyrederken, Sivas'ta Alevileri destekleyen entelektellerin toplant yaptklar oteli yakp 35 kiiyi " ldrd. Kemalistlerin bir zamanlar Trkleri solculuktan uzaklatrmasn bekledikleri politikac Necmettin Erbakan ise tam anlamyla bir Snnidir. Kamu yaamnda geirdii 30 yldan uzun sre, onu tarihsel bir kiilik yapmtr. Trkiye'deki dini politikalarn yks ayn zamanda onun da yksdr. Hem kader hem de kendi abas ona, adalk ile tutucu dini deerler arasnda bir senteze ulaarak, Trkiye'ye yeni bir biim verme ans tanmtr. Ancak kt bir ekilde baarsz olmutur ve lkesi halen bunun bedelini demeye devam etmektedir. Erbakan, isvire'deki srgnden geri dndkten sonra giderek daha popler oldu. Milli Selamet Partisi adn verdii yeni partisi hibir zaman ok geni bir destek

elde edemedi ama seimlerde onun anahtar kii olmasn salayacak kadar baarl oldu. 1970'lerde iki koalisyon hkmetinde 88 babakan yardmcs olarak yer ald. inanlmaz derecede ksa bir sre iinde, bir yabanc ve kaak olma durumundan devlet gcnn kalesi konumuna ykseldi. Yllar getike Milli Selamet Partisi giderek daha radikal olmaya balad, iran'daki 1979 islm devrimi parti yelerine ilham kayna oldu. Mitinglerinde "iran'da Humeyni, Trkiye'de Erbakan!" diye barmaya baladlar. Eyll 1980'de, Konya'da dzenledii bir miting iddete dnt. Saldrganlar turistik otellerin camlarn krp alkol satan dkknlar yamaladlar. eriat isteyen sloganlar attlar ve bir bando ulusal mar almaya balad zaman "Kuran istiyoruz!" diye bararak susturdular. Bu durum otoriteler iin ok fazlayd. ok sayda isyanc tutukland ve Erbakan da sylemini daha lml hale getirmesi iin uyarld. Ancak bu olay ksa bir sre sonra daha nemli baka bir olayla glgelendi: 12 Eyll 1980 darbesi. Darbenin liderleri, btn siyasi partileri fesheden bir kararname yaynladlar. Ancak Erbakan, artk islamc siyasi hareketin tartlmaz lideri olmutu. Trkiye'de baka ne olursa olsun, bir inananlar ordusunun kendi emrini beklediini biliyordu. Eyll 1980'de iktidar ele geiren kat generaller, Islm Trkiye'de g kazanan laik liberal ve radikal ideolojilere kar bir eit kar arlk olarak kullanabileceklerini dndler. Daha fazla imam yetitirilmesine ve dini niversite almasna izin verdiler. Bu uygulamalar, dar grl Kemalistlerin dine ynelik olarak kktendincilii zayflatmak yerine glendirecek politikalar izlemelerinin ne ilk ne de son rneiydi. Subaylar 3 yl iktidarda kaldlar. Darbeden nceki siyasi liderlere koyduklar yasak 1987'ye kadar devam etti. Yasak kaldrld zaman, Erbakan Refah Partisi'nin bana geerek tekrar politikaya girdi. Onu mcahit olarak gren 89 Mslmanlar hararetli bir biimde siyasi mcadeleye atldlar. lke apnda birok yerde belediye bakan seildiler ve bu baarlarn, istanbul ve Ankara'daki zaferleriyle talandrdlar. Refahl belediye bakanlarnn ou, yeni drstlk standartlar getirerek ve toplu tama, p toplama gibi kronik sorunlara ve tm dnyada kentlerin kar karya bulunduu dier sorunlara ciddi zmler reterek gerekten de iyi altlar. Refah Partisi ayn zamanda, Trkiye'de sradan insanlarn oluturduu siyasi rgtlenmeyi n plana karan ilk parti oldu. Partiye son derece bal ve ounluu kadn olan gnlller, yalnzca seim zamannda oy istemek iin kaplara gitmediler. Partiden yardm isteyenleri geri evirmemeyi ve komularnn ihtiyalarn her zaman takip etmeyi kendilerine i edindiler. Bu abalar sonucunda binlerce a insan doyuruldu, evsizlere bir at saland ve hastalara ila datld. Byk kentlerdeki partililer, i ve geim peine derek krsal blgelerdeki skntl yaamlarn terk edip kente gelen gmenleri karlamak zere otobs istasyonlarnda beklediler. Bu insanlarn birou nereden balayacaklarn bilmeden geliyorlard. Refah Partisi onlara yatacak yer ve dindar iadamlarnn fabrikalarnda i buldu. Doal olarak onlarn minnettarl da snrsz oldu ve birou yalnzca Refah Partisi'ne oy vermekle kalmayp hevesli rgtler haline geldiler. Erbakan Trkiye'ye, Arjantin'deki Peron'dan Chicago'daki belediye bakan

Richard J. Daley"e kadar birok insann iine yaram olan kampanya tekniklerini getirdi. Ayn zamanda kendisini izleyenlerin dini evklerini seimlerde ne kadar etkin bir ekilde oya dntrebildiini gstererek kurulu dzeni korkutmaya balad. Sahip olduu destein ekirdeini her zaman siyasi islamclar oluturmutur ancak birok tahmine gre bunlarn says Trk semenlerinin 90 yzde yedi ya da sekizini gemez. Ancak Erbakan'n partisi bundan ok daha fazla oy almt. zellikle dindar olmayan kiilerin oylarn da almakta olduu akt. Bu semenlerin ortak noktas ise, yalnzca kendi kan iin alan siyasi dzene kar hissettikleri tiksintiydi. Domuz eti yemeyen ama arap ien beyle birlikte Ankara'ya utuum gn, 1995 seim kampanyasn takip ediyordum. Erbakan o srada 69 yandayd ve din retmenlerinin tarzna benzer, babacan ve didaktik bir siyasi tarza sahipti Aslnda kendisi de, ounlukla bu retmenlere verilen lkap olan "Hoca" ismiyle tannyordu. Ankara'da kk bir antika dkknna uradm ve houma giden gm ereveli bir ayna iin pazarlk ederken, dkkn sahibi hakknda da biraz bilgi edindim. Yirmili yalarn ortalarndayd. Hrsl ve zeki biri olduu belliydi. Kz arkada Avusturyalyd, ne zaman uak parasn bir araya getirse Viyana'ya onu grmeye gidiyordu. kz arkadan hayal etmek dnda en ok sevdii uralar, rak imek ve sabaha kadar diskoda dans etmekti. Kime oy vereceini sorduumda hemen yantlad: "Refah. ardm ve bunu kendisine de syledim. Bu gen adam, Hristiyan bir kz arkada olan, bo vakitlerini ierek ve dans ederek geiren, bymekte olan bir kapitalistti. Ama, dini ovenizmi savunan, alkol eytann bir arac olarak gren ve Trkiye'yi Bat'dan koparp islm devletleriyle yeni bir kardelie yneltmek isteyen bir partiye oy vermek zereydi. Bu nasl olabilirdi? Yant beni artan derecede youn bir konumayla geldi. Parman yzme sallayarak "Bu lkede siyaset tamamen yozlam durumda" dedi. "Siyasetiler yalnzca kendi ayrcalklaryla ve iktidarda kalmakla ilgileniyorlar. Bu lkenin sorunlarn herkes biliyor ama kimse onlar zmek iin bir ey yapmyor. nk bu, g yapsn bozmak anlamna 91 geliyor. Kendi kymde bir dkkn amay denedim ama o kadar ok insan rvet istedi ki sonunda vazgemek zorunda kaldm. Kimse bu lkenin isvire gibi ynetilmesini beklemiyor ama artk iler ok ileri gitti. Ben bktm. Refah tek drst parti. Bireyler almak iin siyasette deiller. Gerekten de hizmet etmek istiyorlar. Ben onlarn gelmesini istiyorum." O srada Trkiye'nin byk bir ksm, Refah'n gerek yapsn ve laiklie kar oluturduu tehdidin boyutlarn tartyordu. Tm lkedeki belediyelerde yaptklar ilerin etkileyici olduu ve baz liderlerinin gven verdii kesindi. Ancak ilerinden bazlar, Kemalizmin baardklarn ykmak konusunda kimseden gizlemedikleri birtakm isteklere sahip olan gerek kktendincilerdi. Dkkn sahibine, eer Refah'a kar uyarda bulunanlar haklysa ne olacan sordum. Ya Refah iktidara gelip onun gibi insanlara, sahip olduu Bat tarz yaam biimine saldrrsa ve Trkiye'yi geri kalm bir Ortadou lkesine evirirse? Bana hemen garanti verdi. "Merak etmeyin, bu asla olamaz," dedi. "Eer byle

bir ey yapmaya kalkarlarsa ordu onlar iktidardan uzaklatracaktr. Birok Trk bu gr paylayordu. Ana siyasi partilerden hi holanmyorlard ve Refah' denemek konusunda istekliydiler. Ortada gerek bir risk bulunmadna inanyorlard, nk ordu ilerin ktye gitmesini engellerdi. Bir anlamda bu son derece gven verici bir sistemdir nk eer semenler hata yaparsa generaller araya girecek ye ileri yoluna koyacaktr, Ancak ayn zamanda, tpk bykleri her zaman ortal toplad iin yemekleri yere dkmeye devam edebileceini bilen ocuklar gibi Trk semenlerinin de hibir zaman olgunlamamasna yol amaktadr. Sistem, Trk semenlerine oylarnn sorumluluunu almaktan kanma ansn vermektedir. Daha kts, 92 reform basksnn ok fazla younlamasn engelleyen bir tr gvenlik sbab oluturmaktadr. Ordu sistemin pis ilerini yapt srece, semenler siyasi deiim ihtiyacnn ne kadar acil olduunu kabul etmekten kanabilirler. Bu sistem, siyasi snfa yaramaktadr nk onlara, dostlarna kamu fonlarn aktarmak hakk da dahil olmak zere birok ayrcal ellerinde tutma ansn vermektedir. Dini partilere yaramaktadr, nk onlara kahraman savalar imajn salamaktadr. Orduya yaramaktadr, nk siyasi gcn nihai sahibi roln srdrmesini salamaktadr. Ancak bu durum bir tek demokrasiye yaramamaktadr. Miting alanlarna sanki Olympos'tan iner gibi helikopterle gelip destekilerine birka dakika grnp onlarla konumaya tenezzl ettikten sonra yeniden bulutlara ykselen laik rakiplerine oranla, Erbakan ok etkili bir kampanya yrtt. Erbakan iin bir kent mitingi, yakn kylere ziyaret, sayg duyulan yallarla ay, "adil dzen"in gelecei eklindeki mest edici szlerle sslenmi bir konuma, sonra da bebekleri pp kiisel ikyetleri dinledii birka saatten oluan yarm gnlk bir olayd. Sradan insanlar nemsedii izlenimini veren tek adayd. Daha da nemlisi, bir fikir iin direnen tek aday Erbakan'd. Bu anlamda, Trkiye'deki ideolojinin tkeniine ve politikaclarn artk hibir eye inanmad, sadece kiisel g iin yart sisteme kar ok farkl bir tepki ortaya koyuyordu. Ancak ne yazk ki, grleri, gnne gre hayalci, aptalca ya da dorudan doruya korkutucu geliyordu. Seimden birka hafta nceki ateli bir konumasnda "Islm bir para karacaz," diyordu. Bir baka konumasnda, "Islm bir Birlemi Milletler, Islm bir NATO ve Avrupa Birlii'nin Islm bir biimini" vaat edecek kadar ileri gitti. Bir bakasnda ise Kuds' yeniden ele geirmek iin cihat ilan etmeye, Trkiye'yi "Avrupa'nn dinsizlerinden 93 kurtarmaya ve u anda "emperyalizmin ve Siyonizmin olduu kadar israil'in ve onu besleyen byk irketlerdeki bir avu ampanya ien ibirlikilerinin" elinde olan dnya gcnn dizginlerini ele geirmeye sz verdi. Byk heyecan iindeki kalabalklar onu lgnca alkladlar. 1995 seimleri, ilk partinin yzde ikiden daha az farkla sralanmasyla Trkiye tarihinin birbirine en yakn sonularla biten seimi oldu ama byk haber bu deildi. Refah Partisi, oylarn %21'inden biraz daha fazlasn alp herkesi artarak birinci parti oldu. Bu zaferini, her ikisi de %20 oy alm olan eski babakanlar Tansu iller ile Mesut Ylmaz'a, ahlaki adan iflas etmi iki merkez-sa liderine borluydu. Laik Trkler byk bir sarsnt geirdiler. Sonular aklandktan sonra bir gazetenin ke yazar bana umutsuzca "Bu olabilecek en kt senaryo," dedi.

Erbakan' babakanlk koltuuna oturtmamak iin, komutanlar ve dier Kemalist sekinler lgn gibi bir yol aramaya baladlar. iller ile Ylmaz' bir koalisyona ikna ettiler ama iktidardaki ilk gnlerinden itibaren bu iki ortak akrep gibi birbirini soktu ve hkmetleri ksa srede dt. Erbakan yeniden sahnedeydi. Refah Partisi seimleri birinci srada tamamlamt ama %21'lik oy oran onlara Meclis'teki sandalyelerin te birinden daha azn salamt. Hibir laik lider ona katlmak istemedi ama Erbakan, ikna edebilecei tek kiinin ahlaki deerleri tamamen bir kenara atan Tansu iller olduunu tahmin etti. ilk bakta imknsz olarak grnmese de bu garip bir evlilikti. nk bir Refah hkmetinin "Trkiye'yi karanla gmeceini" syleyen iller, btn adaylar iinde en saldrgan islm kart kampanyay yrten kiiydi. Hatta Erbakan'n, banda olduu hareketi eroin kaakl yoluyla finanse ettii eklindeki eski bir sulamay bile, kamuoyu nnde yeniden dile getirdi. Ancak mevcut 94 koullar altnda, bu iki karcnn birbirine ihtiyac vard. Erbakan onu iktidara getirecek her trl pazarla girmeye hazrd; iller ise yolsuzluk sulamalarna kar korunmaya gereksinim duyuyordu. Erbakan iller'e, Meclis'teki oylarnn bana verilmesini sala, bu irkin sulamalar ortadan kaldracak bir koalisyon kuralm, dedi. iller nerinin zerine atlad ve kt kokular yayan bu anlama yapld. Sandktaki zaferinden alt ay sonra bir haziran akam, Cumhurbakan Sleyman Demirel'in Ankara'daki resmi konutundan glmseyen bir Erbakan kt. Bekleyen gazetecilere "Size ok iyi haberlerim var" dedi. "Yeni bir hkmet kuruldu." Artk btn gzler Erbakan'n zerindeydi. Ulusun kutsal bir deer kazanm olan laik ilkelerine bal olduuna^ Trkleri inandrabilirse sivil otoriteyi glendirebilir, ordunun politikadaki etkisini azaltabilir ve her inantan politikacnn, Kemalizmin emsiyesi altnda rekabet edebileceini gsterebilirdi. Trkiye'nin sk sk szn ettii "adil dzen"! benimsemesi gerektiine inanyor olsa bile, ilk admn insanlarn gvenini kazanmak olduunu kabul etmek zorundayd. Trk semenlerin yaklak %80'i laik partilere oy vermiti ve Erbakan'dan hem korkuyor hem de nefret ediyordu. Artk dini fanatizmi deil, basit Anadolu tutuculuunu temsil ettiini gsterme ansna sahipti. Bunu yapabilseydi Islama, Trkiye'ye ve demokrasi inancna kar ok nemli bir grevi yerine getirmi olurdu. Erbakan'n bu grevde baarsz olacann ilk iareti, Cumhurbakan Demirel'in yeni hkmeti onaylad gn geldi. Erbakan ulusun gvenini tazelemek yerine topik bir dnce biimi gstermeye balad. Demirel'in konutundan ktnda, gazetecilere yalnzca hkmeti kurmakla kalmayp Trkiye'yi yeniden kurduunu syledi. "Dier partiler tkenmitir" dedi. "Her eyden nce, bir 95 kimlikleri, kiilikleri yok. Yalnzca Bat'y taklit etmek istiyorlar. Bu bir hastalktr, ikinci hatalar ise kk bir gruba hizmet edip halkn geri kalann sefalet iinde brakan an kapitalist ekonomik programlar uygulamalardr. nc hatalar da dine kar olmalardr. Bu partiler 50 yldr dine dmandrlar. Dini yok saymaktadrlar." Artk Trkiye dayanlmas g bir gerilim iindeydi. Btn ulus, yeni liderlerinin lkeyi hangi yne gtrecei konusunda bir iaret bekliyordu. ok fazla beklemeleri gerekmedi. Greve geldikten birka hafta sonra Erbakan, o srada baskc ve fanatik

derecede Bat dman mollalar tarafndan ynetilen iran'a da urayaca bir d geziye kacan aklad, iran'da, uzun zamandr haber alnamam bir karde gibi karland. lkesine dndnde Erbakan, iran'a yapt gezinin dnyadaki tm Mslmanlar arasnda dayanmay salayacak bir kampanyann yalnzca balangc olduunu syledi. Bylece Trkiye, istanbul'un halifeliin merkezi olduu yzyllardaki gibi, islm dnyasnn liderliine yeniden ykselebilecekti. Erbakan, ok akt ki, Trkiye'yi Bat'ya olan yneliminden ayrmakta zgr olduuna kendini inandrmt. Bu tamamyla yanl bir hesapt. Merkez-sa Anavatan Partisi'nin lideri Mesut Ylmaz, "Oylarn yalnzca %21'ini alm bir partinin Trk d politikasn deitirmeye hakk yoktur" diye itiraz etti. "Trkiye'de byle bir deiiklik ynnde konsenss yoktur." Erbakan, bu ve benzeri uyarlar dikkate almak yerine bildii yolda ilerlemeye devam etti. Tahran'dan dndkten ksa bir sre sonra, Libya'nn zorba lideri Muammer Kaddafi'yle kucaklamak zere yeniden yola kt ama Kaddafi'yi kt bir ruh halinde buldu. Dnyann reddettii bu devlete yapt gezi nedeniyle Batl glerin gazabyla yzlemek zorunda kalacandan dolay 96 Erbakan'a minnet duymas beklenirken, bir dakikas dierine uymayan Bedevi, bu ziyareti Trkiye'nin savunduu btn ilkelere olan nefretini boaltmak iin frsat bildi. Erbakan ve maiyetini Trablus yaknlarndaki bir adrda kabul etti ve oturduklar anda zehir zemberek bir nutuk balad. Konumasna, "Trkiye'nin d politikas A'dan Z'ye yanltr" diyerek balad. "Amerika'nn gdm altndaki Trkiye, topraklarn Amerikan slerine at. Bu yetmezmi gibi, Islm'n dman israil'le bir anlama yapt ve askeri ibirliine girdi." Trkiye'yi, Batl glerin "igali altnda" olduunu syleyerek kmsedi, NATO'ya yeliinden dolay sulad ve Krtlerin kendi devletlerini kurmalar iin lkenin blnmesi arsnda bulundu. "Trkiye iradesini kaybetmitir. Trkiye'nin gelecei NATO'da, ABD slerinde ve Krtleri bastrmakta deildir, soyluluunda ve gemiindedir. Krdistan kurulmaldr. Krt ulusundan bahsediyorum. Bu ulus Ortadou gnei altndaki yerini almaldr." Bu monolog tek bana bile yeterince sarscyd ama Erbakan'n yant, daha dorusu yant vermemesi dostlarn bile kzdrd. Dinlerken, kar kmak yerine yznde sakin ve mutlu bir glmsemeyle sessizce havaya bakmt. Sanki sylemek isteyip de cesaret edemedii bu szleri duymaktan memnun olmu gibiydi. Geleneksel olarak Araplar cahil ve medeni olmayan bir halk olarak gren Trkler, ok fkelendiler. En ok satlan gazeteler, LBYA'DA FELAKET, UTAN GECESi ve KADDAF'NN SAYIKLAMALARI manetleriyle kt. Laik bir gazete olan Sabah'ta bir haber yle balyordu: "Dn gece plak ayakl bir Bedevi, Erbakan'n ve Trk heyetinin karsna kp Trkiye'ye hakaretler yadrd." islamc eilime sahip Zaman bile fkeliydi. Muhabiri yle yazyor: "Kaddafi'nin ar szleri Erbakan zerinde bir makinal tfein etkisini yaratt. Sanki adra bir atom bombas dm gibiydi 97 Erbakan'n kendi kabine yelerinden biri, Kaddafi'nin szlerini "deli samas" olarak tanmlad. Erbakan, ev sahibinin szlerini onaylamad ynnde en kk bir iaret bile vermedi. Eletirilerden dolay hibir rahatszlk belirtisi olmadan, Kemalistleri deliye

evirmek iin yaplm gibi grnen bir dizi i projeye giriti. ncelikle, kadn devlet memurlarnn barts takmasna izin verilmesini teklif etti. Bu kabul edilirse, Atatrk'n yllar nce yasaklad kyafetler, devlet alanlar ve hkimler tarafndan bile giyilebilecekti. Sonra, genleri devlet okullar yerine dini liselere gitmeleri ynnde cesaretlendiren konumalar yapt ve bu liselerden mezun olanlarn subay olabileceklerini ilan etti. Kamuoyunun nne, devletin resmi grevlilerinden daha ok gveniyormu gibi grnd Refah Partisi'nin korumalaryla kmaya balad. Neredeyse her gn bir Kemalisti ya da baka birini brokrasideki grevinden alyor ve boalan yere Refah takipilerinden birini atyordu. Dini bir bayram gnnde, Islm tarikatlarn kimisi cppe giymi olan liderlerini resmi ikametghnda kabul etti. Kemalizme kar yapt en gl sembolik saldn ise, biri istanbul'un merkezinde her zaman kalabalk olan istiklal Caddesi'ne bakan, dieri ise Ankara'da cumhurbakannn resmi ikametghnn bulunduu ankaya'da, iki byk cami yaptracan aklamas oldu. Atatrk'n mozolesine bitiik bir cami yaptracan syleseydi, bundan daha byk bir saldr olmazd. Trkiye'nin her yerindeki islamc belediye bakanlar, Erbakan'n Trk yaam biiminde yerlemi olan uzlalara aldrmamakta gsterdii ar gayretten cesaret alarak kendi yerel kampanyalarn balatt. Bir tanesi, dine aykr dncelerin propagandasnn yapld gerekesiyle sinemalar kapatt. Bir bakas, Hristiyan bayramlarnda yeniyor gerekesiyle hindi satn yasaklad. Bir dieri ise vitrinini ahlaka 98 aykr bulduu iin bir kadn i amar dkknn kapatt. Birou, kktendinci eilimleri nedeniyle ordudan atlan kiileri ynetimlerine almaya balad. Kimisi de esnaf ibadet zamannda dkknlarn kapatmaya zorlad ve Ramazan srasnda restoranlarn gn boyunca kapatlmasn emretti. Erbakan'n babakan olmasndan ksa bir sre sonra onunla grmek iin randevu istedim. Benim ve dier Batl gazetecilerin istekleri kibarca grmezden gelindi. Bu da Trkiye'nin liderinin, Hristiyan emperyalizminin temsilcileriyle grmek istemedii sonucuna varmamza neden oldu. Aylar getike daha fazla hayal krklna kaplarak yardm etmeleri iin Erbakan'a yakn olan insanlara telefon etmeye baladm. Sonunda grme ayarlayabileceim syleyen birini buldum. Aralk aynda bir gn olaand bir mesaj aldm. Erbakan ancak Noel gnnde gidersem beni grmeye tenezzl edebilirdi. Bu bilerek yaplm bir saldryd ve Erbakan'n hogrszln gsteriyordu ama son derece kaba bulmama ramen kabul ettim. Randevu saatinde, Ankara'da betondan yaplm irkin babakanlk konutuna ulatm, ieride, kk bir asansrden inmekte olan Erbakan'la arptk. Ayakkablarmz karmak iin ayn anda eildik. Erbakan grn olarak artc derecede zarif, beyaz sal ve bykbabaya benzer bir insand. Hareketleri zarif, jestleri sakin ve konumas yumuakt. Birlikte geirdiimiz iki saatin byk bir ksmnda, bir klieden brne geerken hogrl bir ekilde glmsedi. Grme boyunca analitik g veya youn bir zek rnei gstermedi. Konumas, tutucu islamclk ile solcu anti-emperyalizmin garip bir karmyd. Israrl bir ekilde, btn istediinin dnyay deitirmek olduunu sylyordu. Kk bir fincandan kahve ierken bana "Batl gler ve 99 Rusya, ikinci Dnya Sava'nn sonunda Yalta'da buluup yeni dnemin kurallarn

belirlediler" dedi. "Ama artk Bat ve Rusya kurallar tek balarna koyamazlar. Yeni bir dzen kurmak iin, gelimekte olan lkelerle anlamak zorundalar. Dnyann ikinci bir Yaka konferansna ihtiyac var. Birinci Yalta grevini yapt ama onun dnemi geride kald. Artk dnyann yeniden biimlendirilmesi gerekiyor." Bu yeniden yaplanmann ban hangi lkenin ekeceini sormama gerek yoktu. Erbakan "Trkiye dnyann merkezindedir" dedi. "Dnyadaki ifte standarta ve adaletsizlie son vermek iin ilk adm Trkiye atacaktr." Erbakan'n dnya apndaki Mslman dayanmas ryas, gerekilikten tam anlamyla uzakt. Kemalist yaplanmay kzdrma amacna ynelik gibi grnen bir hayalin peindeydi. Hatta Avrupa'y ve ideallerini kmseyerek, Atatrk'n en temel ilkelerinden birine kar kmakta kendisini zgr hissetti. O akam Erbakan, "Trkiye yzyllardan beri bir Avrupa lkesi olmutur ve halen de yledir" dedi. "500 yl nce topraklarmz Viyana'nn d mahallelerine kadar uzanyordu ve istanbul Avrupa'daki en byk kentti. Bugn topraklarmzn bir ksm corafi olarak Avrupa'da bulunuyor. Ancak ne yazk ki Avrupa'nn Trkiye politikas uzun sreden beri son derece yanltr. Trkiye 40 yldan beri NATO yesidir ama Bat bizi srekli olarak geri itmektedir. Bize adil olmayan bir ekilde davranyor, sonra da bizi suluyorlar." Erbakan'n son derece ykc olan mesaj akt: Avrupa bizi istemediine gre, dost ve mttefik bulmak iin baka yerlere bakmalyz. Ancak dier konularda Erbakan da ulusal konsenss benimsemiti ve bylece gerek bir radikal olmadn gsteriyordu. Ordunun, dou blgelerindeki Krt gerillalara kar gsterdii tavr, bunun "bir sava deil, terrizme kar bir mcadele" olduu eklindeki resmi 100 gr tekrarlayarak iddetle savundu, insan haklar ihlallerini sorduum zaman ise ban zntyle sallad. Yanl cevap vermi olan bir rencinin hatasn dzeltiyormu gibi yznde hogrl bir glmsemeyle "Trkiye'de zellikle bir insan haklar sorunu yoktur" dedi. "Batllar bize insan haklan ihlallerinden bahsetmemeli. Bu eski bir plaa benziyor. Batl diplomatlar veya bakanlar ziyarete geldiklerinde bu eski pla karp yeniden alyorlar. Bunun hibir anlam yok." Bu grme bana, Erbakan'n eylemlerinden ve konumalarndan aka ortaya kan bir dncenin doru olduunu gsterdi: Yalnzca lgn olmakla kalmayp, ayn zamanda son derece kkrtc bir ekilde lgnd. Kalplam, kat dncelerden ayrlp demokrasi inancn benimseyebilecekken bunu yapmay semiyordu ve yerleik dzenin bir paras olduu yllar boyunca srekli tekrarlad uygun cevaplar veriyordu. Onu kutsal bir sava olarak gren ve siyasi konulardaki grlerine hi aldrmayan Anadolu kitleleri ve kentli yoksullar iin bunun hibir nemi yoktu. Ancak ada Trkiye'nin en byk sorunu olan Kemalizm ile daha fazla demokrasi istei arasndaki dengeyi kurmak sz konusu olduunda, Erbakan her iki taraf da yabanclatracak en kt yolu semiti. Kemalistler iin Erbakan vatan haini bir kktendinciydi, demokratlar iin ise eski dzenin i skc bir havarisiydi. Noel karanlna karken, Erbakan'n uzun sre iktidarda kalamayacak kadar kt bir siyasi cambaz olduuna inanyordum. Birka hafta sonra, Ankara yaknlarndaki zor hayat koullarna sahip bir kasaba olan Sincan'n belediye bakan, 1980'lerde iran'da Ayetullah Humeyni'nin ilan ettii bir gn olan "Kuds Gn"n kutlamak zere bir gece toplants dzenledi. Yzlerce insan, yaplacak olan cihatta Islmn elde edecei zaferi anlatan ksa oyunu izlemek zere blgedeki

101 ki bir salonu doldurdu. Onur konuu olan Iran Bykelisi Muhammed Rza Bagheri geldiinde hepsi deli gibi alkladlar: "Kahrolsun israil! Kahrolsun Arafat!" Bykeli Bagheri, Trkiye'nin Kuran'n hukuku olan eriat'a dnmesini isteyen ateli bir konuma yaparak kalabal kendinden geirdi. "Dnyadaki btn Mslmanlar adna sylyorum ki artk daha fazla bekleyemeyiz" dedi. lgn alklar arasndan sesini duyurmak iin baryordu. "Kendinizi kktendinci olarak adlandrmaktan korkmayn! Kktendinciler, Peygamberin szn ve eylemlerini takip edenlerdir. Allah onlara nihai zaferi vaat etmitir!" Trk generaller iin, barda taran son damla bu oldu. Birka gn sonra bir grup tank Sincan caddelerine gnderdiler. Her ne kadar daha sonra tanklarn sadece "yanl bir dn yaptn" iddia ettilerse de, vermek istedikleri mesaj ok akt. Belediye bakan sakland ama ksa srede bulundu, tutukland, laik devlete saldry yasaklayan yasalar ihlal etmekle suland, yargland ve hapse atld. Bykeli Bagheri ise lkesine gnderildi. Ertesi hafta sonu, feminist gruplar Ankara sokaklarnda bir protesto dzenlediler. Binlerce kadn, Erbakan ynetimini protesto etmek ve Erbakan ile takipilerinin kendilerine uygun grd toplumsal konumu kabul etmeyeceklerini ilan etmek iin bu gsteriye katld. Kalabalk arasnda dolarken, birok kadnn neredeyse panik durumunda olduunu grdm. Onlara gre, Erbakan'n barts taklmasn destekleme nerisi, dilediini zgrce seme ynnde bir adm deil, sonunda btn kadnlar rtnmek zorunda brakacak bir bask kampanyasnn balangcyd. zerine Atatrk portresi inelenmi bir Trk bayra giyen yalca bir kadn grdm ve ona yrye neden katldn sordum. "Kara araf altnda yaamak istemiyorum," dedi. "Gerek Mslmanlar biziz, zaman geri evirmek isteyenler deil." 102 Atmosfer bu kadar gergin olunca, politika gnlk yaamn her ynne girdi. Gazeteler ve televizyonlardaki programlar, giderek younlaan siyasi atma haberleriyle doluydu. Kltr, temel sava alanlarndan biri haline geldi. Cumhurbakanl Senfoni Orkestras Beethoven'in 9. Senfonisini alacan aklaynca, kentin islamc belediye bakan Avrupa'nn dk deerlerini yanstan bu rnei dinleyecek sapknlara engel karmak amacyla senfoninin alnaca toplant salonunun yaknlarnda inaat ii balatt. Bu meydan okumay grnce, byk bir kalabalk paralanm asfalt arasndan kendisine yol bularak gsteriyi izlemeye geldi, ieride ise, daha nce Mslman kltrnn Bat kltrnden stn olduuna ilikin konumalar yapm olan kltr bakanna hakaretler yadrdlar. Babakanken birok dini okul aan ama dier Kemalist sekinler gibi rzgra gre yn deitirerek islamc militanln yaylmasn knayan Cumhurbakan Demirel grnnce lgnca alkladlar. Bundan etkilenmi grnen Demirel bir mikrofona uzand ve "Bu muhteem grnt, modern Trkiye'nin grntsdr!" dedi. Kalabalk ise "Trkiye laiktir, laik kalacak!" diye bararak karlk verdi. Trk toplumunda tehlikeli bir uurum almt. Kahvelerde ve meyhanelerde insanlar baka bir ey konumaz oldular. Erbakan ne iddet kullanmt ne de bir fanatikti ama dini duygular siyasi amalar iin kullanmas son derece tehlikeli grnyordu. Genel hava aka ona kar dnmt ama ne yaplabilirdi? Cevap ne yazk ki ok akt. Ordu mdahale etmek zorundayd ve yle de yapt. Bu kez generaller, NATO'ya ye olan ve demokrasi kurallar iinde yaadn

iddia eden bir lkede eski stilde bir darbe yapmann mmkn olmadn anladklar iin bu yola bavurmadlar. Ayrca lkeyi ynetmeyi de istemiyorlard. Amalar Erbakan' indirmek ve iktidar yeniden Kemalizmin 103 ilkelerine saygl olan geleneksel politikaclara vermekti. Generaller zaten Milli Gvenlik Kurulu yoluyla Erbakan'a yolunu deitirmesini resmen emretmilerdi ama Er-bakan onlar gz ard etmiti. Bylece 1997 ilkbaharnda Erbakan'n gnahlarn sralayan "memorandumlar" yaymlamaya baladlar. Hkimler, memurlar, gazeteciler gibi eitli gruplar Ankara'ya "brifing" vermek iin davet ettiler ve ok yakndaki tehdit hakknda onlara uyanlarda bulundular. Hibir zaman aka Erbakan'n istifasn istemediler ama basklar ksa bir sre iinde kar konulamaz hale geldi. Erbakan grevde tam 12 ay kaldktan sonraTrkiye'nin ilk postmodern darbesinin kurban olarak istifa etti. Gerek demokrasilerde byle bir darbe dnlemez. Oysa Trklerin ou gzle grlr ekilde rahatlad. Generaller Trk ulusu adna hareket etmi ve insanlarn korktuu ama ba edemeyecei bir gc durdurmutu. Bir kez daha vazgeilmez olduklarn ispatlamlard. Erbakan'n iktidardaki yl tam bir felaketti. Trkiye'yi Bat'dan uzaklatrma niyetine izin verileceine inanmas, bu kadar uzun sreden beri Trk siyasetinde kalm biri iin artc bir saflkt. Daha da nemlisi, phe iindeki ulusa ve onun ynetici sekinlerine, dindar Mslman politikaclarn da cumhuriyet Trkiye'sinin ideallerini kabul edebileceini gsterme frsatn heba etti. Tam aksine, hareketinin ok nem verilen ilkelere kar bir tehdit oluturduu imajn kamuoyunun gznde netletirdi. iktidardan uzaklatrlmak, Erbakan'n cezasnn yalnzca balangcyd. Daha sonra Refah Partisi kapatld (bylece 1980'deki darbeden sonra mahkeme kararyla feshedilen 21. parti oldu) ve Erbakan'a da siyaset yasa getirildi. Daha sonra, hi de ho olmayan intikam duygusuyla bir savc, Erbakan'n babakan olmadan ok nce yapm olduu bir 104 konumay bulup kard ve hkimi bu konumann ykc nitelikte olduuna ikna etti. kan bir afla hapse girmekten kurtulduysa da, Erbakan bir yl hapse mahkm edildi. Oylarn %99'unu alm olsalar bile holanmad partileri yasaklatma ynndeki almalarndan vazgemeyeceini aklayan ve ok sayg duyulan bir insan olan Vural Sava gibi savclar yoluyla hareket eden Kemalistler, Erbakan' cezalandrmakla yetinmediler. Refah Partisi kapatldktan sonra birbirinden kopmayan ve Fazilet Partisi adnda yeni bir islamc parti kuran takipilerini sistemli bir ekilde hedef almaya baladlar, ilk kurbanlar, Trkiye'nin orta blgesindeki 600 bin nfuslu bir kent olan Kayseri'nin belediye bakan kr Karatepe'ydi. Karatepe, partinin en lml ve ei trban kullanmayan nadir kiilerindendi. Ancak Atatrk'n onuruna yaplan kutlamalardan bktn syledii iddia edildi (kendisi bunu reddetmitir) ve ykclktan dolay sulu bulunarak be ay hapis yatt. Sonra daha byk bir balk aa takld: istanbul'un belediye bakan Recep Tayyip Erdoan. O da aadaki satrlar ieren eski bir iiri okuduu iin ykclktan sulu bulundu ve drt ay hapis yatt: "Camiler klamz kubbeler miferimiz mminler askerimiz minareler sngmz" Erbakan politikadan uzaklatrldktan sonra akllca bir intikam ald. 1999 seimlerinde Fazilet Partisi'nden aday olacaklarn listesinin hazrlanmasna yardm ederken, 31 yandaki bilgisayar mhendisi Merve Kavak'nn adn da yazdrd.

Kavak seimi kazand ve Meclis binasna gelince Erbakan'n neden onu semi olduu ortaya kt: Kavak Mslmanln gereklerini yerine getiren biri olmakla kalmayp ayn zamanda trban kullanan biriydi ve yemin treninde bu rty karmay reddetti. Meclis salonunda byk bir grlt koptu. Kemalizmin bu kalesine daha nce hibir kadn ba rtl olarak girmemiti ve Kavak'nn 105 bunu yapma karar, hogrlmesi imknsz bir kkrtma olarak deerlendirildi. Gazeteler onu kktendinciliin ajan olmakla suladlar, politikaclar hakaretler yadrmakta birbirleriyle yartlar ve her zaman tetikte olan Vural Sava, "halk kin ve isyana tevik" etmek sulamasyla onun hakknda, daha sonra lm cezas istemeye kadar gidecei bir dava at. Sonunda dzen onu Meclis dnda brakmann yolunu buldu, izin almadan baka bir devletin vatandaln elde eden kiilerin Trk vatandalm elinden alma yetkisini hkmete tanmakta olan ve ok az bavurulan bir yasa kullanld. Kavak'nn bir Amerikan pasaportu vard. Trk vatandal ve onunla birlikte Meclis yelii elinden alnnca, Kavak sessizce niversiteye devam ettii ve trbann hi de dikkat ekmedii Teksas'a dnd. Erbakan bu duruma ok glm olsa gerek. Kavak, onun zaman ayarl bombasyd ve tm kamuoyunun gz nnde patlad. Erbakan'n umduu gibi bu olay inananlara u ykc mesaj iletmiti: Kemalistler ne derlerse desinler, gerekte Islm hatrlatan her eyden nefret etmektedirler. Kavak gittiyse de trban konusu bitmedi. Tam aksine, Kemalist sekinlerin niversite kampslerinde trban yasaklayan unutulmu bir kural ortaya karp sk bir ekilde uygulanmasn istemelerine neden olacak kadar byk bir sembolik nem kazand. Bir kez daha inananlar kucaklamann bir yolunu bulmaya almak yerine, onlara kar bir sava balatmlard. Barts Trkiye'de hogryle karlanr nk geleneksel kadn giyiminin bir parasdr ve mutlaka dini ball gstermez. 1990'larda, kendine gvenli ve zgr olmakla birlikte dini ynden hl tutucu olan bir gen kadnlar kua, annelerinin ve bykannelerinin asla sahip olmad ama Kemalizm sayesinde kendilerinin faydalanabilecei frsatlar kullanmaya balad. Trk devletinin onlara 106 sunduu eitim ansn hevesle deerlendirerek binlercesi lkedeki niversitelere kaydoldu. Ayn zamanda trbanlarn da kullanmakta srar ettiler, ilerinden bazlarnn, dzeni tedirgin etmek isteyen kktendinciler tarafndan bilinli ya da bilinsiz olarak ynlendirilmi olduu kuku gtrmez. Ancak devlet niversitelerim vergi deyenler finanse etmektedir ve onlara kaydolan gen kzlar, nasl giyinmi olurlarsa olsunlar buralara gitme hakkna sahip olduklarna inanmaktaydlar. Yanl dnyorlard. Bir zamanlar Osmanl savunma bakanlna ait olan binalara yerlemi olan istanbul niversitesi bugn Kemalizmin kalesidir. Bir gn caddenin karsndaki McDonalds'ta iki tp rencisiyle karlatm. Her ikisi de trbanlarn karmay reddettikleri iin tp fakltesinden atlmlard. Onlar "Merhaba, Ben Stepnen," diyerek selamladm ve elimi uzattm. Elimi grmezden geldiler ama glmseyip balarn salladlar. Bu kadnlar bir erkein elini skmay bile gnah olarak gryorlard. Bundan nefret ettim ama yine de onlara sempati duyuyordum. Bunlardan biri, Tlay Erdoan (istanbul'un grevden alnan belediye bakan ile akrabal yoktur) 23 yandayd ve ocukluundan beri doktor olmay istemiti. Ama

birka gn nce bir snava girmek zere gelmi ve kendisine ancak trbann karrsa snfa girebilecei sylenmiti. Birdenbire o ve yzlerce snf arkada beklenmedik bir meydan okumayla karlamlard. Neredeyse hepsi, trbann karmak yerine okuldan ayrlmay tercih ederek bu istei reddetmiti. "Allah' seviyoruz, Kuran okuyoruz, dinimize inanyoruz ve bu dine gre yaamak istiyoruz," dedi Tlay Erdoan hamburgerini ve patates kzartmalarn yerken. "Son birka haftadr olanlar beni ok fkelendiriyor. Yapabildiim kadar kar kyorum nk doktor olmay gerekten ok istiyorum. 107 Fanatik olmak kt bir ey ama bizi fanatizme doru itiyorlar." Bu gen bayan ok zeki ve belki tam olarak Atatrk'n aklndaki gibi deilse de Kemalist devrimin bir rn olarak grdm. Trk laisizminin zaferi sayesinde, Suudi Arabistan, Kuveyt ya da Afganistan'daki kzlarn hayal bile edemeyecei bir kariyere ynelmek onun iin mmkn olmutu. Cesaretine hayran oldum. Ona her iki yanandan da perek geleneksel Trk yntemiyle veda etmek isterdim ama tabii ki mevcut koullar altnda bunu yapmak imknszd. Trban konusunun istanbul niversitesi gibi laikliin kalelerinden birine bu ekilde girmi olmas, Atatrk'n byk olaslkla hi dnmedii bir kar kt. Belki de onu son derece fkelendirirdi. Ancak ben, kadnlarn doktor olmak iin bu kadar grlt karmasn, Atatrk'n, ryasnn gereklemesi olarak greceine inanmay tercih ediyorum. Trk laisizmi devlet hastanelerindeki doktorlarn, hkimlerin, avukatlarn, memurlarn, diplomatlarn ve ulusal havayolu hosteslerinin trban kullanmasn yasaklayabilir. Ama neden niversite rencileri? Bu soruyu ynelttiim zaman, istanbul niversitesi ynetim kurulu yelerinden Toker Dereli adl ekonomist bana "Trban bir ideolojinin semboldr" dedi. "Trban kullanan insanlarn ou iran'daki gibi bir rejim isterler. Bu totaliter bir yaklam demektir" dedi. Bu ekilde davranmas iin niversitenin bask grp grmediini sorduumda, Dereli rahatsz oldu. "Sivillerin aksine, askerler amalar gerekletirilene kadar onu takip ederler" dedi. "Ben kiisel olarak birinin bana takt bir ey iin okuldan yasaklanmasn garip buluyorum. Ancak mutlakyetilik ve dini ynetime geri dndrlmekten duyduumuz korkuyu anlamak iin, birok ideolojik sava arasnda 108 paralanm olduumuz 1930 ve 1940'larn Trkiye'sinde yetimi olmalydnz." Devletin islamc politikaclar bezdirmek, yarglamak ve hapsetmek ynnde izledii amansz kampanyayla birlikte trban zerinde yaanan atma, bu politikaclarn zihninde dikkate deer bir deiim yaratt. Erbakan'n liderlii altndayken, sekinlerin demokrasiden duyduu kukuyu paylayorlard. rnein 1994'te Meclis'teki kimi fazla ak szl Krt milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrlmas ynnde oy kullanmlard. Bylece bu milletvekilleri Meclis'ten uzaklatrlarak hapse atlmlard. Oysa yzyln sonunda savclar, islamc liderleri baz yasak eyleri syledikleri iin hapse yollamaya balaynca, bu konsenss bozdular ve insan haklar sylemini benimseyerek ifade zgrln kstlayan yasalarn kaldrlmasn istediler. Bylece, kendilerini kktendinci bir ynetim kurmak ve demokrasiyi ykmak iin gizli planlar yapmakla sulayan dmanlarna kar korumaya alrken, daha fazla demokrasi isteyen bir parti grnts dodu. Bu da olduka

garip bir grntyd. Trkiye'nin nde gelen gazetecilerinden Fehmi Koru'nun bana anlattna gre, MIT'de okurken karsnn barts takmasna ve hatta snavlar Mslmanlarn kutsal gnlerine denk gelirse bu snavlara baka gnlerde girmesine izin verilmiti. Fakat Trkiye'ye dndnde barts yznden retmenlik bavurusu reddedilmiti. Dindar arkadalarmdan bir dieri olan, Fazilet Partisi'nin gen liderlerinin en kltrls Abdullah Gl'n ei de benzer bir deneyim yaad. 1998 ylnda, ocuklar bydkten sonra niversite snavna girip kazand fakat barts yznden kaydn yaptramad. Gl'den holandm ve bir gn taradaki savclardan biri, ykc olduu dnd bir ey sylemi olan bir islamc 109

politikacya kar dava atnda yorum yapmas iin onu aradm. ok lml kalan bir yorum yapt. Ben de srar ettim. "Ltfen benden baka bir ey sylememi istemeyin" dedi. "Eer ne dndm sylersem, benim hakkmda da dava aarlar."Kemalistler, bu uygulamalar sayesinde mslmanlarn kalplerine byle bir korku salmakla zafer kazandklarn dnebilirler ama uzun vadede bu kesinlikle bir zafer deildir. islamc siyasi hareketle anlaarak kktendincilikle ok daha etkin bir ekilde mcadele edebilirlerdi Aka laik ynetimi kabul etmeleri karlnda inananlara, dinlerini zgrce uygulama, inceleme ve tartma izni veren tarihi bir uzlama Erbakan fiyaskosundan beri Trk islamclar byk lde olgunlamtr ve yeni ortaya kan gen liderler byle br uzlamaya isteklidir Bu uzlama, islamc hareketi eytanca gstermek, keye sktrmak ve yarada tehlikeli bir ekilde iltihap toplanmasna izin verme yerine lmll salayarak Trkiyenin karlarna da hizmet edecektir. kemalistler Trkiye'de dini inancn byk bir g olduunu ve bunu asla bastramayacaklarn kabul etmek zorundadrlar. Hareketsiz kalm, toplumlarnn evrimini kabul edemeyen ve her yapran altnda dman grmeye alm olan resmi ideolojinin koruyucular, henz bu byk adm atacak durumda deildir. Bunun yerine, islamc politikaclarn en iyi huylu olanlar zerinde bile amanszca bask uygulayarak lkelerinin demokrasi yolunda ilerlemesini yavalatmakta, kendilerini tutucu kitlelerden uzaklatrmakta ve Trk toplumunda kutuplamay beslemektedirler. Beceriksizce yrttkleri bu kampanya, onlar nefret ettiklerini syledikleri hogrszln bir rnei haline getirmitir. 110 Trklerin bir araya gelip nargile itikleri salona ilk gittiim sralarda, ismet Ertep adnda 71 yandaki bir emekliyle tantm. Boaz kysndaki bu salonda her leden sonra toplanan o ve birka kadnla birlikte dierleri, bu yzyllarca geriye giden gelenein mirassdrlar. Dnyalar, fokurdayan suyun sesi, uzun kvrml tplerden gelen filtre edilmi ttn dumann ekmenin verdii duygu, derin dncelere dal ve ok fazla vurgulanmayan yoldalk duygusu etrafnda dner. Yeni arkadama bu kt alkanln nasl bir ekime sahip olduunu aklamasn istediimde "Nargile imek sigara imeye benzemez" dedi. "Sigara sinirleri gergin, rekabet iindeki, zaman az insanlar iindir. Nargile ierken dnecek zamann olur. insana sabr ve hogry retir ve iyi arkadalarn deerini takdir etmeyi gsterir. Nargile ienlerin yaam gr sigara ienlere gre ok daha dengelidir." Trkiye'deki seyahatlerim bu gzlemleri dorulamaktadr, ilk kez gittiim kentlerde ncelikle bir nargile salonu ararm. Nargile salonu, etrafta neler olduunu ve o yrenin insanlarnn neler dndn kefetmek iin berber salonundan bile 111 daha iyi bir yerdir. Bu salonlardaki hz dktr, zaman boldur. ounlukla pek fazla ses yoktur. Konumalar arada srada yaplr, her zaman yava ve uzun aralarla blnmtr. ou zaman borularn lkrtsyla rekabet eden tek ses, oynanan dominolarn ya da hareket ettirilen tavla talarnn sesidir. Baz salon sahipleri dalgn dalgn bulmaca zer, kimisi de dlere dalm grnr. Alkol yoktur, yalnzca ay ve kahve servisi vardr. Ak pencereler havay hep taze tutar. Bir sre sonra, nargile salonlarndan yalnzca yrenin nabzn tutmak iin uygun yerler olduklar iin deil, nargile ime duygusu son derece batan kartc ve tatmin edici olduu iin de holandm fark ettim. Bu duygu, ince ilenmi nargile

nnze koyulup llesi yumuak bir bezle temizlenip slak ttnle doldurulunca balar. Baz salon sahipleri Suriye snr yaknndaki tarlalarda yetien gl Trk ttnn seer ama ben Msr ve Bahreyn'den ithal edilen aromatik elmaya da kiraz harmanlarn tercih ediyorum. Bir grevli lleyi istediiniz trdeki otla doldurduktan sonra yanan kmrlerle dolu bakr bir tepsiyle geri gelir. Metal maalarla bunlardan birka tanesini ttn kasesinin stne koyar. Birka nefes ektikten sonra artk hazrsnzdr. Meyveli ttnle dolu bir nargilenin tamamn imek en az yarm saat, daha gl ttnle bundan da uzun srer. Nargilenin duman, sigara dumanndan ok daha hafif ve daha az zehirlidir. ok zaman gemeden su kahverengiye dnmeye balar; ienler suyun normalde ilerine ekecekleri birok zehirli maddeyi szdn sylerler. Belki de hibir alkanlk sigara imekten daha ok Trklerle zdeletirilmi deildir. Herman Mehille "Trklerin sihirbazlar gibi ttn ierek oturduklar" kfelerin sralanm olduu istanbul sokaklarnda yrdn anlatr. Onun istanbul'a geldii 19. yzylda artk nargileler nemli stat sembolleri haline gelmitir. Bir konua nargile imeyi nermek nemli 112 bir gven gstergesidir ve bunu yapmamak da ar bir hakaret olarak grlebilir. 1841'de, Fransz bykelisi saraya yapt bir ziyaret srasnda sultanla nargile imesi teklif edilmedii iin resmi bir zr dileme talep ettiinde Fransa ile diplomatik bir kriz yaanmtr. Bugn ttn imek Trkiye'de zellikle erkekler iin yalnzca kabul edilebilir deil, neredeyse zorunludur. Toplumsal tarihi Arn Bayraktarolu Trk ruhu zerine yazd bilimsel incelemesinde "erkek adam"n cesur, abartl, gl, inandklar iin kavga etmekte tereddt etmeyen, duygularn gstermeyen veya alamayan, korku bilmeyen" biri olduunu yazyor. "Genellikle by vardr, ok miktarda iki ve sigara ier." Nargile ilk olarak Hindistan'da kullanlmtr ama bunlar hindistancevizi kabuundan yaplm ilkel nargilelerdir. Bu alkanlk Hindistan'dan iran'a ve oradan da asl serpildii yer olan Trkiye'ye yaylmtr. Nargilenin paralarndan her-birini yapmak iin ayr bir esnaf loncas kurulmutur. Azl geleneksel olarak kehribardan yaplr, iyi deriden tp farkl renklerde boyanr ve suyun konulduu kre cam, kristal veya gmten retilir ve bazen iek motifleri veya benzer motiflerle sslenir. Eskiden su da parfm veya baharatlarla kokulandnlrd ama bu det ortadan kalkmtr. Trkler 1601 'de Amerika'dan ilk ttn yapraklar geldikten sonra nargile imeye baladlar. Ttn imek ksa srede bir lgnlk halini ald. insanlar evde, ite ya da kfelerde ttn imeye kendilerini iyice kaptrdlar. Dnemin tarihilerinden ibrahim Peevi "Birbirlerinin yzne dumann fleyerek caddelerin ve pazarlarn kt kokmasna neden oluyorlar" diyordu. Yetkililer bu gelimeden dolay hi de memnun deildi. Tpk imdi olduu gibi o zaman da insanlar nargile salonlarnda yalnzca ttn imekle kalmyorlar, ayn zamanda konuuyorlard. Sultan'n mutlak olan siyasi gcne itaat etmenin sorgulanamad bir toplumda, gncel konularn rahat bir ekilde 113

konuulabilecei ve tartlabilecei ortamlarn olumasncesi d bile huzur karyordu. Osmanl hkmdarlar huzur larnn bozulmasndan hi holanmazlard. 1633'te Sultan W. Murat ttn imeyi yasaklad. Yasaa uymamann cezas lmd. Derhal bir yeralt tekilatlanmas ortaya kt. Ttn kokusu yznden yakalanmaktan korkanlar, ince ince kylm yapraklarn kokusunu ilerine ekme yoluna gittiler. yl 14sonra yasak kalkt. Ksa srede ttn, imparatorluun mel te ihra maddelerinden biri haline geldi. Peevi ttnn, kahve, arap ve afyonla birlikte "zevk sedirinin drt yastn dan" biri olduu sonucuna varr Hi kimse artk nargilenin, ttn dnyasndaki stn konu muna yeniden kavuabileceine inanmamaktadr. Gerekten de mantken, nargile salonlar Trkiye'de kaybolmas gerekenbir gelenektir, ierideki atmosfer Douludur ve yaam hz durma derecesinde yavatr. Bugn giderek daha fazla Avru pa'ya ve adala ynelen Trklerin bu tr meknlardan uzak durmas beklenir. Ancak salonlarn says yava yava azalmakla birlikte bu gelenek lmeyecektir. Her yeni yl, emekliliklerini sessiz dnceler iinde geirmeye istekli olan baka bir grup getirmektedir Baz akamlar, niversite ren cileri dahil birok gen insan bile nargile tttrrken grdm. Hem yalnzln hem de birlikteliin tadn ayn anda yaatabilen bir deneyimi paylamaktadrlar Bu deneyim, nostalji uyandrmasnn yan sra, ayn zamanda eer Trkiye'nin hak ettii noktaya gelmesini istiyorlarsa Trklerin mutlaka ren mek zorunda olduklar bansn, diyalogun ve hogrnn de erini de retmektedir. Gemi gnlerde, kimi tiryakiler nargilelerini uyuturucu larla doldururlard. Bazlar bunu hal yapmaktadr, istan bul'da, sahibinin dostlar ve zel mterileri iin dzenledii gizli bir odas bulunan kk bir otel biliyorum. Burada, ssl Osmanl giysileri iinde ilemeli kadife yastklarda oturup 114 meyveli ttn ile esrarn bir karmn iiyorlar. Gnlkamdaki ya bu kk deiikliin verdii zevk, sultanlarn afyon, tts ve ezilmi inciden oluan zel karm ierken yaad zevk kadar byktr. Salonlardan birinde karlatm bir denizci, "nemli olan nargileye ne koyduunuz deil, kiminle birlikte itiinizdir" dedi. "Bu deneyim bir btndr. Bunun gibi bir kahvede iyi insanlar, yal insanlar, ilgin insanlar bulursunuz, insanlar dostluk ve arkadala gereksinim duyduu ve durup dn mek istedii srece, nargile salonlar da olacaktr." 115

HAYALETLER istanbul'un 1300 km dousunda bulunan ama kltrel ve psikolojik adan daha da uzakta olan grkemli Van Gl'nn kys, oturup tarihin cilveleri zerinde dnmek iin ok uygun bir yerdir. Bu gl, Lksemburg'dan veya Rhode Island'dan daha byk olan yzlmyle Trkiye'nin en byk gldr. Etrafnda, ilkbahar ve yaz aylarnda vahi ieklerin doldurduu geni ve gzel kokulu ayrlara doru inen engebeli zirvelerin oluturduu muhteem bir manzara vardr. Antik ato ve kalelerin harap durumdaki ykntlar, blgeye egzotik hatta doast bir k verir. Sonsuz grnen dalarn ve kayalk bozkrn ortasnda manzaraya uymayan byk bir deniz gibi karmza kan gl, insan alt st edecek derecede gzeldir. Iran, Irak ve Ermenistan snrlar Van Gl'ne ok yakndr. Maara resimleri, yaztlar ve saysz antik eser, blgenin zengin tarihine tanklk

etmektedir. Bin yl boyunca, bugn artk bazlar insanln hafzasndan silinmi olan birok halk bu blgede yaad veya buradan geti. M.. 840 ylnda, gln dou yakasnda bulunan Van kenti, Asurlularn 117 saldrlarna kar koymak amacyla kurulmu bir konfederasyon olan Urartu krallnn bakenti oldu. 200 yl boyunca da, bugnk Krtlerin atas olduu sylenen Medler tarafndan ele geirilene kadar, bu konumda kald. Daha sonra Medler ynetimi altnda Ermenilerin merkezi olduysa da bugn nfus neredeyse tamamen Kurttur. En popler noktalarndan biri, kynn hemen andaki, antik kilise kalntlarnn bulunduu adadr. Scak gnlerde aileler kk sandallarla adaya gider ve glgeli korularnda piknik yaparlar. Van'a yaptm ilk gezi srasnda, blgeyi tantan tek rehber kitaptan bir tane aldm. Bu kitapta, adadaki kilisenin "915-921 yllar arasnda, Bizans egemenlii altndayken, Kral Gagik dneminde, bir kei olan Manuel adndaki mimar tarafndan" yapld sylenmektedir. Kitapta, duvar sslerinin resimleri dnda hibir ey yoktu. Okuyucu Kral Gagik'in kim olduunu ve halknn bana neler geldiini bouna arar. Bu bir tesadf deildir. Gagik bir Ermenidir ve kilisenin ina edildii dnem de dahil olmak zere, Van'da yzyllardan beri Ermeniler yaamaktadr. Trkiye'nin dousundaki Ermeniler iin felaket yl olan 1915'e kadar da yle kalmtr. Ancak Ermenistan ve Ermeni kelimeleri aldm rehber kitapta gemez. Trkiye'nin byk gazetelerinden birinin verdii tarih atlasnda da, bir zamanlar Ermenilerin bu blgede ounluu oluturduuna ilikin hibir bilgi yoktur. Tarih Trkler iin her zaman ho bir konu deildir. Gemilerindeki zaferlerle hakl olarak gurur duymaktadrlar ancak karanlk ve tehlikeli grnen ynlerini gz ard etmeyi tercih etmektedirler. Tarih konusundaki tavrlar seicidir. Ac verici dersleriyle yzlemek yerine, bunlar grmezden gelmeyi tercih ederler. 1915'te, blgedeki Ermeniler, dou Anadolu'yu ele geirip bir Rus-Ermeni eyaleti haline getirmeyi amalayan Rus118 Rusya'daki Ortodoks kuzenleri ile ibirlii yaptlar. Doal olarak alarma geen Osmanl yetkilileri, "vatana ihanet ya da casusluk yaptklarndan phelenilen" insanlarn tehcir edilmesini emretti. Ksa bir sre iinde Osmanl askerleriyle Krt airet mensuplar, Ermeni kylerine hcum ederek orada yaayan insanlar atalarnn topraklarndan kamaya zorladlar ve bir etnik iddet uygulamasyla yz binlercesini ldrdler Grg tanklarndan biri olan van da grevli bir Amerikan diplomat, bu gruplarn "tm krsal blgeyi tarayarak erkek, kadn ye ocuklar ldrp evleri yaktklarm" haber verdi. "Bebekler annelerinin kollarnda rdrlyor, kk ocuklar korkun bir ekilde sakatlanyor ve kadnlar soyularak dvlyorlar." Trkiye'deki resmi ders kitaplar bu trajediden hemen hemen hi bahsetmez. Dolaysyla, tarihlerini okulda renen Trkler, bu trajedinin boyutlarn anlamadklar iin mazur grlebilirler. Neredeyse tamamen Urartu eserlerinin sergilendii Van daki kk mzede, 1915'te Ermeniler tarafndan ldrlen Mslmanlara ait olduu sylenen iskelet paralar vardr Bu sergi, gerekleen olaylar iki tarafn da zc sivil kayplar verdii bir silahl atma olarak gsterme abasnn bir parasdr. Birok Trk bunun doru olduuna itenlikle inanmaktadr. 1915'teki bu trajedide Ermenilerin de suu olabilir. Hatta bazlarnn o dnemde

Trkleri ldrd kesindir. Ancak gerek tam olarak bu deildir. ok sayda masum Ermeni, Osmanl yetkililerinin onayyla silahl gruplar tarafndan korkun bir ekilde ldrlmtr. Hi kimse ya da hibir ulus, onurunu kaybetmeyi gze almadan bu gerei reddedemez. Nefis bir yaz akamnda, Van Gl parldayan bir turkuvaz hal gibi nmzde uzanrken, birka Krt ile bir ky kahvesinde oturuyordum. Aralarnda bir doktor, bir air ve 119 bir mhendis olan bu insanlar, yzyln ortalarnda domu olan eitimli profesyonellerdi. Garson, kebaplarmzdan arta kalanlar uzun bir sre nce temizlemiti ve ikinci ie rakmz imekteydik. Uzun saatler boyunca, Trkiye'nin dousunda yllardr sohbetlerin ba konusunu oluturan Krt tarihini, Krt kimliini, Krtlerin yaad hayal krklklarn ve umutlarn konutuk. Gnein batyla ortam yumuamaya balaynca konuyu deitirme arzusu duydum. Bu insanlar dosttu ve tatsz da olsa herhangi bir konuyu gndeme getirmek iin en uygun zamand. Onlar kzdrmamak iin kelimelerimi dikkatle seerek, "Size bir ey sormama izin verin arkadalar," dedim, Bu blgede birok Ermeni yayordu. 1915 ten sonra gittiler. Onlara ne olduuna dair birbirinden farkl aklamalar var. Bazlar ounun ldrldn sylyor. Siz bu konuda bir ey duydunuz mu? " Bir anlk sessizlikten sonra, arkadalarm rahatsz glmsemelerle birbirlerine bakmaya baladlar. Bu insanlarn"Krt olduu ve dolaysyla kendi vatanlarnda yabanc konumunda bulunduklar dnlrse resmi Trk grlerinden phe" duyacaklarn varsaymtm. Ancak yine de birka saniye iin, Trk syleminin rn olan bir baka yalan ya da yanl bilgi ieren nutuk dinleyeceimden korktum. Korkmama gerek kalmad. Mhendis arkadam balad. "Bu konuyu yalnzca duymakla .kalmadk, ne olduunu biliyoruz dedi ldrenler bizim bykbabalarmzd. Bize her eyi anlattlr bykbabam komutanlk merkezine gtrd her Errneni kafas iin askerlerin ona para . verdiklerini syledi. Gittii heryer de, yol kenarlarnda cesetler olduunu syledi. Krtlere, eer Ermenilerden kurtulurlarsa bu topran onlara verilecei vaat edilmiti. Sonunda yle olmad ama o srada bykbabalarmz Ermenilerin ldrlmesine yardm etmekten 120 honuttular. Bunun asla gereklemedii, kk bir olay olduu veya iki tarafn da eit ekilde ac ektii szlerine inanmayn. Bu oldu. Trkler ve Krtler bunu yaptlar ve kurbanlar da Ermenilerdi. Bir sr Ermeni bir sr, br sr, bir sr." Ortam kasvetli bir hale dnmt, gnein henz batmam olmasna ramen rperdiimi hissettim. Mhendis konuurken, masadaki dier konuklar balarn onaylar bir ekilde salladlar. Bir bakas, "Ailemin doudaki u tepelerde bir iftlii var," dedi. "Birka yl nce babam ift sryordu ve baz kemikler buldu. Polisi ardk. Ertesi gn bir kamyon dolusu asker ne bulduumuzu grmek iin geldi. Kazmaya baladlar ve be alt iskelet buldular. Baz kafataslar paralanmt. Bir tanesinde bir kurun delii vard. ukurda Ermeni halar ve simgeleri vard. Kemikleri ve dier her eyi kamyona ykleyip gtrdler. Bu konuda daha sonra baka bir ey duymadk. Ancak eer onlar Mslman cesetleri olsayd, gazetelerde Ermenilerin

Trkleri katlettii yolunda yeni deliller bulunduuna ilikin hikyeler kacandan emin olabilirsiniz. Kemikler de mzede cam mahfazada sergilenirdi. Ancak bulduklarmz tarihin Trk versiyonuna uymuyordu ve dolaysyla grmezden gelinmek zorundayd. Olaylar bu ekilde reddetme tavr bizim iin ok nemlidir. Asla yaanmam gibi yaptmz ok fazla ey var." Trk hkmetleri, Ermenistan'n deil de yurtdnda yaayan Ermeni cemaatlerinin yrtt ve Ermenilere kar gerekletirilen Osmanl katliamlarnn kendilerine kabul ettirilmesi amacn tayan kampanyalara kar direnmitir. Ermenistan'da sradan insanlarn, sonsuza kadar komular olarak kalacak Trkiye ile ilikilerini yeniden kurmay ve iki halk iin de daha iyi bir gelecek istediklerini grdm. Ancak Ermeni diyasporasnda Trk kart duygular hl 121 youn bir ekilde yaamaktadr. ABD'deki ve baka lkelerdeki Ermeni cemaatlerinin baz liderleri, Ermenistan'da yaayan Ermenilerden daha milliyeti olmulardr. Birou, yalnzca 1915 olaylarnda yaananlara k tutmay deil, ayn zamanda gecikmi bir intikam olarak ada Trkiye'yi dize getirmeyi de istemektedir. Bu radikaller, Trkiye 1915 katliamn kabul ettikten sonra, Ermenilerin kayplar iin tazminat, son olarak da topraklarnn ve tm dou Anadolu'nun Ermeni ynetimine geri verilmesi gerektiini sylemektedir. 1970 ve 1980' li yllarda, kendilerine Ermeni Soykrm Komandolar adn veren terristler, ABD ve Avrupa'daki Trk diplomatlarn ldrmeye ve Paris'teki Orly havaalannda bulunan Trk Hava Yollar brosu gibi hedefleri bombalamaya balad. zellikle diplomatlarn ldrlmesi -bylesine kk ve kaynam bir grup iin byk bir say olan 34 diplomat- birok Trk' zd ve fkelendirdi. Baka trl olsa Ermenistan'a doru almay destekleyecek olan Dileri Bakanl, bugn bile bu travmann yaralarnn acsn ekmektedir. Bakanln, ounluu diyasporadan olan baz Ermenilerin, 1915 olaylarm tarihsel ieriinden koparp sebepsiz bir soykrm olarak gsterme abalarndan dolay fke duymas anlalabilir. Ancak Trkiye, bu tarihsel tezi baka bir tarihsel tez ile rtmeye almamaktadr. Bu trajediyle yz yze gelmeyi tamamyla reddetmektedir. Trkler de Ermeniler de ne derse desin, 1915'te olanlarn byk bir ksm hl net deildir. Ak grl tarihiler, belki karanlkta kalan sorularn birouna yant bulabilirler. Ama belli ki byle bir aratrmann karabilecei sonulardan korkan Trk yetkililer, bu tr almalar nlemek iin Osmanl arivlerine girileri kstlamak da dahil olmak zere ellerinden geleni yapmaktadrlar. Bu durum, kendi anlattklarnn 122 doruluuna inanan iki taraf iin deil, ama dnyann geri kalan iin d krkl niteliindedir. Ermeniler bakentleri olan Erivan'da bir Soykrm Mzesi kurdular. Tpk Trkiye'ye gelen konuklardan Atatrk'n mozolesine elenk koymasnn beklendii gibi, Erivan'a gelen devlet konuklarnn da bu mzeyi ziyaret etmesi beklenir. Osmanl liderlerinin, dou eyaletlerindeki komutanlarna mmkn olduu kadar ok Ermeniyi ldrp geri kalanlarnn da kovulmalarn emrettii 1915'e ait telgrafn bir kopyas da bu mzede bulunmaktadr. Trkler bu belgenin sahte olduunu ve byle bir telgrafn mevcut olmadn iddia etmektedirler. Hitler'den bir alnt zerine yaplan baka bir

tartma ise daha yaygn olarak bilinmektedir. Hitler, Yahudilere kar soykrmn hibir sorun olmadan yaplabileceine yandalarm inandrmak iin, "Bugn kim Ermenilerin yok ediliini hatrlyor?" demitir. Ermeni tarihiler Hitler'in bu szn ispatlayacak notlar olduunu sylerken, Trkler de bunun kt dzenlenmi baka bir uydurma olduunu savunmaktadr. Tarihilerin, Osmanl hkmeti tarafndan verilen nemli bir emrin ya da tarihsel bir kiilik tarafndan sylenen bir szn gerekliini ispatlamas, nispeten kolay olmaldr ama bu olayda yle deildir. Ulusal ovenizmin bir yansmas olarak, iki taraf da bu tr aratrmalar engellemektedir. nk bu tr aratrmalar, akademik gibi grnse de, aslnda gemi iin olduu kadar gelecek iin de birtakm sonular dourabilecek niteliktedir. Trkiye olgunlatka, hem liderleri hem de Trk halk tarihleriyle daha drst bir ekilde yzlemek zorunda kalacaktr. Trklerin, Ermeni katliamlar sorunu iin, o dnemde iktidarda bulunan Osmanl rejimi oktan tarihin sayfalarna gmlm olduuna gre, 1915'te her ne olduysa, bunu kendilerinin deil atalarnn yaptn ileri srmeye haklan vardr. Ancak drst olmak gerekirse, byle bir 123 iddia, bu olaylarn Ermeni ruhunda yaratt snrsz acnn da kabul edilmesi ve btn grlere ak bir ekilde yaplacak tarihsel aratrmalarn balatlmasyla birlikte ileri srlmelidir. Eer Ermeniler Trkiye Cumhuriyeti'ne kar ktlk dnmediklerine Trkleri ikna edebilirlerse, Trkler inkrla geen yllardan kurtulup gemilerine daha soukkanl bir ekilde bakabilirler. Trkiye'nin komular da dahil olmak zere baz uluslar bunu yapmaya balamlardr. rnein Bulgaristan'n, komnizm sonras ilk babakan olan Philip Dimitrov, seildikten ksa bir sre sonra Trkiye'ye geldi. Bulgaristan tarihindeki tatsz olgularla yzlemeye hazrd. Komnist dnemde binlerce Bulgar Mslmana acmaszca davranlm, mallar ellerinden alnm ve Trkiye'ye kamaya zorlanmlard. Dimitrov'un istanbul'da dzenledii basn toplantsnda ilk soru, Trkiye'de bir gazetenin muhabiri olan bu mltecilerden birinden geldi. Soru, Trk diplomatlarnn da Ermenilerden dinlediklerine benzer ekilde, uzun bir sylev biimindeydi. Dimitrov'un yant artcyd. "Haklsnz," dedi. "Bulgaristan adna zr diliyorum. Bu bizim deil komnistlerin suuydu. Ayrca geri dnmek isteyen vatandalarmzn bunu yapabileceini ve devletten mmkn olan her trl yardm alacaklarn eklemek isterim." Bu birka szle Dimitrov Bulgaristan ile Trkiye'yi dostluk yoluna soktu. Bir Trk lideri tarafndan yaplacak benzer bir aklamann, Ermenileri, zellikle de diyasporadaki Trkiye'den nefret eden an banazlar yattrabileceini ileri srmek saflk olur. Ancak Trkiye'nin tarihiyle yzlemesinin nedeni Ermenileri memnun etmek deil, tam bir ulus olmak, gvensizlik kozasndan kmak ve tarihi, sadece iyi ynleriyle deil kt ynleriyle de kabul etmek olmaldr. Giderek daha fazla Trk bunu anlamakta ve yetitirilme tarzlarna ramen 124 bu katliamlara daha ok ilgi duymaktadr. 1999-2001 dneminde, Komularmz Ermeniler ve Ermeni Tabusu gibi balklar tayan on kadar kitap yaymlanmtr. Bu kitaplar, yeni kuan geree olan susamln ortaya koymaktadr. 1915 hakkndaki gerei kabul etmek bu srecin sadece bir parasdr. Bir gn mutlaka olaca gibi, 1915 katliamlar hibir kstlama olmakszn aratrlmaya,

konuulmaya ve tartlmaya baland zaman, baka talan, hallar da kaldrmak ve karanlk kelere bakmak mmkn olacaktr. Bu sre hibir zaman kolay deildir. Birok Avrupal, ailelerinin Nazi igalcileriyle ibirlii yapt gereini yeni yeni grmeye balamtr. Kimisi de, atalarnn deniz an kolonilerdeki insanlara uygulad vahilii ancak kabul etmektedir. ABD'de bile, hl klelik sistemi ve yerlilerin yok edilmesi srasnda ilenen sularn kabul edilme sreci tamamlanm deildir. Ancak tpk bireyler gibi lkeler de, gemileri ve bugnleriyle yzlemeden bir btn olamazlar. Arjantin, bu sreten baaryla km lkelere bir rnektir. Bir zamanlarn en uygar halklarndan olan Arjantin, 1970'lerde fanatik subaylarn ynetimi ile dnyann en barbar uluslarndan biri haline getirildi. Askeri mangalar yasalara saygl binlerce vatandaa slerde lene kadar ikence ederken, Arjantinliler gzlerini kararak utanlar iinde gizlendiler. Diktatrlk devrildikten sonra, yeni seilen liderler Arjantin'in en nl romancsn bir aratrma komisyonunun bakan olarak atad. Komisyon raporunda birok soru yantsz kalmt. Hatta hkmet, hem generallere hem de ikencecilere ynelik genel af uygulayacak kadar ileri gitti. Ancak yine de rapor, askeri bask arknn nasl ilediini byk lde belgeledi ve bylelikle Arjantin dnyadaki konumunu yeniden dzeltme imkn buldu. Eer gerekten olgunlamak istiyorsa Trkiye de bu yolu izlemelidir. 125 Aslnda 1915 gereiyle yzlemek bu sre iin kolay bir balang olabilir. nk bu katliamlar, ada Trkiye'nin kahraman tarafndan devrilmi olan bir rejim tarafndanyapIm ya da yaplmasna gz yumulmutur. Atatrk'n Osmanllar sert bir ekilde mahkum etmi olduunu dnrsek, miraslarnn da Ermenilere kar ilenen sular knamas imknsz deildir Oysa tarihin yakn bir dnemiyle yzlemek ok daha zor olacaktr, Trk ordusu 1980 darbesini gerekletirdiinde, birok vatanda derin bir nefes ald. nk lkelerinin bir kaosa srklendiinin farkndaydlar, ilerinden bazlar korkutucu derecede radikal olan solcu gruplar giderek gleniyordu. ounlukla tek yntemleri cinayet olan saclar ise, onlar durdurmak amacyla bir araya gelmilerdi. Sokaklarda " terristler gezinirken, insanlar evlerinde korkudan sinmi , durumdaydlar. Bombalama ya da cinayet haberi olmadan tek bir gn bile gemiyordu. Ancak hkmet devrilip lke ' subaylarn emirleriyle ynetilmeye balaynca iddet sona erdi. Bir kez daha ordu Trkiye'yi Trkiye'den korumutu. Trkiye'nin 1970'lerin sonlarnda nasl olup da bylesine iddet ieren bir karklk iine dt halen ok ak deildir. Hem militan solun hem de solun ykselen gcne . kar tepki gsteren silahl sac etelerin destekilerinin kimler olduu konusunda birok tartma vardr. Darbeden sonraki tutuklama ve ikence dalgasnn ortaya kard sorular ise daha da acdr. Binlerce Trk nezarete atld, haklar ellerinden alnd ve aylarca, hatta yllarca kt koullar altnda yaamak zorunda brakld. Savunma ans vermek bir yana, birouna neden dolay suland bile sylenmedi. Bugn bir gazetecinin, politikacnn, sanatnn, i adamnn ya da niversite profesrnn kurbanlardan biri olduunu renmek son derece sradandr. Trk arkadalarmdan bazlar da o dnemden nasibini 126 almtr. Bu insanlardan biri olan Orhan Taylan, 1970'lerde askerlerin politikaya mdahale etmesine kar olan solcu bir gruba katlm yetenekli bir ressamdr.

Tutuklanmasndan sonra Ankara'daki bir karakola gtrlm, burada 12 gn boyunca dayak yemi ve ikence grmt. Sonra da 36 saat sreyle dayak yedii Mamak Askeri Hapishanesi'ne yollanmt. Bundan sonraki aylar boyunca, o ve dier tutuklar dzenli olarak dvld, uyumalarna izin verilmedi ve zerlerinde yalnzca hapishaneden verilen pantolonlarla, buz tutmu bir avluda saatlerce dolamaya zorlandlar. Hcre arkadalarndan ikisi lm olmasna ramen, Orhan'n inancna gre bu uygulamalar onlar ldrmek iin yaplmyordu. Ama, serbest kaldktan sonra ksa srede lmelerine neden olacak kadar salklarn bozmakt. Orhan 3 yldan fazla askeri gzaltnda kald. Serbest brakldnda o kadar zayft ki arkadalar onu tanmadlar, o kadar ezikti ki mahkemesinde konuamad. Orhan ve Bar Dernei'nin dier yeleri btn sulamalardan ancak on yl sonra beraat ettiler. 1999'da bir tara savcs, darbeyi dzenleyen Kenan Evren hakknda anayasann ihlalinden yarglanmak zere bir soruturma balattn aklad. Birka gn sonra bu savc gizemli bir ekilde emekli olduunu syledi. Ksa bir sre sonra ise Adalet Bakanl Evren hakkndaki soruturmay feshetti ve savcy da grevini ktye kullanmakla sulayp mahkemeye vermekle tehdit etti. Trkiye, 1980 darbesinin gerekleriyle yzlemeyi sonsuza kadar reddedemez. Gerekleri belirlemenin tek yolu cezai sorgulama olmayabilir ama bir yol bulunmaldr. Trkler, 1970'lerin sonlarnda lkelerinin neden anari iine dtn ve darbeden sonra Orhan Taylan gibi birok vatandan tutuklanmasn, ikenceye uramasn kimin emrettiini renmelidir. Amalan intikam deil, istikrarl ve bar bir gelecek iin yaananlardan ders almak olmaldr. 127

Trkler bir gn baka nemli sorulara yant aramak zorundadr. Bunlarn iinde en nde gelini Trk ve Krt milliyetileri arasndaki dmanlkla ilgili sorulardr. Bu gruplar arasndaki sava, 1980 ve 1990'larda Trk yaamnn baat bir gerei olmutur ama halen zgrce tartlamamaktadr. ok az lkede bylesine nemli bir konuda konuabilmek bu kadar zor olmutur. Krtler aclarnn yklerini bir kuaktan dierine aktarmaktadr ama en kltrl Trkler bile bunlar hakknda neredeyse hibir ey bilmemektedir. Krtler hakknda iyi bir alma olan kitabn yazarlarndan siyaset bilimci Kemal Kirii, aratrmasn bitirdikten sonra "Aratrmama baladmda tam anlamyla akna dndm," dedi. "Krt iddetinin hemen hemen aniden ortaya ktn dnyordum. Trklerin ou da buna inanmaktadr. Ancak derinlere daldka fark ettim ki, Cumhuriyet'in kuruluundan ikinci Dnya Sava'na kadar olan dnem boyunca birbiri ardna Krt isyanlar kmt. Kendime sormak zorundaydm: Bunu nasl bilmiyor olabilirim? Neden bize okullarda retilmiyor? Neden Trkiye'de insanlarn kendi tarihine ulamas engelleniyor?" Krt isyanclar ile Trk ordusu arasndaki sava, neredeyse 15 yl boyunca tm hzyla srd. Ama gazetecilerin bu konuda yazmas yasakt ve ok az yabanc bu savata kullanlan yntemler konusunda bilgi sahibiydi. Her iki tarafn da ar sular iledii kesindir. Bu sular hakkndaki gerei ortaya karmak yaamsal neme sahiptir, nk hibir ulusun tarihinde bu kadar byk etkiye sahip bir olay incelenmeden kalamaz. Trk hkmeti, Krt sava srasnda olanlar inkr etmek ya da stn rtmek abas iine girdi. Ama bu aba iinde n plana kan bir olay vard. Trk arkadalarmdan biri olan gazeteci Nadire Mater, n saflarda savaan eski askerleri bulmak iin iki yl harcad. Bulduu askerlere, kendi 128 hikyelerini anlatma ans tand. Trk askerlerine verilen ismiyle kullanrsak Mehmet, ilk kez byle bir ansa sahip olmutu. Nadire bu almada kendisini geri planda tutarak yalnzca teybini altrd ve arkasna yasland. Bu ykler, Vietnam'da savaan Amerikallarn, Afganistan'dan dnen Ruslarn veya herhangi bir isyan bastrmaya ynelik operasyonda grev alan askerlerin anlattklarndan farkl deildi. Birok asker gibi onlar da lmden korkmaya balamt. Ama ayn zamanda subaylarna da gvenmiyorlard. Kimi zaman dmanlarna sempati duyuyorlar ve savaa gnderilirken kendileri iin kullanlan basit klieleri reddediyorlard. Nadire, yapt grmeleri Mehmet'in Kitab ad altnda yaymlad. Birok lkede bu kitap, anlamadklar bir savaa lmek zere gnderilen ocuklarn ac dolu haykr olarak deerlendirilecekken Trkiye'de ykc bir faaliyet olarak grld. Her ne kadar iinde yorum niteliinde tek bir kelime bulunmuyorsa da, yalnzca lkelerine niformal olarak hizmet eden gen insanlarn kelimesi kelimesine anlattklarnn yer ald bu kitap ordunun tahamml edebileceinden fazlayd. Savclar eski askerleri bulamadlar (Nadire onlara drstlkleri karlnda isimlerinin gizli kalaca szn vermiti) ve dolaysyla fkelerini Nadire'ye ynelttiler. Kitab yasakland, kendisi ise 12 yla kadar hapis cezas gerektiren orduya hakaret etmek sulamasyla mahkemeye verildi. Ancak bir yl sren yasal manevralardan sonra, sava yaralarnn kapanmasyla siyasi ortam da yumuamaya balaynca beraat etti. Krt isyanclara kar savaan eski askerleri bulmak ve onlar konumaya ikna etmek Nadire iin ok zor olmutu. Dier mutsuz eski askerler gibi, onlar da anlarn

ve duygularn dikkatle koruyarak sivil yaama tekrar uyum salamlard. Ancak savan sivil kurbanlarm bulmak hi de 129 zor deildir. Trkiye'nin gneydousundaki kentler bu insanlarla dolup tamaktadr. Zorla g ettirme, ikence ve dier bask rneklerinin bulunduu yrek paralayc bir yk duymak iin btn yapmanz gereken, yoldan geen bir yayay durdurmak ya da buradaki bir oturma odasna girmektir. Bu yklerin her biri, kiisel bir trajedinin yan sra ada Trk tarihinin de bir parasn oluturmaktadr. Trklere bu sava hakknda yazmak ve okumak hakk tannmad iin, byk bir ounluk bu sava bir iddet ve terr karmaas olarak alglamaktadr. Ancak sava yaayanlar her gn, her kurunu, her ikence sahnesini hatrlamaktadrlar. lm olan kardeleri, intikam iin deil, yaadklarnn bilinmesi ve kabul edilmesi iin mezardan seslenmektedir. Onlar kim ldrd? Emirleri kim verdi? Neden ve hangi yetkiyle? Hibir sava, i sava kadar ac olamaz ve zulm bile yaand ortama gre deerlendirilmelidir. Ancak bu tr sorular cevaplanmadan kalamaz. Trkiye'nin kar karya olduu sorunlar artk yava yava kamu bilincine szmaktadr. Bazlar ise birdenbire gazetelerin n sayfalarnda yer alarak tm ulusu sarsmaktadr. 1996 sonbaharnn yamurlu bir gecesinde, Susurluk'tan geen bir Mercedes benzin istasyonundan kan bir kamyona arptnda bu sarsnt yaanmtr. Bu kazann etkileri Trk toplumunda halen hissedilmektedir. Susurluk kelimesi hemen tannan bir ifre kelime haline gelmitir: Siyasetilerin, etelerin, Trkiye'nin en nemli askeri ve gvenlik kurulularnn karlarnn birbirine getii karanlk ve korkutucu bir komplolar a. O gece Mercedes'te adam vard, ilki, Krt asilere kar kontrgerilla operasyonlarn yneten ve daha sonra polis akademisinin yneticiliine getirilen st dzeydeki polis komutanlarndan Hseyin Kocada'd. ikincisi, feodal bir Krt airetinin ba olan Sedat Bucak't. Bucak kendisini 130 Meclis'e setirmeyi baarmt ve Krt milliyetilerine kar kendi silahl adamlarn devlete kiralayarak milyonlarca dolar almt. Arka koltuktaki ise, eski bir gzellik kraliesi olan parlak dudakl sevgilisinin yannda oturan Abdullah atl'dan bakas deildi. atl, lkenin en nl gangsterlerinden biriydi, isvire'de hapishaneden kam ve Interpol tarafndan aranan bir eroin kaaksyd. Ar saclar, "devlet dmanlarn" yok ettii gerekesiyle atl'ya byk sayg duyuyorlard. Bu garip l birlikte ne yapyordu? Susurluk skandalinin can alc sorusu budur. Arabadakilerin hibiri bu soruyu yantlayamaz. nk atl, sevgilisi ve polis komutan Hseyin Kocada kaza annda lmlerdi. Kazadan kurtulan Bucak ise konuya aklk getirmedi. nk kaza sonucu kendisinde tedavi edilemez bir hafza kayb olduunu iddia etti. Kaza yerine gelen trafik polisi, bagajda atl'nn adna dzenlenmi diplomatik bir pasaportla birlikte tabancalar ve susturucular buldu. Ksa sre sonra, atl'nn sadece bir tane deil, her biri farkl bir isme dzenlenmi alt diplomatik pasaportu, eitli kimlik kartlar ve iileri Bakanlnn en st dzey yetkilileri tarafndan imzalanm silah tama ruhsatlar olduu ortaya kt. atl'nn, 1978'de yedi solcu rencinin ldrlmesinden, Papa II. Jean Paul'e suikast yapmak zere Roma'ya

gnderilen kiralk katil Mehmet Ali Aca'nn 1979'da cezaevinden karlmasna kadar birok suu planlayan kii olduu polis dosyalarndan szan bilgiler arasndayd. atl'mn kiralk bir katil olmad ksa srede ortaya kt. Devletin gvenlik grevlileri tarafndan, baka sulularla birlikte suikast olarak grevlendirilmiti. Hizmetleri karlnda da, eroin kaakl yapmasna, kumarhaneler yoluyla para aklamasna ve ne zaman isterse rakiplerini ldrmesine 131 gz yumuluyordu. Muhabirler bu olgular dorular dorulamaz Trk gazeteleri de gerekleri yaymlayarak grevini yerine getirdi. Trkler, atl'nn neden tutuklanp Interpol'e verilmediini, hatta polis tarafndan korunduunu ksa sre sonra anlad. Susurluk skandalini tamamyla aydnlatacak bir soruturma, nemli birok politikacnn ve komutann adn lekeleyebilirdi. Baz Trkler ise byle bir soruturmann irkin gerekleri aa karmakla kalmayp, ayn zamanda Trkiye'yi siyasi ahlak asndan temiz bir yola sokacan da dnerek soruturmann gerektii gibi yaplmas iin seslerini ykselttiler. Bazlar ise, ardndan gelecek olan siyasi karmaadan korktu. Bu gre gre, bu tip sulan grmezden gelip affetmek ktyd ama onlar aa karmann sonucu daha da kt olabilirdi. Bir gazetenin ke yazan yle yazd: Devletin yasad baz faaliyetleri gerekletirmek iin zaman zaman gizli operasyonlar yapt artk bilinmektedir. "Vatanseverlii" kendilerine gre tanmlayan anti-demokratik kiiler, tehdit olarak grdkleri insanlar ortadan kaldrmak iin silahl adamlar kullanma yolunu setiler. Kamuoyunun inancna gre, bu eteler hakkndaki gerekler hibir zaman tam olarak ortaya kmayacaktr. Bu gerekten zlmesi imknsz bir sorun mudur? Hayr. Ama pek ok gl kii ve rgt bu dmn zlmesinden rahatszlk duyaca iin, olduu gibi brakmak fikri daha iyi geliyor. agda. Trkiye tarihinde, Susurluk bir dnm noktasyd. Kuaklardan beri Trkler iler ne. kadar karmak olursa olsun devletin en iyisini bildii eklinde ocuka bir inan besliyordu. Susurluk, hem skandalin aa kard gerekler hem de devlet tarafndan zeri rtlen soruturmayla 132 bu inanc sarsp yok etmeye balad. Gvenlik glerinin hukuku uygulamak iin var olduu ve polis ile suluyu birinden ayran kesin bir izgi bulunduu inann ortadan kaldrd. Bu sre iinde, birok Trk yaad toplumun yeni gerekleri zerinde dnmek ve onlar kabul etmek zorunda kald. Susurluk sayesinde bilinlenen Trkler, drt yl sonra lkeyi sarsan bir baka skandalin zn kavramak iin de hazrd. Tpk Susurluk gibi bu skandal da bir iddet eylemiyle patlak verdi. Ama bu olayda eylem, istanbul'un merkezinden uzakta bulunan bir eve yaplan polis basknyd. Evin iindekiler ate ederek karlk verdiler. Bylece balayan ve birka saat sren silahl atma, televizyonda canl olarak yaynland. Sonunda, iki adam salam bir ekilde evden kt ve polis tarafndan gtrld. l bulunan nc adamn vcudunda ise otuzdan fazla kurun vard. Bundan sonra ortaya kanlar ok daha korkutucuydu. Mfettiler, evin yanndaki toplu mezarda, on Krt i adamnn tyler rpertici ikencelerin izini tayan plak cesetlerini buldu. Bazlarnn kollan ve bacaklar yoktu, bazlarnn ise

kafataslarna ivi aklmt. Evin, Trkiye'yi inanszlardan temizleyip Islm bir ynetim iin hazr hale getirmek amacyla savatn ileri sren Hizbullah adndaki fanatik bir terrist gruba ait olduu ortaya kt (bu grubun, israil'in Lbnan'daki rolne kar kan ayn isimli grupla ilgisi yoktur). Daha sonra, Ankara, Konya ve Diyarbakr'da, Hizbullah'a ait baka gizli evler de bulundu. Hepsinde de, zalimce ikence edilmi cesetlerle dolu mezarlar vard. Bunlardan birinde, Konca Kuri'in cesedi de bulundu. Kuri, Islm'n kadnlara eitlik getiren efkatli ve hogrl bir din olduunu savunuyordu ve bu konuda birok makale yazm bir feministti. Onun ve dier kurbanlarn maruz kald korkun ikenceler video kasetlere kaydedilmiti. 133 Bunlar gizli evlerde bulundu ve Meclis yelerine gsterildi.Yetkililer nce, Hizbullah vahetini, dinsel fanatizmin gidebilecei u noktalara bir rnek olarak gstermeye altlar. Ancak ksa sre sonra, gerein ok daha kt olduu ortaya kt. Hizbullah kanun kaaklarnn oluturduu bir grup deil, Trk devletinin gizli bir koluydu. Gneydou-,daki gvenlik^ gleri bu terristlerle ibirlii yapmlard. Byk bir ksm laik solculardan oluan Krt miliyitilerine kar duyduklar ortak nefretle, son derece basit bir anlama yaptlar. Gvenlik gleri, soruturma almayacan bilen Hizbullah katillerin dmanlarn karmalarna ve ldrmelerine gz yumdu. 1990'l yllar boyunca, Trkiye'nin gneydousunu kana bulayan yzlerce "faili mehul cinayet" iin akla yakn baka hibir aklama yoktur. Blge o srada, bir serenin bile dikkat ekmeden uamayaca kadar sk bir askeri kontrol altndayd. Ancak polis bu cinayetlerin birini bile zemedi. Ancak zmeyi istememeleri durumunda bu mmknd. Eer katil kendileri deilse, kim olduunu biliyor olmalydlar. Gazeteler, Hizbullah'n gizli evlerinde bulunan silahlarn, gneydoudaki bir askeri cephanelikten km olduu haberini verince "faili mehul cinayetlerin" byk bir ksmnn ilendii dnemde babakan olan Tansu iller, sorumluluu gururla kabul etti. "Evet, bu silahlarn verilmesi emrinin altnda benim imzam bulunmaktadr," dedi. "Grtk ve bir karara vardk. Terrn en nemli sorun olduuna ve durdurulmas iin gerekli olan her eyin yaplmasna karar verdik." Bir terr rgtn dierine kar kullanmak-la yetkisini ap amad sorulduunda ise, son derece basit ve phe yok ki doru olan u cevab verdi: "Genelkurmay, valiler, polis, herkes bu ite birlikte alt." 134 Gneydoudaki savan iddeti azalmaya balaynca, Trk devleti ile Hizbullah arasndaki ittifak da kt. Artk devletin kirli ilerini yapmas iin Hizbullah'a gereksinim duyulmuyordu. rgt de, Islm devrime hazrlk olarak Trkiye'nin inanszlardan temizlenmesi gndemine geri dnd. Bu durumda devlet, Hizbullah' dman olarak grd ve ezdi. Yaptklarndan dolay cezalandrlmayacaklarndan emin olan gvenlik birimleri, uzun yllar boyunca bunun getirdii gvence iinde yaamlardr. Eylemlerini, demokrasiye olan ballklarn veya vatanseverliklerini sorgulamak, bir eit vatana ihanet olarak deerlendirilmitir. Polis ve ordu darbe dzenledi, ikence ve cinayet emri verdi, istediklerini yaptrmak zere su eteleri kurdu. Bu tr gnahlar kamuoyu nnde itiraf etmek herkes iin, zellikle de subaylar iin zordur. Asl zor olan ise, bu tr itiraflarn uzun vadede daha faydal olacan kabul etmektir. Aklk, samimiyet ve her eyi tam olarak aklama arlan, Trk komutanlarn korkutmaktadr. Uzun sredir Trkiye'de bulunan Amerikal bir ajan bana "Bunu farkl ekilde

grmelerini salayamazsnz," demiti. "Ordumuzda cinsel taciz skandallarnn patlak verdii sralarda, bazlaryla oturup rak iiyordum. Kadn askerlerin yklerim basna anlatmasna izin vermemiz ve generallerimizi kk drp cezalandrmamz karsnda dehete dmlerdi. 'Buna nasl izin verirsiniz? Ordunuzun amura bulanmasn nasl kabul edersiniz?' diyorlard. Hatalarmz kabul ettiimizi ve sr saklamadmz gsterdii iin, bunun uzun vadede halkn bize olan gvenini glendirdiini syledim. Bunu hibir ekilde kabul etmediler. Biri, 'Askerleri sivillere kar kt davranlarndan dolay cezalandrdmz zaman bunu asla kamuya aklamayz,' dedi. ok geirdim nk hi byle bir olay duymamtm. 'Sivillere 135 kt davrandklar iin askerleri cezalandryor musunuz?' dedim. Bunu her zaman yaptklarn sylediler. Bu olaylar gazetelere aklamalar gerektiini, nk bylelikle ordu iinde disiplinin salandn ve suiistimallere izin verilmediini gstereceini aklamaya altm. Hayr, dediler. Bunu gstermezdi, insanlarda disiplinsiz bir ordumuz olduu izlenimini yaratrd ve dmanlarmzn elinde koz olurdu. Baz eyler kt gittiinde bunu dzeltmeye alabilirsiniz ama yabanclarn bu yanllar renmelerine asla izin veremezsiniz." Her ulus, efsaneleri kendi yararna kullanr. Trkiye de istisna deildir. Ancak bu efsanelerin hibiri sonsuza kadar yaayamaz. Ne zaman ki onlar yaratan uluslar, ac gerekleri ho bir kurguya tercih ederler, o zaman bu efsaneler yklr ve yok olurlar. Susurluk'un ve Hizbullah terrnn gerekleri konusunda resmi yorumu reddeden Trkler, tarihle yzlemeye hazr olduklarn gsterdiler/Bu da gemile aralarnda byk bir kopu olduunu gstermektedir. Eer Trkler, son yllardaki yneticilerinin lm mangalarn koruduunu, uyuturucu kaaklna ve dier sulara gz yumduunu kabul edebiliyorlarsa, Krt sava ve Ermenilerin katliama uramas konusundaki gerekleri de kabul etmeye hazr demektir. Bunu yaptklar zaman, zgrlklerini engelleyen kstlamalardan kurtulduklarm hissedecekler ve lkeleri de daha nce hi grmedii siyasi ve ahlaki konuma ykselecektir. 136 Scak bir gnde Frat Nehri'nin kysnda yrrken, Akhilleus'un annesi, deniz perisi Thetis gzlerini kaldrp bana bakt. Arkeologlarn gn na yeni kard nefis bir Roma mozaiinin ortasnda bulunan yz, yunuslarla, yengelerle ve dier deniz canllaryla evriliydi. Etraftaki arkeologlar kumlu topra kazmaktayd. Antik kolonlar, duvar kalntlar ve mlek paralarndan, Mars'n muhteem bronz heykeline kadar birok el yapm eya buldular. Buras, bir zamanlar Roma imparatorluunun dou snrnda bulunan ve yetmi bin insann yaad Zeugma kentiydi. Tccarlar son derece yengin olan kent, dnyann en nemli ticaret yollarnn birletii noktada bulunuyordu. Kim daha orijinal mozaikler yaptracak diye birbirleriyle yartlar ve villalarnn zeminine en gzel mozaikleri yaptrmak iin dnemin nde gelen sanatlarna byk paralar harcadlar. Zeugma, nc yzylda doudan gelen istilaclarn eline geti ve ardndan da bir depremle sarsld. Halk buradan kat ve doa zamanla kenti ele geirip topraa gmd. 1970'lerin ortalarnda, arkeologlar kentin yerini tam olarak saptadlar 137 ve zaman zaman kaz yaptlar. Ancak Frat zerinde Zeugma'dan bir kilometre

uzaa bir baraj yaplana kadar, kimse burada youn bir kaz almasna balama gereini hissetmedi. Zeugma, daha dorusu Zeugma'nn aada kalan ksmlar, yapay bir gln sulan altnda kalacakt. Arkeologlar kurtarabildikleri kadar ok eseri kurtarmak istediler ve almalar baladktan sonra, bugne kadar ortaya karlm en nemli Roma mozaii koleksiyonlarndan birine rastladklarn anladlar. Bu mozaiklerden bir dzine kadarn en yakn mzeye tadlar. Ama gn na kmayan ka mozaiin sularn altnda kald bilinmemektedir. Zeugma'daki hazinenin duyulmas zerine, bir Amerikan vakf burada milyonlarca dolarlk bir proje balatt. Vakf yneticilerinin dncesine gre, antik kentin byk bir ksm, su seviyesinin zerinde kalan tepelerin altnda bulunmaktadr. Bu sitedeki kaz almalarnn birka yl sreceini dnyorlar ve eer kentin yeri konusundaki fikirleri doruysa, bu blgeyi ak hava mzesi haline getirmeyi planlyorlar. Bu mozaikler, Trkiye'nin yabanclar tarafndan anlalmayan bir ynn gstermektedir. Bu lkenin topraklarnda, insanlk tarihinin balangcndan bu yana birok uygarlktan izler kalmtr: Yunanistan'dan, Roma'dan, Msr'dan, Arabistan'dan, iran'dan ve hatta daha uzak yerlerden gelen hem ok tanrl hem de Hristiyan ve Islanl uygarlklar. Kral Midas ve Kral Krezs, Aziz Paul ve Aziz Nikola, Homeros ve Herodot, bunlarn hepsi bugnk Trkiye topraklarndan ktlar. Burada Aristoteles felsefe retti, Diyojen bir adam arad, Florence Nightingale hasta ve yarallara bakt. Byk iskender, Darius, Timur, Hannibal ve Selahaddin de dahil olmak zere, byk fatihlerin ou bu topraklarda sava kazandlar ya da kaybettiler. Dnyann hibir corafyasnda, yzyllar boyunca kltrleri birbirinden farkl bu kadar ok sayda halk yaamamtr. Trkiye'de seyahat etmeye balamadan nce, ben de antik 138 Yunanistan'n bugn bildiimiz Yunanistan'dan ibaret olduunu dnyordum. Atina, Sparta ve Peloponnez'deki kent devletleri de dahil olmak zere byk bir ksm gerekten de oradadr. Ancak Yunan uygarlnn en byk, en zengin ve en gl kentleri bugnk Trkiye'de ykselmitir. 19. yzylda gn na karlan ve btn olarak Berlin'e tanan Zeus'a adanm olaanst gzellikteki tapnayla nl Bergama Trkiye'dedir. Antik dnyann en byk ktphanelerinden birine sahip olan Efes, dev feneri ile tannan, bir zamanlar dnyann kavak noktalarndan biri olan Halikarnas da Trkiye'dedir. Trkiye'nin Ege ve Akdeniz kylar boyunca seyahat ederken, insan buralardaki Yunan kalntlarnn okluundan akna dnyor. Bu kalntlar iinde en sevdiim, Akdeniz'de byk bir koya bakan ve bir zamanlar gelimekte olan byk bir kent iken, imdi blgenin en byk ehri Antalya yaknlarndaki sessiz, grkemli ve terk edilmi bir ant niteliindeki Phaselis'tir. Antik alardaki yaam canl bir ekilde hissettirecek kadar iyi korunmutur. M.. 7. yzylda Rodos'tan gelen koloniciler tarafndan kurulmu ve ksa srede kendi parasn basmak zere bir darphaneye sahip olacak kadar zengin bir ticaret merkezi haline gelmitir. Bu parann zerinde, yaamlarn da yanstan, denizcilikle ilgili sahneler bulunmaktadr. Kentteki en etkileyici el yapm eyay, Akhilleus tarafndan kullanld sylenen krk bir mzra grnce duygulanan ve bu yzden bu kenti dierlerine tercih ettii sylenen Byk iskender, Phaselis'te birka ay kalmtr. "Olaanst derecede gzel olan kentin liman, dz caddeleri,

bir tiyatrosu ve meydanlar vard," diye yazyor. "K olmasna ramen her yerde gller amt." Phaselis'in kesme tala denmi ana caddesi boyunca birok Roma yapsnn kalntlar sralanr: Hamama alan bir spor salonu, uzun bir su kemeri, Hadrianus'a adanm bir kap ve yirmi tane ta sras olan klasik stilde ina edilmi bir tiyatro 139 Tiyatrodayken, o zamanlarn sahnesi olan yerin zerinde imdi kprdayan tek canl byk bir kaplumbaayd ama gzlerimi kapattm zaman, denizci kahramanlarn yklerini anlatan toga giymi bir airi dinlediimi dndm. Kleopatra'nn Phaselis'i ziyaret ettii sylenir. Onu bu sralarn birinde otururken dnmek iin ok f azla hayal gc gerekmez. Phaselis'e ilikin en dikkate deer nokta ise, btn ihtiamna karn ok az tannmas ve ziyaret edilmesidir. Eer Trkiye'deki tek antik site o olsayd her gn turistlerle dolar taard ama Phaselis bu topraklardaki binlerce antik siteden sadece biridir. Trkiye'de byle yerlerden ok fazla vardr. Brakn kaz yapmay ve korumay, onlarn tam bir katalogu bile karlamamaktadr. Antik dneme ait bir kalntya denk gelmeden bir krek dahi atmak ok zordur, istanbul'da bile, uzun sredir planlanan metro sistemi en kalabalk blgelere gtrlememektedir nk buralarda alacak bir tnelin paha biilmez kalntlarn iinden gemesi gerekecektir. Bir yaz tekneyle Phaselis'in batsndaki yarmada da bir hafta dolatm. Bin yl nce bu blge, eitli zamanlarda Yunanllarn, Romallarn, Perslerin, Msrllarn ve hatta korsan gruplarn kontrolnde bulunan Likya Birlii adndaki bir konfederasyonun merkeziydi. Deniz kenarndaki kylerden birinde Likyallara ait bir mezarlk buldum. Buras, llerini gmdkleri toprak zerinde yaplan mezarlarla doluydu. Mezarlarn kimisi tek banayd, kimisi ise tepelerin yamalarna oyulmutu. Yakndaki bir tepenin stnde, nceki dnemlerden kalma Likya kalesinin ykntlar zerine yaplm bir Bizans kalesi vard. Aa inerken o zamana kadar grdm en kk antik amfitiyatroya rastladm. Talara oyulmu dzgn bir yarm daire eklindeydi ve sadece 250 kii alacak byklkteydi. Gezimin bir gnn karada dolaarak geirdim. 50 km. araba kullandktan sonra, Akdeniz ky eridi boyunca uzanan Toros sradalarndaki derin bir kanyonun dibinde park ettim. 140 Buraya daha nce gelmi olan arkadamn rehberliinde, eski Roma yolunu izleyerek ve keilerin atlad meradan geerek bir saat kadar yrdm. Birdenbire, kavak aalarnn arkasndan ortaya kan bir Bizans kilisesinin kule ve duvarlaryla kar karya geldim. Bu ssl kilisenin karlkl kelerinde iki tane sekizgen oda vard. Hibir rehber kitapta byle bir kiliseden bahsedilmez ve byk bir olaslkla son yzyllarda ok az yabanc bu kiliseyi grebilmitir. Kim bilir Trkiye'nin geni topraklarnda bunun gibi ne ok kefedilmemi yerler vardr. Ortaya karlm siteler ise birbirinden o kadar uzak ve danktr ki, pek ounun ziyaretisi ok azdr. Trkiye'de Jul Sezar'in ve Aziz Petrus'un getii yollan izledim. 3000 yl nce Hititli heykeltralarn yapt esrarl dev talarn arasnda yrdm, ilk Hristiyanlar tarafndan kilise olarak kullanlan maaralara

girdim. Hallarn kaleleri olan kayalk tepelere trmandm. Trkiye'nin dousunda, yalnzca drt gn iinde, yarm dzine byk kltrn unutulmaz kalntlarn gezdim. lk duram, Van Gl kysndaki Ahlat'ta, 15. yzyldan kalma dev Osmanl mezarlyd. Karmak Arap harfleriyle donatlm uzun mezar talan, artk hayal meyal hatrlanan zamanlardan kalan dilsiz habercilerdir ve son derece gl bir gzellik tamaktadrlar. Ahlat'tan Iran snr boyunca kuzeye doru gittiimde ise, karmda grlmeye deer gzellikteki shak Paa Saray vard. Buras, 18. yzylda ldrolu aireti tarafndan dan yaln kayalklar zerine yaptrlmt. Bu airetin Grc, Trk, Ermeni ya da Krt olduunu iddia eden uzmanlar bulmak mmkndr. Zirvesi karlarla kapl Ar Da'nn yanndan geerek bir zamanlar Rus garnizon kenti olan Kars'a gittim. Oradan da 1000 yl civarnda krallarn, piskoposlarn ve refah iindeki yz bin yurttan yaad, terk edilmi Ermeni bakenti Ani'ye gittim. Byk kilise ve saraylardan geriye yalnzca iskeletlerinin kalm olduu Ani, insana ihtiamn geiciliini hatrlatan gerek st bir nitelie sahiptir. 141 Son duram ise yemyeil tepeleriyle Artvin'di. Grcistan snn yaknndaki bu kentin tepelerinde, bin yldan daha eski ve hayranlk uyandran Grc kiliseleri vard. Dnyada baka hibir yerde, insan byle bir gezi yapamaz. Trkler sahip olduklar zenginliklerle hakl olarak gurur duyarlar ama bir anlamda da bu yeterli deildir. Kltr Bakanl yeterli derecede bteye sahip deildir. Sahip olduklaryla sadece alanlarn cretini deyebilmekte ve lkenin ancak en nl antlarn koruyabilmektedir. Daha az tannan antlar koruyacak veya y eni kazlara balayacak maddi imkna sahip deildir. lkelerindeki antik sitelerin okluu onlar bezdirmitir. Hkmetteki st dzey grevlilerden bazlar, Trk topraklarnn paha biilmez hazinelerle dolu olduunu grmezden gelmektedirler. Bu hazinelerin birou artk yava yava yok olmaktadr. Baz Trkler ise, lkelerinin islmiyet ncesi tarihinden rahatszdr. Eer Arap, Krt, Rum, Ermeni ve Grc gemilerini kabul ederlerse, Trkiye'ye tam anlamyla sahip olamayacaklarndan endie duymaktadrlar. Trklere, atalarnn 10. yzylda efsanevi bozkurtu izleyerek Orta Asya'dan gelen kabileler olduu retilmitir. Bu nedenle, byk bir ounluu dar ve Trk merkezli bir dnya grne sahiptir. Bu gr, devletin birok yer ismini kulaa daha Trk gelmesi amacyla deitirmesiyle de glenmitir. Ankara'nn (eski ad Angora) belediye bakan, kentin Hitit gne kursu olan semboln bir cami tasarmyla deitirmek iin kampanya balatacak kadar ileri gitmitir. Belediye bakan Hititlerin "Trk olmadklarn" sylemektedir. Aslnda Trkler, Anadolu'da yaam btn kltrlerin mirassdr. Bu miras, enerjisiyle, kozmopolit olmasyla ve farkllyla byk zenginlik iermektedir. Bu miras btn kalpleriyle benimsemeli ve Anadolu tarihine ait parlak zenginliklerinin koruyucusu olmaldrlar. 142 KRT BLMECES

Bir leden sonra, Diyarbakr'n dnemeli pazarnn en sayg duyulan

kiilerinden olan yal bir adam, eski psk divannda oturarak Krt mcadelesinin anlarn uzun uzun anlatt. Yan gstermeyen bir kesinlik ve enerjiyle, yksne 1930 'lu ylardan balad. Her on ylda bir tekrarlanan kalplar vard: Bastrlan isyanlar, yaklan kyler, tutuklanan akrabalar ve bilinmeyen katiller tarafndan ldrlen dostlar. "Bunu sylemek benim iin tehlikeli ama btn hayatm boyunca byk bir bask altndaydm," dedi enesini ahap bastonuna dayayarak. "Bir ok kez ikence grdm. Oullarmdan biri, polisin 40 gn boyunca uygulad ikenceden sonra ld. Tm bunlar benim ve birok kiinin bana geldi. nk haklarmz istiyoruz. ounlukta olduumuz bir blgede, aznlk haklarna bile sahip deiliz. Ama bunlar istemeye devam etmek zorundayz. Vazgeemeyiz. Bu, 1938'dekinden beri nc isyanmz. Hepsi ayn nedenle yapld. Her kuak, haklarmz iin savamak zere kendi liderini karyor." 143 Bir kenarda ise sessizce oturup dikkatle dinleyen ciddi grnml bir grup gen vard. Siyasi ballklar bu yklerle atelenen genler, yeni, kuak Krtlerdi. Bu sahneyi izlerken bir mealenin elden ele getiini hissettim. Krtlk bilinci bu ekilde beslendii srece Trk yetkililerinin uygulad hibir askeri veya siyasi bask bu insanlar yattramayacaktr. Dolambal yollan, gizli avlular ve antik kent duvaryla Diyarbakr, fakirliine ve hep var olan bask havasna ramen Trkiye'de en sevdiim kentlerden biri oldu. Ancak Krt blgesinde beni gerekten byleyen unsur kentler deil, krsal alann ihtiamyd. Trkiye'nin bats, ya deniz kenarndaki ovalarla ya da iftlik ve meyve baheleriyle evrili olan inili kl tepelerle kapldr. Orta kesim engebeli ve kratr. Karadeniz blgesi serin, yeil ve yksek dalarla evrilidir. Ancak hibir blge, lkenin dousu kadar muhteem deildir. Geit ve gllerin zerinde sarp zirveler ve uurumlar ykselir. Scak aylarda, insan gz kamatran renkler ve gzel kokular sarar. Kar acmaszca yaar, geni alanlar karla kaplanr. Kylerin hepsi kar altnda kalr, bazlarnn d dnyayla ilikisi tamamen kesilir. Manzara, tpk bin yldr burada yaayan airet insanlarnn ihtiraslar gibi devasadr. Ilmll tevik eden bir corafya deildir bu. Gerillalar iin de ok uygun bir corafi yap sunmaktadr. Krt sorunu Trkiye'nin iltihaplanm yarasdr. ounluunu Krtlerin oluturduu Diyarbakr'a ve doudaki dier illere seyahat etmek, lkenin irkin yzn grmek anlamna gelir. Trk liderleri krt milliyetiliini ezmek iin ne gerekiyorsa yaptlar. nk bu konuda hibir deneyimleri yoktu ve uluslarnn varln koruduklarna inanarak, dnya apnda yaygnlk kazanm olan blgeselcilik ve yerel zerk ynetim eilimlerine kar savayorlard. Uzlamay 144 reddetmelerine ramen, belki de bunun iin, Krtlk bilinci bugn her zamankinden daha gldr. Binlerce yldan beri Krtler, Mezopotamya denilen blgede yaamaktadrlar. Bu blgeye bugn Krdistan diyenler de vardr ama Trk hkmeti bu ismi siyasi bir anlam tad gerekesiyle reddetmektedir. Bugn dnyadaki Krt nfusunun yaklak otuz milyon olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn yars Trkiye'de, drtte biri Irak'ta, yzde on bei iran'da, yzde bei Suriye'de ve geri kalan da Ortadou'ya ve dnyann eitli

blgelerine dalm durumdadr. Yakn zamana kadar bu insanlarn ou, kendilerini Krt olarak deil, bir airetin yesi olarak grrd. Ancak 20. yzyln son eyreinde kendilerini bir ulusun ya da halkn paras olarak grmeye baladlar. Yaadklar lkelerin hkmetleri, onlara pheyle bakmaktadr. M.. 4. yzylda Yunanl komutan Ksenophon, bugnk Krtlerin atas olabilecek airetlere rastlad ve yle yazd: "Dalarda yayorlard, savaydlar ve krala itaat etmiyorlard." Bugn de doru olan bu sz Krtleri en iyi anlatan tanmdr. Hibir zaman kendilerine ait bir lkeleri olmadysa da, Krtlerin itaat etme alkanlklar yoktur. Bugn, ada Trkiye'de Krt olduu iin hi kimse ayrmclkla karlamamaktadr. Krtler, i, elence ve hatta siyaset dnyasnda birok baar kazanmtr. Trk kimliini kabul etmeleri halinde, dier Krtler de bu baarya ulaabilir. Ama milyonlarca Krt bunu reddetmektedir ve bu inatlklar yznden Trkiye'nin en fakir vatandalar durumundadrlar. Bir ksm, atalarnn topraklarndan ok uzakta olan Safranbolu gibi zengin ve gzel kasabalarn amurlu varolarnda yaarken, ounluu isiz ve mutsuz bir halde douda kalmtr. ABD Dileri Bakanl'nn insan haklar raporunda, "Hkmet ounlukla gneydouda yaayan Krt halknn 145 temel siyasi, kltrel ve ana dilini kullanma haklarn tanmay uzun sreden beri reddetmektedir, denmektedir. "PKK'ya kar yrtt savan bir paras olarak Devlet, savaa katlmayan insanlar zorla yerinden etmi, yargsz infazlarn zerine gitmemi, sivillere ikence yapm ve dnce zgrln askya almtr." htilalci PKK, Krdistan ii Partisi, gneydounun yoksul kylerinde deil Ankara'da domutur. Marksist eylemci Abdullah calan ve bir avu yoldann 1970'lerin ortalarnda bir araya gelerek rgt kurduklar yer Ankara'dr. Bu rgt, Trk devletine kar silahl mcadeleye giren en etkin isyanc g olacaktr. Ortak hafzalarnda gl bir isyan gelenei olan Krtler, fakirdir ve sorunlarn zmek iin kefedildiinden bu yana hep silah kullanmlardr. calan'a gre, bu nitelikleriyle Krtler, Trkiye'de devrimci bir hareket balatmak iin ok uygun bir k noktasyd. Dnyann bu blgesinde politikay ynlendirmekte olan laneti calan ve silah arkadalar da paylayordu: etnik ovenizm, diktatrce bir kibir ve hibir eye aldrmadan uygulanan iddet. 1978'de bir grup Marksist olmayan Krtle bir araya gelen J calan ve arkadalar, resmi olarak PKK'y kurdular. 1980 darbesinden sonra merkezlerini Suriye'ye tadlar. Devlet bakan Hafz Esat, Suriye ile Trkiye arasndaki sregelen atmada onlar kullanabileceini dnmt. Trkiye'yi | zayflatmak isteyen Moskova'daki patronlarndan da destek bulan Esat, PKK'ya eitim kamplarnn yan sra silah ve byk mali destek de verdi. Ksa sre sonra gerillalar savaa hazrd. 15 Austos 1984'te, doudaki iki kasabada bulunan ileri karakollara roket ve makineli tfeklerle saldrarak savalarn balattlar. Birka yl iinde, gerillalara binlerce militann katlmasyla sava, douya yayld. Hkmet, blgede bir tr skynetim 146 olan "olaanst hal" ilan ederek yant verdi. Olaanst hal ile sansr, uzun sreli gzalt ve blclerin yarglanmas iin hzlandrlm mahkeme kurallar getirildi. Ancak bu nlemlerin yetersiz kald ortaya kt. Birka yl sonra, PKK birimleri douda serbeste dolayor, hatta kendi belediye bakanlarn setiriyor, hkimlerini ve vergi

memurlarm atyordu. Bu baarnn etkisiyle daha da cesaretlenen PKK, kura sonucunda douya atanm retmenleri, Trk gazetelerini datan bayileri ve orduyla yakn olduunu dndkleri kylleri ldrmeye balad. 1990'larn balarnda hkmet, resmi dille kana susam terristler olarak adlandrlan bu gruplarn aslnda disiplinli bir askeri g olduunu anlad. Geni bir toprak parasnda en azndan geceleri kontrole sahiptiler ve atma blgesinde artmakta olan bir halk desteinden yararlanyorlard. Yalnzca^Suriye'den deil, ayn zamanda Rusya, Irak, Ermenistan ve Yunanistan'daki gl gruplardan da destek gryorlard, Hazineleri, eroin kaaklndan elde edilen gelirler ve Avrupa'da srgnde olan krtlerin gnll ya da zorla balaryla dolmutu,, Trk anavatann paralamay amalayan hain blge insan ile d glerin bir komplosu olan PKK, Kemalistlerin karabasan haline gelmiti. Komutanlar dnemin babakan Tansu iller'e, sava, hibir engelle karlamadan yrtmelerine izin verilirse bu tehdidi yok edeceklerini ..syledik* Deiik bir alternatif sunmaktan aciz olan iller bunu hevesle kabul etti. Ka bir sre sonra, isyan bastrmak iin yzyln en byk harektlarndan birini balatmak zere yz binlerce Trk askeri douya akyordu. Ordu, PKK yanls olduundan phelenilen yzlerce ky ve mezray belirleyerek ie balad. Ekipler sistematik bir ekilde bu kyleri dolaarak sakinlerini toplayp kyn bir saat iinde yaklacan duyuruyorlard. Askerler srlarn 147 ldrp tarlalarn ve ambarlarn yakarken, akl bandan giden kyller ok az eya kurtarabildiler. Gvenlik gleri, silahlanm milliyeti etelere de yardm etti ve Krt milliyetiliine sempati duyduundan phelenilen sivilleri ldrmek iin onlar kulland. Polis "zel timleri" ve jandarma, bilgi edinmek ya da dmann sesini bastrmak amacyla gerekli grdkleri zaman ikence yapmaya tevik edildiler. Krt siyasi partisi yasakland. Grevine son verilen Meclis'teki temsilcileri ise hzlandrlm yarglamaya tbi tutularak vatana ihanetten sulu bulundu ve byk hapis cezalarna arptrld. PKK'nn sergiledii acmaszlk gibi, bu yntemlerin de acmasz olduu tartma gtrmez. Ancak hakl olmalarna ramen baz yabanc devletlerin, Trkiye'yi knamakta gsterdikleri istek hi de drst deildir. Trkiye devleti, varlna ve btnlne ynelmi bir saldryla kar karyayd, ikinci Dnya Sava sonras, egemenlikleri altndaki halklarn isyan karsnda dier devletlerin davranaca ekilde karlk verdi. Trkiye'nin PKK ya kar yrtt harekt, birok ynden Hollandallarn Endonezya'da, ingilizlerin Malaya'da, Franszlarn Cezayir'de Amerikallarn. Vietnam'da, Srplarn Bosna'da ye Ruslarn eenistan'da yrttkleri harektlara benzetilebilir. Bu eski smrgeci gler, yakn tarihte kendilerinin mkemmelletirdii taktikleri kulland iin Trkiye'yi knaynca, doal olarak Trkler de tepki gsterdiler. Ordularnn iyiliine inanmak isteyen ve sava yalnzca hkmet yanls basndan takip eden Trk halknn byk bir ksm, bu sava terrizme kar kahramanca bir mcadele olarak alglad. Yzlerce asker evine bayraa sarlm tabutlarla dnd ve Trkler PKK'y, adn lanetle andklar byk bir ktlk yuvas olarak grmeye balad. Ancak gneydouda her ey ok farkl grnyordu. Orada halk 148 madalya taklarak askeri trenle topraa verilen askerler iin deil, iaretsiz

mezarlara atlan gerillalar iin ehit sfatn kullanyorlard. New England byklndeki alma blgesine yaptm geziler srasnda, gvenlik glerini bask, ikence ve cinayetle sulamayan tek bir Krt bile grmedim. Blgedeki herkes ya niformallarn elinde ac ekmiti ya da eken birini tanyordu. Bu harekt, Krtlerin byk bir ksmnn Trk ordusundan ve temsil ettii devletten nefret etmesine neden oldu. Ayn zamanda, Abdullah calan' ve onun PKK'sn bir umut olarak grmelerine de yol at. Hemen hemen btn Krt rgtlenmelerine yasak getiren hkmet, bylece lml Krt liderlerin ortaya kmasn da imknsz hale getirmiti. Bu politika sonucunda, hem zek hem de siyasi olgunluk asndan zayf olan calan, Krtlk bilincinin tek temsilcisi haline gelmitir. Bugn bile, blgedeki herhangi bir ile ya da kentte rahatlkla belediye bakan seilebilir. Tabanca tadklarn beceriksizce saklamaya alan gvenlik grevlileri, Krtlerin resmi olmayan bakenti Diyarbakr'da dolamaya ktmda hep beni takip ediyorlard. Ama kimi zaman onlar atlatmay baardm. Ana caddelere alan tozlu ara sokaklarda dolarken, sohbet etmek iin manavlara, maazalara ve kahvelere uruyordum. Gl bir etnik kimlik duygusuna sahiplerdi ve Krtlk bilincini kaybetmedikleri srere gerekten yenilmeyeceklerine inanyorlard. Bir gn nargile salonunda otururken bir futbol antrenr "insanlar bunun yeni bir sorun olduunu sylyor, ama ben 44 yandaym ve bildim bileli bu sorun hep vardr," dedi. "Avrupallar, bu sorunun konuulmas ve tartlmas yoluyla, insanlarn nefret etmekten, lmekten ve ldrmekten 149

vazgeeceklerini sanabilirler. Ama Trkiye farkldr. Burada, konumak yerine savamak arzusu var. 1915'te ldrlmesi gerekenler Ermenilerdi imdi biziz, insan yaamm kutsal grmeyen bir rejimde yayoruz, insanlarn lmesine aldrmyorlar. nemli olan gc ellerinde tutmak." Bir sre nargile itikten sonra, etrafmdakilere PKK hakknda ne dndklerini sormaya cesaret edebildim. Uzun bir sessizlik oldu. Ya etrafmdakiler nargile salonlarndaki dnmeye uygun atmosferin tadn karyorlard ya da yasak alana girmitim. Sonunda biri konutu. "Bu soruyu bize nasl sorabiliyorsunuz?" dedi. "Ne hissettiimizi tahmin edebilirsiniz." Gazetecilerin atma blgesine gitmek iin izin almas gerekiyordu ve bavurularm uzun sre grmezden gelinmiti. 1998 ilkbaharnda, zemediim sebeplerle bir bavurum kabul edildi ve hemen Diyarbakr'a gidip arabayla dalara doru yola ktm. Kent dndaki ilk askeri kontrol noktasnda, ktlarm incelenirken bir masaya oturmaya davet edildim. Burada subay ay iiyordu, izlenimlerimi merak ediyorlard. Ama ben onlar paylamak yerine sorular sormay tercih ettim. atma blgesinde destek grmedikleri sylenen gerillalar, nasl olup da bu kadar uzun sre hayatta kalm ve savamlard? Onlar sradan Krtler destekliyor olamaz myd? Bu dnceyi sama bulan subaylar kukuyla baktlar. Gneydoudaki nc grev yerinde bulunan bir binba "Bu atmann hibir siyasi ya da toplumsal temeli yok," dedi. "Tamamen yabanc devletlerin kkrtmasnn sonucudur. Siz bunun sava olduunu sylyorsunuz ama ben sizi dzeltmek zorundaym. Bu sava deil. Bir bar operasyonu. Dnyadaki tm ordularn yapt gibi, lkeyi terrizme kar koruyoruz. Buradaki tek fark, biraz daha uzun srmesi." Yarm saatimi bu subaylarla konuarak geirdim. 150 PKK'nn tam anlamyla kt olduuna, halk destei bulunmadna ve Trk devletinin Krt milliyetiliine dair btn kalntlar ortadan kaldrlana kadar savamak zorunda olduuna itenlikle inanyor gibi grnyorlard. Daha da artc olan, Krt milliyetiliinin ortadan kaldrlabileceine inanmalaryd. Sonunda gememe izin verildi. Belki de istediim yere, atma blgesinin ortasnda kalan Lice'ye gitmeme izin verilecekti. Lice'nin yllardr yabanclara kapal olduunu dnrsek, bu gerekten heyecan verici bir dnceydi. Milletvekillerine bile ziyaret etme izni verilmiyordu. Lice yalnzca Krt milliyetiliinin oda deil, ok az insann ziyaret edebildii ama birounun bildiine inand bir efsane, bir sylentiydi. Lice'nin etrafndaki krsal alan yllarca PKK'nn kontrolnde kalmt. 1990'larn banda harekta baland zaman, ordunun ilk hedeflerindendi. Askerler nce uzaktaki kyleri yerle bir ettiler, sonra gerillalarn kat ormanlar yaktlar ve 1993'te bir gn Lice'yi atee verdiler. On bin kiilik nfusun yzde doksan birdenbire evsiz kald ve doum yerinde Lice'nin yazl olduu ya da dier kentlere katlar Bu kentlerde hemen pheli kiiler olarak mimlendiler. Yok edilmi kylerden Lice'ye getirilip ykntlarn zerinde yeni evler yapmalarna izin verilenler onlarn yerini ald. Lice giriindeki kontrol noktasnda, bak asna gre grevleri ya terristleri bulmak ya da Krtleri bastrmak ve ikence yapmak olan "zel timler"e mensup sivil giyimli grevliler vard, iri yan, kaln enseli, sert grnml adamlard. Diyarbakr'daki meslektalarnn aksine, tabancalarn saklamaya almadlar. Birka dakika sonra, ilerinden bazlar sivil bir arabaya binerek kendilerini takip etmemi sylediler. Lice'ye doru giderken, giriimize izin verilmeyeceini

151 dnen Krt evirmenime dndm. Sinirli sinirli glmsyor ve inanmaz bir ekilde bam sallyordu. Blgedeki karakola gtrldk. Kapdan girerken ister istemez rperdim. Kimbilir, sulu ya da susuz olduuna baklmakszn, ka bahtsz bu kapdan zorlu, belki de ok zorlu sorgulamalar iin geirilmiti? ieride, Hasrettin Bayraktar adndaki ksa boylu bir adam kendisini Lice'nin gvenlik efi olarak tantt. Bana planlarm, kiminle grmek istediimi, Lice hakknda ne bildiimi ve ne renmek istediimi sorarken dosta davranyordu. Herhangi bir planm olmadn, sadece biraz dolap ile halkyla konumak istediimi syledim. Bu konuda zgr olduum gvencesini verdi ve Lice'nin sakin olduunu syledi. "Artk iler, buraya ilk geldiim yl ncesine gre daha iyi. ileden ok insan g etti ama artk gidenler fazla deil. Burada bir fabrikamz var. insanlar iftilik yapmakta zgrler. almadklar zaman akllarna kt fikirler geliyor ama artk daha fazla i olduu iin daha az insann aklndan byle fikirler geiyor." Lice halknn byk ounluu yabanclarla konumay istemez ama ilenin baz srlarn kefetmeyi baardm. Yllardan beri saat sekizden itibaren sokaa kma yasa uygulanyordu. Eer serbeste sat yaplmasna izin verilirse insanlarn fazla yiyecek alp gerillalara vereceinden korkan polis, yiyecek datmn kontrol ediyordu. Birka ay nce, bir manavn nnde intihar saldrs olmu ve birka asker yaralanmt. Canl bomba bir kadnd. Otlarla kaplanm bir arsada, ileyi yok eden byk yangn srasnda eriyerek garip bir ekil alm bir cam paras buldum. Yoldan geen bir adama yangn kimin balattn sordum. Omuzlarn kaldrp bilmediini syledi. Yangnn yldrm dmesi sonucunda balayp balamadn sorduumda ise yznde bu dnceyi komik bulan bir glmseme 152 belirdi. Bir sre bu fikri dnd ve "Yldrm" dedi. "Dorudur. Yldrmdr." Merakmla konutuum insanlarn ban belaya sokmamak istei arasnda kalmtm. ounluk, dikkatle setii bir ya da iki kelimeyi syleyip hemen uzaklayordu. Birine, polisin Lice halkn terrist ya da potansiyel terrist olarak grp grmediini sorduumda, yrmeye devam ederken ban sallad ve yantlad: "Evet yle." Yaklm kylerden gelen birine kyn kimin yaktn sordum. Bir an yzme bakt ve sordu: "Sizin kynz kim yakt?" sizler ay ve sigara ierek gnn byk bir ksmn geirdikleri kahveler Lice'nin tek ana caddesinde sralanr. zerinde, "Vatan Bir Btndr. Paralanamaz" uyarsnn bulunduu kaide zerinde duran dev Atatrk heykelinin karsndaki kaldrmda, nargile ien gruplar grdm, ilerinden yetmi yalarnda grnen biri, yalnzca elli yanda olduunu syledi, iledeki birok insan gibi onun da ii yoktu. Ancak ounluun aksine serbeste konutu. "nce kyler yakld, sonra da bizim sramz geldi," diye balad. "Buray bir eit mabet olarak grdler ve yok etmek istediler. Bu, bize istediklerini yapma gcne sahip olduklarm, bizimse karlk olarak hibir ey yapamayacamz gstermenin bir yoluydu. Buras artk ak bir hapishane gibi. izlenmeden konumamz ve hareket etmemiz mmkn deil."

"Ama kendimizi hl zgr hissediyoruz" diye devam etti. "Gerek zgrlk insann kendi iindedir. Hl her istediimi dnebiliyorum. Bir Krt olarak doduumu ve Krt olarak leceimi biliyorum. Bunu benden alamazlar. Dolaysyla, her eye ramen mutlu bir insanm. Bireysel savam kazanyorum, nk zihnimi yok etmeyi baaramadlar." Nargilesinden bir nefes daha ekerken olduka sakin grnyordu. 153 Kiiliinin gc karsnda duygulanmtm ama ayn zamanda endielenmitim. Ben gittiim anda polis onu rahatsz etmeyecek miydi? "Edecekler" dedi sakince. "Buna da hazrm." Tam bu srada yeni bir mteri geldi ve oturdu. Bir muhbir olduu ve bunu herkesin bildii ok akt. Arkadam hzl bir el hareketiyle konumamzn bittiini iaret etti. Birka dakika daha nargile itim, aym bitirdim ve oradan ayrldm. Trk ordusunun sahip olduu asker ve silah stnl sayesinde, PKK karsndaki zafer sadece zamana balyd. 1990'larn sonunda durum tersine dnd. Askerler dalarn denetimini ele geirdiler. Bu, yalnzca aktlan kan ve para asndan deil, gneydou halknn yabanclatrlmas ve lkenin yurtdndaki imajn bozmas asndan da pahalya mal olmu bir zaferdi. Generaller zaferin bedelinin bu olacan byk olaslkla anlamlard ama baka bir seenek gremediler. atmann ilk yllarnda PKK, Trkiye'nin gneydousunda bamsz bir Marksist devlet kurma amacn aklamt. Daha sonra calan defalarca atekes grmeleri yapmaya ve siyasi uzlamay kabul etmeye hazr olduunu sylemise de, artk ok geti. Ordu ok fazla kayp vermiti ve siyasi maliyeti ne olursa olsun isyanclar yok etmeye kararlyd. Savan gc azalrken, PKK'ya da artc bir zaferle karm sefil bir baarszlk miras kald. rgtn sava gc, Trkiye dndaki kamplarda gizlenen dank gruplara kadar indi ve Trkiye topraklarnda vur-ka saldrlarndan baka bir eylem yapamaz duruma geldi. Halk destei, hkmetin etkili askeri harekt sonucunda engellendi. En nemlisi PKK, uzun sreden beri ac eken halkn umutlarn 154 demokratik bir harekete dntrmeyi baaramad. Tam aksine, calan'n megalomanisi nedeniyle, terr yalnzca dmanlarna kar kullanmakla kalmayp, kendi muhalif yelerini de ikence ve yargsz infazla cezalandran kat bir Leninist g olarak kald. Bu baarszla ramen PKK, kendi asndan iki byk zafer kazand. Birincisi ve en nemli olan, Krtler bu savatan hi olmadklar kadar gl bir kimlik bilincine sahip olarak ktlar. Btn bir yeni kuak, Krtlerin Trklerle savata olduunu bilerek byd, isyan desteklemeyenler bile, Krt ulusunun varlna ve kendilerinin de bu ulusa mensup olduuna inanmaya baladlar. calan'n acmaszl ve yozlaml hakknda pek ok ey sylenebilir ama, iyi ya da kt,saysz kiide krtlk bilincini atelemi birisi olarak grlebilir. calan'n ikinci kazanm, isyan bastrmaya alan Trk ordusunu sert yntemler uygulamak zorunda brakmasdr. Trk gvenlik gleri sava kazanmalarnn bedelini, dnya devletleri tarafndan knanarak ve Trk halknn kutup tamasna neden olarak dediler. calan Trkiye'ye ar bir darbe indirmek istemiti ve bunda baarl oldu.

calan Suriye'de geirdii sava yllar boyunca diktatr Esat'n misafiri gibi grnmekle birlikte, aslnda bir tutsak olarak yaad. Blgedeki dier liderler gibi Esat asndan da Krtlerin hibir nemi yoktu ve gerek grdnde Suriye'deki Krt nfusu bastrmakta tereddt etmedi. calan' desteklemesinin Krt davasyla bir ilgisi yoktu, asl sorun Trkiye'nin artan gcnden duyduu korkuydu. calan'n isyann desteklerse Trk ordusunun byk bir ksmn balayacan ve Trk ekonomisinin zayflamasna neden olacan biliyordu. Suriye'nin, bu blgeyle snrda olan topraklarn le evirdii ikyetlerini dikkate almayan Trkiye, 1980'lerin 155 bandan beri Frat Nehri'nden sulama ve hidroelektrik santral projeleri iin su ekmekteydi. Esat, eer gerillalar iyi savarsa, Trk liderleriyle bir pazarla oturabileceini dnd. Buna gre, daha cmert bir su politikas karlnda PKK'ya verdii destei kesecekti. Bir PKK zaferi sonucunda, Suriye'ye doru uzanan ve etnik olarak Arap olan Hatay'n yeniden topraklarna katlabileceini bile hayal etmi olabilir. Hatay, Roma dneminden 20. yzyln bana kadar hep Suriye'nin bir paras olarak kabul edilmiti. Ancak 1939'da, Suriye'ye bamszlm veren Fransz koloni ynetimi, bir referandum yaparak halka, Suriye'ye mi yoksa Trkiye'ye mi balanmak istediklerini sordu. ounluun Trkiye'yi semesi zerine, Fransa, Hatay' Trklere brakt. Bugn bile birok Suriyeli, Trkiye'nin referanduma hile kartrarak bu blgeyi aldn dndrmektedir ve resmi haritalar halen Hatay' Suriye snrlar iinde gstermektedir. Esat, calan' destekleyerek Trkleri hainliklerinden dolay cezalandrabileceini ve belki de hkmetten dnler koparabileceini dnd. Ancak 1990'larn sonunda, Trkiye ile Suriye arasndaki askeri denge belirgin bir ekilde bozuldu. Trk ordusu yzlerce tank ve sava ua satn almt. Bunlar ileri teknoloji rn silah sistemleriyle donatlmt. Bylelikle Trk ordusu, Ortadou'da israil'den sonra en modern sava gc olmutu. Suriye, Sovyetler Birlii'nin yklmasndan sonra yalnz kalmt ve hem askeri hem de siyasi ynden daha zayft. PKK'y basz brakma zamannn geldiine karar veren Trk generaller, Suriye'den calan' teslim etmesini istediler. Bu operasyon da Trkiye'deki benzerleri gibi bir generalin konumasyla balad. Bu mesaj ileten, Trk ordusunun kara kuvvetleri komutan General Atilla Ate'ti. 1998 sonbaharnda ileri srd bu tehdit olduka basitti: Suriye ya 156 calan' snr d edecek ya da Trkiye ile bir sava gze alacakt. Ciddi olduunu gstermek iin de on bin askeri Suriye snrna yd. Esat hemen boyun edi ve calan am'dan ayrld. Birka gn boyunca kimse calan'n nerede olduunu tahmin edemedi. Ama istihbarat rgtleri ksa srede onun Moskova dndaki bir villada gizlendiini belirledi. Bakan Boris Yeltsin calan'n derhal Rusya'dan karlmasn istedi. Banda eski komnistlerin olduu italyan hkmeti ile balantl bir grup italyan solcu, hemen yardmna koarak calan' Roma'ya getirdi. Bundan birka gn sonra, italyan Babakan Massimo D'Alema, calan'n Trkiye'ye iade edilemeyeceini, nk lkesinde lm cezasyla karlaabilecek birinin iade edilmesinin, italyan anayasasna gre yasak olduunu syledi. Trkler ok fkelendiler. Tannm baz Avrupallar, terristlerin baka lkelere gittiklerinde daha bar olduklarm, belki calan'n da ayn ekilde davranabileceini ileri srnce, fkeleri daha

da artt. Fransa cumhurbakannn dul ei olan ve uzun sredir Krt davasn savunan Danielle Mitterrand, "calan kendisini gerilla diye nitelendiriyor. Ancak, halk sistematik bir ekilde ldrlrken baka ne yapabilirdi?" diye sordu. Eer calan yarglanrsa, Trk generallerinin de sank sandalyesinde oturmas gerektiini ileri srd. calan'n Roma'ya ulamasndan hemen sonra, srgnde yaayan birok Krt, salk kontrol iin gittii hastanenin nnde topland. Krt bayraklar sallayp, liderlerine sonsuz sevgi ve ballklarn gsteren sloganlar attlar. Ksa sre iinde, Avrupa'nn dier blgelerinden otobs, tren ve karavanlarla gelen binlerce Krt de onlara katld. Duygular o kadar glyd ki, haber yapmak zere gelen Trk gazetecilere bile saldrp onlar dvdler. Roma Kardinalini Achille Silvetrini Eer onu desteklemek 157 iin bu kadar ok Krt geliyorsa, bu sadece bir terrizm sorunundan ibaret olamaz. Bu bir Avrupa sorunudur," dedi. lk bata Trkiye asndan kesin zafer gibi grnen durum, neredeyse bir gece iinde bir halkla ilikiler felaketine dnt. calan nehir kysnda bir villaya yerleti ve sanki bir devlet bakanym gibi ziyaretileri kabul etmeye balad. Avrupal politikaclar, calan am'da yaarken hi ilgilenmedikleri Krt sorununa yaknlk gstermeye baladlar. calan'n yarglanmak yerine, davasn dnya kamuoyuna anlatabilecei uluslararas bir foruma davet edilmesi gerektiini savunanlar oldu. Babakan D'Alema, Trkiye'yi "Kuzey irlanda ve Bask sorunlarn rnek alarak, bu uzun ve kanl atmay zmeye" ard. Alman parlamentosunun d ilikiler komitesi bakan Hans Ulrich Klose, calan'n yakalanmasn "Trkiye'nin PKK ile sorunlarn zmesi ve lkede gerekli reformlar yapmas iin iyi bir frsat" olarak niteledi. Avrupa Parlamentosu, Krt sorunu zerine uluslararas bir konferans arsnda bulundu. Trkler bu fikirleri, egemenliklerinin ihlali olarak deerlendirip iddetle reddettiler. Politikaclar ve basnn etkisiyle milliyetilik krizine giren Trkler, fkelerini calan'dan italya'ya ynelttiler. lgna dnen gstericiler, sokak kelerinde italyan bayraklarn ve Versace kravatlarn yakt. Baz gstericiler, italya'nn diplomatik binalarn igal etmeye alt. Ellerinde, vampir olarak izilen D'Alema'y Trk ocuklarn yerken gsteren pankartlar ya da kana bulanm italya haritalar vard. Bazlar da, "Kahrolsun italya! Kahrolsun italya!" diye baran kalabala katld. Manavlar, mterilerine italya'dan ithal edilmi kivileri ezme frsatn sundu. "Trk Genlii" imzasn tayan brorler, vatansever Trkleri pizza ve spagetti yememeye ard. Televizyon kanallar bu arlklarn grntlerini tm Avrupa'ya tad. Bu grntleri izleyen Avrupallar ok geirdi. 158 Trkiye'nin calan'la davas unutuldu. Halkn kafasnda, Trkleri Avrupa masasnda oturanlara yakmayan ekilde davranan fanatikler olarak gsteren bu grntler kald. Ancak Trk liderler, Suriye'ye uyguladktan basknn baarya ulamasyla, olduka fazla olan glerini sergilemenin sonu getirdiini grmlerdi. Sadece gsterilerle deil, resmi kanallar yoluyla da italya zerinde bask uygulamaya baladlar.

Trk irketleri, italyan ortaklaryla szlemelerini iptal ettiler. Ordu, ok krl olan ihalelerine artk italyan irketlerini kabul etmeyeceini aklad. nde gelen italyan politikaclar, birdenbire lkelerinin iine dt bu konumdan dolay rahatszlk duymaya baladlar. Babakan D'Alema da ksa sre iinde bu kayglar paylama noktasna geldi. calan, geliinden sekiz hafta sonra aniden Roma'dan ayrld. Birka gn sonra, iinde calan'n bulunduu zel bir uak Rotterdam'a geldi ancak ini izni alamad. Ayn durum Avrupa'nn baka kentlerinde de yaand. Kalacak yer bulma abas bir kez daha baarszlkla sonulanan kaak, yine ortadan kayboldu. Bu garip uu gsterisinden 12 gn sonra, 16 ubat 1999 sabah telefonum ald ve Ankara'dan bir arkadam, byk bir heyecanla, calan'n Trklerin eline dtn haber verdi, ilk nce buna inanmakta glk ektim. Ben de Trkiye'deki herkes gibi hemen televizyonu atm. Sadece bir ay nce babakan olan Blent Ecevit ekrana geldi. Elindeki kad okurken duygularn kontrol etmeye alt belli oluyordu. "Deerli basn mensuplar, sizlere ve deerli yurttalarmza bir haberim var," diye balad. "Bu sabaha kar saat 03.00'ten itibaren blc terr rgtnn ba Trkiye'dedir." O kadar ardm ki, ilk bata ayrntlara dikkat edemedim. Sonradan, bunlarn inanlmaz bir ihanet ve kahramanlk 159 yks oluturduu ortaya kt. calan, kendisine snma hakk tanyacak bir Avrupa lkesi bulma abasndaki baarszlndan sonra, Yunanistan'n korumas altna alnmt. Ua yakt almak iin bir Yunan havaalannda beklerken, yetkililer de st ste telefon konumalar yapmt. Sonra havalanarak hi akla gelmeyecek bir yere, Kenya'ya gitmiti. Sahte bir Kbrs pasaportuyla Nairobi'ye giren calan, apar topar Yunan Bykelilii'ne gtrlmt. Diplomatik binalarndan birini, sadece kendi lkesinde deil, Interpol tarafndan da aranan bir kaa gizlemek iin kullanan Yunanl yetkililer, hem uluslararas hukuku hem de temel diplomatik kurallar inemilerdi. Byle davranmalarnn nedeni, calan'n hakszla uram masum biri olduu inanc ya da Krt davasna duyduklar ciddi sempati deildi. 'Dmanmn dman benim dostumdur' dncesiyle hareket etmilerdi. karc bir mantkla, Trkiye'yi byk lde zayflatan calan'n deerli olduu sonucuna varmlard. Ancak Yunanl gvenlik grevlileri, calan' saklamak iin Nairobi'yi semekle ok byk hata yaptlar. Amerikan Bykelilii birka ay nce byk can kaybna yol aan bombal bir saldrya uramt. CIA ve dier gizli servislerin yzden fazla ajan, soruturma iin Nairobi'deydi. calan da daha akllca davranmad. Bykelilie ulanca gizlenmek yerine bahede dolamak iin srar etti. Nairobi'den ayrlp krsal alanda bir yere gitme teklifini de reddetti. En inanlmaz ise, srekli bir yer bulmasna yardmc olabilecek insanlar aramak iin cep telefonunu kullanmasyd. Adres deiikliini bildiren ilanlar verseydi, yerini bundan daha ak bir ekilde belli edemezdi. calan'n yasad yollardan lkelerine girdiini renen Kenyal yetkililer, Yunanistan bykelisinden onu derhal uzaklatrmasn istediler. Bundan sonra olanlar birka 160

istihbarat grevlisinden baka hi kimse kesin olarak bilmemektedir. En yaygn ykye gre, bir gece calan Nairobi havaalanna gidecei sylenerek arabaya bindirildi. Byk olaslkla, gizlenmek zere Yunanistan'a ya da Yunanl koruyucular tarafndan ayarlanan yeni bir yere gittiine inanyordu. Ancak henz yola kmt ki, araba bir grup komando tarafndan durduruldu. Komandolar calan' arabadan karp kendi ciplerine bindirdiler ve havaalanna gittiler. Havaalannda calan' bir Trk ua bekliyordu. Bu nasl olabilirdi? Yunanl diplomatlar, calan' koruyamayacaklarn anladklar iin, tuzaa srkledikleri iddiasn fkeyle reddettiler. Kenyallar operasyondan haberdar olduklarn, israil bu operasyonu Mossad'n planlad sylentilerini, ABD ise Amerikal ajanlarn "dorudan yardm" saladn reddetti. Sonuta, bu retlerin doruluu nem tamyordu. nemli olan, Trklerin verdii kod adyla "Safari Operasyonu"nun baarl olmasyd. Trkiye'nin en ok aranan kaa olarak geirdii on yldan sonra, calan lkesine bir tutuklu olarak dnd. Hibir Trk filmi, komandolarn gzleri bal devrimciyi zel uaa gtrp koltua kelepeledii ve sonra da ter iindeki yzn gstermek iin maskesini kard dakikalk film kadar etkileyici deildir. Bu film, iki gn iki gece boyunca srekli olarak televizyonlarda yaynland. Sanki izleyenlerin, nce gerek olduuna inanmak, sonra sevinlerini gstermek ve sonra da nefretlerini yneltmek iin bu filmi defalarca grmeleri gerekiyordu. Ancak konumalar, grntlerden de artcyd. Dnyann son Stalinci kltlerinden biri, binlerce Krt iin kahraman, milyonlarca Trk iin eytan olan ve iki n arasnda hibir hazmszlk sorunu ekmeden insanlarn ldrlmesini emredebilen bu nemli ahsiyet, ocuklar gibi alyordu. 161 Kendisini esir alanlara, "Ben Trkiye'yi ve Trk halkn gerekten severim," dedi. "Annem Trkt. Evet, doruyu sylemek gerekirse Trkiye'yi ve Trk halkn severim ve ona hizmet etmek isterim. Eer bir ans verilirse, hizmet etmekten memnun olurum, ikence veya baka eyler olmasn. Hizmet etmekten mutluluk duyarm." Byk olaslkla uyuturucularn etkisi altnda olan calan, konuurken bitkindi. Filmin kesildii belliydi. Ancak, halkna yllarca zgrlk veya lm sz vererek meydan okuyan devrimciden eser yoktu. Ackl bir grntyd. calan davas btn dnyann ilgisini ekmiti. Trk yetkilileri hukuksal koullar yerine getirmek konusunda biraz dikkatli davransalard, dnyadan olumlu tepkiler alabilirlerdi. Ama tam tersini yaptlar. Savclar, on gn boyunca, tutukluyu bir avukatla grtrmeden youn sorgulamaya tbi tuttular. Sonra, yalnzca sal hakknda konumak artyla, iki avukata yirmi dakika iin izin verdiler. Ertesi gn, PKK ile ibirlii yapt eklindeki eski bir sulamadan dolay avukatlardan biri tutukland. Korkan dier avukat ise davadan vazgeti. Trkiye'de heyecan doruk noktasndayd. O dnemde krsal alandaki seyahatlerimde bunu grebiliyordum. Bir gn tutucu bir kent olan Kayseri'ye gittim ve orada yaayan gen bir mhendisle yemek yedim. Mercimek orbamz ierken, calan'a lm cezas verilmesi konusunun tartlp tartlmadn sordum. Evet, diye yantlad. Kentteki en ok konuulan konu buydu, infazdan yana m yoksa buna kar m olduklarn sordum. Arkadam nce bo gzlerle, sonra da inanamayarak bakt. "Belki de sorunuzu anlamadm," dedi. "Onu asp asmamak konusunda bir tartma yok. Tartma, onu bir yarglamadan sonra m yoksa hemen mi asmak gerektii

konusunda." Ben bu cevab anlamaya alrken, hi dnmeden 162

ekledi: "Kiisel olarak ben yarglamadan asmaktan yanaym. Bir yarglamay hak etmek iin ne yapt? Kendisi ldrd insanlar yarglad m?" calan'n yarglanp sulu bulunmas ve idama mahkm edilmesi srecinde, Trk yarg sisteminin kendine zg ynleri ortaya kt. calan'n aleyhinde ok fazla kant vard. Dolaysyla, kendini bu yarglamadan kurtarmak iin, belki de hkmetin, davay uluslararas bir mahkemeye gndermesi en iyi yol olurdu. Ancak Babakan Ecevit, Bir Numaral Halk Dman'nn "kimsenin en kk bir ekilde etkileyemeyecei, tamamyla bamsz Trk mahkemelerinde, vatana ihanet suundan yarglanacan aklad. Trkiye'ye getirilmesinden sonra calan, Marmara Denizi'ndeki Imral Adas'na gtrlmt. Yankesicilerin ve dier kk sulularn zgrce dolat, deniz havas ald ve geen gemileri seyrettii Imral, gvenlik nlemleri az bir hapishaneydi. calan'a yer amak amacyla baka hapishanelere gnderilen bu mahkmlar, onun yeni konumunun ilk kurbanlar oldular. Her gece baka bir hcreye nakledilen calan, adadaki tek tutuklu olarak kald. Kimisi Krt davasnn eski destekleyicileri, kimisi de her sann iyi bir savunmaya hakk olduu gibi garip bir dnceye sahip idealist birka cesur ya da aptal avukat, tutukluyu savunmak iin bavurdu. Batan itibaren ok byk engellerle karlatlar. Imral'ya gitmek iin vapur beklerken baz gruplarn tal saldrlarna uradlar. Imral'da ise, mvekkilleriyle ancak yz kapal grevliler tarafndan izlenen ksa grmeler yapmalarna izin verildi. Senaryosu belli olan bu dramda rol almak istemeyen baz avukatlar davadan ekildiler. Yzlerce gazeteci davay izlemek iin bavurdu. Ben de, mahkemenin 31 Mays 1999'daki ilk gnnde, salonda yer alan ansl gazeteciler arasndaydm. Gn domadan uyandm 163 ve toplanmamz sylenen Mudanya limanna gittim. Vapura biniimizi izlemek iin gelen fotoraflar ve televizyon ekipleri limana yakn yerlerde duruyorlard. fkeli anneler, sanki mahkemeyi izlemek isteyenler oullarnn ldrlmesinde su ortaym gibi bize lanetler yadrd. Bu dava iin, modern ve havalandrmas olan zel bir mahkeme salonu yaplmt. Trk mahkemelerinde grld gibi, hkimler ve savclar yksek bir krsde oturuyordu. nk hem devleti hem de adaleti temsil ettikleri kabul edilmektedir. Krsnn altnda ise savunma avukatlar ve izleyiciler oturmaktayd. Sank iin, Adolf Eichmann'n israil'de yaplan nl mahkemesindeki gibi kurun geirmez bir blme hazrlanmt. zleyicilere ayrlm yerlere oturduk ve kendi aramzda fsldaarak bir sre bekledik. Hibir uyar ya da duyuru yaplmadan bir kap ald. Yalnz ve bir para akn grnen calan, ayaklarn sryerek ieri girdi. Salonda gzlerini gezdirdi. Sonra kendi blmesinin kapsn at ve oturdu. Takm elbise ve mavi gmlek giyiyordu. Kravat yoktu. martld ve stn bir ahsiyet olarak yaad yllar boyunca edindii

gbei kaybolmutu. Zayf, yorgun ve yenilmi grnyordu. Salonda bulunan kurban yaknlarndan, aclarndan sorumlu tuttuklar adam karlarnda grnce bir fke patlamas bekledim. yle olmad. Buna kar uyarldklar belliydi. Ancak, bu yar efsanevi kiinin fani biri olarak karlarna kmas, salondakilerin dikkatini zerinde toplamt. Savclar, ksa bir PKK tarihinden oluan, eitli sava, pusu ve cinayetlerin de anlatld iddianamelerini tekdze bir ekilde okumaya baladlar. Be hkimden oluan divann bakan, birka saat sonra le yemei iin ara verdi. leden sonraki oturumun da skc olmasn bekliyorduk ama baladktan ksa bir sre sonra calan ayaa kalkt ve 164 konumaya balad. Hkimler onun bu olaan d konumasn kesmediler. nce yava yava, sonra hkimlerin her an susturacandan korkar gibi daha hzl konuan calan, gerillalarnn iddia makam tarafndan ileri srlen tm eylemleri gerekletirdiini kabul etti ve ekledi: "Eylemleri kabul ediyorum, hatta l saysna ben de ek yapabilirim." Krtleri "bir kmaz sokaa" gtrdn ancak imdi fark ettiini syledi. "Artk bu atmay sona erdirmenin zamandr, yoksa daha ktye gidecek," dedi. "Hayatm Krtleri ve Trkleri bir araya getirmeye adamak istiyorum." calan, atma yllan boyunca geici atekesler ilan ederek, Ankara'ya yaklamaya almt. Bu nedenle, kendisini iki halk arasnda ban salayacak biri olarak gsterdii zaman belki de armamalydk. Ama yine de, yllarca byk bir orduyu ynetmi bu dev direni sembolnden ve korkusuz savadan beklenen tavr bu deildi. Meydan okumas, bask altndaki halkn savunmas ve Krt direniini srdrmek iin binlerce insann hazr olduu uyarsnda bulunmasyd. Uysal bir ekilde merhamet dilenmesi son derece artcyd. Bu durum bana z Bycs'n anmsatt; bir kukla olduu halde perdenin arkasna saklanarak korkutucu bir dev gibi grnmeye alan ve birinin perdenin arkasna bakacak kadar cesur olmasndan korkan z Bycs. calan mahkemeye "Silahl mcadeleyi brakarak tam demokrasi istiyoruz," dedi. "Trkiye Cumhuriyeti'yle birlikte, bar ve kardelik iin alacam. rgtn birinci derecede sorumlusu benim. Ancak bugn bu doru deildir. Hakikaten bir toplumsal yaradan kaynaklanan bu kann durmas iin ve bar iin elimden gelen her trl abay gstereceim szn veriyorum. Buna ister atekes deyin, ister baka bir ey. Sz konusu olan Trkiye'nin geleceidir." 165 Trk devleti, fkeli Krtleri yattrmak iin ne yapmalyd? calan'n talepleri birdenbire son derece lml hale gelmiti: "Krt dili ve kltrne kar konulan engeller kaldrlmaldr. Bugn en iyi politika, Krtlere ana dilini kullanma hakk verilmesi ve kltrel zgrlk tannmasdr. Krtler, bu demokratik ans en iyi ekilde kullanmakta tereddt etmemelidir. Devleti, yolu tkamamaya aryorum." calan bu son cmlede devlet kelimesini kulland. Bu durum, amacnn, halktan, yarg sisteminden, Trk hkmetinden daha byk bir yaplanmaya seslenmek olduu anlamna geliyordu. Trklk bilincinin temelini oluturan bu manevi ve kutsal varlkla

ibirlii yapmay neriyordu. Bu ok artc, anlalmas neredeyse imknsz bir durumdu. "Devlete hizmet edeceim, nk imdi bunun gerekli olduunu gryorum," diye devam etti. "Bunlar benim en nemli szlerimdir. Benim hizmetim eer atei sndrrse nemlidir." Daha sonra "kardelik ve devlet iin almak" istediini syledi ve PKK'nn "devlet kartlna son vermeye" hazr olduunu ilan etti. Sonra teklifi geldi. "Dadaki insanlar indiririm, dedim. Bu imkn salarsanz yaparm. Oysa devlet bunu yapamaz. Bu tehlikeye son vermek iin bir araya gelelim. PKK, tek zmn bu lkede birlikte ve silahlar olmadan yaamak olduunu grmelidir. Bunu sylemekte ok ge kaldmn farkndaym ama nemli olan, imdi ne yapabileceimdir. Belki yardm edebilirim. Krtler iin en iyi korunma, demokratik bir Cumhuriyet'tir." calan'n krk dakika sren konumas, kendilerini daha fazla tutamayan ehit annelerinin zaman zaman gzyalar iinde lanet okuyarak oullarnn fotoraflarn gstermeleriyle kesildi. Konumas bittikten sonra, mahkeme bakan sorguya balad. calan, kesik cmleler ve birbirinden kopuk kelimelerle cevap veriyordu. Bu durum, yalnzca zgven 166 ve zek eksikliini deil, uzun yllar boyunca bir yar tanr gibi yaamann etkilerini de yanstyordu. Ona kar kan, tepeden bakan, onunla sert bir ekilde konuan ve szlerini ispatlamasn isteyen kimse olmamt. Hkim bunlarn hepsini yapt. Bu, calan iin o kadar allmadk bir durumdu ki, tutarl bir ekilde cevap veremedi. Bundan sonra mahkeme, kanlmaz sonuca doru hzla ilerledi. Sank sulu olduunu zaten kabul etmi olduu iin, sulamalarn aklayan savclara syleyecek pek bir ey kalmamt, iddia makam, sulamalarn be gn sonra bitirdi. Hkimler 15 gn ara verdiler. Mahkeme yeniden topland zaman, savunma avukatlar, yarglama usulnn hukuka aykr olduunu ileri srd. Ancak bu iddialar reddedildi. calan bir kez daha konutu ve ilk gn beklenmedik bir ekilde ileri srd temalar daha tutarl bir ekilde tekrarlad. Birka haftalk bir aradan sonra, calan'n yakaland gnden beri beklenen ceza, lm cezas verildi. calan'n lm cezasna arptrlaca konusunda hibir phe bulunmad gibi, cezann uygulanmas ihtimalinin olmad da kesindi. Avrupal liderler, infazn durdurulmasn istediler. Babakan Ecevit de Trk halkn, mahkmu canl tutmann devlet iin "daha faydal" olaca yolunda gvence vererek yattrd. Basn, kamuoyunun infaz konusundaki grn deitirmek iin harekete geti ve son derece ksa bir srede bunu baard. calan, ada hapishanesinde uzun yllar geirecek gibi grnmektedir. Karardan sonra, konu gndemin alt sralarna dt. Gerideki birka bin gerillann ou, liderlerinin sava brakma arsna uydu. Byk bir ksm kuzey Irak'taki Krt kamplarna ekildi. Geri kalanlar ise Trkiye'deki Krt nfus iinde eriyip kayboldu. Bunca kan ve acdan sonra, nihayet sava bitmiti. 167 Bununla birlikte, Trk ve Krt milliyetilikleri arasndaki atmann zm yolu halen bulunamamtr. Yeni fikirler retmek ya da kabul etmek konusunda isteksiz davranan hkmet, bu konuda hibir ey yapmamaktadr. Krtler ve Trkiye'deki

destekleyicileri, zgrce konuurlarsa hapse girebilmektedir, insanlarn, Krtlerin gelecei konusunda serbeste fikir retebildii tek yer, srgndr. Almanya'da Trke konuan 2.5 milyon insann yarm milyonu Kurttur. Ayrca, iki yz bin kadar Krt'n de Avrupa'nn eitli lkelerine dalm olduu tahmin edilmektedir. Bu insanlar yllarn, Krt halknn iinde bulunduu sorunlar dnerek geirmilerdir. calan'n yarglanmas bittikten sonra, ne dndklerini renmek zere Avrupa'daki Krt topluluklaryla grtm. lk duram, restoranlar, dkknlar ve iyerleriyle Krtlerin bir arada yaad, kuzey Londra'daki Haringey blge-siydi. Burada, Krtlerle Trkler arasnda grnr bir gerilim yoktu, ilk gnmde, Krtlerin seminer iin toplandklar bir merkeze gittim. Yaklak elli kii, Krt kimlii ve Ankara'nn dinmek bilmeyen dmanl, karsnda bu kimliin nasl korunabilecei tartmasn dikkatle dinliyordu. Ara verildiinde, ilerinden birini ardm. Tpk istanbul ya da Diyarbakr'daki gibi kebap, pilav ve salata sunulan bir kafeteryaya gittik. Konutuum adam Kemal Miravdeli'ydi. Yirmi yldr Londra'da yaayan Miravdeli, pek tannmam bir air ve Krt davasnn aktif destekisiydi. Bu nedenle PKK yanda olarak grlyordu. Ancak Imral'daki zayf kta, bir sredir arad k yolunu bulduunu hissettim. "Eskiden, bamsz bir Krdistan olmas gerektiine inanyordum," dedi. "Ama bu dncem deiti. Ulusal snrlar artk beni ilgilendirmiyor. Trkiye'nin demokratik ve ok-kltrl bir devlet haline gelmesine yardm etmenin 168 grevimiz olduu konusunda calan'a katlyorum. Bu, bir gecede gerekleemez. Belki de deiimin kalc ve istikrarl olmas iin daha yava ilerlemesi gerekir. Semboller tabii ki nemlidir. Trk generallerin PKK ile el sktn grmeyi her eyden ok istiyoruz. Biz Krtleri ldren eli skmaya hazrz, ancak kar tarafn hazr olmadn biliyoruz. Dolaysyla geriye bir tek yol kalyor. Herkesin bar iinde yaayabilecei demokratik bir Trkiye iin elimizden ne gelirse yapmak istiyoruz." "Deien teknoloji ve politika karsnda, artk eski fikirlerimiz hibir anlam ifade etmiyor. Bir uydu anteni ya da internet sitesi araclyla dnyayla balant kurabilirsiniz. Ama biz kiisel zgrlk istiyoruz. Kltrel eitlilie sahip, demokratik ve siyasi ynden oulcu bir ortamda yaamak istiyoruz. Bu ortamn ad Trkiye ise, benim iin hibir sakncas yok." Bu kanl sorunun zm iin sonunda mantkl bir yol ortaya kmt. Londra'da konutuum Krtlerin byk bir ksm, bu forml kabul edebileceklerini sylediler. Srgnde yaayan en kalabalk Krt topluluunun barnd Berlin'de de durum aynyd. Burada da savatan bkm ve gelecee heyecanla bakan Krtler vard. Toplumun her kesiminden Krtler Ankara'nn hibir olumlu adm atmamasndan sklmt ama beklemeye de razydlar. Halknn parlak geleceini temsil ettiini dndm 21 yandaki Songl Karabulut, Berlin'de tantm en etkileyici Krtlerden biriydi. Eitimli, dnmeyi ve ifade etmeyi bilen Songl Karabulut, hayatn geirdii Bat Avrupa yaam biiminin bir rnyd. Onun gibi Krtlerin, PKK iinde zorla uygulanan sk disiplinli yaam ya da Trkiye'deki siyasi syleme getirilen yasaklar konusunda hibir deneyimi yoktur. Koullar, onlarn geri dnebilecei lde deiirse, politikaya ak ve serbest bir yaklam getirmekle

169

kalmayp, hem Trkiye'nin hem de Krt hareketinin demokratiklemesine katkda bulunacaklardr. Songl'le Krtlerin bir merkezinde tantm. Ciddi bir ekilde siyaset tartrken, inanlmas g bir ey oldu. ay isteyip istemediimizi sormak iin ieri giren bir Krt gencine, istediimizi syledik. Birka dakika sonra, gm tepside iki fincan ve bir tabak kurabiye getirdi. Baka isteimiz olup olmadn sorduktan sonra karak bizi konumamz iin ba baa brakt. Bu durum, Trk ve Krt kltrndeki geleneksel rollerin tersine evrilmi haliydi ve beni en azndan konumann ierii asndan umutlandrd. ardm sylediimde, Songl yalnzca honut bir glmsemeyle yant verdi. Songl'e, calan'n bar arsna tepkilerinin ne olduunu sordum. "Buna uyum salamak biraz zaman ald," diye itiraf etti. "ok iyi dnmek zorunda kaldk. Davasna ihanet ettiini dnmesek de, ilk bata ne yapmak istediini anlayamadk. Krtler ok duygusal insanlardr, ilk nce, Trklerden balanmasn istediini sandk ve insanlar bundan hi holanmadlar. Ancak bu konuda uzun tartmalar yapld ve imdi hemen herkes izlenmesi gereken yolun bu olduunda hemfikir." Avrupa'daki Krtlerin byk bir ksm, uzun yllar boyunca PKK'nn sadk destekileriydiler. Trkiye'de yapamayacaklar ekilde kendilerini ifade etmelerine izin verilmiti. Onlar da bu hakk yry ve gsteri dzenleyerek, bror yaymlayarak, hkmet yelerine ynelik lobi yaparak ve isyan iin para toplayarak kullandlar. Ancak artk hemen hepsi, Trk ve Krt milliyetilikleri arasnda, daha zgr ve hogrl bir Trkiye'de yasamalarna imkn, verecek bir uzlamann tek umutlar olduu dncesindedir. .Suriye'den karldktan sonra Avrupa'ya gelen PKK liderleri bile bu umudu paylamaktadr. Trk ordu birliklerine 170 trenle teslim olacak militan gruplar gndererek iyi niyetlerini gstermeye karar verdiler. Beklenen yant geldi. Teslim olan herkes derhal tutukland. Cumhurbakan Sleyman Demirci, PKK'nn askeri operasyonlar durdurduu aklamasn "rutin, mevsime bal geici bir geri ekilme" olarak deerlendirdi. Krt milliyetiliine kar savaanlar arasnda, uzlamaya en ok kar kan askeri yksek komuta grubu, calan'n bar arlarn "yalan ve aldatmaca" diyerek reddetti ve "Genelkurmay'n PKK terr rgtyle masaya oturmas, tekliflerini tartmas veya herhangi bir taviz vermesi mmkn deildir," dedi. Ancak yine de Trkiye'deki siyasi yumuama gzden kamamaktadr. Doudaki atma sona ermitir ve koullar yava yava dzelmektedir. ok uzun sredir yaanan gerilim ortadan kalkmaktadr. Artk Krtler dillerini zgrce konuabilmekte ve yasa d olan Krt mzii kasetleri her yerde bulunabilmektedir, iki kez yasaklanan Krt siyasi partisi, Halkn Demokrasi Partisi adyla yeniden kurulmutur. 1999 seimlerinde, bu partinin adaylar gneydoudaki nemli kentlerin belediye bakanlklarn ezici bir oy okluuyla kazanmtr. lkenin nde gelen iki hakimi krt dilinin retilmesi yasann kaldrlmas da dahil olmak zere geni apl siyasi reformlar yaplmas arsnda bulunmutur ve bu iki hkimden biri olan Ahmet Necdet Sezer ksa bir sre sonra cumhurbakan seilmitir .lerinde Yaar Kemal ve Orhan Pamuk'un da bulunduu

be nemli sanat, devletin Krt politikasn "vahim bir hata" olarak niteleyen ve Krtlere "haklarnn ve saygnlklarnn" verilmesini isteyen bir bildiri yaymladlar. Bakan Clinton, 1999 sonbaharnda Trkiye'yi ziyaret ettiinde, Meclis'te "Trkiye'nin Krt vatandalarnn, en temel haklar olan normal yaama kavumalar" zamannn gelmi olduunu sylemitir. Baka bir konumasnda da, Krtleri aka iaret etmemekle birlikte, 171 Trkiye'nin onlarn isteklerine kulak vermesini isteyen Clinton, "Terristleri yalnz brakmak ve yok etmek iin, terristlerle deil ama siyasi zm isteyenlerle diyalog kurulmal ve uzlama yoluna gidilmelidir," demitir. Ancak Ankara'daki Kemalist sekinlere gre, Krt olan her ey phelidir. ok az Trke bilen ya da hi bilmeyen milyonlarca Krt olmasna ramen, Krte televizyon yayn halen yasaktr. Okullarda ve niversitelerde Krte ders vermek yasaktr, insanlarn ingilizce, Franszca, Almanca, hatta Japonca'y serbeste renebildii okullarda, Krte retilemez. Sava srasnda olanlar tartmak hl mmkn deildir. Bazen israil'li ocuklardan, 1949'da yaayan bir Filistinli kyl olsayd neler hissedecei konusunda deneme yazmalar istenir. Trklerden de, kylerinin yaklmasn izleyen Krtlerin neler hissedebileceini dnmelerinin istenecei gn zlemle bekliyorum. PKK ve destekleyicileri, Trkiye'den ve zellikle de iktidar elinde tutan Kemalist sekinlerden hibir olumlu adm gelmeyeceine inanyorlard. Artk bu da deimektedir. calan'n yarglanmas bittikten ok ksa bir sre sonra, bir Krt arkadamla birlikte Cizre yaknlarndaydm. Gneydou'da bir ile olan Cizre'yi, sokaklarnn tanklarla dolu olduu ve izli mermilerin gkyzn aydnlatt, 1990'larn bandaki kt gnlerden biliyordum. Arkadam, kendisinin ve yaknlarnn, yamac Trk askerlerinden ektiklerini anlatrken ok fkeliydi. Ama ona Krt blgesi bamsz olursa ne yapacan sorduumda, "Hemen istanbul'a tanrm!" dedi. Diyarbakr'daki en yakn dostum, ocuklarnn Krte eitim yapan bir okula gitmesini yasaklayan kanundan kiisel olarak rahatszlk duyan kltrl ve meslek sahibi bir insandr. Ona bir gn, ocuklarnn kullanm snrl olan bu dilde eitim grmesini gerekten isteyip istemediini 172 sordum. "Tabii ki istemiyorum," dedi. "Onlar yalnzca Trke konuulan bu evrede yetitirmek bile yeterince kt. ocuklarmn Krte deil, Almanca ya da ingilizce renmesini istiyorum. Ama seme hakkm olmal. ocuklarmn Krte eitim yapan bir okula gitmemesi gerektiine ben karar verebilmek istiyorum. Ankara'dakilerin bu seimi benim yerime yapmasn istemiyorum." Bu cevaplar, Krtlerin yeni gerekiliini yanstmaktadr. Ortadou'nun bu uzak ve sorunlu kesinde kurulacak yeni bir devletin, refaha kavumak bir yana, yaamak iin bile ok az ans olduunun farkna vardlar. Yenilenmi ve demokratik bir Trkiye'de yaamak ok daha iyidir. Ancak bu kadar ok kan aktktan sonra, eski dman olan Trk devletinin bu gr paylamasn salayabilirler mi? Trk ve Krt milliyetileri arasndaki atma yllardan beri devam ettii halde, Trklerle Krtler Trkiye'nin her yerinde bar iinde yaamaktadr. Birbirlerinin etnik kkeninin bile tam olarak farknda olmayan iki taraf arasnda evlilikler de sk grlmektedir. Trklerin Krt taleplerine sempati gstermesinin vatana ihanet olarak

grld atma yllar artk geride kalmtr. Yerleik dzen iindeki baz kiiler, Krt kuzenlerine sempatilerini aka gsterebilmektedirler. Sadece profesrler ve dier aydnlar deil, sradan insanlar da Krt sorununa daha soukkanl bakmaya balamtr. Krtlere verilecek lml kltrel tavizler, doudaki lmleri engelleyecekse, Trkiye'nin bunu derhal kabul etmesi gerektiini grmektedirler. Ayn zamanda, mutsuz ve hayal krklna uram halde braklrlarsa, Krtlerle savan yeniden balayabilecei de aktr. Ancak Trkiye'nin resmi politikas zerinde kamuoyunun etkisi ok azdr. Semenlerin iradesi stn deildir. Her trl temel deiiklik, askerlerin egemen olduu sekinlerin onayndan gemelidir. Krtler ve dostlar, bu se173 kinler grubunu, artk Trkiye Cumhuriyeti'ni tehdit etmediklerine, tam aksine onu glendirmeyi ve zenginletirmeyi istediklerine ikna etmek zorundadr. Ortadoulu liderler, eski zamanlardan beri, bir g ve atma kltr gelitirmilerdir. Kazanan her eyi alr, kaybedenler yok edilir. Uzlama ise bir zayflk iareti olarak deerlendirilir. Bu kltrn rnleri olan Trk generaller ve sivil destekileri, hem topluma yeniden kazandrlabilecek terristlerle uzlamay reddetmekte, hem de Krt kimliinin bar destekileriyle diyalog kurmay hi dnmeden geri evirmektedir. Oysa Trkiye, l kabilelerinin ve gebe savalarn zihinsel yaps iinde skp kalan bir Ortadou halk deildir. Ayn zamanda bir Avrupa halkdr ve bir yzyldr hi durmadan tekrarlad en nemli arzusu, Bat'ya daha ok yaklamaktr. Bu adan, corafi olarak Ortadou'da bulunmakla birlikte, Avrupa kkenli demokratik hedefleri olan israil'e ok benzer. Ancak Krtlerin talepleri, Filistinlilerinkine gre fazlasyla lmldr ve Krtlerin Trk devleti ile uzlama istei, Filistinlilerin israil ile uzlama isteine gre ok daha fazladr. Krtlerin byk ounluu, Trkiye'de retken ve mutlu vatandalar olarak yaamaktan daha fazlasn istememektedir. Ulusal uzlama mant, 1990'larda dnyann byk bir blmne yayld. Bu akm, eski gerilla szcsnn San Salvador belediye bakan seilmesine, Gney Kore devlet bakannn Kuzey Kore'yi ziyaret etmesine, Meksika'daki Zapatistlerin silahlarm brakarak siyasi srece katlmak istediklerini aklamalarna yol at. 30 yl iinde, tek suu demokrasiyi savunmak olan belediye bakanlar ve il belediye meclisi yeleri de dahil olmak zere 800 insann Baskl radikaller tarafndan ldrld ispanya'ya, en azndan geici bir bar getirdi. Yine ayn sre iinde, Kuzey irlanda'da 3200 kii ldrld ve btn bir kuak terristler ta174 rafndan ldrlmekten korkarak yetiti. Bar ancak, barlar bombalayan ve polisleri ldren mahkmlarn da serbest brakld ar bir bedelle salanabildi. Bu kanl atmalarn taraflar, mcadelelerinde hakl olsalar bile, bunu devam ettirmenin bedelinin, ocuklarna detilemeyecek kadar ar olduunu anladlar. spanya ve Irlanda'daki olaylar, Trkiye'deki 15 yl sren atma ile karlatralm. 3000 ky ykld ya da boaltld, milyonlarca insan evlerini terk etti ve saysz yaam yok oldu. Bu olaylar Trkiye'nin toplumsal dokusunu paralad. Gler ehirlerde byk kentsel sorunlar yaratt. Silahlanmaya milyarlarca dolar harcanmasna neden olduu iin ekonomiyi bozdu. Ordu ve polis, Trkiye'nin

dnyadaki prestijini sarsan taktikler kullanmak zorunda kald. En kts ise, bir hesaba gre 23.000 gerilla, 5.000 Trk askeri, 9000 memur ve dier siviller olmak zere korkun bir insan kaybna yol at. Otuz deil on be yl iinde ortaya kan bu tablo, kayplar asndan 11 Kuzey irlanda ve 45 ispanya'ya eittir. Savan, hem halklarn anlamsz bir isyana ynlendiren ve bu uurda yollarna kan herkesi ldren Krt fanatikl e r i n h e m d e k r t l e r i y l l a r c a b a s k a l t n d a t u t a r a k o n l a r a ayaklanmadan baka yol brakmayan Trk devletinin suu olduu ileri srlebilir. Ancak bunca zaman getikten ve bu kadar kan aktktan sonra, bu grlerin hangisinin doru olduunun nemi var mdr? imknsz olmakla birlikte, kimin sulu olduuna kesin bir cevap bulunsa bile, bu durum ancak gemiin sorunlarn zebilir. Trkiye'nin yapmas gereken, gemiin etkisinden kurtularak, yeni bir gelecein temelini atmaktr. Bir yabanc iin, bu sorunun zm son derece kolaydr. Krtler. Trk devletine ballk sz versinler. Devlet onlara btn vatandalar iin daha fazla demokrasi erevesinde 175 haklar tansn herkes sorunlarn grme masasnda ve sandkta zmeyi kabul etsin. zaman bara ulalacaktr. Ancak bu siyasi bir zmdr. Oysa Trkiye'nin bar ansn kullanmaktaki isteksizliinin nedeni siyasi deil psikolojiktir." Krt sorunu temelde korkudan kaynaklanmaktadr. Iktidar elinde bulunduranlar Krtere daha fazla siyasi hatta kltrel hak tannrsa, sonuta ayrlkla ve Cumhuriyet'in lmne gidecek bir srecin balayacandan korkulmaktadr. Krtlerin byk bir ksm ise, Trkiye'nin onlara hibir zaman kendi kaderlerini belirleme kltr ve dilleri erevesinde zgrce yaama izni vermeyeceinden korkmaktadr. Bu atmay sona erdirmek isteyen Krt milliyetilerinin, bata askerler olmak zere tm ynetici sekinleri, artk Trk devletine kar emelleri olmadna inandrmalar gerekmektedir. Devletin de, eitlilik iinde birlik fikrinin, ulusun varlna bir tehdit deil, istikrarn garantisi olduunu kabul etmesi arttr. Bu kolay bir i deildir. nk milyonlarca insann, ocukluklarndan bu yana ilerinde yaattklar korkulardan kurtulmasn gerektirmektedir. Onlarn baars, Trkiye'nin 21. yzyldaki kaderini belirleyecektir. 176 Bir nceki gece atldm hcrenin nnde korkutucu polis belirdii zaman saatin ka olduunu bilmiyordum. Sabah olmalyd. Btn gece sren youn sorgulama srasnda, soukkanllm en azndan biraz koruyabilmitim ve o zamandan beri uyank halde yatyordum. Ama hcremin kapsn aan bu adamlar grnce, btn kontrolm garip bir ekilde yitirdim. Dizlerime sarlp dayaa hazrlanarak "Hayr!" diye bardm. "Hayr! Yapmayn! Bunu yapmayn!" Bu, Trkiye'deki en kt gnmn en kt anyd. Sava blgesinde amaszca araba kullanmak gibi son derece pheli bir faaliyette bulunduum iin tutuklanmtm. Ordu, Krt harektn gzlerden uzak yapmay tercih ediyordu ve benim gibi zorla burnunu sokanlar kesinlikle istemiyordu. Krdistan denmemesi gereken blgede yaananlarn ou gibi benim maceram da Diyarbakr'da balad. Diyarbakr'a uakla geldim ve 16. yzylda

ipek Yolu tccarlar iin yaplm olan bir otele yerletim. Sonra da, bo zamanlarnda kente gelen yabanclara evirmenlik yapacak kadar cesur, aptal ya 177

da parasz olan gvenilir Krt niversite rencisi Hasan' aradm. Scak bir ekilde selamlatk ve birka kadeh rak itikten sonra, kentin evresindeki krsal alanda yaananlar takip eden bir avukat ziyaret etmeye karar verdik. Avukat, bizden daha f azla bilgisi olmadn ama yine de birka sylentiyi aktarabileceini belirtti. Bir kt parasna, mutsuz olduklarn sylenen kyn adn yazd. Bu kyler zorla m boaltlmt? Erkekleri orduya yardm etmeyi mi reddetmiti? ldrlenler olmu muydu? Kimse bilmiyordu. Hasan ve ben, ertesi sabah Diyarbakr'dan kuzeybatya doru y ola kp dnemeli bir yoldan ilerlemeye baladk. Kyllere ve iftilere sorarak, avukatn adn verdii mezralardan biri olan Gmsorgu'nun yerini az ok belirlemeyi baardk. Mezrann arkasnda olduu tepeye ulamak zereyken ordunun kurduu bir barikata rastladk. Kt bireyler varsa bile, renmemize izin verilmeyecei akt. O gn karlatmz dier barikatlarda olduu gibi geri dnmeyi kabul ettik. Ancak bu sefer grevli asker gitmemize izin vermedi. Bizi kulbesine gtrd ve oturmamz emretti. Telsiz konumalarnn yapld birka saat boyunca bekletildik. Sonunda, blge kararghna kadar bize elik edilecei sylendi. Zrhl personel taycs, tozlu yol boyunca nmz-deydi. Arabann arka koltuunda da, herhangi bir kama dncesini aklmzdan karmamz iin otomatik tfeini srtma dorultmu bir asker oturuyordu. Kararghta, blge komutan olduu anlalan heyecanl bir temen bizi karlad. Bir saat boyunca, srekli odada dolap, gvenlik kurallarn neden inediimizi sorarak bize nutuk ekti. Devletin verdii basn kartn gstererek bir hata yaptn syledim ama inanmad. Bizim suumuzun onu aacak byklkte olduunu syledi. Sorgulama iin, blgenin en byk kenti Batman'a gtrlecektik. "Bu ok sama," dedim. "Ama bakn ne diyeceim. Eer 178 Batman'daki komutan bizimle konumay gerekten bu kadar ok istiyorsa, yarn sabah dokuzda orada olur, sorularn cevaplarz." "Bana ne yapacam sylemeyin," diye bard. "Bu kadar kolayca gidemezsiniz. Ayaa kalkn!" Ancak o zaman, ilerin kk bir tatszlktan ibaret kalmayp ktye gidebileceini dnmeye baladm. Gece oluyordu. Dar ktmzda, etrafta bize elik etmek iin bekleyen drt zrhl personel taycsndan baka bir ey olmadn grdk, ikisi nde, ikisi arkada gitti. Atee hazr makineli tfekler tayan askerler, belki de beni kurtarmaya alacak pusuya yatm hayali su ortaklarmn bir yerlerden kmasn bekleyerek yolun kenarn gzleriyle taryorlard. Bir saat sonra, Suriye snrnn yetmi kilometre dousunda bulunan ve blgedeki dier kentler gibi baka yerlerden g edenlerle dolup taan kt durumdaki Batman'a ulatk. Caddelerden geerken kimse dnp bakmad. Ar ar ilerleyen sava makinelerinin zerindeki askerlerin, Batman iin yeni bir

grnt olmad belliydi. Bir kapda durduk ve zerinde JANDARMA yazan byk kemerin altndan getik. Krt blgesinde, niformallar sevilmez. Ama blge insan iin, niformallarn arasnda da bir yabancnn gremeyecei farkllklar vardr. Dzenli orduya mensup askerler, bir nebze de olsa saygyla davranr. Kimi zaman sert olmasna ramen kurallara gre davranr. Polis, dnyann baka blgelerinde olduu gibi orduya gre daha serttir. En kts ise, askeri bir kurum olmakla birlikte bir eit krsal polis gc grevi yapan jandarmadr. Krtlere, eline dmeyi en az isteyecei gvenlik gcnn hangisi olduunu sorun, yant byk olaslkla "jandarma" olacaktr. Giderek artan endieme ramen, yirmi drt askerin geliimi izlemek iin dizildiini grnce glmsemeden edemedim. Daha nce hibir askeri kurum beni bu kadar ciddiye almamt. 179 Bodrumdaki hapishaneye giden birka merdiveni, bu acemi erlerin dikkatli baklar altnda indim. Yabanc olduum iin, ok. ciddi bir eyle karlamayacam aslnda biliyordum. Ancak yine de, bu beton merdivenleri inerken, sulu ya da masum ayn yolu takip edip acmasz muamelelere maruz braklan talihsiz Krtleri dndm Trasz sorgucularla dolu olan kk bir odaya gtrldm. Sekiz kiiydiler. Hcre, ksa srede hepimizin ter kokusuyla dolmutu. Bir tanesi arkamda oturuyordu ve kulamn dibine konulmu bir daktiloyu srekli tkrdatyordu. Dierleri ise, bararak soru soruyordu. Kimdim? cra yollarda dolaarak ne yapyordum? Nereye gidiyordum? Beni kim gndermiti? Ne bulmay umuyordum? Kiminle bulumay planlyordum? Ne mesaj tayordum? Ne teslim edecek ya da alacaktm? Dayankllk snav artk balamt. Trk hkmetince yetki verilen bir gazeteci olduumu defalarca aklamama ramen hi etkilenmediler. Ters ters bakp inanmadklarn gsteren ekilde balarn salladlar. Sonunda biri, "Senin bir PKK casusu olduunu dnyoruz" dedi. birliki olduundan kukulanlmas, bir Trk vatandann bana gelebilecek en kt eydir. Bu durum, yabanclar iin de pek ho deildir. Hi kimsenin nerede olduumu bilmediinin farkndaydm ve telefonu kullanmak istedim. Biri "ok kt," dedi kuru bir ekilde. "Btn telefonlarmz bozuk. " Saatler geti. Sorgucular barmaya devam ediyorlard. Arada bir bazlar odadan kp, geri geliyordu. Bir ara, fotorafmn ekilmesi ve parmak izimin alnmas iin beni dar kardlar. Eer kamera nnde konumay kabul etmezsem beni "uzun sre, ok uzun sre" tutabileceklerini syleyerek bir sre kayt yaptlar. Neden dnyann her yerinde polisin uzun, youn ve srekli tekrara dayanan sorgulama teknii kullandn anlamaya baladm. nk ie yaryordu. 180 Dnyadan tecrit edilmitim ve tamamen bu adamlarn ellerindeydim. Direnme gcm azalyordu. Sularm itiraf etmek iin gl bir arzu duydum. Beni durduran, itiraf edecek hibir eyim olmamasyd. Bir ara adamlar ceplerimi boaltmam emrettiler. Btn kartlar ve ktlar byk bir dikkatle incelediler. Aniden biri bard: "ite!" Dierleri hemen onun etrafnda

toplandlar ve balarn sallayp zaferle glmsediler. Eer olsayd, PKK yelik kartmn bulunmu olduunu anlardm. Ancak olmad iin, neyin byle bir tepkiye neden olduunu merak ettim. Sorgucularn efi bulduu kt parasn sallayarak sordu, "Eer PKK iin almyorsan bu ne?" Kada baktm ama heyecanlarnn nedenini anlayamadm. "Hibir ey," dedim, "istanbul'daki Pera Palace barndan bir makbuz. Bakn, en stte: 'Pera Palace.'" "Evet ama bu zerine yazdn nedir?" "Jean-Paul Marthoz' yazyor. Birlikte iki itiim adamn ad. Harcamalarm iin adn yazmak zorundaym." "Okumaya devam et. Adn altnda ne diyor?" Jean-Paul Marthoz, Human Rights Watch'un Brksel ofisinde alyordu ve siyasi bir mahkemeyi izlemek zere istanbul'a gelmiti. Beni arayp bulumak istedi. Ben de ona Pera Palace'ta bir iki smarladm. Hl anlamayarak, '"Human Rights Watch'yazyor" dedim. "ite! PKK!" "Hayr, PKK deil insan haklar." "Ben de yle dedim, insan haklar. PKK." Bir an durdum ve anlamaya altm. Bu adamlarn, "insan haklan" ile terr e anlaml grdkleri akt. Adnda insan haklan terimi bulunan bir grubun mensuplaryla bulumak, bir PKK ajan ile bulumakla ayn anlama geliyordu. Sorgucular arabam da arayacaklarn sylediler, izlemem iin beni dar kardlar. Kaloriferi inceleyip lastikleri kont181 kontrol ettiler, ilkyardm antasna baktlar ve koltuklan yrttlar. Bir kez daha "ite!" bar duyuldu, ilerinden biri, Diyarbakr'daki avukatn kyn adn yazd kt parasn bulmutu. "Bunlar PKK kyleri," diye bard sorguculardan biri. "Orada ne yapyordun? Kiminle buluacaktn?" Bu szler bir itiraf anlamna geliyordu. Resmi aklamalara gre "PKK ky" diye bir yer yoktu ve olamazd. nk PKK, hibir sivil temele sahip olmayan bir terr rgtyd. Bir bodrum hapishanesinde, baka trl renemeyeceim bir ey renmitim: Gneydouda dost kyler olduu gibi, dmana sempati gsteren kyler de vard. Fiziksel iddet olmasa da, yedi saat sren sert sorgudan sonra, sabah saat drtte bir hcreye gtrlp hapsedildim. Kendi kendime, bu kesinlikle elenceli deil, dedim. Ama buraya benden nce son getirilen ve benden sonra ilk getirilecek kiiden daha iyi durumda olduum kesindi. Birka saat sonra polisler hcremin kapsnda grndler. Korku dolu tepkime glmseyip kapy atlar ve dar kmam istediler. O tatsz geceyi geirdiim odaya geri dndk. Sorgu tekrar balad ama bu kez her soru sadece bir kez ve daha medeni bir tonda soruluyordu. Birok kt imzalattrld. Birka saat sonra, serbest braklmama karar verildii sylendi. Darda Hasan'la tekrar bulutuk. Polisler Hasan', bir gece de onu ieri almakla ve "bu lkeyi ykmak iin uraan yabanc orospu ocuklaryla birlikte alt iin" cezalandrmakla tehdit etmilerdi. Biraz toparlanm olan arabamza gtrldk. Anahtar geri verildi. Arabay altrdm ve yavaa kapya doru srdm. Hl gitmemize izin verileceinden emin deildim. Ancak kap ald ve zgrle doru

yola ktk. Derin nefesler alarak ve durmadan arkamz kontrol ederek Batman sokaklarndan sessizce getik. Kk bir dkkndan meyve suyu ve sigara aldk. 182 Tekrar arabaya bindiimizde, Hasan'a "ok ktyd," dedim. "Korkuntu. Bunun olduuna inanamyorum." Hasan kukuyla ban sallad ve glmsedi, "inan bana, bu hibir eydi," dedi. "Daha kt olabilirdi. ok, ok daha kt." 183

YKSELEN ZGRLK

Bir cumartesi gn, istanbul'un nl istiklal Caddesi'nde yryordum. Bir an iin, Trkiye'nin blnm ruhundaki geri kalmln, beklenmedik bir grntsn yakaladm, insana keyif veren kouturmann iinde, en son bitlerin alnd mzik dkknlarnn yaknnda ve Burger King'in karsnda, ounluu kadnlardan oluan yaklak yz kii kaldrmda oturuyordu. Desenli uzun etekleri ve renkli ba rtleriyle baz kadnlarn, bu kozmopolit evrenin insanlar deil kyl olduklar belli oluyordu. ounun elinde, zerinde bytlm resimler, bir isim ve tarih bulunan el yapm posterler vard. Buraya sessiz tanklar olmak iin gelmilerdi ama kimi zaman duygularna hkim olamayp "Nerede olduklarn bize syleyin!" veya "Analarn fkesi katilleri boacak!" diye baryorlard. Tehditkr bir havayla kenarda bekleyen yzlerce polis vard. Bu gsteriler, iki yl akn bir sredir her cumartesi gn le saatinde yaplmaktayd. Yalnzca 30 dakika sryordu. Bu topluluk dalrken, baz kadnlarla konumaya altm ama yanlarna yaklatmda korkmu grnp hzla uzaklatlar. 185 Daha sonra, bazen polislerin topluluk dalrken onlar izlediini veya yakaladn rendim. Dolaysyla mmkn olduu kadar abuk gitmek istiyorlard. Konumaya istekli birkann yks ise hemen hemen aynyd. ou Krt olan oullan ya da kocalan, polis gzetimi altndayken kaybolmutu. Aylarca, hatta yllarca, yaadklarna dair bir haber ya da ldklerinin kabul edilmesini bouna beklemilerdi. Ad Hanm Tosun olan orta yal bir kadn, 1990'dan sonra milyonlarca Krt gibi gneydoudaki kynden katn syledi. Polis, kocasnn Krt gerillalar desteklediinden phelenmiti. Polis basksndan kurtulmak isteyen kocas, onlar istanbul'a gtrmt. 1995'te bir akam, Hanm Tosun evden kan eini uurlam ve hep yapt gibi onu pencereden izlemiti. Karanlktan kan sivil giyimli adamn, kocasnn etrafn sardn, bir arabaya bindirip karanlkta yok olduklarn grmt. Arabann plakasn alm ve insan haklar eylemcilerinin yardmyla, polise

ait olduunu renene kadar bu plakay izlemiti. O gnden beri yaamn kocasn bulmaya adamasna ramen hibir ey renememiti. Hanm Tosun ve arkadalar, o cumartesi gn kaldrmda keder iinde otururken, etraflarndaki insanlar zgrce kendi ileriyle ilgilenmilerdi. Bayiler, hkmet kart yazlarla dolu gazeteleri satyordu. Bir avu gen ve ciddi insan, Marksist devrim arsnda bulunan el ilanlar datyordu. Siyasi kar peinde koanlar, yakndaki brolarda_seim kampanyas plnlan yapyorlard. zgrlk iIe bask arasndaki bu arpc tezat, Trkiye'nin ikilemini aka gstermektedir. Bu kadar zgrlk ile temel insan haklarnn srekli olarak ihlal edilmesi, baka hibir lkede birlikte grlmez, insan haklar sicili kt olan lkeler iinde, Trkiye en zgrdr. Baka bir ekilde 186

sylersek, Trkiye, insan haklan sicili en kt zgr lkedir. Bu durum, Trkiye'nin en derin ve en sorun yaratan elikisidir. Trkiyenin uygar uluslar topluluuyla tam olarak btnleememesinin bata gelen nedeni, dnya apnda yeni ve gelien insan haklar standartlarda uyum salayamamasdr. Trkler bu lekeyi temizlemek zorundadrlar. Ancak bunu, isimlerini yurtdnda temize karmak ve yabanc liderler tarafndan takdir edilmek iin deil, daha iyisini hak ettikleri ve istedikleri iin yapmaldrlar. Trk hkmeti, gvenlik glerinin alkanlklar ve cezai yarg sistemi nedeniyle, devleti ve halk utandran bir konuma dmektedir. Hogr ve karlkl saygya dayal yksek bir kltrn mirass olan Trkler, hem ada dnyay benimsemeyi hem de onun tarafndan benimsenmeyi istemektedir. Artk ok az Trk vatanda, insan haklan siciline ynelik eletirileri, yabanclarn bir komplosu olarak grmektedir. ounluu, dier lkeler kadar zgr bir Trkiye hayal etmektedirler. Bireysel haklara kar resmi yaklamn temelinde, devlet'e haklan bireylerin haklarndan nce gelen gl ve kutsal devlete- duyulan inan yatar. Yakn zamana kadar birok Avrupa lkesinde de geerli olan bu temel ilke, gvenliklerine ynelik tehditler kaybolunca geerliliini yitirdi. Trk liderler, lkelerinin bu noktada farkl olduunu sylemektedirler, ileri srdkleri gr yledir: Kanada, Norve veya Portekiz, vatandalarna snrsz zgrlkler tanyacak durumdadr. Bir lkenin ilerlemesinin komularna da faydal olacan bilen dost ve mttefiklerle evrilidirler. Ama bizim yaadmz yerde kurallar ok farkldr. Biz, sokmak iin bekleyen ylanlarla, gece gndz bize kar komplo kuran dmanlarla evriliyiz. Bizi eletirmek ok kolay! Ama Belikallar ya da isvelileri, Iran, Irak ve Suriye 187 ile komu yapn ve insan haklarna duyduklar balln nasl hzla yok olduunu grn. Halkmzn iine ayrlk tohumlan ve nefret ekerek, bizi zayflatmay uman bu drgan sal komularn, zgrlmz kendi karlar iin kullanmaya altklarn anlayacaklardr. Bu tohumlar meyve verirse, sadece Trkiye deil, demokrasi de kaybetmi olacaktr. Demokrasiye bal zgrlk lkeler, harca dmz abalar iin bize kran duymaldr. Kusurlarmz iin bizi dlamak yerine, baarlarmz iin tebrik etmeli ve bu kritik dnm noktasnda, Ortadou'da ve islm dnya snda halen tek rnek olan

Trkiye'de, zgrlklerin snr sz olamayacan anlamaldr. 1997'de, siyasi ve dini muhalifleri rahat brakmayan Trk Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral Gven Erkaya, "Trk bayrann 'bir kuma paras', ulusal marn ise 'mzik eseri' olarak adlandrld, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuru cusu ve lideri Kemal Atatrk'n kk drld tart malara izin vermeyeceiz," dedi. "Bu gibi tartmalar, bu gnk rejimin yerine daha eski bir model getirmek isteyen lerin ktye kullanabilecei bir boluk yaratmay amala maktadr." Bu dnce etkilidir ama artk ikna edici deildir.Her l kede, kamuoyu nnde yaplan konumalara belirli kstla malar getirilmitir. Almanlarn Nazi Almanya'sna hayranlk ifade etmesi yasaktr .Fransz vatandalar, gmenlere kar nefreti tevik edemezler. Hollandallarn Anne Frank'n gnlnn gerek olup olmadn sorgulamas yasaktr. ABD'de, bakann ldrlmesi zerine espri yapmak yasaya aykrdr. Ancak ada Trkiye'de etkili m uhalefet bile sutur. Kamuoyu nndeki konumalarn kstlanmas, Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda belki de gerekliydi. Birok vatanda, Atatrk'n radikallii karsnda ok geirmiti. 188 Onun "dine kfr anlamna gelen" rejimine kar isyan tevik edilirse, bu arya uyacaklar kabilirdi. Artk bu tehdit yok olmutur. Ancak kemalist yaplanma, dnce zgrl zerindeki kstlamalar kaldrmak bir yana, bunlar devam ettirmek iin srekli olarak yeni bahaneler aramaktadr. 1960 ve 1970'lerde, bu kstlamalarn srdrlmesi iin ileri srlen bahane komnizm tehdidiydi. Daha sonra Krt sava, sava bittikten sonra da islmc kktendinciliin g kazand varsaym gereke oluturdu. Bu dnceler glyd. Hibir hkmet, olaanst hal durumlarnda, vatandalarnn silahl gleri knamasndan memnun olmaz. Temel ilkeleri reddedenlere kar kendini savunmaktan vazgemek Ancak, Trk liderlerin dnce zgrlne getirdii kstlamalar, dnyaya ayak uydurmak isteyen Trkiye'nin yzlemek zorunda olduu yaamsal konularn .tartlmasn engellemektedir. Bu liderler iktidarda kald srece Trkiye, adaletsiz ama anlalabilir bir biimde, baskc memurlarn ynettii geri kalm bir lke olarak grlecektir. Ulusun elde ettii baarlar korumak hakk ve grevi, Trkiye'yi yneten vatanseverlere aittir. Ancak lkelerinin gvenlik gereksinimlerini, derin ve geni bir bak asyla deerlendirmeyi renememilerdir, inanlar bastrld ve tartma zgrl kstland zaman hem istenmeyen fikirlerin gerekten tehlikeli hale gelebilecei yeraltna itildiini hem de bireysel vicdanlarn dolaysyla Trkiyenin gelimesinin engellendiini artk anlamaldrlar. B Vatandalarnn fiziksel ve ahlaki deerlerine sayg gstermeyen uluslar, her zaman mutsuz olurlar. Ulusal birlii korumak amacyla yaplan kampanyalar, tam aksi bir etki yaratarak honutsuzlua neden olmaktadr. Trkiye'de siyasi sylemin son derece zgr olmas ise 189 ironiktir. Politikaclar birbirlerine sert bir ekilde saldrmaktadr. Gazeteler, iktidarn ktye kullanlmasna kar ses getiren kampanyalar yrtmektedir. Sabaha kadar sren televizyon programlarnda, ulusal sorunlar zerine tartmalar yaplmaktadr. Btn hatalarna ramen, Trk basn sivil toplum iin nemli bir platformdur ve Trk

gazetecileri iinde kahraman denilebilecek insanlar vardr. Ancak kamuoyu nnde konuan Trkler, ak ve gizli snrlar olduunu bilmektedir. Bu yasaklar getiren kanunlar, st kapal yazlmtr ve uygulamada seici davranlmaktadr. Bugn zararsz grlen bir gazete yazs, yarn hapis cezasna neden olabilmektedir. Yksek tirajl gazetelerin eski ve yeri salam yorumcular, devlete ballklar pheli grnen kk yaynlarn acemi gazetecilerine gre daha fazla hareket alanna sahiptir. Ancak kamuoyu nnde yazan, yaynlayan, konuan veya baka bir biimde gr aklayan herkes, yasann rperten glgesini zerinde hissetmektedir. Trk anayasasnn giri blmnde, "Hibir dnce ve mlahazann Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklaptan ve medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei" sylenmektedir. Bu giriin ruhuna uygun olarak, baskc birka yasa karlmtr. "Devletin i ve d gvenliini tehdit eden makalelerin," "halk yasalar inemeye tevik eden makalelerin," "halk askerlik grevini yerine getirmekten soutan makalelerin" ve "Trkln, Cumhuriyet'in, TBMM'nin, Hkmet'in, bakanlarn, askeri ve gvenlik glerinin veya yarg gcnn manevi ahsiyetine saldran ya da kk dren" makale veya aklamalarn yaymlanmas sutur. Benzer ekilde, televizyon ve radyo istasyonlarnn, "toplumun milli ve manevi deerlerini" baltalayan yaynlar 190 yapmas, "Trkiye Cumhuriyeti'nde ulusal, din, mezhep, rk veya dil farkllklarna dayanan aznlklar olduunu" ileri sren siyasi parti platformlar ve doal olarak "Atatrk'n ansna saldran ya da tahkir eden" her trl yayn sutur. Hapse atlan gazeteci, aydn ve politikaclar yarg nne karmak iin kullanlan iki yasa vardr ve bu durum ada Trk yaamnn knanmas gereken uygulamalarndan biridir. Krt milliyetilii konusunda kabul edilenlerden farkl bir ynteme bavurulmasn isteyenlere kar, 1991 Anti-Terr Yasas'nn 8. maddesi kullanlmaktadr. Bu madde "devletin blnmez btnln ykmak amac tayan yazl ya da szl propaganda, toplant, gsteri ve yryleri" yasaklamaktadr, islamc politikaclara kar yargnn elinde en nemli silah haline gelen hkm ise, Trk Ceza Kanunu'nun 312. maddesidir ve "su olduu kabul edilen bir eylemi vmeyi" ve "snf, din, mezhep veya dil farkllklarna iaret ederek halk arasnda dmanlk ve nefret duygulan yayan" konumalar yasaklamaktadr. Bu yasalar inemekle sulanan sanklar, sekiz kentte kurulmu olan Devlet Gvenlik Mahkemeleri'nde yarglanr. Yllardr iki sivil hkim, iki savc ve bir askeri hkimin bulunduu bu mahkemelerde, Abdullah calan'n yarglanmasna sivil meruluk havas verebilmek amacyla askeri hkim bulunmas zorunluluu kaldrlmtr. Trkiye'deki btn mahkemeler gibi Devlet Gvenlik Mahkemeleri de resmen bamszdr. st dzey yetkililer, sulu karar karmak amacyla hkimlere bask uygulamazlar ya da bunu ok nadiren yaparlar. Ancak hkimler de siyasi ortamn farkndadr ve ou, bu ortam nasl bir karar gerektiriyorsa ona gre davranmay grev saymaktadr. Dnce ve dncesini aklama sularndan mahkm edilen yzlerce insan arasnda u isimler vardr: Devleti islm kart gsteren bir oyun yazan Mehmet Vahi Yazar, eitli byk terr 191

eylemlerinden dolay televizyonda devlet grevlilerini sulayan solcu politikac Dou Perinek, Trkiye'deki Krtlerin bastrlm bir aznlk olduunu syleyen m avukat Eber Yamurdereli, 1999 depreminin Allah'n laik devletten ald intikam olduunu syleyen tarikat lideri Mehmet Kutlular, "Trkiye Cumhuriyeti Krtlerle Bar Yapmak istemiyor" balkl bir makale yazan yaync Ahmet Zeki Okuolu, "Anadolu'da eitli rklara mensup birok halk yaadn" ve "birliin ancak Islm erevede salanabileceini" ileri sren ilahiyat Mustafa Islmolu. Trkiye'de, sonular ne olursa olsun zgrce almaya kararl kk bir grup yola gelmeyen insan vardr. Srekli olarak su ileyen bu kiiler arasnda en sevdiim, Aye Nur Zarakolu'dur. Zarakolu 1976'da kk bir yaynevi kurmutur ve bu yaynevini istanbul'un merkezindeki dank bir bodrum katndan ynetmektedir. Devletin Krtlere ynelik politikasn knayan ve gvenlik glerini lm mangalarn desteklemekle sulayan kitaplarla, 20. yzyln bandaki Ermeni katliamna ilikin belgeler yaymlamtr. Birok zellii arasnda, bir tek kelime yznden mahkm edilmi olmak da vardr: Yaymlad bir Human Rights Watch raporunun evirisinde, kimlii aklanmayan Amerikal bir diplomatn, Trk askerlerini "katiller" olarak tanmlayan szleri bulunmaktayd. 1980 ve 1990'larda drt kez hapis yatt. u an bile hakknda alm en az yirmi dava vardr. Yeraltndaki sman ziyaret ettiimde, "Trkiye'de gerek zgrle sahip olacaksak, resmi ideolojiden kurtulmak zorundayz," dedi. Bir ilke uruna mcadele edenler, dnyadaki otoriter rejimlerin hayatn zorlatrmaktadr. Uygulamaya gemesi halinde, uluslarnn tarihini deitirecek aykr grler ileri srmektedirler. Salam ve kendine gvenli lkelerde, byle insanlar hogryle karlanmakta, hatta onurland192 onurlandrlmaktadr. Ama istikrarsz lkelerde, neredeyse vatan haini olarak deerlendirilirler. Trkiye bu kategorilerden hangisine uymaktadr? Liderlerine gre, darda savaa hazr dmanlarla evrili, ieride ise potansiyel ya da gerek blclerin bulunduu bir lke olarak ikinci grupta yer ald aktr. Trk halknn dzeyini, gerekte olduundan daha dk grmektedirler. Trkler, 1923'ten beri ne ok ey baardklarn iyi bilmektedirler. zgrlk ve refahlarn ellerinden alabilecek ideolojilere kar son derece duyarldrlar. Birounun, lke ynetim biiminde byk deiiklikler istedii dorudur. Bunlardan bazlar felaketle sonulanabilecei gibi, bazlarna ise acilen gereksinim vardr. Ancak bunlarn birbirinden ayrlp deerlendirilebilmesi iin, ncelikle tartlmalar gerekmektedir. Bir akam, istanbul'un sanat mahallesi Asmahmescit'te gzel bir restoranda bir veda yemeine katldm. Franszca eitim veren Galatasaray niversitesi'nin gazetecilik blmnde retim yesi ve France-Presse'in temsilcisi olan, eitli Trk gazetelerinde ke yazlan yazan Ragp Duran'a veda ediyorduk. 43 yandaki Ragp, uzun bir tatile kmyordu. Yurtdnda bir burs ya da i de bulmamt. Hapse gidiyordu. Ragp, yllardr gerilla hareketleriyle zel olarak ilgileniyordu. Krt atmasn yakndan izlemi ve kelerinden birinde Abdullah calan'la yapt bir grmeye yer vermiti. calan', "Zerdt ve Freud'dan alntlar yapan," "eitlik ve kardelie byk nem veren" bir dnr olarak tanmlamt. Bu tanm, ceza gerektiren bir su oluturuyordu. nk, calan' hibir erdeme sahip olmayan acmasz bir terrist

olarak gsterme abalarn baltalyordu. Bu yemein bir cenaze treni havasnda geeceinden korkmutum ama tam aksi oldu. Herkesin keyfi yerindeydi. Espriler yapld, ykler anlatld ve bol miktarda 193 Rak iildi. Trkiye'de, yalnz siyasi sulardan mahkm olanlar iin deil, adi sulular da dahil hapse giden herkes iin bu tr elenceler dzenlenir. Bu yemek bir kutlamayd. Orada bulunan birok gazeteci iin de, bu toplant zgr gazetecilie duyulan ball yenileme frsatyd. ok fazla rak imeden nce, Ragp'a su yaam hakkndaki deerlendirmesini sordum. Omuz silkti ve bunu birka kelimeyle nasl anlatacan dnerek duraklad. Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana drt ya da be konu tabu kabul edilmitir. Ancak resmi gr kabul edersen bunlar hakknda yazabilirsin," dedi. "Krtlerin aslnda Trk olduunu veya Trkiye'de krt olmadn sylemekte zgrsn. Ama krt sorununu anlamaya alrsan ve Krtlerin baz haklar olduunu sylersen, bu sorun yaratacaktr. ikinci tabu islamdr. Cumhuriyet rejiminin, Islmn etkisini gnlk yaamdan silemediini ileri srmektir. ncs, ordunun Trk devletindeki rol ve ilevidir. Ermeni sorununun serbeste tartlmas da mmkn deildir. Ayn ey Yunanistan'la ilikiler ve Kbrs iin de sylenebilir. Devlet, basn bu konulardan uzak tutmaya alyor ama bana gre bunlar, incelenmesi ve tartlmas gereken karmak sorunlardr. Bam belaya sokan da bu." Ragp'n Abdullah calan hakkndaki fikrine katlmamak mmkndr. Ama tartma zgrl olmadan, deiik gr ve alternatifler sunulmadan, bilgiye dayal bir sonuca ulamak mmkn deildir. Oysa Trkiye'de, ulusal neme sahip konularda bu tr tartmalar yapmak yasaktr. Devlet belirli grleri reddetmekle kalmayp, onlarn aklanmasn da yasaklamaktadr. Herkesin dilediini sylemesine izin verilirse, aykr seslerden oluacak uyumsuz koronun, tatsz grleri savunaca kesindir. Ancak demokrasinin mzii budur ve Trk liderler bunun deerini renmek zorundadrlar. Bu, lkelerini blmeyecek ya da ykma 194 gtrmeyecektir. Tam aksine, zgrln getirecei sorunlarla baa kabilecek kadar olgunlam halk glendirecek, birletirecek ve canlandracaktr. Her ne kadar Trkiye'de resmi sansr uygulamas yoksa da, tm lkeye yaylm bir memur ordusu baslm her eyi incelemekle grevlidir. alma yntemlerini merak ettiim iin, ciddi grnml bir memur olan Erol Canzkan' ziyaret ettim. Boaz'a yakn gneli bir broda, denetlemekle grevli olduu gazetelerle evrili bir halde oturuyordu. Masasnn zerinde pembe dosyalar vard. Trkiye'de gazeteci iseniz, bu pembe dosyalara girmemeyi tercih edersiniz. Canzkan, yasalar ihlal edebileceini dnd yazlar bu dosyalara yerletirip, sorunlu blmleri alt izili olarak savclara gndermektedir. Bunlarla ilgili cezai ilem balatmak iin karar verecek kiiler savclardr. Canzkan bana, "zel yasalarmz var nk bu lkede sava halen devam etmektedir," dedi. Sadece Krt sorununu deil, ayn zamanda Trkiye'nin gelecei zerine yaplan kapsaml tartmay kastediyordu. "Terristler, stratejilerinin bir paras olarak, Trkiye'nin iddet yoluyla yklmasn aka savunan kk gazeteler kurdular. Bu gazetelerde yazan insanlar gazeteci deil, terrist gruplarn szcleridir." insanlarn yazlarndan dolay hapse girmesine yol aan bir i yapt iin rahatsz olup olmadn

sorduumda, sanki grevini anlamamm gibi glerek bakt, iten bir ekilde, "Bu ii yapmaktan ok memnunum," dedi. "Trk devletini ve onun birliini koruyorum. Tek zntm, Bat'daki dostlarmza burada yaptmz iin ne kadar nemli olduunu bir trl anlatamam olmamzdr."Trkiyenin insan haklar dman olarak tannmasnn temel nedenlerden biri, siyasi diyalogu engelleyen yasalardr. 195 Daha korkutucu nitelikteki dier nemli neden ise zanllarn kt muameleye maruz kalmalardr Trkiye'de polis, yerleik yntemlere gre almaz. Bir suu zmeye alan dedektifler, dier lkelerde yapld gibi ipular arayarak ie balamazlar. Tam gvenilir olmayan muhbirlerin verdii bilgilere dayanarak hareket ederler. Polis bir zanly gzetim altna ald andan itibaren, sulu olduu varsaymyla hareket eder ve zanl suunu itiraf etmezse fkelenir, itiraf elde edene kadar, acmaszca fiziksel bask uygularlar. Trk gazetelerinde, polisin bir suun faillerini bulduunu ve sularn itiraf ettiini okumak olaandr; sulamalar reddeden tutuklular hakknda ise ok az yaz kar. Btn lkelerde polis, su ilediine inand ama kesin kant bulamad insanlar tutuklar. Hukukun stnl ilkesine gre ynetilen lkelerde, zanlnn ifadesinde eliki yaratmak ya da baka bir yol bulmak amacyla zorlayc sorgu teknikleri kullanlr ama iddet uygulanmaz. Bu tekniklerle sonu alnamazsa ve grg tan ya da fiziksel kant da yoksa, sulu olduundan emin olsa bile, polis, zanly serbest brakmak zorundadr. Trkiye'de polis bu ekilde almaz. ABD ve birok lkede yaygn olan aratrma teknikleri bilinmemektedir ve kt muameleyi engelleyici hibir ahlaki snr bulunmamaktadr, itiraf edene kadar ikence yaplmas ya da devletin mutlak gc karsnda zanlnn gszlnn vurgulanmas, son derece yaygndr. Trkiye'nin tecrbeli polis muhabirlerinden biri, istanbul'un en byk hapishanesinde birka yl altn anlatt. Bir gn, ziyaretilerin ayrld saat beten sonra binada kalmasna izin verilir. Gece, ikence kurbanlarnn lklar gelmeye balar. Buna kar kt zaman, polis arkadalarndan biri cevap verir: "Merak etme. Bunu yalnzca sulu olanlara yapyoruz." Trklerin byk bir ksm, devletin dnce zgrl196

ne getirdii kstlamalarn ar ve anti-demokratik olduuna inanmaktadr. Syledikleri ya da yazdklar yznden yazarlarn, gazetecilerin ve politikaclarn hapse atlmasndan utan duymaktadr. Belirli kavram ve fikirleri yasaklayan yasalarn kaldrlmas iin bir referandum yaplsa, byk olaslkla sonu olumlu olacaktr. Ancak hapishanede uygulanan ikencelere kar konsenss yeni olumaktadr. Kii dokunulmazl kavramnn bilinmedii krsal yrelerde insanlar, devletin kamu dzenini korumak iin iddet kullanabileceine, hatta bunun grevi olduuna inanmaktadr, insanlar, polisin merhametli olmasn deil, korku ve itaat yayan sert bir imaja sahip olmasn istemektedir. Siyasi gsteride polisin dvd bir adam, "ocukken beni annem babam dvd," dedi. "Okulda retmenler dvd. Askerliimi yaparken avu dvd. Dolaysyla, yaptklarmdan holanmadklarnda polisin beni dvmesini neredeyse

normal karlyorum." Her lkede, belirli davalar, cezai yarglama sistemini herkesin anlayabilecei ekilde ortaya koyar. Trkiye'de bu tr davalardan biri, yaarken ok az bilinen ama ldkten sonra btn insan haklan savunucular iin bir sembol haline gelen, gazeteci Metin Gktepe davasdr. 1996 ylnda Metin Gktepe, solcu bir gazete olan ve. hkmetin daha sonra kapatt Evrensel iin almaktadr. Gktepe, hcrelerinde esrarengiz bir ekilde len iki tutuklunun cenazesini izlemekle grevlendirilir. Cenaze treni, polis kart bir protestoya dnr ve polis, dman olarak grd gruplara hep yapt gibi karlk verir. Kime denk geldiine aldrmadan, coplaryla kalabala saldrr. Gktepe de kurbanlardan biridir. Polisler, onu ve birka kiiyi daha dverek arabaya attlar ve toplama merkezine gtrdler. Dierleri ksa srede serbest brakldlar. Gktepe ise, ertesi gn yakndaki parkta l olarak bulundu. Polisler ilk nce onu 197 gzaltna aldklarn inkr ettiler. Ama grg tanklar gerei ortaya koyunca yklerini deitirip onu gerekten gzaltna aldklarn ama ne yazk ki bir duvardan dp ldn sylediler. Yaplan otopside, lene kadar dvld ortaya kt. nceden olsa, konu burada kapanrd. Ancak Trk toplumu deimektedir ve Gktepe'nin ldrlmesi birok kentte protesto gsterilerine neden olmutur. Milletvekilleri olayn rtlmeye allmasn knad ve drst bir soruturma yaplmasn istedi. Sonunda, 48 polis memuru zanl olarak belirlendi. Mahkeme ylda sadece birka gn toplandndan, Trkiye'de hep olduu gibi dava yllarca srd. Hkimlerden bazlar, karanlk evrelerden bask geldiini ne srerek eitli aamalarda davadan ekildiler. Kamuoyunu mahkemeyi izlemekten vazgeirmeyi uman yetkililer, davay istanbul'dan uzaa, tara kentlerine yolladlar. Mahkemenin, hem istanbul hem de Ankara'dan uzak olan ve sadece kaymaklyla tannan Afyon'da toplanacan okuyunca, oraya gitmeye karar verdim. Afyon'a ulatm srada, Gktepe'yi destekleyen otobsler dolusu insan oktan kentteydi. Ama bir polis ordusuyla mahkeme salonundan uzak tutuluyorlard. Btn kent merkezi, mahkeme yaknndaki binalarn atlarna yerletirilen keskin nianclarla, yksek bir gvenlik blgesine dntrlmt. Yarm saat sren zorlama ve yalvarmalarla, davann grlecei tka basa dolu salona girmeyi baardm. ok az dinleyici alabilen salon, byke bir oturma odas kadard, ierideki ortam karmakarkt ve hkimler salona girdikten sonra da dzelmedi. Hkimlerden biri, gazetecilerin dar karlmasn emretti. Ancak bu emir, birka dakika sren protestolarla karland ve sonra unutuldu. Avukatlar, bir saatin byk ksmn hakaretler yadrarak ve birbirlerine Trkiye'yi ykmak isteyen pis herif gibi sfatlar 198 yaktrarak geirdiler. Gktepe'nin ailesini temsil eden avukatlar, sula dorudan ilikisi olan be polisin tutuklanmasn talep etti. Fsltyla yrtlen grmelerden sonra, hkimler tutuklama karan verdiler. Polislerin avukatlar bu karar tanmadklarn akladlar. Hkimlerin salonda denetimi salayamad saatten sonra, kargaa iinde geen oturum sona erdi ve sulanan polisler glmseyerek dar ktlar. Aylar sonra ou beraat etti. Dierlerinin yarglanmas ise bir kez daha ertelendi, ikenceci polislerin sadece cezadan muaf olmakla kalmayp terfi iin de en aranan adaylar

olduklarn gsteren bir iaret olarak, efleri Ankara'da daha st bir greve atand. Benzer bir uygulama, Metin Gktepe ldrldkten birka ay sonra Diyarbakr'da yaand. Cezaevinde on Krt tutukluyu lene kadar dven, 24'n de ar ekilde yaralayan 65 gardiyann iine ve zgrlne bir zarar gelmedi. Ayn dnemde Manisa'da, bir grup lise rencisine ikence yapan polisler de korundu. Bu polisler, bekleme odasnda yalnz braklmasndan yararlanp genlerin ikenceye uradklar st kattaki hcreye gizlice giden kurbanlardan birinin milletvekili avukat sayesinde mahkemeye karlabilmiti. Bu olaylar, Gktepe davasyla ayn mesaj gnderiyordu: Gvenlik gleri iin, grevleri olduuna inandklar eylemlerde aamayacaklar hibir snr yoktur. Bu ve benzeri yzlerce dava kadar fke uyandran bir baka uygulama, hkmetin ikence hakknda doruyu syleyen doktorlara kar yrtt kampanyadr. Trk yasalarna gre, sanklarn ikenceye urayp uramadklarn aratrma yetkisi savclara aittir. Ancak polis, kimi zaman ilgili savclarn da yardmyla bu yasann uygulanmasn etkili bir ekilde engellemektedir. Tutuklular ikence grdklerini iddia etmemeleri konusunda uyarp aksi takdirde daha fazla kt muamele grecekleri tehdidinde bulun199 makta ve doktorlara da yanl rapor vermeleri iin bask yapmaktadrlar. Bunu reddeden doktorlara ise, terristlerle veya sulularla ibirlii yaptktan sulamasyla dava almaktadr. Ancak ikencecilere bu ekilde dokunulmazlk salanmasna giderek daha ok kar klmaktadr. Metin Gktepe ve Manisal genler olaylar gibi kamuoyuna mal olmu davalar, konuyu gndeme getirmitir. 1990'larn sonlarnda yaplan birok filmde, tutuklulara korkun ikenceler yapan polisleri gsteren sahneler vardr. nde gelen politikaclar artk Trkiye'de ikence olduu gereini aka kabul etmektedir. Nfus yaps, daha gen ve iyi eitimli insanlardan yana deitike, polisin vatandalara davran konusundaki eski dnceler de ortadan kalkmaktadr. Ancak liderlerin gzel szleri, tutuklularn en fazla kt muamele grd polis karakollarna ilememitir. Bunun nedenlerinden biri de, polisi denetlemekle grevli iileri bakanlarnn ounlukla eski polis ya da Trk polisinin geleneksel roln destekleyerek ykselmi devlet grevlisi olmasdr, ikenceye gz yuman bir kltrn rnleri olan ve ikencenin yaygn olduu sistemde ykselen bakanlar da ikence nedeniyle kirlidir. Son dnemlerde greve gelen Trk hkmetlerinde, bir de insan haklarndan sorumlu bakan vardr. Bir taraftan aslnda ikence olmadn, varsa bile sadece mnferit olaylar olduunu ileri srerken, dier taraftan da ikence olaylarn soruturmak ve durdurmakla grevli olan bakana acmak gerekir. Meclis nsan Haklar Komitesi, insan haklan savunucularna bir sre iin umut vermiti. Bu Komite, 2000 ilkbaharnda istanbul'un ikence merkezi olarak bilinen karakollardan birine habersizce giderek ciddiyetini gstermiti. yeler, bir "Filistin asks" da dahil olmak zere, birok ikence aleti buldu. Filistin asks, ilk olarak Filistinli tu200 tuklulara kar israil polisi tarafndan kullanld iin bu ad almtr ve tutukluyu yerden yukarda asl tutmak iin kullanlr. Komite bakan Sema Pikinst bu aleti

savclara verdi ama karakol amiri hi de piman deildi. "Bir sopa buldular," diye iini ekti. "Ne olmu yani?" Sema Pikinst geri ekilmeyi reddedince, gl polis yetkilileri ve sac politikaclar, iini ciddiye alan biriyle karlatklarn anladlar. Babakan Ecevit'e ikyet ettiler ve yaptndan utanmas gereken Ecevit, Pikinst'n bakanlktan alnmasn destekledi. Bu da ikencecilere bir baka nemli mesaj gnderdi. Hkmetin isteine ramen polisler ikenceyi srdrmektedir. nk hkmetin istekleri ciddiye alnmamaktadr. Neden alnsn? Babakanlar insan haklar soruturmalarn engellemektedir, iileri bakanlarnn bazlar, ikence ile ilikisi konusunda kamuoyunda yaygn pheler olan eski polis memurlardr, ikenceye kar kan doktorlarn yarg nne kma ihtimali, ikencecilerin kmas ihtimalinden daha yksektir. Byle bir ortamda, polisin de ikenceyi knayan aklamalar, kamuoyuna ynelik aklamalar olarak deerlendirmesi anlalr bir durumdur, ikence yapanlar ya da ikenceyi onaylayanlar hzla yarglanp, sulu bulunarak hapse atlmadka da buna inanmaya devam edeceklerdir. Birka merhametsiz kovuturma, polisi eski alkanlklarndan vazgeirme yolunda gzel szlerden ok daha etkili olacaktr. rnek bir ulus olmak isteyen Trkiye'nin uymak zorunda olduu insan haklar standartlarna ulamas iin iki adm atmas gerekmektedir. Dnceyi aklama zgrln kstlayan yasalar kaldrmak, karakolda ve gzaltnda uygulanan ikenceye son yermek. Bunlarn ikisi de siyasi irade gerektrmektedir. Bunun da tesinde insan akl ve bedeninin dokunulmaz olduu kabul edilmek zorundadr. Bu 201 da kkl bir tavr deiiklii gerektirir. Trkiyede yaygn olan kt muamele vatandalarn kendi beden, dnce ve kaderlerinin efendisi olarak deil, tam aksine, ynetilmesi gereken tebaa olarak grldn ortaya koymaktadr .Trkler istedikleri gibi rgtlenebilmeli, konuabilmeli ve yazabilmelidir. Polis memurlar ise yalnzca yasalar uygulamakla kalmayp, kendileri de o yasalara bal kalmaldr. Trkiye ancak bundan sonra utantan kurtulacaktr. Daha da tesi, alkantl Balkanlar'a, demokrasinin zorbala kar mcadele ettii Kafkasya ve Orta Asya'ya, liderleri insan haklar dncesinden korkan Mslman lkelere ve dnyadaki tm zgrlk sevenlere rnek olacaktr. 202 Ky kasabas Adrasan'da herkes Ali Tagan' tanyordu ama gerek adyla deil. Ali Tagan, yarm yzyldr on bin vatandayla ayn lakab paylayordu: Koreli. Akdeniz'in kumlarnda kurulmu restorannn ad da aynyd. Trkiye'de Koreli ismini tayan birok restoran vardr. Ayrca, Rize'de bir manav, Adana'da bir kahvehane ve istanbul'da ilek bir blgede bulunan lastik satcs gibi iyerlerinde de ayn isme rastlamak mmkndr. Trk limanlarnda, en azndan bir tane tek kiilik kayk ya da kk balk teknesi "Koreli"dir. Bu ad kamyonlarda, otobslerde, otomobillerde ve hatta cra kylerdeki kaplarn stnde bile grdm. Bu isim, belirli yataki Trkler arasnda bir onur gstergesidir ve sayg uyandrr. Ali Tagan'da da, bu ad tayan dier Trklerde de Koreli kan yoktur. Bu kiiler, Trkiye Cumhuriyeti askerlerinin yer ald ilk ve tek yabanc sava olan Kore Sava'na katlm insanlardr. Kore'de gsterdikleri cesaret sayesinde, Gney Korelilerin kran dolu anlarnda asla unutulmayacak bir yer kazanmlardr. Ayn zamanda, Kuzey Kore'ye ve in'e kar ittifak glerinde savaan birok askeri de

derinden etkilemilerdir. 203 Kore'de savam olan bir Amerikal, "Ne zaman gerekten zor veya tehlikeli bir grev verilirse Trkleri arrdk," dedi. "ister dondurucu souk olsun ister havada kurunlar usun, hi fark etmezdi. Onlar her yere giderdi." Kore Sava'nda yaklak 800 Trk askeri ld ve souk Kore topraklarna gmld. Bu say byk bir kayp anlamna gelmektedir. Savalardaki cesareti takdir edenler iin, bir zamanlar dnyann en korkulan savalar olan Trklerin, hl ayn atee sahip olduklarn da kantlamaktadr. Ancak zamanla baka bir gerek daha ortaya kt. "Koreliler"in nemi, sadece bir mayn tarlasndan geerken ya da makineli tfek yuvalarna saldrrken gsterdikleri cesaretten kaynaklanmyordu. Onlar, Cumhuriyet'in ilanndan bu yana, lkelerinden ayrlarak dnyaya alan ilk byk Trk grubuydu. Geri dn-meleriyle birlikte, sonsuza dek srecek olan deiimin ilk adm atld. Atatrk'e gre, Trkiye'nin i sorunlar o kadar acil ve bykt ki, enerjisini d ilikilere ayramazd. Byk bir imparatorlua sahip olan Osmanllar, Birinci Dnya Sava'nda Almanya'yla yaptklar lgn ittifaktan da anlald gibi lsz bir ihtirasa sahipti ve onlar yok eden de bu hrs oldu. Tarihin bu dersini iyi renen Atatrk, her trl bedeli gze alarak, darda balantlara girmekten kand. Cumhurbakan olduu on be yl boyunca Trkiye'den hi ayrlmad ve hibir nemli yabanc devlet adamn konuk etmedi. Halkn adala yneltmek yeterince zor bir iti. Ayn zamanda lke dna g ya da etki yaymaya almak aptalca olurdu. Dikkatini Trkiye'nin gelimesine verdi ve gc yeten birka Trk hari, yurtdna seyahati imknsz hale getiren kurallar koydu. Arkasndan gelenler de, Atatrk'n izolasyonist ilkelerine sadk kaldlar. Birinci Dnya Sava'nda yaadklar felaket akllarn balarna getirmiti ve byk hatalar yapmaktan korkuyorlard. Bu yzden, Trkiye ikinci Dnya Sava 204 neredeyse sona erene kadar savaa girmedi. Ancak sava bittikten sonra, sonsuza kadar ieriye bakamayacaklarn anladlar. Birlemi Milletler'in kurulduu konferansa temsilci yollayarak, Trkiye'nin kurucu yelerden biri olmasn saladlar. Birka yl sonra, Gvenlik Konseyi Kore'de bir "polis eylemini" onaylayp, btn devletlerin ABD liderliindeki sava gcne katlmalar arsnda bulundu. Trkler de bu arya olumlu yant verdiler ve ou daha nce Kore'nin adn bile duymam on be bin Trk genci, savamak zere Kore'ye gitti. Yldzlarn altnda oturup, birka metre uzaktaki sahile yavaa vuran dalgalar dinlerken, Ali Tagan "Kore'nin nerede olduu konusunda hibir fikrim yoktu," dedi. "Kimse savaa gitmekten mutlu deildi ama zgrlk iin savaacamz hissediyorduk." Dier Koreliler gibi Ali de uzun ve maceral bir kara ve deniz yolculuundan sonra Kore'ye ulat. Henz 18 yandayd ama hayal bile edemeyecei olaylar grd, yaamlar kendisininkinden tamamen farkl olan insanlarla tant. 225 kayp veren 300 kiilik bir Trk gcnn yerini almak zere gnderilen askerlerle birlikte Pusan'a ulatnda ise, dnyas hi dnmedii snrlarn tesine genilemeye devam etti. Yaklak iki yl boyunca Korelilerin, Amerikallarn ve dier yabanclarn arasnda yaad. Tand herkesten ne kadar farkl olduklarn grdnde nce ok ard, sonra bu durum ilgisini ekti. Sava sona erdiinde lkelerine dndler. Ama artk

dnyay grm ve canlanmlard. Trkiye'ye gzel bir virs getirmilerdi. Bu virs o zamandan beri yaylmaya devam etmektedir. Korelileri, onlara hayran olan komular karlad. Trkler daha nce bu kadar uzaa giden birilerini grmemiti. Onlar iin, bu eski askerlerin sava blgesinde yaptklar ikinci plandayd: Asl nemli olan, ok ey grm ve renmi olmalaryd. Dndkleri zaman, evrelerinde sz geen insanlar 205 oldular. "Sayg gstererek bydm yallar, artk tavsiye almak iin bana geliyorlard," dedi Ali Tagan. "Henz yirmi yandaydm. Ama byle olmas garip bir ekilde doruydu. Hibiri katrla bir gnlk mesafeden daha uzaa gitmemiti. Bense dnyann dier ucuna gitmitim. Beni dinlemeleri mantklyd. Artk sadece Ali deildim. Koreli'ydim." Birok yerde birden ortaya kan btn hareketler gibi bu da nce yava yava geliti ve Korelilerin dn ilk zamanlarda nemli bir toplumsal olgu olarak grlmedi. Ancak Trklerin etraflarna rd duvardaki bu atlak giderek byd. Trkiye'nin dnya sahnesinde grnmesi, ABD bata olmak zere, byk glerin ilgisini ekti ve Trkiye'nin NATO'ya ye olduu 1952'den sonra binlerce yabanc asker ve denizci Trkiye'ye geldi. Trk liderler, gl mttefiklerle ortak olmann sorumluluklarn kabullenmeye baladlar. On yl kadar sonra, Bat Almanya bata olmak zere Kuzey Avrupa ekonomilerinin byk bir hzla gelimesiyle birlikte, Trkiye daha fazla almaya balad. Avrupa'da, savata yklan fabrikalar yeniden ina ediliyor, yeni i alanlar ortaya kyordu ve eski giriimci snf bir kez daha kendini gstermeye balamt. Yeniden canlanan bu ekonomiler, kendi lkelerinin salayabileceinden fazla igcne gereksinim duyuyordu. Bu igc iin, Bat Almanya ve komular Avrupa'nn gneyine, zellikle de Trkiye'ye yneldiler. 1960'larn sonunda, byk bir ksm ile ve kylerden gelen yz binlerce Trk, Bat Avrupa ekonomik "mucizesinin" kas gc haline gelmiti. Yllk izinlerinde Trkiye'ye dndkleri zaman komularna tecrbelerini aktararak, tpk Koreliler gibi, bir deiim gc haline geldiler. Ama bu kez hem saylar hem de etkileri daha bykt. Komularna, kfirlerin refah iinde yaayan zgr bir toplum kurmu olduklarn anlattlar. Trkiye'nin yntemleri izlenecek tek yol deildi, hatta belki de en iyi yol bile deildi. Uzun vadeli etkilerini anlamak bir yana, Trk sekinleri 206 balarda bu mesaj bile alamadlar. Bu dnemin baat politikaclar, zellikle Sleyman Demirel ve Blent Ecevit, Trk halkn, tpk ikinci Dnya Sava'ndan nce olduu gibi, uluslararas sahneden uzak tutabileceklerine inanyorlard. 1980'de bile Trkler pasaportu zor alabiliyor ve lkeden yz dolardan fazla para karamyorlard. Yabanc para ya da bir paket Amerikan sigaras bile olsa yabanc mal bulundurmak sutu. Trk irketleri yalnzca i pazar iin retim yapyordu; ithalat ve ihracat neredeyse bilinmiyordu. Sadece bir televizyon kanal vard ve o da devlete aitti. Koullar byle devam edemezdi. Tabular ykan Turgut zal, 1983'te iktidara geldikten sonra, yllardan beri kapal duran kaplar ve pencereleri averdi. Trkler;Turistik ya da ticari amalarla istedikleri yere seyahat etmeye baladlar, yabanclar da Trk kent ve kylarna akn etti. ok ksa sre iinde Trkiye,

blgesel konularda, nce ekonomik sonra da siyasi ynden nemli bir unsur haline geldi. lkesinin kendi isteiyle uygulad izolasyonist politikadan kurtulmas gerektiini gren zal'n hakkn yememek gerekir. Ama aslnda zal'n yapt, sadece eski sisteme son darbeyi indirmekti. Trkleri kendi snrlar iine hapseden duvara ilk darbe, ilk saldn, Ali Tagan ve dier Korelilerden gelmitir. Trkiye'nin neden hl dnyadan uzak durduunun sorulmasnn nedeni, onlarn ykleridir. Bat Avrupa'ya giden "misafir iiler" iin yolu aanlar ve her zaman iyi karlanmasa da, lkelerine zgrlk, demokrasi, toplumsal adalet ve insan haklan konularnda y eni fikirlerle dnenler onlard. Yeni kuan Korelilere kar zel bir yaknlk hissetmemesi ve pek kran duymamas belki de kanlmazdr. Onlar iin Kore Sava unutulmu bir dneme aittir. Orada savaanlar ise, kahramandan ok bir eit kalntdrlar. Bir Korelinin bedava yemek, bir ie rak ve scak bir karlama bulabilecei pek ok kafe ve restoran vardr ama bunlar yal insanlara ait 207 yerlerdir. Koreliler yalandka, onlara ayda altm dolar emekli maa veren devlet ve fedakrlklarn hatrlamak iin hi zaman olmayan halk tarafndan unutulduklarn hissetmektedirler. Hatta, kendileri veya lkeleri iin anlam olmayan bir savata arpmak zere, kim olduu belirsiz generaller tarafndan dnyann br ucuna gnderilmeyi kabul ettikleri iin deli olduklarn syleyen kiiler, onlarla alay bile etmektedir. Bana ald yaralarn izini gsteren Kore gazisi Selahattin Sanl, "Gen insanlar bizim yaadklarmza sayg duymuyorlar," diye ikyet etti. Ankara'da tek bana yayordu. "ou farknda bile deil. Ceketimde gazi madalyasn grdkleri halde otobste y er bile vermiyorlar artk." Ali Tagan, Selahattin Sanl ve dier Kore gazileri Trkiye iin neler yaptlar? Hemen hepsi, seyahati ve snf atlamay aklna bile getirmeyen kyl ailelerin ocuklaryd. Henz ok genken, nceki kuan hayatlar boyunca grdnden daha fazla ey grmlerdi. lkelerine dndkten sonra bu deneyimlerini, insanlarn merakn kamlamak amacyla kullandlar. Bugn Trkiye'nin sunduu frsatlarn tadn karan btn Trkler, onlara ok ey borludur. 208 7 KORUYUCULAR Trkler, otobsle ehirleraras bir seyahate ktklar zaman, ekingenliklerini nedense bir tarafa brakrlar. Saatler getike Anadolu manzaralar pencereden akp giderken, tesadfen yanlarnda oturan yabanclara btn srlarm anlatrlar. Bu zorla kurulan yaknl, bir sre sonra yorucu bulmaya baladm. Bir yaz gn Konya'dan Ankara'ya saatlik yolculuk iin otobse binmem gerektiinde, bir subayn yanna oturmay tercih ettim. Bir askerin kendi iiyle megul olacana emindim. Gen adam gerekten de yle yapt. Ben otururken ban eerek selam verdi ama hi konumad.

Trkiye'deki yolcu otobsleri, ay, souk iecekler ve hatta limon kolonyas getiren bir grevli de dahil olmak zere her trl konfora sahiptir. Ancak Konya'dan ktktan hemen sonra, havalandrmann bozuk olduu anlald. Terlemeye balayan yolcular giysilerini kard. Ancak yanmdaki subay, kvrand ve alnn silip durduu halde ceketini karmad. Bir saat sonra, tereddt etmekle birlikte, kravatn hafife gevetecek kadar ileri gitti. Mola verdiimizde ise, sadece tuvalete gidecei halde kravatn dzeltti. 209 Bu subay beni rahatsz etmeyecek kadar dnceliydi ancak ben onun nezaketine ayn ekilde karlk veremedim. Otobse bindiimizde, neden ceketini karp kravatm gevetmediini ve herkes gibi rahatlamadn sordum. Bir otobste ya da tuvalete kadar gidilecek birka adm iin grn bu kadar nemli miydi? Ciddi bir ekilde, "Ben Trk ordusunda bir subaym," dedi. "Dier insanlar dank grnebilirler ama ben, hayr. Takmm gol attnda, herkes gibi zplayp lk atamam. Otobs ve asansrlere yetimek iin koamam. Barlarda dolap kadnlara kur yapamam. Bunlar siviller yapar. Onlar byle davranabilirler ama biz yapamayz. Biz farklyz. Arbalyz. Bir grevimiz var. Kendimizi disiplin altna sokuyoruz nk bu lkenin geleceinden biz sorumluyuz. Doal olarak daha yksek standartlarmz var." Uzun bir sre dar baktktan sonra dnp ekledi, "ok daha yksek." Demokrasinin en byk baarlarndan biri, askeri gc sivil denetim altna almasdr. Demokratik bir lkede, devleti subaylar ynetemez. Hatta sava alannda glerini ne zaman, nerede ve nasl kullanacaklarna bile karar veremezler. Bu kararlar, seilmi sivil liderler yoluyla, siyasi gcn sahibi olan halka aittir. Demokratik lkelerde, kamuoyu nnde devlet politikalar hakknda konuan bir general resmen knanr veya iine son verilir. Ayrca kendi meslektalar tarafndan da knanr. Askeri kanadn sivil denetim altna alnma sreci, yzyllardr devam etmektedir. Bu erevede demokrasi yandalarnn, askerlerin siyasete karmasn zgrle ters den bir nitelik olarak grmesi doaldr. 20. yzyln ikinci yarsnda birok Afrika, Asya ve Latin Amerika lkesinin yaad uzun ve korkun askeri ynetim dnemleri, bu temel ilkeyi dorulayan rnekler olarak grlr. Askerlerin bir lkenin kaderini ekillendirmeye almasnn, demokrasiye 210 zarar verecei dnlr. Generaller sessiz ve itaatkr olduu zaman, lke daha demokratik, halk da daha mutlu ve zgr olur. Dnyada bu dnce biimine en ters den lke Trkiye'dir. Devrimini subaylar ynetmitir ve Osmanl Imparatorluu'nun ykntlar zerinde kurduklar ada devlet, bu yzyln olaanst baarlan arasndadr. Trkler bunu iyi bilir ve ordularna kar derin bir kran ve ballk duyarlar. Ordunun kendileri iin var olduuna ve altna inanmaktadrlar. Ancak 21. yzyln afanda, Trk ordusu ve byk bir cokuyla koruduu Kemalist ideoloji, Trk halknn balln ve dolaysyla toplumdaki lider konumunu yitirme tehlikesiyle yz yzedir. Ordunun tarihsel rol, Atatrk devrimlerini korumak, Trkiye'yi toplumsal kalknma ve evrensel ideallerin benimsenmesi yolunda dzgn bir ekilde ilerletmekti. Bugn ordu, kendi baarlarnn kurban durumundadr. Trkiye'nin dnyayla btnlemesi abalarnda o kadar baarl oldular ki, Terkler artk ordunun ar mdahaleci ve boucu hale gelen siyasi gcnden kurtulup, iyi rendikleri

demokrasi dersini uygulamay istemektedirler Trk halknn bilin dzeyindeki bu ykseli, orduyu en nemli soruyla kar karya brakmaktadr. Ordunun nnde iki yol vardr: Ya gerek demokrasinin nn keserek halkn iradesine kar koymak ya da iktidardan gnll olarak ayrlp, lkenin kaderini hibir zaman tam olarak gvenmedii sivillerin yeteneine ve iyi niyetine brakmak. Osmanl gcnn temeli, askeri fetihlerdi. Byk sultanlar, ayn zamanda byk fatihlerdi. Nitekim imparatorluk, ocakbann ve haremin zevklerini askeri seferlere tercih eden sultanlarla birlikte gerilemeye balad. Birinci Dnya Sava'ndan sonra imparatorluun kmesiyle, ynetici 211 snf Trk ulusu fikrinden tamamen vazgeti ve yabanc gler Anadolu'yu aralarnda blrken sesini karmad. Ulusal onur ve Trklk ideali, ancak subaylarn ve topladklar kyl askerlerin byk kahramanl sayesinde kurtarlabildi. O zamandan beri Trk subaylar, Trkiye'yi bir dizi i ve d tehditten korudu. 1960-1980 dneminde askeri darbe gerekletirdiler. Her seferinde byk halk desteiyle hareket ettiler ve birka yl sonra, onlar iktidardan ayrlmaya zorlayan olmad halde, gnll olarak ekildiler. Sicilleri tamamen lekesiz olmayabilir. Ama generaller, iktidar her seferinde kendi istekleriyle brakm olmalarndan hakl olarak gurur duyarlar. Hem onlarn hem de Trk halknn ok baarl bulduu yntemlerden vazgemek iin hibir neden grmemektedirler. Cumhuriyet'in ilk yllarnda olduu gibi, bugn de Trkiyedeki yaam ve siyaset hakknda son karar komutanlar vermektedir. Seilmi yetkililer, onlarn rzas olmadan hareket edebilirler ama komutanlarn itiraz etmeleri durumunda hibir ey yapamazlar. Babakanlar, Milli Gvenli! Kurulu'na egemen olan generallerin emirlerine uyarlar. Askerler herhangi bir yasann gememesi gerektiini syledii zaman, Meclis geri ekilir. Savunma bakanlar, niformallarn sunduu projeleri hi sorgulamadan onaylar. Hkmeti yneten askerler deildir. Sadece ulusal gvenlik asndan hayati grdkleri devlet politikalarna mdahale ederler. Ancak "ulusal gvenlik" kavramn da kendileri tanmladndan, askerler aslnda istedikleri zaman belirleyici olabilmektedir. Askerlerin sivil politikalara mdahalesi, dnemlere gre artm veya azalmtr. 1960, 1971 ve 1980'deki darbelerdi den sonra en st noktasna erimi, askerler klalarna dndnde ise azalmtr. Bunlarn iinde en arpc olan, 112 1983'te generallerin iktidar brakmasndan sonra yaanan gerilemedir. Komutanlar, politikada sz sahibi olmalarn gvence altna alan yeni bir anayasa hazrladlar. Ayrca, semenleri de, yeni kurulan istikrar korumak iin ordunun aday emekli bir generali babakan semeleri gerektii konusunda uyardlar. Ancak semenler, bu tavsiyeyi byk ounlukla reddedip, sivil rakibi Turgut zal' setiler. zal, Trkiye'nin potansiyeli konusundaki geni ngrs ve kiisel gc sayesinde orduyu denetimi altna ald. Generaller, genelkurmay bakan olmasn istedikleri kiiyi sylediler. Ama zal bu seimi reddedip baka birini atad. Trkiye'nin Krfez Sava'nda ABD'nin yannda aktif bir rol almamas gerektiini sylediler. zal bu gr reddetti ve kendi istedii gibi davrand. Hatta bir askeri ktay ort ve tirt giyerek denetledi. Ulusun liderinin bir sivil olduunu ve generallerin onun emrine

girmesi gerektiini gsteren daha ak bir iaret olamazd. zal'n grev sresi boyunca, ordunun iktidardan ekilme konusundaki isteklilii stlendii roln ve kendini alglama biiminin nemli bir ynn ortaya koymutur. Ordu srf ynetme hrsyla iktidar ele geirmeye kalkmyordu. Ancak sivil liderlerin yetersiz kalmalar durumunda, bu , boluu doldurmann kendi grevi olduuna inanyordu. zal ynetimi srasnda byle bir boluk yoktu. Ancak zal'n 1993'teki lmnden sonra, hkmetin dmeninde salam bir kaptan bulunmad grld. Krt isyan en st noktasna ulam, ekonomi km, enflasyon ar derecede ykselmiti. Ama sorumsuz ve yozlam parti liderleri incir ekirdeini doldurmayan konularda atmakla ve kiisel servetler biriktirmekle zaman harcyorlard. Ordunun bata byk umutlar balad, ABD'de eitim grm bir ekonomist olan Babakan Tansu iller'in dank kafal bir dzenbaz olduu ortaya kt. 213

1995 seimlerinden sonra, grnrde laik olan iller, Is- j lmc lider Necmettin Erbakan'la bir kar anlamas yapt. ! Erbakan, babakanla karlk, iller hakkndaki yolsuzluk sulamalarn ortadan kaldracakt. Bu hkmet, Trklerin ounluunun paylat ilkelerden tehlikeli ekilde uzaklanca, bir mdahaleyle lkeyi doru yola sokacak ve disiplini salayacak bir gce gereksinim olduu yalnzca generallerin deil, birok sivil Trk vatandann da dncesiydi. Bu g ancak ordu olabilirdi. Generaller, bir yldr iktidarda olan Erbakan ile iller'i istifaya zorladlar. Sonrasnda ise, bir daha bu tr kiilerin iktidara gelmesini engellemek iin siyasi snrlamalar getirmeye baladlar. Ancak Erbakan'n bir yllk iktidarnn en kt sonucu, Trklerin henz demokrasi iin hazr olmadna orduyu inandrmasdr. 20. yzyln son yllarnda, her zaman Meclis'teki, brokrasideki ve yargdaki dostlarnn gnll desteiyle hareket eden Trk ordusu, toplumda tehlikeli olarak niteledii eilimlere kar yeni ve gl bir saldr balatt. Birlikte hareket eden bu sekinler, siyasi partileri yasaklayp politikaclar ve gazetecileri hapse att, Krt eylemcilere bask uygulad ve kii zgrln kstlayan yasalar kaldrma abalarna engel oldu. Yeni olan bu uygulamalar deildi. Bunlar, Trkiye'deki yaamda her zaman var olan moral bozucu ynlerdi. Yeni olan siyasi ortamd. Trklerin ou, devletin kstlayc yaps altnda ezilmeye balad, Trk, ulusunun kar karya olduu tehditlerin, gerekten de askerlerin syledii kadar ciddi olup olmad konusunda pheler dodu. Trkler demokrasinin ne olduunu bilmektedirler. Dolaysyla, lkelerinin demokrasiden ne kadar uzak olduunun da farkndadrlar. Artk kendi kararlarn verecek ve kendi hatalarn yapacak kadar gelimi olduklarna inanmalarna ramen, komutanlar hl ikna olmamtr. 214 Kendilerini Atatrk'n miraslar .olarak grmekte ve yaptklar her eyi Atatrk'n lkesi iin ne istediini sadece kendilerinin anlad gerekesiyle aklamaktadrlar. Onun lkesi iin istediklerini gerekten savunuyorlar m, yoksa bunun gereklemesini engelliyorlar m? Dar ulusal gvenlik anlaylar ve zgrce soru sorup tartmaktan duyduklar korku, Trkiye'nin gereksinimleri ile bugn her zamankinden daha da ok atma halindedir. On drt yandaki Trk rencileri, askeri liseye girdikleri andan itibaren grev

duygusu ile doldurulmaktadr. Tpk Konya otobsnde karlatm subay gibi, kendilerini sivillerden daha temiz, agzllk ve sahtekrlkla daha az kirlenmi, ulusu iin daha fazla fedakarlk yapmaya hazr kiiler olarak grmektedir. Toplumun geri kalanndan byk lde soyutlanm olan subaylar, birlikte yaayan ve byyen bir tr kapal grup olutururlar. Tandklar insanlarn byk ksm, dier askeri renciler ve subaylardr. Kendi mahallelerinde yaarlar ve birbirlerinin kariyerlerini dikkatle izlerler, ilerinde en hrsl olanlar, elerini bile asker ailelerinden seer. Askeri renciler, dier rencilere gre ok farkl bir eitimden gemektedir. Baka lkelerdeki subay adaylar gibi, onlara da disiplin, dzen ve sk alma deerleri retilir. Sradan devlet okullarndaki rencilere gre ok daha iyi olanaklara sahiptirler. Eitim grdkleri binalar modern ve bakmldr. Yeni bilgisayarlar, her trl aracn bulunduu laboratuvarlar vardr ve ktphaneleri doludur. Yetersiz olanaklarla en iyi sonucu almas beklenen, kt eitilmi ve az maa alan sivil okullardaki retmenlerin aksine, bu okullardaki retmenler akll ve deneyimlidir. Ancak en byk farkllk, retilenlerdedir.) Onlara, Atatrk'n ocuklar olduklar ve ktlklerle dolu dnyada karn dnmeyen bir kadro oluturduklar defalarca 215

insanln ve bireyciliin deerlerinden ok, devlet ve ulus deerlerini renmektedirler. En baarllar, derin bir grev duygusuyla, sadece askeri ynden deil, siyasi ve manevi ynden de Trkiye'nin kaderinin kendilerine bal olduu inancyla mezun olmaktadr. Akademide ise, dnyay tehlikelerle dolu gsteren stratejik doktrin retilmektedir. Her yerde tehdit vardr. Yabanc gler, Trkiye'yi ykmak, blmek ve zayflatmak iin hi durmadan komplolar kurmaktadr. Atatrk dman olan kt Trkler de bu komplolara katlmaktadrlar. Bu kadar ciddi sorunlarla kar karya olan ulusu savunmak iin, ordunun elinde ok sayda tank, helikopter ve top olmas yeterli deildir. Nankr bir i olsa da, toplumu dzenlemek, ulusu felakete gtrmek isteyen tehlikeli fikirleri ve bireyleri bastrmak grevlerini de stlenmelidir. Gnler yllar boyunca bu mesajla doldurulan renciler, kii haklar ve sivil gcn stnl gibi insancl deerlerden ok, "devlet" ve "grev" gibi soyut idealleri benimsemi subaylar haline gelmektedirler. Onlarn Trkiye'si, birok sivilin grd yaam dolu, kendine gvenli ve hrsl Trkiye deildir. Dmanlarla evrili ve kolayca ynlendirilebilen saf insanlarn oluturduu bir halk grmektedirler. Bu krlgan ulus ile kt akbeti arasndaki tek g ise ordudur. Kemalist retinin byk ksm gibi, bu garip bak as da bir zamanlar mantklyd. 1920 ve 1930'larda, Trkiye gerekten de krlgan ve dmanlarla evriliydi. Ordudan baka onu savunabilecek toplumsal snf veya siyasi g yoktu. Eitimli sekinler grubu ok kkt. Ne orta snf ne de sivil toplum bulunuyordu. Ancak bunlar artk deimitir. Trkiye enerji ykldr ve lkeyi en az subaylar kadar iyi ynetecek insanlarn says hi de az deildir. Komutanlar, Trkiye'nin, kendilerini ve duraan dnya grlerini geride brakmakta olduunu anlamam grnmektedir. 216 Ordu, kurallara sorgusuz uymay tevik eden ve yaratc dnceyi cezalandran bir kurum olduu iin yava yava ulustan uzaklamaktadr.

Her yl, yaklak dokuz yz askeri renci temen olarak greve balamaktadr. Bunlardan yalnzca otuzu general, Trklerin kulland isimle, "paa" olmaktadr. Ksmen komuta yeteneklerine ve askeri uzmanlklarna gre rtbe kazanmaktadrlar ama Kemalizmin kat ilkelerine ballklar da etkili olmaktadr, islamc evrelerle ilikisi olan bir subayn ilerlemesi ok zor olduu gibi, ordudan atlma riski de mevcuttur. Ordunun Trk toplumundaki roln sorgulayanlar iin de ayn eyler sylenebilir. Subaylar ykseldike ve giderek azalan st rtbeler iin yartka, rakiplerine gre daha fazla Kemalist grnmek -ve olmak- ynnde doal bir bask hissetmektedirler. Bu sistemin yaratt ve varlklarn korumak iin alan sekinler, deiime kar son derece direnlidir. Ancak Trk generallerini umutsuz derecede tutucu gstermek yanl olur. Ortalama bir general, ortalama bir politikacya gre daha iyi eitilmi, dnyaya daha ak ve baz ynlerden daha liberaldir. Milletvekillerinin, tekilat ve belediye bakanlarnn birou, fanatik milliyetilerden, cahil demagoglardan veya dolandrclardan olumaktadr. ok az general bu kategorilerden birine girer. Bu durum, siyasetilerin nitelikleri nedeniyle moral bozucudur. Ancak, komutanlar her ne kadar bu deiimden korkuyorlarsa da, Trkiye'nin deimek zorunda olduunu bilmektedirler ve bu da cesaret vericidir. Komutanlara gre, Trkiye, daha uygun bir corafyada yer alan ve geleneksel olarak demokratik sisteme sahip olan lkeler gibi deildir. Toplumu onlar gibi tam olarak ama riskini gze alamayacak zel bir konuma sahiptir. Ancak bu klieyi en sk tekrarlayanlar komutanlar olsa da, bu imajdaki elikilerin gnmzde daha 217 nce hi olmad kadar keskin olduunu bilmektedirler. Trk subaylar, yarm milyon askerden daha byk bir gce kumanda etmektedir. Bu, Avrupa'daki en byk ordudur ve NATO iinde ABD'den sonra ikinci gelmektedir. Askerlerin byk ksm, orduda 1-2 yl grev yapmak zere silah altna alnan genlerdir. Zorunlu askerlik, kuaklardan beri vatandalar orduya balayan ve orduyu gnlk yaamlarnn bir paras olarak grmelerini salayan bir uygulamadr. Bir asker grdklerinde, onun aa sokaktan ya da dier kyden Mehmet olduunu igdsel olarak bilmektedirler. Balangta, zorunlu askerlik, yalnzca byk bir ordu kurmak iin deil, ayn zamanda toplumsallatrma ilevi iin getirilmitir. Kyl ocuklarna bir para adalk gstermek, temel toplumsal becerileri kazandrmak, vatanseverlik ve disiplin ideallerini retmek iin paha biilmez bir ara olmutur. Ancak artk bu ilevleri eitim, seyahat ve kitle iletiim aralar yerine getirmektedir. Trk genlerinin byk ksm, askerlii zaman kayb olarak grmektedir. 1999'da ordu, ksmen giderek byyen bu honutsuzlua yant olarak, genlerin on be bin Alman mark ya da on bin Amerikan dolar deyerek askerlik yapmamalarn salayacak bir sistem getirdi. Bu miktar deyemeyenler doal olarak kzdlar. Ama yararlananlar bile sonunda hayal krkl yaayp sistemle alay etti. Bu genlerin, demeyi yaptktan sonra 28 gn bir askeri klada kalmalar gerekiyordu. Birou, orduyu neredeyse gln bir kurum olarak gsteren yklerle dnd. Bu 28 gn Burdur'da geiren bir arkadam, "Taktik ya da nasl savalaca konusunda hibir ey renmedik," dedi. "Sabahlar, Trklerin neden dnyadaki en iyi askerler olduklarn anlatan konumalar dinledik; sebep Trk olmamzd. Sonra, Avrupa Birlii'ne katlmann Trkiye asn218

dan stratejik bir hedef olduu hakknda konumalar dinledik. Haftada drt ya da be kere, leden sonralar gbek dans ve striptiz ovlar vard. Herkes bilet iin drt milyon (o srada yedi dolar) demek zorundayd. Balarda, paralan olmad ve plak kadn grmek fikrinden holanmadklar iin Anadolu'dan gelenler gitmek istemediler. Ama gitmeyenler, leden sonray scak gnein altnda koarak geirmek zorundayd. Dolaysyla ilk birka gnden sonra herkes geldi. ovlar srasnda kola ve dondurma satlyordu. Bunlarn amac, bizden para kazanmakt. Drt hafta sonra eve dndm. Orduma sayg duyarak m geldiimi sanyorsunuz? Tabii ki hayr." Trk ordusu, bu gibi uygulamalar hibir sorunla karlamadan yapabilmektedir, nk d denetime tbi deildir. Mantksal olarak, subaylarn bu zgrl, yalnzca askerliini yapmak iin gelenlerden para temin etmek iin kullanmakla yetinmeyip, bundan kendilerine de pay karmaya baladklar dnlebilir. Ancak, ilgintir ki bunu yapmamaktadrlar. Siyasetilerin aksine, generaller rvet almamakta ya da mteahhitlerden para kabul etmemektedir. Emekli olduklarnda villalarda yaamazlar, ocuklar pahal okullara gitmez veya gsterili arabalar kullanmaz. Drstlk rnei sergilerler ve niformal herkesin de buna uymasn beklerler. Ancak, zellikle grev nedeniyle, her zaman babozuk olan gneydou blgelerine giden subaylar bata olmak zere, buna uymayanlar da vardr. Krt isyanclara kar sava, baz subaylar da dahil olmak zere birok insan sua itmitir. atmalarn en st dzeye kt 1990'larn banda, baz subaylar acmasz yntemler kullandlar ve milyonlarca Krt yabanclatracak ekilde terr gruplaryla ibirlii yaptlar. Bazlar ise parann ekimine kar koyamad. Uzun yllardan beri Iran ve Afganistan'dan gelen 219 byk miktarda eroini Trkiye'nin iyi bilinen yollarndan geirerek Avrupa'ya sokan kaaklarla kazanl anlamalar yaptlar. Iran snrnda geirdii alt yldan sonra emekli olarak istanbul'daki evine dnen bir yzba, Marmara Denizi'ne bakan 12 villalk bir tatil merkezi satn ald. Asker maa ile byle bir lks hayal bile edilemez. Bu durumdan rahatsz olan baz eski arkadalar onunla konumamaya baladlar. Ancak kendisi buna hi aldrmyor gibiydi. Trkler, bu tr olaylarn istisna olduunu bilmekte ve hakl olarak ordularnn temelde drst olduuna inanmaktadr. Ayrca ordunun kibar ve insancl olduunu dnmelerine ramen, Krt isyannn bastrlma yksn hi duymamlardr. Endonezya'dan ili ve Zaire'ye kadar eitli lkelerin nefret edilen ordularnn aksine, Trk ordusu, acmasz, baskc ve agzl davranarak gnlk yaamdaki konumunu veya prestijini kaybetme tehlikesini gze almamaktadr. Ancak, kendisi ile Trk halk arasnda bir boluk olutuunu ilk kez grmektedir. Trk ordusu, bir anlamda Osmanl sultanlarn koruyan ve imparatorluk dneminde askeri gcn iskeletini oluturan sekin yenieri askerlerine benzemeye balamtr, ilk bata, yenieriler devletin hizmetindeydiler ama zamanla o kadar fazla g kazandlar ki, devletin efendisi durumuna geldiler. Bir atasz, "Yenieriler kan atnca sultan titrer," diyor. Yenierilerin haydutlua ve eziyete balamas sonucunda, ocaklar 1826'da Sultan II. Mahmut tarafndan kapatlmtr. Bu olay Trk tarihine "Vaka-i Hayriye" olarak gemitir. Trk subaylar, yenieriler gibi babozuk deildir ama zgr dnceli siviller, generallerin kan atmas karsnda titremektedir. Birok Trk, subaylarn siyasetten ekilmesinin, Cumhuriyet Trkiye'si iin de bir "vaka-i hayriye" olacana ve ayn derecede yaamsal nem tadna inanmaktadr.

220 Trklerin neredeyse tamam, ksa sre ncesine kadar orduyu, kendini lke savunmasna adam fedakr vatanseverlerden oluan cesur bir g olarak grrd. Bugn ise genlerin ou, zorunlu askerlik modasnn getiine ve ulusal kalknma iin zararl olduuna inanmaktadr. nk okuyarak ya da alarak deerlendirecekleri zaman boa harcamaktadrlar. Genel olarak vatandalar arasnda ise pheler daha da derine inmektedir. Giderek daha ok sayda Trk, ordunun kendi amalarna ayak uyduramadn,Avrupa deerlerine balln aklam olmasna ramen, Trkiye'nin adalamas ve demokrasi nndeki belki de en nemli engel durumuna geldiini dnmektedir. Baz Trk generalleri, tpk 1920'de Sevr'de yapmaya altklar gibi, yabanc glerin Trkiye'yi kendi aralarnda paylamak amacndan asla vazgemediklerine inanmaktadr. zellikle Avrupa Birlii'nin, Trkiye'nin niter yapsn ve Trk ulusunu yok etmek iin insan haklarn ve Krtlerin statsn ara olarak kullandndan phelenmektedirler. Corafi olarak yaknlara geldike, generaller tehlikelerin daha da bydne inanmaktadr. Onlara gre, Iran, Trkiye'yi gerici mollalarn ynetimine sokmay amalayan bir istikrar bozma kampanyas yrtmektedir; Suriye, etnik olarak Arap olan Hatay', etrafndaki su ve dier doal kaynaklar asndan zengin blgeyi ele geirmek iin komplolar kurmaktadr; Irak, yeni bir saldr iin uygun zaman bekleyen Krt gerillalar barndrmaktadr; Ermenistan, Trkiye'nin adn lekelemek ve dou blgelerini ele geirmek iin Trkiye'yi karalama kampanyas iindedir; Yunanistan'a gvenilemez, Ege'de ibirlii yapmak iin gsterdii nispeten yakn tarihli istek, alaka emellerini gizleyen bir hiledir. Bunlarn en kts ise, Trkiye'nin kendi iinden gelen tehdittir. Generallerin inancna gre, Trk ulusunun kt ocuklar, demokratlar, insan haklan savu221 savunucular, bar dindarlar ve kltrel eitlilik savunucular kl altnda gizlenmi, yabanc dmanlarla ibirlii yapmaktadrlar. Trkler, uzun sre boyunca bu gr doru kabul etmiti. Bunun en nemli nedeni, subaylara duyduklar byk gven ve onlarn en iyiyi bildii varsaymyd. Ancak bu durum 1990'larda deiti. Trkler artk daha ok ses, daha gen ve yeni sesler, duymaktadr ve liderlerin sylediklerinden kukulanmaya balamtr. Generallerin grdnden ok farkl bir dnya grmektedirler: yabanc glerin ille de Trkiye'nin ktln istemedikleri, aksine daha zgr ve zengin olmasn istedikleri bir dnya. Avrupa Birlii, Trkiye'nin de dier adaylarla eit olduunu ilan ederek dost elini uzatmtr. Trkiye'nin dman olduu varsaylan devletlere gelince; Iran, yaamn her ynn kapsayan bir i siyasi atma iindedir, Suriye son derece zayftr, Irak ise blnm ve yalnz kalmtr. Trkiye'deki Krt isyan bastrlmtr ve lideri de hapistedir. 1990'larda, politikaclar da dahil olmak zere birok dindar nemli dersler almtr. Daha ak ve hogrl bir toplum yaratmak iin laiklerle ibirlii yapmay istemektedirler. Her zamankinden daha canl olan sivil toplum, sradan insanlar olumlu ynde etkileyebilecek gibi grnmektedir. Bu bak as, ordunun toplumdaki yeri asndan son derece ykcdr. An kollayan dmanlarla evrili bir lkenin korunma iin orduya snmas ve ordunun isteklerini karlamas doald. Ancak bir lkenin acil toplumsal ve siyasi sorunlar olsa da askeri sorunlar yoksa,bar iinde ve gvenli ise. Ordu o kadar da ncelik tamaz.

Baz Trkler, sahip olduklar stnl, korumak isteyen generallerin tehditleri abarttn, hatta, olmayan tehditleri varm gibi gsterdiini dnmektedir. Bunu sylemek hakszlk olur. Generaller, byk kurumsal glerini korumay 222 doal olarak istemektedir. Ancak korkularnda, artk zamann gereklerine uymayan bir stratejik doktrine gre eitildikleri ve yaadktan uzun yllarn byk etkisi vardr. Trk ordusu yllar boyunca tipik bir nc dnya gc grnmndeydi. Siyasi gc bykt. Saflar doldurmak iin zorunlu askerlii kullanmakla birlikte ciddi sava gcne sahip deildi. Ancak, Trk askerleri, Kore'de gsterdikleri kahramanlkla yabanc komutanlar etkilediler. Trkiye'nin 1952'de NATO'ya katlmasndan sonra ise, bata ABD olmak zere Batl devletler, Sovyetler Birlii'ne kar bir n cephe lkesi olan Trkiye'ye byk nem verdiler. Trk subaylarn eitip orduyu modern silahlarla donattlar ve kendi askerlerini, gemilerini, uaklarn ve hatta nkleer silahlarn Trk topraklarna yerletirdiler. Bu durum, Trk subaylarnn dnce biimini deitirdi. Trkiye NATO'ya yaklatka, NATO'nun onlara verdii nemin tadn kararak antikomnist oldular. Ancak 1980'lerde Krt milliyetileri isyan edince, Varova Pakt'ndan gelecek bir saldrya hazr olmalarna ramen, i ayaklanmay bastrma yntemlerini bilmediklerini anladlar. Bunun zerine, generaller orduyu yeniden dzenleyip, modern silahlarla donatlm ve sava deneyimine sahip zorlu bir g haline getirdiler. Yksek teknoloji rn olan ok balkl roket sistemleri, F-16 sava uaklar ve M-60 tanklar gibi silahlarn byk bir ksm Amerikan yapmyd. Sava alanndaki komutanlar, bu silahlar kullanmay ve isyan-kart taktikleri renerek Krt isyanclar yenmeyi baardlar. Bugn Trk generallerinin elinde tam anlamyla ada bir ordu vardr. Sava alannda kazandklar baanyla heyecanlanan ve tm isteklerinin karlanmas gerektiini dnen generaller, 21. yzyln ilk on ylnda, yeni silahlar iin 50 milyar dolar harcayacaklarn akladlar. Birinci aamada, yedi milyar dolara bin tank ve drt milyar dolara 223 Amerikan helikopter gemileri alnacakt, ilk defa, sessiz bir direnile karlatlar. Trkler bu parayla ka tane okul ve hastane yaplabileceini, ne kadar kentsel ve ekonomik gelime salanabileceini sormaktan kendilerini alamadlar. Yine ilk defa, generaller kamuoyunun bu honutsuzluuna olumlu yant verip, lkenin 2001'de yaad ekonomik oktan sonra bu almlar ertelediler. Atatrkn bir szn izliyorlard: Bir ulus, ruhsal,bilgi. bilim ve ahlak asndan gl olmak zorundadr. Askeri g en sonda gelir. 1997'de Necmettin Erbakan' "postmodern bir darbeyle" indirdikleri zaman, Trk komutanlarnn tepkisi sadece onun dine dayal siyaset yapma biimine kar deildi. Tepkileri, Bat'ya kar isteksizlii ile Trkiye'nin fikir ve mttefikler iin islm dnyasna dnmesi gerektii inancna karyd. Erbakan'n bu dncesi, Kemalizmin zne karyd. Atatrk'e gre, Avrupa deerleri "evrensel uygarlk" deerleriyle e anlamlyd ve ulusun en byk amacnn bunlar benimsemek olmas gerektiini defalarca sylemiti. Avrupa Birlii, 1999 Helsinki Zirvesi'nde Trkiye'yi yelik iin resmi aday olarak kabul edince, lkede cokulu bir kutlama yaand. Ciddi gazeteler, bunun Cumhuriyet tarihinin en nemli olay olduunu yazdlar. Ancak Avrupa Birlii Trkiye'nin yelik koullarn belirleyince, askeri ve sivil yneticiler duraksadlar. Dnce zgrl zerindeki kstlamalarn kaldrlmas,

her vatandaa kendi kltrn ifade etme hakk tannmas, ordunun sivil denetim altna sokulmas, toplumsal sorunlarn uzlamayla zlmesi, vatandalarn dinlerini istedikleri gibi yaamalarna izin verilmesi gibi neriler, generalleri bir anda durdurdu. Helsinki'deki bu karardan alt ay sonra, doktora tezi iin aratrma yapmak isteyen Amerikal bir renci Ankara'ya geldi. On gn boyunca, siyasetilere, gazetecilere ve profesrlere, Trkiye'nin demokrasiye doru 224 yapt uzun yry ne zaman tamamlayacan sordu. "Hepsi askerler hakknda konumak istedi," dedi. "Teybi kapattrdlar ve sonra, demokrasi nndeki en nemli engelin ordu olduunu sylediler." Sonunda bu da olmutu! Trkiye'nin temellerini oluturanlar, askerlerin gcnden korktuklar iin, gizli tutulaca sz verilmedike, generalleri demokrasi ynnde zorlamaya cesaret edememektedir. Ordunun bu iaretleri grmezden gelmesi, krizler srasnda sahip olduu halk desteini yitirme tehlikesini de gze almas demektir. Trk subaylar kariyerlerine bir ant ierek balarlar: "Atatrk ilke ve inklaplarna sadk kalacam ve onlar koruyacam." Bu anda uymalar, daha nce hi bu kadar nemli olmamt. Kemalist yaplanmann dier unsurlar gibi, onlar da Trk ulusuna gvenmek ve szlerini tutmak zorundadrlar. Trk halknn gvenini istiyorlarsa, onlar da halka gvenmelidir. Bunu yaptklar zaman, ordu bir kez daha Trkiye'nin birletirici gc olacaktr. Trkiye'de demokrasiden korkan baka Kemalistler de vardr ama komutanlara duyduklar sayg, korkularndan daha byktr. Bu durumda, ordu, Trkiye'ye gerek demokrasiyi getirebilecek byk ulusal koalisyonun ayrlmaz bir parasdr. "Evrensel uygarlk" yolunu kapatmak yerine, bu yolda nc olmaldrlar. st dzey subaylarn ou, orta rtbedekilerin de byk ksm, bu sorunun farkndadr. adalatrma grevlerine sadk kalmak iin yaplmas gerekeni bilmektedirler. Tehlike ieren bir adm atmalar istenmektedir ve askerler de tehlikeyi gze almaktan holanmadklar iin tereddt etmektedirler. Ancak tarihe, Trkiye'yi Atatrk'n belirledii yoldan geri eviren g olarak gemeyi tercih etmeleri de dnlemez. 225 Devesinin omzuna damlayan salyasna hi aldrmadn grdm zaman, Hamza Akmee'nin gerek bir erkek olduunu anladm. Devesini seviyordu. Mmkn olsayd, onunla birlikte uyuyabilirdi. Biraz tkrk, hatta epeyce tkrk onu hi rahatsz etmiyordu. Hamza'yla karlatm gn, yabanclarn Efes antik kentine giden yol zerinde olduu iin bildii Seluk kasabasnda yaplan byk deve grei ncesiydi ve Hamza gizlice dier develeri izliyordu. Ksa srede, tasalanmasna gerek olmadn anlad. "Devem gldr," dedi. "iyi bir vcudu ve teknii var n ayaklaryla elme takmay da biliyor" Trkler, her geen gn biraz daha Avrupal olmaktadrlar Yaamlarn zenginletirecek ve daha verimli klacak fikirlerle bak alarn benimsemeleri asndan bu iyi bir gelimedir Ancak hibir zaman tam olarak Avrupal olmayacaklardr ve bu da ayn derecede iyidir Trklerin farkl bir gemii ve psikolojisi vardr. Birok Avrupal gibi futbolu severler ama deve grei gibi daha egzotik sporlardan da holanrlar Krk yldr bu oyunun iinde olan Hamza Akmee, ispanyollarn boa 227

grei ile Trklerin deve greinin benzer olduunu sylemektedir. Hrglerinden anlar sarkan, zerinde aynal bir battaniye olan ve kuyruu renkli ponponlarla sslenmi iri devesini gre alanna doru gtren Hamza Akmee, "Bu bizim geleneimiz, " dedi. "ok byk ve ok nemli." Orta Asya'dan g etmelerinin zerinden bin yl gemi olmasna ramen, Trkler gemilerinden gelen baz zellikleri korumulardr. Bunu salayan unsur, bir tr ortak hayal gc olsa gerek. Kiisel bir gen olamaz, nk bugn Trkiye'de yaayan insanlarn byk ksmnn atalar arasnda Orta Asyal kimse yoktur. adala doru hzla ilerleyen Trkler, geriye de bakmaktadrlar. Avrupal olmak fikri onlar heyecanlandrmaktadr ama ayn zamanda huzursuz da etmektedir. Onlar farkl ve zel yapan nitelikleri kaybetmek istememektedirler. aylk k sezonunda, binlerce Trk'n her pazar deve grei izlemek zere toplanmasnn nedeni de budur. Gre devesi sahipleri, kylerinde nemli insanlardr. ocuklar ona hayranlk duyar, erkekler ondan fikir alr, kadnlar dikkatini ekmeye alr. Ayakkab boyacl yapabilir, sebze satabilir veya bir broda alabilir ama devesiyle olduu zaman, Trkln ete kemie brnm halini temsil eder. Gre develeri, Yldrm, ahin, Kader, Kara Ali ve akal gibi kahramanlk ve cesaret anlatan isimler tar. Onlara da sahiplerine de saygszca davranmak mmkn deildir. Deve grei hayranlar, bu sporun kendine zg noktalarn uzun uzun tartabilirler. Develerin ecerelerini karlatrp, tekniklerini deerlendirir ve gelecein ampiyonlar gibi grnen gen develer hakkndaki sylentileri aktarrlar Ancak, alkn olmayan gz, oyunun ince noktalarn hemen anlayamaz. Deve grei malar, daha dev boyutta yaplan sumo grei gibidir. Bykleri bir tonun zerinde olan iki devenin birbirine doru srlmesiyle balar. Bazen, develerden biri korkup kaar. Bu durumda ma kaybeder. Ama ou zaman arpr ve 228 itmeye balarlar, iki rakibin birbirini ittii birka dakika boyunca ok az hareket olur. Sahipleri develerini tevik eder, izleyiciler tezahrat yapar ve bir spiker hi durmadan oyunu izleyenlere anlatr. Sonunda develerden biri yere ylr. Kazanan devenin sahibine dl olarak hal verilir. Seluk'ta olduum gn, baarl deve sahiplerinden biri "Evde bunlardan ok var," dedi. "Hepsi makine hals ve iyi deiller. Onlar bakalarna veriyorum. Ama nemli olan para ya da hal deil. Atalarmzdan gelen bir gelenei canl tutmak." Oysa deve, Trk kimlii asndan hibir zaman nemli bir hayvan olmamtr. Trkler binicilikleri ile tannmtr ve ata binenleri izlemek halen Trklerin en byk zevklerinden biridir. Az saydaki ansl insann at terbiyesi ve gsteri atlay yapt kulpler vardr. Ancak zellikle Erzincan ve Bayburt gibi vahi hayatn korunduu dzlkler bata olmak zere, bir zamanlar antik kltrlerin gelitii ve gelenein halen ok gl olduu i blgelerde, Trkleri eken ve heyecanlandran spor cirittir. Cirit karlamalar son derece hzldr. Oyuncular, toz bulutu iinde birbirine doru drtnala ilerleyip ahap ciritler atarlar. Rakibe isabet ettirilmesi ya da rakibin atnn yn deitirmesi durumunda puan alnr. Bu oyuncular da, tpk gre develerinin sahipleri gibi, en azndan kendi zihinlerinde kahraman kiiliklerdir. Byk ksm, Trkiye'den ok Afganistan ya da Krgzistan gibi vahi ve atlarn ok sevildii lkelere uygun gibi grnmektedir. Artk Ankara ve istanbul'da bile yaplan bu sporun giderek artan

poplerlii, Trklerin yeni kimliklerini benimserken eskisini kaybetmemekteki kararlln gstermektedir. nsanlarn, ilk kez drt bin yl kadar nce Orta Asya'da ata binmeye balad sanlmaktadr. Ata ilk kez binenler, byk olaslkla bugnk Trklerin atalaryd. M.. 8. yzylda, Hazar Denizi ile Karadeniz'in kuzeyindeki engebeli arazide 229 grlmeye balayan ilk atl okular da byk olaslkla onlard. Trk kabile yeleri, yaamlarnn byk ksmn at srtnda geirirdi. At srmenin verdii duyguya almalar iin, ocuklar daha yrmeye balamadan nce koyunlarn srtna bindirilirdi. Bykler ise at srtnda yer ier, ilerini yrtr, toplant yapar ve hatta uyurdu. Eski inliler onlar "atl barbarlar" diye tanrd. Sipahi denilen svariler, yzyllar boyunca zaferden zafere koan Osmanl ordusunun belkemiiydi. Yayayken neredeyse tamamen korunmasz olan sipahiler, ata bindiklerinde yenilmez olurlard. Son hzla drtnala giderken geri dnp uzaktaki dmana ok atmak, bilinen becerilerinden sadece biriydi. Sipahiler, neredeyse her ilkbaharda savaa giderdi. Komutanlar ciriti, sava zaman dndaki eitim ve altrmalar iin gelitirmiti. Yarmaclar, drtnala giderken mzraklarn halkalarn iinden geirmek ve havada asl pirin krelere ok atmak zorundaydlar. 20. yzyln banda, yeni sava biimleri svarinin yerini almas ve makineleme sonucunda kyller ile atlan arasndaki ban zayflamas sonucunda gerileyen bu spor, 1990'larda yeniden popler hale geldi. Kurallar yazl hale getirilip resmi bir federasyon kuruldu ve rencilerin byk ksm evredeki krsal alanda bulunan yaltlm kylerden gelen Erzincan niversitesi'nde, istekli oyuncular iin resmi eitim kurslar verilmeye baland. Trkler, fetih amacyla ata binmeyi bir sre iin unutmutu ama artk yeniden renmektedir. Trkiye'nin geleneksel sporlarndan ncs olan yal gre ise, 15. yzylda, bugnk Yunanistan snrndan birka kilometre uzakta bulunan Krkpnar kasabasnda dodu. O zamandan bu yana, hemen her yl lkenin drt bir yanndan genlerle erkekler, glerini ve becerilerini snamak iin buraya gelirler. Krkpnar, yarmaclarn ton zeytinya tkettii tek gre turnuvasdr. 230 Bu grelerin kurallar yzyllar iinde ok az deimitir. Eski zamanlarda, bir karlama saatlerce hatta gnlerce srebilirdi. nk, kazanmann tek yolu rakibinin srtn yere getirmekti. An enerji harcayan baz yarmaclar oyun srasnda ldler. Bugn puanla da kazanmak mmkndr ve karlamalar 45 dakika ile snrldr. Ancak greiler halen bele kadar soyunup zel tasarlanm deri pantolonlar giyerler ve vatandalarnn snrsz hayranlnn tadn karrlar. En nemlisi, batan ayaa zeytinyana bulanm olarak greirler. Yalanan greiler, sahaya sralanarak dizlerine vurur ve zplayarak ilerler. Osmanl kostmleri iindeki davulcular sabit bir ritim tutturur. Karlama saati yaklanca, spikerler "Ey byk greiler" diye vgler dizip aadaki gibi iirler okurlar: St dalndan odun olmaz. Her kzdan kadn olmaz. Her kadn ana olur,

Her delikanl grei olmaz. Bu sporu sevenler, yal grein hem fiziksel hem de psikolojik bir spor olduunu syler. Karlamalar ok uzun srd iin, greiler aralksz greemezler. Birbirinin etrafnda dnerek, homurdanarak, saldryormu gibi yaparak ve rakibini korkutmaya alarak zaman geirirler. Bir al imkn bulduklar anda atlp, rakibini ou zaman iki bacann arasndan yakalar ve yere vurmaya alrlar. Rahibinin omuzlarm saniye boyunca y erde tutan veya rakibini daha ok yere frlatan taraf, oyunu da kazanr. ada yal grein tartma gtrmeyen efendisi, Ahmet Ta adnda eski bir fabrika iisidir. Ar siklette sekiz kez ampiyon olmutur ve 40 yan zerinde olmasna ramen halen kazanmas nedeniyle bir tr stn insan olarak grlr. 1980'lerde bu konuma ykselmesinden beri, onu yenebilen tek 231 kii Cengiz Elbiye adndaki otuz yalarnda ve kendine gvenli bir gen olmutu. Onlar yz yze grdm zaman, bunun bir spor karlamasndan ibaret olmayp, ayn zamanda yalanan ampiyon ile yeni ortaya kan rakibi arasndaki klasik atma olduunu anladm. Ma balayal yarm saatten fazla olmutu. O kadar hzl oldu ki grdmden emin deilim. Ta gen rakibini yere vurup omuzlarn yere getirdi ve yeniden ampiyon ilan edildi. Yenilen Elbiye, yzn yere yaptrarak dizlerinin zerinde birka dakika boyunca kald. Aladn dndm ama daha yaknda olsaydm bile, yznn gzyalaryla m yoksa zeytinya damlalaryla m slanm olduunu ayrt edemezdim. phesiz o da ayrt edilmesini istemezdi. 232

8 DEPREMDE LMEK

New York'un insan kaynayan Chinatown blgesinde, kk bir sokakta bulunan sala Joe's Shanghai'da, rdekler belirli bir yntemle yenmek zorundadr, ileri sos dolu olan bu rdekler, sosun srrken fkrmamas iin ok dikkatli yenmelidir. Scak yaz akamnda yemeimi yerken, aklmda bundan daha ciddi bir ey yoktu. Saatin 8.11'i gemesi hi dikkatimi ekmedi. Dnyann br ucundaki Trkiye'de, o srada saatler sabaha kar 3.11'di. Gelimekte olan endstri kentleri izmit ve Adapazar'nda, tatil yreleri Glck ve Yalova'da, insanlar benim New York'taki yemeim kadar sakin bir ekilde uyuyordu. Ancak tam o an, acmasz, nefret edilesi ve ldrc dehetin derinlerden ykseldii and. Yer sarslmaya balad ve binalar 45 saniye boyunca sallanp ykldlar. Milyonlarca insan uyanp dar kat ve etraflarndaki hava toz ve lkla dolarken korku iinde izledi. Binlerce insan kamaya alrken lmt. Yal ve dindar olan bazlar ise, battaniyeleri kafalarna ekip kaderini beklemiti.

O korkun 17 Austos 1999 gn, daha ge saatlerde 233 stanbul'a gitmek iin Kennedy Havaalan'nda bekliyordum. Yanmdan geen bir adam durup beklediim gienin stndeki Trk Hava Yollan logosuna bakt. Arkadana, "Aman Allah'm, kim imdi Trkiye'ye gitmek ister ki?" dediini duydum. Depremin ne kadar ciddi olduunu henz kimse bilmiyordu. Trk haber ajanslar, l saysn yzlerle ifade ediyordu. Bu say, arkadalarn veya akrabalarn aramak iin lkelerine koan yol arkadalarmn cann skmak iin yeterliydi, istanbul'a inince, salonda elinde tabelayla dolaan, akn gen bir adam grdm. Yolcular inceliyor ve bazlarnn yanna gidiyordu. Ksa sre sonra benim yanma geldi. "Deprem iin mi geldiniz?" diye sordu. Tabii ki yleydi ama aslnda o yardm grevlilerini aryordu. Kurtarma ekipleri gelmeye balamt ama yetkililerin onlar tanmad belliydi. Dolaysyla, onlar bulmann tek yolu havaalannda yakalamakt. Bu durum, Trkiye'nin bundan sonraki birka gn boyunca yaayacaklarnn sadece bir rneiydi. Babakan Blent Ecevit, uzun sren bir ok durumuna girdi; bir helikoptere atlayp felaket blgesine giderek yardmclarna hemen harekete gemelerini emretmek yerine, her eyin denetim altnda olduunu ve kayglanacak bir ey olmadn syleyerek zaman kaybetti. Tabii eer kendisini dinleyen biri varsa. Binlerce askeri hemen felaket blgesine gnderecei sanlan komutanlar da hibir ey yapmadlar. Trkiye, dnyadaki en tehlikeli fay hatlarndan birinin zerindedir ve her yl birka deprem geirir. Buna ramen, hkmetin bu tr felaketlerle baa kmak iin ne plan, ne kurtarma rgt, ne sivil savunma a ne de byle durumlarda ynetimi ele alacak yetkilisinin bulunmad ortaya kt. Devletin deprem fonunda sadece 4 dolar 45 sent olmas ise ac bir aka gibiydi. 234 Depremin merkez ss, istanbul'dan yalnzca seksen kilometre kadar douda, Marmara Denizi kysndaki gzel bir koy yaknlarndayd. Ulaan ilk haberlerden ok daha byk sayda lm ve ykm getirmiti. ken apartmanlarda binlerce insan hemen lmt. Felaketin boyutlarn kavramaktan aciz hkmet yetkilileri, ie yarar bir ey yapmadan vakit geirirken, binlercesi de bu binalarn altnda yava yava ld. Daha sonra Babakan Ecevit, hkmetin ge tepki gstermesini, yollarn kurtarma ekiplerinin yklm blgelere ulamasna engel olacak derecede tkanm olmasyla aklad. Ancak televizyon ekipleri byle bir sorunla karlamamt. Ksa sre sonra, btn Trkiye plak elleriyle ykntlar kaldran, krek ve birka buldozer iin birbiriyle kavga eden depremzedeleri izliyordu. Birok televizyon kanal normal yaynn kesip gece gndz felaket blgesinden canl yayn yapmaya balad. Milyonlarca Trk ekrana yapm, yrek paralayan ykm sahnelerini ve fkeli depremzedelerle yaplan rportajlar izliyordu. Devlete duyulan an saygnn her zaman ulusal psikolojinin paras olduu bu lkede, fkelerinin younluu daha da sarscyd. Ecevit ve Trkiye'yi onunla birlikte yneten generallerden ancak bir hafta sonra tepki geldi. O zaman da enerjilerinin byk ksmn basn sulamaya harcadlar. Bir televizyon kanal, resmi kurtarma ekiplerinin iine dt karmaay canl bir ekilde gsteren haberler yapt iin yedi gn kapatld. General Hseyin Kvrkolu, baz gazetelerin editrlerini arp, gerek sorunun kurtarma almalar deil, basanlar yerine baarszlktan n plana karan sorumsuz gazeteciler olduunu

syledi. Bu saptrmalar dnyaya yayan benim de iinde olduum be yabanc gazeteciyi ne olduu belirtilmeyen ykc karlara" hizmet etmekle sulad. Aslnda ikyeti, Trk" devletinin prestijine 235 ne gibi bir etkisi olacan dnmeden gerekleri haber yapm olmamzd. Bu arada depremzedeler birok korkun olay yaadlar. En byk acy, sevdii insanlar enkazn altnda kalan depremzedeler ekti. Hibir ey yapamadan, gnlerce enkaz ynlarnn yannda oturdular. ounu zel irketlerin gnderdii kepeler ve dier ar tehizat, sonunda yklm kentlere ulat. Ama artk ykntlarn altnda canl bulma midi kalmamt ve almalarn yaval nedeniyle, hayatta kalanlara ulamak uzun zaman alyordu. Bazlar midini gnlerce korudu. Ama zaman getike gerei kabul edip, sadece cesetleri almak iin beklediler. Depremden sonraki beinci sabah, Yalova'da bir sitenin nnde nbet tutan bir grup depremzedeyle birlikte oturuyordum. Son yllarda snf atlayan binlerce Trk vatanda, daha ucuz daire, deniz havas ve istanbul'a yaknl nedeniyle, deniz kysndaki bu kente yerlemiti. Baktklar on be metre yksekliindeki enkaz yn, depremden nce gzel bir apartmand. Dev sar kepeler enkaz kazyor, deprem vurduunda duvarlarn kmesiyle "birbirine geen" tavan ve tabanlar birbirinden ayryordu. Bunlar birbiri stne derek birok insan uykuda ldrmt. Enkazdan birka ceset karlmt. Scak ve yapkan havadaki ar koku, enkaz altnda bakalarnn da bulunduunu haber veriyordu. Elektrikli kepeler altka, yaamdan geriye kalanlar tozun iinden dkld: elbiseler, kilimler, hallar, televizyon, amar makinesi, kalorifer, tuvalet, Balzac evirilerinden oluan bir set. Makinelerin grlts ile, yzlerinden akan terle bu korkun sahneye gzlerini krpmadan bakan izleyicilerin sessizlii, korkun bir tezat oluturuyordu. leden nce, bir gruptan barlar duyuldu. Kepe bir yatak odasna girmiti ve ieride insan olduunu grmlerdi. 236 Makine geri ekildi. alanlar enkaz elleriyle temizlemeye baladlar. Yarm saat sonra, gen bir kadnn imi bedenini karp battaniyeye sararak yeil bir torbaya koydular ve ambulansa tadlar. Ambulans siren alarak hzla uzaklat. Birka dakika sonra yaknmda oturan bir adam bembeyaz oldu ve derin derin solumaya balad. Hkrklara boularak bard. "On yanda! Burada gml! Daha bebek saylr! Daha on yanda!" Elleriyle etraftaki otlar yoluyordu. Kurtarma grevlileri alnn slak bezlerle sildiler ve yattrmay baardlar. Ama korkun nbetini brakp gitmeyi reddetti. Bu korkun sahneyi zellikle trajik klan, etraftaki dier binalarn ya ok az hasar grm ya da hi grmemi olmasyd. O binalar, doru malzeme kullanm, sorumluluk sahibi mteahhitlerin yapt binalard ve komular yataklarnda korkun ekilde lrken, bu binalarda oturanlar yara almadan kurtulmulard. Deprem doal afet olarak tanmlanr. Ama sismologlar, insanlar ldrenin deprem deil, binalar olduunu sylerler. Burada da yleydi. Kurbanlar, sadece ayaklarnn altndaki vahi topraa deil, o pazar gnn nnde geirdiim binay yapan Veli Ger'e ve dier mteahhitlere de lanetler yadrdlar.

Depremden hemen sonra, kalabalklar, lin etmek iin Ger'i aradlar ama binalar mezara dnen dier mteahhitler gibi o da ortadan kaybolmutu. Bir hafta sonra, bir Alman gazetesine telefonda, "Sululuk hissetmem iin bir neden yok," dedi. "Tabii ki kurbanlara ve ailelerine sempati duyuyorum. Ama neden beni gnah keisi yaptklarn anlamyorum. Yalova'daki Bahekent sitesine alt yl nce baladm, inaatlk hakknda hibir ey bilmiyordum. Ben okulda edebiyat okudum. Bir airim, inaat mhendisi deil, ilk antiyemi grmeye gittiimi hatrlyorum, iilerin 237 beton yapmak iin plaj kumu kullandklarn grdm. Mimarlara sorduumda, bunun normal olduunu sylediler. Daha sonra yanl ve tehlikeli bir teknik olduunu rendim ve bu uygulamay durdurdum. Ancak ne yazk ki sitenin yans tamamlanmt." Birka gn sonra Ger, istanbul'da sakland evde tutukland. Soruturma iin daha nce yaklak on mteahhit tutuklanmt ama basnn "lm mteahhidi" adn verdii Ger kamuoyu fkesinin odak noktasyd. Gtrld karakolu sra polis korudu. Cezaevinde ise, tutuklular onu ilk frsatta ldrmeye yemin ettiklerinden dierlerinden ayrlmas gerekti. Depremden sonraki birka hafta boyunca, Trkiye'nin kuzeybats, kimisi kk apta depremler olan art oklarla sallanmaya devam etti. Sallanan binalardan atlayan birok insan yaraland. Depremin ilk gn ar hasar gren Adapazar'nda, ktn sand binadan kmak iin koan bir kadn kalp krizi geirerek ld. Bu panik, Trklerin yaklaan tehlikeleri abartma alkanlnn tesinde bir durumdu. Huzursuzluklarnn lsn, 17 Austos felaketi ve devletin baarszl sonucunda ortak psikolojinin ne kadar derinden yaralanm olduunu gsteriyordu. Doal afetleri izlemenin zaman kaybndan baka bir ey olmad, gazetecilerin iyi bildii bir gerektir. Korkun trajedilerle yz yze gelmeye zorlamas bakmndan ar bir duygusal yk getirir. Fakat aslnda btn doal afetler birbirinin ayndr. len ocuklar, yok olan aileler gibi ok ac ykler bile neredeyse ayndr. stelik doal afetler, yaamn sreklilii iinde hibir deer tamaz. Sarsnt durduunda, sular ekildiinde ya da alevler sndnde, insanlar geriye kalanlar toplar ve mmkn olan en iyi ekilde yaamn devam ettirmeye alr. Uluslarn kaderiyle ilgilenenler iin, afetler ancak ikinci derecede nem tar. 238 Oysa Trkiye'deki deprem, ileleri, kentleri ve yaamlar mahvettii gibi bu klieyi de yok etti. ok az doal afet, bu kadar derin siyasi, toplumsal ve kltrel etki yaratmtr. Baz Trk aydnlar, yzyllar sonra Trkiye Cumhuriyeti tarihi yazlrken, deprem ncesi ve sonras olmak zere ikiye ayrlacan syleyecek kadar ileri gittiler. Deprem, Trklerin daha nce eletirel gzle bakmadklar kurumlar sorgulamalarn ve yllardr kar koyduklar deiikliklerin gerekliliini kabul etmelerini salad. Depremzedeler, evleri depreme dayanksz malzeme ve inaat teknikleri kullanlarak yapld iin binlerce insann gereksiz yere ldn kimine gre ldrldn grdler. Tek sulunun Veli Ger gibi mteahhitler olmadn, bu durumun, rvete gz yuman ve insan yaamna sayg duymayan siyasi sistemin bir sonucu olduunu biliyorlard. .Kendilerini "devlet" diye adlandran Trk sekinleri, gvenliin sadece onlar tarafndan salanabileceini syleyerek kuaklardan beri

varln srdrmt. Ama deprem vurduunda, bu gsterili devlet hibir yerde yoktu. Zihinlerdeki imaj ise, vicdansz mteahhitlere, dnyann en faal fay hatlarndan biri zerinde byk yerleim birimleri ina etme izni veren kurum olarak kald. insann aklna, Trk devletinin baarszlklarn ortaya koyan birok grnt geliyor. Aklda kalanlar unlard: Deprem ertesinde, sersemlemi bir halde ortalkta dolaan soluk yzl Babakan Ecevit; dardaki ac eken sivillerin durumunu grmezden gelen ve deniz ssnn ykntlar altnda kalan subaylar karmaya alan askeri kurtarma ekipleri; felaket blgesini uzun bir gecikmeden sonra ziyaret eden krmz yzl Cumhurbakan Demirel. Bu gezi tam bir fiyaskoydu. nk geziden nceki ve sonraki saatler boyunca, boa geirilen her dakikann enkaz altndaki kurbanlarn lmne neden olduu bir anda, btn yollar kurtarma 239 ekipleri de dahil olmak zere herkese kapatlmt. Aclan, kutsal saydklar kurumlara kar fkeye dnen depremzedeler, bunu en iyi anlayan kiilerdi. Demirel, hkmetin hatalarn kabul etmekle birlikte "devletin, yerine baka bir ey koyamayacanz bir kurum olduu" uyansn yapnca, sanki baka bir dnyadan gelmi gibi grnd. Ancak, haber bltenlerinin ba kesine oturan kii, cumhurbakan, babakan ya da genelkurmay bakan deildi. Ecevit'in ksa sre nce kurduu koalisyon hkmetinde Salk Bakanl grevine atanan ve tannmam bir politikac olan Osman Durmu'tu. Greve geldiinden beri odakland i, yerlerine, bal olduu an sa Milliyeti Hareket Partisi'nden arkadalarn atamak zere, brokratlar ve hastane yneticilerini sessizce grevden almakt. Ancak depremden sonraki gnlerde, yllardr Trkiye'yi gerekten uzak bir dnya iinde hapseden dar kafal milliyetilerden olduunu gsterdi, ilk nce, Trkiye'nin her eyi tek bana gayet iyi idare edebildii gerekesiyle, dardan gelen deprem yardmlarna ihtiya olmadn syledi. Sonra da, yardm kabul edilse bile Ermenistan'dan alnmamas ve depremzedelerin zellikle Yunanistan'dan gnderilen kan reddetmesi gerektiini syledi. Durmu'a gre, camilerde shhi tesisat bulunmas nedeniyle deprem blgesinde portatif tuvalete ihtiya yoktu ve zaten Marmara Denizi de ok yaknd. Bu szleri, istifa arlar da dahil olmak zere byk bir fke yaratt ama Durmu gururla grevinde kald. Hibir st dzey grevli onu resmen knamad. zr dilemeye en fazla yaklat an ise, bir gn lmn eiinde olursa Yunan ya da Ermeni kan alacan sylemesiydi. Durmu'un ftursuz ovenizmi, liderlerin ounun duygularn temsil etmiyordu. Ancak baka rneklerle birletii zaman, hkmetin ve "devletin", huzursuz halkn gereksinimlerinden ne kadar uzak olduunu gsteriyordu. .Deprem, 240 1983'te-askeri rejimin sona ermesinden sonra, halkn ve siyasi sistemin geliiminde baz temel hatalar olduunu aka gsterdi. O zamana kadar Trk halk, onlar dnyann geri kalanndan etkin bir ekilde yaltmakla birlikte, yolsuzluklara kar da koruyan bir dizi kstlayc yasa ve ynetmelik altnda ezilmiti. Liderler, ekonomik byme yerine drstl tercih ediyordu ve birok sradan vatanda da onlarn peinden gidiyordu. Bu durum, byk bir siyasi kiilik ve Atatrk'ten sonra Trkiye'nin sahip olduu en devrimci lider olan Turgut zal'n ortaya kmasyla deiti. 1983-1989 dneminde babakan, 1993'deki

lmne kadar ise cumhurbakan olarak grev yapan zal, yzlerce kstlayc kural kaldrd. Feshedemedii kurallara ise uyulmamasn tevik ederek, Trk giriimcilerinin dev enerjisini aa kard, iktidara geliinden sadece birka yl sonra, bu ok nemli kampanya Trkiye'yi uluslararas sahneye tad. Ancak Trk halkn, uzun sredir elini kolunu balayan modas gemi kurallar ykmaya tevik eden zal, ayn zamanda genel olarak btn kurallarn kt olduu ynnde pek de ince olmayan bir mesaj vermekteydi. Baz hrsl Trkler onu, zengin olmak o kadar nemlidir ki nasl baarld nemli deildir, eklinde anladlar. Eitimsiz ve sermayesi az Trkler zengin olmak iin ne tr iler yapabilirdi? ihale almak iin belediyelerdeki dostlarna gvenenler, inaat irketleri kurdular. Ba dndrc bir hzla byyen ak ekonomide, bu amatr mteahhitlerin ou ksa srede zengin oldu. Onlarn zenginlii iin Trkiye'nin dedii bedel, bu apartmanlarn depremde mezara dnmesiyle trajik bir ekilde ortaya kt. Trklerin duyduu fke sadece mteahhitlere ve onlarn rvet verdii denetilere ynelseydi, depremin yaratt trajediler mnferit hatalar olarak grlseydi, bunlar yava 241 yava unutulabilir ve lke tekrar eskiye dnebilirdi. Tam aksine, lkede sanki yeni bir gne dodu. Farkl toplumsal snflardan ve siyasi inanlardan insanlar, her eyin pazarla tbi olduu ve devlet baba'nn her zaman en iyisini bildii bir toplumsal sisteme dayanan lke kurmann ne kadar tehlikeli olduunu anladlar. Devlete duyulan sayg, 1996'da Susurluk skandali ile sarslmaya balamt ama komutanlar ve liderler bu olay gerekler ortaya kmadan rtbas etmeyi baarmlardk Deprem sonras kurtarma almalarndaki baarszl da rtmeye altlar. General Kvrkolu, ordunun yaptklarn yeterince vmeyen gazetecilerin isimlerini isteyecek kadar ileri gitti. Ancak bu abalar bounayd. nk, adna kurtarma denilen almalar, zaten gvensiz olan kamuoyunun gz nndeydi, iten gelen youn honutsuzluk, ada Trkiye'nin daha nce hi yaamad bir sivil isyan ateledi. Trk halk, devletin baarszlklarn, insan yaamnn her zaman geri planda kald sistemin mantkl, hatta kanlmaz sonucu olarak deerlendirdi. Kzl Ha-Kzlay rgtnn lkedeki kolu Kzlay'n, btesini gezilere ve lks otellere harcayan beceriksiz ve agzl yeteneksizlerin topland bir kuruma dntn rendi. Deprem sonrasnda Kzlay'n hzla kurduu birka eski psk adr, hkmetin beceriksizliinin ve aka grlen umursamazlnn sembol haline geldi. Depremzedelerin su geiren Kzlay adrlarnda yaad deniz kenarndaki parkta dolarken, tm bunlardan ders kardn syleyen bir marangozla tantm. "Avrupa'da ii olarak altm, on sekiz ay srail'de yaadm," dedi. "Baka lkelerde, insan yaamnn her eyden nemli olduunu grdm. Biz burada o ekilde dnmyoruz. Liderlerimiz insan yaamna nem verselerdi, bu deprem iin hazrlkl 242 olurlard. Ama depreme hazrlkl olmak, onlar iin ncelik deil. Deimesi gereken en nemli eyde bu. Yardm etmek iin blgeye koan zel arama ve kurtarma ekiplerinin stn performanslar, devletin baarszlna duyulan fkeyi daha da artrd. Bir araya

gelerek acil durum ekibi kuran daclar ve zor sporlarla uraanlar, depremden on iki saat sonra enkaz altndan kurbanlar karmaya balamlard. zel yardm kurulular ve kiiler, yiyecek ve battaniye datyordu. Yetkililer, yardm ekiplerinin yollarn dolu ya da bozulmu olmas nedeniyle deprem blgesine ulaamadklarn aklarken, onlar alyordu. Ankara'daki politikac ve generaller, depremzedelerin yanl insanlara kran duymaya baladn ksa srede anladlar. Dini hayr kurumlarnn yardm toplamasn ya da datmasn yasakladlar ve katkda bulunmak isteyenlerin nakit paray Kzlay'a veya bir devlet bankasnda alm resmi fona gndermelerini istediler. Son olarak da, yardmn askerler tarafndan datlmas amacyla, zel gruplarn ellerindeki malzemeleri orduya teslim etmelerini zorunlu hale getirmeye altlar. Durumu kendi lehine evirme manevralar, yalnzca devletin ahlaki duyarszln vurgulamaya yarad. Bugn bile, 1999 depreminde lenlerin kesin saysn kimse syleyememektedir. Yetkililer, on sekiz bin lden sonra saymay braktlar ama binlerce kiinin deniz altnda kalm veya enkazla birlikte kaldrlm olmas ihtimali yksektir. lenlerin kesin listesi bile hazrlanmamtr. Daha trajedinin acs gemeden, hkmete fkeyle balayp kendini kefetme srecine dnen karmak duygular Trkiye'yi sard. Sradan insanlarn ve zel gruplarn yapt cmert ve etkili balar sayesinde, milyonlarca Trk vatanda, yukardan hibir ynlendirme olmadan, kendi yaam ve ortak" geleceklerinin sorumluluunu stlenebileceklerini ilk kez anlad. Bylece gerek bir demokratik bilin 243 geliti. Bunu salayan, konumalar veya kuramsal retim deil, kii baznda hemen zmsenen olaylard. Bu gelien bilin, yllardr karlatklar engellemeler ve hayal krklklar nedeniyle mitsizlie den aydnlar ve dier reform yanllarn heyecanlandrd. Turgut zal'n sadece on yl nce yasal hale getirdii zel televizyon kanallar, deprem blgesinden srekli yayn yapmaya balad. Bir taraftan devletin baarszlnn unutulmaz grntlerini yaynlarken, dier taraftan duygularnn arln szlerine de yanstan yzlerce fkeli depremzede-nin sesi oldular. Kamera karsnda alayanlarn birou, hl enkaz altnda hayatta olan yaknlarndan bahsettiler. En ok tekrarlanan haykr, hayal krkl yanstan iki cmledeydi: Devlet nerede ? Asker nerede ? Trkiye'nin vazgeilmez kurumu olduu sanlan ordunun baarszl, zellikle byk bir ok yaratt. Felaketin hemen ardndan, ordu hibir yerde yoktu. Ecevit onlarn harekete gemesini emretmemiti ve komutanlar da gnll olarak asker yollamamt. Deprem blgesine birka saatlik mesafedeki klalarda bulunan on binlerce asker, gnlerce blgeye gnderilmedi. Gittikleri zaman ise, enkaz kaldrma almalarna yardm etmek yerine gvenlii salamakla ve malzeme datmakla uratlar. Trk vatandalarnn yaamn koruyamayan bu kurum devleti nasl savunacakt? Susurluk skandali, devlet asndan nceliin bireylere hizmet deil, kurulu dzeni korumak olduunu gstermiti. imdi de, kurtarma almalarnda ayn gdleri sergiliyordu. Bu trajedi, 1939'da yzyln en kt depreminin yaand Erzincan gibi uzak bir kentte olsayd, bu kadar hassas bir noktaya dokunmayabilirdi. Ancak bu deprem, istanbul'a ok yakn olan youn nfuslu kentleri vurmutu. Bu kentler, istanbul'lulara ait fabrikalarn yaknnda kurulmulard veya istanbul'lularn gittii tatil yreleriydi, istanbul'da

244 yaayan milyonlarca insan, arkadalarn ya da akrabalarn kaybetti. Binlercesi, daha ilk gn yardm amacyla blgeye kotu. Bunun ardndan gelen ve baz alardan depremden daha ykc olan sivil isyan orta snf balatt. Enerji ve becerileriyle Trk hkmetinin yaval karsnda arpc bir tezat oluturan yabanc yardm kurulularna insanlarn verdii tepki, belki de her eyden daha artcyd. Trk hkmeti uyuklarken, yabanc ekipler neredeyse hemen deprem blgesinde ortaya ktlar. Trkiye'ye hava yoluyla geldikten sonra, yklm kentlere kendi imknlaryla giderek almaya baladlar. Trklere, dmanlarla evrili olduklar, kt glerin her an onlara ve lkelerine kar planlar yapt retilmiti. Ama yetmiten fazla lke, lmek zere olan insanlar kurtaran yardm ekipleri yollamt. Bu durumda, milliyetilerin uzun zamandr syledii gibi "Trk'n tek dostu Trk'tr" sz nasl doru olabilirdi? Trklerin Yunanistan' alglama biimi de dikkate deer lde deiti ve kuaklardr sregelen kzgnlk birka gn iinde silindi. Birka ay nce, yani Abdullah calan'n yakalanmasyla patlak veren skandaldan sonra, Yunanl liderler gl Trk dmanlarn hkmetten uzaklatrmt. Deprem gn, zeki bir insan olan Yunan Dileri Bakan Yorgo Papandreu, Trk meslekta ismail Cem'e telefon ederek Trkiye'nin gereksinim duyaca her trl yardm nerdi. Hemen ardndan, yardm grevlileri, malzemeyle dolu gemi ve uaklar, depremzedelerle dayanma sz veren mesajlar gnderdi. Daha da nemlisi, Yunan televizyon ekipleri deprem blgesine gidip canl yayna baladlar. Saysz Yunanl, ailesi yok olan insanlarn acsn, sevdiklerini bulmas iin gzyalar iinde yardm ekiplerini bekleyenlerin ektiklerini ve enkaz altndan canl karlanlarn sevincini paylat. Bu, Yunanllar duygusal olarak derinden sarsan ok zel bir deneyimdi. 245 Sadece yirmi yedi gn sonra, ok daha kk olmakla birlikte, ortak kader duygusu yaratacak kadar byk olan bir deprem Yunanistan' sarst. Bu sefer Trk gnlller yardma gitti. Akll Yunanl yetkililer, onlar yaayan ve kurtarlabilecek depremzedelerin bulunduu yerlere gnderdiler. Yunanl ocuklar kurtaran Trklerin grntleri, Ege'nin iki yakasnda da yrekleri eritti. Ksa sre iinde, yllardr anlamsz bir dmanlk iinde olan iki ulus, ok uzun sredir ayr olduklarnn farkna varan klarn cokusuyla birbirlerine sarldlar. 246 Ne zaman Trk dostlarma Boaz'da yzmek istediimi sylesem, hep ayn tepkiyle karlatm: "Neden?" Bana farkl uyarlarda bulundular. Boaz ok kirliydi ve ters aknt vard. Geen dev tankerler ve yk gemileri nedeniyle tehlikeliydi. En nemlisi, Boaz'da sadece kyda yzlmesine izin verilirdi. steimden vazgemedim. Boaz kysnda yaayan ve onu her gn gren birinin, Boaz'a k olmamasna imkn yoktur. Kendimi onun iine atmay, ona sahip olmay, benim olmasn istiyordum. stanbul'un dnyadaki en muhteem kent olup olmad tartlabilir. Ama konumunun muhteem olduu kesindir. Yzyllar boyunca, dnyann etrafnda dnd kutup noktas, krallarn kskand, dnyann arzu ettii kent olarak tanmlanmtr. 18. yzyl Osmanl airi Nedim, "Bu ehr-i Stanbul ki bi-misl bahadr" der, "Bir sengine yek-pare Acem mlk fedadr.istanbul, iki kta zerine kurulmu tek kenttir. Boaz

ise, onu hem ayran hem de birletiren unsurdur. Bizans/Konstantinapolis/stanbul, Boaz olmadan dnlemez. Boaz olmasayd, 247 kent de bu kadar nemli olmazd ve birok byk fatih onu ele geirmeye almazd. Bu kadar zengin, gzel ve romantik de olmazd. Kuzeyde Karadeniz ile gneyde Marmara Denizi ve Akdeniz arasndaki balanty oluturan Boaz, bu nedenle ok eski zamanlardan beri imparatorluklarn anahtar olmutur 16. yzyl Fransz yazar Pierre Gilles, "bu boaz, dnyadaki dier btn boazlardan stndr, nk bir anahtarla iki dn-j yay, iki denizi amakta ve kapatmaktadr," diye yazar. Dnyada ei benzeri olmayan otuz kilometre boyunca uzanr. Onu grmekten, kysnda yrmekten ve zerinde dolamaktan asla bkmadm. Boaz'n her gn farkl bir rengi, dokusu, ruh hali vardr. Kendine zg bir dnyadr. Bilim adamlarna gre, Boaz bugnk boyutlarna bir nehir gibi yava yava ulamamtr. 7500 y il nce, bir gnde sular altnda kalmtr. O gn grlecek bir gn olmal! Kuzeyden krk milyar metre kp su getiren dalgann, o zamana kadar kuru bir vadi olan blgeye akt sanlmaktadr Sonraki aylarda, Karadeniz kys boyunca byk topraklan su stne karan bir o kadar su daha akt. Bu afetin, incil'de, Glgam destannda ve dier antik metinlerde sz edilen tufan olmas mmkndr. Boaz szcnn, antik Yunanca'da "inek sl" anlamna gelen kelimeden tredii sylenmektedir. ykye gre ismini, Zeus'la ilikisi nedeniyle Hera'y kzdran, bunun zerine Zeus'un inee evirerek korumaya alt o adl gzel gen kzdan almtr. Hera bunu renir ve ikence etmesi iin inee bir at sinei musallat eder. Bu sinekten kamaya alan inek, Boaz' yzerek geer. Boaz'dan geen ilk maceraclar, Altn Post'u bulmak iin Karadeniz kysndaki bugnk Grcistan'a giden lason'un nderliindeki efsanevi Argonautlardr. ilerinde, Herkl, Theseus ve Orpheus da bulunmaktadr. M.. 512'de, yetmi bin 248 askerlik ordusunu karya geirmek isteyen Pers imparatoru Darius, Boaz'n sadece 640 metre olan en dar yerinde dubalardan oluan bir kpr kurdurdu. Konstantinopolis'i fethetmek isteyen Sultan II. Mehmet, ayn noktaya bakan yerde nefes kesici bir kale olan Rumelihisar'n yaptrarak ie balad ve 1453'te kenti ele geirdi. Yeryzndeki en zarif ve gzel askeri mimari rnei olan Rumelihisar halen ayaktadr. Rumelihisar Boaz'daki en gzel eserdir ama Boaz kylar, su zerinde ina edilmi olaanst gzellikteki yaplarla doludur. Tarihte ad geen bu yaplarn en muhteemleri, ou 19. yzylda Ermeni Balyan ailesi tarafndan yaplan ssl Osmanl saraylardr. Beylerbeyi Saray, Fransz Imparatoriesi Eugenie, Rus ar II. Nikola, Avusturya imparatoru Franz Josef ve ingiltere Kral VII. Edvard gibi Avrupa'nn 19. yzyl sonu 20. yzyl ba monarklarnn gittii ok sevilen bir yazlk sarayd. raan Saray, tahtta sadece ay kaldktan sonra otuz yln o ihtiamn iinde geirmi bir deli olan Sultan V Murat'a akl hastanesi ve hapishane olarak hizmet etti. ilerinde en abartl olan ve inasyla devletin iflas etmesine neden olduu sylenen Dolmabahe Saray ise bir arlklar mabedidir. futbol sahas uzunluundaki cephesi mermerle kapldr. 285 odas, kristalden yaplm

merdivenleri, toplam 2.5 kilometre kareden fazla olan Hereke ipek el hallar vardr ve dnyann drt ton arlndaki en byk avizesi buradadr. Her bahar ortal eflatun-krmz ieklere boan erguvanlarn altna ina edilmi, ky boyunca uzanan yallar da ayn derece etkileyici ama boyut olarak daha insancldr. Bu ahap yallar, neo-klasik ve baroktan art nouveau ve eklektik arabeske kadar ok eitli sluplarda ina edilmi ve gzel pastel renklerde boyanmtr. Eski st snftan ya da yeni zenginlerden olan sahipleri, ounu sevgiyle korumu ve restore etmitir. ounun kaykhanesi ve hepsinin bir ismi vardr: Msrl 249 Yals, Ylanl Yal, Aslanl Yal, hatta Sultan II. Abdlhamit'e baskc ynetimine kar kacak kadar cesur bir 19. yzyl saraylsndan adn alan Deli Fuat Paa Yals. Lora Byron bu evlerden dolay akna dnmt: "Boaz zerindeki villalar yeni boyanm bir vitrin gibi/ veya gzel bir opera sahnesi." Sultanlar, vezirler ve bykeliler, saraylarnda ve yallarnda bol kl byk partiler verirlerdi. Boaz kysnda evlenmek halen modadr ve evlilik trenlerine, yine eski bir gelenek olarak havai fiekler elik eder. Bu trenlerdeki ana yemek ou zaman balktr, nk Boaz'dan yakalanr ve yanmzdaki denizin rn de uzak denizlerinki kadar tatldr. Men mevsime gre deiir. nk her balk trnn dayanabildii s farkldr ve Akdeniz ile Karadeniz arasnda farkl zamanlarda g eder. Benim en sevdiim balk, sonbahar bitiminde kan ve uskumrunun bir tr olan palamuttur. Ama daha narin ve lop etli lferi tercih edenler, marketlere ve restoran menlilerine girdii yaza kadar sabrszlkla beklerler. Boaz, yalnzca muhteem bir gzellie sahip olmakla kalmayp, ayn zamanda istanbul'un trafii en youn caddesidir. Vapurlar, Boaz kysndaki yerleim blgeleri arasnda gnde bin kere gidip gelerek yolcu tar. Vapurlar ve yzlerce kk balk kay, istanbul'un gnlk yaamn srdrmek iin bu ana damara ihtiya duyduunu gsterir. Boaz ayn zamanda dnyann en ilek ticari su yoludur. Rusya ve Ukrayna'ya ait hantal ve pasl gemilerden, Hazar Denizi'nden karlan petrol ve svlatrlm doal gaz tayan dev tankerlere kadar, her gn 150 gemi geer. 1923 Lozan Antlamas ve on yl sonra imzalanan Montr Szlemesi hkmlerine gre, Trk hkmeti bu gemiler zerinde hibir denetime sahip deildir. Klavuz kaptan almalarn zorunlu hale getiremez, hatta sigortal olduklarn ispatlamalarn bile isteyemez. 1992'de, iindeki on bin koyun ve keiyle birlikte batan ve halen deniz dibinde 250 yatan Lbnan bandral yk gemisi gibi, birok gemi sigortal deildir. Boaz'n dibinde kim bilir baka neler vardr? Yalnzca batk hazineleri ve binlerce su delilini deil, hkmdara kar komplo kuranlarn veya sadakatsiz harem kadnlarnn suya atlmadan nce iine sokulduklar arlkl uvallar da hayal ediyorum. Romanc Orhan Pamuk, Boaz'n kuruduu ve "kalyonlar dolusu amur iindeki iskeletin, hayaletlerin parldayan dileri gibi parlad zift karas bir batakla" dnt bir fantezi yazmtr. Pamuk, deniz analarnn ve kola kapaklarnn yan sra, "batan Amerikan transatlantiinin ve yosun kapl iyon stunlarnn arasnda, artk bilinmeyen tanrlara yalvarmak iin azn am Kelt ve Liguryal iskeletleri" bulmay da beklemektedir.

Benim amdan en cazip Boaz fantezisi, kardan karya yzmekti. Bu konuda epey dndkten sonra, teknesi olan ve bana elik etmek isteyen bir arkada buldum. Yzme zaman olarak, trafik daha az olduu ve akntlarn yn bilindii iin afak skmeden nceyi nerdi. Boaz'n kuzey ucuna yakn olan Tarabya'daki evimden Karadeniz giriine kadar arabayla gittik. Asya'dan Avrupa'ya, batya doru yzmek istiyordum, nk Trk tarihinin yn buydu. 12. yzyldan kalma bir Bizans kalesi olan Anadolu Kava'nn hemen altnda kk bir koy bulduk. Bir yk gemisinin sessizce gemesini bekledikten sonra yzmeye baladm. Gne henz domamt. Deniz hafif dalgalyd. Su, beklediimden daha lk ve temizdi. Yzerken, lason'u, Darius'u ve Fatih Sultan Mehmet'i dnerek byk bir coku hissettim. Arkadamn kk teknesi ve birka denizanas hari yalnzdm ve orada olduum iin kran duyuyordum. Ynm kaybetmemek iin, nce bir yal sandm ama Avrupa yakasnn en kuzeyindeki Yenimahalle'de demirlemi bir balk teknesi olduu anlalan kk yeil bir ekil zerine odaklanmtm. 251 Ona doru yzdm ve y anndan getim. Yzmeye baladktan yalnzca 39 dakika sonra, 1.5 kilometre kadar bir mesafeyi katederek iskeleye ktm. Trkiye'de yaadm hibir ey, bana o anki kadar zengin ve karmak bir doyum hissi salamamt. 252 EGE AFAI Atina'ya gitmek, istanbul'da yaayan biri iin garip bir deneyimdir. Atina'da, Trk yaam tarzna benzer birok zellik vardr. Ayn mzii dinleyen ve ayn akalara glen Yunanllar ve Trkler, ayn yemei yer ve ayn ikiyi ierler. Duygulan ve sahip olduklar byk ihtiraslar da ayndr. Gece boyunca dans eder, bir saat iinde mr boyu dostluk sz verirler. Doalarndaki kadercilik bile, hayata ballklarn bozmamtr. Yunanllar ve Trkler, birbirlerine tarih, kltr ve depremlerde yaand gibi, muhteem ama korkutucu corafyayla baldrlar. Be yz yl boyunca Osmanl ynetimi altnda birlikte yaayarak "tarihin en youn kltrel ortak yaamlarndan birini" paylamlardr. Ancak, kt giden baz olaylar sonucunda uzlamaz rakiplere dnmlerdir. Depremden birka hafta nce, Atina'nn ana caddelerinden birinde dolayordum ve daha sonra emekli kimyager olduunu rendiim Evangelos Katsaounis adnda k bir beyle tantm. lkesi ile Trkiye arasndaki sorunlar aklamak iin zaman ayrmaya hazrd ve son derece klasik bir 253 aklama yapt. Bunun ok utan verici olduunu ama yapacak bir ey olmadm syledi. "Trkiye, Ege'nin kontroln almak ve adalarmz ele geirmek istiyor," dedi zntyle. "Trkiye askeri bir lkedir. Biz dost olmak istiyoruz ama onlar bizim dostluumuzu istemiyorlar." Yunanllarn ounluu buna inanmaktadr ve Trklerin byk ksmnn inanc

da bunun tam tersidir: Trk liderler, sorunlu komularna kar saysz bar giriiminde bulunmular ama hibiri baarl olmamtr. Piyango bileti satan bir istanbul'lu, "Yunanistan'n dmanca davranmaktan vazgemesinin zaman geldi," dedi. Durumu kabullenmi bir i ekile, "Bize zarar vermek iin ne yaparlarsa yapsnlar, her zaman soukkanllkla karlk veriyoruz, iyi niyetimizi reddetmekten vazgemeliler," dedi. Atatrk'n 1922'de Yunanllar ezici ekilde yenmesi sonucunda, binlerce yldr kltrel ynden Yunanl olan ve Osmanl dneminde bile ounlukla Rumlarn yaad Ege kylar Trk kontrolne girdi. Yunan bilincindeki bu travma daha yeni iyilemektedir. 20. yzyln son dnemlerinde, iki lke arasndaki gerilimler, bazlar savan eiine kadar giden bir dizi atmaya yol amtr. Ancak yine de, .ilikilerinde asl olan duygu dmanlk deildir. Dmanlklar, ykselen milliyetiliin ve Ege'nin iki yakasnda da yaanan kimlik aray sonucunda ortaya kan modern bir olgudur. Doal ya da kanlmaz deildir ve hibir zaman halklarn ruhunda yer etmemitir. Tam bu nedenle, doann felaket getiren darbesinden sonra hzla zlmeye balamtr. 1453'te Konstantinopolis'i fetheden Trkler, bylece Bizans Imparatorluu'na son verdiler. Ancak uzak grl padiahlar Fatih Sultan Mehmet, Yunanllara kar dikkate deer bir hogr, hatta hayranlk gsterdi. Fethin zerinden 254 bir yl gemeden, uzun zamandr bo olan patriklik makamna George Gennadius Sholarius'u getirdi. Gennadius, sadece Rum cemaatinin dinsel sorunlarnda deil, ayn zamanda Rumlara ait hkimler, yasalar ve hapishaneleri olan zerk adalet sistemi gibi dnyevi konularda da sz sahibiydi. Rumlar, Osmanllarn ykselmesine byk katkda bulundular ve 19. yzyl ortalarnda reformcular imparatorluu modernletirmeye baladnda, Mslmanlar ile Mslman olmayanlar arasnda eitliin gvence altna alnmas iin ok aba harcadlar. Aydnlanma ruhuyla hareket eden Rumlar, Sultan Abdlmecit ve Abdlaziz'i, "hangi mezhebe mensup olursa olsun, btn tebaamz" iin eit muameleyi gvence altna alan emirnameler karmalar iin tevik ettiler. Eitimde, vergide, sivil ve askeri grevlerde herkes eit olacakt. 1876'da yrrle giren ilk Osmanl anayasas, "...dine dayal hibir ayrm yaplmakszn...btn Osmanl vatandalar kanun nnde eittir" diyordu. Rumlar 1877'de Osmanl Meclis-i Mebusan'na seildiler. Berlin, Londra, St. Petersburg, hatta Atina'da bykeli olarak grev yaptlar. ou yetenekli zanaatkarlard, ilerinde doktorlar, mhendisler, hukukular, bankaclar ve tccarlar da vard. 1914'te, Osmanl Imparatorluu'nda yatrm sermayesinin yans Rumlara aitti. Trkiye'deki Osmanl Rumlar zenginleirken, Yunanistan'daki kuzenleri 1820'lerde bamszlk iin silaha sarldlar, istanbul'lu Rumlar bu devrimcileri, imparatorluun kozmopolit yapsn anlamayan cahil haydutlar olarak grse de, birok Avrupal onlarn davasn cokuyla benimsedi. Lord Byron'n Yunanl kahramanlara yazd atlar ve ayaklanmann doruk noktasnda Missolonghi'de hummadan lmesi, bu atmann Avrupallar tarafndan nasl grldn simgeliyordu: Onlar, Plato ve Sophokles'in 255 Mslman boyunduruundan kurtulmaya alan miraslaryd. Osmanl askerlerinin had safhada zalimlik gstererek Rumlar katletmesi de bu basmakalp gr

salamlatrd. Yunanllar, Trkleri yenerek bamsz oldular. Tarihin garip bir cilvesiyle, Trkler de bundan yzyl sonra Yunanllar yenerek kendi bamszlklarn kazandlar. Trk zaferi, Atatrk'e bal glerin 1922'de binlerce Yunan askerini izmir'de denize dkmesiyle elde edildi ve halen Yunanllar tarafndan "Kk Asya felaketi" olarak adlandrlmaktadr. Bu iki komu lke, bamszlk savalarn birbirlerine kar verdiler. ada bir ulus-devlet olabilmek iin birbirlerinin ordusunu yenmeleri gerekti. Dnyada bunun baka rnei yoktur. 1922 atmalarndan sonra, Yunanistan ve Trkiye "nfus mbadelesi"ne gitmeye karar verdiler. ada standartlara gre deerlendirdiimizde, bu zm hatal grnmektedir ve birok acnn yaanmasna neden olmutur. Oysa mbadele, bu etrefil sorunu zmenin nispeten insancl bir yoluydu. Ortodoks Hristiyan olan ve bu nedenle "Rum" denilen 1.5 milyon Trk vatanda, birou Yunanca bilmemesine ve ailelerinin kuaklar boyu yaad topluluklardan ayrlmay istememelerine ramen, yurdundan koparlp Yunanistan'a gnderildi. Birdenbire be parasz ve akn mltecilere dnmlerdi. Dalan yryerek getiler veya gemilerin kargo blmlerinde yolculuk ederek Yunan limanlarna ulatlar. Benzer ekilde, anne babalar yalnzca Yunanistan' bildii halde birdenbire "Trk" diye adlandrlmaya balanan yaklak bir milyon anssz insan Trkiye'ye gnderildi. Yerinden edilen kitlelerin bu g, maddi olduu kadar maneviydi de. O zamana kadar siyasi ve askeri olan bir atmann insanlk trajedisi ynn oluturuyordu. Ancak bu dramatik olaylar bile Yunanistan ile Trkiye'yi 256 dman yapmad. Her iki lkede de liderler, uzun ortak gemilerinin onlara byk frsatlar sunduunun bilincinde olan ileri grl kiiler, parlak devlet adamlaryd: Trkiye'de Atatrk., Yunanistan'da, Eleftherios Venizebs. Sorunu tipik Akdeniz ihtirasyla karladlar ve ok ksa bir srede halklarnn uzlama ve dostluk yoluna girmesini saladlar. 1934'te Venizelos Atatrk' Nobel Bar dl'ne aday gsterecek kadar ileri gitti ve onu, Yunanistan'a kar tavryla "bar davasna ok deerli katklarda bulunan byk reformcu" szleriyle vd. Ancak daha sonra, oy peinde koan Yunanl ve Trk politikaclar, ibirliinin faydalarn vurgulamak yerine saldrgan milliyetilii benimseyip, tevik ettiler. nyarglar, kanlmaz olarak kt sonular verdi. Bunlarn en acs, istanbul'daki Rum nfusun yok edilmesiydi, istanbul, yzyllar boyunca dnyann en hogrl kentlerinden biri olmutu, istanbul Rumlar, kentte sahip olduklar yaamsal rol nedeniyle mbadele dnda tutulmutu. 19. yzyl Yunan babakanlarndan John Collettis nl bir konumasnda, "Helenizmin iki byk merkezi vardr: Atina ve Konstantinopolis," demiti. "Atina sadece kralln bakentidir; Konstantinopolis ise byk bakenttir, asl kenttir, btn Helen halknn ekim noktas ve umududur." Ancak, 1934'ten sonra, yabanc uyruklularn avukatlk, di hekimlii ve eczaclk gibi baz meslekleri yapmalar yasaklannca, Rumlar zaman iinde istanbul'dan ayrlmaya baladlar. Rumlarla birlikte Yahudi ve Ermeni cemaatlerine de byk zarar veren asl darbe ise, sekiz yl sonra varlk vergisiyle geldi. Trkiye o srada, ksmen sava vurgunculuu, fiyat speklasyonu ve istifilikten kaynaklanan ar ekonomik sorunlar yayordu ve yiyecek sknts tehlikeli dzeye ykselmiti. Kentin Mslman olmayan tccarlarndan para koparmak cazip bir seenekti. Nitekim hkmet 257

byk miktarlarda ve hemen yaplmas gereken demeler talep etmeye karar verdi. ounun, 1941 gelirlerinin yans ile te ikisi arasnda bir^ miktar, on be gn iinde demesi gerekiyordu. Bu kadar byk miktarlardaki nakti on be gnde bulmak imknsz olduundan, mallarna el konuldu. Bazlar tutukland ya da snr d edildi. Yasa daha sonra yrrlkten kaldrld ve hkmet zr diledi. Ama ok byk zarar verilmiti. Mslman olmayan tccarlar istanbul'da i yaparken, artk kendilerini gvende hissetmiyordu. Trkiye'nin dini hogr konusundaki n, kalc bir zarar grmt. Cemaatlerine yaplan bu saldrya ramen, istanbul'da halen ok sayda Rum vard. 1950'de yaplan saymda, istanbul'da yz binden fazla Rumun yaad grlmektedir. Ancak Eyll 1955'te, Yunanl ovenistlerin Atatrk'n doduu evi yaktn renen Trk ovenistler, ilkel nefretlerini boaltmak iin bu bahaneye sarldlar. Pogrom dzeyine erien kundaklama ve iddet gsterileriyle Rum komularn korkuttular. Bu olay hkmet rgtlememiti. Ama durdurmak iin de hibir ey yapmad. Gnlerce devam eden olaylar yatt zaman, atalarnn da ok sevdii istanbul'un kurulmasnda emei geen birok Ortodoks aile, istemeden de olsa daha fazla kalamayacaklarna karar verdiler. Onlarn gidii, iki halk arasndaki gvensizlik ve dmanlk dngsn hzlandrd. Sonunda Atatrk'n evinin yaklmad ortaya kt ama artk bunun nemi kalmamt. Bir tarihinin yazdna gre, ayaklanma ve Rum kartl, "Trkiye'deki tarihi Rum cemaati iin sonun balangcyd." stanbul Rum cemaatine indirilen son darbe, TBMM'nin 1964'te Yunan pasaportu tayan Rumlarn Trkiye'de kalmasn yasaklamasyd. Rumlar iin bu, atalarnn lkesi ile geriye kalan son ve en nemli bad. Daha nemlisi, yetkililerin 258 onlar yabanc, beinci kol ve potansiyel vatan hainleri olarak grdn anladlar, ilk sultanlardan itibaren Osmanl Imparatorluu'na ve krk yl boyunca Trkiye Cumhuriyeti'ne paha biilmez katklarda bulunan bu topluluk, geriye sadece kalntlarn brakarak Yunanistan'a gitti. Aznlklarla ilgili antlamalara imza atm iki lke de ykmllklerine uymamtr. Yunanl yetkililer, tpk istanbul Rumlar gibi mbadele d tutulan ve Trkiye snrna yakn blgelerde yaayan Mslmanlara her trl zorluu karm, toprak satn alma, camilerini koruma ve hatta traktr ehliyeti alma haklarn bile kstlamtr. Trkler ise, lkedeki tek Ortodoks din adam okulu olan Heybeliada'daki (Yunanllar tarafndan Halki olarak bilinir) yzyllk ruhban okulunu kapatmtr. 1974'te Kbrs nedeniyle patlak veren atma olmasayd, Yunanllar ve Trkler dostluklarn zamanla yeniden kurabilirlerdi. Trkiye'den seksen kilometre, Yunanistan'dan ise sekiz yz kilometre uzakta bulunan ada, Yunanl milliyetilerin Yunanistan'a katlmas iin almaya balad 1950'lerden itibaren gergindi. Giderek yaylan iddeti bastramayan ingilizler, 1960'ta Rum ve Trk vatandalara orantl g veren hassas bir anayasal dzenlemeyle Kbrs'a bamszlk tandlar. Ancak Rum katiller, g etmelerini salamak amacyla Kbrsl Trkler zerinde terr uygulamaya devam ettiler. Atina'da iktidarda olan ar sa albaylarn destekledii Rum militanlar, 1974'te Kbrs'taki seilmi hkmeti devirdi. 1960 Antlamas hkmlerine gre, adadaki Trk-Yunan dengesinin bozulmas halinde mdahale etme

hakk olan Trkiye, asker gndermek zorunda kald. Trk liderlere gre bu harekt, soydalarn Yunan saldrlarndan korumaya ynelik bir kurtarma operasyonuydu. Ama Yunanllar, bunu egemen bir devletin igal edilmesi olarak grdler. Sorunu yaratan etnik milliyetilikti ve iki 259 lke arasnda sulama ve phe dngsne neden oldu. 1981-1989 ve 1993-1996 dnemlerinde iki kez babakanlk yapan demagog Andreas Papandreu gibi Yunanl liderler, Trkiye'nin Yunanl olan her eye kar tehdit oluturduunun bir kant olarak mdahaleyi sunarken, Trk liderler de sorunu ovenizm ateini canlandrmak iin kullandlar, iki taraf da krizdeki sorumluluklarn kabullenmek yerine, birbirini sulad. Bundan sonra, Trkiye ile Yunanistan birok adan farkllatlar. 20. yzyln byk blmnde iki taraf da zayft ve dnya sorunlarnda sz sahibi deildi, ikisinin de uluslararas emelleri yoktu. Bat'nn, antik zamanlarn ihtiamyla btnletirdii Yunanistan' desteklemesi ve idealize etmesi nedeniyle, bu lke manevi ynden avantajl durumdayd. Ancak zaman getike, iki lkenin greceli nemleri de deimeye balad. Nfusu fazla olan Trkiye, ekonomik olarak da glendi ve daha etkin bir askeri gce sahip oldu. Bat ve Sovyet bloklar arasndaki rekabet, Sovyetler Birlii'nin yklmas ve Irak ile iran'da radikal rejimlerin kurulmas, Trkiye'yi yaamsal neme sahip bir NATO mttefiki haline getirdi. 1980'lerin banda Trk ekonomisinde yaanan alma, gen ve hrsl giriimcilerin o zamana kadar gizli kalan enerjisini aa kard. Youn bir modernletirme program uygulayan Trk ordusunun, byk, iyi tehiz edilmi ve sava tecrbesine sahip askerlerin oluturduu bir ordu olarak ortaya kmas sonucunda, Yunanllar aalk duygusuna kaplp kendilerini tehlikeye ak hissettiler. Ancak tarih sadece Trkiye lehine gelimemiti. 1967-1974 dnemindeki mutsuz askeri diktatrlk yllar, Yunan halkna, lkelerinin artk olgunlamas, otoriter rejimleri reddetmesi ve kendini demokrasiye adamas gerektiini gsterdi. Yunanistan, ada Yunan tarihindeki belki de en nemli adm atarak, 1981'de Avrupa Topluluu'na (bugn 260 Avrupa Birlii) katld. Yunanllar Avrupa toplantlarnda hrnlklar yaptysada, zamanla Avrupa standartlarna uyum saladlar. Hatta karmaa iindeki ekonomilerini, Avrupa Para Birlii'ne katlmalarn salayacak kadar kontrol altna aldlar. Askerlerin politika zerindeki etkisi sfra indirildi. Mahkemeler bamsz olarak alt ve yarg sistemi, bireysel haklarn gvencesi haline geldi. Bu deerlendirmelere gre, hangi lkenin 20. yzyldan daha mutlu kt sylenebilir? lkeleri, vatandalarna sunduu salk, eitim ve ekonomik olanaklara gre sralayan Birlemi Milletler "kalknma indeksi", Yunanistan'n yzyl, Singapur'un ardndan 25. en baarl lke olarak bitirdiini gstermektedir. Ar nfus art ve milyonlarca fakir kylnn byk kentlere g ile ba edemeyen Trkiye ise, Sri Lanka ve Umman ile ayn baary gstererek 85. oldu. Uluslarn baarsn askeri ve jeolojik gle len ve artk geerli olmayan ltlere gre, zaferle kan taraf Trkiye'dir. Ancak 21. yzyln dnyasnda galip olanlar, semenlerin en yksek otoriteye sahip olduu, mahkemelerin zgrce alt, insanlarn bar iinde birlikte

yaayabildii ve salk hizmetleri ile eitimin herkese ak olduu lkelerdir. 20. yzyln sonunda, dnyann sempatisini kazanmak asndan da Yunanistan ndedir. Kimi zaman Bat kart klar yapan huysuz bir mttefik olmakla birlikte, ahlaki ynden Yunanistan'n daha stn olduuna inanlmaktadr. Ancak bu ahlaki stnlk iddias, 1999'da Abdullah calan'n Kenya'da, Yunanl diplomatlarn gizli korumas altnda olduu ortaya knca bozulmutur. Trk liderler, bu olayn yllardr tekrarladklar gerei doruladn vurgulamlardr: Yunanistan, Trkiye'de kargaa yaratmak ve sonunda lkeyi blmek amacyla bir katili desteklemektedir. Yunanistan'n hainliini kantlayan daha iyi bir delil olabilir mi 261 Cumhurbakan Demirel , Yunanistan'n "terrizmi destekleyen ve terristleri barndran lkeler listesine konulmas gerektiini" sylemi ve eer Yunanistan tutumunu deitirmezse, Trkiye'nin "meru savunma hakkn" kullanabilecei ynnde tehditkr bir uyarda bulunmutur. Genelkurmay Bakan General Kvrkolu, Yunanistan'n "elleri kanl yakalandn" ve "syleyecei hibir ey, kaabilecei hibir yer olmadn" sylemitir. Dileri Bakan ismail Cem, Yunanistan'n eylemlerinin "akl almaz derecede korkutucu, acmasz ve sorumsuz" olduunu sylemitir. Bu szl saldrlarn en youn olduu 1999 yaznda, Cem ile Ankara'nn gzde restoranlarndan birinde le yemei yedik. Birka kadeh itikten sonra, ona bugnlerde Yunanistan hakknda neler hissettiini sordum. Nostaljik bir konuma yaparak beni artt. Gzel anlar serbest brakmak iin bir yudum votka aldktan sonra, "isvire'de renciyken, bir sre iin kendimi ok yalnz hissettim," diye balad, "isvireliler ok souk olabilirler, biliyorsunuz. Bir Trk'n, kendisini baka bir dnyadanm gibi hissetmesine neden olabilirler. Bir gn, ayn niversiteden bir Yunanlyla tantm. Hemen anlap her eyimizi paylatk ve ok iyi arkada olduk. Ortak noktalarmz o kadar oktu ki, byle olmas doald. Ayrca bu arkadalk bir istisna da deildi. Yunanllar ile Trkler lkeleri dnda karlatklar zaman, ok iyi arkada olurlar. Birey olarak iyi anlayoruz ama ulus olarak byle deiliz." Birka gn sonra Atina'da, Cem'in bana anlattklarn Yunan Dileri Bakan Yorgo Papandreu'ya anlattm. Hem znt hem de kabullenmilik yanstan bir tavrla, "Kesinlikle doru," dedi. "Kardeimin Princeton'daki oda arkada da bir Trk't ve ok yakn arkadatlar. Ama siyasi sahnede, ne yazk ki bu tr yaknlklar ok abuk uup gidiyor." Gerekten de, Yunanllarn ou igdsel olarak calan'a 262 sempati duydu. Hatta Krtlere zel bir sevgi duymadklar halde, yz Parlamento yesi, ona siyasi snma hakk-verilmesini isteyen dilekeyi imzalad. Ancak calan' koruduu iin "Yunanistan" sulamak, konuyu basitletirmek olur. Ortodoks din adamlarnn da onaylad saldrgan milliyeti ovenizm, tpk kat Kemalizmin Trkiye'deki etkisi gibi, ideolojik yelpazedeki btn siyasi partilere yerlemitir. Bu ovenizm, iinde politikaclarn, gizli polis ajanlarnn, emekli ya da faal subaylarn bulunduu, hkmet dnda alan kk bir grubun ortaya kmasna neden oldu. Bu grup, Trkiye'deki "derin devlet"in Yunanistan versiyonudur. Uzun sre babakanlk yapan Andreas Papandreu da bu gruba gz yummu, hatta belki de onlar tevik etmitir. 1996'da len Papandreu'nun yerine, daha lml ama siyasi ynden

zayf olan Kostas Simitis ,geti Simitis'in milliyetiliini gsteren deliller, kendi partisindeki arlar bile tatmin etmeyecek kadar zayft. Hkmet iindeki ve yaknndaki etkili kiilerden oluan bir grubun PKK gerillalaryla birlikte altn, hatta onlara para yardm yapp silah bulmalarna yardm ettiini bildiinden kuku yoktur, Bu faaliyetler, mttefikler arasndaki dayanmann ar ekilde ihlal edilmesi anlamna geliyordu. Buna izin verdii iin Simitis'in affedilmesi mmkn deildir. Ancak siyasi gc snrl olan Simitis, Krt isyann besleyen devlet-iinde-devletle atacak kadar gl deildi. calan'n Kenya'da yakalanmas, sadece hkmetin sz verdii halde onu koruyamamas nedeniyle deil, ayn zamanda bu kiinin, nefret edilen Trklerin eline dmesine izin vermesi nedeniyle de Yunanistan asndan bir felaketti. calan yandalar, bu fiyaskodan Yunanistan' sorumlu tuttular. Trkiye ile yumuamaya kar olan ahinler grubu yeleri adalet, iileri ve dileri bakanlarnn yan sra, haber alma servisi bakan da istifa etmek zorunda kald. 263 Dnya gr babasna gre ok daha mantkl ve ilerici olan yeni Dileri Bakan Yorga Papandreu da dahil, yerlerine atananlar onlardan ok farklyd. Bu skandal, d politikay kendi balarna belirleyebileceklerini sananlarn da iinde bulunduu, Yunan siyasetinde nem tamayan on sekiz calan taraftarnn yarglanmasna da neden oldu. Bundan byle, Yunanl ajanlarn bir komu lkenin en ok aranan kaan saklamak gibi kkrtc maceralara girimeyeceini sylemek, abartl olmayacaktr. calan krizi, Trk-Yunan ilikilerini dzeltmek iin mkemmel bir frsat yaratmt. Yunanistan, ada ve snrl da olsa manevra alanna sahip ciddi insanlarn ynetimi altndayd. Trkiye ise calan' ele geirerek byk amacna ulamt. Mantkl dnebilen herkes iin, komunun kapsn alp "Davranlarn konusunda birok ikyetim var. Bunlardan bazlarn zp zemeyeceimizi grmek iin oturup konualm" demenin tam zamanyd. calan'n yakalanmasnn ardndan Atina'ya gittim. Yunanllar kafas kark ve bunalm, ama dnceli bir ruh hali iinde grdm. Herkes, bireylerin ok yanl gittii konusunda hemfikirdi. Kendilerini sulamaya deilse de, en azndan daha nce hi dnmeden reddedecekleri baz dnceleri dinlemeye hazrlard. Yunan politikasnn yallarndan olan ve Trklere antipatisiyle bilinen, milliyeti Savunma Bakan Apostolos uhatopulos ile grtm. O bile, calan okunun, Ege'nin iki yakas arasnda yeni bir diyalog yolu aabilecei konusunda umutluydu. "Bu Yunanistan iin ok ar bir darbeydi ve hem siyasi hem de ahlaki ynden kriz yaratt," dedi. "Bunun, mevcut kt alglamalar deitirmek iin bir frsat olduunu dnyorum. Trkiye ile birok konuyu tartmak mmkn olmaldr. Yeni bir dneme, yeni bir aamaya girmek zorundayz. Artk pek ok ey deiebilir. Neleri ya da nasl 264 deitirebiliriz bilmiyorum ama bunu yapmak iin birok nedenimiz var." Ancak Trk liderleri, Yunanistan'n siyasi ynden dezavantajl olduu bir zamanda dostluk elini uzatmak yerine, zafer duygusuyla kendilerini kutlama yolunu setiler. Yunanistan af dileyip kk decek ekilde zr dilemedike, sulu ile hibir diyalogun mmkn olmadn ileri srdler. Hatta, Ege Denizi'ndeki Yunanistan'a ait adacklarn aslnda "gri blgeler" oluturduunu ve Trkiye'ye ait olabileceklerini bir kez

daha gndeme getirerek yangna krkle gittiler. Bu iddialarda bulunmak iin setikleri zaman, Trkiye'nin yaylmac, tedavi olmaz derecede militer ve uygarln dnda bir lke olduu eklindeki eski Yunan inancnn daha da glenmesine neden oldu. Trkiye, bu ahlaki ynden stn konumunu, zaferini ilan ettikten sonra, dezavantajl konuma den komusuna bar giriimlerinde bulunarak kullanabilirdi. Bunu yapmamas sonucunda, Yunanistan daha prestijli taraf olmay srdrd. Kimi zaman ovenizm nbetleri geirse de, Avrupa normlarna gre hareket etti. Trkiye ise daha ok hata yapt, isteksizlii nedeniyle eletirildiinde ise, yabanclarn kendisini yarglama hakk olmad eklinde fkeli bir karlk verdi. Atina niversitesi'nde siyasi tarih profesr olan Thanos Veremis, bir kafede krmz arap ierken bu noktay vurgulad zaman onunla tartmak istedim ama yapamadm. "Yunanistan ile Trkiye'yi birbirinden ayran nokta, iki lkenin bugnk halleriyle uyumsuz olmalardr," dedi. "Yunanistan Avrupa'daki en gelimi lke olmayabilir. Ama doru ileyen demokrasisi, sivil denetim altndaki ordusu ve istekleri ortalama bir Avrupalnmkinden farkl olmayan nfusuyla, Avrupa sisteminin bir parasdr. Trkiye ise, ar ekonomik sorunlar olan kusurlu bir demokrasiye 265 sahiptir. Gelir dalmnda byk uurumlar vardr. Ayrca, sanki bir lkeyi gl yapan unsurlar demokrasi, insan haklar ve toplumsal bar deil de boyut, nfus ve silahm gibi, kendisini kresel bir g olarak grmesine neden olan bir megalomanisi vardr." Ancak yaanan tm atmalara ve ac duygulara ramen, Yunanllar ve Trkler, kendilerini bir araya getiren unsurlar asla unutmamlardr. Bunu, istanbul'da bir taksideyken anladm. nmzdeki dev otobs geemediimiz iin kaplumbaa hzyla ilerliyorduk. Yirmi dakika sonra otobsn Yunan plakal olduunu grdm. "Otobs Yunanistan'danm," dedim ofre glmseyerek. "Sorun buymu. Yunanistan her zaman Trklere sorun karr." Birden heyecanlanan ofr hzla dnd. "Yunanistan'la problem yok!" dedi, parman yzme sallayarak. "Yunan halk ile problem yok! Problem politik!" Taksi ofrnn iki taraf asndan da ounluun grn yanstp yanstmadndan pheliydim ama depremlerden sonra kukum kalmad. Deprem sonras iki lkenin liderlerini de artan gelimeler, en ateli Trk-Yunan uzlamas savunucularnn beklentilerini bile at. Trkiye'deki byk depremden birka saat sonra, Atina'daki Trk Bykelilii'nin telefonlar almaya balad. Endie iinde olan ve alayan Yunanllar, zntlerini bildirmek ve nasl yardm edebileceklerini sormak iin hatlar kilitlemilerdi. Binlerce Yunanl, Yunan Kzl Ha'nn at bir fona para balad ya da Atina belediye bakannn hazrlad depolara bata bulundu. Bir Yunanl ise, ihtiya duyulursa bbreini bile balamaya gnll oldu. Yunan hkmeti de hemen harekete geti. lk iki gnde, dier btn lkelerden daha fazla yardm gnderildi: Battaniye, konserve ve tbbi malzeme dolu iki C-130 kargo ua 266 iinde on bir doktorun yer ald iki seyyar acil durum ekibi, izmit petrol rafinerisindeki yangn sndrmek iin iki uak ve bir helikopter, ilk yardm klinii olarak kullanlan drt kamyon, yirmi be askerden oluan zel eitimli kurtarma ekibi ve enkaz altndaki insanlar bulmak zere on iki kpek. Bu durum hakknda aklama istediim Yunan hkmet szcs, "Deprem felaketi

bizi duygusal olarak ykt," dedi. "Byle durumlarda gizli nedenler aramaya gerek yoktur, ihtiyac olan, zor durumda kalan birine yardm etmeye alrsnz." Deprem gn daha karanlk basmadan, Yunanistan'n btn televizyon kanallarndan gelen ekipler, deprem blgesinden canl yayna baladlar. Trklerle birlikte ayn ac sahneleri izleyen Yunanllar, Trkler hakkndaki basmakalp dnceleri srdremediler. Artk Trk, palasn sallayan ya da Yunan adalarn ele geirmek iin frsat kollayan bir vahi deil, ocuunun enkaz altndan karlm cansz bedenine alayan bir anneydi. nemli ke yazarlarndan Anna Stergiu, "Bize yllardr Trklerden nefret etmemiz retilmiti," dedi, "Ama onlarn dayanlmaz aclar bizi mutlu etmedi. l bebeklerin grnts karsnda, o ok eski nefret yok olmu gibi duygulandk ve aladk." Bundan sonraki gnler, hz ve younluu nedeniyle bir yandan korkutucu da olan bir sevgi festivaline dnt. Deprem blgesine giden Yunanl kurtarma ve yardm ekipleri, her yerde sevinle karland. nceleri istanbul'dan ayrlmaya korkan bir avu Kbrsl Rum doktor, bekledikleri souk dmanlk yerine pcklerle ve gzya dolu kucaklamalarla karlat. Bu byk tavr deiiklii ciddi olabilir mi? Yoksa duygusal ynden deikenlikleriyle tannan iki halkn ruh halindeki beklenmedik bir kaymadan m ibaret? 267 iki komu arasndaki ilikiler, depremden nceki aylarda ok yava da olsa dzelmekteydi. Dileri bakanlar, blgesel nefretlerin nasl kolayca kontrolden kabileceini gsteren Kosova sava dolaysyla defalarca bulumutu. Ancak gerekten ilerlemeyi salayan, Abdullah calan'n yakalanmasyla balayan krizdi. nk bu kriz, yumuamaya kar kan Yunanl yetkililerin istifa etmesine, bir avu ar milliyeti emekli subayn gzden dmesine ve yllardr bu subaylarla gizlice ibirlii yaparak Trkiye'ye kar komplolar kuran Yunan gizli servisi bakannn grevden alnmasna neden oldu. Trkleri "hrszlar ve tecavzcler" diye tanmlayan iri yar Dileri Bakan Theodoros Pangalos ile kibar ve yumuak sesli yeni bakan Yorgo Papandreu arasndaki tezat, daha arpc ve sevindirici olamazd. Trkiye'deki depremi duyar duymaz ismail Cem'i arayp Yunanistan'n salayabilecei btn yardm teklif eden Papandreu'nun nedenleri tabii ki insancld. Ancak bunun, siyasi gndemi ilerletmek iin bir frsat olduunu ilk andan itibaren grmemesi imknszdr. Depremden sonraki her gn, Yunanistan ile Trkiye arasnda giderek artan yaknl gsteren bir olay yaand. Yunan donanma komutan, yklm kentleri ziyaret etti ve Trk donanma komutannn emeklilik treninde, dokunakl bir bar ars yapt. Komutan Trkiye'deyken, 1974'teki Kbrs olayndan sonra ilk kez, bir Yunan donanma gemisi Trk limanna geldi, iki lke arasndaki gerilimi en canl ekilde yanstan Trk ve Yunan jetleri arasndaki atmalar birden durdu. Yunan ordusu, asl amac Trkleri rahatsz etmek olan yllk sonbahar deniz manevralarn iptal etti. Ksa sre sonra, Trk ve Yunanl iadamlar, calan skandalndan sonra askya alnan ibirlii konseyini yeniden altrmaya karar verdiler. Trk ve Yunanl yetkililer, 268 ticaret, kltrel deiim, turizm, evre korumas vb. alanlarda ibirliini ngren bir dizi anlama imzaladlar. Trk Milli Eitim Bakan, okul kitaplarnda Yunanistan'a yaplan olumsuz atflarn yeni basmlardan karlmas iin emir verdiini aklad. Trkiye'nin en iyi basketbolcusu, bir Yunan takmnda oynamak iin bir milyon dolarlk szlemeye imza att. Ayn hafta Yunan Parlamentosu, Atina'da yz yldan sonra yaplacak ilk

caminin inasn onaylad. 9 Eyll 1922'de Yunanl igalcilere kar kazanlan zaferin yldnm trenleri ise, Trk-Yunan ilikilerindeki deiimi gsteren en iyi kantt. Normalde o gn, zaferin kazanld kent olan izmir'de ovenizm patlamas yaanrd. Dnemin kyafetlerini giyen Trk askerleri, Yunan niformalar iindeki oyuncular sembolik olarak sngden geirir, denize dker ve hkmet binasnn gnderinde bulunan Yunan bayran indirip yerine Trk bayra ekerlerdi. Heyecanl bir topluluk bunlar neeyle bararak izlerdi. Ama bu kez, sade bir trenle elenk kondu ve ulusal mar sylendi. istanbul gazetelerinin tutucu ke yazarlarndan biri, "25 yldr her 9 Eyll'de bir TrkYunan yazs yazarm," dedi. "Hepsini arivden kardm, yrtp attm. Artk yeni bir 9 Eyll dizisine balyorum. Asl balang noktas budur, yeni bir balang, 21. yzyla ilk adm." Yunanistan'daki depremin ertesi gn, Atina'daki otel odamda kurtarma almalarn izliyordum. Trk gnll grubu enkaz altndaki bir ocuu kurtard zaman, spikerler duygularna hkim olamadlar. Bu sahneyi anlatan spiker, "Trkler yapt!" diye bard. "Kk olan kardlar! Onu kurtardlar! imdi de Trk grevli su iiyor! Bu ie, Yunanl yardm grevlilerinin su itii ie! ite sevgi bu! inanlmaz derecede gzel!" Hayatta kalan birilerini bulma umudunun iyice azald 269 birka gn sonra, depremde ken bir dkknn nnde grevli polislerle konutum. Arkalarnda byk bir kepe alyor ve yknt iinde ceset aryordu. Polislere ne dndklerini sordum ama biri sadece tek heceli kelimelerle yant verirken, dieri hi azn amad. Defterimi kapatp ayrlmak zereyken, ikincisi aniden konumaya balad. evredeki izleyicilerin de dikkatini ekecek kadar yksek sesle, "Bir ey sylemek istiyorum," dedi. "iyi zamanlarda dmann sevmek zordur. Ama dman bir trajediyle karlat zaman, alar ve ac ekerken, artk onu dman olarak gremezsin." Bir sre sessizlik oldu. Sonra, toplanm olan kk kalabalk onaylayarak ban sallamaya balad. Bazlar yavaa alklad. Birka ise "doru, doru," diye fsldad. "Aptalca iyimserlie" kar uyanda bulunan, "dostluk adna Ege'deki ve Kbrs'taki yaamsal karlarmzdan tek tarafl olarak vazgemeye" hazr olup olmadklarn Trklere soran ke yazan gibi pheciler tabii ki vardr. Dileri bakanlar bile, yumuak uyarlar yaynlamak zorunda kaldlar. Cem televizyonda, iki lke arasndaki ilikilerin gelimesi srecinin kendi kontrolnden ktn ve bunun iyi bir ey olduunu syledii zaman, inandrc grnmedi. Papandreu da, Ege'nin iki yakasndaki insanlara ynelik olarak "her eyin birdenbire zleceini" dnmemeleri uyansnda bulundu. Ancak yine de, Trk askerleri sonraki yl iinde bir ortak askeri manevraya katlarak Yunan kylarna kt. Daha da iyisi, Yunanistan, Trkiye'nin Avrupa Birlii yeliine kar muhalefetini kaldrd. Yunan hkmeti, 4.5 milyar dolara yeni sava ua almaktan vazgeerek, o paray emekli maalarn artrmak ve toplumsal refah programlarn geniletmek iin kullanabileceini syledi. Papandreu Ankara'y ziyaret etti ve Yunanistan ile "dost Trk halknn, birlikte bar 270 bir gelecek yaratmak iin tarihi bir frsata sahip olduklarn" belirtti. Yaplan grmeler sonucunda, iki tarafl sorunlar birbiri ardna zld. Ancak, sadece adalarn sahipliine

ilikin sorunlar deil, ayn zamanda bu adalar zerindeki hava sahas ve etraflarndaki deniz yatanda yer alan zenginlikler de dahil olmak zere Ege sorunlar ve daha da nemlisi, Kbrs sorunu, siyasi ufukta kara bulutlar oluturmaya devam etmektedir. Her iki konu da abartl sembollerle ykldr. D dnyann arabulucular, bu sorunlar zmek iin mantkl formllerle gelmiler, ama her defasnda milliyeti tutku mantktan stn gelmitir. Ancak Atina ile Ankara arasndaki atmosfer, daha nce hi bu kadar scak olmamtr. Liderler kendilerini tarihin kskacndan kurtarabilirlerse, dmanl da geride brakabilir ve dnyann bu deiken blgesinde bir Trk-Yunan ekseni yaratabilirler. 271 Herkes gibi ben de Nazm Hikmet'i ok severim. Trkiye Cumhuriyeti'nin kard en byk edebiyatnn Nazm Hikmet olduu btn dnyada kabul edilen bir gerektir. air, oyun yazar ve romanc olan Nzm son derece yetenekliydi ve yurdunu ok seviyordu. Ancak ayn zamanda, yaamnn byk ksmn hapiste geiren ve Trk vatandalndan karldktan sonra, 1963'te srgnde len bir komnistti. Her Trk adn bilir ama yazdklar devlet okullarnda retilmez. Nazm Hikmet'in yaam ve eserleri, Trkiye'nin zaferlerini ve baarszlklarn, cesur gzelliini ve kprdamasna engel olan korkularn yanstr Nazm, -hayranlar onu ilk ismiyle anarlar- Atatrk'ten yirmi yl sonra, 1902'de Selanik'te dodu. Atatrk'n aksine varlkl bir aileden geliyordu ama o da lkesine en iyi asker olarak hizmet edebileceine genliinde karar vermiti. Deniz Harp Okulu'nu hastalk nedeniyle brakmak zorunda kalnca, ikinci ak olan iire yneldi. Henz yirmi yana gelmeden, Anadolu'da yapt gezi srasnda baz Trk komnistleriyle tant, idealizmlerinden etkilenmi, bolevizmin vaatleri ilgisini 273 ekmiti. Bu ilgi 1922 de Moskova ya yapt ziyarette daha da derinleti ve komnist partiyi katld. Nzm, Trkiye'ye duyduu sevgi ile Marksist grleri arasnda atma grmyordu ama yetkililer onun gibi dnmediler. Byk bir air olmasnn yarglanmasna etkisi olmad ve tm yaam boyunca ba yasalarla dertten kurtulmad. Trkiye sini ekmiti. Bu ilgi, 1922'de Moskova'ya yapt ziyarette daha da derinleti ve komnist Sovyetler Birlii snn her zaman gergin olmutur. Sovyet liderleri, Trkiye'yi Sovyet etki alanna katmaya, hatta ele geirip imparatorluklarnn paras haline getirmeye almlard. Byle bir ortamda, bir Trk airinin Marksizme vgler dizen atlar ve Trkiye'deki basky knayan iirler yazp da hibir sorunla karlamamas imknszd. Nzm eitli sulamalarla hapse girip kt, ama bu arada airlii giderek yetkinleti. slubu da siyasi grleri kadar devrimciydi. O yazmaya balayana kadar, Trk iiri yapay ve zayft. Konuma diliyle yazan ve kitaplar yasak olmasna ramen Trk halknn kalbine dokunmay baaran ilk air Nzm'd. Edebiyata ve hayata yaklamyla Walt Whitman'a benzer. Geleneksel vatanseverlii kmseyen ama her eye ramen lkesini ok sevdiini syleyen Nzm, sradan insanlarn airiydi. iirlerindeki kahramanlarn "generaller, sultanlar, nemli bilim adanlan, sanatlar, gzellik kralieleri, katiller veya milyarderler deil, iiler, kyller, zanaatkarlar, n fabrikalarn, atlyelerini, kylerini ya da kendi evrelerini amayan insanlar" olduunu yazmtr Bir baka yazsnda ise en byk arzusunu yle aklar: "Ben hem kendimden bahseden iirler yazmak istiyorum, hem bir tek insana, hem milyonlara seslenen iirler Hem bir tek elmadan, hem sprlen topraktan, hem zindandan dnen insan ruhundan, hem kitlelerin daha gzel gnler iin savandan, hem bir tek insann sevda

kederlerinden bahseden iirler yazmak istiyorum, hem lm korkusundan, hem lmden korkmamaktan bahseden iirler yazmak istiyorum." 274 Nzm'n 1930'larda yazd iirler, tazeliinden hibir ey yitirmemitir istanbul'da cezaevindeyken yazd u iir Trkler iin bugn hl ayn derecede etkileyicidir: Memleketimi seviyorum: narlarnda kolan vurdum, hapisanelerinde yattm. Hibir ey gidermez i skntm memleketimin sarklan ve ttn gibi... Memleketim: Ankara ovasnda keiler: kumral, ipekli, uzun krklerin prldamas. Yal, ar fnd Giresun'un, Al yanaklar mis gibi kokan Amasya elmas, zeytin incir kavun ve renk renk, salkm salkm zmler ve sonra kara sapan ve sonra kara sr ve sonra: ileri, gzel, iyi her eyi hayran bir ocuk sevinciyle kabule hazr alkan, namuslu, yiit insanlarm yar a, yar tok, yar esir........ Nzm epik iire byk ilgi duyuyordu. Bu yntemi ilk kez, eitliki fikirleri nedeniyle Osmanllara isyan eden 14. yzyl mistii eyh Bedrettin iin yazd uzun atta kulland. Askeri rencilerin bu iiri okuduu renilince tutukland ve orduyu isyana tevik etmek suundan yirmi sekiz yl hapse mahkm edildi. Hapiste kald on yl boyunca, bir taraftan iir yazarken bir taraftan da Ankara Devlet Operas iin italyanca 275 librettolar evirdi. Bu durum, Trk devletinin halen srdrd alma yntemine mkemmel bir rnek oluturmaktadr: Devletin bir kolu onu hapse atarken, baka bir kolu, Avrupa kltrne ait bayaptlarn merakl Trk izleyicilerine sunulmasna katklar nedeniyle ona para dyordu. Nzm'n sal ktye gittike, serbest braklmas iin Sartre, Picasso, Robeson, Yevtuenko ve Neruda gibi hayranlarnn da destekledii dnya apnda bir kampanya balatld. Adnan Menderes, 1950 seimlerini kazanp Trkiye'nin demokratik yntemlerle seilmi ilk babakan olduktan sonra, airin de serbest brakld bir genel af kard. Ancak ordunun Nazmla ii henz bitmemiti. Serbest brakldktan ksa sre sonra, 48 yanda ve hasta olmasna ramen, askerlik grevini yerine getirmesi iin arld. Askerden asla sa kamayacan dnen Nazm, Karadeniz yoluyla Sovyetler Birlii'ne kat ve bundan sonra orada yaad. Komnist liderler onu sevinle kabul ettiler. Nzm da Lenin ve Stalin onuruna kt iirler yazd. Ancak, Trk vatandalndan karldktan sonra Sovyet

vatandalna gemeyi reddetmesi ve 18. yzyl Rus kart ayaklanmalar srasnda savaan Polonyal atasna hrmeten Polonya'nn nerisini kabul ederek onlarn vatanda olmas, ev sahiplerinin Nzm'dan soumasna neden oldu. Nazm, hapishane iirlerinde ife ife bir gn lm cezasna arptrlp infaz edilebilecei ihtimalini iler: lm bir ipte sallanan bir l. Bu lme bir trl raz olmuyor gnlm. Fakat emin ol ki, sevgili, zavall bir ingenenin kll, siyah bir rmcee benzeyen eli 276 getirecekse eer ipi boazma, mavi gzlerimde korkuyu grmek iin bouna bakacaklar Nazm'a.' ok sevdii lkesine dnmesine izin verilmeyen Nazm Moskova'da ld. Hayranlar mezarn Trkiye'ye getirmek iin kampanya balattysa da, Trklerin hepsi bunu desteklememektedir. Babas Atatrk'n silah arkadalarndan olan, ateli milliyeti arkadam Altemur Kl, "Brak orada kalsn!" dedi. "Hikmet bizim kt dehamzdr. ok iyi bir air ve sz ustasdr, dikkate alnmas gereken bir adamdr. Hatta kendine zg bir vatanseverlii olduunu da kabul edebilirim. Kurtulu Sava iirleri muhteemdir Ama Trkiye'nin zgrln, Sovyetler Birlii'nin uydusu haline getirmek iin istiyordu. Trkiye'ye byk zarar dokundu. Onu, baz insanlarn grd gibi bir demokrasi kahraman olarak gremem." 1960'larda, Nzm'n oktan yabanc dillere evrilmi olan iir kitaplar, Trkiye'de yeniden grnmeye balad. Halen iirlerinin yeni basklar yaplmakta, tiyatro gruplar oyunlarn dolu salonlara oynamakta ve pop mzik yldzlan iirlerini bestelemektedir. Nzm Hikmet Vakf, yaamna ve almalarna ilikin sergiler dzenlemekte, her yl resimlerinin ve yazlarnn bulunduu kaln bir cep ajandas yaymlamaktadr. Ancak Milli Eitim Bakanl'nn iirlerini yasaklamas, ona duyulan tepkinin baz evrelerde devam ettiini gstermektedir. Cumhuriyet'in ciddi tehditlerle kar karya olduuna inanan sadk Kemalistler, Nzm' vatan haini olarak deerlendirir ve halen olduundan daha fazla kahramanlatrlmasn istemezler Nzm'n haklarnn iade edilmesi kampanyasnn arkasnda, kt ve ykc bir el grmektedirler 277 Nzm Hikmet "Ben yirminci asrlym ve bununla vnyorum" der. insanlarn kitap okuduu her yerde hayranlar vardr. Denie Levertov onu, "kendine gvenli, enerjik, tutkulu ve hayal gc kuvvetli bir air" olarak tanmlar. Raymond Carver "Memleketimden insan Manzaralar" adl on yedi bin dizelik epik eserinin "ada edebiyatn en byk eserlerinden biri" olduunu syler. Nzm'n baz iirlerini Franszca'ya eviren Tristan Tzara, bu iirlerin "Trk halknn hayallerini ycelttiini ve

tm uluslarn ortak ideallerini anlattn" belirtir. lmnden sonra n yaylmtr ve artk kimse onun yaratc dehasndan kuku duymamaktadr. Trkiye'nin ynetici sekinlerinin onu benimsemesi uzun srmeyecektir ve bu srete, Nzm'n lkesine ilikin duygularn ekillendiren sancl kukularn aynsn onlar da duyacaklardr: Sen esirliim ve hrriyetimsin plak bir y az gecesi gibi y anan elimsin. Sen memleketinsin. Sen, ela gzlerinde yeil hareler Sen byk, gzel ve muzaffer Ve ulaldka ulalmaz olan hasretimsin... 278 1 0 D L Tandm ekici ve neeli bir Trk kadn, halen anne babasyla birlikte yaamaktadr. Yirmili yalarda olmasna ramen bu dzenlemeden honuttur ve bunun nedeni, sadece babasnn kredi kart borlarn demesi deil, ayn zamanda ailesinin birbirine bal ve sevgi dolu bir aile olmasdr. Trkiye'de bu durum normaldir. Kz ocuklarn iffetinin korunmas, anne babann grevidir ve onlar yannda tutmak en iyi gvencedir. Ancak bu kadn, liseden beri erkek arkadalaryla birlikte olmaktadr. Onun tand baka birok kadn da byledir. Anne babalan, ya onlarn tutucu gelenekten ne kadar kopmu olduklarnn farknda deildir ya da yeni kuan daha nceki kuaklardan ne kadar farkl olduunu grmeyi reddetmektedir. Bu anne babalar kendi kzlarnn gerek yaamndan ne kadar kopuk ise, devlet baba da Trk halknn gerek yaamndan o kadar kopuktur. Artk var olmayan bir lkeyi ynetmeye, kendisi karar verebilecek insanlar adna karar vermeye almaktadr. Trk genleri, cinsellik sz konusu olduunda zgr davranabilmektedir. Ama Estonyallarn, 279 Tayvanllarn ya da Uruguayllarn sahip olduu bir hak onlara tannmamaktadr: Kendi geleceklerini belirlemek. Trkleri farkl yapan nedir? Bamsz bir ynetimin sorumluluu onlara neden verilemez? ok mu tedbirsiz, duygusal ya da aptallar? Trkler bu sorulan sormakta ve yant istemektedir. Anne babalarn tatmin eden yantlar, onlara yetersiz gelmektedir. Atatrk'n devrimci sylemiyle beslenen bu genler, onun ryasn gerekletirmek iin sabrszlanmaktadr. Tarihte ilk kez, bu rya eriilebilir uzaklktadr. Gereklemesi gereken tek ey, ok farkl bir dnemde ekillenmi olan ynetici sekinlerin, ocuklarn artk bydn, yetikin insanlarn ve olgun bir ulusun haklarna sahip olmas gerektiini kabullenmesidir. Trkiye zamanla mutlaka deiecektir ama artk zaman kalmamtr. 21. yzyln banda, uluslarn yoluna pek de sk kmayan bir frsatla karlamtr. Avrupa'nn en uzak kesinde, Asya'nn d kenarnda olan Trkiye, kurulduundan beri bir evre lke konumunda kalmtr. Bu blgelere yakn olmakla birlikte, tam olarak Ortadou, Balkanlar ve Kafkasya lkesi deildir. Ancak Sovyetler Birlii'nin yklmasndan sonra

yeni bir jeopolitik ortaya km ve Trkiye kendini evrede deil, tam aksine dnyann ortasnda bulmutur. Kendilerine gre douda kalan barbarlara kar stnlklerini ortaya koymann yollarn arayan Avrupallarn gelitirdii yapay bir ayrm olan AvrupaAsya ayrm sona ermitir. Artk Avrasya kara ktlesi, bir tek birim olarak kabul edilmektedir. Yeni yzyln zm bulmak zorunda olduu en byk sorunlardan biri, Avrasya'y uzun sre blm olan kalknma ve alglama farkllklarnn yaratt engelleri yok etmektir. Corafi,kltrel ve tarihsel olarak Trkiye, bu yeni oluan dnyada anahtar role sahip olabilir. Ancak deiimin belirleyici unsurlarndan olacaksa, her eyden nce kendisinin deimesi gerekmektedir. Eer bunu 280 bir an nce baaramazsa, bykle erime frsatn da karacaktr. 21. yzyln ikinci yarsnda Trkiye, siyasi ve toplumsal ynden, Fas'tan Makedonya'ya ve Malezya'ya kadar uzanan lkelere model oluturacak kadar gelimi olacaktr. Ancak o zamana kadar, bu lkeler belki de daha az olumlu baka rnekler bulmu olacaklardr. Bu durum, yalnzca Trkiye ve Trk halk iin deil, dnya iin de byk bir kayp olur. Dnyann gerisinde kalmak, Trkiye iin yeni bir tecrbe deildir. Avrupa'nn byk ksm cehalet iinde yaarken, tpk Tebriz, Semerkant vb. merkezlerdeki islm bilginleri gibi, ilk Osmanllar da lmsz iirler yazyor, matematik ve astronominin srlarn kefediyordu. Hakl olarak Avrupa'dan renecekleri bir ey olmadna karar verdiler ve kendi ilerine kapandlar. Ancak Avrupallar Orta a'dan kp ilerlemeye balaynca, sultanlar dnya grlerini buna gre deitirmediler. Onlar ada Trkiye'nin liderlerinin halen aamad ruh haline benzer bir yadsma iindeyken, Avrupa onlar geti, istanbul'da matbaa kurulmasna izin vermeleri iin, kefinin zerinden yz yl gemesi gerekti. Demokrasi ideallerine de uzun sre direndiler. Dolaysyla, evrensel zgrlk ve insanlk onuru standartlarna gre yaamalarna izin verilirse Trklerin anariye deceinden korkan ynetici sekinler, aslnda ok eski bir gelenein mirass durumundadrlar. Liderleri, Trkiye'nin dman olan bu gelenei ykmaya alan Trklere izin vermekten korkmaktadr. Korkular nedeniyle kprdayamaz olan bu liderler, uluslarn ve dnyay, hem gzel hem de ok nemli bir eyden mahrum etmektedir. Gelenek ile zgrln, islm ile demokrasinin, birlik ile eitliliin, refah ile eitliin bir arada yaayabileceini dnyaya gstermek iin yola kmlardr. Ama bunu yapmaya korkmaktadrlar. 281 Trk toplumunun derinliklerinde fay hatt vardr: Trklerle Krtleri ayran etnik hat Snnilerle Alevileri ayran dini hat ve kamu yaamnda dine yer olduuna inananlarla bunu reddedenleri ayran siyasi hat. Bugn Trkler bu ayrmlarn farkndadr ama nasl ortadan kaldrlabileceklerini tartmak bir yana, varlklarn kabul etmek bile uzun sre kt bir davran biimi olarak kabul edilmitir) Trk liderleri uzun zamandan beri inkr yolundadr. Sovyetler Birlii ve Yugoslavya rnekleri de kararllklarn glendirmitir. Trkiye'nin ne kadar zengin bir mozaik olduunu ok iyi bilmektedirler. Ama bunu, farkl olduklarm sylemeye cesaret eden vatandalar hapse atacak kadar reddetmektedirler. Bu tavrn gemite tad mantk ne olursa olsun, bugn sadece komik olmakla kalmayp, ayn zamanda zararldr. Trkler gl bir vatansever birlik duygusuna sahiptir, farkl kimlik ve inanlar aa vurmalarna izin verilmesiyle devlet tehdit altna girmeyecektir. Hile ve yalanlara deil, akla ve drstle dayanan bir devlet haline geleceinden, tam aksine g kazanacaktr. Kuaklardr Trkler, itaatin en stn erdem olduunu renerek yetimitir. Liderlerinin fikirlerini veya meruiyetini sorgulamamlardr. Sorumluluk sahibi bir tebaa olmakla kal-

mayp, ynetilme ayrcalndan dolay kran da duymulardr. Sultanlarn yerine cokulu reformcular getiren devrim birok gelenei silmise de, bu gelenei yok etmemitir. Atatrk, reformlarn uygulatmasn salad iin bu gelenei faydal bulmutur. Birok Trk'n Atatrk' ve fikirlerini kabul etmesini tek nedeni, onun iktidarda olmasyd. Sultanlar, Tanr'dan korkmalarn, kadnlara boyun edirmelerini ve Avrupal imanszlar hor grmelerini syledii zaman buna uymulard. nk, iktidardaki adamn hakl olmas gerektiini igdsel olarak biliyorlard. Atatrk onlara tam tersini syledii zaman, ayn istek ve nedenle boyun ediler. 282 Atatrk'n miraslar bu gelenekten fazlasyla yararlanmlardr ama artk hzla ortadan kalktn korkuyla grmektedirler. Trkiye'nin yz ve halkn bilinci, Atatrk'n siyasi devrimi kadar byk etki yaratan teknoloji, nfus ve eitim devrimiyle yeniden ekillenmitir. Trk halknn te ikisi otuz be yan altndadr, lke her geen gn genlemekte ve gelimektedir, insanlar, artk eskisi gibi itaat etmemektedir. Deiim istemektedirler ve bunun nnde duran liderlere sabrlar yoktur. lkelerinin sahip olduu byk potansiyeli aka grmekte ve geree dntrmek istemektedirler. Trk liderlerinin, daha fazla demokrasi isteine kar koymalarnn nedenleri vardr. Iktidar kaybetmekten korkmalarnn sebebi, sadece ynetme arzusu deil, bu iktidar Trkiye'yi lmcl tehlikelerden uzak tutmak iin kullandklarn dnmeleridir. Dncesini aklama zgrl tannrsa, sonunda lkenin paralanmasna neden olacak tartmalarn balayacana 75 yldan beri itenlikle inanmaktadrlar. ada dnyadan ve bireysel bilinten korkmaktadrlar. ada olduklar iddiasna ramen, iki eski Ortadou tabusundan kurtulamamlardr. Birincisi, baarszl kabul etmek olarak grdkleri deiim kart tabudur. Dieri ise, diyalog, uzlama ve grme kart tabudur. Trkler atmadan bkmtr ve uzlama yolundaki lkelere gptayla bakmaktadr. Gemite dlanan ve hakszla urayan Krt milliyetiler ve dindarlar gibi gruplar benimseyerek toplumun btnleebileceine inanmaktadrlar. Ancak liderleri ayn fikirde deildir. Onlar da ulusal birlik istemektedir ama buna ancak blc olarak grdkleri sesleri bastrarak ulalabilecei dncesindedirler. Ayrlklk ve kktendincilik tehlikeleri, hakl olarak uzun yllardr Trk liderlerin kafasnda yer etmitir. Uzun Krt isyannn gsterdii gibi, Trkiye'yi paralamay 283 amalayan hareketler sadece kan ve gzya getirmitir. Bu hareketlerden biri baarl dahi olsayd, byk olaslkla btn taraflar bu mcadeleden zarar grecekti. Kktendincilik de radikal Kemalistlerin inand kadar byk bir tehlikedir. nk Trklerin elinden zgrlklerini ve geleceklerini alabilir. Devletin bu tehditlerle savamak iin acil nlemler almas, doru ve gereklidir. Ancak bunu yapmann yolu, btn vatansever Trkler statkodan memnunmu gibi davranmak deildir. Toplumsal farkllklar aa karmak, zgrce tartmak ve yok etmeye almak, ok daha etkili bir yol olabilir. Kendilerini Krt olarak grenler veya Trban takmak isteyenler de Trkiye'yi dierleri kadar ok sevebilir. Ancak basmakalp dncelere uymamalar halinde damgalanp toplumdan dlanacaklar sylendii zaman devlete kzmaktadrlar ve devlet bunu uzun sredir yapmaktadr. Trkiye'deki yerlemi yap, z eletirinin nemini anlamaya daha yeni balamtr.

Siyasi veya toplumsal sistemdeki hatalara dikkat eken insanlarn niyetinden phe duyulursa da, artk Trklerin ou, lkelerinin gerek anlamda ada olabilmesi iin baz gereklerin deimesi gerektiinde hemfikirdir. Eitim sistemi, ezbercilikten vazgeip zgr aratrmay ve farkl dnceleri tevik etmek zorundadr. 1980 darbesinden sonra, solcu eilimlerinden phe duyulan profesrlerin atld niversiteler, zgr tartma ve aratrmay tevik etme grevlerine geri dnmelidir, Basn, sansasyonu ve siyasi nyarglar brakp, sorumlu ve tarafsz habercilie gemelidir. Ekonomik patlamann meyvelerinin sadece zengin ailelerde ve gelimi blgelerde toplanmamas iin, gelir dalm sorununa acil zm bulunmas arttr. Vergiler tam ve adil olarak toplanmaldr. Hkim ve savclarn devlet aygtndan bamsz hale gelmeleri, gazete editrleri gibi onlarn da kendilerini devletin deil, 284 ulusun hizmetinde grmeleri arttr. Hem devlet ilerinde hem de zel sektrde, rvetin lkenin refah ve enerjisini zayflatan bir unsur olduu kabul edilmelidir. Trkiye'deki sorunlarn bir baka kayna, siyasi sistemin kt liderler karmasdr. Bu liderler, lkelerinin yllarca geri kalmasna neden olmulardr. Yaamlarn devlete adam Trkler bile, bu zc gerei kabul etmektedir. Avrupa'da seyahat ettiim srada, Trkiye'nin en eski diplomatlarndan olan bir bykeli ile grtm. Artk emeklilik zaman geliyordu. Btn kariyeri boyunca Trkiye'yi ynetmi olan dar kafal politikaclardan kurtulmay sabrszlkla beklediini syledi. "Baka lkelerde, krizler liderleri yaratr," diye ikyet etti. "Bizde, liderler kriz yaratyor." Eline geen byk frsatlar en kt kullanan politikacnn Sleyman Demire! olduuna kuku yoktur. 1965'ten itibaren yedi kez babakan oldu. Daha sonra, yedi yl cumhurbakanl yapt. Artk yaptklarndan tatmin duyarak emekli olabilmeliydi. Oysa yaptklar, byk lde olumsuzdur. lkeyi ynettii yllarda, Portekiz'den irlanda'ya, Gney Kore'den Tayland'a kadar birok lke refah ve demokrasi asndan byk aamalar kaydederken, Trkiye vasat dzeyde kald. Trkiye'de grev yapan bir Amerikan bykelisi, Demirel'i srfye benzettiini sylemiti: "Srf her zaman dalgalarn stnde kalr. Altta olanlara ulaamaz. Dengesini korumaya alarak denizin stnde ilerler ama akntlarn ynn etkileyemez." Blent Ecevit de Trkiye'nin sekin lkelerden biri olamamasnn sorumlularndandr. 1970'lerde ye olma ihtimali doduu zaman, byk bir sorumsuzluk rnei gstererek Trkiye'yi Avrupa Topluluu dnda tutmutur. Ayrca, ideolojik nyarglar nedeniyle, ulusal ekonominin ve dolaysyla lkenin dnya ile btnlemesini engellemitir. Daha sonra, gnlsz de olsa Avrupa'ya dnerek bu gnahlarn 285 bedelini demitir. Ama zgrl kstlayan yasalar inatla savunmas, partisinde uygulad mutlak diktatrlk ve Krtlerin ikyetlerini kesinlikle reddetmesi nedeniyle, ada Trkiyenin mezarn kazanlarn ikincisidir. 1990la-rn banda, artk kendine gvenen Trkiyeyi yukarlara tayabilecekken, acmaszlk, yolsuzluk ve ekonomik krize srkleyen Tansu iller ise ncsdr. Atatrkten sonra ortaya kan liderler iinde, bir tek Turgut zal lkesinin potansiyelinin bykln anlam ve geree dntrmeye almtr. Hatalar vard ama ayn zamanda hayal gc olan, cesur ve atlgan bir kiilie sahipti. Bugn Trkiyede, ngrleri onunkiler kadar byk

olan insanlarn says hi de az deildir. Trkiyenin yeni yzylda elde edecei baar, bu insanlarn, iktidarn dizginlerini yorgun eski sekinlerden almasna baldr. 10. yzyln son yllarnda, Trkiyeyi en fazla tehdit eden, siyasi sekinleri en ok korkutan sorun, Krt milliyetiliiydi. Sorunlarn byk ksmnn kkeninde, uzun Krt sava yatmaktadr. Sava nedeniyle, her eyini kaybetmi gmenler, kylerini brakp zaten kalabalk olan kentlere hcum ettiler. Sava nedeniyle, kamuya ak tartma sansr edildi, bar muhalifler hapse atld, cezaevlerinde ikence rutin bir uygulama haline geldi, yabanclar Trkiyeyi basklarn kalesi olarak grmeye baladlar. Artk bu sava bittiine gre, zafer kazanan devletin cmert olmas gerekir. Trkiyede herkesin istedii ve demokrasinin ayrlmaz unsuru olan haklarn Krtlere tannmas, bu eski atmay sona erdirebilir. Ancak zayf grnme ve Trkiyenin dmanlarnn en kk tavizi bile kullanacaklar korkusu, uzlama yolunu kapatmaktadr. Bu sorunlarn iinde boulan Trkiyenin, basan ynnde olumlu iaretler veren byk nitelikleri vardr. Krt milliyetiler taleplerini azaltmtr ve devletin onlara hibir soun 286 olmadan verebileceinden fazlasn istememektedir. atmann en iddetli olduu dnemde bile Trklerle Krtler arasnda toplumsal iddet yaanmamas, Ankara'daki sekinlerin gerekten istemeleri halinde bu sorunun zlebileceini gstermektedir. Siyasi Islmn evrimi de olumludur. 1990'lann ortasna kadar bu hareketi, laik devlete duyduu nefreti zorlukla saklayan fkeli ve krgn bir kadro ynlendiriyordu. Ancak deneyimler onlan byk lde olgunlatrd ve yabanc ideolojilere duyduklar ilgiyi kaybetmelerine neden oldu. Reformcular liderlik iin yal tutuculara kar kmaktadr ve hareketin onlarn eline gemesi, sadece bir zaman sorunudur. Bundan sonra Trk toplumunda olumlu bir g haline gelebilir ve dindarlar siyasi sistemin iine ekerek ulusal uzlamaya hizmet edebilirler. Trkiye Cumhuriyeti'nin ksa tarihi boyunca, vatandalar kendilerini tebaa olarak grmt ama artk bu dnem sona ermitir. Eitim, seyahat, televizyon ve internet sayesinde elde ettikleri kendine gven, artk yalnz kalan sekinleri rahatsz etmektedir ama Trkiye iin olumlu bir iarettir, insan haklar sorunu, ulusal bir dava haline gelmektedir. Sivil toplum rgtleri hzla yaylmakta ve hayr ileriyle yetinmek yerine siyasi rol sahibi olmak istemektedirler. Yalnzca sradan insanlar deil, byk irket sahibi olan lkenin zengin sanayicileri de kendilerini toplumsal ve siyasal deiim davasna adamtr. Trkiye, vergileri drste toplanp haslat akllca kullanmas halinde, ksa srede gelimi lkeler arasna girmesini salayacak bir hzlandrlm program uygulayabilecek kadar zengin bir ekonomiye sahiptir. Trkiye'nin korkularn aamayacana inanan ktmserler bile, 2000 ilkbaharnda byk bir aknlk yaad. Meclis, artk yetmili yalann sren Sleyman Demirel'in cumhurbakanln uzatacak anayasa deiikliini yapmay 287 reddetmi ve lkenin en ak szl reformcularndan olan Ahmet Necdet Sezer'i cumhurbakan semiti. Seildii srada Anayasa Mahkemesi Bakan olan Sezer, bir yl nce yapt konumayla n plana kmt. Bu konumada, 1983 Anayasas'n

demokratik olmad gerekesiyle eletirmi, dncesini aklama zgrln kstlayan yasalarn kaldrlmasn istemi ve hkmetin Krte eitimi ve yayn yasaklamaya hakk olmadm sylemiti. Cumhurbakanl grevini alrken yapt konumada, Trkiye'nin "akla polis devletini getiren yap ve dzenlemeleri" terk etmeden tam anlamyla ada olamayacan syledi. Greve geldikten sonra, en pheci Trkleri bile geleneksel siyasi sylemin ksrlna kaplmayacana inandran baz admlar att. Sezer'in gc snrldr ama lkesinin, deiim, zgrlk, dnyann en ileri ve baarl uluslar arasnda yer almak isteini simgelemektedir. Kamuoyu aratrmalarna gre, Sezer seildiinden beri, lkenin en sevilen kurumlar sralamasnda cumhurbakanl ordunun yerini almtr. Artk kimse, lkenin siyasi sistemini temelden ve srekli olarak deitirmek isteyenlerin sadece birka lgn olduunu syleyemez. Trkiye'nin 2001 ilkbaharnda yaad mali kriz, borsada byk bir de neden olmu ve milyarlarca dolarlk kiisel tasarrufu yok etmitir. Ancak bu kriz sadece ekonomik faktrlerin deil, lmekte olan eski dzen ile yeni ortaya kan yeni dzenin atmasnn da bir sonucudur. Hukukun stnl ilkesine tutkuyla bal olan Cumhurbakan Sezer ile Trkiye'nin kann kurutan siyasi gelenekleri korumak iin uraan Babakan Ecevit arasnda yaanan atmayla balamtr. Sezer, hkmetini vurgunculardan ve ktlardan temizlemesi iin Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Ecevit'e bask yapm, ancak Ecevit kar kmtr. Sezer Ecevit'e "Rveti nlemek konusunda neden 288 bu kadar kararszsnz sayn babakan?" diye sorduunda ise, iine sindiremeyecei lde hakarete uradn ileri sren Ecevit toplanty terk etmitir. Para piyasalarnda byk bir panik balamtr. Bu kriz, sadece sradan insanlara ektirdikleri dolaysyla deil, Trkiye'nin siyasi sorumsuz-luk-ekonomik kriz dngsne girdiine inanan ktmser Trklerin grlerini geici bir sre iin dorulamas bakmndan da ciddidir. Ancak ayn zamanda, eski dzen ile lkelerini deitirmek isteyen Trkler arasndaki dev atmann kendini gsterdii bir doum sancs nitelii tar. Dnyadaki koullar da Trkiye'nin lehinedir. Dmanlar ya zayftr ya da Yunanistan rneinde olduu gibi, artk dman deildir. ABD bata olmak zere dostlar, reformdan yana i gleri desteklemektedir. nk bu glerin baarl olmas halinde, Trkiye'nin daha etkili ve gl olacan bilmektedirler, islm dnyas paralanmtr ve ilham verecek bir rnek aramaktadr. Sovyetler Birlii'nin ykntlarndan doan lkelerin Moskova ile yakn ilikileri vardr ama daha ekici adaylara kapal deildirler. Trkiye yeterince ekici hale gelebilirse, komplekslerini alabilirse, halknn enerjisini kullanp demokrasiye yryn tamamlayabilirse, daha baanl bir aday olabilir. Ancak Trkiye zerindeki yldzlarn en parla, Avrupa yldzdr. Avrupa Birlii 1999'da Trkiye'yi tam ye aday lkeler arasna kabul edince, btn hesaplar deiti. Trklerin ezici bir ounluu, lkelerinin iki nedenle mutlaka girmesi gerektiini dnmektedir. Birincisi, Avrupa Birlii yeliinin, refah ve zgrlk yolunda bir gvence oluturmasdr. Ancak yelik olasl bir baka nedenle daha Trkleri heyecanlandrmaktadr. Her zaman ok istekli olmasa da, Trkler iki yzyldan beri batya doru ilerlemektedir. Ulusal kahraman Atatrk, ayn zamanda Trk tarihindeki en byk Avrupa yanls kiiliktir. Avrupa Birli289

i'nin bugn Trkiye'den talep ettii ise, Atatrk'n ryasnn gereklemesinden baka bir ey deildir. Katlma istei, Trkiye'nin ilerledii yn belirleyen temel ilke haline gelmitir, nk yllardr ulusun hayalinde yaayan umutlar aka ortaya koymaktadr. Trkler iin Avrupa yalnzca bir hedef deil, ayn zamanda zorlu bir modeldir. Trkiye adalk yolunda ilerlemeye ge balam olabilir ama Avrupa da yledir. Avrupa'nn byk ksmnn niformal barbarlarn elinde olduu dnem halen anlarda yaamaktadr. Bundan sadece birka yzyl nce, Trkler btn standartlara gre Avrupallardan ok daha ileriydiler. Trkler, bunun yeniden gereklememesi iin ne gibi bir sebep olduunu sorma cesaretine sahiptir. Yapabildikleri kadar yksee trmanmalarna izin verilirse, Avrupa'nn gelimilik dzeyine eriip, sonra da onu geemezler mi? Avrupa idealini benimsemekle kalmayp, bu ideali dnecek durumda bile olmayan halklara yaymak iin Trkiye'den daha uygun lke var mdr? Avrupa Birlii'ne katlmak, bekleyen on ikiden fazla devlet iin siyasi, toplumsal ve ekonomik ynlerden caziptir. Trkiye iin ise, yelik psikolojik olarak da ekicidir. Trklerin bugn kar karya olduu en nemli soru, lkelerinin tam demokrasi iin hazr olup olmaddr. Ancak bu-.nun arkasnda, daha genel ve kafa kartran bir soru daha vardr: Biz kimiz? Osmanllar, Allah'n kulu, geni ve ok byk bir imparatorluun efendileri olduklarn biliyorlard. Bu imparatorluun gerek kalbi, Anadolu deil, Balkan-lar'd. En gzel cami ve kprlerini yaptklar, birok vezirin ve valide sultann doduu, uzun zamandr bar iinde olan milliyetlerin bir arada yaad Balkanlar, en rahat ettikleri blgeydi. Ancak tarihin bir cilvesiyle, Trkiye Cum-huriyeti'nin kurucular kendilerini Balkanlar'dan yoksun buldular. Onun yerine Anadolu'nun efendisi olmulard. 290 Daha da kts, 20. yzyl boyunca ortaya kan bir dizi olay sonucunda, Balkanlar' ekici yapan zenginliklerin bir ksmn Anadolu'ya da salayan Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler kaybedilmiti. Balkanlar'da domu olan Atatrk, Anadolu halkndan yeni bir ulus yaratmak istedi ve Trklk kavramn gelitirdi. Bu yeni bir kavramd, Osmanl dneminde "Trk" szc bir hakaretti ve aptallarla dier gelimemi insanlar iin kullanlrd. stelik, Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn byk ksmnda Trk kabilelerinin kan da yoktu. ounlukla Krt, Arap, Grc, Azeri, een, Ermeni, Rus, Bulgar, Makedon, Arnavut, Bonak, Karadal ya da bunlarn bir karmydlar. Atatrk onlara, gemii Orta Asya'da, gelecei Avrupa'da asil bir halk olan Trkler olduklarn syledi. Ancak Trkler halen kim olduklarndan emin deildir. Kimi zaman ar noktalara uzanan rksal ve etnik gurur maskesinin altnda, gl bir kuku ve hatta aalk duygusu yattn anlamak ok zor deildir. Avrupa Birli-i'nin tarihi 1999 Helsinki zirvesiyle balayan Avrupa'ya ulama atlm, uzun kimlik krizinin zlmesini salayabilecek bir odak noktas oluturmutur. Helsinki zirvesi sabahndan itibaren, Trkler, Avrupa Birlii'ne ne zaman gerekten katlabilecekleri sorusuna odaklanmlardr. Baz Trkler, bunun en yakn 2010 ya da 2015 ylnda olacan ummaktadr. Ancak gerek cevap, hem daha ak hem de daha belirsizdir. Trkler aslnda ne zaman isterlerse katlabilirler. Enflasyonu drmek, tarmda alan nfusu azaltmak ve birliin gerektirdii binlerce deiiklii

yapmak zaman alacaktr. Ancak diledikleri anda Avrupa'daki zgrlk dzeyine kavuabilirler. Trkiye'nin atmas gereken admlar, sadece siyasi irade gerektirmektedir. Trkiye, etnik eitlilii bastrmayp kabul etmek, muhalefeti engellemeyip tevik etmek, gc Ankara'da topla291 mayp datmak, nihai siyasi otoriteyi komutanlara deil Meclis'e vermek zorundadr. Trk halknn bu siyasi iradesi vardr. Liderlerinin psikolojik engelleri atlatmasn ve onlara hem istedikleri hem de hak ettikleri zgrl vermesini beklemektedirler. 1998'de, Trkiye Cumhuriyeti'nin 75. yl kutlanrken, lkenin her yerinde "Cumhuriyeti ve Demokrasiyi Seviyoruz" yazan afiler aslyd. Bu slogan, Trk halknn byk ksmnn isteklerini o kadar iyi yanstyordu ki, kutlamalar bittikten sonra da yerlerinden kaldrlmad. Bir tanesi, raan Saray'nn dndaki ssl kemerde hl grlebilir. Oradan her getiimde, ya bu slogan yazan kiinin akll bir ykc olduunu ya da liderlerin bu slogann gerek anlamn ve etkilerini anlamaktan aciz olduklarn dnrm. Bu, sabrsz kitleler iin ok uygun bir slogandr. Demokrasi istemekte ve Cumhuriyet'in bunu borlu olduuna inanmaktadrlar. Vatandalarn mutlu etmek zerine deil, birtakm soyutlamalar zerine kurulmu bir ideoloji yollarn kesmitir. Oysa hkmetlerin gerek amac, vatandalarn mutlu etmektir. Laiklik, btnlk ve hatta demokrasi gibi kulaa ho gelen kavramlar ise, bu amaca ulamak iin kullanlacak aralardr. Halk, mutlulua giden yolu oluturduklar iin onlar benimser, insanlar tehdit eden, blen ya da mutsuz eden aralar haline geldikleri zaman, btn deerlerini yitirirler. Trk liderler, demokrasi aklarn gstermenin en iyi yolunun, anti-demokratik olduuna inandklar insan, fikir ve hareketleri bastrmak olduunu dnmektedirler. Ancak hem "Cumhuriyet ve demokrasiyi" sevdiklerini ileri srp hem de bunu yapmaya devam edemezler. Trkiye'de yl kaldktan sonra baka bir greve atanan bir diplomat arkadam var. Kendisinden sonra grevi alacak olan diplomata tavsiyeler ieren bir not hazrlamas ge292 -rekiyordu: "Drt emri asla ineme. Krtlere sempati gsterme. 1915'te Ermenilere olanlar tartrken asla soykrm kelimesini kullanma. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin meruiyetini asla sorgulama. En nemlisi, Trk halknn dini inanlarndan bahsetme ve insanlarn Atatrk'n reformlarn tam olarak benimsemediim ileri srme." iini gerekten byle mi tanmladn sorduumda gld. "On ya da yirmi emir de yapabilirdim ama drtte brakmaya karar verdim." Tarihin bu aamasnda, Trkiye'nin hl tabu ve korkularla ynetilmesi iin hibir neden yoktur. Trk halk, grevi hayr demek olanlarn ynetimi altnda ezilip durmaktadr. Bu insanlar, hem kendilerinin hem de uluslarnn hangi durumda olabileceini bilmekte ve bugn olduklar yerden nefret etmektedirler. Trk liderlerinin bar dl vermek iin yeterli ahlaki dzeye sahip olmadn dnd iin, Nelson Mandela, Trkiye'nin en byk bar dln almay reddetmitir. Siyasi sekinler, Mandela'nn Trkiye dmanlar tarafndan ynlendirildiini ve

yanl bilgilendirildiini syleyerek ikyettendiler. Ancak sradan insanlar Mandela'y anlayp ona sempati duydu. Onlar, Nelson Mandela'nn memnuniyetle dl kabul edecei trde bir lke haline gelmek istiyorlard. Trklerin hayalini kurduu Trkiye, devletin hogr, uyuma ve uzlamay ara olarak kulland bir lkedir. Trkiye'nin byle bir lke haline gelerek elde edecei kazanlar ezbere saylabilir. Ancak Trk liderleri, eer deimezlerse nlerinde yatan tehlikeleri de grmek zorundadrlar. Trkiye hareketsiz kalamaz. Siyasi duraanlk devam ederse, halk tehlikeli bir ekilde kutuplaacaktr. Trk halk, yapsal olarak atma ve kavgadan holanmayan nazik bir halktr. Ancak honutsuzluklar bymektedir. Byk-lerine yapld gibi emirle ynlendirilemezler. adalk 293

arzusu kritik noktaya ulamak zeredir. Liderleri bu arzuya cevap veremezse, sorun kma olasl yksektir. Trkiye Cumhuriyeti, halen olumaya devam eden yeni bir ulustur. Sadece bir tek kahraman insan, bu ulusun yllar sonra gidecei yn ngrmek cesaretini gstermitir. Ancak kimi baka olaslklar tahmin etmek iin ok az hayal gc yeterlidir. En kt durumda, fkeli ve baskc askerlerin destekledii ve Kemalizmin tutucu bir biimine bal kk bir grubun daha kat ynetimine girebilir. Buna, dnyadaki dostlan bile zorlukla tahamml edecektir. Bu senaryo imknsz grnmektedir, nk Trk halk, bu srecin bir noktasnda mutlaka isyan edecektir. Hzla yeni dnyaya doru ilerlemektedirler ve eski sekinler onlan engellemeye ne kadar ok urarsa urasn, oraya ulama azimleri byktr. En iyi senaryo ise, ayn zamanda gerekleme olasl en yksek senaryodur. Buna gre, Trk liderler bugnk tavrndan vazgeecek ve halklarnn demokrasiyi hak ettiini kabul edeceklerdir. Kuak deiimiyle yenilenen ve enerji kazanan siyasi partiler ve askeri komuta, adala giden yolda liderlik yapacaklardr. Korkularndan kurtulacak, her vatandan zgrce konuup yazd, ibadet ettii ve rgtlendii bir lke yaratmak grevine kendilerini adayacaklardr. Muhteem bir eitlilie sahip olan Trkiye'de, bu haklar ok byk bir enerji aa karacaktr. Dindarlar, Krt milliyetileri, insan haklan savunucular ve her akmdan dnrler, Avrupa'nn son derece renkli bu ulusa kaplarn amas iin birleecektir. Bunlarn gereklemesi zor deildir. Trkiye, tarihindeki en nemli kendini gzden geirme dnemine girmektedir. Dayanabildii kadar deiime kar paylamtr. Ancak artk buna inanmamaktadr. Gen, enerjik ve istekli Trk halk, yeni yzyla ekil veren glerden biri olabilir. lkelerini modern bir demokrasi haline getirebilirlerse, bugne kadar hi sahip olmadklar kadar g ve refah kazanacaklardr. Bylece, gelimekte olan lkeler iin benzersiz bir model, bar ve zgrlk yolunda alanlar iin ise esiz bir mttefik olacaklardr. 295 stanbul'daki radyo dinleyicileri, yldr her cumartesi gecesi, aksanl bir Trke ile bir baka blues gecesine hogeldiniz, diyen bir ses duyarlar Bu ses, her programn banda "Yalnz gerek blues alyorum," der Yalnz gerek blues alyorum. O ses, benim sesimdi. Son akmlar en yakndan takip eden Trk radyo istasyonunun

"blues baba"s olmaktan byk zevk aldm. Trkiye'deki ilk veya tek blues program benimki deil. Ama bildiim kadaryla, bir blues program yapan ilk Amerikal benim. Ayrca, Trkiye'de Lightnin' Hopkins, Albcrta Hunter, Roosevelt Sykes, Big Joe Turner ve Muddy Waters gibi sanatlar ilk kez almakla kalmayp, onlar canl olarak izleyen ilk disk jokey de benim. Trkler, Eric Clapton, Johnny Winter ve Blues Brothers gibi blues mziinden etkilenen mzisyenleri bir kuaktr dinliyorlar. Ama ben onlarn mziini hi almadm. Yalnzca "gerek blues" ile ilgileniyordum ve birok Trk bu mzii daha nce hi duymamt. Bu program tasarlarken, alacam sanatlarn iki kritere uymasna karar vermitim: Siyah ve l. ikinci kriteri za297 man zaman gevettiysem de, hibir zaman blues-rock ya da blues mziinden tremi dier trlere kaymadm. Bunun nedeni, dierlerini dlayan bir tr sekincilik deildi. Grevim, dinleyicilerimin bilgisini ve zevkini gelitirmekti. "Little Red Rooster" parasn Mick Jagger'n yazmadn, "Hound Dog"un Elvis Presley'e ait olmadn renmelerini istiyordum. Her iki dilde yaptm yorumlarda, mziini aldm sanatnn yaamna ilikin bireyler sylemeye altm. Bu mzikten holanmakla birlikte, ok fazla bilgi sahibi olmadklar varsaymndan hareket ederek, blues tarihinin ana hatlarn anlattm. Zaman zaman dinleyenler programmdan holandklarn sylediler ve sonra da sordular: "Ama yine de, blues nedir?" Onlar ynlendirmek amacyla, sk sk blues mziinin gneyli kklerinden, kuzeye yaylmasndan ve sonra da elektrikli aletlerle alnmaya balanmasndan bahsettim. Dinleyicilerimin byk ksm "Jim Crow" ya da "Parchman Farm" gibi deyimleri hi duymamlard ve neden bu kadar ok blues arksnn evden ayrlmak ve babo dolamak zerine olduunu anlayamazlard. Blues mziinin tepki olarak ortaya kt kltrel yapy anlatmaya, yoksulluun ve rkln byle bir mzik zenginliinin douuna nasl sebep olduunu aklamaya altm. Ancak bir sre sonra, Trklerin aklamalarm uzak ve anlalmas g bulduunu hissettim. Bu mzii Trklerin kolayca anlayabilecei kavramlar kullanarak aklamam gerekiyordu. Sonuta, dnya zerinde blues mziini hissedebilenler sadece Afrikal-Amerikallar deildi. Duygularn ortaya koyacak etkileyici bir yol bulmulard ama bu duygular evrenseldi. Benim yaynladm bir konumadan dolay, zaten yasalarn tam kysnda duran radyo istasyonumun bann derde girmesini istemedim. Bu nedenle, tasarladm konumay hi298 bir zaman yapmadm. Eer yaynlayabilseydim, aadaki gibi olacakt Diyelim ki, koyunlarn otlatmak zere darya km bir Krt kylssn. PKK'llar gelip yiyecek istediler. Sen bir Kurtsun ve belki de korkmutun. Dolaysyla onlara yiyecek verdin. Ertesi gn askeri devriye kyne gelip sana ve komularna kfretti, eyalarnz toplamak iin bir saat tand, itaat etmekten baka ansn yoktu. Bir saat sonra, atalarnn mezarlarnda yatt, anlarnn bulunduu ky yanyordu. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, bu Krt kylnn olusun. Yangn grdn, orduya ve temsil ettii devlete kar fkeyle dldn. Bu kirli savata her eyini kaybeden milyonlarca

gmenden biri oldun. Ama iddetin doru yant olmadn, bir tfek alp dalara karak yaamn mahvetmenin anlamszln kavrayacak kadar akllsn. Dolaysyla okula gittin ve ok altn. Gecelerini ise, bar deiim yollar arayan Krt dostlarnla konuarak geirdin. Polis bu toplantlar rendi ve bir gece grubunuzu toplad. Sizi hapse atarak dayaa balad. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, Krtleri ve yaamlarn merak eden bir Trk-sn. ilk adm olarak Krte renmeye karar verdin. Bunu bir dil okulunda yapamazsn, nk Krte retmek yasak. Sonunda, ayn kentte yaayan bir Krt aydnn ders vereceini duydun ve katlmaya karar verdin, ilk ders iin gittiinde, kapy kapatan polis mhrn ve kursun yasaklanarak retmenin tutuklandn syleyen yazy grdn. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, lkendeki baz uygulamalardan holanmayan bir dnrsn. Ordu ok fazla gce sahip, dini ve siyasi zgrlkler ar lde kstlanm, polis tutuklulara ikence 299 uyguluyor. Bu ikyetler belki hakl, belki de deil. Ama vatansever bir yurtta olarak bu konularda konumak ve yazmak zorunluluu hissediyorsun. Kitabn hemen yasaklanyor, sen de hapis cezas alyorsun. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, milletvekili ya da belediye bakan seildin. Sana oy verenleri temsil etmek istiyorsan, dncelerini sylemek zorundasn. Ama bunlar, ynetici sekinlerin houna gitmeyen dnceler. Ya drste konuur hapse atlma tehlikesini gze alrsn ya da sessiz kalarak semenlerine ve kendine ihanet edersin. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, dindar bir Mslmansn ve ocuklarn atalarnn inancna gre eitmek istiyorsun. Her akam bir saatini onlarla Kuran tartarak geiriyorsun. Bir sre sonra, baz komularn ocuklar da dinlemek iin katlyorlar. Bir gece polis geliyor, seni yasalara aykr bir biimde dini eitim vermekle suluyor ve gzaltna alyor. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, Trkiye'nin kadnlara sunduu olanaklardan yararlanan hrsl bir gen kadnsn. Tp fakltesine kayt oluyorsun. Ama okula gittiin ilk gn, snfn kapsnda duran grevli, trban taktn iin seni ieri almyor. Trkiye'de cinsiyet eitlii olduu sylendii halde, Yemen ve Suudi Arabistan'daki kadnlarn iinde bulunduu zor duruma benzer bir durumda kalyorsun. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, bir polissin. Grevin, Trk toplumunun kurallarna uymayan sulular tutuklamak. Ne kadar ciddi olduunu anlamalar iin, onlara dnyann bu blgesinde hep olduu gibi davranyorsun. Ancak bir gn, yabanc igzarlar sana ikenceci ve insanlk dman diyor. Grevini yaptn iin, yetkililerin sana kar dava amasna bile neden olacaklar. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, bir generalsin. Meclis'e seilen hilekrlar ve aptallar gryorsun. Trk demokrasisinin lmcl bir tehlike altnda olduundan kayglanarak geceleri uyuyamyorsun. 300

Dini fanatikler bir yandan saldryor, Krt ayrlklar dier yandan. Bronda asl olan portresinden Atatrk'n souk bakn hissederken, onun yaamn verdii bu esere yaplacak salamlar karsnda sessiz kalamayacan biliyorsun. Trkiye'nin laik yapsn ve btnln korumak iin ayaa kalkyorsun. Trk ve yabanc demokratlarn knamasyla karlayorsun. Dert etme. Blues dinle. Diyelim ki, bir hkim, sava, gvenlik grevlisi, milliyeti politikac veya st dzey brokratsn. Yzyln byk blmnde, sen ve senin gibi insanlar Trkiye'yi sakin ve istikrarl tutmay baardnz. Ancak birdenbire sen ve savunduun ideoloji saldrya uramaya balad. Btn ulus zgrlk istiyor Krt blgesindeki terr yatt. Yunanistan ile gerilim azalyor Avrupa Birlii, tam anlamyla modem olmas halinde, Trkiye'yi byk bir dln bekledii szn verdi. Ulusun tannmayacak lde deiti. Aykr grler her yerde. Kendini, bozkr ateinin ortasnda kalm kadar kuatlm hissediyorsun. Devlet avucundan kayp gidiyor, insanlar senden uzaklayor Gzlerinin nnde, yeni bir Trkiye douyor. Dert etme. Blues dinle. 301