Bez suprotnosti nema napretka. Privlaenje i odbijanje, razum i nagon, ljubav i mrnja, neophodni su ljudskom ivotu.

Iz ovih suprotnosti nastaje ono to religiozni nazivaju Dobro i Zlo. Dobro je pasivno i potinjava se razumu. Zlo je aktivno i izvire iz nagona Kako zna da svaka ptica to sijee vazduni put nije jedan ogroman svijet zanosa, ogranien sa tvojih pet ula? Kako sam uo u paklu, istinito je ono drevno predanje po kojem e svijet nestati u plamenu posle est hiljada godina; jer je heruvimu sa plamenim maem nareeno da tada napusti strau drveta ivota. A kad to uini, cio svijet e izgorjeti i pokazati se vjenim i svetim, dok se sada pokazuje konanim i pokvarenim. Ovo e se ostvariti razvijanjem ulnog uivanja. Ali najprije se mora napustiti shvatanje da je ovjekovo tijelo odvojeno od njegove due. To u ja da uradim, tampanjem paklenskim nainom, sredstvima to razjedaju, a koja su u paklu ugodna i lijekovita, koja rastapaju vidljive povrine, otkrivajui beskonano, dotad skriveno. Kada bi se vrata percepcije proistila, ovjeku bi se sve ukazalo onakvim kako jeste, beskonanim. Jer ovjek je sebe zatvorio, tako da sve vidi kroz uske otvore svoje peine. WILLIAM BLAKE Kasnije, u Londonu, Fuseli se sprijateljio s pjesnikom i slikarem Williamom Blakeom (1757 1827), ija je linost bila jo udnija od njegove. usamljenik i vizionar, Blake je stvarao i objavljivao knjige svojih pjesama s ugraviranim tekstom i rokom bojenim ilustracijama. Mada nikad nije napustio Englesku, raspolagao je zamanim repertoarom mikelanelovskih i maniristikih motiva, do kojih je doao preko gravira i Fuselijevog uticaja. On je takoe osjeao ogromno divljenje za srednji vijek i pribliio se vie no ijedan umjetnik romantiar obnovi prerenesansnih oblika (njegove knjige smatrali su potomcima iluminiranih rukopisa). Ti elementi nalaze se na Blakeovoj znamenitoj slici Prauzrok stvari Bog. Miiava figura, radikalno skraena i stavljena u jedan svjetlosni krug, izvedena je iz maniristikih izvora, dok simbolian estar potie od srednjovjekovnih prikazivanja Gospoda kao graditelja svemira. S obzirom na ove uzore oekivali bismo da prauzrok stvari zaista oznaava svemogueg Boga, ali u Blakeovoj ezoteirnoj mitologiji prije e

biti da oznaava mo razuma, koji je pjesnik smatrao krajnje razornim poto gui viziju i nadahnue. Za Blakea je "unutarnje oko" jedino bilo znaajno; on nije osjeao nikakvu potrebu da posmatra vidiljivi svijet oko sebe. teko bi bilo zamisliti da postoji vea suprotnost nego to postoji izmeu slike Prauzrok stavri Bog i slike Predeo od Blakeovog savremenika, Alexandera Cozensa (oko 1717 86). Meutim, oba umjetnika bavila su se uglavnom, samo na suprotne naine, nadahnuem. Mnoge pojave, likovi i djela za svog (esto ispunjenog nemirima, potresima mate i iskustva) ivota, ostanu jadno neprimeeni, gotovo nevidljivi od onih to dre "kanape ivota nam tegobnog i slavnog", cenzora, kritiara, strune javnosti i publike - nekad, medija, autoriteta, jalovih institucija, proste mase - danas. A onda, obino vijek vie ili manje, poput dragulja na dnu okena, nau svoje mjesto. Ispredaju se angedote i legende, pronalaze dokazi i svjedoci, sa samog djela skida se pokrov praine i zaborava, tampaju se tomovi i tomovi objanjenja i uticaja dotinog, u svemu se pronalazi osobeni dar i genijalnost. Tako je sa veinom danas nam poznatih i iole vrijednih umjetnika, naunika, pronalazaa to ih u davno prohujala vremena neka zla kob vee i ne da mira u polju ravnodunosti. Nepriznati za ivota, ismijavani i odbaeni, danas imaju status "Stvaralaca" bez ijih djela bi naa stvarnost izgledala jo uasnije no to jeste. Jedan od njih je i ... Vilijam Blejk (William Blake) roen je 28.11.1757. godine u Londonu kao tree dijete trgovca odjeom i vunenim arapama. Zbog svoje "vatrene" prirode nije pohaao kolu, tako da nije stekao formalno obrazovanje. Osnovna lektira mu je bila Biblija i bez obzira na sva svoja "pitanja" i djelo tokom ivota, ostao je duboko religiozan, vrsto vjerujui da sve na svijetu ima duhovnu sutinu. Poto je pokazivao sklonost za crtanje, sa deset godina upisali su ga u crtaku kolu gdje je proveo pet godina. Poto nije mogao da nastavi obuku kod nekog od tadanjih poznatih londonskih umetnika, zbog materijalnih (ne)mogunosti svojih roditelja, otiao je 1772. godine na graverski zanat, koji je trajao sedam godina i od kojeg je cijelog ivota zaraivao hljeb. Oenio se 1782. godine sa Ketrin Bauer, nepismenom keri londonskog batovana, sa kojom je (kao iskrenim i vjernim pratiocem) proveo ostatak ivota u dobru i (vie) u zlu, neimatini, siromatvu koji su ih uglavnom pratili. Djece nisu imali. Blejk je bio blizak jo jedino sa svojim bratom Robertom koji je nakon smrti oca (dve godine poto se Vilijam oenio) ivio sa njim i radio neto vie od dve godine, a onda se razbolio i 1782. godine umro u svojoj dvadesetoj godini ivota. Vilijama e

njegova smrt mnogo pogoditi. Tvrdio je da je u trenutku smrti svoga brata Roberta vidjeo njegovu "osloboenu duu" koja izlazi iz tijela, kreui se ka nebu pljeskajui rukama u znak radosti. Do kraja svog ivota Blejk je govorio da razgovara sa duhom brata ali i sa anelima i biblijskim linostima. Sudei po njegovom djelu, nemamo razloga da mu ne vjerujemo. Kao samostalni graver, Blejk je ilustrovao knjige za londonske izdavae. Uporedo sa ovim poslom, slikao je i pisao. Meutim, nije uspjevao da proda svoje slike, jer su se one sutinski razlikovale od onog na ta je tadanja publika bila navikla, a kritika ih je (jalova i nematovita, kao i uvek) sa svoje strane odbacivala kao djelo bolesnog, ludog ovjeka. Takvu sudbinu su imala i njegova knjievna djela. Tako je Vilijam Blejk, "vizionar i Mesija" do smrti 12.08.1827. godine ostao siromaan ilustrator, nepriznati slikar i pjesnik u kome jo dugo posle smrti niko nije prepoznao vrhunskog umjetnika. Na samrtnikoj postelji, radio je na ilustracijama Danteove "Boanske Komedije", koju je trebalo ukrasiti gravurama, ali na nau veliku alost, Blejk je uspeo da zavri samo sedam ploa. Pored prve zbirke poezije "Pjesnike crtice" iz 1783. godine Blejk je sam svoja djela umnoavao (obino u malom broju primjeraka), gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama posebnim postupkom, otiskivao ih i rukom bojio. Tako su sva njegova djela knjievno-slikarska, vrlo zanimljiva i neobina. To to je cijeli ivot proveo u siromatvu Blejku nije smetalo, jer je u potpunosti bio predan poslu. Njegov svijet je sazdan od mate i duha i nije imao previe veze sa ljudima. Za njega je umjetnost bila izraavajua a ne podraavajua. Ona je predstavljala izraavanje umjetnikovog unutranjeg bia, a ne podraavanje prirode. Njegova umjetnost (poezija, slike) odie ljepotom i istinom, njenou i morbidnou. Biblijski motivi i likovi, kao i bizarne vizije. Njegov svijet mate za njega je predstavljao realnije i istinitije mesto. 1788. godine krenuo je da eksperimentie sa "svjetlosnom tampom", kombinujui rei i slike na bakarnoj ploi, poto je taj proces bio veoma skup Blejk se bojao da nee uspijeti da nastavi sa tim, a onda mu se njegov preminuli brat Robert "prikazao" i detaljno mu objasnio novu tehniku. Blejk je sproveo tu ideju u djelo i uspjeo. Krenuo je da koristi tu metodu i tampa kako svoja tako i tua djela. Pisane su glomazne studije o Blejkovoj religioznosti koja nije isto hrianska (ili ono to se smatra pod zapadnohrianskom luteranskom religijom), u njoj je najveim dijelom prisutan Stari Zavet dok Novog gotovo i da nema. To se ogleda i u

njegovom djelu. Njegovi proroci, arhaneli i demoni su likovi Starog Zaveta. Naime, uenje Emanuela Svedenborga je privuklo Blejka, ali onda, uvidjevi Svedenborgovu pretencioznost i samozadovoljnost, Blejk odbacuje njegovo uenje. Inae, Svedenborg (vedski mistik i vizionar) je bio veoma popularan u Blejkovo doba. U Vjenanju Neba i Pakla, Blejk parodira Svedenborgovo uenje. On tada ima trideset i tri godine, i vjerovatno se na svoj nain poistoveuje sa Isusom. Blejkova religija je judeojeretika, bliska bogumilskim sektama iz 12. vijeka. Kod njega su Dobro i Zlo samo dve strane iste due, dva kraja istog tapa. Osim Biblije, djela antikih filozofa, mudraca, srednjovjekovnih mistika i okultista, Blejk se inspirisao i djelom Dona Miltona i smatrao ga pravim pjesnikom i vizionarom. Za njegovog ivota, ak i pola vijeka poslije, Vilijama Blejka su smatrali ludakom. Iako od savremenika smatran kao udan i ekscentrian, potonja kritika ga slavi zbog nesvakidanje ekspresivnosti i kreativnosti, kao i filozofske dimenzije. Neki teoretiari Blejka na osnovu njegovog slikarstva i poezije svrstavaju u epohu romantizma, a drugi meu preromantiare. Uprkos uticajima, Blejkovo djelo je jedinstveno i nemogue ga je klasifikovati. Jedan od teoretiara okarakterisao je Blejka kao veliku svjetlost i ovjeka nepredvidljivog za prethodnike, nevidljivog za savremenike i nezamijenjivog za potonje generacije. Danas bez nekih njegovih radova nije mogue zamisliti kako istoriju slikarstva epohe romantizma tako i poezije. Blejkovi stihovi, spisi i slike svjedoe o nesvakidanjoj originalnosti i genijalnosti. Jedan od likovnih kritiara dananjice proglasio ga je za daleko najboljeg umjetnika koga je Britanija ikad imala. A ovaj svestrani umjetnik i vizionar bio je samouk. Roen je kao tree od sedmoro dece u porodici jednog arapara. Nije pohaao kolu i prva saznanja o svijetu dobio je od majke. Likovno se obrazovao kopirajui Mikelanela, Rafaela i Direra i crtajui detalje arhitekture i plastike u Vestminsterskoj opatiji. Knjievnu kulturu je stekao itajui engleske renesansne pjesnike i savremene predromantike. Njegov pogled na svijet formirao se na prouavanju teozofskih spekulacija i mnogih rasprava o gnosticizmu i druidizmu, a ostvario je originalna djela i kao slikar i kao pjesnik. U lirskim pesmama se moda najvie pribliio idealnom poimanju smisla i slike. Osim Pjesnikih skica, njegovog prvenca, nijedna od njegovih knjiga nije tampana za njegovog ivota. Njegovi radovi su u javnost mogli dospijeti samo u malobrojnim primjercima koje je svojeruno izraivao posebnom tehnikom obojenog bakropisa, koju je sam izumio. Sa bakropisom je poeo da eksperimentie rano, a tehniku

obojenog bakropisa koristio je za tampanje knjiga, grafika, pamfleta i naravno njegove poezije. Tako bi na bakarnim ploama etkama i mastilom ispisivao tekstove svojih pjesama, koristei kiselinu za nagrizanje. Potom je ploe potapao u kiselinu da bi pisanje ostalo reljefno. Tako dobijene bakarne ploe Blejk je otiskivao na papir i bojio vodenim bojama. Meu Blejkovim slikarskim radovima posebno se istiu ilustracije starozavetne Knjige o Jovu i Danteove Boanstvene komedije. Godine 1826, pred kraj ivota, dobio je porudbinu da ilustruje ovo Danteovo delo. Preminuo je naredne godine, ostavljajui veliki broj nedovrenih akvarela. Poznavaoci opusa Vilijama Blejka smatraju da su radovi raeni za Boanstvenu komediju meu najveim dostignuima ovog umjetnika. U velikoj je mjeri uticao na stvaralatvo Vilijama Batlera Jejtsa, Harta Krejna i Alana Ginzberga. Biblija kao inspiracija Jo u ranim djeakim godinama Biblija je ostavila dubok uticaj na Blejka. I kasnije je ona ostala glavna inspiracija ovog umjetnika. Iako je duboko potovao biblijsko tivo, bio je neprijateljski nastrojen prema anglikanskoj crkvi. U 65. godini Blejk je radio ilustracije za Knjigu o Jovu. Raskin je oboavao ove radove i uporeivao ih s Rembrantovim crteima. Poetske vizije Na jednom mjestu napisao je: Onaj iz koga ne zrai svjetlost nikad nee postati zvijezda, dok je na drugom rekao: U svojim Nedrima nosi svoje Nebo i Zemlju, i sve to posmatra, mada izgleda Van, to je Unutar, u tvojoj Imaginaciji. Kao i veina genijalnih ljudi, ivjeo je unutar sebe, u svojoj imaginaciji i iz nje crpio kako svoje slikarske vizije i proroke spise tako i duboke misli (Vidjeti svijet u zrncu pjeska/I nebo u divljem cvijetu/Drati beskonanost na dlanu/A vjenost u jednom asu). Aneo Po rijeima jednog od Blejkovih biografa, na dan smrti veliki umjetnik je predano radio na ilustrovanju Danteove Boanstvene komedije. Nije se osjeao dobro, ali je radio i radio. A onda je konano prestao da radi, okrenuo se eni, koja je sva u suzama sjedila pored njegovog kreveta, i rekao: Ostani tako Kejt! elim da naslikam

tvoj portret, zato to si za mene uvek bila aneo. Zavrivi njen portret, Blejk je umro. Od 1965. godine, kad je izmjeten nadgrobni spomenik, zaboravljeno je precizno mjesto gdje su sahranjeni Vilijam Blejk i njegova ena. Tako danas nadgrobni kamen nosi natpis: Nedaleko odavde poivaju ostaci pjesnika i slikara Vilijama Blejka. Vilijam Blejk (1757-1827), engleski graver, pjesnik i slikar, jedan je od najoriginalnijih stvaralaca u istoriji umjetnosti uopte. Blejk je gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama, posebnom tehnikom do koje je sam doao; zatim ih je otiskivao (umnoavao, u manjem broju primjeraka) i rukom bojio (obezbeujui time, sa druge strane, svakom pojedinanom primjerku njegovu osobenost), pokrivajui tako cio postupak sam, od poetne zamisli do krajnje realizacije, i izraavajui se istovremeno kroz vie medija. Blejkove su krae pjesme saete i jednostavne po formi, a snane i nabijene znaenjem, i to toliko da se o njima moe mnogo govoriti, a da se pritom ne dotaknu svi njihovi slojevi koji obuhvataju filozofska, teoloka, antropoloka, psiholoka, etika i druga pitanja, mada se Blejk njima bavio kao cjelinom u okviru svoje jedinstvene vizije, a ne odvojeno. U svojim duim pjesnikim djelima, tzv. prorokim knjigama, Blejk je korienjem sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku duu, izraavajui mnogo prije Frojda i Junga, neto to je dotad bilo sasvim nepoznato i za ta nije postojao adekvatan jezik. Prirodno, odziva tada nije bilo. Tako se Vilijam Blejk moe smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se konano primilo, naavi pogodnije tle za razvoj, dok je knjievna i druga javnost poela da sazrjeva za njega shvatajui da ono ini temelj savremenog pogleda na svijet i predstavlja mogue rjeenje u jednom rastoenom, raspoluenom, podvojenom , izofrenom vijeku, na ijim vratima stoje dr Delik i g. Hajd; vijeku bez vrstog uporita, koji neprestano traga za takom oslonca, a koja mu svaki put iznova izmie, ili se, ako ga saeka, ispostavi da je - u svoj svojoj slobodi" - jalova, gnjila. Sve se to ogleda i u znatnom uticaju koji je Blejk izvrio na velik broj stvaralaca (poput V. B. Jejtsa, D. H. Lorehsa, Dojsa Kerija, Oldusa Hakslija, Henrija Milera, Lorensa Darela, Alena Ginzberga, da se zadrimo samo na nekim poznatijim imenima, i to samo iz svijeta knjievnosti, i to samo anglosaksonske, koja su u Blejku videla svog duhovnog oca), a i u injenici da ga smatraju preteom Frojda i Junga, kao i nadrealistikog i drugih pokreta i pravaca, kojih je 20. vijek svakako

bio pun. U tom vijeku nastao je znatan broj djela o ivotu i radu Vilijama Blejka, u kojima se obrauju najrazliitiji aspekti njegove umejtnosti i daju njena najraznovrsnija tumaenja, a uglavnom je svim tim djelima zajedniko polazite da je po odreenim svojstvima, kao to su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost, Blejkova umetnost bez premca. Pod krovom velike porodice, u kui po mjeri engleske srednje klase, nedaleko od londonskog Zlatnog trga, 1757. godine, roen je Vilijam Blejk (William Blake) pjesnik, slikar, grafiar. Blejkov otac, iako zanatlija, primjeti je talenat svog sina, pa ga je u desetoj godini poslao u umjetniku kolu, gdje je stekao prvo formalno i, za njegov kasniji rad, veoma vrijedno obrazovanje. etiri godine zatim, pod mentorskim nadzorom Dejmsa Bazira, Blejk, kao egrt, ui vjetinu graviranja i razvija kako karijeru tako i svoje uroene vjetine. Sedam godina proveo je radei kao graver, da bi potom poeo da pohaa Kraljevsku akademiju. Tamo ustaje protiv klasicistikih doktrina predsjednika akademije, Sir Doue Rejnoldsa, a kasnije ih i potpuno odbacuje. Malo je vremena prolo, a Blejk je ve napustio akademiju; ipak, taj period donosi mu poznanstva i uticaje umjetnika Dona Fleksmana i Henrija Fuselija. Don Fleksman kasnije pomae Blejku da objavi prvu tampanu zbirku Pesnike skice, prilino nevjeto izveden tom koji se pojavio 1783. godine. Dalje, Blejk je sam objavljivao skoro sva svoja djela (Pesme nevinosti 1789. godine, Pesme iskustva 1793. godine i Pesme nevinosti i iskustva dva suprotna stanja ljudske due zajedniko izdanje prethodne dve zbirke, 1794. godine) na originalan nain, procesom u kojem bi njegove pjesme bile runo gravirane na bakarne table, zajedno sa ilustracijama i dekorativnim sliicama. Table je zatim premazivao mastilom koje je ablonski ocrtavalo kopije, koje je zatim runo popunjavao bojom. Ovakav skup i zahtjevan metod izrade rezultirao je prilino ogranienom rasprostranjenou Blejkove poezije tokom njegovog ivota. Takoe, time je postavio i odreene izazove kasnijim prouavaocima njegovog djela i knjievnim kritiatrima i istoriarima umjetnosti, od kojih veina smatra da je neophodno baviti se njegovim grafikim i pisanim djelima istovremeno. Vilijam Blejk, svakako, smatrao ih je nerazdvojivim. Blejkov politiki radikalizam pojaavao se tokom godina koje su prethodile (i vodile ka) Francuskoj Revoluciji. O Revoluciji, poeo je da pie knjigu od sedam pjesama. Precizan podatak o sudbini tog djela ne postoji; ono je uniteno, a moda nikada ni zavreno i ta god da se desilo, samo je jedna od sedam pjesama sauvana.

Neuobiajene stavove o religiji izmeu ostalog duguje i vedskom filozofu Emanuelu Svedenborgu (1688.-1772.), iji uticaj je posebno vidljiv u Blejkovom Venanju neba i pakla. 1790-ih i kasnije promijenio je svoj poetski glas od lirskog u propovjedniki i napisao seriju prorokih knjiga, ukljuujui Milton i Jerusalim. Povezane Blejkovom linom zamrenom mitologijom i simbolima, ove knjige propovijedaju nov revolucionarni, drutveni, intelektualni i etiki poredak. Nije odobravao racionalizam prosvjetiteljstva, institucionalizovanu religiju i tradicionalni brak u njegovoj konvencionalnoj i zakonskoj formi (iako je sam bio oenjen). Njegovi savremenici smatrali su ga nekom vrstom ekscentrika, to on zapravo i jeste bio. Lebdei izmeu neoklasicizma 18. vijeka i ranih faza romantizma, Blejk ne pripada ni jednoj pjesnikoj koli niti periodu. Sloena simbolika i neskladan ton, liili su Blejkove pjesme ireg italakog kruga, ali one ipak pokazuju tananost i logiku doslijednost njegovih razmiljanja. Tek u 20. vijeku, pojavom pjesnika simbolizma i nadrealizma koji su ga afirmisali, ira publika odala je priznanje njegovoj dubokoj originalnosti i geniju. Tokom svog ivota Blejk je proglaen neuspjehom i oseao je veliki prezir i uznemirenost zbog apatije javnosti prema njegovom radu i finansijskim tijesnacima u kojima se redovno nalazio. Kada je postavka njegovih radova koju je sam organizovao doivjela propast 1809. godine, Blejk je potonuo u depresiju i povukao se iz javnosti, te ostao otuen do kraja svog ivota. Pod uticajem kulturne struje tzv. Sturm-und-Dranga, pretee romantizma, koji naglaava osjeajnost, misticizam, okrutnost, primitivizam sve ono to racionalizam i pozitivizam, oficijalne doktrine prosvjetiteljske Engleske 18. vijeka negiraju. estoko se protivi kosmologiji 18. vijeka, koju personifikuje Njutn, osuuje Loka i Bekona, atomizam, deizam, prirodne religije... Blejk je prvi engleski pjesnik koji je stvorio jednu obuhvatnu novu mitologiju koja pokuava da d i kosmogoniju i apokalipsu mitopoetiku - jer se na osnovu line mitologije gradi poezija, psihologija, filozofija istorije i prirode, politiko i moralno vienje. U njoj ima elemenata biblijske, miltonovske, klasine, skandinavske i keltske druidske mitologije, ali su simbolika znaenja i imena plod Blejkove jedinstvene vizije. Blejkova vizija sadri etiri glavne antiteze: imaginaciju i sjeanje u miljenju, nevinost i iskustvo u religiji, slobodu i tiraniju u drutvu, crte i imitaciju u umjetnosti. One su aspekti glavne antiteze antiteze ivota i smrti. Princip ivota ostvaruje se u imaginaciji, a princip smrti u egu ljudskih bia, koja sreu izjednaavaju sa materijalnim.

Centralna tema je tema ovjekovog pada. Pre pada, ljudska dua je, u vjenosti, uivala u svojoj cjelovitosti. Padom u postojanje, ona je izloena svim oblicima dvojnosti, pa je i sama podijeljena na polove. Jedino to palom ovjeku olakava ivot je sjeanje na savrenstvo u vjenosti. Svakom ovjeku je data sposobnost pravog gledanja - vizije, koja se gubi jer se zapostavlja i ne njeguje. Postoje etiri stepena vizije, a da bi se dolo do najvie, mistine, vizije, potrebno je rtvovati samoljublje, elju za dobrim sebi a ne drugima. U Blejkovoj viziji postoje etiri imaginativna stepena ivljenja etiri svijeta. Uro svijet izolovanog pojedinca, narcisoidnih bia; svijet apstrakcije, mrtav svijet matematike forme. Generation svijet palog ovjeka, ulnog i materijalnog, pasivne refleksije, gdje um biva izloen utiscima, svijet subjekta i objekta. Zajedno sa Uro ini donji, pali svijet. Sljedei, vii, stepen, koji svjedoi da imaginacija (aktivni princip; bavi se vizijom, istinitim svijetom, biem. Efekat ove moi je pojedinano saznanje, mudrost, iva forma; ona se saima u jednoj taki i spaja sve kategorije postojanja ne poiva na prostoru i vremenu. Suprotna njoj je refleksija pasivna mogunost koja se bavi onim to se percepira, ulnim svijetom, podvojenou subjekta i objekta.) nije izgubljena; da Raj postoji, nazvao je Beulah to je trolani svijet; sastoji se od onoga koji voli, onog koji je voljen/a/ i njihove zajednike kreacije u obliku djeteta (otac majka djete ); svijet produktivne ljubavi. Najvii mogui stepen postojanja Blejk naziva Eden on predstavlja jedinstvo stvoritelja i stvorenog, energije i forme, svijet predoen slikom grada Jerusalima, obasjanog suncem duhovnosti (za razliku od romantiara nema prirode, sela, idile). Vatra je simbol energije, kretanja, ivota, ali i vatre pakla, koja pri ovozemaljski svijet apstrakcije oivljujua vatra imaginacije. Svakom od ovih svijetova odgovara po jedna vjena forma, njegove enske emanacije i po jedan muki element, koji je podloan promenama i prisutan u istorijskom nizu. Istoriju svijeta od pada ovjeka predstavlja period od 28 crkava, od kojih su prvih 27 pod vlau boga-tiranina, a 28. nosi vijesti o apokalipsi. Revolucije su najava apokalipse, kao ispoljavanje energije, volje, poto sama apokalipsa podrazumjeva aktivan stav prema sebi, a ne iekivanje. Apokalipsa je kraj ovog i ovakvog svijeta i poetak vizije; dvojnost poetka i kraja, momenat stizanja do imaginacije. Za Blejka apokalipsa nije slika Stranog suda, ve lini in samospoznaje in kojim je ovjek proglaen za Boga. Nema drugog Boga osim ovjeka koji je sposoban da sagleda jedinstvo svijeta i sebe sa svijetom. Apokalipsa je osloboena istorijskih atributa, ne deava se u vremenu to je trenutak. Oblici apokalipse su: lina spoznaja, in

ujedinjenja u ljubavi i braku, vaskrsenje i iskuenje. Blejkova Apokalipsa ne predstavlja povratak u Raj i ostanak u njemu, ve stalno kretanje, kruenje. Kod Blejka, erotska ljubav, in ujedinjenja u ljubavi kroz seksualno spajanje, u svijetu nakon pada nosi sliku destrukcije i kvarnosti, ulaenja u neto prazno, ogranieno, dok istinska tijelesna ljubav nosi sliku kosmikog komeanja i proimanja. Blejkova mitologija je pria o ovijeku i odnosu oveka prema svijetu, svom tijelu, drugom; prolosti i budunosti. Vilijam Blejk (1757-1827). Viestruko nadaren umjetnik, Blejk je sam stavarao ilustracije za svoje tekstove, gravirao ih je, bojio, otiskivao, pravei itavu umjetniku kompoziciju. Njegove krae pjesme su po formi jednostavne, ali u njima su pokrenuta sva filozofska, teoloka, antropoloka, psiholoka i etika pitanja. U svojim duim pjesnikim djelima, tzv. prorokim knjigama, Blejk je, korienjem sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku duu, izraavajui, mnogo prije Frojda i Junga, neto to je dotad bilo sasvim nepoznato i za ta nije postojao adekvatan jezik. Tako se Vilijam Blejk moe smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se konano primilo i izvrilo uticaj na mnoge velike pisce svojim svojstvima, kao to su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost. Izloba u maju 1809. godine bila je odrana u radnji Blejkovog brata na Golden Squareu u Sohou i predstavlja jedan od najznaajnijih Blejkovih pokuaja da se javnosti predstavi kao slikar. Blejk je tada izloio esnaest radova, od kojih je do danas izgubljeno sedam. Izloba nije postigla uspjeh kod kritike (bio je objavljen samo jedan negativan prikaz u novinama), bila je slabo posjeena i umjetnika je dovela u stanje dubokog razoarenja. Ta izloba je, na neki nain, bila prekretnica u Blejkovom umjetnikom ivotu. Posle nje umjetnik se, spoznavi licemjerje umjetnikih krugova, povukao u osamu. Ova izloba na najbolji nain prezentuje Blejkovu raznovrsnu upotrebu vodenih boja i tempera, kao i tehniku koju je on nazivao fresko-slikarstvo. BLEJKOVE SLIKE MRANE BUDUNOSTI, SREOM, IMAJU SVOJU MONU PROTIVTEU U JASNOJ, ISTOJ I NEODOLJIVOJ VIZIJI SLOBODE, KOJA PROIMA ITAVO NJEGOVO STVARALATVO. TA VIZIJA JE, INI SE, PONAJVIE OPINILA NJEGOVE SLJEDBENIKE POTKRAJ 20. I NA POETKU 21. VIJEKA Svako isticanje osobenosti i neuporedivosti Vilijama Blejka (17571827) priznajmo to odmah na poetku jo jednog neuspJelog pokuaja osueno je na to da zavri

10

kao tuni eufemizam, slabani nagovetaj jedne po svemu jedinstvene vizionarske i umJetnike energije koja, reklo bi se, sa vremenom samo dobija na snazi. Silinu te energije, prirodno, prvi su osetili lanovi njegove porodice: otac i majka nisu bili sasvim sigurni kako bi trebalo reagovati na prie malog Vilijama o tome kako se kroz prozorsko okno pogledao s Bogom oi u oi i o kronji drveta prepunoj anela, koju je ugledao u jednoj etnji poljem, ili o tome kako se u jednoj drugoj etnji susreo sa starozavjetnim prorokom Ezekiljom koji ga je tom prilikom, izgleda, uzeo za egrta. I poto ga batine i druge vaspitne mjere nisu oduile od takvih doivljaja i elje da govori o njima, roditelji su odluili da mu ostave punu slobodu vrludanja po neodoljivo primamljivim lavirintima koji su se iz dana u dan otvarali u njegovoj svijesti. Umjesto da ide u kolu, itao je intuitivno i halapljivo ono to je osjeao da bi trebalo da ita; tako je preko Biblije i Jakoba Bemea doao i do Emanuela Svedenborga, ija su ga religijska uenja, a posebno demokratina ideja o gotovo potpunom poistoveenju Boga i ovjeka, toliko privukla da je postao njegov vatreni pobornik, potom i pripadnik crkve koju je Svedenborg osnovao u Londonu. Bio je to jedan od prvih otvoreno jeretikih koraka u njegovom buntovnom ivotu. Ubrzo e mu i Svedenborg postati pretijesan; ubrzo e shvatiti da ideja slobode, koju je vrlo rano prepoznao kao svoj ivotni kredo, podrazumjeva odbacivanje svakog, pa i najliberalnijeg unaprijed zadatog misaonog sistema. "Moram da stvorim vlastiti sistem", zakljuio je Blejk, "da ne bih postao rob tueg." I poeo je da ga stvara najprije u slikarstvu, tanije u primjenjenoj umjetnosti gravire koja je, po zamisli njegovih roditelja, trebalo da mu bude osnovni izvor zarade za ivot. Nije, meutim, bilo tako, zbog toga to je djeak odbijao da svoj vrlo upadljivi likovni talenat potini sumnjivom ukusu naruilaca njegovih djela koji, opet, nisu bili spremni da svoj novac daju za Blejkove likovne eksperimente, tako razliite od tadanjeg, mahom utogljenog i nematovitog, konvencionalnog slikarstva. Slino e biti i u poeziji, koju e ubrzo poeti da pie, voen ponajprije eljom da svijet oko sebe i u sebi objasni samom sebi, pa tek onda drugima. Tako je ve u svojim ranim Pesmama nevinosti i iskustva izgradio koncept nevinosti, ranjive ali neunitive, kao jedne od kljunih ljudskih osobina. U ovim pjesmama, ukratko, Blejk govori o ljudskoj dui, ali i o ljudskom ivotu uopte, kao o jedinstvu suprotnosti. Koncepti nevinosti i iskustva pri tom predstavljaju kljune kategorije u kojima su sve te suprotnosti objedinjene, dva polarizovana ali i komplementarna segmenta bia: nevinost znai istotu, dobrotu, ljepotu, plemenitost ali i fatalnu ranjivost i bespomonost pred nadiranjem iskustva, koje nevinosti oduzima mnoge od njenih najljepih atributa, ali joj daruje snagu i znanje bez kojih nema opstanka.

11

Jedno bez drugog, dakle, ne mogu, ali ne mogu ni jedno s drugim zbog toga je ivot takav kakav jeste; zbog toga bi, po Blejku, jedna od kljunih ovjekovih ambicija trebalo da bude usmjerena na nastojanje da sauva djete u sebi. Divlje djete, ako je mogue. Iskustvo, dakle, ne mora nuno da podrazumjeva unitenje nevinosti i obesmiljavanje ivota. To je najoitije u pjesmi Tigar , jednoj od najpoznatijih pjesama ikad napisanih na engleskom jeziku, u kojoj je tigar pojava koja istovremeno budi strah i nadu: strah od destruktivne moi koju otijelovljuje, i nadu da bi iz te destrukcije mogao da nikne novi, moda bolji ivot. Na suprotnostima poiva i Blejkov makrokosmos. Taj svijet je u delima Venanje Raja i Pakla, Knjiga o Jurajzenu, Jerusalim i mnogim drugim (Blejk je pisao gotovo bez prestanka, pod stalnim pritiskom osjeanja da nee uspijeti da pohvata i u stihovima sauva vizije koje su ga neprekidno opsijedale), naseljen mitskim junacima kao to su despotski vladar Jurajzen bog agresivnog razuma, tlaiteljskog reda i poretka; anarhini buntovnik Ork, protivnik svakog autoriteta, i premudri stari majstor, prorok po imenu Los. Blejkova je linost bila sazdana od ove posljednje dvojice, i to u nevjerovatnoj eruptivnoj kombinaciji koju je veina ljudi iz njegovog okruenja jednostavno vidjela kao ludilo: oni dobronamjerni, smatrali su da je to ludilo zanimljivo i da u njemu moda ak ima nekog metoda; oni manje blagonakloni, a po pravilu moniji, nalazili su da je rije o opasnom manijaku koga bi trebalo zatvoriti pa su to povremeno i inili, za svaki sluaj. Za Blejkovog ivota, naalost, mnogo je vie bilo ovih drugih: Vilijam Blejk je umro kao gotovo nepoznat, siromaan slikar koji je onako za sebe pisao i nekakve stihove, pa je kao takav ubrzo bio uredno zaboravljen. Sreom, ne sasvim: Blejkova biografija koju je 1863. godine objavio jedan od njegovih tada ve sasvim rijetkih potovalaca, Aleksander Gilkrist, pokrenula je talas obnovljenog zanimanja za glavnog junaka te prie. Najprije su slikari poznog 19. vijeka u Blejkovoj pobuni protiv akademske jalovosti slikarstva njegovog doba videli zgodno polazite za ogoren protest protiv ne manje jalove, zvanine viktorijanske umjetnosti. Njegov angaovani estetizam opinio je potom Vilijama Batlera Jejtsa, pa onda i Dejvida Herberta Lorensa koji, sasvim slino Blejku, do samog kraja nije uspio da se opredijeli da li eli da bude umjetnik, ili propovjednik i prorok. I to se dublje uranjalo u 20. vijek, postajalo je sve oiglednije koliko su Blejkove proroke vizije najee na nesreu i uas ovjeanstva bile bliske istini. Fiziko i duhovno zagaenje svijeta, pretvaranje ovjeka u zavrtanj jedne zle maine, besmisleni teror razuma svi ti i mnogi drugi aspekti Blejkovog poimanja budunosti neosjetno su se jedan za drugim pretvarali u sadanjost u kojoj, naalost, i danas ivimo. Te

12

distopijske slike, sreom, imaju svoju monu protivteu u onoj ve pominjanoj, jasnoj, istoj i neodoljivoj viziji slobode, koja proima itavo Blejkovo stvaralatvo i koja je, ini se, ponajvie opinila njegove sljedbenike potkraj 20. i na poetku 21. vijeka. Ovakva se tvrdnja temelji prije svega na injenici da je Vilijam Blejk od samog poetka posjedovao jasnu i nepokolebljivu svijest o svojoj posebnosti, koja je za njega bila trajno izvorite stvaralake energije, ali i frustracije. udio je za slavom i smatrao da mu ona sasvim prirodno pripada, te se esto udio to tako teko pronalazi publiku koja bi njegova djela prihvatala sa istim oduevljenjem i zanosom sa kojim ih je on stvarao. Za ivota najee nesposoban da natjera ljude da ga sasluaju, Blejk je tek kada se oslobodio teskobnog zemaljskog oblija postao prorok pred ijim se jurodivim propovjedima ne mogu zatvarati oi i ui. Namjerna nesposobnost da se razlui stvarno od sanjanog odlika je i Blejkove umjetnosti, koja je u svim svojim aspektima obojena neim to bi se moglo oznaiti kao magijski realizam. U njoj sve podsjea na stvarni svijet, a opet stvara snaan utisak preovladavanja neeg imaginativnog, izmatanog, sanjanog. Blejk se bavi dekonstrukcijom tih arhetipova s namjerom da nam pokae da heroji ponekad moraju biti i zlikovci, da dobro i zlo nije tako lako razdvojiti, ivot i smrt jo manje. ivot i smrt su samo dva vida putovanja, tek donekle razliita. Slino bi se moglo rei i za "pravog" Vilijama Blejka, koji je itav ivot proiveo sa snanim osjeanjem da pripada nekom drugom svijetu i drugom vremenu. Iskreno gnuanje nad tekovinama industrijske civilizacije dovelo je Blejka do spoznaje da jedini spas za zabludjelu i sluenu ovjekovu duu lei u divljini, neukaljanoj niskim i poganim ovjekovim ambicijama. A poto su svi spoljanji vidovi bjekstva uvek privremeni, jedini bjeg koji istinski ima smisla jeste onaj koji vodi u sigurnost unutranjeg svijeta, u sopstvenu imaginaciju, u sopstveni mit. Svoj mitski svijet stvorio je kroz udnu mjeavinu hrianskih i paganskih elemenata u kojoj se raaju Jurajzen i Ork, ideja putovanja, ne toliko kao konkretnog fizikog ina koliko kao metafizike svetkovine u kojoj se ostvaruje smisao postojanja, a dua ako je re o putovanju u smrt vraa onom najistijem obliku postojanja. U vjerovanjima amerikih Indijanaca, ivot je putovanje koje se nastavlja i posle smrti. Blejk je, na slian nain, vjerovao da ne postoje roenje i smrt kao poetak i kraj, ve da je ljudska egzistencija neprekidno hodoae kroz vrijeme, a prema venosti.

13

Budi slobodan kao i kap vode, koja se u pari slobodno penje u neznane visine, i u ledu ponovo pada u neznane dubine. Njen je dom, kao i dom atmosfere, sve dokle zemljin magnetizam dopire, zasto si ti suzio dom svoga zivota? I zgnjecio ga izmedju dva plota, jednog rodjenja i jedne smrti? Usudila bih se da Blakea shvatim kao pripadnika skupine nesvrtsnih. Stoga, imam slobodu da mu pristupam osloboena konvencija epohe, aistorijski, bez nunog ukalupljivanja ili poreenja sa savremenicima. U prilog istoriarima knjievnosti, kojima je uslovni refleks da autore negdje hronoloki svrstaju, ide podatak da je Blake, kao i gotovo svi istaknuti romatiari bio oduevljen idejom revolucije. Meutim, kao je istorija tog doba pokazala da su drutvene revolucije jalove, slikar, pjesnik i grafiar se okrenuo interiorizaciji revolucije. Sada, bitiniji je duhovni od fizikog karaktera, oruje za borbu nisu vie puke i eksploziv, ve eksplozija imaginacije, uobrazilje, genijalnosti, slobode izaravanja. ovjek postaje centar iz kojeg se duh iri i obrazuje pun krug. ovjek, pojedinac, postaje centar epistemologije. esto umjetnik u centru samoga sebe pronalazi sveti izvor, Boga koji je u ovjeku vie nego ovjek sam. Poistovjeivanje boanskog sa linim izvorom moe se protumaiti kao, romantizmu svojstveno, isticanje ega. No, ako se na tako specifian i lucidan nain, kako je to Blake radio, argument istoriara knjievnosti dovodi se u piatanje. Blakeov odnos prema Ja je sloeniji od egoistinog i pojaanog kulta samoga sebe, nije tu rije o pozerskom solipsizmu. Blake ne pridaje sebi nikakav povlaeni polaaj u kosmogoniji koju sam stavara. Zanimljivo je miljenje da je Blake ve u ranom djetinjstvu pokazivao neke abnormalne sposobnosti, da je imao halucinacije ili vizije. Stoga, nije neobino to to je njegova pojava savremenicima izgledala kao otijelotvoreno ludilo, a u naim savremenicima budila sve vee interesovanje za tog ludaka. Posatvljam pitanje: koliko je on zaista bio lud2, a koliko su te vizije bile zapravo pojaana perceptivna mo imaginativne osobe? O upotrebi opijuma nije potrebno ni govoriti, jer se to nekako samo po sebi podrazumjeva. Blake jeste o svojim djelima govorio da im je prvi i osnovni izvor vizija, ali je isto tako znao da te vizije odvoji od objektivne stavrnosti. Smatrao je da je vizionarstvo sposobnost svakog ovjeka, i da tu duhovnu vjetinu treba njegovati i razvijati: meditacijom ili opijumom. Kada bi ovaj savjet bio dosljedno sprovoden, mogue da bismo imali mnotvo knjievnih djela pretvorenih u okultistike kosmogonije ili teodiceje. ta je taj savjet zapravo podrazumjevao? Prije svega, uzdizanje iznad racionalnog miljenja koje se zasniva na perceptivnim ulima. Nije rije o materiji kao miem nivou bivstva, jer oslobaanje od ulnosti je mogue upravo preko ulnog saznavanja, uivanja droge ili seksa, ili putem upadanja u trans. Blake trai slobodno zadovoljenje elja; nekonvecionalan i na ovom poju, on se zalae

14

za slobodnu tjelesnu ljubav, za ispoljavanje Energije, iji je nosilac (!) Satana. U ovom aspektu Blakeovog djela ogleda njegova satanistika doktorina. Ta ulnost, Energija kojoj tei zapravo je utvreno Zlo, kojem se pjesnik ipak okree, mislei da glorifikacija Zla znai ujedno afirmaciju line Slobode. Moemo se zaptati kako je mogue sagledati dubinu Blakeovih stihova ako se oslanjamo samo na pojmove kao to su ludilo, halucinacije, i slino, kao to su to mnogi prouavaoci i inili? Nortop Fraj izvanredno uoava da takvi pojmovi nemaju nikakvo kritiko znaenje. Jer, ako Blakeova djela imaju unutranju koherentnost, njegovo duevno stanje ne bi trebalo da nas zanima. Fraj takoe istie da cjelokupan Blakov opus moramo posmatrati kao sistem, jer svaka pjesnika misao nuno je shematska. Blake je svojim pjesnikim jezikom stvorio kosmogoniju koja obiluje simbolikim konstrukcijama, putem kojih nastaje jeda nova mitologija, pogled na svijet koji ima skoro pa filozofsku teinu. Blake kao da zahtjeva pogled upuen pjesniku koji se izobliava u filozofa; pogled pred kojim ne moemo tek tako sklopiti oi, pogled koji o filozofu ne kazuje nita ako ga ujedno ne posmatramo i kao pjesnika. Blake je na izvjestan nain obnovi prastaru svau izmeu filozofa i pjesnika. U antici filozof se poziva na razum i vodi borbu protiv pjesnika vidovnjaka i proroka. Blake, u vijeku prosvjeenosti, ukida apsolutni dignitet razumu, na raun prorokog. On u svojoj poeziji otijelovljuje i princip Muza, Dionisa, nadahnua, i apolonski, dijalektiki princip. Ve u svom ranom delu, Poetical Sketches (1783), Blejk je pokazao tenju za mitoloko-simbolinim aspektima stvaralatva. Ove su pesme pisane pod uticajem elizabetinske lirike, Miltona, sa anr-sliicama godinjih doba i prirode. Ve se u ovom ranom delu, koje kasnije za Blejka znai veliko razoaranje, vide osnovne naznake sposobnosti da se najneposrednija emocija pretvori u simbol, viziju. Kasnije, vizija kod njega dobija karakter epifanije. U prvom graviranom delu, u jednoj od tzv. Prorokih knjiga, "There is No Natural Religion" (1788) ve vidimo uticaj Emanuela Svedenborga, Paracelzusa i Nove Crkve. Naime, svedenborgovci, odstupajui od uenja svog vrhovnog "gurua", osnivaju Crkvu Novog Jerusalima, 1788. godine, u koju je i sam Blejk bio ukljuen. Naela Nove Crkve uticala su na Blejkove stavove koje izraava u svojoj poeziji. Neka od tih naela su: 1. Iskupljenje nije sadrano u muci na krstu; 2. Nakon smrti tela ovek uskrsava kao duhovno telo;

15

3. uda se ne smeju oekivati, jer donose prisilu i oduzimaju oveku Slobodnu Volju u duhovnim stvarima... Meutim, presudan stav samog Svedenborga, koji obiljeava Blakeovu poziju (poetiku) jeste ideja da dokle god o Bogu ne mislimo kao o ovjeku svaki se pojam o njemu gubi. Blake je primio taj novi spiritualizam, dalje ga razvijao. U djelu nema prirodne religije, Blake pie:Ko vidi beskraj u stvarima vidi Boga, ko vidi samo odnos, vidi sebe. Zato Bog postaje kao mi, da bismo mi postali kao Bog. simptomatino je da je Blake, povodom speva Milton, rekao da mu se sam Milton javio i upozorio ga da seksualna sloboda ne proizlazi iz pada, jer pad nikakva uivanja ne donosi. Sve Proroke knjige polemiu sa tradicionalnim hrianstvom. Ovde je moda pravo mesto da naglasim uvene stihove: Potrebno je proistiti vrata percepcije, i oveku e se sve ukazati onako kakvo jeste beskonano. Jer ovek sam sebe zatvara sve dok stvari posmatra kroz usku pukotinu svoje peine. Zadrimo se kratko na sintagmi "uveni stihovi". Paradoksalno je to to ti stihovi zapravo nisu uveni svojom zaslugom, jo manje zaslugom autora. Blejk nije ni slutio da e jedna istaknuta reenica iz njegovog malo poznatog dela biti zasluna za to da on postane idol jednom mladom buntovniku kakav je bio frontmen grupe The Doors. Da, re je naravno o Dimu Morisonu. Posredstvom O. Hakslija, koji za naziv svog romana uzima deo Blejkovog stiha (The Doors of Perception), Morison se upoznaje sa Blejkom, koji e ostati uvek uticajan. ak toliko uticajan da bend dobija naziv na osnovu pomenutog stiha. I ne samo to. Mnoge Morisonove pesme otkrivaju direktan uticaj Blejkove poezije. Iluzionistiki i opsesivno pisani tekstovi kao da govore da se Morison pridravao upravo blejkovskog saveta o uivanju. esta tema seksa, droge, misticizma obojena je "blejkovtinom". Morison, poznatiji kao Kralj gutera, nije postao to bez razloga. Guteri zmije, zmajevi i ostala htonska bia, jesu jedan od blejkovskih arhetipova. Naime, vrata (doors) kao i zmije (serpent, snake), jesu moda dva kljuna motiva u Blakovoj poeziji. Uzmimo, npr. Jednu nenaslovljenju Blakeovu pjesmu koju nikada nije objavio, ve je naena posthumno u rukopisu. Pjesma poinje stihovima Isaw a chapel of gold... Budui da pjesma poinje rijeima Isaw, sve to se izlae jeste upravo vienje lirskog subjekta, itava pjesma jeste opis subjektivnog gledita, data kroz lini filter. Sve to je izreeno puta se kroz prizmu lirskog ja, prikazane su sliek koje konstitue imaginacija. U tom sluaju imamo opravdanje da tvrdimo da Blake ne vidi doslovnu tu crkvu od zlata, ve je rije o viziji. I druga strofa poinje rijeima I saw...ali, sada se u centru panje ne postavlaj lirsko ja, ve izvejsno bie koje gmie ka crkvi. U originalnom tekstu upoterbljana rije je serpent, to nije doslovno zmija, ve neko

16

bie nieg reda. Kako je sva Blakeova simbolika ambivalentna, tako ova bia mogu biti i oliena revoluija, energija zla, ali i prosto gmizavci, prainari. Postoji gradacija tih bia, od crva, preko zmije do zmaja. Bie o kome je ovdje rije, nazovimo ga zmijom, je mukog roda, i predstavlja pobunjenika. Kreui se ka crkvi, nasre na vrata. Ikonini znak kod Blakea jesu dveri, prelaz u sve mogue svijetove. Vrata su ujedno i simbol zabrane, zakljuana su, ine elju frustriranom, onemoguavaju slobodu. Zmija ne potuje zabranu, ona ne potuje zakone razuma. O zmijskom aspektu Blakeove pozije govori i pjesma od samo dva katrena, Bolesna rua, koja je ujedno i paradigma koako Blake moe biti pogreno protumaen. Ova pjesma ima izraen narativni karakter. Takoe, ima i fingirani fijalog jer zapoinje apostrofom, obraanjem upravo rui, nepokretnoj i nijemoj stvari, i zato kaemo da je dijalog zapravo pseudodijalog, formalno je monolog. Bolest rue, konstatovna u prvpm stihu pojaanog je intenziteta jer se stih zavrava uzvinikom. udnovata pjesma temporalno je odreujemo na nekoliko naoina: ili je prognoza ruo bolesna si i umrijee; ili je sredinji dio pjesme rekapitulacija, pa daje uzrok bolesti; ili je upravo scenski prikaz propasti ure. Scenski prikaz na likovnom planu isto je to i sitacija na planu knjievog izraza. Meutim, situacija u ovoj pjesmi ne prua uvid u ono to je tajna mrana ljubav jednog crva, tako da se pitamo ko je zapravo narator koji izgovara pjesmu. To je neko sveznajue Ja koje vidi i nevidljivo. Sitacija, sama po sebi, jeste odraz odreenog simbola ili alegorije koji komuniciraju sa spektrom znaanja prethodno definisaim na planu Blakeove mitologije. Rua je u pjesmi nosilac tradicionalnog simbola, dok je pojava Crva upliv blejskovske mitologije. Pjesma je esto itana koa puritanska osuda tijelesne ljubavi, meutim za Blakea ljubav i nije ljubav ako nije tijelesna. Zato je ova pjesma puna tame, mrane , oluje, bolesti i destrukcije. U ovoj pjesmi domintna je boja grimizna, koja u Blakeovom sistemu najavljuje novi ivot, evoluciju. No, nije li stoga logino to se jedan umetnik poput Morisona oduevljavao Blejkovom poezijom? U pesmi "The End", sa prvog albuma The Doors, osim direktnih stihovaRide the snake, postoje jo neke implikacije koje ovu pesmu vrsto vezuju za Blejka. Bez namere da se uputam u dokazivanje da je Morison poznavao Blejkov mitoloki sistem i da je iz njega direktno uzimao inspiraciju za svoju poeziju, elim samo da ukaem na podudarnosti koje mogu biti i sluajne. Naime, Blejk je stvorio jedan sveobuhvatan mitoloki sistem, strukturu sveta koja je bila potpuno suprotna od slike sveta koju je davalo ortodoksno hrianstvo. Upravo odstupajui od ortodoksnog hrianstva, invertirajui utvrene vrednosti, Blejk je doslovno naglavake okrenuo tradicionalni hrianski poredak. Blejkov svet ima oblik

17

jajeta. Predstavljen koordinatnim sistemom to bi bilo shematski prikaz prostora i vremena koji obuhvata u sebi nepomirljive suprotnosti. Pojam suprotnost za Blejka ima jako veliki znaaj. Rat izmeu suprotnosti je osnovni aktivni princip, i nije cilj izmirenje, ve veno kretanje. Dinamizam i aktivizam jesu dve osnovne postavke Blejkovog sistema vrednosti. Nije re o dualizmu ili manihejstvu, jer u tom sluaju neminovno bi bilo opredeliti se za jednu od tih suprotnosti. Poenta je upravo u dijalektikom poimanju stvarnosti. Njegova epistemologija je zasnovana na opozitnim kvalitetima koji ine totalitet. Grafiki predstavljen blejkovski koordinatni sistem bi obuhvatao sledee kategorije: Na vrhu nalazi se Ulro, svet smrti, u kome vlada Satana. To je bela pustinja apstrakcije opisana terminima geometrije, matematike... to je pustinja bez sutastvenosti, pustinja razuma, granica mraka, redukcija na materiju. To je pravi hrianski pakao, onako kako ga shvata pesnik. Uoljivo je to da je kod Blejka pakao smeten gore, na nebo, na mesto koje tradicionalno pripada hrianskom Bogu. Dole je Eden u kome vlada Los, izraz stvaralake mate, simbol duhovnog sunca. Eden simbolizuje Imaginaciju. Slika Edena je predstavljena vatrenim gradom Jerusalimom, gradom koji bljeti imaginacijom. Eden, ili raj ovog puta je ispod povrine zemlje, u utrobi zemlje. Vertikalna shema dovodi nas do pojmova Innocence i Experience. To su, kako ih sam Blejk definie, dva oprena stanja ljudske due. U nevinosti, ovek, odnosno dete, nalazi se u carstvu podsvesnog izvora pesnikog nadahnua, na podruju koje se zove Biulah, pastoralni svet odreen trostruko detetom, majkom i ocem. To je stanje Zapada. Na suprotnom, istonom kraju nalazi se Generation, kao dominacija razuma, iskustva, starosti; predeo blata, zemlje koja uniava oveka. Nevinost je stanje svesti u kome se potencira radost beslovesnih bia koja nisu zakoraila u svet Iskustva. Insistira se na neznanju, jer sticanje znanja nuno vodi u Iskustvo. Nevinost obeleavaju dve postavke: prvo, vera u to da je svet stvoren za ljudska dobra, i drugo, ignorisanje injenice da to nije tako. Iskustvo dolazi kada se nevina detinja vizija potisne duboko u podsvest i postane samo melanholian san o idealnom vrtu koji je ovek nekada posedovao, i u koji se vraa nakon smrti. etiri take u sistemu predstavljaju blejkovska etiri prestola Zoa, odnosno etiri Vena ovekova Smisla. or Bataj misli da etiri Zoa nisu originalan Blejkov pronalazak, ve da ih je on samo eksplicitno dao u mitolokoj formi. etiri simbolika lika koja se javljaju su Jurizen, Lavah,Tarmas i Los, i odgovaraju elementima koji konstituiu oveka - to su oseanje, um, telo i duh. Svaka od njih sadri i svoju emanaciju. Pojava Losa nije samo stilska figura, pesnik kao da osea fiziko prisustvo

18

simbola koji zatim ulazi u njega i daje mu sposobnost da imaginira, da vidi veni rad Imaginacije kroz itav Univerzum. Los je stvaralaki princip, olienje stanja pre pada, olienje celovitosti a ne pobunjenitva. Los je, da tako kaemo, vei junak od Orka, predstavnika revolucije. Umetnost nadvladava revoluciju. Ork, sa svoje strane, osea veiti Edipov kompleks usmeren prema Losu. Ali, imajmo u vidu da Blejkovo shvatanje umetnosti ne sadri mnoge stvari koje mi danas smatramo umetnou, npr. slike Doue Rejnoldsa. On pod umetnou podrazumeva stvaralaki ivot iji je koren u umetnosti, ali i ono to bismo mi mogli nazvati "milosrem". Svaki ljudski in je za Blejka i stvaralaki i ruilaki. Osim toga, Los sadri u sebi Orka, jer nije samo personifikovana umetnost, ve je i duh vremena. Snaga koja "na ruevinama vremena gradi palate za venost." Nortop Fraj govori o etiri prestola Zoa, koje u vertikalnoj shemi, kao i u horizontalnoj, grade suprotnosti koje se ne iskljuuju meusobno, ve dopunjuju, i daju sliku potencijala svakog oveka, i oveanstva uopte. No, vraam se Morisonu. Sada, kada su poznate osnove Blejkovog sistema, mogue je uoiti paralele na koje ciljam. Stihovi pesme The Endupuuju na jahanje ka zapadu.Ride the highway west, baby... jahanje na zmiji koja vodi To the lake, the ancient lake, baby...Jezero o kojem govori Morison moe biti shvaeno kao jezero pored kojeg je Blejk iveo, gde je kasnije osnovana tzv. jezerska kola pesnika. Jahanje ka zapadu zapravo je put povratka detinjoj viziji, put natrag ka Biulahu, u stanje u kojem su all the children... insane... Stanje bezbrinog detinjstva, neoptereenosti i neznanja. Deca i jesu insane, ako pod tim podrazumevamo neobaziranje na stvaran svet, razgovaranje sa zamiljenim prijateljima, neiskvarenost i nevinost. Takva su sva blejkovska deca. Takva su i deca o kojima peva Morison. The west is the best / Get here, and we'll do the rest - upuuje izazov Morison. Ako odrasli samo uspeju da na trenutak dosegnu stanje Biulaha, oni postaju insane children, upravo kako ih naziva Morison. On jeste iveo ivot prema blejkovskom savetu "Put razuzdanosti vodi ka palati mudrosti", i zato se nije libio da javno konzumira LSD, alkohol u neogranienim koliinama i da gradi donuanovsku reputaciju. Deo pesme The End koji je esto tumaen kao izraz mrnje prema roditeljima, kao edipovski deo pesme, olien je u stihovima Father, yes son, I want to kill you / mother... I want to... fuck you... Meutim, ako ove stihove itamo u blejkovskom kljuu vidimo da je izraena ne samo mrnja prema roditeljima, ve prema istoku, prema svetu Generation, prema odrastanju i iskustvu, saznanju i odgovornostima. Ako verujemo Morisonovoj prii o nesrei koja se dogodila 1947. dok je sa porodicom putovao kroz pustinju, pri kojoj je gomila Indijanaca "ispustila svoj duh", onda taj

19

dogaaj moemo uzeti kao prelomnu taku na kojoj dete postaje odrasli, taku sa koje se ne moe natrag, koja za pesnika postaje primalni krik. Slika mrtvih Indijanaca urezala se kao duboka brazda u dui deteta, i otuda moda izraeno interesovanje za mitove i religiju Indijanaca i za amanizam. Takoe je mogue i to da su ustvari ovi mitovi bili izvor za ideju o Kralju Gutera, za jahanje zmije iCelebration of the Lizard, za drevna jezera i pustinje o kojima Morison peva. U tom sluaju, hipoteza o vrstoj vezi izmeu Blejka i Morisona nije odriva... sloboda je italaca da veruju u ta hoe da veruju. Samo uzgred spomenuu i to da, pomeani kao blenderom, Blejkova poezija i Morisonov amanizam daju jednu smesu koja se naziva Dead Man. Re je o filmu Dima Darmua, u kojem Doni Dep igra knjigovou Vilijama Blejka, a njegov pratilac u filmu je neobini Indijanac po imenu Niko (Nobody). Indijanac je u zabludi da se upoznaje sa znamenitim pesnikom, te je itav film propraen citatima iz Blejkove poezije, kao i oduevljenjem Indijanca koji "pesniku" daje da proba pejotl. (Opijum, LSD, pejotl... nezaobilazne stavke gde god je re o Blejku i Morisonu.) U filmu Dead Man postoji i direktni citat Blejka-Morisona. Rei koje Indijanac Niko izgovara: Some are born to sweet delight, Some are born to the endless night... su rei iz Morisonove pesme, End of the night, a takoe su i Morisonov citat Blejka. Dead Man je, pre svega, film o prolaznosti i smrti. Fokusiran na put smrti, film je alegorija smrti, prikaz depresivne staze na kojoj je Indijanac voa. Put smrti, a i film, zavrava se ritualnom vonjom amcem pri kojoj bi Blejk trebalo da prihvati konanost svog fizikog ivota i da shvati da nema niega to je sutinski mrtvo, jer sve je oduhovljeno. Meutim, Darmuov junak u poslednjem dijalogu, kada mu Niko kae da treba da se vrati tamo odakle je potekao, uzvraa replikom: "Gde? U Klivlend?". Neprihvatanje smrti karakteristian je motiv pesnika okultizma. Za Blejka smrt ne postoji. Ona je samo transpozicija u neko drugaije stanje, koje nije ovozemaljski ivot. Verovanje u reinkarnaciju je opte mesto ovih pesnika. Ako italac ne eli da se zadri samo na nemom i zabunjenom divljenju, Blejkova bi dela trebalo itati u kljuu misticizma. Mistici su svi slini meusobno, prevazilaze svaku religiju i karakteristika im je upravo izdizanje iznad ulnog sveta i sjedinjavanje sa izvorom. Mistik iz svake svoje vizije uspeva da otrgne deo transcendentalne istine, i zabelei je putem neke zemaljske aktivnosti slikanjem, graviranjem ili pisanjem. Besmisleno je dovoditi u pitanje autoritet vizije koja svakog mistika vodi; vizije imaju karakter epifanije. I Dante je veliki pesnik koji opisuje Mistiki put. Ali, dok se Dante kree u krugu ustaljenih simbola, Blejkovi su simboli usamljeni i ogranieni na njegov mitoloki svet. Rekla bih

20

da je Blejkov iskrivljeni pogled na religioznost podjednako tradicionalan kao i Danteova ortodoksa. Smrt u hrianstvu nuno podrazumeva dva entiteta. Duu i telo. Kod Blejka duh i telo funkcioniu po principu sinestezije. Nema tela, i nema due. Postoji sjedinjeno bivstvo,Universal Man, Human Form Divine, postoji odricenje od Jastva tj. Selfhood, postoji Proprium. Svi navedeni pojmovi su zapravo Blejkova obeleja ovekoboga. Ali, ne Isusa Hrista, jer Blejk ne veruje u spasenje putem muke na krstu. Blejkov Bog je ovek sam, ovek koji u sebi uspeva da probudi Imaginaciju, ovek koji je uspeo da interiorizuje Boga. ovek sa velikim . Sutina Bogooveka nije dua ili telo, ve Imaginacija, Pesniki genije. Venost jeste osnovna osobina imaginativne linosti koja je sposobna da prevazie ogranienja fizikog sveta, vreme i prostor. Imaginativna linost ima predispoziciju za vizije, za ekstazu i umetnost. Stav o imaginativnom i beskonanom moda je najbolje ilustrovan poetnim katrenom iz Znamenja nevinosti: Izjednaivi pojedinca sa Bogom, Blejk ukida dignitet autoritetu hriansta. Ali, to mu nije dovoljno. On nastavlja svoju vrtoglavu igru, stvara mnotvo mitolokih likova, simbole i alegorije, stvara pervertiranu igru pretvaranja ivota u mit. Albion (Engleska) je uspavana mitoloka figura, utonula u ne-svest (Francuskom revolucijom) i eka Apokalipsu kako bi se probudila. San kojim Albion spava je nalik smrti. Oivljavajuu funkciju izvrie revolucionarni heroj, mladi Ork. On je ukleti deak koji u sebi nosi pakao buntovnitva, buenje ovekove Energije i elje. (Kada bi ovo bila grka mitologija Ork bi bio sinonim za Prometeja.) Vrhovna figura Blejkove mitologije je svakakoJurizen (You Reason), bog-geometar, bog-tiranin, karikirani hrianski Jehova, veno nasuprot, iznad; on je bog razuma, okrutan i ljubomoran, bog jednostruke vizije, njutnovske, naunike vizije. Pogledamo li Blejkovu gravuru Jurizena, vidimo ga kako estarom opisuje krug. Kao i Njutn, on je sluga geometrijskog univerzuma i svet koji on stvara nalazi se u krugu kome je razum centar. Krug funkcionie kao simbol zatvorenosti u jednostruku viziju, a ideal Bogooveka se nikako ne nalazi u tom krugu. Ako se Bogoovek i svrstava u neki krug, to bi onda bio krug Losa, stvaralake mate, pesnitva, kreativnosti. Navela sam ovde samo nekolicinu Blejkovih arhetipova, a nezaobilazna asocijacija kada se pomene re arhetip jeste K. G. Jung. Kao pokreta arhetipske kritike Jung se esto vraao Blejku i u njemu nalazio argumente za svoje teze. Recimo, razlika koju Jung uspostavlja izmeu introvertnog i ekstrovertnog pesnika potkrepljena je primerom Blejka; razlika izmeu psiholokog i vizionarskog naina stvaranja (manini i tehniki pesnici) takoe je vezana za Blejka. (Moe se samo naslutiti kojem tipu

21

pripada Blejk...) Pa ak i kada pie o kolektivno nesvesnom, Jung nalazi za shodno da demonstrira teoriju na Blejku. Blejkova su dela idealan primer za teoriju o prenosu simbolikih slika koje se javljaju u umetnosti, a potiu iz iskonskih vremana. Znaaj arhetipova, u ovom psiho-kontekstu, zavisio bi od odnosa koji oni grade sa individualnom, (Blejkovom) arhetipskom slikom ili idejom. Umetnik je taj koji arhetipski obrazac prilagoava svojoj ideji. Umetnik ima legitimno pravo da koristi poznate mu i nepoznate, a postojee mitove, kao i da stvara nove, a da ga zbog toga ne prozovu ludakom. Genije umire sa onim ko ga ima i ne pojavljuje se vie dok se drugi ovek ne rodi sa njim. Glas avola (odlomak) Sve Biblije ili svete knjige bile su uzroci sledeih zabluda: 1. da u oveku postoje dva posebna naela, a to su telo i dua; 2. da nagon, nazvan Zlo, potie samo od tela, a razum, nazvan Dobro, samo od due; 3. da e Bog zanavek muiti onoga koji sledi svoje nagone. Ali, istinite su, nasuprot ovima, sledee tvrdnje: 1. ovekovo telo nije odvojeno od njegove due, jer ono to to se zove telom deo je due koji ima pet ula, za sada glavnih prolaza due; 2. nagon je jedini ivot i potie od tela, a razum je granica ili okvir nagona; 3. nagon je veiti zanos. Poslovice Pakla (odlomak) U setvi ui, u etvi poduavaj, u zimu uivaj. Put neumerenosti vodi u dvorac mudrosti. Onaj koji eli, a ne ini, raa kugu. Budala ne vidi isto drvo koje vidi mudar. Mrtvo se telo za rane ne sveti. Glupost je plat lupetva. Stid je plat ponosa. Zatvori se grade kamenjem zakona, javne kue ciglama religije. Nagota ene je delo Boije. Radost oplouje, tuga raa. Bunar sadri, izvor preliva.

22

Uvek govori ono to misli i nitarije e te izbegavati. Oekuj otrov iz ustajale vode. Da drugi nisu budale bili bismo mi. Proklinji stege, blagosiljaj slobode. Preobilje je lepota. Bolje ubiti dete u kolevci nego gajiti elje koje se nee ostvariti. Sva zdrava hrana se hvata bez mree ili zamke. (iz Venanja Neba i Pakla)

23