MMAR

SNAN

Turgut Cansever

ALBARAKA TRK

MMAR

SNAN

Turgut Cansever

ALBARAKA TRK YAYINLARI: 24 KLTR KTAPLARI: 2

Fotoraf ve Tasarm Emine n & Mehmet n Redaksiyon Mustafa Armaan Editr brahim Usul Teknik Danman Nurettin zlk Mizanpaj Zbeyir ifi Bask Esen Ofset Cilt Tu Mcellit

1. Bask, stanbul Aralk 2005 ISBN 975-00582-0-8 Tm yayn haklar ALBARAKA TRKe aittir. Tantm amacyla yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. ADRES: ALBARAKA TRK ZEL FNANS KURUMU A.. Bykdere Caddesi No:78 34394 Mecidiyeky / STANBUL Tel: (90.212) 274 99 00 Faks: (90.212) 272 44 70 - (90.212) 354 23 26 albarakaturk.com.tr e-mail: albarakaturk@albarakaturk.com.tr SWIFT: BTFHTRIS

MMAR

SNAN

Turgut Cansever

ALBARAKA TRK

TURGUT CANSEVER

Tp doktoru merhum Hasan Ferit Cansever'in ilk ocuu olarak 1920 senesinde Antalya'da dnyaya geldi. stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Mimarlk Blm'n bitirdi. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde, 1949da Osmanl ve Seluklu Mimarisinde Stun Balklar adl teziyle sanat tarihi doktorasn tamamlad. 1960da Modern Mimarnin Sorunlar balkl tezi ile doent nvann ald. 1980de iki eseri ile, 1992de bir eseri ile kez Aa Han Mimarlk dl kazand. 1983te Mekke niversitesinde eitim programnn hazrlanmasnda danman olarak alt, ayn yl Aa Han Mimarlk dl iin byk jri yesi seildi. 1980 ylndan bu yana kendi mimarlk brosunda mesleki almalarn srdrmektedir. Dier Eserleri: Osmanl ve Seluklu Mimarisinde Stun Balklar, Doktora Tezi, 1949 Modern Mimarinin Sorunlar, Doentlik Tezi, 1960 Dnceler ve Mimar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1981 ehir ve Mimar, Aa Yaynclk, 1992 Ev ve ehir, nsan Yaynlar, 1994 Kubbeyi Yere Koymamak, z Yaynclk, 1997 stanbulu Anlamak, z Yaynclk, 1998 Ayrca birok yabanc ve yerli mimarlk dergisinde makaleleri yaynland.

SUNU

u sunuu okumadan nce, bidev eserleri barndran bu kitabn kymetli metnine kendinizi kaptrmadan sayfalarn-

da yle bir dolamanz, iki kapak arasna itina ile yerletirilmi fotoraf karelerinin iine dalarak bir gezinti yapmanz istirham ederim. Goethe, pratik bir sanat veya estetik bir teknik olarak mimarl, dondurulmu mzie benzetir. Yukardaki tavsiyeme uydu iseniz, eminim imdi bu satrlar bu kitabn sayfalarna serpitirilmi sessiz mziin brakt haz ile okuyorsunuzdur. Zira sz konusu bu mziin bestecisi, Trk-slm mimar sanatnda kendine has slubuyla esiz bir konuma yerlemi olan Mimar Sinandr. Mimarinin, devlerin alfabesi olduu sylenir. Yaadmz mekn mimar unsurlarla ifade eden ta ile ilenmi bu edebiyat eserlerinde iirin sembolik anlatm ilenir. Hi phesiz ki, Mimar Sinan sadece Osmanl Trk tarihinin deil, tm dnya medeniyetinin gelmi gemi en nemli ta yazarlarndan biridir. Taa ilenmi anlam, tata dondurulmu mzik, frnlanarak talam lale baheleri, statik ilmi ile ifade edilen mimarnin; baskn ve esasnda mimarn sembolik anlatmn yzyllarn tesine tayan

eleri gibi gzkse de, bir taraftan da mimar, insan bu meknla-

r kulland mddete yeniden yaanan, yeniden yorumlanan ve yeniden hissedilen bir dinamizmi de bnyesinde tar. Bilge mimar Turgut Cansever'in yorumu, anlatm ve gzyle muazzam bir hareketlilik ve anlam bulan bu Mimar Sinan "antolojisini, Albaraka Trk olarak sizlere sunmaktan byk bir zevk duyuyoruz. Kltr ve medeniyetimizin bu nemli havzasn, Cansever hocann rehberliinde gezinerek Mimar Sinan'n eserlerindeki detay ile mln tadna hakkyla varacaksnz. Albaraka Trk, tarih ve yaayan kltrmzn zenginliklerini bugnlere tamann, bu topraklar zerinde yaayan her kurum ve kiinin iinde yaad topluma kar bir borcu olduu bilinci ile balatm olduu kltr yaynlarna bu alma sayesinde mtevazi bir katk daha yapmaktadr. Bu deerli almann gereklemesinde emei geen herkese tebrik ve teekkrlerimi sunar, Kurumumuzun bundan sonra da kltrmze katky amalayan almalara destek salamaya devam etme arzusunda bulunduunu ifade etmek isterim. Sayglarmla,

Dr. Adnan BYKDENZ

Genel Mdr

TEEKKR

lkemizin ve slm aleminin olduu kadar btn insanln byk ahsiyeti Mimar Sinann vcuda getirdii mimarlk

sanat aheserlerini, tarih sre iindeki kaynaklarna iaret ederek tantmay amalayan bu kitabn vcud bulmas srecinde, metnin oluturulmasndaki katklar, fotoraflarnn ekimi ve kitabn tasarm iin ocuklarm mimar Emine n ve mimar Mehmet ne kranlarm bildirmeyi ilk grev sayyorum. Metni dil ve ifade alarndan gzden geiren dostum, kymetli yazar Mustafa Armaana, kitab yaynlayarak okuyucu ile bulumasna imkan salayan Albaraka Trk yetkililerine ve brahim Usul beyefendiye, izimleri yapan gen mimar Emre leke, tasarmn bilgisayar srecini maharetle tamamlayan Zbeyir ifiye ve yardmcmz Murat Topa teekkr ediyorum.

Turgut CANSEVER
Kasm 2005

NDEKLER

I. II.

Giri

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

11 17 57 69

slm Mimarisi zerine Dnceler

......................................................................................................................................................................................................................................................

III. slm Mimarlk Eserlerine Genel Bak IV. V. VI.

........................................................................................................................................................................................................................................

Mimar Sinann Dayand Osmanl Mimarlk Birikimi Mimar Sinann a lk Eserleri

............................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

103 111 113 117 121 135 165 221 225 233 241 245 257 267 273

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

VI.I. Haseki Hrrem Sultan Klliyesi

..........................................................................................................................................................................................................................................

VI.II. Barbaros Hayrettin Paa Trbesi

....................................................................................................................................................................................................................................

VI.III. skdar Mihrimah Sultan Klliyesi VII. ehzade Mehmed Klliyesi VIII. Sleymaniye Klliyesi

..................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

IX. ehzade ve Sleymaniyeden Selimiyeye

............................................................................................................................................................................................................................

IX.I. Edirnekap Mihrimah Sultan Klliyesi Sinan Paa Camii

..............................................................................................................................................................................................................

IX.II. Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi, Hadim brahim Paa Camii ve
..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

IX.III. Haseki Hrrem Sultan Hamam IX.IV . Rstem Paa Camii IX.V . Zal Mahmud Paa Klliyesi IX.VII. Malova Su Kemeri

..................................................................................................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................................................

IX.VI. Byk ekmece Kprs, Sokullu Mehmet Paa Mescidi ve Kervansaray

..................................

......................................................................................................................................................................................................................................................................................

X.

Edirne Selimiye Camii

..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

279 341 349 351 365 371 381 389 397 403 406 408 415

XI. Mimar Sinann Son Dnem Eserleri XI.I. Ayasofya Minareleri

............................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................................................

XI.II. Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii XI.IV . Piyale Paa Camii

..............................................................................................................................................................................................................

XI.III. Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii XI.V . Kl Ali Paa Camii

....................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................................................

XI.VI. skdar emsi Paa Klliyesi XII. Mimar Sinann Mimarlk Miras Notlar Szlk ndeks

................................................................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Kaynaka

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

I. GR

smanl Devletinin gcnn doruuna vard Kanuni Sultan Sleyman

sinde, onun hakknda yazlanlarn ounda olduu gibi, eserlerin tarif ve tasvirleri, teknolojik meseleleri ile yetinmek veya mimarlk faaliyeti erevesindeki sosyal ilikilerini ele almak yerine, dorudan eserlerinin tad sanat kalitesiyle temas kurmaya zen gsterdik.(1) Mimar Sinan teknolojik baarlarn peinden koan bir kiilik olarak grmek ve onu kendine has Osmanl kltr ortamndan soyutlayarak, Rnesansn belirledii ama ve zmlemelere ulama abas iindeki bir sanat olarak alglamak hatasndan da uzak durmaya altk. nsanlk tarihinde nemli bir yere sahip olmasna ramen yeterince kavranamayan Osmanl kltr birikiminin en zel rnlerini veren Mimar Sinann, snrl amalara ynelik bir tavr iinde olmad, mimarisinin gsterdii farkllklardan aka anlalmaktadr. Bu farkllklar, Sinann mensubu bulunduu slmiyetin biimlendirdii derun seziler, bilgi ve tecrbelerin birleimi olarak nyarglardan arnm bir srecin sonucunda tasarmlarna yansmtr. Sz konusu yansmann btnlk, tutarllk ve 13

dneminden (1520-1566) balayarak Sultan II. Selimin (1566-1574) ve Sultan III. Mu-

radn (1574-1595) saltanatlar srasnda, stanbul bata olmak zere farkl yerlerde devletin gcn simgeleyen eserler verme imknn elde eden Mimar Sinan, yaplarn birer sanat aheseri seviyesine ykseltmiti. Bu metinde, Mimar Sinann mimarlk alanndaki baarsnn temellerini oluturan mekn ve hareket telakkisinin eserlerine yansmas, yaplar oluturan unsurlarn mekn iinde yer al biimleri, biimlerin ifadeleri, yaplar ile hayat arasnda kurulan ilikileri, zetle, mimar vastasyla oluturulan gzellik duygusunun trleri aratrlmaktadr. abamz, Mimar Sinann eserlerini, ait olduklar aa ve topluma ilikin asl zellikleriyle kavramaya yneliktir. Mimar Sinann mimarisinin zne ulamann ve ortaya koymu olduu eserlerden gnmze aktarlabilecek hususlar tespit etmenin zorluunun bilinci ieri-

MMAR SNAN

sreklilik tayan esaslarn aklamak, almamzn amalarndan biridir. Her sanatkrn ahs tecrbeleri, bakalarna ait olanlar da kapsar. Bu bakmdan, Sinann eserlerinin anlalabilmesi iin onun sanat hayatnn eitli aamalarnda oluturduu farkl zmlemeleri hem birbirleriyle, hem de gemie ait eserlerle karlatrmal olarak inceledik. Mimarlk eseri, sanatnn varlk ve kinatn yapsna ait gereklikleri sezi ve tasavvur ediinin yansmas orannda ycelik kazanr. Modern semantiin yaklamna gre, gerek sanat ve mimarlk eseri, bir mesaj btnldr. Teblii sunmak ve o noktada durmak eklindeki slm kurala uyan slm kltrlerinde mimarlk eserleri, pheli olandan arnm bir tavr iinde, ortaya koyduklar mesajlar en azla yetinen suskunluklaryla yceltirler. Mimar Sinann eserleri de slm-Osmanl sanat ve mimarlk tarihinin bu kklerine dayal bir tavr iindeki biim btnlkleridir. slmiyet her an yeniden oluan bir varlk ve kinat tasavvuruna sahip olduundan, slm mimarlk sanat, hareket halindeki insann her farkl noktada yeni 14

vechelerini alglad, her yeni admda bir nceki hatrlanarak zamann btnl iinde kavranabilecek bir yapdadr. Bu sebeple slm mimarisi, zellikle Osmanl mimarisi, tek bir noktadan baklarak anlalamaz; eser, kendisine ynelik bak noktasna ve tarzna gre srekli farkl vasflar kazanr. Mimar Sinann eserlerine tasarmcsnn gzyle farkl noktalardan bakarak, sregiden tarih ve kltrel, dolaysyla da mimar gelimenin ierisinden, bizzat yaam olduu zaman kesitinin onun kararlarn nasl ekillendirdiini aklayarak eserin insan ycelten vechesine ulamay denedik. Mimar Sinann yaplarnda ak btnlkler oluturan tektoniklerin* tezyinlii, evre ile ilikileri, hiyerarik dzeni, yapnn madd ve madde-d (immateriel) unsurlarnn dalm, yapy yaanlr klan fonksiyonel dzenle yapnn biimi arasndaki ilikilerin oluturduu iirsellik, snrl bir metinde btnyle aklanamayacak kadar kapsaml ve karmak meseleler ihtiva etmektedir. Bu metin, Mimar Sinann tarih gr, eserini vcuda getirdii srada sahip olduu gelecek

MMAR SNAN

tasavvuru, inanc ve sezi yetenekleriyle belirledii gzelliin, uyum ve elikilerden doan zarif zmlemeleri nasl yaanlr kld hususuna aklk getirmek, bylece Sinann mimarisinin bugn konuulanlarn tesindeki gzelliklerini ve sembolik anlamlarn okuyucunun fark etmesine katkda bulunmak amacyla kaleme alnmtr. Okuyucularn, insanlk tarihinin bu sekin kltr rnlerinin tarifi zor, vakar dolu yceliini oluturan biim dnyasna ulaarak onlarn ayrcalkl gzelliklerini fark etme saadetini, ya-

plar bizzat ziyaret ederek yaayabilecekleri aikrdr. Ancak bu imkn bulamayacaklar iin Mimar Sinann eserlerini asl vecheleriyle yanstan fotoraflarla metin desteklenmitir. Mhrnde El-fakir el-hakir Sinan ibaresini kullanan bu byk dehann gemite kalm esiz baarlarnn zne ulamak niyetiyle hazrlanan bu kitap, okuyucularna kck bir kap dahi aralamay baarabilirse kendimizi hedefimize fazlasyla ulam sayacaz. Niyet hereyin badr

* Mimar ve teknik terimlerin aklamalar iin kitabn sonundaki szlk ksmna baknz.

15

II. SLM MMARS ZERNE DNCELER

rinin sonucu olarak, kendi tarih mimarlk miraslarn Batl yaynlar ve aratrmalardan renmek ve bunlar vastasyla gemilerini deerlendirmek gibi garip bir durumla kar karya kalmlardr. Kendi dnce ve inan sistemleri dndaki yaplardan, hibir dikkatli deerlendirme ve eletiriye tbi tutmadan slm dnyasna ithal edilen deerler ve tavrlarn sebep olduu tahribatn ok ge farkna varlm olduu aktr. Bununla birlikte, Batya ynelmenin eletirilmeden kabul edilmesinin hibir sorunu zmedii yolunda bir bilinlenme de olumaya balamtr. Batl kltrler kendi bunalmlaryla bouup dururken slm leminin grevi, lah Hakikatin ve mazilerindeki tecrbelerin uuruna varmaya almak olmaldr. Ancak bylelikle insanln kaotik sorunlarna zmler retme imknna sahip olabilirler. Bu grevin baarlmasnn nndeki balca engel, kendi tarih becerilerini (ustalklarn) 19

inde bulunduumuz yzylda slm lkeleri, kltrel ve din kimliklerini reddetmele-

kurban ederek Bat kltrnn hakimiyetini tesis etmeye abalayan slm lkelerinin aydnlar arasndaki yaygn eilimdir. Btn slm lkelerinde geerli olan halihazr tutum, gayesi bu lkelerin mayas olan deerler manzumesi ve hayat tarzn inkr edip deitirmek olan maddeci sosyo-ekonomik modelleri yerletirmek ve yabanc teknolojileri ithal etmek eklinde karmza kmaktadr. Genelde slmn kltr tarihi, zelde ise slm mimarisi zerine Batl aratrmaclar tarafndan eitli almalar yaplmakta ve teoriler gelitirilmektedir. Ne var ki, bu aratrmalar ve teoriler slm kltrndeki Tevhd kavramnn nemini gzard etmektedir. Genellikle slm mimarisi diye bir eyin szkonusu olmad, bunun yerine mahall mimar geleneklerin ve onlarn slm ncesinde gelitirilen ilkelerinden bazlarnn slm cemaatleri tarafndan kullanlmaya devam edilmesinin sz konusu olduu sylenmektedir bize. Oysa bu varsaymlar pragmatizm ve tarihselciliin son derece snrl grleri temelinde gelitirilmitir.

MMAR SNAN

Bu sebeple, bu blmn gayesi, slm kltrnn evrensel ilkelerini ortaya koymak ve gnmzde vazgeilmi olan ilkeleri akla kavuturmaya yardmc olmak iin tamamen yanl olan bu deerlendirmeleri rtmek ve nihayet, slm mimarisinin slm dnyasnda bir kez daha canlanmasna araclk etmektir. Ancak unu da hatrlatmak gerekir ki, bu inceleme sadece bir n alma mahiyetinde olup konu zerinde daha ayrntl almalar yaplmasna ihtiya vardr.

20. yzyln balarnda Yeni Ontoloji ekolnn tekrar akla kavuturduu gibi, varln drt dzeyi vardr: madd dzey, biyo-sosyal dzey, psikolojik dzey ve ruh-akl dzey. Her dzeyin temel karakteristii, varln gerekletirdii ve bir nceki dzeyde mevcut olmayan dzeye zg kanunlar ve yeni (novum) unsurlar tarafndan belirlenmitir. Madd dzey fizik ve kimya kanunlaryla karakterize edilir. Biyo-sosyal dzey, madd varlk dzeyininkilere ilaveten (snrsz eitlilik ve zenginlikteki) yeni kanunlarla varolma imknna sahiptir. Canl varlklarn ortaya kmasyla birlikte vcut bulan psikolojik dzey, madd ve biyo-sosyal varlk dzeylerinin kanunlar uyarnca gelien psikolojik hadiseleri ierir. Korku, ak ve benzeri gibi igdler bu tabakann unsurlardr. Ruh-akl varlk dzeyi ise insanla ilikilidir. Din, ahlk, sanat ve bilgi bu son dzeyin problem alanlardr. Bu dzeyde btn hadiselerin kendi zel kanunlar vardr. Her dzeye varolma imknn veren, ama onlar daha nceki dzeylerin kanunlarndan zgr klan bu 20

Temel Kavramlar
Antik dnyadaki baz istisnalar bir yana brakrsak, Bat dnyas felsef problemleri dar, snrl ve dualistik (iki kutuplu) varlk telakkisiyle zmeye alm, dikkatini yalnzca madd ve ruh dzeyler zerinde younlatrmtr. Bat felsefesine egemen olan rakip, atan akmlar bu eksik varlk telakkisinden beslenmitir. slmdaki Tevhd (birlik) kavram bu kusurlar ama ve varln birliini kavrama ynnde bir abay ngrr.

MMAR SNAN

niha dzeydir. Ruh varlk dzeyinde bu zgrlk, akl sahibi insann sorumluluunun kayna olur. Fakat her dzey, varln ancak dier dzeylerin var olmasna borludur. nsann seme ve karar verme zgrl, kabiliyeti ve sorumluluu ancak btn varlk dzeylerinin kanunlarnn hudutlar dahilinde var ve aktif olabilir. slmda insana verilen her eyi kendi yerine koyma (adalet) sorumluluu tevhd balamnda anlalmal ve yerine getirilmelidir. Allahn iradesine mutlak teslimiyet de ayn esas zerinde gerekletirilmelidir. Sonu olarak, mimar, btn varlk dzeylerinde, zellikle de insann bilin ve btn tarihinin mekn-zaman balamnda tm varlk problemleri dikkate alnarak tahlil edilmelidir. slm mimarisinin zelliklerini anlayabilmek iin ncelikle u sorular akla kavuturmak gerekmektedir: a) Mimar nedir? b) slm mimarisi nedir? c) slm mimarisi ne deildir? 21

Her soru da, girift, karmak ve kapsaml problem alanlarn kuatmaktadr. Aktr ki, uzmanlama a denilen, gnmzn ayrntlar ne karan analitik yntemleri kullanld takdirde bu sorular cevaplandrmak, akla kavuturmak ve anlamak daha da gleecektir. Bu yzden, aratrmamzn bu ilk safhasnda, slm sanatlar ve mimarisi ile temel zelliklerinin genetik kaynaklarn anlamak, kefetmek ve tanmlamak amacyla temel sorunlar zerinde younlamak zarureti vardr.

Mimar Nedir?
Mimar, insann evresini biimlendirme abalarnn rndr. Varln btn vechelerini, karmak ve snrsz alanlar kuatan bir disiplin olan mimarnin herhangi bir basit ematik formlle tanmlanmas uygun olmaz. Bu sebeple, yukarda verilen tanm, drt ba mamur ve kategorik bir tanm olmaktan ziyade sorun alanna genel bir yaklamn ifadesi olarak anlalmaldr. Varln btn alanlarn kapsayan ve hayatn getirdii sorunlarla srekli girift ilikiler

MMAR SNAN

iinde olan mimar, madd, biyo-sosyal, psikolojik ve ruh-akl varlk dzeylerinde gelitirilir. nsan, mimariyi gelitirirken olsun, karar verme srecinde olsun, kanlmaz olarak dikkate ald sorunlarn farkl ynlerini deerlendirmekte ve nihayet eitli seenekler arasndan tercihlerini yapmaktadr. Tercih ve kararlarn, znde, kendi inan sistemiyle ilgili olan bir referanslar sistemine dayandrlm olmas gerekmektedir. Faydac ve pragmatik referans noktalarna dayal bir deerlendirme, insan herhangi bir trden frsat smr alanlarna yneltebilir. br yandan, aklc yaklamlara dayal deerlendirmeler ise zihin, ratio ve onun ynlendirmelerine nisbet olunan deerlere gre biimlenecektir. Bu balamda, insann kararlarnn, onun inanlarnn gerek yansmalar olduunu akla kavuturmak byk nem tamaktadr. Bylece mimar, farkl varlk dzeylerinde ortaya kan problemleri deerlendirmek, tercihlere dayal kararlar almak ve mmkn seenekleri ayklamak suretiyle gelitirilen bir insan rn olmas hasebiyle estetik ve teknolojinin alannda yer almaz. O, ahlk ve din alannn bir rndr. 22

Biyo-sosyal dzeyin ihtiyalarn, onun kanunlarn dikkate alarak zmek, ve zmlerini madd dzeyin kanunlarna dayandrmak, ayn zamanda da, psikolojik ve ruh-akl dzeylerin, rnein tutumlar, ruh ynelimler ve inanlarn kanunlaryla rehberlik etmek gerekmektedir. Bylece, bir mimar yaklamn, varln btnln ve kuvvetler hiyerarisini gznnde bulundurmas zaruridir. Bundan dolay, madd, biyo-sosyal ve psiik varlk dzeylerine ait problemlerin tanmlar, her dzeyin kanunlaryla mkemmel bir uyum iinde gelitirilen tercihlerin deerlendirilmesi, bu varlk kanunlarnn kullanmna ynelik tavrlar insann inan sistemi tarafndan kontrol edilir. nan sistemi ise din, kozmoloji ve varlk telakkilerini ihtiva etmektedir.

Mimaride Malzeme
Her mimar eser bir yap olarak malzemelerden mrekkeptir. Temeller, duvarlar, demeler, raflar, pencereler ve kaplar, stma ve havalandrma sistemleri yahut elektrik tesisat, shh

MMAR SNAN

tehizat, ksacas malzemeler ve sistemler bir binada bir araya gelir. Hepsi de, amalarn baarmak ve ayn zamanda, amalarna ve kullancnn ihtiyalarna hizmet edebilen bir binay oluturmak zere bir dzen iinde bir araya toplanrlar. Bir binann konstrksiyonunu mmkn klan bilgi ve becerilerin btnl inaat teknolojisi adn alr. Malzeme bilgisindeki ve kullanm tarzlarndaki gelimeler, her biri bir uzmanlk alanna ait olan yeni, karmak ina metodlarnn domasna yol aar. Sonu olarak, mimarn temel sorumluluklarndan birisi olan inaatta mhendislik faaliyetlerini koordine etmek ihtiyacn duymann sonucu olarak bina, farkl mhendislik alanlarnn uzmanlar arasndaki yakn bir ibirliinin rn olur. Mimar, koordinasyon grevini ifa edebilmek iin kanlmaz olarak kullancnn ihtiyalarn ve tercihlerini anlayacak, halihazrda varolan snrllklar deerlendirerek bunlar arasnda bir hiyerari tesis edecektir. uras ikrdr ki, bu balamda kararlara, esasen, daha st varlk dzeylerinin alanndaki kullancnn yahut mimarn ilhamlar yol gste23

rir. Dolaysyla, malzeme ve teknolojilerin kendi uygun yerlerinde kullanlmalar ayn zamanda, st dzeylerin kanunlarna gre yaplan deerlendirmelerle tayin edilir.

Mekn Organizasyonu
Belirli bir faaliyetin mekn organizasyonu iin duyulan ihtiya, yahut koruma ihtiyac olarak belirli bir ama iin bir ilham, bir insan istei, bir ihtiyala ilgili eski bir kararn varl, malzeme ve teknolojileri kullanmak suretiyle biyo-sosyal varlk dzeyinin problemlerini zmeyi amalayan bir binay gerekletirmek iin zaruridir. Barnak, ev ve iyerlerine olan talep, belirli bir yer ve zamann artlarna gre formle edilmi, belirli bir toplumun, belirli bir kullanc talipler grubunun kendine zg ekonomik artlar altnda gelierek nihi formuna kavuur. Mimar bu talebi, mevcut snrlamalar dikkate alarak projesinde yanstr. Sonu itibariyle, binann form ve hacmi olduu kadar pencereler, kaplar gibi unsurlar, mhendislik standartlar, bu standartlarn kullanlma

MMAR SNAN

ve yerletirilme biimleri tahlil edilir ve bu ihtiyalar ve talepler dorultusunda kararlar alnr. Bu sebeple, biz, biyo-sosyal varlk dzeyinin problemlerini ele alrken, madd dzeyin problem ve tercihleriyle iliki iindeki standartlarla alakal olarak zel proje yaparz ve kararlar alrz. Bu noktada, dier dzeylerin problemlerini ihmal etmek gibi bir sapma, bizi fetiiste tutumlara gtrecektir. Binada yerine getirilen hizmetler ok eitlidir. Bu hizmetler tek yanl, basit veya karmak olabilir. Bir yol, basit olarak ele alndnda zerinde insanlarn yrd bir yzeyden mteekkildir. br yandan, bir kpr ok daha karmak bir yapdr, zira bir yolun verdii hizmetleri yerine getirmesinin yansra bir engeli de amamz salamaktadr. Ev, fiziksel ve biyososyal ihtiyalarla ilgili zel ve ok daha karmak bir hizmetler manzumesini yerine getirmektedir. br yandan, temel zmlerin bu farkllam ihtiya ve amalara gre kullanlmas ve seilmesi gerekmektedir. Dolaysyla uyuma, oturma, misafir arlama, alma meknlar veya ocuk odalar gibi 24

insan faaliyetlerinin farkl tarzda gerekletirildii biyo-sosyal ilevler, evin planimetrik organizasyonunu tarif ederler. Evlerin bahelerle, yollarla, sokaklarla ve komularla ilikisi, durular ve sosyal merkezlere olan mesafeleri, toplumlarn ilhamlarna, biime ve sosyal organizasyona baldr. Btn karar dizileri bir blgeden dierine, bir dinden yahut lkeden dierine bu problemlerle ilikilidir. Bir iklimde gerekli olan glgeli yollar, farkl artlar haiz olan bir dierinde uygun dmeyebilir. Mslman bir ailenin hayat tarz gayet tabi olarak mslman olmayan bir aileninkinden farkl olacaktr. Bu sebepten binalarn, aralarndaki dengeli bir hiyerariye gre insanlarn biyo-sosyal ihtiyalarna hizmet edecek tarzda dizayn edilmeleri gerekir; bu hiyerari ise, daha st varlk dzeyleri tarafndan belirlenmitir. Halihazrda Mslman olmayan modern kltrlerde hakim olan eilimlerin aksine, biyososyal dzeye ait ve mnhasran ekonomik kararlarn kanunlarn ve kuvvetlerini dikkate alarak tayin edilmediklerini yeniden vurgulama-

MMAR SNAN

mz gerekecektir. Aksine onlar ayn zamanda, psikolojik ve ruh-akl varlk dzeylerine ait glerin etkisi altndadrlar.

ikincisi ise, gvenlik, mahremiyet ve ferdiyyettir. Bu nedenledir ki, evler arasndaki fiziksel uzaklk, sokak ve mahallenin seilmesiyle ilgili kararlar, bir binann nasl konumlandrlaca, komuya kar saygl bir tavr iin, gvenli bir zel hayat iin kullancnn arzularna baldr. Bylece insann kozmolojik idraki ve inanlar, davranlarnda yansyan psikolojik tavrlarnn karakteristiini tanmlar ve tayin eder. Bu, onun karar verme ve tercihler sisteminde ve tasarlayp rettii sanat eserinde ortaya kan bir yandr. Sadelik, yumuaklk, tevazu, ekingenlik ve mahcubiyet, vahlik, kstlama, nezaket, zevk, umut, dindarlk ve benzeri insan duygular, tavrlar ve haller sanat eserine biim ifadeleri olarak yansr. Bir teknolojinin yahut da bir malzemenin seimi, ayn zamanda insann o srada baskn olan psikolojik durumuna tbidir. Teknik, sosyo-ekonomik problemler karsndaki szde objektiflik, varlk kuvvetlerinin hiyerarisinde belli bir inan sistemini gsteren baka bir rnektir. 25

nanlarn Rol
nsan evresini biimlendirirken ya psiik hayat glerinin etkisi altndadr yahut dorudan doruya onlar tarafndan ynlendirilmektedir. nanlar, varlk ve kendisi hakkndaki telakkisi, deerler hiyerarisi, psiik hayata ait davran ve tavrlar, fikr-ruh varlk dzeyleri aile hayatnn zelliklerini, aile fertleri arasndaki ilikileri etkiler ve onlara ekil verir. Ailenin yaps, ocuklarn eitimi, kltrel amalar, yallara sayg, mahremiyet uuru, bir mslman evinin planimetrik organizasyonuna yansmtr. Bir evin mahremiyeti ve mahfuz ve mahrem bir mekn olarak ev anlay birbiriyle ilikili ifadelerdir. ki ev arasndaki mesafe, her tr mevzuat ve idareyle ilgili snrlamalardan azade hipotetik durumda, iki tr g ve tavrn sonucudur: Birincisi korku, ibirlii ihtiyac ve sosyal dayanma;

MMAR SNAN

Kararlarn rn olarak yalnzca madd, teknolojik ve biyo-sosyal varlk dzeyleriyle snrl olan bir bina, teknolojik bir muvaffakiyet olmaktan teye geemez ve bir mimar eser hviyetini kazanamaz. nk mimar, varln btn ynlerini kucaklayan bir disiplindir. Bina, mimarn ve kullancnn mterek rn olup, rasyonel bir esas ve aklama olmadan tasarma dahil edilen irrasyonel kararlar ierir. Mimar ile kullancnn bu tr konular zerinde durmas, bilind deerlerin nemine iaret etmektedir. Szkonusu tercihler aslnda zel tavrlarn, zmn (rtk) kozmolojik idrak ve inanlarn dolayl yansmalardr. Bina teknolojisinin tabi, mtevaz, ekingen, gsterili alternatifleri, malzemelerin mtevaz, sade, ekingen kullanm retim srasnda ifade edilebilir. Bu eitli tavrlarla ilgili tercihler ve onlarn gelitirilmesini mimarn yahut kullancnn psikolojik durumu tayin etmektedir. br yandan tercihler, malzeme ve teknolojilerin problemleriyle ya da biyo-sosyal varlk dzeyinin problemleriyle artlandrlm da deildir. Bunun yerine, tercihlerin ifade edilileri 26

teknolojik zmlere yahut biyo-sosyal tercihlere yansr. Mesela alak gnlllk, mahcubiyet, sadelik yahut cesaret ve vnme gibi tutumlarn kendi yansmalarn evremizdeki biim ifadelerinde nasl bulduklarn gzlemleyip hatrlayabiliriz. Bu psikolojik durumlar daha alt varlk dzeyinden bamsz olarak geliir ve fakat kendi tercihlerini belirlerken, onlar, dinle ilgili, yani kozmolojik idrak ve inan sistemi, deerler hiyerarisiyle ilgili olan st dzeyin rnleri olmaktadrlar. nsann ruh hayat davran ve tutumlarna yansr ve yalnzca modern psikolojinin tanmlad faktrlerin rn olmayp byk lde din bilin ve inanlarla, yaratl ve varolula ilgili kozmik idraklerle biimlenmitir. Din inanlar, btn deer sistemleri ve tercihlerin, bilinli insann btn eylem tarzlarnn, davranlarnn, bilgi ve yeteneklerinin, ruh hayatnn belirleyicileridir. Bir sanat eserinin slp zelliklerinin ilikileri, karlkl bamllklar, bir karar vericinin (mimarn) tavr al asl nemi hiz konulardr. Bu suretle insan, evresini, uyarnca ha-

MMAR SNAN

reket edip davranlarn sergiledii kendi kozmik idrakiyle henk ierisinde organize eder ve biimlendirir. Bu itibarla sanat ve mimar, ahlk ve din alanna ait disiplinlerdir.

Meknn, zamann bir ilevi olarak organize edilmesi demek olan ritm, sanat eserinin en st kanunudur. O bir bamsz birimler kompleksi tarafndan vcuda getirilir; spesifik bir mekn oluturan btnlk ierisinde ortaya kar. Geniliin ritmik dzenlemesine simetri denir. Bu iki dzenin ilikisinde ktlelerin organizasyonu ve ykseklik orannn ritmik dzenlemesi ise derinlikle ifade edilir. slbun ilk ilkesini oluturan bir sanat eserini retirken drt mekn btnl telakkisi mevcuttur. Bir sanat eseri bir dzlem (sath) zerinde var olabilir, onun etrafnda kendi ferd meknn yaratabilir; snrl, ksm meknn yaratabilir ya da snrsz, sonsuz genel mekn telakkisinin bir ifadesi olur. Meknn btnl slbun ilk ve en yksek kanunu olurken, ikinci kanunu ise btnlk ile ferdiyyet arasndaki iliki gibi btncl (total) mekn ile onun icra edilmesi arasndaki mevcut ilikiyi izah etmektedir. Btnlk ve varlk telakkisi ierisinde ferdiyyetin mevkii, mekanik ve organik btnlk telakkileriyle ilgili iki mmkn telakki, bam27

slp ve Varlk Mnasebeti

Varlk, kinat ve yaradl telakkisinin biim zerine dorudan yansmas, slbu meydana getirir. Burada biz, ksaca slbun genetik yapsn tahlil etmeye alacaz. Bu blmn kapsaml bir inceleme olmaktan uzak olduunu gz nnde tutarak imdilik konuya genel terimlerle temas etmenin nemine ve gerekliliine inanyoruz. slp, her trl pratiin (amel) ve her trl pratik ve davran alanlarndaki her kararn biim ifadesidir. Bu sebeple, din karakteriyle mimar de, slp zelliini kazanr; bylece varolur. Genel ifadesiyle slp, gerekliin iki organize edici ilkesi olan bir zaman ve mekn anlaydr. Bu iki kategori sayesinde insan kendi rnn gelitirir. Bu sebeple sanat, mekn bilincidir ve iinde meknn kavrand zaman vastasyla organize edilmesidir.

MMAR SNAN

sz birimlerin birbiriyle ve mekn ierisindeki btnlyle ilikili olarak dzenlenmesiyle alakal ilkeleri tesis eden iki slba, kbistik ve organistik slplara tekabl eder. Kbistik dzenlemede, bamsz birimler, btnl tesis ederek ferdiyyetten mahrum olarak bulunurlar. Kbistik bir dzenlemenin znde mevcut olan girift ilikiler, unsurlar ilave edilmise yahut biim deimise zarar grmez. Btnlk ya fertlerin yn olarak ya da ferdiyyetin btnlk iinde erimesiyle kurulmutur. te yandan, organistik dzenlemede fertler, kendi zel yerlerini btnlkle ilikili olarak muhafaza ederler. Bylece kendi zelliklerini yitirerek asimile olurlar. Bylesi bir btnlk, unsurlar, paralar yahut lekleri deitiinde tahrip olacaktr. Btnlk, kendilerini yaratlm birlikten azade klabilen paralarn btnl olarak retilir. Kbistik tavr, insan cz bir varlk olarak gren ve ferdin yceliini savunan slmiyette zel bir deer kazanr. Ritmik organizasyon, yani bir sanat eserinde genilikteki simetri ile ykseklikteki 28

orant, kbistik ve organistik slplarda farkl farkl ele alnr. Kbizmde, basit paralar, her biri ayn vurguya sahip olarak yanyana dururlar. Organistik simetride ise bir nesne temel nem kazanr ve tm dier tbi paralar buna uygun olarak dzenlenirler. Perspektifte olduu gibi, meknda ktlelerin ritmik organizasyonuna destek olan kbizm, organistik btnl reddeder; genel mekn ise, unsurlarn karsnda yahut zerinde dzenlenecek dzlem olarak anlar. Figrler, izgiler yahut gruplar halinde yahut da tede olmak yerine bir bakasnn zerinde organize edilirler. Perspektif derinlii ykseklikteki dzenle ifade edilir. Yukarda bahsettiimiz mekanik ve organik btnlk telakkilerinin yansra, statik ve dinamik btnlk telakkileri ile statik ve dinamik slplar (kbistik ve organistik slplarn alt-snflar olarak) tahlil edilecektir. Statik varlk telakkisinde snrl objektif varlk, ferd, ayn zamanda gereklik olarak kavranan sonsuzun yansra bir gerekliktir.

MMAR SNAN

Sonu olarak, objektif varlk, ferd, kendi zelliklerinden mahrum olmayan statik bir ifade kazanr. Statik birlik bu tr ferd paralarn dengeli ilikisiyle kurulur. Varlk ve sonsuzluk kimliini ortaya koyan dinamik slpta paralar btnlkten kopamaz hale gelir ve kendi ferdiyyetini, dolaysyla onlarn nemini yitirir. Onlar, btnle ulamak iin mtemadiyen hareket halindedirler. Bu drt tr btnln seici kombinezonu, statik ve dinamik ile kbistik ve organistik btnlk kombinezonlar sanat tarihinde eitli slplar biimlendirmilerdir. Bu kombinezon, her kltrel dnemin kozmolojik idrakiyle belirlenir, zira hayat telakkisi, kozmolojik idrak kltr ve slbun zn belirler. Bu balamda objektif ve akn varlk telakkileri -ki insanlk tarihinde birbirini takip ederler- zikredilebilir. Basit kompozisyon, objektif hayatn dolaysz idraki vastasyla, yani varln sadece fiil olmakla snrl olduunun kabul edilmesi ile yaratlr. Btnlk, kendi ferd meknn yaratan paralarn kompozisyonu ile baarlr. 29

Akn (transcendental) telakki, varl gereklikle snrl, sonsuzluu yaratc (Allah) olarak kabul eder ve yalnz paralarn (tektoniklerin) ferd meknlarna deil, ayn zamanda genel mekn yani btnln varsayld kutupsal (polar) kompozisyonu meydana getirir. Ferd mekn genel meknla kutupsal bir iliki ierisindedir. Bu noktada, kutupsal kompozisyon kanununun tezahr olarak objektif varlk zerinde slm akn kozmolojik idrakin yansmas ile vcut bulan ornamentalism (tezyinlik) konusundan bahsetmemiz gerekiyor.

Tevhd lkesi
Allahn mescidlerini, yalnzca Allaha ve ahiret gnne iman eden, namaz dosdoru klan, zekt veren ve Allahtan bakasndan korkmayanlar imar edebilirler. te, hidayete erenlerden olduklar umulanlar bunlardr. (Tevbe 9/18) Bu yet-i kerme genel anlamyla mescidi ina etmelerine izin verilen insanlar, yani mminleri tarif etmektedir.

MMAR SNAN

Mslmanlarn tutumlar slmda Kurn- Kerm, Hads ve Snnetten istinbat edilen akaidle ve din hkmlerle tarif edilmi durumdadr. slmiyetin temel prensibi olan Tevhd (Birlik) slm mimarisine de yansm olup btn varlk dzeylerine ait problemlerin btnln kapsar ve cevaplandrr. Btn varlk dzeylerine ait problemleri kapsamayan yaklamlar slm olmaktan ziyade, fetiistiktir. Allah ile beraber baka ilahlar edinme, yoksa knanm ve kendi bana braklm olursun. (sr 17/22) slm mimarisi, madd, biyo-sosyal, psikolojik ve ruh-akl varlk dzeylerinin problemleriyle ilgili spesifik tutumlar ve uygun deerlendirme sistemlerine sahiptir. slm tarihi boyunca, slm leminin deiik blgelerinde eitli nesiller evrelerini temel slm ilkelere gre biimlendirmeye alt ve ok sayda mimar eser vcuda getirildi. Sonu olarak, slmn kltrel ve sanatsal baarlarna slm kozmolojisinin ve inan sisteminin dnda kaynaklar icad etmeye alan her trl tarihselcilik tek tarafl kalmaya mahkm30

dur ve sanat formlarnn ilikileri ile onlarn genetik temellerini anlayp tanmlamak yeteneinden yoksundur. man ve amel (inan ile uygulama), slm akidesi ile slm mimarisi arasndaki zorunlu ilikinin yansmasn kurabilmek iin meseleyi daha kapsaml bir biimde, btnl ierisinde incelemek byk nem tamaktadr.

Kutsal Sanat
slm mimarisi Kutsal Sanatn bir disiplinidir. Kutsal Sanat terimi, salt din nesneler yahut yaplara, cami ve mescidlere yahut da din merasimlerde kullanlan sanat rnlerine tahsis edilmi sanat eserleriyle snrl deildir. Aslna baklrsa, slmdaki Tevhd kavram kutsal ile sekler arasnda byle bir ayrma gidilmesine izin vermez, nk yeryzndeki her nokta ve varln her n Kutsal Varln bir tecellisidir. Dou da Allahndr, bat da. Her nereye dnerseniz Allahn yz (kblesi) orasdr. phesiz Allah kuatandr, bilendir. (Bakara 2/115)

MMAR SNAN

Bu sebeple Mslmana ait bir mimar, ancak Tevhd kavram zerinde gelitirilmelidir. Belirli veya zel trden elverisiz bir deer yahut gce atfta bulunulmas slmda yasaklanmtr. slm mimarisi, ancak, ahs ihtiraslardan, gururdan, her trl ak yahut gizli fetiistik yabanclamalardan (irk) arndrlmas gereken tasarm metodolojisine yansm slm bir tavrla baarlabilir. Yeryznde kibirlenerek yrme, nk sen ne yeri yarabilirsin, ne de boyca dalara ulaabilirsin. (sr 17/37) Her ey, mimar eserin her unsuru bu balam iinde deerlendirilmeli, eserin btnl iindeki doru konumuna oturtulmal, bylece her tr fetiizmden kanlmaldr. Allahtan baka, kendisine ne zarar dokunan, ne de faydas olan eylere yakarr. te bu, en uzak bir sapklktr. (Hac 22/12) nsan, sadece Allahu Tealann emirlerine riayet etmelidir. slm, Allahu Tealann iradesine sorgusuz sualsiz tbi olmak, teslim olmak anlamna geldiinden, mimarn ald her karar, sadece lm Tevhd ve Amel Tevhd 31

ile ulalabilen ayn teslimiyeti ifade etmek durumumdadr. slm mimarisi, kontrolden km rationun rn deildir. slm-din akidelerin, slmn kozmolojik telakkilerinin ve Tevhd anlay balamndaki slm tavrlarn yansmas ve rndr. Tevhd, hem Allahn iradesine teslim olmay, hem de, her eyin kendi doru yerinde bulunduu bir dzenin tesisini ifade eder. Mimar, yaratlm lemi olduu gibi anlayan ve deerlendiren akll ve sorumlu Mslman tarafndan tasarlanp uygulanr. phesiz gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn ard arda geliinde temiz akl sahipleri iin ayetler vardr. (l-i mrn 3/190) Dolaysyla, Kutsal Varlk ancak kutsal sanatta yansyabilir.

slm Mimarisi
Sonu olarak, slm mimarisinde malzeme ve teknolojiler kendi uygun yerlerinde kullanlmak zorundadr. Bu slm tutum, znde, ekonomik ve pragmatik matrislerin optimizasyonu-

MMAR SNAN

na ya da tercihler kompleksinin deerlendirilmesine dayanan modern Batl teknolojik yaklamlardan tamamen farkldr. Her uzman, kendi bilgi alannda, faydac amalar sistemine gre tasarlanm genel bir emaya gre bir araya getirilen alternatifler teklif eder. Modern metodolojiler -ki paralarn analizi ile bu paralardan senteze varma abalarn kapsar- bir yandan 20. yzyln faydac pragmatizmlerini retirken, br yandan da, organize olmam (unorganized) rasyonalizmi srdrmektedir. Kolayca gzlemlenebilecei gibi, bu szde modern bilimsel yaklamlar, yaratldaki Birliin bilincinde olmaktan ok uzaktr ve bu sre ierisinde planlanan szde sentezlerin analizleri madd ve biyo-sosyal dzeyle snrldr. Onlar, Varln Birlii iinde olduklar gibi tam anlamyla malzemelerin tabiatn ve uygun kullanm ve formlarn anlamay imknszlatran Tevhdin ve Nr-i lahnin bilincinden yoksun olarak ratio tarafndan idare edilirler. Tam tersine, malzeme ve teknolojiler, sahte beer gururun aralar yahut fetiistik gler olarak tasarlanmtr. 32

Her eyi doru yerine koymak (adalet), slm mimarisini tasarlamak iin atlmas gereken ilk admdr. Bu da ancak, her eyi dier eylere gre doru yere koymakla; sadece madd varlk dzeyinin unsurlarna gre deil, ayn zamanda biyo-sosyal ve din hakikatler ve kanunlara gre doru yere koymakla mmkndr. Bir rnek vermek istiyorum. Duvar inasnda kullanlan ta, Rnesansda tan sert zelliini vurgulamak iin, ar bir ekilde ilenmitir; oysa bunu yapmalarn gerektiren herhangi bir teknik zorunluluk da yoktur. Halbuki Gotik mimarde tan tabi, madd karakteri, kanlmas yahut gizlenmesi gereken bir ey olarak anlalmtr ve bu yzden, Katolik kilisesinin tutumunu temsil eden, madd varl gnah olarak kabul eden tasarmcnn, mimarn isteine gre k ve glgeyi kullanarak profillerle tamamen deitirilmitir. Mies Van der Rohe, ayn zamanda Zen Budist mimarisinin tutumunu andran Louis Kahnn yapt gibi binalar i dokusunu ortaya sererek ve bunun nemi zerinde srarla durarak tala yapar.

MMAR SNAN

te yandan, slm mimarisi malzemeyi olduu gibi, neyse o olarak kullanr; niteliklerini inkr etmeden ve nemlerine ar bir vurgu yapmadan. Benzer dnceler teknolojilerin kullanmnda da gzlemlenebilir. slm mimarisi bundan da tede, olaanst teknolojik bir baary, rnein, Gotik mimarnin hakim karakterinde yahut 19. yzyl ile 20. yzyln yaplarnda grlebilecei gibi bir yapnn byk bir span ya da olaand bir aydnla kavuturulmas gibi bir eyi ama edinmez. Aksine, teknolojiler sadece, slmda kendi nem hiyerarilerine gre gerek ihtiyalar karlamak amacyla kullanlabilir. Teknolojiler kendi varlk dzeylerinin kanunlaryla uyum iinde kullanlrken, daha st dzeylerin kanunlar hiyerarisine uygun olarak seilir veya ynlendirilir. Bu, malzemelerin kullanmnda slm mimarisinin hakim bir zellii de olan teknike kar tabi bir tutumu temsil eder. Tahta ile ta yahut maden ile ini gibi farkl malzemelerin bir arada kullanlmasnda ama, basit ve ilkel zt ifadeleri yaratmak yerine, tabi ve sun olann, erkek ve kadnn tezadl ama ayn zamanda da 33

birbirine saygl gzellikleri gibi bireysel gzellikleri vurgulamaktr.

slm Evine Dair

slm mimarisi malzeme ve teknolojilerin kullanlmas ile ilgili bu zel dncelerin yansra modern konfor anlayna benzer yan olmayan ve amalar hazc (hedonistik) kavramlardan tamamen farkl olan biyo-sosyal taleplerin slm bir deerlendirmesinin ve husus sosyal ihtiyalarn da rndr. Mimar (slm mimarisi), slmda insann Allah hakkndaki uurunun, varln kutsal karakterinin atsn oluturur. Allahn iradesine teslim olmak insann iki cihandaki saadetine giden tek yoldur. Bu tutum, onun, tabandan tavana, kinata bakmasn mmkn klar. nsann uuru, evresine olan ilgisi slmda temel olduu iin, mesken mimarisi hayatn btn ynlerini kapsayacak tarzda gelitirilmitir. Ev, haremlik ve selamlk olmak zere iki blmden meydana gelir ve genellikle bir avlu etrafnda teekkl etmitir. Bir slm ehrinde

MMAR SNAN

sokakta oturmaya izin verilmez. Oturulacak ve toplanlacak yerler mescidler ve evlerdir. Sokak, evlerle tarif edilmitir. Avlu, evi d dnyadan muhafaza eder. En nefis ekilde dekore edilmi ev bile -ki ok mtevazi olanlar da vardr- gelecek nesillerin deien ihtiyalarna ve arzularna hizmet edilmesini mmkn klacak esneklikte tasarlanmtr. Evler ahap yahut kerpi gibi ksa mrl ve yeniden kullanlabilen malzemelerden ina edilirdi. Bylece ehirdeki deiim ihtiyac da kolaylatrlm olurdu. Odalarn ok-amal kullanm da genel bir tavr belirler. Planimetrik emalar kapal olmaktan ziyade aktr. Sonuta, ina sistemleri benzer karakteristiklere sahip olup deiime ak bir yapdadr. Yeryznde hayatn fan zelliini yanstan ehir dokusunun bu esnekliinin yannda, binalarn, tabiata saygy gsteren toporafya ile ahenkli ilikisine zel bir nem atfedilmitir. Bu anlay, temelde insanlar arasndaki sayg ilikisinde grlr ki, ayn zamanda evlerin birbirine uygun biimde, uyumlu olarak yerletirilmesi tavrna da yansmtr. 34

slm Mimarisinde klimin Deerlendirilmesi

Bir yandan modern konfor anlayn kkten reddederken, te yandan yaama standartlarn salamas, iklim faktrlerini kontrol etmesi, tabiatyla slm mimarisinin temel ilgi konular olmaktadr. slm mimarisinde iklim, pasif metodlarla kontrol edilmitir. Bu balamda dikkate alnan ller, mimar ile karlkl iliki iindedir ve onunla btnlemitir. Szgelimi pencereler, souk iklimlerde s toplayclar olarak tasarlanrken, scak iklimlerde gnein ieriye en az girmesini temin edecek ekilde tasarlanmtr. Binalarn d kaplamas da, iklime gre ayarlanan pasif metodlar tesis ederek iklim faktrlerini ayrntl olarak gznnde bulundurmaktadr. Akas, israf ve gereksiz masraflara slm mimarisinde izin verilmez. nk sap savuranlar eytann kardeleri olmulardr; eytan ise Rabbine kar nankrdr. (sr 17/27) eitli mahall artlar karlayan, farkl malzeme ve teknolojiler kullanan slm evinin

MMAR SNAN

inas ve yaatlmas, israfa yer olmayan bir sretir. Bu adan, binann bakm modern yar sanayilemi tekniklerinkinden tamamen farkl bir ekilde gerekleir. Tasarm metodolojileri ile ina ilemlerinin iletilmesi ve rgtlenmesi arasndaki yerleik korelasyon ve iliki, 20. yzyln banda yaanan ke kadar slm leminde yegne inaat tekniinin kaynaklar olmutur. 20. yzylda bile bu ina etme kapasitesinin deerli rneklerine rastlamak mmkndr. retim zinciri dikkatle tasarlanm olup, sosyal ve ahlk ilevleri ifa etmeyi amalayan bilinli bir abann rndr. Mesken mimarisi iki yaklam dzeyinde retilmitir. Birincisi, en st kltrel nitelie sahip standartlar gelitirecek merkez aratrma dzeyidir (st dzey yaklam). kincisi ise, standart elemanlar tasarlayp kullanan ve ehir tasarm ile arazinin mahall problemlerini hem patronun, hem de iinde oturacak kiinin (kullancnn) ihtiyalarndan doan zel mimar problemleri zmeyi amalayan mahall dzeydedir. 35

Sahici, saf, ahlk artizanal retim faaliyetini douran bu yaklam, szde sanatsal yahut bilimsel mimar yaklamlarla, tasarm teknikleriyle taban tabana zttr. Bu sebeple, slm tasarm ve ina ameliyelerinde ve tasarm ile retim srecinde kaim bulunan hiyeraride sanat ve mimarinin her trl oportniste istismarndan kanlmtr. Kullancnn tasarm srecine, evin gelitirilmesine katlm, evin planimetrik ve mimar zellikleri, meskeni kullananlarn meskenlerin idaresine itirakleri de slmn mesken mimarisinin asl imknlarndan bazlarn oluturur. Yukarda zikredilen zelliklerden baka, slm evi, mescidin lah gzelliine sahip olmaldr, zira slm toplumundaki her ferdin gzel bir evde yaamas gerekmektedir. Her ev, bir aile iin ina edilir; mahremiyet esastr; evin bahesi ise Cennetteki sknu hatrlatan bir gzellik kesidir. Onlar farkl mahall artlara, tasarm ve standartlarn ilkeleri vastasyla baarlan, kullancnn ihtiyalarn deitirmeye adapte eden esneklikleri ile slm evleri, dnyann drt bir

MMAR SNAN

tarafnda beer evreye ynelik istisn bir kltrel yaklamn rnleridir. Bundan dolay ev, basit bir snak olmayp insann btn hayatn kapsayan bir rndr. Evin de iinde yer ald ehir evresi, ocuun, ailenin ve yallarn ihtiyalarn karlamak zere tasarlanmtr. Bununla birlikte onlar, aile hayatna ve onun pratik amalarna hizmet edecek yegane aralar deildir. Ayn zamanda, hayatn birlii iinde insan duygularn ve ifadelerin alclar ve kaynaklardr da.

te yandan, insann psikolojik hayat, Mslmann duygu ve tutumlarnda yansmasn bulan kozmolojik idrak ve din inanlaryla kontrol altna alnr. slmda bu psikolojik durumlar ve duygular biim ifadelerinde incelenmi, tanmlanm, belirlenmi ve deerlendirilmi, kontrol edilmi ve yansm; sonuta slm mimarisinin domasna imkn vermitir. Rahmn ve Rahm ve Kdir-i Mutlak olan Allaha inanmak emniyet duygusunun kkenini oluturur ve sanat formlarna ok renklilik, aydnlk, formlarn berrakl ve hareketlerin sknu olarak yansr. slmn dzenleyip tanmlad tutumlar (rnein, Allahtan bakasndan korkmamak), tasarm srecinde baskn olan psikolojik unsurlardr. Etkileri, ayn zamanda tevazu, sayg ve sevgi, hayat tarznn sadelii, toplum ve gelecee kar sorumluluk uuru gibi duygularla iliki kurarak insan leinde bidevlik (monumentality) olarak tezahr eder. Psikolojik estetik alannda slm mimarisinin baarlar ve snrsz eitlilik ve zenginlii, henz btn tarihi nazar- itibara alnarak incelenmi deildir. 36

nsan ve slm Mimarisi

slm mimarisi, slm tutum, duygu ve ifadelerin yansmasdr. nsann, tpk hayvanlarda olduu gibi psiik bir hayat vardr. Bu hayat, sevgi, korku, sempati gibi duygulardan mrekkeptir. nsann psikolojik hayatn, objektif dnyayla duygusal ilikisi bakmndan aklamay amalayan modern psikolojinin yaklam snrl ve elverisizdir. Batl deneycilik (empiricism) ve uzmanlama temelinde gelitirilmi olan bu yaklam, varl birlik halinde kavrayamaz.

MMAR SNAN

Daha nce de bahsedildii zere, slmn psikolojik duygular ve tutumlar zerindeki etkileri, biyo-sosyal varlk dzeyinin ihtiyalar zerinde kurduu zel kontrol mekanizmasn teekkl ettirir. uras da ikrdr ki, slmn faydaland madd ve teknik tercihlerin balca zellikleri benzer genetik kaynaklara sahiptir. Kullancnn tutumu ile gerekleen biim ifadelerinin ilikisi, psikolojik varlk dzeyinde bir biim ifadesi olarak mimarinin bir dier nemli konusudur. Bu bakmdan iki ilke slm tutumun temelini oluturmaktadr. Birinci ilke, Mescidleri yalnzca Mslmanlarn imar edebileceini ifade eden yet-i kermede, ikinci ilke ise, Mslmanlarn din-d faktrlerle yneldikleri vecd (istirak) halinin ykc etkilerinden bahseden Hads-i erf te ifadesini bulmutur. Daha nce iktibas etmi olduum yet-i kerime aka, bu alanda ahenkli, btnleyici bir uyumun mutlak lzumu ve binann slm biim ifadeleri, tasarmcnn, Mslman kullancnn slm tutumlarnn ilikisine dair gereklii dile getirmektedir. Yukarda geen Hads 37

ise, Mslmanlar bir vecd ve istirak haline, slm bir bilin din olduu halde, bir bilind ve tatmin durumuna girmeye zorlayacak ykc etkileri ifade etmektedir. Varlnn ve evresinin bilincinde olma, bu bilinten ve insann ilk gelime dzeyi olan davranlarn tutarllndan doan sorumluluk duygusudur, istirak (kendinden geme) insanolunun tahribi ve inkrdr. Her slm uygulama biiminde temsil edilen insann bilincine ynelik slm gereklik ve tutum, Ortaalardan bugne kadarki Batl kltrlerin tavrlaryla taban tabana zttr. Gotik, Barok ve Rokoko srekli olarak, temelde hareket, snrl insan yaps rnlerin aydnlatlm etkileri ve teknik baarlarn empoze etmek suretiyle egemen olan biim ifadeleriyle insan etkilemeyi amalamaktadr. 19. yzyln eklektisizmi ve 20. yzyln teknolojik fetiizmi bu bakmdan Batl Hristiyan insan anlaynn dorudan bir devamdr. Bu yaklam, batan ayaa gnahkr olduundan, ruhbn snfn, iktisad yahut idar glerin ynlendirmesine muhta bir insan anlayn sunmaktadr.

MMAR SNAN

Sknet inde Hareket

slm mimarisi sknet iinde harekettir, snrlln berraklna sahiptir, ifade bakmndan mtevaz ve tabidir, dramatik veya dayatmac olmaktan ziyade gzellie ve tezyinlie yneliktir. Bykln etkilerinin vahiyane bir ekilde insana dayatlmas, merhamet ve gururun tevazu, mkemmeliyet ve kendi kendine yetmenin ar noktalara srklenmesi, ntr ve hakiki bir biim ifadesini elde etmek iin slm mimarisinde bertaraf edilmesi gereken yabanclamalardr. Bu slm yaklam, varln bilinli bir yaratcs ve onun tarih sekanslar ile kendi sorumluluklarnn bilincinde olarak insana, dnyaya bilinli ve zgr olarak ynelme ve bakma hakkn, imknn verir. nsan zerindeki btn yapay, gayrimer ve gayriahlk etkileri kkten ortadan kaldran slm, saygdeer bir Mslman birey ve cemaat aray iindedir. slm kozmolojisi, Mslmann Allahu Tealaya, yaratla, insann varolu iindeki yerine, yeni varlk glerinin hiyerarisine inan, slm mimarisinin genetik kaynaklarn oluturur. 38

Varlk, inanlar, bilgi ve idrakin akl, ruh ve din dzeyi, btn sanat formlarna yansr. Bu yzden, slm sanatlar ve mimarisi nih karakteristiklerine binaen slm kozmolojisinin yansmalardr. nsann psikolojik hallerinin forma yanstlmasyla ortaya kan problemler, psikolojik estetik alannda bir konu olarak tartlmtr. Buna mukabil, Worringerin Gotik sanata zg deerler sistemini analiz etme abas, sadece Gotik sanattaki Hristiyan kltr deerlerinin yansmas olan mekanizmalar aklamakla snrl kalmtr. Buna karlk, Worringerin slm psiik hallerin slm mimarisine yansma mekanizmalarn tesbit etme abasna paralel hibir aratrma yaplmamtr. Bu alanda kar karya kalnan glkler gayet iyi bilinmektedir. Birinci glk, biim ifadeleri ve insan davranlar ve psiik halleri alanlarnda psikolojik varlk dzeyinin snrlarn tanmlarken ortaya kan slm inancnn ve davran formlarnn Mslmann psiik hallerini belirledii olgusu, inanlarla psikolojik tavr allar arasndaki farkllamay gletirmek-

MMAR SNAN

tedir. Bu blmn snrl balamnda meseleye aklk kazandrmak ve daha kolay anlalmasn salamak iin zorunlu basitletirmelere bavurmak zorundayz. Bu sebeple sadece slm sanatnn biimini etkileyen bu slm tavr allar ve makamlar zikretmeye altk. slm sanatlar ve mimarisinin tarih ve coraf boyutlaryla slm tavr allar ve bilgiyle uygunluk ierisinde gelimesinin karlkl bamlln kurmak iin konuyu ok daha ayrntl bir ekilde incelemeye ihtiya vardr. Mutluluk, keder, nee, sevgi, mit, yeis, sknet, sknt, evk, ihtiam gibi basit psiik hallerin etkilerinin yansra takva, sayg, rza, vecd, kran, tevekkl ve drstlk gibi slm tavr allar ve makamlar slm mimarisi temelinde analiz edilmelidir.

davran ve haller arasndaki arpc farkn hatrlanmas, slm mimarisi ile 20. yzyl mimarisini mukayese etme abalarmz kolaylatracak ve temel farklar doru olarak ortaya koymamza yardmc olacaktr. Bu ifadeleri ve deerleri nasl okuyacamz anlayp hissedeceimizi renmek ve konu hakknda bir duyarllk gelitirmeyi ve anlay birlii (consensus) salamay baarmak iin baz rnekler verilmesi ve karlatrmalar yaplmas gerekmektedir. Mutluluk, mitvr ve neeli olma gibi tavr ve duygularn renkli ve aydnlk dnyas, btn slm sanatlarnn ortak zelliklerini oluturur. Bu slm biim ifadelerini slm minyatrlerinde, ini yzeylerinde, giysilerde ve kilimlerde, hasl slm sanatnn btn alanlarnda kolayca gzlemlemek mmkndr. slm d kltrlerin ve zellikle Hristiyan Bat kltrnn insan mitsizlie sevkeden, karanlk, kasvetli, dramatik boluunun aksine, bu rneklerin yansmas biim berraklnda ve kullanlan renklerde ortaya kar. Zikrettiimiz ifadelere tevazu, mlyemet (lmllk/yumuaklk), sknet ve huzuru ilave 39

Haller, Makamlar ve Mimar Tezahrleri

Bu meyanda slm psikolojik haller, tavr allar, davranlar ile modern dnyada insann ihtiras, bayal, kargaal ve agresiflii gibi

MMAR SNAN

etmemiz gerekir; bunlarn karsnda ise, huzursuzluk, can sknts ve keder ifadeleri yer alr. Denge duygusu demek olan huzur, mesela Sleymaniye Camiindeki sivri kemerin iki kolunun dengesinde ortaya kar. Dier taraftan huzursuzluun en eitli artc rneklerinden biri, Wells Katedralinin tedirgin strabdr. Modern dnyann vahi (brutalist) tavrlarnn sonularyla ve Barokun huzursuzluuyla sknet ve mutluluk gibi etkileri de karlatrabiliriz. Stunlar ve kirilerle ina edilen slm yaplar, ayn zamanda kk evler, duvar dokularnn krlgan, silindirik yaps, hepsi ayn durumlar ifade ederler. Bat kltrnn herhangi bir dneminde Mslman tevazuuna benzer bir ifade bulmak ok zordur. Barokun formalizmi ya da Worringerin terminolojisiyle syleyecek olursak, Gotikin sanat iradesi slma da, slmn vcuda getirdii bidelere de yabancdr. Bu marur ifadenin kkleri Bat mimarisinin pek ok basamanda bulunmaktadr. Romadaki St. Pierre ile Edirnedeki Selimiye Camii bu lek farkllnn son derece bariz tezahrleridir. 40

Hayet, takva, sabr, murakabe ve yakn, slm mimarisini vcuda getiren unsurlardr ve mutlaka biim berrakl, kanaat ve derin bilin ve sorumluluk uuruyla sonulanr, ycelii tezahr ettiren bir sayg duygusu yaratrlar. rnein, Mies Van der Rohenin ve dierlerinin eserlerinde ve en azndan sabr, kr, tevekkl ve kanaat gibi tutumlar yanstan Uzakdou rnlerinde grdmz tek yanl arlklar slm mimarisinde grmek mmkn deildir. Daha yksek bir manev makama ulamak iin mcadele eden Mslmann zlemini yanstan hznn, Hristiyan kltrnn cehennem karanlk ve umutsuzluuna benzer bir taraf yoktur. Biraz daha ileri gtrmek iin manev dnyann, tutumlarn biime yansmasnn dolayl etkilerini unutmamamz gerekmektedir. Bu tutumlar, kendi uygun yerlerinde eitli malzemelerin ve teknolojilerin kullanmn tayin ederken, ayn zamanda tasarm, yani mimar iin ilevsel problemleri zmek ve biyososyal talep ve ihtiyalar zmlemek iin ltler tesis eder.

MMAR SNAN

Szde sanatlara bakldnda, kendilerine zg deerleri gelitirmeye ve mimar zerine psikolojik tahliller yapmaya almaktadrlar. Onlar, yaptklar binaya hangi ruh hali zerinde iseler onu yanstyorlar ve bu bakmdan, gelitirdikleri zmler de slmn temel tavrndan ayrlyor. slm kltrnde Mslman mimarn ruh durumu, znde, binay kullanacak Mslman ailenin ruh durumundan farkl deildir. Bu sebeple mimar, kullancy mimarisiyle ynlendirmeye ve onu etkilemeye alacak kadar marur ve izandan mahrum deildir. Ayn ekilde, bina da, kullanc iin bir gsteri ve vnme arac ya da onu ynlendirip snrlayarak, ona tahakkm eden yabanc bir g olmayacaktr. Sonu olarak mimar bir irade yahut kudret sembol deildir. Baka deyile bir feti (irk) nesnesi haline gelmemitir. O, dnyay gzelletirmenin bir arac ve slm durum ve tavr allarn bir yansmasdr. Bunlar (durum ve tavr allar) da lah rdeyle uyum iinde gelien slm bilin ve inanlarn rndr. O, yaratt her eyi en gzel yapan ve insan yaratmaya amurdan balayandr (Secde 32/7) 41

slp Meseleleri
Kozmolojik idrak ile sanat formlarnn ilikisini yukarda ksaca tahlil etmitik. zetlemek gerekirse, insann inan sistemi, kozmolojik varlk telakkisi, dorudan doruya yaptna yansr. Ortaya koyduumuz her ey, bilinli yahut bilinsiz olarak inanlarmzn bir ifadesidir. Sonu olarak slp, inanlarmzn dorudan bir yansmasdr; zira inanlar ile ameller (eylemler) arasnda kopmaz, saf, samim ve mutlak bir iliki vardr. Bundan maada slp bir biim hadisesidir. Allahu Tealann iradesine kaytsz artsz teslim olma ve Allahn Rahmn ve Rahm oluundan kaynaklanan gzellik ve mitvarlk slm mimarisine temel zelliklerini kazandrr. Bu balamda, yukarda statik ve dinamik slplar yannda kbistik ve organistik slplardan her kltrel dnemin kozmolojik telakkisiyle tayin olunan seici kombinezondan bahsettik. Bu nedenle tezyinlii, slmn akn kozmolojik telakkisinin, kutupsal kompozisyon kanununun tezahr olarak objektif varlk zerine yansmas, eklinde tanmladk.

MMAR SNAN

slm sanat kutb (polar), kbistik ve statiktir. Btnl ise tezyinliinden ileri gelir. Rnesansda yaratlm olduu ekliyle sanatlardaki nc boyut, bireyin kaderinden kurtuluunun ifadesidir. Dier yandan slm sanat ise, slmn temel ilkesini, yani Allahn iradesine kaytsz artsz teslim olmay tezahr ettirir ve bu varolu ilkesiyle uyumun tezahr olarak nc boyutu reddeder. Bir plan zerinde kalmak, tezyinliin en bariz zelliidir. Mekn btnl olarak plan yaratan tezyinlik kavramna berraklk kazandrmak iin tezyinlik (ornamentalism) ile tezyn (ornament) ya da tezeyyn (ornamentation) arasndaki farka iaret etmek gerekmektedir. Sathlarn dorusal (linear) dekorasyonu tezyn (ziynet, ss) olarak bilinir; te yandan tezeyyn de bu tr unsurlardan mteekkil bir sistemdir. Tezyin formlarn sathla ilikisi, zerinde grndkleri ideal plan tezyinlik ile tesis ve tayin edilir. Bu balamda drt kategori zikredebiliriz. Birinci kategori, modeli (pattern) ile plann yaratan tezeyyndr (ornamentation). Burada mo42

del, mutlak mekndr. kinci kategoride model, bireysel formlar planla temasa sokulur, bylece plann kendisi korunur. nc tektonik kategorinin tezeyynnde btnlk, tektonie sahip ksm meknla biimlenir. Tektonikletirme bireysel formlar sistematik biimde organize bir btn iinde gruplandrmak ve bir gruba balamak, ksacas karlkl ilikisini kurmaktr. Bu kategorideki bamsz birimlerin dzeni, slbu tayin eder. Tezyinliin drdnc kategorisinde, ssn zerinde gerekletirildii plan, genel meknn btnl ile iliki iindedir. Tezyinliin ne olduuna ilikin bu genel aklamayla birlikte slm sanat ve mimarisindeki tezyniliin kutb, kbistik, statik ve tektonik kategorilerini ksaca analiz edeceiz. Stunlu camilerde stunlarn dizilii, pandantifler yerine stalaktitlerin kullanl, renkli inilerin geometrik modelleri, kullanlan renkler, ehir dokusu iindeki evler, pencerelerin dizilileri, kubbelerin tekrar, rneklerden sadece birkadr. Fakat slplarnn genetik tahlili, slm tezyinlik konusunda ayr ve zel bir yaznn konusudur.

MMAR SNAN

ada Durum
Yukarda mimar ile slm mimarisinin ne olduunu ksaca aklamaya altk. Mslman lkelerde mimar geleneinin kaybolmas, mimar ile ilgili mhendislik ve teknoloji arasndaki farklar aklamay ve onun btn varlk dzeyleriyle ilikisini kurmay zaruri klmaktadr. Sonu olarak, biz beer evrenin btnyle, yani varln btnl ile alakal problemleri zen bir sanat olarak tanmlyoruz mimaryi; dier yandan inaat mhendislii disiplinleri (her biri bir uzmanlk alanyla snrldr) bir yapnn zel problemleriyle ilgilenirler. Aslnda varln birliini kavramas gereken mimarde eitli akmlarn bulunuu, varln btnlne dair kuvvetlerin nemine ilikin problemlerin hiyerarisi hakkndaki inan ve bilgideki farkllklardan kaynaklanmaktadr. Mimar tarihi, slplar tarihi bir bakma bu eitli trendlerin tarihidir. Bugn bunlar, Bat kltrnn getirdii snrlar ierisinde varln srdrmektedir. 43

Mimar tarihin sorunlar kompleksinin btnlne ilikin zaman iinde yaplan aratrmalarn iptida tahlillerle tarih slplar ve tarih d slplar eklinde snflandrlarak, te yandan Batl olmayan kltrlerin tarihinin tarih d slplar ierisinde ele alnarak anlalamayaca ikrdr. Bu sebeple ancak insanln kltr tarihini bir btn olarak incelemek suretiyle neyin baarlp neyin baarlamam olduunu ve bugn nerede durduumuzu anlayabiliriz. Son asrda Batnn hakim ideolojik temayllerinin insann eriebilecei nihai nokta olduunu zannetmek, dar grllk, tahripkr gurur ve emperyaliste bir egosantrizmden baka bir eyle aklanamaz. Makinay, verimlilii, konforu, teknii, malzemeleri ve zellikle yeni malzemeleri insan kurtaracak temel ilgi alanlar zannetmenin; insan problemlerin zne gtremeyen/gtrmeyen ayrlk noktas olarak epistemolojiye dayal rasyonalizm ve deneyciliin -ki sorunlar kompleksinin btnl iindeki snrllk Yeni Ontoloji tarafndan aklanmtr- ilkece feti-

MMAR SNAN

istik tavrlar olduklarn kabul etmek zarureti vardr. Aktr ki, modern a, kendi fetiizmlerinin (irklerinin) bile bilincinde olmayan bir trajik bilinsizlik adr. Teknolojik, iktisad ve siyas glerin klesi olan bu a, tarih boyunca yaam dier tekml safhalarndan ok daha geridedir ve hatta tapndklar eyin bilincinde olan fetiistik kltrlerden bile daha geridedir. Bu bakmlardan, slm mimarisi ne deildir? sorusuyla ilgili bir tartma bugn Mslman olmayan lkelerde tartlmakta olan felsef sistemlere, bak alarna ve inanlara, mimar anlaylara dayandrlamaz. te yandan, insanlk tarihindeki en son tekml safhas olan (insanla gnderilmi son din olan) slm ieren btn kltrel dnemleri kapsayacak bir inceleme, bu yaznn kapsamnn dnda kalmaktadr. Bu nedenle biz, slm mimar kltrn tahrip eden ve onun bugn yeniden tesisini yasaklayan yabanc temayllerle hibir ekilde slm mimarisiyle kbil-i telf olmayacak mimar temaylleri karlatrmaya 44

alacaz. Karlatrmal analizimiz, mimaryi vcuda getiren bilincin geliimi zerinde odaklanacaktr. Madem insann varlk bilinci ve sorumluluu, kanlmaz bir ekilde bu bilin ve sorumlulua uygun olarak davranmas, onun varolu sebebidir, u halde, bu bilinten yoksun bulunan bir an, slm mimarisini kavrayamayaca aktr. phesiz gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn ard arda geliinde temiz akl sahipleri iin yetler vardr. (l-i mrn 3/190) Gerek u ki, biz emaneti gklere, yere ve dalara teklif ettik de onlar bunu yklenmekten kandlar ve ondan korkuya kapldlar; onu insan yklendi. nk o, ok zlim, ok childir. (Ahzb 33/72) Ykc silahlar ve kirlenme, insanln varln tehdit edecek noktaya 20. yzyldaki kadar hibir zaman yaklamamtr. Bu durum, krk yl kadar nce tasavvur dah edilemeyen bir eydir. Deitirme ynndeki tm abalara ramen, varl hsn- muhafaza etme ve gzelle-

MMAR SNAN

tirme bilin ve sorumluluundan yoksun olan modern a, sorunlar makina, teknoloji, yeni malzemeler, finans gleri ve zel glere sahip zel formlar kullanarak zmeyi mit etmektedir ki, bu biim fetiizmi yahut sanatlardaki szde yaratc sanatnn egosantrizmidir. Bu bakmdan, amzn fetiistik mimarisi slmn tevhd fikriyle Allahn, dolaysyla da varln birlii inancyla taban tabana zt bir gayri slm telakkinin rndr. Bu sebeple, modern mimarinin temel sanat tavrlarn slmnkilerle karlatrmak yararl olacaktr.

i inanc insan insan yapan her eyi tahrip ederek insanla egemen olmaya balad ve onun evre bilinci ve sorumluluu ortadan kaldrld. slmn sreklilik ve birliin insan gelime iin temel olduu inanc hibir ekilde makina kltr ve teknoloji fetiizminin bu ilk safhasnda sanatlarda gayriahlk ve din d tavrlarn sreksizliiyle benzer taraf yoktur; yani byk aklklar gemeyi amalayan elik konstrksiyonlar, daha yksek yahut daha mbalaal bina yapma tavr slm deildir. Sanayi retimini tasarlamak iin varln gerek yapsn tahlil eden, zmler bulmaya alan, bu uyumsuz, elikili fetiiste tavrlar amak yolunda giriilen asr bandaki sanatlar ve zenaatler hareketinden bahsetmemiz gerekir. levselcilik, rasyonalizm, ekspresyonizm ve dier akmlarn hepsi de, makinalarn ve teknolojinin kurtarc mevkiini deitirememilerdir. Fetiiste tavrlarna ramen, amz ustalarnn eserlerindeki ak zellikler 19. yzyl eklektisizmi ile Hristiyan deerler sistemini reddetme temayln sergilemektedir. Bunun 45

Dnyadaki Durum
19. asrn eklektisizmi, teknoloji ve sanatn zlerinde farkl alanlar olduklar inancnn rn ve ifadesiydi ve sanatlar inan, ahlk ve din alannn dnda sadece dekorasyon eklinde deerlendiriyordu. Bylece tarihte ilk defa insann evresinin sorumsuz, sreksiz oluumu balatld. Sonu olarak, her eyin mhendislik, teknoloji ve glerin yeni imknlaryla deitirilece-

MMAR SNAN

bir istisnas, Hristiyan Katolik inanlar ile Uzakdou kltrlerinin karm olan Frank Lloyd Wrightn mimarisidir. Le Corbusiernin eserleri Kuzey Afrika, Anadolu, Osmanl ve Doulu kltrel deerler ve inan sistemlerinin biim zelliklerini yanstmakta; fakat ayn zamanda makinalarn her problemi zme gcne sahip olduunu da kabul etmektedir. Mahall artlar, iklimi, tarihi, insan, insann sosyal ve psikolojik varln ve insann zgr varlnn kayna olan inan sisteminin problemlerini dikkate almayan, teknolojinin problemleri zeceine olan inan -ki insann bu zme uymas gerekmektedir- boyutta makinalarn hareketiyle bylenen St. Eliann bak as, modern mimarnin ortak nitelikleridir. nsana madd kudretini byk lde artrma imkn balayan makinalar onu (insan) tabiat ve varolua kar savaan birisi durumuna dntrmektedir. te yandan, teknolojik gelime bu kstah savann zaferini sembolize etmektedir. Bu savann mimarisi, ok daha ezici ve ok daha gizemli ve makinams olan za46

feri, btn varlk tabakalarnda her eyi ait olduu yere koymay ama edinen slm mimarisinden aka farkldr. Teknik potansiyellerin ve onlarn zmnn mutlak stnln kabul eden bu tavr, insann ferd nemini asgarye indirmekte ve byk put teknolojinin yansra mahall snrlamalar ve potansiyelleri dikkate almamaktadr. Uluslararas mimar adn tayan bu fetiizmin etkileri, gelimekte olan lkelerde eitimin ezici, sersemletici etkilerini kullanarak ilerleme ve modernizmin yolunun bu olduunu iddia edenler tarafndan kolaylatrlmtr. Bylece mahall ve tarih mirastan, iklim ve biyo-sosyal artlardan tecrit edilmi olan mimar, insanlar ve lkeleri etkilemek ve onlara tahakkm etmek iin politikann aleti durumuna gelmeye balamtr. Bu temayllerin slmn mimar mirasn, mevcut ina ustalklarn, bilin formlarn ve mahall kltrlerin duyarllklarn nasl tahrip ettiini ve bu tahribatn nasl devam ettiini herkes ok iyi bilmektedir. Netice olarak bunlara asla slm ad verilemez.

MMAR SNAN

Konut mimarisinde bu temayldekilerin mimarisi, kullancnn ihtiya ve taleplerini, mal sahibinin tasarmn olumasna katlm hakkn, ocuklar, yallar ve komularla ilgili evlerin karmak problemlerini, gelecekteki olas deiimleri dikkate almaz. Tam tersine, kullancnn hayatn zel bir hayat biimini empoze ederek ayrntsna kadar tayin etmekte, bylece, despotik olmakta ve konut mimarisine ynelik geleneksel slm yaklamlara aykr dmektedir. Bugn, modern mimarinin, mimar ve uygulamas, sanatlar ile gndelik hayat arasndaki birlii tesis etme abas (19. asr eklektisizmine tepki olarak) son yzylda Batnn kltr tarihinde grlen en kayda deer baarlardan birisidir. Dahas, Le Corbusier ve Mies Van der Rohenin yeni deerler tesis etmeye altn zikretmemiz gerekiyor. Bu deerlerin byk bir ksmnn kk, tahrif edilmi Hristiyan deerleri ve zmlerine deil, slm, Uzakdou, Afrika ve dier Hristiyan olmayan kltrlere dayanmaktadr ve bylece amzn en nemli kltrel gelimesine yol amlardr. 47

Gnmzde, insann evresini tahrif edilmi Hristiyan ve aristokratik deerler sistemini berraklatrma ynndeki bu teebbs, Batl kltrlerin egosantrik, gc/iktidar amalayan geleneinin gsterdii direni sebebiyle bir temel oluturamad. Bundan da tede, teknolojiye stn bir deer atfetmek suretiyle yukarda grdmz zere, mimarnin biyo-sosyal, psikolojik ve ruh-akl dzeylerini deerlendirmekten uzak kalmtr. Sonuta da dnya apndaki ykc etkileri sebebiyle sert bir biimde eletiriye uramtr. Sadelik, biim ve zn birlii, biim berrakl, aydnlk malzemelerin kullanm, temelden zgr olma, standartlar ruhu gibi yeni deerler de, bu deerlerin her biri bir btn iinde birletirilmek yerine bir feti (put) haline getirilerek teknoloji fetiizminin yansra eletirilere urayan bir baka nokta olmutur. Basitlik ve mlayimlik inatla; biim berrakl ve bilin vahce, sert tavrlara; aydnlk malzemenin kullanm, esneklik ve tarafszlk en kt trden oportnizme; standartlar ve en yksek nitelikte zmler retme kabili-

MMAR SNAN

yeti ilevselcilik hedoniste bir telakkiye ve sorumsuzlua; tasarm srecindeki ve bizzat tasarmn kendisindeki taknlk evreye kar duyarsz bir husumete dnmtr. Keza bu dejenere tavrlar ve bunlarn tekrarlarnda slm mimarisine benzer bir taraf yoktur.

fetiizmini, yeni bir Roma pagan materyalizmi formunda aksettirmektedir- slm mimarisinden kkten farkldr. Mahall farkllklar ve gereklikleri reddeden dogmatik maddeci rasyonalizmin olumsuzluu konusunda postmodernizmin eletirisindeki doruluk son derece ikardr. Bugn, bir rnek vermek gerekirse, gayriinsan lei ve ezici karakteriyle Venturiye ait Badat Konut ve Ticaret Blokunun tasarmnn Unite dHabitatdan hibir fark yoktur. Bundan baka, birbirine yabanc, herhangi bir temel deerlendirme ve bilince sahip olmadan tarihten seilmi unsurlardan oluan cephesi, mimar tarihinde, bilinen en kt eklektisizm rneidir. bni Arab nl eseri Fssul-hikemde yle der: Bu sebeple, suretlerde uluhiyetin ryasn grenler ok fazladr. Eer bu rya var olmasayd ta ve sair gibi putlara ibadet edilmezdi. Suretleri biim ile zn birlii ve varln btnlndeki etkilerini deerlendirmeden kendi bireysel gleri olan bamsz varlklar eklinde tasavvur eden yeni fetiistik tutumlar postmodernizme de hakimdir. Venturinin Ba48

Modernizm Karsnda slm Mimarisi

Le Corbusiernin Doudan Bat kltrne getirdii gayrimadd, sade, berrak, entellektel biim dnyas yahut Mies Van der Rohenin tantrd mimaride ekingenlik, tarafszlk gibi tutumlar, snrlanmlk, sorumluluk, ciddiyet, bilin, saygllk vahi, barbar ekonomik glere hizmet eden 20. yzyln devasa yaplarnda ortadan kaldrlmtr. Alvar Aaltoda ya da Le Corbusierin ilk ve son dnemlerinde, Scharounda, 1960larn talyan organik mimarisinde ya da Louis Kahn ve takipilerinin tutumunda grdmz gibi, mimarde yeni Barok -ki zellikle malzeme ve g

MMAR SNAN

dat Konut ve Ticaret Bloku, bireyin dardan belirlenmesini ve bilincin reddini temsil eden snrsz ve sorumsuz szde yaratc sanat telakkisinin ok belirgin bir tezahrdr. Byle bir sanatsal yaratcln, seyircileri sadece byleyecei ve mimarn reklamn yapmaya yardmc olmaktan baka bir ie yaramayaca pek tabidir. nsanlar artan mimar, zel glerin atfta bulunduu fetiist imajlar (sretler), sorumsuz bireycilik ve egemen bulunan uyumsuz ve elikili tutumlar, bilin kazandrma gerekliliinin inkr, birliin inkryla vcut bulan yeni eklektisizmin slmn ve slm mimarisinin temel ilkeleriyle hibir ortak yan yoktur. maj ve sembollerin genetik temelini, varln psikolojik ve ruh-akl dzeylerine ait olan yapsal zelliklerini tahlil edip tanmadan ve onlar varln btnlnden tecrit eden, sadece biimin aralar yapan postmodern tavrda zaman-mekn boyutlarndaki evre bilinci eksiktir ve sorumsuzca bir gurur, amasz, bo bir kirlilik egemendir. Bu btn olarak bireysellemi giriimin, bu fetiistik kaos ierisinde birlii ve gelecei 49

amalamasna imkn yoktur. Bireysellii, slm sanatlarnda ve mimarisinde olduu gibi ortak saygl bir birlii baarmaya hibir ekilde benzemez. O tpk anlamsz, mitsiz, trajik bir la benzemektedir. Bundan baka, slm lkelerinde, onlara inanmadan tarih formlarn samimiyetsiz kullanm, kesinlikle insanlk tarihinde grlen en dramatik kltrel kirlenmedir. Tarih unsurlar, hibir sorumluluk ve sayg duymadan kullanan, fakat sadece smr ve kr amalayan bu temayller aka egemen gayri ahlk, sorumsuz, bilinsiz karakterin kant durumundadr. Bu balamda, bu bilinsiz ve sorumluluktan yoksun an bir baka tavrndan daha bahsedeceiz. Bu tavr, beer evre ve mimar problemlerinin, mutlak kesinlikleri amalayan yntemlerle anlalmaya allmasdr. evre mhendislii, sosyal bilimler, inaat ve ehir ekonomisi ve psikoloji, ksacas, insann ideolojik dnyasyla ve inan sistemleriyle ilgili problemleri iermeyen, bu sebeple tevhdi ve varlk problemlerini kavramay imknszlatran farkl uzmanlk alanlardr.

MMAR SNAN

Bu szmona bilimsel yntemler -ki mutlak kesinlikleri amalamakta, problemlerin karmakln gslemek iin bilgisayar teknikleri ve niceliksel yntemler kullanmaktadr- aralarn imknlarndaki snrlln bilincinde deildir. Aralar, sonsuz karmaklklar kapsama yeteneine sahip deildir ve kendilerinden son derece emin olmalar ve insan yaps aralarn marur putperestliinin fetiiste tutumu nedeniyle bir zm getiremezler. Son 50 ylda pek ok defa saf akl ve teknolojinin sanatlarn, dolaysyla da mimarnin problemlerini zmekte baarl olmalarnn mmkn olmad aklanmtr. Bu nedenle tevhd, akn, topolojik, din tutumlarla ve idrak imknlar kullanlarak tekrar tesis edilebilir ve edilmelidir.

mitleri ina eder. Antikite, Roma kltr ile slm inanlar ve slm mimarisi arasndaki fark Ernst Diez tarafdan Genetik Estetik balamnda tahlil edilmitir. Helenistik kltrn ok tanrc temeli ile 20. yzyln teknoloji fetiizmine dayal akmlar arasndaki benzerlikler aktr. Btn bu dnemler boyunca snrsz, sonsuz mekndaki organik bir tektonik btnlk (binann z), teknik zellikler ve biimler eklinde anlalmtr. Buna mukabil, ilave alabilen kmlatif birlii oluturan akn, tezyin tektonikler slm mimarisi ve sanatlarnn slp zellikleridir. slm bir ilave almaya msait birlik yeni ilaveler alabilir; ve kendi yaratlndan gelen karakterini koruyabilir; zira statik karakterini koruyarak iindeki deimeler ve gelimelerle uyum iinde olma yeteneini kazanr. te yandan, Helenistik kltrn organik btnl, ebediyete erimeye alan Msr kltrnn mutlak statik rnleri gibi oktanrc dnyann tanrlarnn yansmasdr. Zamansal, objektif, akn-olmayan telakki, Antikitenin mimarisine tekabl eden tektonikle50

Tevhd ve Ak Mekn
Antik Msr kltr, inan sistemiyle uyum ierisinde ebedlemeyi amalar, bu yzden ebediyetin, devasa leklerin ve kalc olann mkemmel bir tezahrn ifade eden pira-

MMAR SNAN

rin organik btnl anlay btn dnemleri boyunca slm sanatlarndan farkllk gsterir. Bu objektiflik tutumu ve akl fetiizmini gelitiren bu tavr, rnein, Helenistik kasabalarn grid (zgara) planna yansmtr; ayn zamanda slma da yabancdr. Hatrlamamz gerekir ki, Badat ehrinin daire plan, slmn Antikite ile ilikiye girdii bir srada, (o srada bu ilikiye Eb Hanfe tarafndan iddetle kar klmtr) Allahn varlnn bir ispat konusu olabileceinin sonucu olarak, slm mimarisinin nasl daima Helenistik mimarden farkl olduunu aklar. slm mimarisini, ounlukla ge dnemde gelitirilen fakat hl basit kompozisyonun, yani Tanrnn fiil varln kabul eden objektif hayat telakkisine ait tektoniklerin organik btnlnn tezahr olan Helenistik mimarden farkllat Roma mimarisiyle karlatrdmzda, temel zelliklerin hibir ekilde ortak olmadn yine grebiliriz, zira slmdaki tezyinlik, akn (transcendental) kozmolojik idrakin objektif varlk zerine, ina edilen dnya zerine yansmasdr. 51

Ebediyete, basit, kontrol altna alnmam akla verilen ar nem, devasa boyutlarda yaplar ina etmeye alan, insan eziyet eken ve karmakark bir yaratk haline, bu dev organizmalarn aleti durumuna indirgeyen malzeme ve teknoloji fetiizmleriyle sonulanmtr.

Hristiyan Duyarl ve mmateryalizm

20. yzyl mimarisini andran Roma mimarisi bu zellikleri tam anlamyla yanstmaktadr. Hristiyan kltrnn geirdii dnemleri tahlil ettiimizde grrz ki, ilk be asrnda Hristiyanlk, Roma kltryle ok yakn bir iliki ierisinde olmutur ve Karolenj ile Merovenj dnemlerinde slm inanlarn derin etkisi altnda kalmtr; te yandan ise Bizans kltr, ikonoklazm (7. yzylda kiliselerdeki ikonalara (tasvirlere) kar gelien Hristiyanlk ii bir tepkidir ve olduka kanl olaylara neden olmutur) dneminde slmdan etkilenmitir. Bugn, akn varlk telakkisine ramen slm tezyinliini Hristiyanln btn bu d-

MMAR SNAN

nemlerinde grebilmekteyiz. Beinci yzyln balangcndan itibaren Hristiyan kltr sanat eserlerini kavrayta mahall artlar dikkate almayan yeni bir dneme girmitir. Tektonikleri, statik, kbistik karakteri, kmlatif birlii ve aknl ile Bizans mimarisi de ki, snrszl, gayrimaddliin gizemini ifade eden immateriel, parlak yzeylerde yansr slm mimarisinden farkldr. Dier yandan Gotik mimar ise muhakkak ki en nemli farkllklar ortaya koyan tek dnemdir. Gotikteki tektoniklerin kbistik, dinamik birlii ve dinamik formlarnn kozmik genetii ile, Roma idar dzenininkine benzeyen Kilisenin mutlak, organize olmu otoritesini gerekletirme abas, aratrmaya deer. Orta alarda, Kilise ynetiminin mtehakkim, emredici iktidarnn sembol olan Gotik mimar, insan zaptetme ve srkleme zelliklerine sahipti. Bu, insann bilinli ve sorumlu davranlarnn ve hayatn inkr demektir. Gotikte dramatik, trajik ifade biyo-sosyal tavrla birlemitir ki, modern zamanlara dnecek olursak, ayn zamanda ilevsel problemin Mies Van der Roheninkinden tamamen farkl 52

bir zmn Ggenheim Mzesinde grrz. Bu tavr, Worringerin terminolojisiyle syleyecek olursak, sanat iradesi de, her eyi doru yerine koymak eklindeki slm ilkeyle, Allahn iradesine mutlak teslimiyet ilkesiyle ve bu temel ilkelere tekabl eden Mslmann tavrlar ve psikolojik halleriyle tezat halindedir. slmn her eye bakmak eklindeki tavr, bireyi binann, yani kilisenin tanzim ettii husus istikamete bakmaya ve o ynde hareket etmeye zorlayacak Gotik katedralde tamamen farkl bir bak asnn ifadesi olur. Orta a Hristiyan mimarisi, temel zelliklerini kaybederek malzemelerin i yaplarnn varlnn inkrna ve srekli hareket halindeki teknik arlklar kompleksine snma abasdr. Dier yandan, bireyleri btnlk (totality) iinde merkez bir ahsiyetle balantlandran, her eyi malzemelerin glerinin varl olarak kavrayan, dier seviyeleri inkr eden ve varln btnl olarak objektif varl anlayan Rnesansn din-d sanatlarnda grdmz baya (vulgar) materyalizmde (bu, Orta alarn trajik ar gayretkeliine bir tepkidir aslnda) slma

MMAR SNAN

yabancdr. Rnesans ruhu sreklilik arzeden bir kltrel a olmak yerine, daima statik, merkez, organik birlikle karakterize edilmitir; sadece yarm asr kendi kimliiyle var olabilmi, ardndan da yerini yeni Hristiyan sentezlerine brakmtr.

merkez bir konumla iliki kurarak vcuda gelen Rnesansn statik, organik birliinin yerine bu tr bir merkez figrden yoksun bir hareket dalgas gemitir. Baroktaki bu grltl rahatszlk, kargaac, mtehakkim, gsterii, yapmack, inat, srkleyici, despotik tavr slm tavrlar ve davran biimleriyle kesinlikle uyumaz. Dominico Fontana, Papa V . Sixtusun himayesinde gelitirdii projeleri anlatt eserinde unlar sylyor: Bugn inanlmaz bir maliyete ve hametmebn (V. Sixtusun) ruhuna uygun biimde bu caddeler atklar tepeler ve vadiler dikkate alnmadan geniletildi, fakat bu, tepelerin tesviye edilmesiyle, vadilerin ise doldurulmasyla sonuland ve onlar dz araziye indirgendi; eitli perspektiflerden ehrin en alt ksmn; mevkileri cezbetti, getikleri yerleri at; yle ki, onlar kendilerini vakfetmekten baka bedenin duygularn tlsmlaryla (czibeleriyle) beslediler. Bu pasaj, Hristiyanlk ile slmiyetin, mevcut artlara, tabiata kar iki kozmoloji arasndaki tavr farklln sergilemektedir. 53

Barok ve slm Mimarileri

Batdaki bu sanat dnemlerine ilaveten ar, kaba malzemeden yaplar kapsayan Barok ile slm mimarisi arasndaki farklar grmek hi de zor deildir. Rnesans ge Roma dneminde benzer bir tavr olan k ve glgeyi kullanmak suretiyle srekli hareket halinde bir gayrimaddletirme, hareket eden, duyumsal, dekoratif formlar perdesiyle kapldr. Bu gayrimadd k ve glge, kesinsizlik ve hareket dnyasnda yapsal unsurlar halindedir ve bireysel paralar btnn ierisinde yitip giderler. slmiyette ferdi ycelten, tektoniklerin kbistik bir kmlatif birliini tesis etme tavr ile ferdiyeti ortadan kaldran srekli bir kesinsizlik hareket birliini tesis etmeyi amalayan Barok tavr arasndaki fark aktr. Bylece,

MMAR SNAN

Barok a, insan din-d bir yaratk haline getiren bilin ve sorumluluun inkrnn son safhasn oluturmaktadr. Binann madd ve teknolojik zellikleri kendi karakteristiklerine gre belirlenmi olmayp madd varlk dzeyinin problem ve gerekliklerini gz nnde bulundurmak suretiyle onlar tahrip veya inkr etmeyi amalamaktadr.

rn ortak bir mimar slp ve temel gelitirmekten yoksun olduklarnn deil, Tevhd kavramnn yitirilmesi ve tahribinin bir tezahrdr. slm topraklarnda ve k alarnda slm slplarnn esasna aykr binalar yaplmasna armamalyz. Bu, btn kltrlerin ortak kaderidir. Gnmzde bizim mimaryi yeniden slmn ruhuna uygun biimde tanmlamamz ve bu balamda tasarm ve uygulama yapmay amalamamz gerekmektedir. Bu dorultuda genellemeler yapmak iin k dnemlerinin gayriislm mimarisini tahlil etmekten kanmalyz. Bunun yerine, slm mimarisinin genetik temelini anlamamz gerekir. Bu kaotik, dramatik durumda, Avrupal ve Amerikal mimar dergilerinin sath rneklerini taklit etmek zere eitilmi olan ve binalarn ilevsel ve teknolojik problemlerini zmekle tatmin bulan mimarlar, her eyden evvel kendilerini Allaha yneltmeli, slm tavrlarn bilincinde olmaldrlar. Temel slm inanlar, takip edilecek yolu, benimsenecek davranlar, yanlgya dme54

Tevhdin Kaybedilmesinin Sonular

Buraya kadar slm mimarisi ve onun slp zellikleri ile 20. yzyl ve modern mimar dahil olmak zere baz baka kltrel dnemler arasndaki farklar aklamaya altk. uras aktr ki, slm kltrnn znden beslenen birlik iinde eitlilik, deiik mimar formlar ancak Tevhd ve onu tesis eden genetik temel anlalmak suretiyle kavranabilir. slm halklarnn kendi kltrel zelliklerine yabanc evreleri ortaya karmas, onla-

MMAR SNAN

mek iin gznnde tutulacak ilkeleri tesis ederler. Yukarda szn ettiimiz gibi, insann inanlar, bilgisi, idraki ve duygular bir sanat eserinin zelliklerini tayin eder. Onlar, dorudan doruya bir sanat eserinde ya da sanatya kararlar alan ve aratrmalarnda deerlendirmeler yapan mimara yansr. Artizanal retimin saf, birikmi, test edilmi, basit standartlarnn yitirilmesi, ayn zamanda, mimarlarca benimsenen fetiiste tavrlarn etkilerinin yansra, mimar evrenin sathliinin de nedenidir.

Bu temayl tersine evirmek iin mutlaka inaat sektrnde olduu gibi mimarlk eitiminde de reform yapmak gereklidir. Bununla birlikte, deiim srecinin ilk adm, bilgiyi inanca aksettiren, bu inanlara gre davranan, gzelliin idrakine derin bir yetenek kesbeden, doru gayeleri hedef alan, slm toplumunda din ve ahlk balamnda varl ve evre bilinci ve sorumluluunu kavrayan tavrlarn etkinliini gelitirmek olmaldr. nk Allah, ancak ilimleriyle amel edenlere hakik bilgiyi ihsn eder...

55

III. SLM MMARLIK ESERLERNE GENEL BAKI

ynelileri belirleyen ana sanat dal olmutur. Ancak insan yaradl ve z itibariyle iyi kabul eden slmiyet, onu aydnlatmaya ynelik teblilerin de zorlayc olmamas kuraln ierdiinden, izleyicilerini ynlendirme amacn tayan tasvire dayal resim, heykel gibi sanatlara yer brakmam, bu nedenle mimar, slm kltrlerinde daha da zel bir konuma sahip olarak asl ve en yaygn sanat kolu haline gelmitir. Yce Allahn dnyay gzelletirme emrinin, varln btn yasalarna eksiksiz ve kaytsz artsz uyularak gerekletirilebilecei eklindeki slm inan, sanat icra etmeye dair btn kurallarn da bu asl tasavvurlarn yansmalar olmasn zaruri klm, bylelikle bir yandan slm tarihi boyunca sanatta slp tutarll salanrken, dier yandan mimarnin slm yaratl inancn en saf ekilde gerekletiren bir sanat iradesine sk skya bal kalan rnler vermesi mmkn olmutur. 59

imar, insanlk tarihi boyunca hemen hemen her toplumda kltrel

slm mimarisi, slmiyetin yayld esiz byklkteki bir corafyada temel slp zelliklerinin btnln korurken, yerel kltr ve inan alglamalarndaki farkllamalar neticesinde oluan alt slp eitlilii sayesinde de mimar biim ve zmleme zenginliine kavumutur. Bat ve Kuzey Afrika kylarn, Balkanlar, Akdeniz havzasn, Ortadouyu, in snrndan balayarak Orta ve Kuzey Asyay, Hindistandan Endonezyaya kadar 14 asr boyunca var olabilen slm mimarisi, yerel zmlerle de btnleerek bidev mimar eserleri ve bu eserlerin zenginletirdii slm ehirlerini vcuda getirmitir. Ne yazk ki, bu ehirler son iki asrda byk lde btnlklerini yitirmi, tahrip edilmi bulunmaktadr. Hz. Muhammedin (sav) Medinede mescid olarak da kullanlm olan evindeki tercihler, slm mimarisinin ina, fonksiyonel ve mimar ynelilerini belirleyerek Drt Halife dnemini takip eden ilk yllardaki saf ve arpc zmlere kaynak tekil etmitir. Hatrlanaca zere, Hz. Muhammedin (sav) Medinedeki evinin avlusu kerpi duvar-

Plan 1*

30 m

Hz. Muhammed (sav)in evi

(*) Kitapta kullanlan btn planlar, kitabn st kenar Kbleyi gsterir ekilde yerletirilmitir.

MMAR SNAN

larla evrili kare planl, bir taraf hurma yapraklar ile rtl bir direklikten ibaretti ve avlusu cami ilevini gryordu; daha sonralar bir caminin deimez unsurlar olan minare ve minber henz olumamt.
(Plan 1)

eserin her eleman, bamsz bir tektonik olarak bu tavrn tamamlaycsdr. Abbasiler dneminin byk abidesi 150 bin kiinin birlikte namaz klmasna imkn veren Mtevekkiliye (Samarra) Ulu Camiinde (766)
(Plan 5),

Hariciler tarafndan Kfede ina edilen, sadece direklerin tad dz bir atdan oluan, d mekn ile cami i meknnn birlikteliinin kesintisiz devam ettii, insanlarn hibir snrlama olmadan sonsuzluu grebildikleri Basra Camii (635), Kfe Camii (638) ve Fustatdaki Amr Camii (641) (707)
(Plan 3) (Plan 2)

Keyruvan Camii plan emasnn

uygulanmas yannda, slm tarihinde ilk defa helezon biimindeki bir minare ile hareket meselesi gndeme getirilmitir. Abbasilerin yaygn olarak ilgilendikleri kurmal, zemberekli makineler, hareketli oyuncaklar, su mhendislii alanndaki becerilerinin mimariye yansmas olarak kabul edebilecek, incelerek ge ykselen bu minarenin slm dnyasndaki etkisi uzun sreli ve gl olmutur. Minare avlunun arkasnda, mihrabn tam karsnda yer alrken, kare planl cami ana mekn evresinde ykselen ve ykseldike daralan d yap, Mtevekkiliye Ulu Camiinin yce, vakur ve sade yapsn bidev, ornamentalistik (tezyin) bir btnlk olarak yeni bir yorumla ortaya koyar. Byke bir avlunun mihrap tarafnda yer alan direkliin zerini rtmek suretiyle elde 61

zmlemele-

ri; buna karlk amdaki Emev Camiinin namaz klmada esas olan saflarn tekilini berrak bir ekilde ortaya koyarak enlemesine genileyen i mekn kurgusu; Keyruvan Camiinde (670) (Plan 4) bir duvarla evrili geni i meknn bir ksmnn at ile rtlmesi gibi rnekler, slm temel varlk tasavvurunun yansmalardr. Sakin, ferah, geni, vakur bir tavra sahip erken dnem slm yaplar, slm kozmolojisinin insana verdii yce deer sebebiyle onun yneltilmemesi, yalnzca Allaha kar sorumlu tutulmas ilkesinin sonucudur. Mimar

50 m

Amr Camii, Fustat

Plan 2

Plan 3

50 m

am Ulu (Emev) Camii

50 m

Keyruvan Camii

Plan 4

Plan 5

50 m

Mtevekkiliye (Samarra) Ulu Camii

MMAR SNAN

edilen plan tipinin bir rnei de, Kahirede Fatimler dneminde ina edilen bn Tolun Camiidir (879).
(Plan 6)

1115 ylnda yaplm slm minare mimarisinin erken rneklerini oluturan iki kuledir. slm topluluklarnn Orta Asyada vcuda getirdikleri ve gnmze ulaan eserler arasnda erken Anadolu Osmanl mimarisinin kubbeli yap tekniklerine balang tekil eden Samanolu smail Trbesi (907) de bu ynyle nemli bir merhaledir. lk slm eserlerin 7. ve 8. asrlarda vcuda getirildii bilinen Orta Asyada, Byk Seluklu Devletinin (1040) kurulmas, slm mimarisinde nemli gelimelerin balangcn tekil eden Melikah dneminde ina ettirilen Isfahan Ulu Camiinde (1088) drtgen planl bir hacmin zerini kubbe ile rtebilmek iin kelere yerletirilen tromp, ileride slm mimarisinin nemli bir unsuru haline gelecek olan mukarnaslar ve stalaktitlerin balangc olmutur. Byk Seluklu hkmdar Sultan Mesud anda yaam dnr mam Gazl nemli eseri hyu Ulmid-Dnde dayankl ta evler, konak ve saraylardan oluan ehir dokusunun kalc nitelii ile tevazu ve sadelikten uzak olmasn eletirerek, sonraki nesilleri kendisine 64

Emev Devletinin spanyada vcuda getirdii ehirler ve abidelerden bugne kalm az saydaki eserden en nemlisi, Mslman sanatlarn yeni zmler retme dehasnn rn olan Kurtuba Ulu Camiidir (785). (Plan 7) Yap, btnyle ayaklar ve bunlar birbirine balayarak aty tayan kemer dizilerinden olumaktadr. Bu yapda 8. asrda ortaya konulan, mihrap zerindeki kemerlerin birbirleriyle kesierek vcuda getirdikleri tama sistemi, 12.-14. asr Hristiyan Gotik mimarisinin kaburgal tonoz zmlemesine kaynak tekil etmitir. slmiyetin genileme dnemi olan 7. ve 8. asrlardan itibaren Mslman Araplarn Hindistanda vcuda getirdii yerlemeler, her trl kalc oluumu adeta bir din grev sayan Cengiz Han ve oullar tarafndan byk lde yok edilmesine karn, bugn elde kalm ok nemli iki eser, Delhideki Kuvvetl-slm Camii ve onun muhteem minaresi Kutub Minar (1200) ile Gaznede Sultan Mahmud ve Mesud adna

50 m

bn Tolun Camii, Kahire

Plan 6

50 m

Kurtuba Ulu Camii

Plan 7

MMAR SNAN

uymaya zorlamayan ve deiime imkn veren bir zm ekli teklif etmitir. mam Gazlnin, Hz. Peygamberin evinin rnek alnmasn gndeme getiren yaklam, Osmanl ev ve ehir mimarisinin oluumunda tayin edici bir rol oynamtr. Etkilerini asrlarca srdrerek, slm dnyasnda mimarlk ve ehir kltrnn fikr kklerini oluturan bu esaslar, Byk Seluklu Devletinin dalmasn mteakiben Ege kylarna kadar Anadoluya hakim olan Beyliklerin ve Anadolu Seluklu Devletinin (1075-1308) vcuda getirdikleri camiler, medreseler, kprler ve hanlar gibi mstesna eserlerde yaamaya devam etmitir. Konya Alaaddin Camii (1220), Konya Karatay Camii ve Medresesi (1251), nce Minareli Medrese ve Camii (1258), medrese ile cami birimlerini birletirerek, din-bilgi beraberliinin deerini ne karan eserler olmalarndan tr zel bir neme sahiptirler. Ayrca kare plandan kubbeye geiin ve byk portal mimarisinin geliimini salamalar bakmndan da bir merhale tekil ederler. 66

Cengiz Hann olu Hlag Hann saldrlar neticesinde Seluklu Devletinin dalmasn takiben, Anadoluda Beylikler Dneminde meydana getirilen eserler, l dzenleri, mahalllik, yeni mimar elemanlarn kullanm ve kubbe mimarisinin gelitirilmesi gibi zellikleriyle slm mimarisinin geleceine k tutmulardr. Anadolu Seluklu Beyliklerinin rettii mimarlk eserlerinin pek ounun tahrip olduu bilinmektedir. Ancak gnmze kadar gelenler arasnda Divrii Ulu Camii (1228), Erzurum ifte Minareli Medrese (1253), Sivas ifte Minareli Medrese (1271), Sivas Gk Medrese (1271), Kayseri Ulu Camii (1140), Beyehir Ulu Camii ve ayrca Asya-Avrupa ticaret yolu zerinde ina edilmi birok kervansaray, mstesna rnekler olarak zikredilebilir. Bunlara ilaveten Anadoludaki kmbetler de 11-13. asrlar arasndaki dnemin Trk-slm mimarlk aheserleridir. Hlag Hann saldrlar neticesinde Anadolu Seluklu Devletinin dalmasnn ardndan Anadoluda yaanan Beylikler Dneminde vcud bulan yaplar, lek olarak kk, ancak l dzenleri, mahall olma nitelikleri, yeni mimar

MMAR SNAN

Plan 8

10 m

Samanolu smail Trbesi

elemanlar kullanmalar ve gelitirdikleri kubbe mimarisi bakmndan dikkat ekici rneklerdir. Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devletlerinin yklmas sonunda lhanllarn hakim olduu Orta Asyadan Dou Anadoluya kadar geni bir alanda, slm mimarisinin geliimi asndan atlm nemli admlardan biri de, Erzurumdaki Yakutiye Medresesidir (1308). Olcaytu Hudabende Trbesi (1300), 14. asr takiben Orta Asya, Hindistan, ran, Osmanl ve Memlk kubbe mimarisi ve teknolojisinin oluumunda nemli bir merhale tekil eden Samanolu smail Trbesinin
(Plan 8)

zenginlik, 15-17. asrlarda insanlk tarihinde benzeri olmayan bir ekilde 3 ktada oluan byk mimarlk aheserleri retimine zemin hazrlamtr. Msr Memlk, Fatm, ran Safevi, Osmanl, lhanl eserleri, Timur dnemi slubu, Hint-Babr, Kuzey Afrika kare planl minare ve pyeli cami mimarisi bu temelden ve ayn slm damarlardan beslenerek hayat bulmu, insanlk tarihinin mstesna rnleri olarak nitelenebilecek mimarlk eserleriyle dnyay tezyin etmilerdir. Byk tahribat ve ykm ierisine ina edilen Gotik apelden dolay ar ekilde zedelenmi olan Kurtuba Camisi ve btnyle korunmu bulunan slm sanatnn mstesna eserlerinden birisi olan Elhamra Saray dnda bahe mimarlnda nemli yeri olan Cennetl-rif ve Fatm, Memlk, Emev, Trk, ran ve Hint bahe mimarl da mutlaka hatrlanmaldr.

yeni

ve daha ileri bir mimar yorumu ve zmlemesidir. Gerek bir mimarlk baars tekil eden bu yapnn etkisi, Osmanl ve Hint-Trk mimarlna kadar uzanmtr. 12-14. asrlar arasnda geni bir corafyada kltrel btnlk ierisinde gelien mimar

67

IV . MMAR SNANIN DAYANDII OSMANLI MMARLIK BRKM

O
sanat

naltnc asrda Osmanlnn bir cihan devletine yarar biimde oluturdu-

Hassa Mimarlar Ocann bana getirilmi ve bu grevini 50 yl boyunca srdrmtr. Sinann mimarisini anlamak iin plan emas veya rt sistemi meselelerinin tesine geerek, onun tasarmlarn sanat eseri katna ykselten zellikleri analiz etmek gereklilii, Sinann mimarisinin beslendii kkleri ksaca hatrlamay zorunlu klmaktadr. Mimar Sinan, Osmanl mimarisiyle ayn kkenden gelen Seluklu, ran, Arap, Asya, Hint, Kuzey Afrika ve Endls mimarilerinin slm temel slp zelliklerini zmsemi, farkl coraf blgelerde eitli kavimler tarafndan vcuda getirilmi kltrlerin baz farkllklar gsterseler de, zlerinde hemen hepsi slm nitelikler tayan rnlerini yakndan tanmt. Osmanllarn Seluklu sanatnn hakim olduu yrelerden geerek yerletikleri Bat Anadoludaki St-Bilecik blgesinde Seluklu ve Asya kkenli birikimlerine dayal olarak 14. asr banda gelitirdikleri, devlet dzenine de kaynak tekil eden slm inan ve dnce sistemi, kendilerine has mimarlk eserlerini ortaya koymalarna da zemin salamtr. 71

u kltr sentezi, geliiminin doruk noktasna vararak Rnesans hareketinin tek alternatifi haline gelmiti. Hayatn, slm inan temeline dayanan slubunun(2) imknlar iinde eserler ret-

meye, rettiklerine yenilikler eklemeye ve farkl zmlerle yaplarn d dnya ile iliki kurma biimlerini zenginletirmek iin aratrmalar yapmaya adayan Mimar Sinan, daha nce vcuda getirilmi eserleri din ve rk fark gzetmeden, nyarglardan uzak bir tavrla inceleyerek, kazand birikimi 16. asrn a ruhu ierisinde sanatn tanmlamak amacyla kullanmtr. 1512de Kayserinin Arnas kynde devirme olarak Yenieri Ocana alnan Sinan, n eitimini tamamladktan sonra 1521de Belgrad Sefer-i Hmayununa, Rodos (1522), Moha (1526), Almanya (1529), Irak (1534), Korfu ve Pulya (1537) ile Bodan (1538) seferlerine katlmtr. Bu seferler srasnda yol zerindeki eski yaplar tanma frsatn bulmutur. 1538de

MMAR SNAN

Plan 9

Plan 11

10 m

10 m

Orhan Gazi Camii, Bilecik

Yeil Camii, znik

Osmanl mimarlk eserleri, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu kltr ortamlarnn yan sra Anadoluyu 10. ve 11. asrlar arasnda gebeliklerini belli lde koruyarak yneten Mslman Trklerin ortaya koyduklar kltrel birikimin bir muhasebesidir. Gebe kltrlerin, deiim halindeki dnyann ancak hareket eden gzle kavranabilecei inanc ile slmn ferdiyetin ycelii fikrinden tektoniklerin, yani mekn iinde bamsz durua sahip varlklarn tezyin dzeni domu ve bu dzen Osmanl ncesinde Seluklu ve Beylikler dnemlerinin sade, sakin, ferah, vakur arkaik dnem mimarlna temel tekil etmitir. Osmanllarn Marmara Denizi kylarna kadar ilerledikleri Orhan Bey dneminde (13241360) ina edilen Bilecik Orhan Gazi Camii, Osmanl mimarlndaki etkisini srekli hissettirmi bir yap olarak dikkat ekicidir. (Plan 9) Yap, kare planl bir kaide ile bu kaideyi koruyan yarm kre formundaki kubbenin oluturduu okunakl ve gl bir mimar ifadeye sahiptir. Duvarlar, keskin hatlaryla bir gereklik olarak madd, fakat maddliklerini ele verecek hemen her eyden arndrlmak amacyla 72

dzletirilmi gayrimadd (immateriel) sathlar ile dikkati ekicidir. Uzaktan bir tepeyi andran tek kubbe, i meknda Orta Asya ota ananesinden gelen oyuk kresel biimiyle insan ve gkkubbe arasna yerletirilmi manev ve fizik koruyuculuu ifade eden bir unsurdur. Yn veren, snrlayan, geometrik, dz ve keskin sathl duvarlarn belirledii kare plan ile kubbenin kresel biiminin kubbe kaidesinde oluturduu dairenin farkll ve geometrik biim kartlklarnn yan yana gelii, bu yapya kendine has bir zellik kazandrr. Varln belirleyicisi olan manev alan ile taycs olan madd alann aralarndaki kartla ramen, her ikisinin de benliklerini koruyarak sonsuz mekn iinde bir arada bulunuu, sayg hissiyle birleen bir gzellik duygusu yaratr. Bylece slm kltr tarihinde asrlarca sren, varln, biimlerin, iinde yaanlan zamann ve zerinde bulunulan yerin kendine zg iliki ve elikilerini deerlendirerek zm retme yaklam mahhas hale gelir. 13. asrda slm inan ve tefekkrnn vard seviye, Anadoluda Osmanl Devletinin

MMAR SNAN

Plan 10

10 m

Nilfer Hatun mareti

kuruluuna imkn verirken, bu bymeye muvazi olarak hzla geliecek Osmanl mimarisinin ilk admlar da znikte atlmtr. Nilfer Hatun mareti (1388) (Plan 10) sahip olduu sakin hareketlilik ile Osmanl mimarlnn en saf arkaik rneidir. Bu yapda kemer dizisinin, dik ve ufk (yatay) tulalar ile oluan ve tm duvar sathn kaplayarak tekrar eden dokusunun immateriel tezyin nitelikleri, Osmanl mimarlnn ileriki eserlerinde farkl malzemelerle devam ettirilerek bamsz ferdiyete sahip tektoniklerden oluan mimar elemanlarn tezyin dzeni daha da gelitirilmitir.
(Resim 1, 2)

r gibi daha fazla sayda mimar unsurdan oluarak karmak bir yap karakteri kazanr. znik Yeil Camiide tek iri kubbenin rtt bir ana mekn, bu mekndan bir ara blm ile ksmen ayrlan giriin kemerli direklii ve aralarnda bamsz ekilde duran minare yapnn ana unsurlarn olutururlar. Farkl amalara hizmet eden bu 3 asl mimar elemann her birinin kimliklerinin aka ortaya konulmas ve bir araya getirili biimi slmdaki ferdiyetin ycelii ilkesinin Osmanl mimarlk slubundaki yansmalardr.
(Resim 4)

Bu

znik Yeil Camiinde, farkl kltrlere ait sembol haline gelmi mimar unsurlarn bir arada kullanl biimi, Osmanlnn ileride oluturaca toplumsal mutabakatta kart unsurlarn uyumunun nasl salanaca sorunsalnn adeta mimarideki yansmasdr. Bu mimar unsurlar Konyadan etkilendii aka grlen kubbe mimarisi, portal kap elemanlar, ini kapl duvar sathlardr. (Resim 5, 6) zetleyecek olursak, znikteki Yeil Camii ve Nilfer Hatun mareti, Osmanl mimarlnn geleceini belirleyen btn unsurlar, esas 73

yapnn ta-tula duvar dzeni, Asya ve Seluklu tula yap geleneini iyi tanyan Osmanllar tarafndan kltrler aras alveriin mmkn kld yeni ve uzun mrl bir sentezin hareket noktas olarak kullanlmtr. (Resim 3) Orhan Bey Camiinin kbik kaide ve tek kubbeden oluan sadeliin tesine geen znik Yeil Camii (1388) (Plan 11) ise, minaresinin silindirik biimi, cami meknn rten byk kubbesi, son cemaat yeri ve kk kubbesi, kemerler, kubbeyi tayan dz sathl kbik kaide duvarla-

1 znik Nilfer Hatun mareti Kemerlerin tekraryla oluturulan tezyin dzen 2 znik Nilfer Hatun mareti Renkli tulalarn dik, yatay ve al konumda duvar sathn kaplayarak duvara kazandrdklar madde-dlk ifadesi 3 znik Nilfer Hatun mareti Yapda sakin bir hareketliliin olumasna imkan veren mimar biimlerin ve malzemelerin birliktelii 4 znik Yeil Camii Ana kubbe, kubbe, minare gibi farkl elemanlarn ahsiyetlerinin belirginletirilmesi 5 znik Yeil Camii Detay 6 znik Yeil Camii Pencereden Detay

MMAR SNAN

30 m

Plan 12

Bursa Ulu Camii

ve kabulleri bnyelerinde barndran iki erken dnem yapsdr. Osmanl sanatlarnn, her eye bakma(3) tavr ierisinde, yerletikleri topraklarda daha evvel yeermi medeniyetlere ait eserleri hassasiyetle inceledikleri ikardr. znik ve Bilecik gibi kk yerlemelerdeki yeni bir mimarlk sentezi oluturma yolundaki teebbsler bu arayn rndr. Murad Hdavendigr (1360-1389) ve Yldrm Bayezidn (1389-1402) padiahlk dnemlerinde Anadolu ve Balkanlarda hakimiyetlerini pekitiren Osmanl Devleti, 14. asrn ikinci yarsnda Bursa dnemi mimarisiyle ilk byk eserlerini vermeye balamtr. Osmanl mimarlnn zel ahsiyete sahip rnlerini ieren Bursa dneminde Murad Hdavendigr Klliyesi (1385), medrese ile cami birimlerinin bir araya getirilme tarzyla, Konya nce Minareli Medrese ve Karatay Medresesinde Seluklular tarafndan uygulanan cami-medrese btnlne yeni bir katk olmutur. Murad Hdavendigr Camiinin giriinde yer alan ve daha sonra Bursa Ulu Camii (1400) 76

(Resim 7, 8, 9, 10) (Plan 12) (Resim 11, 12)

ve Edirne Eski Camii (1402)

mimarisinin ana elemanlar olarak da

kullanlan kemerler, Seluklu kpr kemerleri ile ayn kkene dayal olarak, fakat farkl bir dzende kullanlmtr. Asya kkenli sivri kemerler ve duvar teknikleri, Nilfer Hatun ile Yeniehir Yakub elebi zaviyelerinde ve daha sonra birok Anadolu ehrinde 19. asra kadar kullanlmtr. Kubbe kasnaklarnda, kare plandan kubbeye geite ve baklaval stun balklarnda kullanlan, geliimini 12. ve 14. asrlar arasnda tamamlam Trk genleri, sivri-armud kemerler, Bursa kemerleri, Sasani kkenli ke trompunun Isfahan Ulu Camiinde gelitirilerek kullanlmasyla oluumu balayan mukarnaslar ve ilk rnei Krehir Cacabey Camiinde (1272) grlen pandantifler, Sinann da sk kulland mimar elemanlar olmutur. Bursa Yldrm, Balat lyas Bey, Bursa Yeil, Bursa Muradiye, Edirne Muradiye, Milas Firuz Bey camileri ile Manisa ve Uak Ulu Camileri, Edirne Eski Camii ve Amasya Bayezid Camii, 15. asrn csseli elemanlarn kullan-

7 Bursa Ulu Camii Portal ve Minare Osmanl mimarisinin ilk dnemlerinde minarenin bamsz bir tektonik olarak kullanlmas 8 Bursa Ulu Camii Minare Kaidesi Arkaik mimar unsurlarn biim zenginliine katks

7 8

9 Bursa Ulu Camii Dou Cephesi Sivri kemerlerin cephede kullanm 10 Bursa Ulu Camii Kaln Ayaklar ve tekrar eden kemerlerin yceltilmesi suretiyle mimariye kazandrlan monmentallik 10

11

11 Edirne Eski Camii Giri Cephesinin Grnm 12 Edirne Eski Camii Son Cemaat Mahalli 15. asrn asli deerlerinden biri olarak sadelik ierisindeki monmentallik 12

MMAR SNAN

30 m

Plan 13

Bursa Yldrm Camii

myla gelien ortak mimar slubu iinde zel bir neme sahiptirler. Ahap mimarlk tekniklerini kgir yapya tayan Bursa kemeri ve benzeri yeni mimar elemanlarn kullanld, zaviyeli cami plannn zel bir i mekn zmlemesiyle yorumland Yldrm Bayezid Camii (1395) (Resim 13, 14, 15, 16, 17, 18,
19) (Plan 13)

Fetret Devrinin (1402-1413) rndr. Yldrm Bayezidn olu Sleyman Beyin Edirnede inasn balatt Eski Camii (1402-1414)
(Plan 14),

Musa elebi tarafndan srdrlm, tamamlanmas ise elebi Sultan Mehmet dneminde gereklemitir.
(Resim 21, 22)

9 adet e byklkteki

kubbenin rtt bu yap, daha nce Antalya Yivli Minare Camii (1373) ve Bursa Ulu Camiinin (1400) mimarilerinin rt biimi ve sadelik, yce hareketlilikten doan bidevlik zmlemesini kendisine rnek almtr. Eski Cami, Bursa Ulu Camiinden farkl olarak bir son cemaat yerine sahiptir. Yapya bitiik olmayan batdaki minarenin ise daha sonra eklendii bilinmektedir. Kardeler arasndaki sava kazanarak Fetret Devrine son veren elebi Mehmedin iktidar ele geirmesini takiben babasnn ina ettirdii Yldrm Camiinin plann tekrarlayan Bursa Yeil Camii (1420) (Resim 23, 24, 25, 26) ise Osmanl cami mimarisinde bir dnm noktasn tekil eder. Erken slm geleneinin devam olarak genellikle ulu camilerin, ayn seviyeye yerletirilmi e byklkteki kubbelerle rtlerek glendiri80

ve byk hareketlilik ve gllk orta-

mn daha da gelitirerek benzersiz bir zmleme dzeyine ulatran Bursa Ulu Camii (1400)
(Resim 20)

ile bir atlm daha gereklemitir. Bursa

Ulu Camiinde kaln ayaklardaki alak zengilerden sakin kavislerle ykselen sivri kemerlerin vakur bir tavrla geni aklklar geii ve bu geilerin tekrarlar ile oluan immateriel-tezyin bidevlik, dnemin yksek i dinamizminin ifadesidir. Yaplarn sar, dz gvdeli duvarlar i mekn kucaklama; iri csseli, masif, dz ta duvarla oluturulmu ayaklar zerinde sakin bir izgi ile ykselerek kubbeleri tayan kemerleri ise altlarndakileri koruma ifadesine sahiptir. Bu ifade 15. asrda olduu kadar 16. asrda da etkili olacaktr. Eski Camii, Yldrm Bayezidin Ankara Savan (1402) kaybetmesi ve lmn izleyen

13 Bursa Yldrm Camii Son Cemaat Yeri, ayaklar ve Bursa kemerlerinin g ifadesi iinde kullanm 13

15

14

14 Bursa Yldrm Klliyesi Medrese Cephesinin hereket ifadesine sahip duvar dokusu 15 Bursa Yldrm Camii Pencereden Detay 16 Bursa Yldrm Camii Pencereden Detay

16

18

17

17 Bursa Yldrm Camii Portal 18 Bursa Yldrm Camii Son Cemaat Yeri 19 Bursa Yldrm Camii Son Cemaat Yeri, sonsuz mekna, tabiata belirli erevelerin iinden bak

19

20

21

22

20 Bursa Ulu Camii Gl payelerin tad kemerlerin yaratt hareketlilik

Plan 14

21 Edirne Eski Camii 22 Edirne Eski Camii Mimar formlarn sadelii

30 m

Edirne Eski Camii

23 Bursa Yeil Camii Giri cephesindeki kemerli kap ve hnkar mahfelinin kk llerine karn, yan sahnlara alan iri Trk genleri ile talandrlm byk kemerlerin ve sar duvarlarn skunetinin birlikteliinden doan monmentallik 24 Bursa Yeil Camii Kemer kollar birbirinden uzaklatrlmas ile kilit tann boyu artrlmakta bylelikle daha byk bir akln geilmesi mmkn olmaktadr 25 Bursa Yeil Camii Ahap yap geleneinden kagir yapya aktarlan Bursa Kemeri 26 Bursa Yeil Camii Byk duvar sath ierisinde gz hizasnda yeralan pencereler ile renkli camlarla bezeli kk tepe pencerelerinin farkllklarnn profillerdeki tezyinat ve l deiimi ile vurgulanmas

23

25

26

24

MMAR SNAN

Plan 15
10 m

Bursa Yeil Camii

len yatay karakterlerine karlk, Bursadaki Murad Hdavendigr, Yldrm, Yeil, Karacabey ve Edirnedeki Muradiye camilerinin, toporafyann yksek noktalarna yerletirilerek odak noktalarn oluturan, ehir dokusunu tezyin eden mimar unsurlar olarak dnlmesi yaklam 15, 16, ve 17. asrlarda da devam ederek Sinann mimarisinde de zel bir neme sahip olmutur. Bursa Yldrm ve Yeil camilerinde etkileyici rneklerini grdmz cami plannn birbirini izleyen iki kubbe altnda mihrab ynne doru uzamas, saflarn iki yana doru genilemesini ngren slm gelenee ters bir zm olarak grnyorsa da, bu camilerde zaviye plann hatrlatacak ekilde yan cephelere yerletirilen eyvanlar, meknn kble ynne paralel olarak uzamasna imkn salamtr. (Plan 15) Bursada 15. asr balarnda ina edilen Yeil Trbe ve Muradiye trbelerinin, etraflarnda ve ilerinde dolaan gzn kavrayaca tektoniklerin kmlatif ve tezyin btnlkleri olarak vcud bulan mimarilerinin sahip olduu kaln kesitler, madd gc vurgulayan bir yaklama tekabl etmez; tam aksine, kemer ayaklar dz sathlar 90

iinde muhafaza edilerek bu sathlar bazen altn kaplamalar da dahil olmak zere tezyinatla immateriel hale getirilmek suretiyle manev bir gzellikler btnlne ulatrlr. Kemerlerin, kemerleri tayan ayaklarn ve kubbelerin mimar tektonik olma zellikleri i meknda belirgin bir ekilde vurgulanr. Bu yaplar insanlarn, ynlendirilmeksizin, kemerlerin sakin hareketlerle tadklar kubbelerin korumas altnda dolaarak, tercih ettikleri yerde namaz klmalarna imkn tanyan manev gzellik ortamlar oluturur. Bursadaki Yldrm ve Yeil camilerinde, cami meknn rten kubbelerin kesitlerinin sivri kemer karakterinde tasarlanm olmas, keza Yeil Camii ve Yeil Trbenin cephelerinin ini ile kapl olmas ve stanbulda Fatih dneminde ina edilmi inili Kkn ini tezyinat unsurlaryla bezenmi cepheleri, Timurun Anadoluyu istilas srasnda olumu ve asrlarca devam etmi bir Asya etkisi olmas yannda, Anadolu Seluklu mimarisi ini ssleme geleneinin de yeni bir tezahrdr. Bu arada stanbulun Sultan II. Mehmed tarafndan fethinden 5 yl kadar nce tamamla-

MMAR SNAN

Plan 16

Plan 17
30 m 10 m

stanbul Bayezid Camii

Edirne erefeli Camii

nan II. Muradn Edirnede ina ettirdii erefeli Camiinin (1448) Osmanl mimarisinin geliiminde olduu kadar Mimar Sinann mimarisinde de nemli bir yere sahip olduu rahatlkla sylenebilir.
(Resim 27)

fethi (1453) ile balayan yeni dnemde, cami, medrese, imarethane, hamam gibi sosyal fonksiyonlar ayr ayr yaplar olarak zmleyen byk klliyeler yaklam benimsenmi ve Osmanlnn 15, 16, 17. asrlar boyunca gelitirdii mimarinin esasn bu plan emas tekil etmitir. Simetrik vaziyet plan yaklamnn ilk rneini stanbulun fethinden hemen sonra ina edilen medrese, imaret ve darifa gibi fonksiyonlar ieren Fatih Klliyesi (1470) tekil eder. Bu klliye, Selatin camileri, yani padiahlarn yaptrdklar camiler ananesinin de balangc olmutur. Fatih Sultan Mehmedin cami ve klliyesini Ayasofya Camiinden uzakta, tarih yarmadann en yksek yerinde meydana getirmesini takiben, II. Bayezid (1481-1512) stanbulun yumuak bir hareketlilie sahip toporafyasnn zerine, bu iki eser arasna Mimar Yakubun tasarlad Bayezid Camiini (1506)
29, 30) (Plan 17) (Resim 28a, 28b,

erefeli Camiinin sahip olduu baz mimar unsurlar, daha sonra oluacak klasik Osmanl slubu ierisinde kimi zaman aynen, kimi zaman gelitirilerek kullanlmtr. (Plan 16) Alt destekli merkez kubbeye dayal plan kurgusu; Osmanl camilerinde uygulanm bulunan, ancak bu yapda daha da gelitirilen son cemaat yeri avlu revaklarn yksek kemerlerle kademelendirmek suretiyle son cemaat yerinin harim kitlesi ile olan ilikisinin kuvvetlendirilmesi; farkl ykseklikteki revak kemerlerinin kelerde ayn stuna basmasndan tr zmn farkl kademedeki iki ayr konsol balk ile elde edilmesi rnek olarak verilebilir. Bu zmlemeler Mimar Sinan tarafndan da tercih edilmitir. Fetih ncesi dnemde oluturulan znik, Bursa ve Edirne slplarnda cami-medrese fonksiyonlarnn, Bursa Yldrm Camii haricinde bir arada yer almasna karlk, stanbulun 91

ehir leinde tezyin bir dzen

oluturma amacna ynelik olarak ilave ettirdi. Bu ama hi kukusuz, Hz. Peygamberin insann asl vazifesi olarak tanmlad dnyay gzelletirme grevinden neet ediyordu.

28a

28b

27

27 Edirne erefeli Camii Selimiye Camii minaresinden grn 28a-28b stanbul Bayezid Camii Yan sahnlara geite iki kemer arasnda yer alan geni ayak, sahnlarla orta meknn birbirinden kopmasna yol aarak kubbenin i mekndaki tayin ediciliine son veren arkaik zmleme 29 stanbul Bayezid Camii Avlusu Edirne Bayezid Camiinin sakin ve saf biim btnlnden farkl olarak yksek kemerler, geni kemer profilleri, iri stun balklar ve mukarnasl saak friziyle ortaya konan sanat iradesi 30 stanbul Bayezid Camii Renkli talarn kullanm ile meydana getirilen arpc tezyin dzen

29

30

MMAR SNAN

30 m

Plan 18

Edirne Bayezid Camii

Byk klliyelerin ikinci rnei olan Edirne Bayezid Klliyesi (1488),

(Resim 31)

stanbul Sultanahmet Camiinde (1617) Sedefkr Mehmed Aa kendi slubunu ortaya koyarken, Mimar Sinann takipilerinin ina ettii, temeli 1597de atlp 1663de tamamlanan Eminn Valide Sultan Camii (Yeni Camii) ile son bir ykselie geen Osmanl mimarisi daha sonra aheser niteliinde eserler retememitir. (Resim 39, 40) Ancak Osmanl ehirlerinin konut dokular ve ev mimarisinin 20. asra kadar yaam rneklerinin modern mimarla ilham kayna tekil etmi olduu da hatrlanmas gereken nemli bir kltr olaydr. 17. asr sonrasnda slm dnyasnn adm adm byk bilin birikimini tketerek, bidev mimar retme geleneinden uzaklama sreci, bugn ehirlerimizin ve konut mimarimizin bir kltrel kirlilik ortamna srklenmesiyle sonulanmtr. slmiyetin evrensel varlk bilincinin ve insan hayatn ekillendiren yansmalarnn yok olduu gnden beri ne hazindir ki, Mslman toplumlar byk ve erefli tarih gemileri ile ilikisi olmayan bir kltrel yknt ve sefaleti yaamaktadrlar. 94

saf, yaln,

berrak biimlerle oluan bir btnlk iken, stanbul Bayezid Camii Edirne dneminin, Bursa Ulu Camiinin kemerler mimarisinin gl ifadesini aan, kartlklarn oluturduu gerilimlerle oluan bir sluba sahip zel bir eserdir. (Plan 18) Msr fatihi Yavuz, Sultan Selim Camiini (1522), Bursa slubu ile Edirne Bayezid Klliyesinin mimarisini birletiren ve yceletiren bir ekilde Halie hakim bir noktada, ukurbostan adyla anlan Bizans sarncnn yannda Mimarba Acem Aliye ina ettirmitir. (Resim 32,
33, 34, 35, 36, 37, 38) (Plan 19)

Kanuni Sultan Sleyman ile balayarak 17. asrn sonuna kadar sren Osmanlnn byk medeniyet a olarak adlandrlabilecek bir dnemde skdar ve Edirnekap Mihrimah camileri, ehzade Mehmed (ehzadeba) Camii, Sleymaniye Camii, Rstem Paa Camii, Sokullu Mehmet Paa Camii ile slm mimarisinde zel bir neme sahip eserler Mimar Sinan tarafndan vcuda getirilmi, bu dnemi talandran son aheseri olarak da Edirne Selimiye Camii ina edilmitir.

31 31 Edirne Bayezid Camii Edirne Selimiyeye rnek tekil eden, iki minare arasndan kare plan zerinde ykselen tek kubbeli camii kitlesi ve son cemaat yerinin daha alak olan medrese ve ifahane kitlelerine gre peyzajda belirginleerek tabiat ierisinde yer al

32 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii Duvarlar ve kubbenin iri pandantifler vastas ile kurduklar berrak biimsel iliki yannda, kubbe kasnan bir gerdanlk hviyetine kavuturan pencere dizisi, duvarlardaki iri pencerelerin kubbeden ayrlmasn salayarak kubbenin bamszln belirginletirir

32

33

34

Plan 19

35

30 m

Yavuz Sultan Selim Camii

33 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii ukurbostan tarafndan grn Kare planl cami meknn evreleyen duvarlar ve tek kubbe ile oluturulan saf kbik ifadeli yap sadeliinin medrese duvarlar ve pencereleri ve trbelerin zarif lleri ile bir kez daha yceltilmesi 34 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii Kartlklar yerine btnlklerin n plana kartt akul ifade 35 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii Mihrap Cephesi 36 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii ri mukarnasl stun balklarnn beraberlii ile oluturulan g ifadesi 36

40

38

39

38 Sultanahmet Camii Ayasofyadan bak 39 Yeni Camii ve Nuru Osmaniye Camii 40 stanbul Eminn Yeni Camii (Valide Sultan Camii) Edirne Beyaztta grlen saf ve gayrimaddi sathlar zerinde zarif tezyinat ile oluan son cemaat yeri mimarisinin dili Yeni Camide 17. asrda devam eder

37

37 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii Hnkar mahfeli tavan sslemesi detay

V . MMAR SNANIN AI

onun derun yorumu olan tasavvufun bireylere kazandrd ruh hal ve davran tercihleri, topluma etkin bir biimde yansyor; bu yolla fertler oluumun sreklilii ierisinde her nn ve her yeni meknn ilah zne ulaabiliyorlard. Biim ve biimlere ait ifadeler, biimlerin kimlii, biim ifadelerinin benzerlik ve kartlklarnn bir araya geli dzeni, mekn-zaman birliktelii asndan oluturulan hareketlilik, paralarn btnle iliki tarzn belirleyen mimar dili bu trl tasavvuf haller ekillendiriyordu. Her biim ayr bir ifadenin tezahrne hizmet ederken, biimin yaps da ifadeye kendine has niteliini kazandryordu. Sinan, biim ifadelerinin sahip olduu zengin, zengin olduu kadar da karmak imknlarn iinden bir mmin olarak kendi ruh dnyasnn ynelileri ve kltrel amalarna gre seimler yapyor, eserlerini teknolojik letleri, sosyal ve fonksiyonel dzenlemeleri ruh dnyasnn tercihleri dorultusunda ayklayarak vcuda getiriyordu. Bu srecin her 105

imar Sinann yaad 16. asr Osmanl dnyasnda, slmiyetin ve

annda, varlk bilincinin temellerini oluturan slm hikmetler kendisine rehberlik ediyordu. slmda temel kabul olan tevhd kavram, yeryzndeki her yer ve her an mutlak varln bir tecellisi olarak alglamay ngrr ve bu nedenle de sanat alanndaki slplarn temelini oluturur. Baka bir syleyile biim, sanatta dinin ayrlmaz bir parasdr. Tevhd, Allahn iradesine kesin bir teslimiyeti ifade eder; teslimiyet ise emniyet duygusunun kkenidir ve biime ok renklilik, aydnlk, formlarn berrakl ve hareketlerin sakinlii olarak yansr. Tevhd ve tasavvufun dzenledii tevazu, sayg, sadelik, sorumluluk bilinci gibi psikolojik tutumlarla kurulan ilikilerin sonucu olarak tasarmda insan leindeki bidevlik gerekleir. Bu sebeple tevhd kavram zerinde gelien mimari, kutsal sanatn en nemli disiplini olarak alglanm ve Osmanl Devletinin byk ekonomik gc, Sinan eliyle byk mimarlk eserlerinin meydana getirilmesi iin kullanlmtr. Sinan, inanc gereince yce Allahn halifesi konumundaki bir mmin sanat olarak dn-

MMAR SNAN

yay daha anlaml ve gzel klmak(4) iin ura verirken, mimar tasarmlarn inancyla uyum halindeki isel durumu ve tavrlar belirliyordu. Mutluluk, mitlilik, nee, sknet ve huzur gibi tavr ve duygularn oluturduu biimlerle ok renkli, aydnlk bir dnya oluumuna katkda bulunmak, slm sanatnn ana zelliidir. Bu tavr, slm biim ifadelerinin minyatrlere, ini yzeylere, kuma ve hallara yansmasyla, biim berrakl ve ok renklilik olarak ortaya kar. Takvann, zhdn, sabrn gerei olarak vcut bulan sorumluluk duygusu iinde ycelii artrarak sayg uyandran sanat, bu hviyetiyle insan bilinlilik halinden uzaklatrmaz; bylece varlkla dorudan ve kstlanmam bir iliki kuran insan, onu bir arac vastasyla alglamaktan, dolaysyla kendisini yabanclatrmaya dnk her trl iradenin esiri olmaktan kurtulur. Sradan bir insann Mimar Sinann eseri karsnda sayg duymas, gzelliini fark ederek heyecann yaamas imkn da slm inan sistemi sayesinde doar. slm sanatlarnda elitist tavr reddedildiinden, her eser en sradan insann bile alglayabilecei asl anlam dzlem106

lerinden balayarak adm adm ve derinlemesine incelendike fark edilecek st seviyede saysz gzellik zmlemelerinin btnl olarak gerekletirilmitir. Mimar Sinann eserleri, anlalmaz sz sylemenin gnah olduu eklindeki slm inantan hareketle, asl ifadelerin aka ortaya konulduu bir mimarinin ilke ve ruhunun yansmalarn tar. Bunlar yaplarda izleyicinin uzaktan ilk bakta genel hatlaryla grebilecei ekilde yer alr. Daha yakndan ise, rnein asl unsurlar olarak kubbenin yukardan aaya, minarenin aadan yukarya vaziyet alnn ortaya kard kartln uyumu birlikte fark edilebilir; bir stunun veya tan i yapsnn gzellii ile yapya eklenen tezyin unsurlar seilebilir. Yaplar, iinde bulunduklar ortam ve zerinde yer aldklar arsayla kurduklar iliki biimiyle, yapy fark etmek iin ngrlen senaryolar erevesinde her dzeyde ziyaretiye kendilerini olabildiince ak bir biimde anlatrlar. slm mimarisi, fetiistik yabanclamadan arnm bir tavrn belirledii tasarm metodolojisi kullanlarak ilah irade ile uyum iinde gerekle-

MMAR SNAN

tirilir. Bu da, nesnelerin kendilerine ait doru yerlerde, komu nesnelerle doru ilikiler iinde bulunduklar bir dzenin tesisini mmkn klar. Bunun ilk adm ise adaletli olmaktr. Bu ilk adm her eyi, sadece madd varlk tabakasnn unsurlarna gre deil, ayn zamanda bio-sosyal, psiik ve manev varlk tabakalarnn kanunlarna gre de, doru yere konulmasyla atlr. Malzeme, nitelii inkr edilmeden, ancak nemine ar vurgu da yaplmadan, ne ise o olarak kullanlr. Teknolojiler kendi varlk tabakalarnn kanunlarna ve daha st tabakalardaki kanunlarn hiyerarilerine uygun biimde seilerek varln yapsyla uyumlu eserler retilir.(5) Ahap ile ta, maden ile ini gibi farkl malzemeler bir arada kullanlarak doal ile yapay olan arasndaki uyum, kadn ve erkein elikili, ama birbirlerini tamamlayan bireysel gzelliklerine benzer gzellikler vurgulanr. Mimar Sinan, bidev eserlerinde olduu kadar, mahalle leindeki kk mescidleri, emeleri, kprleri de, evre ve tabiatla uyum iinde, onlar anlaml klarak gzelletiren bir yaklamla, slm hayat tarzna uygun, dnyann sonraki nesillerin de hakk olduu anlay107

n yanstan, gelimeye ak, dnyay tezyin eden bir mimariyle meydana getirmitir. Tezyinlik, insan eliyle biimlendirilmi maddeye ait biim zellii olarak, insan rnnn snrllna karlk varln snrszlnn ve madd niteliklerinin belirlenmesini salar.(6) slm tezyinliin gelitirdii aydnlk, sknet ve mit dolu ilah gzellikler, tezyin btnlkler halinde inilerin immateriel beyaz zemini zerinde, kar hareketlerle, yava, sakin kprdanlar iinde gelien canl ve parlak renklerle slm transandantal vizyonun cennet tasavvurunu objektif dnyaya yanstrlar. Birimler, ayn yaklamla standart elemanlar olarak nceden gelitirilir. Sinann eserlerini meydana getiren duvar dokusu, pencere dizileri, kemerler, stun dizileri, kubbeler ve minareler kolektivist tezyin btnlkler oluturarak sonsuz zemin zerinde birbirlerinden ayr birimlerin dizileri halinde mekn tezyin ederler. Biim ifadelerinin belirleyicisi ise slptur. Biim, zemin-zaman boyutu iinde var olur. slp olaynda zaman, zemine, yani mekna baldr. slma gre zaman ve zemin (mekn) sonsuzluu iinde insan rnleri, yaplar gerei, s-

MMAR SNAN

nrlla mahkmdur. slmda mekn, sonsuz, snrsz yce Allahtan baka her eyi tayan, zamanla btnlemi bir kategoridir. Bu sebeple slm mimarisinde varln yapsna kaytsz uymak art, genel meknn snrszlnn idrakine dayal bir mimariye imkn verir. Hal, ini, duvar veya kitap resminde her trl biimin zerinde yer ald satha bal kalmas, nc boyut olarak derinliin slm kltrlerinde reddedilmesi gibi, mimaride de genel meknn snrlanmamas slm sanatnn slp iradesinin temel zelliklerinden biridir. Sinan, din ve kltrel amal yaplar yannda, kpr ve su kemerleri gibi farkl alanlarda da gz kamatrc eserler ortaya koymutur. Ancak Osmanl Devletinin zirvede olduu 16. asr iinde camiler insan hayatna yn veren, insan yce varlk dzeyine ykselten din merkezler olarak zel bir neme sahipti; dolaysyla Sinann en nemli eserleri, camiler ve klliyeler olmutur. Mimar Sinan, yapsal zmlemelerinde mhendislik alanndan yararlanrken, mimariyi asla bir mhendislik becerisi seviyesine indirgememi, onu slubu belirleyen dier sanatlar 108

da tayan, varln btn alanlarnn problemlerini zmleyen btnleyici esas alan olarak maharetle kullanm ve srekli gelitirmitir. Sinan, devrinin sanat dallarnn hemen hepsiyle yakndan ilgilenmitir. Onun yaplar, 16. asr Osmanl ini, hat, oymaclk ve tezyinat sanatlarn e zaman dilimlerindeki gelimeleriyle birlikte bnyelerinde barndrr. Yce ve sadenin, gereklik ve tezyinliin, maddlik ve gayri maddliin, zhd ve zenginliin, byk ve kn, karmak ve sadenin, yere dnk olan ile ge ykselenin kartlklarna ek olarak, stun, ayak, kubbe ve kemer dizilerinin farkl lleriyle oluan hareketliliin adm adm kefedilen gzellikler dnyasn, eserlerine Osmanl arkaik ann ifade temellerinden alarak aktaran, biim ifadelerinin kartlklarn mimar dilinin tamamlayc unsurlar olarak kullanan Sinan, hibir dogmatik tutkuya dmeksizin gemi mimarinin yukarda zikrettiimiz mirasn zmseyerek, mensubu olduu toplumun ve corafyann salad imknlarla, eriilmi bulunan noktada yapmas gerekeni aratrarak yeni zmler retmitir.

Bursa Ulu Camiiden bir detay

VI. LK ESERLER

41

VI.I. HASEK HRREM SULTAN KLLYES

imar Sinan 1538de, 49 yanda iken Acem Alinin vefat zerine

be kesi etrafna yerletirilmi her biri 6 odal iki blm halinde gerekletirilmitir. (Plan 20) maret, baklaval balklar bulunan alak beyaz mermer stunlarn tad zarif armud kemerlerden oluan revaklarla evrelenmi uzunlamasna avlunun iki yanndaki ve giriin karsndaki 5 ana blmden olumaktadr. Revaklar rten kubbe dizilerinin arkasnda, kubbelerin tepe seviyesini aan ve kaide ile birleerek ykselen sekizgen kasnaklar zerindeki fenerli 10 iri kubbe bu blmleri rter. (Resim 41, 42) Narin stunlarn baklaval stun balklar zerinde, revak st profilinin hemen altnda, dar ve keskin bir ke oluturarak birbirine yaslanan iki kolun oluturduu armud kemerlerdeki ge ykselme ifadesine karlk, ikin fenerlerle tamamlanm iri hacimli kubbelerin aaya dnk, altndakileri koruyan kart ifadeleri etkileyicidir. nsan leindeki revaklarn st profilinden itibaren, revak kubbelerinin arkasnda, ikinci sradaki fenerli, iri hacimli kubbelerin imaret mimarisine hakimiyeti, azamet ve zarafet birlikteliinin Sinan tarafndan verilmi ilk 113

mimarbalk (Ser mimrn- hass) makamna getirildi. Grevine balamasndan 1 yl sonra Kanuni Sultan Sleymann ei Hrrem Sultan tarafndan kendisine tevdi edilen cami, medrese, sbyan mektebi, imaret ve darifadan oluan Haseki Klliyesi, Sinann mimarba sfatyla gerekletirdii ilk i olmutur. Bu yap, bir taraftan Sinann iinden doduu Osmanl mimar kltrnn unsurlarn tarken, dier taraftan da gelitirecei kendine has mimarinin ilk belirtilerini ierir. Tek kubbeli olarak inasna balanan cami,

daha sonra bir kubbe daha eklenmek suretiyle geniletilmitir. Medrese, Sinann birok defa tekrarlad gibi, yan odalarla evrili bir avludan oluur. Medresenin yanndaki sbyan mektebi, kare planl bir oda ve ona bitiik revaklarn tad, st rtl, yar ak bir blmdr. Cami kapsnn karsndaki iki kapdan medrese, sbyan mektebi ve imarete girilir. Esas girii bir alt sokakta bulunan darifa, sekizgen avlunun

MMAR SNAN

Plan 20

30 m

Haseki Hrrem Sultan Klliyesi

belirgin rneidir. Haseki maretinde, imaret avlusunun tarafna iki farkl seviyede yerletirilen bu etkileyici kubbeler silsilesi, Osmanl mimarisindeki yeni bir oluum olarak Sinann baarlarn da mjdeler.
(Resim 43, 44, 45)

lar, sivrilerek komu kemerlerin kollaryla birleir. Bu kesime noktasnn tekrarndan oluan henkli dizinin, ana biim ve ifade zelliini koruyarak ve gelierek Sinann mimarisinin nemli bir unsuru olarak dier eserlerinde de uygulandn gryoruz.

Yuvarlak stunlarn baklaval stun balklarnn zerinden ykselen armud kemer kol-

114

41 Haseki Hrrem Klliyesi 42 Haseki Hrrem Klliyesi maret Blm Kubbelerin sahip olduu gl ve ikin ifade 43, 44, 45 Haseki Hrrem Klliyesi maret Blm Sekizgen kasnaklar zerinde ykselen fenerli kubbe dizisi

44

43

45

42

46

VI.II. BARBAROS HAYRETTN PAA TRBES

eiktataki Barbaros Hayrettin Paa Trbesi, her yznde iki pencere bulu-

uzanan mimarisinde tercih ettii slubun balangc olmutur.

(Resim 47, 48, 49)

nan, olabildiince gl, ufk bir profille sonlanan gvde ve bu gvdenin zerindeki sar kasnaa oturan sivri bir kubbeden oluur. (Plan 21) Sinan, trbenin cephelerinde birbirine yakn, e profillerle evrelenen alt ve st pencereleri bir arada btnlk oluturarak duvar sathn adeta yok edecek ekilde dzenlemitir.

Edirne Bayezid Camiinin son cemaat yeri alt pencereleri, narin, ince-uzun yapdaki keskinlik ifadesi tayan profillerle evrili olup pencere evresinin seviyesi duvar seviyesinden az farkla ieridedir. (Resim 50) Seviye farknn kkl, hissedilir lde gerilimli bir g ifadesi olutururken, st pencereler, alt pencerelerin aks zerinde, bir sadelik ifadesi iinde, yukarya, sonsuza uzanan armud kemer biimleriyle yaygn duvar sath iinde bamsz tezyin unsurlar olarak yer alrlar. Armud kemerin oluturduu yanlara doru ikin, ge ykselirken iki yandan birbirine yaslanp kavuarak keskin bir bitile tamamlanan st pencere boluunun tezyin immateriel yaps, her iki pencereye de zel bir kimlik kazandrr.
(Resim 51)

(Resim 46)

Pencerelerin immateriel duvar sathla-

r iinde yer ald Edirne Bayezid ve stanbul Sultan Selim camilerine hakim olan, 15. asr balarnda zirvesine ulam ve olabildiince saf olmak eklinde tezahr eden, mimar unsurlarn geni, dz, immateriel sathlar zerinde ekillenmesini salayarak, tarafsz ifadeleriyle insanda sayg ve gzellik duygusu uyandrmay hedefleyen yaklamdan farkl olan bu cephe tasarm, Sinann Selimiyeye kadar

117

49

48

Plan 21

10 m

Barbaros Hayrettin Paa Trbesi

47

46 Barbaros Hayrettin Paa Trbesi Giri cephesi 47 Barbaros Hayrettin Paa Trbesi Profillendirilmi filgzl tepe penceresi ve alt pencere 48, 49 Barbaros Hayrettin Paa Trbesi Giri kamerli saa 50 Edirne Beyazt Klliyesi Son Cemaat Yeri Cephesi 51 Edirne Beyazt Klliyesi Darifa yan cephesi

50

51

52

VI.III. SKDAR MHRMAH SULTAN KLLYES

balanan klliye, skdarn nemli bir birimi olarak cami, medrese, sbyan mektebi, hamam, tabhane, imaret ve handan oluuyordu. Bugn klliyenin sadece cami ve medresesi ayaktadr.
(Resim 52) (Plan 22)

anuni Sultan Sleymann kz Mihrimah Sultan adna 1542de inaatna

glanacak bir mimar oluturma abasnn rndr. Bu yaklam, insann edilgen bir seyirci olarak kalmayp hareketli olma halini yaayarak hayatn paras olan sanat retmesini tevik eden slm kltrnn bir rndr. (Resim 53, 54, 55) Hareket olgusu, Samarra Ulu Camii ve Edirne erefeli Camii minarelerinin gvdelerinde burularak ykseli eklinde ifade edilmiken, Mihrimah Sultan Camiinde farkl bir yaklam benimsenmitir. Esere zel bir karakter kazandran merkez kubbe, mihrap cephesi ve yan cephelerde yarm kubbelerle, giri cephesinde ise sadece tayc kaln bir duvarla desteklenmi; bu durumda kubbe kaidesi, bir kare plandan denize doru uzayan bir dikdrtgene dnmtr. Kubbe, bu dikdrtgenin ortasna deil, yarm kubbenin akslarnn birletii yere yerletirilmi, kubbe kaidesinin yarm kubbeler arasndaki kntl iki ke aya kare, deniz cephesindeki iki ayak ise denize ilerledii izlenimini verecek ekilde dikdrtgen kesitli olarak ina edilmitir. Bu kararlar, ana kitlenin denize doru ilerleme ifadesini glendir121

Cami son cemaat yerinden ilerlenerek medreseye girildiinde, karda byk hacmi ve iri kubbesiyle dershane grlr. Avlunun tarafnda medrese odalar, giri cephesinde ise revaklar bulunmaktadr. Medrese, i meknyla camiyi evreleyerek onunla btnleecek ekilde planlanmtr. Klliyenin ina edildii tarihte denize ne kadar yakn olduunu bilmiyoruz. Ancak 18. asr banda gerekletirilen meydan emesinin konumu, o tarihlerde caminin zerinde yer ald set ile deniz arasnda bir miktar alan bulunduunu gstermektedir. Caminin, medresenin uzun cephesine gre biraz dnk olarak yerletirilmi olmas, kaynan slmn hareketli varlk telakkisinden alan, dolaysyla hareket halindeki insan tarafndan al-

53

54

52 skdar Mihrimah Sultan Camii Deniz cephesindeki kbik kubbe kaidesinin ke ayaklarnn arasndaki ii pencerelerle boaltlm byk kemer 53 skdar Mihrimah Sultan Camii Gl ufki etkiye sahip medrese duvarnn ardndaki byk saan glgesi zerinde havada duruyor izlenimi veren cami kitlesi 54 skdar Mihrimah Sultan Camii Medrese Kaps 55 skdar Mihrimah Sultan Camii Toporafyann zorunlu kld dar ara geiler ve medreseden camiye gei 55

MMAR SNAN

Plan 22

30 m

skdar Mihrimah Sultan Camii

meye yneliktir. Ayrca bu drt ke aya, aa doru genilemektedir. Giri cephesinde ancak dikkatle bakldnda grlecek kadar ileri kan iki ayak arasnda kubbeyi tayan byk kemerin ve bu iki ayan kaidesi ufk bir izgi ile cephe sathndan kk bir seviye fark yaparak birleirler.
(Resim 56, 57, 58)

a ettii ehzade Camiinde de karlamtr. ehzadede yarm kubbelerin geni, yatay bir duvarla tanmasna karlk, skdar Mihrimahta tayc duvarlarn dikey karakteri hakim klnmtr. n cephesiyle deta zemine basmadan havada duruyormu gibi tasarlanan yapda, ince birleim izgileriyle zarif ve immateriel nitelik kazandrlan kurun kaplamalar, caminin yan ve mihrap cephelerinde alt seviyelere ulatrlr. Bylelikle Sinan, Bayezid ve stanbul Sultan Selim camilerinin iki asl eleman olan kbik kaide ve krev kubbeye dayal ikilemin, yani bu elemanlarn asl zelliklerinin kartlna dayal zmlemenin ekicilii yerine, daha ok sayda tektoniin kartlklarn kullanarak yeni bir zmlemeyi gndeme getirmitir.
(Resim 60)

Kubbenin merkezinden sabitlenmi duraan ifadesine karlk, n cephe ayaklarnn bu ekilde ileri hareketlenen biimleri, caminin medrese tarafndaki minaresinin daha kaln olmas, ana kitlenin ileriye hareketlenen ifadesiyle medresenin zemine bal ve dnk yapsnn farkll, son cemaat yerinin geni saann koyu glgesiyle oluan boluk zerinde zeminle yap kitlesi arasndaki ilikinin kopmasn ve caminin bolukta, kaln minare etrafnda ynn bulmak iin yamaca ve medreseye gre dnerek ilerleyen bir hareket ifadesi kazanmasn salar.
(Resim 59)

Caminin zerinde bulunduu yer, mihrap aksnda her iki ynde de ayr karakterdedir. Mihrap cephesi yamaca, giri ise denize bakar. Deniz cephesindeki kbik kubbe kaidesinin dikdrtgen ke ayaklarnn aras bir byk kemerle geilmi ve ii pencerelerle boaltlmtr. Bu uygulama ve cami i meknna iki s125

Sinan, ana kitleyi kble ve yan cephelerde destekleyen yarm kubbenin ve yarm kubbeleri destekleyen kk yarm kubbelerin d duvarla ilikisine ait problemle, ayn tarihte in-

56

59

56 skdar Mihrimah Sultan Camii Merkez kubbeyi mihrap cephesi ve yan cephelerde destekleyen yarm kubbeler 57 skdar Mihrimah Sultan Camii Kara tarafndaki ayaklarn kare kesitli yaplar 59 skdar Mihrimah Sultan Camii Caminin kaln minare etrafnda medreseye gre dnk duruu 57

60

58 skdar Mihrimah Sultan Camii Giri cephesinde ancak dikkatle bakldnda grlen bir kademelenme ile ileri kan iki ayak arasnda kubbeyi tayan byk kemer 60 skdar Mihrimah Sultan Camii Byk Saak altndaki ta demeli mekn ve son cemaat yeri revaklar 58

MMAR SNAN

ral direklii rten geni saan altndan bir ara giri hacmi olmakszn girilmesi, i meknla d mekn ve denizi birletirme kararnn sonucudur.
(Resim 61)

saaklar, medresenin delikli pencereli n cephe duvarnn arkasndaki avluyu koruyan sakin ifadesi, duvar sath zerindeki pencerelerin dalm, kk ve alak kubbeler dizisinin tezyinlii ve narinlii ile tamamen farkldr. D sradaki baklaval stun balklar zerine oturan armud kemerlerin oluturduu revaklardan sonra, ikinci sradaki yksek stunlar zerinde stalaktitli stun balklarnn tad sivri kemerler geni bir saakla rtlmtr. Bu saan altndan camiye girildiinde, merkez kubbeyi sadan ve soldan destekleyen yarm kubbelerin mekna kazandrd enine genileme ifadesi ve kubbenin etkileyici ycelii ilk anda kolaylkla fark edilir. Mihrap ksmnn da nc yarm kubbeyle rtlmesi yce bir koruma ifadesini vurgulama amacna yneliktir. Giri cephesinde yer alan byk sivri kemerin altndaki uzun pencerelerin armud kemerlerle bitirilmi olmas, Mimar Sinann birbirinden farkl ifadelere sahip bu iki kemer eklini yaplarn neresinde kullanmak gerektiine dair, daha o tarihte gelenekten gelen kesin bir kararllk iinde olduunu gsterir. Ayn bilinli tercih, bakla128

Medrese, arkasndaki ahap konaklarn baheleri ve aalaryla oluturduu yamaca bir kaide tekil edecek ekilde yerletirilmitir; buna karlk cami, farkl ynyle de belirginletirilmi olarak yamacn alalarak sona erdii noktada, vadi boluu zerinde ykselir. Klliye, caminin ta duvarlarnn gri-beyaz, kubbelerin, saan madeni grisi ve medrese duvarlarnn pembemsi derzleriyle, arka yamata geici bir yap malzemesi olan ahapla ina edilmi evlerin koyu kahverengi dokusu ve yeil aa rtsnden ayrlyordu. Ahap yaplarn insan leinde ve caminin yakn evresinde zellikle daha kk llerde vcuda getirilmi olmas, klliyeye asl lsn aan nisb bir byklk kazandryordu. Barbaros Hayrettin Paa Trbesinin gl izgilerle belirlenmi yapsna karlk, Mihrimah Sultan Klliyesi, zengin hacimler btnln koruyan kubbe ve yarm kubbeleri, geni

MMAR SNAN

val ve stalaktit stun balklarnn kullanm yerlerinin belirlenmesinde de etkili olmutur. Yapya girilince orta ana kubbenin iki yan yarm kubbeyle desteklenmesi ve mihrap cephesindeki yarm kubbeyle oluan, ortada, mihrap zerinde ve iki yanda yer alan kubbenin o seviyede meydana getirdii eyvana dayal i mekn kurgusu, Bursa dnemi ters T biimli plan zmyle benzerdir. Sinann, Bursa dnemi cami plan tipini skdar Mihrimah Sultan Camii iin uygun bulmas son derecede ilgintir.
(Resim 62, 63)

Caminin zerinde yer ald arazinin eimli olmas, Boaza bakan giri cephesinde bir terasn vcuda getirilmesini zorunlu klmtr. Caminin korunmasn salayan ve harim duvar vazifesini de gren bu set, ina edildii tarihlerde muhtemelen camiye daha yakn olan denizi, stanbulun Avrupa yakasnn gneyden kuzeye hakim bir noktadan btn gzelliiyle seyredilmesini salyordu. Yapnn aksnda, saan, kprdayarak uzayp giden byk su sathna, denize doru ilerleyen blmnn altndaki adrvan, hayatn vazgeilmez unsuru tatl suyu ycelten bir yapdadr. adrvan ve ehrin iki yakasn hem ayran, hem de birbirine balayan denizin birliktelii; iki farkl suyu, benzerlik ve kartlklaryla tanma imknn verir. Bu dzenleme, Sinann yalnz yaplar deil, yaplardan dnyaya nasl baklmas gerektiini; mimariyi, biim ifadelerini ve ifade farkllklarn dnyay gzelletirmek iin bilinle kullandn gstermektedir.
(Resim 64)

Bu planda mihrap cephesi i meknn bitiini belirlerken, giri kaps zerindeki ii 7 adet pencere ile boaltlm byk kemerin vcuda getirildii boluk, giri cephesinde cami i meknn da balar. Byk kemerin pencereleri, ibadetini bitirerek camiden darya kan mminlere d dnyann varln haber verir. Kapdan kla birlikte esiz Boaz manzaras kuzeyden gneye, Sarayburnuna kadar Boazii ve kar ky, cami kapsn aarak iki tarafa doru denize paralel genileyen byk saan gl ufk izgisi ve koruyuculuu altnda gz nne serilir. 129

Sinan, Edirne Bayezid Camii son cemaat yerindeki alak fakat seyrek stunlar zerindeki ikin ve bask kemerlerle oluan ferah ve sa-

61

62

61 skdar Mihrimah Sultan Camii Son cemaat yeri revaklar 62 skdar Mihrimah Sultan Camii Kubbeyi tayan kemerlerin baland iki balkl ayak 64 skdar Mihrimah Sultan Camii Saak altndaki adrvan

64

MMAR SNAN

kin ifadeyi ehzade Camii son cemaat yerinde elde etmek zere tekrarlamtr. skdar Mihrimah Sultan Camiinde ise ortaya koyduu ilgin yeni zmler yannda, medrese ift kat pencerelerinin alt seviyede byk, st seviyede ise Edirne Bayezid Camii son cemaat yeri duvarlarnn d cephelerinde olduu gibi, daha kk, kilit ta noktasndan ge doru incelerek boluk oluturan sivri armud kemerli tepe pencereleri, duvarn immaterielletirilmi dz ufk sathn zedelemeden tezyin eden iki sra halinde yerletirmitir. Bu iki ufk pencere srasnn nihayetinde yer alan byk saann altnda, n sradaki baklaval stun balklarnn zerindeki armud kemerlerin devam saan koyu glgesi altnda gizlenir. Saan stnde yer alan ve kubbeyi ta-

yan kitlenin medreseye gre hafife dnk cephesinin ke ayaklar arasn birbirine balayan ikin byk sivri kemer, medrese kubbeleri seviyesini aarak altndaki pencerelerle bezenmi boluu korumaktadr. Kubbeler ve pencerelerle glendirilen yatay medrese kitlesi, kendisinden yukar seviyedeki caminin deniz cephesini effaflatran byk kemer ve iki minarenin ykselen varlklaryla tamamlanrken, cami kitlesi btn kurunla kapl byk saan koyu glgesinin zerinde zeminden bamszmasna yer almaktadr. Madd varlk leminin unsurlarndan oluan biimler btnlne, yer ile ilikisi kesilerek kazandrlan madde-dlk (immateriellik), Sinann bir mmin olarak onlarda tecelli eden ilah yansmay grnr klma arzusunun bir tezahrdr.

132

63 63 skdar Mihrimah Sultan Camii Minber detay

VII. EHZADE MEHMED KLLYES (1543-1548)

65

gnlerde Kanuni Sultan Sleyman da kendisi iin anna yarar bir cami ina ettirme karar almt. O tarihlerde stanbul yarmadasnda Ayasofya ile Eyp Sultann kabri arasndaki yksek ve geni arazide, Bizans Havariler Kilisesinin temelleri zerinde ina edilmi Fatih Sultan Mehmed Klliyesi bulunuyor; yarmadann merkezindeki Bizans dneminin Taurus Forumu civarnda, Eski Sarayn cmle kaps nndeki meydanda ise II. Bayezid Klliyesi nemli bir din merkez olarak hizmet veriyordu. Bu klliye, Ayasofya Camii, Atik Ali Paa Camii ve Mahmut Paa Camiinden oluan ve yarmadann deta omurgasn tekil eden nemli bideler zincirini Fatih ve Ayasofya camileri arasndaki aksn orta yerinde noktalyordu.
(Resim 65)

imar Sinann Mihrimah Sultan klliyesini tamamlamak zere olduu

snrna kadar Halie paralel bir izgide uzayan srtn st noktasndaki dzln merkezine ina edilmesi kararlatrld. Ayasofya ve Fatih camileri arasndaki bu yerin, ina edilecek camiye mstesna bir konum kazandraca kesindi. Byk bideler iin yer seimine verilen neme ve mimarinin zerine kurulaca araziye gre ekillenmesinin rneklerine Bursada Murad Hdavendigr, Yldrm, Yeil, Ulu Camii ve Edirne Bayezid Klliyesinden sz ederken deinmi, Sinann ilk eserlerinde, yapnn zerine yerletirildii yer ile mimar arasndaki kuvvetli ilikiye zellikle skdar Mihrimah Sultan Camii bahsinde temas etmitik. ehzade Camiinin mimarisini de, Sinana zg tasarm yaklam erevesinde, zerine kurulduu yerin zellii byk lde belirlemi, Marmara ve Halie e mesafeden bakmann, ortada/merkezde bulunmann gerekleri, yap formuna merkez bir karakter kazandrmtr. ehzade Camii, dier Osmanl camileri gibi kbik ve geometrik paralardan oluan bir alt yapnn tad kubbe ve yarm kubbeler mima137

Caminin inaatna balanaca srada en sevdii ehzadesi Mehmedi bir hastalk neticesinde kaybeden Sultan Sleyman, caminin onun hatrasna ina edilmesini emretti. Caminin, Eski Sarayn bat snrlarndan yarmadann bat

50 m

ehzade Mehmed Klliyesi

Plan 23

MMAR SNAN

risine sahiptir. Sinann, skdar Mihrimah Sultan Camiinde uygulad, kubbenin zerine yerletii kbik kaidenin merkezine deil de, geriye itilmi gibi grnmesini salayan zmlemeden farkl olarak yeni bir anlayla tasarlanm bir ilk rnektir.
(Resim 66)

zerinde yer ald arazinin merkez karakteri, yapnn formuna yanstlr.

(Resim 68)

ehzade ile Mihrimah Sultan Camii arasnda genel zellikleri bakmndan benzerlikler de vardr. Bu benzerliklerin ilki, her iki yapnn da bir, iki veya daha fazla kubbeyle rtlmek yerine bir kubbe ve yarm kubbeler sistemiyle vcuda getirilmi olmasdr. Bu sistem, ehzadede merkez kubbe, fil ayaklar, drt yarm kubbe, yarm kubbeleri destekleyen kk yarm kubbelerle binann drt kesinde yer alan ke kubbelerinden oluur.
(Plan 23)

stanbuldaki byk ve tek kubbeli ibadet mekn geleneinin son rn olan Sultan Selim Camiinden ve Fatih Camii, Atik Ali Paa Camii ve Bayezid Camii gibi orta kubbeli meknn kubbeli yan meknlarla btnletirilerek enine genileyen cami formundaki yaplardan sonra ina edilen ilk byk eser olan ehzade Camii, drt fil ayann tad merkez kubbesi drt yarm kubbe ile desteklenen bir yap olarak farkllar.
(Resim 67)

Bylece byk kubbe, drt

byk yarm kubbe ve sekiz kk yarm kubbeyle ok unsurlu bir kubbeler sistemi kurulmak suretiyle yapya asl zellii kazandrlr. (Resim 69, 70) ehzadede tasarmn asl meselesi, merkez karakterli kart iki unsurun, yani kbik alt yapyla kubbenin birleiminden oluan 14. ve 15. asr zmlemesi deil, merkez tek kubbe etrafnda farkl istikametlere ynelik yarm kubbeler ve yapnn nemli elemanlarn veya keleri gibi zel yerlerini rten farkl byklkteki kubbelerin tekil ettii rt sistemiyle onu tayan alt yap arasndaki ilikidir. (Resim 71) 139

Bayezid Camiinde iki yarm kubbeyle desteklenen orta kubbe mekn, yanlara doru merkez kubbe kasnann olduka altnda kalacak ekilde geniletilirken, ehzadede, orta kubbe yarm kubbelerle drt ynde, hemen merkez kubbenin kasna seviyesinde desteklenir, bylelikle orta mekn daha yarm kubbelerin seviyesinde drt yne geniletilerek caminin

69

66

71

67

65 ehzade Mehmed Klliyesi Marmara ve Halie e mesafede, ortada/merkezde bulunmann yap formuna kazandrd merkez karakter 66 ehzade Mehmed Klliyesi Kbik ve geometrik paralardan oluan alt yapnn tad kubbe ve yarm kubbelerin hakim olduu bir mimari 67 ehzade Mehmed Klliyesi Drt fil ayann tad merkez kubbe ve drt yarm kubbe ile desteklenen yap 68 ehzade Mehmed Klliyesi Orta kubbenin yarm kubbelerle merkez kubbenin kasna seviyesinde drt ynde desteklenmesi suretiyle orta meknn yarm kubbelerin seviyesinde drt yne geniletilmesi 69 ehzade Mehmed Klliyesi Merkez kubbe, fil ayaklar, drt adet yarm kubbe, yarm kubbeleri destekleyen daha kk yarm kubbeler ve binann drt kesindeki ke kubbeleri 70 ehzade Mehmed Klliyesi Farkl byklk ve ok sayda kubbeyle oluturulan rt sistemi 71 ehzade Mehmed Klliyesi Keleri rten kubbeler ile alt yap arasndaki iliki 68

70

MMAR SNAN

Daha nce belirttiimiz gibi, Mihrimahta son cemaat yeri direkliklerini rten saaklarn altndaki glge, cami kitlesinin deta bolukta durduu izlenimini verir. ehzade Camiinde ise zemin ilikisi, yan cephelerdeki girilerin iki yannda, cami kitlesinin zeminle birletii seviyede, kk kubbelerin rtt narin bir dizi stuna basan revaklarla ve giri saayla gizlenir. Bu zellik, ehzade ile skdar Mihrimah camileri arasndaki baka bir benzerliktir. (Resim 72, 73, 74) 15. asr mimarisi zelliklerini srdren Fatih Camiinin son cemaat yeri, birbirlerine yakn ve yksek stunlarnn zerindeki iri stun balklarnn kaln ve sivri kemerlerin salad bir diklik ifadesine sahipken, Edirne Bayezid Camii son cemaat yerinde revaklarn alak, narin ve birbirinden uzak stunlarn tad renkli ve beyaz talarla yaplm ikin, sakin kemer dizileriyle evrelenen avluda sknet ve genilik ifadesi belirgindir. stanbul Bayezid Camiinin son cemaat yerinde ise Fatih Camiindeki yaklam daha da dramatik bir hviyet kazanr. Kaln stunlarn zerindeki iri mukarnas-stalaktitlerin dra143

matik dokusuyla oluturulmu stun balklarna basan iri csseli kemerler, gl profillerle duvardan ayrlr; avlunun dar llerinin ortasna yerletirilen adrvan, nisbeten byk ktlesiyle avlu meknn blerek insann, hareketli ve dramatik ortam, d mekndan da byk bir heyecanla tatmasn salar. stanbul Sultan Selim Camii son cemaat yerinde de bu ifadelerin yerini ak akul (dikey) bir ifadenin ald grlmektedir. ehzade Camii son cemaat avlusunda, d duvarda her kubbenin altna iki ift pencere yerletirmeyi zaruri klan byk aralkl, nisbeten alak stunlarn zerinde ykselen geni, sakin, sivri kemerlerin oluturduu sude ortam, Sinann stanbul Bayezid Camiinde dorua ulaan heyecanl ortam deil, Edirne Bayezid Camiindeki skneti, asudelii ve tarafszl tercih ettiini gsterir.
(Resim 75, 76)

ehzade Camii son cemaat avlusunun ferahl, revaklarn mimarisine de yansmtr. evre duvarndan uzakta oluan seyrek bir kolon-kemer dizisi, gr son cemaat yeri d duvarna kadar ulatrr ve her aksta bir ift alt

72

74

72 ehzade Mehmed Klliyesi Yan cephelerdeki girilerin iki yannda, cami kitlesinin zeminle birletii seviyede, kk kubbelerin rtt narin stunlara basan revaklarla ve giri saayla yap zemin ilikisinin gizlenmesi. 73 ehzade Mehmed Klliyesi Yan giri 74 ehzade Mehmed Klliyesi Ke kubbesi 75 ehzade Mehmed Klliyesi Son cemaat avlusunda geni kemerlerle oluturulan asude ortam 76 ehzade Mehmed Klliyesi badetin yceliini temsil eden eitli byklkteki kubbelerin tad gl koruma ifadesini ve ge ykselen minarelerin zarafetini farkettiren avlu 73

75

76

77

78

77 ehzade Mehmed Klliyesi Son cemaat avlusu ve adrvan 78 ehzade Mehmed Klliyesi evre duvarndan uzakta oluan seyrek bir kolon-kemer dizisinin gr son cemaat yeri d duvarna kadar ulatrmas

MMAR SNAN

ve tepe penceresiyle son cemaat yerini d dnyann sonsuz mekn ile btnletirir. Stunlarn, kemerlerin, duvarlar zerinde her aks dier akstan ayran ayaklarn ve kubbelerin, sonsuzluk iinde sknetle yer alan tarafszlklar; te taraftan geni kemerlerin ve kubbelerin zarif ve koruyucu diziler halinde tekraryla oluan tezyin dzenin gzellii, bunlarn etrafnda kendi tercihine gre serbeste dolaan insanlara evrelerini adm adm kefetme imkn salar.
(Resim 77, 78, 79, 80, 81, 82)

lenme, kubbe, fil ayaklar, yarm kubbeler, yarm kubbeleri destekleyen kk yarm kubbeler ve bunlara ilaveten ke kubbeleriyle birlikte alalarak yap kaidesi zerine oturur. Sinan, ehzadeyi takiben vcuda getirdii eserlerin ounu, kubbe ve yarm kubbeler sistemini aa sarktmak suretiyle ykseklii azaltacak ekilde kademelendirilmi bir kaidenin zerine oturtmutur.
(Resim 84, 85)

Kubbeler sistemi u unsurlardan oluur: En alt seviyede yan girilerin ve iki yanndaki direkliin zerindeki kubbeler, son cemaat avlusu kubbeleri, son cemaat avlusundan camiye alan kap zerindeki kubbe, bir st seviyede pencereli kubbe kasna zerindeki yarm kubbeler ve ana kubbe kasna, fil ayaklarnn dilimli kubbeleri, hepsinin zerinde ana kubbe ve ana kubbe tepe noktasnda da sivri kubbe biimindeki altn kapl alem, kubbeler sistemini oluturur. Sleymaniyede kubbeler sisteminin alak seviyeden balamas, aynen ehzadede olduu gibi mimarinin temel zelliini tekil eder. Her iki yapda d duvarn zerinde yer alan byk 147

Avlu, ibadetin yceliini temsil eden eitli byklkteki kubbelerin tad gl koruma ifadesini ve ge ykselen minarelerin zarafetini fark ettirir. ehzade Camiinin en belirgin zellii, Sinana kadar yaplm Osmanl eserlerinde ve Sinann ilk eserlerinde grlmeyen zengin kresel biimlerin bir araya getirildii bir kubbeler sistemine sahip olmasdr.
(Resim 83)

Orta kubbe evresindeki drt yarm kubbeyi destekleyen duvarlar, yarm kubbeleri destekleyen kk ke yarm kubbelerini de kapsar ekilde kademelendirilmitir. Bu kademe-

79

80

81

79 ehzade Mehmed Klliyesi ehzade Camii son cemaat avlusunda revaklarn mimarisine de yansyan ferahlk 80 ehzade Mehmed Klliyesi Koruyucu diziler halinde tekrarlarla oluan tezyin dzen 81 ehzade Mehmed Klliyesi Son cemaat avlusu d grnm 82 ehzade Mehmed Klliyesi Son cemaat yerinin her aksta bir ift alt ve tepe penceresiyle d dnyann sonsuz mekn ile btnlemesi 82

84

83 ehzade Mehmed Klliyesi Sinann ilk eserlerinde ve daha nceki Osmanl eserlerinde grlmeyen zengin kresel biimlerin bir araya getirilmesi ile oluturulan kubbeler sistemi 84 ehzade Mehmed Klliyesi Orta kubbe evresindeki drt yarm kubbeyi destekleyen duvarlar, yarm kubbeleri destekleyen kk ke yarm kubbelerini de kapsar ekilde kademelendirilmitir. Bu kademelenme, kubbe, fil ayaklar, yarm kubbeler, yarm kubbeleri destekleyen kk yarm kubbeler ve bunlara ilaveten ke kubbeleriyle birlikte alaltlarak yap kaidesi zerine oturtulmutur 85 ehzade Mehmed Klliyesi Kademeli kaidenin zerine oturtulan kubbe ve yarm kubbeler sistemi

83

85

MMAR SNAN

kemer gruplar kubbe ve ayak sistemine katlrlar. Be modlden oluan yap kitlesinin her modln oluturan sivri kemerler, ehzadeyi bir duvar-kubbe mimarisi olmaktan kararak bir kemerler-ayaklar-kubbeler btnlne dntrr. Kemerlerin alt seviyelerde oluturduu sralar, pyeli Osmanl ulu camilerinde tavann insana yakn l ifadesini gndeme getirir.
(Resim 86, 87, 88)

kubbe tepe noktasna doru ykselerek birleir, aralar ise kre paralar yerine silindir paralarndan oluur. Genel olarak Msr, ran, Orta Asya ve Hint kubbe mimarileri, ina yap ve fonksiyon asndan Osmanl mimarisi kubbe sisteminden farkldr. Bunlar 5. ve 16. asr ba yaplarnda ehir dokusu stnde ykselen kbik saf drtgen kaideleriyle ilikilerinde kartlk ve birliktelii e zamanl olarak iirsel bir biimde dile getiren, deta iirilerek meydana getirilmi ikincil gkkubbelerdir; ehirde bulunduklar noktalar birer tektonik olarak belirlerler. 16. asr Osmanl ini sanatnda, Hali slubunun mavi-beyaz ve sakin izgilerle oluan floral tezyinat yaklamndan, znik inisinin renkli, sakin ve yava hareketli dnyasna geiinin arka plannda yer alan inan sistemine bal tercihler Sinann mimarisini de ynlendirmitir. Bunun neticesinde, 16. asra kadar mimaride belirleyici unsurlar, tek kubbe, yan yana iki kubbe veya merkez kubbeyle onu destekleyen iki yarm kubbeden oluan ana yap kitlesi ile kbik kaide iken, ehzade ve Mihrimah Sul151

Ayasofyann kubbe ve iki yarm kubbe ykseklii, alt yap yksekliinin te biri orannda olmasna karlk, ehzadede bu oran tam tersinedir. Bylece mimarinin kemerler ve kubbelerden olumu karakteri daha fazla belirginletirilmi olmaktadr. Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemlerine ait kubbeler, Osmanl kubbelerine kaynak tekil etmitir. Bu kubbeler, Bursa Yeil Camiinin kesiti sivri kemer karakterinde olan kubbesi dnda, yarm kre formundadr. Kubbenin ii ve d ayn strktrel elemanla belirlenmitir. Batda Rnesans ve sonrasnda genellikle Gotik kaburgal tonoz geleneinin etkisi altnda ekillendirilmi kubbelerin nervrleri

87

88

86 ehzade Mehmed Klliyesi Sivri kemerler vastasyla duvar-kubbe mimarisinin bir kemerler-ayaklarkubbeler btnlne dntrlmesi 87 ehzade Mehmed Klliyesi Yan cephe 88 ehzade Mehmed Klliyesi Kemer gruplarnn kubbe ve ayak sistemine katlmas 86

MMAR SNAN

tan camilerinde merkez kubbe ve ok sayda ek kubbelerden oluan bir st yap hakim hale gelmitir.
(Resim 89)

yk bir ilk adm olmas bakmndan ayr bir nem tamaktadr.

(Resim 91)

Her iki eserde de merkez kub-

ehzade Camiinin kubbe ve yarm kubbe kaidelerinin eitli seviye ve llerde oluu ve kemerlerin farkl ynlere doru gelien sakin hareketleri, cami st yapsnda her noktada farkl hareket izgilerinin ve yeni biimlerdeki birimlerin oluumuna yol aar; bu oluum kinatn her an yeniden yaratld eklindeki tasavvuf inancn mimariye yansmasdr.
(Resim 92)

benin belirginletirilmi dairesel kaidesini tayan byk kemerler, kubbeyi destekleyen yarm kubbeler, onlarn bir alt seviyesindeki kk yarm kubbeleri tayan kemerler ve pencere kemerleri, hareket halindeki insana farkl ve deiken bak noktalarna gre farkllaan biimleriyle kendilerini sunarlar.
(Resim 90)

Kubbe ve yarm kubbe kasnaklarnn pencere dizileriyle kaidelerinden ayrlmas, kemerlerin asl kesitleriyle grnr ekilde gerekletirilmesi, kubbelerin oyuk biimlerine karlk kemerlerin stlendikleri fonksiyona uygun olarak da doru genileyen biimleri, yarm kubbeleri tayan d duvarlarn sivri kemer dizileriyle ve ilerindeki pencerelerle donatlm olmas, yapy zemin hizasnda da balayan pencere dizileriyle meknn sonsuzluunun idrak edilmesi gibi zellikleri Osmanl camilerinde deien oranlarda da olsa grmek mmkndr. Ancak ehzade Mehmed Camii bu zmlemelerin tamamn ieren b153

Anadolu Seluklu ve Osmanl ulu camileri, pyeli camiler olarak ehirlerin merkezlerinde yer alyordu. ehrin dokusu iinde kalan camilerin zellikle Seluklu ve ge Seluklu dneminde mihrap zerindeki tek kubbe ve minare ile kendilerini belli etmesi bir kurald. Bursa Hdavendigr, Yldrm ve Yeil camileri ile Yeil Trbe gibi eserler ise ehir siluetini belirleyecek ekilde seilmi zel noktalarda ina edilmiti; bu tercih, Bursa dnemini takip eden dnemde de nem verilen bir husus olmutur. Oysa stanbulda o tarihte mevcut nemli bidelerin hepsinden farkl bir l, slp ve zelliklere sahip olarak ina edilen ehzade Camiinin kubbeler sistemi-

89

89 ehzade Mehmed Klliyesi Merkez kubbe ve ok sayda ek kubbenin oluturduu st yap

92

92 ehzade Mehmed Klliyesi Kubbe ve yarm kubbe kaidelerinin eitli seviye ve llerde oluu ve kemerlerin farkl ynlere doru gelien sakin hareketleri, cami st yapsnda her noktada farkl hareket izgilerinin ve yeni biimlerdeki birimlerin oluumuna yol aar

91

90 ehzade Mehmed Klliyesi Kemerler ve pencere kemerleri, hareket halindeki insana farkl ve deiken bak noktalarna gre farkllaan biimleriyle kendilerini sunarlar. 91 ehzade Mehmed Klliyesi Kubbe ve yarm kubbe kasnaklarnn pencere dizileriyle kaidelerinden ayrlmas, kemerlerin asl kesitleriyle grnr ekilde gerekletirilmesi, kubbelerin oyuk biimlerine karlk kemerlerin stlendikleri fonksiyona uygun olarak da doru genileyen biimleri, yarm kubbeleri tayan d duvarlarn sivri kemer dizileriyle ve ilerindeki pencerelerle donatlmas

90

MMAR SNAN

ni ehrin yeni odak noktalarndan biri olacak ekilde daha da yceltecek btn tedbirler Sinan tarafndan tasarlanp gerekletirilmitir. Gneydeki alak harim duvarnn kuzey avlusu ynnde, harim duvarnn arkasna gizlenen medresenin ve camiye bakan U biimli avlusunun etrafndaki kubbe dizileriyle ehzade Camiine l kazandracak bir kaide oluturmas, Sinann Haseki Klliyesi ile skdar Mihrimah Sultan Camii denemelerini hatrlatr. ehzade Klliyesinin imareti, caminin mihrap duvar tarafndaki hazirenin bitiiinden geen yolun dnda yer almaktadr. Haseki Klliyesinde caminin medrese, imaret ve tabhane yaplarndan bir yolla ayrlarak yerletirilmi olmas, Sinann, Bursa Yldrm ve Yeil klliyeleri ile cami, imaret, medrese ve hamamdan oluan stanbul Bayezid klliyesinin ak dzenini ehzade Klliyesinde devam ettirdiini gstermektedir.
(Resim 93, 94)

neklerinden biridir. (Resim 95) Barbaros Hayrettin Paa Trbesinden ksa bir sre sonra ina edilen yapnn kelerindeki narin stunlar, zeminde kaideden kubbe kasna hizasndaki geni mukarnaslar frizinin hizasna kadar ykselmekte ve bu ekilde tanmlanan her cephe, geni ve gl bir profille evrelenmektedir.
(Resim 96)

Mahmut Paa Trbesinin ta iine yerletirilmi inilerden oluan tezyinat, burada cepheler ve pencereleri ereveleyen altgen ve uzun altgen krmz renkli ta frizlerle, drd pencereleri, birisi alt ve st pencereleri ayran tablalara blnmtr.
(Resim 97)

st pencereler armud kemerlerle, alt pencereler de dikdrtgen svelerle erevelenerek sivri kemerle bitirilmitir. Dilimli kubbeyi dilimli bir kubbe kasna tamakta ve caminin nemli tayc unsuru olan fil ayaklarn talandran byk dilimli kubbe ve kubbe kasna, cephe sslemelerinin tezyin karakterini tamamlamaktadr. Ayrca cephe st seviyesindeki geni mukarnas frizin zerinde, tezyinat ve ini sanatnda 16. asr boyunca kullanlan seviyeli bir palmet frizi ile burmal kubbe kasna ara156

Mihrap duvarna bitiik, profilli ve Bursa kemerli aklklara sahip duvarn evreledii hazirede yer alan ehzade Mehmede ait trbe, Sinann verdii trbe mimarisinin nemli r-

93

93 ehzade Mehmed Klliyesi maret avlusunda mimar biim zenginlii 94 ehzade Mehmed Klliyesi maret avlusundan caminin grnm 96 ehzade Mehmed Trbesi Friz hizasna kadar ykselen geni mukarnaslarla tanmlanan cepheler geni ve gl bir profille evrelenir 94

96

MMAR SNAN

snda tek sradan oluan ve kubbe kasnann her stunun zerinde stun kavisini takip ederek keleri belirleyip rten ikinci palmet frizi, zengin hareketlilikleri ile yapya zellik katan tezyinat unsurlardr.
(Resim 98)

na gre, asl ini tezyinatn Barok tezyinat uygulamasyla tahrip edilmi olduu sylenebilir. Buna karlk ehzade Mehmed Trbesinin renkli ta kakma ve mukarnas stalaktit frizlerden, tezyinletirilmi palmet sralarndan ve minarelerin ikinci erefelerine kadar uzanan ta kabartma tezyinattan oluan zengin sslemesi Sinann baka bir eserinde grlmez. Gen yata len ehzadenin trbesinin ve caminin bir Cennet grn kazanmas iin zengin bir ekilde tezyin edilmesini Kanuninin istedii dnlebilir. Ancak, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu mimarilerinde rnei pek ok olan minare ve portalleri ssleme geleneinin -Edirne Bayezid ve stanbul Sultan Selim camilerinin minarelerindeki sadelie mukabil- stanbul Bayezid Camiinin kuzeydou minaresindeki sslemelerin bir benzeri olarak ehzadede de devam etmesi, Sinann tarih tecrbeye ak tavrnn gstergesidir. D cephenin bu kabartma tezyinat, Sinann katld 1517 Msr Seferinde grp incelemek imknn bulduu Memluklular dnemindeki Kahire mimarisinin bir yansmas da olabilir. 159

Trbenin alt seviyesi mukarnas, ikinci st dizisi bademli mukarnaslar ve sarktlardan oluan akul st izgisinin skk, keli, geometrik ifadesine karlk, palmetli frizlerin geni, yaylan ve yumuak kavisleriyle hareketli ve zengin yaps, deta caminin kaidesi ile kubbeler sisteminin kartln tekrar ederek birbirlerini heyecan verici bir ekilde tamamlamaktadr. Trbenin ii sar, yeil ve beyazdan oluan renk dzeni ile Bursa Yeil Camiinin etkilerini tayan, youn ve ayn zamanda yava hareketlerle kprdaan Rumi ve Hatayi unsurlarn dinamik bir sath oluturduklar muhteem inilerle kapldr. ehzade Camii, ycelik, zarafet, vakar ile renkliliin birlikte yer ald asl tezyinatn birok Osmanl eseri gibi kaybetmitir. Yapda bugn 16. asr znik ini ssleme rneklerine rastlanmyor; bu, en azndan znik ini sanatnn geliim tarihi bakmndan mmkn olamayaca-

98 ehzade Mehmed Klliyesi Seluklu mimarisinde rnei grlen minare ve portalleri ssleme geleneinin Edirne Beyazt ve stanbul Sultan Selim Camilerinin minarelerindeki sadelie mukabil stanbul Beyazt Camiinin Kuzeydou minaresindeki sslemelerin bir benzeri olarak ehzadede de devam etmesi, Sinann tarih tecrbeye ak tavrnn gstergesidir

98

MMAR SNAN

Osmanl mimarisinde minare erefelerinin tayc kaideleri ile stun balklarnn mukarnas ve stalaktitlerle immateriel hale getirilmesi, allm bir zelliktir. Bu balklar, tezyin elemanlar olarak ehzade Camii son cemaat yerinde stunlarn birbirine manevi balara benzeyen narinletirilmi kemerlerle balanmasn salar. Kare plandan dairesel kubbe kaidesine geii salamak iin retilen ve 13. asrdan 15. asr ortalarna kadar gelitirilerek yaygn bir biimde kullanlan Trk genlerinin farkl bir alandaki uygulamas olan baklaval stun balklar da Sinan tarafndan ehzade Klliyesinde kullanlmtr. ehzade Camiini bir Cennet tasavvuru ile btnletirmeye ynelik bu tavr, slm mimarisini belirleyen, tasarm tezyin bir dzene kavuturma iradesinin neticesidir. Yapnn alt seviyelerinde, iinde tezyin bir dzende yerletirilmi pencereleriyle diziler halinde tekrar eden kemerleri, kubbe ve yarm kubbe kasnaklarndaki pencereleri, son cemaat yeri stunlar, kemerleri, caminin i ve dta renkli talarn tekrar ile oluan immateriel tektoniklerin tezyin nitelikleri de ayn iradeye baldr. Btn bu 161

unsurlardan baka, zeminde, gz hizasnda yapy evreleyen pencere dizilerinin tezyin nitelii, vakur ve zarif ifadesi, geni aklklarn ikin ifadeli kemerlerle alak stunlar zerinden ykselerek geilmesiyle oluan tarafszlk, ferahlk ve sakin hareket ifadeleri, yapnn tezyin karakterini belirginletirmeye yneliktir. Klliyenin dier birimleriyle de desteklenen ehzade Camii, mimarisinin tezyin ve zarif karakterine karlk merkez kubbe, yarm kubbeler, ke kubbeleri, fil aya kubbeleri ve minareleriyle o tarihe kadar eriilmemi bir azamete sahiptir. Sinan, mimarlk hayatnn daha banda meydana getirdii bu aheseriyle stanbul peyzajna yeni bir veche kazandrmtr. ehzadede merkez kubbenin drt yarm kubbe ile desteklenmi olmas, Sinann tasarmlarn Ayasofyann mimarisinin ynlendirdii eklindeki gr geersiz klar. Ayasofyadan farkl bir yap vcuda getirme tutkusu iinde ehzadeyi tasarladn ileri srmek ise, yapnn asl zelliklerinin nasl bir kltrel mimar oluumunun rn olduunu kavrayamayanlarn tek ynl bir yaklamdr.

MMAR SNAN

Sinann bu ilk bidev eserinin ana kubbesinin drt yarm kubbe ile desteklenmi olmas, onun yukarda zikrettiimiz ekilde tarihe, yer ve mimariyi oluturan asl etkenlere bak tarznn sonucudur. Onun ilk yaplarndan itibaren yeni ve zel zmler gelitirmeye ynelik tavr Tuhfetl-Mimrnde; Ayasofya tarznda yaplan binalar yeterince incelie sahip deilken, ben kullar Sul-

tan Sleyman Hann erefli binalarnn (Sleymaniye) rnek ve ncs olan ehzade Mehmedin camiini tamamladm. Bu yce binada gzel sanatlarn her tr birbirine uyumlu ekilde uygulanmtr. eklindeki kendi ifadesiyle dorulanm, ehzadeyi hem mhendislik, hem de mimar asndan tamamen farkl bir zm olarak vcuda getirmesiyle belirginlemitir.

162

97

95 ehzade Mehmed Klliyesi Profilli ve Bursa kemerli aklklara sahip duvarn evreledii hazire 97 ehzade Mehmed Trbesi Detay

95

VIII. SLEYMANYE KLLYES (1550-1559)

mamlanmasndan hemen sonra balanan Sleymaniye Klliyesinin Ayasofya, Bayezid, ehzade ve Fatih camilerinin yksek noktalarn talandrd yarmadann dou ucunda, Topkap Sarayn, Boaz ve ksmen de Marmaray gren, Halie hakim konumdaki arazide, gnlk hayatn youn bir biimde yaand Hali kylarna inen yamacn hemen kenarnda ina edilmesi karar ve bu kararla ehre yaplan bidev katk, Sinann dhiyne mimar tercihlerinin sonucudur.
(Resim 99)

nasna, Kanuninin vefat eden olu ehzade Mehmed adna yaptrd klliyenin ta-

Sultan Selim Camii ve Eyp Sultan Trbesinin oluturduu nemli eserler dizisi arasnda, Haliten skdar kylarnn odak noktalarndan ve denizden grlmesini salyordu. Bu yerin seimi neticesinde Zeyrek srtlarndaki Bizansn nemli din merkezlerinden Pantokrator Kilisesi, Fatih Klliyesi ile Sleymaniye Klliyesi arasnda kitle bykl asndan daha az nemli hale gelirken, Ayasofya Hali, Galata, Sarayburnundan, Haliin kuzey yamalarndaki Okmeydanndan bakldnda etkileyici ekilde grnen Sleymaniyenin arka plannda kalyordu. Yer seimi, Sleymaniyenin ehir peyzajnn nemli bir unsuru haline gelmesine, birok noktadan gzelliinin tadlmasna, ehri ve ehir hayatn zenginletirerek kltrel duyarllk ve evre bilincine yeni ufuklar almasna imkn verecek ekilde neticelendirilmitir. Ayrca, byk din ve ilim kurulularnn geni iskn alanlarndaki youn nfusun ihtiyalarn karlamas gerektii kabulnn de Sleymaniye Klliyesinin yer seiminde etkili olduu sylenebilir. Klliye, Osmanl Devletinin 167

Klliyenin inas srasnda, Kanuninin gereksiz harcamalardan kanlmas hususundaki yazl ikazlarna ramen, Sinann Hali fay hattndaki bu yama zerinde takriben yl sren temel inaat iin byk harcamalar yapm olmas, bu harcamalarn israf addedilmeyen giderler sayldn ve Padiahn Sleymaniye iin yer seimine verdii zel nemi gstermektedir. Kble istikametinde Hali boyunca uzanan arazi, Sleymaniye Camiinin Topkap Saray,

99 Sleymaniye Klliyesi Genel grnm

99

50 m

Sleymaniye Klliyesi

Plan 24

MMAR SNAN

101 Sleymaniye Klliyesi Mimar Sinann trbesinden detay

Fatih Klliyesinden sonra ikinci ve en byk ilim merkezi olarak gerekletirilmi ve hizmet vermitir.
(Resim 100)

lan arazide, camiyi zerinde tayan byk platformun altndaki dkkn dizisinin karsna yerletirmitir.
(Resim 102, 103)

Sinann btn yaplar, eski Msr, Roma ve bat Avrupa dnyasna hakim olan, madd varlk alanna ait byklk ideolojisine zt bir insan l ve nisblik yaklamna sahiptir. Bu bakmdan Sleymaniye, Romadaki Saint Pierre Kilisesi, Floransa Katedrali, Londra Saint Paul Katedrali veya Ayasofya benzeri bir tavrla tek bana, byk cssesiyle saygnlk kazanmaya alan bir mimar tasarm elde etme srecinin rn deildir. Sleymaniye Klliyesi, cami, medreseler, darifa, imaret, tabhane, darlkurra, hamam ve dkkn dizilerinden oluan byk bir komplekstir.
101) (Plan 24)

Sinann trbesinin karsndaki cami duvarnn kuzey kesinden balayp Medrese-i Rabi ve hamamn karsndaki avluyu tekil eden platformun altndaki yolun nihayetinde dkkn dizileri ayn zamanda bir istinad duvar tekil ederler. Darlhadis, caminin kble duvar tarafnda yer alan hazire seviyesine ykseltilmi gen meydana bakacak ekilde yerletirilmitir. Bir sra dershane odasndan oluan darlhadis, klliyenin nemli birimleri olan Sultan Sleyman ve Hrrem Sultan trbelerinin yer ald hazire duvaryla evrili meydann kotuna yerletirilerek, meydann mimarisini belirleyecek ekilde vcuda getirilmitir; bu da darlhadise atfedilen zel nemi gsterir. Cami d avlusu ile gneydeki Evvel ve Sani medreseleri arasnda yer alan Tiryakiler ars meydan, Sleymaniyenin Hali cephesinin simetrii olan dier yan cephesini yryerek temaa etmeye ve cami harim duvaryla korunan snrl saydaki bidev aacn temsil ettii AlP .5 171

Mimar Sinann mtevazi trbesi

(Resim

de klliyenin bir kesinde yer almaktadr. Yukarda da temas ettiimiz gibi, Sinan, ca-

miyi ehrin eitli yrelerinden bakldnda etkili klmak amacyla Evvel, Sani ve Tp medreselerini cami ile mahalle arasndaki dzle; darifa, imaret ve tabhaneyi batya doru alalan yamata yksek bir kaide zerine, Salis ve Rabi medreselerini ise Halie doru hzla ala-

100

102

100 Sleymaniye Klliyesi Darifa, imaret ve tabhane batya doru alalan yamata yksek bir kaide zerine oturtulmutur

102 Sleymaniye Klliyesi Topkap Sarayndan Sleymaniye ve ehzade Camilerinin grnm

103

103 Sleymaniye Klliyesi Yer seimi, Sleymaniyenin ehir peyzajnn nemli bir unsuru haline gelmesine, birok noktadan gzelliinin tadlmasna, ehri ve ehir hayatn zenginletirerek kltrel duyarllk ve evre bilincine yeni ufuklar almasna imkan verecek ekilde neticelendirilmitir.

MMAR SNAN

lahn yceliini insan eliyle oluturulmu bu deerli eserle bir arada yakndan yaamak imknn sunar. Meydann bir ucunda Sbyan Mektebi ile daha ge tarihte yaplm bir eme yer alr. Tiryakiler arsn evreleyen iki medrese, caminin yandaki ana giriinin aksnda yer alan dar yola alrlar. Medreselerin arka kelerinde Sinann tasarlad iki kk ev bulunur. Medreselerin, Darlhadis ve caminin harim bahesini oluturan platforma kaide tekil eden istinad duvarlarnn iine yerletirilmi bulunan dkkn dizileri, hem vakfn gelir kaynaklarn tekil ediyor, ayn zamanda da ehirlinin din ve ilm faaliyetlere daha youn bir biimde katlmasna vesile oluyordu. Pratikten kopmu din ve bilimin yetersiz kalaca hususundaki slm inancn yansmas olarak bu ksmlar iktisad faaliyete tahsis edilmitir. Dkknlarn yaplarn kaidelerine zemin seviyesine yerletirilmesi, faydac dncenin gerei olmaktan ok, slm inancn tasarruf ilkesi tarafndan belirlenen deerler hiyerarisinin tasarma yansmasnn sonucudur. 174

Tiryakiler ars adn tayan ince uzun meydann bir cephesini oluturan ufk tek katl medreselerde, her kubbenin altnda bir pencereyle belirlenen i odalarn immateriel, aza raz bir zahit tavr iindeki cephesi, Mihrimah Sultan Klliyesindeki medrese duvar pencerelerinin ve kubbe dizilerinin tezyin dzenini hatrlatr. Bu cephe kendisini meydan seviyesindeki dkknlardan ayran saaklarn glgeleri zerinde bir kat ykseklikte ve meydan boyunca 150 metre kadar uzar, saak izgisiyle ikiye blnerek kazand gl ufk ifadenin, d avlu harim duvarnn alak izgisiyle btnlemesi neticesinde caminin ykseliini glendiren bir kaide oluturur. Cumbal ahap ev sralarnn snrlad yoldan Evvel ve Sani medreselerinin d avlularnn arasndaki dar geide ve harim duvar zerindeki gnlk kullan asndan nem tayan cami giri kaps aksna ulalr. Bu yry boyunca er erefeli iki minare ve byk kubbeyi, adm adm gren yaklama istikameti, zel bir deerdedir.
(Resim 104)

maret ve darifa arasndaki dik ve olduka eimli dar yoldan ykselerek Tiryakiler

104

MMAR SNAN

arsna ulalan noktada camiyi, Sinann trbesi yaknndaki kk meydandan harim duvarnn zerinden arpc gzelliiyle grmeye imkn veren planlama kurgusu da zikredilmeye deer niteliktedir. Evvel ve Sani medreselerinin avlularnn Tiryakiler arsna bakan tarafnda er kubbenin altlar medrese odalarna tahsis edilmeyerek ak braklm, bylelikle avlularn devam niteliinde bir eyvan oluturulmutur. Bu eyvanlarn duvarlar zerinden, medrese odalarndaki pencerelerden ve avlulardaki insanlarn hareketli gzlerinden caminin alglannn her an farkllatrlmas, medreselerle cami arasnda kurulan mimar baa zellik ve nem kazandrmaktadr. marette olduu gibi, tabhane avlusundan caminin grnmesi, ayn zamanda bat ynndeki eyvann avlu ve pencerelerle batya, Zeyrek ve Fatihe ynelik ufka almas da hareket halindeki insana birden fazla yne bakarak yerini belirleme imknn sunar. Bu dzenleme, klliyede sadece camiye arlk veren bir zmleme yerine, gelinen yerin, bulunulan noktann bilinci iinde yaayan insann deiik an ve yerlerden 176

Sleymaniyeyi ehrin btnl iinde yeniden idrak etmesini mmkn klar. Sleymaniye, insan, bak noktasna gre, yceliini idrak ederek zenginleen gzellik duygularyla donatacak ekilde tasarlanmtr.
(Resim 105, 106)

Salis ve Rabi medreselerinin konumlar ve mimarileri ise klliye iinde zel bir neme sahiptir. Tabhane harim duvar ve fetvahaneyle evrili Sleymaniyeye ve Sinann trbesine doru ykselen kk meydanda camiyi zel bir adan grdkten sonra Salis ve Rabi medreseleri ynnde ilerlerken, sada caminin gzden kayboluuna sebep olan yksek platformun altndaki dkkn dizileri karsnda, Rabi Medresesi civarnda, camiyi minareleriyle birlikte bir nebze fark edip medreseye girildiinde hzla alalan avludan Boaz ve kylar grlr. nsan bu hzl alaln sebebini anlamak gayesiyle arkasna dndnde minareleri, zarif dilimli birer kubbeyle talanm fil ayaklarnn arasndaki geni akl geen byk kemeri ve zerindeki muhteem kubbeyi grerek biim kartlklarnn oluturduu zenginlii byk bir sevinle yaamaya balar.

105

107

104 Sleymaniye Klliyesi Evvel ve Sani medreselerinin d avlularnn arasndaki dar geite ve harim duvar zerindeki gnlk kullan asndan nem tayan cami giri kaps aksna ulaan yolun er erefeli iki minare ve byk kubbeyi, adm adm gren zel bir deerdeki yaklama istikameti 105, 106 Sleymaniye Klliyesi Bak noktasna grefarkllaan ycelik ve zenginlik duygusu veren tasarm 107 Sleymaniye Klliyesi Koruduklar ve tadklarnn bykl sebebiyle Sinan tarafndan kemer-i kbr veya kudret kemeri olarak adlandrlan byk kemer

106

MMAR SNAN

Ana kubbe ile beraber Sleymaniyenin mimar syleminde zel bir yere sahip olan kemer, altnda koruduklar ve zerinde tadklarnn bykl sebebiyle Sinan tarafndan kemer-i kbr veya kudret kemeri olarak adlandrlmtr. Sinann geni bir akl geen bu kemerin nisbeten kk bir rneini, ekingen bir tavrla skdar Mihrimah Sultan Camii deniz cephesinde, mimarinin mstesna bir unsuru olarak deerlendirdiini grmtk.
(Resim 107)

kalan bu yol seviyesinden Halie doru alalan Salis ve Rabi medreselerinin zerinden, Kuzeydou istikametinde Hali, Galata, Boazii, skdar ve Sarayburnuna alan muhteem manzara seyredilebilir. Platformun snr alak, oturmaya msait bir sedir oluturan korkuluk duvaryla belirlenmitir. Camiyi tarafndan eviren d avlunun iki cephesi, klliyenin dier yaplaryla ve bu yaplar arasndaki yollarla civar mahallelere balanr; d avlu da Kuzeyden sonsuz ufka alr. Bu bakmdan Sleymaniyenin, varln iki ayr vechesinin alglanabilmesine imkn veren bir ortam olarak vcut bulduu sylenebilir. nk bir tarafta sonsuzlukla irtibatlandrlmtr, dier tarafna ise dnyevlii yanstan medreseler ve mahalleler yerletirilmitir. Harim duvar ve son cemaat avlusu zerindeki merasim girileri Klliyenin iki nemli unsurudur. D kapdan girildiinde yalnzca son cemaat avlusu cephesinin iki kesindeki iki minare ve ortada camiyi koruyarak gizleyen bidev merasim kaps grlr. Son cemaat avlusuna bu kapdan girildiinde, revaklarn ze178

S-

leymaniyede benzer problemlerin farkl zmlerini ortaya koyarak oluturulmu mimar dzenlemeler mevcuttur. Ancak bunlar, bir mimarlk dehasnn yansmalar olarak, zorlama hissi uyandrmadan byk bir tabilik iinde gerekletirilmitir ve yapnn her kesinde her gzlemde yeni vecheleriyle ortaya karlar. Cami tarafndan pencereli duvarla evrili geni bir d avlu iinde yer almaktadr. Bu d avluyu Hali cephesinde evreleyen yol, avlu platformunun 5 metre kadar aasndan gemektedir. Caminin Kuzeydou cephesiyle d bahenin byk ksmn tayan platformun altnda

MMAR SNAN

rinden avlunun iki kesindeki er erefeli iki minare ve iki fil ayann muhteem gvdeleri arasndaki byk kubbe, mimarinin hakim unsurlar olarak insan karlar.
(Resim 110) (Resim 108, 109)

cemaat yerinin enine genileyen meknnn drt kesinde ge ykselen drt minarenin arasnda oluan mekn duygusudur. kinci hususa gelince: Minarelerden iki erefeli olanlar son cemaat yeri giri cephesi duvarnn kesine, erefeli olan dier iki minare ise camiyi son cemaat yerine birletiren duvarn kesine yerletirilmitir; bylece drt minarenin yerleme ve l dzeniyle son cemaat avlusu belirlenir. Ayrca son cemaat avlusuyla caminin birletii yerdeki erefeli iki minarenin dier ikisinden yksek olmas, ykselen cami kitlesine merasim aks zerinden yaklarken bu ykselmenin idrakini ve tadn tatmak imknn verir. Orta kubbe yklerini tayan drt fil ayann arasnda, giri ve mihrap cephesinde iki yarm kubbe desteklerken, dier cephelerde alt ksmlar pencerelerle olabildiince boaltlm iki byk kemer bulunmaktadr. Cami yan cephelerinde gz seviyesindeki pencere dizileri d meknla balant kurarak enine genileme ifadesi glendirilir ve bu ifade byk kemerlerle daha da pekitirilir. Bylece d avlu Tiryakiler ars meydanna, Halie, Boaza ve sonsuz179

Cami kitlesi, iki yan cephede drt fil aya ve bu fil ayaklarnn destekleme sistemleri arasnda iki byk kemerle tanan iki yarm kubbenin destekledii merkez kubbe ve yarm kubbeler sisteminin zerine oturduu kaideden oluur. (Resim 111) Cami, avlu dndan epeevre dolaldnda, mihrap duvarnn nnde, mihrap aks zerinde pencereli duvarla evrili hazirede, klliyeye zel bir nem kazandran Sultan Sleyman Trbesiyle ei Hrrem Sultann trbesinin yer ald grlr. (Resim 112,
113, 114, 115, 116)

Klliyenin birbirine eklenen meknlar sisteminin en nemli ksmn tekil eden blm (son cemaat yeri, cami, hazire) arasndaki iliki, btn Osmanl camilerinde 15. asrn ikinci yarsndan itibaren tekrarlanan bir dzendedir ve Sinan tarafndan nceki eserlerinde de uygulanmtr. Yapnn ana birimlerinin bu diziliine anlam kazandran iki husustan biri, son

110

108, 109, 110 Sleymaniye Klliyesi Mimarinin hakim unsuru olarak kubbeler sistemi 111 111 Sleymaniye Klliyesi Kubbe destekleri

109

108

112 Kanuni Sultan Sleyman Trbesi grnm, d duvarlardan bamsz olarak kubbeyi tayan mukarnasl stunlar 113 Kanuni Sultan Sleyman Trbesi D grnm 114 Kanuni Sultan Sleyman Trbesi Gllk ifadesi ierisindeki mihrap cephesi ve pencereli duvarla evrili hazirenin arkasndaki trbe yaps 115, 116 Kanuni Sultan Sleyman Trbesi Zengin i tezyinat

112

113

114

115

116

MMAR SNAN

lua iki ynde alr; bu cami i meknnda da evre zellikleriyle uyumlu bir dzenlemenin gerei olarak gerekletirilmitir. Caminin mihrap ve ana giri aks zerinde merkez kubbeyi destekleyen iki yarm kubbe, bu kubbe ve yarm kubbeler seviyesinde Halie paralel uzayan bir asl yap elemanlar dizisi oluturur. ki yan cephede Halie paralel olarak yer alan ve fil ayaklarna basarak takriben 28 metrelik boluu aan iki byk kemer, yapya son cemaat yerinden kbleye doru bir ilerleme ifadesi kazandrmaktadr.
(Resim 117)

yen iki yarm kubbeyle uzayan kubbeler sistemini peyzajda belirginletirmek, ilerleme ifadesini yan cephelerin kemerleriyle glendirmek, Sinann mimar dehasnn rndr. (Resim 120) Kendini kstlamakszn tarihe ve aktel artlara derinlemesine bakarak, karlat her meseleyi bilgisi ve inan sisteminden gelen seziiyle zmleyen Sinann, Sleymaniyeyi tasarlarken, daha nce de vurguladmz zere, Osmanl mimarisini, bu mimariyi etkileyen Asya, Ortadou, Msr, Anadolu mimar miraslarn ve Ayasofyay byk bir dikkatle inceledii muhakkaktr. Ayasofya, merkez kubbeye yasl iki yarm kubbeden oluan kubbe sistemi, iki byk kemerinin duraan hali, kubbelerin uzama ynne dik iri destek ayaklarnn bir araya getirilmesi, mhendislik ve mimar unsurlarn kartlklar ve masif tayc sistemi asndan arkaik bir rn olarak karmza kar. Sinan, Ayasofyann biim malzemesini taklit etmek yerine onlar derin bir tarih uuru duyarl ile deerlendirmi ve Osmanl cami mimarisi ananesinden hareket ederek iyiletirip gelitirdii kendi slubuyla Sleymaniyede 184

Ayn

ekilde son cemaat yerinin varl, caminin rtl ana meknndan nce baka bir n meknn varlna iaret ederken, ayn zamanda ykseklikleri farkllaan minareler, kubbeler sistemiyle rtl meknn son cemaat yerine eklenmesini salar. erefeli minareler ise bu iki meknn ortak duvar hizasndaki temelleri zerinden ykselerek yapnn eklerle uzayan ifadesini daha da glendirir.
(Resim 118, 119)

Arazinin Halie paralel uzama ifadesine uygun olarak, yapnn deta ileri srayan iki byk kemerinin zerindeki merkez kubbeyi destekle-

117 117 Sleymaniye Klliyesi Ykseklikleri farkllaan minareler, kubbeler sistemiyle rtl meknn son cemaat yerine eklenmesini salar. 118 Sleymaniye Klliyesi 28 metrelik boluu aan kemerin kbleye doru ilerleme ifadesi 119 Sleymaniye Klliyesi erefeli minareler cami ana kitlesi ve son cemaat yeri meknlarnn ortak duvar hizasndaki temelleri zerinden ykselerek yapnn eklerle uzayan ifadesini glendirirler. 120 Sleymaniye Klliyesi Halie paralel uzama ifadesine uygun olarak, yapnn deta ileri srayan iki byk kemerinin tad merkez kubbeyi destekleyen iki yarm kubbe

118

119 120

MMAR SNAN

zm btnl ierisinde kullanmtr. Dier taraftan merkez kubbenin yarm kubbelerle bir, iki, veya drt taraftan desteklenebilecei gibi basit bir mhendislik meselesinin Sinan ve ondan nceki birok Osmanl mimar tarafndan incelendii malumdur. Sleymaniyede, Sinann iki yarm kubbeyle desteklenmi, uzunlamasna bir kubbe ve yarm kubbeler sistemini tercih etmesi, bu sistemi yapnn iki yan cephesine yerletirdii, merkez kubbeyi tayan byk kemerlerle btnletirilmi bir dzenleme olarak gerekletirmesi, Sleymaniyenin zerinde bulunduu yerin zorunlu kld bir tercihtir. Ayasofyada ise iki yan cephede kubbe kasna hizasna kadar ykselerek kubbeyi destekleyen kaln ayaklarn arasna skarak gizlenen byk kemerlerin ilerleme ifadesi yerine, statik ifade tad grlmektedir. ehzadede kubbenin drt yarm kubbeyle desteklenerek ayaklarn cephelerdeki izlerinin ancak ok dikkatli bakldnda grlebilecek ekilde gizlenmi olmas bize, Sinann daha ehzade Camiinde, kubbeyi destekleyen drt masif destek ayan Ayasofyadaki belirleyici iri 186

ifadesinin farknda olduunu ve bunu amak istediini gstermektedir. Byle bir zmn gerei olarak ehzadede d duvarlar nisbeten daha gldr; ayrca merkez kubbe drt ynde yarm kubbelerle desteklendii iin fil ayaklar Sleymaniyedekilere gre daha narin olarak tasarlanmtr. ki yapnn planlar arasnda yaplacak bir karlatrma, fil ayaklarna verilen nemin arttn, ancak Sleymaniyede bina kaidesini oluturan d duvar kalnlnn ehzadeye gre narinletiini ortaya koyacaktr. Ayasofyann d mimarisindeki masif destek ayaklar ve onlarn hemen zerine oturtulmu kubbe ile oluan statiklik ve ilerleme yn birbirine zt unsurlarn birliktelii, mimar gzellik btnln gelitirmeyi engelleyen birer mhendislik yaklamdr. Araziye sar duvarlarla oturan dev bir yap hviyetindeki Ayasofyaya karlk, Sleymaniyede kubbeyi drt kede destekleyen ve fil ayaklarna basan iki byk kemer, yarm kubbelerin yasland sath oluturur. Mimarinin esas etkili unsurlar olan ve kubbeyi bu iki yan cephede tayan iki byk kemer, ayn zamanda i

MMAR SNAN

meknn dla btnlemesini salayan boluu vcuda getirir. Gl fil ayaklarnn Ayasofyadan farkl olarak hzla kademelendirilip bina cephesinde zerleri kk birer kubbeyle rtlm bina kaidesi yksekliini biraz aarak belirginletirilmi drt adet kare planl ayaa dntrlmesi, bu ayaklarn destekleni eklini okunakl klar. (Resim 121, 122) Yan cephenin bu byk kemerleri btn mekn rten merkez kubbeyi tarken, tama ifadesinin tesinde, kubbenin altndaki en yksek noktada birleen iki kemer kolunun tekil ettii sivri kemerin koruma ifadesi belirginletirilmitir.
(Resim 123)

lerindeki pencere aklklarnn kartlklar, Sleymaniyenin biim zenginliinin yalnzca bir blmn tekil eder.
(Resim 124)

Kubbeler sisteminin unsurlar, fil aya veya fil aya destek kulesi gibi zel mimar unsurlar, bulunduklar yer ve stlendikleri grevin gerei olarak biimleriyle farkl kimlikler kazanr ve ifade btnln zenginletirirler. Bu unsurlarn ehzadeye gre daha fazla eitlilik gsteren hiyerarisi, caminin st yapsn ekillendirir. Yapnn kaidesi, son cemaat avlusu cephesi, cami ana kitlesinin iki yan cephesi ve mihrap cephesi, yer ve mahiyetlerine gre farkl zmlere sahiptir. Ancak yapya mstesna gzelliini salayan ve zerinde zellikle durulmas gereken cephelerin, Halie ve Tiryakiler ars meydanna bakan yan cepheler olduu aikrdr. Bu husus, Sleymaniyenin, zerinde yer ald yamacn ve uzayan Haliin varl gz nnde tutularak tasarlandna iaret eder. ncelikle hareket halindeki byk kalabalklarn kullandklar ve camiyi yakndan grd yer olan Tiryakiler ars meydannda, cami 187

Kemerin akul dzleminin dndaki yan sahnlar rten kk kubbelerle bu koruma ve tama ifadesi desteklenmitir. Bunlara karlk minareler ve fil ayaklarnn d cephe duvar zerinde yer alan destek ayaklarnn akul ve aadan yukarya ykselme ifadeleriyle byk kemerin ve kubbelerin yukardan aaya ifadesinin zengin kartlklar ve her mimar unsurun yapnn karmak gler dengesi iinde yansmasyla vcut bulan ikna edici tam ve gerek biimlerine, ayrca dolu sathlarla kemer i-

123

124

121

121 Sleymaniye Klliyesi Ayaklarn destekleni eklinin okunakl klnmas 122 Sleymaniye Klliyesi Fil ayaklarnn hzla kademelendirilerek zerleri kk kubbelerle rtlm bina kaidesi yksekliini biraz aan drt adet kare planl ayaa dntrlmesi 123 Sleymaniye Klliyesi Kubbenin altndaki en yksek noktada birleen iki kemer kolunun tekil ettii sivri kemerin belirgin koruma ifadesi 124 Sleymaniye Klliyesi Sleymaniyenin biim zenginliine katkda bulunan dolu sathlarla kemer ilerindeki pencere aklklarnn kartlklar 122

MMAR SNAN

avlusunu evreleyen pencereli duvar, caminin zeminle ilikisini gizler ve yapya kemerleri, fil ayaklar, kubbeleri, erefeleri ve minareleriyle manev bir ortamda olumu transandantal bir dzenin btnl olarak havada asl duran bir manev varlk karakteri kazandrr. Harim duvar zerindeki kapdan girilip d avludan camiye bakldnda ise abdest alma yerinin zerinde, ehzade Camiinde olduu gibi, bir kemer dizisi, destek kulelerinin d iki tarafnda da cami yan girilerini koruyup kubbeleri tayan er kemerden olumu iki revak grlr.
(Resim 125)

larn glgesinde gizlenmekte ve caminin dndaki revaklarla btnleerek i meknn d dnya ile ilikisini fonksiyonel ve i-d devamlln belirginletiren bir geit alan vcuda getirmektedir. Yapnn dnda, st kotta, adeta akta bir nevi kadnlar son cemaat yerine tekabl eden ve geni saakla korunan ikinci revak, bu seviyede i ve d btnletirir. (Resim 128) D avlu seviyesindeki abdest alma yerlerinin stnde, caminin i mekn zemini seviyesindeki revaklar ve bunlarn zerindeki kadnlar mahfelinin devam olan geni saakla korunmu zarif kemerler, stunlar dizisi ve bunlarn iki yanndaki yksek yan giri revaklar, cami kaidesinin nnde bu duvarn yarsna kadar ykselerek kubbeler sistemini zerinde tayan duvarn zeminle ilikisinin mimar etkinliini sona erdirir.
(Resim 129, 130, 131, 132)

Bu revaklar koruyan geni saan

derin glgesi, cami ana kitlesinin boluk zerinde duru ifadesini daha da glendirir. ehzadede olduu gibi, caminin iinden, zellikle yan cephelerde insanlarn her istikamette d dnya ile iliki kurmasna imkn veren pencereler, cami i meknn sonsuz meknn bir devam haline getirmektedir.
(Resim 126, 127)

Yapnn ana kubbesi, yarm kubbeler, kk yan sahn, ke kubbeleri, kemerler, fil ayaklar, yapy iki ynde destekleyen destek kuleleri gibi asl unsurlarla vcut bulan ana konstrksiyon, daha kk lekte kemer ve revaklardan oluan kadnlar mahfeli, vaiz kr189

Bu pencere dizisini

koruyan revaklarn, yapnn iinde de simetrik olarak tekrar edilen bir benzeri, kadnlar mahfelini tamaktadr. Caminin iki yan cephesinde cami i meknn snrlayan d duvarlar bu revak-

128

125, 126 Sleymaniye Klliyesi Revaklar koruyan geni saan oluturduu derin glgenin boluk zerinde duru ifadesine katks 127 Sleymaniye Klliyesi mekn sonsuz meknn bir devam haline getirerek yan cephelerde her istikamette d dnya ile iliki kurmaya imkn veren pencereler, 128, 129, 130 Sleymaniye Klliyesi ki yan cephede cami i meknn snrlayan d duvarlar revaklarn glgesinde gizlenerek caminin dndaki revaklarla btnlemesi 131, 132 Sleymaniye Klliyesi Caminin i mekn zemini seviyesindeki revaklar ve bunlarn zerindeki geni saakla korunmu zarif kemerler, stunlar dizisi ile yksek yan giri revaklar, cami kaide duvarnn yarsna kadar ykselerek kubbeler sistemini zerinde tayan duvarn zeminle kurduu ilikinin mimar etkinliini sona erdirir

131 127 125

126

129

130

132

MMAR SNAN

ss, mezzin mahfeli gibi unsurlarn sakin, gl, yce ve tezyin dzeni yannda, yapnn her noktasnda tam bir gereklik duygusu yaanr. Yapnn gereini eksiksiz bir ekilde okunabilir klmak, mimarinin teknik ihtiyalarna ve deerler hiyerarisine tekabl eden biimleri ve tezyin dzeni ortaya koyarak bir eser vcuda getirme iradesinin tezahrleri, Sleymaniyeye ycelik kazandrmaktadr. Yapnn drt kesindeki fil ayaklar ile d duvar arasnda kalan boluklar drt kubbe rter. Ayrca fil ayaklar destek kulelerinin arasndaki alanda yer alan iki kk kubbenin arasnda bir byk kubbe, ke kubbeleriyle beraber caminin bu yresini tezyin eder. Ke kubbeleri iin tabii bir konum ve biimlenme sonucu olan bu dzen, merkezdeki byk kubbe ve iki yanndaki kk kubbeler iin de tabidir ve yapnn meselelerinin zaruri zmlerinden domutur.
(Resim 133)

nnn zeminde enine genilemesini salayan byk orta kemerle yanndaki iki kk kemer zerinde de nceki paragrafta sz edilen dzen vardr; yani ortada byk kubbe ve iki yanda kk kubbeler yer alr ki, bu, yapnn i bnyesinden ve gereinden gelen zmlemelerin yansmasdr. Bu d kubbelerin bykl kkl dizilii, ayrca ieride yapnn kesitinde grlen kemerlerin farkl lleri ile d cepheye yansmalar da d cepheye zengin ve sakin bir hareketlilik kazandrr. Sinan, bu noktalarda ehzadenin tekdzeliini aan bir gelime salamtr. te yandan, Sleymaniyede byk kemerin altndaki boluun nnde, orta kubbenin iki yanndaki kk kubbelerle yer al, byk kemere farkl bir boyut kazandran yeni bir gelimedir. Merkez kubbenin drt kesinde saf geometrik yapdaki fil ayaklar ve destek kuleleri, kemer ve kubbelerin sakin kavisler iinde yere dnk ifadeleriyle dengelenmitir. Minareler gl gvdeleriyle yerden ykselirken, immateriel mukarnaslarn tad erefelerin ge alan yaps, caminin zengin biim dokusuna yeni bir ruhla katlr. 192
(Resim 134)

Merkez kubbeyi tayan byk kemerlerin altndaki pencereli duvarn ykn alan byk kemer, iki fil aya zerine oturur. Bu ayaklarn arasnda iki yksek stunun tad, cami pla-

133

133 Sleymaniye Klliyesi Destek kulelerinin arasnda yer alan iki kk kubbenin ortasndaki byk kubbe ve ke kubbeleri tezyin unsurlar olarak kullanlmtr 134 Sleymaniye Klliyesi Byk kemerin altndaki boluun nnde, orta kubbenin iki yanndaki kk kubbelerle yer alarak byk kemere farkl bir boyut kazandrr. Merkez kubbenin drt kesindeki fil ayaklar ve destek kuleleri, kemer ve kubbelerin kavisli yere dnk ifadeleriyle dengelenir 134

MMAR SNAN

Sleymaniyede sivri kemerlerle genellikle pencerelerde yer alan armud kemerlerin farkl ifadelerinin birliktelii, yapnn byk izgi btnl iinde kaybolmu gibi grnse de, biimler dzenini zenginletirerek bu byk eserin mimar sylemini tamamlar. Mihrap duvar d cephesi, yan cephelerden farkl olarak gllk ifade eden bir dzende gerekletirilmitir. Fil ayaklarnn destekleri bu duvar zerinden da doru knt yaparak kaide st seviyesine kadar ve meyilli olarak alalp zemine ular. Bu iki byk destek ayann arasnda, yarm kubbeyi tayarak, fil ayaklaryla d cephe arasndaki kemerleri omuzlayan iki destek aya yer almaktadr. Ke kubbelerinin da itme etkisini karlamak zere de, bu cephenin iki kesinde dierleri ile ayn karakterde iki ke aya daha yer alr ve bu cephenin byklk ve gllk ifadesini en st seviyeye kararak tamamlar. Ycelik ve gllk ifadesi, bu cephenin asl zelliini tekil eder. (Resim 135) Mihrap aks zerinde yer alan, yce ve narin unsurlarla meydana getirilmi Kanuni ve Hrrem Sultan trbelerine insanlar derin bir 194

saygyla ynelten bu duvar, bir glbahesi olarak dzenlenmi olan haziredeki gllerin oluturduu renkli ortam himaye eder. Bu duvar, gnde be vakit ibadet eden insanlarn dolup boald cami i meknn, kabir ortamndan gl bir ekilde ayrr; ama dier taraftan zerindeki pencerelerle hayatn ve lmn i ieliini vurgulayacak ekilde btnletirir. Son cemaat yeri cephesi, caminin ana mimarisiyle btnleen bir zmlemedir. Enine genileyen ve drt kesindeki minarelerle varl vurgulanan son cemaat avlusunun d evre duvar, ehzadenin ift pencereli dzeninden farkl olarak, fakat stanbul Sultan Selim Camiine benzer ekilde, avlu revaklarn rten kubbelerin altna yerletirilmitir. Sakin duvar sathnda alt pencereler, zerlerindeki ikin kemerleri de iine alan profillerle belirlenmitir. Bu pencerelerin zerlerindeki tepe pencerelerinin armud kemerlerinin her iki kolu ykselip birleirken, pencere boluunun sivri ucu da armud kemerin iki kolunu iterek ykseldii izlenimini verir. (Resim 136, 137) Yksek, sekizgen tanburlar zerinde ikinlikleri ile etkili kubbeler, son

137

135

135 Sleymaniye Klliyesi Mihrap duvar d cephesi yan cephelerden farkl olarak gllk ifade eden bir dzendedir 136 Sleymaniye Klliyesi Son cemaat avlusunun d evre duvar, ehzadenin ift pencereli dzeninden farkl, fakat stanbul Sultan Selim Camiine benzer ekilde, avlu revaklarn rten kubbelerin altna yerletirilmitir. Sakin duvar sathndaki alt pencereler, zerlerindeki ikin kemerleri de iine alan profillerle belirlenmitir; bu pencerelerin zerlerindeki tepe pencerelerinin armud kemerlerinin kollar birleirken, pencere boluunun sivri ucu da armud kemerin iki kolunu iterek ykseldii izlenimini verir. 137 Sleymaniye Klliyesi Son cemaat avlusu kaplarndan detay 136

MMAR SNAN

cemaat avlusunun ana giri ve son cemaat cephelerinde kademelenerek daha yksek seviyelere oturur. Son cemaat yerinin yan cephelerindeki revak mimarisi, hem ehzade ve Edirne Bayezid camileri son cemaat avlularnn geni ve ferah ifadesinden, hem de stanbul Bayezid Camii son cemaat avlusundaki iri mimar unsurlarn dramatik biimlerinden farkl bir ifade tamaktadr. Avlu mimarisi, birbirine yakn yksek stunlarn tad, profille belirginletirilen yksek sivri kemerlerin zerine yerletirilmi kubbelerle akul ve youn bir biimler btnl oluturur. Cami, son cemaat avlusunda yan revaklara gre kademelendirilerek ykseltilen cami ana giri cephesi revaklar, ana kubbe, yarm kubbeler, ke kubbeleri, fil ayaklar kubbeleri ve son cemaat yeri revak kubbelerinin youn akul ifadesini tamamlar.
(Resim 138, 139, 140)

torlarnn ehir-saray ilikisini dzenleyen geometrik akslara zt bir tavrn rndr. Saray ile ehir arasndaki yolu kat ederek camiye gelen padiahn caminin d avlusuna girdii kap, harim duvar seviyesine gre biraz yksek, dey karakterli ve iki kolonla kemer zerinde tanan bir kubbeden oluur. Bu kubbenin altndan bakldnda caminin ana giri cephesi ile yalnzca drt minaresi grlebilir. Bu noktadan camiyi gizleyecek kadar yksek olan bidev portale yaklaldnda, son cemaat avlusu duvar ve cephenin iki kesindeki minareler grnr. Ortada arpc akul lsyle fark edilen son cemaat avlusuna giri kapsnn nii, beyaz mermer zerinde ok deerli bir iilikle vcuda getirilmi muhteem mukarnaslarla ssldr. Portal, bu kapnn iki yannda, katta iki pencereli birer odas olan, kapy evreleyen bu iki kanatla tamamlanmaktadr. (Resim 141, 142) Nisbeten alak olan d kapdan harim avlusuna girildiinde, karda eni boyuna eit duvar, nce insan durdurur; sonra erefeli iki minare arasndaki cami kitlesi artc ycelikteki merkez kubbesiyle, enine genileyen son 196

Caminin d avlu duvar zerindeki asl merasim kaps, harim duvaryla imaret ve tabhane cephelerinin arasndaki yol zerinde yer alr. Bu muhteem bidenin merasim yolunu dzenlerken gzetilen ilke, Roma imparatorlarnn, Bat Avrupa krallarnn veya in impara-

138

139

140

138 Sleymaniye Klliyesi Yan revaklara gre kademelendirilerek ykseltilen cami ana giri cephesi revaklar 139 Sleymaniye Klliyesi Avlu mimarisini belirleyen birbirine yakn yksek stunlarn tad, profille belirginletirilen yksek sivri kemerler 140 Sleymaniye Klliyesi Yksek sivri kemerlerin zerine yerletirilmi kubbelerle avlunun akul ve youn bir biimler btnl oluturulur 141 Sleymaniye Klliyesi Son cemaat avlusu ana giri kaps avludan grnm 142 Sleymaniye Klliyesi arpc akul lsyle farkedilen son cemaat avlusuna giri kapsnn nii muhteem mukarnaslarla ssldr. Portal, bu kapnn iki yannda, katta iki pencereli birer odas olan, kapy evreleyen iki kanatla tamamlanr

141

142

MMAR SNAN

cemaat avlusunun ortasndaki kk ve son derece gzel adrvann ve fil ayaklar, ke kubbeleri ve son cemaat yeri revaklarnn akul yapl profillerle glendirilmi yksek sivri kemerleri zerinden grlr. nsan karsnda adeta hareketsiz klan byk portalin pasif ve duraan bir ifadesi vardr. Sinan bu ifadeyi ve kapnn abartl ekilde dar ve yksek aklndan girilen son cemaat avlusu revaklarnn, yksek ve birbirine yakn yerletirilen stun ve kemerlerle oluturulmu mimarisini, caminin btn asl unsurlaryla huu, aknlk ve sonsuz bir gzellik hissi iinde fark edilmesini salamak amacyla tasarlamtr.
(Resim 143, 144)

layan btn mimar unsurlarn zeminle ilikisinin kesilmi olmas, Sleymaniyenin Rnesans mimarisiyle akrabal bulunduu yolundaki dncelerin geersizliini de kantlamaktadr. Yapnn birok kesiminin geni saaklar veya revaklarn boluklaryla glgelenmesi, bu boluklarn stndeki ksmlarda asl biim ve ifade zellikleri yok edilmeden transandantal bir yaklamla oluturulan tektoniklerin tezyin, sakin hareketli yaps ve ilikiler dzeni, Sinann sanatnn temelinde Rnesansn objektivist varlk grnden tamamen farkl bir sanat iradesinin yer aldn gsterir.(7) Merkez kubbenin, iki yarm kubbenin, byk iki kemerin, deiik istikametlerdeki irili ufakl kemer ve kubbelerin insan deta sararak korumak iin vcuda getirilmi oyuk biimleri, kubbe kaidelerinin eitli ynlerde gelien dairev biimleri ve eitli ynlerdeki kemerlerin sakin kavisleriyle, birbirlerine gre yer deitirerek srekli yeni biim ve kimlik kazanan kk bir kinat oluur. nsan bu kinat yaarken sa ve soldaki kaplardan ve iki cephede gz seviyesindeki pencerelerden d dn200

Caminin dhiyne bir duyarllk,

sezi ve bilinle sunulu biimi, esiz bir izlenimler ve heyecanlar dizisi olarak gerekletirilmitir. Cami i meknnn gzelliklerini fark etmek, yap elemanlar ve biimlerinin oluturduu mimar heyecanlar dizisini tadabilmek iin camiye bu asl iki kapdan geerek son cemaat meknna girmek zaruridir.
(Resim 145, 146)

Son cemaat revaklarnn glgeleri sayesinde yan cephelerde byk kubbe ve onu tamam-

143

145

146

143 Sleymaniye Klliyesi adrvan zerinden portalin grnm 144 Sleymaniye Klliyesi Son cemaat avlusu giri kapsnn avludan grnm 145 Sleymaniye Klliyesi Son cemaat yeri revaklar 146 Sleymaniye Klliyesi Avludan grnm 144

MMAR SNAN

Ayn mimar elemanlarn farkl noktalardan farkl biimde alglanmas

147 Sleymaniye Klliyesi Gz seviyesindeki pencerelerden dardaki sonsuz meknn idrak edilmesi

yann farkl vehelerini grerek sonsuz mekn idrak eder.

(Resim 147, 148)

vehelerinin yksek dzeyde ifade dizilerinin zenginlii oluur. Caminin i ve dnda zengin bir biim ve ifade btnlnn gerekletirilmi olmas, hareket eden gzle alglanan eserin, belirli hiyerariler ve farkllamalar iindeki tektoniklerin kmlatif tezyin btnl olduunu kantlamaktadr. Cami iinde hareket eden insan, renkli talarla belirlenmi kubbe ve yarm kubbe kaidelerinin, yarm kubbelerin cephesini oluturan kemerlerin zengin biimler oluturduunu grr. rnek olarak, bir yarm kubbenin kaide snr ile bir kemer izgisi arasnda kalan oyuk hilal biimi, Bursada Yeil Camii yan odalarnda 15. asrdan kalma tavan sslemelerinin arpc bir unsuru olan dev lekli, birka metre boyundaki Rum tezyinatn yaprak motifine benzer. Bu motifin kk lekli rnekleri, Sinann eserlerini de ssleyen znik inilerinde devam eden asl bir tezyinat elemandr. Sinan, Yeil Camiide almaz bir gcn yansmas olan Rum yapran biimini ve bidevliini daha byk boyutlara tayarak mimaride hayata geirmitir. Bu biimin kullanlmas suretiyle znik inisinin sahip oldu202

eriden oyuk kresel biimler olarak grdmz kubbe ve yarm kubbelerin gzelliklerini tadarken, ayn kubbelerin ikin, koruyucu bir ifade tayan d biimlerini hatrlamamak mmkn deildir. Hareket eden insann eitli noktalardan yapy veya yap elemanlarnn zelliklerini, eitli dzeydeki birlikteliklerini, ayn mimar elemanlar farkl noktalardan farkl yzleriyle grp hatrlanmalarn salamak, bu hatrlamalarnn simultanln (ezamanlln) yaatmak Sinan imzasn tayan mimarinin asl zelliidir. Bu zellik, hareket halindeki insann yapy alglama srecinde bir bakma gemile imdiki zaman btnletirir ve ayn srete oluan ok boyutlu zenginlik, Sleymaniyeye ruh verir. Sleymaniyeye insanlk tarihinin mstesna mimarlk eserlerinin banda yer almasn salayan dier bir husus da udur: Yapya eitli ynlerden yaklarken ve yapy iinde farkl noktalarda yaarken, mimar elemanlarn kubbelerin, kemerlerin, kubbe kaidelerinin yeni

147

148

MMAR SNAN

148 Sleymaniye Klliyesi Merkez kubbe, iki yarm kubbe ve byk iki kemerin, deiik istikametlerdeki irili ufakl kemer ve kubbelerin koruma ifadesini ne karan oyuk biimleri

u bidev ifadeyi srdrerek daha kk boyutlarda tekrar hayata geirildii rnekler, bidevliin Osmanl sanatndaki asl kkeninin farklln(8) da aklamaktadr. (Resim 149, 150) Osmanl kltr ortamnn arkaik ve yce dneminde gzetilen bidevlik, yapnn bykl ile ilikili deildir. nsanda uyanan huu hissi, eseri oluturan arpc gerein bykl karsnda kalbin adeta titremesidir. Huu ve bidevlik hissinin lyle ilikisinin bulunmad; hat sanatnn, geometrik ve floral tezyinatn, minyatrlerin, ini sanat rneklerinin ve her boydaki mimar eserin verdii bidevlik hissiyle sabittir. Rum motifinin eitli llerdeki uygulamasnn uyandrd bidevlik hissi de bu hususu kantlamaktadr. bidevlik, i zelliklere temel tekil eden gerekler ile unsurlarn mahiyet, l veya biim ifadeleri arasndaki hiyerarik ilikilerin rn olarak doar. nl Alman sanat tarihisi Ernst Diez, 16. asr Osmanl ini sanatnda znik slubunu yle tanmlar: nsanlk tarihi boyunca yalnz 4-5 asrda bir defa vcut bulan bir slp olay olarak, 16. asr Osmanl ini sanat, slp zellik205

lerinin nemi asndan milattan nce 4. ve 5. asr Yunan heykel sanat slubu ile yan yana konulabilir; bu slubun temel zellii, sonsuz mekn temsil eden beyaz, immateriel zemin zerinde, parlak renklerle oluan floral tezyinatn yava ve sakin hareketidir. ini sanatyla ilgili bu tanmlama Sinann mimarisi iin de aynen tekrarlanabilir ve Sleymaniye Camiinin kubbe ve kemer mimarisinde somutlar. Sonsuz d meknla i meknn btnletii bir ortamda, ayr ynlerde yerletirilmi farkl boydaki kemerlerin, kubbelerin tezyin, bitaraf yaps, unsurlar aras ilikileri belirleyen rlatif l dzeninin yceltici etkisi altnda oluan biim deiimlerinin dourduu ynelilerle her bak noktasnda yeniden kurulan dengelerin sakinlii, bu mimarinin asudeliini oluturmaktadr.
(Resim 151, 152)

Ayasofya da kapal merkez nef ile yine da kapal iki yan neften olumaktadr. Buna karlk, Sleymaniyenin i mekn, enlemesine genileyerek d dnya ile btnleir. Sleymaniyenin bir fark da, her biri ayr nitelikler-

149

149 Sleymaniye Klliyesi Renkli talarla belirlenmi kubbe ve yarm kubbe kaideleri ile kemerlerin zengin biimleri 151 Sleymaniye Klliyesi Farkl boydaki kemer ve kubbelerin sakin, geni hareketlerinin tezyin, sude ve bitaraf iliki dzeni

151

150

150 Sleymaniye Klliyesi Renkli talarla belirlenmi kubbe ve yarm kubbe kaideleri ile kemerlerin zengin biimleri 152 Sleymaniye Klliyesi Farkl boydaki kemer ve kubbelerin sakin, geni hareketlerinin tezyin, sude ve bitaraf iliki dzeni

152

MMAR SNAN

le belirlenmi kubbe, kemer, yarm kubbeler, stunlar, fil ayaklar ve eitli mimar elemanlarn sonsuz mekn iinde tektonikler olarak yer alp tezyin (ornamentalistik) bir dzen oluturmasdr.
(Resim 153)

dahalede bulunmadan, onu tevazu iinde koruyan sakin ve vakur bir ortam oluturur. Nisb ller sistemiyle elde edilen bidevlik ve byklk etkisi, kk olann daha kk, byk olann daha byk alglanmas, sakinliin hareketle, hareketin sakinlikle, koruyann korunanla, aa doru olan biimin yukar doru olanla vurgulanm olmas, Sleymaniyenin ayrc zelliklerindendir. (Resim 155, 156) Sinan, kavisli kubbe-kemer biimlerinin dz zemininin ve pencereden grlen uzak ufkun yakn mimar unsurlar daha gl fark etmeye imkn tandn fark etmi ve bilinle kullanarak ok boyutlu bir gzellikler dokusu rmtr. (Resim 157) Camiye kndekr ahap teknii ile meydana getirilmi etkileyici, zarif geometrik biimlerle ssl kap sathlar arasndan girilir. lk fark edilen; vaaz krsleri, mezzin mahfeli ve minber gibi daha kk ll mimar elemanlarn yapnn l dzenine kazandrd farkl boyuttur. Mihraba doru ilerlerken soldaki byk kubbe pandantifinin orijinal 16. asra ait tezyinatnn kk, sk dokusundaki hareketlilik de mimarnin byk unsurlarnn vakur ha208

Sleymaniyeyi son on asrlk

Bat Hristiyan mimarlk kltrnden farkl ve Mslman Osmanl mimarlk kltrne has klan unsurlar u ekilde sralanabilir: Kemerlerin, kubbe ve yarm kubbelerin, pandantiflerin, bezemelerin, inilerin, kemerlerin renkli talaryla oluan tezyin kavisli izgilerin vcuda getirdii byl dnyann inmaterial niteliini tamamlayan mukarnas stalaktit tezyinat, stun balklar, stunlarn deerli ta dokularn ortaya karan ve onlar deiik i yaplaryla ycelten parlak sathlar.
(Resim 154)

Eksiksiz ve yanlsz statik kurallarn yansmas olan dhiyne bir mhendislik zmlemesine sahip olan Sleymaniye Camiinin Bizans, Romanesk, Gotik, Rnesans veya Barok mimar ile herhangi bir ilikisi yoktur. Hareketli ve sakin tektoniklerin btnl, tezyin bidevlii ve tarafszl iindeki mimari, insan ynlendirmeden, yerini seme hrriyetine m-

153 Sleymaniye Klliyesi Her biri ayr niteliklerle belirlenmi kubbe, kemer, yarm kubbeler, stunlar, fil ayaklar ve eitli mimar elemanlarn tezyin ornamentalistik dzeni 154 Sleymaniye Klliyesi Kubbeler, pandantifler, bezemeler, iniler ve kemerlerin renkli talaryla oluan tezyin kavisli izgilerin gayrimaddi nitelii 153

154

155

155 Sleymaniye Klliyesi Nisb ller sistemiyle elde edilen bidevlik ve byklk etkisi; kk olann daha kk, byk olann daha byk alglanmas, sakinliin hareketle, hareketin sakinlikle vurgulanmas 156 Sleymaniye Klliyesi Koruyann korunanla, aa doru olan biimin yukar doru olanla beraberlii 157 Sleymaniye Klliyesi Sinan, kavisli kubbe-kemer biimlerinin dz zemininin ve pencereden grlen uzak ufkun yakn mimar unsurlar daha gl fark etmeye imkn tandn farkederek kullanmtr

156

157

MMAR SNAN

reketliliini yceltir. Mihrabn iki yannda, beyaz zemin zerinde snrlar belirgin, renkli, floral tezyinatn sakin hareketleriyle oluan esiz gzellikteki iniler, cennet tasvirleri olarak mihrab yceltme ilevini yklenmitir. Ayn duvar zerindeki al tekniiyle oluturulmu 16. asr renkli camlar ise kk kprdanlarla caminin btnln, byk hareketli unsurlarn ycelten anlamlar yklenmitir.
(Resim 158)

lerinde mimari, bu unsurlarn okunan kimliklerinin btnl eklinde karmza kar. Sleymaniye, sonsuz mekn iindeki mimar birimlerin ak tezyin btnl olarak, yapnn ii ise yukarda akland gibi, sonsuz meknn bir eit uzants olarak tasarlanmtr. Ayasofyada ise fil ayaklarnn i yzn takip eden yan duvarlar, bu ayaklar duvar ve eksedra arasna gizler; bu yzden yap snrlanm insan gz seviyesinde tamamen da kapal bir mekn haline gelmitir.
(Resim 162)

Ayasofya, bir nef in ileri doru uzayan kubbe ve yarm kubbeler sisteminin zemine yansmasyla oluur. Yarm kubbeleri destekleyen kk yarm kubbeler, zemine silindirik ve mekn snrlayan eksedralar olarak iner. (Resim 159, 160) Sleymaniyede yarm kubbeler, mukarnas dolgularla oluturulmu pandantiflerin zerine oturmaktadr. Kble ve giri cephesinde, mihrabn iki yanndaki nileri rten kemerlerin benzeri de, fil ayaklar ile mihrap duvar arasn geen bir kemerle alr, bylece kare zemin mekn korunur.
(Resim 161)

Mimarlk miras, onu gerekten tanyanlarn ve tarih tecrbeyi en iyi bilenlerin emanetindedir. Bu gerei mdrik olarak mevcut tecrbe, bilgi ve duyarlklara sahip kan Sinan, Tk- Kisry, Yavuz Sultan Selimin adn tayan stanbuldaki Sultan Selim Camiinin tek kubbeli yapsn, Kubbets-Sahray ve Olcaytu Hudabende Trbesini deerlendirmi ve kendi tasarm geleneinden hareket ederek Sleymaniyeyi ve Kanuni Trbesini vcuda getirmitir. stanbul Bayezid Camiindeki merkez kubbenin iki yarm kubbeyle desteklenmesi esa212

Ayasofyada parlayan altn kapl

mozaiklerin kubbeyi, kemerleri ve yarm kubbelerin bamsz kimliklerini rterek gizlemesine karlk, Sleymaniyede ve Sinann btn eser-

158 Sleymaniye Klliyesi Al tekniiyle oluturulmu renkli camlarn kk kprdanlaryla caminin btnlnn yceltilmesi 158

160 161

159

159 Sleymaniye Klliyesi Yanlara genilemeye imkan veren kemerler 160 Sleymaniye Klliyesi Giri Kaps 161 Sleymaniye Klliyesi Kble ve giri cephesinde fil ayaklar ile mihrap duvar aras bir kemerle alrak kare zemin mekn korunur 162 Ayasofya Camii Ayasofyada fil ayaklarnn i yzn takip eden yan duvarlar, ayaklar duvar ve eksedra arasna gizleyerek yapy insan gz seviyesinde da kapal bir mekn haline getirir 162

MMAR SNAN

sna dayanan st yap genel emasn, 16. asr Osmanl slubu kapsamnda yeniden yorumlayp birok farkllkla Ayasofyadaki hviyetinden arndran ve tekrar hayata geiren Sleymaniye, on asr nceki Ayasofyadan, Asyann kerpi kubbeli yaplarndan, kmbet mimarisinden, Osmanl ilk dnem mimarisinin tecrbelerinden yararlanlarak gelitirilmitir. Sleymaniye, Sinan iin Ayasofyay hem yceltmek, hem de eksiklerini amak iin bir balangtr.
(Resim 163)

15. ve 16. asrlarda yerletirilen vaiz krss ve mezzin mahfeli de Osmanllarn Ayasofyay ycelten katklar arasnda zikredilmelidir. Bu iki unsur, kk lleriyle Ayasofyaya asl llerine gre nisb olarak daha byk bir yap etkisi kazandrmtr. (Resim 165, 166) Sinann Ayasofyay ycelten evre unsurlar vcuda getirme iradesi, Sleymaniye Klliyesinin evresiyle ilikisini dzenlerken de uygulanan bir ilke olmutur. Btn Osmanl klliyelerinde olduu gibi, Sinann eserlerinde de dzen, eserleri evreleyen konut dokularnn lleri ve atektonik yap zellikleriyle desteklenir. Bir fermanla Sleymaniye evresindeki evlerin boyasz ve zamanla kararacak ahap yaplar olmas emredilmi, bylece geici malzemeyle vcuda getirilmi koyu renkli ahap evlerden oluan mahalleler arasnda klliyenin kalc niteliiyle farkllamas salanmtr. Evlerin kk lleri ve narin mimar dokularyla Sleymaniyeye daha yce bir bide hviyetini kazandracak tedbirler alnm ve bu tedbirler 20. asr balarna kadar devam ettirilmitir.

mekn uzunlamasna

gelien bir yap olan Ayasofyann d mimar yaps, i yapnn bu uzunlamasna karakterini desteklemeyen unsurlardan oluur. Ayasofyann douya doru ilerleyen yarmadann ucunda yer almasna karlk bu zel konumuyla balantl olmayan bir mimar yaps ve mhendislik zaaflar vardr.
(Resim 164)

Ayasofya, bu zaaflarn al-

mas iin, 15. asr balarnda, Edirneden davet edilen Osmanl mimarlar tarafndan bir destek duvaryla takviye edilmi, son olarak da Sinann ina ettii byk destekler (payandalar) sayesinde gnmze kadar ulamtr.

215

163 163 Sleymaniye Klliyesi 164 Ayasofya Camii mekn uzunlamasna gelien Ayasofyann d mimarisi, i yapnn bu karakterini desteklemez. Ayasofyann dou ynne ilerleyen yarmadann ucunda yer almasna karlk bu zel konumuyla balantl olmayan bir mimar yapya sahiptir 165, 166 Sleymaniye Klliyesi Ayasofyada olduu gibi Sleymaniyede de mezzin mahfeli ve vaiz krssnn kk lleriyle i mekn yceletirilmitir 164

165

166

IX. EHZADE VE SLEYMANYEDEN SELMYEYE

lmalarna byk ihtimalle 1567de balad. Sleymaniyede (1556) ve daha sonraki eserlerinde denedii zmler, hi phesiz onun Selimiye Camiindeki mimar yaklamn hazrlamtr. Bu bakmdan, Sleymaniye Camiinin tamamlan tarihi ile Selimiyenin inasnn kararlatrld tarih arasnda gerekletirilen eserlerin zel nem tayanlarn ana hatlaryla incelemek Selimiyeyi anlayabilmek asndan gereklidir.

inan 1568 ylnn yaz aylarnda temeli atlan Selimiye Klliyesinin tasarm a-

167

IX.I. EDRNEKAPI MHRMAH SULTAN KLLYES

den bugne ulaanlarn en nemlilerinden biri, Edirnekap Mihrimah Sultan Camiidir. Cami, stanbul kara surlarnn Edirne knn hemen yannda yer alr. Edirnekap Mihrimah Sultan Camii, yksek kbik kaide zerinde yer alan bir kubbeden olumaktadr. Kaide, 4 cephesinde byk kemerlerle geilmi, kemer altndaki ince duvarlar o gne kadar benzeri grlmemi lde youn ve 3 sra halinde armud sivri kemerle biten pencerelerle bezenmitir.
(Resim 167)

inann Sleymaniye ile Selimiye Klliyeleri arasnda meydana getirdii eserler-

n yan sahnlara balayan byk, parlak, yuvarlak stunlar zerindeki kemerler, bunlar d duvara balayan kemerlerin duvarla btnlemi sakin btaraflklar, yan sahnlardaki kadnlar mahfelinin son cemaat yerinin l ve mimar zelliklerini srdrerek belirginleir. (Resim 168) Enlemesine bir dikdrtgen prizma zerinde ykselen kbik kubbe kaidesi, giriin sa ve solunda drt porfir stuna basan kemer tarafndan tanrken, bu kemerlerin ve d duvar arasndaki alan her iki ynde rten kubbenin da doru itme etkileri, d cephede yer alan ayaklarla karlanr. Sinan, bu camide, geleneksel cami mimarisinin yksek kbik kaide zerine yerletirilmi kubbesini, skdar Mihrimah Camiinin byk cephe kemerini, Sleymaniyenin iki yan kemeriyle fil ayaklarn birlikte ve belirgin grevler vererek kullanmtr. Bu da onun tarih birikimden ve ahs tecrbelerinden hareketle yeni zmler retme iradesini yanstmaktadr. Cami iin seilen yer, yani Edirne yoluna alan tarih sur kapsnn yan, ncelikle ehrin 225

Cami iinin bir k

seliyle dolmasn salayan bu pencereli duvarlarn oluturduu aydnlk ve renkli i mekn, ayn pencerelerde d dnya ile btnleir. Ana kubbe drt kede stleri sivri kubbelerle rtl drt fil aya ile desteklenirken, drt byk kemer fil ayaklaryla birleerek tayc sistem iinde yerini alr. Kubbeyi tayan drt byk kemer ve altlarndaki pencereli duvarn, Zal Mahmud Paa Camiini hatrlatan, pencerelerden ibaret byk boluk ifadesi, sa ve sol tarafta i mek-

168

MMAR SNAN

30 m

168 Edirnekap Mihrimah Sultan Camii Sivri kemerin altndaki cami iinin bir k seliyle dolmasn salayan pencereli duvar sath

Edirnekap Mihrimah Sultan Klliyesi

Plan 25

yksek noktalarndan biri olduu iin tercih edilmitir. Tarih surlarn Hali kylarndan balayarak Marmara Denizine kadar uzayan, sur ii ile dn birbirinden ayrmay amalayan biimi karsnda, sura gre kbik kaidesi, kubbe ve minaresiyle caminin ykselmesi ve ke payeleri arasnda ie ekik pencereli duvar sathnn davetkr oyuk ifade iinde vcuda getirilmesi, Sinann bu evreyi deerlendirmesinin bir neticesi olmutur. Mihrimah Sultan Camii, son cemaat revaklaryla btnleerek enine genilii ile etkili olan ferah avlunun yan cephesinde medrese odalaryla evrilidir. Caminin ykselen kitlesine karlk, son cemaat yeri revaklar, nisbeten alak stunlarn zerinde stalaktitlerle immateriel hale getirilmi stun balklarnn tad narin ve ikin yksek kemerler zerinde, neredeyse varlklar belirsiz sekiz keli kasnaklara oturan kubbelerden olumaktadr. (Resim 169) (Plan 25) Revaklar, son cemaat yeri ve medrese avlusunu taraftan evrelemektedir. Revaklar oluturan mermer stunlarn ve geometrik baklaval, biimli stun balklarnn, sivri kemerlerin keskin, zarif, narin ve gergin ifadeleri, revaklarn zellii227

ni oluturur. Revaklar rten kubbelerin kubbe kasnaklar zerine oturtulmayp bu kez farkl olarak saakla btnleecek ekilde ve revaklarn keskin st profili hizasnda alalarak bitmeleri, btn camide fark edilen kadns biim ifadeleri olarak Sinann yapt asl tercihlerle btnlemektedir. Medrese veya son cemaat avlusuna, son cemaat yeri ile sur arasndaki yol cephesinde yer alan, asimetrik olarak yerletirilmi iki kapdan girilmektedir. Caminin zerinde oturduu yksek platforma gre aada kalan iki yol bulunmaktadr. Dk seviyedeki bu iki yoldan ilerleyerek camiye dik merdivenlerle son cemaat avlusuna girenler, geni, ferah, berrak ve zarif bir ortama ularlar. Caminin byk merkez kubbesi altnda sa ve sola genileyen mekn, asl bezemeleri olmasa bile, mavi-beyaz bezeme birimlerinin sk ve narin kprdanlaryla bir rya ortam niteliini tar. Btn asl unsurlaryla madd zaruretlere gre biimlendirilmi ve bu unsurlarda gzellii ve ycelii okunan yap, bezemelerle hayat dolu aydnlk bir leme dntrlmtr. (Resim 170) Caminin sa ve sol cephelerinde byk kemerin pencereli duvarn ve altndaki kemeri

169

169 Edirnekap Mihrimah Sultan Camii Caminin ykselen kitlesine karlk, nispeten alak stunlarn zerindeki stalaktitlerle immateriel hale getirilmi stun balklarnn tad yksek kemerler zerindeki son cemaat yeri revaklar 170 Edirnekap Mihrimah Sultan Camii Yksek avlu kotuna ulam salayan yan kaplar 170

MMAR SNAN

tayan byk stunlar yer almaktadr. Kbik gvdenin iki yannda, cami meknn zemin seviyesinde enlemesine genileten kubbeyle rtl yan sahnlarda ve giri cephesinde zarif stun ve kemerlerin tad kadnlar mahfeli bulunmaktadr. Kadnlar mahfelinin narinlii, d cephenin kelerindeki fil ayaklarnn arasnda, byk kemerin ie ekik hali, son cemaat yeri stun ve kemerlerinin keskin biimleri, ikin ve gergin kubbeler, esere kadns bir ifade(9) kazandrr. Son cemaat yerinin iki yanndan camiden k ynnn aksine dnerek ilerleyenler, ehri bu yksek noktasndan grerek i ve dn bilincine ayn anda ulamann oluturduu gzellikler duygusunu; duyarllk ve cesaretle vcuda getirilmi kartlklarn dzenli beraberliini terk ederek, geni merdivenlerden iner ve ehri yeniden yaamaya balarlar. Mihrimah Sultan Camii son cemaat-medrese avlusu revaklar ve revak kubbeleri, bir mimar biimler btnl oluturur. Son cemaat yerini oluturan mimar elemanlar Sinann mimarisinin nemli unsurlar olmalar sebebiyle incelemek, onun mimar dilini anlamak iin gereklidir. 229

Beyaz Marmara mermerinden yaplm stunlarn baklaval balklar zerinde narin, geni, sivri kemerler yer alr. Revak saak profiline deecek kadar yaklamalar bu kemerlere, Sinann dier yaplarnda eriilmemi bir biim keskinlii, saflk ve temizlik ifadesi kazandrmtr. Roma kemeri, baln zerini rten bir mimar unsurdur. Mihrimah Sultan Camii son cemaat avlusu kemerleri ise geilen aklk zerinde btnl olan bir mimar biim olmaktan ziyade, ayn stundan iki yne ykselip sa ve soldaki stunlardan gelen kemer kollaryla kilit ta seviyesinde birleen bir mimar btnlktr ve bu zellikleriyle byk aklklar geen Seluklu kpr kemerlerini hatrlatr. Bu dzenlemede baklaval stun bal, stunu kemer kollarna kesintisiz birletirici bir ifadeyle balar. Stun bal, stunun yuvarlak ve ikin biimini, yar geometrik baklavalarn geometrik keskinlii ise kemer izgisindeki keskinliin devam olarak varln srdrr. Stunlarla kemer kollarn btnletiren baklaval stun balklar ve mukarnaslar, zellikle stalaktitli stun balklar, stunla kemer

MMAR SNAN

kaidesi arasnda oyuklar ve sarktlarla oluan glgeli ve paralanm biimler meydana getirir; bu biimlerin immateriel ve hatta yokluu temsil eden grn, stunla kemeri deta birbirinden ayrr ve bunlar iki ayr mimar tektonik olarak btnln iine yerletirir. Yukarda sz edilen stalaktitli stun balklarndan farkl olarak, zeminden ykselen ve kemer kolu-stun balstun birlikteliiyle oluan biimlerin zarafeti, Mihrimah Sultan Camii medrese avlusu revaklar mimarisinin belirgin zelliidir. Mihrimah Sultan Camii merkez kubbesini tayan 4 byk kemerin altndaki geni boluu, birbirlerine yaslanm pencerelerin oluturduu bir duvar rter. Kare kubbe kaidesinin kelerinde her birinin st bir sivri kubbeyle rtl 4 ikin ayaa gre ie ekilmi bu pencereli sath, byk kemerle kubbe arasnda yer alan kademeli duvar, Sinann Sleymaniye zmlemesindeki derin sezi ve duyarlnn rn olup yeni bir kimlikle Mihrimah Sultan Camiine aktarlmtr. Byk kemer altndaki pencerelerin al cam dolgular, Sinann yalnzca skdar Mihrimah Sultan Camiinin deniz cephesindeki duvar 230

sathnda olduu gibi, pencerelerin zerinde yer ald satha ve bu sath da tayc byk kemerin d yzne iyice yaklatrlm bulunuyor. Bylece drt fil ayann arasnda yer alan kemer ve altndaki boluun, pencerelerin neredeyse hepsinin ayn sath zerine yerletirilmi olmas, yapya, Edirne Bayezid Camii son cemaat yeri d cephe mimarisini hatrlatan bir i dinamizm ve zarafet ifadesi kazandrmaktadr. Sinann bu yapsna hakim olan biim verme iradesinin Edirne Bayezid Camii ile benzerliini ortaya koyan bir dier husus da, minarenin kararl bir biimde caminin merkez kitlesinden uzakta ve kendi bana, yalnz yerletirilmi olmasdr. Mihrimah Sultan Camii, bu vasflaryla Sinann biim dnyasndaki zenginliin snrszln ortaya koyan nemli eserlerinden biridir. Caminin yakn bir tarihte vcuda getirilmi olduu bilinen kalem ileri, neredeyse hibir Osmanl camisinde benzeri kalmam bir btnlk ifadesine sahiptir ve ieride de, Sinann cami mimarisinin i dnyas hakknda aslna yakn bir bilgi edinme ve bunu yaama frsat vermektedir.
(Resim 171, 172)

171, 172 Edirnekap Mihrimah Sultan Camii Btnle sahip kalem ileri

171

172

173

IX.II. LLEBURGAZ SOKULLU MEHMET PAA KLLYES, HADM BRAHM PAA CAM VE SNAN PAA CAM

leburgazda, cami, medrese, sbyan mektebi, kervansaray, arasta ve hamamdan

Sinann ayn dnemde gerekletirdii Hadim brahim Paa Camii (Silivrikap) kbik kaide zerindeki tek kubbesiyle, kp ve kre gibi asl unsurlardan oluan, Edirne Bayezid, Sultan Selim (stanbul) ve Firuz Aa (stanbul) gibi 15. asrn ikinci yarsna ve 16. asr balarna ait camilerin sade mimarisini devam ettirir. brahim Paa Camii, bu yaplardan yeni lleri, daha yksek bir kaide zerine oturan kubbesi, ta-tula duvar yaps, duvarlar zerinde yer alan yksek, iri pencerelerin sivri armud pencere boluklar ve son cemaat yerindeki armud kemerlerin ykselen boluklaryla oluan akul, canl, hareketli ifadeyle ayrlr. Bu yapdaki tek kubbe tercihi ile Selimiye arasndaki ifade yaknl, Sinann sanat iradesinin btnlne iarettir. 1553de Sinann, Sinan Paa iin stanbul Beiktata, Barbaros Hayrettin Paa Trbesi yaknnda ina ettii klliye, cami, medrese ve hamamdan teekkl ediyordu. Klliyenin cami ve medreseden oluan yap grubu, muhtemelen Barbaros Trbesi gibi o zaman denizin hemen kysnda, kar karya yer alyordu. 233

oluan ve Sinann nemli eserlerinden biri olan Sokullu Mehmet Paa Klliyesi 1549-1569 yllar arasnda ina edilmitir. (Resim 173, 174, 175, 176) Klliyenin camisinde, kubbenin drt ke-

sinde yer alan drt fil aya, ehzade ve Sleymaniye camilerinde olduu gibi, kubbeden bamsz gl birimler olarak tasarlanmtr.
sim 177, 178) (Re-

Merkez kubbe kitlesinin iki yanna

ilave edilerek cami plannn enine genilemesini gerekletiren sahnlarda yer alan kadnlar mahfeli, Mihrimah Sultan Camiinin (Edirnekap-1560) plann hazrlarken, cami-medrese ilikisi de Kara Ahmet Paa (Topkap-1554) ve Mihrimah Sultan cami-medrese avlularnn geni ortamnn ilk admlarn tekil eder. (Resim 179,
180, 181, 182) (Plan 26)

Alak, narin stunlarn ze-

rinde baklaval stun balklarnn tad geni sivri kemerlerden oluan medrese avlusu revaklarn iri, yayvan kubbeler rtmektedir. (Resim 183,
184, 185)

Medrese ve kervansaray arasnda iki y-

ne doru uzayan arasta bulunur.

175

174

176

Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi 173 ehzade ve Sleymaniye camilerinde olduu gibi fil ayaklar kubbeden bamsz gl birimler olarak tasarlanmtr. 174 Minber kllah ve ve al teknii ile oluturulmu renkli camlar 175 Mihrap cephesi 176 Yan cepheleri belirleyen gl kemer ve pandantifler 177 Kubbenin drt kesinde yer alan drt fil aya 178 Cephede biim zenginlii 179 Yan giri kaplar 180 Farkllaan kubbeler 181 Medrese cephesi 182 Klliye yan giri kaps 179

180

177

181

178

182

Plan 26

10 m

Sokullu Mehmet Paa Camii, Lleburgaz

183

185

183 Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi Son cemaat yeri revaklar 184 Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi zerinde bir oda bulunan avlu yan kaps, son cemaat yerinin yksek revaklar ile medrese revaklarnn birleim sorununu zmler 185 Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi Detay 184

MMAR SNAN

10 m

Plan 27

Sinan Paa Camii, Beikta

Sinan Paa Camiinin nemli bir zellii, merkez kubbenin altgen bir kasnak zerine oturtulmas, iki yana geniletilmi caminin sa ve sol yanlarnn ikier kubbeyle rtlmesi (Resim 186) ve erefeli Camii planna benzeyen plandr.
(Plan 27)

her eyin kart ile kaim olduu(10) eklindeki slm kuraln bir yansmasdr. (Resim 188, 189) Yksek bir kasnak zerinde yer alan merkez kubbe, yanlarnda alak, sekiz keli kasnaklar zerinde ara kubbeler, yan d alanlarda da yan kubbeler yer almaktadr. Yap kitlesinin ykseklii ve pencere dzeni, brahim Paa Camiini hatrlatrken, kubbe-kaide ilikisi Sinann ehzade ve Sleymaniyede gelitirdiinin aksine, kubbeler sistemini etkisiz klan bir orandadr. Binann bu d etkisine karlk, merkez kubbeyi yan sahnlardan ayran alt keli ayaklarn ve kemerlerin narinlii, da ynelik kubbelerin itme glerini karlamak zere mihrap cephesinde duvarn kalnlatrlmas, giri cephesinde ve yan cephelerde, Sleymaniyenin aksine, destek ayaklarnn ie dnk yaps, arayn yn bakmndan Sinan Paa Camiini brahim Paa Camiine benzer klmaktadr. Caminin tepe pencerelerinin ve son cemaat-medrese avlusu revaklarnn sivri armud kemerlerle gerekletirilmesi, Sinann, bu tipte kemerle oluan ve deta boluun duvar blerek ykselme iradesini yanstan biim ifadesine zel bir ballk duyduunu gstermektedir. 237

brahim Paa Camiinde olduu gibi Si-

nan Paa Camii d duvar da ta-tula sralarndan mteekkildir. Sinan Paa Camiinin Edirne erefeli Camii duvarlarna gre daha yksek olan deniz cephesi duvar, zemin kat seviyesinde, dikdrtgen, beyaz, mermer sve balklar ve sivri armud kemerlerle korunan bir pencere dizisiyle oluturulmutur.
(Resim 187)

Sinan bunu ok

sonralar Zal Mahmud Paa Camiinde de uygulayacaktr. Ufk ta-tula duvar dokusunun bu karakteri iinde, iri zemin kat pencere dizisi zerinde, yksek ve armud sivri kemerli bir ikinci pencere dizisi yer almaktadr. ki yan ve ana kubbe akslarnda yuvarlak pencereler ve mihrap zerinde de yine bir armud sivri kemerli pencere yer almaktadr. Tula-ta duvar dokusunun ufk karakteri ile tam bir akul ifadeye sahip pencere dizilerinin kartl, Sinann mimarisinde pek ok defa karlalacak bir zellik olup

186

187

188

186 Sinan Paa Camii Yksek kasnak zerinde yer alan merkez kubbe, yanlarda alak sekiz keli kasnaklar zerindeki ara kubbeler 187, 188 Sinan Paa Camii Ufk ta-tula duvar dokusu 189 Sinan Paa Camii Merkez kubbe ve yan kubbeler 189

190

191

IX.III. HASEK HRREM SULTAN HAMAMI

inan, Kara Ahmet Paa Camiini takiben 1556da Ayasofya civarnda Zeuxippus

nin kubbeleriyle soukluk ve ykanma hacimleri kubbeleri farkl akslar zerindedir. Deyliini koruyan penceresiz dz duvarlar, zeminden ykselerek kimi alak, kimi daha yksek keskin sathlar oluturur. Bu duvarlar zerinde keli kubbe kaide duvar yzleri yer alr. Bylelikle oluan saf, geometrik dzen zerinde eitli byklkteki kubbelerin krev formlar, kubbe kaplama katlarnn hamama k salayan fenerlerin kaidelerinde biten ince izgilerle olumu gri renkli zarif kurun kaplama dokusu, Osmanl zhd (azla yetinme) tavrnn yce gzelliini vcuda getirir.
(Resim 190, 191, 192)

hamamnn yerinde, Haseki Hrrem Sultan Hamamn ina etti. Kadnlar ve erkekler iin ayr iki blm olan yap, 75 metre uzunluundaki kitlesi ve iki uta muhteem iki kubbenin rtt soyunma ve giri hacimlerini takiben soukluklarn ve onlarn tesinde de erkek ve kadn hamamlarnn srt srta yer ald mstesna gzellikte bir eserdir.
(Plan 28)

Erkekler blmne, Ayasofyaya ynelik cepheden ve drt beyaz mermer stun zerindeki kubbenin oluturduu direkliin altndan; kadnlar blmne, yani byk kubbenin rtt soyunma-giri ksmna ise yapnn bat ynnde duvarla korunmu olan yoldan ve merdivenlerle ykselerek girilmektedir. Hamamlar ve soyunma hacimleri birbirine gre kayk duran iki aks zerinde yerletirilmitir. Hamamn zerinde yer ald dikdrtgenin orta yresinde, scak su ve stma birimleri bulunur. Bu sebeple hamamn soyunma hacimleri-

Sinann bu eseri, yerden ykselen dz duvarlarn zerindeki sekizgen kasnaklara basan kubbelerin kurun rtlerinin gemi yaplarna gre daha etkili bir lde mimariyi belirledii rneklerden biridir. Bu saf biimler ve sva-duvar-maden ilikisinin arpc mimarisi, Sinann mimarisinin geliiminde nemli bir admdr.

241

190 Haseki Hrrem Sultan Hamam ki utaki muhteem iki kubbenin rtt soyunma ve giri hacimlerini takiben soukluklar, ve onlar takiben srt srta konulanm erkek ve kadnlara ait hamam blmleri 191 Haseki Hrrem Sultan Hamam Dz duvarlarn zerindeki sekizgen kasnaklara basan kubbelerin kurun rtleri etkin bir biimde mimaryi belirler 192 Haseki Hrrem Sultan Hamam Deyliini koruyan penceresiz dz ve keskin duvar sathlar zerindeki keli kubbe kaide duvarlar ve kubbelerin oluturduu saf ve geometrik dzen

Plan 28

30 m

Haseki Hrrem Sultan Hamam

192

193

IX.IV . RSTEM PAA CAM

nann vcuda getirdii camilerin nemlilerinden biri, Rstem Paa Camiidir. Bu cami, Sleymaniye Klliyesinin bulunduu yamalarn Halie vard youn ve hareketli Eminn ar blgesinde, altnda dkknlarn yer ald ykseltilmi bir teras zerine oturtulmu, merkez kubbe zel bir nem verilerek sekizgen kaide zerine yerletirildii iin evreden grlebilen bir odak noktas niteliini kazanmtr. Cami, ina edildiinde kydan ve nispeten daha alak olan Hali sahil surlarndan ok uzakta deildi. Haliten ve Galatadan stanbula bakanlar iin su seviyesinden 8 metre ykseklikteki zemin zerinde, 6 metre ykseklikteki platforma oturan Rstem Paa Camiinin, 16. asrda mevcut bulunan sahil surlaryla hanlarn kubbe ve tonozlarnn zerinden grn, stanbulu talandran Sleymaniyeye yeni bir zemin ve bir odak noktas oluturarak katlyor, bylece ehrin bideler siluetini tamamlyordu.
(Resim 193)

leymaniyeden sonra, Selimiyenin inaatnn balad 1568 ylna kadar Si-

Cami bu zellikleriyle Sinann evre ve mimar ilikisine atfettii nemi bir kez daha gzler nne sermektedir. Son cemaat yerinin bulunduu teras seviyesine, terasn iki kesindeki merdivenlerle klr. Son cemaat yeri, iki sra stunun tad bir saakla rtl olup bu geni saak ve terasn evre duvar, son cemaat yerini bat gneinin olumsuz etkisinden korur ve son cemaat yerine kanlarn nne, civardaki hanlarn kubbe ve tonozlar zerinden Sleymaniyeye, Halie ve Galataya doru geni bir ufuk aar. Camiye son cemaat yerinin stalaktitli stun balklarnn tad revaklarn ortasndaki cmle kapsndan girilir. Bu kap skdar Mihrimah Sultan Camiinde olduu gibi, camiden kanlara gnlk hayatn grltl seviyesinin zerinde, geni son cemaat yeri saann altndan zengin bir panorama sunar. (Resim 194, 195, 196, 197) Cami ana kubbesi, sekiz ayak ve drt kedeki yarm kubbelerin oluturduu sekizgen kaide zerinde yer alr. Ke yarm kubbeleriyle kare plandan kubbe kaidesine geilmektedir. Yapnn d mimarisinde nemli bir yere sahip olan sekiz 245

195

197

194

196

MMAR SNAN

193, 194, 195, 196, 197 Rstem Paa Camii ehir siletinin en nemli unsuru olarak stanbulu talandran Sleymaniyeye yeni bir odak noktas oluturarak katlan Rstem Paa Camii

Plan 29

10 m

Rstem Paa Camii

keli kubbe kaidesinin zemin katta oluturduu kare plan ise iki yan cepheye eklenen kadnlar mahfeliyle enlemesine geniletilmitir. (Resim 198) Kemerler, caminin enlemesine dikdrtgen plan iine yerletirilen drt byk ayak, ayrca mihrap ve giri cephelerinde, duvar zerinde oluturulmu drt ayak olmak zere toplam sekiz ayak tarafndan tanr. Kubbenin bu kemerlerin st seviyesindeki ke tromplar vastasyla kare plandan sekiz keli kaideye geilir; ke tromplar arasnda yapnn drt cephesinde alt taraf pencerelerle boaltlm sivri kemerler, kubbeyi tayan sekiz keli kaidenin drt cephesinden caminin iini aydnlatmaktadr. Kubbe, sekiz kenin her birinde bir destek kemeriyle desteklenir. Ke tromplarn oluturan yarm kubbelerin destekledii merkez kubbeyi tayan sekiz keli kaideye gelen ykler, byk csseli drt ayakla ve kalnlatrlm cephe duvarlaryla karlanmtr.
(Resim 199) (Plan 29)

yapsyla ilk defa gndeme gelmitir. Rstem Paa Camii, bu adan bakldnda Edirne Sultan Selim Camiine bir hazrlk ve Sinann zmleme giriiminin geleceini hazrlayan bir eser olarak zel neme sahiptir.
(Resim 200)

Rstem Paa Camiinin kubbe, tromplar ve kemer sistemiyle oluan yksek sekiz keli kaidesi, farkl seviyelerdeki byk kemerlerlerin aklklarnn boluklarndan k alarak znik inilerinin byleyici gzelliklerini barndran i mekn aydnlanr.
(Resim 201, 202, 203, 204)

Caminin i duvarlarn, drt byk sekiz keli payenin zerinde yer alan kemerlerin zengi sathlar ile ke yarm kubbelerinin kaidesine kadar kaplayan znik inileri, yapnn yklerini tayan bu unsurlar ve kemerler arasnda kalan alanlar da kaplayarak tezyin etmektedir. Byk tayc duvar ve paye gibi unsurlar, tamamen immateriel, renkli ve parldayan bir sath oluturan bu ini kaplamalarn arkasnda, her biri iin gerekli llere sahip olarak durur. (Resim
205, 206, 207)

Rstem Paa Camiinin merkez kubbeyi tayacak sekiz ayak, ke tromplar ve sekiz keli kubbe kaidesinin dikdrtgen bir plan iine oturtulmas eklindeki zm, Sinann bu 247

Btn Orta Asya ve ran kerpi-tula

yaplarnda, tayc duvar ve ayaklarn, kubbe, kemer gibi ina unsurlarn d yzlerini tezyin

198 Rstem Paa Camii Zemin katta oluturduu kare plan ise, iki yan cepheye eklenen kadnlar mahfeliyle enlemesine geniletilmitir. 199 Rstem Paa Camii Kubbe, sekiz kenin her birinde bir destek kemeriyle desteklenir. 200 Rstem Paa Camii Ke tromplarn oluturan yarm kubbelerin destekledii merkez kubbeyi tayan sekiz keli kaideye gelen ykler, byk csseli drt ayakla ve kalnlatrlm cephe duvarlaryla karlanmtr. 201 Rstem Paa Camii Farkl seviyelerde byk kemerlerle aklklarnn boluklarndan k alarak, znik inilerinin byleyici gzelliklerini de barndran i mekn aydnlanr.

201

198

199

200

202

202, 203 Rstem Paa Camii Kubbe, tromplar ve kemer sistemiyle oluan yksek sekiz keli kaidesi 204 Rstem Paa Camii Minber

203

204

205, 206, 207 Rstem Paa Camii Tayc duvar ve paye gibi unsurlar immateriel ini kaplamalarn arkasnda ahsiyetleri korunarak dururlar

205

206

207

MMAR SNAN

eden iniler, yapnn insanla temas eden cephesini tekil eder. Rstem Paa Camiinde ise ayak, kemer vs. gibi teknik unsurlarn madd varlklaryla mimarinin strktrel zmlemesi gizlenmeden, parlak renklerle floral motifler ve soyut geometrik ini tezyinat, mimarinin insana temas eden d sathn oluturur. (Resim 208, 209) Ayasofyann mozaiklerle kapl sathlar ile Rstem Paa Camii ini kaplamalarnn ortak immateriellikleri bakmndan benzerlik varsa da bu benzerlik snrldr ve zerinde durulmas gereken bir varlk telakkisi farkn iermektedir. Rstem Paa Camii inilerle kaplanm, cilalanm, yuvarlak stunlar, payeler, duvarlar, kemer, tonoz ve kubbelerden olumaktadr. Ayasofyada ise yapnn belli bir seviyeden yukars altn zeminli mozaiklerle kaplanmtr; burada duvar birbirinden ayran ve yapnn madd varlk alanna ait teknik unsurlarn ahsiyetlerini belirgin bir ekilde rterek gizleyen bir sanat iradesinin hakimiyeti sz konusudur. Yapnn madd varlk alanna ait btn unsurlarnn, ahsiyetleri tadil edilmeden mimariyi oluturmalar, Osmanl mimarlnn dei252

mez bir ilkesidir. Rstem Paa Camiinde de mimarinin varln insanla bir arada srdrecei gerei unutulmamtr. Yaplarn teknik unsurlarnn insann ruh ve manev varlk alanlarndaki problemlerine cevap verecek ekilde bezemeler ve inilerle kaplanmas Osmanl sanat iradesinin rndr.
(Resim 210)

Bu eserler belirli bir uzaklktan, ini veya kalem ii tezyinat, kuma dokusu gibi sk tezyin unsurlarn kprdanan, farkllaan yaplarnn btnln oluturur; daha yaknlarna gelindiinde her unsurun belirgin snrlaryla bamsz varlklar olduu kadar, iinde yer aldklar btnlkle beraber ycelik ve zarafet eklindeki tezyin nitelii tadklar grlr. (Resim 211, 212) Bursa Yeil Camiinin dershane odas tavanndaki devs ll Rum yaprak motifi, Rstem Paa inilerinde defalarca kltlm olarak, biim zelliinden gelen bidevlik ve tezyinlikten zerrece bir ey kaybetmeksizin yer alr. Bir kk kinat modeli gibi tasarlanm ini tezyinat, ierdii gzellikleri derinlemesine kefedecek insanlara kendini sunmakla yetinir.
(Resim 213, 214, 215)

208

208-215 Rstem Paa Camii Bir kk kainat modeli gibi tasarlanm ini tezyinat ve kalem ileri ierdikleri gzellikleri derinlemesine kefedecek insanlara kendilerini sunmakla yetinir

209

210

211

212

213

214

215

216

IX.V . ZAL MAHMUD PAA KLLYES

nann ilk nemli yaplarndan olan skdar Mihrimah Sultan Camii planyla arpc bir benzerlik gsterir.
(Plan 30)

inann 1560-1566 yllarnda ina ettii Zal Mahmud Paa Camiinin plan, Si-

sonsuz mekna almasn salarken, uzunlamasna gelien biiminin de bir zarureti olarak tercih edilmiti.
(Resim 217)

Kanuninin vezirlerinden Zal Mahmud Paa ve hanm Esma Sultan tarafndan ina ettirilen Zal Mahmud Paa Camii, Sinann sanat hayatnn geliim aamasn oluturur. Bu cami, sur dnda ve sur ile Eyp Sultan Klliyesi arasndaki mevkide denize doru alalan bir arazi zerinde, farkl kotlarda uzanan iki yol arasnda ina edilmitir. Arsann yksek kotunda cami yaps ve medrese, alak kotta ise dier bir medrese ve trbe bulunmaktadr. Klliyeye her iki yoldan da giri imkn bulunur. Farkl kotlardaki avlular bir merdivenle birbirlerine balanmtr.
(Resim 218, 219)

Kubbe her iki yapda da

bir evre duvaryla yap meknnn iine yerletirilmi olan iki ayak ve byk kemerin oluturduu kare plan zerine oturtulmutur. skdar Mihrimahta iki ayak mihrap duvar tarafnda iken, Zal Mahmud Paada giri duvarna yakn olarak yerletirilmitir. skdar Mihrimah Sultan Camii merkez kubbesi tarafndan yarm kubbelerle desteklenirken, Zal Mahmud Paa Camiinde drt byk kemerle oluan karenin ve drt pandantifin oluturduu dairev kaide zerine oturan kubbe, cephedeki d duvarlardan tamamen ayr, bamsz bir strktrel mimar unsurlar btnl oluturur. ki yap arasndaki en nemli fark budur.
(Resim 216)

Kbleye gre dnk duran iki yolun arasna ve Hali tarafndaki yoldan 4 metre yksekteki set zerine yerletirilmi olmasnn camimedrese ilikisini zorlatrd ve medresenin asimetrik revaklarnn yer yer farkl aklklarla vcuda getirilmesini zorunlu kld grlr. Zal Mahmud Paa Camii, Sinann arsann gay257

Drt byk kemer zerine yerletirilmi kubbe zm, Sleymaniyede, yanlarda yer alan byk kemerlerin altndaki dolgu duvarlarn pencerelerle boaltarak, caminin iki ynde

217

218

216 Zal Mahmud Paa Klliyesi cephedeki d duvardan bamsz kubbe zmlemesi 217 Zal Mahmud Paa Klliyesi Drt byk kemerin tad kubbe 218, 219 Zal Mahmud Paa Klliyesi Farkl kotlara oturan klliye zmlemesi

219

MMAR SNAN

10 m

Plan 30

Zal Mahmud Paa Camii

rimuntazam snrlarn tadile gerek duymadn gsteren tipik bir rnektir. Bu yaklam, bu eserlerin zerine yerletirildii toporafyann artlarn, ehrin sosyal, fizik ve mlkiyet dokusunun snrlarn zorlamadan zm retmeyi tercih ettiini ve tabi saydn gsterir. Alt seviyedeki dershane odalarnn farkl byklklerde ve bir izgide yerletirilmemi olmalar, birok kiide bu ksmlarn, zellikle alt giri seviyesindeki medresenin Sinann yardmclar tarafndan yapld dncesine yol amtr. Klliye, Hali kysndaki giriin sa tarafnda yer alan medrese, karda cami kitlesi, sol tarafnda hazire ile evrili medrese avlusu ve hazirenin merkez noktasnda Zal Mahmud Paa ve hanm Esma Sultana ait trbeden olumaktadr. Trbenin hemen yanndan ykselen ve cami zemin seviyesinin altndaki avlu seviyesinde oluan kaide duvar zerinde st ste drt pencere dizisinin yer ald cami yan cepheleri, ta-tula tekniiyle vcuda getirilmitir. Yksek duvar, zellikle iki yan cephesinde Sinan Paa Camii kble duvarn hatrlatan eitli l ve biimlerde pencerelerle oluturulmutur. (Resim 220) 259

Zemin seviyesinde iri, yksek, dikdrtgen mermer sveli pencereler bask armud kemerlerle korunurken, kemer boluu Sinann ilk defa Rstem Paa Camiinde kulland fil gz al pencerelerle ii da balayan delikli bir cam duvarla doldurulmu olup ikinci sradaki pencereler aynen birinci sradakiler gibi, ancak daha kk ll olarak dzenlenmitir. Alt kat pencereler cami zemin seviyesine, ikinci kat pencereler de kadnlar mahfeli seviyesine hizmet eder. Buna karlk en stteki dar, yksek ve sivri armud kemerlerle rtl iki pencere dizisi, zemin ve kadnlar mahfeli pencerelerinin aralarna birer pencere daha eklenmek suretiyle youn bir pencereler dokusu oluturmaktadr. Bu iki kat pencere, Zal Mahmud Paada aydnlatma amacna yneliktir; Sleymaniyede byk kemerlerin altnda yer alan pencerelerin de mimarinin i ve d birletirme amacn gerekletirmek zere dzenlenmi olduu anlalmaktadr. (Resim 221) Sinan, Zal Mahmud Paa Camiinde, kble istikametinin iki yanndaki byk kemerlerin boluunu, Sleymaniyede olduu gibi pencerelerle veya Rstem Paada olduu gibi delikli

220

220, 221 Zal Mahmud Paa Klliyesi Aydnlk bir i mekn elde etmeye ynelik bol pencereli d cephe tasarm 221

MMAR SNAN

cam duvarlarla rebilir, kadnlar mahfeli iin daha az yksek bir deme ve bir tavan ngrebilirdi. zel neme sahip bu iki cepheyi Sleymaniyeden veya ayn tarihlerde vcuda getirdii Edirnekap Mihrimah Sultan Camiinden farkl tasarlaynn sebebini aklamak, Sinann sanat iradesini ve yneliini anlamak asndan zel bir nem tamaktadr.
(Resim 222)

besi, cami kitlesinin nndeki yeriyle cami cephesini ereveler. Klliyenin 1957de yklm bulunan muhteem hamamnn da denizden bakldnda cami cephesini dier ynden erevelediini biliyoruz. Zal Mahmud Paa Klliyesine Hali kysndaki kapdan girildiinde sol tarafta Esma Sultan ve Zal Mahmud Paa Trbesinin, sa tarafta ise alt seviyedeki medresenin ereveledii cami cephesiyle karlalmas, iki yapnn mimar akrabalnn ak bir kantdr. Her iki yapya denizden, bu esas cephelerinin nnden geilerek girildii dnlrse, zellikle deniz cephelerinin benzer bir dnce ve duyarllkla ele alnd kukusuzdur. Bu iki yapnn cepheleri zerinde dnrken, Bursa Murad Hdavendigr Camii n cephesini ta ve tula duvar dokusuna verilen nem nedeniyle hatrlamamak mmkn deildir. Bir n, bir yan ve bir mihrap cephesinin cephe olarak zellikle etkileyici ve farkl ekillerde ele alnmas, her yapnn, farkl ynyle, her nn de en ok grlen, yaanan cephesine zel bir zmn getirilmesinin anlam aikrdr. 261

Her eyden evvel Zal Mahmud Paa Camii, Sinan Paa Camii gibi tamamen ta ve tula duvar teknii ile vcuda getirilmitir. Sinan Paa Camii mihrap duvar ile Zal Mahmud Paa Camiinin iki yan duvar, sivri armud kemerli ok sayda tepe penceresinin altnda, gz seviyesinde, dikdrtgen, mermer sveli ve sivri armud tahfif kemerleri ile vcuda getirilmi olmas, her iki yapda yuvarlak pencerelere verilen geni yer, Sinann bu iki eserini ynlendiren ortak ama ve yaklamlarn mevcudiyetini ortaya koymaktadr. ki eserde de kubbe veya kubbeler sisteminin, ehir ve caminin d mimar etkisi asndan ok nemli saylmad anlalmaktadr. (Resim 223) Beikta Sinan Paa Camii mihrap cephesi, ky zerindedir. Barbaros Hayrettin Paa Tr-

222

222 Zal Mahmud Paa Klliyesi Kadnlar mahfeli 223 223 Zal Mahmud Paa Klliyesi Gz seviyesindeki dikdrtgen, mermer sveli ve sivri armud tahfif kemerli pencereler

MMAR SNAN

Zal Mahmud Paa Camiinin yan cephesinde, Sleymaniyeye ifade zenginlii kazandran byk kemerin neden pencereli duvarn gerisine, yapnn iine yerletirildii sorusu nemlidir. Sinan, Ayvansaraydan gidite, sol kolda Eyp Sultana doru ilerleyen duvarn yol istikametini snrlayarak ilgiyi Eyp Sultana doru sevk etmek istemitir. Bylece insanlarn mukaddes bildikleri Eyp Sultana doru yryleri srasnda, Zal Mahmud Paa Camii mimarisi, ilerleyii durduracak bir ifadeye sahip olmak yerine, duvar sathn oluturan l dzeninin yceliini fark ettirecek bir biimler btnl olarak zmlenmitir. Klliyenin Hali giri kapsnn sandaki kubbe ve tonoz rtl odalarn bir dzene bal olmayan yerleme biimi, insan cami-medrese platformuna sevk eden merdivenler, medrese odalarn daha az belirleyici hale getirerek camiyi nemli klmak isteinin bir rndr.
(Resim 224)

mas, te yandan dta narin pencereli duvar dokusuna karlk, ite tayc payeler ve byk kemerlerle merkez kubbeye kazandrlan byk etkinlik, yapya arpc bir gzellik kazandrmaktadr. Sinann bu yapda tayc sistemle d kabuun arpc bir vuzuhla birbirinden ayrlm olmasna atfettii nem, Selimiyede yeni boyutlar kazandrd mimar unsurlarn ferdiyetlerini belirleme yaklamn ilk admdr. Zal Mahmud Paa Camiini meydana getiren unsurlar, mimar iinde belirgin bir ekilde birbirinden ayrlarak yer alr. D duvar, caminin byk orta meknn rten kubbeden, byk kemerler, pandantifler ve fil ayaklar da cephede birbirinden ayrlm, bylece her birine ayr bir nem ve ahsiyet kazandrlmtr.
(Resim 225, 226, 227)

Drt gl ayak ve drt byk kemerle kurulmu olan Zal Mahmud Paa Camii zmlemesi, Selimiyedeki sekiz ayakla tanan sekizgen kasnak zerine oturtulmu kubbe zmn Sinann mimarlk hayatnn nihai amac olarak grd yolundaki yargy geersiz klmaktadr. 263
(Resim 228, 229)

Klliyenin, zerinde bulunduu toporafya ve mevkiye gre biimlendirilmi olmas ve d duvar mimarisi heyecan vericidir. Ayrca kubbeyi tayan sistemin d duvarlardan ayrl-

226

225

224

224, 225 Zal Mahmud Paa Klliyesi Cami ve medrese yaplar 226 Zal Mahmud Paa Klliyesi D duvarn, kubbenin, byk kemerlerin, pandantiflerin ve fil ayaklarnn birbirlerinden ayr zmlenmesi

228

229

227, 228, 229 Zal Mahmud Paa Klliyesi grnm 227

230

IX.VI. BYK EKMECE KPRS, SOKULLU MEHMET PAA MESCD VE KERVANSARAYI

camiler dnda gnmze ulaan nemli bidev eserleri kprler ve su kemerleridir. 1563 ylnda yapt Byk ekmece Kprs Selimiyenin oluumunu hazrlayan eserlerinden biridir. Denizle gl arasnda, gl evreleyen alak, yumuak toporafyann ortasndaki drt kk adacn alak yzeyleri zerinde birleen ve adacklar arasnda ykselen byk ve bir kk ksmdan oluur. (Resim 230, 231) Yreyi tezyin eden kpr sakin, keskin ve geometrik izgileriyle Marmara Denizinin beyaz kpkl dalgalarn hatrlatr. 3 byk kpr birimi, ortaya doru ykselen 7 sivri kemer, kk kpr ise 5 kk sivri kemer tarafndan tanmaktadr.
(Resim 232)

inann ina ettii pek ok saray, eitli tarihlerde yklm veya yktrlmtr. Onun

ve dalgalara kar ykselen yar piramidal gl desteklerle oluan mahmuzlarn oluturduu zengi sathlarna basan kemerlerin zerinde toplam drt defa ykselip alalan yolun meyilli izgileri, mahmuzlarn gl zengileri Sinann biim dnyasnn daha nce benzeri olmayan nemli rnleridir. Deniz veya gl tarafndan s sularda bir kydan br kyya ilerleyen insana, ykselen kemerlerin altndan geen suyun denizle gl btnletiriini, kpr birimlerinin birbirine temas ettii en alak noktada, yolun bir tarafnda denizi, dier tarafnda ise gl ve mstesna gzellikteki tabiat grme frsat sunulur.
(Resim 234)

nsanlar kar kyya geerken kprnn yksek noktalarnda farkl iki su sathn, gl ve ak denizi yksekten seyrederler; alak noktalarda defa gl ile denizin birletii yerde, iki farkl su arasnda bulunduklarn fark ederek ilerlemelerini dzenleyen kpr mimarisi, evredeki farkl gereklerin, farkl gzelliklerin bilincine varlmasn salar. 267

Bi-

rinci ve sonuncu kprlerin en yksek noktalar, iki tarafa doru konsollarla tanan kk platformlarla geniletilerek vurgulanmtr. Karlkl ilerleyen iki kervann geebilecei genilikteki kpr, son yllara kadar kullanlyordu.
(Resim 233)

Suya doru ilerleyen gen planl

231

232

234

233

236

235

230 239 Byk ekmece Kprs Kprnn deiik alardan grn ve detaylar

237

238

239

MMAR SNAN

Kprnn bat ucunda karlkl olarak yeralan iki kitabe, bu noktaya varan her yolcuya, kar kyya zahmetsizce gemesini salayan bu yapnn inaatnda emei gemi olanlar ve kpry yaptran padiah II. Selim Han hayrla yad etmelerine vesile olacak bilgileri aktarr. Karaya doru ilerlendiinde kprnn sola kvrlarak yn deitirdii fark edilir. nai adan zorunlu olmayan bu kvrm, suyu ama eyleminin tamamlandn, ehrin uzaktaki son kapsnn eiini tekil eden bu noktadan sonra artk her yolcu iin yeni bir merhalenin balayacan haber verir. Bat ynnden ehre gelenler ise kprye

yaklatklarnda yolun kvrm sayesinde kprnn hemen banda heybet dolu bir ifade ierisinde duran kitabeleri perspektif iinde fark ederler. Bu sayede kitabeler, arkalarnda yer alan kprnn katedilen yolda ok zel bir blm olduunu vurgulayan bir kap hviyetine brnr. (Resim 235) Sinan Byk ekmece ky tarafndaki kpr banda; Sokullu Mehmet Paa adna kk bir kervansaray ve kk bir mescid ina etmitir. Mescid minaresinin soan biimli kubbesi ve bu biimin Selimiyede etkili ekilde gndeme gelmesi ise ilgintir.
239, 240, 241, 242, 243) (Resim 236, 237, 238,

270

240

240 241 Sokullu Mehmet Paa Kervansaray Duvar ve atdan grnt 242, 243 Sokullu Mehmet Paa Mescidi Minarenin soan biimli ilgin kubbesi 243 242

241

244

IX.VII. MALOVA SU KEMER

rekli kld Byk ekmece Kprs gibi, ayn yl yklan eski Roma su kemerinin yerine Sinan tarafndan yaplan ve ayn yl iinde tamamlanan nemli bir eserdir. Alibeyky Deresinin sellerle oluan gl su hareketine rahatlkla dayanacak salamlkta ina edilen su kemeri, kemerler ile kemer destek ayaklarn tayacak ekilde uzayan, su oku istikametindeki be byk gen mahmuz temeli zerine basan, alt srada drt ve onlarn zerinde de drt adet byk sivri kemerden olumaktadr. Alt seviye kemerleri, sttekilere gre daha geni ve yksek olup bu kemerlerin zerinde, yapnn bir ucundan br ucuna ulaan bir yol ve her iki kemerin ve destek ayaklarnn arasnda birer kk kemer yer almaktadr. (Resim 244) Mahmuzlardan yukarya doru genileyerek ykselen destek ayaklar st kemerlerin zerine gelirken, yasslarak kemer st seviyesinde duvarla btnleir. st kemerler arasnda da st ste iki kk kemer, destek ayaklar alt se273

alova Su Kemeri, 1563 ylnda byk su basknlarnn inasn ge-

viyesindeki kk akln zerinde genilemi olarak yer alr. Malova Kemeri, destekleme sistemlerinin mkemmellii ile 5 asra yakn bir sredir zamana ve tabiat glerine dayanmtr. Kemer, mimar yaps itibaryla, byk ve kk kemerleri, ayn mahmuz zerinde yukar doru yasslaarak ykselen meyilli destek ayaklarnn arasnda yukardan aaya doru daralan ve bylece ayak sistemini glendiren meyilli destek ayaklar ve kemerlerin ufk- akul dizilileriyle Selimiyenin mimarisini hazrlayan zellikler tar. ekmece Kprs, Sinann biim dilinde daha nce mevcut olmayan sivri ulu mahmuzlar ve kemer dizilerinin bymesine paralel olarak ykselen ve inen bir yoku izgisinin astatik nitelii ile sivri kemerleri bir araya getirir. Malova Kemerinde ise meyilli olarak ykselen destek payanda ayaklarnn geni ve yasslaan biimleri arasndaki byk ve ikin sivri kemerler alt srada geni, st srada dar ve kk ldedir. Buna karlk, destek ayaklarnn arasnda, yukardaki geni kemerlerin kaideye inerken da-

245 Malova Su Kemeri Genel grn

245

MMAR SNAN

ralmalar ile payandalarn hem kemer aks, hem de dere istikametindeki ykleri karlayacak bir yapya ulatrlmas yapnn ilgin statik ve mimar hviyetini oluturur. (Resim 245) Mahmuz temeller zerinde yasslaarak iki mahmuz zerinde ykselen, iinde st ste kk kemer bulunan her iki destek aya sistemi arasnda st ste iki byk kemerin bulunduu kemerler sistemi yer alr. Bu dzen, Malova Kemerinin aralarnda destek ayaklar bulunan mstakil birimlerin birbirlerine eklenmesi suretiyle oluturulduunun alglanmasn salarken, destek ayaklar da ne kan meyilli yaplar ile ve aralarndaki st ste yerletirilmi kk kemerlerle su kemerinin tezyin birimlerini olutururlar. Malova Kemeri, btn bu deiken un-

surlar ve kemerlerinin l farkllamalar bakmndan mimarlk tarihinde benzeri olmayan bir strktrel rasyonellikle dzenlemeye tezyin nitelik kazandran transandantal bir tasarm yaklamnn(11) rndr. (Resim 246, 247, 248) Sinann sekin eserlerinden biri olan Malova Kemeri, yalnzca teknik bir yap olarak deil, Sinann gelitirdii kpr mimarisinden hareketle, birbirinden bamsz birimlerin additiftezyin dzenini oluturma amacna ynelik bir eser olarak da byk neme sahiptir. Ayrca sivri kemerlerin ykselen ifadesinin yapdaki tezahrleriyle, bunlarn stnden geecek suyun ufk izgisinin kart ifadelerinin birbirini desteklemesiyle oluan btnln ycelii, Sinann biim dnyasndaki zenginliinin bir baka kantdr.

276

246

248

246 248 Malova Su Kemeri Kemerin iindeki yry yollar 247

X. EDRNE SELMYE CAM

249

basnn ina ettirdii Sleymaniye Klliyesine e deerde bir eserin ncelikle stanbulda ina edilip edilemeyeceini incelettikten sonra, caminin Osmanl Devletinin bir nceki bakenti Edirnede yaplmasnn uygun olacana karar vermi olmaldr. Bu kararda muhtemelen, 1560larda stanbulda tek uygun yer olarak gzken ve daha sonra 1609-1616 yllarnda zerinde Sultan Ahmet Camiinin ina edildii Hipodrom blgesinde Sokullu Mehmet Paa ve Rstem Paa saraylarnn mevcut bulunmas rol oynamtr. II. Selimin, yaptraca camiye yer atrmak amacyla iki kymetli devlet adamna ait yaplar, zellikle Sadrazam Sokullu Mehmet Paann sarayn yktrmas dnlemezdi. Sinann 1566-1568 yllar arasnda Selimiyenin yerini ve mimar tasarm sistematiini belirlemek iin ciddi bir hazrlk yapt anlalmaktadr. Selimiyenin oluumuna yn veren birikimi yannda, yerin zellikleri ile mimarinin ruhunu 281

anuni Sultan Sleymann vefatndan (1566) sonra tahta geen II. Selim, ba-

badatrmak Sinann tasarmnda tayin edici bir etken olmutur. 1360da fethedilen ve 1367de bakent yaplan Edirne, 15-16. asrlarda Tunca Nehri ile tepenin en stnde bulunan kale arasnda bym ve bu gelimenin gerei olarak da Eski Camii (1402), erefeli Camii (1447) gibi nemli iki yap kale snrlarnn hemen dnda ina edilmiti. Selimiyenin zerinde yer ald kalenin gneydousunda Muradiye (1436), stanbul yolundan Edirneye girite Aye Kadn Camii (1468), stanbul-Edirne yolu civarnda kaleyi dou ynnde evreleyen mahallelerin arasnda da Rstem Paa Kervansaray yer alyor, kervansaray Eski Camii ile erefeli Camiinin belirledii ehir merkezine hizmet veriyordu. II. Bayezid Klliyesi (1484-1488) ise Osmanl Devletinin Balkanlara ve Avrupaya dzenledii seferlerin balangcnda ordunun topluca namaz kld, nehre yakn dz alanda ina edilmiti. Tunca Nehrinin kar yakasndaki Edirne Sarayna padiah ve ehzadeleri rabet ediyor ve sklkla kullanyorlard.
(Resim 249)

Plan 31

50 m

Selimiye Camii

MMAR SNAN

Bu yerlemeler btnl iinde, Sarayiinden, Muradiye Camiinin zerinde yer ald Kyk Tepe ve civarndaki mahallelerden, Bayezid Klliyesi yresinden, nehir kylarndan, kprlerden, stanbuldan ve dier ynlerden Edirneye ulaan yollardan grlebilen, ehre ve evreye hakim kaledeki merkez konumu ile Selimiye, Tunca nehri boyunca ilerlendike konutlarn zaman zaman saklad ihtiaml mimarisini aniden yeni vecheleriyle sunacak ekilde ina edilmiti. Balkanlar ve Trakyann dzlkleri arasnda Tunca ve Meri nehirlerinin evreledii tepe zerindeki Edirne ehrinin kucaklad caminin biimi, bu konumuna uygun olarak merkez karakterlidir. Cami, btn Trk-Osmanl ev mimarisinde olduu gibi, yukardan aaya doru inen bir konstrktif zmlemeyle namaz klma dzeni ve evre verileri gz nnde bulundurularak tasarlanmtr. stanbul Sultan Selim, Bayezid ve Sleymaniye camileri, padiahlarn kl kuanma, bayram namaz klma ve ecdad mezarlarn ziyaret gibi vesilelerle ehre ktklarnda takip ettikleri yollar zerinde, manev temellere dayal me283

rasimler sisteminin gereklerine uygun olarak sralanmtr. Selimiye Camii de stanbuldan Edirneye yaklaan dz yolda 20 km uzaktan muhteem kubbeleri ve minareleriyle ehrin sembol olarak grlebilecek ve yolun her alalp ykseliinde kh kaybedilip kh yeniden fark edilerek eitli noktalardan ve saraydan seyredebilecek ekilde yerletirilmitir.
(Plan 31)

Selimiye Camii, Osmanl mimarisi ve Sinan hakknda yaplan almalarda, stnde en ok durulan eserdir. Ancak genellikle mimariyi bir plan emas meselesine indirgeyen veya belirlenmi bir geliim srecinin sonunda ulalm hika olarak tek boyutlu deerlendirme yanlndan tr Sinan mimarisinin meseleleri anlalamamtr. Selimiyeyi anlayabilmek iin Edirnenin bakent olduu dnemde (1367-1453) vcuda getirilmi eserlerin hangi zellikleriyle ona yn verdiklerini, Sinann ilk eserlerinden itibaren vcuda getirdii yaplarla kazand bilgi, duyarllk ve tecrbeyi Selimiyeye nasl aktardn aklamak, Selimiye Camiini ustalk almas olarak tanmlayan Mimar Sinann bu eseriy-

MMAR SNAN

le raklk dnemi rn sayd ehzade Mehmed Camiini ve kalfalk dnemi rn sayd Sleymaniyeyi hangi yollarla am olduunu aratrmak gerekir. Edirnede Sinann mimarisine gre belirgin farkllklar gsteren yap, Eski Camiidir. Kaln, az pencereli sar evre duvarnn iinde kaln kesitli ayaklarn tad geni ve sakin kemerler zerindeki 9 kubbenin rtt yap, bu zellikleriyle Yldrm Bayezidin ina ettirdii Bursa Ulu Camii gibi, bulunduu yerde sonsuza kadar var olacakmcasna zemine balanm, bir sembol olarak slm dnyasnda benzeri az olan bir kalclk ifadesinin mimarideki tezahrdr. Edirne Muradiye, Bursa Yldrm ve Yeil camileri gibi yamacn yksek bir noktasn tezyin ederek yer alan Bursa tipi cami plan ve mimarisinin bir devam olan erefeli Camii ise Osmanl mimarisinin etkileyici yeni bir adm ve zerinde durulmas gereken bir aheseridir. erefeli Camii, minaresi ve minare etrafnda dolanarak ykselen koyu krmz ve beyaz burmalarn benzersiz biim gc ve sona erilerinin 284

keskin geometrisiyle Eski Camii geleneinin devamdr. erefeli Camiinin nemli olan yn, kare plan zerinde kubbeden oluan ilk Osmanl cami tipinden Bursa T planl cami tipine gei gibi, o zamana kadar benzeri olmayan bir gelimeye ortadaki byk kubbenin iki yannda ikier kk kubbeyle ve bu kubbeleri tayan iki ayak yardmyla slm ibadet eklinde nemli olan saf dzeni iin gereken enlemesine genileyen mekn oluturmasyd. Edirnenin Osmanl mimarlna bu nemli katksn takiben, II. Bayezid Klliyesi, insan lei ile azla yetinmenin eriilmez sadelik, ycelik ve tezyinliini bir araya getirmitir. Zarif, nadide birimleri ile Edirne Saray, Tunca ve Meri zerindeki kprler Edirnenin hayatn biimlendiren dier nemli noktalar olarak zikredilmeye deer eserlerdir. 17. asr sonuna kadar ticar gemilerin Meri nehri zerinden ulat ilek limanlardan olan Edirne, zengin bir ticaret ve retim beldesi, eski bir bakent ve gelitirdii zel baarlarla zaman zaman stanbulu aan bir kltr ve sanat merkezi olarak Osmanl Devletinin dier odak noktalarnn

MMAR SNAN

ilerisindeydi. Sinan, Edirnenin birok defa stanbula kltrel gelime yolunda nclk ettii gereinin bilinciyle burada nasl bir mimar vcuda getirmesi gerektii hususunu zellikle dnm olmaldr. Sinann ilk eseri olarak orijinal ekliyle kare plan zerindeki tek kubbenin altnda enine genileyen Haseki Camii, Silivrikap Hadim brahim Paa Camii, Edirnekap Mihrimah Sultan Camii ve Rstem Paa Camii hatrlanrsa, Selimiyede merkez kubbeli bir yapy gndeme getirmi olmas yadrganmaz. nemli olan husus, Selimiyenin merkez kubbesini neden sekizgen bir trompun zerine, tromplardan yararlanarak ve Rstem Paa Camiinde olduu gibi, sekiz ayan drdn giri ve mihrap duvarlaryla btnletirip sa ve sol taraftaki drt aya cami meknna serbeste inecek ekilde dzenlemi olduudur. Cami zemininin saf dzeni yle gerektirdii iin enlemesine genileyen bir i mekn kurgusu oluturmak ve zeminle kubbenin biim kartlklarn gizlemeden zmleme giriimi, Selimiyenin mimar tasarmnn temel mesele285

sidir. Sinann Selimiyeyi tek merkez kubbeden ibaret bir yap yapma tutkusuyla tasarlad doru olsayd, serbeste zeminden kubbeye ykselen dier drt aya da mihrap ve giri duvarlarnda yapt gibi yan cephe duvarlar ile btnletirmesi gerekirdi. ehrin drt ynnden grlebilen Selimiye Camii kubbesi, ke tromplaryla zeminin kare planna balanmtr. Sekiz destek aya ile kubbeye yaslanan destekleme sistemi, giri cephesinde giri aksnn iki yannda kadnlar mahfeli alan ierisinde, mihrap cephesinde yarm kubbeyle rtl mihrap nii yan duvarlaryla oluturulmu, her iki yan cephede ayaklar serbest brakacak ekilde da itilen duvarla enlemesine genileyen zeminde dikdrtgen plana ulalmtr. ki yan cephede yer alan drt destek ayann iine yerletirilen merdivenlerle kadnlar mahfeli ve hnkr mahfeline ulalan yapnn zemin seviyesi yan sahnlarnda -ehzade ve Sleymaniye camilerinde olduu gibi- i zemin hizasnda d dnyaya ak iki son cemaat yeri oluturulmutur.
252, 253, 254) (Resim 250, 251,

249 Edirne Selimiye Camii ehrin drt ynnden grlebilen Selimiye Camiinin kubbesi, ke tromplaryla zeminin kare planna balanr. 250 Edirne Selimiye Camii Her iki yan cephede tayc ayaklar serbest brakacak ekilde da itilen duvar

251

250

253

251, 252 Edirne Selimiye Camii Yan cephelerde yer alan d dnyaya ak son cemaat yerleri 253 Edirne Selimiye Camii Giriin zerini rten dilimli kubbe ve iki destek aya arasndaki ana kubbe 254 Edirne Selimiye Camii Hnkar mahfeli

252

254

MMAR SNAN

Camiye giren mminler muhteem kubbeyi ve mihrab, byk ayaklar, yarm kubbeleri ve kadnlar mahfelini tayan narin stunlarn zerindeki narin kemerlerin altndan cami snrlarnn tesine uzanan sonsuzluu fark eder. Allmn aksine, byk kubbenin tam altna yerletirilmi alak, yaygn mezzin mahfelinin iki yanndan mihraba ilerleyip saf tutmak isteyenler, meknn sa ve sola doru genilemesini grr ve zarif bir ekilde uygun istikametlerdeki boluklara yneltilirler. Bu zmle, hem cami iinde yerini kararlatrma zorluu alm, hem de insanlarn byk kubbe ile onun koruduu alan drt yndeki pencerelerle sonsuz mekna balayan ortamn tadna varmalar salanmtr.
(Resim 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261)

ni almas, mimarinin farkl lek ve nitelikteki unsurlarnn birliktelii ile gerekletirilmitir.

(Resim 262)

Cami ana kitlesi be seviyede yer alan bir strktrler-konstrksiyonlar btnl ile destek sistemlerinden olumaktadr. Bunlar srasyla, kubbe seviyesi, tromplar veya sekiz keli kaide seviyesi, mihrap yarm kubbesi ve cami kare plan seviyesi, cami dikdrtgen plan, kadnlar mahfeli ve hnkar mahfeli, enlemesine genilemi dikdrtgen plan seviyesi ve zemin kat dikdrtgen plan seviyesidir.
(Resim 263)

Cami meknnn enine genileyen dikdrtgen zemini zerinde saflar halinde yerleerek ibadet eden insanlarn oluturduu dzlemi caminin muhteem boluu rter. Drt ayak, mihrap ve giri cephesi duvarlaryla btnleirken, giriin sa ve sol tarafnda ikierden drt ayak da zemine serbeste oturur. Bu sekiz ayakla tanan ve btnleen destekleme sistemlerinin meydana getirdii sekiz keli tamburun drt kesindeki drt adet yarm kubbe (drt tromp), hem kubbeyi tayan sekiz keli kubbe kaidesini oluturur, hem de sekiz keli kubbe 288

Mezzin mahfeli, krss ve bugn rnei kalmam olan Kuran rahlelerinin kk lleri deerlendirilerek tesis edilen nisblik sistemiyle cami ve insann yceltilmesi amalanmtr. Allah karsnda dnyay muhafaza ve gzelletirme sorumluluunu yklenen ve yalnzca Allaha gvenip inanan insann bu l dzeni iinde yceldiini hissederek camideki yeri-

255

256

258

255 Edirne Selimiye Camii Cami i meknn rten muhteem kubbe 256 Edirne Selimiye Camii Yan cephelerde tayc ayaklarn d duvarlardan bamsz duruu 257 Edirne Selimiye Camii Mezzinler mahfeli 258 Edirne Selimiye Camii Mihrabn st detaylarndan bir grnt 259 Edirne Selimiye Camii Yan cepleredeki kadnlar mahfeli 257

259

260

260 Edirne Selimiye Camii meknn merkezinde yer alan mezzinler mahfeli 261 261 Edirne Selimiye Camii Drt yndeki pencerelerle sonsuz d mekna al

263

262

262 Edirne Selimiye Camii Mezzinler mahfeli tezyinatndan detay 263 Edirne Selimiye Camii Mezzinler mahfeli

MMAR SNAN

kasnan tayan kare plann ortaya kmasn salar. (Resim 264, 265, 266, 267) Bu kare plandan dikdrtgen plana, caminin sa ve sol tarafnda yer alan kadnlar mahfeliyle geilmektedir. (Resim 268) Byk merkez kubbenin dairev zemininden sekiz keli kaideye gei ise portallerde de grlen belirgin keskinlikteki geometrik nitelikleriyle immaterielletirilmi mukarnas stalaktit tezyinatn geni, sakin uygulamasyla salanmtr.
(Resim 269)

akl geen drt kemere karlk, Selimiyede sekizgen kubbe kaidesinin bir kenarna e akl geen bu kemerler, yapnn teknik ve mimar zmlemesinin temel tan tekil eder. Bu kemerlerden tromplar seviyesinde e lde drt adet, cami plannn drtgene dnt mihrap yarm kubbesi seviyesinde ise Selimiye mimarisinin olumasnda zel bir yeri olan bu byk kemerlerin sekizi iki yan cephede, ikisi mihrap cephesinde yer almaktadr.
(Resim 272)

Kubbe kasnan oluturan 40 adet pencerenin vcuda getirdii boluun zerine oturan byk kubbenin immateriel ifadesi, pencere dizisi ve altndaki mukarnaslarla devam ettirilir. Sekiz keli kubbe kaidesinin drt kesindeki tromplarn ve destek sistemlerinin arasnda ayn byklkte renkli ve beyaz ta dizileriyle oluan drt byk kemer yer almaktadr. Bu drt cephede kemerlerin altndaki bolukta yer alan iki sra pencereyle cami i mekn sonsuz meknla btnletirilmitir.
(Resim 270, 271)

nsan llerde ve zarafet duygusuyla gerekletirilmi olan Selimiye Camii d kabuu, kadnlar mahfeli seviyesinin zerinde sekiz destek sistemiyle blnmtr. ehzade ve Sleymaniye camilerinde grlmeyen bu tama ve destekleme sistemi Selimiye mimarisine farkl bir zellik kazandrr. Bu sisteminin sekiz birimi arasnda st seviyede drt tromp ve drt byk kemer, alt seviyede ise yan cephelerde er kemer, mihrap cephesinde mihrabn iki yannda da iki byk kemer yer almaktadr. Bylece zellikle iki yan cephede iki destek sistemi arasnda yer alan st ste konulmu iki byk ke294

Caminin mimarisinin olumasnda byk kemerler, byk kubbe ve sekiz ayak kadar nemlidir. Sleymaniyede kubbe ap kadar

264

264, 265 Edirne Selimiye Camii Sekizgen kubbe kasnandan tromplar ve mukarnaslar yardmyla zeminde kare plana gei 265

266, 267, 268, 269 Edirne Selimiye Camii mmaterielletirilmi mukarnas tezyinatn geni ve sakin uygulamas

269

266

267

268

270, 271, 272 Edirne Selimiye Camii Kubbe kasnan oluturan krk adet pencerenin vcuda getirdii boluun zerine oturan byk kubbenin immateriel ifadesi

270

271

272

MMAR SNAN

mer Selimiye ile Malova Kemeri arasndaki ilikinin varlna iaret eder.
(Resim 273)

kiz adet tonozun olumasdr.

(Resim 277)

ki yan

cephede mekn yanlara doru tonozla genileten ve tonoz biiminin getirdii ynelile mimarinin genileme ifadesini glendiren bu zm, cami meknnn sa ve solundaki drt fil aya ile destekleme sisteminin glendirilmesini de salamaktadr. Mihrap cephesinde yap d kabuunun geniletilip glendirilmesine ilaveten gl bir duvarla evrilip mihrabn iki yanndaki fil ayaklarn da destekleyen bir yarm kubbeyle oluturulmu mihrap nii de bu cepheyi desteklemektedir. Cami giri cephesinde yan cephelerde yer alan tonozlar kelerde devam ettirilirken, mihrap nii karsndaki iki fil ayan birbirine balayan byk kemerin oluturduu tonozun alt, giri kapsn ve kadnlar mahfeline kan merdivenlerin kaplarn da iine alan bir giri boluu oluturur.
(Resim 278)

Caminin mimarisini belirleyen nemli bir dier unsur da fil ayaklaryla birleerek merkez kubbeyi tayan destekleme sistemidir. Kubbe kasnann sekiz kesinde yer alan sekiz fil ayann her birine yerletirilen sekiz destek sistemine ilaveten, ke tromplarndan gelen itme gcn binann drt kesine yerletirilmi drt minarenin salad destek karlamaktadr.
(Resim 274, 275, 276)

Sekiz adet d destekleme

sistemini nemli klan husus, Selimiyenin giri ve iki yan cephesinde, mihrap yarm kubbesi seviyesinde yap tama sisteminin da doru geniletilmi olmasdr. Yapnn statii asndan nemli olan bu genilemenin mimar adan nemli bir sonucu, plann enlemesine genilemesini salamaktr. Ancak daha da nemlisi, sekiz keli kubbe kasna veya tromplar seviyesindeki drt adet byk kemerin akul dzlemine gre bir alt seviyede duvarn da doru itilmesi sonunda iki yan cephede yer alan drderden sekiz byk kemerin yap i hacminden uzanmas ve bu hacmi da doru genileten se298

Bu noktadaki iki fil

ayann son cemaat avlusu cephesinde yer alan duvarla btnlemesi, cepheyi desteklemektedir. Ancak iki yan cephede yer alan kadnlar mahfeline, zemine kadar inen destekleme ayaklarnn iine yerletirilmi merdivenlerle ulal-

273

273 Edirne Selimiye Camii Yan ceplerede iki destek sistemi arasnda st ste yer alan iki byk kemer, Selimiyeyle Malova su kemeri arasndaki ilikinin varlna iaret eder

274

275

276

274, 275, 276 Edirne Selimiye Camii Fil ayaklaryla birleerek merkez kubbeyi tayan destekleme sistemi

277

277, 278 Edirne Selimiye Camii Yan cephelerdeki kemerlerin tonozlarla yap i hacminden da uzamas 278

MMAR SNAN

mas da, bu iki cephede destekleme sisteminin tasarmnda statik, mimar ve fonksiyonel zmlerin byk bir baaryla btnletirildiini gsterir. Destek sistemi, kubbe pencereleri seviyesine kadar ykseldikten sonra sivri armud kubbe kule rtleri tamamlanr. ehzadede ve Sleymaniyede olduu gibi, yapnn zemin kat seviyesinde, her cephede derin bir glgelik ve boluk ifadesi salayan direklikler bulunmaktadr. Bu direkliklerin zerindeki katta yer alan kadnlar ksm ve hnkr mahfeli, gz seviyesindeki bir pencere dizisi ve bu pencerelerin zerindeki sivri armud kemerlerden oluan bir tepe pencere dizisinin fil gzlerinden szlen bol kla aydnlanr. (Resim 279, 280) Sleymaniyenin iki byk kemerinin (kemer-i kbr) altndaki boluu tayan kemerin ve iki byk stunun merkez alanda daha yksek bir k gc ile fark edilmesini salayan zmlemeye karlk, Selimiyede kadnlar mahfelini caminin orta meknndan ayran revaklarn zerindeki byk kemerin pencereli dolgu duvarndan giren krlm a ilaveten, i meknda dalm lo k da mahfelin stun-kemer dzenini 302

ayrca belirginletirmektedir. Bu zmleme, caminin zemin ve kadnlar mahfeli seviyelerini belirleyerek yaanan iki seviye arasnda manev bir ba kurmaktadr. (Resim 281) Caminin st yapsnda byk merkez kubbe, kubbe destek kuleleri, tromplar (yarm kubbeler) ve byk kemerler yer almaktadr. Daha alt seviyede ise mihrap niini rten yarm kubbeyle yukardan aa doru devam eden tama destek sistemi arasnda, kelerdeki tayclara basan byk kemerler (ki bu kemerler yapnn kadnlar mahfelinin tekil ettii kaidenin stnde mimarinin tezyin kimliini vurgular) kubbe destek ve tama sistemleriyle birlikte cami st yapsnn d cidarn oluturmaktadr. Kadnlar mahfelinin dar ve uzun ufk cephesi zerinde pencere dizileriyle tezyin edilmi cami kaidesini oluturan kitle, caminin st yapsnn yksekliine gre ancak te bir oranndadr. stanbul Sultan Selim Camiinin son byk rneini tekil ettii kbik kaide zerine oturan kubbeyle oluan ilk dnem zmlemesinde, kubbeyi tayan, kare planl duvarlarla oluturulmu kaide strktrnn yars kadar olan

MMAR SNAN

kubbe yksekliinin, biimi ve sembolik anlamyla caminin en nemli unsuru olan kubbenin mimar etkinliini snrladna, Sinann bunun iin skdar Mihrimah, ehzade ve Sleymaniyede kubbelerin etkinliini artrmaya altna daha nce temas etmitik. Selimiyede bir kubbeler, kemerler ve destekler sistemi haline dnen st yap, kadnlar mahfeli hizasnda yerden kopartlarak havada asl duran bir tezyin immateriel dzen iinde gerekletirilmi ve kbik kaideyi btne gre ykseklik asndan nemsizletirmitir. (Resim 282) Sinan, Selimiyede kaideyi, her cephede yukardan aaya doru alalarak gelen destek sistemlerinin da doru gelien ayaklaryla blmek suretiyle daha az etkili hale getirmitir. Bylece duvar ifadesinden arndrlm tayc ve destek sistemi ve bu destek sisteminin unsurlar, maddlikleri ve lleriyle mimarinin eitli leklerde kmlatif ve tezyin karakterini oluturmutur. Malova Kemeri, eimli destek ayaklaryla bu destek ayaklar arasnda st ste yer alan iki byk kemerden oluan bir yapdr. Bu kemerin 303

destek elemanlarnn eimli yzeyleri, Selimiyede, kubbe kaidesinden da doru genileyerek eimle alalan destek kemerlerinin st sathnda ve mihrap yarm kubbesi seviyesinde geniletilerek tekrarlanmtr. Bu eimli sathlar, kubbe ile kubbe pencereleri ve ke destek kuleleri seviyesinde tromplar ve eimli destekler seviyesinde, en altta da mihrap yarm kubbesi ve kare plan seviyesinde olmak zere blgede ikier defa gerekletirilmitir. Buna ilaveten kubbe ke kulelerinin dik eimli klahlarnda da tekrar edilmesi, Selimiyenin eimli d sathlar mimarisinin belirgin bir zellii olarak iki eser (Malova Kemeri ve Selimiye) arasndaki akrabal gsterir.
(Resim 283)

Selimiyede mimar-ina sistemin esas, Malova Kemerinde olduu gibi, iki yan cephede destekler arasnda st ste iki kemerle ke tromplar, yarm kubbeler ve zerinde byk kemerden oluan iki tr kemer ve destek sisteminin yan yana getirilmesiyle oluturulmutur. Bylece vcut bulan yap hviyetinin mimariye kazandrd yukardan aaya zemine doru gelien ifadeye karlk, yapy kelerinden

280

279, 280 Edirne Selimiye Camii Derin bir boluk ifadesi yaratan direklikler zerindeki kadnlar mahfeli 279

282

283

281 Edirne Selimiye Camii Pencerelerden ve kemerlerin iindeki fil gzlerinden szlen kla aydnlanan i mekn 282 Edirne Selimiye Camii Kubbeler, kemerler ve desteklerden oluan st yapnn kadnlar mahfeli hizasnda zeminden kopartlmas 283 Edirne Selimiye Camii Sivri ke kubbeleri ve dik eimli destekler

281

MMAR SNAN

destekleyen drt minare, aksi ynde ge ykselmektedir.

(Resim 284, 285, 286)

rak alalan istinad kemeri st sathnn, ke tromplarnn, mihrap yarm kubbesinin, ayn seviyedeki meyilli destek ayaklarnn st sathlarnn ve son cemaat yerini rten iri, ikin kubbelerin kurun kaplamalar, bunlara ilaveten medrese ve darlkurra dershaneleriyle medrese odalarnn farkl seviyelerdeki kubbelerinin, arastann, kitapln, sbyan mektebinin byk kubbelerindeki kurun kaplamalarn gri rengi, tan bal rengiyle birlikte Selimiyede mimariyi belirleyen zelliklerden biridir. Madenle renkli tan, yapnn byk lsyle pencerelerin fil gzlerinin kkl arasndaki kartlk ve mimarinin eitli unsurlarnn beraberlii, Selimiyenin ornamentalistik dzenini oluturan dier zellikler arasnda saylabilir.
(Resim 289, 290, 291)

Edirnekap Mihrimah Sultan Camii ve Sleymaniye Camii cephelerinde destek ayaklar arasndaki kemerin altndaki pencerelerden oluan sath ile Selimiyede ayaklar arasndaki kemerin koruduu pencerelerden oluan sath birbirine benzer niteliktedir. Ancak Sleymaniyede byk kemerin altndaki pencere duvarnn kemere gre ak ve kararl geri ekiliinin bu kemere kazandrd etkileyicilikten Selimiyede kanlm olmas, kemer ve pencerelerin destek ayaklar arasndaki konstrktif gereklii gizlemeden, bu unsurlara belirgin bir tezyin karakter ve zarafet kazandrr.
(Resim 287)

Kubbenin sekiz kesindeki destek kulelerinin her ikisinin arasnda drt pencere ve kubbe etek izgisinin stnde, her iki pencere arasnda ayan yukar doru bir uzants olan kubbe destekleri ve btn bunlara bal olarak dzenlenen kubbe kurun kaplama derzlerinin zarif tezyinlii dikkat ekicidir.
(Resim 288)

Kubbelerin eimli ve dey sa-

thlar madenle hem korunup hem tezyin edilirken, tala madenin kart tabiatlar bir araya getirilmitir; kemerlerin renkli ve beyaz ta dizileri, madenin katlanma izgileri ve pencerelerin fil gzlerinin kk noktalaryla da Sinann baka hibir eserinde eriilmemi bir gzellik domutur. 306

Kub-

be destek kulelerinin hemen altnda eimli ola-

285

287

286

284, 285, 286 Edirne Selimiye Camii Kubbe, tromplar ve st ste kemerlerle vcut bulan yukardan aaya doru gelien ifadeye karlk, drt minareyle oluturulan aksi yndeki hareket 287 Edirne Selimiye Camii Farkl mimar elerin tezyin karakteri

284

288

288 Edirne Selimiye Camii Kurun kaplama derzlerinin oluturduu zarif tezyinlik

290

289

289, 290, 291 Edirne Selimiye Camii Kurun kaplamalarn gri, tan bal sars ve kemer talarnn koyu krmz renginin mimariyi belirlemesi 291

MMAR SNAN

Kurun kaplamalarn kubbeler ve destek kulelerinin kresel ve eimli sathlar zerinden zarif ek izgileriyle sarkarak dik, yatay, eimli ve kresel sathlar rterek oluturduklar saf ve okunakl biimlerin maden rtye kazandrd ifade, mimar duyarllklarn gelime srecinin sonucudur. Caminin sa ve sol iki yan cephesinde destek ayaklarnn zemine kadar inen destek kulesi, zeminde birer ni ve kadnlar mahfeli seviyesine kan merdiven boluunu aydnlatan iki pencere ile boaltlmtr. Bu da Sinann btn st yapy immateriellemi bir kaide zerinde oturtma kararnn bir devamdr. Yarm kubbeler, destek kulelerinin klahlar, destek kemerleri, kemerler ve son cemaat yeri kubbeleri bir koruma ifadesi iindedirler. Kemer d sathlarnn gl ta erevesi, narin delikler halinde oluturulmu pencere sathlarnn farkl, ancak tutarl bir i yapyla ferdiyetleri belirginletirilmi kk unsurlarnn tezyin oulluu ilerinde barndrrlar.
(Resim 292, 293)

terdeki kurun kaplama dokusu, bu hareketli, deiken birleimin tmn sknet ve zarafetle rter. Cami iinde sekiz fil ayann mihrap kubbesi kaidesine kadar ikin ve oyuk, akul kanal ve ubuklarla profillenmesi gibi, minareler de Trk genleriyle oluan kaidelerinin st seviyesinden itibaren ayn ikin ubuklar ve oyuk, yuvarlak kanallarla minare klahna kadar ve her erefenin altnda dz bir sath brakarak bir rg motifiyle birbirine balanacak ekilde profillendirilmitir.
(Resim 294, 295)

eride fil ayaklarnn zeminden mihrap kubbesi kaidesine kadar olan ksmnn muhtemelen kalem ileriyle sslenmi olan bu profillerle immateriel hale getirilmesi, kadnlar mahfeli seviyesine kadar ykselen mihrap inileri, pencereler ve zemin katn iki cephesinde l kemer-stun gruplarnn meydana getirdii glgeli boluklardaki immateriel ifadeyle btnletirme iradesinin gereidir. D cephede ise minare kaideleri, destekler sisteminin birimleri olarak kelerde maddlii ile ak bir biimde yer alrken, minareler o 310

Merkez kubbenin manev sonsuzluk sembol niteliini glendiren gayrimadd tezyin karak-

292

295

294

293

292, 293 Edirne Selimiye Camii Kemerlerin g dolu ifadesine karlk, pencerelerin narin delikleriyle oluturulan tezyinlik 294, 295 Edirne Selimiye Camii Minarelerin kul ve ikin profilleri

MMAR SNAN

noktadan itibaren yap kitlesinin kk immateriel unsurlar btnlnn devamn tekil eder. Kemerlerin ve yarm kubbelerin yukardan aaya doru koruma ifadelerine karlk, aadan yukarya doru belirgin ve gl bir hareketle ykselen drt minare, immateriel mukarnas stalaktit tezyinatn yukar doru genileyerek oluturduu kaide zerinde gklere bakan erefeleri tamaktadr.
(Resim 296)

Topkap Kara Ahmet Paa, Edirnekap Mihrimah Sultan ve Zal Mahmud Paa camilerinde son cemaat avlusu ayn zamanda medrese avlusu olarak tasarlanmtr. Bunun iin medrese avlusunun mtevazi ll revaklar ile caminin l dzenine bal olarak tasarlanm son cemaat yeri revaklarnn farkl llerinin birbirine nasl balanaca sorusu ortaya kmt.
(Resim 297, 298)

Selimiyede dier Osmanl camilerinde olduu gibi caminin ayrlmaz paras olan son cemaat yeri, Sleymaniyede olduu gibi, zel bir ekilde zmlenmitir. Edirne Bayezid Klliyesi Camii, stanbul Bayezid Camii ve stanbul Sultan Selim Camiinde son cemaat avlular drt cephede de e ykseklikte stunlarca tanan e ykseklikteki kemerlerin oluturduu revaklarla evrilidir. Giri kaplarnn bulunduu noktalarda, kap aksnn iki yanndaki stunlarn aral artrlarak daha geni ve yksek bir kemer ve bu kemerin zerinde revak saak seviyesini aan bir kitabe ve eitli ssleme unsurlarnn oluturduu ykselti, girii belirlemektedir. 312

Sinann ehzade Camii son cemaat avlusunda, stanbul Bayezid Camiine benzer ekilde avlu kaps zerindeki kubbeyi ykselterek girii vurgulamakla yetindiini gryoruz. Sleymaniyede ise son cemaat yeri revaklaryla ilgili olarak daha karmak meseleleri zmek durumunda kalmtr. Son cemaat avlusu cmle kapsnn yksek ve geni ls sebebiyle portalin bulunduu yrede, avlu cephesinde revaklar kademelendirme zaruretine cevap vermek isteyen Sinan, caminin son cemaat yerinden grnn dzenlemek iin bir stuna iki seviyeden kemer bindirme tekniini ve avlunun camiye ynelik cephesinde ise yksek stun-kemer dizisini kullanmtr. Bu dizinin, avlunun iki ya-

297

296

298

296 Edirne Selimiye Camii Gl bir hareketle ge ykselen minare ve immateriel mukarnas tezyinatn genilemesiyle oluturulan erefe 297, 298 Edirne Selimiye Camii Kara Ahmet Paa Klliyesi (Topkap) giri revaklar

MMAR SNAN

nndaki daha alak olan revaklarla birletirilmesini salamak amacyla tekrar tek stuna iki farkl seviyeden iki kemeri bastran Sinan, bir stunun kaidesiyle stun bal arasnda mutlak saf bir biim olarak ele alnmasn kural sayan yaygn organik ve Priten dnceyi paylamadn gstermitir. Sinann bu keye stun yerine bir ayak yerletirmemi olmas, Rnesansn antikiteden tevars ettii deerlere rabet etmediini gstermektedir. Son cemaat yerinin cami kitlesine bal blmnn cami ana kitlesi iin uygun olacak bir biimde zmlemenin Sinan iin nemli olduu anlalyor. Bylece bu cephenin yksek stuna basan kemerine gre, yan revaklarn alak stunlarna basan kemerlerin kede birletikleri noktada bu iki farkl kemer zengisini stunun farkl seviyelerine yerletirmesini de tli bir problem olarak deerlendirmek gerekiyor. Selimiyede son cemaat avlusunun cami cephesi, bu bakmdan zel bir ekilde dzenlenmitir. Merkez kubbeyi tayan caminin son cemaat avlusu tarafndaki iki fil ayann destek314

leme sistemi, bu cephedeki revaklarn tasarmn belirler. Dier iki yan cephede olduu gibi caminin bu cephesinde de, fil aya ve destek sisteminin destek ayaklarnn iine zemin seviyesinde zeri mukarnaslarla rtl iki kk ni yerletirilmitir. Bu cephede Sinan, destekleme ayaklarnn karsna birbirine yakn iki stun yerletirmi, simetrik iki ift stunun arasndaki kk akl farkl, yukary iaret eden sivri armud kemerlerle, yan revaklarla armud kemerlerin arasndaki akl ise narin, ikin sivri kemerlerle rtmtr. ki ift stun ortasndaki yksek ifadeli sivri kemerin zerinde, silmenin ykseltilmesi suretiyle elde edilen ve iki kitabeyi tayan sathn belirginletirdii giri aksn gl ikin dilimli bir sivri kubbe rter.
(Resim 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 313)

Orta aksn sivri kubbesiyle ykseltilmi kaidesinin girii belirleyen haline karlk, cephenin iki yan ucundaki ve ift stunlarla yan revaklar arasndaki aklklar, orta kemerden daha geni olan iki yan kemerin alt boluklarnn byk lsyle belirginleir; bu aklklarn zerini be-

299

302

300

303

304

301

306

307

305

299-308 Edirne Selimiye Camii Son cemaat avlusunun muhtelif alardan grn ve detaylar 308

309

311

309-313 Edirne Selimiye Camii Son cemaat avlusunun muhtelif grntleri 310

312

313

MMAR SNAN

lirsiz ve alak kaideler zerine oturtulmu geni, yayvan iki kubbe rtmektedir. (Resim 314) Son cemaat avlusunun camiye giri cephesindeki bu dzenlemeyle vcuda getirilen boluklar, kemerler, kubbeler arasndaki l ve biim farklarnn oluturduu gizli hareket son derecede gelimi bir biim duyarlnn rndr. skdar Mihrimah Sultan Camiinin hareket meseleleri burada daha byk bir duyarllk ve zenginlikle gndeme getirilmitir. Yukarda temas ettiimiz gibi, Sleymaniyede son cemaat yerinin drt kesinde yer alan minareler, avluyu belirleyen ke talar olarak yapnn uzunlamasna birbirini takip eden blmlerden olumas ynndeki temel dncenin tamamlayclardr. Merasim kapsndan ilerlendiinde, byk portal geilerek ulalan son cemaat avlusunun kendisine has ahsiyete sahip bir alan olarak dzenlenmesi tabii bir tercihtir ve bunu desteklemek amacyla yksek stunlar zerinde gl profillerle belirlenmi kemerlerin etkili akul ifadesiyle oluan avlu mimarisi, caminin ufk olarak dengeli ve sakin bir ekilde genilemesini salyordu. 320

negl shak Paa Klliyesinde cami ve medresenin birbirinden ayr zk yerleme ve iliki biimini younlatrarak devam ettiren Sleymaniye, birbirine eklenen uzunlamasna bir btnlk oluturur. Buna karlk Selimiyenin ehrin her yerinden grlecei gz nnde tutulmu ve merkez konumunu vurgulamak iin cami kelerine drt minare yerletirilmitir. Enlemesine genileyen bir plan zerine byk merkez kubbeyi ina etmek eklindeki asl tercihe bal olarak oluan genel mimar karakteri, son cemaat yerinin daha az nemli bir yap ksm olarak ele alnmasna yol amtr. Sleymaniyenin uzunlamasna gelien mimarisi iin Sinann gerekli grd akul etkiye sahip avlu mimarisi yerine, Selimiyenin avlusunda ehzade ve Mihrimah Sultan camileri avlularnn zarif, narin elemanlarla oluturulmu sakin mimar dzenlemesinin tercih edilmesi, birbirine uzunlamasna eklenen blmlerden oluma gibi bir meselenin bu eserlerde mevcut bulunmamasndan kaynaklanyordu.

314

314 Edirne Selimiye Camii Alak kaideler zerine oturtulmu geni, yayvan iki kubbenin rtt bidev giri cephesi

MMAR SNAN

Selimiyede merasim giriinden

(Resim 315)

pencere takmyla da almtr; buna karlk, son cemaat yerinin d cephesi akul ve ufk profillerin vcuda getirdii derin erevelerle, cami kitlesinin dier unsurlaryla l bakmndan rekabet edemeyecek kk paralara ayrlm ve bamsz ferdiyetleriyle belirginleen mimar unsurlarn l dzenine katlacak ekilde dzenlenmitir. Son cemaat avlusunun iri kubbelerinin kurun kaplamalar, cami mimarisinin madenta ilikisine hakim olan tavrnn devam olarak mimaride kurun kaplamalarn etkin yerini belirleyecek bir dzeni yanstmaktadr. Cami d avlusu, gemite rnei pek az olan ve dikine kk aralklarla yerletirilmi ta ayaklar zerlerindeki harputa talaryla birbirine balanarak vcuda getirilmitir. Bu duvar, nnde duran insana hakim ufk izgisiyle Edirne peyzajnn ufuk izgisinde Eski Camii ve erefeli Camiinin minare ve kubbelerini ehir dokusu zerinden grme imkn verir; baka herhangi bir duvar trnde gerekleemeyecek bir lde yan yana aralklar brakarak her biri ayr ahsiyetler halinde uza322

itibaren son cemaat yerinin camiyi gizlemeyecek ekilde alak bir ksm olarak tasarlanm olmas, buradan caminin etkili bir mimar ile grlmesini salayan isabetli bir karardr. Edirne Bayezid Camii son cemaat avlusundaki giri ve yan cephe revaklarnn st dzeye erimi zarafet, sknet ve zhd ifadesini, Selimiyede mimarinin dinamik, zengin sylemini daha da glendirecek ekilde tekrar eden Mimar Sinan, bu tercihiyle, l nisblii ve biim ifade ilikilerini de mimarideki asl amaca ynelik olarak maharetle dzenleyebildiini gstermitir. Son cemaat avlusu cami giriinin zerindeki dilimli sivri kubbenin ykseklii, son cemaat avlusu saak yksekliinin bir katdr. Bunun yannda, geni aralkl alak stunlarn tad geni, sivri kemerlerden oluan revaklarn zerindeki iri kubbelerin rtt son cemaat yeri, gerek avlu iinden, gerekse dndan Selimiyenin zengin biimler dokusunu yceltmektedir. Avlu duvar yzeyi ehzadeden farkl olarak sade bir biimde, her aksta ikier alt ve st

315

315

MMAR SNAN

yp giden ta dizilerinin kmlatif bir yaps vardr.

(Resim 316)

Caminin kble duvarnn iki kesinde ve kare planl, revakl avlularn iki d cephesinde, odalarn bulunduu bir kk medrese binas ile bir darlkurra yer almaktadr. Kuzeydoudaki sokan kuzey ucundaki hamam, klliyeyi tamamlayan nemli tesislerden biriydi. Medrese, darlkurra ve arasta, Selimiyeyi evreleyerek mimarisini tamamlamak asndan zel neme sahip yaplardr. Medrese ve darlkurra, cami harim avlusuna bakan pencereli alak duvar ve duvarn ortasnda yer alan zarif, yksek kaplaryla d avlu duvarnn ufk ifadesini glendirmektedir.
(Resim 323)

Merasim kaps, her iki ayak arasnda Edirnenin farkl bir kesini ereveleyen bu duvarn kuzeybatsndadr. Kuzeydou cephesinde Edirnenin bugn sadece bir tanesinin harabesi kalm olan kk lleri ve narinlii ile Selimiyenin yceliine ycelik katan evlerin zerinde yer ald bir sokak vardr; harim bahesi kaps bu sokaa alr. Gneybat cephesinde ise cami ile arastay balayan bir dier kap yer almaktadr.
(Resim 317, 318, 319, 320, 321)

Harim duvar ve bu duvar boyunca cami mihrap aksna paralel uzayp giden ve meyil fark dolaysyla 5 metre kadar daha dk bir seviyeye yerletirilmi olan arasta, medrese, darlkurra kitleleri ve harim avlusu evre duvar, camiye dardan yaklaanlarn, onun zeminle ilikisini grmelerini nleyerek dikkatlerini yukardan aaya doru gelien transandantal dzene yneltir, bu dzenin mimar unsurlarnn additif kmlatif tezyinliindeki benzersiz gzellikle ilgilenmelerini salar.
(Resim 322)

Kare planl medrese ve darlkurra yaplarn oluturan odalarn iri kubbe dizileri, at rtsnden herhangi bir ekilde ayrlmakszn revak silmelerine kadar inen az meyilli atyla birlemekte ve avlu etrafn evreleyen kaln, alak ta ayaklarn zerindeki baklaval stun balklarna basan armud kemerlerin meydana getirdii revaklarn arkalarndaki odalar rtmektedir. Her iki yapnn iki d cephesini eviren, tula duvar teknii ile yaplm cepheyi oluturan odalar dizisine karlk, camiye yne324

MMAR SNAN

lik dier iki cephede sveli pencereler yer almakta, avlular ise sivri armud kemerli revaklardan olumaktadr. ki avlu da, caminin manev ve fikr hayatn idame ettirecek olan medresede ve darlkurrada yetiecek din adamlar tarafndan kullanlacana gre, her iki avludan caminin grnne zel bir nem verilmesi tabi idi. Bu iki avluyu caminin yan cephelerinde zemin hizasnda eviren revaklarn mihrap cephesinde, minarelerin Trk genli kaidelerinin st hizasna kadar ykselen duvar iindeki sivri armud kemerli niler, mimarinin st yapsn tekil eden kemer ve kubbelerin yukardan aaya koruyucu ifadelerine ramen, kart biim ifadelerini deerlendirme ve kullanma hususundaki uurlu kararlln etkili bir sonucudur. Medrese ve darlkurra yaplarnn avlu akslarna yerletirilmi byk dershane kubbeleri, hazirenin iki yannda iki belirleyici unsur olarak vcuda getirilmitir. Medrese ve darlkurrann cami pencerelerine gre daha kk tasarlanan pencereleri, ta ve tula dizileriyle oluan duvarlarnn ufk ifadesi, arasta, sbyan 325

mektebi, ktphane, darlkurra ve medrese kubbelerinin ileri bir gzellik seviyesine ulatrlm kurun kaplamalar, nemli mimar unsurlar olarak Selimiyeye anlam ve ifade zenginlii kazandrrlar. Cami 1950lere kadar Edirne ev mimarisinin kk ll mstesna gzellikteki rnekleriyle evrili bulunuyordu. O tarihlerde Selimiyeyi kble istikametinden huu ve hayranlk iinde seyretmeye imkn veren bu evlerin evreledii kk meydann bir yannda kk bir mescid yer alr, dier yanndan o tarihte byk ksm harap olan arasta kapsna varlrd. erefeli Camii ve Sokullu Mehmet Paa Hamam civarnda Selimiyenin cmle kapsnn nnden geilip dar bir yoldan inilen vadinin ilerisindeki tepeye, Muradiye Camiine, bu yolun eitli noktalarndan yokuu inerek kar kydaki Bayezid Klliyesi ve Sarayiine ulalrd. Selimiye, Aye Kadn Camiinin yaknnda Mimar Mehmet Aa tarafndan ina edilmi olan Ekmekizade Kervansaraynn frontonlu cephesi nnde yer alan kk meydanda insanlarn karsna anszn kyordu.

319

316

315 Edirne Selimiye Camii Giri kaps 316 Edirne Selimiye Camii Her biri ayr mimar ahsiyete sahip dikey talarn oluturduu kmlatif yap; arka planda Eski Camii 317, 318, 319, 320, 321 Edirne Selimiye Camii Selimiyeye ycelik katan narin mimar eler 323 Edirne Selimiye Camii Camiyi evreleyen medrese yaplar 317 318

323

320

321

322 Edirne Selimiye Camii Dikkati caminin zeminle olan ilikisinden ziyade yukardan aaya doru gelien transandantal dzene ynelten ufk arasta yapsnn tonoz dizisi 322

MMAR SNAN

Selimiyenin mimarisi, yuvarlak sivri kemerlerle sivri armud kemerlerin, dey duvarlarla eimli minare kaidelerinin gen sathlarnn, minarelerin ikin ubuklar ve aralarndaki oyuk alanlarla yan yana dizilmi unsurlarnn dairev dzen iinde balanarak oluturduu dey bir ifadeye sahiptir; fakat destek sistemlerinin eimli sathlarnn, kubbelerin yukardan aa doru gelien kreselliklerinin eitlilii iinde beliren bu ifade, zde kararl bir dik duruu temsil etmektedir. Oyuk ve ikin biimlerin kart ifadeleri, fil ayaklarnn kaidelerinde ve mihrabn mimarisinde etkileyici bir unsur olarak yer alr. Kkeni ke tromplar olan ve dolaysyla kavisli ekiller geleneinden gelen mukarnaslarn keskin keli biimlere dnm hali de, 16. asr sonunda ulalm ekiller dnyasnn kart unsurlarla kazand zenginliin bir kantdr. Sinann birbirine taklan mimar birimler btnl olarak tasarlad Selimiyenin mimarisi ehzade Camii ile karlatrlrsa yle bir sonuca varlabilir: ehzadenin mimarisinde belirleyici olan, tam ve drt yarm kubbenin, fil 329

ayaklarnn, tezyinatn ve tayc sistemin caminin d kabuu iine gizlenmi halidir. Selimiyede ise tayan, destekleyen mimar unsurlarn stlendii teknik fonksiyonun gereklerine uygun dik, kavisli, dz veya meyilli biimler, bu biimlerdeki dinamik btnln ve yalnln verdii vakar ifadesi, bu ifadeyle birleen tezyinlik, btn unsurlarn kartlklar, uyumlar ve ferdiyetlerini koruyup srdrmeleri, tasavvuf hallerin yansmalarnn bir btnldr. Selimiyenin mimarisinin bu zellikleri, d ve ite ayn benzerlik ve mkemmeliyetle karmza kmaktadr. Ulalan bu mkemmellik Sinann ehzade Camiini raklk, Selimiyeyi ise ustalk eseri olarak zikretmesinin ardndaki gerekliin de aklamasn oluturmaktadr. Caminin iinin en belirgin ve zerinde durulmas zaruri olan mimar zellii, muhteem kubbeyle onu tayan byk kemer ve ayaklar sisteminin devs lleri yannda, yan sahnlarla bu yan sahnlar iinde kadnlar ve hnkr mahfelinin mstesna bir zarafete sahip narin bir mimar ile yer almas, ayn l ve ifade kartlnn mezzin mahfelinin vaiz krss

MMAR SNAN

(Resim 324)

gibi unsurlarn kk lleriyle de

alnlklarnda yer allarn, altn kapl bronz stun kaideleri ve stun bal maden evrelerinin beraberliini tamamlayan renkli camlar, renkli fenerlerle oluan ok renklilik ve eitlilik iindeki btnl bugn sadece hayal edebiliyoruz. Bu evre iinde sedef kakmal kndekri vaiz krss, ahap kndekri kaplar, Osmanl camilerindeki minberlerin en gzeli olarak bilinen minber
(Resim 334, 335, 336, 337, 338)

belirginlemesi, zetle, yapnn l ve biim ifadelerinin kartlklaryla yceltilmesidir. Selimiyenin d biim ve malzeme dokusunda ta, renkli ta ve madenin (kurun)
325) (Resim

bir arada kullanlmasyla vcuda gelen e-

itlilik ve zenginlii, yapnn iinde de mermer ve benzeri sert talarla imal edilmi narin, keskin ve mcella stunlarn,
(Resim 326, 327)

kemer-

ve

lerin ve bu kemer dizilerinin alnlklarnda veya mihrap niinde, mihrap evresinde ve iki yan duvarda yer alan inilerin
331, 332) (Resim 328, 329, 330,

bugn ancak kk paralar elde kalm olan muhteem hallar, 16. asrn deerli sanat eserleri olarak camiyi tamamlamaktadr. (Resim 339) Cami inaatnn bitime yaklat aylarda Sinann ehir siluetini tamamlamak zere Edirnede 10-15 konak inas, ayrca cami yresine dikilmek zere Edirneden temin edilen 300 bin gl fidanna ilaveten nadide stanbul gllerinden 200 bin kk satn alnmas iin padiahtan izin alnd ve her sabah saflar arasna gller dizildii gerei, esere gsterilen itina ile evre bilincinin yksek dzeyi hakknda bizlere k tutmaktadr.

parlak renklerinin beyaz zemin zerin(Resim 333),

de olabilecek en sert, belirgin malzeme ve renk ifadeleri Selimiyede ve pek ok eserinde Sinann mimarisine yeni boyutlar ilave eden zmlemelerdir. Ancak bu tamamlayc bezemelerin gnmze pek az rneinin ulaabilmesi ise son derece zcdr. Parlak beyaz zemin sath zerinde parlak renklerle oluan sakin floral tezyinatn, renkli ta stunlarn tad renkli mermer kemerlerin

330

324

326

327

324 Edirne Selimiye Camii Kubbe, kemer ve fil ayaklarnn byk llerine karn narin vaiz krss 325 Edirne Selimiye Camii Renkli tan cephede kullanm 326, 327 Edirne Selimiye Camii Sert talarla imal edilmi keskin, mcell stunlar 325

328

329

333

332

328, 330, 331, 333 Edirne Selimiye Camii ini tezyinattan detay 329, 332 Edirne Selimiye Camii Hnkar mahfeli

330

331

334

335

334, 335, 336, 337, 338 Edirne Selimiye Camii Osmanl camilerindeki minberlerin en gzeli olarak tannan minber 339 Edirne Selimiye Camii Kemer iinde al cam ileri 336

337

339

338

XI. MMAR SNANIN SON DNEM ESERLER

inan bir ananeyi tek bana tketen ve kendinden sonra gelenlere pek az

inan temellerinden ayrlmakszn vcuda getiren, onlar, ulat her merhalede yeni gzelliklerin farkna vararak ekillendiren bir cengver, bir mmindir. En gelimi eseri addettii Selimiyeden sonra vcuda getirdii her eser, yaptklarnn devam olmann tesinde, en berrak mimar mesajlar ve aklamalar ihtiva eder. Bu dnemde gerekletirdii ve zerinde zellikle durulmas gereken eserleri Kadrga ve Azapkapda Sokullu Mehmet Paaya ina ettii iki cami, zmitte Pertev Paa Klliyesi, stanbul Kasmpaadaki Piyale Paa Camii, Sultan II. Selim Trbesi, Ayasofya minareleri, Tophanede Kl Ali Paa Camii, skdarda emsi Paa Camii ve Atik Valide Camii- Klliyesidir. Tokattaki Ali Paa Camii ise hibir kaynakta Sinann eserleri arasnda zikredilmemekle beraber onun derin etkisi altnda kalm nemli bir yardmc mimarn eseri olmaldr. Sinan, Selimiyenin inaat ilerlerken, Edirne yolu zerindeki Lleburgazda 1549da balam olduu Sokullu Mehmet Paa Klliyesini 1569da, yani 20 yl sonra bir kervansaray ve 343

bir ey brakan sanatkrlardandr diyen Ahmet Hamdi Tanpnarn (1901-1962) bu sz gere-

i yanstr; ancak Sinan, 1571den sonra vcuda getirdikleriyle, Tanpnarn tkettiini syledii muhteem gelenein tesinde yeni ufuklar bulunduunu ortaya koymu ve bu sebeple mimarln en yce temsilcilerinden biri dzeyine ulamtr. 1571-1586 yllar arasnda vcuda getirdii eserlerin bir ksm, Sinann mimarlk hayatna hakim olan zmlemelerin devam addedilebilecek zelliklere sahipken, dier bir ksm, onun deta btn insanla ve mensubu bulunduu Osmanl kltr ortamna ynelik ok zel neme sahip son hitaplardr. Son dnem eserleri derinliine incelendii takdirde Sinann bu eserlerinde kendisinin deil, yardmclarnn etkili olduuna dair sath yorumlarn geersizlii aka anlalacaktr. Sinan, dnyay gzelletiren eserler vcuda getiren, olaanst zenginlikte bir muhayyileye sahip, eserlerini mensup olduu medeniyetin

MMAR SNAN

arasta ilave ederek tamamlamtr. Bu klliye, ehir merkezine bidevlik ve ycelik kazandrd gibi, var olana nelerin, nasl ve hangi srayla eklenmesi gerektiini somut bir ekilde gstermesi bakmndan da nem tar. ehrin nemli messesesi olan cami, medrese, imaret ile kervansaray ve arasta arasndaki, fonksiyonel-kltrel anlam beraberliini kurmak iin, bunlar byk ve etkileyici bir kubbeyle nce birbirlerine, daha sonra arasta vastas ile ehirle irtibatlandrlmas, dz bir arazi zerindeki bu noktann ehirdeki farkl faaliyet biimlerinin btnletii alan olarak iaretlenmesi, Sinann yaplarndaki yer bilincinin ehir leinde iirsel bir tezahrdr. ehri iki ucundan klliyeye balayan arastann ortasndaki byk kubbeli ardak, cami, medrese, kervansaray ve arastaya ulaan akslarn kesitii

noktay, merkezi vurgulayan etkileyici bir sembol dzeyine ulatryordu. Selimiyenin inaatnn ilerledii bir dnemde Sinan stanbulda Sokullu Mehmet Paa Sarayn tamamlamt. Sadrazamn ynetim merkez olarak da kulland, onlarca odas bulunan bu yap, daha sonra Sultanahmet Camiinin yapld mevkide yer alyordu. Tezkiretl-Bnynda Sinann ina ettii belirtilen 33 saraydan gnmze yalnzca Topkap Saraynda III. Murad iin ina ettii bir oda ulaabilmitir. Ancak Hac vaz Camii (1585), Ramazan Efendi Camii (1586), Kayseri Kurunlu Camii (1585) gibi son eserlerinin ve zellikle Manisa Muradiye Camiinin (1583-86)
343) (Resim 340, 341, 342,

byk lde Sinann yardmclar tarafn-

dan yapldn sylemek yanl olmayacaktr.

344

340

340 Muradiye Camii, Manisa n cephe 341 Muradiye Camii, Manisa Yan cephe 341

342

342 Muradiye Camii, Manisa Mihrap nii

343

343 Muradiye Camii, Manisa Mihrap niinden detay

344

344 Ayasofya Camii Ayasofyaya Mimar Sinan tarafndan eklenen iki minare

XI.I. AYASOFYA MNARELER

minaredir. Ayasofyaya birinci minare Fatih dneminde, ikincisi Yavuz Sultan Selim dneminde ina edilmiti. Sinann tasarm olan ve nceki iki minare ile kyaslanmayacak kadar kaln gvdeli iki minare, yapy bat ynnde deta zemine balayan iki gl odaktr ve daha nce yaplm narin iki minarenin Ayasofyaya kazandrd douya ynelme ifadesini, baka bir ifadeyle, douya uzanan bir yarmada zerinde olduu gereini daha okunakl hale getirerek yapy bulunduu yerle btnletirmitir.
(Resim 344)

yasofyaya Osmanllarn yapt katklarn en nemlisi, Sinann ilave ettii 2

mstesna bir noktasnda, i yapsndaki elikileri, dta iri duvarlarnn ynsal ifadesi iinde tek bana duruyorken, Osmanl mimarlarnn ilave ettii istinat duvarlaryla biim eitlilii ve Sinann ina ettii minarelerin zel lleriyle yeni bir anlam kazanm, drt minareyle evrelenmek suretiyle yalnzl sona erdirilmi ve ehrin bir ziyneti seviyesine ykseltilmitir. Sinann Ayasofyadaki bu tavr, 1570lerde Sultan II. Selim ve daha sonra Sultan III. Muradn trbelerinin Ayasofyann yanna ina edilmesi kararyla srdrlmtr. Ayasofya, Osmanllarn kendilerinden nceki bir kltre ve Hristiyanlk eserlerine saygyla yaklatklarnn delili olarak, yaptklar ilavelerle hem korunmu, hem de bu ilavelerin tamamlayc, yceltici, tezyin edici gzelliiyle daha deerli hale getirilerek gnmze ulamas salanmtr.

Bu rnek, Si-

nann kalplam tasarmlardan uzak, her yapnn zerinde yer ald toporafyaya gre farkllklar arz edecek ekilde biimlenmesini gerekli sayan bir temel yaklama sahip olduunu bir kez daha ispat etmektedir. Ayasofya, yarmadann

349

345

XI.II. KADIRGA SOKULLU MEHMET PAA CAM

cami ve medresesini (1571) ina etmitir. Rstem Paa Camiini Eminnnde 6 metre ykseklikte bir platform zerine yerletirerek stanbul peyzajnda nasl etkili bir bide haline getirmeyi salam ise Sokullu Mehmet Paa Camiini de, yaknndaki Kk Ayasofyann sur iine gizlenen ve ehir grnmne katlmayan yap kitlesinin aksine, ehir dokusu iinde farkl bir konuma ve mimariye kavuturmutur. (Plan 32) Sokullu Mehmet Paa Camii ve Medresesini arazinin yksek bir yerinde ina ederek Kadrga Hamamnn iri cssesinin ehir dokusundaki etkisini belirgin lde aacak ekilde tasarlam olmas, Sinann yap, fonksiyon ve yer arasnda youn ilikiler kurma iradesinin farkl bir tezahrdr. Cami, dik eimli bir arazi paras zerinde, Kadrga Hamamndan ve Kk Ayasofyadan yksekte, zarif ahap evlerin arasnda, Edirnekap Mihrimah Camiine benzer bir setin zerinde ina edilmitir. Arazinin alt seviyesindeki kk 351

yn tarihlerde Sinan Sokullu Mehmet Paann Kadrga Liman yaknndaki

meydana bakan bu setin altnda dkkn dizileri ve zerinde ktphane odasnn bulunduu muhteem bir portal yer alr. Portalden geerek lo merdiven boluundan dik basamaklarla avlunun ortasndaki adrvann geni saaklarn grerek enlemesine genileyen ferah medrese avlusuna kldnda caminin ve avlunun etkileyici mimarisi ile karlalr. (Resim 345) Sinan, medrese avlusunun alak revaklarnda, birok defa kulland armud kemerleri, stun balndan itibaren kemer kolunun yarsna kadar olan ikinlik ve koruma ifadesi ile bu noktadan itibaren kemer kilit tana kadar da sivri armud kemerin alt boluunun daralarak ykselmesi eklindeki farkl iki biim ifadesini birbirinden ayrarak kullanm bulunuyor. Sinann Zal Mahmud Paa Camiinde ve klliyesinde mimar unsurlarn birbirlerinden bamsz hale getirilmesi eklindeki yneliinin bir rn olan bu yeni kemer biimi, medrese ve cami kitlelerinin ilikisinde de yeni bir zmlemeyle ortaya kmaktadr. Bu iliki biimi, shak Paa Camii ve Medresesinde

MMAR SNAN

(negl-1394) grdmz cami son cemaat yerine ynelik, U biiminde, bir taraf camiye doru ak avlu ile cami son cemaat yerinin aralarnda boluk braklarak bir araya getirilmeleri yaklamna benzer bir rnektir. Medreseyi ehzade Klliyesinde olduu gibi camiye doru ak iki yan ve orta koldan oluan bir yap olarak tasarlam, medrese revaklarnn cami ile ilikisini kopartm, medrese ve camiyi orta avlu etrafndaki bir btnlk olarak dzenlemitir.
(Resim 346)

Cami-medrese avlusuna yan cepheden veya kble aks zerindeki bidev kapdan giren insan, klliyenin her noktasnda nerede olduunun bilincine sahip olarak mimariyi okur ve yaar; mimarinin fizik evrenin zengin ve farkllaan zellikleriyle btnlemesini fark etmenin heyecanna eriir.
(Resim 348, 349, 350)

Medrese revaklar baklaval, cami revaklar ise stalaktitli stun balklarna sahiptir. Cami giri cephesinde, yksek stunlarn tad sivri kemerlerden oluan revakn orta aks sa ve soldaki aklklardan biraz daha geni tutulmu olup bu aks zerindeki kubbe, revak saak silmesinden az yksek bir kaide zerine oturtulmutur. Medresenin revak kubbelerinin aksine, cami revak kubbelerinin mstakil kaideler zerine ve orta giri aks kubbesinin ise daha yksek bir seviyeye yerletirilmi olmas, camiyi oluturan mimar biimlerin tek tek belirginlemi bireyler haline getirilmesi ynnde bir iradenin tezahrdr. (Resim 351) Merkez kubbe, camiyi oluturan ve enlemesine genileyen dikdrtgen kaidenin drt kesine yerletirilen drt yarm kubbeyle oluturulmu altgen kaide zerinde ykselmektedir. 352

Zal Mahmud Paada olduu gibi, Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii giri cephesi revaklarn medrese revaklarndan ayran Sinan, hem cami giri revaklarn, hem de medrese revaklarnn dayand ve lleriyle avlunun iki yan kapsn oluturan, her birinin zerinde birer odann yer ald yeni bir mimar unsuru cami kitlesinin ve revaklarnn bir uzants ve bir ekleme eleman olarak deerlendirmitir. (Resim 347) Caminin zerinde yer ald platform dnda, kble duvarnn biraz ilerisinde, yksek bir duvarn tad ve zerinde tekkenin yer ald ikinci bir platform bulunur.

346

Plan 32

347

346 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Medrese revaklarnn cami revaklarndan kopartlmas
30 m

Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii

347 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Cami revaklar ile medrese revaklarnn dayand, zerlerinde birer oda bulunan yan kaplar

348

349

350

351

351 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Medrese revak kubbelerinin aksine mstakil kaidelere sahip cami revak kubbeleri, gl mukarnaslarla oluturulan stun balklar, armud ve sivri kemerler gibi mimar biimlerin tek tek belirginletirilmesi

MMAR SNAN

(Resim 352)

Drt yarm kubbenin dikdrtgen ka-

karlkl olarak st ste er pencere yer almakta, bylece orta meknn bu mihver zerinde gl bir ekilde d mekna balanmasna ve gnn her saatinde caminin farkllaan bir kla aydnlanmasna imkn salamaktadr. (Resim 353) Cami meknnn iki yan cephesinde yer alan kadnlar mahfelinin kesintisiz olarak yapnn tayc byk mimar unsurlarndan (ayaklardan) bamsz olarak iki yan cephenin nnde yer alm olmas, ilk defa uyguland Sokullu Mehmet Paa Camiine belirgin zelliini kazandran bir husustur. Minber, vaiz krss ve mezzin mahfeli gibi kadnlar mahfeli de, narin mermer stunlarn ve renkli mermer kemerlerin keskin izgileriyle, cami iinde bamsz bir ahsiyet olarak yer alr. ehzade, Sleymaniye ve Selimiyenin mihrap ve d yan cephelerinde yer alan direkliklerle yap kitlesinin zeminle ilikisini keserek yapya bolukta duruyormu ifadesi kazandran zmler, burada, yapnn i dzenlemesinde gndeme getirilmi olmaktadr.
(Resim 354)

ide ile ilikisi, ke pandantif mukarnaslaryla salanrken, pandantiflerin zerleri de yarm kubbelerin yana itme glerini karlayacak kk kubbelerle rtlmtr. Caminin kble duvarnn iki kesini destekleyen gl ayaklarn zerine yerletirilen iki kubbe gibi, dikdrtgen yap kaidesinin giri cephesi zerinde, kelerde yer alan dier iki kubbe de, statik ve mimar meselelerinin bir btnlk olarak zmlenmesi srasnda, gerek grevlerini yerine getirirken mimar iinde her bir eleman gibi ayn zamanda tezyin unsurlar olarak yer almaktadr. Orta kubbeli mekn, giri cephesinde kadnlar mahfeli merdivenlerini iine alr ekilde geniletilmi ve giriin iki yanndaki iki aya rten sivri tonozla giri meknnn zerinde kadnlar mahfelini iki ayr ksma ayran bir mekn oluturulmutur. Giri iin vcuda getirilen ve i meknn kapya doru bir ni oluturmasn salayan bu dzenlemede, cami avlusuna bakan bu yrede etkili ve st ste er armud kemerli pencere gibi, mihrap zerinde de ayn ekilde 357

Sinann Zal Mahmud Paada, yapnn unsurlarn btn ierisinde bamszlatrmaya y-

352

353

352, 353 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Mihrap nii 354 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Yan cephe kadnlar mahfeli balkonu 354

MMAR SNAN

nelik rasyonalist ve dekonstrktivist olarak tanmlanabilecek bir yaklamla kadnlar mahfelini kubbeyi tayan iki byk ayakla irtibatlandrmas, Kadrga Sokullu Camii kadnlar mahfeline bamszlk kazandrma iradesi ve medrese avlusunda armud kemerlerin iki hviyetini birbirinden ayrmas, bir biim fantezisi deil, btn eserlerinde izleri aka grlen bamsz tektoniklerin tezyin btnln oluturmaya ynelik bir abann yansmalardr. (Resim 355) Rstem Paa Camiiin ini kaplamalar kadar muhteem olmasa bile, bu eserde de 16. asr ini sanatnn mstesna rnekleri; kble duvarnda merkez kubbe pandantiflerinde, minber klahnda ve pencerelerin stlerinde yer alr. Kubbe kasna kaidesinde 16. asra ait asl bezemeler dikkati ekmektedir.
(Resim 356)

zerindeki balkonun tayc konsollarnda ve konsollar arasnda, cami giri kapsnn ald boluun tavannda, mezzin mahfeli tavannda grlr. Bunlar Osmanl mimar bezeme sanatnn bugne ulaabilen az saydaki orijinal rnekleri olarak koyu krmz ve altn sars renkleriyle mavi-beyaz znik inilerine nasl bir ereve tekil ettiklerini gstermeleri bakmndan zel bir nem tamaktadr.
(Resim 357, 358, 359)

Bu zengin rtnn zerinde yer alan gz seviyesindeki pencerelerle d dnyaya balanan i mekn, son cemaat-medrese avlusunun kl, gneli dnyasndan girildiinde insan koruyan kubbelerin, yarm kubbelerin, kemerlerin, pencereli duvarlarn zengin bezemeleriyle btnletirilmi sakin karakterleri ile vakur bezemelerin kprdayan sathlar, ibadete gelenleri gzelliin mutluluuna ulatryordu.

Bu beze-

melerin slp olarak benzerleri, giri kaps

360

355

355 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Kadnlar mahfeli balkonunun bamsz yaps

356

357

358

356 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Mihrap nii 359 357, 358, 359 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii Kalem ileri

360

360 Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii Haliten grn

XI.III. AZAPKAPI SOKULLU MEHMET PAA CAM

inann, Selimiye Camiinin inaat devam ederken balad sanlan bir dier

Liman civarndaki yamalara ina edilmesiyle benzerlik tar.

(Resim 360)

nemli eseri de Sadrazam Sokullu Mehmet Paann Azapkapda kendi adna yaptrd camidir. Byk vezir, nebahtda (1571) Osmanl donanmasnn urad ar kayb gidermek amacyla Azapkap-Kasmpaa yresindeki Hali Tersanesini genileterek bir yl gibi ksa bir sre iinde 150 kadrga ina ettirdii byk hamle srasnda bu caminin inaatn da balatm olmaldr.
(Plan 33)

Sinann Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiini takiben Piyale Paa, emsi Paa, Kl Ali Paa, Molla elebi camileri gibi hayatnn son dnemine ait nemli drt eserini kylarda ina etmesi, skdarda Mihrimah Sultan, Beiktata Sinan Paa camileriyle balayan, Zal Mahmud Paa Camii ile devam eden tercihe bal olarak, 17. ve 18. asrda yaplan Boazii sahil saraylarnn ve yal mimarisiyle gelien su st hayatnn ilk admlarn tekil etmektedir. Sokullu Mehmet Paa Camii, Selimiye ve Zal Mahmud Paa camileriyle nemli benzerlikler gsterir. Caminin merkez alan, Selimiyede olduu gibi sekiz ayak tarafndan tanan ve sekizgen bir kaide zerine oturan bir kubbeyle rtldr. Mihrap nii de zeri bir yarm kubbeyle rtlerek yap ana ktlesine eklenmitir. Ancak Selimiyenin giri cephesindeki iki fil aya cephe duvaryla btnleirken, Azapkapda giri duvar bu iki fil ayan tamamen serbest brakacak ekilde Zal Mahmud Paa Ca365

Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiinin yeri, tersaneye zel bir nem kazandrmak, Galataya yerleen yeni Mslman nfusun cami ihtiyacn karlamak, daha da nemlisi, Haliin gney kysn tezyin eden bideler dizisine kar kydan kk de olsa bir odak noktasyla cevap vererek dengeyi salamak amacyla seilmitir. Bu tercih, Fatih dneminde Murad Paa, Davut Paa, Koca Mustafa Paa camileri gibi eserlerle yarmadaya yaplan mimar katknn devam olarak Sokullu Mehmet Paa Camiinin gneyde Marmara kysnda, Kadrga

MMAR SNAN

10 m

Plan 33

Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii

miinde olduu gibi fil ayaklarndan ke kubbelerinin ap kadar uzaklatrlmtr. Giri cephesinde sekizgenin kelerine yerletirilen yarm kubbeler ve tromplarla tamamlanan merkez alan, ke ayaklaryla okunakl bir kare plana dntrlmtr. Merkez kare plana sahip Zal Mahmud Paa Camiinde olduu gibi Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiinde de merkez kare plann tarafnn yan meknlarla evrili olduu grlmektedir. Sinann bu eserini Selimiyeden ayran bir dier fark, Selimiyede merkez kubbe esas itibariyle drt ke trompu (yarm kubbe) ile desteklenirken, burada sekizgen kubbe kaidesinin iki yan cephede ve girite yarm kubbelerle desteklenmi olmasdr.
(Resim 361, 362, 363)

hesinde dier istikametteki boluklardan daha byktr. Bu tercih, merkez alann iki yana genileme ifadesini glendirmektedir. Deniz seviyesine yakn bir noktada yer aldn tahmin ettiimiz avlusundan geilerek cami cephesinin iki ucundaki iki kapdan girildiinde, allmn aksine, kapal bir mekn olan son cemaat yerine Rstem Paa Camiinde olduu gibi iki merdivenle klmaktadr. Selimiyede mezzin mahfelinin yapnn merkezine yerletirildiine, bylece insanlarn saflar iki yana ynelerek tutmalarnn tevik edildiine temas etmitik. Sinan, ilk defa bu yapda ortaya koyduu bir yaklamla Selimiyedeki zm daha arpc bir ekilde gndeme getirmi ve mihrap aksna tek merkez giri kaps koymak yerine, giri cephesinin iki yanna iki kap yerletirmitir. Camiye mihrap karsndaki merkez bir aks zerinden girilmemi olmas merkezlii nemseyen bir tutumun eseri olamaz. Bu kararn, Sinann yalanm olmas sebebiyle acemi yardmclar tarafndan alnm olduu eklindeki yorumlarn geersizliini ortaya koyan husus, byle bir giriimin yardmc mimarlar tarafndan 366

Bu tercih, orta mekn geniliine oranla ykseklii azaltarak gz yatay bir mimar oluumuna yneltir. Bylece dikkat, kare planl orta meknn byk kubbesi yerine, yapnn ufk genileme alanndaki mimar aksta younlar. Bu bak as eitli ve birbirinden farkl tedbirlerle de desteklenmitir. Sekiz fil ayann arasndaki mesafe iki yan cephede ve mihrap cep-

361 Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii Mihrap cephesi 362 Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii Mihrap cephesi ve pencereler 361 363 Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii Kara tarafndan grn

362

363

MMAR SNAN

gze alnamayacak kadar byk ve cesur bir fikrin sonucu ve sanatkrne olmasdr. Sinann cami giriiyle ilgili bu karar, mezzinler mahfelinin yerinden kaynaklanmaz. ehzadeden itibaren byk eserlerinde kulland, camiyi alglayacak olanlar ynlendiren yan kaplar zmlemesinin yeni bir uygulamasdr. Yan kaplardan camiye girildiinde cami meknnda kubbe, giri ve mihraptan oluan merkez aks ve merkez kubbe btnl erir ve ilgi, merkez kubbenin ve yan sahnlara ait strktrel elemanlarn kelerdeki hareketli gruplamalarnda odaklanr. Sinan bu yapda kubbeyi dokunulabilir hissini uyandracak kadar zemine yakn bir seviyeye yerletirmek suretiyle ilginin, kubbeyi tayan ve destekleyen payeler, kemerler, yarm kubbeler, ke kubbeleri ve yapnn drt kesinde younlaan mimar elemanlar zerinde younlamasn salam, ayrca yan sahnlarn merkez blgesinde, boluun yanlara doru genilemesiyle i ve d ilikisini glendirmek istemitir. Kubbeyi tayan sekiz fil ayann e aralklarla yerletirilmeyip zellikle sekizgenin iki 368

yan cephelerde fil ayaklar arasndaki mesafenin daha byk olmas, mihrap karsnda mezzin mahfelinin bulunduu yerde ise bu mesafenin daha ksa tutulmu olmas, Sinann ayrnt gibi gzken bu hususlar zel bir ilgiyle ele alarak ayrnt iindeki realiteye atfettii nemi ortaya koymaktadr. Yukarda Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiinin Zal Mahmud Paa Camii ile nemli benzerlikleri olduuna iaret etmitik. Bu iki eseri birbirine yaklatran nemli husus, yapnn kubbe ve kubbeyi tayan, destekleyen ksmlaryla kabuunu oluturan d duvarn yap btnl iinde birbirinden ayr mimar elemanlar olarak yer alm olmalardr. Cami merkezinin drt kesindeki drt kubbenin ke duvarlar haricinde, zellikle merkez kubbeyi iki yan sahnda destekleyen yarm kubbelerin zerine oturduu kemerler, d cepheyi oluturan pencereli duvara ulamaz. Kubbe ve yarm kubbeler sistemine yalnz kadnlar mahfeli demesiyle temas eden bamsz pencereli duvar, i meknn sonsuz d meknla balantsn kurar. Yap, Zal Mahmud Paada

MMAR SNAN

olduu gibi, strktrel elemanlarn boluklarn kullanmak yerine, sonsuz meknn i meknla irtibatn pencereli bir d duvarla salar. 16. asrn ikinci yarsnda Melmilik,(12) insann yalnz kendisine kar sorumlu olduu eklindeki inanc savunarak yaygnlam, giderek bir anarist toplum hareketine dnm ve bunun zerine merkez idare tarafndan sert ekilde bastrlmtr. Bu dnemde Sinann, tasavvufun temel inanlarndan olan ferdiyetin ycelii kavramndan hareket ederek bamsz mimar birimlerin bir btn nasl oluturabilecekleri-

ni gndeme getiren zmlemesi, bu gelimelerden ve o gnlerin din, tasavvuf ve siyas tartmalarndan ayr dnlemeyecek bir olgudur ve belki de bu tartmalarn bir yansmasdr. D duvarn katl pencereler dzeni, i tayc sistemin d duvara kk kntlarla yanstlmas, Edirne II. Bayezid Camiinin sade, saf sathlar mimarisini hatrlatr. Fakat duvarn yeni bir yorumla btne balan, Sinann aratrarak byk admlarla ilerleyen, her ann gelecee almak iin sunduu imknlar fetheden cengver ahsiyetinin bir rndr.

369

364

364 Piyale Paa Camii Son cemaat yeri tarafndan grn

XI.IV . PYALE PAA CAM

inann ayn tarihlerde ina ettii son derece nemli eserlerinden biri de, byk
(Plan 34)

yeni mahalleye hizmet vermek zere ina edildii bilinmektedir. Piyale Paa Camii, Hali kysndaki Azapkap Sokullu Mehmet Paa, Eyp Zal Mahmud Paa ve Beikta Sinan Paa Camileri ile yer asndan benzerdir. Ayn dnemde Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiinin planimetrik yapsnda Selimiyeden hareketle vcuda getirilmi zmlemenin benzeri Piyale Paada da uygulanmtr. Bilindii gibi, ilk defa Selimiye Camiinin giri ve iki yan cephesinde, ke tromplar altndaki seviyede tayc ayaklarn da doru genilemesiyle oluan aklklar tonozla rtlmtr. Bu tercihin Piyale Paa Camiinde yapnn belirgin unsuru olarak drt cephesinde kullanlmas, iki eser arasnda gl bir ba tekil etmektedir. (Resim 364) Selimiyedeki tonozlarn Piyale Paada muhteem pencereli sivri kemerlerle d cepheye yansmasn ngren, atlmc ve yeni ufuklara korkusuzca alabilen tasarmc Sinandan bakas olamaz.
(Resim 365)

tahribata maruz kalm olan Piyale Paa Camiidir. Piyale Paa Camii bal altnda zerinde

durulacak ilk soru, bu eserin Sinana ait olup olmaddr. Sinann hayat ve eserleri hakknda air ve nakka dostu Sai elebiye yazdrd risaleden ilki olan Tuhfetl-Mimrnde yer alan Piyale Paa Camiinin, daha sonra yazlan Tezkiretl-Ebniye ve Tezkiretl-Bnyn adl iki metinde yer almamas, bu eserin Sinana ait olmad dncesini dourmutur. Selimiye Camiinin tamamlanmasna bir yl kala Piyale Paa iin tasarlanan bu caminin mimar zelliklerine baklarak Sinana ait olup olmad hl tartlmaktadr. Piyale Paa Camii, Haliten 400 metre kadar ieriye uzanan ve Kaptan- Derya Piyale Paann cami iin gerekli malzemeyi deniz yoluyla daha kolay tamak iin atrd sylenen kanaln bitiminde, Kasmpaa Vadisini Dou ve Batdan saran tepelerin arasnda yer almaktadr. Caminin Kuzeybatsndaki yamalarda gelien 371

Sinan, Zal Mahmud Paa ve Azapkap Sokullu Mehmet Paa camilerinde Selimiyeden ha-

MMAR SNAN

30 m

Plan 34

Piyale Paa Camii

reketle yap unsurlarnn daha da ileri gtrlm bamszlklarn gerekletirmi, duvar ve duvar sathn aynen koruma iradesiyle pencerelerin tezyin diyagramatik dzenini deniz cephesini tekil edecek ekilde kullanmtr. Piyale Paa Camiinin kble duvar, yan cephelerle kyaslanamayacak ekilde gl, meyilli ayaklarla desteklenmitir. Ayaklarn arasndaki ve yan cephedekilerden daha ince bu duvarlar zerinde, her aksta st ste bir ift oluturan pencere yer alrken, bunlarn zerindeki tonozlarn alnlklar yan yana sivri kemerli be pencere ve yuvarlak tepe penceresi ile boaltlarak da almtr. (Resim 366) ehzade, Sleymaniye ve Selimiyede yapnn iki yan cephesinde zemin ve kadnlar mahfeli seviyesinde yer alan d revaklarla oluturulmu son cemaat yerleri, Piyale Paa Camiinde giri cephesiyle btnleerek yapnn cephesini sarmaktadr.
(Resim 367)

mn gene de fonksiyonel bir deerlendirmenin sonucu olarak yorumlanmas mmkndr. Piyale Paa Camiinde bu trden hibir etken olmadan mihrap aksndaki ananev giri kaps iptal edilerek camiye iki yan kapdan girilmesi, Sinann ayn tarihlerde vcuda getirdii iki eserinin mterek bir zelliidir. Mezzin mahfelinin mihrap aksnda ve giri cephesi zerine yerletirilmi olmas, her iki eserin ortak zellii iken, minarenin benzeri olmayan bir ekilde giri cephesinin merkezine ve mezzin mahfelinin zerine konumlandrlmas, Sinann her eseri kendine zg bir zmleme olarak retme iradesinin sonucudur.
(Resim 368, 369)

Her trl put-

latrmay gnah ve tehlike sayan slmn bu muhteem ikaznn farknda olan Sinann, Piyale Paa Camiinde ortaya koyduu zm, onun son eserlerinin en yce mesajdr. (Resim 370) Sinan, Piyale Paa Camiinde ananev pyeli ve eit lde kubbelerle rtl enlemesine genileyen cami meknn yeni bir ruh ve slpla tekrar gndeme getirmitir. Alt kubbenin yalnzca cami meknnn orta yerindeki iki yuvarlak stunla tanarak namaz srasnda imam 372

Azapkapda tamamen kapal ve st seviyedeki son cemaat yerine iki utan yukar klarak, camiye yanlardaki iki kapdan girilmesi, cami mimarisi iin yeni bir yaklam olarak inan biimi deiimine tekabl eder. Ancak bu z-

367

365

366

365 Piyale Paa Camii Tonozlarn pencereli sivri kemerlerle da yansmas 366 Piyale Paa Camii Mihrap cephesindeki pencerelerin tezyin diyagramatik dzeni 367 Piyale Paa Camii Son cemaat yeri

368 Piyale Paa Camii Mihrap aksndaki minare 369, 370 Piyale Paa Camii Mihrap giri aksndaki minarenin i mekndan alglan

368

369

370

MMAR SNAN

grmeyi zorlatran iri pyelerin yaratt mahzurun almas da, Sinann pyeli camiler geleneine yeni bir katksdr.
(Resim 371)

pencereyle i mekn da aan mihrap cephesi duvarnn destek ayaklarna Sleymaniyede olduu gibi diziler halinde tezyin ve gl bir koruma ve durdurma ifadesi kazandrma yaklam, tecrbenin yeni zmlere nasl temel tekil edebildiini de gsterir.
(Resim 373)

Cami mekn, mihrap ve giri cephelerinde er olmak zere e byklkte alt kubbeyle rtlm olup bu kubbeler ortada iki muhteem yksek stunun, iki yan cephede ise birer byk ayan tad sivri kemerler zerine oturmaktadr. Bu kemerler drt cephede, cephe d sathna doru uzayarak Selimiyede olduu gibi tonozlara dnmekte ve yan sahnlarda camiyi da doru genileten kadnlar mahfelini, giri cephesinde kadnlar mahfelinin kaplarn ve mezzin mahfelinin zerini rterken, cephede kubbelerin da itme etkisini karlar.
(Resim 372)

Bu tavr, Sinan tarafndan denenmi, itibar edilen bir mimar yaklamn tek ve en iyi zm olarak putlatrlmasnn nasl nleneceine dair bir rnek olmak zere insanla sunulmu bulunmaktadr. Sinann kubbe kasnana yerletirilen pencerelerle cami i meknn aydnlatma yolundaki zm Piyale Paa Camiinde niin terk ettiini anlamak iin de, varln yaps meselesini gndeme getiren slm dnce ve inan sisteminin deerlerinden hareket etmek gerekir. Kubbelerinin ayrlmaz paralar olan tonoz alnlarndaki ve mihrap cephesindeki pencerelerin renkli camlarndan szlen zengin k seliyle aydnlatlmasndaki gzellik, Piyale Paa Camii mimarisinin nemli ve baarl bir esidir. Kubbe kasnaklarnn birbirine yaknl yznden gerekletirilmesi mmkn olma375

Mihrap cephesinde kubbelerin da it-

me etkisinin, ikisi kelerde kadnlar mahfeli tonozlarn, ortada drt adet kubbenin oturduu kemerleri destekleyen ayaklar ve destek kuleleriyle karlanm olmas, bu cepheyi Sleymaniye mihrap cephesiyle akraba klmaktadr. Piyale Paa Camiinin cephesini oluturan son cemaat yerinin alak atl, geni saaklarla rtl boluklarna karlk, ok sayda

371, 372 Piyale Paa Camii Alt kubbeden oluan at rtsn tayan iki ayak 373 Piyale Paa Camii Mihrap cephesindeki gl destek ayaklar 374 Piyale Paa Camii Mihrap cephesi ve minber 375 Piyale Paa Camii Mihraptan detay 373

371

372

MMAR SNAN

yan kasnak pencerelerinden vazgeilmesi, kubbe ve kemerlerin immateriel kresel, dairev kavislerinin yar lo ortamda oluturduu gzellik, mihrap duvarnn pencereli, renkli sathn glendirme arzusunun bir sonucudur. (Resim 374) Piyale Paa Camiinin aklanmas zor olan bir yn, kadnlar mahfelinin caminin iki yan cephesinde saak altnda ok geni bir yar ak alana sahip olmas, ayn ekilde zemin seviyesinde de son cemaat yerinin binay giri ve yan cephelerinden saracak ekilde dzenlenmi olmasdr. Eyp Zal Mahmud Paa Camiinde kadnlar mahfelinin byk tutulmasnn sebebi, Eyp Sultan ziyarete gelen kadn ve erkek saysnn birbirine yakn olmasdr; Piyale Paa Camiinde bu zmn hangi sebeplerle tercih edildiini bilmiyoruz. Bugn caminin abdest alma yerleri mevcut bulunmamaktadr. Cami giri cephesi tarafnda ana yapya gayri muntazam gergi ubuklaryla balanm baklaval balkl stunlarn binann zgn paralar olmad anlalmaktadr. Yapnn evresinde halen mevcut olmayan saaklarn biimlerini gsteren izimlerin, binann 16. asrdaki mimarisine tekabl etmeyip yakn tarihler377

de yaplm mdahalelerin rn olduu, serbest bir dizi halinde duran stunlarn Kl Ali Paa Camiine benzer ekilde abdest alma musluklarn rten saa tadklar ihtimal dahilindedir. Yukardaki sebepler muvacehesinde Piyale Paa Camiinin asl zelliklerinin Sinan tarafndan belirlendii kukusuzdur. Bursa Ulu Camii ve Edirne Eski Camii gibi 15. asr camilerine hakim olan g ifadesine yeni bir yorum getirmeyi ve enlemesine genileyen pyeli cami tipolojisine yeni bir ruh kazandrmay Osmanl Devletinin ulat noktada gerekli sayan Sinann 30dan fazla Akdeniz adasn fethetmi bir Kaptan- Deryann gcn, yaptrd camide temsil etmek istemesi tabidir. ikin kubbelerin ve pandantiflerin cephelerde mimar ifadenin belirgin bir ekilde oluumuna gl bir denge iinde katlmas da Sinann mimar mesajnn ayrlmaz bir unsurudur. Kadnlar mahfelini ve mahfelin d saaklarn tayan narin stunlar ile, zemin katn iri masif ayaklar zerinde ykselen sivri kemerler, gllk ve narinlik gibi iki kart ifadenin birarada varolmasn salar. Bu birliktelik neticesinde farkl unsurlar birbirlerini yceltirler. (Resim 375)

374

375

376

376 Kl Ali Paa Camii

XI.V . KILI AL PAA CAM

Sinan mimarisinin son nemli rnekleridir. Kl Ali Paa, Sinann mimarisini dar bir biim ilikisi olarak grenler tarafndan Ayasofyann taklidi olarak tanmlanmtr. Halbuki Sinann, merkez kubbeyi iki yarm kubbenin destekledii, bu zelliiyle Ayasofya kubbe rtsn hatrlatan rt sistemini Sleymaniyeden sonra Kl Ali Paa Camiinde tekrar kullanmas, bir taklit deil, onun genel mimar yaklamn da aydnlatacak nemli bir yeni giriimdir. Kl Ali Paa Camii, ilk birimi Fatih Sultan Mehmed tarafndan tesis edilmi olan top dkm tesislerinin bulunduu Tophanenin hemen nnde, deniz kysnda ina edilmitir. Bu mevki, Boaziinin gney balang noktasnda, Marmarann gl lodos rzgrlarna kapal kk bir koydur. Sava toplarnn dkm tesisleri, bu koyun hemen snrndaki yama zerinde yer alyor ve dkm yaplan toplar, meyilden denize doru kaydrlarak sal ve teknelerle tanyordu. 381

l Ali Paa ve emsi Paa camileri esiz bir btnlk iinde yaygnla ulam

Tophane tesislerinin karsndan Gneydouya doru ilerleyen sahil eridi zerindeki Kl Ali Paa Camii, denize doru ilerleyi ifadesi tayacak ekilde iki yarm ve bir merkez kubbeyle rtlmtr. Sinann, ncelikle Tophanede dklen toplar yklendikten sonra Marmaraya alan teknelerin hareket ynn gz nne alarak bu tercihte bulunduu dnlebilir. (Resim 376) ki yarm kubbeyle desteklenmi merkez kubbenin Ayasofyada oluturduu uzunlamasna meknn, Sleymaniyede slm ibadet ekli dnlerek yanlara doru genilediini, yani Sinann Ayasofyadan tamamen farkl bir mimariyi nasl vcuda getirdiini grmtk. Sinan, Piyale Paa Camiinde olduu gibi, bir ana kubbe ve iki yarm kubbeyle rtt Kl Ali Paa Camiinin denize, dolaysyla sonsuzlua ak olmasn istedii, mihrap cephesini bol ve etkileyici bir pencere dzeniyle gerekletirmi olmasndan anlalmaktadr. Yapnn i mekn mimarisine gelince: Sinann merkez kubbeyi tayan iki yan cephedeki byk kemerler ve orta meknn iki yan cep-

MMAR SNAN

10 m

Plan 35

Kl Ali Paa Camii

hesinin dzenleniiyle ilgili mimar tercihi Sleymaniyedekinden ok farkl olup ilk nazarda Ayasofyay hatrlatmakla beraber teferruata ait kararlarda ondan ok farkldr.
(Resim 377)

gerektirdii enine mekn olutururken, d duvarda yer alan ok sayda pencereyle sonsuz meknn gl bir ekilde i mekna balanmas, Sinandaki sonsuz meknn metafizik anlamn koruma iradesinden kaynaklanmtr.
(Plan 35)

Kl Ali Paa Camiini Ayasofyann bir tekrar gibi grmek byk bir yanlgdr. Bu caminin iki yan cephedeki kadnlar mahfeli ile iki byk kemeri tayan ve kadnlar mahfeli demesine basan stunlar, Ayasofyadaki gibi ayn akul sath zerinde deildir. Bu st kemer dizisinin alt kemer dizisine gre da doru itilmi olmas, alt kemer dizisinin Zal Mahmud Paa Camiinde olduu gibi zemin zerindeki kadnlar mahfeli deme seviyesini belirlemesine imkn vermektedir. te yandan zemin seviyesindeki her kemere, st seviyede iki kemer isabet edecek ekilde ve sk bir dzenle daha narin stunlarn yerletirilmesi, kadnlar mahfeline narinlik ve daha fazla korunmuluk ifadesi kazandrrken, zemin seviyesinin iki yana ve da doru enlemesine alma ifadesini de glendirmektedir. Ana kubbe, drt byk kemer ve dairev planl drt byk ayak, Sleymaniyede olduu gibi, Kl Ali Paada da mimar ifadenin belirgin unsurlardr. Namazn 382

Caminin bol gn ile aydnlatlm ve sk bir dzenle yerlemi pencerelerden denizi, tekneleri, yelkenlileri, kadrgalar seyretme imknnn salanm, daryla ayn grsel balantnn kadnlar mahfelinde de gerekletirilmi olmas, yapnn tayan, ayran, eitli yer ve seviyelerde farkllaan birimlerine zel nitelikler ve kimlikler kazandrmtr. Bu bakmdan Sinann, Selimiyeye asl zelliini kazandran sanat iradesini Kl Ali Paada daha da ileri gtrd aktr.
(Resim 378)

skdar Mihrimah Sultan Camiinde, Boaziinin kuzeyden gneye uzayan byk su sathn daha fark edilebilir klmak iin oluturulmu geni son cemaat yeri saaklarnn tam bir benzeri Kl Ali Paa Camiinde de mevcuttur; ancak bu yapda saaklar kara tarafndaki giri cephesi nnde yer alr.
(Resim 379)

Deniz

sathn yaayarak ibadete gelen mminler, iki s-

377

378

379

377, 378 Kl Ali Paa Camii Caminin bol gn yla dolmasn salayan pencereli yan cepheler

379 Kl Ali Paa Camii Son cemaat yeri saaklar

MMAR SNAN

ra stunun tad bu geni saaklarn altndan yksek cami ana meknna girerek iki yandaki kadnlar mahfelini tayan kemerlerin, tonozlarn oluturduu ufk uzantlarn altndaki pencerelerden cami hariminin iekli dnyasn ve denizi tekrar gryor; iki byk kemerle aydnlanan yan sahnlar birletiren orta meknn, kubbe ve yarm kubbelerdeki kalem ilerinin kprtlaryla varln her an yeniden oluan yapsn ve yceliini fark ediyorlar.
(Resim 380)

Caminin dnda dik, eik, ufk, akul, dz, yuvarlak ve keskin keli hatlar oluturarak mimariye hakim olan farkl karakterdeki izgiler, yapy saf geometrik biimlerin bir btnl haline getirir; ieride ise farkl seviye ve yndeki kemerler, yarm kubbeler ve bunlarn ufk yarm daire kaidelerinin karlkl ynelileri, tektoniklerin kmlatif beraberliini tezyin biim btnlkleri olarak insanlara sunar.
(Resim 381, 382, 383)

nsan kuatarak himaye

Sinan, merkez kubbeyi kble aks ynnde yarm kubbelerle desteklerken, dier istikamette kbleden da doru alalarak ilerleyen, ileri byk kemerlerle boaltlm, st seviyeleri meyilli destek duvarlarnda, 20 yl nce Malova Kemeri ve Selimiyede kulland meyilli sathlara yeni bir ifade kazandrmtr; bu ayn zamanda yapnn enlemesine genileme ifadesinin de bir temel unsurudur. Ta-maden ilikisi, Kl Ali Paa Camiinde, Selimiyenin aksine, kurun kaplanan cephe sathlarnn okluu, ayrca akul sathlarda dikey ve yatay derzlerin diyagramatik biimiyle Sinann mimarisinde yeni bir boyut olarak karmza kmaktadr. 384

eden bu biimler, insann, dnyay koruma ve gzelletirme sorumluluunu gerekletirerek Allahn halifesi olma yolunda varln gereklerinin nasl yerine getirileceinin de gelimi rnekleridir.(13)
(Resim 384)

Planlarn yzeysel incelemesinden edinilen ilk intiba, merkez kubbenin mihrap aksnda iki yarm kubbeyle desteklenerek, yapnn Ayasofya gibi ileriye doru uzunlamasna gelitirildii eklinde oluabilir. Ancak binaya girildiinde hemen fark edildii zere, destek ayaklar iine yerletirilmi kemerlerin ve yan cephelerde zemin kat pencereleri zerinde kadnlar mahfelinin byk kemerinin birbirine dik farkl iki

380

380 Kl Ali Paa Camii Saf geometrik biimlerin btnl 381 387 Kl Ali Paa Camii Tektoniklerin kmlatif beraberlii 381

382

383

384

MMAR SNAN

386

387

385

istikamette kullanlmas suretiyle yapya kazandrlan zengin Osmanl slp zellikleri, sanatkrne baarnn tesinde bu yapy, Sinann eli ile Sleymaniyede yeni bir hviyet kazanm bulunan Ayasofya yap rtsn ana hatlaryla muhafaza ederek, yeni bir yerin verilerini deerlendirerek, putlatrma, tekrar etme yanl-

na dlmemi yeni bir mimar zmn rnei haline getirmitir. (Resim 385) Bu son dnem yaps ile Sinan, mimariyi belirleyen slm temeller sabit kalmak kaydyla farkl a ve corafyalarda evrensel slm gerein deien aktel ve yerel etkenler altnda nasl gerekletirilmesi gerektiini ortaya koymutur.
(Resim 386, 387)

387

388 389 skdar emsi Paa Camii Beikta ynnden grn

XI.VI. SKDAR EMS PAA KLLYES

k yap grubu, ilk byk eseri olan Mihrimah Sultan Camii gibi, skdar koyunun Boazn yksek dalgalarna kar korunmu Gney ucundadr. Mihrimah Sultan Camiinin bir set zerinde bulunmasna karlk, emsi Paa deniz seviyesinden biraz yukarda, dalgalarn zaman zaman ykad dar bir yaya yolunun i tarafna, denizle i ie yaayacak ekilde yerletirilmitir. Sinann bu kararn gerekletirmesine, arazinin az olan eiminin imkn verdii grlr. Rum Mehmet Paa Camiinin zarif, narin ahap evlerle oluan mahalleyi talandrmasna karlk, emsi Paa Camii, kyda vadinin bitiminde mahalle merkezini ve binbir kprdanmayla srekli oluum halindeki Boazii su sathn, kk fakat yce yapsyla alakgnll bir gzellik olarak tezyin eder.
(Resim 388)

inann 1580 ylnda ina ettii emsi Paa Camii ve Medresesinden oluan k-

Edirne Selimiye Klliyesinde medrese ve darlkurrann kare planlarnn dta kalan iki kenarna medrese odalar yerletirilmitir; odalardan kanlar Selimiyenin etkileyici mimarisiyle karlatran yaklam, emsi Paa Klliyesinde de grlmektedir. yle anlalyor ki, Sinan, iki kollu medreseden kanlarn camiye ynelmelerini salamak, camiyi bu iki kolun evreledii alann ortasnda yceltmek istemi, onun bu arzusu plann oluumunu belirlemitir.
(Resim 389)

Caminin iki cephesinde yer alan direk-

liklerle medreseyi oluturan iki kolun revaklar arasndaki meknn insan koruyan d alanlarla rtl olmas, Sinann Selimiye medrese ve darlkurra avlularndaki zmlemesini bir geometrik biimler ilikisiyle yeniden gndeme getirdiini gstermektedir.
(Resim 390)

Kubbe ve yarm kubbelerin oyuk biimleri ile ikin ve keli biimlerinin bir arada konumlanmas sonucunda, hareket eden gzn kart biimleri idraki ile oluan simultanlk, emsi Paa Klliyesinin belirleyici zelliidir. Drt ke trompu ile tamamlanm ikin ifadeli iri cami 389

Klliye, bir kk cami, cami ktlesine bitiik emsi Paa Trbesi ve cami aksna gre 45 dnk olarak yerletirilmi L biiminde bir medreseden olumaktadr.
(Plan 36)

389 skdar emsi Paa Camii Medrese revaklar 390 skdar emsi Paa Camii Klliye avlusunun denizle kurduu gl iliki

389

390

MMAR SNAN

10 m

skdar emsi Paa Klliyesi

Plan 36

kubbesi, cami ktlesine bitiik trbeyi rten tonoz, medrese odalarn rten kubbeler dizisinin zerinde ykselen dershane odas ve kubbesi, medrese avlusunun i kesinin karsnda bu noktay vurgulayarak ykselen minare kompozisyonun drt ayr odak noktasdr. (Resim 391) Sinann skdar Mihrimah Sultan Camii ile ondan 42 yl sonra, 1580de ina ettii emsi Paa Camiinin karlatrlmas, bizi aydnlatc sonulara ulatrabilir. Mihrimah Sultan Camiinde cami ile medresenin birbirlerine gre az farkl iki istikamette yerletirilmesi; kubbe kaidesi ve deniz cephesinde ke ayaklarnn dikdrtgen olmas, kubbenin kbik kaide merkezinden geriye yerletirilmesi, medrese ve cami arasndaki minarenin kaln, dierinin ince oluu, son cemaat yeri saaklarndan den derin glgelerin bu cephede zeminle ilikiyi gizleyerek caminin bolukta durduu izlenimini veren bir etki yaratmas, cami kitlesinin medreseye nazaran dnerek Boaza doru yneliyormu gibi bir ifade tamas, Sinann bu eserinde hareket problemine nasl yaklatn gsteren dikkat ekici zelliklerdir. yarm kubbe tara391

fndan belirlenen eyvan, denize dnktr; n cephede giri i mekn son cemaat yerine dorudan balam ve yarm kubbelerle oluan eyvan biimi daryla btnlemitir. Boaziinin Kuzeyden Sarayburnuna kadar uzanan ve sonsuzluk etkisi yaratan mavi su sath, gelip son cemaat yerinin saaklar altndan mihraba kadar ular. emsi Paa Camii de, Sinann Mihrimah Sultan Camiinde uygulad bu dzene bal olarak vcut bulmutur.
(Resim 392)

Caminin asl malzemeleri krma ta duvarlar ile kubbe, tromp ve tonozlarn kurun kaplamalardr.
(Resim 393)

Buna karlk, medrese du-

varlarnn ta-tula tekniiyle yaplm olmas, Sinann iki yap arasndaki mahiyet ve mertebe farkn belirlemek istediini gsterir.
395) (Resim 394,

Sinan bu eserinde baklaval stun balklar

zerinde armud kemerleri yerletirmi ve bu kemerleri genellikle yapt gibi btn tepe pencerelerinde kullanmtr.
(Resim 396)

Medresede

tepe pencereleriyle alt pencere dizisinin tahfif kemerlerini armud kemerlerle dzenleyerek, ykselen bir biim dzeni elde etmi,
(Resim 397)

bylece cami saann alalan ufk izgiyle biti-

391

393

392

394

395

397 391 skdar emsi Paa Camii Drt ke trompuyla tamamlanm ikin ifadeli, iri cami kubbesi 392, 393 skdar emsi Paa Camii Caminin asli malzemeleri ta duvarlar ile kubbe, tromp ve tonozlarn kurun kaplamalardr 394, 395 skdar emsi Paa Camii Ta-tula tekniiyle yaplm medrese duvarlar 396, 397 skdar emsi Paa Camii Baklaval stun balklar zerinde ykselen armud kemerler ve baca bitileri 396

MMAR SNAN

398

ini glendirmitir. emsi Paa Klliyesinde ise yapnn kk lleri buna benzer bir eitlilie imkn vermemi olmaldr. emsi Paa Klliyesinin yerleme dzeni, Mihrimah Sultan Camiinden olduka farkldr. Mihrimah Sultan Camii son cemaat yerinin saa altndan Boazii grlebilir. emsi Paa Klliyesine gelince: Gneydou cephesindeki kapdan camiyi sa tarafna alarak avluya girenler, sadan cami girii ve son cemaat yeri direklerinin, soldan denize dik medrese revaklarnn evreledii, Mihrimah Sultan Ca-

miine doru genileyerek denize ulaan meydann deniz kysndaki kapsna doru ilerledikleri takdirde, Boaz, Mihrimah Sultan Klliyesinden Topkap Sarayna veya Karadenize ulat yere kadar grme imknn bulurlar. (Resim 398) Mihrimah Sultan Camii mihrap duvar ve yarm kubbenin rtt mekn, manevi dnyann snrn olutururken, uzayan denizin kar kysnda madd dnyaya ait snr fark edilir. emsi Paa Camii ise hemen yan bandaki Boaziini btn derinlii ile kucaklayan, onunla btnleen bir zmdr.
(Resim 399, 400)

394

399

398 skdar emsi Paa Camii Detay 399 skdar emsi Paa Camii Mihribah Sultan Camiinden Sleymaniyeye bak, n planda emenin saa ve emsi Paa Klliyesinin kubbeleri grnyor 400 skdar emsi Paa Camii Beiktatan grnm

400

XII. MMAR SNANIN MMARLIK MRASI

imar Sinann, Osmanl kltr ierisinde 16. asrda vcuda getirdii

Sultan I. Ahmet adna ina edilen Sultanahmet Camii bu kapsamda zikredilmesi gereken bir eserdir. ehzade Camiinde olduu gibi, merkez kubbeyi drt yarm kubbeyle destekleyen Sedefkr Mehmet Aa da, Sultanahmet Camii rtl meknnn, yarmadann son odak noktas olarak belirmesini salamtr. Sultanahmet Camii, son cemaat yeri, cami ve minarelerinin dzenleriyle de, Sleymaniye ve Selimiyedeki mimar zmlemelerin yeni bir yorumudur. Sedefkrlk eitimi alm Mehmet Aann mimarisi, genliinde marangozluk ve birbirine taklarak vcuda getirilen ahap btnlkler oluturma sanatn rendiini nemle zikreden Sinann mimarisinden farkllar. Sultanahmet Camiinin mimarisinde belirleyici olan husus, uyum ve hengin ifadesidir. Bu yaklam Sinan mektebinin dier yelerinin muhalefeti ile karlamtr. Geileri gerilimli ifadelerinden arndrp yumuatarak salayan pandantifler Sultanahmette hakim unsurlardr. Sinann mimarisinde ise bu sathlar mukarnaslarla rt399

mimarlk eserlerinin tad evrensel mesaj, daha sonraki nesiller tarafndan nasl alglanm ve etkisi ne olmutur? sorusuna cevap vermek, Sinann tasarm hayatnn etkinliinin boyutlarn ortaya koymak asndan zaruridir. Sinann sivil mimarlk mirasnn neredeyse tamamna yakn, din yaplarnn da nemli bir ksm, takib eden Osmanl nesilleri tarafndan tahrip edilmitir. Mesela Sokullu Mehmet Paa ve Rstem Paaya ait ynetim merkezleri olan muhteem saraylar 17. asrn ilk yllarnda Sultanahmet Camiine yer amak, Kanuni Sultan Sleymann skdar Saray ise 19. asrn balarnda III. Selim tarafndan yerine askeri kla yaptrmak amacyla yklmtr. Ancak, 17. asr balarnda, Sinann vefatndan 10-15 yl kadar sonra, yine onun imzasn tayan Haseki Hrrem Sultan Hamamnn Gneyinde, Sokullu Mehmet Paa ve Rstem Paa saraylarnn yerine gen yardmcs ve talebesi Sedefkr Mehmet Aa tarafndan

MMAR SNAN

ldr. Bu yaklam kubbenin altndaki alann bir geometrik dzen ve onun uzantlar ile olumasn ve kubbenin tam yuvarlak halinin aalara sarkmadan yukarda kendi bana, bamsz ahsiyetini koruyarak yer almasn salar. Sedefkr Mehmet Aann Edirne Aye Kadn Kervansaray, Sinann Byk ekmece Sokullu Mehmet Paa Kervansaraynda uyguladndan daha yksek, ince ve uzun pencereleriyle farkl bir mimar duyarlln, zarafet ve gerilimin ifadesidir; ancak Sleymaniye ve Selimiyenin byk kemer boluklarndaki dolgu duvarlarnda yer alan ince uzun pencereleriyle iliki kurmak suretiyle Sinann ruhunu yaatr. Zal Mahmud Paa Camiinde d duvarn merkez kubbeyi tayan mihrap duvar, iki ayak ve byk kemerden btnyle bamsz olarak tasarlanmas, bunun gibi, Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camiinde d duvarn mimarinin i tayc sisteminden ayrlmas, konstrksiyonun unsurlarnn ferdiyetlerini son snrna kadar gelitirmek anlamna gelmektedir ve bu, Sinann nemli zmlemelerinden biridir. D duvar ile tayc sistemi birbirinden ayran 400

Le Corbusier de 20. yzylda ayn zme ulamtr. Bu gerek, Sinann 16. asrda ortaya koyduu evrensel amalarn amzda da paylaldn gstermektedir. Srekli kprdanan, skk, hareketli bezemeler ve kalem ileri, 16. ve 17. asr Osmanl kubbelerinin oyuk ve madde d (immateriel) sathlarn bir kez daha madde dla ekerken, saysz kk hareketle, kubbe ana biimini -mahiyetine aykr dmeden- hareket ve oluumun bir alan haline dntren kltr, Mark Rotkonun resminin metafizik kkleriyle ve 1925-1970 aras modern mimaride Mies Van der Rohenin yaplarnn ve postmodern mimarinin sonsuzluk iindeki tektoniklerin kmlatif btnlkleri ile ksm de olsa temas halindedir. Eminn Yeni Camii (1597-1663) ile III. Sultan Ahmetin annesi adna yaptrd skdar Yeni Valide Camii (1710), Sinann, varl srekli oluum halinde telakki eden, yeni yer ve artlar iinde yeni meseleleri zmleyen bir mimar oluturma iradesiyle ilikili son Osmanl eserleri olarak zikredilebilir.

MMAR SNAN

Osmanl kltr ortam ierisinde 1880lerde balayan ve Cumhuriyetten sonra da bir sre devam eden mill mimarlk hareketinin nemli temsilcilerinden Mimar Kemalettin Beyin Sinan

mimarisine ait baz biim elemanlarn kullanarak, neo-klasik bir mimar yaratma giriimi, bu mimarinin snrl ve eksik bir yorumu olmakla beraber Sinandan son ciddi etkilenme olmutur.

401

NOTLAR
(1) Varln madd ve manev iki ayr ksmdan olutuuna dair yanl kanaati aan yeni varlk felsefesi, varln madd, biyolojik, ruh, fikr (manev) olmak zere drt asl tabakadan olutuunu savunur. Madd varlk tabakasnn fizik ve kimya yasalar ile, organik varlk tabakasnn madd varlk tabakas yasalarna ilave olan yeni yasalarla, ruh varlk tabakasnn canllarn korku, sevin gibi insiyaklarnn belirledii ruh halleriyle, fikr varlk tabakasnn ise insann fikr-manev alemiyle oluur. nsann fikr varlk tabakasna ait tercihleri ruh alemini terbiye yolu ile ekillenir; biyolojik ve madd varlk alan ile ilikide fikr alemin gerektirdii ekilde, alt varlk tabakalarna ait tercihleri gerekletirir; buna karlk alt tabakalar da st tabakalar tayan bir mahiyettedir. Bu hususlar slm ontoloji ve yeni varlk felsefesi tarafndan gndeme getirilmitir. (2) Sanat eserini, sanatnn iinde bulunduu fikr ortam belirler. Dnce ve inan meselelerinin olgunluk kazand bu fikr ortam, esere gerek sanat deerini kazandrarak, eserin kozmik realiteyi biimler ortamna yanstmasn salam; farkl inanlar da farkl biim tercihlerini gndeme getirmitir. Rnesans ve Barok a mimarilerinin farklarnn belirleyicisi Saint Pierre Kilisesinin Bramante, Michelangelo ve Carlo Moderne eliyle geirdii deiimler Hristiyan dnyasnn ilk ana ait farkl dnya telakkilerinin esere yansmalardr. Heinrich Wlfflin, Klasik ve Barok sanat kyaslamasn yaparken sanattaki deimenin nedenini dnya karsnda baka bir tutum ve dnya grnn (Weltanschaung) temel kartlklar olarak aklar. Roma, Bizans Ortaa Hristiyan mimarileri kendilerine has farkl sluplar rettikleri gibi, slm kltrleri de alarn farkllaan yorumlarna tekabl eden farkl sanat sluplarn oluturmulardr. Sinann yaad an slm ve tasavvuf inan ve dnce gelimesi de onun mimarisini oluturmutur. (3) Bak, hereye bak Muhammed kbalin Reconstruction of Religious Thought in Islam-slmda Dini Dncenin Yeniden Kuruluu kitabnda bu husus, Sokrat btn dikkatini sadece insanlarn dnyasna evirmiti. Ona gre aratrma bitki, bcek ve yldzlar zerinde deil, yalnz insan evresinde younlamalyd. Bu ufack bir arnn bile ilah ilhamdan yararlandn belirten ve okuyucular srekli olarak rzgarlarn deiimi, gndzn geceye dnm, bulut ve yldzlarla dolu gkyz ile sonsuz fezada yzmekte olan gezegenleri gzlemeye aran Kurnn ruhuna tamamyla ters den bir olgu deil midir? eklinde aklanmaktadr. (4) slm insana varlk iinde ok zel bir yer tanr. Arzm ve semam beni sdramad, lakin ben bir mmin kulumun kalbine sdm mealindeki Hads insann zel konumuna iaret eder. Biz gklere yeryzne ve dalara emaneti kabul etmelerini syledik; onlar bunu stlenmekten korktular, emaneti (bu yk) kabul etmediler; insan bu emaneti yklendi. (33/72) Ayet-i Kerimesine dayanarak M. kbal, Btn kusurlarna ramen insan, doadan stndr, nk byk bir grev ve emaneti yklenmitir. kansna varr. nsann dnyada Allahn halifesi mertebesine ykselmi ekmel-i mahlukat sfatna eritiini gsteren temel slm kaynaklar dnda Bat dnyasnda Max Scheler nsann Kosmostaki Yeri isimli kitabnda benzer bir yaklamla, insan Allahn dnyadaki uzants olarak tanmlar. (Sayfa 86) Bizce bilinmesi mmkn olan tanrlamann biricik yeri insan, onun benlii ve kalbidir; insan bu trancendent oluun hakiki bir parasdr. Zira her ne kadar btn eyler devaml bir yaratma manasnda her saniye kendi sayesinde mevcut olan varlktan, lca ile Geista ait bir kaynamann fonksiyonel birliinden husule gelmekte iseler de, bununla beraber kendi sayesinde mevcut olan varln (Ens per senn) her iki vasf ancak ilk defa insanda ve onun benliinde aktif bir ekilde birbiriyle mnasebete gelmektedir. nsan, bu vasflarn birletii noktadr. der. (5) Teknolojiler, maddenin enerjinin madd varlk alannda var olan hereyin insan tarafndan ekillendirilmesi ile oluan becerileridir; maddenin varolu yasalarnn zelliklerine gre maddeyi biimlendiren kullanma yetenekleridirler. Ta, insann biyolojik, sosyal ihtiyacn karlamak iin yaplacak bir yapnn duvarnda yer alacak ekilde biimlendirildii gibi, ruh hal de terbiye yolu ile insann fikr varlk tabakasndaki tercihlerine gre terbiye edilir. Bu durum st varlk tabakalarnn alt varlk tabakalarn ekillendirmesine rnek tekil eder. Dolays ile insan, varln st tabakalarndaki kanunlarn etkile-

403

MMAR SNAN

me, dzenleme asndan hiyerarilerine uygun yaklamla eserlerini vcuda getirdii oranda baarl olabilir. Bu yaklam slm toplumlarnda Allahn emrine kaytsz artsz uymann oluturduu slm inancnn da bir yansmasdr. Allahn var olan her eyde tezahr ettii slm ve tasavvuf dncede asl bir temel olarak mevcuttur. Fsus-l Hikem Sayfa: 136da Muhyid-dn el-Arab konuyla ilgili dncelerini; Allahn, Ben kulun yrd aya, tuttuu eli, konutuu dili ile olurum kuvvetlerinin azasndan ve onlarn mahallelerinden baka hereye varncaya kadar btn benlii olurum, mealindeki Hads-i Kudsisine bakarsak Hak ile halk ayramazsn. u halde her varlk Haktr yahut her ey halktr dersin. Yahut da o bir bakmdan Haktr, bir bakmdan da halktr diyebilirsin. nk grn birdir. eklinde aklamaktadr. (6) nsan eserinin tezyinlii, insann transandantal bir idrakten hareket ederek eserini oluturma sreci iinde, transandantal idrakini objektif realiteye biim tercihleri olarak yanstmas ile vcud bulur. (7) slm dnr Gazl Tehaftel Felsife adl eserinde Farabi ve bni Sina yerine onlarn efendisi olduunu ifade ettii slm dnyasnda asrlarca etkili olmu Aristoyu tenkid eder. Max Scheler nsann Kosmostaki Yeri kitabnda Rnesansn, bni Rdn retisi ile balayp Ortaada kilise iinde gelien Aristocu statik varlk grnn hakim oluu ile vcuda geliini anlatr. bni Rdn Aristocu statik varlk telakkisine, ada Muhyid-dn el-Arab, Fuss-l Hikem adl eserinin 12. Fassnda, uayb Kelimesindeki Kalbi Hikmetin Asl bal altnda, varln srekli oluum niteliini ortaya koyarak kar kar, slm ve tasavvuf dnce tarihinde varln dinamik yapsn belirleme hususunu zel bir nem vererek ele alr. Bu kaynaklara dayanan Sinann mimarisinde; mimar unsurlarn sakin, yava, asude, bitaraf ve insan ynlendirmeyen hareketliliine karlk, ortaa Hristiyan mimarisinin Gotik katedralinin ynlendirici nitelii sebebiyle birbirlerinden derin ekilde farkldr. (8) bidevlik, Osmanl sanatnda lnn bykl ile deil, herbiri bamsz ahsiyete sahip tektonikler olan mimar veya tezyin elemanlarn asude, insan ynlendirmeyen nisbi byklk (veya kklk) ilikisi ile oluturulur.

(9)

Her sanat eseri bir biimler btnldr, biim tezahrdr; her tezahr bir ifade ile ykldr. 19. asr sonunda Wrringerin psikolojik estetiinin, sanat mnhasran biim ifadeleri ve dolaysyla yalnzca ruh hallerin yansmas olarak tanmlamasnn eksiklii izleyen dnemlerde ortaya konmutu. Ancak biimlerin ifadeler tadklar da aikar olup, bu yaklam geen krk yl ierisinde semiotik sorun olarak ve teorik dzeyde gndeme gelmitir. Paul Klee 1927de yazd Educational Sketch Book isimli eserinde biimlerle onlarn ifadeleri arasndaki ilikileri gstermitir.

(10) Kurn- Kerme gre yalnzca Allah zatyla kaimdir; kainatta var olan dier eylerin hepsi ztlklar ile var olurlar. Kurnda baz Ayet-i Kerimeler bu hususa iaret eder: Gece ile gndzn deiiklii de Onun eseridir. (23/80) O geceyi gndzn stne rtyor, gndz de gecenin stne seriyor. (39/5) Siz birbirinizin dman olarak inin. (2/36) (11) Bu yap mimar rn olarak sahip olduu esiz gzellii ve nemi yannda Sinann tasarm yaklamnn transandantal niteliini ortaya koymas ile de zel bir nem tamaktadr. Malova kemerinin tasarmnda Sinann temel etkenden hareket ettii grlyor. Bunlardan birincisi vadiyi aarak suyu bir taraftan dier srta kemerlerle meydana getirilecek bir dzlemde tamak; ikincisi 1563te eski kemerin yklmasna yol aan sel felaketinin tekrar halinde sele dayanacak gl bir mahmuz sistemini oluturmak, nc olarak yapnn deprem yklerine kar daha dayankl hale gelmesini temin etmek zere zeminde yer alan mahmuzlarn zerindeki, su ak istikametinde yapnn iki tarafna yerletirilen kemerlerin zerindeki st kemer dizisinin daha dar ve hafif olmasn salyarak tamay salayacak alt kemer ve destek ayaklarnn sistemine st kemer ve destek ksmnn daha az yk vermesi amac ile bu st kemer dizisini daha dar olarak tasarlam olmasdr. Kaide mahmuzlarndan yukarya doru her iki ynde daralarak ykselen meyilli destek ayaklarnn arasnda oluan alann kk kemerlerle boaltlmas da Malova Kemerinin transandantal dnme ve tasarlama yolu ile yapnn mimarlk zmlemesinin i dinamiklerinin realitesini de aksettiren bir dzeye ulamasn salarken; mimarinin esiz gzellii-

404

MMAR SNAN

nin yapy var eden gerekle btnleerek olutuunu da ortaya koymaktadr. Tasarm ve mhendislik hesaplama yaklamnn Rnesans sonras ampirik analitik niteliine karlk Buckminster Fullerin jeodezik kubbe tasarmnn transandantal nitelii bilinmektedir. Fuller en az d satha sahip en byk bir i hacmi rten biimin bir kre, en salam biimin ise piramid olarak tanmladktan sonra, bu iki farkl asli zellie sahip iki biimi bir araya getirmeyi ngrerek jeodezik kubbe zmne ulamas transandantal yaklam ile zmlemenin ada bir rneini oluturmutu. (12) nsann yalnzca Allaha kar sorumlu olduu inanc bu tasavvuf kolunun temelini oluturur. Bu inan hi bir mdahaleyi kabul etmeyen ferdin, toplum iinde tam bamsz bir mevki kazanmasn amalar. 16. asrda Osmanl fikir ve inan hayatnda Melamilik ile ortaya kan, ferdiyetin her trl toplumsal btnlkten nemli hale gelmesi olgusu, giderek yaygnlaarak arlanca, anarist bir nitelie de brnnce, kendisi de bir Melam olan Kanuni Sultan Sleyman dneminin gl eyh-l slm Ebusuud Efendi, Melamilere kar takibat onaylamasna yol aar. Sinann Zal Mahmut Paa Camiindeki tasarm yak-

lamnn, daha bamsz mimar unsurlaryla Melam etkileri tadn dnmek yanl olmayacaktr. (13) Ahengin mutlak olduu Cennette evre bilinci imkanszken yasak meyvenin yenmesinden sonra gnah ilediini farkederek piman olan beer, bu pimanl sebebi ile gnahlar Allah tarafndan affedildii, ancak bu fiil dolays ile evrenin farkna varan insann dnyann sorumluluunu yklenerek bu sorumluluu yklenemeyenlerden daha yce bir varlk dzeyine, Allahn halifesi mertebesine ulamas, slm dncesinde beerin ekmel-i mahlukat dzeyine ykselmesi olarak tanmlanmtr. Bu hususu M. kbal, slmda Din Dncenin Yeniden Kuruluu isimli kitabnda; Kurn- Kermde demin Cennetten karlmasyla ilgili kssa, insann doal duygu ve ihtiyalarnn ilkel durumundan kp, phe ve itaatsizlie muktedir ve uurlu ekilde zgr bir ahsiyete sahip olma haline ykseldiini iaret etmektedir. Ksacas demin Cennetten karl veya dnyaya indirilii hi bir ahlak bozukluu ifade etmez. Burada anlatlmak istenen ey, insann saf ve sade uurdan ahsi uura varndaki deiikliktir. Yani insann ftrat ryasndan uyanarak kendi ahsiyetinin de belli bir nem tadn anlamasdr. eklinde akla kavuturulmutur. (Sayfa 119)

405

SZLK
Additif Kmlatif Tezyinlik: Sanat eserini vcuda getiren edeerde unsurlarn biraraya gelmesi ve tekraryla oluan ssleme. Antikite: M 6. yy ile MS 3. yy arasnda kalan dnem. Bu dnemde varln srdrm Yunan ve Roma medeniyetleri iin kullanlr. Arkaik: (ng.Archaic) Bir sanat dalnn ve slubun olgunluk ya da klasik dnemi ncesindeki oluum aamasn nitelemek iin kullanlr. rnein: Yunan Sanatnn Arkaik Dnemi. Bu aamada bir sanat ya da slp, ileride olgunlap btnletirecei geleri oluturma dnemini yaamaktadr. Barok: (ng.Baroque) Grsel sanatlar ve mimarlk alannda, genel olarak, simetriye kart olarak asimetriyi, temel geometrik biimlere kart olarak erisel biimleri, duraanla kart olarak hareketi, tek defada alglanabilirlie kart olarak kolay kavranamazl yeleyen bir tutumdur Bursa Kemeri: Osmanl mimarlnn stanbulun fethi ncesinde sk kulland bir kemer biimi. Yanlar drtte bir daire biiminde ortas dzdr Dekonstrktivizm: 1980lerde ortaya kan bir akm. Dekonstrksiyonizm bir slup ya da bir hareket olmayp, sanatn geleneksel, yerlemi kurallarna ve dzenine kar kmay amalar. Destek Ayaklar veya Kuleleri: Yapda yatay eleri salamlatrmak amacyla eimli olarak yanlarna yerletirilen ahap, ta, metalden yaplm ge. Eklektisizm: Sanatta farkl a ve sluplardan seilerek devirilen gelerin yeni bir tasarm ya da rn oluturmak iin ele alnmas olgusudur. Eksedra: Yarm daire planl, kubbe rtl ve kendisinden daha geni bir mekna eklemlendirilen mimar mekn esi. Eyvan: ynden kapal, bir ynden da alan ve tonozla rtl mekn. Feti: Animist inanl ilkel topluluklarda, kiilerin koruyucu niteliine ve uuruna inandklar iin zerlerinde tadklar zel olarak biimlendirilmi kk eya ya da klt objesi. Fetiizm: Nesneleri ya da kavramlar putlatrma. Fil Ayaklar: Byk kubbeli yaplarda kubbe, yarm kubbe ya da tonozlar tayan kaln kgir ayak. Fil aya szc zellikle byk Osmanl camilerinde bulunan bu trden iri tayclar iin kullanlr. Bunlara pilpaye de denir. Floral: iek desenli tezyinat. Friz: Genel olarak, kabartmalarla bezeli erit biiminde her tr sanat yapt. Fronton: Yaplarda cephe boyunca ve at dzeyinde yer alan bask bir ikizkenar gen biimindeki duvar. Antik, Rnesans, Barok ve yeni Klasik mimarlklarda kullanlmtr. Gotik: Yaklak olarak 1140 dolaylarnda gelimeye balayarak 13. yzylda tm Avrupaya yaylan bir slp olup ancak Rnesansn balamasyla ortadan kalkmtr. Harim: Osmanl camilerinin evresinde yer alan ve cami alann kentsel alandan ayran duvarla evrili d avlu. Hatay: sluplatrlm bitkisel gelerden oluan Osmanl bezeme tr. Hazire: Cami, medrese gibi bir kamusal Osmanl yapsnn bahesinde yer alan, duvar ya da parmaklkla evrili kk mezarlk Hedonizm: Sanat haz verici nesneler retme etkinlii olarak gren anlay. mmateriel: Maddi olmayan, tinsel. Kemer: Bir akl gemek iin kullanlan dzgn erisel biimli strktrel e. Sivri kemer, bask kemer, beik kemer, at nal kemer, ka kemer, penc kemer, dilimli kemer vs. gibi trleri vardr. Konstrktif: nai. Kubbe Etei: Kubbenin kasnaa birletii kesim. Kubbe Kasna: zerine kubbenin oturduu okgen planl gei gesi. levi, kubbenin rtt drtgen planl strktrden dairesel planl kubbeye geii salamaktr. Kubbe Tamburu: Kasnak. zerine kubbenin oturduu okgen planl gei gesi. Kbist: Kbizm anlay dorultusunda alm sanat. Kbizm: Geleneksel resim anlayna yneltilen en gl kar klardan biridir. Geleneksel resmin konuyu tek bir bak noktasndan ve zaman iinde dondurulmu olarak betimlemesine karlk, kbistler nesneleri ok sayda deiken bak noktasndan ve farkl anlarda ayn resim dzlemi zerinden betimlemeyi amalamlardr. Klliye: Bir camiyi merkez alan, imaret, kitaplk, medrese, ar, hamam, han, vs gibi birimleri ieren yap topluluu. Mahmuz (Selyaran): Kpr ayaklarna suyun ak ynne zt yerletirilen gen planl, masif ta blm Monumentallik: bidevlik

406

MMAR SNAN

Mukarnas (Stalaktit): Yan yana ve st ste yerleen prizmatik elerin da doru derece derece taarak, genellikle, simetrik bir dzen iinde dizildii boyutlu bir mimar bezeme esi ve strktr. Yalnz slm lkelerinde uygulanan mukarnasn rneklerine stun balklarnda, ta kaplarda, gei gelerinde, erefelerde, kornilerde ve nilerde rastlanr. Nef: Kilisede dik dorultuda, birbirlerinden stun ya da ayak dizileriyle ayrlm, uzunlamasna meknlarn herbiri. Ni: Kendisinden geni bir mekna alan ve duvar ierisine oyulmu, genellikle, st kemer ya da mukarnas ile rtl girinti ya da hcre. Ontoloji: Varlk bilimi felsefede, metafiziin en temel kollarndan biridir. Ontoloji varlk veya varolu ile bunlarn temel kategorilerinin aratrlmasdr. Palmet: Bir sapn iki tarafnda simetrik olarak sralanm uzunca yapraklardan oluan slplatrlm bitkisel bezeme gesi. Pandantif: Kare planl bir meknn zerine kubbenin oturtulabilmesini salayan bir gei gesi.Bu amala kelerde oluturulan gen biiminde ibkey paralara verilen ad. Paye: Yapda tayc ayak. Duvar rme yntemleriyle ina edilmi kare, dikdrtgen, okgen, ya da daire planl dey tayc. Pyeli Cami: ats ok sayda paye tarafndan tanan camiler. Portal: Genellikle, bir kamusal yapya giri-k salayan antsal kap. Takap da denir. Psiik: Ruhi. Prizm: Genelde, sanat yaptn minimuma indirgenmi sayda ge kullanarak oluturma anlay. Rasyonalizm: levselcilik olarak da adlandrlan Modern Mimarlk akmna verilen adlardan biri. Ratio: Oran Revak: Bir yapnn nnde yer alan uzun kenarlarndan biriyle bu yapya bitiik, dier uzun kenar boyunca stunlarn tad bir kemer dizisiyle da alan, st kubbe, tonoz ya da atyla rtl uzunlamasna bir mekn. Romanesk: Avrupada 7. yzyl ile 13. yzyl arasnda ge-

lien mimar slp. Hemen hemen tm rnekleri dinsel yaplardr. Rnesans: 14. yzylda talyada balayarak 16. yzyla dek tm Bat ve Orta Avrupaya yaylan sanat hareketi. Rumi: Trk Sanatnda ok sk kullanlan sluplatrlm yaprak betisi biiminde bir bezeme gesi. apel: Tek mekndan oluan kk kilise Sarkt: Mukarnasta aaya doru dey konumda uzanan u blmler. Selatin Camileri: Padiah ya da hanedan yelerince yaptrlm Osmanl camisi. Semantik: Anlam, bilimsel anlam. Sbyan Mektebi: Osmanl dneminde ilkokul dzeyinde eitim veren ve onun iin ina edilmi yap. Bir ya da iki kattan ve her katta genellikle tek mekndan oluur Simultanlk: Ezamanllk. Strktrel: Tayc sisteme ilikin. Tektonik: Mimaride, heykel veya resimde kompozisyon ierisinde tekrar eden, ancak tek bana da bamsz (ferdi) bir btnlk oluturan unsur. Tonoz: rg teknikleri kullanlarak ina edilmi, kagir, erisel yzey, ya da yzeylerden oluan mimar rt gesi. Beiktonoz, aynaltonoz, apraztonoz, kaburgaltonoz, Gotik tonoz vs. gibi trleri vardr. Transandantal: Fiziktesi Tromp: Kare planl bir meknn zerine kubbenin oturtulabilmesini salayan bir gei gesi Trk geni: Kare planl bir meknn zerine kubbenin oturtulabilmesini salayan bir gei gesi. rtlecek meknn kelerinin tepe noktalar aada kalan bitiik genler oluturacak biimde pahlanmas biiminde tanmlanabilir. zengita: Kemerin ayaa oturduu noktada yer alan ilk ta. Yeni Ontoloji: 20. yy banda Nicolai Hartmann nclnde gelien hareket. Zaviyeli Cami: Zaviyeli camilerde plan, iki yandan kapl hacimlerle kuatlm uzunlamasna bir orta mekndan oluur. Bu yan meknlarn zaviye ilevi grd dnldnden tr, bu adla anlmlardr. lk rnei znik Yeil Camiidir.

407

NDEKS
A
Abbasiler Dnemi 61 bidev 36, 59, 61, 80, 94, 105, 107, 162, 167, 171, 178, 196, 202, 205, 208, 211, 252, 267, 321, 344, 352 Afrika 46, 47, 59, 67, 71 Arnas Ky 71 Ahlk 20, 22, 27, 35, 38, 45, 49, 55 Ahmet Hamdi Tanpnar 343 Ahap Mimarlk Teknikleri 80 Akdeniz 59, 377 Alibeyky Deresi 273 Allah 21, 29, 30, 31, 33, 36, 38, 41, 42, 45, 51, 52, 54, 55, 59, 61, 105, 108, 171, 288, 384 Almanya 71 Alvar Aalto 48 Amasya Bayezid Camii 76 Amr Camii 61, 62 Ana Kubbe 74, 129, 147, 162, 178, 189, 196, 225, 237, 245, 287, 381, 382 Anadolu 46, 64, 66, 67, 71, 72, 76, 90, 151, 153, 159, 184 Anadolu Seluklu 66, 67, 72, 90, 151, 153, 159 Antalya Yivli Minare Camii 80 Antik 20, 50 Antik Msr Kltr 50 Antikite 50, 51, 314 Arasta 233, 306, 324, 325, 328, 344 Aristokrat 47 Arkaik 72, 73, 77, 93, 108, 184, 205 Armud Kemerler 76, 113, 128, 132, 156, 194, 195, 233, 237, 259, 302, 314, 324, 329, 351, 360, 393 Artizanal 35, 55 Asya 59, 64, 66, 67, 71, 72, 73, 76, 90, 151, 184, 215, 247 Atik Ali Paa Camii 137, 139 Avlu 33, 34, 59, 61, 91, 93, 113, 114, 121, 128, 143, 144, 146, 147, 149, 156, 157, 171, 174, 176, 177, 178, 179, 187, 189, 194, 195, 196, 199, 200, 201, 227, 228, 229, 230, 233, 236, 237, 257, 259, 298, 312, 314, 317, 318, 320, 322, 324, 325, 351, 352, 357, 360, 366, 389, 390, 391, 394 Ayasofya 91, 101, 137, 151, 161, 162, 167, 171, 184, 186, 187, 205, 212, 214, 215, 216, 241, 252, 343, 348, 349, 351, 381, 382, 384, 387 Aye Kadn Camii 281, 325 Azapkap Sokullu Mehmet Paa Camii 364, 365, 366, 367, 368, 371, 400 Badat Konut ve Ticaret Bloku 48 Baklaval Balk 113, 229, 377 Baklaval Stun Balklar 76, 113, 114, 128, 132, 161, 229, 233, 324, 391, 393 Balat lyas Bey Camii 76 Balkanlar 59, 76, 281, 283 Barbaros Hayrettin Paa 117, 118, 119, 128, 156, 233, 261 Barok 37, 40, 48, 53, 54, 159, 208 Basra Camii 61 Bat Kltr 19, 39, 40, 43, 48 Bayezid (II.) (Klliyesi) 91, 137, 281, 284, 369 Bayezid Camii 76, 80, 91, 93, 94, 95, 117, 129, 132, 139, 143, 159, 196, 212, 230, 312, 322, 369 Belgrad 71 Beikta 117, 233, 237, 261, 365, 371, 388, 395 Beyaz Marmara Mermeri 229 Beylikler Dnemi 66, 72, 151 Beyehir Ulu Camii 66 Bezeme (Sanat) 208, 209, 227, 252, 330, 360, 400 Bilecik 71, 72, 76 Biyo-Sosyal 20, 22-24, 26, 30, 32, 33, 37, 40, 46, 47, 52 Bizans 51, 52, 94, 137, 167, 208 Bizans Havariler Kilisesi 137 Bizans Kltr 51 Bizans Sarnc 94 Boazii 129, 178, 365, 381, 382, 389, 391, 394 Bodan 71 Bursa 76, 77, 78, 80, 81-84, 88, 90, 91, 94, 109, 129, 137, 151, 153, 156, 159, 163, 202, 252, 261, 284, 377 Bursa Kemeri 80, 88 Bursa Muradiye Camii 76 Bursa Tipi Cami Plan 284 Bursa Ulu Camii 76, 77, 78, 80, 84, 94, 109, 284, 377 Bursa slubu 94 Bursa Yeil Camii 76, 80, 88, 90, 151, 159, 252 Bursa Yldrm Camii 76, 80, 81, 82, 83, 90, 91, 156, 284 Byk Portal Mimarisi 66 Byk Seluklu (Devleti) 64, 66, 67, 72, 159

C
Cehennem 40 Cengiz Han 64, 66 Cennet 35, 67, 107, 159, 161, 212 Cennetl-rif 67 Cumbal Ahap Ev 174

B
Babr 67 Bademli Mukarnas 159

at 33, 61, 64, 271, 324, 375, 376

408

MMAR SNAN

elebi Sultan Mehmet 80 evre Mhendislii 49 raklk Dnemi 284 in 59, 196 ini (Tezyinat) 33, 39, 42, 73, 90, 106, 107, 108, 151, 156, 159, 202, 205, 208, 209, 212, 247, 251, 252, 253, 310, 330, 334, 360 inili Kk 90 ukurbostan 94, 99

Erzurum ifte Minareli Medrese 66 Erzurum Yakutiye Medresesi 67 Eski Camii 76, 79, 80, 87, 281, 284, 322, 326, 377 Eski Saray 137 Esma Sultan 257, 259, 261 Estetik 22, 36, 38, 50 Ev 23, 24, 25, 33, 34, 35, 36, 66, 94, 174, 283, 325 Evvel Medreseleri 171, 174, 176, 177 Eyp Sultan 137, 167, 257, 263, 377

D
Dairesel Kubbe 161 Darlhadis 171, 174 Darifa 91, 113, 119, 171, 172, 174 Davut Paa 365 Dekonstrktivist 360 Dekorasyon 42, 45 Delhi 64 Dikdrtgen Plan 247, 285, 288, 294 Din (Din) 19, 20, 22, 24, 25, 26, 27, 30, 31, 32, 36, 37, 38, 44, 45, 50, 52, 54, 55, 64, 66, 71, 105, 108 Divrii Ulu Camii 66 Dou Anadolu 67 Dominico Fontana 53 Drt Halife Dnemi 59 Drtgen Plan 64 Dz Sath 73, 90

F
Fatih 90, 91, 137, 139, 143, 167, 171, 176, 349, 381 Fatih Klliyesi 91, 167, 171 Fatih Sultan Mehmed 91, 137, 381 Fatimler 64 Feti 41, 47 Fetiist 24, 45, 49, 50, 55 Fetiistik 30, 31, 32, 43, 44, 45, 48, 49, 106 Fetiizm 31, 37, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51 Fetret Devri 80 Fetvahane 176 Figr 28, 53 Fil Aya (Ayaklar) 139, 142, 147, 156, 161, 176, 179, 184, 186, 187, 188, 189, 192, 193, 194, 196, 200, 208, 209, 212, 214, 225, 229, 230, 233, 235, 263, 264, 298, 300, 310, 314, 329, 331, 365, 366, 368 Firuz Aa 233 Fizik (Fizik) 20, 24, 25, 72, 259, 352 Floral Tezyinat 151, 205, 212, 330 Floransa Katedrali 171 Form 23, 30, 32, 36, 38, 41, 42, 45, 46, 48, 49, 52, 53, 54, 72, 87, 105, 137, 139, 142, 151, 241, 267 Frank Lloyd Wright 46 Fustat 61, 62 Fssul-Hikem 48

E
Eb Hanfe 51 Edirne Bayezid Camii 93, 94, 95, 117, 129, 132, 137, 143, 159, 196, 230, 312, 322 Edirne Eski Camii 76, 79, 87, 377 Edirne Muradiye Camii 76, 284 Edirne Saray 281, 284 Edirnekap Mihrimah Sultan Camii 225, 227, 228, 231, 261, 285, 306, 312, 351 Ege Kylar 66 Egosantrik 47 Eklektisizm 37, 45, 47, 48, 49 Ekmekizade Kervansaray 325 Ekspresyonizm 45 El-Fakir El-Hakir Sinan 15 Emev Camii 61, 62 Emev Devleti 64 Eminn 94, 101, 245, 351, 400 Eminn Valide Sultan Camii 94 Endonezya 59 Endls 71 Ernst Diez 50, 205 Erzurum 66, 67

G
Galata 167, 178, 245, 365 Gazne 64 Genetik 21, 27, 30, 37, 38, 42, 49, 50, 54 Gotik 32, 33, 37, 38, 40, 52, 64, 67, 151, 208 Gkkubbe 72, 151 Grid 51 Ggenheim Mzesi 52

H
Hac vaz Camii 344 Hadim brahim Paa Camii 233, 285 Hads 30, 37 Hali 94, 137, 142, 151, 167, 171, 178, 179, 184, 185, 187, 227, 245, 257, 259, 261, 263, 364, 365, 371

409

MMAR SNAN

Hamam 91, 121, 156, 171, 233, 241, 242, 243, 261, 324, 325, 351, 399 Han 66, 121, 245 Haremlik 33 Hariciler 61 Harim Duvar 129, 156, 171, 174, 176, 177, 178, 189, 196, 324 Haseki Hrrem Sultan 113, 114, 241, 242, 243 Haseki mareti 114 Hassa Mimarlar Oca 71 Hatayi 159 Hazire 156, 163, 171, 179, 181, 194, 259, 325 Hedonistik 33 Helenistik 50, 51 Hristiyan 37, 38, 39, 40, 45, 46, 47, 51, 52, 53, 64, 208, 349 Hindistan 59, 64, 67 Hurma Yapraklar 61 Hlag Han 66 Hnkar Mahfeli 288 Hrrem Sultan 113, 114, 171, 179, 194, 241-243, 399 Hz. Muhammed (sav) (in Evi) 59, 60

slm Kltr 14, 19, 20, 41, 44, 54, 59, 72, 108, 121 slm Mimarisi 14, 19, 20, 21, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 59, 64, 66, 67, 94, 106, 108, 161 slm Mimarlk Sanat 14 slm Minare Mimarisi 64 slm Sanat (Sanatlar) 21, 38, 39, 42, 49, 51, 67, 106, 108 slm lkeleri 19, 49 slm Gelenek 90 slmiyet 13, 14, 28, 30, 53, 59, 64, 94, 105 spanya 64 stanbul 13, 90, 91, 93, 94, 96, 99, 101, 102, 117, 125, 129, 137, 139, 143, 153, 156, 159, 160, 161, 194, 195, 196, 212, 225, 233, 245, 247, 281, 283, 284, 285, 302, 312, 330, 343, 344, 351 stanbul Sultanahmet Camii 94 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii 96, 99, 102 stirak 37 stinbat 30 zmit Pertev Paa Klliyesi 343 znik ini 151, 159, 202, 247, 248, 360 znik slubu 205 znik Yeil Camii 73, 74

I
Irak 71 Isfahan Ulu Camii 64, 76

K
Kaburgal Tonoz 64, 151 Kadnlar Mahfeli 189, 225, 229, 233, 247, 248, 259, 261, 262, 285, 288, 290, 294, 298, 302, 303, 304, 305, 310, 357, 359, 360, 361, 368, 372, 375, 377, 382, 384 Kadrga Liman 351, 365 Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii 352, 353, 356, 359, 361, 363 Kdir-i Mutlak 36 Kahire 64, 65, 159 Kahire Mimarisi 159 Kaide 72, 73, 77, 113, 121, 124, 125, 128, 139, 147, 150, 151, 153, 154, 155, 156, 159, 161, 171, 172, 174, 179, 186, 187, 188, 189, 190, 194, 200, 202, 206, 207, 225, 227, 230, 233, 237, 241, 242, 245, 247, 248, 250, 257, 259, 273, 288, 294, 302, 303, 310, 312, 314, 320, 321, 325, 329, 330, 352, 356, 357, 360, 365, 366, 384, 391 Kalfalk Dnemi 284 Kanuni Sultan Sleyman 13, 94, 113, 121, 137, 181, 281, 399 Kanuni Trbesi 212 Kaptan- Derya 371, 377 Kara Ahmet Paa Camii 233, 241, 312 Karadeniz 394 Kare Kubbe Kaidesi 230

bn Tolun Camii 64, 65 bni Arab 48 kale 281, 283 hyu Ulmid-Dn 64 klim 24, 34, 46 konoklazm 51 lah 19, 32, 35, 41 lhanllar 67 lm Tevhd 31 mam Gazl 64, 66 maret 73, 74, 113, 114, 115, 157, 174, 176 mmateriel 14, 52, 72, 73, 80, 90, 107, 117, 125, 132, 161, 174, 192, 205, 227, 228, 230, 247, 251, 252, 294, 297, 303, 310, 312, 313, 377, 400 nce Minareli Medrese ve Camii 66, 76 negl shak Paa Klliyesi 320 ran 67, 71, 151, 247 slm 14, 17, 19, 20, 21, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 59, 61, 64, 66, 67, 72, 73, 80, 94, 105, 106, 107, 108, 121, 161, 284, 372 slm Cemaati 19 slm Kozmolojisi 30, 38, 61

410

MMAR SNAN

Kare Plan 61, 66, 67, 72, 76, 95, 99, 113, 121, 161, 187, 188, 245, 247, 248, 257, 284, 285, 286, 288, 294, 295, 302, 303, 324, 366, 389 Karolenj 51 Kasmpaa 343, 365, 371 Katedral 40, 52, 171 Katolik Kilisesi 32 Kavis 80, 159, 192, 193, 200, 208, 209, 211, 329, 377 Kayseri 66, 71, 344 Kayseri Kurunlu Camii 344 Kayseri Ulu Camii 66 Kemer 40, 64, 73, 76, 80, 88, 90, 91, 93, 94, 107, 108, 113, 114, 117, 124, 125, 127, 128, 129, 132, 143, 146, 147, 151, 152, 153, 155, 156, 161, 176, 177, 178, 179, 184, 186, 187, 188, 189, 192, 193, 194, 196, 200, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 211, 212, 225, 227, 229, 230, 233, 235, 237, 247, 250, 252, 257, 259, 261, 263, 267, 273, 276, 284, 288, 294, 298, 299, 301, 302, 303, 305, 306, 307, 309, 310, 311, 312, 314, 320, 322, 324, 325, 329, 330, 331, 337, 351, 352, 356, 357, 360, 368, 371, 372, 373, 375, 377, 381, 382, 384, 391, 393, 400 Kemer-i Kbr 177, 178, 302 Kerpi 34, 59, 215, 247 Kervansaray 66, 233, 267, 270, 271, 281, 325, 343, 400 Keyruvan Camii 61, 62 Kl Ali Paa Camii 343, 365, 377, 380, 381, 382, 383, 384, 385 Kl Kuanma 283 Krehir Cacabey Camii 76 Kyk Tepe 283 Kimya 20 Kiri 40 Koca Mustafa Paa 365 Kombinezon 29, 41 Kompleks 27, 32, 43, 52, 91, 171 Konstrksiyon 23, 45, 189, 288, 400 Konstrktif 283, 306 Konut Mimarisi 47, 94 Konya Alaaddin Camii 66 Konya Karatay Camii ve Medresesi 66 Korfu 71 Kozmoloji 22, 30, 38, 53, 61 Kozmolojik 25, 26, 29, 31, 36, 41, 51 Kpr (Kemerleri) 24, 66, 76, 107, 108, 229, 267, 269, 270, 273, 276, 283, 284 Ke Kubbe 139, 142, 144, 147, 150, 161, 189, 192, 193, 194, 196, 200, 305, 366, 368 Ke Tromplar 247, 248, 285, 286, 298, 303, 306, 329 Kubbe Kaidesi 72, 121, 124, 125, 161, 225, 230, 245, 247, 288, 294, 303, 366, 391

Kubbe Kasna 76, 139, 147, 153, 155, 156, 159, 161, 186, 288, 294, 295, 297, 298, 360, 375 Kubbeli Yap 64, 212, 215 Kudret Kemeri 177, 178 Kfe Camii 61 Kurn- Kerm 30 Kurtuba Ulu Camii 64, 65 Kutb 42 Kutsal Sanat 30, 31, 105 Kutsal Varlk 31 Kutub Minar 64 Kuvvetl-slm Camii 64 Kbik Kaide 73, 125, 139, 151, 225, 227, 233, 302, 303, 391 Kbik Kubbe Kaidesi 124, 125, 225 Kbistik 28, 29, 41, 42, 52, 53 Kk Ayasofya 351 Kltr 13, 14, 15, 19, 20, 24, 25, 29, 30, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 59, 67, 66, 71, 72, 73, 94, 105, 108, 113, 121, 161, 167, 173, 205, 208, 284, 285, 343, 344, 349, 399, 400, 401 Kmbet 66, 215 Kndekr Ahap Teknii 208 Krev Kubbe 125

L
Le Corbusier 46, 47, 48, 400 Linear 42 Londra Saint Paul Katedrali 171 Louis Kahn 32, 48 Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Klliyesi 233, 235, 236

M
Malova Su Kemeri 273, 274, 277, 299 Mahmut Paa Camii 137 Mahmuz 267, 273, 276 Mahremiyet 25, 35 Manisa 76, 344, 345, 346, 347 Manisa Muradiye Camii 344, 345, 346, 347 Manisa Ulu Camii 76 Mark Rotko 400 Marmara Denizi 72, 227, 267 Masif (Destek Aya) 80, 184, 186, 377 Medine 59 Mekn 13, 21, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 42, 49, 50, 61, 72, 73, 80, 83, 90, 93, 99, 105, 107, 108, 121, 125, 127, 128, 129, 139, 142, 143, 147, 149, 153, 179, 184, 185, 186, 187, 189, 190, 194, 200, 202, 205,

411

MMAR SNAN

208, 212, 214, 215, 216, 225, 227, 229, 247, 248, 257, 260, 263, 284, 285, 288, 290, 292, 294, 298, 302, 305, 357, 360, 366, 368, 369, 372, 374, 375, 381, 382, 384, 389, 391, 394, 399 Melikah 64 Memlk (-lular) 67, 159 Merasim Kaps 178, 196, 320, 324 Meri 283, 284 Merkez Kubbe 91, 121, 126, 128, 139, 142, 151, 153, 154, 161, 179, 184, 185, 186, 187, 192, 193, 196, 200, 205, 212, 227, 230, 233, 237, 239, 245, 247, 248, 257, 263, 285, 294, 298, 300, 302, 310, 314, 320, 352, 360, 366, 368, 381, 384, 399, 400 Mermer Sve Balklar 237 Merovenj 51 Mescid 29, 30, 34, 35, 37, 59, 107, 270, 271, 325 Msr Seferi 159 Mies Van Der Rohe 32, 40, 47, 48, 52, 400 Mihrap 61, 64, 99, 121, 125, 126, 128, 129, 153, 156, 179, 181, 184, 187, 194, 195, 212, 214, 235, 237, 247, 257, 261, 285, 288, 290, 294, 298, 302, 303, 306, 310, 324, 325, 330, 346, 347, 357, 359, 363, 365, 366, 367, 368, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 381, 384, 394, 400 Mihrap Nii 285, 298, 302, 330, 346, 347, 359, 363, 365 Milas Firuz Bey Camii 76 Mill Mimarlk 401 Mimar Sinan 13, 14, 15, 71, 91, 94, 105, 106, 107, 108, 113, 128, 137, 171, 283, 322, 348, 399 Mimarba Acem Ali 94 Minber Klah 235, 360 Modern 14, 24, 26, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 44, 45, 46, 47, 52, 54, 94, 400 Moha 71 Molla elebi Cami 365 Monumentality 36 Mukarnas 64, 76, 93, 99, 143, 156, 157, 159, 161, 181, 192, 196, 199, 208, 212, 229, 294, 295, 296, 312, 313, 314, 329, 356, 357, 399 Murad (II.) 91 Murad (III.) 13, 344, 349 Murad Hdavendigr (Camii) 76, 90, 137, 261 Murad Paa 365 Muradiye Trbe 90 Musa elebi 80 Mezzin Mahfeli 192, 208, 215, 216, 288, 290, 292, 293, 329, 357, 360, 366, 368, 372, 375 Mmin 29, 105, 129, 132, 288, 343, 382 Mslman 24, 25, 30, 31, 36, 37, 38, 40, 41, 43, 44, 52, 64, 72, 94, 208, 365 Mtevekkiliye (Samarra) Ulu Camii 61, 63

N
Nef 205, 212 Nilfer Hatun mareti 73, 74

O
Okmeydan 167 Olcaytu Hudabende Trbesi 67, 212 Organistik 28, 29, 41 Orhan Bey 72, 73 Orhan Gazi Camii 72 Ornament 42 Ornamentalism 29, 42 Ornamentalistik 61, 208, 209, 306 Orta a 52 Osmanl (Devleti) 13, 14, 46, 64, 66, 67, 71, 72, 73, 76, 77, 80, 91, 94, 105, 108, 113, 114, 137, 147, 150, 151, 153, 159, 161, 167, 179, 184, 186, 205, 208, 215, 230, 241, 252, 281, 283, 284, 312, 330, 337, 343, 349, 360, 365, 377, 387, 399, 400, 401 Osmanl Mimarisi 14, 64, 71, 73, 77, 91, 94, 114, 151, 161, 184, 283, 284 Osmanl Sanat 205 Ota 72

P
Padiah 76, 91, 167, 196, 270, 281, 283, 330 Palmet Frizi 156, 159 Pandantif 42, 76, 96, 208, 209, 212, 235, 257, 263, 264, 357, 360, 377, 399 Pantokrator Kilisesi 167 Papa V . Sixtus 53 Pattern 42 Payanda 215, 273, 276 Pyeli Cami 67, 153, 375, 377 Perspektif 28, 53, 270 Piramidal 267 Piyale Paa Camii 343, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 381 Planimetrik 24, 25, 34, 35, 371 Polar 29, 42 Portal 66, 73, 77, 83, 159, 160, 196, 199, 200, 201, 294, 312, 320, 351 Portal Kap 73 Postmodern 48, 49, 400 Pragmatizm (Pragmatik) 19, 22, 31, 32 Profil 32, 88, 93, 113, 117, 119, 143, 156, 157, 163, 194, 195, 196, 199, 200, 227, 229, 310, 311, 320, 322 Psikolojik 20, 22, 25, 26, 30, 36, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 49, 52, 105 Psiik 22, 25, 36, 38, 39, 107 Pulya 71 Priten 314

412

MMAR SNAN

R
Rabi Medreseleri 171, 176, 178 Rahm 36, 41 Rahmn 36, 41 Ramazan Efendi Camii 344 Ratio 22, 31, 32 Revak 91, 113, 121, 127, 128, 131, 143, 144, 149, 178, 189, 190, 194, 195, 196, 199, 200, 201, 227, 228, 229, 230, 233, 236, 237, 245, 257, 302, 312, 313, 314, 322, 324, 325, 351, 352, 353, 356, 372, 389, 390, 394 Rodos 71 Rokoko 37 Roma 40, 48, 50, 51, 52, 53, 171, 196, 229, 273 Roma Kltr 50, 51 Roma Mimarisi 51 Roma Su Kemeri 273 Rnesans 13, 32, 42, 52, 53, 71, 151, 200, 208, 314 Ruh 20, 21, 22, 25, 26, 30, 38, 41, 47, 49, 105, 252 Rumi 159, 202 Rum Motif 205 Rum Yaprak 202, 252 Rstem Paa Kervansaray 281

S
Saak (Saa) 93, 119, 124, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 143, 144, 174, 189, 190, 200, 227, 229, 245, 312, 322, 351, 352, 375, 377, 382, 383, 384, 391 Safevi 67 Saflarn Tekili 61 Sai elebi 371 Saint Pierre Kilisesi 171 Salis Medreseleri 171, 176, 178 Samanolu smail Trbesi 64, 67 Sanatkr 14, 343, 368, 387 Sani Medreseleri 171, 174, 176, 177 Sarayburnu 129, 167, 178, 391 Sarayii 283, 325 Sarkt 159, 230 Scharoun 48 Sedef Kakmal Kndekri 330 Sedefkr Mehmed Aa 94, 399, 400 Sefer-i Hmayun 71 Sekizgen Avlu 113 Selamlk 33 Selatin Camileri 91 Selimiye 40, 93, 94, 95, 117, 223, 225, 233, 245, 263, 267, 270, 273, 281, 282, 283, 285, 286, 287, 290, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301,

302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 311, 312, 313, 314, 317, 318, 320, 321, 322, 324, 325, 326, 328, 329, 330, 331, 334, 337, 343, 344, 357, 365, 366, 371, 372, 375, 382, 384, 389, 399, 400 Sembol 41, 49, 52, 73, 283, 284, 303, 310, 344 Ser Mimrn- Hass 113 Sbyan Mektebi 113, 121, 174, 233, 306, 325 Silivrikap 233, 285 Simetrik Vaziyet Plan 91 Sinan Paa Camii 237, 239, 259, 261, 365, 371 Sinann Trbesi 171, 176 Sivas Gk Medrese 66 Sivil Mimarlk 399 Sivri Kemer 40, 76, 78, 80, 90, 128, 132, 143, 151, 152, 153, 155, 156, 187, 188, 194, 196, 199, 200, 225, 227, 229, 233, 237, 247, 267, 273, 276, 314, 322, 329, 352, 356, 371, 372, 373, 375, 377 Son Cemaat Yeri (Avlusu) 73, 80, 81, 83, 91, 95, 101, 117, 119, 121, 125, 127, 129, 131, 132, 143, 146, 147, 149, 161, 179, 184, 185, 189, 194, 196, 200, 201, 225, 227, 228, 229, 230, 233, 236, 245, 285, 306, 310, 312, 314, 320, 322, 352, 366, 370, 372, 373, 375, 377, 382, 383, 391, 394, 399 St 71 Span 33 St. Elia 46 St. Pierre 40 Stalaktit 42, 64, 128, 129, 143, 159, 161, 208, 227, 228, 229, 230, 245, 294, 312, 352 Statik 28, 29, 41, 42, 50, 52, 53, 186, 208, 276, 302, 357 Sultan I. Ahmet 399 Sultan II. Mehmed 90 Sultan II. Selim 13, 343, 349 Sultan II. Selim Trbesi 343 Sultan III. Murad 13, 349 Sultan Mahmud 64 Sultan Mesud 64 Sultan Selim Camii 94, 96, 99, 102, 117, 125, 139, 143, 159, 160, 167, 194, 195, 212, 247, 302, 312 Sultan Sleyman Trbesi 171, 179, 181 Sultanahmet Camii 94, 101, 344, 399 Sleyman Bey 80 Sleymaniye Camii 40, 94, 167, 205, 208, 223, 306 Snnet 30 Stun 40, 42, 76, 91, 93, 99, 106, 107, 108, 113, 114, 128, 129, 132, 143, 144, 147, 156, 159, 161, 181, 189, 190, 192, 196, 199, 200, 208, 209, 225, 227, 228, 229, 230, 233, 241, 245, 252, 288, 302, 310, 312, 314, 320, 322, 324, 330, 331, 351, 352, 356, 357, 372, 375, 377, 382, 384, 391, 393

413

MMAR SNAN

adrvan 129, 131, 143, 146, 200, 201, 351 akul 99, 143, 159, 187, 196, 199, 200, 233, 237, 273, 298, 310, 320, 322, 382, 384 am 61, 62 ehzade Mehmed Klliyesi 138, 142, 144, 146, 149, 150, 152, 153, 154, 155, 157, 160, 163, 284 ehzade Mehmed Trbesi 157, 159, 163 ehzadeba 94 emsi Paa Trbesi 389 eytan 34 irk 31, 41, 44 Unite Dhabitat 48 Ustalk Eseri 329 Uak Ulu Camii 76

erefeli Camii 91, 93, 121, 237, 281, 284, 322, 325 skdar 94, 121, 124, 125, 126, 127, 129, 131, 132, 133, 137, 139, 143, 156, 167, 178, 225, 230, 245, 257, 303, 320, 343, 365, 382, 388, 389, 390, 391, 393, 395, 399, 400 skdar Mihrimah Sultan Camii 124, 125, 126, 127, 129, 131, 132, 133, 137, 139, 156, 178, 225, 230, 245, 257, 320, 382, 391 skdar emsi Paa Camii 388, 390, 391, 393, 395 skdar Yeni Valide Camii 400 zengi 80, 247, 267, 314

T
Tabhane 121, 156, 171, 172, 176, 196 Tanbur 194 Tanr 50, 51 Tarih 14, 19, 38, 39, 43, 46, 49, 91, 94, 159, 160, 212, 225, 227 Tarihselcilik 19, 30 Taurus Forumu 137 Tektonik 14, 29, 42, 50, 51, 52, 53, 61, 72, 73, 77, 90, 151, 161, 200, 202, 208, 230, 360, 384, 385, 400 Ters T 129 Tevhd 19, 20, 21, 29, 30, 31, 32, 45, 49, 50, 54, 105 Tezkiretl-Bnyn 344, 371 Tezkiretl-Ebniye 371 Tezyinat 88, 90, 101, 108, 151, 156, 159, 181, 202, 205, 208, 212, 252, 253, 293, 294, 296, 312, 313, 329, 330, 334 Tezyin 14, 29, 38, 41, 42, 50, 51, 61, 72, 73, 74, 80, 90, 91, 93, 106, 107, 108, 117, 128, 147, 149, 156, 159, 161, 174, 192, 193, 200, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 212, 252, 276, 284, 302, 303, 306, 307, 308, 310, 311, 324, 329, 357, 360, 372, 375, 384 Tp Medreseleri 171 Timur 67, 90 Tiryakiler ars 171, 174, 176, 179, 187 Tokat 343 Tophane 343, 381 Topkap Saray 167, 172, 344, 394 Toporafya 34, 90, 91, 124, 259, 263, 267, 349 Trakya 283 Tromp 64, 76, 247, 248, 250, 285, 286, 288, 294, 295, 298, 302, 303, 306, 307, 329, 366, 371, 389, 393 Tula 73, 74, 233, 237, 239, 247, 259, 261, 324, 325, 391, 393 Tuhfetl-Mimrn 162, 371 Tunca Nehri 281, 283 Trk 66, 67, 72, 76, 88, 161, 283, 310, 325 Trk genleri 76, 88, 161, 310

V
Vaiz Krss 189, 215, 216, 329, 330, 331, 357 Vecd 37, 39 Venturi 48

W
Wells Katedrali 40 Worringer 38, 40, 52

Y
Yarm Kubbe 121, 125, 126, 128, 129, 137, 139, 142, 147, 150, 151, 153, 154, 155, 161, 162, 179, 184, 185, 186, 189, 194, 196, 200, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 212, 245, 247, 248, 257, 285, 288, 294, 298, 302, 303, 306, 310, 312, 329, 352, 357, 360, 365, 366, 368, 381, 384, 389, 391, 394, 399 Yeni Camii 94, 101, 400 Yeni Ontoloji Ekol 20, 43 Yenieri Oca 71 Yeniehir Yakub elebi 76 Yeil Trbe 90, 153 Yldrm Bayezid 76, 80, 284 Yldrm Bayezid Camii 80

Z
Zal Mahmud Paa Camii (Trbesi) 225, 237, 257, 259, 261, 263, 312, 351, 365, 366, 368, 371, 377, 400 Zaviyeli Cami Plan 80 Zemberekli 61 Zen Budist 32 Zeuxippus Hamam 241 Zeyrek 167, 176

414

KAYNAKA

Heinrich Wlfflin, Principles of Arts History, Dover Publications, Trke evirisi Sanat Tarihinin Temel Kavramlar, Remzi Kitabevi, 1995. Muhammed kbal, Reconstruction of Religious Thought in Islam-slmda Dini Dncenin Yeniden Kuruluu, Birleik Yaynclk-stanbul, ev. Dr. N. Ahmet Asrar. Muhyid-dn el-Arab, Fuss-l Hikem, Milli Eitim Basmevi, 1952. Paul Klee, Educational Sketch Book, Faber and Faber London, 1950.

Ernst Diez, A Stylistic Analysis of Islamic Art; Ornamentalism in Islamic Art; Simultaneity in Islamic Art, Ars Islamica, Michigan, 1938. Ananda K. Coomaraswamy, Christian and Oriental Philosophy of Art, Dover Publications, Inc., New York. Ludwig Coellen, Der Still der Bildenden Kunst, Arkaden Verlag, Darmstadt, 1921. Wrringer, LArt Gothique, Gallimard, Paris, 1946. Titus Burckhardt, Principes et Methodes de lArt Sacre, Devry Livres, Paris, 1976.

415

ALBARAKA TRKN KLTR DNYAMIZA 20. YIL ARMAANI