You are on page 1of 122

Cultivo hidropnico de hortalias

Simone da Costa Mello Departamento de Produo Vegetal, ESALQ/USP

Histrico

Willian Frederick Gerike (1930) termo hidropnico Inglaterra 1960- Allen Cooper Hoagland & Arnon

Tipos de cultivo hidropnico


Sem uso de substrato Sistema NFT Aeroponia Soluo nutritiva aerada

Com uso de substrato Orgnicos, inorgnicos e mistos Natural ou sinttico

Sistema NFT

Soluo nutritiva aerada

Soluo nutritiva aerada

Sistema aeropnico

Factor, T.

Desenvolvimento Inicial

Factor, T.

Desenvolvimento Inicial

Factor, T.

Tuberizao da batata

Pleno Desenvolvimento e Produo

Factor, T.

Com o uso de substratos - areia

Substrato l de rocha

Cultivo de pimento l de rocha

Sacolas plsticas l de rocha

Pimento l de rocha

Substrato- orgnico

Substrato-orgnico

Substrato- orgnico

Sem uso de substrato


Tcnica do fluxo laminar de nutrientes Usada por mais de 90% dos produtores

Vantagens do cultivo hidropnico


Produto diferenciado Reduo de mo-de-obra Produto limpo Maior estabilidade de preo ao longo do ano quando comparado com o produto de campo Uso racional da gua Praticvel em pequenas reas e reas urbanas Menor perda de matria prima quando minimamente processado

Produto diferenciado

Produto diferenciado

Reduo de mo-de-obra
Sistema automatizado

Sistema automatizado

Produto limpo

Menor perda de matria-prima quando minimamente processado

Desvantagens
Dependncia maior de energia eltrica Necessidade de limpeza do sistema a cada cultivo Necessidade de troca da soluo nutritiva Necessidade de separao da produo por setor para evitar contaminao de todo o sistema

Principais hortalias
Alface Rcula Agrio Almeiro Menta Salsa Cebolinha Manjerico Tomate Morango

Hortalias folhosas
Ciclo rpido Maior precocidade Produto diferenciado Retorno rpido do investimento Maior valor agregado do produto Maior estabilidade de preos

Nmero de consultas 100 150 200 250 300 50 0

Teixeira, 2008
alface rcula agrio almeiro chicria tomate pimento pepino morango salsa cebolinha coentro mostarda mudas tabaco

Cultura hidropnica

Hortalias de folhas

Hortalias de folhas

Cultivo de hortalias de frutos

Fases do cultivo
Produo de mudas Espuma fenlica Bandeja com substrato

Fase inicial de desenvolvimento

Fase final de desenvolvimento

Produo de mudas
Hortalia Alface Rcula Salsa Coentro Manjerico Bandeja sementes/clula 1 (semente peletizada) 15-20 8-12 8-13 1-2 288 200 200 200 288 Perodo (dias) 30-35 25 30 30 25

Produo de mudas em espuma fenlica

Suporte para espuma fenlica

Espuma fenlica

Fibra de coco

A fibra de coco no liberada na soluo nutritiva;

Produo de mudas de alta qualidade;

Muda produzida em bandeja de isopor

Instalao do sistema

ESQUEMA DE MONTAGEM DO SISTEMA HIDRULICO NO RESERVATRIO

Registro Retorno

Entrada para Perfis

Bomba

Filtro

Sada alternativa para esvaziamento do tanque

Soluo nutritiva

Sistema hidrulico
Reservatrio
Enterrado (abaixo da tubulao) Oxigenao da soluo 15C 10 ppm 25C 8,5 ppm 35C 7 ppm Filtro no retorno do dreno

Tubulao
Enterrada

Conjunto moto-bomba

Reservatrio
Distribuio setorizada (reservatrios menores)

Reposio diria de gua e nutrientes

Bancadas

SISTEMA NFT - CCLICO

CANAIS COM PLANTAS

registros

Tanque Tanque
GUA +

Bomba dgua

Temporizador

NUTRIENTES

Lenol plstico e arame


Travessa Lenol de polietileno
Canal Suporte da planta

Orificio

Arame galvanizado

Base

Telhas de cimento amianto


Suporte das plantas

Telhas sobrepostas

Orifcio

Canal

Tubos de PVC
Orificio Canal

Suporte das plantas

Metades de PVC Fixao do suporte

Cano de drenagem

Base da mesa

Cola de Silicone

Tubo de PVC

Encaixe de tubos de PVC

Canais de polipropileno
Maior area para as folhas

Orificio

Maior area para as raizes Canal hidropnico em posio normal Canal hidropnico em posio invertida Base

Canal de colorao clara na parte externa e escura na parte interna

Canais para cultivo

Bliska, 2008

Tamanho dos canais de cultivo


Rcula, coentro, salsinha, cebolinha Perfil de 75 mm Alface, escarola, agrio, almeiro Perfil de 100 mm Morango, couve, tomate, pimento, pepino, melo, salso Perfil de 150 mm

Dimensionamento dos canais Hortalias de folhas


CULTIVO TAMANHO DO CANAL DISTNCIA ENTRE CANAIS cm ALMEIRO AGRIO CEBOLINHA COUVE-FOLHA ALFACE SALSA RCULA MEDIO MEDIO MEDIO GRANDE MEDIO MEDIO MEDIO 12,5 20 12,5 25 12,5 25 50 100 25 30 12,5 25 12,5 20 12,5 20 12,5 25 12,5 25 50 100 25 30 12,5 25 12,5 20 PLANTAS

Dimensionamento dos canais Hortalias de frutos


CULTIVO TAMANHO DO CANAL DISTANCIA ENTRE CANAIS PLANTAS cm MELO MORANGO PEPINO PIMENTA PIMENTO TOMATE GRANDE GRANDE GRANDE GRANDE GRANDE GRANDE 75 100 25 - 35 75 100 50 100 75 100 75 100 50 100 25 - 35 50 - 100 50 100 50 100 50 100

Cultivo Alface Agrio Rcula Salsa

plantas/m2 8-16 25-64 25-100 22-50

L min-1 1,5-2,0 1,5-2,0 1,5-2,0 1,5-2,0

Cultivo Melo Morango Pepino Tomate

plantas/m2 1-4 8-16 2-4 2-4

L min-1 2,0-4,0 2,0-4,0 2,0-4,0 2,0-4,0

Arquitetura dos canais de cultivo

Sistema horizontal

Sistema piramidal

Sistema vertical

Bliska, 2008

Sistema horizontal com andares

Sistema espiral

Declividade do canal
3-7% Declividade acentuada: Menor absoro de gua e nutrientes

Desinfeco do sistema
Deve ser realizada aps cada colheita Lavagem dos canais de cultivo Dixido de cloro (5%) Tecsa Clor

Temperatura da gua
Ideal entre 22 e 25C Maior que 25C: Favorece o aparecimento de doenas fngicas Menor concentrao de oxignio

Teixeira, 2008

Nmero de consultas
100 150 200 250 300 50 0 Fungos Bactrias Vrus Pragas

agente causal

Abiticos No diagnosticado

Pythium spp.

Manejo da soluo nutritiva

Valores mximos na gua para fertirrigao


Caracterstica Mximo mg/L 7 - 7,5 0,5 - 1,2 60 -120 50 - 70 80 - 110 50 - 110 5 - 20 5 - 10 0,5 - 5 1,0 Caracterstica Mximo mg/L 100 - 250 0,2 - 2 5 - 100 30 70 - 100 0,2 - 1,5 0,2 - 2 0,2 - 1 1 - 5 0,5 - 1

pH CE, dS/m Bicarbonatos Na Ca Mg N total NO3 NH4 NO2

SO4 H2S K P Cl Fe Mn Cu Zn B

SOLO
FRAOES ORGNICA E INORGNICAS

HIDROPONIA

SAIS INORGNICOS
LIBERAO DE MINERAIS

DISSOLVIDOS EM GUA SOLUO DO SOLO

DISSOLVIDOS EM GUA SOLUO NUTRITIVA

Soluo nutritiva
Nutriente N-NO3P-H2PO4S-SO42K+ Ca2+ Mg2+ N-NH4+ A 207 84 64 330 168 48 -Soluo Nutritiva B C D 168 196 168 31 31 40 112 64 48 270 234 156 180 160 160 48 48 36 -14 -E 70 40 112 156 160 36 70 Soluo Solo F G H 7 44 1057 0,1 0,1 1,9 4,2 8,6 246 3,5 10,5 331 45 133 1116 6,2 22 67 -1,7 --

SOLUES NUTRITIVAS: A= COOPER; B= STEINER; C= HOAGLANG & ARNON; D,E= LONG ASHTON; SOLUES DE SOLO: F= SOLO MINERAL APS PASTAGEM ; G= SOLO MINERAL APS CEVADA; H= SOLO ORGNICO

Concentraes de micronutrientes

Sol. de Solo mg/L B Cu Fe Mn Mo Zn 0,11 0,02 0,28 0,27 0,001 - 0,01 0,03

Sol. Nutritiva 0,22 0,04 2,80 0,38 0,07 0,05

O FERRO ABSORVIDO PELAS RAZES NA FORMA BIVALENTE OS SAIS DE Fe2+ APRESENTA UMA SOLUBILIDADE MUITO BAIXA, E OS DE Fe3+ APS DISSOCIAR SOFRERO REDUO E FORMAO DE COMPOSTOS POUCO SOLVEIS

Fertilizantes empregados na hidroponia

Sal ou Fertilizante
Nitrato de potssio (13-0-44) Nitrato de clcio Hydro

Nutriente
K N-NO3 Ca N-NO3 N-NH4 N-NH4 P K P K Cl K S Mg S P

Concentrao
% 36,5 13 19 14,5 1 11 26 29 23 52 47 41 17 10 13 27

Fosfato monoamnio (MAP) (11-60-0) Fosfato monopotssico (MKP) (0-52-34) Cloreto de potssio (branco) Sulfato de potssio Sulfato de magnsio cido fosfrico 85%, D=1,7

Sal ou Fertilizante
FeEDTA FeEDDHA FeEDDHMA FeDTPA cido brico Brax Sulfato de cobre CuEDTA Sulfato de mangans MnEDTA Sulfato de zinco ZnEDTA Molibdato de sdio Molibdato de amnio

Nutriente
Fe Fe Fe Fe B B Cu Cu Mn Mn Zn Zn Mo Mo

Concentrao %
13 6 6 11 17 11 23 14,5 26 13 22 14 39 54

Solubilidade em gua de alguns adubos usados em hidroponia Sal Solubilidade (g/mL) Uria 0,50 Nitrato de clcio 0,50 Nitrato de potssio 0,15 Nitrato de magnsio 0,70 Fosfato monoamnio 0,20 Fosfato monopotssico 0,20 Sulfato de magnsio 0,50 Sulfato de potssio 0,10

Potencial salino dos fertilizantes


ndice salino do adubo (ndice global); ndice salino por unidade de nutriente (ndice parcial);

Adubos ADUBOS NITROGENADOS Nitrato de amnio(35,0%) Sulfato de amnio (21,2%) Nitrato de clcio (11,9%) Cianamida clcica (21,0%) Nitrato de sdio(13,8%) Nitrato de sdio (16,5%) Fosfato monoamnico (12,2%) Fosfato diamnico (21,2%) Uria (46,6%) ADUBOS FOSFATADOS Fosfato monoamnico (61,7%) Fosfato diamnico (53,8%) Superfosfato simples (16,0%) Superfosfato simples (18,0%) Superfosfato simples (20,0%) Superfosfato triplo (45,0%) Adubos patssicos Cloreto de potssio (60,0%) Nitrato de potssio (44,0%) Sulfato de potssio (54,0%) Sulfato de potssio + Mg (21,9%) OUTROS Carbonato de clcio (56,6%) Calcrio dolomtico (19,0%) Gesso (32,6%)

ndice global 104,7 69,0 52,5 31,0 73,6 100,0 29,9 34,3 75,4 29,9 34,3 7,8 7,8 7,8 10,1 116,3 73,6 46,1 43,2 4,7 0,8 8,1

ndice parcial 2,99 3,25 4,41 1,48 5,34 6,06 2,45 1,61 1,62 0,49 0,64 0,49 0,43 0,39 0,22 1,94 1,58 0,85 1,97 0,083 0,042 0,247

Condutividade eltrica
Habilidade de uma soluo em permitir a passagem de corrente eltrica A corrente eltrica proporcional ao nmero de ons

Condutivmetro

CONDUTIVIDADES ELTRICAS DE SOLUES DE ALGUNS FERTILIZANTES USADOS EM HIDROPONIA FERTILIZANTE/SAL NITRATO DE CLCIO NITRATO DE POTSSIO FOSFATO MONOAMNIO FOSFATO MONOPOTSSICO SULFATO DE MAGNSIO dS/m 1,2 1,3 1,0 0,7 0,9

QUELATOS DE FERRO FeDTPA Fe - DietilenoTriamino Penta Acetato FeEDTA Fe - Etileno Diamino Tetra Acetato FeEDDHA Fe - Etileno Diamino Di-orto Hidroxi fenil Acetato FeEDDHMA Fe - Etileno Diamino Di-orto Hidroxi paraMetilfenilAcetato

EDTA
Fe PO4 120 100 Fe EDTA Fe (OH)

% FORMADO

80 60 40 20 0 4 4.5 5 5.5 6 6.5 7 7.5 8 8.5

pH DA SOLUO NUT RIT IVA

DTPA
Fe PO4 120 100 % FORM A DO 80 60 40 20 0 4 4.5 5 5.5 6 6.5 7 7.5 8 8.5 pH DA SOLUO NUTRITIVA Fe DTPA Fe (OH)

EDDHA
Fe PO4 120 Fe EDDHA Fe (OH)

% FORM A DO

100 80 60 40 20 0 4 4.5 5 5.5 6 6.5 7 7.5 8 8.5

pH DA SOLUO NUT RIT IVA

Preparo de solues concentradas Soluo concentrada A


Fertilizante Nitrato de clcio Nitrato de potssio Soluo de micros em mL Quelato de Ferro 6% Conc. g/20L 6200 2000 1000 300

SOLUO CONCENTRADA A
Formas livres de NO3 (= Ca, K, Mn), Cu y Zn Zn2+
120 100 80 % 60 40 20 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

Cu2+

NO3-

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

SOLUO CONCENTRADA A
Quelatizao de Fe3+e de Cu2+ em funo do pH
EDDHA Fe3+
120

EDDHA Cu2+

% Form ado

100 80 60 40 20 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

pH da soluo nutritiva concentrada

Soluo concentrada B
Fertilizante Nitrato de potssio Fosfato monopotssico Sulfato de magnsio Conc. g/20L 2000 1200 2000

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE FOSFATO EM FUNO DO pH
compl. Mg2+ PO4
120 100 80 60 40 20 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

H+ PO4

solido Mg2+ PO4

% FORM ADO

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE MAGNSIO EM FUNO DO pH
metal livre Mg2+ compl. PO4 Mg2+
80 70 60 50 40 30 20 10 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

SO4 Mg2+ solido PO4 Mg2+

% FORMADO

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE POTSSIO EM FUNO DO pH
metal livre K+
120

SO4 K+

% FO R M A D O

100 80 60 40 20 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE SULFATO EM FUNO DO pH ligante livre SO4
90 80

Mg2+ SO4

K+ SO4

% FORM ADO

70 60

50 40 30 20 10 0 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

SOLUES CONCENTRADAS
Tanque A Nitrato de clcio Nitrato de magnsio Quelato de ferro (EDDHA ou EDTA) Sulfato ou Quelato de mangans Sulfato ou Quelato de zinco Sulfato ou Quelato de cobre cido brico Tanque B Nitrato de potssio Fosfato mono potssio ou mono amnio Sulfato de potssio Molibdato de sdio ou de amnio

C C C C C C C C C C

C C C C R C R C

I C C C C C C

I C C C I C I

I I C C C I

I C C C I

I I C

I C

C Nitrato de clcio

C Nitrato de magnsio

C Nitrato de potssio (MAP) ou

C Sulfato de potssio Fosfato monoamnio monopotssico (MKP)

Sulfato de magnsio

cido fosfrico

C Sulfatos de ferro, cobre, mangans e zinco

C Molibdato de sdio ou de amnio Quelatos de ferro, cobre, mangans e zinco

cido brico Compatibilidade entre diferentes fertilizantes: (C compatvel; I incompatvel; R compatibilidade reduzida).

Composio das solues nutritivas

Concentraes de nutrientes recomendadas por diversos autores para o cultivo de alface


N-NO3 NNH4+ P K Ca Mg SSO4 B Cu Fe Mn Mo Zn Refe renci a

-------------------------------------------------------------g/1000 L-----------------------------------------------------------------86,5 266 156 238 166 206 165 8,7 18 12 62 28 62 30 50 35 145 430 252 426 279 211 339 45 180 93 161 149 200 78 12 24 26 24 46 29 23 16 36 34 32 90 38 49 0,2 0,3 0,5 0,3 0,5 0,5 0,1 0,01 0,05 0,05 0,05 0,02 0,02 0,1 2,0 2,2 3,0 5,0 2,5 3,0 5,0 0,2 0,3 0,5 0,4 2,0 0,5 0,2 0,00 5 0,05 0,05 0,05 0,05 0,1 0,03 0,02 0,05 0,1 0,3 0,1 0,15 0,14 1 2 3 4 5 6 7

174 24 39 183 142 38 52 0,30 0,02 2,0 0,4 0,06 0,06 8 1- Sasaki (1992); 2- Sonneveld & Straver (1994), acrescentar 14 g de Si 1000 L; 3- Muckle (1993); 4- Castellane & Araujo (1994); 5- Lim & Wan (1984); 6- Adams (1994); 7- Carrasco & Izquierdo (1996); 8- Furlani (1998)

Clculo da soluo nutritiva


Extrao de nutrientes pelas plantas Relao entre os nutrientes nas plantas

EXTRAO DE MACRONUTRIENTES POR PLANTAS DE ALFACE HIDROPNICA


500.0 450.0 400.0 350.0 300.0 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 0 10 20 30 40 DIAS APS O TRANSPLANTE DE MUDAS ABSORO, mg por planta

N P K Ca Mg S

SOLUO NUTRITIVA - CLCULO DAS RELAES ENTRE OS MACRONUTRIENTES EXTRADOS


EXTRAO DE MACRONUTRIENTES - ALFACE mg/planta relao x 100 NITROGNIO (N) 400 84 FSFORO (P) 70 15 POTSSIO (K) 475 100 CLCIO (Ca) 160 34 MAGNSIO (Mg) 48 10 ENXFRE (S) 30 6
(FAQUIN et al, 1996)

SOLUES NUTRITIVAS - FORMULAO PARA GUA COM pH NEUTRO OU LIGEIRAMENTE ALCALINO

FERTILIZANTES / SAIS

QUANTIDADE (mg/L) 34 / 0,19 = 179

NITRATO DE CLCIO - Ca, N

FOSFATO MONOAMNIO - P, N 15 / 0,26 = 58 SULFATO DE MAGNSIO - Mg, S10 / 0,09 = 111 NITRATO DE POTSSIO - K, N 100 / 0,36 = 278

CONCENTRAO DE NITROGNIO SOLUO COM FOSFATO MONOAMNIO


FERTILIZANTES / SAIS NITROGNIO (mg/L)

NITRATO DE CLCIO - Ca, N 179 * 0,155 = 28 FOSFATO MONOAMNIO - P, N 58 * 0,11 = 6 NITRATO DE POTSSIO - K, N 278 * 0,13 = 36 TOTAL 70 ( 84 ) A DIFERENA ( 84 - 70 = 14 ) via NITRATO DE CLCIO = 14 / 0,155 = 90 mg / L

SOLUO NUTRITIVA COM FOSFATO MONOAMNIO

FERTILIZANTES / SAIS NITRATO DE CLCIO(0,179 + 0,090) FOSFATO MONOAMNIO SULFATO DE MAGNSIO NITRATO DE POTSSIO

g/L 0,269 0,058 0,111 0,278

CONDUTIVIDADE ELTRICA DA SOLUO NUTRITIVA COM FOSFATO MONOAMNIO

FERTILIZANTES / SAIS NITRATO DE CLCIO (0,179 + 0,090) FOSFATO MONOAMNIO SULFATO DE MAGNSIO NITRATO DE POTSSIO

CE, dS/m 0,269 * 1,2 = 0,32 0,058 * 1,0 = 0,06 0,111 * 0,9 = 0,10 0,278 * 1,3 = 0,36

TOTAL

0,84 dS/m

SOLUO NUTRITIVA COM FOSFATO MONOAMNIO - CE = 1,50dS/m


fator de correo = 1,50 / 0,84 = 1,786
COMPOSIO DA SOLUO NUTRITIVA g/L NITRATO DE CLCIO FOSFATO MONOAMNIO SULFATO DE MAGNSIO NITRATO DE POTSSIO SOL. DE MICROS 10x, mL QUELATO DE FERRO 6% C.E., dS/m 0,269 0,058 0,111 0,278 100,0 30,0 0,84 0,480 0,104 0,198 0,497 100,0 30,0 1,50

Soluo com 1,5 dS/M


N = 145,6 mg/L P = 27 mg/L K = 178,9 mg/L Ca = 91 mg/L Mg = 17,8 mg/L S = 25,7 mg/L

SOLUO NUTRITIVA COM MAP ou MKP CE = 1,50dS/m


fator de correo: 1,50 / 0,84 = 1,786 (MAP) ou 1,50 / 0,86 = 1,744 (MKP)
COMPOSIO DA SOLUO NUTRITIVA MAP NITRATO DE CLCIO FOSFATO MONOPOTSSICO SULFATO DE MAGNSIO NITRATO DE POTSSIO SOL. DE MICROS 10x, mL QUELATO DE FERRO 6% C.E., dS/m 480 104 198 497 100 30 1,50 MKP 616 119 194 392 100 30 1,50

You might also like