Thomas Calculus 11ed (TR) - 1

THOMAS
CALCULUS
O N B R N C B A S K I
George B.Thomas, Jr. Massachusetts Institute of Technology
Maurice D.Weir Naval Postgraduate School Joel Hass University of California, Davis Frank R. Giordano Naval Postgraduate School
eviren: Recep Korkmaz
Yayn No
: 2150 134
Teknik Dizisi :
11. Baskdan eviri 1. Bask - Austos 2009 - STANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8
Authorized translation from the English language edition, entitled THOMAS CALCULUS, 11th Edition by THOMAS, GEORGE B.; WEIR, MAURICE D.; HASS, JOEL; GIORDANO, FRANK R., published by Pearson Education, Inc, publishing as Addison-Wesley, Copyright 2005 TURKISH language edition published by BETA BASIM YAYIM DAITIM A.S. Copyright 2009 All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system, without permission from Pearson Education, Inc. Copyright 2009 Bu kitabn Trkiyedeki yayn haklar BETA Basm Yaym Datm A..ye aittir. Her hakk sakldr. Hibir blm ve paragraf ksmen veya tamamen ya da zet halinde, fotokopi, faksimile, taranarak, internet ortamnda elektronik posta ile herhangi bir ekilde oaltlamaz, datlamaz. Normal ly aan iktibaslar yaplamaz. Normal ve kanun iktibaslarda kaynak gsterilmesi zorunludur.
Dizgi : Beta Basm A.. Sayfa Dzenleme : Glgonca arpk Bask - Cilt : Kahraman Neriyat Ofset San. Tic. Ltd. ti. (Sertifika No: 12084) Yzyl Mah. Matbaaclar Cad. Atahan No: 34 K: 4 Baclar/stanbul (0-212) 629 00 01
Beta BASIM YAYIM DAITIM A.. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Caalolu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
NDEKLER
nsz ix 1
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 Reel Saylar ve Reel Doru 1 Dorular, emberler ve Paraboller 9 Fonksiyonlar ve Grafikleri 19 Fonksiyonlar Tanmlamak; Matematik Modeller 28 Fonksiyonlar Birletirmek; Grafikleri Kaydrmak ve leklemek Trigonometrik Fonksiyonlar 48 Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik izmek 59 TEKRAR SORULARI 68 PROBLEMLER 69 EK VE LER ALITIRMALAR 71
nbilgiler
38
Limitler ve Sreklilik
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 Deiim Oranlar ve Limitler 73 Limit Kurallarn Kullanarak Limitler Hesaplamak Bir Limitin Kesin Tanm 91 Tek Tarafl Limitler ve Sonsuzda Limitler 102 Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar 115 Sreklilik 124 Teetler ve Trevler 134 141 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 142 EK VE LER ALITIRMALAR 144 84
73
Trev
3.1 3.2 Bir Fonksiyon Olarak Trev 147 Trev Alma Kurallar 159
147
iii
iv
indekiler
3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
Bir Deiim Oran Olarak Trev 171 Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri 183 Zincir Kural ve Parametrik Denklemler 190 Kapal Tretme 205 likili Oranlar 213 Lineerizasyon ve Diferansiyeller 221 235 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 235 EK VE LER ALITIRMALAR 240
Trev Uygulamalar
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 Fonksiyonlarn Ekstremum Deerleri 244 Ortalama Deer Teoremi 255 Monon Fonksiyonlar ve Birinci Trev Testi 262 Konkavlk ve Eri izimi 267 Uygulamal Optimizasyon Problemleri 278 Belirsiz ekiller ve LHpital Kural 292 Newton Yntemi 299 Ters Trevler 307 TEKRAR SORULARI 318 PROBLEMLER 318 EK VE LER ALITIRMALAR 322
244
ntegrasyon
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak 325 Toplam Notasyonu ve Sonlu Toplamlarn Limitleri 335 Belirli ntegral 343 Analizin Temel Teoremi 356 Belirsiz ntegraller ve Dnm Kural 368 Deiken Dnm ve Eriler Arasndaki Alan 376 TEKRAR SORULARI 387 PROBLEMLER 388 EK VE LER ALITIRMALAR 391
325
Belirli ntegrallerin Uygulamalar

6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dnme Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak 409 Dzlem Erilerin Uzunluklar 416 Momentler ve Ktle Merkezleri 424 Dnel Yzey Alanlar ve Pappus Teoremleri 436 447 Akkan Basnlar ve Kuvvetleri 456 396
396
indekiler
TEKRAR SORULARI 461 PROBLEMLER 461 EK VE LER ALITIRMALAR
464
Transandant Fonksiyonlar
7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 Ters Fonksiyonlar ve Trevleri 466 Doal Logaritmalar 476 stel Fonksiyon 486 a x ve loga x 495 stel Byme ve Bozunma 502 Bal Byme Oranlar 511 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar 517 Hiperbolik Fonksiyonlar 535 TEKRAR SORULARI 546 PROBLEMLER 547 EK VE LER ALITIRMALAR 550
466
ntegrasyon Teknikleri
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 Temel ntegrasyon Formlleri 553 Ksmi ntegrasyon 561 Rasyonel Fonksiyonlarn Ksmi Kesirlerle ntegrasyonu Trigonometrik ntegraller 581 Trigonometrik Dnmler 586 Integral Tablolar ve Bilgisayar Cebir Sistemleri 593 Saysal ntegrasyon 603 Genelletirilmi ntegraller 619 633 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 634 EK VE LER ALITIRMALAR 638
553
570
Integrasyonun Dier Uygulamalar

9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler 642 Birinci Mertebe Lineer Diferansiyel Denklemler 650 Euler Yntemi 659 Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik zmleri 665 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 673 682 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 682 EK VE LER ALITIRMALAR 683
642
vi
indekiler
10
Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler

10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685 Konik Kesitleri Dmerkezliklerine Gre Snflandrmak Kuadratik Denklemler ve Dnmeler 702 Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid 709 Kutupsal Koordinatlar 714 Kutupsal Koordinatlarda Grafik izmek 719 Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar 725 Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler 732 739 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 739 EK VE LER ALITIRMALAR 742 697
685
11
Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar

11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8 11.9 11.10 11.11 Diziler 747 Sonsuz Seriler 761 ntegral Testi 772 Karlatrma Testleri 777 Oran ve Kk Testleri 781 Alterne Seriler, Mutlak ve Koullu Yaknsaklk 787 Kuvvet Serileri 794 Taylor ve Maclaurin Serileri 805 Taylor Serisinin Yaknsakl; Hata Tahmini 811 Kuvvet Serilerinin Uygulamalar 822 Fourier Serileri 833 TEKRAR SORULARI 839 PROBLEMLER 840 EK VE LER ALITIRMALAR 843
746
12
Vectrler ve Uzayda Geometri

12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 Boyutlu Koordinat Sistemleri 848 Vektrler 853 Nokta arpm (Skaler arpm) 862 Vektrel arpm 873 Uzayda Dorular ve Dzlemler 880 Silindirler ve Kuadrik Yzeyler 889 TEKRAR SORULARI 899 PROBLEMLER 900 EK VE LER ALITIRMALAR 902
848
indekiler
vii
13
Vektr-Deerli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket

13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 Vektr Fonksiyonlar 906 At Hareketini Modellemek 920 Yay Uzunluu ve Birim Teet Vektr T 931 Erilik ve Birim Normal Vektr N 936 Burulma ve Birim Binormal Vektr B 943 Gezegen Hareketi ve Uydular 950 TEKRAR SORULARI 959 PROBLEMLER 960 EK VE LER ALITIRMALAR 962
906
14
Ksmi Trevler
14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14.8 14.9 14.10 ok Deikenli Fonksiyonlar 965 Yksek Boyutlarda Limitler ve Sreklilik 976 Ksmi Trevler 984 Zincir Kural 996 Dorultu Trevleri ve Gradiyent Vektrler 1005 Teet Dzlemler ve Diferansiyeller 1015 Ekstremum Deerler ve Eyer Noktalar 1027 Lagrange arpanlar 1038 Kstlanm Deikenlerle Ksmi Trevler 1049 ki Deiken in Taylor Forml 1054 TEKRAR SORULARI 1059 PROBLEMLER 1060 EK VE LER ALITIRMALAR 1063
965
15
Katl ntegraller
15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 ki Katl ntegraller 1067 Alan, Momentler ve Ktle Merkezleri 1081 Kutupsal Formda ki Katl ntegraller 1092 Kartezyen Koordinatlarda Katl ntegraller 1098 Boyutta Ktle ve Momentler 1109 Silindirik ve Kresel Koordinatlarda katl ntegraller ok Katl ntegrallerde Deiken Dnm 1128 TEKRAR SORULARI 1137 PROBLEMLER 1138 EK VE LER ALITIRMALAR 1140
1067
1114
viii
indekiler
16
Vektr Alanlarnda ntegrasyon

16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 16.6 16.7 16.8 Erisel ntegraller 1143 Vektr Alanlar, , Dolam ve Ak 1149 Yoldan Bamszlk, Potansiyel Fonksiyonlar ve Korunmal Alanlar Dzlemde Green Teoremi 1169 Yzey Alan ve Yzey ntegralleri 1182 Parametrize Yzeyler 1192 Stokes Teoremi 1201 Diverjans Teoremi ve Bir Birletirilmi Teori 1211 1222 TEKRAR SORULARI PROBLEMLER 1223 EK VE LER ALITIRMALAR 1226
1143
1160
Ekler
A.1 A.2 A.3 A.4 A.5 A.6 A.7 A.8 A.9 Matematik ndksiyon EK-1 Limit Teoremlerinin spatlar EK-4 Sk Karlalan Limitler EK-7 Reel Saylarn Teorisi EK-9 Kompleks Saylar EK-12 Vectrel arpm in Dalma Kurallar EK-22 Kark Trev Teoremi ve Artma Teoremi EK-23 Bir Paralelkenarn Bir Dzlem zerine zdmnn Alan EK-28 Temel Cebir, Geometri, ve Trigonometri Formlleri EK-29
EK-1
Cevaplar
C-1
ndeks
-1
Ksa Bir ntegral Tablosu
T-1
Krediler
K-1
nsz
GR Thomas Calculusun 11.basmnn hazrlanmasnda nceki basmlarn tarzn ve gcn yakalamaya altk. Amacmz, birok kullancmz ve eletirmenimizi dikkatlice dinleyerek Thomas Calculusun klasik basmlarnn en iyi zelliklerini tekrar ziyeret etmek oldu. Aklmzdaki bu yksek standartlarla, altrmalar yeniden kurduk ve baz zor konular aydnlattk. George Thomasn szleri ile Kitab, olabilecei kadar ak ve kesin olarak yazmaya altk. Ek olarak, daha mantkl ve standart mfredat program ile ayn hizada olmas iin ierii yeniden yaplandrdk. Geriye bakmakla, mhendisler ve bilim adamlar iin kullanl ve ekici bir calculus metni hazrlamakta bize yardmc olacak ok ey rendik. On birinci basmda metin, renciye sadece calculusun yntemlerini ve uygulamalarn deil ayrca bir matematiksel dnme yolu da tantr. Altrmalardan rneklere kavramlar gelitiren ve teoriyi okunabilir bir lisanla aa karan anlatma, bu kitap matematiksel fikirleri dnme ve iletme hakkndadr. Calculus, matematiin anahtar rneklerinden bir ounu ierir ve fiziksel ve matematiksel konular hakknda doru ve mantkl bir yolla nasl dnleceinin gerek balanglarn iaret eder Materyale hakim olmalar ve gcn kullanmak iin gerekli matematiksel olgunlua ulamalar iin rencilere yardm etmeyi deniyoruz. Derin bir bilgiden gelen kavraylar gayrete deerdir. Bu kitab tamamlayan rencilerin , bilimde ve mhendislikte bir ok uygulamaya calculus kavramlarn uygulamak iin ihtiya duyulan, matematiksel lisan konusunda olduka bilgi edinmi olmalar gerekir. Ayrca, diferansiyel denklemler, lineer cebir ve ileri analiz derslerine iyi bir ekilde hazrlanm olmalar gerekir.
Onbirinci Basmdaki Deiiklikler

ALITIRMALAR Altrmalar ve rnekler calculus renmede ok nemli bir rol oynarlar. Thomas Calculusun nceki basmlarnda yer alan ve o basmlarn muazzam gcn olutan altrmalardan bir ounu bu yeni basma dahil ettik. Her blmde, hesaplamal problemlerden uygulamal ve teorik problemlere ilerleyen altrmalar konulara gre dzenledik ve grupladk. Bu dzenleme rencilere, calculus yntemlerini kullanma becerilerini gelitirme ve deerlendirmelerini derinletirmenin yannda calculus uygulamalarn ve mantkl matematiksel yaplarn anlamalar frsatn verir. ZEN zen seviyesi, nceki basmlarla karlatrldnda batan sona daha tutarldr. kisi arasndaki fark ortaya koymak iin hem biimsel ve hem de biimsel olmayan tartmalar verdik. Ayrca, kesin tanmlar ve rencilerin anlayabilecei ispatlar dahil ettik. Metin, materiyalin gayri resmi olarak anlalabilecei ekilde dzenlenmitir. Bu, ret-
ix
nsz
mene nemli derecede bir esneklik salar. rnein, kapal ve snrl bir aralkta srekli olan bir fonksiyonun bu aralkta bir maksimumunun bulunduunu ispat etmediimiz halde bu teoremi ok dikkatli bir ekilde ifade ettik ve takip eden eitli sonular ispat etmek iin bunu kullandk. Bundan baka, limitlerle ilgili blm, akla ve kesinlie kar byk bir dikkatle nemli lde yeniden dzenlenmitir. nceki basmlarda olduu gibi limit kavram yine bir eriye zerindeki bir noktada teet olan dorunun eimini elde etme fikri ile motive edilmektedir. ERK Bu basmn hazrl srasnda, Thomas Calculusun nceki basmlarnn kullanclar ve eletirmenlerimizin nerilerine ve yorumlarna nemli lde dikkat sarf ettik. Bu, baz blmlerde byk revizyonlara ve deiikliklere yol at.
nbilgiler Blm 1i, temel fonksiyonlarn ksa bir incelemesi olarak tekrar yazdk. Bir ok eitimcinin bu blm atlamay seebilecek olmasna ramen, blm renciye kolay bir referans ve inceleme olana sunar, notasyonu standart hale getirir ve altyap materyali olarak nelerin kabul edildiine iaret eder. Ayrca birok rencinin, bir hesap makinesine veya bilgisayara bir fonksiyonun grafiini vermesi konusunda tam olarak gvenmedeki tuzaklar gibi, grmemi olabilecei baz yardmc materyal ierir. Limitler Blm 2de ierilenler, limitlerin epsilon-delta tanmlar, birok teoremin ispat, sonsuzda limitler ve sonsuz limitlerdir (ve bunlarn bir grafiin asimptotlar ile ilikileri). Ters trevler Trev ve nemli uygulamalarn, btnl salayan ters trev kavram ile sonulanan Blm3 ve Blm 4te verdik. ntegrasyon eitli sonlu toplam rneklerini tarttktan sonra Blm 5te, erinin altndaki alan, geleneksel erevesi iinde belirli integrali tanttk. Trevleri ve ters trevleri birbirine balayan Analizin Temel Teoremini iledikten sonra, integrasyon iin Deiken Dnmnn yannda belirsiz integrali tanttk. Bunlar, belirli integralin uygulamalar hakkndaki allm blm takip eder. ntegrasyon Teknikleri ntegrasyonun, saysal integrasyonu da ieren temel teknikleri Blm 8de verilmektedir. Bunlar, bir integral olarak doal logaitmay ve onun tersi olarak stel fonksiyonu tanmladmz transandant fonksiyonlarn tantmn takip etmektedirler. Diferansiyel denklemler Temel diferansiyel denklemlerin zmleri hakkndaki materiyalin nemli ksm, imdi tek bir blmde, Blm 9da dzenlenmitir. Bu dzenleme, bu konularn kavranmas asndan eitimcilere nemli lde esneklik salar. Konikler Birok kullancnn istei zerine, konik kesitler hakkndaki Blm 10 tamamen yenilendi. Bu blm ayrca, parabollerin, hiperbollerin ve sicloidlerin parametrizasyonlarn vererek parametrik denklemler hakkndaki materyali tamamlar. Seriler Blm 11de, dokuzuncu basmda gzken, serilerin yaknsaklk testlerinin daha btn bir geliimini yeniden dzenledik. Ayrca, blmn sonuna (atlanabilecek olan) Fourier serilerini tantan ksa bir blm ekledik. Vektrler Temel cebirsel ve geometrik fikirlerin tekrarndan kanmak iin, iki ve boyutlu vektrlerin ilenmesini tek bir blmde Blm 12de birletirdik. Bu tantm, dzlemde ve uzayda vektr-deerli fonksiyonlar hakkndaki bir blm takip etti. Reel saylar Calculusa uyglanmasndan dolay Reel saylar teorisi hakknda ksa ve yeni bir ek yazdk
nsz
xi
SANAT ekillerin ve resimlerin calculus renmede kritik bileenler olduklarn fark ettik. Bu nedenle kitaptaki btn ekillere yeni bir bak ele aldk. Var olan ekilleri dzenlerken ve yenilerini olutururken, ekillerin resmettii, ilikilendirildikleri kavramlarn berrakln gelitirmeye altk. Bu, zellikle derinlii, katmanlar ve dndrmeleri daha iyi belirtmeyi baarabildiimiz -boyutlu grafiklerde ok aktr (aadaki ekillere bakn). Ayrca, renklerin tutarl ve pedagojik bir kullanmn salamay denedik ve tamamlanm paralarn dzeltilmesine kendini adam bir ekip bir araya getirdik.
y
EKL 6.11, sayfa 402 (a) blgesinin y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen cismin hacminin bulunmas
4 x 2 y y 1 0 (a) y
R(y) 2 y 2 x
x 2 y 2 , y y
y 1 0 2 (b) R(y) 2 y x
y y
y (x, R(x)) (x, r(x))
EKL 6.13, sayfa 403 Burada retilen dnel cismin dik-kesiteri diskler deil pullardr.
0 0 a x b y R(x) y r(x) x x x
0 x x
Pullar
Blm
1
1.1
N BLGLER
GR Bu blm analize balamak iin bilmeniz gereken temel konular tekrar eder. Bu konular reel say sistemi, dzlemde kartezyen koordinatlar, dz izgiler, paraboller, emberler, fonksiyonlar ve trigonometridir.
Reel Saylar ve Reel Doru

Bu blmde reel saylarn, eitsizliklerin, aralklarn ve mutlak deerlerin tekrar yaplmaktadr.
Reel Saylar
Analizin byk bir blm reel say sisteminin zellikleri zerine kurulmutur. Reel saylar, ondalk say olarak ifade edilebilen saylardr; rnein 3 = - 0.75000 4 1 = 0.33333 3 22 = 1.4142 Saylarn sonlarndaki nokta ondalk basamak dizisinin sonsuza kadar devam ettiini gsterir. Her ondalk alm bir reel sayy temsil eder, baz saylarn iki temsili olsa dahi. rnein .999 ve 1.000 sonsuz ondalk almlar 1 reel saysn temsil ederler. Benzer ifade ondalk alm .999 eklinde olan her say iin geerlidir. Reel saylar goemetrik olarak reel doru diye adlandrlan bir say dorusunun zerindeki noktalar eklinde gsterilebilirler.
2 1 3 4 0 1 3 1 2 2 3p 4
sembol ya reel say sistemini ya da buna edeer olarak reel say dorusunu ifade eder. Reel say sisteminin zellikleri kategoride incelenir: cebirsel, sralanma ve tamlk zellikleri. Cebirsel zellikler reel saylarn, bilinen aritmetik kurallar altnda baka reel saylar retecek ekilde toplanabileceini, kartlabileceini, arplabileceini ve (sfr ile olmamak zere) blnebileceini syler. Asla 0 ile blemezsiniz.
Blm 1: n Bilgiler
Reel saylarn sralanma zellikleri Ek 4 te verilmitir. Aadaki kullanl kurallar onlardan elde edilebilir, Q sembol gerektirir anlamndadr.
Eitsizlik Kurallar a, b ve c reel saylar ise, 1. 2. 3. 4. 5. 6. a 6 b Q a + c 6 b + c a 6 b Q a - c 6 b - c ve c 7 0 Q ac 6 bc a 6 b and ve c 6 0 Q bc 6 ac a 6 b and zel durum: a 6 b Q - b 6 - a 1 a 7 0 Q a 7 0 a ve bnin her ikisi de pozitif veya negatifse a 6 b Q 1 1 6 a b
Bir eitsizliin bir say ile arpm kurallarna dikkat edin. Bir pozitif say ile arpmak eitsizlii korur; bir negatif say ile arpmak eitsizlii tersine evirir. Ayrca, ayn iaretli saylar iin ters almak eitsizlii tersine evirir. rnein 2 6 5 dir fakat - 2 7 - 5 ve 1@2 1@5 dir. Reel say sisteminin tamlk zelliini tam olarak tanmlamak daha derin ve daha zordur. Ancak, zellik, limit kavram iin gereklidir (Blm 2). Kabaca, hibir boluk veya delik kalmayacak ekilde, reel say dorusunu tamamlamaya yetecek kadar reel say bulunduunu syler. Reel say sisteminin tamlk zellii olmasayd analiz teoremlerinin ou geersiz olurdu. Bu konu daha ileri seviyede derslerin konusudur, fakat Ek 4, nelerin ierildii ve reel saylarn nasl kurulduu hakknda ip ular vermektedir. Reel saylarn zel alt kmesini ayryoruz. 1. 2. 3. Doal saylar, yani 1, 2, 3, 4, Tamsaylar, yani 0, ; 1, ; 2, ; 3, Rasyonel saylar, yani m ve n tamsay ve n linde yazlabilen saylar; rnein, 1 , 3 4 -4 4 = = , 9 9 -9
0 olmak zere m@n gibi bir kesir ek200 ve , and 13 57 . 1
57 =
Rasyonel saylar esas olarak ondalk almlar ya (a) sonlanan (sonsuz bir sfr dizisiyle son bulan), rnein 3 = 0.75000 = 0.75 veya or 4 (b) tekrarlanan (srekli olarak tekrarlanan bir say dizisiyle biten),rnein 23 = 2.090909 = 2.09 11
stteki izgi tekrarlanan basamaklar gsterir.
eklinde olan saylardr. Sonlanan bir ondalk alm, sondaki sfrlar tekrar ettiinden, tekrarlanan ondalklarn bir zel halidir.
1.1
Rasyonel saylar kmesi reel saylarn tm cebirsel ve sralanma zelliklerine sahiptir, ancak tamlk zellii yoktur. rnein, karesi iki olan bir rasyonel say yoktur; yani rasyonel doruda 22 nin bulunmas gereken yerde bir boluk vardr. Rasyonel olmayan reel saylara irrasyonel saylar denir. Ondalk almlarnn ke3 5, ve log10 3. silmeyen ve tekrarlanmayan olmalaryla belirlenirler; rnein p, 22, 2 Her ondalk alm bir reel sayy temsil ettiinden u ak olmaldr, sonsuz tane irrasyonel say vardr. Reel doru zerindeki herhangi bir noktaya yeterince yakn, hem rasyonel hemde irrasyonel saylar bulunur. Kme gsterimi, reel saylarn zel bir alt kmesini belirlemede ok kullanldr. Bir kme bir nesneler topluluudur, ve bu nesneler kmenin elemanlar dr. S bir kme ise, a H S gsterimi a, Snin bir elemandr anlamndadr ve a x S gsterimi a, Snin bir eleman deildir anlamndadr. S ve T kmeler ise, S T bunlarn birleimi dir veya S ye ya da T ye (veya herikisine) ait btn elemanlardan oluur. S T kesiimi hem S ye ve hem de Tye ait btn elemanlardan oluur. Bo kme eleman bulundurmayan kme dir. rnein, rasyonel saylar ve irrasyonel saylarn kesiimi bo kmedir. Baz kmeler, elemanlar parantezler iinde listelenerek tanmlanabilir. Mesela, 6dan kk doal saylar (veya pozitif tam saylar ) kmesi A A = 51, 2, 3, 4, 56 .
eklinde gsterilebilir. Btn tamsaylar kmesi
50, ; 1, ; 2, ; 3, 6 .
eklinde yazlr. Bir kmeyi tanmlamann baka bir yolu, kmenin btn elemanlarn reten bir kural parantezler iine almaktr. rnein, A = 5x x bir is an integer and tamsaydr ve 0 6 x 6 66 kmesi 6dan kk pozitif tam saylar kmesidir.
Aralklar
inde en azndan iki say varsa ve elemanlarndan herhangi ikisinin arasnda bulunan btn reel saylar ieriyorsa, reel dorunun bir alt kmesi aralk adn alr. rnein, x 6 eklindeki btn xlerin kmesi bir aralktr, 2 x 5 eklindeki btn xlerin olduu gibi. inde sfr olmadndan; sfrdan farkl btn reel saylarn kmesi bir aralk deildir, kmede (rnein) 1 ile 1 arasndaki btn reel saylar bulunmamaktadr. Geometrik olarak, aralklar reel dorunun yansra, reel doru zerindeki nlara ve doru paralarna karlk gelirler. Doru paralarna karlk gelen say aralklarna sonlu aralklar, nlara kar gelenlere ise sonsuz aralklar denir. Sonlu aralklar, iki u noktalarn da ieriyorlarsa kapal, tek u noktalarn ieriyorlarsa yar-ak, iki u noktalarn da iermiyorlarsa ak olarak adlandrlrlar. U noktalarna snr noktalar da denir, bunlar araln snrlarn olutururlar. Araln dier noktalar ise i noktalar dr, birlikte araln iini olutururlar. Sonsuz aralklar, sonlu bir u nokta ieriyorlarsa kapaldrlar, aksi halde aktrlar. Btn reel doru , hem ak hem kapal olan sonsuz bir aralktr.
Eitsizliklerin zm
xin bir eitsizliini salayan aralk veya aralklar bulma ilemine eitsizlii zme denir.
Blm 1: n Bilgiler
TABLO 1.1 Aralk eitleri
Notasyon Sonlu: (a, b) [a, b] [a, b) (a, b] Sonsuz: s a, q d [a, q d s - q , bd s - q , b] s - q, q d
Aklama 5x a 6 x 6 b6 5x a x b6 5x a x 6 b6 5x a 6 x b6 5x x 7 a6 5x x a6 5x x 6 b6 5x x b6 ( btn reel saylar kmesi)
Tip Ak Kapal Yar-ak Yar-ak Ak Kapal Ak Kapal Hem ak hem kapal
Resim
RNEK 1
Aadaki eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel doruda gsterin. (b) x 6 2x + 1 3 (c) 6 5 x - 1
(a) 2x - 1 6 x + 3
zm
1 (a)
(a)
x
3 7
0 (b)
2x - 1 6 x + 3 2x 6 x + 4 x 6 4
ki tarafa da 1 ekleyin. ki taraftan da x karn.
zm kmesi s - q , 4 d araldr (ekil 1.1a).

11 5 x
(b)
1 (c)
x 6 2x + 1 3
ki taraf da 3 ile arpn. ki tarafa da x ekleyin. ki taraftan da 3 karn. 7 ile bln
EKL 1.1 rnek 1 deki eitsizliklerin zm kmeleri
- x 6 6x + 3 0 6 7x + 3 - 3 6 7x 3 6 x 7
1.1
zm kmesi s - 3> 7, q d araldr (ekil 1.1b). (c) 6@(x 1) 5 eitsizlii ancak x 1 iin geerli olabilir, nk teki trl 6@(x 1) tanmsz veya negatiftir. Dolaysyla, iki taraf da (x 1) ile arparsak eitsizlik korunacaktr. 6 5 x - 1 6 5x - 5 11 5x 11 x. 5
ki taraf da (x 1) ile arpn ki tarafa da 5 ekleyin. 11 veya x 5
zm kmesi (1, 11@5] yar-ak araldr (ekil 1.1c).
Mutlak Deer
Bir x saysnn u x u ile gsterilen mutlak deeri x = e forml ile tanmlanr. x, - x, x 0 x 6 0.
RNEK 2
Mutlak Deerleri Bulmak

3 = 3, 0 = 0, - 5 = - s - 5 d = 5, - a = a
5 5 5 0
3 3
4 1 1 4 3 1 4
Geometrik olarak xin mutlak deeri, reel say dorusu zerinde xten 0a olan uzaklktr. Uzaklklar daima pozitif veya 0 olduklarndan, her x reel says iin u x u 0 olduunu grrz. Ancak ve yalnz x = 0 ise u x u = 0 dr. Ayrca, u x y u= reel doru zerinde x ve y arasndaki uzaklk dr (ekil 1.2 ). 2a sembol daima ann negatif olmayan karekkn belirttii iin, u x u in baka bir tanm da x = 2x 2 . 2a 2 = a . olduunu unutmayn. a 0 olduunu kesin olarak bilmeden sakn 2a 2 = a yazmayn. Mutlak deerin zellikleri aada verilmitir (Altrmalarda bu zellikleri ispat etmeniz istenmektedir). Mutlak Deerin zellikleri 1. 2. -a = a ab = a b a a ` ` = b b a + b a + b Bir say ve onun ters iaretlisinin mutlak deerleri ayndr. Bir arpmn mutlak deeri mutlak deerlerin arpmdr. Bir blmn mutlak deeri mutlak deerlerin blmdr. gen eitsizlii. ki saynn toplamnn mutlak deeri, mutlak deerlerinin toplamndan kk veya ona eittir.
EKL 1.2 Mutlak deerin zellikleri aada verilmitir (Altrmalarda bu zellikleri ispat etmeniz istenmektedir).
3. 4.
Blm 1: n Bilgiler
u a u u a u olduuna dikkat edin. rnein, u 3 u = 3dr oysa u 3 u = 3dr. a ve b nin iaretleri farklysa u a + b u mutlak deeri u a u + u b u den kktr. Dier btn durumlarda u a + b u ve u a u + u b u eittir u 3 + 5 u gibi ifadelerde mutlak deer izgileri parantezler gibidir: mutlak deeri almadan nce iini hesaplarz.
a a x x 0 a a
RNEK 3
gen Eitsizliini Aklamak

-3 + 5 = 2 = 2 6 -3 + 5 = 8 3 + 5 = 8 = 3 + 5 -3 - 5 = -8 = 8 = -3 + -5
EKL 1.3 uxu a ifadesi xin a ile a arasnda olmas demektir.
u x u a eitsizlii, xin sfra olan uzakln pozitif a saysndan daha kk olduunu syler. Dolaysyla ekil 1.3 te grlecei gibi x says, a ile a arasnda bulunmak zorundadr. Aadaki ifadelerin hepsi mutlak deer tanmnn sonulardr ve mutlak deer bulunduran denklemleri veya eitsizlikleri zerken olduka faydaldrlar.
Aralklar ve Mutlak Deerler a herhangi bir pozitif say ise, 5. 6. 7. 8. 9. | x | = a ancak ve ancak | x | a ancak ve ancak | x | a ancak ve ancak | x | a ancak ve ancak | x | a ancak ve ancak x = a ise a x a ise x a veya x a ise a x a ise x a veya x a ise
3 sembol, matematikiler tarafndan ancak ve ancak veya gerekir ve gerektirir anlamnda sklkla kullanlr. Ayn zamanda ifade eder ve ifade edilir anlamndadr.
RNEK 4
Mutlak Deerli bir Denklemi zmek
u 2x 3 u = 7 denklemini zn.
zm
zellik 5 ten, 2x 3 = 7 dir, u halde iki olaslk vardr: 2x 3 = 7 2x = 10 x=5 2x 3 = 7 2x = 4 x = 2

Mutlak deersiz edeer denklemler Her zamanki gibi zn.
u2x 3u = 7nin zmleri x = 5 ve x = 2dir.
RNEK 5
Mutlak Deer eren Bir Eitsizlii zmek
2 ` 5 - x ` 6 1. eitsizliini zn.
1.1 zm
2 2 ` 5 - x ` 6 1 3 -1 6 5 - x 6 1 2 3 -6 6 - x 6 -4 1 33 7 x 7 2 3 1 1 6 x 6 . 3 2
zellik 6
5 karn 1 ile arpn 2 terslerini aln.
Eitsizlikler hakkndaki deiik kurallarn burada nasl kullanldna dikkat edin. Bir negatif say ile arpmak eitsizlii tersine evirir. Her iki taraf da pozitif olan bir eitsizlikte iki tarafn terslerini almak da ayndr. Asl eitsizlik ancak ve ancak (1@3) x (1@2) ise salanr. zm kmesi (1@3, 1@2) ak araldr.
RNEK 6 Eitsizlikleri zn ve zm kmesini reel doruda gsterin.

(a) u2x 3u 1
x 1 (a) x 1 (b) 2 2
(b) u2x 3u 1
zm
(a)
u2x 3u 1 1 2x 3 1 2 2x 4 1x2
zellik 8 3 ekleyin 2 ile bln
EKL 1.4 zm kmesi (a) [1, 2] ve (b) s - q , 1] [2, q d rnek 6.
zm kmesi [1, 2] kapal araldr (ekil 1.4a). (b) 2x 3 1 x 3 1 2 2 x2 u2x 3u 1 veya 2x 3 1 veya or veya x 3 1 2 2 x1
zellik 9 2 ile bln 3 . ekleyin 2
zm kmesi s - q , 1] [2, q d (ekil 1.4b).
ALITIRMALAR 1.1
Ondalk Gsterimler
1. Tekrarlanan basamaklarn zerine bir izgi koyarak, 1@9u tekrarlanan bir ondalk olarak yazn. 2@9, 3@9, 8@9 ve 9@9un ondalk gsterimleri nedir? 2. Tekrarlanan basamaklarn zerine bir izgi koyarak, 1@11i tekrarlanan bir ondalk olarak yazn. 2@11, 3@11, 9@11 ve 11@11in ondalk gsterimleri nedir?
Eitsizlikler
3. 2 x 6 ise, x hakknda aada verilen eitsizliklerin hangileri doru, hangileri yanltr? a. 0 6 x 6 4 x c. 1 6 6 3 2 6 e. 1 6 x 6 3 g. - 6 6 - x 6 2 b. 0 6 x - 2 6 4 1 1 1 6 x 6 d. 6 2 f. x - 4 6 2 h. - 6 6 - x 6 - 2
Blm 1: n Bilgiler
4. 1 y 5 1 ise, y hakknda aada sylenenlerden hangileri dorudur? a. 4 6 y 6 6 c. y 7 4 e. 0 6 y - 4 6 2 1 1 1 6 y 6 g. 6 4 b. - 6 6 y 6 - 4 d. y 6 6 y f. 2 6 6 3 2 h. y - 5 6 1
kinci Dereceden Eitsizlikler

3542 altrmalarndaki eitsizlikleri zn. zm kmelerini aralklar veya aralklarn birleimi olarak ifade edin ve izin. Uygun durumlarda 2a 2 = a sonucunu kullann. 35. x 2 6 2 38. 1 1 6 x2 6 9 4 36. 4 x 2 39. s x - 1 d2 6 4 42. x 2 - x - 2 0 37. 4 6 x 2 6 9 40. s x + 3 d2 6 2
41. x 2 - x 6 0 6. 8 - 3x 5 8. 3s 2 - x d 7 2s 3 + x d 6 - x 3x - 4 6 10. 4 2 x + 5 12 + 3x 12. 2 4
512 altrmalarnda, eitsizlikleri zp zm kmelerini izin. 5. - 2x 7 4 7. 5x - 3 7 - 3x 7 1 9. 2x - 7x + 2 6 4 1 11. s x - 2 d 6 s x - 6 d 5 3
Teori ve rnekler
43. | a | = a gibi bir tuzaa dmeyin. Hangi a reel saylar
iin bu eitlik dorudur? Hangileri iin yanltr?

44. | x 1| = 1 x denklemini zn. 45. gen eitsizliinin bir ispat gen eitliinin aadaki ispatndaki numaralanm admlar aklayacak nedenleri syleyin. a + b 2 = s a + b d2 = a 2 + 2ab + b 2 a2 + 2 a b + b2
(1)
Mutlak Deer
1318 altrmalarndaki denklemleri zn. 13. y = 3 16. 1 - t = 1 14. y - 3 = 7 9 17. 8 - 3s = 2 15. 2t + 5 = 4 18. ` s - 1` = 1 2
(2) (3)
= a2 + 2a b + b2 = s a + b d2 a + b a + b 46. Her a ve b says iin ab = a b olduunu gsterin. 47. x 3 ve x 1@2 ise, x hakknda ne syleyebilirsiniz? 48. u x u + u y u 1 eitsizliini izin.
(4)
19-34 altrmalarndaki eitsizlikleri, zm kmelerini aralklar veya aralklarn birleimi olarak ifade ederek zn. Ayrca, her zm kmesini reel doruda gsterin. 19. x 6 2 22. t + 2 6 1 25. ` z - 1` 1 5 20. x 2 23. 3y - 7 6 4 26. ` 3 z - 1` 2 2 21. t - 1 3 24. 2y + 5 6 1 1 1 27. ` 3 - x ` 6 2 1 30. s + 3 2 33. ` r + 1 ` 1 2
2 28. ` x - 4 ` 6 3 31. 1 - x 7 1 34. ` 3r 2 - 1` 7 5 5
29. 2s 4 32. 2 - 3x 7 5
49. (x) = 2x + 1 ve d 7 0 herhangi bir pozitif say olsun. u x 1 u dnn u (x) (1) u 2d y gerektiini gsteriniz. Burada (a) notasyonu 2x + 1 ifadesinin x = a iin deeridir. Bu fonksiyon notasyonu Blm 1.3te aklanmaktadr. 50. (x) = 2x + 3 ve 0 herhangi bir pozitif say olsun. | x 0 | < iken | (x) (0) | < olduunu gsteriniz. Burada 2 (a) notasyonu 2x + 3 ifadesinin x = a iin deeridir. (Blm 1.3e bakn) 51. Herhangi bir a says iin u a u = u a u olduunu ispat edin. 52. a herhangi bir pozitif say olsun ancak ve yalnz x a veya x a iin | x | | a | olduunu ispat edin. 53. a. b sfrdan farkl herhangi bir reel say ise u 1@b u = 1@u b u olduunu ispat edin. b. herhangi a 0, b 0 reel saylar iin a = a b b pat edin. olduunu is-
54. Matematik ndksiyon yntemini kullanarak (Bak Ek 1) herhangi bir a says ve herhangi bir pozitif n tamsays iin | an | = | a |n olduunu ispat edin.
1.2
Dorular, emberler ve Paraboller
1.2
y b Pozitif y-ekseni 3 2 Negatif x-ekseni 3 2 1 1 0 1 Negatif y-ekseni 2 3

Bu blmde, dzlemde koordinatlar, dorular, uzaklk, emberler ve paraboller tekrarlanacaktr. Ayrca, artm kavram da tartlacaktr.
P (a, b)
Dzlemde Kartezyen Koordinatlar

nceki blmde doru zerindeki noktalar, koordinatlar dediimiz reel saylar ile belirledik. Dzlemdeki noktalar, sral reel say ikilileri ile belirtilebilir. Balarken, 0 noktalarnda kesien birbirine dik iki koordinat dorusu izeriz. Bu dorulara dzlemde koordinat eksenleri denir. Yatay x-ekseninde, saylar x ile gsterilir ve saa doru artarlar. Dikey yekseninde ise, saylar y ile gsterilir ve yukar doru artarlar (ekil 1.5). Bylece yukarya ve saa ynleri pozitif ynlerdir, buna karlk aaya ve sola ynleri negatif ynlerdir. Koordinat sisteminin orijini O, ayn zamanda 0 ile de gsterilir, dzlemde x ve ynin her ikisinin de sfr olduu noktadr. P dzleme herhangi bir nokta ise, tam olarak bir sral reel say ikilisiyle u ekilde konumlandrlabilir. P den iki koordinat eksenine dik dorular izilir. Bu dorular eksenleri ve koordinatl noktalarda keserler (ekil 1.5). (a, b) sral ikilisi P noktas ile elenir ve bu ikiliye Pnin koordinat ifti denir. Birinci say a Pnin xkoordinat (veya apsisi) dr; ikinci say b Pnin y koordinat (veya ordinat ) dr. yekseni zerindeki her noktann xkoordinat 0 dr. xekseni zerindeki her noktann ykoordinat 0 dr. Orijin (0, 0) noktasdr. Bir (a, b) sral ikilisi ile balayarak, ilemi tersine evirebiliriz ve dzlemde bu ikiliye kar gelen bir P noktasna ularz. ou kez Pyi sral ikili ile tanmlar ve P(a, b) yazarz. Bazen (a, b) noktas olarak da adlandrrz ve (a, b)nin reel doru zerinde bir ak aral deil de dzlemde bir noktay gsterdii szn geliinden anlalacaktr. ekil 1.6 da koordinatlar ile iaretlenmi birka nokta gsterilmitir. Bu koordinat sistemine dik koordinat sistemi veya Kartezyen koordinat sistemi denir (16.yy Fransz matematiki Ren Descartesden sonra). Bu koordinat veya Kartezyen dzlemin koordinat eksenleri, dzlemi drtte bir (quadrant) denen, ekil 1.6 gsterildii gibi saat ynnn tersine numaralanan, drt blgeye ayrr. x ve y deikenlerine bal bir denklemin veya bir eitsizliin grafii, koordinatlar denklemi veya eitsizlii salayan dzlemdeki btn P(x, y) noktalarnn kmesidir. Koordinat dzleminde veri izerken veya deikenlerinin birimleri farkl olan formllerin grafiklerini izerken, iki eksen zerinde ayn lei kullanmak zorunda deiliz. rnein, bir roket motoru iin zaman- itme iziyorsak, zaman ekseninde 1 snyi gsteren iareti, orijinden, itme ekseninde 1 lbyi gsteren iaretle ayn uzakla koymak iin bir neden yoktur. Genellikle deikenleri fiziksel byklkler temsil etmeyen fonksiyonlarn grafiklerini izerken, geometrilerini ve trigonometrilerini incelemek iin dzlemde ekiller izerken, eksenler zerindeki lei ayn almaya alrz. Bylece, bir dikey uzaklk birimi ile yatay uzaklk birimi ayn gzkr. Bir lmc haritasnda veya lekli izimde olduu gibi, ayn uzunlukta olduu kabul edilen doru paralar yleymi gibi gzkecektir ve e olduu kabul edilen alar e gzkecektir. Bilgisayar ekranlar ve hesap makinesi ekranlar ayr bir sorundur. Makine ile retilen grafiklerde dikey ve yatay lekler genellikle farkldr ve buna bal olarak uzaklklarda, eimlerde ve alarda bozukluklar vardr. emberler elips gibi, dikdrtgenler kare gibi, dik alar dar a veya geni a gibi, vs. grnebilir. Bu ekran ve bozukluklar Blm 1.7 de geni ayrntlar ile tartyoruz.
Orijin 1 2 a3 x
Pozitif x-ekseni
EKL 1.5 Dzlemde Kartezyen koordinatlar, orijinde dik kesien iki eksene oturtulmutur.
y (1, 3) 3 kinci drtte bir blge ( , ) ( 2, 1) 2 (2, 1) 1 nc drtte bir blge ( , ) 2 Drdnc drtte bir blge ( , ) (1, 2) Birinci drtte bir blge ( , ) (2, 1) (1, 0) 0 1 2 x
1 (0, 0) 1
EKL 1.6 xy-koordinat veya Kartezyen dzlem de iaretlenmi noktalar. Eksenler zerindeki btn noktalarn koordinat iftleri vardr fakat genellikle tek bir reel say ile gsterilirler, ( bylece x-ekseni zerindeki noktas (1, 0) ile 1 iaretlenmitir). Drtte bir blgelerin koordinat iaret modellerine dikkat edin.
10
y
Blm 1: n Bilgiler
C(5, 6) 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 (2, 3) A(4, 3) x 2 y 8 D(5, 1) 1 2 3 4 5 x B(2, 5) y 5, x 0
Artmlar ve Dorular
Bir parack dzlemde bir noktadan dierine hareket ederken, koordinatlarndaki net deiikliklere artm denir. Balang noktasnn koordinatlar biti noktasnnkilerden kartlarak hesaplanrlar. x, x1 den x2 ye deiirse x teki artm x = x2 x1
RNEK 1 A (4, 3) noktasndan B (2, 5) noktasna gidilirken x- ve y-koordinatlarndaki

artmlar x = 2 4 = 2, dir. C(5, 6)dan D(5, 1)e koordinat artmlar x = 5 5 = 0, y = 1 6 = 5 y = 5 (3) = 8
EKL 1.7 Koordinat artmlar pozitif, negatif veya sfr olabilir (rnek 1).
dir. Baknz ekil 1.7. Dzlemde P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktalar verilmise, x = x2 x1 ve y = y2 y1 artrmlarna srasyla P1 ve P2 arasndaki ilerleme ve ykselme denir. Byle iki nokta daima, bu noktalardan geen tek bir doru belirler. Doruya P1P2 dorusu ad verilir. Dzlemde dikey olmayan herhangi bir dorunun, doru zerinde seilen her P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktas iin geerli olan bir zellii y y m = ykselme = y = 2 1 ilerleme x x2 x 1 orannn ayn olmasdr (ekil 1.8). Bunun nedeni, benzer genlerde karlkl kenarlarn oranlarnn ayn olmasdr.
TARHSEL BYOGRAF*
Ren Descartes (15961650)
y P2 L
TANIM
P2 ( x2, y2) y
(ykselme)
Eim
y y m = ykselme = y = 2 1 ilerleme x x2 x 1
sabitine dikey olmayan P1P2 dorusunun eimi denir.
P1 ( x1, y1)
(ilerleme)
Q ( x2, y1) Q x
P1
x 0
EKL 1.8 P1 QP2 ve P1 Q P2 genleri benzerdir dolaysyla kenarlarnn oran, doru zerindeki herhangi iki nokta iin ayndr. Bu ortak deer dorunun eimidir.
Eim bir dorunun ynn (yukar, aa) ve dikliini belirler. Eimi pozitif olan bir doru saa doru yukar kar, eimi negatif olan bir doruysa saa doru aa iner (ekil 1.9). Eimin mutlak deeri ne kadar byk olursa, ykselme veya alalma o kadar hzl olur. Dikey bir dorunun eimi tanmszdr. Dikey bir doru iin x ilerlemesi sfr olduundan, m eim orann hesaplayamayz. Bir dorunun yn ve diklii bir ayla da llebilir. x ekseninden geen bir dorunun eim as, x ekseninden doruya saat ynnn tersine olan en kk adr (ekil 1.10). Yatay dorunun eim as 0 dir. Dikey dorunun eim as ise 90 dir. f bir dorunun eim asysa, 0 f 180 dir.
Tarihi portreler ve Calculusun temel eleri ve konular hakknda daha fazla bilgi iin www.aw-bc.com/thomas sayfasn ziyaret ediniz.
1.2
y L1 6 L2 4 3 2 1 0 1 1 2 3 4 5 6 x P2(4, 2) P1(0, 5) P4(3, 6)
11
Dikey olmayan bir dorunun eimi m ile dorunun eim as f arasndaki iliki ekil 1.11de gsterilmektedir: m = tan f Dorularn denklemleri basittir. x-eksenindeki a noktasndan geen dikey doru zerindeki btn noktalarn x koordinatlar adr. Yani, x = a dikey dorunun denklemidir. Ayn ekilde, y = b de y-eksenini b noktasnda kesen yatay dorunun denklemidir. (ekil 1.12 ye baknz). Eimini ve zerindeki bir P1(x1, y1) noktasnn koordinatlarn biliyorsak, dikey olmayan bir L dorusunun denklemini yazabiliriz. P(x, y) L zerindeki herhangi bir baka noktaysa P1 ve P noktalarn y - y1 m = x - x1 eimini hesaplamak iin kullanabiliriz, dolaysyla y y1 = m(x x1) veya y = y1 + m(x x1)
P3(0, 2)
L1in eimi y 6 - s - 2d 8 m = = . = 3 - 0 3 x dir. Yani, x 3 birim arttka, y 8 birim artar. L2in eimi ise y -3 2 - 5 = . m = = 4 - 0 4 x dir. Yani, x 4 birim arttka, y 3 birim azalr.
EKL 1.9
y = y1 + m(x x1) denklemi (x1, y1) noktasndan geen ve eimi m olan dorunun nokta-eim denklemi dir.
bu
x
bu
x
RNEK 2
zm
(2, 3) noktasndan geen ve eimi 3@2 olan dorunun denklemini yazn. Nokta-eim denkleminde x1 = 2, y1 = 3 ve m = 3@2 yerletirir ve y = 3 3 Ax - 2B, 2 veya or y = 3 x + 6. 2
bu deil
bu deil
EKL 1.10 Eim alar x-ekseninden saat ynnn tersine llr.
elde ederiz. x = 0 iin y = 6 dr. Dolaysyla doru y-eksenini y = 6 da keser.
RNEK 3
y P2 L y P1
ki noktadan geen bir dorunun denklemi
(2, 1) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun denklemini yazn.

zm
Dorunun eimi m = -5 -1 - 4 = 1. = -5 -2 - 3
f
x y m tan f x x
dir. Bu eimle birlikte nokta-eim denkleminde verilen iki noktadan birini kullanabiliriz:
s x1 , y1 d s 2, 1 d ile s x1 , y1 d s 3, 4 d ile
y = - 1 + 1 # s x - s - 2 dd y = -1 + x + 2 y = x + 1
Ayn sonu
y = 4 + 1 # sx - 3d y = 4 + x - 3 y = x + 1
EKL 1.11 Dikey olmayan bir dorunun eimi, eim asnn tanjant dr.
Her iki ekilde de dorunun denklemi y = x +1dir (ekil 13).
12
y 6 5 4 3 2 1 0 1
Blm 1: n Bilgiler
Bu doru boyunca, x=2 Bu doru boyunca, y=3 (2, 3)
Dikey olmayan bir dorunun y-eksenini kestii noktann y koordinatna dorunun y-kesim noktas denir. Ayn ekilde, x-kesim noktas da yatay olmayan bir dorunun x-ekseninden getii noktann x koordinatdr (ekil 1.14). Eimi m ve y-kesim noktas b olan bir doru (0, b) noktasndan geer ve denklemi y = b + m(x 0) veya, daha basit olarak, y = mx + b dir.
y = mx + b denklemine eimi m ve y-keseni b olan dorunun eim-kesim noktas denklemi denir.
EKL 1.12 (2, 3) ten geen dikey ve yatay dorularn standart denklemleri x = 2 ve y = 3 tr.
Denklemi y = mx eklinde olan dorularn y-kesim noktalar 0dr ve dolaysyla orijinden geerler. Ax + By = C
y 4 (3, 4) yx1
(A ve Bnin ikisi birlikte 0 olmamak zere)
denklemine, x ve ynin genel lineer denklemi denir, nk grafii her zaman bir doruyu temsil eder ve her dorunun denklemi (eimi tanml olmayan dorular da dahil) bu ekildedir.
RNEK 4
x
Eimi ve y-kesimini bulmak
8x + 5y = 20 dorusunun eimini ve y-kesim noktasn bulun.

2 0 1 (2, 1) 1 2 3
zm
Eim-kesim noktas ekline sokmak iin denklemi yye gre zelim: 8x + 5y = 20 5y = - 8x + 20 y = 8 x + 4. 5
EKL 1.13 rnek 3 teki doru.
Eim m = 8@5 dir. y-kesim noktas b = 4tr.
Paralel ve Dik Dorular

y
b L
Paralel dorularn eim alar ayndr. Yani eimleri ayndr (dikey birer doru deillerse). Tersine, eimleri ayn olan dorularn eim alar ayndr ve dolaysyla paraleldirler. Dikey olmayan L1 ve L2 dorular birbirine dikse, m1 ve m2 eimleri m1m2 = 1 eitliini salar, yani her eim dierinin arpmaya gre negatif tersidir: 1 m1 = - m2 , 1 m2 = - m1 .
Bunu grmek iin, ekil 1.15teki benzer genleri inceleyerek m1 = a@h ve m2 = h@a olduuna dikkat edin. Dolaysyla, m1m2 = (a@h) (h@a) = 1 dir.
EKL 1.14 L dorusunun x-kesimi a ve y-kesimi b dir.
1.2
y L2 C m1 eimi f1 0 A f1 h D m2 eimi f2 a B x y2 y Uzaklk d L1
13
Dzlemde Uzaklk ve emberler

Dzlemdeki noktalar arasndaki uzaklk, Pisagor formlnden gelen bir formlle hesaplanr (ekil 1.16).
EKL 1.15 ADC geni CDB genine benzerdir. Dolaysyla f1 ayn zamanda CDB geninin st asdr. CDB geninin kenarlarndan tan f1 = a@h olduu grlr.
y1
P(x1, y1)
x2 x1
0 x1 x2
EKL 1.16 P(x1, y1) ve Q(x2, y2), arasndaki uzakl hesaplamak iin, PCQ genine Pisagor Teoremini uygulayn.
Dzlemdeki Noktalarn Arasndaki Uzaklk Forml P(x1, y1) ve Q(x2, y2) arasndaki uzaklk aadaki gibidir: d = 2s x d2 + s y d2 = 2s x2 - x1 d2 + s y2 - y1 d2 .
RNEK 5
Uzaklk Hesaplamak
(a) P(1, 2) ile Q(3, 4) arasndaki uzaklk 2s 3 - s - 1 dd2 + s 4 - 2 d2 = 2s 4 d2 + s 2 d2 = 220 = 24 # 5 = 2 25 .

y P(x, y) a
(b) Orijinden P(x, y) noktasna olan uzaklk 2s x - 0 d2 + s y - 0 d2 = 2x 2 + y 2 . Tanm olarak; a yarapl bir ember, bir C(h, k) merkezine uzaklklar a olan btn P(x, y) noktalarnn kmesidir (ekil 1.17). Uzaklk formlnden, ancak ve yalnz 2s x - h d2 + s y - k d2 = a ,
C(h, k)
ise, P noktas ember zerindedir. Dolaysyla

(x h)2 (y k)2 a2 0
(x h)2 + (y k)2 = a2 dir.
EKL 1.17 xy-dzleminde merkezi (h, k)da olan a yarapl bir ember.
(1) denklemi (h, k) merkezli ve a yarapl bir emberin standart denklemidir. Yarap ve merkezi orijinde olan birim ember in denklemi x2 + y2 = 1dir.
x2 x12 y2 y12 (x2 x1)2 (y2 y1)2dir.
Q(x2, y2)
y2 y1
C(x2, y1)
(1)
14
Blm 1: n Bilgiler
RNEK 6
(a) Merkezi (3, 4)te olan 2 yarapl emberin standart denklemi
(x 3)2 + (y 4)2 = 22 = 4
tr. (b)
(x 1)2 + (y + 5)2 = 3
emberinde, h = 1, k = 5 ve a = 3 tr. Merkezi (h, k) = (1, 5) noktasdr ve yarap a = 3 tr. Bir emberin denklemi standart eklinde deilse, emberin merkezini ve yarapn denklemi nce standart ekle sokarak bulabiliriz. Bunu yapmak iin gereken cebirsel ynteme kareyi tamamlama denir (Ek 9 a bakn).
RNEK 7
Bir emberin Merkezini ve Yarapn Bulmak

x2 + y2 + 4x 6y 3 = 0
Aadaki emberin merkezini ve yarapn bulun.
zm
2
x ve ynin karelerini tamamlayarak denklemi standart ekline dndrrz:

Verilen denklemle balayn. Terimleri bir araya getirin. Sabiti sa tarafa geirin.
2
x + y2 + 4x 6y 3 = 0
y D: (x h) 2 ( y k) 2 a 2 zeri: (x h) 2 ( y k) 2 a 2
(x2 + 4x) + (y2 6y) = 3 -6 4 ax 2 + 4x + a b b + ay 2 - 6y + a b b = 2 2 -6 4 3 + a b + a b 2 2

2 2 2
xin katsaysnn yarsnn karesini denklemin iki tarafnda da ekleyin Aynsn y iin yapn. Sol taraftaki parantez iindeki ifadeler artk tam karelerdir. Her kareyi karesi alnm lineer almlar olarak yazn.
a (h, k)
s x 2 + 4x + 4 d + s y 2 - 6y + 9 d = 3 + 4 + 9 s x + 2 d2 + s y - 3 d2 = 16 Merkez (2, 3) ve yarap a = 4 tr.
: (x h) ( y k) a
(x h)2 + (y k)2 a2
0 h x
EKL 1.18 (x h)2 + (y k)2 = a2 emberinin ii ve d
eitsizliini salayan noktalar, merkezi (h, k) ve yarap a olan emberin ii denilen blgeyi olutururlar (ekil 1.18). emberin d (x h)2 + (y k)2 a2
Paraboller
Genel parabollerin geometrik tanm ve zellikleri blm 10.1 de incelenmektedir. Burada parabollere y = ax2 + bx + c eklindeki eitliklerin grafikleri olarak bakacaz.
1.2
y (2, 4) y (2, 4) x2
15
RNEK 8
y = x 2 Parabol
y = x2 eitliini gz nne aln. Koordinatlar bu eitlii salayan baz noktalar 3 9 s 0, 0 d, s 1, 1 d, a , b , s - 1, 1 d, s 2, 4 d , ve (2, 4)tr. Bu noktalar (ve eitlii salayan 2 4 btn dierleri) parabol denen dzgn bir eri oluturur (ekil 1.19). y = ax2 eklindeki bir denklemin grafii, ekseni (simetri ekseni) y-ekseni olan bir paraboldr. Paraboln tepe noktas (parabol ve eksenin kesitii nokta) orijinde bulunur. a 0 ise parabol yukar, a 0 ise aa doru alr. u a u deeri ne kadar bykse, parabol o kadar dar olur (ekil 1.20 ). Genel olarak y = ax2 + bx + c eitliinin grafii, y = x2 parabolnn grafiinin kaydrlm ve uyarlanm eklidir. Grafiklerin kaydrlmasn ve uyarlanmasn daha detayl olarak Blm 1.5 te inceleyeceiz.
3 , 9 2 4 (1, 1) 1 0 1 (1, 1) x
EKL 1.19 y = x2 parabol (rnek 8)
y = ax2 + bx + c, a 0n Grafii
y
y = 2x2 x 2
2
y = ax2 + bx + c, a 0 denkleminin grafii bir paraboldr. a 0 ise parabol yukar, a 0 ise aa doru alr. Ekseni b x = 2a
(2)
ekseni
y=
y= 1 4 3 2 1 Simetri 2 3
x2 10 x
dorudur. Paraboln tepe noktas eksen ve paraboln kesitii noktadr. Tepe noktasnn x-koordinat x = b@2adr; y-koordinat ise parabol denkleminde x = b@2a konularak elde edilir. a = 0 ise y = bx + c doru denklemini elde ettiimize dikkat edin. (2) denklemi ile verilen eksen, kareye tamamlama veya Blm 4.1 de incelenen bir teknikle bulunabilir.
Orijinde tepe noktas
y = x 6 y = x 2
RNEK 9
y = zm
Bir parabol izmek
1 2 x - x + 4. denkleminin grafiini izin. 2 Denklem, y = ax2 + bx + c ile karlatrlrsa 1 a = - , 2 b = - 1, c = 4.
EKL 1.20 y = ax2 parabolnn ald yn belirlerken a says bir l faktrdr. a sfra yaklatka parabol geniler, | a | bydke parabol daralr.
olduu grlr. a 0 olduundan parabol aaya doru alr. (2) denkleminden, eksen x = dikey dorusudur. s - 1d b = = - 1. 2a 2s - 1> 2 d
16
Blm 1: n Bilgiler
9 Ke 1, dir 2
x = 1 iin y = Kesim noktas y 4 (0, 4)
y-kesim noktas simetrik nokta Eksen: x 1 (2, 4)
9 1 s - 1 d2 - s - 1 d + 4 = . 2 2
3 2 1 0
1 y 2 x2 x 4
dir. Tepe noktas (1, 9@2) dir. x-kesim noktalar y = 0 olduu yerdedir: 1 2 x - x + 4 = 0 2
3 2
Kesim noktalar x 4 ve x 2de
x 2 + 2x - 8 = 0 s x - 2 ds x + 4 d = 0 x = 2, x = -4 Baz noktalar iaretler, ekseni (silik olarak) izer ve alma ynn kullanarak grafii tamamlarz (ekil 1.21).
EKL 1.21
rnek 9 daki parabol.
ALITIRMALAR 1.2
Artmlar ve Uzaklk
lk drt altrmada, bir parack koordinat dzleminde Adan Bye ilerlemektedir. Paracn koordinatlarndaki x ve y artmlarn ve Adan Bye olan uzakl bulun. 1. As - 3, 2 d, Bs - 1, - 2 d 2. As - 1, - 2 d, Bs - 3, 2 d 4. As 22, 4 d, Bs 0, 1.5 d 18. 1@2 eimiyle (2, 3) noktasndan geer. 19. (3, 4) ve (2,5) noktalarndan geer. 20. (8, 0) ve (1, 3) noktalarndan geer. 21. Eimi 5@4 ve y-kesim noktas 6dr. 22. Eimi 1@2 ve y-kesim noktas 3tr. 23. 0 eimle (12, 9) noktasndan geer. 24. Eimi yoktur ve (1@3, 4) noktasndan geer. 58 altrmalarndaki eitliklerin grafiklerini tanmlayn. 5. x2 + y2 = 1 7. x2 + y2 3 6. x2 + y2 = 2 8. x2 + y2 = 0 25. y-kesim noktas 4 ve x-kesim noktas 1dir. 26. y-kesim noktas 6 ve x-kesim noktas 2dir. 27. (5, 1) noktasndan geer ve 2x + 5y = 15 dorusuna paraleldir. 28.
3. As - 3.2, - 2 d, Bs - 8.1, - 2 d
Eimler, Dorular ve Kesim Noktalar

912 altrmalarindaki noktalar iaretleyin ve (varsa) eimlerini bulun. Ayrca AB dorusuna dik dorularn ortak eimlerini bulun. 9. A(1, 2), B(2, 1) 11. A(2, 3), B(1, 3) 10. A(2, 1), B(2, 2) 12. A(2, 0), B(2, 2)
A - 22, 2 B noktasndan geer ve 22x + 5y = 23 dorusuna paraleldir.
29. (4, 10) noktasndan geer ve 6x 3y = 5 dorusuna diktir. 30. (0, 1) noktasndan geer ve 8x 13y = 13 dorusuna diktir. 3134 altrmalarnda, dorunun x- ve y-kesim noktalarn bulun ve bu bilgiyi kullanarak doruyu izin. 31. 3x + 4y = 12 33. 22x - 23y = 26 32. x + 2y = - 4 34. 1.5x - y = - 3
1316 altrmalarnda, verilen noktalardan geen (a) dik doru ve (b) yatay doru iin bir denklem yazn. 13. s - 1, 4> 3 d 15. A 0, - 22 B 14.
16. s - p, 0 d
A 22, - 1.3 B
35. Ax + By = C1 ve Bx Ay = C2 (A 0, B 0) dorular arasndaki ilikinin bir zellii var mdr? Cevabnzn nedenlerini aklayn. 36. Ax + By = C1 ve Ax + By = C2 (A 0, B 0) dorular arasndaki ilikinin bir zellii var mdr? Cevabnzn nedenlerini aklayn.
1730 altrmalarnda tanmlanan dorunun denklemini yazn. 17. 1 eimiyle (1, 1) noktasndan geer.
1.2
17
Artmlar ve Hareket
37. Bir parack A(2, 3) noktasndan harekete balar ve koordinatlar x = 5 ve y = 6 artmlaryla deiir. Paracn yeni konumunu bulunuz. 38. Bir parack A(6, 0) noktasndan harekete balar ve koordinatlar x = 6 ve y = 0 artmlaryla deiir. Paracn yeni konumunu bulunuz. 39. A(x, y)den B(3, 3)ye giderken, bir paracn koordinatlar x = 5 ve y = 6 olarak deiir. x ve yyi bulun. 40. Bir parack A(1, 0) noktasndan balayarak orijin etrafnda saat ynnn tersine bir ember izer ve A(1, 0)a geri dner. Koordinatlarndaki net deiiklik nedir?
67. x 2 + y 2 + 6y 6 0,
y 7 -3
68. x 2 + y 2 - 4x + 2y 7 4, x 7 2 69. Merkezi (-2, 1) ve yarap 6 olan emberin iinde bulunan noktalar tanmlayan bir eitsizlik yazn. 70. Merkezi (-4, 2) ve yarap 4 olan emberin dnda bulunan noktalar tanmlayan bir eitsizlik yazn. 71. Merkezi (0, 0) ve yarap 2 olan emberin iinde veya stnde bulunan ve (1, 0)dan geen dikey dorunun stnde veya sanda kalan noktalar tanmlayan bir eitsizlik ifti yazn. 72. Merkezi (0, 0) ve yarap 2 olan emberin dnda ve merkezi (1, 3) olan ve orijinden geen emberin iinde kalan noktalar tanmlayan bir eitsizlik ifti yazn.
emberler
4146 altrmalarnda verilen C(h, k) merkezli ve a yarapl emberin denklemini bulun. emberi xy-dzleminde izin ve merkezini grafiinizde belirtin. Ayrca, varsa emberin x ve y kesim noktalarn koordinat ikilileriyle birlikte gsterin. 41. C s 0, 2 d, 43. C s - 1, 5 d, a = 2 a = 210 a = 2 42. C s - 3, 0 d, 44. C s 1, 1 d, 46. C s 3, 1> 2 d, a = 3 a = 22 a = 5
Kesien Dorular, emberler ve Paraboller

7380 altrmalarnda, iki denklemi izin ve grafiklerin kesitikleri noktalar bulun. 73. y = 2x, x2 + y2 = 1 s x - 1 d2 + y 2 = 1 y = x2 y = - s x - 1 d2 y = 2x 2 - 1 y = s x - 1 d2 s x - 1 d2 + y 2 = 1 x2 + y = 1
74. x + y = 1, 75. y - x = 1, 76. x + y = 0, 77. y = - x 2, 78. y = 1 2 x , 4
45. C A - 23, - 2 B ,
47-52 altrmalarnda denklemleri verilmi olan emberleri izin. Merkezlerini ve varsa x ve y kesim noktalarn koordinat ikilileriyle birlikte belirtin. 47. x 2 + y 2 + 4x - 4y + 4 = 0 48. x + y - 8x + 4y + 16 = 0 49. x + y - 3y - 4 = 0
2 2 2 2
79. x 2 + y 2 = 1, 80. x 2 + y 2 = 1,
50. x 2 + y 2 - 4x - s 9> 4 d = 0 51. x 2 + y 2 - 4x + 4y = 0 52. x 2 + y 2 + 2x = 3
Uygulamalar
81. Yaltm ekildeki eimleri lerek, derece@ft olarak (a) al duvardaki, (b) fiberglas yaltmdaki ve (c) tahta kaplamadaki scaklk deiimlerini bulunuz.
80 Kaplama 70 60 50 Oda Is (F) Al duvar
Paraboller
5360 altrmalarndaki parabolleri izin. Her birinde tepe noktasn, ekseni ve kesim noktasn belirtin. 53. y = x 2 - 2x - 3 55. y = - x 2 + 4x 57. y = - x 2 - 6x - 5 1 59. y = x 2 + x + 4 2 54. y = x 2 + 4x + 3 56. y = - x 2 + 4x - 5 58. y = 2x 2 - x + 3 1 60. y = - x 2 + 2x + 4 4
ki kaplama arasnda fiberglas
Kenar
iindeki hava 40 72F
Dardaki hava 0F
Eitsizlikler
6168 altrmalarndaki eitsizlikler ve eitsizlik iftleriyle tanmlanan blgeleri aklayn. 61. x + y 7 7 62. x 2 + y 2 6 5 63. s x - 1 d2 + y 2 4 64. x 2 + s y - 2 d2 4 65. x + y 7 1, 66. x 2 + y 2 4,
2 2 2 2
30 20 10 0
2
x + y 6 4 s x + 2 d2 + y 2 4
2 3 4 5 Duvar iindeki uzaklk (in)
Altrma 81 ve 82 deki duvarda scaklk deiimleri.
18
Blm 1: n Bilgiler 88. Keleri A(0, 0), B A 1, 23 B , ve C(2, 0) noktalarnda olan genin ekenar olduunu gsterin. 89. A(2, 1), B(1,3) ve C(3, 2) noktalarnn bir karenin keleri olduunu gsterin ve drdnc keyi bulun. 90. Aada gsterilen dikdrtgenin kenarlar eksenlere paraleldir. Uzunluu geniliinin katdr ve evresi 56 birimdir. A, B ve C noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
y
82. Yaltm Altrma 81deki ekle gre, malzemelerden hangisi en iyi, hangisi en kt yaltkandr? Aklayn. 83. Su alt basnc Su altndaki bir dalg tarafndan hissedilen p basnc dalgcn derinlii dye, p = kd + 1 (k bir sabit) eklinde bir denklemle baldr. Yzeyde basn 1 atmosferdir. 100 metredeki basn ise 10.94 atmosfer civarndadr. 50 metredeki basnc bulun. 84. Yansyan k Bir k demeti ikinci blgeden x + y = 1 dorusu boyunca gelir ve x ekseninden yansr (ekle baknz). Geli as yansma asna eittir. Yansyan n izledii dorunun denklemini yaznz.
A y xy1 1 Geli as Yansma as B 0
D(9, 2) x
91. farkl paralelkenarn keleri (1, 1), (2, 0) ve (2, 3) noktalarndadr. Bunlar izin ve herbirinin drdnc kesini bulun.
x
Altrma 84deki k demetinin yolu. Geli ve yansma alar dikey eksene gre llrler. 85. Fahrenheit ve Santigrad FC dzleminde, Fahrenheit ve santigrad scaklklar arasndaki ilikiyi veren C = 5 s F - 32 d 9
92. Orijin evresinde saat ynnn tersine 90lik bir dnme, ekilde gsterildii gibi (2, 0) noktasn (0, 2) noktasna ve (0, 3) noktasn (3, 0) noktasna gtrr. Aadaki noktalar bu dnme altnda hangi noktaya giderler? a. (4, 1) d. (x, 0) b. s - 2, - 3 d e. (0, y) c. s 2, - 5 d f. (x, y)
g. (10, 3) noktasna gelen nokta hangisidir?

y (0, 3) (0, 2) (4, 1) x (3, 0) (2, 0)
denklemini izin. Ayn garfik zerinde C = F dorusunu belirtin. Santigrad len termometrenin Fahrenheit len bir termometreyle ayn saysal deeri gsterdii bir scaklk var mdr? Varsa, bu scakl bulun. 86. Washington Cog Tren Yolu naat mhendisleri bir yol yatann eimini ykseldii veya alald mesafenin yatayda ald mesafeye oran olarak lerler. Genellikle yzde olarak yazlan bu orana da yol yatann mertebesi derler. Bir ky boyunca, ticari tren yollarnn mertebesi genellikle %2den azdr. Dalarda ise %4e kadar kabilir. Otoyollarn mertebesi genellikle %5ten azdr. New Hampshiredaki Washington Cog Tren Yolu nun en dik ksmnn mertebesi bir istisna olarak %37.1dir. Yolun bu ksmnda, vagonun nndeki koltuklar arkasndakilerden 14 ft daha yksektir. n ve arka koltuklarn arasndaki uzaklk nedir?
(2, 3)
(2, 5)
93. Hangi k deeri iin 2x + ky = 3 dorusu 4x + y = 1 dorusuna diktir? Hangi k deeri iin bu dorular paraleldir? 94. (1, 2) noktasndan ve x + 2y = 3 ve 2x 3y = 1 dorularnn kesiim noktasndan geen doruyu bulun. 95. Bir doru parasnn orta noktas Koordinatlar a x1 + x2 y1 + y2 , b 2 2
Teori ve rnekler
87. Kenarlarnn uzunluklarn hesaplayarak, keleri A(1, 2), B(5, 5) ve C(4, 2) noktalarnda bulunan genin ikizkenar olduunu fakat ekenar olmadn gsteriniz.
olan noktann P(x1, y1) noktasn Q(x2, y2) noktasna balayan doru parasnn orta noktas olduunu gsterin.
1.3 96. Bir noktadan bir doruya olan uzaklk Bir P(x0, y0) noktasndan bir L: Ax +By = C dorusuna olan uzakl aadaki admlar izleyerek bulabiliriz (Blm 12.5te daha hzl bir yntem verilmektedir): 1. Pden geen ve Lye dik olan M dorusunun denklemini bulun 2. M ve L dorularnn kesitikleri Q noktasnn koordinatlarn bulun. 3. P ve Q arasndaki uzakl bulun.
Fonksiyonlar ve Grafikleri
19
Bu admlar kullanarak, aadaki her durum iin Pden Lye olan uzakl bulun. a. P s 2, 1 d, b. P s 4, 6 d, c. P s a, b d, d. P s x0 , y0 d, L: y = x + 2 L : 4x + 3y = 12 L : x = -1 L : Ax + By = C
1.3
Fonksiyonlar, analizde ele alnan temel elerdir nk onlar gerek dnyay matematiksel terimlerle tanmlamann anahtardr. Bu blmde fonksiyon kavram, fonksiyonlarn grafikleri ve gsterimleri tekrarlanmaktadr.
Fonksiyonlar; Tanm ve Deer Kmeleri

Suyun kaynad scaklk deniz seviyesinden ykseklie baldr (ykseldike kaynama noktas der). Bir yatrma denen faiz, yatrmn ne kadar sreyle tutulduuna baldr. Bir emberin alan emberin yarapna baldr. Doru bir yolda, bir balang noktasndan hareket eden bir cismin kat ettii yol, cismin hzna baldr. Her durumda, y olarak adlandrabileceimiz bir deiken bykln deeri, x olarak adlandrabileceimiz baka bir deiken bykln deerine baldr. ynin deeri xin deeriyle kesin olarak belirlenebildiinden dolay, yye xin bir fonksiyonu deriz. y deeri genellikle, x deikeninden nasl hesaplanacan syleyen bir kural veya bir formlle verilir. rnein, A = pr2 denklemi, r yarapndan, bir emberin A alann hesaplayan bir kuraldr. Analizde, herhangi bir forml olmayan, belirlenmemi bir fonksiyona bavurmak isteyebiliriz. y, xin bir fonksiyonudur demenin sembolik yolu y = (x) (y, te xe eittir)
yazmaktr. Bu gsterimde, sembol fonksiyonu temsil etmektedir. Bamsz deiken ad verilen harfi nin girdi deerini ve baml deiken x ise nin xteki deerine karlk gelen, kt deerini gstermektedir.
TANIM Fonksiyon Bir D kmesinden bir Y kmesine bir fonksiyon, Ddeki her x elemanna Yde tek bir (x) eleman karlk getiren bir kuraldr.
Btn olas girdi deerlerinin kmesi Dye fonksiyonunun tanm kmesi denir. x, D zerinde deiirken btn (x) deerlerinin kmesine fonksiyonun deer kmesi denir. Deer kmesi Ydeki her eleman iermeyebilir. Bir fonksiyonun tanm ve deer kmeleri nesnelerden oluan herhangi kmeler olabilirler. Ancak, analizde bunlar ou kez reel say kmeleridir (1316 Blmlerde birok deiken dahil edilecektir). Bir fonksiyonu, tanm kmesinden bir x deeri verdiimizde deer kmesinde bir (x) kts oluturan bir makine gibi dnn (ekil 1.22). Bir hesap makinesinin ilem
Girdi (Tanm)
kt (Deer)
f (x)
EKL1.22 Bir fonksiyonun makine diyagram
20
Blm 1: n Bilgiler
x a D = tanm kmesi f (a) f (x)
Y = deer kmesini ieren kme
EKL 1.23 Bir D kmesinden bir Y kmesine bir fonksiyon Ddeki her elemana Ydeki tek bir eleman eler.
tular, bir fonksiyonun bir makine olarak rneini verir. rnein, bir hesap makinesi zerindeki 2x tuu, negatif olmayan bir x deeri girip 2x tuuna bastnzda bir kt deeri verir (karekk). Ekranda gzken kt deer genellikle xin karekknn bir ondalk yaklam dr. Bir x 0 says girerseniz, hesap makinesi bir hata bildirecektir nk: x 0 fonksiyonun tanm kmesinde deildir ve bir girdi olarak kabul edilemez. Bir hesap makinesi zerindeki 2x tuu, sadece ondalk ktlarla snrlanm olduundan ve sadece sonlu sayda girdisi bulunduundan, s x d = 2x ile tanml tam matematiksel fonksiyonu ile ayn deildir. Bir fonksiyon bir ok diyagram olarak da resmedilebilir (ekil 1.23). Her ok, D tanm kmesinin her elemann Y kmesinde birtek elemana balar. ekil 1.23 te oklar, (a) nn a ile, (x)in x ile vs. elendiini gsterir. Bir fonksiyonun tanm kmesi konu gerei kstlanabilir. rnein, A = pp2 ile verilen alan fonksiyonunun tanm kmesi, r yarapnn sadece pozitif olmasna izin verir. Bir y = (x) fonksiyonunu bir formlle tanmlyorsak ve tanm kmesi aka belirtilmemise veya konu gerei kstlanmamsa, tanm kmesi, formln reel y-deerleri verecei en byk x-deerleri kmesi olarak kabul edilir ve doal tanm kmesi adn alr. Tanm kmesinin bir ekilde kstlanmasn istiyorsak bunu belirtmemiz gerekir. y = x2 fonksiyonunun tanm aral btn reel say kmesidir. Tanm kmesini, rnein, pozitif x deerlerine kstlamak istiyorsak, y = x2, x 0 yazmamz gerekir. Bir formln uyguland bir tanm kmesini deitirmek genellikle deer kmesini de deitirir. y = x2 fonksiyonun deer kmesi [0, q )dur. y = x2, x 2 fonksiyonunun deer aral ise, 2ye eit veya ondan byk saylarn karelerini alarak elde edilen btn saylarn kmesidir. Kme notasyonu ile, deer kmesi {x2 |x 2} veya {y | y 4} veya [4, q )dur. Bir fonksiyonun deer kmesi reel saylardan oluuyorsa fonksiyona reel-deerli denir. Bir reel deikenin reel deerli fonksiyonu olan birok fonksiyonun tanm ve deer kmeleri, aralklar veya aralklarn birleimidir. Aralklar ak, kapal, yar ak, sonlu veya sonsuz olabilirler.
RNEK 1
Tanm ve Deer Kmelerini Belirlemek
Verilen fonksiyonlarn tanm ve deer kmelerini salayn. Fonksiyon y y y y y

zm
Tanm aral (x) s - q, q d s - q , 0 d s 0, q d [0, q d s - q , 4] [ - 1, 1]
Deer aral ( y) [0, q d s - q , 0 d s 0, q d [0, q d [0, q d [0, 1]
= = = = =
x2 1/x 2x 24 - x 21 - x 2
y = x2 forml her x reel says iin reel bir y-deeri verir, dolaysyla tanm kmesi ( q , q ) dur. y = x2 nin deer kmesi [0, q ) dur nk herhangi bir reel saynn karesi negatif olmayan bir saydr ve negatif olmayan her y says kendi karekknn karesidir, y 0 iin y = ( y )2 dir. y = 1@x forml x = 0 harici her x iin reel bir y-deeri verir. Hi bir sayy sfr ile blemeyiz. y = 1@x in deer kmesi, yani 0 hari btn reel saylarn arpmaya gre terslerinin kmesi, y = 1@(1@y) olduundan, sfrdan farkl btn reel saylar kmesidir.
1.3
21
y = 2x forml ancak x 0 ise reel bir y-deeri verir. Negatif olmayan her say bir baka saynn karekk olduu iin (yani, kendi karesinin karekkdr), y = 2xin deer kmesi [0, q d y = 24 - x ,te ise, 4 x negatif olamaz. Yani, 4 x 0 veya x 4 olmaldr. Forml, x 4 iin reel y- deerleri verir. 24 - x in deer kmesi [0, q d , yani btn negatif olmayan saylar kmesidir. y = 21 - x 2 forml [1, 1] kapal aralndaki her x iin reel bir y-deeri verir. Bu araln dnda, 1 x2 negatiftir ve karekk reel bir say deildir. 1 x2nin ve karekknn deerleri 0 ile 1 arasnda deiir. 21 - x 2 nin deer kmesi [0, 1] dir.
Fonksiyonlarn Grafikleri
Bir fonksiyonu gz nnde canlandrmann bir baka yolu fonksiyonun grafiidir. Tanm kmesi D olan bir fonksiyon ise grafii, Kartezyen dzlemde koordinatlar iin girdikt iftleri olan noktalardan oluur. Kme notasyonu ile grafik 5s x, s x dd x H D6 . kmesidir. (x) = x + 2 fonksiyonunun grafii, koordinatlar y = x + 2 eitliini salayan (x, y) noktalarnn kmesidir. Grafii, ekil 1.24te izilmitir. Bir fonksiyonunun grafii, onun davran hakknda kullanl bir resimdir. (x, y) grafik zerinde bir nokta ise y = (x) deeri x-noktasnda grafiin yksekliidir. Ykseklik, (x)in iaretine bal olarak pozitif veya negatif olabilir (ekil 1.25).
f(1) f(2) x yx2 0 1 2 f(x) (x, y) x x
x -2 -1 0 1 3 2 2
y = x2 4 1 0 1 9 4 4
EKL 1.24
(x) = x + 2in grafii y = x + 2 denklemini salayan (x, y) noktalarnn kmesidir.
EKL 1.25 (x, y) noktas in grafii zerinde ise y = (x) deeri x noktasnda grafiin yksekliidir (veya (x) negatif ise x noktasnn altndaki ykseklik).
RNEK 2
Bir Grafik izmek
[2, 2] aralnda y = x2 fonksiyonunun grafiini izin

zm
1.
Fonksiyon kuraln, yani bu durumda y = x2 eitliini salayan xy-ikililerinin bir tablosunu yapn.
22
Blm 1: n Bilgiler
2.
Koordinatlar tabloda grlen (x, y) noktalarn iaretleyin. Hesaplama bakmndan kolaylk iin kesirler kullann
y (2, 4) (2, 4)
3.
aretlenmi noktalarda dzgn bir eri geirin. Eriyi denklemiyle adlandrn.
4 3 2
4 3 y x2
3 , 9 2 4 (1, 1) x
2 1 2 1 0 1 2 x
(1, 1)
1 0 1
Bilgisayarlar ve grafik izen hesap makineleri grafikleri bu ekilde izerler - iaretlenmi noktalar bir araya getirerek - ve ayn soru akla gelir.
y = x2 grafiinin aadaki erilerden biri gibi grnmediini nereden biliyoruz?

y y
y x2?
y x2?
Bu soruyu cevaplamak iin daha fazla nokta iaretleyebiliriz. Ancak bunlar nasl birletireceiz? Temel soru hala karmzdadr: aretlediimiz noktalar arasndaki grafiin neye benzediini kesin olarak nasl bileceiz? Sorunun cevab, Blm 4te grlecei gibi, analizde yatmaktadr. Orada iaretlenen noktalar arasndaki erinin eklini bulmak iin trev kullanacaz. O zamana kadar, noktalar iaretlemek ve onlar elimizden geldii kadar iyi birletirmekle yetineceiz.
p 350 300 250 200 150 100 50 0
RNEK 3
Bir Fonksiyonu Grafiinden Hesaplamak
ekil 1.26. da bir meyve sinei nfusunun p grafii verilmitir. (a) 20 ve 45 gn sonraki nfuslar bulunuz. (b) 0 t 50 zaman aralnda nfus fonksiyonunun deer kmesi (yaklak olarak) nedir?
zm
10 20 30 40 Zaman (gn) 50 t
EKL 1.26 Bir meyve sinei nfusunun zamana kar grafii (rnek 3).
(a) ekil 1.26 dan (20, 100) noktasnn grafik zerinde olduunu grrz, dolaysyla, 20 de p nfus deeri p(20) =100 dr. Benzer ekilde p(45) yaklak olarak 340 tr. (b) 0 t 50 aralnda nfus fonksiyonunun deer kmesi yaklak olarak [0, 345] dr. Ayrca unu gzleyebiliyoruz, zaman ilerledike nfus giderek p = 350 deerine yaklar gibi gzkmektedir.
1.3
23
Bir Fonksiyonu Saysal Olarak Temsil Etmek

Bir fonksiyonun, cebirsel olarak bir formlle (alan fonksiyonu) ve grsel olarak bir grafikle ( rnekler 2 ve 3 ) nasl temsil edilebildiini grdk. Bir fonksiyonu temsil etmenin bir baka yolu, bir deerler tablosundan saysal gsterimdir. Saysal gsterimler daha ok mhendisler ve uygulamal konularda alan bilim adamlar tarafndan kullanlr. Bir grafik, uygun bir deerler tablosundan rnek 2 de gsterilen yntem kullanlarak, muhtemelen bir bilgisayar yardmyla, elde edilebilir. Sadece tablo noktalarnn grafiine dankizim denir.
RNEK 4
Tablo Deerleri ile Tanmlanm Bir Fonksiyon
Mzik notalar, hava iinde kaydedilebilir basn dalgalardr. Tablo 1.2 deki veriler bir akor borusu tarafndan retilen bir mzik notasnn, saniye olarak zamana kar kaydedilmi basn kaymasn vermektedir. Tablo, zaman zerinde basn fonksiyonunun bir gsterimini vermektedir. nce dank bir grafik izer ve sonra tablodaki (t, p) veri noktalarn birletirirsek ekil 1.27 de gsterilen grafii elde ederiz.
p (basn)
TABLO 1.2 Akor Borusu Verileri
Zaman 0.00091 0.00108 0.00125 0.00144 0.00162 0.00180 0.00198 0.00216 0.00234 0.00253 0.00271 0.00289 0.00307 0.00325 0.00344
Basn - 0.080 0.200 0.480 0.693 0.816 0.844 0.771 0.603 0.368 0.099 - 0.141 - 0.309 - 0.348 - 0.248 - 0.041
Zaman 0.00362 0.00379 0.00398 0.00416 0.00435 0.00453 0.00471 0.00489 0.00507 0.00525 0.00543 0.00562 0.00579 0.00598
Basn 0.217 0.480 0.681 0.810 0.827 0.749 0.581 0.346 0.077 - 0.164 - 0.320 - 0.354 - 0.248 - 0.035
1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.2 0.4 0.6
Veri
0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007
t (sn)
EKL 1.27 aretlenen noktalardan geen dzgn bir doru Tablo 1.2 ile temsil edilen basn fonksiyonunun bir grafiini verir.
Dikey Doru Testi

izdiiniz her eri bir fonksiyonun grafii deildir. Bir fonksiyonu tanm aralndaki her x iin tek bir (x) deerinden bakasn alamaz, dolaysyla hibir dik doru bir fonksiyonun grafiini bir kereden fazla kesemez. Yani bir ember bir fonksiyonun grafii olamaz, nk baz dik dorular emberi iki kere keser (ekil 1.28a). a bir fonksiyonunun tanm kmesinde ise, x = a dikey dorusu nin grafiini tek bir (a, (a)) noktasnda kesecektir. Halbuki ekil 1.28adaki ember xin iki fonksiyonunun grafiini iermektedir; s x d = 21 - x 2 fonksiyonu ile tanml st yarember ve g s x d = - 21 - x 2 fonksiyonu ile tanml alt yarember (ekiller 1.28b ve 1.28c).
24
Blm 1: n Bilgiler
y y y
1 1 0 1 x 1 0 1 x 0
1 x
(a) x2 y2 1
(b) y 1 x2
(c) y 1 x2
EKL 1.28 (a) ember bir fonksiyonunun grafii deildir; dik doru testini salamaz. (b) st yarember bir s x d = 21 - x 2 . fonksiyonun grafiidir. (c) alt yarember bir g s x d = - 21 - x 2 . fonksiyonun grafiidir.
y y x 3 2 1 3 2 1 0 1 2 3 x y x yx
Paral Olarak Tanmlanan Fonksiyonlar

Bazen bir fonksiyon tanm aralnn farkl blgeleri iin deiik formllerle verilebilir. Bunlardan biri grafii ekil 1.29da verilen mutlak deer fonksiyonu dur: x = e x, - x, x 0 x 6 0,
Aada bu tip fonksiyonlara birka rnek verilmektedir.

EKL 1.29 Mutlak deer fonksiyonunun tanm kmesi s - q , q d ve deer kmesi [0, q d .
RNEK 5
Paral Olarak Tanml Fonksiyonlarn Grafiklerini izmek

s x d = - x, x 2, 1, x 6 0 0 x 1 x 7 1
y y x y f(x) 2 1 2 1 0 y1 y x2 1 2 x
fonksiyonu btn reel doru zerinde tanmldr, ancak deerleri xin konumuna bal olan farkl formllerle bulunur. nin deerleri: x 0 iken y = x ile, 0 x 1 iken y = x2 ile ve x 1 iken y = 1 ile verilir. Halbuki fonksiyon, tanm kmesi btn reel saylar kmesi olan sadece bir fonksiyondur. (ekil 1.30).
RNEK 6
En Byk Tamsay Fonksiyonu
EKL 1.30 Burada gsterilen y = (x) fonksiyonunu izmek iin, tanm aralndaki farkl ksmlara deiik formller uygularz (rnek 5).
Herhangi bir x saysndaki deeri xten kk veya xe eit en byk tamsay olan fonksiyona en byk tamsay fonksiyonu veya tamsay taban fonksiyonu denir. [ x ] veya baz kitaplarda [ x ] veya [[ x ]] ile gsterilir. ekil 1.31de grafii grlmektedir. : 2.4 ; = 2, : 2 ; = 2, : 1.9 ; = 1, : 0.2 ; = 0, : 0 ; = 0, : - 0.3 ; = - 1 : - 1.2 ; = - 2, : - 2 ; = - 2.
1.3
y 3 2 1 2 1 2 1 2 y x 3 x yx
25
EKL 1.31 En byk tamsay fonksiyonu y = x in grafi y = x dorusunda veya dorunun altnda bulunur ve bylece x iin bir tamsay taban oluturur (rnek 6).
RNEK 7
y 3 2 1 2 1 1 2 1 2 y x 3 x yx
En Kk Tamsay Fonksiyonu
Herhangi bir x saysndaki deeri xten byk veya xe eit en kk tamsay olan fonksiyona en kk tamsay fonksiyonu veya tamsay tavan fonksiyonu denir. x ile gsterilir. ekil 1.32de grafii grlmektedir. Bu fonksiyon, xin pozitif deerleri iin rnein, bir saat iin $1 alan bir park yerinde x saat kalmann ederini gsteriyor olabilir.
RNEK 8
Paral Olarak Tanml Fonksiyonlar in Formller Yazmak
ekil 1.33 te, grafii iki doru parasndan oluan y = (x) fonksiyonu iin bir forml yaznz.
zm (0, 0)dan (1, 1)e ve (1, 0)dan (2, 1)e olan doru paralar iin formller bulur ve bunlar rnek 5 teki gibi birletiririz. (0, 0)dan (1, 1)e olan doru paras: (0, 0) ve (1, 1) den geen dorunun eimi m = (1 0)@(1 0) = 1 dir ve y-kesim noktas b = 0 dr. Eim-kesim noktas denklemi
EKL 1.32 En kk tamsay fonksiyonu y = x in grafi y = x dorusunda veya dorunun stnde bulunur ve bylece x iin bir tamsay tavan oluturur. (rnek 7).
y = x dir. (0, 0)dan (1, 1)e olan ve (0, 0) noktasn ieren fakat (1, 1) noktasn iermeyen doru paras, 0 x 1 yar-ak aralna kstlanm y = x fonksiyonunun grafii dir, yani fonksiyon y = x, 0x1
y y f(x) (1, 1) 1 (2, 1)
dir. (1, 0)dan (2, 1)e olan doru paras: (1, 0) ve (2, 1) den geen dorunun eimi m = (1 0)@(2 1) = 1 dir ve (1, 0) noktasndan geer. Doruya kar gelen nokta-eim
denklemi y = 0 + 1 (x 1) veya y = x 1
x
dir. (1, 0)dan (2, 1)e olan ve her iki u noktasn da ieren doru paras, 1 x 2 kapal aralna kstlanm y = x 1 fonksiyonunun grafii dir, yani fonksiyon y = x 1,
Paral forml
EKL 1.33 Soldaki doru paras (0, 0) noktasn ierir fakat (1, 1) noktasn iermez. Sadaki doru paras ise her iki u noktasn da ierir (rnek 8).
1x2
Grafiin iki paras iin elde edilen formller birletirilerek s x d = e x, x - 1, 0 x 6 1 1 x 2.
elde edilir.
26
Blm 1: n Bilgiler
ALITIRMALAR 1.3
Fonksiyonlar
16 altrmalarnda her fonksiyonun tanm ve deer kmelerini bulunuz. 1. s x d = 1 + x 2 3. F s t d = 1 2t 2. s x d = 1 - 2x 4. F s t d = 6. g s z d = 1 1 + 2t 1 24 - z 2 12. Bir karenin kenar uzunluunu kegen uzunluu olan dnin bir fonksiyonu olarak ifade edin. Daha sonra karenin alann kegen uzunluunun bir fonksiyonu olarak yazn. 13. Bir kbn kenar uzunluunu kegen uzunluu olan dnin bir fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra kbn alann ve hacmini kegen uzunluunun bir fonksiyonu olarak yazn. 14. Birinci blgedeki bir P noktas s x d = 2x . fonksiyonunun grafii zerindedir. Pnin koordinatlarn, Pyi orijine balayan dorunun eiminin fonksiyonu olarak yazn.
5. g s z d = 24 - z 2
7 ve 8 altrmalarnda verilen grafiklerden hangileri xin bir fonksiyonunun grafiidir, hangileri deildir? Cevabnz aklayn. 7. a.
y
Fonksiyonlar ve Grafikler
15-20 altrmalarndaki fonksiyonlarn tanm kmelerini bulun ve grafiklerini izin. 15. s x d = 5 - 2x 17. g s x d = 2 x 19. F s t d = t> t 16. s x d = 1 - 2x - x 2 18. g s x d = 2 - x
b.
20. G s t d = 1> t 21. Aadaki denklemlerin grafiklerini izin ve neden xin fonksiyonlarnn grafikleri olmadklarn aklayn. a. y = x b. y 2 = x 2 22. Aadaki denklemlerin grafiklerini izin ve neden xin fonksiyonlarnn grafikleri olmadklarn aklayn. a. x + y = 1 b. x + y = 1
8. a.
b.
Paral Olarak Tanmlanan Fonksiyonlar

2326 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin.
0 x 0 x
23. s x d = e 24. g s x d = e
x, 2 - x, 1 - x, 2 - x, 3 - x, 2x , 1> x , x,
0 x 1 1 6 x 2 0 x 1 1 6 x 2 x 1 x 7 1 x 6 0 0 x b.
y
9. y = 2s 1> x d - 1 . fonksiyonunu gz nne aln. a. x negatif olabilir mi? b. x = 0 olabilir mi? c. x , 1den byk olabilir mi? d. Fonksiyonun tanm kmesi nedir? 10. y = 22 - 1x . fonksiyonunu gz nne aln. a. x negatif olabilir mi? b. 2x 2den byk olabilir mi? c. Fonksiyonun tanm kmesi nedir?
25. F s x d = e 26. G s x d = e a.
1 y
27. izilmi olan grafiklerin formllerini bulun.
(1, 1) 2 x 0 1 2 3 4
Fonksiyonlarn Formllerini Bulma

11. Ekenar bir genin alann ve evresini, genin kenar uzunluu olan xin bir fonksiyonu olarak ifade edin.
0 2
1.3 28. a.
2 y (2, 1) 2 5 x 1
27
b.
3 2 1 1 2 3
Teori ve rnekler
37. Kenarlar 14 ve 22 in olan bir kartonun kelerinden eit kareler kesip, kenarlar katlayarak ak bir dikdrtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Kutunun hacmi Vyi xin bir fonksiyonu olarak ifade edin.
22 x x 14 x x x x x x
x 2 (2, 1)
29. a.
y (1, 1) (1, 1) 1 3 x
b.
2
38. Aada verilen ekil hipotens 2 birim uzunluunda bir ikizkenar dik genin iine yerletirilmi bir dikdrtgeni gstermektedir.
x 1 (1, 1) (3, 1)
a. Pnin y koordinatn x cinsinden ifade edin (e, AB dorusu iin bir denklem yazarak balayabilirsiniz). b. Dikdrtgenin alann x cinsinden ifade edin.
y
(2, 1)
30. a.
1
y (T, 1)
b.
y B A 0 T 2 T 3T 2T 2 t P(x, ?)
T 2
A 1 0 x 1
T 31. a. (x) = x@2 ve g(x) = 1 + (4@x) fonksiyonlarn grafiklerini x 4 birlikte izin ve 7 1 + x . eitsizliini salayan x deer2 lerini bulunuz. b. (a) da bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn. T 32. a. (x) = 3@(x 1) ve g(x) = 2@(x + 1) fonksiyonlarn grafiklerini 3 2 birlikte izin ve 6 . eitsizliini salayan x x - 1 x + 1 deerlerini bulunuz. b. (a) da bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn.
39. Bir Koni Problemi (a) da gsterildii gibi yarap 4 in olan dairesel bir kat paras ile balaynz. Yay uzunluu x olan bir dilim kesip atnz. Geriye kalan parann kenarlarn, (b) de gsterildii gibi yarap r ve ykseklii h olan bir koni elde etmek iin birletiriniz.
En Byk ve En Kk Tamsay Fonksiyonlar

33. xin hangi deerleri iin a. : x ; = 0 ? 34. Hangi reel x saylar : x ; = < x = ?eitliini salar? b. < x = = 0 ?
4 in. h x (a) (b) r 4 in.
35. Btn reel xler iin < - x = = - : x ; salanr m? Nedenini aklaynz. :x;, s x d = e <x=,
36. a. Koninin taban evresinin neden 8p x olduunu aklaynz. x 0 x 6 0 b. r yarapn xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz. c. h yksekliini xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz. d. Koninin V hacmini xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
fonksiyonunun grafiini izin. (x)e neden xin tamsay ksm denir?
28
Blm 1: n Bilgiler gittiini kabul edin. Kablonun deme maliyetini x uzakl cinsinden veren bir C(x) fonksiyonu yazn. b. En ucuz maliyetli Q noktasnn yerinin P den uzakl 2000 ft den daha m az veya 2000 ft den daha m fazla olduunu belirlemek iin bir deerler tablosu oluturun. 41. Bir erinin grafiinin x-eksenine gre simetrik olmas iin gerek ve yeter art (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktasnn da grafik zerinde olmasdr. x-eksenine gre simetrik olan bir erinin neden bir fonksiyonun (y = 0 fonksiyonu dnda ) grafii olmadn aklayn . 42. Bir sihirbazlk hilesi una benzeyen bir sihirbazlk hilesi duymu olabilirsiniz: Herhangi bir say sein. 5 ekleyin. kiyle arpn. 6 karn. kiye bln. 2 karn. imdi bana sonucu syleyin, ben de size setiiniz sayy syliyeyim. Bir say sein ve bunu deneyin. Setiiniz sayy x olarak alp, sonucunuzu bir (x) forml haline getirecek ekilde admlar izlerseniz, bunun nasl yapldn anlayabilirsiniz.
40. Endstriyel Maliyet Dayton Enerji ve Ik ti.nin Miami Nehri zerinde nehrin 800 ft geni olduu bir noktada bir Enerji letmesi vardr. Nehrin kar kysnda 2 mil aadaki ehrin bir yerine yeni bir kablo demenin maliyeti, nehir boyunca foot (ayak) bana $180, ky boyunca foot bana $100 dr.
2 mil P x Q Dayton
800 ft
Enerji ve Ik (lekli deil)
a. Kablonun tesisten, kar kenarda tesisin tam karsndaki P noktasndan x ft uzaklktaki bir Q noktasna dorudan
1.4
Fonksiyonlar Tanmlamak; Matematik Modeller

Analizde ska karlalan birka nemli fonksiyon tipi vardr. Burada onlar tanmlayp ksaca zetleyeceiz. Lineer Fonksiyonlar m ve b sabitler olmak zere (x) = mx + b eklindeki bir fonksiyona lineer fonksiyon denir. ekil 1.34 te b = 0 iin (x) = mx dorularndan bazlar grlmektedir, yani bu dorular orijinden geerler. m = 0 eimi iin sonu sabit foksiyondur (ekil 1.35 ).
y m 3 y 3x m 1 m1
yx
m2
y 2x
y x 0 1 y x 2
1 2 x 2 1 0
y3 2
EKL 1.34 y = mx dorularnn eimleri m dir ve hepsi orijinden geerler.
EKL 1.35 Bir sabit fonksiyonun eimi m = 0 dr.
1.4
29
Kuvvet Fonksiyonlar Bir a sabiti iin (x) = xa eklindeki bir fonksiyona kuvvet fonksiyonu denir. Dikkate alnmas gereken birka nemli durum vardr. (a) a = n, bir pozitif tam say. n = 1, 2, 3, 4, 5 iin (x) = xnin grafikleri ekil 1.36 da gsterilmektedir. Bu fonksiyonlar xin btn reel deerleri iin tanmldr. n kuvveti bydke erilerin (1, 1) aralnda x-eksenine doru yasslatna, ayrca u x u 1 iin daha dik ykseldiine dikkat edin. Her eri (1.1) noktasndan ve orijinden geer.
y 1 1 1 0 1 x 1 yx 1 0 1 1 x 1 y y x2 1 0 1 1 x 1 y y x3 1 0 1 1 x 1 y y x4 1 0 1 1 x y y x5
EKL 1.36 n = 1, 2, 3, 4, 5 iin (x) = xnin grafikleri x iin tanmldr.
(b) a = 1 veya a = 2. (x) = x1 = 1@x ve g(x) = x2 = 1@x2 fonksiyonlarnn grafikleri ekil 1.37 de gsterilmitir. Her iki fonksiyonda her x 0 iin tanmldr (asla sfr ile blemezsiniz). y = 1@xin grafii, orijinden uzaklatka eksenlere yaklaan xy = 1 hiperboldr. y = 1@x2nin grafii de koordinat eksenlerine yaklar.
y y 1 y x 1 0 1 Tanm Kmesi: x Deer Kmesi: y x 0 0 0 1 x 1 Tanm Kmesi: x 0 Deer Kmesi: y 0 (b) y 1 x2
(a)
EKL 1.37 (a) a = 1 ve (b) a = 2 iin (x) = xa fonsiyonlarnn grafikleri.
(c) a =
1 1 3 2 ve , , , and . 2 3 2 3
3 s x d = x 1>2 = 2x ve g s x d = x 1>3 = 2 x fonksiyonlar srasyla karekk ve kpkk fonksiyonlardr. Karekk fonksiyonunun tanm kmesi [0, q ) dur, fakat kpkk fonksiyonu btn reel xler iin tanmldr. Grafikleri, ekil 1.38 de y = x3@2 ve y = x2@3n grafikleri ile birlikte verilmitir (x3@2 = (x1@2)3 ve x2@3 = (x1@3)2 olduunu hatrlayn).
30
Blm 1: n Bilgiler
y y x 1 1 0 1 Tanm Kmesi: 0 x Deer Kmesi: 0 y y y y x 32 y x 23 1 0 1 x 1 0 1 Tanm Kmesi: x Deer Kmesi: 0 y x x 0 1 x y x
3
Tanm Kmesi: x Deer Kmesi: y
Tanm Kmesi: 0 x Deer Kmesi: 0 y
EKL 1.38
a =
1 1 3 2 , , , ve . iin (x) = xa fonksiyonlarnn grafikleri. 2 3 2 3
Polinomlar n, negatif olmayan bir tam say ve a0, a1, a2, ... , an saylar (polinomun katsaylar denir) reel sabitler olmak zere p(x) = anxn + an1xn1 + + a1x + a0 ile tanml p fonksiyonuna polinom denir. Btn polinomlarn tanm kmeleri ( q , q ) dur. lk katsay an 0 ve n 0 ise nye polinomun derecesi denir. m 0 ile lineer fonksiyonlar 1. dereceden polinomlardr. Genellikle p(x) = ax2 + bx + c eklinde yazlan 2. derece polinomlara quadratik fonksiyonlar denir. Benzer ekilde 3. dereceden p(x) = ax3 + bx2 + cx + d polinomlar kbik fonksiyonlar dr. ekil 1.39 da polinomun grafikleri grlmektedir. Polinomlarn grafiklerinin nasl izildiini Blm 4te reneceksiniz.
3 2 y x x 2x 1 3 2 3 y
4 y 2 1 4 2 0 2 2 4 x 2 2 4 6 8 10 4 (a) 12 (b) 16 1 2 x y 8x4 14x3 9x2 11x 1 16
y y (x 2)4(x 1)3(x 1)
(c)
EKL 1.39
Polinom fonksiyon grafii.
1.4
31
Rasyonel Fonksiyonlar Bir rasyonel fonksiyon iki polinomun blm veya orandr: p ve q polinomlar olmak zere s x d = ps x d qs x d 0 koulunu salayan btn x reel
Bir rasyonel fonksiyonun tanm kmesi, q(x) saylarnn kmesidir. rnein, s x d = 2x2 - 3 7x + 4
fonksiyonu, tanm kmesi {x u x 4@7) olan bir rasyonel fonksiyondur. Grafii, ekil 1.40a da dier iki rasyonel fonksiyon grafikleri ekil 1.40b ve ekil 1.40c ile birlikte gsterilmitir.
y y 4 2x2 3 y 7x 4 x y 2 2 1 5 0 1 2 4 5x + 8x 3 y 3x 2 + 2 y 5 dorusu 3 x
2
8 6 4 2 4 2 0 2 4
LEKL DEL
+2 y = 11x 2x3 1
2 2
10
6 8
(a)
(b)
(c)
EKL 1.40 rasyonel fonksiyon grafii.
Cebirsel Fonksiyonlar Bir cebirsel fonksiyon, polinomlardan, cebirsel ilemler kullanlarak (toplama, karma, arpma, blme ve kk alma), polinomlardan elde edilen bir fonksiyondur. Rasyonel fonksiyonlar cebirsel fonksiyonlarn bir zel halidir. ekil 1.41 de cebirsel fonksiyonun grafikleri grlmektedir. Trigonometrik Fonksiyonlar Trigonometrik fonksiyonlar Blm 1.6 da sins ve cosins fonksiyonlarnn grafikleri ekil 1.42 de gsterilmitir. inceleyeceiz.
stel Fonksiyonlar Taban a 0 pozitif bir sabit ve a 1 olmak zere (x) = ax eklindeki fonksiyonlara stel fonksiyonlar denir. Btn stel fonksiyonlarn tanm kmeleri s - q , q d ve deer kmeleri (0, q ) dur. Dolaysyla, bir stel fonksiyon hibir zaman 0 deerini almaz. Baz stel fonksiyon grafikleri ekil 1.43 te gsterilmitir. stel fonksiyonlarn analizi Blm 7 de yaplmaktadr. Logaritmik Fonksiyonlar Bunlar, a 1 pozitif bir sabit olmak zere (x) = loga x eklindeki fonksiyonlardr. stel fonksiyonlarn ters fonksiyonlardrlar ve bu fonksiyonlar Blm 7
32
Blm 1: n Bilgiler
y 4 3 2 1 1 0 1 2 3 4 x 0 x 0
5 7
y x1/3(x 4) y 3 (x2 1)2/3 4 y 1
y x(1 x)2/5
(a)
(b)
(c)
EKL 1.41
cebirsel fonksiyon grafii.
y 1 p 1 (a) f(x) = sin x 0 p 2p 3p p 2 x 1
y 1 0 p
2 3p 2 5p 2
(b) f(x) = cos x
EKL 1.42
Sins ve cosins fonksiyonlarnn grafikleri.
y y 10x 12 10 8 6 4 2 1 0.5 0 0.5 1 (a) y 2x, y 3x, y 10x y 3x y 2x x y 3x y 10x 12 10 8 6 4 y 2x 2
1 0.5 0 0.5 1 (b) y 2x, y 3x, y 10x
EKL 1.43
stel fonksiyonlarnn grafikleri.
de incelenmektedir. ekil 1.44 te deiik tabanl drt logaritmik fonksiyon grafii grlmektedir. Her birinde tanm kmesi s 0, q d ve deer kmesi ( q , q ) dur. Transandant Fonksiyonlar Bunlar cebirsel olmayan fonksiyonlardr. Trigonometrik, ters trigonometrik, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve (Blm 7 de incelenen hiperbolik fonksiyonlar gibi) birok baka fonksiyon ierirler. Transandant fonksiyona bir rnek bir
1.4
y y log3x 1 y log2x
33
catenary dir. Grafii bir kablo eklini alr, iki destek arasnda asl ve kendi arlyla serbeste sarkan bir telefon hatt veya TV kablosu gibi (ekil 1.45).
RNEK 1
0 1 1 x y log5x y log10x
Fonksiyonlar Tanmak
Aada verilen her fonksiyonu incelediimiz fonksiyon tiplerinden biri olarak tanmlayn. unu unutmayn, baz fonksiyonlar birden fazla kategoriye girebilir. rnein, (x) = x2 hem bir kuvvet fonksiyonu ve hem de ikinci dereceden bir polinomdur. (a) s x d = 1 + x 1 5 x 2 (b) g s x d = 7x (c) hs z d = z 7
EKL 1.44 Drt logaritmik fonksiyon grafii.

y
(d) ys t d = sin Qt zm
p 4R
(a) s x d = 1 + x -
1 5 x 2
5. dereceden bir polinomdur.
(b) g (x) = 7x taban 7 olan bir stel fonksiyondur. x deikeninin kuvvet olduuna dikkat edin. (c) h (z) = z7 bir kuvvet fonksiyonudur. (Taban z deikenidir)
1 x
p (d) ys t d = sin Qt - R bir trigonometrik fonksiyondur. 4
EKL 1.45 Catenary veya sarkan kablo grafii (Catena Latincede zincir demektir)
Artan ve Azalan Fonksiyonlar

Soldan saa doru hareket edildiinde bir fonksiyonun grafii trmanyorsa veya ykseliyorsa fonksiyon artan dr deriz. Soldan saa doru hareket edildiinde grafik aaya iniyorsa veya alalyorsa fonksiyon azalan dr deriz. Artan fonksiyonlarn ve azalan fonksiyonarn formel tanmlarn blm 4.3 te veriyoruz. O blmde, bir fonksiyonun artan olduu aralklarn ve azalan olduu aralklarn nasl bulunduunu reneceksiniz. Aada ekil 1.36, 1.37 ve 1.38. den rnekler verilmitir. Fonksiyon y y y y y y = = = = = = x2 x3 1> x 1> x 2 2x x 2>3 Artt yer 0 x 6 q -q 6 x 6 q Hibiryer -q 6 x 6 0 0 x 6 q 0 x 6 q Azald yer -q 6 x 0 Hibiryer - q 6 x 6 0 ve 0 6 x 6 q 0 6 x 6 q Hibiryer -q 6 x 0
ift Fonksiyonlar ve Tek Fonksiyonlar: Simetri

ift ve tek fonksiyonlarn grafiklerinin karakteristik simetri zellikleri vardr.
34
Blm 1: n Bilgiler
TANIMLAR ift Fonksiyonlar, Tek Fonksiyonlar Bir y = (x) fonksiyonu tanm kmesindeki her x iin
(x) = (x) ise ift fonksiyon (x) = (x) ise tek fonksiyon dur.
y y x2 (x, y) (x, y)
0 (a) y y x3 (x, y)
ift ve tek isimleri xin kuvvetlerinden gelmektedir. y = x2 veya y = x4 te olduu gibi y xin bir ift kuvveti ise bir ift fonksiyondur (nk (x)2 = x2 ve (x)4 = x4 tr). y = x veya y = x3 te olduu gibi y xin bir tek kuvveti ise bir tek fonksiyondur (nk (x)1 = x ve (x)3 = x3 tr). Bir ift fonksiyonun grafii y-eksenine gre simetriktir. (x) = (x) olduundan ancak ve yalnz (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktas da grafik zerindedir (ekil 1.46a). y-ekseninden bir yansma grafii deitirmeden brakr. Bir tek fonksiyonun grafii orijine gre simetriktir. (x) = (x) olduundan ancak ve yalnz (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktas da grafik zerindedir (ekil 1.46b). Edeer olarak, orijin etrafnda 180 lik bir dnme grafii deitirmeden brakrsa grafik orijine gre simetriktir. una dikkat edin, tanmlar x ve xin herikisinin de nin tanm kmesinde olmasn gerektirir.
RNEK 2
0 x
ift ve Tek Fonksiyonlar Tanmak

ift fonksiyon: her x iin (x)2 = x2; y-eksenine gre simetri. ift fonksiyon: her x iin (x)2 + 1 = x2 + 1 ; y-eksenine gre simetri (ekil 1.47a).
(x) = x2 (x) = x2 + 1
(x, y)
(b)
y y x2 1
EKL 1.46 (a) da y = x2nin (bir ift fonksiyon) grafii y-eksenine gre simetriktir. (b) de y = x3n (bir tek fonksiyon) grafii orijine gre simetriktir
y x2
yx1
yx 1 0 x 1 1 0 x
(a)
(b)
EKL 1.47 (a) y = x2 fonksiyonuna 1 sabit terimini eklediimizde elde edilen y = x2 + 1 fonksiyonu hala bir ift fonksiyondur ve grafii hala y-eksenine gre simetriktir. (b) y = x fonksiyonuna 1 sabit terimini eklediimizde elde edilen y = x + 1 artk bir tek fonksiyon deildir. Orijine gre simetri kaybolmutur (ekil 2).
1.4
35
(x) = x (x) = x + 1
Tek fonksiyon: her x iin (x) = x; orijine gre simetri. Tek deil: (x) = x + 1, fakat (x) = x 1. kisi eit deil. ift deil: her x 0 iin (x) + 1 x + 1 (ekil 1.47b).
Matematik Modeller
Dnyamz daha iyi anlamamza yardmc olmas iin, zel bir olay ounlukla matematiksel olarak tanmlarz (rnein, bir fonksiyon veya bir eitlik yardmyla). Byle bir matematiksel model gerek-dnya olayn idealize etmektir ve nadiren tam olarak doru bir gsterimdir. Her modelin snrlamalar olmasna ramen, iyi bir model deerli sonular ve kararlar salayabilir. ekil 1.48 de rneklendii gibi, bir model sonulara ulamamz salar.
Gerek-dnya verisi Basitletirme
Model
Salama
Analiz
Tercihler/ Aklamalar
Yorum
Matematiksel sonular
EKL 1.48 Modelleme ileminde bir ak, gerekdnya verisinin bir incelemesi ile balar.
ou modeller gereklii basitletirir ve gerek-dnya davranna ancak yaklaabilir. Bir basitletirme bants orantl olmaktr.
TANIM Orantl Olmak y ve x deikenlerinden biri dierinin daima bir sabit kat ise orantl drlar (birbirileri ile); yani, sfrdan farkl bir k sabiti iin
y = kx ise Tanm unu sylemektedir, ynin xe bal grafii orijinden geen bir dorudur. Bu grafiksel gzlem, verilen bir veri kmesinin makul bir oranty kabul edip etmediini test etmekte kullanldr. Orant makul ise bir deikenin dierine gre grafii orijinden geen bir doruya yaklamaldr.
RNEK 3
Keplerin nc Kanunu
17.yy balarnda alman astronom Johannes Kepler tarafndan ortaya atlan mehur bir orant, Keplerin nc kanunu (Periyotlar Kanunu) dur. Kepler unu ileri srmtr; Bir gezegenin gne etrafndaki yrngesini bir defa kat etme periyodu gn olarak T ve gezegenin gnee ortalama uzakl R ise T ile Rnin 3@2 inci kuvveti orantldr. Yani, bir k sabiti iin T = k R3@2 dir.
36
Blm 1: n Bilgiler
Keplerin kanununu Tablo 1.3 te 1993 World Almanac tan alnan verilerle karlatralm.
TABLO 1.3 Yrnge periyotlar ve gezegenlerin gnee ortalama uzaklklar
Gezegen Merkr Vens Dnya Mars Jupiter Satrn Urans Neptn Pluto
T Periyot (gn) 88.0 224.7 365.3 687.0 4,331.8 10,760.0 30,684.0 60,188.3 90,466.8
R Ortalama uzaklk (milyon mil) 36 67.25 93 141.75 483.80 887.97 1,764.50 2,791.05 3,653.90
Bu rnekteki grafik izme prensibi sizler iin yeni olabilir. Tnin R3@2ye bal grafiini izmek iin nce Tablo 1.3 teki her deer iin R3@2 deerini hesaplarz. rnein, 3653.903@2 220,869.1 ve 363@2 = 216. Yatay eksen R3@2 yi temsil eder (R deerlerini deil) ve ekil 1.49 daki koordinat sisteminde (R3/2, T) ikililerini iaretleriz. Sral ikililerin bu ekilde iaretlenmesi periyodun ortalama uzakln kuvvetine gre grafiini verir. ekildeki iaretli noktalarn, orijinden kan, yaklak olarak bir doru zerinde bulunduunu gzleriz. Bu doru zerinde bulunan iki nokta seerek, orant sabiti olan eimi kolayca tahmin edebiliriz (gn @ mil 104). eim = kk ==slope = 90, 466.8 - 88 L 0.410 220,869.1 - 216
Keplerin nc kanununun bir modelini T = 0.410 R3@2 olarak kestirebiliriz (setiimiz birimlere bal olarak). u konuda dikkatli olmamz gerekir; bu Keplerin nc kanununun bir ispat deildir.
T
Periyot (Gn)
90,000 60,000 30,000 0 R 3/2
80,000
160,000 (Mil 10 4 )
240,000
EKL 1.49 Keplerin nc kanununun orant olarak grafii: T = 0.410R3@2 (rnek 3).
1.4
37
Baz rneklere sadece bakarak bir teoremi ispat edemeyiz veya gerekleyemeyiz. Bununla birlikte ekil 1.49 Keplerin nc kanununun anlaml olduu hissini vermektedir. rnek 3 te olduu gibi, orantl olma kavram, iki deiken arasnda var olduu ileri srlen bir bantnn makul olup olmadn test etmenin bir yoludur. Ayn zamanda, tamamyla, derlenmi bir veri tablosundan elde edilen deneysel bir modelin temelini hazrlar.
ALITIRMALAR 1.4
Fonksiyonlar Tanmak
1 4 altrmalarnda, her fonksiyonu bir sabit fonksiyon, lineer fonksiyon, kuvvet fonksiyonu, polinom (derecesini belirtin), rasyonel fonksiyon, cebirsel fonksiyon, trigonometrik fonksiyon, stel fonksiyon veya logaritmik fonksiyon olarak tanmlayn. Baz fonksiyonlarn birden fazla kategoriye girebileceini hatrlayn. 1. a. s x d = 7 - 3x x2 - 1 x2 + 1 2. a. Fs t d = t 4 - t c. hs x d = c. Hs z d = 2z 3 + 1 3. a. y = 3 + 2x x - 1
5 b. g s x d = 2 x
6. a. y = 5x
b. y = 5x
y g
c. y = x5
h 0 x
d. r s x d = 8x b. Gs t d = 5t
3 7 z d. Rs z d = 2
b. y = x 5>2 - 2x + 1 d. y = log7 x b. s z d = z5 2z + 1
c. y = tan p x 1 4. a. y = log5 a t b c. g s x d = 21>x

718 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin. Grafiklerin, varsa, hangi simetrileri vardr? Fonksiyonun artan olduu aralklar ve azalan olduu aralklar belirleyin. 7. y = - x 3 1 9. y = - x 11. y = 2 x 13. y = x 3> 8 15. y = - x 3>2 8. y = 10. y = 1 x2
t p d. w = 5 cos a + b 2 6
5 ve 6 altrmalarnda, her denklemi grafii ile eleyin. Bir grafik aygt kullanmayn ve cevabnzn nedenini aklayn. 5. a. y = x4 b. y = x7
y g h
c. y = x10
1 x 12. y = 2 - x 14. y = - 4 2x 18. y = - x 2>3 16. y = s - x d3>2
17. y = s - x d2>3
0 f
ift ve Tek Fonksiyonlar

1930 altrmalarnda, fonksiyonun ift, tek veya ne ift ne tek olup olmadn syleyin. Cevabnzn nedenini aklayn. 19. s x d = 3 21. s x d = x 2 + 1 23. g s x d = x + x
3
20. s x d = x -5 22. s x d = x 2 + x 24. g s x d = x 4 + 3x 2 - 1
38
25. g s x d = 27. hs t d =
Blm 1: n Bilgiler 1 x2 - 1 1 t - 1 26. g s x d = x x2 - 1 34. Ekim 2002, astronomlar, geici olarak Quaoar adn verdikleri, Neptnden tede gne etrafnda embersel bir yrnge izen kayalk, buzul bir mini-gezegen kevettiler. Yeni gezegen Dnyadan yaklak 4 milyar mil uzakta, gne sisteminin, Kuiper Belt olarak bilinin bir d kuanda bulunmaktadr. Keplerin nc kanununu kullanarak, Quaoarun gne etrafndaki yrngesini tam olarak bir defa katetmesi iin geen T zamann tahmin ediniz. T 35. Yay Uzamas Bir yayn eitli yklere kar tepkisi, bir damperli kamyon, hizmet arac veya yol koullarna tercih edilen ynde tepki gsteren lks bir otomobil tasarlamak iin model olarak kullanlacaktr. Yayn y uzamasn in olarak, yayn zerindeki sarm says xin bir fonksiyonu olarak lecek bir deney yaptk. x (sarm says) y (uzama in) 7 12 8 15 x (sarm says) y (uzama in) 0 0 6 5.241 1 0.875 7 6.120 2 1.721 8 6.992 3 2.641 9 7.869 4 3.531 10 8.741 5 4.391
28. hs t d = t 3 30. hs t d = 2 t + 1
29. hs t d = 2t + 1
Orant
31 ve 32 altrmalarnda, verilen data kmelerinin, ifade edilen orant varsaymna uygun olup olmadn deerlendirin. ncelemenize uygun bir grafik izin ve orant varsaym anlaml gzkyorsa orant sabitini tahmin edin. 31. a. y, x ile orantl y x 1 5.9 2 12.1 3 17.9 4 23.9 5 29.9 6 36.2 7 41.8 8 48.2
b. y, x1/2 ile orantl y x 3.5 3

x
5 6
6 9
32. a. y, 3 ile orantl y x 5 0 15 1 45 2 135 3 405 4 1215 5 3645 6 10,935 7
a. y uzamasnn, x sarm saysyla orantl olduu hipotezinin anlaml olup olmadn test etmek iin bir izim yapnz. b. (a) da elde edilen grafikten orant sabitini tahmin ediniz. c. 13 sarml bir yayn uzamasn nceden syleyiniz. 36. Ponderosa amlar Tabloda, x bir am aacnn omuz hizasndan llen evresini in olarak gstermektedir; y, sonuta elde edilen kerestenin hacmini bf board foot (1 bf = 144 in kp) olarak gstermektedir. x (in) 17 y (bf) 19 19 25 20 32 23 57 25 71 28 113 32 123 38 252 39 259 41 294
b. y, ln x ile orantl y x 2 2.0 4.8 5.0 5.3 6.0 6.5 9.0 8.0 14.0 10.5 35.0 14.4 120.0 15.0 150.0
T 33. Aada verilen tablo, srcnn frene basmak iin harekete getikten frene basana kadar geen sre iinde ve frene bastktan sonra aracn kat ettii mesafeyi gstermektedir. Mesafeler (feet olarak) aracn hzna baldr (mil@saat). Verilen orant varsaymlarnn uygunluunu test edin ve orant sabitlerini tahmin edin. a. reaksiyon mesafesi hzla orantldr. b. fren mesafesi hzn karesi ile orantldr. Hz (mil@sa) Reaksiyon mesafesi (ft) Fren mesafesi (ft) 20 22 20 25 28 28 30 33 41 35 39 53 40 44 72 45 50 93 50 55 118 55 61 149 60 66 182 65 72 221
u iki modeli formle ve test edin; kullanlabilir kereste hacmi (a) evrenin karesi ile ve (b) evrenin kb ile orantldr. Bir model dierine gre daha iyi bir aklama salar m? 70 77 266 75 83 318 80 88 376
1.5
Fonksiyonlar Birletirmek; Grafikleri Kaydrmak ve leklemek

Bu blmde yeni fonksiyonlar oluturmak iin fonksiyonlar birletirmenin veya dntrmenin temel yollarn greceiz.
1.5
39
Toplamlar, Farklar, arpmlar ve Blmler

Yeni fonksiyonlar retmek iin, fonksiyonlar da saylar gibi toplanabilir, karlabilir, arplabilir ve blnebilir (paydann sfr olduu yerler dnda ). ve g fonksiyonlar ise, hem nin ve hem de gnin tanm kmesindeki her x iin (yani x D () D(g) iin), we define functions + g, g ve g fonksiyonlarn u formllerle tanmlarz. ( + g)(x) = (x) + g(x) ( g)(x) = (x) g(x) (g)(x) = (x)g(x) una dikkat edin; birinci eitliin sol tarafndaki + iaretinin fonksiyonlarn toplama ilemini gstermektedir oysa eitliin sa tarafndaki + iareti ise (x) ve g(x) reel saylarnn toplam anlamndadr. Ayrca D () D(g) nin g(x) 0 olan herhangi bir noktasnda @g fonksiyonunu u formlle tanmlayabiliriz. s x d ag b sxd = g sxd (g(x) g s x0) s where d Z 0d .
Fonksiyonlar ayn zamanda sabitlerle arplabilirler: c bir reel say ise nin tanm kmesindeki her x iin c fonksiyonu (c)(x) = c(x) ile tanmlanr.
RNEK 1
Fonksiyonlar Cebirsel olarak Birletirmek

s x d = 2x and ve g s x d = 21 - x ,
Formlleri ile tanmlanan fonksiyonlarn tanm kmeleri D() = [0, q ) ve D(g) = ( q , 1] dir. Bu tanm kmelerinin ortak noktalar [0, q d s - q , 1] = [0, 1]. dir. Aadaki tablo bu iki fonksiyonun eitli cebirsel kombinasyonlarnn formllerini ve tanm kmelerini zetlemektedir. Ayrca g arpm fonksiyonu iin g yazyoruz. Fonksiyon + g - g g - #g > g g> Forml s + g ds x d = 2x + 21 - x s - g ds x d = 2x - 21 - x s g - ds x d = 21 - x - 2x s # g ds x d = s x dg s x d = 2xs 1 - x d s x d x g sxd = g sxd = A 1 - x g g sxd 1 - x sxd = = s x d A x Tanm Kmesi [0, 1] = Ds d Ds g d [0, 1] [0, 1] [0, 1] [0, 1) (x = 1 hari) (0, 1] (x = 0 hari)
+ g fonksiyonunun grafii ve g nin grafiklerinden ekil 1.50 deki gibi her x D ( ) D(g) iin kar gelen y-koordinatlar (x) ve g(x) toplanarak elde edilir. rnek 1 deki + g ve g nin grafikleri ekil 1.51 de gsterilmitir.
40
Blm 1: n Bilgiler
y yfg
y g(x) 1 x y (f g)(x) y g(x) y f(x) a g(a) f(a) x 0 f(a) g(a) 1
8 6 4 2 0
f(x) x
1 2
yfg x
1 5
2 5
3 5
4 5
EKL 1.50
ki fonksiyonun grafik toplam
EKL 1.51 + g fonksiyonunun tanm kmesi ve g, fonksiyonlarnn tanm kmelerinin kesiimi, x-ekseni zerinde bu iki tanm kmesinin rtt [0, 1] araldr. Bu aralk ayn zamanda g fonksiyonunun tanm kmesidir ( rnek 1 ).
Bileke Fonksiyonlar
Fonksiyonlar birletirmenin bir baka yolu bileke dir.
TANIM Fonksiyonlarn Bilekesi ve g fonksiyonlarnn g ( bileke g) bileke fonksiyonu

( g) (x) = (g(x)) ile tanmlanr. gnin tanm kmesi, gnin tanm kmesindeki, g(x)in nin tanm kmesinde olmasn salayan, xlerden oluur. Tanm, g nin deer kmesi nin tanm kmesi iinde ise g nin oluturulabileceini sylemektedir. ( g)(x)i bulmak iin nce g(x)i ve sonra da (g(x))i bulun. ekil 1.52 g yi bir makine diyagram olarak resmetmekte, ekil 1.53 de bilekeyi bir ok diyagram olarak gstermektedir.
fg f(g(x)) x g x g g(x) f f(g(x))
EKL 1.52 Bir fonksiyonun x teki deeri dier fonksiyonun tanm kmesinde yer alyorsa iki fonksiyonun bilekesi oluturulabilir. Bileke g ile belirtilir.
g(x)
EKL 1.53
g iin ok diyagram.
1.5
41
RNEK 2
Bir Fonksiyonu Bileke Olarak Grmek
y = 21 - x 2 fonksiyonu, nce 1 x2 yi hesaplamak sonra da sonucun karekkn almak olarak dnlebilir. y fonksiyonu g(x) = 1 x2 ve s x d = 2x bilekesidir. 1 x2nin negatif olamayacana dikkat edin. Bilekenin tanm kmesi [1, 1] dir. g bileke fonksiyonunu bulmak in (tanml olduunda) sray deitiririz, nce (x)i sonra g((x)) hesaplarz. g nin tanm kmesi, nin tanm kmesindeki, (x)in gnin tanm kmesinde olmasn salayan, xlerin kmesidir. g ve g fonksiyonlar genelde olduka farkldrlar.
RNEK 3
Bileke iin Forml Bulmak

(c) ( ) (x) (d) (g g) (x)
s x d = 2x ve g(x) = x + 1 ise (a) ( g) (x) (b) (g ) (x) fonksiyonlarn bulunuz.

zm Bileke
Tanm Kmesi
(a) s g ds x d = s g s x dd = 2g s x d = 2x + 1 (b) s g ds x d = g s s x dd = s x d + 1 = 2x + 1 (c) s ds x d = s s x dd = 2s x d = 21x = x 1>4 (d) s g g ds x d = g s g s x dd = g s x d + 1 = s x + 1 d + 1 = x + 2
[ - 1, q d [0, q d [0, q d s - q, q d
gnin tanm kmesinin neden [1, ) olduunu grmek iin, g(x) = x + 1in her x in tanml olduunu fakat yalnzca x + 1 0, yani x 1 iken nin tanm kmesinde bulunduuna dikkat edin.
Bir Fonksiyonun Grafiini Kaydrmak

Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini yukar kaydrmak iin, y = (x) formlnn sa tarafna pozitif bir sabit ekleyin Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini aa kaydrmak iin, y = (x) formlnn sa tarafna negatif bir sabit ekleyin. y = (x)in grafiini sola kaydrmak iin, xe pozitif bir sabit ekleyin. y = (x)in grafiini saa kaydrmak iin, xe negatif bir sabit ekleyin.
Kaydrma Formlleri
Dikey Kaydrma
y = (x) + k
Yatay Kaydrma
k 0 ise nin grafiini k birim yukar kaydrr, k 0 ise | k | birim aa kaydrr. h 0 ise nin grafiini h birim sola kaydrr. h 0 ise grafii | h | birim saa kaydrr.
y = (x + h)
42
Blm 1: n Bilgiler
y
y x2 2 y x2 1 y x2
RNEK 4
2
Bir Grafii Kaydrmak
y x2 2 2 1 birim 1 0 1 2 2 2 birim x
(a) y = x + 1 elde etmek iin y = x2 formlnn sa tarafna 1 eklemek grafii 1 birim yukar kaydrr (ekil 1.54). (b) y = x2 2 elde iin y = x2 formlnn sa tarafna 2 eklemek grafii 2 birim aa kaydrr (ekil 1.54). (c) y = (x + 3)2 elde etmek iin y = x2 formlnde xe 3 eklemek grafii 3 birim sola kaydrr (ekil 1.55). (d) y = | x | te xe 2 eklemek ve sonra sonuca 1 eklemek y = u x 2 u 1i verir ve grafii 2 birim saa ve 1 birim aa kaydrr (ekil 1.56).
xe pozitif bir sabit ekleyin y (x + 3) 2
xe negatif bir sabit ekleyin 4 y x2 y (x 2) 2 1
y y x 2 1
EKL 1.54 (x) = x2yi yukar (veya aa) kaydrmak iin, in formlne pozitif (veya negatif) bir sabit ekleriz (Altrma 4a ve 4b).
1 3 0 1 2 x
EKL 1.55 y = x2 nin grafiini sola kaydrmak iin xe pozitif bir sabit ekleriz. Grafiini saa kaydrmak iin xe negatif bir sabit ekleriz (rnek 4c).
EKL 1.56 y = | x |in grafiini 2 birim saa ve 1 birim aa kaydrmak (rnek 4d).
Bir Fonksiyonun Grafiini leklemek ve Yanstmak

Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini leklemek, onu dikey veya yatay olarak esnetmek veya sktrmaktr. Bu, fonksiyonunu veya bamsz x deikenini uygun bir c sabiti ile arpmakla yaplr. Koordinat eksenlerinin bir tarafndan dier tarafna yanstmalar c = 1 olduu zel hallerdir.
Dikey ve Yatay lekleme ve Yanstma Formlleri c 1 iin y = c(x) nin grafiini bir c arpan kadar dikey olarak uzatr. 1 y = c s x d y = (cx) y = (x@c) c = 1 iin y = (x) y = (x) nin grafiini x-ekseninin dier tarafna yanstr. nin grafiini y-ekseninin dier tarafna yanstr. nin grafiini bir c arpan kadar dikey olarak sktrr. nin grafiini bir c arpan kadar yatay olarak sktrr. nin grafiini bir c arpan kadar yatay olarak uzatr.
1.5
43
RNEK 5
Bir Grafii leklemek ve Yanstmak
(a) Dikey: y = 3 x elde etmek iin y = x in sa tarafn 3 ile arpmak, grafii dikey olarak 3 arpan kadar uzatr, oysa 1@3 ile arpmak grafii 3 arpan kadar sktrr. (ekil 1.57). (b) Yatay: y = 23x in grafii, y = 2x in grafiinin 3 arpan kadar sktrlmdr ve y = 23x = 23 2x olduuna dikkat edin, dolaysyla, bir yatay sktrma farkl bir lekleme arpan ile bir dikey uzatmaya kar gelebilir. Benzer ekilde, bir yatay uzatma farkl bir lekleme arpan ile bir dikey sktrmaya kar gelebilir. (c) Yansma: y = - 2xin grafii, y = 2x x-ekseninin dier tarafna bir yansmasdr, ve y = 2 - x, y-ekseninin dier tarafna bir yansmadr (ekil 1.59).
y 5 4 3 2 1 1 0 1 sktrma uzatma 2 3 y x y 3 x 4 x 1
1
y = 2x> 3 yatay olarak 3 arpan kadar uzatlmasdr (ekil 1.58).
y y 3 x 4 3 2 1 0 1 2 uzatma sktrma
y x y 3 x y x y x3 x 3 2 1 1 1
y y x
y x
EKL 1.57 y = 1x grafiinin dikey olarak 3 kat uzatlmas ve sktrlmas (rnek 5a).
EKL 1.58 y = 1x grafiinin yatay olarak 3 kat uzatlmas ve sktrlmas (rnek 5b).
EKL 1.59 y = 1x grafiinin eksenlerin dier taraflarna yanstlmas (rnek 5c).
RNEK 6
lekleme ve Yanstmalar Birletirmek
(x) = x4 4x3 + 10 fonksiyonu veriliyor (ekil 1.60a), (a) grafii yatay olarak 2 kat sktran ve sonra da y-ekseninin dier tarafna yanstan (ekil 1.60b) (b) grafii dikey olarak 2 kat sktran ve sonra da x-ekseninin dier tarafna yanstan (ekil 1.60c)
y 20 10 1 0 10 20 (a) 1 2 3 4 x 2 1 f(x) x4 4x3 10 20 10 10 0 10 20 (b) (c) 1 x 1 0 10 1 2 3 4 x y 16x4 32x3 10 y y y 1 x4 2x3 5 2
EKL 1.60 (a) nin orijinal grafii. (b) (a) daki y = (x)in yatay olarak 2 kat sktrlmas ve ardndan y-ekseninin dier tarafna yanstlmas. (c) (a)daki y = (x)in dikey olarak 2 kat sktrlmas ve ardndan x-ekseninin dier tarafna yanstlmas (rnek 6).
44
Blm 1: n Bilgiler zm
(a) Aranan forml, nin denkleminin sa tarafnda x yerine 2x yazmakla elde edilir
y = (2x) = (2x)4 4(2x)3 + 10
= 16x4 + 32x3 + 10 (b) Forml y = 1 1 s x d = - x 4 + 2x 3 - 5. 2 2
Elipsler
Merkezi orijinde olan r yarapl bir emberin standart denkleminde x yerine cx yazmakla c2x2 + y2 = r2
(1)
elde edilir. 0 c 1 ise (1) denkleminin grafii, emberi yatay olarak uzatr; c 1 ise ember yatay olarak sktrlr. Her iki durumda da (1) denkleminin grafii bir elipstir (ekil 1.61). una dikkat edin, ekil 1.61deki grafiklerin nn de y-kesim noktalar daima r ve r dir. ekil 1.61b de, (r@c, 0) noktalarn birletiren doru parasna elipsin asal ekseni denir; (0, r) noktalarn birletiren doru paras yedek ekseni dir. ekil 1.61c de elipsin eksenleri ters evrilmitir: (0, r) noktalarn birletiren doru paras asal eksen, (r@c, 0) noktalarn birletiren doru paras yedek eksen dir. Her iki durumda da daha uzun olan doru paras asal eksendir.
y r x2 y2 r2
y r
c 2x 2 y 2 r 2
r r 0 r x r c 0 r
c 2x 2
y2
r2 x r c 0 r c x
r c
r (b) elips, 0 c 1
r (c) elips, c 1
(a) ember
EKL 1.61
Bir emberi yatay olarak uzatmak veya sktrmak elips grafikleri retir.
(1) denkleminin her iki tarafn r2 ile blersek y2 x2 + = 1. a2 b2

(2)
elde edilir. Burada a = r@c ve b = r dir. a b ise asal eksen yataydr; a b ise asal eksen dikeydir. (2) denklemi ile verilen merkezi orijindir ( ekil 1.62 ).
1.5
y
Fonksiyonlar Birletirmek; Grafikleri Kaydrmak ve leklemek EKL 1.62 Elips grafii y2 x2 + 2 = 1, a 7 b , asal eksen yataydr. 2 a b
45
b Asal eksen Merkez
Denklem (2) de x yerine x h ve y yerine y k yazmakla s y - k d2 s x - h d2 + = 1. a2 b2

(3)
elde edilir. (3) denklemi merkezi (h, k) da olan bir elipsin standart denklemidir. Elipslerin geometrik tanm ve zellikleri Blm 10.1 de incelenmektedir.
ALITIRMALAR 1.5
Toplamlar, Farklar, arpmlar ve Blmler
Altrma 1 ve 2 de , g, + g ve gnin tanm ve deer kmelerini bulunuz. 1. s x d = x, g s x d = 2x - 1 g s x d = 2x - 1 2. s x d = 2x + 1, 7. u(x) = 4x 5, y(x) = x2 ve (x) = 1@x ise aadakilerin formllerini bulunuz. a. u (y((x))) c. (y(u((x))) e. (u(y(x))) b. u((y(x))) d. y((u (x))) f. (y(u(x)))
Altrma 3 ve 4 te , g, @g ve g@nin tanm ve deer kmelerini bulunuz. 3. s x d = 2, 4. s x d = 1, g sxd = x 2 + 1 g s x d = 1 + 2x
8. s x d = 2x, g s x d = x> 4 , ve h(x) = 4x 8 ise aadakilerin formllerini bulunuz. a. h(g((x))) c. g(h((x))) e. (g(h (x))) b. h((g(x))) d. g((h(x))) f. (h(g (x)))
Fonksiyonlarn Bilekesi
5. (x) = x + 5 ve g(x) = x2 3 ise aadakileri bulunuz. a. (g(0)) c. (g(x)) e. ((5)) g. ((x)) a. (g(1@2)) c. (g(x)) e. ((2)) g. ((x)) b. g((0)) d. g((x)) f. g(g (2)) h. g(g (x)) b. g ((1@2)) d. g((x)) f. g(g (2)) h. g(g (x))
s x d = x - 3, g s x d = 2x , hs x d = x 3 , ve j(x) = 2x olsun. Altrma 9 ve 10 daki her fonksiyonu, , g , h ve j fonksiyonlarndan birini veya daha fazlasn ieren bir bileke olarak ifade ediniz. 9. a. y = 2x - 3 c. y = x 1>4 e. y = 2s x - 3 d3 10. a. y = 2x - 3 c. y = x 9 e. y = 2 2x - 3 b. y = 2 2x d. y = 4x b. y = x 3>2 f. y = s 2x - 6 d3
6. (x) = x 1 ve g(x) = 1@(x + 1) ise aadakileri bulunuz.
d. y = x - 6 f. y = 2x 3 - 3
46
Blm 1: n Bilgiler 16. Aadaki ekil y = x2nin grafiini iki yeni konuma kaydrlm olarak gstermektedir. Yeni grafikler iin denklemler yaznz.
y Konum (a)
11. Aadaki tabloyu tamamlayn g(x) a. x - 7 b. x + 2 c. d. e. 1 f. x 12. Aadaki tabloyu tamamlayn g(x) a. b. c. d. 1 x - 1 ? ? 2x (x) x x - 1 x 2x ? ( g)(x) ? x x + 1 x x x x - 1 (x) 2x 3x 2x - 5 x x - 1 1 1 + x 2x 2 - 5 ( g)(x)
y x2 3
x
0
x Konum (b)
17. (a)-(d)deki denklemlere ekildeki grafiklerden hangilerinin karlk geldiini bulun.. a. y = (x 1)2 4 c. y = (x + 2)2 + 2 b. y = (x 2)2 + 2 d. y = (x + 3)2 2
y
Konum 2
Konum 1
Altrma 13 ve 14 te, (a) g ve g birer forml bulunuz, (b) tanm kmelerini ve (c) deer kmelerini bulunuz. 13. (x) = 2x + 1, 14. (x) = x ,
2
1 g (x) = x
(2, 2) Konum 3
3 2 1 (2, 2) 1 2 3 Konum 4 x
g (x) = 1 - 2x
Grafikleri Kaydrmak
15. Aadaki ekil y = x2nin grafiini iki yeni konuma kaydrlm olarak gstermektedir. Yeni grafikler iin denklemler yaznz.
y 7 0 4 x
4 3 2 1 0 (3, 2)
(1, 4)
18. Aadaki ekil y = x2nin grafiini drt yeni konuma kaydrlm olarak gstermektedir. Her yeni grafik iin bir denklem yaznz.
y (1, 4) (2, 3) (b) (a) (2, 0) (4, 1) x
Konum (a)
y x 2
Konum (b)
(c)
(d)
1.5 19-28 altrmalarnda verilen denklemlerin hangi ynde ka birim kaydrlacaklar sylenmektedir. Kaydrlm grafiin denklemini yazn. Orijinal ve kaydrlm grafikleri denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin. 19. x2 + y2 = 49 Aa 3, sola 2 20. x2 + y2 = 25 Yukar 3, aa 4 21. y = x3 Sola 1, aa 1 22. y = x2/3 Saa 1, aa 1 23. y = x Sola 0.81 24. y = x Saa 3 25. y = 2x 7 Yukar 7 26. y = 1 sx + 1d + 5 2
2
47
50. Aadaki ekil tanm aral [-4, 0], deer aral [-3, 0] olan g(t) fonksiyonu bulunmaktadr. Verilen fonksiyonlarn tanm ve deer aralklarn bulun ve grafiklerini izin.
y x
y g(t)
Aa Down 5, 5, saa right1 1
a. g(t) c. g(t) + 3 e. g(t + 2) g. g(1 t)
b. g(t) d. 1 g(t) f. g(t 2) h. g(t 4)
27. y = 1@x Yukar 1, saa 1 28. y = 1@x Sola 2, aa 1 2948 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini iziniz. 29. y = 2x + 4 31. y = x - 2 33. y = 1 + 2x - 1 35. y = s x + 1 d2>3 37. y = 1 - x 1 41. y = x - 2 1 43. y = x + 2 45. y = 47. y = 1 s x - 1 d2
2>3
30. y = 29 - x 32. y = 1 - x - 1 34. y = 1 - 2x 36. y = s x - 8 d2>3 38. y + 4 = x

2>3
Dikey ve Yatay lekleme

5160 altrmalar verilen fonksiyonlarn grafiklerinin ne oranda ve hangi ynde uzatlacan veya sktrlacan sylemektedir. Uzatlm veya sktrlm grafik iin bir denklem yaznz. olarak 3 kat uzatlm stretched vertically by a factor of 3 51. y = x 2 - 1, dikey 2 yatay olarak 2 kat sktrlm 52. y = x - 1, compressed horizontally by a factor of 2 53. y = 1 + 54. y = 1 + 1 , dikey compressed vertically by a factor of 2 olarak 2 kat sktrlm x2
3 x - 1 - 1 39. y = 2
40. y = s x + 2 d3>2 + 1 1 42. y = x - 2 1 44. y = x + 2 46. y = 1 - 1 x2
1 , yatay stretched horizontally by a factor of 3 olarak 3 kat uzatlm x2 olarak 4 kat sktrlm compressed horizontally by a factor of 4 55. y = 2x + 1, yatay 56. y = 2x + 1, dikey olarak 3 kat uzatlm stretched vertically by a factor of 3 olarak 2 kat uzatlm stretched horizontally by a factor of 2 57. y = 24 - x 2, yatay 2 dikey olarak 3 kat sktrlm 58. y = 24 - x , compressed vertically by a factor of 3 olarak 3 kat sktrlm compressed horizontally by a factor of 3 59. y = 1 - x 3, yatay 3 yatay olarak 2 kat uzatlm 60. y = 1 - x , stretched horizontally by a factor of 2
1 1 + 1 48. y = x2 s x + 1 d2 49. Aadaki ekil tanm aral [0, 2], deer aral [0, 1] olan (x) fonksiyonunu gstermektedir. Verilmi fonksiyonlarn tanm ve deer aralklarn bulun ve grafiklerini izin.
y
Grafik izmek
6168 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini, noktalar iaretlemekle deil, ekil 1.361.38 de grafii verilen standart fonksiyonlardan biri ile balayp uygun dnmleri uygulamakla izin. 61. y = - 22x + 1 62. y = A 1 x 2
y f(x)
63. y = s x - 1 d3 + 2 65. y = 1 - 1 2x
64. y = s 1 - x d3 + 2 2 + 1 x2 68. y = s - 2x d2>3 66. y =
a. s x d + 2 c. 2(x) e. s x + 2 d g. s - x d
b. s x d - 1 d. - s x d f. s x - 1 d h. - s x + 1 d + 1
3 x 67. y = - 2
69. y = x 2 - 1 . fonksiyonunun grafiini iziniz. 70. y = 2 x . fonksiyonunun grafiini iziniz.
48 Elipsler
Blm 1: n Bilgiler
ift ve Tek Fonksiyonlar

79. nin bir ift fonksiyon ve gnin bir tek fonksiyon olduunu ve her ikisinin de btn reel doru . zerinde tanml olduunu varsayn. Aadakilerden hangileri (tanml olduklar yerlerde) ifttir? tektir? a. g d. = g. g
2
7176 altrmalarnda elips formlleri verilmektedir. Her denklemi standart forma getirin ve elipsi izin. 71. 9x 2 + 25y 2 = 225 73. 3x + s y - 2 d = 3 75. 3s x - 1 d2 + 2s y + 2 d2 = 6 3 1 76. 6 ax + b + 9 ay - b = 54 2 2 77. 4 birim sola ve 3 birim yukarya kaydrlm olan (x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi iin bir denklem yaznz. Elipsi iziniz ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz. 78. 3 birim saa ve 2 birim aaya kaydrlm olan (x2@4) + (y2@25) = 1 elipsi iin bir denklem yaznz. Elipsi iziniz ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz.
2 2 2 2
72. 16x 2 + 7y 2 = 112 74. s x + 1 d2 + 2y 2 = 4
b. > g
2
c. g >
e. g = g g h.
f. g i. g g
80. Bir fonksiyon hem ift ve hem de tek olabilir mi? Cevabnz aklayn. T 81. (rnek 1 in devam) s x d = 2x ve g s x d = 21 - x fonksiyonlarnn grafiklerini (a) toplamlarnn, (b) arpmlarnn, (c) her iki farklarn, (d) her iki oranlarnn grafikleri ile birlikte iziniz.
2 T 82. (x) = x 7 ve g(x) = x olsun. ve g grafiklerini g ve g grafikleri ile birlikte izin.
1.6
B' s B 1 C
Trigonometrik Fonksiyonlar
Bu blmde radyan l, trigonometrik fonksiyonlar, periyodiklik ve temel trigonometrik eitlikler incelenmektedir. Trigonometrik fonksiyonlar periyodik, veya tekrarl, olmalar ve bundan dolay, doal olarak ortaya kan birok periyodik sreci modellemeleri sebebiyle nemlidirler.
ri m
e m
A r be
r
A'
Bi
ry
Radyan l
Denizcilik ve astronomide, alar derece ile llr, ancak analizde daha ilerideki hesaplamalar kolaylatraca iin radyan olarak adlandrlan birimleri kullanmak daha iyidir. Birim emberin merkezindeki ACB asnn radyan ls (ekil 1.63) ACB asnn birim emberden kestii yayn uzunluuna eittir. ekil 1.63 te, kar gelen u as radyan olarak lldnde, r yarapl bir emberden kesilen yay uzunluu nun s = ru olduu gsterilmektedir. emberin evresi 2p ve bir emberin bir tam deviri 360 olduundan, radyan ile derece arasndaki bant p radyan = 180 rnein, 45 nin radyan ls
ar
a pl e m be
EKL 1.63 ABC asnn radyan ls, merkezi C de olan birim ember zerindeki AB dairesel yaynn u uzunluudur. u deeri baka herhangi bir emberden de s@r oran olarak bulunabilir. Bylece, u radyan olarak lldnde, s = ru deeri r yarapl bir ember zerinde yay uzunluudur.
Dnm Formlleri ( 0.02) radyan 1 derece = 180 ile arpn Dereceden radyana: 180 180 ( 57) derece 1 radyan = 180 ile arpn Radyandan dereceye :
45 # ve p@6 radyan
p p = rad, 180 4
p # 180 = 30. 6 p ekil 1.64 te bir genin alar her iki l biriminde grlmektedir. xy-dzlemindeki bir ann kesi orijindeyse ve balang n pozitif x-ekseni zerindeyse, a standart konumundadr denir (ekil 1.65). Pozitif x-ekseninden saat ynnn tersine doru llen alar pozitif, saat ynne doru llen alar negatiftir.
1.6
49
Derece
Radyan p 4 1 p 2 1 y Biti n y
45 2 45 1 90 1 2 p 4
30 2 3 2 p 3 1
p 6 3 p 2 Pozitif l Balang n x Biti n
Balang n x Negatif l
60 1
90
EKL 1.64 Bir genin alar, derece ve radyan cinsinden.
EKL 1.65
xy-dzleminde standart konumda alar.
Alar saat ynnn tersine dnmeleri tanmlamakta kullanldklarnda, lmlerimiz 2p radyann veya 360nin ok dna kabilirler. Ayn ekilde saat ynnde dnmelerin de her byklkte negatif lleri olabilir (ekil 1.66).
y 3p x 9p 4 x
y 5p 2 x 3p 4 x
EKL 1.66 Sfrdan farkl radyan lleri pozitif veya negatif olabilir ve 2pnin ok dna kabilirler.
50
Blm 1: n Bilgiler
hipotens
kar
u
komu sin u cos u kar hipotens csc u hipotens kar komu hipotens sec u hipotens komu komu cot u kar
A Uyumu: Radyan Kullann u andan itibaren bu kitapta llen btn alar, derece veya baka bir birim ak olarak belirtilmedike, radyan olarak alnacaktr. p@3 asndan bahsederken, p@3 derece deil, p@3 radyan (60) anlalacaktr. Analiz yaparken, hesap makinenizin modunu radyana ayarlayn.
Alt Temel Trigonometrik Fonksiyon

Byk olaslkla bir dar ann trigonometrik fonksiyonlarn bir dik genin kenarlar cinsinden tanmlamay biliyorsunuzdur (ekil 1.67). Bu tanm geni ve negatif alara geniletmek iin, nce ay r yarapl bir ember iinde standart konumuna yerletirerek, trigonometrik fonksiyonlar ann biti nnn emberi kestii P(x, y) noktasnn koordinatlar cinsinden tanmlayacaz (ekil 1.68). y r sins: sin u = r kosekant: csc u = y x r cosins: cos u = r sekant: sec u = x y x tanjant: tan u = x kotanjant: cot u = y Bu geniletilmi tanmlar a dar olduunda dik-gen tanmlaryla uyumaktadrlar (ekil 1.69). Ayrca, blm tanml olduunda, aadaki tanmlar not edin.
kar tan u komu
EKL 1.67 Bir dar ann trigonometrik oranlar.
P(x, y) r
u
0 r x
sin u cos u 1 sec u = cos u tan u =
1 tan u 1 csc u = sin u cot u =
EKL 1.68 Genel bir u asnn trigonometrik fonksiyonlar x, y ve r cinsinden tanmlanr.
Grebileceiniz gibi, x = 0 ise tan u ve sec u tanml deildirler. Yani, unn deeri p@2, 3p@2, ise tanmszdrlar. Ayn ekilde, cot u ve csc u da y = 0 olan u deerleri, yani u = 0, p, 2p, iin tanml deillerdir. Baz alar iin bu trigonometrik oranlarn tam deerleri ekil 1.64 teki genlerden bulunabilir. p 1 = 4 22 p 1 cos = 4 22 p tan = 1 4 sin
x
sin cos tan
p 1 = 6 2 23 p = 6 2 p 1 = 6 23
sin cos tan
23 p = 3 2 p 1 = 3 2 p = 23 3
hipotens r
u
P(x, y) y kar
x komu
olduunu grrz. Temel trigonometrik fonksiyonlarn ne zaman pozitif veya negatif olduklarn hatrlamann bir yolu BSTK (Btn Snf Tahtaya Kalkar) kuraldr (ekil 1.70). rnein, ekil 1.71 deki genden 23 2p 2p 2p 1 = , cos = - , tan = - 23. 3 2 3 2 3 Benzer bir yntem kullanarak Tablo 1.4 te gsterilen sin u , cos u ve tan u deerlerini elde ederiz. sin
EKL 1.69 Dar a iin yeni ve eski tanmlar uyuur.
1.6
cos 2 p , sin 2 p 1 , 3 3 3 2 2 y y P S sin pos B all pos x T tan pos K cos pos 3 2 1 2p 3
51
1 2
ekil 1.70 BSTK kural, Btn Snf Tahtaya Kalkar cmlesinden hatrlanabilir. Herbir blgede hangi fonksiyonlarn pozitif olduunu syler.
EKL 1.71 2p@3 radyann sins ve kosinsnn hesapland gen. Kenar uzunluklar, dik genlerin geometrisinden gelmektedir.
Hesap makineleri ve bilgisayarlar ounlukla, a ister radyan ister derece olarak verilsin, bir ann trigonometrik oranlarn kolaylkla verirler.
TABLO 1.4 Seilmi baz u deerleri iin sin u, cos u ve tan u deerleri
Derece u (radyan)
180 -p
135 3p 4 - 22 2 - 22 2 1
90 p 2
45 p 4 - 22 2 22 2 -1
0 0
30 p 6 1 2 23 2 23 3
45 p 4 22 2 22 2 1
60 p 3 23 2 1 2 23
90 p 2
120 2p 3 23 2 1 2
135 3p 4 22 2 - 22 2 -1
150 5p 6 1 2 - 23 2 - 23 3
180 p
270 3p 2
360 2p
sin u cos u tan u
0 -1 0
-1 0
0 1 0
1 0
0 -1 0
-1 0
0 1 0
- 23
RNEK 1
Trigonometrik Fonksiyon Deerlerini Bulmak
tan u = 3@2 ve 0 u p@2 ise u nn dier be trigonometrik fonksiyonunu bulunuz.

zm tan u = 3@2 den ekil 1.72 deki ykseklii 3 (kar) ve taban 2 (komu) olan geni izeriz. Pisagor Teoremi hipotens uzunluunu verir 24 + 9 = 213. genden dier be trigonometrik fonksiyonun deerlerini yazarz:
cos u =
2 , 213
sin u =
3 213
sec u =
213 , 2
csc u =
213 , 3
cot u =
2 3
52
Blm 1: n Bilgiler
y
Trigonometrik Fonksiyonlarn Periyodiklii ve Grafikleri

u lsnde bir a ile u + 2p lsnde bir a standart konumdaysalar, biti nlar akr. Dolaysyla iki ann da trigonometrik deerleri ayndr:
3
13
u 2
cos s u + 2p d = cos u sec s u + 2p d = sec u
sin s u + 2p d = sin u csc s u + 2p d = csc u
tan s u + 2p d = tan u cot s u + 2p d = cot u
Benzer olarak, cos (u 2p) = cos u , sin (u 2p) = sin u vs. Bu tekrar etme davrann, alt temel trigonometrik fonksiyon periyodiktir eklinde tanmlarz.
EKL 1.72 rnek 1 deki trigonometrik fonksiyonlarn hesapland gen.
TANIM Periyodik Fonksiyon Her x deeri iin, (x + p) = (x) olacak ekilde bir p deeri bulunabiliyorsa, (x) fonksiyonu periyodiktir. Byle en kk p deerine nin periyodu denir.
Trigonometrik fonksiyonlar koordinat dzleminde izerken, genellikle bamsz deikeni u yerine x ile belirtiriz. ekil 1.73e bakn.
y y y cos x x 2p y y sin x x 2p 3p 2 p 2
y tan x
p 2
p 2
3p 2
p 2
p 2
3p 2
0 p p 3p 2 2
Tanm kmesi: x Deer kmesi: 1 y 1 Periyot: 2p (a) y y = sec x
y sin x Tanm kmesi: x Deer kmesi: 1 y 1 Periyot: 2p (b) y y = csc x
p 3 , p,.. 2 2 Deer kmesi: y Periyot: p (c) y y = cot x Tanm kmesi: x
1 3 p p p 0 2 2 Tanm kmesi: x p p 3p 2 2 x
1 p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
1 p p 0 2 p 2 p 3p 2 p 2 x
p, 3 p, . . . 2 2 Deer kmesi: y 1 ve y 1 Periyot: 2p (d)
Tanm kmesi: x 0, p, 2 p, . . . Deer kmesi: y 1 ve y 1 2p Periyot: (e)
Tanm kmesi: x 0, p, 2 p, . Deer kmesi: y Periyot: p (f)
EKL 1.73 Radyan l kullanarak (a) kosins, (b) sins, (c) tanjant, (d) sekant, (e) cosekant ve (f) kotanjant grafikleri. Glgeli blmler her bir fonksiyonun periyodunu belirtmektedir.
1.6
53
Trigonometrik Fonksiyonlarn Periyodu

Periyot p: Periyot 2p: tan (x + p) = tan x cot (x + p) = cot x sin (x + 2p) = sin x cos (x + 2p) = cos x sec (x + 2p) = sec x csc (x + 2p) = csc x
ekil 1.73ten grdmz gibi, tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn periyodu p = pdir. Dier drt fonksiyonun periyodu ise 2pdir. Periyodik fonksiyonlarn nemi bilimde incelenen davranlarn ounun yaklak olarak periyodik olmalarndan kaynaklanmaktadr. leri analizden bir teorem unu syler: matematiksel modellemede kullanmak istediimiz her periyodik fonksiyon sins ve kosinslerin cebirsel bir kombinasyonu olarak yazlabilir. Bunun nasl yapldn Blm 11.11 de greceiz. ekil 1.73teki grafiklerdeki simetriler, kosins ve sekant fonksiyonlarnn ift, dier drt fonksiyonun tek olduunu gstermektedir. ift cos (x) = cos x sec (x) = sec x Tek sin (x) = sin x tan (x) = tan x csc (x) = csc x cot (x) = cot x
y P(cos u, sin u) x2 y2 1
Bantlar
Dzlemdeki herhangi bir P(x, y) noktasnn koordinatlar, noktann orijinden uzakl ve OP nnn pozitif x-ekseni ile yapt a cinsinden ifade edilebilir (ekil 1.69). x@r = cos u ve y@r = sin u olduundan x = r cos u, y = r sin u bantlar vardr. r =1 olduunda ekil 1.74 teki referans dik gene, aadaki eitlii elde etmek iin Pisagor teoremini uygulayabiliriz.
sin u cos u
u
x 1
EKL 1.74 Genel bir u asnn referans geni
cos2 u + sin2 u = 1
(1)
Her u deeri iin doru olan bu denklem, trigonometride en fazla kullanlan zdeliktir. Bu denklemi srasyla cos2 u ve sin2 u ile blmek u bantlar verir:
1 + tan2 u = sec2 u 1 + cot2 u = csc2 u
Aadaki formller her A ve B as iin salanr (Altrma 53 ve 54).
Toplama Formlleri cos (A + B) = cos A cos B sin A sin B sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B
(2)
54
Blm 1: n Bilgiler
cos (A B) ve sin (A B) iin de benzer formller bulunmaktadr (Altrma 35 ve 36). Bu kitapta ihtiya duyacanz tm trigonometrik bantlar (1) ve (2) denklemlerinden tremitir. rnein, a toplam formllerinde hem A hem de B yerine u yazarsak u bantlar elde ederiz, ift -A Formlleri cos 2u = cos2 u sin2 u cos 2u = 2 sin u cos u
(3)
cos2 u + sin2 u = 1,
cos2 u sin2 u = cos 2u
ki denklemi toplayarak 2 cos2 u = 1 + cos 2u ve ikinci denklemi birinciden kartarak 2 sin2 u = 1 cos 2u elde ederiz. Buradan, integral hesapta kullanl olan aadaki denklemleri elde ederiz.
Yarm-A Formlleri cos2 u = sin2 u = 1 + cos 2u 2 1 - cos 2u 2

(4) (5)
Kosins Kural
a, b ve c bir ABC geninin kenarlar ve uda cnin karsndaki aysa
c2 = a2 + b2 2 ab cos u
(6)
y B(a cos u, a sin u)
denklemi elde edilir. Bu denkleme kosins kural denir. ekil 1.75teki gibi, koordinat eksenlerinin orijinini C de alr ve pozitif x-eksenini genin kenarlarndan birine yerletirirsek, bu kuraln neden doru olduunu grebiliriz. Ann koordinatlar (b, 0), Bninkiler (a cos u, a sin u) dr. Dolaysyla, A ile B arasndaki uzakln karesi c 2 = s a cos u - b d2 + s a sin u d2
c
u
= a 2s cos2 u + sin2 u d + b 2 - 2ab cos u ('')''* 1

b A(b, 0) x
= a2 + b2 2ab cos u olur. Kosins kural Pisagor teoremini genelletirir. u = p@2 ise, cos u = 0 ve c2 = a2 + b2 olur.
ekil 1.75 A ile B arasndaki uzakln karesi kosins kuraln verir.
1.6
55
Trigonometrik Grafiklerin Dnm

Kaydrma, uzatma, sktrma ve yanstma kurallar trigonometrik fonksiyonlara uygulanr. Aadaki diyagram size, parametrelerin kontroln hatrlatacaktr.
Dikey uzatma veya sktrma: x-ekseninin dier tarafna yanstma, negatif ise
Dikey kaydrma
y = af (b(x + c)) + d
Yatay uzatma veya sktrma: y-ekseninin dier tarafna yanstma, negatif ise Yatay kaydrma
RNEK 2
Alaskadaki Scakl Modelleme
Trans-Alaska boru hattnn yapmclar boru hattndaki scak petroln ssnn alttaki srekli olarak donmu bulunan topra eritmesini engellemek iin yaltc yastklar kullanmlardr. Yastklara ekil verebilmek iin, yl iindeki hava scakl deiimlerini hesaba katmalar gerekmitir. Deiimler, s x d = A sin c 2p sx - Cd d + D , B
eklinde genel bir sins fonksiyonu veya sinzoid ile temsil edilmitir. Burada | A | genlii, u B u periyodu, C yatay kaymay ve D dikey kaymay gstermektedir. (ekil 1.76)
y D +A Yatay kaydrma (C)
y = A sin 2 p (x C ) D B Genlik (A) Bu eksen y = D dorusudur
D Dikey kaydrma (D) Bu uzaklk (B) periyodudur . x
D A 0
EKL 1.76 Pozitif A, B, C ve D iin y = A sin [(2p@B)(x c)] + D genel sins erisi (rnek 2).
ekil 1.77 byle bir fonksiyonun scaklk verilerini temsil etmekte nasl kullanlacan gstermektedir. ekildeki veri noktalar 1941den 1970e kadar Ulusal Hava Servisinden alnan verilere dayanan Fairbanks, Alaska iin ortalama hava scaklklardr. Verilere uydurulan sins fonksiyonu, Fahrenheit cinsinden scaklk ve x yln bandan itibaren geen gn says olmak zere s x d = 37 sin c 2p s x - 101 d d + 25, 365
56
Blm 1: n Bilgiler
ile verilmektedir. Bir hesap makinesi veya bilgisayar zerinde sinzoidal yaklam seenei ile elde edilen uyum, sonraki blmde tartacaz, verinin gidiatn yakalamak iin olduka iyidir.
60 Scaklk (F) 40 20 0 20
Ocak
ubat
Mart Nisan Mays Haziran TemmuzAustos Eyll
Ekim Kasm Aralk
Ocak ubat
Mart
EKL 1.77 Fairbanks, Alaska, iin normal ortalama hava scaklklar veri noktalar olarak iaretlenmitir (lacivert). Sinus yaklam fonksiyonu (kahverengi) (x) = 37 sin [(2p@365)(x 101)] + 25
ALITIRMALAR 1.6
Radyan, Derece ve Dairesel Yaylar
1. 10 m yarapl bir emberde, (a) 4p@5 radyanlk, (b) 110lik bir merkez aya karlk gelen yayn uzunluu ne kadardr? 2. 8 yarapl bir emberdeki merkez a 10p uzunluunda bir yaya karlk gelmektedir? Ay radyan ve derece cinsinden bulun. 3. 12 in apl bir emberin evresinde bir yay iaretleyip, yayn ularndan emberin merkezine dorular izerek 80lik bir a elde etmek istiyorsunuz. Bir inin onda biri hassasiyetle yayn uzunluu ne olmaldr? 4. 1 m apnda bir tekerlei yer seviyesinin 30 cm yukarsna dndrrseniz, tekerlek hangi ayla dner? Cevabnz radyan (1@10 hassasiyetle) ve derece (1 derecelik hassasiyetle) cinsinden veriniz. 6. Aada verilen fonksiyon deerleri tablosunu doldurun. Verilen bir ada fonksiyon tanml deilse, TNSZ yazn. Tablo veya hesap makinesi kullanmayn. U sin u cos u tan u cot u sec u csc u 7-12 altrmalarnda sin x, cos x ve tan xten biri verilmitir. x belirtilen aralktaysa, dier ikisini bulunuz. 7. sin x = 9. cos x = U sin u cos u tan u cot u sec u csc u P 2P@3 0 P@2 3P@4 11. tan x = 3 , 5 1 , 3 1 , 2 p x c , pd 2 x cx cp, 8. tan x = 2, x c0, p d 2 3P@2 P@3 P@6 P@4 5P@6
Trigonometrik Fonksiyonlar Hesaplamak

5. Aada verilen fonksiyon deerleri tablosunu doldurun. Verilen bir ada fonksiyon tanml deilse, TNSZ yazn. Tablo veya hesap makinesi kullanmayn.
5 p , 0 d 10. cos x = - , 2 13 3p d 2 1 12. sin x = - , 2
p x c , pd 2 x cp, 3p d 2
Trigonometrik Fonksiyonlar izmek

13-22 altrmalarndaki fonksiyonlar izin. Her fonksiyonun periyodu nedir? 13. sin 2x 14. sin (x@2)
1.6 15. cos px 17. - sin px 3 p b 2 p b + 1 4 16. cos px 2 39. cos s p + x d 3p 41. sin a - xb 2 43. sin 44. cos 45. cos 46. sin
57
40. sin s 2p - x d 42. cos a 3p + xb 2
18. - cos 2px 20. sin ax + 22. cos ax + p b 2 p b - 1 4
19. cos ax 21. sin ax -
7p p p nin deerini sin a + b . hesaplayarak bulun. 12 4 3 11p p 2p nin deerini cos a + b . hesaplayarak bulun. 12 4 3 p . nin deerini bulun. 12 5p . nin deerini bulun. 12
23-26 altrmalarndaki fonksiyonlar ts-dzleminde (t yatay, s dikey eksen) izin. Her fonksiyonun periyodu nedir? Grafiklerin simetrileri nelerdir? 23. s = cot 2t 25. s = sec a pt b 2 24. s = - tan pt t 26. s = csc a b 2
ift A Formllerini Kullanma

47-50 altrmalarndaki fonksiyonlarn deerlerini bulun. 47. cos2 49. sin2 p 8 p 12 48. cos2 50. sin2 p 12 p 8
T 27. a. 3p@2 x 3p@2 iin y = cos x ve y = sec x fonksiyonlarn birlikte izin. cos xin iaretlerine ve deerlerine gre sec xin davrann aklayn. b. p x 2p iin y = sin x ve y = csc x fonksiyonlarn birlikte izin. sin xin iaretlerine ve deerlerine gre csc xin davrann aklayn. T 28. 7 x 7 iin y = tan x ve y = cot x fonksiyonlarn birlikte izin. tan xin iaretlerine ve deerlerine gre cot xin davrann aklayn. 29. y = sin x ve y = sin x fonksiyonlarn birlikte izin. sin x in deer ve tanm kmeleri nedir? 30. y = sin x ve y = sin x fonksiyonlarn birlikte izin. sin x in deer ve tanm kmeleri nedir?
Teori ve rnekler
51. Tanjant toplama forml standart toplam tan s A + B d = ki ann toplamnn tanjantnn tan A + tan B . 1 - tan A tan B
olarak verilir. Forml kartn. 52. (Altrma 51in devam) tan (A B) iin bir forml tretin. 53. Aadaki ekildeki gene kosins kuraln uygulayarak cos (A B) iin bir forml tretin.
y 1
Ek Trigonometrik Bantlar
31-36 altrmalarndaki bantlar tretmek iin a toplama formllerini kullann. 31. cos ax 33. sin ax + p b = sin x 2 p b = cos x 2 32. cos ax + 34. sin ax p b = - sin x 2 p b = - cos x 2
A 1 0
B 1 x
35. cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B (Altrma 53 farkl bir tretme tantmaktadr ) 36. sin (A B) = sin A cos B cos A sin B 37. cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B bantsnda B = A alrsanz ne olur? Bu sonu daha nceden bildiiniz bir eyle uyuuyor mu? 38. A toplama formllerinde B = 2p alrsanz ne olur? Sonular daha nceden bildiiniz bir eylerle uyuuyor mu?
54. a. sin (A + B) iin toplama formln elde etmek zere p sin u = cos a - u b denklemine cos (A B) formln 2 uygulayn. b. Altrma 35 teki cos (A B) formlnde B yerine B yazarak cos (A + B) iin forml tretin.
A Toplama Formllerini Kullanma

39-42 altrmalarnda, verilen bykl sinx ve cosx cinsinden ifade edin.
58
Blm 1: n Bilgiler 65. Fairbanks, Alaskadaki scaklk Genel bir s x d = 37 sin a 2p s x - 101 d b + 25 . 365
55. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 60dir. c kenarnn uzunluunu bulunuz. 56. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 40dir. c kenarnn uzunluunu bulun 57. Sins kural a, b ve c bir gendeki A, B ve C alarnn karlarndaki kenarlarsa, sins kural sin C sin A sin B a = b = c . olacan syler. Verilen ekilleri ve sin (p u) = sin u bantsn kullanarak bu kural karn.
A A
sins fonksiyonunun (a) genliini, (b) periyodunu, (c) yatay kaymasn ve (d) dikey kaymasn bulun. 66. Fairbanks, Alaskadaki scaklk Altrma 65teki denklemi kullanarak, aadaki sorularda ekil 1.77de gsterilen Fairbanks, Alaskadaki scaklk hakknda sorulanlara yaklak cevaplar bulun. Bir yln 365 gn olduunu varsayn. a. Grlen en dk ve en yksek ortalama gnlk scaklk nedir? b. Grlen en dk ve en yksek gnlk ortalama scaklklarn ortalamas nedir? Bu ortalama neden fonksiyonun dikey kaymasdr? BLGSAYARLI NCELEMELER
c b C B a C
58. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 60dir (Altrma 55teki gibi). Sins kuraln kullanarak B asnn sinsn bulun. 59. Bir genin bir kenar c = 2 ve iki as A = p@4 ve B = p@3tr. Ann karsndaki a kenarnn uzunluunu bulun. 60. sin x x yaklam x radyan olarak lldnde, xin kk saysal deerleri iin, sin x x olduunu bilmek yararldr. T Blm 3.8de, bu yaklamn neden doru olduunu greceiz. u x u 0.1 ise, yaklamn hatas 5000de 1den azdr. a. Grafik izicinizi radyan moduna ayarlarayarak, y = sin x ve y = x grafiklerini orijin yaknnda birlikte izin. x orijine yaklatka ne gzlyorsunuz? b. Grafik izicinizi derece moduna ayarlayarak, y = sin x ve y = x grafiklerini orijin etrafnda yine beraber izin. Grntnn radyan modunda elde edilenden fark nedir? c. abuk bir radyan mod kontrol Hesap makineniz radyan modunda m? xin orijine yakn bir deerinde, rnein x = 0.1de, sin xi hesaplayn. sin x x ise, hesap makineniz radyan modunda, yoksa deildir. Deneyin.
67-70 altrmalarnda, grafik olarak A, B, C ve D sabitlerinin deerlerlerini deitirerek, genel s x d = A sin a 2p sx - Cd b + D B
sins erisini inceleyeceksiniz. Altrmalardaki admlar iin bir BCS veya bilgisayar grafik program kullann. 67. Periyod B A = 3, C = D = 0 aln. a. B = 1, 3, 2p, 5p deerleri iin 4p x 4p aralnda (x) fonksiyonunu izin. Periyod arttka genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn. b. Bnin negatif deerlerlerinde grafie ne olur? B = 3 ve B = 2p iin deneyin. 68. Yatay kayma C A = 3, B = 6 ve D = 0 aln. a. C = 0, 1 ve 2 deerleri iin 4p x 4p aralnda (x)i izin. C pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn. b. Cnin negatif deerlerinde grafie ne olur? c. Grafiin yatay bir kayma gstermemesi iin Cye verilebilecek en kk deer nedir? Cevabnz izerek gsterin.
Genel Sins Erileri

s x d = A sin a 2p sx - Cd b + D , B
69. Dikey kayma D A = 3, B = 6 ve C = 0 aln. a. D = 0, 1 ve 3 deerleri iin 4p x 4p aralnda (x) i izin. D pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn. b. Dnin negatif deerlerinde grafie ne olur? 70. Genellikle A B = 6, C = D = 0 aln. a. A pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn. Cevabnz A = 1, 5 ve 9 iin (x)i izerek gsterin. b. Ann negatif deerlerinde grafie ne olur?
iin, 6164 altrmalarndaki sins fonksiyonlarnda A, B, C ve Dyi bulun ve grafiklerini izin (ekil 1.76 ya bakn). 61. y = 2 sin s x + p d - 1 p 1 2 63. y = - p sin a t b + p 2 1 1 62. y = sin s px - p d + 2 2 2pt L sin 64. y = , L 2p L 7 0
1.7
Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik izmek
59
1.7

Grafik izen bir hesap makinesi veya grafik izim program olan bir bilgisayar, ok karmak fonksiyonlarn grafiklerini byk bir dorulukla izmemizi salar. Aksi halde bu fonksiyonlarn bir ou kolaylkla izilemez. Bununla birlikte, bu gibi aralar grafik izmek maksatl kullanrken dikkatli olmak gerekir. Bu blmde bu konulara yneliyoruz. Blm 4 te, bir fonksiyonun grafiinin btn nemli zelliklerini doru olarak grdmze emin olmamzda, analizin nasl yardmc olduunu greceiz.
Grafik ereveleri
Grafik izim arac olarak grafik izen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanldnda, dikdrtgen bir ekranda veya grnt erevesinde, grafiin bir blm gsterilir. Ana ereve ou kez grafiin tam olmayan veya yanltc bir resmini verir. Her iki eksende de birimler veya ller ayn olduunda kare ereve terimini kullanrz. Bu, grnt erevesinin kendisinin ekil olarak kare olmas demek deildir (genellikle dikdrtgendir), x-biriminin y-birimine eit olmas demektir. Bir grafik ana ekranda gsterildiinde, grafii ekrana uydurmak iin x-birimleri y-birimlerinden farkl olabilir. Ekrandaki grnt erevesi, bamsz ve bal deikenlerin minimum ve maksimum deerleri belirtilerek ayarlanr. Yani, bir a x b aral ve bir c y d deer aral belirlenir. Makine, a ile b arasnda eit aralklarla belirli sayda x deerleri seer. x iin bir ilk deerle balayarak, grafii izilen fonksiyonun tanm kmesinde yer alyorsa ve (x), [c, d] deer kmesinde yer alyorsa (x, (x)) noktas iaretlenir. x, nin tanm kmesinin dnda ise veya (x) belirlenen [c, d] deer aralnn dnda ise bu durumda makine (x, (x)) noktasn iaretleyemediinden bir sonraki xdeerine geer. Makine bu yolla ok fazla sayda (x, (x)) noktas iaretler ve iaretlenen her nokta ile komu nokta arasnda, elle de yapabileceimiz gibi, ksa bir doru paras izerek grafii temsil eden eriye yaklar. Genellikle, komu noktalar birbirlerine o kadar yakndrlar ki temsili grafik dzgn bir eri grnmndedir. Bu ilem srasnda baz eyler ters gidebilir. Aadaki rneklerde en ok karlalan problemler gsterilmektedir.
RNEK 1
3
Bir Grnt erevesi Semek
(x) = x 7x2 + 28 fonksiyonunun grafiini, aadaki her bir ekran veya grnt
erevesi iinde izin. (a) [10, 10]a [10, 10]

zm
(b) [4, 4]a [50, 10]
(c) [4, 10]a [60, 60]
(a) ereve iin, x-deerleri araln ve y-deerleri araln belirlemek iin a = 10, b = 10, c = 10 ve d = 10 seeriz. Sonu grafik ekil 1.78a da gsterilmitir. erevenin, grafiin alt blmn kestii ve x-deerleri aralnn ok geni olduu gzkmektedir. Bir sonraki ereveyi deneyelim. (b) imdi grafiin daha ok zelliini gryoruz (ekil 1.78b), fakat st ksm kayptr ve x = 4 ten daha sa grmeliyiz. Bir sonraki ereve yardmc olacaktr. (c) ekil 1.78c grafii yeni grnt erevesi iinde gstermektedir. Bu erevede grafiin daha btn bir resmini elde ettiimize ve bunun 3. dereceden bir polinom grafiine uygun olduuna dikkat edin. yi bir grnt erevesi semek bir denemeyanlma srecidir ve baz sorunlar zmeyi gerektirebilir.
60
Blm 1: n Bilgiler
10 4 10 10 10 4 4 10 60
10 (a)
50 (b)
60 (c)
EKL 1.78 Farkl grnt erevelerinde (x) = x3 7x2 + 28in grafii (rnek 1).
RNEK 2
Kare ereve
Bir grafik grntlendiinde ekil 1.78b ve 1.78c.de olduu gibi x-birimi y-biriminden farkl olabilir. Sonu, resimde yanltc olabilecek bir bozulmadr. Bir eksendeki birimleri, dierindeki lee uydurmak iin, sktrarak veya uzatarak grnt erevesi doru grafii veren kare ereve yaplabilir. ou sistemin iinde ekran kare yapacak fonksiyonlar bulunmaktadr. Sizinki kare deilse, baz hesaplamalar yaparak ekran boyutunuzu elle kare haline getirmeniz veya gerek izimi nceden biliyor olmanz gerekir. ekil 1.79a da birbirine dik y = x ve y - x + 3 22, dorular ile y = 29 - x 2 , yarm emberinin grafikleri, kare olmayan [6, 6]ya [6, 8]lik bir grnt ekrannda grlmektedir. Bozulmaya dikkat edin. Dorular dikmi gibi gzkmemekte, yarm ember ekil olarak elips gibi gzkmektedir. ekil 1.79b de ayn fonksiyonlarn grafikleri, x-birimleri y-birimleri ile ayn olacak ekilde leklenmi bir kare ekranda gzkmektedir. Her iki ekilde de [6, 6]ya [4, 4]lk ekranndaki x-ekseninin ayn olduuna, fakat ekil 1.79b de ekran kare yapmak iin x-eksenindeki leklemenin sktrlm olduuna dikkat edin. ekil 1.79c, [3, 3]e [0, 4]lk bir ekranda geniletilmi bir grnty kare iinde vermektedir.
8 4 4
3 6 (a) 4 (b) 0 (c)
EKL 1.79 Birbirine dik y = x ve y = - x + 3 22 , dorular ve y = 29 - x 2 , yarm emberinin grafikleri (a) kare olmayan ekranda, (b) ve (c) kare ekranda (rnek 2).
Bir rasyonel fonksiyonun paydas, grnt ekranndaki baz x-deerlerinde sfr oluyorsa hesap makinesi veya bilgisayar grafik program ekrann stnden altna dikeye yakn bir doru paras izer. te bir rnek.
1.7
61
RNEK 3
y =
Bir Rasyonel Fonksiyonun Grafii
1 . fonksiyonunun grafiini iziniz. 2 - x
zm ekil 1.80a grafii [10, 10]a [10, 10] luk bir kare ereve iinde gstermektedir. x = 2 de neredeyse dikey olan doru parasna dikkat edin. O, aslnda grafiin bir paras deildir ve x = 2 fonksiyonun tanm kmesinde deildir. Bu doru parasn, deneme-yanlma yoluyla grnt erevesini daha kk olan ve daha iyi bir grafik veren [6, 6]ya [4, 4]lk bir ereveye deitirerek ortadan kaldrabiliriz (ekil 1.80b).
10 4
10
10
10 (a)
4 (b)
EKL 1.80
y =
1 fonksiyonunun grafii (rnek 3). 2 - x
Bazen bir trigonometrik fonksiyonun grafii ok hzl salnr. Bir hesap makinesi veya bilgisayar program grafiin noktalarn iaretleyip onlar birletirirken, maksimum ve minimum noktalarnn bir ou kaybolur. Neticede grafik ok yanltcdr.
RNEK 4
Hzla Salnan bir Fonksiyonun Grafii
(x) = sin 100x fonksiyonunun grafiini izin.

zm ekil 1.81a nin grafiini [12, 12]ye [1, 1]lik bir grnt erevesi iinde gstermektedir. Sins erisinin 1 ile 1 arasnda periyodik olarak salnmas gerektiinden grafiin ok tuhaf gzktn gryoruz. Bu davran ekil 1.81a. da sergilenmedi. Daha kk, rnein [6, 6]ya [1, 1]lik bir grnt erevesi ile deneme yapabiliriz fakat grafik daha iyi deildir (ekil 1.81b). Zorluk uradadr; (x) = sin 100x fonksiyonunun periyodu ok kktr (2p@100 0.063). ok daha kk [0.1, 0.1]e [1, 1]lik grnt erevesini seersek ekil 1.81c de gsterilen grafii elde ederiz. Bu grafik bir sins erisinin beklenen salnmlarn gsterir.
1 1 1
12
12
0.1
0.1
1 (a)
1 (b)
1 (c)
EKL 1.81 grnt erevesinde (x) = sin 100x fonksiyonunun grafikleri. Periyot 2p@100 0.063 olduundan, hzla salnan bu fonksiyonun gerek grnn en iyi (c) deki kk ereve gsterir (rnek 4).
62
Blm 1: n Bilgiler
RNEK 5
Hzla Salnan Baka Bir Fonksiyon

1 sin 50x . fonksiyonunun grafiini izin. 50
y = cos x +
zm [6, 6]ya [1, 1]lik grnt erevesinde, grafik daha ok zerinde kk, keskin oynamalar olan kosins fonksiyonu gibi gzkmektedir (ekil 1.82a). ereveyi nemli lde klttmzde, [0.6, 0.6]ya [0.8, 1.02]lik erevede daha iyi bir grn elde ederiz (ekil 1.82b). imdi, kosins erisinin greceli olarak daha byk deerlerine eklenmi, ikinci terim 1@50 sin 50xin kk fakat hzl salnmlarn gryoruz.
1 1.02
0.6 1 (a) 0.8 (b)
0.6
EKL 1.82
(a) da grafii izilmi olan y = cos x +
1 sin 50x fonksiyonun 50
(b) de yakn grntsn gryoruz. cos x terimi, kosins erisi boyunca 1 hzl salnmlar reten ikinci terim sin 50x ,e gre baskndr (rnek 5). 50
RNEK 6
y=x
zm
1@3
Kesirli Bir Tek Kuvvet Grafii
fonksiyonunun grafiini izin.
Grafik izim aygtlarnn ou ekil 1.83adaki grafii gsterir. ekil 1.38 deki 3 x grafii ile karlatrdmzda, x 0 iin sol kolun olmadn grrz. y = x 1>3 = 2 Grafiklerin farkl olmalarnn nedeni, ou hesap makinesi veya bilgisayar programnn
2 2
2 (a)
2 (b)
EKL 1.83
x # 1>3 x x fonksiyonunun grafiini her iki kolu da elde ederek izdik. (rnek 6 ya baknz) y = x1@3nin grafii, sol kol eksik (a). (b) de s x d =
1.7
63
x1@3 e(1@3)ln x olarak hesaplamasdr. (stel ve logaritmik fonksiyonlar Blm 7 de incelenmektedir.) Logaritma fonksiyonu xin negatif deerlerinde tanml olmadndan, hesaplama aygt yalnzca x 0 olduu sa kolu retebilir. Her iki kolu da gsteren tam resmi elde etmek iin s x d = x # 1>3 x . x
fonksiyonunun grafiini izebiliriz. Bu fonksiyon, x = 0 hari (01@3 = 0 olmasna ramen, burada tanmszdr ) x1@3e eittir. ekil 1.83b de nin grafii gsterilmitir.
Deneysel Modelleme: Toplanm Verilerin Eilimini Yakalamak

Blm 1.4, rnek 3 te, Keplerin bir gezegenin yrngesinin periyodu, gezegenin gnee olan ortalama uzaklnn 3@2 kuvveti ile orantldr hipotezinin makul olup olmadn gerekledik. Bir bal deiken ile bir bamsz deiken arasndaki bir ilikiyi hipotezletiremezsek, veri noktalar toplamalyz ve bunlara uyan ve iaretli noktalarn eilimini yakalayan bir eri bulmaya almalyz. Veri noktalarna uyan bir eri bulma ilemine yaklam analizi ve eriye bir yaklam erisi denir. Bir bilgisayar veya grafik izen hesap makinesi, eri ile veri noktalar arasndaki dikey uzaklklarn kareleri toplamn minimize eden zel bir eri bularak, yaklam erisini bulur. Bu en kk kareler yntemi Blm 14.7 altrmalar iinde incelenmektedir. Birok kullanl yaklam erisi tipi vardr: dorular, kuvvet, polinom, stel, logaritmik ve sinzoidal eriler gibi. ou bilgisayar veya grafik izen hesap makinesinin, eitli yaklam erileri uyduran yaklam analizi zellii vardr. Aadaki rnek, Tablo 1.5teki verileri lineer (dorusal) bir denkleme uydurmak iin, grafik izen bir hesap makinesinin lineer yaklam zelliinin kullanlmasn gstermektedir.
RNEK 7
TABLO 1.5 Bir A.B.D. posta
Bir Yaklam Dorusu Uydurmak
pulunun fiyat Yl x 1968 1971 1974 1975 1977 1981 1981 1985 1987 1991 1995 1998 2002 Fiyat y 0.06 0.08 0.10 0.13 0.15 0.18 0.20 0.22 0.25 0.29 0.32 0.33 0.37
Tablo 1.5teki verilerle balayarak, posta pulu fiyat iin zamann bir fonksiyonu olarak bir model kurun. Modelin anlaml olduunu saladktan sonra 2010 ylndaki fiyat tahmin etmekte kullann.
zm Bir pulun fiyat iin 1968 den itibaren bir model kuruyoruz. 1981de, birincisi sent ikincisi iki sent olan iki art vardr. 1981 yln listedeki dier yllarla karlatrlabilir klmak iin, bunlar be sentlik tek bir art olarak, Tablo 1.6daki datay vermek zere birletiriyoruz. ekil 1.84a, Tablo 1.6 iin data izimini vermektedir.
TABLO 1.6 Bir A.B.D. posta pulunun 1968 den itibaren fiyat
x y
0 6
3 8
6 10
7 13
9 15
13 20
17 22
19 25
23 29
27 32
30 33
34 37
Data izimi olduka dorusal olduundan, dorusal bir model ararz. Datay bir hesap makinesine (veya bilgisayar programna) girdikten sonra lineer yaklam zelliini seerek yaklam dorusunun y = 0.94x + 6.10 olduunu buluruz.
64
Blm 1: n Bilgiler
y Pullarn fiyatlar (sent) 60 50 40 30 20 10 0 (a) 10 20 30 40 50 60 1968 den sonra yl (b) x
EKL 1.84 (a) Tablo 1.6 daki (x, y) datasnn izimi. (b) Yaklam dorusunun, 2010daki pul fiyatn tahmin etmede kullanlmas (rnek 7).
ekil 1.84b doruyu ve data izimini birlikte gstermektedir. Uyum dikkate deer lde iyidir, dolaysyla model kabul edilebilir gzkmektedir. Yaklam dorusundan hesaplayarak 2010 (x = 42) da bir pulun fiyatnn y = 0.94(42) + 6.10 46 sent olaca sonucuna ularz. ngr, ekil 1.84bdeki yaklam dorusu zerinde kahverengi nokta olarak iaretlenmitir.
RNEK 8
Nfus Tahmini in bir Eri Bulmak
Bir balk iftliinde, gelecekteki alabalk veya kedibal nfusunu tahmin etmek isteyebiliriz. ekil 1.85te bir besin iindeki maya hcreleri topluluunun (biomass olarak llen) bir zaman iinde (saat olarak llen) bymesi hakknda R. Pearl tarafndan toplanan datann izimi grlmektedir.
y 300 250 200 150 100 50 0 1 2 3 4 Zaman 5 6 7 x
EKL 1.85 Bir maya kltrnn geen zamana gre biomass bykl (rnek 8).
(Data from R. Pearl, The Growth of Population, Quart. Rev. Biol., Vol. 2 (1927), pp. 532548.)
Noktalarn izimi, yukar doru erilme eilimiyle olduka dzgn gzkmektedir. Bu eilimi bir polinom (rnein, y = ax2 + bx + c kuadratii ile), bir kuvvet erisi (y = axb) veya bir stel eri (y = aebx) uydurmakla yakalamay deneyebiliriz. ekil 1.86 bir kuadratik model uydurmak iin bir hesap makinesinin kullanlmas sonucunu gstermektedir.
Biomass
1.7
y 250 Biomass 200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 Zaman 6 7 x y 2000
65
y = 6.10x2 9.28x + 16.43 kuadratik modelinin toplanan dataya olduka iyi uyduu gzkmektedir (ekil 1.86). Bu modeli kullanarak 17 saat sonraki nfusu y(17) = 1622.65 olarak tahmin ederiz. Kuadratik modelimizin iyi bir model olup olmadn grmek iin Pearl datasn biraz daha inceleyelim. ekil 1.87 de btn Pearl datasn gsterdik. imdi, y(17) = 1622.65 tahmininin gzlenen 659.6 nfusunu ok fazla atn gryorsunuz. Kuadratik model daha doru bir deeri neden tahmin edememitir?
EKL 1.86 Pearl datasna bir kuadratik uydurmak y = 6.10x2 9.28x + 16.43 denklemini ve y(17) = 1622.65 tahmini verir (rnek 8).
Maya Nfusu
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 4.5 9 Zaman (saat) 13.5 18 x Gzlenen Tahmin edilen
EKL 1.87
Pearl datasnn geri kalan (rnek 8).
Problem, deneysel modeli kurmak iin kullanlan datann snrlar dndaki deerlerde tahminde bulunmakta yatar (Bizim modelimizi oluturan datann snrlar 0 x 7 idi). Byle ekstrapolasyon , zellikle seilen model, temel oluturan bir rasyonel neri ile desteklenmediinde tehlikelidir. Bizim maya rneimizde, nfus artn belirleyen fonksiyonun neden kuadratik olmasn bekledik? Neden bir stel fonksiyon deil? Bu durum karsnda, gelecekteki deerleri nasl tahmin ederiz? ounlukla analiz yardm edebilir. Blm 9 da nfus artn modellemede analizi kullanacaz.
Yaklam Analizi Yaklam analizinin drt adm vardr:

1. Datay izin. 2. Bir yaklam denklemi bulun. Bir doru iin y = mx + b formunda, bir kuadratik iin y = ax2 + bx + c formundadr. 2. Uyumu grmek iin, yaklamn denkleminin grafiini data grafii stne izin. 4. Uyum tatmin edici ise tabloda olmayan x deerleri iin y deerlerini tahmin etmede yaklam denklemini kullann.
66
Blm 1: n Bilgiler
ALITIRMALAR 1.7
Bir Grnt erevesi Semek
14 altrmalarnda, verilen grnt erevelerinden hangilerinin, belirtilen fonksiyon grafiini en uygun gsterdiini tespit etmek iin grafik izen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullann. 1. s x d = x - 7x + 6x a. [1, 1]ye [1, 1] c. [ - 10, 10]ye [ - 10, 10] 2. s x d = x - 4x - 4x + 16 a. [ - 1, 1]ye [ - 5, 5] c. [ - 5, 5]ye [ - 10, 20] 3. s x d = 5 + 12x - x 3 a. [ - 1, 1]ye [ - 1, 1] c. [ - 4, 4]ye [ - 20, 20] 4. s x d = 25 + 4x - x 2 a. [ - 2, 2]ye [ - 2, 2] c. [ - 3, 7]ye [0, 10] b. [ - 2, 6]ye [ - 1, 4] d. [ - 10, 10]ye [ - 10, 10] b. [ - 5, 5]ye [ - 10, 10] d. [ - 4, 5]ye [ - 15, 25] b. [ - 3, 3]ye [ - 10, 10] d. [ - 20, 20]ye [ - 100, 100]
3 2 4 2
31. x2 + 2x = 4 + 4y y2 denklemi ile tanmlanan emberin alt yarsnn grafiini izin. 32. y 2 - 16x 2 = 1 . hiperbolnn st kolunu izin. 33. s x d = - tan 2x . fonksiyonunun drt periyodunu izin. 34. s x d = 3 cot x + 1 . fonksiyonunun iki periyodunu izin. 2
b. [ - 2, 2]ye [ - 5, 5] d. [ - 5, 5]ye [ - 25, 15]
35. s x d = sin 2x + cos 3x . fonksiyonunun grafiini izin. 36. s x d = sin3 x . fonksiyonunun grafiini izin.
Nokta Modunda izim

Bir grafik izim arac kullanrken yanl birletirmelerden kanmann bir baka yolu, sadece noktalar izen nokta modunu kullanmaktr. Grafik aracnzda bu zellik varsa 37 40 altrmalarndaki fonksiyonlar izmek iin onu kullann. 37. y = 1 x - 3 1 38. y = sin x x3 - 1 40. y = 2 x - 1
39. y = x : x ;
Yaklam Analizi Bir Grnt erevesi Belirlemek

530 altrmalarnda verilen fonksiyon iin uygun bir grnt erevesi belirleyin ve bunu grafii gstermek iin kullann. 5. s x d = x 4 - 4x 3 + 15 7. s x d = x 5 - 5x 4 + 10 11. y = 2x - 3x 2>3 13. y = 5x
2>5
T 41. Tablo 1.7, inaat iilerinin yllk ortalama tazminatlarn gstermektedir.
6. s x d =
x2 x3 - 2x + 1 3 2
TABLO 1.7 naat iilerinin ortalama yllk tazminat-
8. s x d = 4x 3 - x 4 10. s x d = x 2s 6 - x 3 d 12. y = x 1>3s x 2 - 8 d 14. y = x 2>3s 5 - x d 16. y = x 2 - x 18. y = 1 20. s x d = 1 x + 3
lar Yl 1980 1985 1988 1990 1992 1995 1999 2002 Yllk Tazminat (dolar) 22,033 27,581 30,466 32,836 34,815 37,996 42,236 45,413
9. s x d = x 29 - x 2 - 2x
15. y = x 2 - 1 17. y = x + 3 x + 2
x2 + 2 x2 + 1 x - 1 21. s x d = 2 x - x - 6 19. s x d = 6x 2 - 15x + 6 4x 2 - 10x 25. y = sin 250x 23. s x d = 27. y = cos a 29. y = x + x b 50
x2 - 1 x2 + 1 8 22. s x d = 2 x - 9 24. s x d = x2 - 3 x - 2
26. y = 3 cos 60x 28. y = x 1 sin a b 10 10 1 cos 100x 50
Kaynak: A.B.D Ekonomik Analiz Brosu
a. Data iin bir lineer yaklam denklemi bulunuz. b. Yaklam dorusunun eimini bulunuz. Eim neyi temsil eder?
1 sin 30x 10
30. y = x 2 +
1.7 c. Lineer yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi zerine yerletirin. d. Yaklam denklemini, inaat iilerinin 2010 daki yllk ortalama tazminatlarn tahminde kullann. T 42. Mevcut tek-aile evlerinin medyan fiyat 1970 den beri srekli olarak artmtr. Oysa, Tablo 1.8 deki data lkenin eitli blgelerinde farkllklar olduunu gstermektedir. a. Kuzeydoudaki ev fiyatlar iin bir lineer yaklam denklemi bulunuz. b. Yaklam dorusunun eimi neyi temsil eder? c. Orta-batdaki ev fiyatlar iin bir lineer yaklam denklemi bulunuz. d. Medyan fiyat nerede daha hzl artar, Kuzeydouda m veya Orta-batda m?
67
TABLO 1.9 Vasta durma mesafesi
Hz (mil/sa) 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
Ortalama toplam durma mesafesi (ft) 42 56 73.5 91.5 116 142.5 173 209.5 248 292.5 343 401 464
TABLO 1.8 Tek-aile evlerinin medyan fiyat
Yl 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
Kuzeydou (Dolar) 25,200 39,300 60,800 88,900 141,200 197,100 264,700
Orta-Bat (Dolar) 20,100 30,100 51,900 58,900 74,000 88,300 97,000
Kaynak: A.B.D Kamu Yollar Brosu
T 44. Stern dalgalar Bir gemiyi rotasna dik alarla takip eden stern dalgalarnn gzlemi unu ortaya karmtr: bu dalgalarn tepeleri arasndaki mesafe (bunlarn dalga boylar) geminin hzyla artmaktadr. Tablo 1.10 dalga boyu ile geminin hz arasndaki banty gstermektedir.
TABLO 1.10 Dalga boyu
Kaynak: Ulusal Emlaklar Birlii
Dalga boyu (m) 0.20 0.65 1.13 2.55 4.00 5.75 7.80 10.20 12.90 16.00 18.40
Hz (km/h) 1.8 3.6 5.4 7.2 9.0 10.8 12.6 14.4 16.2 18.0 19.8
Tablo 1.9 bir otomobilin toplam T 43. Vasta durma mesafesi durma mesafesini hznn bir fonksiyonu olarak gstermektedir. a. Tablo 1.9 daki data iin kuadratik yaklam denklemi bulunuz. b. Kuadratik yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi zerine yerletirin. c. 72 ve 85 mil@sa hzlar iin ortalama toplam durma mesafelerini tahmin etmede kuadratik yaklam denklemin grafiini kullann. Cebirsel olarak dorulayn. d. imdi, 72 ve 85 mil@sa hzlar iin ortalama toplam durma mesafelerini tahmin etmede lineer yaklam kullann. Yaklam dorusunu datann nokta izimi zerine yerletirin. Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki dorumu yoksa (b) deki grafik mi?
68
Blm 1: n Bilgiler a. Tablo 1.10 daki data iin x dalga boyu ve y geminin hz olmak zere bir y = axb kuvvet yaklam denklemi bulunuz. b. Kuvvet yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi zerine yerletirin. c. Kuvvet yaklam denkleminin grafiini, dalga boyu 11m iken geminin hzn tahmin etmek iin kullann. Cebirsel olarak dorulayn. d. imdi, dalga boyu 11m iken hz tahmin etmek iin lineer yaklam kullann. Yaklam dorusunu datann nokta izimi zerine yerletirin. Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki dorumu yoksa (b) deki grafik mi?
Blm 1
Tekrar Sorular
16. Fonksiyon nedir? Tanm kmesi nedir? Ya deerler kmesi? Bir fonksiyon iin ok diyagram nedir? rnek verin. 17. Reel deikenli bir reel-deerli fonksiyonunun grafii nedir? Dikey doru testi nedir? 18. Paral tanml fonksiyon nedir? rnek verin. 19. Analizde sk karlalan nemli fonksiyon tipleri nelerdir? Her tipte bir rnek verin. 20. Grafii bakmndan, artan fonksiyon ne anlama gelir? Ya azalan fonksiyon? Her birine rnek verin. 21. ift fonksiyon nedir? Ya tek fonksiyon? Byle fonksiyonlarn ne gibi simetri zellikleri vardr? Bunlardan nasl yararlanabiliriz? Ne tek ne ift olan bir fonksiyona rnek verin. 22. y, x ile orantldr demek ne demektir? Ya x3/2 ile? Orantl olmann geometrik aklamas nedir? Bu aklama ileri srlen bir orantll test etmek iin nasl kullanlabilir? 23. ve g reel deerli iki fonksiyonsa, + g, g, g ve @gnin tanm aralklar ve gninkilere nasl baldr? 24. Bir fonksiyonun bir dieriyle bilekesini almak ne zaman mmkndr? Bilekelere ve deiik noktalardaki deerlerine rnekler verin. Fonksiyonlarn bilekesinin hangi srada alndnn bir nemi var mdr? 25. Grafiini k 0 kadar yukar veya aa, yahut saa veya sola kaydrmak iin y = (x) fonksiyonunu nasl deitirirsiniz? rnek verin. 26. Grafiini c 1 kat sktrmak veya uzatmak iin y = (x) fonksiyonunu nasl deitirirsiniz? Ya grafii bir koordinat ekseninin dier tarafna yanstmak iin? rnek verin. 27. Merkezi (h, k) olan bir elipsin standart denklemi nedir? Asal ekseni nedir? Yedek ekseni nedir? rnekler verin. 28. Radyan l nedir? Radyandan dereceye nasl geersiniz? Ya dereceden radyana? 29. Alt temel trigonometrik fonksiyonu izin. Bu grafiklerin simetrileri nelerdir? 30. Periyodik bir fonksiyon nedir? rnek verin. Alt temel trigonometrik fonksiyonun periyotlar nedir?
1. Reel saylar nasl gsterilirler? Reel saylar sisteminin zelliklerini karakterize eden temel kategoriler nelerdir? Reel saylarn balca alt kmeleri nelerdir? 2. Rasyonel saylar, ondalk almlarla nasl tanmlanrlar? rrasyonel saylar nelerdir? rnek veriniz. 3. Reel saylarn sralanma zellikleri nelerdir? Bunlar denklem zmede nasl kullanlrlar? 4. Bir saynn mutlak deeri nedir? rnekler veriniz. | a |, | ab |, | a@b | ve | a + b |nin | a | ve | b | ile ilikileri nedir? 5. Mutlak deerler aralklar veya aralklarn birleimlerini tanmlamakta nasl kullanlrlar? rnek verin. 6. Kartezyen koordinat sistemini kullanarak dzlemdeki noktalar nasl tanmlarz? x ve y deikenlerine bal bir denklemin grafii nedir? 7. Bir doru zerindeki iki noktann koordinatlarn biliyorsanz, bu dorunun denklemini nasl yazarsnz? Ya dorunun eimini ve doru zerindeki noktalardan birini? Ya da dorunun eimini ve y-kesim noktasn? rnek verin. 8. Koordinat eksenlerine dik dorularn standart denklemleri nedir? 9. Aralarnda dik dorularn eimleri arasnda nasl bir iliki vardr? Ya dorular paralelse? rnek verin. 10. Dikey olmayan bir dorunun eimi ile eim as arasndaki iliki nedir? 11. Koordinat dzleminde iki nokta arasndaki uzakl nasl bulursunuz? 12. Merkezi (h, k) ve yarap a olan bir emberin standart denklemi nedir? Birim ember ve denklemi nedir? 13. x2 + y2 + 4x 6y + 12 = 0 emberinin grafiini izmek iin atacanz admlar aklayn. 14. Koordinat sisteminde merkezi (h, k) ve yarap a olan emberin iindeki noktalar hangi eitsizlik tanmlar? Ya emberin iindeki ve zerindeki noktalar? emberin dndaki noktalar? Ya da emberin dndaki ve zerindeki noktalar? 15. a, b ve c sabitler ve a 0 ise, y = ax2 + bx + c fonksiyonunun grafii hakknda ne syleyebilirsiniz? zel olarak, y = 2x2 + 4x erisini nasl izersiniz?
Blm 1 31. sin2 u + cos2 u = 1 ve cos(A + B) ile sin(A + B)nin formlleri kullanlarak, baka trigonometrik bantlarn nasl retilebileceini gsterin. 32. (x) = A sin ((2p@B)(x C)) + D genel sins fonksiyonunun forml, grafiini kaydrma, uzatma, sktrma ve yanstma ile nasl
Tekrar Sorular
69
baldr? rnekler verin. Genel sins erisini izin ve A, B, C ve D sabitlerini tanmlayn. 33. Hesap makinesi veya bilgisayar grafik program ile grafik izerken ortaya kan sorun syleyin. rnekler verin.
Blm 1
Eitsizlikler
Problemler
16. (3, 6) ve (1, 2)den geen 17. (0, 2) den geen yatay doru 18. (3, 3) ve (2, 5) ten geen 19. eimi 3 ve y-kesimi 3 olan 20. (3, 1) den geen ve 2x y = 2 dorusuna paralel olan 21. (4, 12) den geen ve 4x + 3y = 12 dorusuna paralel olan 22. (2, 3) ten geen ve 3x 5y = 1 dorusuna dik olan 23. (1, 2) den geen ve (1@2)x + (1@3)y = 1 dorusuna dik olan 24. x-kesimi 3 ve y-kesimi -5 olan
14 altrmalarnda eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel doru zerinde gsterin. 1. 7 + 2x 3 3. 1 1 sx - 1d 6 sx - 2d 5 4 2. - 3x 6 10 4. x - 3 4 + x 2 3
Mutlak Deer
58 Altrmalarndaki denklemleri veya eitsizlikleri zn. 5. x + 1 = 7 7. ` 1 3 x ` 7 2 2 6. y - 3 6 4 8. ` 2x + 7 ` 5 3
25. Bir emberin alann ve evresini emberin yarapnn fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra alan evrenin bir fonksiyonu olarak yazn. 26. Bir emberin alann ve evresini emberin yarapnn fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra alan evrenin bir fonksiyonu olarak yazn. 27. Birinci drtte bir blgedeki bir P noktas y = x2 parabolnn zerindedir. Pnin koordinatlarn Pyi orijine balayan dorunun eim asnn bir fonksiyonu olarak yazn. 28. Yerden ykselen bir scak hava balonu kalk noktasndan 500 ft uzaa yerletirilmi bir taraycyla izleniyor. Balonun yksekliini taraycyla balon arasndaki dorunun yerle yapt ann fonksiyonu olarak ifade edin. 2932 altrmalarnda, verilen fonksiyonun grafiinin y-eksenine gre, orijine gre simetrik olup olmadn veya her iki simetrininde bulunmadn belirleyin. 29. y = x1@5 31. y = x 2x 1
2
Koordinatlar
9. Bir parack dzlemde A(2, 5) noktasndan y-eksenine y 3xe eit olacak ekilde ilerliyor. Paracn yeni koordinatlar nedir? 10. a. A(8, 1), B(2, 10), C(4,6), D(2, 3) ve E(14@3, 6) noktalarn izin. b. AB, BC, CD, DA, CE ve BD dorularnn eimini bulun. c. A, B, C, D ve E noktalarndan herhangi drd bir paralelkenar oluturur mu? d. Be noktann herhangi ayn doru stnde midir? Nereden biliyorsunuz? e. Bu be nokta tarafndan belirlenen dorularn hangileri orijinden geer? 11. A(6, 4), B(4, 3) ve C(2, 3) noktalar bir ekenar gen oluturur mu? Peki ya bir dik gen? Aklayn. 12. y = 3x + 1 dorusu zerinde bulunan ve (0, 0) ile (3, 4) dan eit uzaklkta olan noktann koordinatlarn bulun.
30. y = x2@5 32. y = ex

2
Dorular
1324 altrmalarnda, belirtilen doru iin bir denklem yazn. 13. (1, 7)dan geen ve eimi 3 olan 14. (1, 2) den geen ve eimi 1@2 olan 15. (0, 3) ten geen dikey doru
3340 altrmalarnda, verilen fonksiyonun ift, tek olup olmadn veya her ikisinin de olmadn belirleyin. 33. y = x 2 + 1 35. y = 1 - cos x x + 1 x 3 - 2x 39. y = x + cos x 37. y =
4
34. y = x 5 - x 3 - x 36. y = sec x tan x 38. y = 1 - sin x 40. y = 2x 4 - 1
70
Blm 1: n Bilgiler Mutlak deerli bilekeler 6568 altrmalarnda, g1 ve g2 yi birlikte izin. Sonra, g1 fonksiyonu uyguladktan sonra mutlak deer almak grafii nasl etkiler aklaynz. g1s x d 65. x
3
4150 Altrmalarnda, (a) tanm ve (b) deer kmelerini bulun. 41. y = x - 2 43. y = 216 - x 2 45. y = 2e
-x
42. y = - 2 + 21 - x 44. y = 32 - x + 1 46. y = tan s 2x - p d 48. y = x 2>5

3 50. y = - 1 + 2 2 - x
- 3
47. y = 2 sin s 3x + p d - 1 49. y = ln s x - 3 d + 1
g2s x d g1s x d x3
2
66. 2x 67. 4 - x 68. x 2 + x
Paral Tanml Fonksiyonlar

51 ve 52 altrmalarnda, (a) tanm ve (b) deer kmelerini bulun. 51. y = e 2 - x, 2x, -4 x 0 0 6 x 4 -2 x -1 -1 6 x 1 1 6 x 2
2x 4 - x2
2 x + x
Trigonometri
6972 altrmalarnda, verilen fonksiyonun grafiini izin. Fonksiyonun periyodu nedir? 69. y = cos 2 x 71. y = sin p x 73. y = 2 cos ax x 2 px 72. y = cos 2 70. y = sin p b . grafiini iziniz. 3 p b . grafiini iziniz. 4
- x - 2, 52. y = x, - x + 2,
53 ve 54 altrmalarnda, fonksiyon iin bir paral forml yaznz. 53.

y 1 x x
54.
y 5 (2, 5)
74. y = 1 + sin ax +
7578 altrmalarnda, C as dik ve A, B ve C alarnn karlarndaki kenarlar sras ile a, b ve c olan bir ABC dik geni veriliyor. 75. a. c = 2 ve B = p@3 ise a ve b yi bulunuz. b. b = 2 ve B = p@3 ise a ve c yi bulunuz.
Fonksiyonlarn Bilekesi
55 ve 56 altrmalarnda, a. s g ds - 1 d . c. s ds x d . bilekelerini bulunuz. 1 55. s x d = x , g sxd = 56. s x d = 2 - x, 1 2x + 2 b. s g ds 2 d . d. s g g ds x d .
76. a. ay A ve c cinsinden ifade ediniz. b. ay A ve b cinsinden ifade ediniz. 77. a. ay B ve b cinsinden ifade ediniz. b. cyi A ve a cinsinden ifade ediniz. 78. a. sin Ay a ve c cinsinden ifade ediniz. b. sin Ay b ve c cinsinden ifade ediniz. 79. Bir direin ykseklii Dikey bir direin T tepesinden yerdeki B ve C noktalarna iki tel geriliyor. C noktas direin dibine B den 10 metre daha yakndr. BT teli yatayla 35 lik bir a ve CT teli yatayla 50 lik bir a yapyorsa direin ykseklii ne kadardr? 80. Bir su balonunun ykseklii Aralarndaki uzaklk 2 km olan A ve B noktalarndaki gzlemciler ayn anda bir su balonunun ykseklik asn srasyla 40 ve 70 olarak lyorlar. Balon, A ve B arasndaki doru parasnn bir noktasnn dikey olarak zerinde ise balonun yksekliini bulunuz. T 81. a. (x) = sin x + cos (x@2) fonksiyonunu iziniz. b. Fonksiyonun periyodu ne olarak gzkyor? c. (b) de bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn. T 82. a. (x) = sin (1@x) fonksiyonunu iziniz. b. nin tanm ve deer kmeleri nelerdir? c. periyodik midir? Cevabnz aklaynz.
3 g sxd = 2 x + 1
57 ve 58 altrmalarnda, (a) g ve g iin birer forml yaznz ve her birinin (b) tanm kmesini (c) deer kmesini bulunuz. 57. s x d = 2 - x 2, 58. s x d = 2x, g s x d = 2x + 2 g s x d = 21 - x
Mutlak deerli bilekeler 5964 Altrmalarnda, 1 ve 2 yi birlikte izin. Sonra, 1 fonksiyonu uygulamadan nce mutlak deer fonksiyonunu uygulamak grafii nasl etkiler aklaynz. 1s x d 59. x 60. x 1 62. x 63. 2x 64. sin x
3
2s x d 1s x d x x 3 x 2 1 x 2 x sin x
61. x 2
Blm 1
Ek ve leri Altrmalar
71
Blm 1
12. a = 2, b = 3, C = p@4 ise cyi bulun. 13. a = 2, b = 3, c = 4 ise sin Byi bulun. 14. a = 2, b = 4, c = 5 ise sin Cyi bulun.
1. nin grafii veriliyor. Her bir fonksiyonun grafiini iziniz. a. y = (x) c. y = 2(x + 1) + 1 b. y = (x) d. y = 3(x 2) 2
y
Tretmeler ve spatlar
15. Aadaki bantlar ispatlayn. a. 1 - cos x sin x = 1 + cos x sin x 1 - cos x x = tan2 1 + cos x 2
1 1 x
b.
2. [3, 3] te tanml bir fonksiyonun grafiinin bir paras verilmitir. Fonksiyonun a. ift b. tek olduunu varsayarak grafii tamamlaynz.
y 2 1 0 1 1 (1, 1) 2 3 x (3, 2)
16. Kosins kuralnn aada szsz olarak yaplan ispatn aklayn. (Kaynak: Proof without Words: The Law of Cosines, Sidney H. Kung, Mathematics Magazine, Vol. 63, No.5, Dec. 1990, sayfa 342.)
2a cos u b ac c a a a b u
17. ABC geninin alannn (1@2)ab sin C = (1@2)bc sin A = (1@2)ca sin B ile verildiini gsterin.
C
3. g = g olacak ekilde iki ve g fonksiyonu var mdr? Cevabnzn nedenini aklayn. 4. Aadaki zellii salayan iki ve g fonksiyonu var mdr? ve gnin grafikleri dorular deil, ancak gnin grafii bir dorudur. Cevabnzn nedenini aklayn. 5. (x) tek bir fonksiyonsa, g(x) = (x) 2 hakknda ne sylenebilir? Ya iftse? Cevabnzn nedenini aklayn. 6. g(x), xin butn deerleri iin tanml bir tek fonksiyonsa, g(0) hakknda bir ey sylenebilir mi? Cevabnzn nedenini aklayn. 7. | x | + | y | = 1 + x denklemini izin. 8. y + | y | = x + | x | denklemini izin.
b a
18. ABC geninin alannn 2ss s - a ds s - b ds s - c d ile verildiini gsterin. Burada s = (a + b + c)@2 genin evresinin yarsdr. 19. Eitsizliklerin zellikleri a ve b iki reel sayysa, (ancak ve yalnz) b a pozitifse a bden kktr deriz ve a < b yazarz. Bu tanm kullanarak aada verilen eitsizlik zelliklerini ispatlayn. a,b ve c reel saylarsa, 1. a 6 b Q a + c 6 b + c 2. a 6 b Q a - c 6 b - c 3. a 6 b ve c 7 0 Q ac 6 bc 4. a 6 b ve c 6 0 Q bc 6 ac (zel durum: a 6 b Q - b 6 - a)
Trigonometri
9-14 altrmalarnda, ABC kenarlar a, b ve c ve karlarndaki alar srasyla A, B ve C olan herhangi bir gendir. 9. a = 23, A = p> 3, B = p> 4 . ise, byi bulun. 10. a = 4, b = 3, A = p@4 ise, sin Byi bulun. 11. a = 2, b = 2, c = 3 ise cos Ay bulun.
72
Blm 1: n Bilgiler 1 5. a 7 0 Q a 7 0 1 1 6. 0 6 a 6 b Q 6 a b 1 1 7. a 6 b 6 0 Q 6 a b 26. Aadaki durumlarda y = a(x + b)3 + c grafiine ne olur? a. b ve c sabit kalrken a deiir. b. b deiir (a ve c sabit, a 0)? c. c deiir (a ve b sabit, a 0)? 27. y = mx + 2 grafiinin x-keseninin 1@2den byk olduu btn eimlerini bulun.
20. Aadaki eitsizliklerin btn a ve b reel saylar iin doru olduunu gsterin. a. Ancak ve yalnz a2 b2 ise | a | | b | b. | a b | || a | | b || gen eitsizliinin genelletirilmesi Matematiksel tmevarmla aadaki eitsizliklerin herhangi n tane a1, a2, ... , an reel says iin geerli olduunu ispatlayn. (Matematiksel tmevarm Ek 1de ele alnmaktadr.) 21. a1 + a2 + + an a1 + a2 + + an 22. a1 + a2 + + an a1 - a2 - - an 23. hem tek hem de iftse, nin tanm aralndaki her x iin (x) = 0 olduunu gsterin. 24. a. Tek-ift ayrmlar , tanm aral orijin etrafnda simetrik, yani x tanm aralndaysa xin de tanm aralnda bulunduu bir fonksiyon olsun. nin bir tek ve bir ift fonksiyonun toplam olduunu gsterin: (x) = E(x) + O(x) Burada E ift, O ise tek bir fonksiyondur (pucu: E(x) = ((x) + (x))@2 aln. E(x) = E(x) olduunu gsterin, dolaysyla E iftir. Sonra O(x) = (x) E(x) olduunu gsterin) b. Teklik yi bir tek ve bir ift fonksiyonun toplam olarak yazmann tek bir yolu olduunu gsterin. (pucu: Bir yol (a) kknda verilendir. Ayrca, (x) = E1(x) + O1(x) ise (burada E1 ift, O1 tektir), E E1 = O1 O olduunu gsterin. Sonra Altrma 23 kullanarak, E = E1, O = O1 olduunu gsterin.)
Geometri
28. Bir nesnenin ktle merkezi orijinden geen bir doru zerinde sabit bir n hzyla ilerlemektedir. Aadaki ekil koordinat sistemini ve hareket dorusunu gstermektedir. Noktalar 1 saniye aralkl konumlar belirtmektedir. ekildeki A1, A2, . . . , A5 alanlar neden ayndr? Keplerin eit alanlar kanunundaki gibi (Blm 13.6e bakn), nesnenin ktle merkezini orijine balayan doru eit zamanda eit alanlar taramaktadr.
y t6 t5 Kilometre A5 5 A4 A3 A2 A1 0 5 10 Kilometre t t t2 t1 15 x
10
29. a. Aadaki ekildeki genin AB kenarnn orta noktas Pyi orijine balayan dorunun eimini bulun (a, b 0).
y
B(0, b)
Grafik Aratrmalar - Parametrelerin Etkisi

25. Aadaki durumlarda y = ax2 + bx + c grafiine ne olur? a. b ve c sabit kalrken a deiir. b. b deiir (a ve c sabit, a 0)? c. c deiir (a ve b sabit, a 0)?
O A(a, 0) x P
b. OP ne zaman ABye diktir?
BLM 1
Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica ya Bir Bak Web sitesindeki Mathematica modullerini tamamlamak iin Mathematica ya bir bak yeterlidir.
Mathematica/Maple Module
Modeling Change:Yaylar, Sr Gvenlii, Radyoaktivite, Aalar, Balklar ve Memeliler. Matematik modeller kurun ve yorumlayn, bunlar analiz edin ve gelitirin ve bunlar kullanarak tercihler yapn.
Blm
LMT VE SREKLLK
GR Limit kavram, analizi cebir ve trigonometriden ayran ana fikirdir. Bir eriye teet bulmak veya bir nesnenin hzn bulmada temeldir. Bu blmde nce sezgisel, sonra da matematiksel olarak limiti gelitireceiz. Limiti bir fonksiyonunun nasl deitiini tanmlamak iin kullanrz. Baz fonksiyonlar srekli olarak deiir; xteki kk deiiklikler (x)te de kk deiikliklere neden olur. Baz fonksiyonlarn deerleri kesikli veya ok hzl deiiyor olabilir. Limit kavram bu davranlar ayrt etmek iin kesin bir yol verir. Ayrca, fonksiyon grafiklerinin teet dorularn bulmakta da limiti kullanrz Bu geometrik uygulama bizi hemen bir fonksiyonun trevi kavramna gtrr. Blm 3te derinlemesine inceleyeceimiz trev bir fonksiyonun deerlerinin nasl deitiini belirler.
2.1
Deiim Oranlar ve Limitler

Bu blmde ortalama ve anlk deiim oranlarn tantyoruz. Bu da bizi bu blmn ana fikrine, limit fikrine gtrecektir.
Ortalama ve Anlk Hz
Hareket eden bir cismin bir zaman aralndaki ortalama hz katedilen mesafenin geen zamana blnmesi ile bulunur. l birimi, uzunluk@birim zaman dr: kilometre@saat, feet@saniye veya eldeki probleme ne uyuyorsa.
RNEK 1
Bir Ortalama Hz Bulmak
Bir ta yksek bir uurumun tepesinden serbest dmeye braklr. (a) ilk 2 saniyedeki, (b) birinci ve ikinci saniyeler arasndaki 1 saniyelik aralktaki ortalama hz nedir?
zm Bu problemin zmnde 16. yy sonlarnda Galileo tarafndan kefedilen u gerei kullanrz: dnya yzeyine yakn yerlerde durgun (hareketsiz) durumdan yere doru serbest dmeye braklan bir kat cisim, geen zamann karesi ile orantl bir yol katedecektir (Cismi yavalatacak hava direncinin ihmal edildii ve cisme etkiyen tek
73
74
Blm 2: Limit ve Sreklilik
TARIHSEL BIYOGRAFI*
Galileo Galilei (15641642)
kuvvetin yer ekimi ivmesi olduu kabul ediliyor. Bu tip harekete serbest dme deriz). t saniyede dlen mesafe feet olarak y ise Galileo kanunu y = 16t2 dir. Burada 16 orant sabitidir. Verilen bir zaman aralnda tan ortalama hz, konumdaki deiiklik ynin zaman aral tye blmdr. (a) lk 2 saniyede: y 16s 2 d2 - 16s 0 d2 ft = = 32 sec sn 2 - 0 t y 16s 2 d2 - 16s 1 d2 ft = = 48 sec sn 2 - 1 t
(b) lk saniyeden ikinci saniyeye
imdiki rnek, dmekte olan bir cismin ortalama hzna gittike ksalan zaman aralklarnda baktmzda neler olduunu incelemektedir.
RNEK 2
Bir Anlk Hz Bulmak

Uzunluu t = h olan [t0, t0 + h] zaman aralnda tan ortalama hzn y 16s t0 + h d2 - 16t0 2 . = h t
(1)
Dmekte olan bir tan t = 1 sn. ve t = 2 sn. zamanlarndaki hzn bulun.

zm
olarak hesaplayabiliriz. Bu forml, h = 0 alarak t0 = 0 anndaki anlk hz hesaplamakta kullanamayz, nk 0 ile blme yapamayz. Ancak, t0 = 1 ve t0 = 2 zamanlarnda balayan ve giderek ksalan zaman aralklarndaki ortalama hzlar hesaplamada kullanabiliriz. Bunu yaptmz zaman, karmza belirli bir kalp kar (Tablo 2.1).
TABLO 2.1 Ksa zaman aralklarnda ortalama hzlar
Ortalama hz: Zaman aralnn uzunluu h 1 0.1 0.01 0.001 0.0001
2 y 16 (t 0 + h ) 16t 0 = t h 2
t0 1de balayan h zaman aralnda ortalama hz 48 33.6 32.16 32.016 32.0016
t0 2de balayan h zaman aralnda ortalama hz 80 65.6 64.16 64.016 64.0016
t0 = 1 annda balayan aralklardaki ortalama hz, araln uzunluu azaldka 32 gibi bir snr deere yaklayor gibidir. Bu da t0 = 1 annda tan 32 ft@sn hzla dtne iaret etmektedir. Bunu cebirsel olarak dorulayalm.
Calculusun tarihsel figrleri, esas elemanlarn geliimleri ve konular hakknda daha fazlasn renmek iin www.aw-bc.com@thomas ziyaret edin.
2.1
75
Yukardaki (1) denkleminde t0 = 1 alr ve pay ap ksaltmalar yaparsak y 16s 1 + 2h + h 2 d - 16 16s 1 + h d2 - 16s 1 d2 = = h h t 2 32h + 16h = 32 + 16h . = h buluruz. hnin 0dan farkl deerleri iin iki taraftaki ifadeler zdetir ve ortalama hz 32 + 16h ft@sn dir. imdi, h 0a yaklarken ortalama hzn neden 32 + 16(0) = 32 ft@sn gibi bir snr deerinin var olduunu grebliriz. Ayn ekilde (1) denkleminde t0 = 2 almak, hnin 0dan farkl deerleri iin y = 64 + 16h t verir. h gittike 0a yaklatnda t0 = 2 s deki ortalama hzn snr deeri 64 ft@sn dir.
Ortalama Deiim Oranlar ve Kiriler

Herhangi bir y = (x) fonksiyonu verilmise, ynin [x1, x2] aralnda xe bal ortalama deiimini ydeki deiim deeri y = (x2) (x1)i deiimin olutuu araln uzunluu x = x2 x1 = hye blerek hesaplarz.
TANIM Bir Aralk zerinde Ortalama Deiim Oran y = f(x)in [x1, x2] aralnda xe bal ortalama deiiminin oran
y s x2 d - s x1 d s x1 + h d - s x1 d = , = x2 - x1 h x h Z 0.
y f (x) Q(x 2, f (x 2 ))
Geometrik olarak, [x1, x2] aralnda nin ortalama deiim oran P(x1, (x1)) ile Q(x2, (x2)) noktalarndan geen dorunun eimidir (ekil 2.1). Geometride, bir erinin iki noktasn birletiren doruya erinin kirii denir. Yani, nin x1den x2ye ortalama deiim oran PQ kiriinin eimiyle ayndr. Deney yapan biyologlar ounlukla kontroll laboratuvar ortamnda topluluklarn byme hzn bilmek isterler.
Kiri p(x1, f (x1)) x h 0 x1 x2 x y
RNEK 3
Bir Laboratuvar Topluluunun Ortalama Byme Oran
ekil 2.2, 50 gnlk bir deneyde bir meyve sinei (Drosophila) topluluunun nasl bydn gstermektedir. Sinek says belirli aralklarla saylm, bulunan deerler zamana kar iaretlenmi ve noktalar dzgn bir eriyle birletirilmitir (ekil 2.2 de mavi renkli). 23. gnden 45. gne ortalama byme orann bulun.
zm 23. gnde 150, 45. gnde 340 sinek vardr. Yani, 45 23 = 22 gnde sinek says 340 150 = 190 artmtr. Topluluun 23. gnden 45. gne kadar ortalama deiim oran
EKL 2.1 y = (x) grafiinin bir kirii. Eimi y@x, nin [x1, x2] aralndaki ortalama deiim orandr.
Ortalama deiim oran:
p 340 150 190 = = 8.6 sinek@gn t 45 23 22
76

p 350 300 Sinek says 250 200 150 100 50 0 10 20 30 Zaman (gn) 40 50 t P(23, 150) Q(45, 340) p = 190 p 8.6 sinek/gn t t = 22
EKL 2.2 Kontroll bir deneyde bir meyve sinei topluluunun bymesi. 22 gnde ortalama deiim oran, kiriin p@t eimidir.
olarak bulunur. Bu ortalama, ekil 2.2deki grafiin P ve Q noktalarndan geen kiriin eimidir. rnek 3te hesaplanan 23. gnden 45. gne kadarki ortalama deiim oran 23. gnde topluluun ne kadar hzl deitiini belirtmez. Bunun iin, sz konusu gn iindeki zaman aralklarn incelememiz gerekir.
RNEK 4
23. Gndeki Byme Oran
rnek 3teki topluluktaki sinek saysnn 23. gndeki byme hz nasldr?

zm Bu soruyu yantlamak iin, 23. gnden balayarak gittike klen zaman aralklarndaki deiim orann inceleriz. Geometrik olarak, bu oranlar eri zerinde giderek Pye yaklaan bir Q noktalar dizisi iin Pden Qya giden kirilerin eimlerini hesaplayarak buluruz (ekil 2.3).
Q (45, 340) (40, 330) (35, 310) (30, 265)
PQnun eimi = p@t (sinek@gn) 340 45 330 40 310 35 265 30 150 23 150 23 150 23 150 23
Sinek says
350 300 250 200 150 100 P(23, 150)
B(35, 350) Q(45, 340)
L 8.6 L 10.6 L 13.3 L 16.4
50 0 10 20 30 A(14, 0) Zaman (gn) 40 50 t
EKL 2.3
Meyve sinei grafiindeki P noktasndan geen drt kiriin konumlar ve eimleri (rnek 4).
2.1
77
Tablodaki deerler Qnun t koordinat 45ten 30a derken kiri eimlerinin 8.6dan 16.4e ykseldiini gstermektedir ve t 23e giderken bu eimlerin biraz daha artmasn bekleriz. Geometrik olarak, kiriler P etrafnda dnmekte ve ekildeki erinin Pden getii ynde giden krmz doruya yaklamaktadr. leride bu dorunun Pdeki erinin teeti olduunu greceiz. Bu doru (14, 0) ve (35, 350) noktalarndan getii iin, eimi 350 - 0 sinek @gn (yaklak olarak) = 16.7 flies > day 35 - 14 bulunur. 23. gnde, topluluk 16.7 sinek@gn gibi bir hzla artmaktadr. rnek 2deki tan t = 1 ve t = 2 anlarndaki d oranlarna ve rnek 4 teki topluluun t = 23 gnndeki deiim oranna anlk deiim oranlar denir. rneklerin belirttii gibi, anlk oranlar ortalama oranlarn snr deerleri olarak buluruz. rnek 4te, nfus erisinin 23. gndeki teetinin kirilerin bir snr konumu olduunu grdk. Yakndan ilikili olan anlk oran ve teetler bir ok baka olayda da karmza kar. Bu ikisinden yapc bir ekilde bahsetmek ve aralarndaki balanty daha iyi anlamak iin, sreci snr deerleri veya bundan sonra kullanacamz adyla limitler yardmyla incelememiz gerekir.
Fonksiyon Deerlerinin Limitleri

rneklerimiz limitin kavramn akla getirmitir. Yeterince ilerleyene kadar kesin tanm erteleyerek u gayr resmi tanmla balayalm. (x), x0 civarnda ak bir aralkta tanml olsun (x0da tanml olmayabilir). x0a yeterince yakn btn x iin (x) L deerine keyfi derecede (istediimiz lde Lye yakn) yaklayorsa, x x0a yaklarken, L limitine yaklayor deriz ve x x0a yaklarken (x)in limiti L dir diye okunan
x : x0
lim s x d = L ,
yazarz. Aslnda tanm unu syler: x x0a yakn iken (x0n her iki tarafnda ) (x) deerleri L saysna yakndr. Bu tanm gayr resmidir, nk keyfi derecede yakn ve yeterince yakn gibi terimler ak deildir; anlamlar duruma gre deiir. Piston yapan bir iiye gre yakn, bir inin bir ka binde biri anlamna gelebilirken, uzak galaksileri inceleyen bir astronom iin birka k yl uzaklkta anlamna gelebilir. Yine de, bu tanm belirli baz fonksiyonlarn limitini bulmamz salayacak kadar aktr. Ancak limit teoremlerini ispatlamaya koyulduumuzda, Blm 2.3teki daha ak tanma gerek duyacaz.
RNEK 5
Bir Fonksiyonun Bir Nokta Civarndaki Davran

s x d = x2 - 1 x - 1
fonksiyonu x = 1 civarnda nasl davranr?

zm Verilen forml, x = 1 hari btn x reel saylar iin yi tanml klar. (0 ile blemeyiz). Herhangi bir x 1 deeri iin, pay arpanlarna ayrp, ortak arpan sadeletirerek forml basitletirebiliriz:
s x d =
s x - 1 ds x + 1 d = x + 1, x - 1
x 1 for
x Z 1.
78

y
2
2 y f(x) x 1 x 1
Bylece nin grafii bir noktas, yani (1, 2), kartlm olan y = x + 1 dorusu olur. Bu kartlm nokta ekil 2.4te bir boluk olarak gsterilmektedir. (1) tanml olmad halde xi 1e yeterince yakn seerek, (x)in deerini 2ye istediimiz kadar yakn bulabileceimiz aktr (Tablo 2.2).
TABLO 2.2 x 1e yaklatka, (x) = (x2 1) / (x 1) 2ye o kadar yaklar.

x
xin 1in altnda ve stndeki deerleri 0.9 1.1 0.99 1.01 0.999 1.001 0.999999 1.000001
(x)
x2 1 x 1, x1
2 yx1 1
1.9 2.1 1.99 2.01 1.999 2.001 1.999999 2.000001
EKL 2.4 nin grafii, nin tanmsz olduu x = 1 dnda, y = x + 1 dorusuyla zdetir (rnek 5).
x 1e yaklarken (x) 2 limitine yaklar deriz ve bunu

x:1
lim s x d = 2,
veya or
x2 - 1 = 2. x:1 x - 1 lim
olarak yazarz.
RNEK 6
Limit Deeri Fonksiyonun x0da Nasl Tanmlandna Bal Deildir.
ekil 2.5teki fonksiyonu x = 1de tanmsz olduu halde, x 1 iken limiti 2dir. 2 g(1) olduu halde, x 1 iken, g fonksiyonunun limiti 2dir. h fonksiyonu, x 1 iken
2 (a) f(x) x 1 x 1
x2 1 , x 1 (b) g(x) x 1 1, x1
(c) h(x) x 1
EKL 2.5 x 1e yaklarken (x), g(x) ve h(x) fonksiyonlarnn hepsinin limiti 2 dir. Halbuki, x = 1 de yalnz h(x)in deeri limiti ile ayndr (rnek 6).
2.1
y y=x x0
79
limiti x = 1deki deerine eit olan tek fonksiyondur. h iin, limx1 h(x) = h(1) dir. Limitin ve fonksiyon deerinin bu ekilde eitlii zel bir durumdur ve Blm 2.6da buna dneceiz. Bazen limxx (x) (x0) hesaplanarak bulunabilir. rnein, (x), (x0)n tanml 0 olduu polinomlarn ve trigonometrik fonksiyonlarn cebirsel bir kombinasyonuysa, bu geerlidir (Blm 2.2 ve 2.6te bunun hakknda daha ok ey syleyeceiz).
x0 (a) Birim fonksiyon y
RNEK 7
x:2
(x0) Hesaplayarak Limit Bulmak
(a) lim s 4 d = 4 (b)

x : - 13 x:3 x:2
lim s 4 d = 4
(c) lim x = 3
k y=k
(d) lim s 5x - 3 d = 10 - 3 = 7 (e) 3x + 4 -6 + 4 2 = = x + 5 2 + 5 3 x : -2 lim
0 (b) Sabit fonksiyon
x0
RNEK 8
Birim ve Sabit Fonksiyonlarn Her Noktada Limitleri Vardr

lim s x d = lim x = x0 .
x : x0
(a) birim fonksiyon (x) = x ise, x0n herhangi bir deeri iin (ekil 2.6a)
x : x0
EKL 2.6 rnek 8deki fonksiyonlar
(b) sabit fonksiyon (x) = k ise, (k sabit deerli fonksiyon) x0n herhangi bir deeri iin (ekil 2.6b)
x : x0
lim s x d = lim k = k .
x : x0
rnein,
x:3
lim x = 3
and ve
x : -7
lim s 4 d = lim s 4 d = 4.
x:2
tr. Bu sonular Blm 2.3 rnek 3te ispat edeceiz. Limitin var olmad birka durum ekil 2.7de gsterilmekte ve bir sonraki rnekte incelenmektedir.
y 0, x 0 y= 1, x 0 1 y y 1
1, x 0 yx 0, x 0
x
x0 0, y sin 1 , x 0 x
1 (a) Birim basamak fonksiyonu U(x) (b) g (x) (c) f (x)
EKL 2.7 x 0a yaklarken bu fonksiyonlardan hi birinin limiti yoktur (rnek 9).
80
RNEK 9
Bir Fonksiyonun Tanm Kmesindeki Bir Noktada Limiti Olmayabilir.

0, 1, 1 x, 0, 0, 1 sin x , x 6 0 x 0 x Z 0 x = 0 x 0 x 7 0
x 0 iken aadaki fonksiyonlarn davranlarn inceleyin. (a) Us x d = e (b) g s x d = L (c) s x d =
zm
(a) Srar: Birim basamak fonksiyonu U(x)in x 0 iken limiti yoktur, nk deerleri x = 0da srama yapar. xin sfra yakn negatif deerleri iin U(x) = 0dr. xin sfra yakn pozitif deerleri iinse U(x) = 1dir. x 0 iken, U(x)in yaklat tek bir L deeri yoktur (ekil 2.7a). (b) ok byr: x 0 iken g(x)in limiti yoktur, nk x 0 iken gnin deerleri mutlak deer olarak ok byr ve herhangi bir reel sayya yaklamaz (ekil 2.7b) (c) ok fazla salnr: x 0 iken (x)in limiti yoktur, nk fonksiyonun deerleri 0 ieren btn ak aralklarda 1 ile +1 arasnda salnr. x 0 iken, deerleri herhangi bir saynn yaknnda kalmaz (ekil 2.7c).
Limitleri Tahmin Etmek in Hesap Makinesi ve Bilgisayar Kullanmak

Tablo 2.1 ve Tablo 2.2, x x0a yaklatka bir limiti numerik olarak tahmin etmede bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanmn gstermektedir. Bu prosedr rnek 7 deki gibi fonksiyonlarn limitleri iin de baarl olabilir (bunlar srekli fonksiyonlardr ve Blm 2.6 da inceleneceklerdir). Ancak, hesap makineleri veya bilgisayarlar, bir noktada tanml olmayan veya limiti olmayan fonksiyonlar iin yanl deerler verebilir veya yanl izlenimlere yol aabilir. Bir fonksiyonun bir nokta civarndaki davran hakknda, bir hesap makinesinin veya bir bilgisayarn ne zaman garip veya mulak bilgiler verdiini bilmemizde diferansiyel hesap bize yardmc olacaktr (Blm 4.4 ve 4.6ya bakn). imdilik, bir limit deerini tahmin etmek iin hesaplama aralar kullandmzda gizli tuzaklarn ortaya kabilecei konusunda basite dikkatli olmamz gerekir. te bir rnek.
RNEK 10
2
Bir Limiti Tahmin Etmek
x:0
lim
2x + 100 - 10 . limitini tahmin edin. x2
zm
Tablo 2.3 te x = 0a yakn baz deerler iin fonksiyonun deerleri listelenmitir. x, 1, 0.5, 0.10 ve 0.01 deerleri ile 0a yaklarken fonksiyon 0.05 deerine yaklayor gibi gzkmektedir. xin 0.0005, 0.0001, 0.00001 ve 0.000001 gibi daha kk deerlerini alrsak fonksiyon 0 deerine yaklayor gibi gzkr. u halde cevap nedir? 0.05 veya 0 m yoksa baka bir deer mi? Hesap makinesi veya bilgisayar deerleri mulaktr. Fakat, sonraki blmde tantlan limit teoremleri doru li-
2.1
81
TABLO 2.3 x = 0 civarnda (x)
2x 2 + 100 - 10 nin bilgisayar deerleri x2
x ;1 ; 0.5 ; 0.1 ; 0.01 ; 0.0005 ; 0.0001 ; 0.00001 ; 0.000001
(x) 0.049876 0.049969 0.05e yaklar? t approaches 0.05? 0.049999 0.050000 0.080000 0.000000 0a yaklar? t approaches 0? 0.000000 0.000000
mit deerinin olduunu dorulayacaktr. Bu gibi problemler, birka gzlem yaparak elde edebileceimiz sonular zerine gelitirilen matematiksel muhakemenin gcn gsterir. Her iki yaklamn doa gerekleri karsnda avantajlar ve dezavantajlar vardr.
ALITIRMALAR 2.1
Grafiklerden Limitler
1. Grafii izilen g(x) fonksiyonu iin, aadaki limitleri bulun veya neden bulunmadklarn aklayn. a. lim g s x d
x:1
3. Grafii izilen y = (x) fonksiyonu iin aadaki ifadelerden hangileri doru, hangileri yanltr? a. lim s x d vardr.
x:0 x:0 x:0 x:1 x:1
b. lim g s x d
x:2
c. lim g s x d
x:3
b. lim s x d = 0 . c. lim s x d = 1 . d. lim s x d = 1 .
y y g(x) 1 x
e. lim s x d = 0 . f. (1, 1)deki her x0 iin lim s x d vardr.

x : x0
y 1 y f(x)
2. Grafii izilen (t) fonksiyonu iin, aadaki limitleri bulun veya neden bulunmadklarn aklayn. a. lim s t d
t : -2
b. lim s t d
t : -1
c. lim s t d
t:0
1 1
s f(t) 2 1
1 t
0 1
4. Grafii izilen y = (x) fonksiyonu iin aadaki ifadelerden hangileri doru, hangileri yanltr? a. lim s x d yoktur.
x:2 x:2
b. lim s x d = 2 .
82
Blm 2: Limit ve Sreklilik c. lim s x d yoktur.

x:1
13. G(x) = (x + 6)@(x2 + 4x 12) olsun.

x : x0
d. (1, 1) deki her x0 iin lim s x d vardr. e. (1, 3) teki her x0 iin lim s x d vardr.
x : x0
y 1 1 1 2 1
a. x = 5.9, 5.99, 5.999,... noktalarnda Gnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx6 G(x)i tahmin edin. Gyi x = 6.1, 6.01, 6.001, ... gibi deerlerde hesaplarsanz ne bulursunuz? b. (a)da bulduklarnz Gyi izerek ve x 6 iken grafikteki ydeerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulayn. c. limx6 G(x)i cebirsel olarak bulun. 14. h(x) = (x2 2x 3)@(x2 4x + 3) olsun. a. x = 2.9, 2.99, 2.999, noktalarnda hnin deerlerinin limx3h(x)i tahmin edin. hyi x = 3.1, 3.01, 3.001, deerlerde hesaplarsanz ne bulursunuz? b. (a)da bulduklarnz hyi x0 = 3 civarnda izerek ve x 3 iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulayn. 15. s x d = s x 2 - 1 d> s x - 1 d . olsun. c. limx3 h(x) cebirsel olarak bulun.
y f(x)
Limitlerin Varl
5 ve 6 altrmalarnda limitlerin neden olmadn aklayn. x 1 6. lim x:1 x - 1 x 7. Bir (x) fonksiyonu x = x0 hari btn reel x deerlerinde tanml olsun. limxx0 (x)in varl hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 5. lim
x:0
8. Bir (x) fonksiyonu [1, 1] aralndaki btn x deerlerinde tanml olsun. limx0 (x)in varl hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 9. limx1 (x) = 5 ise x = 1de tanml olmak zorunda mdr? Tanmlysa, (1) = 5 midir? x = 1de nin deerleri hakknda herhangi bir sonuca varabilir miyiz? Aklayn. 10. (1) = 5 ise, limx1 (x) var olmak zorunda mdr? Varsa, limx1 (x) = 5 olmak zorunda mdr? limx1 (x) hakknda herhangi bir sonuca varabilir miyiz?
a. x0 = 1e alttan ve stten yaklaan x deerleri iin nin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx1 (x)i tahmin edin. b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 1 civarnda izerek ve x 1 iken grafikteki y-deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulayn. 16. Fs x d = s x 2 + 3x + 2 d> s 2 - x d . olsun. a. x0 = 2ye alttan ve stten yaklaan x deerleri iin Fnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx2 F(x)i tahmin edin. b. (a)da bulduklarnz Fyi x0 = 2 civarnda izerek ve x 2 iken grafikteki y-deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulayn. c. limx2 F(x) cebirsel olarak bulun. 17. g(u) = (sinu)@u olsun. a. u0 = 0a alttan ve stten yaklaan u deerleri iin gnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limu0 g(u) y tahmin edin. b. (a)da bulduklarnz gyi u0 = 0 civarnda izerek dorulayn. 18. G(t) = (1 cos t)@t2 olsun. a. t0 = 0a alttan ve stten yaklaan t deerleri iin Gnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx0 G(t)yi tahmin edin. b. (a)da bulduklarnz Gyi t0 = 0 civarnda izerek dorulayn. 19. (x) = x1@(1x) olsun. a. x0 = 1e alttan ve stten yaklaan x deerleri iin deerlerinin bir tablosunu yapn. x 1 iken nin bir limiti var mdr? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 1 civarnda izerek dorulayn. c. limx1 (x) cebirsel olarak bulun.
Limitleri Tahmin Etme

T 1120 altrmalarnda grafik izin bir hesap makinesi faydal olabilir. 11. (x) = (x2 9)@(x + 3) olsun. a. x = 3.1, 3.01, 3.001 ve hesap makinenizin izin verdii uzunluktaki noktalarda nin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx3 (x)i tahmin edin. Bunun yerine yi x = 2.9, 2.99, 2.999, ... gibi deerlerde hesaplarsanz ne bulursunuz? b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 3 civarnda izerek ve x3 iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulayn. 12. g s x d = s x 2 - 2 d> A x - 22 B . olsun. c. limx3 (x)i cebirsel olarak bulun.
a. x = 1.4, 1.41, 1.414 ve 2 nin artan ondalkl deerleriyle gnin bir tablosunu yapn. limx2 g(x)i tahmin edin.
b. (a)daki sonularnz gyi x0 = 2 civarnda izerek ve x 2 iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak dorulaynz. c. limx2 g(x)i cebirsel olarak bulun.
2.1 20. (x) = (3x 1)@(x) olsun. a. x0 = 0a alttan ve stten yaklaan x deerleri iin deerlerinin bir tablosunu yapn. x 0 iken nin bir limiti var mdr? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 0 civarnda izerek dorulayn.
83
a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirilerinin eimlerini, srasyla ekil 2.3 teki gibi bir tablo dzenleyerek tahmin edin. Eimlerin uygun birimi nedir? b. t = 20 s annda Cobrann hzn bulun. 36. ekilde, ay yzeyine 80 m mesafedeki bir indirme modlnden den bir nesnenin zamana kar dlen mesafe (m) grafii grlmektedir. a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirilerinin eimlerini, srasyla ekil 2.3 teki gibi bir tablo dzenleyerek tahmin edin. b. Yzeye arptnda nesnenin hz nedir?
y 80 Dlen mesafe (m) 60 40 20 0 Q1 t Q2 Q3 Q4 P
Yerine Koyarak Limit Bulma

2128 altrmalarnda deerleri yerine koyarak limitleri bulun. Eer mmknse bir hesap makinesi veya bir graik programyla yantlarnz dorulayn. 21. lim 2x
x:2
22. lim 2x
x:0 x:1
23.
x : 1>3 x : -1
lim s 3x - 1 d
24. lim
-1 s 3x - 1 d
25. lim 3xs 2x - 1 d 27.

x : p>2
lim x sin x
3x 2 2 x - 1 x : -1 cos x 28. lim x:p 1 - p 26. lim
Ortalama Deiim Oranlar

2934 altrmalarnda verilen aralk veya aralklarda fonksiyonun ortalama deiim orann bulun. 29. s x d = x 3 + 1 ; a. [2, 3]
2
5 Geen zaman (saniye)
10
b. [ - 1, 1]
T 37. Kk bir firmann ilk be ylndaki yllk kr tablosu aada verilmektedir: Yl 1990 1991 1992 1993 1994 1000$ olarak kr 6 27 62 111 174
30. g s x d = x ; a. [ - 1, 1] b. [ - 2, 0] 31. hs t d = cot t ; a. [p> 4, 3p> 4] b. [p> 6, p> 2] a. [0, p] b. [ - p, p] 33. Rs u d = 24 u + 1; [0, 2] [1, 2] 34. Ps u d = u3 - 4 u2 + 5 u;
32. g s t d = 2 + cos t ;
a. Krlar temsil eden noktalar yln fonksiyonu olarak iaretleyin ve olabildiince dzgn bir eriyle birletirin. b. 1992 ve 1994 arasndaki ortalama kr art oran nedir? c. Grafiinizi kullanarak, 1992de krn hangi oranda deitiini bulun. T 38. x = 1.2, x = 11@10, x = 101@100, x = 1001@1000, x = 10001@10000 ve x = 1 noktalarnda F(x) = (x + 2)@(x 2) fonksiyonunun deerlerinin tablosunu yapn. a. Tablonuzdaki her x 1 iin [1, x] aralnda F(x)in ortalama deiim orann bulun. b. Gerekirse tablonuzu genileterek, x = 1de F(x)in deiim orann bulmaya aln. T 39. x 0 .iin g s x d = 2x olsun. a. [1, 2], [1, 1.5] ve [1, 1 + h] aralklarnda g(x)in xe gre ortalama deiim orann bulun.
t
35. Bir Ford Mustang Cobrann Hz Aadaki ekilde hareketsizken ivmelenen bir 1994 Ford Mustang Cobrann zamankonum grafii grlmektedir.
s 650 600 500 Mesafe (m) 400 300 200 100 0 5 10 15 20 Geen zaman (saniye) Q1 Q2 P Q4 Q3
b. hnin sfra yaklaan deerlerinde, rnein h = 0.1, 0.01,
84
Blm 2: Limit ve Sreklilik 0.001, 0.0001, 0.00001 ve 0.000001 iin, [1, 1 + h] aralnda g(x)in xe gre ortalama deiim oranlarnn bir tablosunu yapn. c. Tablonuz g(x)in x = 1deki xe gre deiim oran hakknda ne syler? d. h sfra yaklarken, [1, 1 + h] aralnda g(x)in xe gre ortalama deiim orannn limitini hesaplayn. d. T ikiye yaklarken, 2den Tye kadar olan aralkta nin tye gre ortalama deiim orannn limitini hesaplayn. T = 2 almadan nce biraz hesap yapmanz gerekecektir. BLGSAYARLI NCELEMELER
Limitlerin Grafiksel Tahminleri

41-46 altrmalarnda, aadaki admlar iin BCS kullann. a. Yaklalan x0 noktas yaknnda fonksiyonu izin. b. iziminizden fonksiyonun limitini tahmin edin. 41. lim 43. lim 45. lim
x:2
T 40. t 0 iin, (t) = 1@t olsun. a. (i) t = 2den t = 3e, (ii) t = 2den t = Tye kadar olan aralklarda nin tye gre ortalama deiim orann bulun. b. Tnin ikiye yaklaan deerlerinde, rnein T = 2.1, 2.01, 2.001, 2.0001, 2.00001 ve 2.000001 iin, [2, T] aralnda f(t)nin tye gre ortalama deiim oranlarnn bir tablosunu yapn. c. Tablonuz (t)nin t = 2deki tye gre deiim oran hakknda ne syler?
x 4 - 16 x - 2 21 + x - 1 x
3
42. lim 44. lim
x : -1
x 3 - x 2 - 5x - 3 s x + 1 d2 x2 - 9
x:0
x:0
1 - cos x x sin x
2x 2 + 7 - 4 2x 2 46. lim x : 0 3 - 3 cos x

x:3
2.2
TARHSEL DENEME*
Limitler
Limitleri Hesaplamak Limit Kurallarn Kullanmak

Blm 2.1 de limit deerlerini tahmin emek iin grafikler ve hesap makineleri kullandk. Bu blm limitlerin hesaplanmalaryla ilgili teoremleri vermektedir. lk geen blmdeki rnek 8in sonularn kullanarak polinomlarn, rasyonel fonksiyonlarn ve kuvvetlerin limitlerini bulmamz salar. Drdncs ise daha ilerideki hesaplar iin hazrlk yapar.
Limit Kurallar
Aadaki teorem, limitlerini bildiimiz fonksiyonlarn matematiksel kombinasyonlar olan fonksiyonlarn limitlerinin nasl hesaplanacan syler.
TANIM 1 Limit Kurallar L, M, c ve k reel saylar ve

x:c
lim s x d = L
and ve
x:c
x:c
lim g s x d = M,
then ise
1. Toplama Kural:
lim s s x d + g s x dd = L + M
ki fonksiyonun toplamnn limiti limitlerinin toplamdr. 2. Fark Kural:

x:c
lim s s x d - g s x dd = L - M
ki fonksiyonun farklarnn limiti limitlerinin farkdr. 3. arpm Kural:

x:c
lim s s x d # g s x dd = L # M
ki fonksiyonun arpmnn limiti limitlerinin arpmdr.
Calculusun tarihsel figrleri, esas elemanlarn geliimleri ve konular hakknda daha fazlasn renmek iin www.aw-bc.com@thomas ziyaret edin.
2.2
85
4. Sabitle arpm Kural:
x:c
lim s k # s x dd = k # L
Bir fonksiyonun bir sabit katnn limiti fonksiyonun limitinin sabit katdr. s x d L 5. Blm Kural: lim = , M Z 0 M x : c g sxd ki fonksiyonun blmnn limiti, blenin limitinin sfr olmamas kouluyla, limitlerinin blmdr. 6. Kuvvet Kural: r ve s ortak arpan bulunmayan iki tamsay s 0 ve ise Lr@snin bir reel say olmas kouluyla,
x:c
lim s s x ddr>s = L r>s
dir. (s ift ise L 0 olduunu varsayyoruz) Bir fonksiyonun herhangi bir rasyonel kuvvetinin limiti, bir reel say olmas kouluyla, limitin o kuvvetidir.
Teorem 1 deki zelliklerin doru olduuna kendimizi ikna etmemiz kolaydr (bu sezgisel iddialar ispat iermese de). Limitin gayri resmi tanmndan, x cye yeterince yakn ise (x) + g(x)in L + Mye; (x) g(x)in L Mye; (x)g (x)in LMye; k(x)in kLye ve M 0 ise (x)@g(x)in L@Mye yakn olmalar anlamldr. Limitin kesin tanmna dayanarak, toplam kuraln Blm 2.3 te ispat ediyoruz. 25 kurallar Ek 2 de ispat edilmitir. Kural 6 ise daha ileri dzeyde kitaplarda ispat edilmektedir. Aada, polinom fonksiyonlarn ve rasyonel fonksiyonlarn limitlerinin bulunmasnda Teorem 1in nasl kullanlabileceini gsteren baz rnekler verilmitir.
RNEK 1
Limit Kurallarn Kullanmak
Aadaki limitleri bulmak iin limx : c k = k ve limx : c x = c gzlemlerini (Blm 2.1, rnek 8) ve limit zelliklerini kullann. (a) lim s x 3 + 4x 2 - 3 d
x:c
(b) lim
x4 + x2 - 1 x:c x2 + 5
(c) lim 24x 2 - 3

x : -2
zm
(a) lim s x 3 + 4x 2 - 3 d = lim x 3 + lim 4x 2 - lim 3

x:c x:c x:c x:c
Toplam ve Fark Kurallar arpm ve Sabit Kat Kurallar
= c 3 + 4c 2 - 3 (b) lim x4 + x2 - 1 = x:c x2 + 5

x:c
lim s x + x - 1 d
x:c
lim s x 2 + 5 d
x:c x:c
Blm Kural
x:c
lim x 4 + lim x 2 - lim 1

x:c
lim x 2 + lim 5
x:c
Toplam ve Fark Kurallar
c4 + c2 - 1 = c2 + 5
Kuvvet veya arpm Kurallar
86
(c)
x : -2
lim 24x 2 - 3 = 2 lim s 4x 2 - 3 d

x : -2 x : -2
r@s = 1@2 ile Kuvvet Kural Fark Kural arpm ve Sabit Kat Kurallar
= 2 lim 4x 2 - lim 3
x : -2
= 24s - 2 d2 - 3 = 216 - 3 = 213
Teorem 1in iki sonucu polinomlarn ve rasyonel fonksiyonlarn limitlerini bulma iini daha da basitletirmektedir. Bir polinom fonksiyonun x cye yaklarken limitini hesaplamak iin fonksiyonun formlnde x yerine basite c yazn. Bir rasyonel fonksiyonun x cye yaklarken (paydann sr olmad bir c) limitini hesaplamak iin fonksiyonun formlnde x yerine basite c yazn (rnek 1.a ve 1.b ye bakn).
TANIM 2 Polinomlarn Limitleri Deer Yerine Koyma le Bulunabilir Ps x d = an x n + an - 1 x n - 1 + + a0 , ise lim Ps x d = Ps c d = an c n + an - 1 c n - 1 + + a 0 .

x:c
olur.
TANIM 3 Blenin Limiti Sfr Deilse, Rasyonel Fonksiyonlarn Limitleri Deer Yerine Konularak Bulunabilir P(x) ve Q(x) iki polinom ve Qs c d Z 0, ise
x:c
lim
Ps x d Ps c d = . Qs x d Qs c d
olur.
RNEK 2
Bir Rasyonel Fonksiyonun Limiti

s - 1 d3 + 4s - 1 d2 - 3 0 x 3 + 4x 2 - 3 = = = 0 6 x : -1 x2 + 5 s - 1 d2 + 5 lim
Bu sonu, c = 1 ile rnek 1 deki ikinci limite benzerdir. Burada bir admda hesaplanmtr.
Sfr Payday Cebirsel Olarak Elemek

Ortak arpanlar Belirlemek Q(x) bir polinom ve Q(c) = 0 ise Q(x)in bir arpannn (x c) olduu gsterilebilir. Bylece, xin bir rasyonel fonksiyonunun pay ve paydas bir c iin sfr ise (x c) ortak arpanlardr.
Teorem 3 sadece c limit noktasnda paydas sfr olmayan rasyonel fonksiyonlara uygulanr. Payda sfr ise pay ve paydadaki ortak arpanlar ksaltmakla c noktasnda paydas sfr olmayan bir kesir elde edilebilir. Byle olursa sadeletirilmi kesirde yerine yazma ile limiti bulabiliriz.
RNEK 3
Bir Ortak arpan Ksaltmak

x2 + x - 2 . x:1 x2 - x lim
limitini hesaplaynz.
2.2
y
2 x2 y x x2 x (1, 3)
87
zm
Payday sfr yaptndan x = 1 yazamayz. x = 1 de payn da sfr olup olmadn grmek iin pay inceleriz. Pay sfrdr, u halde payda ile ortak (x 1) arpan vardr. (x 1)leri ksaltmak x 1 iin deerleri orijinali ile ayn olan daha basit bir kesir verir. s x - 1 ds x + 2 d x2 + x - 2 x + 2 = = x , 2 xs x - 1 d x - x ifxx Z1 1.
Daha basit olan kesri kullanarak x 1 iin limiti yerine yazma ile buluruz: x2 + x - 2 x + 2 1 + 2 = 3. = lim x = 2 1 x:1 x : 1 x - x lim ekil 2.8a baknz.
(a) y yx2 x (1, 3)
RNEK 4
Bir Ortak arpan Oluturmak ve Ksaltmak

lim 2x 2 + 100 - 10 . x2
x:0
limitini hesaplaynz.
2 0 1 x
(b)
EKL 2.8 s x d = s x 2 + x - 2 d> s x 2 - x d grafii (a) da ile g s x d = s x + 2 d> x grafii (b) de f nin tanmsz olduu x = 1 dnda ayndr. x 1 iken her iki fonksiyonun limiti ayndr (rnek 3).
zm Bu, nceki blmde rnek 10 da ele aldmz limittir. x = 0 yazamayz, ayrca pay ve paydann hemen grlen bir ortak arpan yoktur. Pay ve payday 2x 2 + 100 + 10 (karekkten sonraki iareti deitirerek elde edilen) ifadesi ile arparak bir ortak arpan oluturabiliriz. Basit bir hesap pay rasyonel hale getirir:
2x 2 + 100 - 10 2x 2 + 100 - 10 # 2x 2 + 100 + 10 = x2 x2 2x 2 + 100 + 10 x 2 + 100 - 100 = 2 x A 2x 2 + 100 + 10 B x A 2x + 100 + 10 B 1 = . 2 2x + 100 + 10 =

2 2
x2
Ortak arpan x2
0 iin x2yi ksaltn
Bu nedenle,
x:0
lim
2x 2 + 100 - 10 1 = lim 2 2 x : 0 x 2x + 100 + 10 1 = 20 2 + 100 + 10 1 = = 0.05. 20
x 0da payda sfr deidir; yerine yazn
Bu hesap, nceki blmde rnek 10daki belirsiz bilgisayar sonularna karlk doru cevab verir.
Sandvi Teoremi
Aadaki teorem ilerideki blmlerde eitli limitleri hesaplamamz salayacaktr. smi Sandvi Teoremidir, nk deerleri, c noktasndaki limitleri ayn ve L olan baka iki g ve h fonksiyonunun deerleri arasna sktrlm bulunan fonksiyonundan bahsetmek-
88
y
tedir. Deerleri Lye yaklaan iki fonksiyonun deerleri arasnda skm olduundan, nin deerleri de Lye yaklamaldr (ekil 2.9). spatn Ek 2de bulabilirsiniz.
h f
g c x
TEOREM 4 Sandvi Teoremi cyi ieren bir ak aralktaki btn xler iin, belki x = c hari olabilir, g s x d s x d hs x d olduunu varsayalm. Ayrca
x:c
lim g s x d = lim hs x d = L .
x:c
EKL 2.9 g ve h fonksiyonlarnn grafikleri arasna sktrlm f fonksiyonunun grafii.

y
2 y1 x 2
olduunu kabul edelim. Bu durumda limxc (x) = L olur.
RNEK 5
Sandvi Teoremini Uygulamak

x2 x2 us x d 1 + 4 2
Her x 0 iin 1 for all x Z 0,
y u(x)
2 y1 x 4
veriliyor. limx0 u(x)i bulun, u ne kadar karmak olursa olsun.

zm
x:0
lim s 1 - s x 2> 4 dd = 1
and ve
x:0
lim s 1 + s x 2> 2 dd = 1,
EKL 2.10 Grafii y = 1 + (x2@2) ve y = 1 (x2@4) erileri arasndaki blgede bulunan bir u(x) fonksiyonun x 0 iken limiti 1dir. (rnek 5)
olduundan, Sandvi Teoreminden limx0 u(x) = 1 bulunur (ekil 2.10).
RNEK 6
Sandvi Teoreminin Baka Uygulamalar
(a) (ekil 2.11aya baknz) sin unn tanmndan (Ek B3e baknz) her u iin - u sin u u olduu grlr. Ayrca, limu : 0 s - u d = limu : 0 u = 0, olduundan
u:0
lim sin u = 0 .
elde ederiz.
y y 1 p 1 y u y u y sin u u 2 1 2 1 0 (b) 1 y u
y 1 cos u 2 u
(a)
EKL 2.11 Sandvi Teoremi (a) limu : 0 sin u = 0 ve (b) limu : 0 s 1 - cos u d = 0 olduunu dorular (rnek 6).
2.2
89
(b) (ekil 2.11bye baknz). cos unn tanmndan, her u iin 0 1 - cos u u olduu grlr ve limu : 0 s 1 - cos u d = 0 veya
u:0
lim cos u = 1 .
dir. (c) Herhangi bir (x) fonksiyonu iin, limx : c s x d = 0, ise limx : c s x d = 0.dr. Dnce: - s x d s x d s x d ve x c iken - s x d ve s x d in limitleri 0 dr. Limitlerin bir baka nemli zellii aadaki teoremde veriliyor. Sonraki blmde bir ispat verilmektedir.
TEOREM 5 cyi ieren bir ak aralktaki btn xler iin (cnin kendisi hari olabilir) (x) g(x) ise ve x cye yaklarken ve gnin her ikisinin de limitleri varsa
x:c
lim s x d lim g s x d .
x:c
dir. Teorem 5 te kk veya eittir eitsizliini kesin kk eitsizlii ile deitirmekle elde edilen iddia yanltr. ekil 2.11a her u 0 iin - u 6 sin u 6 u , olduunu fakat u 0 limitinde eitliin salandn gstermektedir.
ALITIRMALAR 2.2
Limit Hesaplamalar
118 altrmalarnda limitleri bulunuz. 1. lim s 2x + 5 d
x : -7 x:2 t:6
1936 altrmalarnda limitleri bulunuz. x - 5 x 2 - 25 x 2 + 3x - 10 21. lim x + 5 x : -5 19. lim

x:5
2. lim s 10 - 3x d
x : 12
3. lim s - x + 5x - 2 d 5. lim 8s t - 5 ds t - 7 d x + 3 7. lim x:2 x + 6 y 9. lim 5 - y y : -5 11. lim 3s 2x - 1 d2

x : -1 y : -3
4>3 2
4. lim s x 3 - 2x 2 + 4x + 8 d
x : -2
x + 3 x 2 + 4x + 3 x 2 - 7x + 10 22. lim x - 2 x:2 20. lim

x : -3
6. lim 3ss 2s - 1 d
s : 2>3
23. lim
t2 + t - 2 t:1 t2 - 1
x : -2
24. lim 26. lim
t : -1
4 8. lim x:5 x - 7 10. lim y + 2 y 2 + 5y + 6

1>3
25. lim 27. lim
- 2x - 4 x 3 + 2x 2 u4 - 1 u3 - 1
t 2 + 3t + 2 t2 - t - 2 5y 3 + 8y 2 3y 4 - 16y 2 y3 - 8 y4 - 16 4x - x 2 2 - 2x 2x 2 + 8 - 3 x + 1 x + 2 2x + 5 - 3
2
y:0
y:2
u:1
28. lim 30. lim
y:2
12. lim s x + 3 d1984

x : -4 z:0
13. lim s 5 - y d 15. lim 3
14. lim s 2z - 8 d 16. lim 5
2x - 3 29. lim x:9 x - 9 31. lim 33. lim x - 1 2x + 3 - 2 2x + 12 - 4 x - 2

2
x:4
h:0
23h + 1 + 1 23h + 1 - 1 h
h:0
25h + 4 + 2 25h + 4 - 2 h
x:1
32. lim 34. lim
x : -1
17. lim
h:0
18. lim
h:0
x:2
x : -2
90
35. lim
Blm 2: Limit ve Sreklilik 2 - 2x 2 - 5 x + 3 x : -3 4 - x 5 - 2x 2 + 9 42. limx2 p(x) = 4, limx2 r(x) = 0 ve limx2 s(x) = 3 olduunu varsayn. Aadaki limitleri bulun. a. lim s ps x d + r s x d + ss x dd
x : -2 x : -2 x : -2
36. lim
x:4
Limit Kurallarn Kullanmak

37. limx0 (x) = 1 ve limx0 g(x) = 5 olduunu varsayn. Teorem 1in, aadaki ilemlerde (a), (b) ve (c) admlarn gerekletirmek iin kullanlan, kurallarn belirtin. lim s 2s x d - g s x dd 2s x d - g s x d x:0 lim = (a) 2 > 3 x : 0 s s x d + 7 d lim s s x d + 7 d2>3
x:0 x:0
b.
lim ps x d # r s x d # ss x d
c. lim s - 4ps x d + 5r s x dd> ss x d
Ortalama Deiim Oranlarnn Limitleri

Kiriler, teetler ve anlk hzlarla olan ilikileri yznden, lim s x + h d - s x d h
lim 2s x d - lim g s x d
A lim A s x d + 7 B B 2>3
x:0 x:0 x:0
2>3
x:0
(b)
h:0
2 lim s x d - lim g s x d =
eklindeki limitlerle analizde ok sk karlalr. 4348 altrmalarnda verilen x deerleri ve fonksiyonlar iin bu limiti hesaplayn.
(c)
A lim (x) + lim 7 B

x:0 x:0
43. s x d = x 2, 47. s x d = 2x,
x = 1 x = 2 x = 7
44. s x d = x 2,
45. s x d = 3x - 4,
s 2 ds 1 d - s - 5 d = s1 + 7d
2>3
46. s x d = 1> x,
x = -2 x = -2 x = 0
7 4
48. s x d = 23x + 1,
38. limx1 h(x) = 5, limx1 p(x) = 1 ve limx1 r(x) = 2 olduunu varsayn. Teorem 1in, aadaki ilemlerde (a), (b) ve (c) admlarn gerekletirmek iin kullanlan, kurallarn belirtin. lim 25hs x d 25hs x d x:1 (a) = lim lim s ps x ds 4 - rs x ddd x : 1 ps x ds 4 - rs x dd
x:1
Sandvi Teoremini Kullanmak

49. 1 x 1 iin 25 - 2x 2 s x d 25 - x 2 ise limx0 (x)i bulun. 50. Her x iin 2 - x 2 g s x d 2 cos x ise limx0 g(x)i bulun. 51. a. Sfra yakn btn x deerleri iin 1 x sin x x2 6 6 1 6 2 - 2 cos x
2 lim 5hs x d =
A lim p(x) B A lim A 4 - r(x) B B

x:1 x:1
x:1
(b)
eitsizliklerinin geerli olduu ispatlanabilir. Bu size

(c)
x:0
25 lim hs x d =
A lim p(x) B A lim 4 - lim r (x) B

x:1 x:1 x:1
x:1
lim
x sin x ? 2 - 2 cos x
hakknda ne syler? Yantnz aklayn. T b. 2 x 2 iin y = 1 (x2@6), y = (x sin x)@(2 2 cos x) ve y = 1 grafiklerini birlikte izin. x 0 iken grafiklerin davrann aklayn. 52. a. Sfra yakn tm x deerleri iin 1 - cos x x2 1 1 6 6 2 24 2 x2 eitsizliklerinin doru olduunu dnn (Blm 11.9da bunun geerli olduunu greceksiniz). Bu size
x:0
2s 5 ds 5 d 5 = 2 s 1 ds 4 - 2 d
39. limxc (x) = 5 ve limxc g(x) = 2 olduunu varsayn. Aadaki limitleri hesaplayn. a. lim s x dg s x d
x:c
b. lim 2s x dg s x d
x:c
c. lim s s x d + 3g s x dd
x:c
d. lim
x:c
s x d s x d - g s x d
40. limx4 (x) = 0 ve limx4 g(x) = 3 olduunu varsayn. Aadaki limitleri hesaplayn. a. lim s g s x d + 3 d
x:4
lim
b. lim xs x d
x:4
1 - cos x ? x2
c. lim s g s x dd2
x:4
d. lim
x:4
g sxd s x d - 1
hakknda ne syler? Yantnz aklayn. b. 2 x 2 iin y = (1@2) (x2@24) y = (1 cos x)@x2 ve y = 1@2 grafiklerini birlikte izin. x 0 iken grafiklerin davrann aklayn.
41. limxb (x) = 7 ve limxb g(x) = 3 olduunu varsayn. Aadaki limitleri hesaplayn. a. lim s s x d + g s x dd
x:b x:b
b. lim s x d # g s x d d. lim s x d> g s x d

x:b x:b
c. lim 4g s x d
2.3
Bir Limitin Kesin Tanm s x d x i bulun.
91
Teori ve rnekler
53. [1, 1]deki btn xler iin x (x) x ve x 1 ve x 1 iin x2 (x) x4 ise, hangi c noktalarnda otomatik olarak limxc (x) limitini bulabilirsiniz? Bu noktalardaki limitin deeri hakknda ne syleyebilirsiniz?
4 2
a. lim s x d
x : -2
b.
x : -2
lim
54. Her x 2 iin g s x d s x d hs x d ve

x:2
lim g s x d = lim hs x d = - 5 .
x:2
olduunu varsayn, , g ve hnin x = 2deki deerleri iin bir ey syleyebilir miyiz? (2) = olabilir mi? limx2 (x) = 0 olabilir mi? Yantnz aklayn. s x d - 5 = 1 , ise, lim s x d . i bulun. 55. lim x:4 x - 2 x:4 56. lim s x d x2
x : -2
T 59. a. Orijine gerektii kadar yaklaarak, g s x d = x sin s 1> x d grafiini izip, limx0 g(x) limitini tahmin edin.
2 3 T 60. a. Orijine gerektii kadar yaklaarak, hs x d = x cos s 1> x d grafiini izip, limx : 0 hs x d , limitini tahmin edin.
s x d - 5 i bulun. = 3 , ise, lim s x d . x:2 x - 2 x:2 s x d - 5 b. lim i bulun. = 4 , ise, lim s x d . x:2 x - 2 x:2 s x d 58. lim 2 = 1 , ise x:0 x s x d a. lim s x d b. lim x i bulun. x:0 x:0 57. a. lim
b. (a)daki yantnz bir ispatla dorulayn.
= 1 , ise
b. (a)daki yantnz bir ispatla dorulayn.
2.3
Bir Limitin Kesin Tanm

Gayri resmi tanmla sezgisel olarak almak suretiyle limit kavram hakknda biraz fikir sahibi olduumuzu dnerek dikkatimizi limitin kesin tanmna eviriyoruz. Gayr resmi tanmdaki yeterince yakn gibi terimleri herhangi zel bir rnee uygulanabilecek zel koullarla deitireceiz. Bir kesin tanmla nceki blmde verilen limit zelliklerini kesin bir ekilde ispat edebileceiz ve analiz almada baka nemli limitleri saptayabileceiz. x x0 iken (x)in limitinin L ye eit olduunu gstermek iin x x0a yeterince yakn tutularak (x) ile L arasndaki araln setiimiz kadar kk yaplabileceini gstermemiz gerekir. Bunun, (x) ile L arasndaki araln lsn belirlediimizde ne gerektireceine bakalm.
RNEK 1
y y = 2x 1 st snr: y=9
Bir Lineer Fonksiyon
y = 2x 1 fonksiyonunu x0 = 4 yaknnda ele alalm. Sezgisel olarak, x 4e yakn iken ynin 7ye yakn olduu aktr, u halde, limx : 4 s 2x - 1 d = 7. Halbuki, y = 2x 1in y0 = 7den, rnein, 2 birimden daha az fark etmesi iin x deeri x0 = 4e ne kadar yakn olmaldr?
zm
Bunu salamak iin
9 7 5
Bize sorulan u: xin hangi deerleri iin u y 7 u 2 olur? Yant bulmak iin nce u y 7 uyi x cinsinden amalyz. y - 7 = s 2x - 1 d - 7 = 2x - 8 .
Alt snr: y=5 x
Soru artk u hale gelir: Hangi x deerleri u 2x 8 u 2 eitsizliini salar? Bulmak iin, eitsizlii zeriz:
2x - 8 6 2 - 2 6 2x - 8 6 2 6 6 2x 6 10 3 6 x 6 5 - 1 6 x - 4 6 1. xi x0=4n 1 birim yaknnda tutmak yyi y0=7nin 2 birim yaknnda tutar (ekil 2.12).
Buraya kstla
EKL 2.12 xi x0 = 4n 1 birim yaknnda tutmak yyi y0 = 7nin 2 birim yaknnda tutar (rnek 1).
3 4 5
92
y
L 1 10 L L 1 10
f (x)
f (x) burada kalr
nceki rnekte bir fonksiyonun (x) ktsnn bir L limit deeri civarnda belirlenmi bir aralkta kaldndan emin olmak iin xin belirli bir x0 deerine ne kadar yakn olmas gerektii belirledik. x x0 iken (x)in limitinin gerekten L olduunu gstermek iin xi x0a yeterince yakn tutmakla (x) ile L arasndaki araln, ne kadar kk olursa olsun, belirlenmi herhangi bir hatadan daha kk yaplabildiini gstermeliyiz.
Limitin Tanm
buradaki her x x0 iin d d x x0 x0 d
x0 d
EKL 2.13 xi s x0 - d, x0 + d d aral iinde tutmakla f(x)i 1 1 aL ,L + b ? aralnn iinde 10 10 tutacak ekilde bir d 0 nasl tanmlamalyz?
y
L L L f (x) burada kalr
x (x0 deerini almadan) x0a yaklarken bir (x) fonksiyonunun deerlerini izlediimizi varsayalm. Elbette, x x0n d kadar yaknndayken (x) Lnin bir birimin onda biri kadar yaknndadr diyebilmeyi istiyoruz (ekil 2.13). Fakat bu kadar da yeterli deildir, nk x x0a yaklamaya devam ettike, (x)i Lye yaklamadan L 1@10 ile L + 1@10 aralnda salnmaktan ne alkoyacaktr? Hatann 1@100 veya 1@1000 veya 1@10,000den fazla olmamas istenebilir. Her defasnda, x0 etrafnda, xi o aralk iinde tutmann yeni bir hata deeri tanmlayaca bir daral buluruz. Ve her defasnda, (x)in son anda Lden kama olasl vardr. Aadaki ekiller problemi gstermektedir. Bunu bir pheci ile bir bilim adam arasndaki kavgaya benzetebilirsiniz. pheci, limitin bulunmayacan, veya varlndan kuku duyulabileceini ispatlamak iin -deerleri ile meydan okur ve bilim adam da her meydan okumay x0 etrafnda bir d-aralyla yantlar. Bu sonsuz gibi grnen meydan okuma ve yant dizisini nasl durdurabiliriz? Meydan okuyann retebilecei her hata deeri iin, (x)i Lden o hata kadar uzak bir aralk iinde bulunduracak ekilde xi x0a yeterince yakn tutacak bir d uzakl bulabileceimizi, hesaplayabileceimizi veya yaratabileceimizi ispat ederek (ekil 2.14). Bu bizi limitin kesin tanmna gtrr.
f (x)
TANIM Bir Fonksiyonun Limiti f(x), x0 civarnda (x0da tanml olmayabilir) bir ak aralkta tanml olsun. Her 0 saysna karlk,
0 u x x0 u d eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | < olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, x x0a yaklarken, (x) L limitine yaklayor der ve
x
x : x0
buradaki her x x0 iin d x 0 x0 d x0 d x0 d
lim s x d = L ,
yazarz.
EKL 2.14 ilikisi. Limit tanmnda d ile nun
Tanm hakknda dnmenin bir yolu, yakn bir hata dahilinde bir jeneratr mili yaptmz varsaymaktr. L apna ulamay deneyebiliriz, ama hibir ey mkemmel olmadndan L ile L + arasnda bir (x) apyla yetinmek zorunda kalabiliriz. d, milin apndaki bu hassasl garantilemek iin xin kontrol ayarnda ne kadar hassas olmamz gerektiinin lsdr. Hata pay deitike dy yeniden ayarlamak zorunda olduumuza dikkat edin. Yani, kontrol aralnzn ne kadar olmas gerektiini syleyen d deeri hata pay nun deerine baldr.
Tanm Test Eden rnekler

Limitin esas tanm bir fonksiyonun limitinin nasl bulunacan sylemek yerine, dnlen bir limitin doru olup olmadn anlamamz salar. Aadaki rnekler belirli
2.3
y 1 10 L L 1 10 0 x0 x L y f (x) 1 L 10 L 1 10 x x0 x 0 d 1/10 x 0 d1/10 Yant x x 0 d 1/10 (bir say) 0 y y f (x) 1 L 1000 L L 1 1000 x L 1 L 1000 L 1 1000 x y y f (x) 1 100 L 1 L 100 L y y f (x)

y y f (x)
93
1 100 L 1 L 100 L
x0
Meydan okuma 1 f (x) L 10
Yeni Meydan okuma: 1 f (x) L 100 y y f (x)
x x0 x 0 d 1/100 x 0 d 1/100 Yant: x x 0 d 1/100 0
x0 Yeni Meydan okuma: 1 1000
0 Yant:
x0
x x0
y
d 1/1000
y y f ( x) L 1 100,000 L 1 L 100,000 x 1 L 100,000 L 1 L 100,000
y y f (x) y f (x)
x0 Yeni Meydan okuma: 1 100,000
0 Yant:
x0
x0 Yeni Meydan okuma: ...
x x 0 d1/100,000
fonksiyonlar iin bu tanmn nasl kullanlacan gstermektedir (lk iki rnek Blm 2.1deki 7 ve 8 rneklerinin baz ksmlarna karlk gelir). Ancak, tanmn asl amac bu gibi hesaplamalar yapmak deil, belirli limitlerin hesaplanmasn kolaylatracak genel teoremlerin ispatn salamaktr.
94
y 2
y 5x 3
RNEK 2
Tanm Test Etmek

x:1
lim s 5x - 3 d = 2.
olduunu gsterin.
2 2 1 1 5 5 x
zm Limit tanmnda x0 = 1, (x) = 5x 3 ve L = 2 koyun. Verilen herhangi bir 0 iin, x 1ve d 0 ve xin x0 = 1e uzakl ddan kk ise, yani
0 6 x - 1 6 d,
0 1
ise (x)in L = 2ye uzakl dan kktr, yani s x d - 2 6 P . ifadesinin doru olaca uygun bir d bulmalyz. dy -eitsizliinden geriye doru giderek buluruz:
3
LEKL DEL
EKL 2.15 f (x) = 5x 3 ise, 0 6 x - 1 6 P> 5 olmas s x d - 2 6 P olmasn garantiler (rnek 2).
Bylece, d
= @5 alabiliriz (ekil 2.15). 0 u x 1 u d = @5 ise,
s 5x - 3 d - 2 = 5x - 5 6 P 5x - 1 6 P x - 1 6 P> 5.
s 5x - 3 d - 2 = 5x - 5 = 5 x - 1 6 5s P> 5 d = P ,
dur ve bu limx1(5x 3) = 2 olduunu ispatlar. 0 u x 1 u d olmasnn u 5x 5 u olmasn gerektirdii tek deer d = @5 deeri deildir. Daha kk herhangi bir d da olur. Tanm en iyi pozitif d sormuyor, ie yarayacak bir tane soruyor.
RNEK 3
y yx x0 x0 d x0 x0 d x0
Birim ve Sabit Fonksiyonlarn Limitleri

(b) lim k = k
x : x0
spatlayn: (a) lim x = x0

x : x0
(k sabit).
zm
(a) 0 verilmi olsun. 0 u x x0 u d

x
eitsizliini salayan her x iin | x x0| <
x0 d x0 x0 d
eitsizliinin saland bir d 0 bulmalyz. a eit veya daha kk bir d iin bu salanr (ekil 2.16). Bu da limxx0 x = x0 olduunu ispatlar. (b) 0 verilmi olsun. 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x iin | k k| < eitsizliinin saland bir d 0 bulmalyz. k k = 0 olduundan herhangi bir pozitif sayy d olarak kullanabiliriz (ekil 2.17). Bu da limxx0 k = k olduunu ispatlar.
EKL 2.16 f (x) = x fonksiyonu iin d iken 0 6 x - x0 6 d olmasnn s x d - x0 6 P olmasn garantilediini grrz (rnek 3a).
Verilen Epsilonlar in Deltalar Cebirsel Olarak Bulma

rnek 2 ve 3te, s x d - L nin dan kk olduu x deerleri aral x0 etrafnda simetrikti ve dy araln uzunluunun yars olarak alabildik. Byle bir simetri, genelde
2.3
y k k k yk
95
olduu gibi, bulunmadnda, dy x0dan araln en yakn u noktasna olan uzaklk olarak alrz.
RNEK 4
Deltay Cebirsel Olarak Bulmak
limx : 5 2x - 1 = 2, limiti iin, = 1 olduunda ie yarayacak bir d 0 deeri bulun. Yani, d 0 eitsizliini salayan her x iin
0 x0 d x0 x0 d x
0 6 x - 5 6 d
2x - 1 - 2 6 1.
EKL 2.17 (x) = k fonksiyonu iin, herhagi bir pozitif iin s x d - k 6 Pun saladn grrz (rnek 3b).
gerektirmesi salanacak ekilde bir d 0 deeri bulun.

zm 1.
Aratrmamz, aada verildii gibi iki admda gerekletiririz.
x0 = 5i ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir aralk bulmak zere 2x - 1 - 2 6 1 eitsizliini zn. 2x - 1 - 2 6 1 - 1 6 2x - 1 - 2 6 1 1 6 2x - 1 6 3 1 6 x - 1 6 9 2 6 x 6 10 Eitsizlik (2, 10) ak aralndaki her x iin geerli olduundan dolay bu aralktaki her x 5 iin geerlidir (ekil 2.19a baknz). Merkezi x0 = 5 olan ve 5 d x 5 + d araln (2, 10) aral iine yerletiren bir d 0 deeri bulun. 5ten (2, 10) ak aralnn en yakn u noktasna olan uzaklk 3tr (ekil 2.18). d = 3 veya daha kk herhangi bir pozitif say alrsak, 0 u x 5 u d eitsizlii otomatik olarak xi, 2x - 1 - 2 6 1 olacak ekilde, 2 ile 10 arasna yerletirecektir (ekil 2.19). 0 6 x - 5 6 3 Q 2x - 1 - 2 6 1.
2.
y Y x 1 3
1 3 2 5 3 8 10 x 0 1 2 5
LEKL DEL
3 8 10 x
EKL 2.18 x0 = 5 civarndaki 3 yarapl bir ak aralk (2, 10) ak aralnn iinde kalacaktr.
EKL 2.19 aralklar.
rnek 4teki fonksiyon ve
96
Verilen, f, L, x0 ve P>0 Deerleri in Dnn Cebirsel Bulunuu

0 6 x - x0 6 d iken Q s x d - L 6 P
eitsizliinin geerli olmasn salayacak bir d 7 0 saysnn bulunmas iki admda gerekleir. 1. x0 ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir (a, b) ak aral bulmak zere s x d - L 6 P eitsizliini zn. 2. Merkezi x0da olan s x0 - d, x0 + d d ak araln (a, b) aral iine yerletirecek bir d 0 deeri bulun. Bu -aralndaki her x x0 iin s x d - L 6 P eitsizlii salanacaktr.
RNEK 5
Deltay Cebirsel Olarak Bulmak

s x d = e x 2, 1, x Z 2 x = 2.
ise, limx : 2 s x d = 4 olduunu ispat edin.

zm Amacmz 0 verildiinde, 0 u x 2 u d
y y x2 4
eitsizliini salayan her x iin
| (x) 4 | olacak ekilde bir d 0 bulunduunu gstermektir. 1.

(2, 4)
x0 = 2yi ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir ak aralk bulmak zere s x d - 4 6 P eitsizliini zn. x x0 = 2 iin, (x) = x2 ve zlecek eitsizlik u x2 4 u dur. x2 - 4 6 P -P 6 x 2 - 4 6 P 4 - P 6 x2 6 4 + P 24 - P 6 x 6 24 + P 24 - P 6 x 6 24 + P .
4 4
(2, 1) 0 2 x 4
4 varsaym; aaya bakn

x0 = 2 etrafnda eitsizlii zen bir ak aralk.
EKL 2.20 rnek 5 teki fonksiyon iin x = 2yi ieren ve u (x) 4 u un saland bir aralk
u (x) 4 u eitsizlii A 24 - P, 24 + P B ak aralndaki her x 2 iin geerlidir (ekil 2.20). 2. s 2 - d, 2 + d d simetrik araln A 24 - P, 24 + P B . aral iin yerletirecek bir d 0 deeri bulun. dy x0 = 2den A 24 - P, 24 + P B .aralnn en yakn u noktasna uzaklk olarak aln. Baka bir deyile, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F , yani 2 - 24 - P ve 24 + P - 2. deerinin en k olarak kabul edin. Eer dnn deeri bu veya bundan kk bir pozitif sayysa, 0 6 x - 2 6 d eitsizlii otomatik olarak xi,
u (x) 4 u olacak ekilde, 24 - P ile 24 + P arasna yerletirecektir. 0 u x 2 u d eitsizliini salayan her x iin | (x) 4 | < olur. Bylece ispat tamamlanr.
2.3
97
4 olduunu varsaymak neden dorudur? nk, x, 0 u x 2 u d eitsizliinin u (x) 4 u 4 anlamna gelecei bir d deeri bulurken, daha byk deerleri iin de geerli olacak bir d deeri bulduk. Son olarak, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F . seerken kazandmz zgrl ele alalm. Hangisinin en kk olduunu dnmek iin hi zaman harcamadk. Sadece dnn kn temsil ettiini kabul edip, ispatmz tamamladk.
Tanm Kullanarak Teorem spatlama

Genelde, limitin esas tanmn deminki rneklerde olduu gibi belirli limitlerin doru olduunu gstermekte kullanmayz. Bunun yerine limit hakkndaki genel teoremlere, zellikle de Blm 2.2dekilere bavururuz. Tanm bu teoremleri ispatlamakta kullanlr (EK 2). Bir rnek olarak, Teorem 1in 1. blmn, Toplama Kuraln ispatlayalm.
RNEK 6
Bir Toplamn Limiti Kuralnn spat

lim s s x d + g s x dd = L + M .
limxc (x) = L ve limxc g (x) = M veriliyor.

x:c
olduunu ispatlayn.
zm
0 verilmi olsun.
0 u x c u d eitsizliini salayan her x iin | (x) + g(x) (L + M) | < olacak ekilde bir d says bulmak istiyoruz. Terimleri bir araya getirerek s x d + g s x d - s L + M d = s s x d - L d + s g s x d - M d s x d - L + g s x d - M . buluruz. limxc (x) = L olduundan, 0 u x c u d1 eitsizliini salayan her x iin | (x) L | < @2 olacak ekilde bir d1 0 saysda bulunabilir. Ayn ekilde, limxc g(x) = M olduundan 0 u x c u d2 eitsizliini salayan her x iin | g(x) M | < @2 olacak ekilde bir d2 0 says da bulunabilir. d = min {d1, d2}, yani d1 ve d2nin en k olsun. 0 u x c u d ise u x c u d1 ve dolaysyla | (x) L | < @2 olur ve 0 u x c u d ise u x c u d2 ve | g (x) M | < @2 olacaktr. Buradan, P P s x d + g s x d - s L + M d 6 2 + 2 = P . bulunur. Bu da limxc ((x) + g(x)) = L + M olduunu gsterir. Blm 2.2 deki Teorem 5i de ispat edelim
gen eitsizlii: a + b a + b
RNEK 7
limxc (x) = L ve limxc g(x) = M ve cyi ieren bir ak aralktaki btn xler (cnin kendisi hari olabilir) iin (x) g(x) olduu veriliyor. L M olduunu ispat edin.
zm eliki yntemi ile ispat kullanacaz. L M olduunu kabul edelim. Teorem 1 deki farkn limiti zelliine gre,
dir. Bu nedenle, her 0 iin, 0 < | x c | < d olduka
x:c
lim s g s x d - s x dd = M - L .
98
u (g(x) (x)) (M L) u olacak ekilde bir d 0 vardr. Kabulmze gre L M 0 olduundan zel olarak = L M alrz ve 0 u x c u d olduka u (g(x) (x)) (M L) u L M olacak ekilde bir d 0 vardr. Herhangi bir a iin a | a | olduundan 0 | x c | d olduka u (g(x) (x)) (M L) u L M bulunur ve ksaltmalar yaplarak g(x) (x) olduka 0 u x c u d elde edilir. Fakat bu, (x) g(x) olmas ile eliir. Bylece, L M eitsizlii yanl olmaldr. Bu yzden L M dir.
ALITIRMALAR 2.3
Bir Nokta Etrafna Aralk Yerletirme
1-6 altrmalarnda, x-ekseninde x0 noktasn da ieren (a, b) araln izin. Sonra, 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x iin a x b olacak ekilde bir d 0 deeri bulun. 1. a = 1, 2. a = 1, b = 7, b = 7, x0 = 5 x0 = 2 x0 = - 3 x0 = - 3> 2 x0 = 3
5 4 1 3 4 y
9.
f (x) x x0 1 L1 1 y x 4
10.
y f (x) x0 L 2 x 1 3 4 0.2
3. a = - 7> 2, 5. a = 4> 9,
4. a = - 7> 2,
b = - 1> 2,
b = 4> 7,
b = - 1> 2,
x0 = 1> 2
4.2 4 3.8 x 2
y 2 x 1
6. a = 2.7591,
b = 3.2391,
9 16
25 16
Deltalar Grafikten Bulma

714 altrmalarnda, 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x iin | (x) L | < olmasn salayacak d 0 bulmak iin grafikleri kullann. 7.
y y2x4 6.2 6 5.8 f (x) x0 L 2x4 5 6 0.2 x 5.1
1 0
2.61 3 3.41
LEKL DEL
11.
y f (x) x 2 x0 2 L4 1
12.
y f (x) 4 x 2 x0 1 L3 0.25
8.
f (x) 3 x 3 2 x0 3 L 7.5 0.15 y 3 x 3 2 7.65 7.5 7.35 y
3.25 3 2.75
y 4 x2
x2
5 4 3 0 2 x 5
5 1 3 2 2
LEKL DEL
0 4.9
5
LEKL DEL
3.1
2.9
LEKL DEL
LEKL DEL
2.3 13.
y f(x) 2 x x0 1 L2 0.5 y 2 x
99
14.
y 1 f (x) x x0 1 2 L2 0.01
Limit zerine Biraz Daha Altrma

31-36 altrmalarnda bir (x) fonksiyonu, bir x0 noktas ve bir pozitif . ve 0 < | x x0 | < d eit says verilmektedir. L = lim s x di sizliini salayan her x iin | (x) L | olmasn salayacak bir d 0 says bulun. 31. s x d = 3 - 2 x, 32. s x d = - 3x - 2, 33. s x d =
1 y x
x : x0
2.01 2 2.5 2 1.5 1.99
x0 = 3, x0 = - 1, x0 = 2,
P = 0.02 P = 0.03 P = 0.05 P = 0.05 P = 0.5
x - 4 , x - 2
34. s x d =
x 2 + 6x + 5 , x + 5 x0 = 2,
x0 = - 5, x0 = - 3, P = 0.4
35. s x d = 21 - 5x, 36. s x d = 4> x,

x
3750 altrmalarndaki limitleri ispatlayn.

16 9 1 16 25 0 x
37. lim s 9 - x d = 5
x:4 x:9
38. lim s 3x - 7 d = 2
x:3 x:0
1 1 1 2 2.01 1.99
LEKL DEL
39. lim 2x - 5 = 2 41. lim s x d = 1 , if

x:1
40. lim 24 - x = 2 x 2, s x d = e 2, s x d = e x 2, 1, x Z 1 x = 1 x Z -2 x = -2
Deltalar Cebirsel Olarak Bulma

1530 altrmalarnn her birinde bir (x) fonksiyonu ile L, x0 ve 0 saylar verilmektedir. Her bir durumda, x0 civarnda | (x) L | eitsizliinin saland bir ak aralk bulun. Sonra 0 | x x0 | d eitsizliini salayan her x noktasnda | (x) L| eitsizliinin geerli olaca bir d 0 says bulun. 15. s x d = x + 1, 16. s x d = 2x - 2, 17. s x d = 2x + 1, 18. s x d = 2x, 20. s x d = 2x - 7, 21. s x d = 1> x, 22. s x d = x , 23. s x d = x ,
2 2 2
42. lim s x d = 4 , if
x : -2
1 43. lim x = 1 x:1 44.

x : 23
lim
L = 5, L = - 6, L = 1> 2, L = 1, L = 3, L = 4,
x0 = 4, x0 = 0,
P = 0.01 P = 0.02 P = 0.1 P = 0.1 P = 1 P = 1 P = 0.05 P = 0.1 P = 0.5 P = 0.1 P = 1 P = 1 x0 = 2, x0 = 3, P = 0.03
1 1 = 3 x2 x2 - 9 = -6 x + 3 46. lim
x:1
x0 = - 2, x0 = 1> 4,
45. lim
x : -3
x2 - 1 = 2 x - 1 x 6 1 x 1 x 6 0 x 0
47. lim s x d = 2 , if
x:1
4 - 2x, s x d = e 6x - 4, s x d = e 2x, x> 2,
19. s x d = 219 - x,
x0 = 10, x0 = 23, x0 = 4,
48. lim s x d = 0 , if
x:0
L = 1> 4,
L = 3, L = 4, L = - 1,
x0 = 23, x0 = - 2, x0 = - 1, x0 = 4, x0 = 24, L = 2m, L = 3m,
1 49. lim x sin x = 0

x:0
24. s x d = 1> x, 25. s x d = x - 5, 26. s x d = 120> x, 27. s x d = mx, 28. s x d = mx, P = c 7 0
L = 11, L = 5, m 7 0, m 7 0,
1 2p 1 p
1 2p 1 p
y x sin 1 x x
m 7 0, 29. s x d = mx + b, x0 = 1> 2, P = c 7 0 30. s x d = mx + b, P = 0.05 m 7 0,
L = s m> 2 d + b, L = m + b, x0 = 1,
100
Blm 2: Limit ve Sreklilik Inn hedef deer I0 = 5in 0.1 A civarnda olmas iin R hangi aralkta olmaldr?
y 1 y x2
1 50. lim x 2 sin x = 0

x:0
y x2 sin 1 x 1 2 p 0 2 p 1 x
x x0 iken Ne Zaman L says (x)in Limiti Deildir?

0 | x x0 | d eitsizliini salayan her x iin | (x) L| olacak ekilde bir d 0 bulunamayacan gsteren bir 0 bularak limxx0 (x) L olduunu ispatlayabiliriz. Bunu, setiimiz na karlk her d 0 iin 0 6 x - x0 6 d
ve and
s x d - L P .
olacak ekilde bir x-deeri bulunduunu gstererek yaparz.

1 y x2 y y f (x)
Teori ve rnekler
51. lim g s x d = k . demenin ne anlama geldiini aklayn. 52. spatlayn; lim s x d = L ve lim s h + c d = L .
x:c h:0 x:0
L L L f (x) 0 x0 d x0 d x
53. Limitler hakknda yanl bir ifade rnek vererek aadaki ifadenin yanl olduunu gsterin. x x0a yaklarken (x) Lye yaklayorsa, (x)in yaklarkenki limiti L saysdr. x x0a
rneinizdeki fonksiyonun limitinin x x0 iken neden L olmadn aklayn. 54. Limitler hakknda yanl bir ifade daha aadaki ifadenin yanl olduunu gsterin. rnek vererek 57. Let s x d = e
x0
0 x x 0 d ve f (x) L olacak ekilde bir x deeri
Verilen bir 0 iin, | (x) L | olacak ekilde bir x bulunuyorsa, L says (x)in x x0a yaklarkenki limitidir. rneinizdeki fonksiyonun limitinin x x0 iken neden L olmadn aklayn.
2 T 55. Motor silindiri yapma Kesit alan 9 in lik bir motor silindiri yapmadan nce, yarap x0 = 3.385 in olan ideal bir silindirin apndan ne kadar sapma yapabileceinizi ve istenen 9 in2lik alann 0.01 in2 civarnda bir alan elde edebileceinizi bilmek zorundasnzdr. Bunu bulmak iin, A = ps x> 2 d2 kabul edin ve | A 9| 0.01 olabilmesi iin xi hangi aralkta tutmanz gerektiini bulun. Hangi aral bulursunuz?
x, x 6 1 olsun. x + 1, x 7 1.
y yx1
2 y f(x) 1 x
56. Eletriksel diren imal etme ekilde gsterilen elektrik devreleri gibi devreler iin Ohm Kanunu V = RI olduunu syler. Bu denklemde V sabit bir gerilim, I amper olarak akm ve R de ohm olarak direntir. Firmanzdan Vnin 120 volt, Inn da 5 0.1 A olaca bir devreye diren hazrlamas istenmi olsun.
1 yx
2.3 a. = 1@2 olsun. Hibir d 0n aadaki koulu salamayacan gsterin: 0 | x 1 | d eitsizliini salayan her x iin | (x) 2| 1@2 Yani, her d 0 iin, 0 | x x0 | d ve | (x) 2| 1@2 olacak ekilde bir x deeri olduunu gsterin. Bu limx1 (x) b. limx1 (x) 2 olduunu gsterecektir.
y g(x)
101
60. a. Aadaki grafik iin limx1 g(x) 2 olduunu gsterin. b. limx : -1 g s x d var mdr? Varsa limitin deeri nedir? Yoksa, neden yoktur?
y
1 olduunu gsterin.
c. limx1 (x) 1.5 olduunu gsterin. x 2, x 6 2 Let hs x d = 3, x = 2 olsun. 58. 2, x 7 2.

y
4 3 2 1 y x2 2
y h(x)
BLGSAYAR ALITIRMALARI 6166 altrmalarnda deltalar grafik yntemlerle bulmaya alacaksnz. Aadaki admlar iin BCS kullann.
y2
a. yaklalan x0 noktas civarnda y = (x) fonksiyonunu izin. b. L limitinin deerini tahmin edin ve tahmininizin doru olup olmadn grmek iin limiti analitik olarak bulun.
x
c. = 0.2 deerini kullanarak. y1 = L ve y2 = L + dorularn x0 civarnda fonksiyonuyla birlikte izin. d. (c) kkndaki grafikten 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x iin u (x) L u olacak ekilde bir d 0 deeri bulun. Tahmininizi , y1, ve y2yi 0 u x x0 u d aralnda beraber izerek kontrol edin. Gr aral olarak x0 2d x x0 + 2d ve L 2 y L + 2 aralnn dna tayorsa, d deerini ok byk semisinizdir. Daha kk bir deerle yeniden deneyin. e. = 0.1, 0.05 ve 0.001 iin (c) ve (d) klarn tekrarlayn. 61. s x d = x 4 - 81 , x - 3 x0 = 3 x0 = 0
unlar gsterin. a. lim hs x d Z 4

x:2 x:2 x:2
b. lim hs x d Z 3 c. lim hs x d Z 2 59. Aada grafii verilen fonksiyon iin, neden a. lim s x d Z 4
x:3 x:3 x:3
b. lim s x d Z 4.8 c. lim s x d Z 3 olduunu aklayn.

y
62. s x d =
4.8 4 3 y f(x)
5x 3 + 9x 2 , 2x 5 + 3x 2 sin 2x , 3x
63. s x d = 64. s x d = 65. s x d =
x0 = 0 x0 = 0
xs 1 - cos x d , x - sin x
3 2 x - 1 , x - 1
x0 = 1 x0 = 1
66. s x d =
3x 2 - s 7x + 1 d 2x + 5 , x - 1
102
2.4
y 1
Tek Tarafl Limitler ve Sonsuzda Limitler

Bu blmde limit kavramn, x x0a sadece soldan (x x0) veya sadece sadan (x x0) yaklarkenki limitler olan tek taral limitlere geniletiyoruz. Ayrca, x q iken belirli rasyonel fonksiyonlar ve dier bazlarnn grafiklerini analiz ediyoruz.
y x x
Tek Tarafl Limitler

0 x
EKL 2.21 limitler
Orijinde farkl sa ve sol tarafl
x cye yaklarken bir L limitinin olabilmesi iin, bir fonksiyonunun ann iki taranda da tanml olmas ve x cye herhangi bir taraftan yaklarken (x) deerlerinin de Lye yaklamas gerekir. Bu yzden, normal limitlere bazen iki tarafl limitler de denir. nin bir c noktasnda iki-tarafl bir limitinin olmamas halinde bir tek-tarafl limiti, yani yaklamn sadece tek tarafl olmas durumunda bir limiti bulunabilir. Yaklam sadan ise limit bir sadan limit dir. Soldan ise soldan limit. (x) = x@u x u fonksiyonunun (ekil 2.21) limiti, x sfra sadan yaklarken 1, soldan yaklarken 1dir. Bu tek tarafl limit deerleri ayn olmadndan x sfra yaklarken (x)in yaklat tek bir deer yoktur. Dolaysyla, (x)in 0 da bir limiti (iki tarafl) yoktur. Sezgisel olarak , (x) fonksiyonu c b olmak zere bir (c, b) aralnda tanmlanm ise ve x cye bu araln iinde kalarak yaklayorken (x) Lye olduka yaknlayorsa, nin cde sadan bir L limiti vardr deriz ve
x : c+
lim s x d = L .
yazarz. x c+ sembol, sadece xin cden daha byk deerlerini gz nne aldmz anlamndadr. Benzer ekilde, (x) fonksiyonu a c olmak zere bir (a, c) aralnda tanmlanm ise ve x cye bu araln iinde kalarak yaklayorken (x) Mye olduka yaknlayorsa, nin cde soldan bir M limiti vardr deriz ve
x : c-
lim s x d = M .
yazarz. x c sembol, sadece xin cden daha kk deerlerini gz nne aldmz anlamndadr. Bu resmi olmayan tanmlar ekil 2.22de gsterilmitir. ekil 2.21deki (x) = x @ | x | fonksiyonu iin
x : 0+
lim s x d = 1
and ve
x : 0-
lim s x d = - 1. dir.
y
L 0 c x
f(x) x
f(x) 0 (b) x c
M x
(a) lim f(x) L xc
lim f(x) M xc
EKL 2.22
(a) x cye yaklarken sadan limit.
(b) x cye yaklarken soldan limit.
2.4
y y 4 x2
103
RNEK 1
Bir Yarm ember in Tek Tarafl Limitler
s x d = 24 - x 2 fonksiyonunun tanm aral [2, 2]dir ve grafii ekil 2.23teki yarm emberdir. Limitleri u ekildedir:
x : -2+
lim 24 - x 2 = 0
and ve
x : 2-
lim 24 - x 2 = 0.
Fonksiyonun x = 2de soldan bir limiti veya x = 2de sadan bir limiti yoktur. 2 veya 2de iki tarafl bir limiti bulunmamaktadr. Tek tarafl limitlerde Blm 2.2 Teorem 1de verilen limit zelliklerinin hepsi bulunur. ki fonksiyonun toplamnn sadan limiti fonksiyonlarn sadan limitlerinin toplamdr gibi. Sandvi Teoremi ve Teorem 5 gibi, polinom ve rasyonel fonksiyonlarn limitleriyle ilgili teoremler de tek tarafl limitler iin geerlidir. Tek tarafl ve iki tarafl limitler arasndaki balant aadaki gibidir:
EKL 2.23
x : - 2+
x : 2-
lim 24 - x 2 = 0 ve
lim 24 - x 2 = 0 (rnek 1).
TEOREM 6 x cye yaklarken bir (x) fonksiyonunun, ancak ve yalnz o noktada sadan ve soldan limitleri varsa ve bu limitler eitse, bir limiti vardr
x:c
lim s x d = L
x : c-
lim s x d = L
and ve
x : c+
lim s x d = L .
y y f(x)
RNEK 2
ekil 2.24te Grafikleri izilen Fonksiyonlarn Limitleri.

limx : 0+ s x d = 1, limx : 0- s x d ve limx : 0 s x d yoktur. Fonksiyon x 0n solunda tanml deildir. s 1 d = 1, olduu halde limx : 1- s x d = 0 dr. limx : 1+ s x d = 1, limx : 1 s x d yoktur. Sadan ve soldan limitler eit deildir. limx : 2- s x d = 1, limx : 2+ s x d = 1, s 2 d = 2. olduu halde limx : 2 s x d = 1dir. limx : 3- s x d = limx : 3+ s x d = limx : 3 s x d = s 3 d = 2. s 4 d Z 1, olduu halde limx : 4- s x d = 1dir. limx : 4+ s x d ve limx : 4 s x d yoktur. Fonksiyon x = 4n sanda tanml deildir.
2 1
x = 0da :
x = 1de :
0 1 2 3 4 x
EKL 2.24 rnek 2deki fonksiyonun grafii.
x = 2de :
x = 3te : x = 4te :
[0, 4]teki dier btn c noktalarnda (x)in limiti (c)dir.
Tek Tarafl Limitlerin Tam Tanm

Blm 2.3teki iki tarafl limitin esas tanm tek tarafl limitlere gre dzenlenebilir.
104
y
Sadan Limit, Soldan Limit TANIMLAR Her 0 saysna karlk x0 6 x 6 x0 + d

L L L buradaki her x x 0 iin d x 0 x0 x0 d x f (x) f (x) buradadr.
iken Q
s x d - L 6 P .
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, (x)in x0da sadan bir L limiti vardr der ve
x : x0 +
lim s x d = L
(ekil 2.25e bakn)
yazarz. Her 0 saysna karlk x0 - d 6 x 6 x0 Q iken s x d - L 6 P . olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, (x)in x0da soldan bir L limiti vardr der ve
x : x0 -
lim s x d = L
(ekil 2.26ya bakn)
EKL 2.25 aralklar.

y
Sadan limit tanm ile ilgili
yazarz.
RNEK 3
Delta Bulmak in Tanm Uygulamak

x : 0+
lim 2x = 0.
olduunu ispat edin.

L L L buradaki her x x 0 iin d x 0 x0 d x0 x
zm
f (x) f (x) buradadr.
0 verilmi olsun. Burada x0 = 0 ve L = 0dr, dolaysyla
0 x d eitsizliini salayan her x iin | x 0 | olacak ekilde veya 0 6 x 6 d iken Q 2x 6 P . gerektirmesi salanacak ekilde bir d 0 bulmak istiyoruz. Her iki tarafn karesini alarak buluruz. d = seersek veya iken Q 2x - 0 6 P . gerektirmesi salanr. Tanma gre bu, limx : 0+ 2x = 0 olduunu gsterir (ekil 2.27). 0 6 x 6 P2 imdiye kadar incelenen rneklerde, ele alnan her noktada bir tr limit vard. Genelde bunun byle olmas gerekmez.
2
0xd
ise iken Q
x 2 2x 6 P ,
0 6 x 6 d = P2
EKL 2.26 aralklar

y
Soldan limit tanm ile ilgili
f(x) x f(x) x
RNEK 4
d 2
ok Fazla Salnan Bir Fonksiyon
L0
y = sin (1@x)in x iki taraftan da sfra yaklarken bir limitinin olmadn gsterin (ekil 2.28).
zm
EKL 2.27 rnek 3teki lim+ 1x = 0

x:0
x sfra yaklarken, arpmaya gre tersi, 1@x, snrszca byr ve sin(1@x)in deerleri 1 ile 1 arasnda gidip gelir. x sfra yaklarken fonksiyon deerlerinin giderek
2.4
y 1
105
x y sin 1 x
EKL 2.28 y = sin(1@x) fonksiyonunun x sfra yaklarken sadan veya soldan limiti yoktur (rnek 4).
yaklatklar tek bir L says yoktur. xi sadece pozitif veya negatif deerlerle de snrlasak, bu durum geerlidir. x = 0da fonksiyonun sadan veya soldan bir limiti yoktur.
(sin U)/U eren Limitler

(sin u)@u hakkndaki temel gerek udur: radyan lde u 0 iken limiti 1 dir. Bunu ekil 2.29 da grebilir ve Sandvi Teoremi yardmyla cebirsel olarak dorulayabiliriz. Bu limitin nemini, trigonometrik fonksiyonlarn anlk deiim oranlarnn incelendii Blm 3.4te greceksiniz.
y 1 y sin u (radyan) u 2p 3p
3 p y
2 p
p
LEKL DEL
T 1 P
EKL 2.29
(u) = (sin u)@unn grafii.
TEOREM 7
tan u 1 sin u u O 1 cos u Q A(1, 0)
sin u lde) = 1 ( radyan s u in radians d u:0 u lim
(1)
EKL 2.30 Teorem 7nin ispatndaki ekil TA@OA = tan u fakat OA = 1 olduundan TA = tan udr.
spat Plan, sadan ve soldan limitlerin her ikisinin de 1 olduunu gstermektir. Bunun sonunda iki tarafl limitin de 1 olduunu syleyebiliriz. Sadan limitin 1 olduunu gstermek iin unn p@2den kk pozitif deerleri ile balyoruz (ekil 2.30). Alan OAP OAP daire diliminin alan alan OAT olduuna dikkat edin.
106
(2) denklemi radyan lnn k noktasdr: yalnzca u radyan olarak llrse OAP daire diliminin alan u@2dir.
Bu alanlar uya bal olarak u ekilde ifade edebiliriz: Alan OAP = 1 taban ykseklik = 1 (1) (sin u) = 1 sin u 2 2 2 u OAP daire diliminin alan = 1 r2u = 1 (1 ) 2 u = 2 2 2 1 1 Alan OAT = taban ykseklik = (1) (tan u) = 1 tan u 2 2 2 Bylece, 1 1 1 sin u 6 u 6 tan u . 2 2 2
(2)
dr.
0 u p@2 olduundan, pozitif olan (1@2) sin u says ile her taraf da blersek bu son eitsizlik doru kalmaya devam eder: 1 6 arpmaya gre terslerini alrsak 1 7 sin u 7 cos u. u u 1 6 . cos u sin u
buluruz. limu : 0+ cos u = 1 olduundan (Blm 2.2 rnek 6b), Sandvi Teoremine gre
u : 0+
lim
sin u = 1. u
bulunur. sin u ve u fonksiyonlarnn her ikisi de tek fonksiyonlar (Blm 1.4). Bu nedenle, (u) = (sin u)@u fonksiyonu, grafii y-eksenine gre simetrik olan bir ift fonksiyondur (ekil 2.29a bakn). Bu simetri, 0 da soldan limitin var olduunu ve sadan limitle ayn olduunu gsterir: sin u sin u lim = 1 = lim+ , u u : 0- u u:0 u halde Teorem 6ya gre limu : 0 s sin u d> u = 1 dir.
RNEK 5
(a) lim
u:0
lim
sin u = 1 limitini kullanarak u
cos h - 1 sin 2x 2 = 0 ve (b) lim = . 5 h x : 0 5x olduunu gsterin.

h:0
zm
(a) cos h = 1 2 sin2 (h@2) yarm a formln kullanarak 2 sin2 s h> 2 d cos h - 1 = lim h h h:0 h:0 sin u sin u = - lim u:0 u lim = - s 1 ds 0 d = 0.
u = h@2 olsun
2.4
107
(b) (1) denklemi orijinal fonksiyona uygulanamaz. Paydada 5xe deil bir 2xe ihtiyacmz vardr. Pay ve payday 2@5 ile arparak bunu olutururuz: s 2> 5 d # sin 2x sin 2x = lim x : 0 5x x : 0 s 2> 5 d # 5x lim = = sin 2x 2 lim 5 x : 0 2x 2 2 s1d = 5 5
y 4 3 2 1 1 0 1 1 2 3 4 x y1 x
imdi, u 2x ile (1) denklemi uygulanr.
x : iken Sonlu Limitler

Sonsuzluk iin kullanlan s q d sembol bir reel say gstermez. q semboln bir fonksiyonun tanm kmesindeki veya deer kmesindeki deerler her sonlu snr atndaki davrann tanmlamak iin kullanrz. rnein, (x) = 1@x fonksiyonu her x Z 0 iin tanmldr (ekil 2.31). x pozitif olarak giderek byrken, 1@x giderek klr. x negatif iken bykl giderek artarken, 1@x yine giderek klr. Bu gzlemleri, x : ; q iken (x) = 1@xin limiti 0 dr veya (x) = 1@xin sonsuzda ve negati sonsuzda limiti 0 dr diyerek zetleriz. Aada kesin tanm verilmektedir.
EKL 2.31
y = 1@xin grafii
TANIMLAR x veya x iken Limitler 1. Her 0 saysna karlk, x > M eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | < olacak ekilde bir M says bulunabilirse x sonsuza giderken (x) fonksiyonunun limiti L dir deriz ve
x: q
lim s x d = L
yazarz. 2. Her 0 saysna karlk, x > N eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | < olacak ekilde bir N says bulunabilirse x eksi sonsuza giderken (x) fonksiyonunun limiti L dir deriz ve
x: -q
lim s x d = L
yazarz. Sezgisel olarak, x pozitif ynde orijinden giderek uzaklarken, (x) istenilen lde Lye yaklayorsa limx : q s x d = L dir. Benzer ekilde, x negatif ynde orijinden giderek uzaklarken, (x) istenilen lde Lye yaklayorsa limx : - q s x d = L dir. x : ; q iken limit hesaplama stratejisi, Blm 2.2 deki sonlu limitlerdekine benzerdir. Orada nce y = k sabit ve y = x birim fonksiyonlarn limitlerini bulduk. Sonra bu sonular, cebirsel kombinasyonlarla ilgili bir teorem uygulayarak, dier fonksiyonlara genilettik. Burada da, balang fonksiyonlarnn y = k ve y = x yerine y = k ve y =1@x olmas dnda, ayn eyi yapacaz.
108

Pozitif says ne olursa olsun, grafik x = 1/ da bu banda girer ve burada kalr. y
y y 1 x 1 N y Pozitif says ne olursa olsun, grafik x = 1/ da bu banda girer ve burada kalr. 0
Esas tanm uygulayarak gereklenmesi gereken temel eyler:

x: ;q
lim k = k
ve and
dir.
x: ;q
lim
1 x = 0.
(3)
kinciyi burada ispatlayacak ve birincisini Altrma 71 ve 72ye brakacaz.
RNEK 6
1 M x
1 s x d = x iin Sonsuzda Limit

1 x = 0.
unlar gsterin 1 (a) lim x = 0 x: q

zm
(b)
x: -q
lim
(a) 0 verilmi olsun. x 7 M olduka Q 1 1 ` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
EKL 2.32 rnek 6daki tartmann arkasndaki geometri.
olacak ekilde bir M says bulmamz gerekmektedir. M = 1@ veya daha byk herhangi bir pozitif say iin bu nerme geerlidir (ekil 2.32). Bu da, lim x(1@x) = 0 (b) 0 verilmi olsun. x 6 N olduka Q 1 1 ` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
olacak ekilde bir N says bulmamz gerekmektedir. N = 1@ veya 1@ dan daha kk herhangi bir negatif say iin bu nerme geerlidir (ekil 2.32). Bu da, lim x(1@x) = 0 olduunu ispatlar. Sonsuzda limitlerin sonlu limitlere benzer zellikleri vardr.
TEOREM 8 x : Durumunda Limit Kurallar L, M ve k reel saylar ve

x: ;q
lim s x d = L
and ve
x: ;q x: ;q x: ;q x: ;q
x: ;q
lim g s x d = M, ise then ise
1. Toplama Kural: 2. Fark Kural: 3. arpm Kural: 4. Sabitle arpm Kural: 5. Blm Kural:
lim s s x d + g s x dd = L + M
lim s s x d - g s x dd = L - M lim s s x d # g s x dd = L # M lim s k # s x dd = k # L lim M Z 0
s x d L = , M x : ;q g sxd
6. Kuvvet Kural: r ve s ortak arpan bulunmayan tamsaylar ve s 0 ise L r>s nin bir reel say olmas kouluyla
x: ;q
lim s s x ddr>s = L r>s
dir. (s ift ise L 0 olduunu varsayyoruz .) Bu zellikler Blm 2.2deki Teorem 1 ile ayndr ve bunlar ayn ekilde kullanrz.
2.4
109
RNEK 7
Teorem 8i Kullanma
Toplama Kural Bilinen limitler
1 1 (a) lim a5 + x b = lim 5 + lim x x: q x: q x: q = 5 + 0 = 5 (b)

x: -q
lim
p 23 = x2 =
x: -q x: -q
1 1 lim p 23 # x # x
1 lim p 23 # lim x x: -q
x: -q
1 lim x
arpma Kural Bilinen limitler
= p 23 # 0 # 0 = 0
y 2 1 5 x2 8 x 3 3 x2 2 y 5 dorusu 3 x
Rasyonel Fonksiyonlarn Sonsuzdaki Limitleri

x q iken bir rasyonel fonksiyonun limitini belirlemek iin, pay ve payday paydadaki en byk x kuvvetiyle bleriz. Bundan sonra ne olaca polinomlarn derecesine baldr.
RNEK 8
Pay ve payda ayn derecede

lim
0 1 2
10
5 + s 8> x d - s 3> x 2 d 5x 2 + 8x - 3 = lim x: q x: q 3x 2 + 2 3 + s 2> x 2 d = 5 + 0 - 0 5 = 3 + 0 3 s 11> x 2 d + s 2> x 3 d 2 - s 1> x 3 d
Pay ve payday x 2 ile bln. ekil 2.33'e bakn
LEKL DEL
RNEK 9
EKL 2.33 rnek 8deki fonksiyonun grafii. | x | arttka grafik y = 5@3 dorusuna yaklar.
y 8 y 6 4 2 x 11x 2 2x3 1
Payn derecesi paydann derecesinden kk

11x + 2 = x : - q 2x 3 - 1 lim =
x: -q
lim
Pay ve payday x 3 ile bln. ekil 2.34e bakn.
0 + 0 = 0 2 - 0
Payn derecesinin paydann derecesinden byk olmas durumuna ait bir rnei bundan sonraki blmde vereceiz (Blm 2.5 Altrma 8).
Yatay Asimptotlar
Bir fonksiyonun grafii ile belirli bir doru arasndaki uzaklk, grafik zerindeki bir nokta orijinden ok fazla uzaklatnda, sfra yaklayorsa, grafik doruya asimptotik olarak yaklayor ve doru grafiin bir asimptotudur deriz. (x) = 1@xe bakarak (ekil 2.31e bakn )
x: q
0 2 4 6 8
1 lim x = 0
olduundan sa tarafta
x: -q
1 lim x = 0.
ve (x) = 1@x olduundan sol tarafta, x-ekseni erinin asimptotu dur.

EKL 2.34 rnek 9deki fonksiyonun grafii. | x | arttka, grafik x-eksenine yaklar.
x-ekseni (x) = 1@xin grafiinin bir yatay asimptotudur deriz.
110
TANIM
Yatay Asimptot
x: q
lim s x d = b
or veya
x: -q
lim s x d = b .
ise, y = b dorusu y = (x) fonksiyonunun grafiinin bir yatay asimptotudur. 5x 2 + 8x - 3 3x 2 + 2
s x d = lim f( x) = 5 x 3 (rnek 8)
5 ve lim f( x) = olduundan y = 5@3 dorusu, grafii ekil 2.33te izilen x 3 lim f( x) = 5 3 5 ve lim f( x) = x 3
RNEK 10
x: q
Yeni Bir Deikene Dnm
lim sin s 1> x d . limitini bulun.
Yeni deiken t = 1@xi tanmlayalm. rnek 6dan x : q iken t : 0 + olduunu biliyoruz (ekil 2.31e bakn ). Bu nedenle,
zm
x: q
1 lim sin x = lim+ sin t = 0. t:0 iken (x)i inceleyerek x 0 iken y = (1@x)in
dr. Benzer ekilde, x q davrann aratrabiliriz.
Sandvi Teoremine Tekrar Bir Bak

Sandvi Teoremi x iken ki limitler iin de geerlidir.
RNEK 11
y
Bir Eri Yatay Asimptotunu Kesebilir

sin x x .
Sandvi Teoremini kullanarak y = 2 +

x y 2 sin x 2 1 3p 2p p 0 p 2p 3p x
erisinin yatay asimptotunu bulun.

zm
x iken ki davranlarla ilgileniyoruz. sin x 1 0 ` x ` `x`
ve limx u 1@x u = 0 olduu iin, Sandvi Teoremine gre limx : ; q s sin x d> x = 0 olur. Dolaysyla,
x: ;q
EKL 2.35 Bir eri, asimptotlarndan birini sonsuz defa kesebilir (rnek 11).
lim a2 +
sin x x b = 2 + 0 = 2,
2.4
111
olur ve y = 2 dorusu erinin hem sadan hem de soldan asimptotudur (ekil 2.35). Bu rnek, bir einin yatay asimptotlarndan birini bir ok defa kesebileceini gsterir.
Eik Asimptotlar
Rasyonel bir fonksiyonun paynn derecesi paydasnn derecesinden bir fazla ise, grafiinin bir eik asimptotu vardr. yi bir lineer fonksiyon ile x q iken sfra giden bir kalann toplam olarak yazmak iin pay paydaya blerek asimptot iin bir denklem buluruz. te bir rnek.
RNEK 12
Bir Eik Asimptot Bulmak

s x d = 2x 2 - 3 7x + 4
fonksiyonunun ekil 2.36 daki grafii iin eik asimptot bulunuz.

y 4 y 2x2 3 7x 4
zm
Uzun bir blme ilemiyle s x d = 2x 2 - 3 7x + 4
8 - 115 2 = a x b + 7 49 49s 7x + 4 d lineer fonksiyon g(x) kalan ('')''* ('')''*

x
linear function gsxd remainder
2 2
buluruz. x q iken, bykl ve gnin grafikleri arasndaki dikey uzakl veren kalan, sfra gider ve g sxd = 8 2 x 7 49
EKL 2.36 rnek 12deki fonksiyonun bir eik asimptotu vardr.
eimli dorusu nin grafiinin bir asimptotu olur (ekil 2.36). y = g(x) dorusu hem sadan hem de soldan asimptottur. Gelecek blmde, x paydann sfr olduu 4@7ye yaklarken (x)in mutlak deerce snrsz arttn greceksiniz (ekil 2.36).
ALITIRMALAR 2.4
Limitleri Grafikten Bulma
1. Aada grafii verilen y = (x) fonksiyonu hakknda sylenenlerden hangileri doru, hangileri yanltr?
y y f(x) 1 x
a.
x : -1+ x:0 x:0 x:0 x:1
lim s x d = 1
b. lim- s x d = 0
x:0 x:0 x:0 x:1 x:2 x:2
c. lim- s x d = 1 e. lim s x d exists vardr. g. lim s x d = 1 i. lim s x d = 0 k.

x : -1
d. lim- s x d = lim+ s x d
x:0
f. lim s x d = 0 h. lim s x d = 1 j. lim- s x d = 2 l. lim+ s x d = 0
lim - s x d yoktur. does not exist . yoktur.
112
Blm 2: Limit ve Sreklilik a. limx2+ (x), limx2 (x)ve (2)yi bulun. b. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? c. limx1 (x) ve limx1+ (x)i bulun.
y f(x) 2 1 x 1
2. Aada grafii verilen y = (x) fonksiyonu hakknda sylenenlerden hangileri doru, hangileri yanltr?
y
d. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 5. s x d = 0, 1 sin x , x 0 olsun. x 7 0.
a.
x : -1 x:2 x:1 x:0
lim + s x d = 1
b. lim s x d yoktur.
x:2 x:1 x:1
c. lim s x d = 2 e. lim+ s x d = 1 g. lim+ s x d = lim- s x d

x:0
d. lim- s x d = 2 f. lim s x d yoktur.

0
x:c
x
x0 0, y 1 sin x , x 0
h. (1, 1) aralndaki her c noktasnda lim s x d i. (1.3) aralndaki her c noktasnda lim s x d
x:c
j.
x : -1
lim - s x d = 0 x 6 2
k. lim+ s x d yoktur.
x:3
3 - x, 3. s x d = x + 1, 2
olsun. x 7 2.
y y3x 3 x 2 y
a. limx : 0+ s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? b. limx : 0- s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 6. g s x d = 2x sin s 1> x d . olsun.
y 1 y x
c. limx : 0 s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
a. limx2+ (x) ve limx2 (x)i bulun. b. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? c. limx4 (x) ve limx4+ (x)i bulun. d. limx4 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 3 - x, 2, x , 2 x 6 2 x = 2 olsun. x 7 2.
y y3x 3 y x 2 2 0 2 x 1 0 1 2p 1 p
y x sin 1 x
2 p
4. s x d = d
y x
a. limx : 0+ g s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? b. limx : 0- g s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? c. limx : 0 g s x d var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
2.4 7. a. s x d = e x 3, 0, x Z 1 in grafiini izin. x = 1.
113
sin U 1 i kullanmak U:0 U lim

2136 altrmalarndaki limitleri bulun. 21. lim sin 22u 22u sin 3y 23. lim y : 0 4y
u:0
b. limx1 (x) ve limx1+ (x)i bulun. c. limx1 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 1 - x 2, 8. a. s x d = e 2, x Z 1 in grafiini izin. x = 1.
22. lim
t:0
sin kt t h sin 3h
(k constant bir sabit) s d
b. limx1+ (x) ve limx1 (x)i bulun. c. limx1 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 9 ve 10 altrmalarnda verilen fonksiyonlarn grafiklerini izin ve aadaki sorular yantlayn. a. nin tanm ve deer aralklar nelerdir? b. Eer varsa limx : c s x d hangi c noktalarnda vardr? c. Hangi noktalarda sadece soldan-limit vardr? d. Hangi noktalarda sadece sadan-limit vardr? 21 - x 2, 0 x 6 1 1 x 6 2 9. s x d = 1, 2, x = 2 x, 10. s x d = 1, 0, - 1 x 6 0,veya or 0 6 x 1 x = 0 x 6 - 1, veya or x 7 1
24. limh:0
25. lim
x:0
tan 2x x x csc 2x cos 5x
26. lim
t:0
2t tan t
27. lim 29. lim 31. lim
x:0
28. lim 6x 2s cot x ds csc 2x d

x:0
x + x cos x x : 0 sin x cos x

t:0
30. lim
x 2 - x + sin x 2x x:0
h:0
sin s 1 - cos t d 1 - cos t sin u sin 2u tan 3x sin 8x
32. lim 34. lim
sin s sin h d sin h sin 5x sin 4x
33. lim 35. lim
u:0
x:0
x:0
36. lim
sin 3y cot 5y y cot 4y y:0
x : ken Limit Hesaplama

3742 altrmalarnda verilen her fonksiyonun (a) x iken ve (b) x iken limitini bulun. (Yantnz bir grafik program veya bilgisayar kullanarak dorulayabilirsiniz.) 2 37. s x d = x - 3 39. g s x d = 41. hs x d = 1 2 + s 1> x d 38. s x d = p 40. g s x d = 42. hs x d = 2 x2
Tek Tarafl Limitleri Cebirsel Olarak Bulma

1118 altrmalarndaki limitleri bulun. x + 2 11. lim x : - 0.5 A x + 1 2x + 5 x b ba 2 13. lim + a x : -2 x + 1 x + x x + 6 3 - x 1 ba x ba b 14. lim- a 7 x:1 x + 1 15. lim+
h:0
x - 1 12. lim+ x:1 A x + 2
- 5 + s 7> x d 3 - s 1> x d
2
1 8 - s 5> x 2 d 4 +
3 - s 2> x d
2h 2 + 4h + 5 - 25 h 26 - 25h 2 + 11h + 6 h x + 2 x + 2 b.
x : -2-
4346 altrmalarndaki limitleri bulun. 43. lim 45. lim s x + 3 d x + 2 x + 2

x: q
A 22> x 2 B
sin 2x x 2 - t + sin t t + cos t
44.
u: -q
lim
cos u 3u
16. limh:0
t: -q
lim
46. lim
r: q
r + sin r 2r + 7 - 5 sin r
17. a.
x : -2+
lim s x + 3 d
22x s x - 1 d 22x s x - 1 d b. limx:1 x:1 x - 1 x - 1 Altrma 19 ve 20deki limitleri bulmak iin en byk tamsay fonksiyonu y = : x ; y = in grafiini kullann Blm 1.3 ekil 1.31. :u; :u; 19. a. lim+ b. limu u u:3 u:3 18. a. lim+ 20. a. lim+s t - : t ; d
t:4
Rasyonel Fonksiyonlarn Limitleri

4756 altrmalarnda her rasyonel fonksiyonun (a) x iken ve (b) x iken limitini bulun. 47. s x d = 49. s x d = 51. hs x d = 2x + 3 5x + 7 x + 1 x2 + 3 7x 3 x - 3x 2 + 6x
3
48. s x d = 50. s x d = 52. g s x d =
2x 3 + 7 x - x2 + x + 7
3
b. lim-s t - : t ; d
t:4
3x + 7 x2 - 2 1 x 3 - 4x + 1
114
53. g s x d = 54. hs x d = 55. hs x d = 56. hs x d =
Blm 2: Limit ve Sreklilik 10x 5 + x 4 + 31 x6 9x 4 + x 2x + 5x 2 - x + 6

4
71 ve 72 Altrmalarndaki limitleri dorulamak iin x : ; q limitin kesin tanmn kullann. 71. s x d = k ,sabit fonksiyon ise lim s x d = k . dr. 72. s x d = k ,sabit fonksiyon ise
x: q x: -q
lim s x d = k . dr.
- 2x - 2x + 3 3x 3 + 3x 2 - 5x -x4 4 3 x - 7x + 7x 2 + 9
Tek Tarafl Limitlerin Kesin Tanm

73. 0 verilmise, yle bir I = (5,5 + d), d 0 aral bulun ki, x I nn iindeyse, 2x - 5 6 P .olsun. Hangi limit dorulanmaktadr ve deeri nedir? 74. 0 verilmise, yle bir I = (4 d, 4), d 0 aral bulun ki, x Inn iindeyse, 24 - x 6 P . olsun. Hangi limit dorulanmaktadr ve deeri nedir? Sadan ve soldan-limitlerin tanmlarn kullanarak 75 ve 76 altrmalarndaki ifadeleri ispatlayn. x x - 2 76. lim+ = -1 = 1 x:2 x - 2 x 77. En byk tam say fonksiyonu (a) limx400+ x ve (b) 75. limx:0
Tamsay Olmayan veya Negatif Kuvvetlerin Limitleri

Rasyonel fonksiyonlarn limitlerini belirlemekte kullandmz yntemleri xin tamsay olmayan veya negatif kuvvetlerini ieren oranlar iin de kullanabiliriz. Pay ve payday paydadaki en byk x kuvveti ile bln ve ilemlere devam edin. 5762 altrmalarndaki limitleri bulun. 57. lim 59.
x: q
2 2x + x -1 3x - 7
3 2 x - 2x 3 2 x + 2x 2x 5>3 - x 1>3 + 7
58. lim
2 + 2x
5 5
x: -q
lim
2 - 2x x -1 + x -4 60. lim -2 x: q x - x -3
x: q
limx400 x i bulun ve limit tanmlarn kullanarak bulduklarnz dorulayn. (c) (a) ve (b)de bulduklarnza dayanarak limx400 x hakknda bir ey syleyebilir misiniz? Yantnz aklayn. 78. Tek tarafl limitler s x d = e x 2 sin s 1> x d, x 6 0 olsun. 2x, x 7 0.
61. lim
x: q
x 8>5 + 3x + 2x
62.
x: -q
lim
3 2 x - 5x + 3 2x + x 2>3 - 4
Theori ve rnekler
63. nin tanm aralnn iinde bir noktada limxa+ (x) ve limxa (x)i biliyorsanz, bu limxa (x)i de biliyorsunuz demek midir? Yantnzn nedenlerini aklayn. 64. limxc (x)in var olduunu biliyorsanz, limxc+ (x)i hesaplayarak deerini bulabilir misiniz? Yantnzn nedenlerini aklayn. 65. nin xin bir tek fonksiyonu olduunu varsayn. limx0+ (x) = 3 olduunu bilmeniz size limx0 (x) hakknda bir ey syler mi? Yantnzn nedenini aklayn. 66. nin xin bir ift fonksiyonu olduunu varsayn. limx2 (x) = 7 olduunu bilmeniz size limx2 (x) veya limx2+ (x) hakknda bir ey syler mi? Yantnzn nedenini aklayn. 67. (x) ve g (x)in xin polinomlar olduklarn ve limx ((x)@g(x)) = 2 olduunu varsayn. limx ((x)@g(x)) hakknda bir ey syleyebilir misiniz? Yantnzn nedenini aklayn. 68. (x) ve g (x)in xin polinomlar olduklarn varsayn. g (x) hi bir zaman sfr olmuyorsa (x)@g(x)in grafiinin bir asimptotu olabilir mi? Yantnzn nedenini aklayn. 69. Verilen bir rasyonel fonksiyonun grafiinin ka tane yatay asimptotu olabilir? Yantnzn nedenini aklayn. 70. lim A 2x 2 + x - 2x 2 - x B . limitini bulun.
x: q
(a) limx0+ (x) ve (b) limx0 (x)i bulun ve limit tanmlarn kullanarak bulduklarnz dorulayn. (c) (a) ve (b)de bulduklarnza dayanarak limx0 (x) iin bir ey syleyebilir misiniz? Yantnz aklayn.
Grafik Aratrmalar - Sonsuzdaki Limitleri Grmek

Bazen, bir deiken dnm yapmak tandk olmayan bir ifadeyi limitini bulmay bildiimiz bir ifadeye dntrebilir. rnein, 1 lim sin x = lim+ sin u u = 1@x dnm yapn x: q u:0 = 0. Bu, sonsuzdaki limitleri grmek iin yaratc bir yol nerir. Prosedr aklayn ve bunu 7984 altrmalarndaki limitleri belirlemek iin kullann. 79. 80. cos s 1> x d 1 + s 1> x d 3x + 4 81. lim x : ; q 2x - 5 1>x 1 82. lim a x b x: q
x: -q x: ;q
1 lim x sin x lim
83.
x: ;q
1 2 lim a3 + x b acos x b 3 1 1 - cos x b a1 + sin x b x2
84. lim a
x: q
2.5
Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar
115
2.5

Bu blmde limit kavramn, limit teriminin ncekiler gibi olmayan biraz farkl olarak tamamen yeni bir kullanm, sonsuz limitlere geniletiyoruz. Sonsuz limitler, deerleri pozitif veya negatif keyfi olarak byyen fonksiyonlarn davranlarn tanmlamada, kullanl semboller ve lisan salar. xin saysal olarak byk deerleri iin, dikey asimptotlar ve baskn terimleri kullanarak, son blmden rasyonel fonksiyonlarn grafiklerinin analizine devam ediyoruz.
y
xi 0a yeterince yakn alarak istediiniz kadar yukar kabilirsiniz. B ne kadar yukarda olursa olsun, grafik daha yukarya kar. y1 x
Sonsuz Limitler
(x) = 1@x fonksiyonuna yeniden bakalm. x 0+ iken nin deerleri, her pozitif reel sayya ulap aacak ekilde, snrsz artar. Yani, ne kadar byk olursa olsun herhangi bir B pozitif reel says verilmise, nin deerleri bymeye devam eder ve Byi aar (ekil 2.37). Dolaysyla, x 0+ iken, nin bir limiti yoktur. Buna ramen, nin davrann x : 0 + , iken (x) q a yaklayor diyerek tanmlamak uygundur. Bunu 1 lim s x d = lim+ x = q . x:0
x0
xi 0a yeterince yakn alarak istediiniz kadar aaya inebilirsiniz.
x B ne kadar aada olursa olsun, grafik daha aaya iner.
x : 0+
EKL 2.37 Tek tarafl sonsuz limitler: 1 1 lim = q and lim = -q ve x : 0+ x x : 0- x
olarak yazarz. Bunu yazarken limitin var olduunu sylemiyoruz. Bir q reel says olduunu da sylemiyoruz, nk byle bir say yok. Bunun yerine, limx : 0+ s 1> x din bulunmadn, nk x 0+ iken 1@xin pozitif ynde ok fazla arttn sylyoruz. x 0 iken (x) = 1@xin deerleri negatif ynde ok fazla artar. Herhangi bir negatif -B says verilmise, nin deerleri eninde sonunda Bnin altnda kalr (ekil 2.37a bakn). Bunu 1 lim s x d = lim- x = - q . x:0
x : 0-
y 1 x1
olarak yazarz. Yine, limitin var olduunu veya q saysna eit olduunu sylemiyoruz. Bir q reel says yoktur. x 0 iken deerleri negatiynde ok azla byd iin limiti olmayan bir fonksiyonun davrann tanmlyoruz.
y
RNEK 1
x
x : 1+
Tek tarafl sonsuz limitler

ve
x : 1-
lim
1 x - 1
lim
1 . limitlerini bulun. x - 1
y = 1@(x 1)in grafii y = 1@x grafiinin saa doru bir birim kaydrlm halidir (ekil 2.38). Dolaysyla, y = 1@(x 1) 1 civarnda aynen y = 1@xin 0 civarnda davrand gibi davranr:
Geometrik zm EKL 2.38 x = 1 civarnda, y = 1@(x 1) fonksiyonu, y = 1@x fonksiyonunun x = 0 civarnda davrand gibi davranr. Grafii, y = 1@x grafiinin saa doru bir birim kaydrlm halidir (rnek 1).
x : 1+
lim
1 = q x - 1
ve and
x : 1-
lim
1 = -q. x - 1
Analitik zm x 1 says ve arpmaya gre tersini dnn. x 1+ iken, (x 1) 0+ ve 1@(x 1) , x 1 iken, (x 1) 0 ve 1@(x 1) .
116

y
RNEK 2
B ne kadar yukarda olursa olsun, grafik daha yukarya kar
ki tarafl sonsuz limitler

1 nearxx== nin 0 0, civarnda ve x2 1 nearx x== -civarndaki 3. nin 3 s x + 3 d2
(a) s x d = (b) g s x d =
f (x) 12 x x 0 (a) x
davranlarn aklayn.
x
zm
(a) x sfra iki taraftan da yaklarken, 1@x2nin deerleri pozitiftir ve ok fazla byrler (ekil 2.39a):
y 5 4 3 2 1
x : -3 x:0
g (x)
1 (x 3) 2
lim s x d = lim
x:0
1 = q. x2
(b) g(x) = 1@(x + 3)2nin grafii (x) = 1@x2 grafiinin sola doru 3 birim kaydrlm eklidir (ekil 2.39b). Dolaysyla, g fonksiyonu 3 civarnda aynen nin 0 civarnda davrand gibi davranr. lim g s x d = lim
x : -3
1 = q. s x + 3 d2
2 (b)
y = 1@x fonksiyonu, x 0 iken tutarl bir davran gstermez. x 0+ ise 1@x q dur, ancak x 0 ise 1@x q olur. limx0 (1@x) iin syleyebileceimiz tek ey varolmaddr. y = 1@x2 fonksiyonu farkldr. x sfra iki taraftan da yaklarken deerleri sonsuza gider, bu yzden imx0 (1@x2) = q olduunu syleyebiliriz.
EKL 2.39 rnek 2deki fonksiyonlarn grafikleri. (a) x 0 iken (x) sonsuza yaklar. (b) x 3 iken g(x) sonsuza yaklar.
RNEK 3
(a) lim (b) lim (c)
x:2
Rasyonel fonksiyonlar paydalarnn sfrlarnn civarnda farkl davranabilirler.

s x - 2 d2 s x - 2 d2 x - 2 = lim = 0 = lim x : 2 s x - 2 ds x + 2 d x:2 x + 2 x2 - 4 x - 2 x - 2 1 1 = lim = = lim 4 x : 2 s x - 2 ds x + 2 d x:2 x + 2 x2 - 4 x - 3 x - 3 = lim+ = -q 2 s x 2 ds x + 2 d x : 2 x - 4 x - 3 x - 3 = lim= q x : 2 s x - 2 ds x + 2 d x2 - 4
x 2 civarnda olmak zere, deerler x > 2 iin negatiftir. x 2 civarnda olmak zere, x < 2 iin deerler pozitiftir. (c) ve (d)ye bakn.
x:2
x : 2+
lim
(d) limx:2
x - 3 x - 3 = lim does not exist. yoktur. x : 2 s x - 2 ds x + 2 d x2 - 4 - sx - 2d 2 - x -1 = lim = lim = -q (f) lim x : 2 s x - 2 d3 x : 2 s x - 2 d3 x : 2 s x - 2 d2 (e) lim
x:2
(a) ve (b) klarnda, x = 2de paydadaki sfrn etkisi payn da orada sfr olmas nedeniyle sadeleir. Bylece sonlu bir limit bulunur. Ayn ey, sadeletirmenin paydada hala bir sfr brakt (f) kknda geerli deildir.
Sonsuz Limitlerin Kesin Tanm

Sonsuz limitlerin tanmlar, x0a yeterince yakn btn xler iin (x)in sonlu bir L saysna keyfi olarak yakn olmasn gerektirmek yerine, (x)in orijinden keyfi olarak
2.5
y y f(x)
117
uzak olmasn gerektirir. Bu deiiklik dnda, kullanlan dil daha nce grdklerimizle ayndr. ekil 2.40 ve 2.41 bu tanmlar aklamakadr.
TANIM
B
Limit Olarak Sonsuz ve Negatif Sonsuz

iken Q f (x) s xB d 7 B. x0a yaklarken
1. Her pozitif B reel saysna karlk 0 6 x - x0 6 d olacak ekilde bir d 0 says bulunabiliyorsa, x (x) sonsuza yaklayor der ve lim s x d = q ,
x : x0
x0 d
x0
x x0 d
yazarz.
EKL 2.40 x0 d < x < x0 + d iin (x)in grafii y = B dorusunun st tarafnda kalr.
y x0 d 0 x0 d x
2. Her negatif B reel saysna karlk 0 6 x - x0 6 d
iken Qf(x <) s B x dB 6 -B. f)(x
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, x x0a yaklarken (x) eksi sonsuza yaklayor der ve
x : x0
lim s x d = - q ,
x0
yazarz. x0daki tek tarafl sonsuz limitlerin kesin tanmlar da benzerdir ve altrmalarda verilmektedir.
RNEK 4
x:0
Sonsuz Limitlerin Tanmn Kullanarak
lim
y f(x)
1 = q . olduunu ispat edin. x2 B 0 verilsin, 0 6 x - 0 6 d implies iken 1 7 B. x2
zm
EKL 2.41 x0 d < x < x0 + d iin (x)in grafii y = B dorusunun st tarafnda kalr.
olacak ekilde bir d 0 says bulmak istiyoruz. imdi, Ancak ve yalnz x2 1 1 1 . ise 2 7 B dir. if and only if x 2 veya buna denk olarak x 6 B x 2B
Bylece, d = 1> 2B (veya daha kk bir pozitif say) seersek implies x 6 d olmasnn Bu nedenle, tanma gre
x:0
1 1 7 2 B . yi gerektirdiini grrz. x2 d
lim
1 = q. x2
dir.
118

y Dikey asimptot
Dikey Asimptotlar
y = 1@x fonksiyonunun grafiinin stndeki bir nokta ile y-ekseni arasndaki uzaklk, nokta grafik zerinde dikey olarak orijinden uzaklatka, sfra yaklar (ekil 2.42). Bu davran meydana gelir nk
y1 x
x : 0+
Yatay asimptot
1 0 1 Yatay Asimptot y0 x
1 lim x = q
ve and
x : 0-
1 lim x = - q .
dir. x = 0 dorusunun (y-ekseni), y = 1@xin grafiinin bir dikey asimptotu olduunu syleriz. Paydann x = 0 da sfr olduuna ve fonksiyonun burada tanml olmadna dikkat edin.
Dikey asimptot x0
TANIM
Dikey Asimptot
x : a+
lim s x d = ; q
or veya
EKL 2.42 Koordinat eksenleri y = 1@x hiperbolnn her iki kolunun asimptotlardr.
y Dikey asimptot, x = 2 6 5 4 Yatay asimptot, y=1 3 2 1 1 2 3 x y x3 x2
x : a-
lim s x d = ; q .
ise, x = a dorusu y = (x) fonksiyonunun bir dikey asimptotudur.
RNEK 5
Asimtot Bulmak
x + 3 . x + 2
Aadaki erinin asimptotlarn bulun. y =

zm
1 x2
x : ; q iken ve paydann sfr olduu x 2deki davranla ilgileniyoruz.
Rasyonel fonksiyonu (x + 3) (x + 2)ye blerek elde edilecek kalanl bir rasyonel fonksiyon olarak yazarsak, asimptotlar daha kolay bulunur: 1 x + 2 x + 3 x + 2 1 Bu yyi yeniden yazmamz salar: y = 1 + 1 . x + 2
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4
EKL 2.43 y = 1 ve x = 2 dorular y = (x + 3)/(x + 2) erisinin asimptotlardr (rnek 5).
Bundan, sorudaki erinin y = 1@x erisinin 1 birim yukar ve 2 birim sola kaydrlm hali olduu anlalr (ekil 2.43). Asimptotlar, koordinat eksenleri yerine, artk y = 1 ve x = 2 dorulardr.
RNEK 6
Asimptotlar ki Tarafl Olmak Zorunda Deildirler

8 . x2 - 4
Aadaki erinin yatay ve dikey asimptotlarn bulun. s x d = -
zm x : ; q ve paydann sfr olduu x = 2 iken ki davranlarla ilgileniyoruz. nin bir ift fonksiyon olduuna ve dolaysyla grafiinin y-eksenine gre simetrik olduuna dikkat edin.
(a) x : ; q iken davran. limx : q s x d = 0, olduu iin, y = 0 dorusu grafiin sa taraftan bir asimptotudur. Simetriden dolay, ayn zamanda soldan da asimptottur
2.5
y 8 7 6 5 4 3 2 1 y 28 x 4 Dikey asimptot, x=2 Yatay asimptot, y = 0 1 2 3 4 x
119
(ekil 2.44). Erinin, x-eksenine yalnz negatif taraftan (veya attan) yaklatna dikkat edin. (b) x 2 iken davran.
x : 2+
Dikey asimptot x = 2
lim s x d = - q
and ve
x : 2-
lim s x d = q ,
olduu iin x = 2 dorusu hem soldan hem de sadan bir asimptottur. Simetri dolaysyla, ayns x = 2 iin de geerlidir. nin baka her noktada sonlu bir limiti olduu iin, baka asimptotu yoktur.
4 3 2 1 0
RNEK 7
Sonsuz Sayda Asimptotu Olan Eriler

1 y = sec x = cos x ve and sin x y = tan x = cos x
EKL 2.44 y = - 8> s x 2 - 4 d nin grafii. . Erinin x-eksenine yanlz bir taraftan yaklatna dikkat edin. Asimptotlar iki tarafl olmak zorunda deildirler (rnek 6).
erilerinin grafiklerinin ikisinin de cos x = 0 olduu p@2nin tek-tamsay katlarnda dikey asimptotlar vardr (ekil 2.45).
y y sec x y y tan x
1 0 3p p p 2 2 p 2 p 3p 2 x
1 0 3p p p 1 2 2 p 2 p 3p 2 x
EKL 2.45 sec x ve tan x fonksiyonlarnn grafiklerinin sonsuz sayda dikey asimptotlar vardr (rnek 7).
y = csc x =
1 sin x
ve and
y = cot x =
cos x sin x
erilerinin ikisinin de sin x = 0 olduu pnin tamsay katlarnda dikey asimptotlar vardr (ekil 2.46).
y csc x
y cot x
1 p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x p
1 p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
EKL 2.46
csc x ve cot x fonksiyonlarnn grafikleri (rnek 7).
120
RNEK 8
Paynn Derecesi Paydasnn Derecesinden Byk Olan Bir Rasyonel Fonksiyon

x2 - 3 . 2x - 4
Aadaki fonksiyonun asimptotlarn bulun.

2 x y x 3 1 1 2x 4 2 2x 4
s x d =
zm
y 6 5 4 3 2 1 1 0 1 2 3 1 2 3 x2
x iken eri ile doru arasndaki dik uzaklk sfra gider. Eik asimptot y x 1 2 x
x : ; q ve paydann sfr olduu x 2 iken ki davranlarla ilgileniyoruz. nce (x 3) (2x 4)'e bleriz:
2
x + 1 2 2x - 4 x 2 - 3 x 2 - 2x 2x - 3 2x - 4 1 Bu bize s x d = x2 - 3 x 1 = + 1 + . 2x - 4 2 2 x - 4 123 14243

lineer linear kalan remainder
Dikey asimptot x2
EKL 2.47 s x d = s x 2 - 3 d> s 2x - 4 d fonksiyonunun grafiinin bir dikey asimptotu ve bir yatay asimptotu vardr (rnek 8).
olduunu syler. limx : 2+ s x d = q ve limx : 2- s x d = - q , olduu iin x = 2 dorusu iki tarafl bir asimptottur. x : ; q iken, kalan 0a yaklar ve (x) (x@2) + 1 olur. y = (x@2) + 1 dorusu hem sadan hem de soldan bir eik asimptottur (ekil 2.47). rnek 8 de una dikkat edin, bir rasyonel fonksiyonun paynn derecesi paydasnn derecesinden byk ise, u x u byrken limit, pay ve paydasnn iaretlerine bal olarak, + q veya q dur.
Baskn Terimler
rnek 8deki s x d = x2 - 3 2x - 4
fonksiyonu hakknda abucak yapabileceimiz btn gzlemlerden muhtemelen en yararls s x d = olduudur. Bu bize derhal s x d L s x d L x + 1 2 1 2x - 4
Byk xler iin
x 1 + 1 + . 2 2x - 4
2ye yakn xler iin
olduunu syler. nin nasl davrandn bilmek istiyorsak, bu ekilde bulabiliriz. x saysal olarak byk olduunda, y = (x@2) + 1 gibi davranr ve 1@(2x 4)n nin
2.5
121
toplam deerine katks nemsizdir. x 2ye yakn olduundaysa, 1@(2x 4) gibi davranr, yani baskn katk 1@(2x 4)den gelir. x saysal olarak byk olduunda (x@2) + 1 baskn kar ve x 2 civarndayken 1@(2x 4) baskn kar deriz. Bunlar gibi baskn terimler bir fonksiyonun davrann kestirmenin anahtardr. te bir baka rnek.
RNEK 9
Byk lek zerinde Ayn Gibi Gzken ki Grafik
s x d = 3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6 ve g(x) = 3x4 olsun. xin saysal olarak kk deerlerinde ve g olduka farkl olsalar da, ok byk | x | deerlerinde neredeyse ayn olduklarn gsterin.
zm ve gnin grafikleri orijin yaknnda olduka farkl davranrlar (ekil 2.48a), fakat byk lekte neredeyse ayn gibi gzkrler (ekil 2.48b).
y 20 15
y 500,000
300,000 10 f(x) 5 2 1 0 5 (a) 1 g(x) 2 x 20 100,000 10 0 10 20 x
100,000 (b)
EKL 2.48 f ve gnin grafikleri, (a) kk | x | deerlerinde farkldrlar ve byk | x | deerlerinde neredeyse ayndrlar (rnek 9).
Grafik olarak g ile temsil edilen, deki 3x4 teriminin, xin saysal olarak byk deerleri iin polinomuna baskn olduunu, x : ; q iken iki fonksiyonun oranlarn inceleyerek test edebiliriz. s x d = x : ;q g sxd lim = 3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6 x: ;q 3x 4 lim
x: ;q
lim a1 -
5 1 2 2 + 2 + 4b 3 3x x 3x x
= 1, olduunu ve dolaysyla byk | x | deerlerinde ve gnin neredeyse ayn olduklarn buluruz.
122
ALITIRMALAR 2.5
Sonsuz Limitler
112 altrmalarndaki limitleri bulun. 1 1. lim+ x : 0 3x 3. limx:2
21. lim 5 2. limx : 0 2x 4. lim+

x:3
x 2 - 3x + 2 as x 3 - 2x 2 a. x : 0 + c. x : 2x 2 - 3x + 2 as x 3 - 4x
b. x : 2+ d. x : 2
3 x - 2 2x x + 8
1 x - 3 3x 2x + 10
e. x 0 iken ki limit hakknda bir ey sylenebilir mi? 22. lim
5.
x : -8+
lim
6.
x : -5-
lim
7. lim
x:7
4 s x - 7 d2 2 3x 1>3 x 1>5 2
8. lim
x:0
-1 x 2s x + 1 d 2 3x 1>3 x 1>5 2
a. x : 2+ c. x : 0 -
b. x : - 2+ d. x : 1+
e. x 0 iken ki limit hakknda bir ey sylenebilir mi? 2326 altrmalarndaki limitleri verilen durumlarda bulun. 23. lim a2 24. lim a 25. lim a 3 b as t 1>3 b. t : 0 -
9. a. lim+
x:0
b. limx:0
10. a. lim+
x:0
b. limx:0
a. t : 0 + 1 + 7 b as t 3>5 a. t : 0 + 1 2 + b as x 2>3 s x - 1 d2>3 a. x : 0 + c. x : 1+ 1 1 b as x 1>3 s x - 1 d4>3
11. lim
x:0
4 x 2>5
12. lim
x:0
1 x 2>3
b. t : 0 -
1316 altrmalarndaki limitleri bulun. 13. 15.

x : sp>2d u:0
lim
tan x -
14.
x : s - p>2d u:0
lim
sec x +
lim- s 1 + csc u d
16. lim s 2 - cot u d
b. x : 0 d. x : 1-
Ek Hesaplamalar
1722 altrmalarndaki limitleri verilen durumlarda bulun. 17. lim 1 as x2 - 4 a. x : 2+ c. x : - 2+ 18. lim x as x2 - 1 a. x : 1+ c. x : - 1 19. lim a
+
26. lim a
a. x : 0 + c. x : 1+
b. x : 0 d. x : 1-
b. x : 2d. x : - 2-
Rasyonel Fonksiyonlarn Grafiklerini izmek

2738 altrmalarndaki rasyonel fonksiyonlarn grafiklerini izin. Asimptot ve baskn terimlerin grafikleri ve denklemlerini de ekleyin. 27. y = 1 x - 1 1 2x + 4 x + 3 x + 2 x2 x - 1 x2 - 4 x - 1 x2 - 1 x 28. y = 30. y = 32. y = 34. y = 36. y = 38. y = 1 x + 1 -3 x - 3 2x x + 1 x2 + 1 x - 1 x2 - 1 2x + 4 x3 + 1 x2
b. x : 1d. x : - 129. y = 31. y = b. x : 0 d. x : - 1 33. y = 35. y = b. x : - 2d. x : 0 37. y =
x2 1 - x b as 2
3
a. x : 0 + c. x : 22 20. lim x - 1 as 2x + 4
2
a. x : - 2+ c. x : 1+
2.5
123
Deerler ve Limitlerden Grafik Yaratmak

3942 altrmalarnda, verilen koullar salayan bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin. Forml gerekmemektedir sadece koordinat eksenlerine isim verin ve uygun bir grafik izin (Yantlar tek deildir, dolaysyla grafikleriniz cevaplar blmndekilerle ayn olmayabilir). 39. s 0 d = 0, s 1 d = 2, s - 1 d = - 2, lim s x d = - 1, ve
x: -q x: q
Tanm aadaki durumlar kapsayacak ekilde deitirin. a. b.

x : x0 x : x0 + x : x0
lim s x d = q lim s x d = - q
c. lim - s x d = - q Altrma 51daki esas tanmlar kullanarak 5256 altrmalarndaki ifadeleri ispatlayn. 1 52. lim+ x = q x:0 1 53. lim- x = - q x:0 54. limx:2
lim s x d = 1
x: ;q x:0
40. s 0 d = 0, lim s x d = 0, lim+ s x d = 2, ve

x : 0-
lim s x d = - 2
x: ;q x:1 x : -1
41. s 0 d = 0, lim s x d = 0, lim- s x d = lim + s x d = q ,

x:1
ve lim - s x d = - q lim+ s x d = - q , and

x : -1 x: q x:0
42. s 2 d = 1, s - 1 d = 0, lim s x d = 0, lim+ s x d = q ,

x:0
1 = -q x - 2 1 = q x - 2 1 = q 1 - x2
ve lim s x d = 1 lim- s x d = - q , and

x: -q
55. lim+
x:2
Fonksiyon Yaratmak
4346 altrmalarnda, verilen koullar salayan bir fonksiyon bulun ve grafiini izin (Yantlar tek deildir. Koullar salayan herhangi bir fonksiyon kabul edilebilir. Yardmc olacaksa paral olarak tanmlanm fonksiyonlar kullanabilirsiniz). 43. lim s x d = 0, lim- s x d = q , and ve lim+ s x d = q
x: ;q x: ;q x: -q x:0 x:2 x:2
56. limx:1
Terimlerin Grafiklerini izmek

5760 altrmalarndaki fonksiyonlardan her biri iki terimin toplam veya fark olarak verilmektedir. nce terimlerin grafiini izin (ayn eksen takmnda). Sonra bu grafikleri rehber olarak kullanarak, fonksiyonun grafiini izin. p 1 57. y = sec x + x , - 6 x 6 2 p 1 58. y = sec x - 2 , - 6 x 6 2 x 59. y = tan x + 1 , x2 p 2 p 2
44. 45.
lim g s x d = 0, lim- g s x d = - q , and ve lim+ g s x d = q

x:3 x:3
lim hs x d = - 1, lim hs x d = 1, lim- hs x d = - 1, ve

x: q x:0
lim+ hs x d = 1
x:1 x:1
46.
x: ;q
ve lim+ k s x d = - q lim k s x d = 1, lim- k s x d = q , and
Sonsuz Limitlerin Esas Tanm

4750 altrmalarndaki limitleri ispatlamak iin tanmlar kullann. -1 47. lim 2 = - q x:0 x 49. lim
x:3
p p 6 x 6 2 2
1 = q 48. lim x:0 x 50. lim

x : -5
1 60. y = x - tan x,
p p 6 x 6 2 2
-2 = -q s x - 3 d2
1 = q s x + 5 d2
Grafikleri Formllerle Karlatrma

6164 altrmalarndaki erileri izin ve erinin formlyle grdkleriniz arasndaki ilikiyi aklayn. 61. y = 62. y = x 24 - x 2 -1
Tek Tarafl Sonsuz Limitlerin Esas Tanm

51. Aada sadan sonsuz-limit tanm bulunmaktadr. Pozitif her B reel saysna karlk,
x0 < x < x0 + d iken f(x) > B

olmasn salayan bir d > 0 says bulunabilirse, x x0a sadan yaklarken (x) sonsuza gider deriz ve
x : x0 +
24 - x 2 1 63. y = x 2>3 + 1>3 x 64. y = sin a p b x2 + 1
lim
s x d = q ,
yazarz.
124
2.6
y 80 Dlen mesafe (m) 60 40 20 0 Q1
Sreklilik
P
Q4 Q3 Q2
5 Geen zaman (sn)
10
EKL 2.49 Serbest den bir cismin, izilen deneysel Q1 , Q2 , Q3 , veri noktalarn kesiksiz bir eri ile birletirmek.
Laboratuvarda retilen veya doadan toplanan fonksiyon deerlerini iaretlerken, iaretlenen noktalar genellikle, lm yapmadmz zamanlarda fonksiyonun deerlerinin neler olabileceini gstermek amacyla, kesiksiz bir eriyle birletiririz (ekil 2.49). Bunu yaparken, srekli bir onksiyonla, yani deerleri verilerle srekli olarak deien ve aradaki deerleri almadan bir deerden dierine atlamayan bir fonksiyonla altmz varsayarz. Srekli bir fonksiyonun, x bir c ye yaklarkenki limiti basite fonksiyonun c deki deeri hesaplanarak bulunabilir. (Bunun, polinomlar iin doru olduunu Blm 2.2 de grdk.) Tanm kmesi zerinde grafii, kalemi kaldrmadan tek bir srekli hareketle izilebilen herhangi bir y = (x) fonksiyonu srekli bir fonksiyona bir rnektir. Bu blmde bir fonksiyonun srekli olmasnn ne anlama geldiini daha kesin olarak inceleyeceiz. Ayrca, srekli fonksiyonlarn zelliklerini alacaz ve Blm 1.2 de gsterilen fonksiyon tiplerinin bir ounun srekli olduklarn greceiz.
Bir Noktada Sreklilik

Sreklilii anlamak iin, Blm 2.4 rnek 2 de limitlerini incelediimiz ekil 2.50 deki gibi bir fonksiyonu gz nne almamz gerekir.
y y f(x)
RNEK 1
Sreklilii Aratrmak
2 1
ekil 2.50 deki fonksiyonunun srekli olduu noktalar ve sreksiz olduu noktalar bulun.
zm
fonksiyonu [0, 4] tanm kmesi iinde, x = 1, x = 2 ve x = 4 dndaki her noktada sreklidir. Bu noktalarda grafikte kopukluklar vardr. Tanm kmesi iindeki her noktada nin limiti ile nin deeri arasndaki ilikiyi dnn.
nin srekli olduu noktalar:
EKL 2.50 Fonksiyon, [0, 4] zerinde x = 1, x = 2 ve x = 4 dndaki noktalarda sreklidir (rnek 1)
x = 0da x = 3de 0 c 4, c 1, 2de,
x : 0+ x:3 x:c
lim s x d = s 0 d .
lim s x d = s 3 d .
lim s x d = s c d .
nin sreksiz olduu noktalar:

Sadan sreklilik ki-tarafl sreklilik
x = 1de,
Soldan sreklilik
x:1 x:2
lim s x d yoktur.
x = 2de, x = 4te,
lim s x d = 1, fakat 1 Z s 2 d . lim s x d = 1,fakat 1 Z s 4 d .
y f ( x) a c b x
x : 4-
c 0, c 4te,
bu noktalar nin tanm kmesinde deildir.
EKL 2.51 a, b, ve c noktalarnda sreklilik.
Bir fonksiyonun tanm kmesinde bir noktadaki sreklilii tanmlamak iin, bir i noktadaki (iki-tarafl limit gerektiren ) ve bir u noktadaki (tek tarafl bir limit gerektiren) sreklilii tanmlamamz gerekir (ekil 2.51).
2.6
Sreklilik
125
Bir Noktada Srekli TANIM nokta :

x:c
lim s x d = s c d .
ise, y = (x) fonksiyonu tanm kmesinin c i noktasnda sreklidir. U nokta:

x : a+
lim s x d = s a d
or veya
x : b-
lim s x d = s b d,
respectively.
ise, y = (x) fonksiyonu tanm kmesinin srasyla, a sol u noktasnda sreklidir veya b sa u noktasnda sreklidir.
y 2 y 4 x2
Bir fonksiyonu bir c noktasnda srekli deilse, fonksiyonu cde sreksizdir ve c noktas nin bir sreksizlik noktasdr deriz. cnin fonksiyonunun tanm kmesinde olmas gerekmediine dikkat edin. Bir fonksiyonu iin, limxc+ (x) = (c) ise, fonksiyon tanm aralnn x = c noktasnda sadan-srekli, limxc (x) = (c) ise, fonksiyon c noktasnda soldan sreklidir. Yani bir fonksiyon, a noktasnda sadan srekliyse, tanm kmesinin sol u noktas ada srekli, b noktasnda soldan srekliyse, b sa u noktasnda sreklidir. Tanm aralnn bir c i noktasnda srekli olabilmesi iin, cde hem sadan hem de soldan srekli olmas gerekir (ekil 2.51).
EKL 2.52 Tanm kmesinin her noktasnda srekli olan bir fonksiyon (rnek 2).
RNEK 2
Tanm Kmesinin Tamamnda Srekli Bir Fonksiyon
y 1 y U(x)
s x d = 24 - x 2 fonksiyonu [2, 2] tanm aralnn her noktasnda sreklidir (ekil 2.52). Bu, nin sadan srekli olduu x = 2 ve soldan srekli olduu x = 2 noktalarn da ierir.
RNEK 3
x
Birim Adm Fonksiyonunun Sramal Sreksizlii Vardr
ekil 2.53te gsterilen U(x) basamak fonksiyonu x = 0da sadan srekli, ancak o noktada soldan srekli veya srekli deildir. x = 0da sramal sreksizlii vardr. Sreklilii bir test eklinde zetleyebiliriz.
EKL 2.53 Orijinde sadan srekli fakat soldan srekli olmayan bir fonksiyon. Burada bir sramal sreksizlii vardr (rnek 3).
Sreklilik Testi Bir (x) fonksiyonu asadaki koulu da salyorsa, x = c noktasnda sreklidir: 1. 2. 3. (c) vardr limx : c s x d vardr limx : c s x d = s c d (c nin tanm kmesindedir) (x c iken nin limiti vardr) (limit fonksiyon deerine eittir)
Tek tarafl sreklilik ve bir u noktada sreklilik iin, testin 2. ve 3. ksmlarndaki limitler uygun tek tarafl limitlerle deitirilmelidir.
126
y 4 3 2 1 1
RNEK 4
y int x veya y x
En Byk Tamsay Fonksiyonu
Blm 1de tantlan y = : x ; veya y = int x , fonksiyonunun grafii ekil 2.54te izilmitir. Her tamsayda sreksizdir nk herhangi bir n tamsaysnda limit yoktur:
x : n-
lim int x = n - 1
ve and
x : n+
lim int x = n
dir, dolaysyla x n iken soldan ve sadan limitler eit deildir. int n = n olduundan en byk tamsay fonksiyonu her tamsayda sadan sreklidir (fakat soldan srekli deildir). En byk tamsay fonksiyonu, tamsaylardan farkl her reel sayda sreklidir. rnein, lim int x = 1 = int 1.5
x1.5
dir. Genel olarak, n bir tamsay olmak zere n 1 c n ise lim int x = n 1 = int c
x c
EKL 2.54 En byk tamsay fonksiyonu, tamsay olmayan her noktada sreklidir. Her tamsay sadan srekli fakat soldan srekli deildir (rnek 4).
dir. ekil 2.55 sreksizlik tiplerinin bir kataloudur. ekil 2.55adaki fonksiyon x = 0 da sreklidir. ekil 2.55bdeki fonksiyon iin (0) = 1 olsayd fonksiyon srekli olurdu. ekil 2.55cdeki fonksiyon iin (0) = 2 yerine (0) = 1 olsayd fonksiyon srekli olurdu. ekil 2.55b ve ekil 2.55cdeki sreksizlikler kaldrlabilir sreksizliklerdir. Her fonksiyonun x 0 iken bir limiti vardr ve (0) bu limite eit olarak tanmlamakla sreksizlii kaldrabiliriz. ekil 2.55dden ye kadar olan sreksizlikler daha ciddidir: limx0 (x) bulunmamaktadr ve yi 0 da deitirerek durumu gelitirmenin bir yolu yoktur. ekil 2.55d deki birim adm fonksiyonunun bir sramal sreksizlii vardr: tek tarafl limitler vardr fakat deerleri farkldr. ekil 2.55edeki (x) = 1@x2 fonksiyonunun bir sonsuz sreksizlii vardr. ekil 2.55fdeki fonksiyonun bir salnan sreksizlii vardr: fonksiyon ok fazla salnmaktadr, dolaysyla x 0 iken limiti yoktur.
y y f(x) 1 x 1 x y y f(x) 2 1 x y y f(x) 1 y f(x) y
(a) y
(b) y f(x) 1 x2
(c) y 1
(d) p y sin 2x
1 0 x
1 (e) (f)
EKL 2.55
(a) daki fonksiyon x = 0 da sreklidir; (b) den (f) ye kadar olanlar deildirler.
2.6
y y 1 x
Sreklilik
127
Srekli Fonksiyonlar
Bir fonksiyon, ancak ve yalnz bir araln her noktasnda srekli ise bu aralk zerinde sreklidir. rnein, ekil 2.52 de izilen yarm ember fonksiyonu, tanm kmesi olan [2, 2] aralnn her noktasnda sreklidir. Tanm kmesinin her noktasnda srekli olan bir fonksiyon srekli fonksiyondur. Bir srekli fonksiyon her aralkta srekli olmak zorunda deildir. rnein, y = 1@x fonksiyonu [1, 1] zerinde srekli deildir (ekil 2.56), fakat ( q , 0) (0, q ) tanm kmesi zerinde sreklidir.
RNEK 5
Srekli Fonksiyonlar Belirlemek
EKL 2.56 y = 1@x fonksiyonu x = 0 dndaki her deerde sreklidir. x = 0 da bir sreksizlik noktas vardr. (rnek 5).
(a) y = 1@x fonksiyonu (ekil 2.56), tanm kmesinin her noktasnda srekli olduundan, srekli bir fonksiyondur. x = 0 da bir sreksizlik noktas vardr, ancak, orada tanml deildir; (b) Blm 2.3 rnek 3e gre (x) = x birim fonksiyonu ve sabit fonksiyonlar her yerde sreklidirler. Srekli fonksiyonlarn cebirsel kombinasyonlar tanml olduklar her yerde sreklidirler.
TEOREM 9 Srekli Fonksiyonlarn zellikleri ve g fonksiyonlar x = c de srekli ise, aadaki kombinasyonlar da x = c de sreklidir.
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplamlar: Farklar: arpmlar: Sabite arpm: Blmler: Kuvvetler: + g - g #g k herhangi bir k iin > g , g s c d Z 0 olmak kouluyla f r>s , r ve s tam saylar olmak zere, cyi ieren bir ak aralkta tanml olmas kouluyla.
Teorem 9daki sonularn ou Blm 2.2 Teorem 1 deki limit kurallaryla kolayca ispatlanr. rnein, toplam kural iin
x:c
lim s + g ds x d = lim s s x d + g s x dd
x:c x:c
= lim s x d + lim g s x d,
x:c
Toplam kural, Teorem 1 ve gnin c deki sreklilii
= s c d + g s c d = s + g ds c d . Bu, + gnin srekli olduunu gsterir.
RNEK 6
Polinomlar ve Rasyonel Fonksiyonlar Sreklidirler
(a) Her Ps x d = an x n + an - 1x n - 1 + + a0 polinomu sreklidir nk: Blm 2.2 Teorem 2ye lim Ps x d = Ps c d.
x:c
128
(b) P(x) ve Q(x) polinomlar ise Teorem 9daki Blm Kuralna gre P(x) @ Q(x) rasyonel fonksiyonu tanml olduu her yerde sreklidir (Q(c) 0).
RNEK 7
Mutlak Deer Fonksiyonunun Sreklilii
s x d = x fonksiyonu xin her deerinde sreklidir. x 0 ise, (x) = x bir polinomdur. x 0 ise, (x) = x baka bir polinomdur. Son olarak, orijinde limx : 0 x = 0 = 0 . olur. Blm 2.2 rnek 6ya gre y = sin x ve y = cos x fonksiyonlar x = 0 da sreklidirler. Aslnda, her iki fonksiyon da her yerde sreklidir (bkz. Altrma 62). Buna gre, Teorem 9dan, alt trigonometrik fonksiyonun hepsinin, tanml olduklar her yerde srekli olduklar sonucu kar. rnein, y = tan x fonksiyonu c (p@2, p@2) c (p@2, 3p@2) c zerinde sreklidir.
Bilekeler
Srekli fonksiyonlarn btn bilekeleri sreklidir. Fikir udur: (x) x = c de srekli ise ve g(x) x = (c) de srekli ise, g f x = c de sreklidir (ekil 2.57). Bu durumda x c iken limit g((c)) dir.
g f c de sreklidir f c de sreklidir c f (c ) g f (c) de sreklidir g ( f (c))
EKL 2.57
Srekli fonksiyonlarn bilekeleri sreklidir.
Srekli Fonksiyonlarn Bilekesi TEOREM 10 f cde srekli ise ve g de f(c)de srekli ise, g f bilekesi cde sreklidir.
Sezgisel olarak, Teorem 10 anlamldr nk x cye yakn ise (x) te (c)ye yakndr ve g (c)de srekli olduundan g((x)) g((c))ye yakndr sonucu kar. Bilekelerin sreklilii herhangi sonlu sayda fonksiyon iin geerlidir. Tek istenen, her fonksiyonun uyguland noktada srekli olmasdr. Teorem 10un ispat iin Ek 2deki Altrma 6ya bakn.
RNEK 8
Teorem 9 ve 10 u uygulamak
x 2>3 1 + x4 x sin x ` x2 + 2
Aadaki fonksiyonlarn kendi tanm aralklarnda srekli olduklarn gsterin. (a) y = 2x 2 - 2x - 5 (c) y = ` x - 2 ` x2 - 2 (b) y =
(d) y = `
2.6
y 0.4 0.3 0.2 0.1 2p p 0 p 2p x
Sreklilik
129
zm
EKL 2.58 y = s x sin x d> s x 2 + 2 d fonksiyonunun srekliliini dndrmektedir (rnek 8d).
(a) Karekk fonksiyonu zerinde sreklidir nk [0, q d srekli birim (x) = x fonksiyonunun bir rasyonel kuvvetidir (Teorem 9 Blm 6). Verilen fonksiyon (x) = x2 2x 5 da polinomu ile g s t d = 2t . karekk fonksiyonunun bilekesidir. (b) Pay, birim fonksiyonun bir rasyonel kuvvetidir; payda heryerde pozitif bir polinomdur. Bu nedenle, blm sreklidir. (c) s x - 2 d> s x 2 - 2 d oran her x Z ; 22, iin sreklidir ve verilen fonksiyon bu oranla srekli olan mutlak deer fonksiyonunun bilekesidir (rnek 7). (d) Sins fonksiyonu her yerde srekli olduundan (Altrma 62), paydaki terimi x sin x srekli fonksiyonlarn arpmdr ve paydadaki x2 + 2 terimi her yerde pozitif olan bir polinomdur. Verilen fonksiyon, srekli fonksiyonlarn bir oran ile srekli olan mutlak deer fonksiyonunun bilekesidir (ekil 2.58).
Bir Noktaya Srekli Genilemeler

y = s sin x d> x fonksiyonu x = 0 dndaki her noktada sreklidir. Bu anlamda y = 1@x fonksiyonu gibidir. Fakat, x 0 iken y = s sin x d> xin sonlu bir limiti var olduundan (Teorem 7) bu anlamda y = 1@xten farkldr. Bu nedenle, fonksiyonun tanm kmesi, geniletilmi fonksiyon x = 0 da srekli olacak biimde, x = 0 noktasn ierecek ekilde geniletilebilir. Fs x d = L lim sin x x , 1, x Z 0 x = 0.
fonksiyonu F(x) da sreklidir x = 0 nk

x:0
sin x x = Fs 0 d
dr (ekil 2.59).
(0, 1) p , 2 2 p p 2 0 (a)
f(x) p , 2 2 p p 2 x p 2 p , 2 2 p 0
(0, 1)
F(x) p , 2 2 p p 2 x
(b)
EKL 2.59 - p> 2 x p> 2 iin s x d = s sin x d> xin grafii (0, 1) noktasn iermez nk fonksiyon x = 0 da tanml deildir. (b) yeni F(x) fonksiyonunu F(0) = 1 ve baka her yerde F(x) = f(x) olacak ekilde tanmlayarak grafikteki sreksizlii kaldrabiliriz. una dikkat edin, Fs 0 d = lim s x d .
x:0
130
Daha genel olarak, bir fonksiyonun (bir rasyonel fonksiyon gibi ) tanml olmad bir noktada bile limiti olabilir. (c) tanml deil, fakat limx : c s x d = L varsa, Fs x d = e s x d, L, xif nin tanm aralysa x is in the domain of f xif =xc = c.
kuralyla yeni bir fonksiyon tanmlayabiliriz. F fonksiyonu x = cde sreklidir. F(x) fonksiyonuna nin cye srekli genilemesi denir. rasyonel fonksiyonlar iin, srekli genilemeler genellikle ortak arpanlar sadeletirilerek bulunur.
RNEK 9
Bir Srekli Genileme

s x d = x2 + x - 6 x2 - 4
fonksiyonunun x = 2ye srekli bir genilemesi olduunu gsterin ve bu genilemeyi bulun.

y 2 1 1 0 y 2 1 0 1 (b) 2 3 4 x x 3 y x2 1 (a) 2 3 4 x y x2 x 6 x2 4
zm
(2) tanml olmad halde, x 2 ise s x d = s x - 2 ds x + 3 d x2 + x - 6 x + 3 . = = 2 x + 2 s x 2 ds x + 2 d x - 4
buluruz. Fs x d = x + 3 x + 2
5 4 1
fonksiyonu x 2 iin (x)e eittir, fakat ayn zamanda x = 2de sreklidir ve deeri 5@4tr. Yani F fonksiyonu nin x = 2ye srekli genilemesidir ve x2 + x - 6 5 = lim s x d = . 2 4 x:2 x:2 x - 4 lim bulunur. nin grafii ekil 2.60ta verilmektedir. F srekli genilemesinin grafii bunun aynsdr, fakat (2, 5@4)te delii yoktur. Aslnda F fonksiyonu x = 2deki sreksizlik noktas kaldrlm fonksiyonudur.
EKL 2.60 (a) (x)in grafii ve (b) F(x)in srekli genilemesi grafii (rnek 9).
Srekli Fonksiyonlar iin Ara Deer Teoremi

Aralklarda srekli olan fonksiyonlarn matematikte ve uygulamalarnda zel bir yer tutmalarn salayan zellikleri vardr. Bunlardan biri Ara Deer zelliidir. Bir fonksiyon, ald iki deer arsndaki btn deerleri alyorsa fonksiyonun Ara Deer zellii vardr denir.
TEOREM 11 Srekli Fonksiyonlar iin Ara Deer Teoremi [a, b] kapal aralnda srekli olan bir (x) fonksiyonu (a) ile (b) arasndaki her deeri alr. Baka bir deyile, y0 (a) ile (b) arasnda herhangi bir deer ise, [a, b] aralndaki bir c iin (c) = y0 dr.
2.6
Sreklilik
131
y y f(x) f(b)
y0 f(a)
y 3 2 1 x
Geometrik olarak, Ara Deer Teoremi unu sylemektedir: y-eksenini (a) ile (b) saylar arasnda kesen herhangi bir y = y0 yatay dorusu y = (x) erisini [a, b] aral zerinde en az bir defa kesecektir. Ara Deer Teoreminin ispat reel say sisteminin btnlk zelliine dayanmaktadr ve daha ileri seviyedeki kitaplarda bulunabilir. nin aralk zerindeki sreklilii Teorem 11 iin gereklidir. ekil 2.61deki fonksiyonda olduu gibi, fonksiyonu araln tek bir noktasnda bile sreksizse, teoremin sonucu dorulanmayabilir. Grafikler in Bir Sonu: Birletirilebilirlik Bir aralk zerinde srekli bir fonksiyonun grafiinin, aralk boyunca kesikli olamamasnn nedeni Teorem 11dir. Grafik, sin xin grafii gibi birleik, kesiksiz, tek bir eri olacaktr. En byk tamsay fonksiyonu gibi (ekil 2.54) sramalar veya 1@x gibi (ekil 2.56) ayr kollar olmayacaktr.
1 2 3 4
EKL 2.61 s x d = e 2x - 2, 1 x 6 2 3, 2 x 4 fonksiyonu (1) = 0 ve (4) = 3 arasndaki her deeri almaz; 2 ile 3 arasndaki hibir deeri almaz.
Kk Bulma in Bir Sonu (x) = 0 denkleminin zmne fonksiyonunun bir kk veya sfr deriz. Ara Deer Teoremi bize unu syler, srekliyse nin zerinde iaret deitirdii herhangi bir aralk fonksiyonun bir sfrn ierir. zel olarak, bir bilgisayar ekrannda bir srekli fonksiyonun grafiinin yatay ekseni getiini grdmzde bunun atlayarak geme olmadn biliriz. Orada fonksiyon deerinin sfr olduu bir nokta gerekten vardr. Bu sonu, grafiklerini izebildiimiz herhangi srekli fonksiyonlarn sfrlarn tahmin etme ilemine gtrr: 1. 2. Sfrlarnn kabaca nerede olduunu grmek iin fonksiyonun grafiini geni bir aralkta izin. Sonra, x-koordinat deerini tahmin etmek iin her sfra yaklan.
Grafik izer hesap makinenizde veya bilgisayarnzda bu ilem zerine pratik yapabilirsiniz. ekil 2.62de x3 x 1 = 0 denkleminin grafik zmndeki tipik admlar grlmektedir.
132

5 1
1 1 2
1.6
2 (a)
1 (b)
0.02
0.003
1.320
1.330
1.3240
1.3248
0.02 (c)
0.003 (d)
EKL 2.62 f(x) = x3 x 1 fonksiyonunun bir sfrna yaknlamak. Kk x = 1.3247 yaknndadr.
ALITIRMALAR 2.6
Grafiklerden Sreklilik
1-4 altrmalarnda, verilen grafiin [1, 3] aralnda srekli olup olmadn syleyin. Deilse, nerede ve neden deildir? 1.
y y f(x) 2 1 1 0 1 2 3 x 1 2 1 0 1 2 3 x y f(x)
5-10 Altrmalar aadaki ekilde grafii izilen x 2 - 1, 2x, s x d = e 1, - 2x + 4, 0, fonksiyonu hakkndadr.

y (1, 2) 2 y 2x y 2x 4 1 (1, 1) 0 1 1 2 3 x
2.
y y g(x)
-1 0 x 1 2
6 = 6 6
x x 1 x x
6 0 6 1 6 2 6 3
3.
y y h(x) 2 1 1 0 1 2 3 x
4.
y y k(x) 1
2 1 1 0 1
y x2 1 x
5-10 Altrmalarndaki grafik
2.6 5. a. b. c. d. 6. a. b. c. d. (1) var mdr? limx : -1+ s x d var mdr? limx : -1+ s x d = s - 1 d ? midir? x = 1de srekli midir? (1) var mdr? limx : 1 s x d var mdr? limx : 1 s x d = s 1 d ? midir? x = 1de srekli midir? 33. lim cos a
t:0
Sreklilik
133
p 219 - 3 sec 2t
34.
x : p>6
lim 2csc2 x + 5 13 tan x
Srekli Genilemeler
7. a. x = 2de tanml mdr? (nin tanmna bakn.) b. x = 2de srekli midir? 8. Hangi x deerlerinde sreklidir? 9. Genilemi fonksiyonun x = 2de srekli olmas iin (2)ye hangi deer verilmelidir? 10. Sreksizlii ortadan kaldrmak iin (1)in yeni deeri ne olmaldr?
38. g s x d = s x 2 - 16 d> s x 2 - 3x - 4 dn x = 4te srekli olmasn salayacak g(4) deerini bulun. 39. ann hangi deeri iin s x d = e her x deerinde sreklidir? 40. bnin hangi deeri iin g sxd = e her x deerinde sreklidir? T 4144 altrmalarnda, orijinde srekli bir genilemesi olup olmadn grmek iin fonksiyonunu izin. Varsa, x = 0daki genileme fonksiyonunun deerini bulun. Fonksiyonun srekli bir genilemesi yok gibiyse, orijinde sadan veya soldan srekli olacak bir genileme bulunabilir mi? Bulunabilirse, genileme fonksiyonunun deer(ler)inin ne olmasn beklersiniz? 41. s x d = 43. s x d = 10 x - 1 x sin x x 42. s x d = 10 x - 1 x x, bx 2, x 6 -2 x -2 x 2 - 1, 2ax, x 6 3 x 3
37. s s d = s s 3 - 1 d> s s 2 - 1 din s = 1de srekli olmasn salayacak (1) deerini bulun.
36. hs t d = s t 2 + 3t - 10 d> s t - 2 dnin t = 2de srekli olmasn salayacak h(2) deerini bulun.
35. g s x d = s x 2 - 9 d> s x - 3 dn x = 3te srekli olmasn salayacak g(3) deerini bulun.
Sreklilik Testini Uygulamak

Aadaki altrmalarda fonksiyonlar hangi noktalarda srekli deildirler? Hangi noktalarda, mmknse, sreksizlikler kaldrlabilir, hangilerinde kaldrlamaz? Aklayn. 11. Blm 2.4, Altrma 1 12. Blm 2.4, Altrma 2
13-28 altrmalarndaki fonksiyonlar hangi noktalarda sreklidir? 1 13. y = - 3x x - 2 15. y = x + 1 x 2 - 4x + 3 1 + 4 14. y = s x + 2 d2 16. y = 18. y = x + 3 x 2 - 3x - 10 x2 1 2 x + 1
17. y = x - 1 + sin x 19. y = cos x x
x + 2 20. y = cos x 22. y = tan 24. y = px 2
21. y = csc 2x x tan x x2 + 1 25. y = 22x + 3 23. y =
44. s x d = s 1 + 2x d1>x
27. y = s 2x - 1 d1>3
2x 4 + 1 1 + sin2 x 4 26. y = 23x - 1 28. y = s 2 - x d1>5
Theori ve rnekler
45. Srekli bir y = (x) fonksiyonunun x = 0da negatif, x = 1de pozitif olduu biliniyor. x = 0 ile x =1 arasnda, (x) = 0 denkleminin neden en az bir zm vardr? izerek gsterin. 46. cos x = xin neden en az bir zm olduunu aklayn. 47. Bir kbiin kkleri x 3 - 15x + 1 = 0 denkleminin [4, 4] aralnda zmnn olduunu gsterin. 48. Bir fonksiyon deer F(x) = (x a)2 (x b)2 + x fonksiyonunun xin baz deerleri iin (a + b)/2 deerlerini aldn gsterin. 49. Bir denklemi zmek (x) = x3 8x + 10 ise, (c)nin (a) p; (b) - 23 ; (c) 5.000.000 deerlerine eit olduu c deerleri bulunduunu gsterin.
Bileke Fonksiyonlar
29-34 altrmalarndaki limitleri bulun. Fonksiyonlar yaklalan noktalarda srekli midirler? 29. lim sin s x - sin x d
x:p t:0
30. lim sin a

y:1 x:0
p cos s tan t d b 2
31. lim sec s y sec2 y - tan2 y - 1 d 32. lim tan a p cos s sin x 1>3 d b 4
134
Blm 2: Limit ve Sreklilik 58. Bir lastik band germek Bir lastik band bir taraftan saa, dier taraftan sola doru gererken, banttaki bir noktann yeniden eski konumuna gelecei doru mudur? Yantnz aklayn. 59. Sabit nokta teoremi Bir fonksiyonunun [0, 1] kapal aralnda srekli olduunu ve [0, 1]deki her x iin 0 s x d 1 olduunu varsayn. [0, 1] aralnda, (c) = c olacak ekilde bir c says bulunmas gerektiini gsterin (cye nin sabit noktas denir). 60. Srekli fonksiyonlarn iaret koruma zellii fonksiyonu (a, b) aralnda tanmlanm olsun ve nin srekli olduu bir c deeri iin (c) 0 olsun. c civarnda nin (c) ile ayn iaretli olduu bir s c - d, c + d d aral bulunduunu gsterin. Bu sonucun ne kadar nemli olduuna dikkat edin. fonksiyonu (a, b)de tanml olduu halde, c dndaki bir noktada srekli olmas gerekmemektedir. Bu ve (c) 0 olmas yi btn aralk iinde (pozitif veya negatif) sfrdan farkl yapmaya yeterlidir. 61. Ancak ve yalnz
h:0
50. Aadaki be ifadenin neden ayn bilgiyi gerektirdiklerini aklayn. a. (x) = x3 3x 1in kklerini bulun. b. y = x3 erisinin y = 3x + 1 dorusunu kestii noktalarn x koordinatlarn bulun. c. x3 3x = 1 olan btn x deerlerini bulun. d. y = x3 3x erisinin y = 1 dorusunu kestii noktalarn x koordinatlarn bulun. e. x3 3x 1 = 0 denklemini zn. 51. Kaldrlabilir sreksizlik x = 2 noktasnda kaldrlabilir bir sreksizlii bulunan ve bunun dnda her yerde srekli olan bir (x) fonksiyonu bulun. nin x = 2de sreksiz olduunu nasl anladnz ve sreksizliin neden kaldrlabileceini aklayn. 52. Kaldrlamaz sreksizlik x = 1 noktasnda kaldrlamaz bir sreksizlii olan ve bunun dnda her yerde srekli olan bir (x) fonksiyonu bulun. nin x = 1de sreksiz olduunu nasl anladnz ve sreksizliin neden kaldrlamayacan aklayn. 53. Her noktada sreksiz olan bir fonksiyon a. Bo olmayan her reel say aralnn hem rasyonel hem de irrasyonel saylar ierdii bilgisini kullanarak, ise 1, x if rasyonel x is rational s x d = e ise 0, x if irrasyonel x is irrational fonksiyonunun her noktada sreksiz olduunu gsterin. b. herhangi bir noktada sadan veya soldan srekli midir? 54. (x) ve g(x) fonksiyonlar 0 x 1 aralnda srekliyse, (x)@g(x) [0, 1]in herhangi bir noktasnda sreksiz olabilir mi? Yantnzn nedenini aklayn. 55. h(x) = (x) g(x) arpm fonksiyonu x = 0da srekliyse, (x) ve g(x) de x = 0da srekli olmak zorunda mdr? Yantnzn nedeninin aklayn. 56. Srekli fonksiyonlarn sreksiz bilekesi x = 0da bilekeleri g sreksiz, fakat kendileri srekli olan ve g fonksiyonlarna bir rnek verin. Bu Teorem 10la eliir mi? Yantnz aklayn. 57. Daima sfrdan farkl srekli fonksiyonlar Bir aralkta sfr deeri almayan srekli bir fonksiyonun bu aralk zerinde iaret deitirmeyecei doru mudur? Yantnz aklayn.
lim s c + h d = s c d .
ise nin c de srekli olduunu gsterin. 62. (x) = sin x ve g(x) = cos xin her x = c noktasnda srekli olduklarn ispatlamak iin Altrma 61i ve sin s h + c d = sin h cos c + cos h sin c , cos s h + c d = cos h cos c - sin h sin c zdeliklerini kullann T
Denklemleri Grafik Yntemlerle zme

63-70 altrmalarndaki denklemleri zmek iin grafik izen hesap makinesi veya bir grafik program kullann. 63. x 3 - 3x - 1 = 0 64. 2x 3 - 2x 2 - 2x + 1 = 0 65. x(x 1)2 = 1 (tek kk) 66. x x = 2 67. 2x + 21 + x = 4 68. x3 15x + 1 = 0 ( kk) 69. cos x = x (tek kk) Radyan mod kullanmaya dikkat edin. 70. 2 sin x = x ( kk) Radyan mod kullanmaya dikkat edin.
2.7
Teetler ve Trevler
Bu blmde, Blm 2.1de balanan kiri ve teet tartmasna devam edilmektedir. Erilerin teetlerini bulmak iin kirilerin eimlerinin limitlerini hesaplyoruz.
Bir Erinin Teeti Nedir?

emberler iin teet kavram aktr. Bir L dorusu emberin bir P noktasndan Pdeki yarapa dik olarak geiyorsa, L embere Pde teettir (ekil 2.63). Byle bir doru embere sadece dokunur. Fakat bir L dorusunun baka bir C erisine bir P noktasnda teet
2.7
Teet ve Trevler
135
P L O
embere sadece dokunur. Fakat bir L dorusunun baka bir C erisine bir P noktasnda teet olmas ne demektir? emberin geometrisinden genelletirerek, bunun aadakilerden biri anlamna geldiini syleyebiliriz. 1. 2. 3. L dorusu Pden, P ile Cnin merkezini birletiren doruya dik olarak geer. L dorusu Cnin tek bir noktasndan, yani Pden geer. L dorusu Pden geer ve Cnin sadece bir tarafnda bulunur.
EKL 2.63 L dorusu, Pden OP yarapna dik olarak geerse embere teettir.
Bu ifadeler, C bir emberse geerliyken, daha genel eriler iin hibiri tutarl olarak almaz. ou erinin bir merkezi yoktur ve teet olarak adlandrmak istediimiz bir doru Cyi baka noktalarda kesebilir veya teet noktasnda Cyi kesebilir (ekil 2.64).
L C P P
C L
L P
L dorusu C ile yalnz Pde buluur fakat Cye teet deildir.
L dorusu Cye Pde teettir fakat C ile birka noktada buluur.
L dorusu Cye Pde teettir Cyi Pde geerek Cnin iki tarafndadr.
EKL 2.64
Teet dorular hakknda sylenenlerin dorulanmamas
TARHSEL BYOGRAF
Pierre de Fermat (16011665)
Genel erilerde teet kavramn tanmlamak iin, Pden ve eri zerinde giderek Pye yaklaan Q noktalarndan geen kirileri de gz nne alan dinamik bir yaklama gerek vardr (ekil 2.65). Bu yaklam yledir: 1. 2. 3. Hesaplayabildiklerimizle, yani PQ kiriinin eimiyle ie balarz. Q eri zerinde Pye yaklarken kiri eiminin limitine bakarz. Limit varsa, bunu erinin P noktasndaki eimi olarak alr ve erinin P noktasndaki teetini Pden bu eimle geen doru olarak tanmlarz.
Bu yaklam Blm 2.1 deki serbest den ta ve meyve sinei rneklerinde yapm olduumuz eydir.
Teet P Q
Kiriler P Teet
Kiriler
EKL 2.65 Teet kavramna dinamik yaklam. Erinin P noktasndaki teeti, eimi Q P ikenki kiri eimlerinin limiti olan, Pden geen dorudur.
136
RNEK 1
2
Bir Parabole Teet Doru
y = x parabolnn P(2, 4) noktasndaki eimini bulun. Paraboln bu noktadaki teetinin denklemini yazn. P(2, 4) ve yaknndaki Qs 2 + h, s 2 + h d2 d noktalarndan geen bir kirile ie balarz. PQ kiriinin eimi iin bir ifade bulur ve Q eri zerinde Pye yaklarken ne olduuna bakarz.
zm
Kiri eimi Secant slope =
y s 2 + h d2 - 22 h 2 + 4h + 4 - 4 = = h h x = h 2 + 4h = h + 4. h
h 0 ise, Q Pnin st sa tarafnda bulunur (ekil 2.66). h 0 ise, Q Pnin sol tarafnda bulunur (gsterilmemitir). Her iki durumda da, Q eri zerinde Pye yaklarken, h sfra ve kiri eimi 4e yaklar:
h:0
lim s h + 4 d = 4.
Paraboln P noktasndaki eimini 4 olarak alrz. Paraboln Pdeki teeti, Pden 4 eimiyle geen dorudur: y = 4 + 4s x - 2 d y = 4x - 4.
y y x2 Q(2 h, (2 h) 2 ) Teet eimi = 4 y (2 h)2 4 P(2, 4) x h 0 2
LEKL DEL
Nokta-eim denklemi
Kiri eimi
(2 h) 2 4 h4 h
2 h
EKL 2.66
y = x2 parabolnn P(2, 4) noktasndaki eimini bulunmas (rnek 1).
Bir Fonksiyonun Grafiinin Teetini Bulma

Bir eriye teet bulma problemi, onyedinci yzyl balarnn balca matematik problemi idi. Optikte, bir k nnn erisel bir mercee girdii ay teet belirliyordu. Mekanikte, hareket eden bir cismin, yolu boyunca her noktadaki ynn teet belirliyordu. Geometride, iki erinin kesim noktasndaki teetleri erilerin hangi a ile kesitiklerini belirliyordu. Herhangi bir y = (x) erisinin P(x0, (x0)) noktasndaki teetini bulmak iin, ayn dinamik yntemi kullanrz. Pden ve bir Q(x0 + h, (x0 + h)) noktasndan geen kiriin eimini hesaplarz ve h 0 iken eimin limitini buluruz (ekil 2.67). Limit varsa, buna erinin Pdeki eimi deriz ve Pdeki teeti Pden bu eimle geen doru olarak tanmlarz.
2.7
y
y f(x) Q(x0 h, f(x0 h)) f(x0 h) f(x0)
Teet ve Trevler
137
TANIMLAR Eim, Teet Doru y = (x) erisinin P(x0, (x0)) noktasndaki eimi
m = lim s x0 + h d - s x0 d h h:0 (limitin olmas kouluyla)
P(x0, f(x0)) h 0 x0 x0 h
saysdr. Erinin Pdeki teeti ise, Pden bu eimle geen dorudur.
EKL 2.67 P deki teet dorunun eimi s x0 + h d - s x0 d lim . dir. h h:0
Her yeni tanm yaptmzda, istediimiz sonucu verip vermediini grmek iin bunu bildiimiz eyler zerinde denemek yararldr. rnek 2, eimin bu yeni tanmnn, dikey olmayan dorulara uygulandnda Blm 1.2deki eski tanmla uyutuunu gstermektedir.
RNEK 2
Tanm Test Etmek
y = mx + b dorusunun herhangi bir (x0, mx0 + b) noktasndaki teetinin kendisi olduunu gsterin.
zm
(x) = mx + b yazar ve yapacaklarmz adma bleriz. (x0) ve (x0 + h) bulun. s x0 d = mx0 + b s x0 + h d = ms x0 + h d + b = mx0 + mh + b
1.
2.
h:0
lim s s x0 + h d - s x0 dd> h . eimini bulun. s x0 + h d - s x0 d s mx0 + mh + b d - s mx0 + b d = lim h h h:0 h:0 lim = lim
h:0
mh = m h
3.
Nokta-eim denklemini kullanarak teeti bulun. (x, mx0 + b) noktasndaki teet u ekildedir: y = s mx0 + b d + ms x - x0 d y = mx0 + b + mx - mx0 y = mx + b .
rnek 2 deki admlar zetleyelim.
y = f (x) erisinin (x0, y0) noktasndaki teetinin bulunmas

1. (x0) ve (x0 + h) hesaplayn. 2. Eimi hesaplayn m = lim 3. Limit varsa, teeti y = y0 + ms x - x0 d . olarak bulun. s x0 + h d - s x0 d . h h:0
138
RNEK 3
y = 1> x, x Z 0 n eimi ve teeti
(a) y = 1@x erisinin x = a 0daki eimini bulun. (b) Eim nerede 1@4 olur? (c) a deitike, (a, 1@a)) noktasnda erinin teetine ne olur?
zm
(a) Burada, (x) = 1@xtir. (a, 1@a)daki eim ise 1 1 - a a + h s a + h d - s a d lim = lim h h:0 h:0 h a sa + hd 1 = lim h as a + h d h:0 = lim
h:0
-h has a + h d -1 1 = - 2. as a + h d a
= lim
h:0
olarak bulunur. h = 0 yazp limiti hesaplayabileceimiz son adma gelene kadar her satrn banda limh : 0 yazmak zorunda olduumuza dikkat edin. a says pozitif veya negatif olabilir fakat sfr olamaz. (b) x = a olduu noktada y = 1@xyin eimi 1@a2dir. 1 1 = - . 4 a2
ise, eim 1@4 olacaktr. Bu denklem a2 = 4, yani a = 2 veya a = 2ye denktir. (2, 1@2) ve (2, 1@2) noktalarnda erinin eimi 1@4tr (ekil 2.68). (c) a 0 ise - 1> a 2 eimi her zaman negatiftir. a 0+ iken, eim - q a yaklar ve teet giderek dikleir (ekil 2.69). a 0 iken de bunu grrz. a orijinden uzaklatka, eim 0ye yaklar ve teet yatay hale gelir.
y y 1 y x eim 1 4 1 2 , 2 1 2, 2 x eim 1 4 0 a y 1 x eim 1 a2 x
EKL 2.68 y = 1@xn eimi 1@4 olan iki teeti (rnek 3)
EKL 2.69 Orijine doru dikleen teetler, teet noktas uzaklatka daha dz hale gelir.
2.7
Teet ve Trevler
139
Deiim Oranlar: Bir Noktada Trev

s x0 + h d - s x0 d h ifadesine f nin x0da h artmyla fark blm ad verilir. Fark blmnn h sfra yaklarken bir limiti varsa, bu limite f nin x0daki trevi denir. Fark blmn bir kiriin eimi olarak yorumlarsak, trev x = x0 noktasnda erinin ve teetinin eimini verir. Fark blmn, Blm 2.1de yaptmz gibi, ortalama bir deiim oran olarak yorumlarsak, trev x = x0 noktasnda fonksiyonun xe gre deiim orann verir. Trev, analizde kullanlan en nemli iki matematiksel aratan biridir. Trevi Blm 3de daha yakndan inceleyeceiz. Dier nemli ara integraldir ve onun incelemesini Blm 5 te balatyoruz
RNEK 4
Anlk hz (Blm 2.1deki rnek 1 ve 2nin devam)
Blm 2.1deki rnek 1 ve 2de, dnya yzeyi yaknnda, durgun halden balayp serbest den bir tan hzn inceledik. lk t saniye iinde tan y = 16t2 ft dtn bulduk ve tan t = 1 anndaki hzn tahmin etmek iin giderek azalan aralklarda bir dizi ortalama hz dizisi kullandk. Bu anda tan hz tam olarak neydi?
zm
(t) = 16t2 olsun. Tan t = 1 ve t = 1 + h saniye aralndaki ortalama hz s 1 + h d - s 1 d 16s 1 + h d2 - 16s 1 d2 16s h 2 + 2h d = = = 16s h + 2 d . h h h
idi. Tan t = 1 anndaki hz ise

h:0
lim 16s h + 2 d = 16s 0 + 2 d = 32 ftft > sec. @sn
olur. Bu da balangtaki 32 ft@snlik tahminimizi dorular.
zet
Erilerin eimlerini, bir eriye teet olan dorular, bir fonksiyonun deiim orann, fark blmnn limitini ve bir fonksiyonun bir noktadaki trevini tartyorduk. Bu fikirlerin hepsi aada zetlenen ayn eye gtrr:
1. 2. 3. 4. 5.
y = (x)in x = x0daki eimi y = (x) erisinin x = x0daki teetinin eimi (x)in x = x0daki xe gre deiim oran in x = x0daki trevi s x0 + h d - s x0 d Fark blmnn limiti, lim h h:0
140
ALITIRMALAR 2.7
Eimler ve Teetler
14 altrmalarnda, blmeleri ve keleri kullanarak P1 ve P2 noktalarnda (y-birim bana x-birim olarak) erinin eimini kabaca bulun. Grafikler basmda kaym olabileceklerinden, sonularnz kitabn arkasndakilerden farkl olabilir. 1.
y
1922 altrmalarnda, erinin verilen noktadaki eimini bulun. 19. y = 5x 2, 21. y = x = -1 x = 3 20. y = 1 - x 2, 22. y = x - 1 , x + 1 x = 2 x = 0 1 , x - 1
2.
y P2
Belirtilen Eimde Teetler

23 ve 24 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerinin hangi noktalarnda yatay teet bulunur? 23. s x d = x 2 + 4x - 1 24. g s x d = x 3 - 3x 25. Eimleri 1 olan ve y = 1@(x 1) erisine teet olan btn dorularn denklemlerini bulun.
P2
2 1
1 2 P1 0 1 x 2 1 0 1 2 P1 1
26. Eimi 1@4 olan ve y = x erisine teet olan dorunun denklemini yazn.
Deiim Oranlar
27. Bir kuleden den cisim 100m yksekliinde bir kulenin tepesinden bir cisim braklyor. Cismin t saniye sonra yerden ykseklii 100 4.9t2 metredir. Brakldktan 2 sn. sonra d hz nedir?
y
3.
4.
4
28. Bir roketin hz Frlatldktan t saniye sonra, bir roketin ykseklii 3t2 ft dir. 10 sn. sonra roketin ykselme hz nedir? 29. Bir roketin hz Yarap r = 3 olduunda bir emberin alannn s A = pr 2 d yarapna gre deiim oran nedir? 30. Topun deien hacmi Yarap r = 2 olduunda bir topun hacminin s V = s 4> 3 dpr 3 d yarapna gre deiim oran nedir?
P2
2 3 P1 P2 2 P1 1 0 1 2 x 2 1 0 1 2 x
Teetleri Bulma
31. x 2 sin s 1> x d, x Z 0 0, x = 0 fonksiyonunun grafiinin orijinde bir teeti var mdr? Yantnz aklayn. s x d = e g sxd = e x sin s 1> x d, 0, x Z 0 x = 0
510 altrmalarnda, verilen noktada erinin teet denklemini bulun. Eriyi ve teetini birlikte izin. 5. y = 4 - x 2, 7. y = 2 2x, 9. y = x 3, s - 1, 3 d s 1, 2 d 6. y = s x - 1 d2 + 1, 8. y = 10. y = 1 , x2 1 , x3 s - 1, 1 d 1 a - 2, - b 8 s 1, 1 d
32.
fonksiyonunun grafiinin orijinde bir teeti var mdr? Yantnz aklayn. lim h : 0 s s x0 + h d - s x0 dd> h = q veya - q ise, y = (x) erisinin x = x0 noktasnda dikey bir teeti vardr deriz. x = 0da dikey teet: (ekle baknz) s 0 + h d - s 0 d h 1>3 - 0 = lim h h h:0 h:0 lim = lim
h:0
s - 2, - 8 d
Dikey Teetler
1118 altrmalarnda, verilen noktada fonksiyonun grafiinin eimini bulun. O noktadaki teetin denklemini yazn. 11. s x d = x 2 + 1, 13. g s x d = x , x - 2 s 2, 8 d s 4, 2 d s 2, 5 d s 3, 3 d 12. s x d = x - 2x 2, 14. g s x d = s 1, - 1 d 8 , s 2, 2 d x2 16. hs t d = t 3 + 3t, s 1, 4 d 18. s x d = 2x + 1, s 8, 3 d
15. hs t d = t 3,
17. s x d = 2x,
1 = q h 2>3
Blm 2
y y f (x) x 1 3
Tekrar Sorular
141
34. Us x d = e 0, 1, x 6 0 x 0
fonksiyonunun grafiinin (0, 1) noktasnda dikey bir teeti var mdr? Yantnz aklayn. T a. 3544 altrmalarndaki erileri izin. Grafiklerin nerelerde dikey teetleri vardr? b. (a)daki sonularnz limit hesaplamalaryla dorulayn. Ama nce altrma 33 ve 34deki aklamalar okuyun.
1>5 2>3
ORJNDE DKEY TEET
35. y = x 2>5 37. y = x
36. y = x 4>5 38. y = x 3>5
x = 0da dikey teet yok: (aadaki ekle baknz) g s0 + hd - g s0d h 2>3 - 0 lim = lim h h h:0 h:0 = lim 1 h
h:0
1>3
39. y = 4x 2>5 - 2x 41. y = x 43. y = e
- sx - 1d
1>3
40. y = x 5>3 - 5x 2>3
42. y = x 1>3 + s x - 1 d1>3 44. y = 2 4 - x
- 2 x , x 0 2x, x 7 0
BLGSAYAR ARATIRMALARI
nk limit sadan q , soldan ise - q dur.

y y g(x) x 2 3
Kirileri ve Teetleri izmek

4548 altrmalarndaki fonksiyonlar iin aada verilen admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann. a. (x0 1@2) x (x0 + 3) aralnda y = (x) fonksiyonunu izin. b. x0sabit tutularak, x0 daki
x
0
ORJNDE DKEY TEET YOK
qs h d =
s x0 + h d - s x0 d h
33. s x d = - 1, x 6 0 0, x = 0 1, x 7 0
farklar oran h adm byklnn bir fonksiyonu haline gelir. Bu fonksiyonu BCSnizin alma alanna girin. c. h 0 iken q limitini bulun. d. h = 3, 2 ve 1 iin y = s x0 d + q # s x - x0 d kirilerini tanmlayn. (a)da verilen aralkta yi ve teeti ile birlikte izin. 5 45. s x d = x 3 + 2x, x0 = 0 46. s x d = x + x , x0 = 1 47. s x d = x + sin s 2x d, x0 = p> 2 48. s x d = cos x + 4 sin s 2x d, x0 = p
fonksiyonunun grafiinin orijinde dikey bir teeti var mdr? Yantnz aklayn.
Blm 2
Tekrar Sorular
5. Limit bulunmadnda ne gibi fonksiyon davranlar grlebilir? rnekler veriniz. 6. Limit hesaplamak iin hangi teoremler vardr? Teoremlerin nasl kullanldna rnek verin. 7. Tek tarafl limitlerle limitlerin ilikisi nedir? Bu iliki bazen bir limiti hesaplamada veya bir limitin var olmadn ispatlamada nasl kullanlr? rnek verin.
1. g(t) fonksiyonunun t = adan t = bye kadar olan aralktaki ortalama deiim oran nedir? 2. g(t) fonksiyonunun t = t0daki deiim orann bulmak iin hangi limit hesaplanmaldr? 3. lim s x d = L ? limitinin gayri resmi veya sezgisel tanm nedir? Tanm neden gayri resmi dir? rnekler veriniz. 4. x x0a yaklarken bir (x) fonksiyonunun limitinin varl ve deeri x = cde ne olduuna bal mdr? Aklayn ve rnek verin.
x : x0
142
Blm 2: Limit ve Sreklilik 19. Hangi koullar altnda bir fonksiyonu x = c noktasnda srekli olacak ekilde geniletebilirsiniz? rnek verin. 20. Bir fonksiyonun bir aralkta srekli olmas ne demektir? 21. Bir fonksiyonun srekli olmas ne anlama gelir? Tanm kmesinin tamamnda srekli olmayan bir fonksiyonun, tanm kmesi iindeki belirli aralklarda srekli olabileceini gsteren rnekler verin. 22. Sreksizliin balca tipleri nelerdir? Her birine bir rnek veriniz. Kaldrlabilir sreksizlik nedir? Bir rnek veriniz. 23. Bir fonksiyonun Ara Deer zelliini salamas ne anlama gelir? Bir fonksiyonun, bir aralk zerinde bu zellii salanmasn, hangi koullar garanti eder? 24. Genellikle kaleminizi kattan kaldrmadan grafiini izebildiiniz bir fonksiyonun srekli olduu sylenir. Bu neden dorudur? 25. Bir dorunun bir C erisine P noktasnda teet olmas ne demektir? 26. Aadaki formln nemi nedir? lim s x + h d - s x d ? h
8. limu0 ((sinu)@u) deeri nedir? unn radyan veya derece olarak llmesine bal mdr? Aklaynz. 9. limx : x0 s x d = L tam olarak ne demektir? Limitin esas tanmnda verilen bir , L, x0 ve P 7 0 iin bir d 7 0 deeri bulduunuz bir rnek verin. 10. Aadaki ifadelerin esas tanmlarn verin. a. limx : 2- s x d = 5 c. limx : 2 s x d = q b. limx : 2+ s x d = 5 d. limx : 2 s x d = - q
11. limx : q s x d = L ve limx : - q s x d = L tam olarak ne demektir? rnekler veriniz. 12. limx : ; q k (k bir sabit) ve limx (1@x) nedir? Bu sonular dier fonksiyonlara nasl geniletirsiniz? rnekler veriniz. 13. x iken bir rasyonel fonksiyonun limitini nasl bulursunuz? rnekler veriniz. 14. Yatay, dikey ve eik asimptotlar nelerdir? rnekler veriniz. 15. Bir fonksiyonun, tanm aralnn bir i noktasnda srekli olabilmesi iin hangi koullar salanmaldr? Bir u noktasnda? 16. Bir fonksiyonun grafiine bakmak fonksiyonun nerede srekli olduunu anlamanzda size nasl yardmc olur? 17. Bir fonksiyonun bir noktada sadan veya soldan srekli olmas ne anlama gelir? Sreklilik ve tek tarafl sreklilik arasndaki iliki nedir? 18. Polinomlar, rasyonel fonksiyonlar, trigonometrik fonksiyonlar, fonksiyonlarn rasyonel kuvvetleri ve cebirsel kombinasyonlar, bileke fonksiyonlar ve fonksiyonlarn mutlak deerlerinin sreklilii hakknda ne sylenebilir?
h:0
27. y = (x) erisinin, zerindeki bir (x0, y0) noktasndaki teetini nasl bulursunuz? 28. y = (x) erisinin x = x0daki eimi, fonksiyonun x = x0daki xe gre deiim oranna nasl baldr? nin x0daki trevine?
Blm 2
Limitler ve Sreklilik
1.
Problemler
2. Altrma 1dekileri aadaki fonksiyon iin tekrarlayn. 0, 1> x, s x d = d 0, 1, x 0 x x 6 = 7 -1 x 6 1 1 1.
1, - x, s x d = e 1, - x, 1,
x -1 -1 6 x 6 0 x = 0 0 6 x 6 1 x 1.
3. (t) ve g (t)nin her t iin tanml olduklarn limtt0 (t) = 7 ve limtt0 g(t) = 0 olduunu varsayn. Aadaki fonksiyonlarn t t0 iin limitlerini bulun. a. 3(t) c. s t d # g s t d e. cos (g (t)) g. s t d + g s t d b. s s t dd2 s t d d. g std - 7 f. s t d h. 1> (t)
fonksiyonunun grafiini izin. x = 1, 0, 1 noktalarnn her birindeki limitleri, tek tarafl limitleri, sreklilii ve tek tarafl sreklilii detayl olarak tartn. Sreksizliklerden herhangi biri kaldrlabilir mi? Aklayn.
Blm 2 Problemler 4. (x) ve g (x)in tm x deerleri iin tanmlandn limx : 0 s x d = 1> 2 ve limx : 0 g s x d = 22 . olduunu varsayn. Aadaki fonksiyonlarn x 0 iin limitlerini bulun. a. - g s x d c. s x d + g s x d e. x + s x d b. g s x d # s x d d. 1> (x) s x d # cos x f. x - 1
143
Problem 5 ve 6da, verilen ifadeler doruysa limx : 0 g s x din almas gereken deerleri bulun. 4 - g sxd 5. lim a 6. lim ax lim g s x d b = 2 b = 1 x
x:0 x : -4 x:0
x 2 - 4x + 8 1 24. lim 2 x : q x - 7x + 1 3x 3 x 2 - 7x x4 + x3 25. lim 26. lim x: -q x + 1 x : q 12x 3 + 128 ( Bir grafik varsa, grafii the function s If you haveiziciniz a grapher, try graphing sin x 27. lim 5 x 5 fonksiyonu iin izmeyi deneyin) x: q : x ; for - 5 x 5. d ( Bir grafik iziciniz varsa, sonsuzdaki s If you have a grapher, try graphing limiti cos u - 1 grmek iin (x) = x(cos 1@x) 1)i orijin s x d = xs cos s 1> x d - 1 d near the origin to 28. lim u u: q yaknnda izmeyi deneyin) see the limit at infinity. d 23.
x: -q
lim
29. lim
x: q
x + sin x + 2 2x x + sin x
30. lim
x: q
x 2>3 + x -1 x 2>3 + cos2 x
7. Aadaki fonksiyonlar hangi aralklarda sreklidir? a. s x d = x 1>3 c. hs x d = x -2>3 b. g s x d = x 3>4 d. ks x d = x -1>6 b. g s x d = csc x d. ks x d = sin x x
Srekli Genilemeler
31. s x d = xs x 2 - 1 d> x 2 - 1 x = 1 veya 1de srekli olacak ekilde geniletilebilir mi? Yantnz aklayn. (Fonksiyonu izin grafiini ilgin bulacaksnz.) 32. (x) = sin 1@x fonksiyonunun x = 0a srekli genilemesinin neden bulunmadn aklayn. T 3336 problemlerinde, verilen a noktasna bir srekli genilemesi olup olmadn grmek amacyla fonksiyonu izin. Varsa, geniletilmi fonksiyonun adaki deerini grafikten bulun. Fonksiyonun srekli bir genilemesi yok gibiyse, sadan veya soldan srekli olacak ekilde geniletilebilir mi? Geniletilebilirse, geniletilmi fonksiyonun deeri ne olmaldr? 33. s x d = x - 1 x - 2x
4
8. Aadaki fonksiyonlar hangi aralklarda sreklidir? a. s x d = tan x cos x c. hs x d = x - p
Limit Bulmak
916 altrmalarnda limitleri bulun veya niye olmadn aklayn. 9. lim x 2 - 4x + 4 x + 5x 2 - 14x a. x 0 iken
3 5
b. x 2 iken
a = 1
34. g s u d =
5 cos u , 4u - 2p x , 1 - 2 x
a = p> 2 a = 0
10. lim
x2 + x x + 2x 4 + x 3 a. x 0 iken 1 - 2x x:1 1 - x s x + h d2 - x 2 h h:0
35. hs t d = s 1 + t d1>t, b. x 1 iken x2 - a2 x:a x4 - a4 s x + h d2 - x 2 14. lim h x:0 12. lim s 2 + x d3 - 8 x x:0
a = 0 36. k s x d =
Kkler
3 T 37. (x) = x x 1 olsun. a. nin 1 ile 2 arasnda bir sfr olduunu gsterin. b. (x) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 108 hatayla zn. c. (b)deki zmn tam deerinin
11. lim
13. lim
1 1 2 + x 2 15. lim x x:0
16. lim
1720 altrmalarnda x belirtilen deere yaklarken g (x)in limitini bulun. 17. lim+ s 4g s x dd
x:0
1>3
269 1>3 269 1>3 1 1 + b b + a 2 18 2 18 olduu gsterilebilir. Bu tam sonucu karn ve (b)deki deerle karlatrn. a
= 2
18.
x : 25
lim
1 = 2 x + g sxd 5 - x2 2g s x d = 0
19. lim
x:1
3x 2 + 1 = q g sxd
3 T 38. (u) = u 2u + 2 a. nin 2 ile 0 arasnda bir sfr olduunu gsterin. b. (u) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 104 hatayla zn.
20. lim
x : -2
c. (b)deki zmn tam deerinin a

1>3
Sonsuzda Limitler
2130 altrmalarnda limitleri bulun. 21. lim
x: q
19 19 - 1b - a + 1b A 27 A 27 olduu gsterilebilir. Bu tam sonucu karn ve (b)deki deerle karlatrn.
1>3
2x + 3 5x + 7
22.
x: -q
lim
2x 2 + 3 5x 2 + 7
144
Blm 2
T
Ek - leri Altrmalar
1. 00a deer vermek s kurallar, a sfrdan farkl bir sayysa, a0 = 1 olacan syler. Ayrca, n pozitif bir sayysa, 0n = 0 olacan da belirtirler. Bu kurallar 00 da kapsayacak ekilde geniletirsek, akl kartrc bir sonula karlarz. lk kural 00 = 1 verirken, ikincisi 00 = 0 verecektir. Burada doru veya yanl bir soruyla uramyoruz. Grld gibi iki kural da geersizdir, dolaysyla bir eliki yoktur. Aslnda, bakalarn ikna edebilirsek, 00 istediimiz deere sahip olacak ekilde tanmlayabiliriz. 00n deerinin ne olmasn isterdiniz? Aada karar vermenize yardmc olabilecek iki rnek vardr. (Baka bir rnek iin Altrma 4e bakn.) a. x = 0.1, 0.01, 0.001 ve hesap makinenize sacak kadar deer iin xxi hesaplayn. Her seferinde elde ettiiniz deeri yazn. Ne gibi bir kalp gryorsunuz? b. 0 x 1 iin, y = xx fonksiyonunu izin. x 0 iin fonksiyon tanml olmad halde, grafik sadan y-eksenine yaklaacaktr. Hangi y-deerine yaklamaktadr? Daha iyi grebilmek iin yakndan bakn. Ne dnyorsunuz?
k oran y ft 3 dak.
Belirli bir tank iin y = 2x> 2 olduunu varsayn. Neredeyse sabit bir ak hz elde etmek iin arada bir tanka bir hortumla su ekliyorsunuz. Ak hzn a. y0 = 1 ft3@dak hznn 0.2 ft3@dak civarnda, b. y0 = 1 ft3@dak hznn 0.1 ft3@dak civarnda tutmak iin, su yksekliini nasl ayarlamalsnz? 5. Hassas bir alette sl genleme Bildiiniz gibi, ou metaller stldklarnda genleir, soutulduklarnda ise bzlrler. Bir laboratuvar aletinin boyutlar bazen o kadar nemlidir ki, yapld yer ve kullanld laboratuvardaki scakln deimemesi gerekir. 70Fta 10 cm geniliindeki bir alminyum ubuk yakn bir t scaklnda y = 10 + (t 70) 104 santimetre geniliinde olacaktr. Genilii 10 cmden en fazla 0.0005 cm farkl olabilecek bir yerekimi dalgas dedektryle altnz varsayn. Bu hata paynn almamas iin, scakl t0 = 70Ftan en fazla ne kadar farkl olabilir? 6. Bir l kabndaki izgiler Tipik bir 1 litrelik lm kabnn ii 6 cm yarapl bir dik silindirdir (ekle baknz). Bu nedenle kaba konan suyun hacmi, dolu ksmn h yksekliinin bir fonksiyonu olacaktr: V = p62h = 36ph 1 litre suyun (1000 cm3) hacmini en fazla %1lik bir hata yaparak (10 cm3) lmek iin hyi ne kadar hassas lmeliyiz?
2. 00n 0 veya 1den farkl bir ey olmasn istemeniz iin bir neden x pozitif deerlere doru artarken, 1@x ve 1@(ln x) saylarnn ikisi de sfra yaklar. x artarken 1 s x d = a x b
1>sln xd
saysna ne olur? Bunu bulmann iki yolu aada gsterilmektedir. a. x = 10, 100, 1000 ve hesap makinenizin izin verecei deerlerde yi hesaplayn. Ne gibi bir kalp gryorsunuz? b. Orijini ieren erevelerde dahil olmak zere, yi deiik erevelerde izin. Ne gryorsunuz? Grafik boyunca y deerlerini okuyun. Ne buluyorsunuz? Blm 6da neler olup bittii anlatlacaktr. 3. Lorentz ksalmas Grelik teorisinde bir cismin, mesela bir roketin, boyu bir gzlemciye, roketin gzlemciye gre hzna balym gibi grnr. Gzlemci roketin boyunu hareketsizken L0 olarak lmse, y hznda iken roketin boyu L = L0 1 -
y2 . c2
izgiler yaklak 1 mm kalnlkta (a)
gibi grnecektir. Bu denklem Lorentz ksaltma formldr. Burada, 3 108 m@sn n vakumdaki hzdr. y artarken Lye ne olur? Neden soldan limite ihtiya vardr? 4. Bir su tanknn akn kontrol etme Toricelli kanunu aadaki gibi bir tanktan su aktrsanz, suyun y ak hznn bir sabit kere suyun x derinliinin karekk olduunu syler. Buradaki sabit k musluunun byklne ve ekline baldr.
Blm 2
r 6 cm
Ek - leri Altrmalar
145
18. Dirichlet cetvel fonksiyonu x rasyonel bir sayysa, x iki tamsaynn blm, m@n, olarak tek bir ekilde yazlabilir. Burada n 0 ve m ile nnin tek ortak arpanlar birdir (Byle bir kesire sadeletirilemez deriz. rnein, 6@4n sadeletrilemez hali 3@2dir). (x) [0, 1] aralnda
Svnn hacmi V 36ph
s x d = e
@nm sadeletirilemez bir kesir 1> n, xif=xm = > n is a rational number in lowest terms xifirrasyonel 0, x is irrational.
ile tanmlansn. rnein s 0 d = s 1 d = 1, s 1> 2 d = 1> 2, s 1> 3 d = s 2> 3 d = 1> 3, s 1> 4 d = s 3> 4 d = 1> 4 , .... a. nin [0, 1] aralndaki her rasyonel sayda sreksiz olduunu gsterin.. b. nin [0, 1] aralndaki her irrasyonel sayda srekli olduunu gsterin. (pucu: verilmi pozitif bir sayysa, [0, 1]de (r) olacak ekilde sonlu sayda r rasyonel says bulunacan gsterin.) c. nin grafiini izin. Sizce ye neden cetvel fonksiyonu denilmektedir? 19. Zt noktalar Dnyann ekvatorunda her zaman scaklklar ayn olan bir ift zt (bir apn iki ucunda olan) nokta bulunduuna inanmak iin bir neden var m? Aklayn. 20. lim s s x d + g s x dd = 3 ve lim s s x d - g s x dd = - 1 , ise,
x:c x:c
(b)
(a) 1 litrelik bir l kab, (b) 6 cm yarapl bir dik silindir eklinde modellenmesi
Limitin Kesin Tanm

710 altrmalarnda, fonksiyonun x0 noktasnda srekli olduunu gstermek iin limitin esas tanmn kullann. 7. s x d = x 2 - 7, x0 = 1 9. hs x d = 22x - 3, x0 = 2 10. Fs x d = 29 - x, 8. g s x d = 1> s 2x d, x0 = 1> 4 x0 = 5
11. Limitlerin teklii Bir fonksiyonun bir noktada farkl limitleri olamayacan gsterin. Yani, limxx0 (x) = L1 ve limxx0 (x) = L2 ise, L1 = L2 olmaldr. 12. Limitin Sabitle arpm Kuraln ispat edin: lim ks x d = k lim s x d herhangi for any constant bir k iin. k .
x:c x:c
lim s x dg s x d . limitini bulun.
x:c
13. Tek tarafl limitler limx0+ (x) = A ve limx0 (x) = B ise, aadakileri bulun. a. limx : 0+ s x 3 - x d c. limx : 0+ s x 2 - x 4 d b. limx : 0- s x 3 - x d d. limx : 0- s x 2 - x 4 d
21. Neredeyse lineer olan ikinci derece bir denklemin kkleri a bir sabit olmak zere, ax2 + 2x 1 = 0 denkleminin, a 1 ve a 0 ise, biri pozitif, dieri negatif iki kk vardr: r+s a d = - 1 + 21 + a , a r-s a d = - 1 - 21 + a . a
a. a 0 ve a 1+ iken r+s a dya ne olur? b. a 0 ve a 1+ iken r-s a dya ne olur? c. r+s a d ve r-s a dy ann bir fonksiyonu olarak izip sonularnz dorulayn. Grdklerinizi aklayn. d. Daha fazla bilgi iin, (x) = ax2 + 2x 1i a = 1, 0.5, 0.2, 0.1 ve 0.05 deerlerinde st ste izin. 22. Bir denklemin kkleri x + 2 cos x = 0 denkleminin en az bir zmnn olduunu gsterin. 23. Snrl fonksiyonlar Bir D kmesindeki btn x deerleri iin (x) N olacak ekilde bir N says varsa, reel deerli fonksiyonu Dde stten snrldr. Varsa, N says nin Ddeki st snr adn alr ve stten N ile snrlanmtr denir. Benzer ekilde, D kmesindeki btn x deerleri iin (x) M olacak ekilde bir M says varsa, fonksiyonu Dde alttan snrldr deriz. Varsa, M says nin Ddeki alt snr adn alr ve alttan M ile snrlanmtr denir. Hem alttan hem de stten snrlysa, fonksiyonu snrldr. a. Ancak ve yalnz Ddeki btn x deerleri iin s x d B olacak ekilde bir B says varsa, fonksiyonunun Dde snrl olacan gsterin. b. nin stten N ile snrl olduunu varsayn. limxx0 (x) = L ise L N olduunu gsterin. c. nin alttan M ile snrl olduunu varsayn. limxx0 (x) = L ise, L M olduunu gsterin.
14. Limitler ve sreklilik Aadaki ifadelerden hangileri doru, hangileri yanltr? Doruysa, nedenini syleyin; yanlsa kart bir rnek (yani yanlln ispatlayan bir rnek) verin. a. limx : a s x d var, fakat limx : a g s x d yoksa, limx : as s x d + g s x dd yoktur. b. limx : a s x d ve limx : a g s x d limitlerinin ikisi de yoksa, limx : a s s x d + g s x dd yoktur. c. xte srekliyse, u ude sreklidir. d. u u ada srekliyse, de sreklidir. 15 ve 16 altrmalarnda, limitin esas tanmn kullanarak fonksiyonun verilen x noktasna srekli bir genilemesi olduunu ispatlayn. 15. s x d = x2 - 1 , x + 1 x = -1 16. g s x d = x 2 - 2x - 3 , 2x - 6 x = 3
17. Sadece tek noktada srekli bir fonksiyon x, x, x rasyonel if x is rational olsun. s x d = e 0 , x irrasyonel 0, if x is irrational. a. x = 0da nin srekli olduunu gsterin. b. Bo olmayan her reel say ak aralnn hem rasyonel hem de irrasyonel saylar ierdiini kullanarak xin sfrdan farkl bir deerinde nin srekli olmadn gsterin.
146
Blm 2: Limit ve Sreklilik sin x 2 sin x 2 x2 lim x = 1 # 0 = 0 . = lim x 2 x:0 x:0 x x:0 sin s x 2 - x - 2 d sin s x 2 - x - 2 d = lim x + 1 x : -1 x : -1 s x 2 - x - 2 d lim
24. Max 5a, b6 ve min 5a, b6 a - b a + b a. max 5a, b6 = + 2 2 ifadesinin a b ise aya, b a ise bye eit olacan gsterin. Yani, baka bir deyile, max{a, b} a ve b saylarnn byk olann verir. b. ki saynn kk olann veren min{a, b} iin de benzer bir ifade verin.
b. lim
c. lim
sx 2 - x - 2d s x + 1 ds x - 2 d = 1 # lim = -3. x + 1 x + 1 x : -1 x : -1 d. lim sin A 1 - 2x B x - 1 = lim sin A 1 - 2x B 1 - 2x = x - 1 x:1 1 - 2x = lim 1 - x

x:1
limu : 0 s sin u d> u = 1 forml genelletirilebilir. limx : c s x d = 0 ve (x) noktasn ieren bir ak aralkta (cnin kendisi hari olabilir) x = c daima sfrdan farkl ise sin s x d lim = 1. x : c s x d dir.
sin U eren Genelletirilmi Limitler U
x:1
1 # lim
A 1 - 2x B A 1 + 2x B
s x - 1 d A 1 + 2x B
x:1
2530 altrmalarndaki limitleri bulun. 25. lim

x:0
s x - 1 d A 1 + 2x B sin x
1 =- . 2
sin s 1 - cos x d x sin s sin x d x
26. lim+
x:0
27. lim 29. lim
Aada baz rnekler verilmitir.

sin x 2 = 1. a. lim x:0 x2
x:0
sin 2x sin s x 2 + x d 28. lim x x:0 30. lim

x:9
sin s x 2 - 4 d x - 2 x:2
sin A 2x - 3 B x - 9
Blm 2
Mathematica-Maple Modul
Limite gelin Blm I Blm II (Sfrn sfrnc kuvveti: Ne Anlama Gelir? ) Blm III (Tek Tarafl Limitler) Grafik ve saysal aratrmalarla limit kavramn gznzde canlandrn ve yorumlayn. Blm IV (Bir Kuvvet Bir Fark Ne Yapar ) xin eitli kuvvetlerinde limitlerin ne kadar hassas olabileceklerini grn.
Mathematica-Maple Modul
Sonsuza Gitmek Blm I x : q veya x : - q iken fonksiyonlarn davranlarn kefetmek) Bu modl, x : q veya x : - q iken bir fonksiyonun davrann kefetmek iin drt rnek sunar. Blm II (Byme Oranlar) Srekli olmad halde srekliymi gibi gzken grafikleri gzleyin. Srpriz olarak grebileceiniz baz sonular elde etmek iin srekliliin birka karm kefedilmitir.
Blm
TREV
GR Blm 2de, bir erinin bir noktadaki eimini kiri eimlerinin limiti olarak tanmladk. Trev adn alan bu limit bir fonksiyonun deime hzn ler ve analizdeki en nemli fikirlerden biridir. Trevler hz ve ivme hesaplamada, bir hastaln yaylma orann tahmin etmede, verimlilii maksimize edecek ekilde retim seviyesini belirlemede, silindirik bir kutunun ideal boyutlarn bulmada, tarih ncesi bir sanat eserinin yan belirlemede ve bir ok baka uygulamalar iin kullanlr. Bu blmde, trevleri hesaplamay kolaylatracak yntemler gelitireceiz ve trevlerin karmak fonksiyonlara yaklamda nasl kullanlacan reneceiz.
3.1
TARIHSEL DENEME
Trev
Fonksiyon Olarak Trev

Blm 2in sonunda, bir y = (x) erisinin x = x0 noktasndaki eimini s x0 + h d - s x0 d . h h:0 lim olarak tanmlamtk. Eer varsa, bu limite nin x0daki trevi demitik. Bu blmde trevi nin tanm aralndaki her nokta gze alnarak den tretilmi bir fonksiyon olarak inceleyeceiz.
TANIM Trev Fonksiyonu Bir (x) fonksiyonunun x deikenine gre trevi, xteki deeri
s x d = lim s x + h d - s x d , h h:0
olan (limitin bulunmas kouluyla) fonksiyonudur .
147
148
Blm 3: Trev
y f (x) Kiri eimi f (z) f (x) zx f (z) f (x)
Q (z, f (z)) P (x, f (x)) h z x x z
Bamsz deiken xe gre trev aldmz belirtmek iin, tanmda basite yerine (x) notasyonunu kullanrz. nin tanm kmesi, nin tanm kmesinde limitin var olduu noktalarn kmesi, nin tanm kmesiyle ayn veya daha kk olabilir. Belirli bir x iin varsa, nin xte bir trevi vardr (trevlenebilir) deriz. nin tanm kmesinin her noktas iin varsa ye trevlenebilir deriz. Eer z = x + h yazarsak h = z x olur ve ancak ve yalnz z x ise h 0 dr. Bu nedenle, trevin bir edeer tanm aadaki gibidir (bkz. ekil 3.1).
fnin xteki trevi f (x h) f (x) f(x) lim h h0 lim

zx
Trev in Alternatif Bir Forml s x d = lim s z d - s x d z - x .
f ( z) f ( x ) zx
z:x
EKL 3.1 Bir fonksiyonunun trevi iin fark orann yazma ekli ilgilendiimiz noktalar nasl iaretlediimize baldr.
Tanm Kullanarak Trev Hesaplama

Bir trevi hesaplama ilemine trev alma denir. Trev almann y = (x) fonksiyonuna uygulanan bir ilem olduunu vurgulamak iin (x) trevini gstermenin bir baka yolu olan d s x d dx notasyonunu kullanrz. Blm 2.7 rnek 2 ve 3 ilemin y = mx + b ve y = 1@xe uygulanmasn gsterir. rnek 2 d s mx + b d = m . dx olduunu gsterir. rnein, 3 d 3 a x - 4b = . 2 dx 2 rnek 3de ise, d 1 1 a b = - 2. dx x x olduunu grdk. Aada iki rnek daha bulunmaktadr.
RNEK 1
s x d =
Tanm Uygulamak
x . fonksiyonun trevini aln. x - 1 Elimizde s x d = x x - 1
zm
3.1
149
ve s x + h d = bulunmaktadr, dolaysyla s x d = lim s x + h d - s x d h h:0 x x + h x - 1 x + h - 1

a c ad - cb - = b d bd
sx + hd , so sx + hd - 1
= lim
h s x + h ds x - 1 d - xs x + h - 1 d 1 = lim # s x + h - 1 ds x - 1 d h:0 h
h:0
= lim = lim
h:0
-h 1 # h s x + h - 1 ds x - 1 d -1 -1 . = s x + h - 1 ds x - 1 d s x - 1 d2
h:0
RNEK 2
Karekk Fonksiyonunun Trevi
(a) x > 0 iin y = 1xin trevini bulunuz. (b) y = 1x erisinin x = 4teki teetini bulunuz.
1xin x 0 iin trevine ok ihtiya duyacaksnz. d 1 1x = . dx 2 1x zm
(a) y hesaplamak iin edeer formu kullanrz: s x d = lim

z:x
s z d - s x d z - x 1z - 1x z - x
= lim = lim
z:x
z:x
A 1z - 1x B A 1z + 1x B
1 1 = . 1z + 1x 2 1x
1z - 1x
y y 1x1 4 y x
= lim (b) x = 4te erinin eimi
z:x
(4, 2) 1
s4d =
1 1 = . 4 2 24
tr. Teet, ( 4, 2) noktasndan 1@4 eimiyle geen dorudur (ekil 3.2):

0 4 x
y = 2 + y =
1 sx - 4d 4
EKL 3.2 y = 1x erisi ve (4, 2)deki teeti. Teetin eimi, x = 4teki trev hesaplanarak bulunur (rnek 2).
1 x + 1. 4
y = 1xin x = 0daki trevini rnek 6 da ele alacaz.
150
Blm 3: Trev
Gsterim
Bamsz deikenin x ve bal deikenin y olduu bir y = (x) fonksiyonunun trevini gstermenin bir ok yolu vardr. Baz yaygn alternatif gsterimler unlardr: sxd = y = dy d d = = s x d = Ds ds x d = Dx s x d . dx dx dx
d> dx ve D sembolleri trev almann bir ilem olduunu belirtirler ve trev alma operatrleri olarak adlandrlrlar. dy@dxi ynin xe gre trevi olarak, d@dx ve (d@dx)(x)i de nin xe gre trevi olarak okuruz. s gsterimleri y ve Newtonun trev iin kulland gsterimlerden gelir. d@dx gsterimleri Leibnizin kullandklaryla ayndr. dy@dx sembol bir oran olarak grlmemelidir (Blm 3.8 de diferansiyel kavram tantlana kadar). D() notasyonunu, trev fonksiyonu yerine fonksiyonunun tanm kmesi (domain) ile kartrmama konusunda dikkatli olun. Farkllk ierikten anlalmaldr. Bir trevin belirli bir x = a saysndaki deerini belirtmek iin u notasyonlar kullanrz: sad = dy df d ` = ` = s x d ` . dx x = a dx x = a dx x=a
rnein. rnek 2b de unlar yazabilirdik s4d = d 1 1 1 1x ` = ` = = . 4 dx 2 1x x = 4 x=4 2 24
Bazen bir ifadeyi hesaplamak iin di izgi | yerine keli parantez ] kullanrz.
Trevin Grafiini izmek

Eimleri nin grafiinden tahmin ederek, ounlukla y = (x)in trevinin makul bir izimini yapabiliriz. Yani, xy-dzleminde (x, (x)) noktalarn iaretler ve dzgn bir eri ile onlar birletiririz. Bu eri y = (x)i temsil eder.
RNEK 3
Bir Trevin Grafiini izmek
ekil 3.3adaki y = (x) fonksiyonunun trevini izin.

zm
Sk aralklarla grafiine teetler izer ve teetlerin eimlerinden (x)in bu noktalardaki deerlerini buluruz. Bunlara karlk gelen (x, (x)) iftlerini iaretler ve bunlar ekil 3.3bde yapld gibi dzgn bir eriyle birletiririz. y = (x) grafiinden neler renebiliriz? lk bakta unlar grlebilir: 1. 2. 3. nin deiim orannn pozitif, negatif veya sfr olduu yerler; Herhangi bir x deerindeki byme orannn kabaca bykl ve bu bykln (x)in byklyle ilikisi; Deiim orannn kendisinin artp artmad.
RNEK 4
Kan ekeri Konsantrasyonu
23 Nisan 1988de, insan gcyle alan Daedalus ua Yunanistann gney dousunda, Ege Denizindeki Girit adasndan Santorini adasna 119 kmlik rekor bir uu yapt.
3.1
y
151
Eim 0 A 10 B C 5 Eim 1 Eim 4 3 D Eim 0
y f (x) Eim 8 2 y-birim/x-birim 4 8 y-birim x
4 x-birim 10 15 (a)
Eim
4 3 2 1 A' 1 2 5 C' D' 10 15 x y f '(x) E'
B' Dikey koordinat 1 (b)
EKL 3.3 (a)daki y = (x) grafiinin eimlerini iaretleyerek (b)deki y = (x)in grafiini izdik. Mesela, Bnin dikey koordinat Bdeki eimdir. in grafii nin eiminin x ile nasl deitiinin grsel bir kayddr.
Uutan nceki 6 saatlik dayankllk testlerinde, aratrmaclar pilot adaylarnn kan ekeri konsantrasyonlarn lt. Atlet pilotlardan birinin konsantrasyon grafii, konsantrasyon miligram@desilitre ve zaman saat olmak zere, ekil 3.4ada grlmektedir. Grafik veri noktalarn birletiren doru paralarndan yaplmtr. Her parann sabit eimi lmler arasndaki konsantrasyonun trevini verir. Her parann eimini hesapladk ve trevi ekil 3.4bde bir basamak fonksiyonu olarak izdik. rnein, ilk saat iin izimi yaparken, konsantrasyonun 79 mg@dLden 93 mg@dLye arttn gzlemledik. Net artma y = 93 79 = 14 mg@dLdir. Bunu t = 1 saat ile blerek, ortalama deiim orann buluruz: y 14 14 mg mg/dL/saatte = = 14 > dL per hour. 1 t Konsantrayonun bir kesinin bulunduu ve eiminin olmad t = 1, 2, , 5 zamanlarnda konsantrasyonun deiim oran hakknda bir tahminde bulunamadmza dikkat edin. Trev basamak fonksiyonu bu zamanlarda tanml deildir.
152
y Konsantrasyon, mg/dL 110 100 90 80 0
Blm 3: Trev
Atina YUNANSTAN TRKYE
e Eg zi ni De
SANTORINI Girit Denizi
RODOS
3 4 Zaman (sa) (a)
AKDENZ GRT
Heraklion
50
100 150 km
y mg/dL sa 23 Nisan 1988de Daedalusun uu rotas 15
Konsantrasyonun deiim oran,
10 5 0 5 10 Zaman (sa) (b) 1 2 3 4 5 6 t
EKL 3.4 (a) 6 saatlik uu ncesi dayankllk testi srasnda bir Daedalus pilotunun kanndaki eker konsantrasyonu. (b) Pilotun kan ekeri konsantrasyonunun trevinin grafii testin farkl aralklarnda konsantrasyonun ne kadar hzl artp dtn gstermektedir.
Bir Aralkta Trevlenebilirlik; Tek Tarafl Trevler

Bir y = (x) fonksiyonunun (sonlu veya sonsuz) bir ak araln her noktasnda bir trevi varsa, (x)e bu aralkta trevlenebilir denir. Bir [a, b] kapal aralnn ii (a, b) ak aralnda trevlenebilirse ve u noktalarnda
h:0
lim+
s a + h d - s a d h s b + h d - s b d h
ada sadan trev bde soldan trev
h:0
lim-
Eim = f (a h) f (a) lim h h 0 y f (x)
Eim = f (b h) f (b) lim h h 0
limitleri varsa, [a, b] kapal aralnda trevlenebilirdir (ekil 3.5). Bir fonksiyonun tanm aralnn herhangi bir noktasnda sadan ve soldan trevler tanmlanabilir. Tek tarafl ve iki tarafl limitler arasndaki iliki bu trevler iin de geerlidir. Blm 2.4teki Teorem 6 dolaysyla, bir fonksiyonun, ancak ve yalnz bir noktada sadan ve soldan trevleri varsa ve bu tek trafl trevlerler eitse o noktada trevi olabilir.
RNEK 5
y = x Fonksiyonu Orijinde Trevlenebilir Deildir
y = x fonksiyonunun s - q , 0 d ve s 0, q d aralklarnda trevlenebilir olduunu, fakat x = 0da trevinin bulunmadn gsterin.

zm
Orijinin sanda, d d d sxd = sxd = s 1 # x d = 1. dx dx dx

d s mx + b d = m , x = x dx
ah h 0
bh h 0
ve solunda d d d sxd = s - xd = s - 1 # xd = - 1 dx dx dx
x = -x
EKL 3.5 U noktalardaki trevler tek tarafl limitlerdir.
3.1
y y x y' 1 y' 1 x 0 x 0 da y' tanml deildir: sadan-trev soldan-trev
153
bulunur (ekil 3.6). Orijinde trev olamaz, nk tek tarafl trevler bu noktada farkldr: 0da | x |in sadan trevi Right-hand derivative of x at zero = lim+ 0 + h - 0 h = lim+ h h:0 h:0 h h h > 0 ise, | h | = h = lim+ h:0 h = lim+1 = 1
h:0
0da | x |in soldan trevi Left-hand derivative of x at zero = lim-
EKL 3.6 y = x fonksiyonu, grafiinde bir kenin bulunduu orijinde trevlenemez.
0 + h - 0 h = limh h:0 h:0 h -h h < 0 ise, | h | = h = limh:0 h = lim- - 1 = - 1.

h:0
RNEK 6
y = 1x , x = 0da Trevlenebilir Deildir

d 1 1x = . dx 2 1x
rnek 2de x 0 iin,
bulduk. x = 0da trevin varln incelemek iin tanm uygularz:

h : 0+
lim
20 + h - 20 1 = q. = lim+ h h : 0 1h
Sadan limit sonlu olmadndan, x = 0da trev yoktur. Orijini y = 1xin grafii zerindeki A h, 1h B noktasna birletiren kirilerin eimleri q a yaklar. Grafiin orijinde bir dikey teeti vardr.
Ne Zaman Bir Fonksiyonun Bir Noktada Trevi Yoktur?

Bir fonksiyonun grafiindeki P(x0, (x0))dan ve yaknndaki bir Q noktasndan geen kirilerin eimleri, Q Pye yaklarken bir limite gidiyorsa, fonksiyonun x0 noktasnda trevi vardr. Q Pye giderken, kiriler bir limit konuma ulamadklarnda veya dikey olduklarnda, trev bulunmaz. Bylece, trevlenebilirlik bir fonksiyonunun grafii zerinde dzgnlk koulu dur. Grafii dzgn olan bir fonksiyonun ise birka sebepten dolay bir noktada trevi bulunmayabilir, grafiinde aadaki durumlar bulunuyorsa trevi yoktur: 1. Bir ke, tek tarafl trevler farkldr. 2. Bir sivri u, PQ kiriinin eimi bir taraftan q a, dier taraftan - q a yaklar.
P
Q Q Q Q
154
Blm 3: Trev
3.
bir dikey teet, PQ kiriinin eimi iki taraftan da q a veya iki taraftan da - q a yaklar (Burada - q a yaklamaktadr).
4.
Bir sreksizlik.
Trevlenebilir Fonksiyonlar Sreklidir

Bir fonksiyon, trevinin bulunduu her noktada sreklidir.
Trevlenebilirlik Sreklilii Gerektirir TEOREM 1 nin x = cde bir trevi varsa, fonksiyonu x = cde sreklidir.
spat (c)nin var olduu verilmitir, limxc (x) = (c) veya buna edeer olarak limh0 (c + h) = (c) olduunu gstermemiz gerekir. h 0 ise, s c + h d = s c d + s s c + h d - s c dd s c + h d - s c d # h. = s c d + h yazlabilir.
3.1
155
imdi, h 0 iken limit alalm. Blm 2.2deki Teorem 1den,

h:0
lim s c + h d = lim s c d + lim

h:0
s c + h d - s c d h h:0
# lim h
h:0
= s c d + s c d # 0 = s c d + 0 = s c d . bulunur. Tek tarafl limitlerdeki ifadelerin benzerleri, nin x = cde bir taraftan (sadan veya soldan) trevi varsa, nin x = cde o taraftan srekli olduunu gsterir. Sayfa 154teki Teorem 1 unu syler: bir fonksiyonun bir noktada sreksizlii varsa (rnein sramal bir sreksizlik) fonksiyon o noktada trevlenebilir olamaz. En byk tam say fonksiyonu y = x her tamsaysnda x = n trevsizdir (Blm 2.6, rnek 4).
DKKAT Teorem 1in tersi yanltr. rnek 5te grdmz gibi, bir fonksiyonun srekli olduu bir noktada trevinin olmas gerekmez.
y U(x)
Trevlerin Ara Deer zellii

lk olarak, Fransz matematiki Jean Gaston Darboux (1842-1917) tarafndan, 1875 ylnda ispat edilen aadaki teoremden grlebilecei gibi, her fonksiyon bir baka fonksiyonun trevi olamaz.
x
EKL 3.7 Birim basamak fonksiyonunun ara deer zellii yoktur ve reel doruda bir fonksiyonun trevi olamaz.
TEOREM 2 a ve b, nin trevli olduu bir aralkta iki noktaysa, , (a) ile (b) arasndaki her deeri alr.
(spatlamayacamz) Teorem 2, bir aralkta ara deer zelliine sahip olmayan bir fonksiyonun, o aralkta baka bir fonksiyonun trevi olamayacan syler. rnein ekil 3.7 deki birim adm fonksiyonu, reel doru zerindeki hibir reel-deerli fonksiyonun trevi olamaz. Blm 5 te her srekli fonksiyonun, baka bir fonksiyonun trevi olduunu greceiz. Blm 4.4te, iki defa trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinde, erilme davrannn deitii bir noktada, neler olduunu incelemek iin Teorem 2ye bavuracaz.
ALITIRMALAR 3.1
Trev Fonksiyonlarn ve Deerlerini Bulma
Tanm kullanarak, 16 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulun. Sonra istenilen trev deerlerini bulun. 1. s x d = 4 - x 2; 1 ; t2 s - 3 d, s 0 d, s 1 d F s - 1 d, F s 0 d, F s 2 d 2. Fs x d = s x - 1 d2 + 1; 3. g s t d = 4. k s z d = 1 - z ; 2z p s 1 d, p s 3 d, p s 2> 3 d k s - 1 d, k s 1 d, k A 22 B r s 0 d, r s 1 d, r s 1> 2 d
5. ps u d = 23u ;
6. r s s d = 22s + 1 ;
712 altrmalarnda istenilen trevleri bulun. 7. y = 2x3 ise
g s - 1 d, g s 2 d, g A 23 B
dy dx
8. + 1
s3 2
ise
dr ds
156
9. s =
Blm 3: Trev t 2t + 1 ds dt d dt dp dq dz dw
0 (a) y' x (b) y' x
ise ise ise
Grafikler
2730 altrmalarnda verilen grafikleri (a)(d) ekillerinde izilmi olan trev grafikleriyle eletirin.
y' y'
1 10. = t t 11. p = 12. z = 1 q+1 1
ise
3w 2
Eimler ve Teetler
1316 altrmalarnda, fonksiyonlarn trevini aln ve bamsz deikenin verilen deerinde teetin eimini bulun. 9 13. s x d = x + x , 14. k s x d = 1 , 2 + x
3
x = -3 x = 2
0 x 0 x
15. s = t 3 - t 2, 16. y = s x + 1 d ,
t = -1 x = -2 27.
(c)
y
(d)
1718 altrmalarnda, fonksiyonlarn trevlerini aln. Sonra fonksiyonun grafii zerinde belirtilen noktadaki teetin denklemini bulun. 17. y = s x d = 8 2x - 2 , s x, y d = s 6, 4 d s z, w d = s 3, 2 d
28.
y f1(x) 0
x
y f2(x) 0 x
18. w = g s z d = 1 + 24 - z,
1922 altrmalarnda, trevlerin deerini bulun. ds 19. s = 1 3t 2 ise dt t = 1 20. y = 1 1 x 2 21. r = 4 u 22. w = z + z ise ise ise dy dx x = 3 dr du u = 0 dw dz z = 4 29.
y y f3(x) x
30.
y y f4(x) 0 x
Trevler in Alternatif Forml Kullanmak

2326 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulmak iin s x d = lim formln kullann. 23. s x d = 24. s x d = 25. g s x d = 1 x + 2 1 s x - 1 d2 x x - 1 s z d - s x d z - x
31. a. ekildeki grafik u uca eklenmi doru paralarndan olumaktadr. [4, 6] aralnn hangi noktalarnda tanml deildir? Yantnz aklayn.
y (0, 2) y f(x) x (6, 2)
z:x
(4, 0)
(1, 2)
(4, 2)
26. g s x d = 1 + 1x
3.1 b. nin trevini izin. Grafiin bir basamak fonksiyonu gstermesi gerekir. 32. Bir fonksiyonu trevinden bulmak a. [2, 5] kapal aralnda fonksiyonunu izmek iin aadaki bilgileri kullann. i) nin grafii u uca eklenmi doru paralarndan olumaktadr. ii) Grafik (2, 3) noktasndan balamaktadr. iii) nin trevi ekilde verilen basamak fonksiyonudur.
y' y' f '(x) 1 2 0 1 2 3 5 x 350 300 250 200 150 100 50 0 10 20 30 p
157
40
50
Zaman (gnler)
b. Topluluk hangi gnlerde en hzl, hangilerinde en yava artmaktadr?
Tek Tarafl Trevler

3538 altrmalarndaki fonksiyonlarn P noktasnda trevi olmadn gstermek iin sadan ve soldan trevleri karlatrn. 35.
yx
2
b. (a) kkn grafiin (2, 3) yerine (2, 0)da baladn varsayarak tekrarlayn. 33. Ekonomide byme ekildeki grafikte 1983-1988 yllar arasndaki U.S. byk ulusal retimin (GNP) ortalama yllk yzde deiimi y = (t) verilmektedir. dy@dtyi izin (tanml olduu yerlerde). (Kaynak: Statistical Abstracts of the United States, 110. bask, U.S. Ticaret Odas, s.427)
7% 6 5 4 3 2 1 0 1983
y y f(x) yx
36.
y y f(x) y 2x
y2 2 P(1, 2) 1 x 0 1 2 x
P(0, 0)
37.
y y f(x) y 2x 1
38.
y y f(x) P(1, 1) 1 1 y 1 x x
1984
1985
1986
1987
1988 1 P(1, 1) y x 1 yx
34. Meyve Sinekleri (Blm 2.1, rnek 3n Devam) Kapal ortamlarda retilen topluluklar, balangta az yeleri varken yava bir ekilde, reyen bireyler arttka ve kaynaklar yeterli olduu srece daha hzl, en son olarak da evrenin kaldrma kapasitesine ulanca yeniden yava bir ekilde byrler. a. rnek 3teki grafik yntemi kullanarak, Blm 2.1de verilen meyve sinei topluluunun trevinin grafiini izin. Topluluun grafii burada yeniden verilmitir.
Bir Aralk zerinde Trevlenebilirlik ve Sreklilik

3944 altrmalarndaki her ekil, bir fonksiyonun bir D kapal aralndaki grafiini gstermektedir. Tanm aralnn hangi noktalarnda fonksiyon a. trevlenebilir? b. sreklidir, fakat trevlenemez? c. ne sreklidir, ne de trevlenebilir?
158
Blm 3: Trev 51. Bir Parabole Teet y = 2x 2 - 13x + 5 parabolnn eimi 1 olan bir teeti var mdr? Varsa, teet iin bir denklem ve deme noktasn bulun. Yoksa, neden yoktur? 52. y 1xe Teet y = 1x erisinin herhangi bir teeti x eksenini x = 1 noktasnda keser mi? Kesiyorsa, teet iin bir denklem ve deme noktasn bulun. Kesmiyorsa, neden kesmez? 53. En byk tam say s - q , q d aralnda trevlenebilir herhangi bir fonksiyonun trevi y = | x | (bkz. ekil 2.55) olabilir mi? Yantnz aklayn. 54. y = | x |in Trevi (x) = | x | fonksiyonunun trevinin grafiini izin. Sonra y = (| x | 0)@(x 0) = | x |@xi izin. Ne gryorsunuz? 55. nin Trevi Bir (x) fonksiyonunun x = x0 noktasnda trevlenebilir olduunu bilmek fonksiyonunun x = x0da trevlenebilirlii hakknda bir ey syler mi? Aklayn. 56. Katlarn Trevi Bir g(t) fonksiyonunun t = 7 noktasnda trevlenebilir olduunu bilmek 3g fonksiyonunun t = 7de trevlenebilirlii hakknda bir ey syler mi? Aklayn. 57. Bir blmn limiti g(t) ve h(t) fonksiyonlarnn tnin btn deerlerinde tanml olduklarn ve g(0) = h(0) = 0 olduunu varsayn. limt : 0 s g s t dd> s hs t dd var olabilir mi? Varsa, sfra eit olmak zorunda mdr? Aklayn. 58. a. (x), 1 x 1 aralnda s x d x 2 koulunu salayan bir fonksiyon olsun. nin x = 0da trevlenebilir olduunu gsterin ve (0) bulun. b. x = 0da
y y f(x) D: 1 x 2 1 x 4 2 x y f(x) D: 3 x 3
Yantlarnz aklayn. 39.

y f(x) D: 3 x 2 y 2 1 3 2 1 1 2 0 1 2 x 2 1 1 2 2 1 0 1 2 3 x
40.
y y f(x) D: 2 x 3
41.
y y f(x) D: 3 x 3
42.
y y f(x) D: 2 x 3 3 1 x 2 1 2 1 0 1 2 3 x
3 2 1 0 1 2
43.
y
44.
0, x = 0 fonksiyonunun trevlenebileceini gsterin ve (0) bulun. 59. 0 x 2 olan bir erevede y = 1> A 2 1x B fonksiyonunu izin. T Yine ayn ekranda, h = 1, 0.5, 0.1 iin 1x + h - 1x h fonksiyonunu izin. Sonra h = 1, 0.5, 0.1i deneyin. Neler olduunu aklayn. y = T 60. 2 x 2, 0 y 3 olan bir erevede y = 3x2 fonksiyonunu izin. Yine ayn ekranda, h = 2, 1, 0.2 iin y = s x + h d3 - x 3 h
s x d = L
1 x 2 sin x ,
x Z 0
3 2 1 0
1 2
Theori ve rnekler
4548 altrmalarnda, a. Verilen y = (x) fonksiyonunun (x) trevini bulun. b. y = (x) ile y = (x)i farkl koordinat eksenleri kullanarak yanyana izin ve aadaki sorular yantlayn. c. Hangi x deerlerinde, varsa, pozitif? Sfr? Negatiftir? d. Hangi x deer aralklarnda, varsa, x-arttka y = (x) fonksiyonu da artar, veya x-azaldka azalr? Bunun (c) kknda bulduklarnzla ilikisi nedir? (Bu ilikiyi Blm 4te daha yakndan inceleyeceiz.) 45. y = - x 2 47. y = x 3> 3 46. y = - 1> x 48. y = x 4> 4
fonksiyonunu izin. Sonra h = 2, 1, 0.2yi deneyin. Neler olduunu aklayn. T 61. Weierstrassn hibir yerde trevlenemeyen srekli fonksiyoq n n nu (x) = g n = 0 s 2> 3 d cos s 9 px d Weierstrass fonksiyonunun ilk sekiz teriminin toplam yledir: g s x d = cos s px d + s 2> 3 d1 cos s 9px d + s 2> 3 d2 cos s 92px d + s 2> 3 d3 cos s 93px d + + s 2> 3 d7 cos s 97px d . Bu toplam izin. yice yaknlatrn. Bu grafik ne kadar girintili kntldr? Grafiin baktnz ksmnn dzgn grnecei bir ereve belirleyin.
49. y = x3 erisinin negatif bir eimi var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yantnz aklayn. 50. y = 2 1x erisinin yatay bir teeti var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yantnz aklayn.
3.2 BLGSAYAR ARATIRMALARI 6267 altrmalarndaki fonksiyonlara aadaki admlar uygulamak iin bir BCS kullann. a. Fonksiyonun genel davrann grmek iin y = (x)i izin. b. Herhangi bir h adm bykl iin herhangi bir x noktasnda q farklar orann tanmlayn. c. h 0 iin limitini aln. Bu hangi forml verir? d. x = x0 aln ve y = (x) fonksiyonu ile bu noktadaki teetini birlikte izin. e. (c)de elde edilen formle x0dan byk ve kk deiik deerler verin. Ortaya kan saylar grafiinize bir anlam katyor mu?
Trev Kurallar
159
f. (c)de bulduunuz forml izin. Deerlerinin pozitif, negatif veya sfr olmasnn anlam nedir? Bunlar (a) kkndaki grafiinizle uyuuyor mu? Yantnz aklayn. 62. s x d = x 3 + x 2 - x, 63. s x d = x 64. s x d =
1>3
+ x
2>3
x0 = 1 x0 = 1 x - 1 , x0 = - 1 3x 2 + 1 67. s x d = x 2 cos x, x0 = p> 4 65. s x d =
4x , x0 = 2 x2 + 1 66. s x d = sin 2x, x0 = p> 2
3.2
Trev Kurallar
Bu blm, fonksiyon eitlerinden ok byk bir blmnn trevlerini almamz salayan birka kural tantmaktadr. Bu kurallar burada ispat etmekle, her seferinde tanm uygulamadan fonksiyonlarn trevlerini alabileceiz.
Kuvvetler, Katlar, Toplamlar ve Farklar

Trev almann birinci kural sabit her fonksiyonun trevinin sfr olduudur.
KURAL 1 Bir Sabit Fonksiyonun Trevi sabit fonksiyon (x) = c ise,

d d = s c d = 0. dx dx olur.
RNEK 1
nin deeri sabit ve (x) = 8 ise,
y c (x, c) (x h, c) yc
df d = s 8 d = 0. dx dx dr. Benzer ekilde, d p a- b = 0 2 dx ve and d a 23 b = 0. dx
h 0 x xh
dr. Kural 1in spat Trev tanmn, sonular sabit c deeri olan (x) = c fonksiyonuna uygularz (ekil 3.8). Her x deerinde s x d = lim olduunu buluruz. s x + h d - s x d c - c = lim = lim 0 = 0. h h h:0 h:0 h:0
EKL 3.8 s d> dx ds c d = 0 kural sabit fonksiyonlarn deerlerinin asla deimediini ve yatay bir dorunun eiminin her noktada sfr olduunu sylemenin baka bir yoludur.
160
Blm 3: Trev
kinci kural n pozitif bir tamsay ise, xnnin trevinin nasl alacan syler.
KURAL 2 Pozitif Tamsaylar in Kuvvet Kural n pozitif bir tamsay ise,

d n x = nx n - 1 . dx olur.
Kuvvet kuraln uygulamak iin, orijinal s (n)den 1 karr ve sonucu n ile arparz.
RNEK 2 Kural 2yi Yorumlama

TARHSEL BYOGRAF
Richard Courant (18881972)
x 1
x2 2x
x3 3x 2
x4 4x 3
Kural 2nin Birinci spat z n - x n = s z - x ds z n - 1 + z n - 2 x + + zx n - 2 + x n - 1 d forml, sa taraf arplarak salanabilir. Bylece, trev tanmnn alternatif formundan s x d = lim s z d - s x d zn - xn = lim z - x z x z:x z:x
= lim s z n - 1 + z n - 2x + + zx n - 2 + x n - 1 d
z:x
= nx n - 1 bulunur. Kural 2nin kinci spat (x) = xn ise, (x + h) = (x + h)n olur. n pozitif bir tamsay olduundan, Binom Teoremine gre (x + h)n yi aarak s x d = lim s x + h d - s x d s x + h dn - x n = lim h h h:0 h:0 cx n + nx n - 1h + ns n - 1 d n - 2 2 x h + + nxh n - 1 + h n d - x n 2 h
= lim
h:0
nx n - 1h + = lim
h:0
ns n - 1 d n - 2 2 x h + + nxh n - 1 + h n 2 h ns n - 1 d n - 2 x h + + nxh n - 2 + h n - 1 d 2
= lim cnx n - 1 +
h:0
= nx n - 1 buluruz. nc kural, trevlenebilir bir fonksiyon bir sabitle arpldnda trevinin de ayn sabitle arplacan syler.
3.2
Trev Kurallar
161
Sabitle arpm Kural KURAL 3 u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve c bir sabit ise, d du s cu d = c . dx dx olur.
y y 3x2
zel olarak, n pozitif bir tamsay ise, d s cx n d = cnx n - 1 . dx olur.

Eim 3(2 x) 6x Slope 6(1) 6 yx
2
RNEK 3
(a) d s 3x 2 d = 3 # 2x = 6x dx trev forml y = x2 grafiini her y koordinatn 3 ile arparak yeniden leklersek, her noktada eimi 3 ile arpacamz syler (ekil 3.9). (b) Yararl bir zel durum Trevlenebilir bir fonksiyonun negatifinin trevi fonksiyonun trevinin negatifidir. Kural 3te c = 1 alrsak d d d du s - ud = s - 1 # ud = - 1 # sud = - . dx dx dx dx elde ederiz. Kural 3n spat cus x + h d - cus x d d cu = lim dx h h:0 = c lim = c du dx
h:0
(1, 3)
Eim 2 x Slope 2(1) 2 (1, 1)
EKL 3.9 y = x2 ve y = 3x2 grafikleri. y-koordinatlarn le arpmak eimi katna karr (rnek 3).
(x) = cu(x) ile trev tanm
us x + h d - us x d h
Limit zellii
u trevlenebilir
Bir sonraki kural, iki trevlenebilir fonksiyonun toplamnn trevinin, trevlerinin toplam olduunu syler.
Fonksiyonlar u ve Y ile gsterme Bir trev alma formlne ihtiya duyduumuzda altmz fonksiyonlar byk olaslkla ve g gibi harflerle temsil edileceklerdir. Forml uygulamak istediimizde, ayn harfleri farkl ekilde kullanmay istemeyiz. Bundan kanmak iin, trev alma kurallarndaki fonksiyonlar muhtemelen kullanlmayan u ve n gibi harflerle gsteririz.
KURAL 4 Trev Toplama Kural u ve xin trevlenebilir fonksiyonlar ise, toplamlar u + her ikisinin de trevlenebildii her noktada trevlenebilirdir. Bu ekildeki noktalarda
du dy d su + yd = + . dx dx dx olur.
162
Blm 3: Trev
RNEK 4
Bir Toplamn Trevi

y = x 4 + 12x dy d 4 d = sx d + s 12x d dx dx dx = 4x 3 + 12
Kural 4n spat Trev tanmn (x) = u(x) + y(x)e uygularz. [us x + h d + ys x + h d] - [us x d + ys x d] d [us x d + ys x d] = lim dx h h:0 = lim c
h:0
us x + h d - us x d ys x + h d - ys x d + d h h
= lim
h:0
us x + h d - us x d ys x + h d - ys x d du dy + lim = + . h h dx dx h:0
Toplam kuraln sabitle arpm kuralyla birletirirsek, trevlenebilen fonksiyonlarn farknn trevinin, trevlerinin fark olduunu syleyen fark kuraln elde ederiz: d d du dy du dy su - yd = [u + s - 1 dy] = + s - 1d = dx dx dx dx dx dx Toplam kural ayrca, toplamda sonlu sayda fonksiyon bulunmas artyla, iki fonksiyondan fazla fonksiyonun toplam iin de geerlidir. u1 , u2 , , un xte trevlenebiliyorsa, u1 + u2 + + un , de trevlenebilirdir ve u sonucu buluruz: dun du1 du2 d s u + u2 + + un d = + + + . dx 1 dx dx dx
RNEK 5
Bir Polinomun Trevi

y = x3 + 4 2 x - 5x + 1 3
dy d 4 2 d d d 3 x + a x b s 5x d + s1d = dx dx dx 3 dx dx = 3x 2 + = 3x 2 + 4# 2x - 5 + 0 3 8 x - 5 3
rnek 5deki polinomun trevini aldmz gibi, herhangi bir polinomun trevini terim terim alabileceimize dikkat edin. kiden Fazla Fonksiyonun Toplam in Toplam Kuralnn spat dun du1 du2 d s u + u2 + + un d = + + + dx 1 dx dx dx ifadesini matematiksel indksiyonla ispatlayacaz (Bkz. Ek l). fade, demin ispatland gibi, n = 2 iin dorudur. Bu indksiyonla ispatn ilk admdr.
3.2
Trev Kurallar
163
Adm 2, ifadenin herhangi bir pozitif n = k, k n0 = 2 says iin doruysa, n = k + 1 iin de doru olacan gstermektir. Bu yzden, duk du1 du2 d s u1 + u2 + + uk d = + + + . dx dx dx dx olduunu varsayn. Bu durumda, d (u1 + u2 + + uk + uk + 1) dx (++++)++++* ()*
Bu toplamla tanmlanan Bu fonksiyona fonksiyona u deyin. y deyin.
(1)
= =
duk + 1 d s u1 + u2 + + uk d + dx dx duk duk + 1 du1 du2 + + + + . dx dx dx dx
d s u + y d iin Kural 4 dx (1) denklemi
olur. Bu admlarn tamamlanmasyla, matematiksel indksiyon prensibi toplam kuraln her n 2 tamsays iin dorulamtr.
RNEK 6
y y x4 2x2 2
4 2
Yatay Teetleri Bulma

Varsa, yatay teetler dy> dx eiminin sfr olduu noktalarda bulunur. u halde, dy d 4 = s x - 2x 2 + 2 d = 4x 3 - 4x . dx dx
y = x 2x + 2 erisinin yatay teeti var mdr? Varsa, nerededir?

zm
(0, 2)
(1, 1)
dir.
(1, 1) x
imdi, xiin
EKL 3.10 y = x 4 - 2x 2 + 2 erisi ve yatay teetleri (rnek 6).
dy denklemini zn. = 0 for x: dx 4x 3 - 4x = 0 4xs x 2 - 1 d = 0 x = 0, 1, - 1.
y = x4 2x2 + 2 erisinin x = 0.1 ve 1de yatay teetleri vardr. Eri zerinde bunlara karlk gelen noktalar (0, 2), (1, 1) ve (1, 1) noktalardr. ekil 3.10a bakn.
arpma ve Blmeler
ki fonksiyonun toplamnn trevi trevlerinin toplamna eitken, iki fonksiyonun arpmlarnn trevi trevlerinin arpmna eit deildir. rnein, d (x) d (x) = 1 1 = 1 iken d (x x) = d (x 2) = 2x dx dx dx dx bulunur. ki fonksiyonun arpmnn trevi imdi aklayacamz gibi iki arpmn toplamna eittir.
KURAL 5 ARPIM KURALI u ve y xte trevlenebilirlerse, arpmlar uy de trevlenebilir ve d dy du + y . s uy d = u dx dx dx olur.
164
Blm 3: Trev
arpm Kuralnn Gsterimi u(x) ve y(x) pozitif ve x artarken artyorlarsa ve h 0 ise,

y(x h) y y(x) u(x)y(x) y(x) u u(x) y u y
uy arpmnn trevi u kere ynin trevi art y kere unun trevidir. sl gsterimle, (uy) = uy + yu yazlr. Fonksiyon notasyonu ile d [s x dg s x d] = s x dg s x d + g s x d s x d . dx yazlabilir.
RNEK 7
arpm Kuraln Kullanma

1 1 y = x ax 2 + x b .
fonksiyonunun trevini bulun.

0 u(x)
zm u u(x h)
u = 1@x ve y = x2 + (1@x) ile arpm kuraln uygularz:

dy du ve d ve s uy d = u + y , and dx dx dx d 1 1 a b = - 2 by dx x x Blm 2.7, rnek 3
resimdeki toplam renkli alan us x + h dys x + h d - us x dys x d = us x + h d y + ys x + h d u - uy . dir. Bu denklemin iki tarafn da h ile blersek, us x + h dys x + h d - us x dys x d h u y + ys x + h d = us x + h d h h y - u . h
d 1 2 1 1 1 1 1 c ax + x b d = x a2x - 2 b + ax 2 + x b a- 2 b dx x x x = 2 = 1 1 1 - 1 - 3 3 x x 2 . x3
Kural 5in spat us x + h dys x + h d - us x dys x d d s uy d = lim dx h h:0 Bu kesri u ve ynin trevlerinin farklar orann ieren bir hale dntrmek iin kesrin st tarafna u(x + h)y(x) ekler ve karrz: us x + h dys x + h d - us x + h dys x d + us x + h dys x d - us x dys x d d s uy d = lim dx h h:0 = lim cus x + h d
h:0 h:0
buluruz.
h : 0 + , iken dy y :0# = 0, h dx elde ederiz ve bylece geriye u # d dy du s uy d = u + y . dx dx dx
ys x + h d - ys x d us x + h d - us x d + ys x d d h h
= lim us x + h d # lim
ys x + h d - ys x d us x + h d - us x d + ys x d # lim . h h h:0 h:0
kalr.
h sfra yaklarken, u(x + h) u(x)e yaklar, nk u, xte trevlenebildii iin, xte sreklidir. ki kesir de dy@dx ve du@dxin xteki deerlerine yaklar. Ksacas, d dy du s uy d = u + y . dx dx dx bulunur. Aadaki rnekte, elimizde sadece saysal deerler vardr.
RNEK 8
Saysal Deerlerden Trev

u s 2 d = - 4, ys 2 d = 1, ve and y s 2 d = 2.
y = uy, u ve y fonksiyonlarnn arpm olsun. us 2 d = 3, ise, y(2)yi bulun.

zm
y = s uy d = uy + yu , eklinde yazlm olan arpm kuralndan
3.2
Trev Kurallar
165
y s 2 d = us 2 dy s 2 d + ys 2 du s 2 d = s 3 ds 2 d + s 1 ds - 4 d = 6 - 4 = 2. buluruz.
RNEK 9
Bir arpmn Trevini ki Yolla Bulma
y = (x2 + 1)(x3 + 3) fonksiyonunun trevini bulun.

zm
(a) arpm kuralnda, u = x 2 + 1 ve y = x 3 + 3, alrsak, d dx
C A x 2 + 1 B A x 3 + 3 B D = s x 2 + 1 ds 3x 2 d + s x 3 + 3 ds 2x d
= 3x 4 + 3x 2 + 2x 4 + 6x = 5x 4 + 3x 2 + 6x .
(b) Bu zel arpmn trevi ayrca, ynin orijinal ifadesindeki arpmlar yapp ortaya kan polinomun trevini almakla da bulunabilir (belki daha da iyi olur): y = s x 2 + 1 ds x 3 + 3 d = x 5 + x 3 + 3x 2 + 3 dy = 5x 4 + 3x 2 + 6x . dx Bu ilk sonucumuzla uyumludur. ki trevlenebilir fonksiyonun arpmnn trevi trevlerinin arpmlar olmad gibi, iki fonksiyonun blmnn trevi de trevlerinin blm deildir. Bunun yerine olan ey udur:
Blm Kural KURAL 6 u ve y xte trevlenebilir ve y(x) ve sonu
0 ise, u@y blm xte trevlenebilir du dy - u dx dx . y2
d u a b = dx y olur.
Fonksiyon notasyonu ile: g s x d s x d - s x dg s x d d s x d c d = . dx g s x d g 2s x d
RNEK 10
Fark Kuraln Kullanma

y = t2 - 1 . t2 + 1
fonksiyonunun trevini bulun.
166
Blm 3: Trev zm
u = t2 1 ve y = t2 + 1 alarak blm kuraln uygularz: dy s t 2 + 1 d # 2t - s t 2 - 1 d # 2t = dt s t 2 + 1 d2 = = Kural 6nn spat us x d us x + h d ys x + h d ys x d d u a b = lim dx y h h:0 = lim
h:0
ys du> dt d - us dy> dt d d u a b = dt y y2
2t 3 + 2t - 2t 3 + 2t s t 2 + 1 d2 4t . s t + 1 d2
2
ys x dus x + h d - us x dys x + h d hys x + h dys x d
Son kesri u ve ynin trevlerinin farklar orann ieren bir kesre evirmek iin, kesrin st tarafna y(x)u(x) ekler ve kartrz. Bu durumda ys x dus x + h d - ys x dus x d + ys x dus x d - us x dys x + h d d u a b = lim dx y hys x + h dys x d h:0 ys x d = lim
h:0
us x + h d - us x d ys x + h d - ys x d - us x d h h . ys x + h dys x d
buluruz. Blnen ve blenin limitini alarak, blm kuraln elde ederiz.
xin Negatif Tamsaylar Kuvvetleri

Negatif tamsaylar iin kuvvet kural pozitif tamsaylarnkiyle ayndr.
KURAL 7 Negatif Tamsaylar in Kuvvet Kural n negatif tam bir tamsay ise ve x 0 ise
d n s x d = nx n - 1 . dx olur.
RNEK 11
(a) (b) d 1 d -1 1 a b = s x d = s - 1 dx -2 = - 2 dx x dx x d 4 d 12 a b = 4 s x -3 d = 4s - 3 dx -4 = - 4 dx x 3 dx x
Blm 2.7, rnek 3 ile uyuur
3.2
Trev Kurallar
167
Kural 7nin spat spat blm kuraln kullanr. n negatif bir tamsay ise, m pozitif bir tamsay olmak zere n = m olur. Yani, xn = xm = 1@xm olur ve d n d 1 sx d = a b dx dx x m
y
xm # =
yx 2 x
d d A 1 B - 1 # dx A x m B dx s x m d2
u = 1 ve y = xm ile blm kural
4 3 2 1 y x 4 x
0 - mx m - 1 x 2m = - mx -m - 1 = nx n - 1 . =
m > 0 olduundan, d m m 7 0, s x d = mx m - 1 dx m = n olduu iin
(1, 3)
RNEK 12
Bir Eriye Teet

2 y = x + x
erisinin (1, 3) noktasndaki teetinin denklemini bulun (ekil 3.11).

zm
EKL 3.11 rnek 12 deki y = x + (2@x) erisinin (1,3)teki teeti. Erinin nc drtte bir blgede burada grlmeyen bir paras vardr. Bunun gibi fonksiyonlarn grafiklerini izmeyi Blm 4te greceiz.
Erinin eimi dy d d 1 2 1 sxd + 2 a b = 1 + 2 a- 2 b = 1 - 2 . = dx dx dx x x x
olur. x = 1deki eim ise dy 2 ` = c1 - 2 d = 1 - 2 = - 1. dx x = 1 x x=1 olarak bulunur. (1, 3) noktasndan 1 eimi ile geen doru y - 3 = s - 1 ds x - 1 d y = -x + 1 + 3 y = - x + 4. dorusudur. Bir trev alma problemini zerken hangi kurallarn seilecei ne kadar i yapmanz gerektiine baldr. Aada bir rnek verilmektedir.
Nokta-eim denklemi
RNEK 13
Hangi Kuraln Kullanlacan Seme

y = s x - 1 ds x 2 - 2x d , x4
fonksiyonunun trevini almak iin blm kuraln kullanmak yerine kesrin st tarafn an ve x4 ile bln: y = s x - 1 ds x 2 - 2x d x 3 - 3x 2 + 2x = = x -1 - 3x -2 + 2x -3 . 4 x x4
168
Blm 3: Trev
imdi de toplam ve kuvvet kurallarn kullann: dy = - x -2 - 3s - 2 dx -3 + 2s - 3 dx -4 dx 6 6 1 = - 2 + 3 - 4. x x x
kinci ve Daha Yksek Mertebe Trevler

y = (x) trevlenebilir bir fonksiyon ise (x) trevi de bir fonksiyondur. de trevlenebilirse, xin yeni bir fonksiyonunu, y elde etmek iin nn trevini alabiliriz. Bylece = ()olur. fonksiyonuna nin ikinci trevi denir. Notasyonla sxd = d 2y dx
2
dy d dy a b = = y = D 2s ds x d = D x2 s x d . dx dx dx
D2 sembol, trev alma ileminin iki defa uyguland anlamndadr. y = x6 ise, y = 6x5dir ve y = dy d = A 6x 5 B = 30x 4 . dx dx
olur. Bylece, D 2 A x 6 B = 30x 4 . dir. y trevlenebilirse, trevi y = dy > dx = d 3y> dx 3, ynin xe gre nc trevidir. Verilen isimler, tahmin edebileceiniz gibi, herhangi bir pozitif n says iin,
Trev Sembolleri Nasl Okunur y ss y y iki ss y d 2y d kare y bl dx kare dx 2 y y ss y snd y ss n d ny d ss n y bl dx ss n dx n D n D ss n
y snd =
d ny d sn - 1d y = = D ny dx dx n
ynin xe gre n.inci trevi olacak ekilde devam eder. kinci Trevi, y = (x)in grafiinin her noktasndaki teetinin eiminin deiim oran olarak yorumlayabiliriz. Bir sonraki blmde ikinci trev bize unu gsterecektir: deme noktas hareket ettirilirken, eri teetten yukarya doru mu yoksa aaya doru mu erilmektedir. Bir sonraki alt blmde ikinci ve nc trevleri, bir doru zerinde hareket bakmndan yorumlayacaz
RNEK 14
3
Yksek Mertebe Trevleri Bulma
y = x - 3x 2 + 2nin ilk drt trevi: Birinci trev: kinci trev: nc trev: Drdnc trev: y = 3x 2 - 6x y = 6x - 6 y = 6 y s4d = 0.
Fonksiyonun, beinci ve daha yksek trevleri sfr olmak zere, her mertebeden trevi vardr.
3.2
Trev Kurallar
169
ALITIRMALAR 3.2
Trev Hesaplamalar
112 altrmalarnda, birinci ve ikinci trevleri bulun. 1. y = - x 2 + 3 3. s = 5t - 3t 5. y = 4x - x 3
-2 3 3 5
37. p = a
q2 + 3 q4 - 1 b ba 12q q3
38. p =
q2 + 3 s q - 1 d3 + s q + 1 d3
2. y = x 2 + x + 8 4. w = 3z 7 - 7z 3 + 21z 2 6. y = x x x + + 3 2 4
-1 3 2
Saysal Deerleri Kullanma

39. u ve ynin xin x = 0da trevlenebilir fonksiyonlar olduunu ve us 0 d = 5, u s 0 d = - 3, ys 0 d = - 1, ys0d = 2 .
7. w = 3z
1 - z
9. y = 6x 2 - 10x - 5x -2 5 1 11. r = 2 2s 3s
4 8. s = - 2t + 2 t 10. y = 4 - 2x - x -3 12 1 4 - 3 + 4 12. r = u u u
olduunu varsayn. Aadaki trevlerin x = 0daki deerlerini bulun. a. d s uy d dx b. d u a b dx y c. d y a b dx u d. d s 7y - 2u d dx
40. u ve ynin xin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu ve us 1 d = 2, u s 1 d = 0, ys 1 d = 5, ys1d = - 1 .
1316 altrmalarnda, y trevini (a) arpm kuraln uygulayarak, (b) trevinin alnmas daha kolay terimler elde etmek iin arpanlar aarak bulun. 13. y = s 3 - x ds x - x + 1 d 14. y = s x - 1 ds x + x + 1 d 1 1 1 15. y = s x 2 + 1 d ax + 5 + x b 16. y = ax + x b ax - x + 1 b 1728 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulun. 17. y = 2x + 5 3x - 2 x2 - 4 x + 0.5 18. z = 2x + 1 x2 - 1
2 2 3 2
olduunu varsayn. Aadaki trevlerin x = 1deki deerlerini bulun. a. d s uy d dx b. d u a b dx y c. d y a b dx u d. d s 7y - 2u d dx
Eimler ve Teetler
41. a. Bir eriye normal y = x3 4x + 1 erisinin (2, 1) noktasndaki teetine dik dorunun denklemini bulun. b. En kk eim Bu erinin en dk eimi nedir? Bu eim hangi noktadadr? c. stenilen eimde teet Erinin eiminin 8 olduu noktalarda bulunan teetlerin denklemlerini bulun. 42. a. Yatay teetler y = x3 3x 2 erisinin yatay teetlerinin denklemini bulun. Bu teetlere teet noktasnda dik olan dorularn denklemlerini de yazn. b. En kk eim Bu eri zerindeki en dk eim nedir? Eri zerindeki hangi noktada bu eim vardr? Bu noktadaki teete dik olan dorunun denklemini yazn. 43. (Aada izilmi olan) Newtonun Ylannn orijindeki ve (1, 2) noktasndaki teetlerini bulun.
y y 4x x2 1 2 1 0 1 2 3 4 x
19. g s x d =
21. y = s 1 - t ds 1 + t 2 d-1 1s - 1 23. s s d = 1s + 1 25. y = 1 + x - 4 1x x
t2 - 1 t + t - 2 22. w = s 2x - 7 d-1s x + 5 d 20. s t d = 5x + 1 24. u = 2 1x 26. r = 2 a 1
+ 2u b 2u s x + 1 ds x + 2 d 1 27. y = 2 28. y = 2 s x - 1 ds x - 2 d s x - 1 ds x + x + 1 d 29 ve 30 altrmalarndaki fonksiyonlarn her mertebelerden trevlerini bulun. 29. y = 3 x4 - x2 - x 2 2 30. y = x5 120
3138 altrmalarndaki fonksiyonlarn birinci ve ikinci trevlerini bulun. 31. y = 33. r = x + 7 x s u - 1 ds u 2 + u + 1 d u3 1 + 3z b s3 - zd 3z

3
(1, 2)
32. s = 34. u =
t + 5t - 1 t2 s x 2 + x ds x 2 - x + 1 d x4
35. w = a
36. w = s z + 1 ds z - 1 ds z 2 + 1 d
170
Blm 3: Trev 52. arpmaya gre ters kural a. arpmaya gre ters kural y(x) fonksiyonunun trevlenebildii ve sfrdan farkl olduu bir noktada d 1 1 dy a b = - 2 . dx y y dx olduunu syler. arpmaya gre ters kuralnn blme kuralnn zel bir hali olduunu gsterin. b. arpmaya gre ters kural ile arpma kuralnn birlikte blme kuraln verdiini gsterin. 53. arpm kuralnn genelletirilmesi arpm kural xin iki trevlenebilir fonksiyonunun uy arpmnn trevinin d dy du s uy d = u + y dx dx dx olduunu syler. a. xin trevlenebilir fonksiyonunun uyw arpmnn trevinin forml nedir? b. xin trevlenebilir drt fonksiyonunun u1 u2 u3 u4 arpmnn forml nedir? c. xin trevlenebilir sonlu n tane fonksiyonunun u1 u2 u3 un arpmnn forml nedir? 54. Rasyonel kuvvetler a. x 3>2yi x # x 1>2 eklinde yazarak ve arpm kuraln kullanarak d 3>2 A x B yi hesaplayn. dx Kural. Cevabnz xin bir rasyonel kuvvetinin bir rasyonel kat olarak ifade ediniz. (b) ve (c)yi de benzer yntemle zn. b. c. d 5>2 s x d . yi bulun. dx d 7>2 s x d . yi bulun. dx
44. (Aada izilmi olan) Agnesinin Cadsnn (2, 1) noktasndaki teetini bulun.
y y 2 1 0 8 x2 4 (2, 1) 1 2 3 x
45. Birim fonksiyona kuadratik bir teet y = ax2 + bx + c erisi (1, 2) noktasndan geer ve y = x dorusuna orijinde teettir. a, b ve cyi bulun. 46. Ortak teeti bulunan kuadratikler y = x2 + ax + b ve y = cx x2 erilerinin (1, 0) noktasnda ortak bir teetleri vardr. a, b ve cyi bulun. 47. a. y = x3 x erisine (1, 0) noktasnda teet olan erinin denklemini bulun. T b. Eriyi ve teetini birlikte izin. Teet eriyi baka bir noktada da kesmektedir. Bu noktann koordinatlarn bulun T c. kinci kesiim noktas iin bulduunuz koordinatlar eri ve teet denklemlerini birlikte zerek kontrol edin (SOLVER tuu).
48. a. y = x3 6x2 + 5x erisine orijinde teet olan erinin denklemini bulun. T b. Eriyi ve teetini birlikte izin. Teet eriyi baka bir noktada da kesmektedir. Bu noktann koordinatlarn bulun. T c. kinci kesiim noktas iin bulduunuz koordinatlar eri ve teet denklemlerini birlikte zerek kontrol edin (SOLVER tuu).
Teori ve rnekler
49. n. dereceden genel bir polinom an 0 olmak zere Ps x d = an x n + an - 1 x n - 1 + + a2 x 2 + a1 x + a0 eklindedir. P(x)i bulun. 50. Vcudun ilaca tepkisi Vcudun bir ila dozuna tepkisi bazen C M R = M2 a - b , 2 3 eklinde bir denklemle tanmlanabilir. Burada C pozitif bir sabit ve M de kanda bulunan ila miktardr. Tepki kan basncnda bir deiimse, R milimetre civa olarak llr. Tepki atete bir deiiklikse, R derece olarak llr, dR@dMyi bulun. Mnin bir fonksiyonu olan bu treve vcudun ilaca duyarll denilir. Blm 4.5te vcudun en duyarl olduu ila miktarnn nasl bulunduunu greceiz. 51. arpm kuralmdaki y fonksiyonunun sabit bir c deeri olduunu varsayalm. Bu durumda arpm kural ne verir? Bunun sabitle arpm kuralyla ilikisi nedir?
d. (a), (b) ve (c)deki cevaplarnzda ne gibi bir yap gryorsunuz? Rasyonel kuvvetler Blm 3.6nn konularndan biridir. 55. Silindir Basnc Bir silindir iindeki gaz sabit bir T scaklnda tutuluyorsa, P basnc V hacmine P = an 2 nRT - 2, V - nb V
eklinde bir formlle baldr. Burada, a, b, n ve R birer sabittir. dP@dVyi bulun. (ekle baknz)
3.3
Bir Deiim Oran Olarak Trev
171
56. Sipari iin en iyi miktar Envanter ynetiminin formllerinden biri mallarn ortalama haftalk sipariinin, demesinin ve depolanmasnn maliyetinin hq km As q d = q + cm + , 2 olduunu syler. Burada q elinizdekiler azaldnda smarladnz eylerin (ayakkablar, radyolar, sprgeler, veya her ne olursa) miktar, k bir sipari vermenin maliyeti (ayns, her ne kadar sklkta sipari verirseniz verin), c bir maln maliyeti (bir sabit), m her hafta satlan mal says (bir sabit) ve h de mal bana haftalk depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve gvenlik gibi eyleri de ieren bir sabit). dA@dq ve d2A@dq2yi bulun.
3.3

Blm 2.1 de ortalama ve anlk deiim oranlarnn incelemesine baladk. Bu blmde, trevlerin, evremizdeki dnyada deien baz eylerin oranlarn modellemede kullanld uygulamalar aratrmaya devam ediyoruz. Bir doru boyunca hareketin incelenmesini tekrar hatrlayp baka uygulamalar inceleyeceiz. Deiimi, zamana gre deiim olarak dnmek doaldr, ancak baka deikenler de ayn ekilde incelenebilir. rnein, bir doktor bir ilacn miktarndaki deiikliklerin vcudun ilaca tepkisini nasl etkilediini bilmek isteyebilir. Bir ekonomist, elik retim maliyetinin, retilen miktar ton saysna bal olarak nasl deitiini aratrmak isteyebilir. s s x + h d - s x dd> h fark blmn, nin xten x + hye kadar olan aralk zerindeki ortalama deiim oran olarak yorumlarsak, bu blmn h 0 iken limitini, nin xteki deiim oran olarak yorumlayabiliriz.
Anlk Deiim Oranlar
TANIM Anlk Deiim Oran nin x0da xe gre anlk deiim oran
s x0 d = lim
h:0
s x0 + h d - s x0 d , h
trevidir (limitin var olmas kouluyla). Bylece, anlk oranlar ortalama oranlarn limitleridir. x zaman temsil etmese bile anlk kelimesini kullanmak alkanlk halini almtr. Ancak bu kelime genellikle ihmal edilir. Deiim oran derken, anlk deiim orann kastedeceiz.
172
Blm 3: Trev
RNEK 1
Bir emberin Alan apa Bal Olarak Nasl Deiir
Bir emberin alan A, apa u formlle baldr: A = p 2 D . 4
ap 10 m olduunda, alan apa gre ne hzla deiir?

zm
apa bal olarak alann (anlk) deiim oran dA p pD . = # 2D = 4 2 dD
dir. D = 10 m olduunda, alan (p@2)10 = 5p m2@m hzyla deimektedir.

t ve daha sonraki bir s s (t) t = t zamanndaki konumu s s f (t t) s
Bir Doru zerinde Hareket - Yer Deitirme, Hz, Srat, vme ve ekme
Bir cismin bir koordinat dorusu (mesela bir s-ekseni) boyunca hareket ettiini ve bu doru zerindeki konumunu, s, zamann, t, bir fonksiyonu olarak bildiimizi varsayalm: s = (t) Cismin t ile t + t arasndaki zaman aralnda yer deitirmesi (ekil 3.12) s = (t + t) (t) ve cismin bu zaman aralndaki ortalama hz yay = dir. Cismin tam t anndaki hzn bulmak iin, tden t + tye olan aralk zerindeki ortalama hzn, t sfra giderken limitini alrz. Bu limit nin tye gre trevidir. yer deitirme s s t + t d - s t d displacement = = . travel time gidi zaman t t
EKL 3.12 Bir koordinat dorusunda hareket eden bir cismin bir t ve daha sonraki bir t + t zamanndaki konumu.
TANIM Hz Hz (Anlk hz) konumun zamana gre trevidir. Bir cismin t anndaki konumu s = (t) ise, cismin t anndaki hz
ys t d = s t + t d - s t d ds = lim . dt t t : 0
RNEK 2
Bir Yar Otomobilinin Hzn Bulmak
ekil 3.13te bir 1996 model Riley&Scott Mk III Olds WSC yar otomobilinin konumzaman grafii grlmektedir. PQ kiriinin eimi t = 2 ile t = 5 sn arasndaki 3 snlik aralktaki ortalama hzdr, yani burada 100 ft@sn veya 68 mil@sa. P deki teetin eimi ise t = 2 snde hz gstergesinin okuduu deer, yan 57 ft@sn veya 39 mil@satir. Gsterilen periyotta, her saniye sresince ivme yaklak olarak sabit ve
3.3
s 800 700 600 Uzaklk (ft) 500 400 300 200 100 0 1 P 2 3 4 5 6 Geen zaman (sn) 7 Kiri eimi, t = 2den t = 5e aral iin ortalama hz dr.
173
Teetin eimi, t = 2 sde hz gstergesinin okuduu (anlk hz) dr. 8 t
EKL 3.13 rnek 2 iin zaman-konum grafii. P deki teetin eimi t = 2 sn.deki anlk hzdr.
28.5 ft@sndir, bu da, g yerekimi ivmesi olmak zere yaklak 0.89g dir. Yar otomobilinin en yksek hz tahminen 190 mil@satir. (Kaynak: Road and Track, Mart 1997). Bir cismin hz, cismin ne kadar hzl hareket ettiini gstermesinin yan sra hareketin ynn de gstermektedir. Cisim ileriye doru hareket ederken (s artar), hz pozitiftir; cisim geriye doru hareket ederken (s azalr), hz negatiftir (ekil 3.14)
s s f (t) ds 0 dt
s s f (t) ds 0 dt
0 s artar: pozitif eim hareket ileriye
0 s azalr: negatif eim hareket geriye
EKL 3.14 Bir doru boyunca s = (t) hareketi iin y = ds@dt, s artarken pozitif, s azalrken negatiftir.
Bir arkadan evine gidip dnerken 30 mil@sa ile gidiyorsak, hz gstergesi giderken 30 mil@sa gsterirken, dnerken, evden uzaklmz azald halde, 30 mil@sa gstermeyecektir. Hz gstergesi her zaman hzn mutlak deeri olan srati gsterir. Srat ynden bamsz olarak ileri gitme orann ler.
174
Blm 3: Trev
Srat TANIM Srat hzn mutlak deeridir. Srat = ys t d = ` ds ` Speed dt
RNEK 3
Yatay Hareket
ekil 3.15te, bir koodinat dorusu boyunca ilerleyen bir paracn hz y = (t) grlmektedir. Parack ilk 3 saniye boyunca ileri doru, sonraki 2 saniye boyunca geri doru hareket etmekte, bir saniye durmakta ve yine ileri doru hareket etmektedir. Parack en yksek srate t = 4 annda, geriye doru giderken ular.
LERYE GDER
( y 0) Sabit
TEKRAR LER
y f (t) Srat artar ( y sabit) Srat azalr Durur ( y 0) 0 1 2 3 4 En byk srat 5 6
( y 0) Srat artar
t (sn)
Srat artar
Srat azalr ( y 0)
GERYE GDER
EKL 3.15
rnek 3 iin hz grafii.
TARHSEL BYOGRAF
Bernard Bolzano (17811848)
Bir cismin hznn deiim oranna cismin ivmesi denir. vme, bir cismin ne kadar abuk srat kazandn veya kaybettiini ler. vmedeki ani bir deiime ekme denir. Bir otomobil veya bir otobsteki yolculuk sarsntl olduunda bu, ilgili ivmelerin mutlaka byk olmasndan deil ivmedeki deiimlerin ani olmasndadr.
3.3
175
TANIMLAR vme, Silkinme vme hzn zamana gre trevidir. Bir cismin t anndaki konumu s = (t) ise, cismin t anndaki ivmesi u ekildedir:
dy d 2s = 2. dt dt Silkinme ivmenin zamana gre trevidir: as t d = js t d = da d 3s = 3. dt dt
Dnya yzeyine yakn yerlerde btn cisimler ayn sabit ivmeyle derler. Galileonun serbest dme ile ilgili deneyi (Blm 2.1, rnek 1), s mesafe ve g de dnyann yerekiminden doan ivme olmak zere, bizi s = 1 2 gt , 2
denklemine gtrr. Bu denklem hava tepkisinin bulunmad vakumda geerlidir, ancak kaya veya elik aletler gibi youn, ar cisimlerin, havann tepkisinin onlar yavalatmaya balamad dnn ilk birka saniyesini de ok iyi modeller. s = s 1> 2 dgt 2 denklemindeki gnin deeri t ve syi lmekte kullanlan birimlere baldr. t saniye (standart birim) iken, deniz seviyesindeki lmle tanmlanan gnin deeri, ngiliz birimiyle yaklak olarak 32@sn2 (fit bl saniye kare) ve metrik birimle g = 9.8 m@sn2 (metre bl saniye kare) dir. (Bu yerekimi sabitleri Dnyann arlk merkezinden uzakla baldr ve rnein Everest tepesinde birazck daha azdr.) Sabit olan yerekimi ivmesinin (g = 32 m@sn2) silkinmesi sfrdr: j =
t (saniye) t0 t1 s (metre) 0 5 10 15 t2 20 25 30 35 40 t3 45
d s g d = 0. dt
Bir cisim serbest dme srasnda sarslmaz.
RNEK 4
Serbest Dmenin Modellenmesi
ekil 3.16da t = 0 sn annda dmeye balayan ar bir bilyenin serbest dmesi grlmektedir. (a) lk 2 sn iinde bilye ka metre der? (b) Bu andaki hz, srati ve ivmesi nedir?
zm
(a) Metrik serbest dme denklemi s = 4.9 t2dir. lk 2 sn boyunca bilye s(2) = 4.9(2)2 = 19.6 m der. (b) Herhangi bir t zamannda, hz yer deitirmenin trevidir: ys t d = s s t d = d s 4.9t 2 d = 9.8t . dt
EKL 3.16 Serbest den bir bilge (rnek 4)
176
Blm 3: Trev
s smaks y=0
t = 2 sa annda, hz aa doru (artan s ynnde) y(2) = 19.6 m@sn dir. t = 2 sa anndaki srat ise: Srat = u y(2) u = 19.6 m@sn
Ykseklik (ft)
256
t?
dir. herhangi bir t anndaki ivme a(t) = y(t) = s(t) = 9.8 m@sn2 dir. t = 2 sade, ivme 9.8 m@sn2dir.
RNEK 5
s0 (a) s, y 400 s 160 t 16 t 2
Dikey Hareketin Modellenmesi
Bir dinamit patlamas ar bir kayay 160 ft@sn (yaklak 109 mil@sa) hzla yukar doru frlatr (ekil 3.17a). t saniye sonra kaya 160t - 16t2 ykseklie ular. (a) Kaya ne kadar yksee kar? (b) Kaya yukar karken ve aa inerken yerden 256 ft yukarda olduunda kayann hz ve srati nedir? (c) Kayann (patlamadan sonraki) herhangi bir t zamanndaki ivmesi nedir? (d) Kaya yere ne zaman arpar?
zm
5 10 t
160
0 160 y=
ds = 160 32 t dt (b)
(a) Setiimiz koordinat sisteminde, s yerden yukar doru ykseklii lmektedir, bu yzden hz yukarya doru pozitif, aaya doru ise negatif olur. Tan en yksek noktaya ulat an uu srasnda hzn 0 olduu tek andr. Dolaysyla, maksimum ykseklii bulmak iin btn yapmamz gereken ne zaman y = 0 olduunu bulmak ve bu zamanda syi hesaplamaktr: Herhangi bir t annda hz y = olarak bulunur. 160 32t = 0 veya t = 5 san. olduunda hz sfrdr. t = 5 snde kayann ykseklii smaks = s(5) = 160(5) 16(5)2 = 800 400 = 400 ft olur. ekil 3.17bye bakn. (b) Kayann yukar karken ve aa inerken yerden 256 ft ykseklikteyken hzn bulmak iin s(t) = 160t 16t2 = 256 olmasn salayacak iki t deerini bulmamz gerekir. Bu denklemi zmek iin, 16t 2 - 160t + 256 = 0 16s t 2 - 10t + 16 d = 0 s t - 2 ds t - 8 d = 0 yazar ve t = 2 sn, buluruz. t = 8 sn ds d sn. s 160t - 16t 2 d = 160 - 32t ft> sec. = dt dt
EKL 3.17 (a) rnek 5teki kaya. (b) s ve ynin, zamann fonksiyonu olarak grafikleri; y = ds@dt = 0 olduunda s maksimumdur. snin grafii kayann izledii yol deildir: yksekliin zamana kar izilmesidir. Burada bir doru olarak izilen eim, kayann hzn verir.
3.3
y (dolar) Eim marjinal maliyet y c (x)
177
bulunmaktadr. Bu zamanlarda kayann hz y(2) = 160 32(2) = 160 64 = 96 ft@sn. y(8) = 160 32(8) = 160 256 = 96 ft@sn. olur. Her iki zamanda da kayann srati 96 ft@sndir. y(2) 0 olduundan t = 2 sn de kaya yukarya doru hareket eder (s artar); y(8) 0 olduu iin de t = 8 sn de kaya aaya doru hareket eder (s azalr) (c) Patlamadan sonraki uuunun herhangi bir annda, kayann ivmesi sabit ve a = d dy 2 = s 160 - 32t d = - 32 ft >@ sec . ft sn2 dt dt
x (ton/hafta)
xh
EKL 3.18 Haftalk elik retimi: c(x), haftada x ton retimin maliyetidir. lave h ton retimin maliyeti c (x + h) c(x) dir.
dir. vme her zaman aaya dorudur. Ta yukar karken yavalamakta, aa inerken ise hzlanmaktadr. (d) Kaya yere snin 0 olduu pozitif bir t zamannda arpar. 160t 16t2 = 0 denklemi arpanlarna ayrlrsa 16t(10 t) = 0 elde edilir, dolaysyla zmleri t = 0 ve t = 10 olur. t = 0da patlama olmu ve kaya yukar frlamtr. Yere ise 10 sn. sonra varmtr.
Ekonomide Trevler
Mhendisler hz ve ivme gibi terimleri hareketi tanmlayan fonksiyonlarn trevlerini belirtmek iin kullanrlar. Ekonomistlerin de deiim oranlar ve trevler iin zel kelimeleri vardr. Bunlara marjinaller derler. Bir retim ileminde, retim maliyeti c(x) retilen birim miktar xin bir fonksiyonudur. Marjinal retim maliyeti ise maliyetin (c) retim seviyesine (x) gre deiim oran, dolaysyla dc@dxtir. rnein, c(x) bir haftada x ton elik retmek iin gereken dolar miktar olsun. x + h birim retmek daha pahal olacaktr ve h ile blnm maliyet fark bir haftada ton bana maliyetteki ortalama arttr:
y y c(x)
hof ton fazla cs x + h d - cs x d retilen average her cost each ofeliin the additional = ortalama maliyeti h tons of steel produced. h Bu orann h 0 iken limiti, haftalk retim x ton iken bir haftada daha fazla elik retmenin marjinal maliyetidir (ekil 3.18): cs x + h d - cs x d dc = lim = marjinal marginalretim cost ofmaliyeti production. dx h h:0 Bazen, marjinal retim maliyeti fazladan bir birim retmenin maliyeti olarak da tanmlanr: cs x + 1 d - cs x d c = , 1 x Bu da yaklak olarak dc@dxin xteki deeridir. Bu yaklam, cnin grafii x yaknlarnda ok hzl deimiyorsa, kabul edilebilirdir. Bu durumda fark blm, limitine yani dc@dxe yakn olacaktr, bu da x = 1 ise teetteki ykselmedir (ekil 3.19). Yaklam, byk x deerlerinde daha iyi sonu verir.
x 1
dc dx
x1
EKL 3.19 Marjinal maliyet dc> dx retimin x = 1 birim artmasyla oluacak c maliyetidir.
178
Blm 3: Trev
Ekonomistler, toplam maliyet fonksiyonunu genellikle cs x d = a x 3 + b x 2 + gx + d eklinde bir kbik polinomla temsil ederler. Burada d kira, snma, ekipman ve ynetim giderleri gibi sabit maliyetleri temsil eder. Dier terimler hammadde, vergiler ve iilik gibi deiken maliyetleri temsil ederler. Sabit maliyetler retilen birim saysndan bamszdrlar oysa deiken maliyetler retim miktarna baldrlar. Bir kbik polinom, ilgili nicelik aralnda maliyet davrann yakalamaya yetecek kadar karmaktr.
RNEK 6
Marjinal Maliyet ve Marjinal Kar

cs x d = x 3 - 6x 2 + 15x
8 ile 30 arasnda radyatr retilirken x radyatr retmenin maliyetinin
dolar olduunu ve x radyatr satlmasndan elde edilen gelirin rs x d = x 3 - 3x 2 + 12x dolar olduunu varsayn. Dkkannz normal olarak gnde 10 radyatr retmektedir. Gnde bir radyatr daha retmek maliyette ne kadar fark edecektir ve gnde 11 radyatr satmakla gelirdeki tahmini art ne olacaktr?
zm Normalde gnde 10 radyatr retilirken, bir radyatr daha fazla retmenin maliyeti c(10) civarndadr:
csxd =
d 3 A x - 6x 2 + 15x B = 3x 2 - 12x + 15 dx
c s 10 d = 3s 100 d - 12s 10 d + 15 = 195. Ek masraf 195$ civarnda olacaktr. Marjinal gelir rsxd = d 3 A x - 3x 2 + 12x B = 3x 2 - 6x + 12. dx
dir. Marjinal gelir fonksiyonu da fazladan bir birim satldnda elde edilecek geliri belirtmektedir. Gnde 10 radyatr satarken satnz 11 radyatre karrsanz, gelirinizin r s 10 d = 3s 100 d - 6s 10 d + 12 = $252 kadar artmasn bekleyebilirsiniz.
RNEK 7
Marjinal Vergi Oran
Marjinal oranlarn diline biraz almak iin, marjinal vergi oranlarn ele alalm. Marjinal gelir vergisi orannz %28 ise ve geliriniz 1000$ artarsa, gelir vergisi olarak fazladan bir 280$ vergi vermek zorunda kalacanz dnebilirsiniz. Bu toplam gelirinizin %28ini vergi olarak vereceiniz anlamna gelmez. Sadece u andaki I gelir dzeyinizde, gelire gre T vergisindeki art orannn dT@dI = 0.28 olacan syler. Kazandnz fazladan her dolar iin 0.28$ vergi vereceksinizdir. Elbette, kazancnz daha fazla artarsa, vergi diliminiz deiebilir ve marjinal orannz artabilir.
3.3
179
Deiiklie duyarllk
xteki kk bir deiim bir fonksiyonun deerinde byk bir deiime yol atnda, fonksiyonun xteki deiime kar duyarl olduunu syleriz. (x) trevi bu duyarlln lsdr.
RNEK 8
Genetik Data ve Deiiklie Duyarllk
Bezelyeler ve baka bitkilerle uraan Avusturyal kei Gregor Johann Mendel (18221884) melezlemenin ilk bilimsel aklamalarn ortaya koymutur. Dikkatlice yaplm kaytlar, p (0 ile 1 arasnda bir say) bezelyelerdeki dzgn kabuk geninin (baskn gen) skl ve (1 p) de bezelyelerdeki kvrk kabuk geninin (ekinik gen) sklysa, dzgn kabuklu bezelyelerin topluluktaki orannn y = 2p(1 p) + p2 = 2p p2 olduunu gstermitir. ekil 3.20adaki y p grafii ynin deerinin, pdeki bir deiiklie, pnin kk deerleri iin, pnin byk deerleri iin olduundan daha fazla duyarl olduunu gstermektedir. Gerekten de, bu, p 0 civarndayken dy@dpnin 2ye, p 1 civarndayken de 0a yakn olduunu gsteren ekil 3.20bdeki trev grafiiyle daha iyi vurgulanmaktadr.
dy /dp 2 y 1 y 2p p2 0 (a) 1 p 0 (b) 1 p dy 2 2p dp
EKL 3.20 (a) Dzgn bezelyelerin orann belirleyen y = 2p p2 grafii (b) dy@dp grafii (rnek 8).
Genetik iin anlam udur: Olduka ekinik bir topluluk iine biraz daha baskn gen eklemek (kvrk kabuklu bezelye sklnn az olduu yerde), olduka baskn bir topluluktaki benzer arta gre, sonraki jenerasyonlarda dramatik etkilere neden olacaktr
ALITIRMALAR 3.3
Bir Koordinat Dorusu zerinde Hareket
16 altrmalarnda, a t b aralnda, s metre ve t saniye olmak zere bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin s = (t) konumu verilmektedir. a. Verilen zaman aralnda, cismin yer deitirmesini ve ortalama hzn bulun. b. Zaman aralnn u noktalarnda cismin sratini ve ivmesini bulun. c. Aralk boyunca hangi zamanlarda cisim yn deitirir (eer deitirirse)? 1. s = t 2 - 3t + 2, 0 t 2
180
Blm 3: Trev 0 t 6
2
2. s = 6t - t 2,
3 4
3. s = - t + 3t - 3t,
3
4. s = s t > 4 d - t + t ,
2
0 t 3 0 t 3
13. Pisa Kulesinden serbest dme Galileo, Pisa Kulesinin tepesinden, yerden 179 ft ykseklikten bir top gllesini braksayd dten saniye sonra gllenin yerden ykseklii s = 179 16t2 olacakt. a. t annda gllenin hz, srati ve ivmesi ne olurdu? b. Topun yere arpmas ne kadar srerdi? c. Yere arpma annda topun hz ne olurdu? 14. Galileonun serbest dme forml Galileo serbest dme srasnda bir cismin hzn veren bir forml, gittike dikleen kalaslardan aa toplar yuvarlayarak, kalas dik olduunda ve top serbest dtnde topun davrann ngrecek bir limit forml arayarak gelitirmitir; ekildeki (a) ksmna bakn. Kalastaki herhangi ada, hareketin t anndaki topun hznn tnin sabit bir kat olduunu grmtr. Yani hz, y = kt eklinde bir formlle verilmektedir. k sabitinin deeri kalasn eim asna baldr. Modern gsterimle - eklin (b) ksm -, mesafe metre ve zaman saniye olmak zere, Galileonun deneyerek bulduu, herhangi bir ada yuvarlanmann t annda topun hznn y = 9.8(sin u)t m@sn olduudur.
5. s =
25 5 - t, t2
1 t 5 -4 t 0
25 6. s = , t + 5
7. Partikl hareketi t annda, s ekseninde ilerleyen bir cismin konumu s = t3 6t2 + 9t m olarak verilmektedir. a. Hz her sfr olduunda cismin ivmesini bulun. b. vmenin her sfr oluunda cismin sratini bulun. c. Cismin t = 0 ile t = 2 arasnda ald toplam yolu bulun. 8. Partikl hareketi t 0 , annda, s ekseni boyunca ilerleyen bir cismin hz y = t 2 - 4t + 3 . a. Hz her sfr olduunda cismin ivmesini bulun. b. Cisim ne zaman ileriye, ne zaman geriye doru gitmektedir? c. Cismin ivmesi ne zaman artmakta, ne zaman azalmaktadr?
Serbest Dme Uygulamalar

9. Mars ve Jpiterde serbest dme Mars ve Jpiterin yzeylerinde serbest dme denklemleri (s metre ve t saniye olmak zere) Marsta s = 1.86t2 ve Jupiterde s = 11.44t2dir. Her iki gezegende, serbest dmeye braklan bir cismin 27.8 m@sn (yaklak 100 km@sa) hza ulamas iin ne kadar zaman geecektir? 10. Ayn yzeyinde dikey hareket Ayn yzeyinde dikey olarak yukar doru 24 m@sn (yaklak 86 km@sa) ilk hzyla atlan bir ta t saniyede s = 24t 0.8t2 yksekliine ulamaktadr. a. Tan t anndaki hzn ve ivmesini bulun. (Buradaki ivme ayn yerekimi ivmesidir.) b. Tan en yksek noktaya kmas ne kadar srer? c. Ta ne kadar yksee kar? d. Tan maksimum yksekliinin yarsna kmas ne kadar srer? e. Ta havada ne kadar kalr? 11. Ufak havasz bir gezegendeki gyi bulmak Ufak havasz bir gezegendeki aratrmaclar 15 m@sn ilk hzyla yerden dikey olarak yukar doru bir elik bilye atmak iin bir yayl tabanca kullanmlardr. Gezegenin yzeyindeki yerekimi ivmesi gs m@sn2 olduu iin, aratrmaclar bilyenin t saniye sonra s = 15t (1@2)gst2 ykseklie kmasn beklemektedirler. elik bilye frlatldktan 20 sn sonra maksimum yksekliine ulamtr. gsnin deeri nedir? 12. Hzl giden mermi Ayn yzeyinden dik yukar doru frlatlan 45 kalibrelik bir mermi t saniye sonra s = 832t 2.6t2 ft ykseklie ulaacaktr. Dnyada ise, hava yokken, t saniye sonra ykseklii s = 832t 16t2 ft olacaktr. ki durumda da, mermi ne kadar havada kalacaktr? Mermi ne kadar yksee kacaktr?
(a) Serbest dme pozisyon
(b)
a. Serbest dme srasnda topun hz denklemi nedir? b. (a) kknda bulduklarnz kullanarak, dnyann yzeyi yaknnda serbest den bir cisme etkiyen sabit ivmeyi ne olarak bulursunuz?
Grafiklerden Hareket Hakknda Sonuca Varma

15. Aadaki ekil, bir koordinat dorusu boyunca ilerleyen bir cismin y = ds@dt = (t) m@sn hzn gstermektedir.
y (m/sn) 3 0 3 2 y = (t) 4 6 8 10 t (sn)
a. Cisim ne zaman yn deitirir? b. Cisim (yaklak olarak) ne zaman sabit bir sratle ilerlemektedir? c. 0 t 10 aralnda cismin srat grafiini izin. d. Tanml olduunda, ivmeyi izin.
3.3 16. Bir P parac, aada verilen eklin (a) ksmnda gsterilen say dorusu zerinde hareket etmektedir. Ksm (b) Pnin konumunu t zamannn bir fonksiyonu olarak gstermektedir.
P 0 (a) y f(t) s (cm) 2 0 2 4 (b) (6, 4) 1 2 s f (t) 3 4 5 6 t (sn) 0 s (cm)
181
g. vme ne zaman sabittir? Bu anda deeri nedir (en yakn tamsay olarak)? 18. Aadaki ekilde bir koordinat dorusu boyunca ilerleyen bir paracn y = s t d hz grafii grlmektedir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
t (sn)
a. Parack ne zaman ileriye veya geriye doru gider? Ne zaman hzlanr veya yavalar? b. Paracn ivmesi nerede pozitif, negatif veya sfrdr? c. Parack ne zaman en yksek srate ular? d. Parack ne zaman bir andan fazla hareketsiz kalr? 19. Den iki top Aadaki ekilde ok parlamal fotoraf serbest den iki topu gstermektedir. Dikey cetveller santimetre olarak iaretlenmitir. s = 490t2 (s santimetre ve t saniye olarak serbest dme denklemi) eitliini kullanarak aadaki sorular yantlayn.
a. P ne zaman saa doru, sola doru ilerlemekte veya durmaktadr? b. Paracn hzn ve sratini (tanmlysalar) izin. 17. Bir roket frlatmak Bir roket modeli frlatldnda, itici motor roketi yukar doru ivmelendirecek ekile birka saniye yanar. Yanmadan sonra, roket bir sre yukar doru gider ve dmeye balar. Ufak bir patlayc yk sayesinde, roket dmeye baladktan sonra bir parat alr. Parat, yere dtnde roketin paralanmasn engeller. Aadaki ekilde bir roket modelinin uuunun hz verileri grlmektedir. a. Motor durduunda roketin hz nedir? b. Motor ka saniye yanmtr?
200 150 100 Hz (ft / sn) 50 0 5 0 100 0 2 4 6 8 10 12 Frlatmadan sonraki zaman (sn)
c. Roket en yksek noktasna ne zaman ular? O zamanki hz nedir? d. Parat ne zaman almtr? O anda roketin d hz nedir? e. Parat almadan nce roket ne kadar sre dmtr? f. Roketin en yksek ivmesi nedir?
182
Blm 3: Trev a. Toplarn ilk 160 cmyi dmeleri ne kadar srmtr? Bu sre iinde ortalama hzlar nedir? b. 160 cm snrna geldiklerinde toplar hangi hzla der? O andaki ivmeleri nedir? c. In parlama hz (saniyede parlama) nedir?
y A
20. Hareket haline bir kamyon Aadaki ekil bir otoyolda giden bir kamyonun s konumunu gstermektedir. Kamyon t = 0da yola kar ve 15 saat sonra t = 15te geri dner. a. Blm 3.1, rnek 3te tanmlanan yntemi kullanarak 0 t 15 iin kamyonun y = ds@dt hzn izin. Ayn ilemi hz erisine uygulayarak, dy@dt ivme grafiini izin. b. (a). s = 15t2 t3 olduunu varsayn. ds@dt ve d2s@dt2 grafiklerini izerek (a) kkndakilerle karlatrn.
t B
EKL 3.22
500 Konum, s (km) 400 300 200 100 0 5 10 Geen zaman, t (sa) 15
Altrma 22 iin grafikler.
Ekonomi
23. Marjinal maliyet x amar makinesi retmenin maliyetinin dolar olarak c(x) = 2000 + 100x 0.1x2 olduunu varsayn. a. lk 100 amar makinesini retmenin ortalama makine bana maliyetini bulun. b. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal maliyeti bulun. c. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal maliyetin, yaklak olarak, 100 makine retildikten sonra retilecek olan bir makinenin retilmesinin maliyetine eit olduunu, ikinci maliyeti dorudan hesaplayarak bulun. 24. Marjinal gelir x tane amar makinesinin satlmasndan elde edilen gelirin 1 rs x d = 20,000 a1 - x b dolar olduunu varsayn. a. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal geliri bulun.
A C B
21. ekil 3.21deki grafikler bir koordinat dorusu zerinde hareket eden bir cismin s konumunu, y = ds@dt hzn ve a = d 2s> dt 2 ivmesini t zamannn fonksiyonlar olarak gstermektedir. Hangi grafik hangisidir? Yantnz aklayn.
b. retimin haftada 100 amar makinesinden 101 amar makinesine kartlmasyla oluacak gelirdeki artmay tahmin etmek iin r s x d fonksiyonunu kullann. c. x q iken r s x din limitini bulun. Bu sayy nasl yorumlarsnz?
Ek Uygulamalar
25. Bakteri nfusu Bakterilerin yetitii besleyici bir svya bir bakteri eklendiinde, bakteri topluluu bir sre bymeye devam etmi, sonra da durmu ve azalmaya balamtr. Topluluun t (saat) anndaki bykl b = 106 + 104t 103t2 dir.
EKL 3.21 Altrma 21 iin grafikler. 22. ekil 3.22deki grafikler bir koordinat dorusu zerinde ilerleyen bir cismin s konumunu, y = ds> dt , hzn ve a = d 2s> dt 2 ivmesini t zamannn fonksiyonlar olarak gstermektedir. Hangi grafik hangisidir? Yantnz aklayn.
a. t = 0 saat b. t = 5 saat c. t = 10 saat lerindeki byme oranlarn bulun.
3.4 26. Bir tank boaltmak Boaltlmaya balandktan t dakika sonra bir tanktaki su miktar (galon olarak) Q(t) = 200(30 t)2 dakikann sonunda su hangi hzla dar akmaktadr? lk 10 dakika boyunca suyun ortalama ak oran nedir? T 27. Bir tank boaltmak Altndaki musluu aarak bir depoyu boaltmak 12 saat srmektedir. Musluk aldktan t saat sonra depodaki svnn y ykseklii u formlle verilir: y = 6 a1 t b m. 12
2
Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri
183
T 3134 altrmalarnda s-ekseninde ilerleyen bir cismin s = (t) konumu t zamannn bir fonksiyonu olarak verilmektedir. yi, hz fonksiyonu y(t) = ds@dt = (t) ve a(t) = d2s@dt2 = (t) ile birlikte izin. y ile ann deer ve iaretlerine bal olarak cismin davrann aklayn. Aklamanzda aadaki bilgilere de yer verin. a. Cisim ne zaman durmaktadr? b. Ne zaman sola (aa) veya saa (yukar) gitmektedir? c. Ne zaman yn deitirir? d. Ne zaman hzlanr ve yavalar? e. Ne zaman en hzl hareket eder (en yksek)? En yava? f. Ne zaman eksen orijininden en uzaktadr? 31. s = 200t 16t2, 0 t 12.5 (Dnya yzeyinden dik yukar doru 200 ft@sn ilk hzla atlan ar bir cisim) 32. s = t 2 - 3t + 2, 33. s = t - 6t + 7t,
3 2
a. t zamannda deponun boalma oran dy@dt (m@h)yi (m@sa) bulun. b. Depodaki sv seviyesi ne zaman en hzl, ne zaman en yava dmektedir? Bu zamanlardaki dy@dt deerleri nelerdir? c. y ve dy@dt grafiklerini beraber izin ve ynin dy@dtnin deer ve iaretlerine bal olarak davrann aklayn. 28. Bir balonu iirmek Kresel bir balonun hacmi, V = (4@3)pr3, yarapla deiir. a. r = 2 ft olduunda hacmin yarapa gre deiim oran (ft @ft) nedir? b. Yarap 2ftten 2.2 fte deitiinde hacim yaklak olarak ne kadar deiir? 29. Bir uan kalk Bir uan kalktan nce pistte ald mesafe D = (10@9)t2 ile verilir. Burada D balangtan itibaren metre olarak llen mesafe ve t saniye olarak frenlerin boalmasndan itibaren geen zamandr. Uak hz 200 km@sa olduunda havalanacaksa, havalanmas ne kadar srer ve bu srede ne kadar yol alr? 30. Volkanik lav akntlar Hawaii adasndaki Kasm 1959 Kilauea Iki patlamas krater duvar zerinde akntlar halinde balamsa da, hareket daha sonra kraterin tabannda tek bir kanalda toplanm ve buradaki tek bir noktadan havaya 1900 ft ykseklikte lav frlatmtr (bir dnya rekoru). Lavn k hz ft@sn ve mil@sa olarak nedir? (pucu: y0 bir lav paracnn k hz ise, t saniye sonra ykseklii s = y0t 16t2 ft olacaktr. ds@dt = 0 olduu zaman bularak ie balayn. Hava tepkisini ihmal edin).
3
0 t 5 0 t 4 0 t 4
34. s = 4 - 7t + 6t 2 - t 3,
35. Safkan Yar Bir yar at 10-furlongluk bir yar komaktadr. (1 furlong 220 yarda 201 metredir, bu altrmada birimler olarak furlong ve saniye kullanlacaktr). Yarn bandan itibaren, yar at her furlong (F) iaretini getiinde bir kahya, tabloda gsterildii gibi geen zaman (t) kaydetmektedir. F t 0 0 1 20 2 33 3 46 4 59 5 73 6 86 7 100 8 112 9 124 10 135
a. Yar at yar ne kadar zamanda bitirir? b. lk 5 furlongta atn ortalama srati nedir? c. 3. furlong iaretini geerken atn yaklak srati nedir? d. At, yarn hangi blmnde en hzl koar? e. At, yarn hangi blmnde en abuk hzlanr?
3.4

Hakknda bilgi edinmek istediimiz bir ok olay yaklak olarak periyodiktir (elektromanyetik alanlar, kalp atlar, gel-gitler, hava). Sinslerin ve kosinslerin trevleri periyodik deiiklikleri tanmlamada anahtar rol oynarlar. Bu blm alt temel trigonometrik fonksiyonun trevlerinin nasl alnacan gstermektedir.
Sins Fonksiyonunun Trevi

x, radyan olarak llmek zere (x) = sin x fonksiyonunun trevini almak iin, Blm 2.4te rnek 5a ve Teorem 7deki limitleri, sins iin a toplama zdelii ile birletiririz: sin (x + h) = sin x cos h + cos x sin h
184
Blm 3: Trev
s x d = sin x , ise s x d = lim s x + h d - s x d h h:0 sin s x + h d - sin x = lim h h:0 s sin x cos h + cos x sin h d - sin x = lim h h:0 sin x s cos h - 1 d + cos x sin h = lim h h:0 = lim asin x #
h:0
Trev tanm
Sins a toplama zdelii
cos h - 1 sin h b + lim acos x # b h h h:0
cos h - 1 sin h + cos x # lim h h:0 h = sin x # 0 + cos x # 1 = cos x . = sin x # lim
h:0
Blm 2.4, rnek 5(a) ve Teorem 7
Sins foksiyonunun trevi kosins fonksiyonudur: d s sin x d = cos x . dx
RNEK 1
Sins eren Trevler

dy d = 2x A sin x B dx dx = 2 x - cos x .
(a) y = x 2 - sin x :
Farkl kural
(b) y = x 2 sin x : dy d = x2 A sin x B + 2 x sin x dx dx = x 2 cos x + 2 x sin x . (c) y = sin x x : d x# A sin x B - sin x # 1 dy dx = dx x2 x cos x - sin x = . x2
arpma kural
Blme kural
Kosins Fonksiyonunun Trevi

Kosins iin cos s x + h d = cos x cos h - sin x sin h , a toplama formlnn yardmyla,
3.4
185
cos s x + h d - cos x d s cos x d = lim dx h h:0

y 1 0 1 y' 1 0 1 y cos x
Trev tanm
= lim
s cos x cos h - sin x sin h d - cos x h h:0
cos x s cos h - 1 d - sin x sin h = lim h h:0 = lim cos x #

h:0
Kosins a toplama zdelii
y' sin x
cos h - 1 sin h - lim sin x # h h h:0 cos h - 1 sin h - sin x # lim h h:0 h
= cos x # lim
h:0
EKL 3.23 y = cos x erisinin teetlerinin eimleri olarak y = sin x erisi.
= cos x # 0 - sin x # 1 = - sin x .
Blm 2.4, rnek 5(a) ve Teorem 7
Kosins foksiyonunun trevi sins fonksiyonunun negatifidir: d s cos x d = - sin x dx
ekil 3.23te bu sonucu grmenin baka bir yolu gsterilmektir.
RNEK 2
Cosins eren Trevler

dy d d = s 5x d + A cos x B dx dx dx = 5 - sin x.
(a) y = 5x + cos x :
Toplama kural
(b) y = sin x cos x : dy d d = sin x A cos x B + cos x dx A sin x B dx dx = sin x s - sin x d + cos x s cos x d = cos2 x - sin2 x . (c) y = cos x : 1 - sin x d d A 1 - sin x B dx A cos x B - cos x dx A 1 - sin x B dy = dx s 1 - sin x d2 s 1 - sin x ds - sin x d - cos x s 0 - cos x d s 1 - sin x d2 1 - sin x = s 1 - sin x d2 1 = . 1 - sin x =
arpm kural
Blme kural
sin2 x + cos2 x = 1
186
Blm 3: Trev
Basit Harmonik Hareket

Bir yayn ucunda serbeste aa ve yukar doru salnan bir cismin hareketi basit harmonik harekete bir rnektir. Aadaki rnekte srtnme veya esneklik gibi hareketi yavalatacak kuvvetlerin bulunmad bir durum tanmlanmaktadr.
Duraan konum t 0 konumu
RNEK 3
Yayn Hareketi
Bir yaya asl bir cisim (ekil 3.24) balang konumundan 5 birim uzatlr ve t = 0 zamannda salnmaya braklr. t zaman sonraki konumu s = 5 cos t ile verilir. t anndaki hz ve ivmesi nedir?
zm
5 s
EKL 3.24 Dikey bir yaya asl bir cisim duraan konumundan yukar-aa salnyor. Bu hareket trigonomerik fonksiyonlarla tanmlanr (rnek 3).
s, y y 5 sin t s 5 cos t
s = 5 cos t ds d y = = s 5 cos t d = - 5 sin t Hz: dt dt dy d a = = s - 5 sin t d = - 5 cos t . vme: dt dt Bu denklemlerden unlar reniriz: Konum:
1.
2.
0 p 2 p 3p 2 2p 5p 2 t
3.
EKL 3.25 rnek 3teki cismin konum ve hz grafikleri.
4.
Zaman iinde, cisim s-ekseninde s = 5 ile s = 5 arasnda gidip gelir. Hareketin genlii 5tir. Hareketin periyodu ise, cos tnin periyodu olan 2pdir. y = - 5 sin t hz fonksiyonu en byk deerini, 5, ekil 3.25teki grafiklerde grld gibi, cos t = 0 olduunda alr. Dolaysyla cismin srati, y = 5 sin t , her cos t = 0 olduunda, yani s = 0 iken (balang konumunda), en byktr. sin t = 0 olduunda, cismin srati sfrdr. Bu durum, s = 5 cos t = 5 iken, yani hareket aralnn u noktalarnda gerekleir. vmenin deeri, daima konumun deerinin tam zdd dr. Cisim balang konumundan yukarda ise yerekimi cismi aaya eker; Cisim balang konumundan aada ise yay cismi aaya eker. vme, a = 5 cos t, sadece cos t = 0 olduu ve yerekimi kuvveti ile yay kuvvetinin birbirini dengeledii balang konumunda sfrdr. Cisim baka bir yerdeyse, iki kuvvet eit deildir dolaysyla ivme sfrdan farkl dr. vmenin bykl, orijinden en uzak noktalarda, yani cos t = 1 olduunda en byktr.
RNEK 4
Silkinme
da d s - 5 cos t d = 5 sin t . = dt dt
rnek 3teki basit harmonik hareketin silkinmesi j =
dir. En byk deerini, yer deitirmenin extremlerinde deil, ivmenin yn ve iaret deitirdii balang konumunda, sin t = 1 olduunda alr.
Dier Temel Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri

sinx ve cosx xin trevlenebilir fonksiyonlar olduklar iin, bunlarla ilikili sin x tan x = cos x , cot x = cos x , sin x 1 sec x = cos x , ve and csc x = 1 sin x
3.4
187
fonksiyonlar da tanml olduklar btn x deerlerinde trevlenebilirdirler. Blm kuralyla bulunan trevleri aadaki formllerle verilir. Kotanjant ve kosekant fonksiyonlarnn trev formllerindeki eksi iaretine dikkat edin.
Dier Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri d s tan x d = sec2 x dx d s sec x d = sec x tan x dx d s cot x d = - csc2 x dx d s csc x d = - csc x cot x dx
Bunlarn nasl hesaplandn grmek iin, tanjat fonksiyonunun trevini kartacaz. Dierlerinin kartlmas Altrma 50ye braklmtr.
RNEK 5
d(tan x)> dxi bulun.
zm
d sin x d A tan x B = dx a cos x b = dx =
cos x
d d A sin x B - sin x dx A cos x B dx cos2 x
Blme kural
cos x cos x - sin x s - sin x d cos2 x cos2 x + sin2 x = cos2 x 1 = = sec2 x cos2 x
RNEK 6
y = sec x ise y n bulun.
zm
y = sec x y = sec x tan x y = d s sec x tan x d dx d d A tan x B + tan x dx A sec x B dx

arpm kural
= sec x
= sec x s sec2 x d + tan x s sec x tan x d = sec3 x + sec x tan2 x
188
Blm 3: Trev
Trigonometrik fonksiyonlarn, tanm kmelerinin tamamnda trevlenebilir olmalar, tanm kmelerinin her noktasnda srekliliklerinin bir baka ispatdr (Blm 3.1, Teorem 1). Dolaysyla, trigonometrik fonksiyonlarn cebirsel kombinasyonlarnn ve bilekelerinin limitlerini dorudan yerine yazma ile hesaplayabiliriz.
RNEK 7
lim
Bir trigonometrik limit bulma

22 + sec x 22 + sec 0 22 + 1 23 = = = = - 23 -1 cos s p - tan x d cos s p - tan 0 d cos s p - 0 d
x:0
ALITIRMALAR 3.4
Trevler
112 altrmalarnda dy@dxi bulun. 1. y = - 10x + 3 cos x 3. y = csc x - 4 1x + 7 3 2. y = x + 5 sin x 4. y = x 2 cot x 1 x2 26. a. y = 2 sin x ise y
(4) 4 4
b. y = 9 cos x
= d y@dx bulun.
Teetler
2730 altrmalarnda, verilen aralklarda erileri, verilen x deerlerindeki teetleriyle birlikte izin. Her eriyi ve teetini denklemiyle isimlendirin. 27. y = sin x, x = - p, 0, 3p> 2 - 3p> 2 x 2p - p> 2 6 x 6 p> 2 - p> 2 6 x 6 p> 2 - 3p> 2 x 2p
5. y = s sec x + tan x ds sec x - tan x d 6. y = s sin x + cos x d sec x 7. y = cot x 1 + cot x 8. y = 10. y = cos x 1 + sin x cos x x x + cos x
28. y = tan x,
4 1 9. y = cos x + tan x
2
x = - p> 3, 0, p> 3 x = - p> 3, p> 4
29. y = sec x,
11. y = x sin x + 2x cos x - 2 sin x 12. y = x 2 cos x - 2x sin x - 2 cos x 1316 altrmalarnda, ds@dtyi bulun. 13. s = tan t - t 15. s = 1 + csc t 1 - csc t
2
30. y = 1 + cos x,
x = - p> 3, 3p> 2
14. s = t 2 - sec t + 1 16. s = sin t 1 - cos t
T 3134 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerinin 0 x 2p aralnda yatay teetleri var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yoksa, neden yoktur? Bulduklarnz bir grafik programnda izerek kontrol edebilirsiniz. 31. y = x + sin x 32. y = 2x + sin x 33. y = x - cot x 34. y = x + 2 cos x 35. y = tan x, p@2 x p@2 erisinde, teetin y = 2x dorusuna paralel olduu btn noktalar bulun. Eriyi ve teet(ler)ini denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin. 36. y = cot x, 0 x p erisinde, teetin y = x dorusuna paralel olduu btn noktalar bulun. Eriyi ve teet(ler)ini denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin.
1720 altrmalarnda dr@duy bulun. 17. r = 4 - u sin u 19. r = sec u csc u 18. r = u sin u + cos u 20. r = s 1 + sec u d sin u
2124 altrmalarnda dp@dqyu bulun. 21. p = 5 + 23. p = 1 cot q 22. p = s 1 + csc q d cos q 24. p = tan q 1 + tan q
sin q + cos q cos q b. y = sec x
25. a. y = csc x ise yn bulun.
3.4 37 ve 38 altrmalarnda, erinin (a) P noktasndaki teetinin, (b) Q noktasndaki yatay teetinin denklemlerini bulun. 37.
y Q 2 p P , 2 2
189
48. g sxd = e x + b, x 6 0 cos x, x 0
38.
y
fonksiyonunu x = 0da srekli yapacak bir b deeri var mdr? Yantnz aklayn. 49. d999@dx999(cos x)i bulun. 50. Aadakilerin xe gre trevlerinin formllerini karn. a. sec x. b. csc x. c. cot x.
1 4 x
p P , 4 4
p 2 2 y 4 cot x 2csc x 1
Q x
p1 4
aralnda izin. Ayn ekranda, T 51. y = (cos x)i p x 2p h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 iin sin s x + h d - sin x y = h fonksiyonunu izin. Baka bir ereve aarak, h = 1,0.5, 0.3 deneyin. h 0+ ve h 0 iken ne olur? Burada gsterilmek istenen olay nedir? T 52. y = sin xi p x 2p aralnda izin. Ayn ekranda, h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 iin cos s x + h d - cos x y = h fonksiyonunu izin. Baka bir ereve aarak, h = 1, 0.5, 0.3 deneyin. h 0+ ve h 0 iken ne olur? Burada gsterilmek istenen olay nedir? T 53. Ortalanm farklar oran Ortalanm farklar oran s x + h d - s x - h d 2h saysal hesaplamalarda (x)e yaklam iin kullanlr, nk (1) h 0 iken, limiti, (x) varsa, (x)i verir, (2) verilen bir h deeri iin, Fermatnn s x + h d - s x d . h farklar oranndan daha iyi bir yaklaklk salar. Aadaki ekle bakn.
y 1 2 csc x cot x
Trigonometrik Limitler
3944 altrmalarndaki limitleri bulun. 1 1 39. lim sin a x - b 2 x:2 40.
x : - p> 6 x:0
lim
21 + cos s p csc x d p b - 1d 4 sec x
41. lim sec ccos x + p tan a 42. lim sin a

x:0
p + tan x b tan x - 2 sec x
sin t 43. lim tan a1 - t b t:0 pu b 44. lim cos a sin u u:0
Basit Harmonik Hareket

45 ve 46 altrmalarndaki denklemler bir koordinat dorusu zerinde hareket eden bir cismin s = (t) konum fonksiyonlardr (s metre, t saniye). Cismin t = p@4 sndeki hzn, sratini, ivmesini ve silkinmesini bulun. 45. s = 2 - 2 sin t 46. s = sin t + cos t
y Eim f '(x) C A Eim y f (x) f (x h) f (x h) 2h Eim B f (x h) f (x) h
Teori ve rnekler
47. sin 3x , x2 s x d = L c,
2
x Z 0 x = 0
h 0 xh x h xh x
fonksiyonunu x = 0da srekli yapacak bir c deeri var mdr? Yantnz aklayn.
190
Blm 3: Trev a. (x) = sin xin ortalanm farklar orannn (x) = cos xe ne hzla yaknsadn grmek iin, y = cos x ve y = sin s x + h d - sin s x - h d 2h T 56. Kotanjant fonksiyonunun grafii zerinde eimler y = cot x ve trevini 0 x p aralnda birlikte izin. Kotanjant fonksiyonunun grafiinin en byk veya en kk bir eimi var mdr? Eim hi pozitif olur mu? Yantlarnz aklayn.
fonksiyonlarn, h = 1, 0.5 ve 0.3 deerleri iin [ - p, 2p] aralnda beraber izin. Sonularnz Altrma 51de bulduklarnzla karlatrn. b. (x) = cos xin ortalanm farklar orannn (x) = sin xe ne hzla yaknsadn grmek iin, y = sin x ve y = cos s x + h d - cos s x - h d 2h
T 57. (sin kx) / xi aratrmak y = s sin x d> x , y = s sin 2x d> x , ve y = s sin 4x d> x grafiklerini 2 x 2 aralnda birlikte izin. Her bir grafik y eksenini nerede keser gibi grnmektedir? Grafikler eksenle gerekten de kesiirler mi? y = s sin 5x d> x ve y = s sin s - 3x dd> x grafiklerinin x 0 iken nasl davranmalarn beklersiniz? Neden? Peki ya farkl k deerleri iin y = s sin kx d> x grafii nasl davranr? Yantnz aklayn. T 58. Radyan ve derece: derece modunda trevler x radyan yerine derece olarak llrse, sin x ve cos xin trevlerine ne olur? Aadaki admlar izleyerek bulun. a. Grafik programnz derece moduna ayarlayarak, sin h s h d = h fonksiyonunu izin ve limh0 (h)yi tahmin edin. Tahmininizi p@180 ile karlatrn. Limitin p@180 olmas iin bir neden var mdr? b. Grafik programnz yine derece modunda olmak zere, cos h - 1 lim . h h:0 limitini hesaplayn. c. sin xin trevinin kartlna geri dnn ve buradaki admlar derece modunda limitler alarak tekrarlayn. Trev iin nasl bir forml bulursunuz? d. cos xin trevini derece modunda limitler alarak bulun. Trev iin nasl bir forml bulursunuz? e. Derece modundaki formllerin dezavantaj daha yksek mertebe trevler alrken iyice belirginleir. sin x ve cos xin ikinci ve nc mertebe derece modundaki trevleri nedir?
fonksiyonlarn, h = 1, 0.5 ve 0.3 deerleri iin [p, 2p] aralnda beraber izin. Sonularnz Altrma 52de bulduklarnzla karlatrn. 54. Ortalanm farklar oranlar hakknda bir uyar 53n devam) s x + h d - s x - h d 2h farklar orannn, nin xte trevi olmadnda, h 0 iken bir limiti bulunabilir. Bir deneme olarak, s x d = x aln ve 0 + h - 0 - h . 2h h:0 lim limitini hesaplayn. Greceiniz gibi, s x d = x fonksiyonunun x = 0da trevi olmamasna ramen, limit vardr. Moral: Bir ortalanm farklar oran kullanmadan nce trevin varlndan emin olun. T 55. Tanjant fonksiyonunun grafii zerinde eimler y = tan x ve trevini (p@2, p@2) aralnda birlikte izin. Tanjant fonksiyonunun grafiinin en byk veya en kk bir eimi var mdr? Eim hi negatif olur mu? Yantlarnz aklayn. (Altrma
3.5
Zincir Kural ve Parametrik Denklemler

y = (u) = sin u ve u = g(x) = x2 4 fonksiyonlarnn trevlerini nasl alacamz biliyoruz, fakat F(x) = (g(x)) = sin(x2 4) gibi bir bilekenin trevini nasl alrz? Yani, F(x) = gnin trevini nasl buluruz? Cevap, iki trevlenebilir fonksiyonun bilekesinin trevinin, iki fonksiyonun da uygun noktalarda alnm trevlerinin arpm olduunu syleyen zincir kuraldr. Zincir kural byk olaslkla matematikte en sk kullanlan trev alma yntemidir. Bu blm, kural ve nasl kullanlacan tanmlamaktadr. Daha sonra kural, dzlemde erileri ve teetlerini baka yolla tanmlamak iin kullanacaz.
3.5
191
Bir Bileke Fonksiyonun Trevi

rneklerle balyoruz.
RNEK 1
y =
Trevleri likilendirmek
3 1 1 x = s 3x d fonksiyonu y = u ve u = 3x fonksiyonlarnn bilekesidir. Bu 2 2 2 fonksiyonun trevlerinin arasndaki iliki nedir?
zm
2 3 1
dy 3 = , 2 dx olduunu biliyoruz.
dy 1 = , 2 du
and ve
du = 3. dx
C: y dn
B: u dn
A: x dn
buluruz.
EKL 3.26 A dilisi x kere dnerken, B dilisi u kere, C dilisi ise y kere dner. evrelerini karlatrarak veya dilerini sayarak, y = u@2 ( Bnin her bir dn iin, C yarm dn yapar ), u = 3x (Ann her bir dn iin, B defa dner), yani y = 3x@2 olduunu grrz. Dolaysyla dy@dx = 3@2 = (1@2)(3) = (dy@du)(du@dx) olur.
3 1 = # 3, olduundan, 2 2 dy dy du # . = dx du dx
dy dy du # ? = dx du dx olmas bir tesadf mdr? Trevi bir deiim oran olarak dnrsek, imdiye kadar rendiklerimiz bu ilikinin mantkl olduunu gsterir. y = (u) ve u = g(x) iin, y unun yars kadar hzl deiiyor ve u da xin kat kadar hzl deiiyorsa, ynin xin 3@2 kat hzl deimesini bekleriz. Bu oklu bir dili sisteminin etkisiyle ayndr (ekil 3.26).
RNEK 2
y = 9x 4 + 6x 2 + 1 = s 3x 2 + 1 d2 y = u2 ve u = 3x2 + 1 fonksiyonlarnn bilekesidir. Trevleri hesaplarsak, dy du # = 2u # 6x du dx = 2s 3x 2 + 1 d # 6x = 36x 3 + 12x . olduunu grrz. Trevleri ak formlden hesaplarsak dy d = A 9x 4 + 6x 2 + 1 B dx dx = 36x 3 + 12x . elde ederiz. Bir kere daha dy du # = dy . du dx dx ile karlarz. (g(x)) bileke fonksiyonunun xteki trevi nin g(x)teki trevi arp gnin xteki trevidir. Buna zincir kural denir (ekil 3.27).
192
Blm 3: Trev
Bileke f g xteki deime oran f '( g(x)) g'(x) tir. g xteki deime oran g'(x)tir. f g(x)teki deime oran f '( g(x)) tir.
u g(x)
y = f (u) = f ( g(x))
EKL 3.27 Deiim oranlar arplr: g nin xteki trevi nin g(x) noktasndaki trevi arp gnin xteki trevidir.
TEOREM 3 Zincir Kural (u) u = g(x) noktasnda trevlenebiliyorsa ve g(x) de xte trevlene biliyorsa, s g ds x d = s g s x dd bileke fonksiyonu da xde trevlenebilir ve bu trev
s g d s x d = s g s x dd # g s x d . olur. Leibnitz gsterimiyle, y = (u) ve u = g(x) ise, bu dy dy du # , = dx du dx olarak yazlr. Burada dy@du u = g(x)te hesaplanmaktadr.
Zincir Kuralnn Sezgisel spat: xteki x deiimine karlk udaki deime u olsun, yani u = g sx + xd - g sxd olsun. Buna karlk ydeki deime y = s u + u d - s u d . olur. y y u # = x u x yazmak ve x 0 iken limit almak ilgin olabilir: dy y = lim dx x : 0 x y u # = lim x : 0 u x y # lim u = lim x : 0 u x : 0 x y # lim u = lim u : 0 u x : 0 x dy du . = du dx
(1)
(g srekli olduundan x : 0 iin u : 0 olduuna dikkat edin)
3.5
193
Bu akl yrtmedeki tek prz u olabilir: (1) denkleminde u = 0 olabilir (u 0 olduu halde) ve phesiz ki 0 ile blemeyiz. spat, bu przn stesinden gelmek iin farkl bir yaklam gerektirmektedir ve Blm 3.8 de tam ispat vereceiz.
RNEK 3
Zincir Kuraln Uygulamak
x-ekseni zerinde hareket eden bir cismin her t 0 zamanndaki konumu x(t) = cos(t2 + 1) ile veriliyor. Cismin hzn, tnin bir fonksiyonu olarak bulun.
zm Hzn dx@dt olduunu biliyoruz. Bu arada, x bir bileke fonksiyondur: x = cos (u) ve u = t2 + 1.
dx = - sin s u d du du = 2t . dt buluruz. Zincir kuralna gre, dx dx # du = dt du dt = - sin s u d # 2t = - sin s t 2 + 1 d # 2t = - 2t sin s t 2 + 1 d .
x = coss u d u = t2 + 1
dx uda hesaplanr. du
bulunur. rnek 3te grdmz gibi, Leibniz notasyonundaki zorluk, trevlerin tam olarak nerede hesaplandn belirtmemesindedir.
-D Kural
Bazen zincir kuraln u ekilde dnmek yararl olabilir: y = (g(x)) ise dy = s g s x dd # g s x d . dx dir. Yani, d fonksiyon nin trevini aln ve i fonksiyon g(x)e dokunmayn; sonra da i fonksiyon g(x)in treviyle arpn.
RNEK 4
Dtan e Trev Almak
sin (x2 + x)in xe gre trevini aln.

zm
d sin (x 2 + x) = cos (x 2 + x) # (2x + 1) dx (+)+* (+)+* (+)+*

inside i i ayn derivative iin trevi inside of braklm left alone the inside
Zincir Kuralnn st ste Kullanlmas

Bazen bir trevi bulabilmek iin zincir kuraln iki veya daha fazla defa kullanmamz gerekebilir. Aada buna bir rnek verilmektedir.
194
Blm 3: Trev
TARHSEL BYOGRAF
Johann Bernoulli (16671748)
RNEK 5
Halkal Bir Zincir
g(t) = tan (5 sin 2t) fonksiyonunun trevini bulun.

zm Burada una dikkat edin, teet 5 sin 2tnin fonksiyonudur. Oysa sins fonksiyonu, kendisi de tnin bir fonksiyonu olan 2tnin fonksiyonudur. Bu nedenle Zincir Kuralndan
gstd =
d A 5 - sin 2t B dt d = sec2 s 5 - sin 2t d # a0 - cos 2t # A 2t B b dt = sec2 s 5 - sin 2t d # = sec2 s 5 - sin 2t d # s - cos 2t d # 2 = - 2s cos 2t d sec2 s 5 - sin 2t d . elde edilir.
d A tan A 5 - sin 2t B B dt
u = 5 - sin 2t olmak zere tan unun trevi u = 2t olmak zere 5 - sin unun trevi
Zincir Kural ve Bir Fonksiyonun Kuvveti

, unun trevlenebilir bir fonksiyonu ve u da xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, dy dy du # = dx du dx zincir kuralnda y = (u) yazmak d du s u d = s u d . dx dx formlne gtrr. Nasl altna dair bir rnek aadadr: n bir tamsayysa, pozitif veya negatif, ve (u) = un ise, Kuvvet Kural ( 2 ve 7 Kurallar) (u) = nun1 olduunu syler. u , xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise bunu, Zincir Kuraln Kuvvet Zincir Kuralna geniletmek iin kullanabiliriz: d n du u = nu n - 1 . dx dx
d A u n B = nu n - 1 du
RNEK 6
(a)
Kuvvet Zincir Kuraln Uygulamak

u = 5x 3 - x 4, n = 7 ile Kuvvet Zincir Kural
d d s 5x 3 - x 4 d7 = 7s 5x 3 - x 4 d6 A 5x 3 - x 4 B dx dx = 7s 5x 3 - x 4 d6s 5 # 3x 2 - 4x 3 d = 7s 5x 3 - x 4 d6s 15x 2 - 4x 3 d
(b)
d d 1 a b = s 3x - 2 d-1 dx 3x - 2 dx = - 1s 3x - 2 d-2 d s 3x - 2 d dx
u = 3x - 2, n = - 1 ile Kuvvet Zincir Kural
= - 1s 3x - 2 d-2s 3 d 3 = s 3x - 2 d2 (b) kknda trevi blme kuralyla da bulabilirdik.
3.5
195
sinn xin anlam (sin x)n, n 1.
RNEK 7
Teet Eimlerini Bulmak

5
(a) y = sin x erisine x = p@3 noktasnda teet olan dorunun eimini bulunuz. (b) y = 1@(1 2x)3 erisine teet olan her dorunun eiminin pozitif olduunu gsterin.
zm
(a)
dy d = 5 sin4 x # sin x dx dx = 5 sin4 x cos x
u = sin x, n = 5 ile Kuvvet Zincir Kural
Teet dorusunun eimi

4 dy 23 45 1 ` = 5a b a b = . 2 2 32 dx x = p>3
(b)
dy d s 1 - 2x d-3 = dx dx = - 3s 1 - 2x d-4 #
d s 1 - 2x d dx
u = (1 2x), n = 3 Kuvvet Zincir Kural
= - 3s 1 - 2x d-4 # s - 2 d = 6 s 1 - 2x d4
Eri zerindeki her (x, y) noktasnda, x 1@2 dir ve teet dorunun eimi, pozitif iki saynn oran olan dy 6 , = dx s 1 - 2x d4 tr.
RNEK 8
Radyan ve derece
sin x ve cos xin trev formllerinin xin derece deil, radyan olarak lld varsaym altnda karldn unutmamak ok nemlidir. Zincir kural bu ikisi arasndaki fark anlamaya daha iyi yardmc olur. 180 = p radyan olduu iin, x = px@180 radyan olur. Zincir kuraln kullanarak, d d px px p p sin s x d = sin a b = cos a b = cos s x d . 180 180 180 180 dx dx buluruz. ekil 3.28e bakn. Ayn ekilde, cos(x)nin trevi (p@180)sin(x) olur. Daha ilk trevde rahatsz edici grnen p@180 faktr st ste trev almayla daha da belirginleecekir. Bir bakta radyan l kullanmann neden daha ekici olduu anlalmaktadr.
Parametrik Denklemler
Bir eriyi, eri zerindeki bir P(x, y) noktasnn y-koordinatn xin bir fonksiyonu olarak ifade etmekle tanmlamak yerine, bazen her iki koordinat da bir nc deiken t cinsinden ifade etmek daha uygundur. ekil 3.29 da bir cismin, bir ift denklem x = (t), y = g(t), ile tanml yolu grlmektedir. Hareket incelemesinde t genellikle zaman gs-
196
Blm 3: Trev
y 1 y sin(x) sin px 180
y sin x
180
EKL 3.28 sin xin salnmasna karn sin (xo) sadece @180 defa fazla salnr. Maksimum eimi, x = 0 da @180dir (rnek 8).
terir. Bu gibi denklemler, herhangi bir t annda paracn (x, y) = (t), g(t)) konumunu verdikleri iin bir kartezyen formlden daha iyidirler.
t annda paracn konumu ( f (t), g(t))
TANIM Parametrik Eri x ve y, bir t deerleri aralnda

x = (t), y = g(t)
EKL 3.29 xy-dzleminde ilerleyen bir paracn izledii yol her zaman xin veya ynin bir fonksiyonun grafii deildir.
fonksiyonlar olarak verilmise, bu denklemlerle tanmlanan (x, y) = ((t), g(t)) noktalarnn kmesi bir parametrik eridir. Denklemler, erinin parametrik denklemleridir.
y t p 2 x2 y2 1 P(cos t, sin t)
t deikeni erinin bir parametresi ve tanm kmesi I, parametre araldr. I kapal bir aralksa, a t b , ((a), g (a)) noktas erinin balang noktas ve ((b), g (b)) noktas erinin biti noktasdr. Dzlemdeki bir eri iin parametrik denklemleri ve parametre araln verirsek, eriyi parametrize ettiimizi syleriz. Denklemler ve aralk erinin parametrizasyonunu verir.
RNEK 9
tp 0 t t0 (1, 0) x
Bir ember zerinde Saat Ynnn Tersine Hareket

y = sin t, y = a sin t, 0 t 2p . 0 t 2p .
Aadaki parametrik erilerin grafiklerini izin (a) x = cos t, (b) x = a cos t,

zm
t 3p 2
EKL 3.30 x = cos t, y = sin t denklemleri x2 + y2 = 1 emberi zerindeki hareketi tanmlarlar. Ok artan t ynn gstermektedir (rnek 9).
(a) x2 + y2 = cos2 t + sin2 t = 1 olduundan, parametrik eri x2 + y2 = 1 emberi zerinde dir. t 0dan 2pye artarken (x, y) = (cos t, sin t) noktas (1, 0)dan balar ve saat ynnn tersine olarak btn emberi izer (ekil 3.30). (b) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 2p iin x 2 + y 2 = a 2 cos2 t + a 2 sin2 t = a 2 dir. . Parametrizasyon, (a, 0) balayp x2 + y2 = a2 emberini saat ynnn tersine bir defa kat eden ve t = 2pde (a, 0) noktasna dnen hareketi tanmlar.
3.5
y
197
y x2, x 0
RNEK 10
Bir Parabol Boyunca Hareket

x = 1t, y = t, t 0.
xy-dzleminde ilerleyen bir paracn P(x, y) konumu

P(t, t) t1 (1, 1) 0 Harekete balar t0 x
denklemleri ve parametre aralyla verilmektedir. Paracn izledii yolu belirleyin ve hareketi tanmlayn.
zm
zlenen yolu x = 1t ve y = t denklemleri arasnda tyi yok ederek bulmaya alrz. ansmz varsa, bu x ile y arasnda tanmlanabilir bir cebirsel bant verecektir. Bu ekilde y = t =
EKL 3.31 x = 1t ve y = t denklemleri ve t 0 aral, y = x2 parabolnn sa kolunda ilerleyen bir paracn hareketini tanmlar (rnek 10).
buluruz. Bu, paracn konum koordinatlarnn y = x2 denklemini saladn gsterir, dolaysyla parack y = x2 parabol boyunca hareket eder. Ancak paracn izledii yolun tm y = x2 parabol olduunu dnmek bir hatadrbu yol paraboln sadece yarsdr. Paracn x koordinat hibir zaman negatif deildir. Parack t = 0 iken (0, 0)dan harekete balar ve t arttka birinci drtte bir blgede ykselir (ekil 3.31). Parametre aral [0, q d dur ve bir biti noktas yoktur.
A 1t B 2 = x 2 .
RNEK 11
Bir Doru Parasn Parametrelemek
U noktalar (2, 1) ve (3, 5) olan doru parasnn bir parametrizasyonunu bulun.

zm
(2, 1) noktasn kullanarak x = 2 + at, y = 1 + bt
parametrik denklemlerini olutururuz. Her iki denklemi tye gre zer ve eitlersek y - 1 x + 2 a = b . elde ederiz. Bu eitlikten, denklemlerin bir doruyu temsil ettiklerini grrz. Bu doru, t = 0 iken (2, 1) den geer. t = 1 iken doru (3, 5) noktasndan geecek ekilde a ve b deerlerini belirleriz. 3 = -2 + a 5 = 1 + b Bu nedenle, x = - 2 + 5t, y = 1 + 4t, 0 t 1 denklemleri, balang noktas (2, 1) ve biti noktas (3, 5) olan doru parasnn bir parametrizasyonudur. Q Q a = 5 b = 4
t = 1 iin x = 3 t = 1 iin y = 5
Parametrize Erilerin Eimleri

ve g fonksiyonlar t de trevlenebiliyorsa, parametrize x = (t), y = g(t) erisi de tde trevlenebilirdir. ynin de xin srekli bir fonksiyonu olduu trevlenebilir parametrize bir erinin zerindeki bir noktada dy@dt, dx@dt ve dy@dx trevleri Zincir Kuralna gre baldrlar: dy dx dy # . = dt dx dt dx@dt 0 ise, denklemin iki tarafn da dx@dt ile blerek, dy@dxi zebiliriz.
198
Blm 3: Trev
dy/dx in Parametrik Forml Her trev varsa ve dx@dt 0 ise
dy> dt dy = . dx dx> dt
(2)
dir.
RNEK 12
Parametre ile Tretmek
x = 2t + 3 ve y = t2 1 ise dy@dxin t = 6daki deerini bulun.

zm
(2) denklemi dy@dxi tnin bir fonksiyonu olarak verir. dy> dt dy x - 3 2t = = = t = . 2 2 dx dx> dt
t = 6 iin dy@dx = 6 olur. una dikkat edin, dy@dx trevini xin bir fonksiyonu olarak da bulabiliriz.
RNEK 13
x2> a2 + y2> b2 = 1 Elipsi Boyunca Hareket

x = a cos t, y = b sin t, 0 t 2p
t anndaki konumu P(x, y) ile verilen bir paracn hareketini tanmlayn. t = p@4 olduu A a> 22, b> 22 B , noktasnda eriye teet olan doruyu bulun (a ve b sabitlerinin her ikisi de pozitiftir).
zm
x cos t = a ,
sin t =
y . b
denklemlerinden tyi yok ederek, paracn konumu iin bir Kartezyen denklem buluruz. Bunu cos2 t + sin2 t = 1 bantsn kullanarak yaparz. Bu bant y x a a b + a b = 1, b
2 2
or veya
y2 x2 + 2 = 1. 2 a b
verir. Paracn (x, y) koordinatlar (x2@a2) = (y2@b2) = 1 denklemini salar, dolaysyla parack bu elips zerinde hareket eder. t = 0 iken paracn koordinatlar x = a cos (0) = a, y = b sin (0) = 0
olur, dolaysyla hareket (a, 0)da balar. t artarken, parack ykselir ve saat ynnn tersine sola doru hareket eder. Elipsi bir kere dolaarak t = 2p iken balang noktas (a, 0)a dner. t = p@4 iin elipse teet olan dorunun eimi dy> dt dy ` = ` dx t = p>4 dx> dt t = p>4 = b> 22 Denklem (2)
b cos t ` - a sin t t = p>4 - a> 22 b = -a.
= dir.
3.5
199
Teet doru y b 22 b = - a ax b 22 a 22 b a 22 b
y = veya
b - a ax -
b y = - a x + 22b . Parametrik denklemler yyi xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonu olarak tanmlyorsa, d2y@dx2yi tnin bir fonksiyonu olarak hesaplamak iin Denklem (2) yi dy@dx = yye uygulayabiliriz: d 2y dx
2
dy > dt d s y d = . dx dx> dt
(2) denkleminde y yerine y yazlm.
d 2y / dx2 in Parametrik Forml x = (t), y = g(t) denklemleri yyi xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonu olarak tanmlyorsa, dx@dt 0 olan her noktada d 2y dx
2
dy > dt . dx> dt
(3)
RNEK 14
x = t t2 ve y = t t3 ise d2y@dx2yi bulun.

d 2y> dx 2yi t cinsinden bulmak 1. y = dy@dxi t cinsinden ifade edin. 2. dy@dtyi bulun. 3. dy@dtyi dx@dt ile bln. zm
Parametrize Bir Eri in d 2y> dx2yi Bulmak
1.
y = dy@dxi t cinsinden ifade edin: y =
dy> dt dy 1 - 3t 2 = = 1 - 2t dx dx> dt
2.
ynn tye gre trevini aln: dy 2 - 6t + 6t 2 d 1 - 3t 2 b = a = dt dt 1 - 2t s 1 - 2t d2 dy@dtyi dx@dt ile bln. d 2y dx 2 =

Blm Kural
3.
dy > dt s 2 - 6t + 6t 2 d> s 1 - 2t d2 2 - 6t + 6t 2 = = 1 - 2t dx> dt s 1 - 2t d3
Denklem (3)
RNEK 15
Acil Yardm in Erzak Atmak
Bir Kzlha hava arac, bir felaket blgesine acil yardm iin yiyecek ve ila atmaktadr. Hava arac, erza 700 ft uzunluundaki ak bir alann hemen kenarnn zerinde brakrsa ve kargo x = 120 t ve y = 16t2 + 500, t0
200
y 500
Blm 3: Trev
Brakma annda hava aracnn konumu Atlan kargonun yolu
yolunu izlerse kargo alan iine der mi? x ve y koordinatlar feet olarak ve t parametresi (brakma dan itibaren) saniye olarak llmektedir. Den kargonun yolu iin bir Kartezyen denklem bulun (ekil 3.32) ve yere arpt anda alalmasnn ilerlemesine orann bulun.
zm
Kargo, y = 0 iken yere arpar ve bu da tnin - 16t 2 + 500 = 0 t = 5 25 500 sn = sec. n 2 A 16

y = 0 koyun t 0
Ak alan
? 700
EKL 3.32 rnek 15teki atlan erzak kargosunun izledii yol
annda grlr. Braklma annda x-koordinat x = 0 dr. Kargonun yere arpmas annda x-koordinat x = 120t = 120 a 5 25 b = 300 25 ft. 2
dir. 300 25 L 670.8 6 700, olduundan kargo alan iine der. Parametrik denklemler arasnda t parametresini yok ederek kargonun yolu iin bir kartezyen denklem buluruz: y = - 16t 2 + 500 = - 16 a = x b + 500 120
2
ynin parametrik denklemi x = 120 t eitliinden tyi yerine yazn. Bir parabol
1 2 x + 500. 900
Kargo yere arptnda alalmasnn ilerlemesine oran dy> dt dy ` = ` dx t = 525>2 dx> dt t = 525>2 = - 32t ` 120 t = 525>2 Denklem (2)
= -
2 25 L - 1.49. 3
dir. Bylece, kargo yere arpt anda 1 foot (ayak = 30.4 cm) ilerlemesine karlk 1.5 feet alalyordu.
TEKNOLOJ KULLANMAK
Dikey Bir Doru zerindeki Hareketin Simlasyonu
xs t d = c,
x (t ) = 2 y (t ) = 160 t 16 t 2 ve x (t ) = t y (t ) = 160 t 16 t 2 nokta modunda
ys t d = s t d
Parametrik denklemleri x = c dorusu zerindeki noktalar aydnlatacaktr. (t), hareket etmekte olan bir cismin t anndaki yksekliini gsteriyorsa, x(t), y(t)) = (c, (t))yi izmek asl hareketi simle edecektir. Bunu, Blm 3.3, rnek 5teki kaya iin, x(t) = 2 ve rnein, y(t) = 160t 16t2 ile nokta modunda t adm iin deneyin. Noktalar arasndaki boluk deiiyor? Tepeye ulaldnda, grafik izici neden stop etmi gibi gzkyor? (0 t 5 ve 5 t 10 iin ayr izimler deneyin.) kinci bir deney iin, x(t) = t ve y(t) = 160t 16t2
3.5
201
parametrik denklemlerini, hareketin dikey simlasyonu ile birlikte yine nokta modunda izin. Btn ilgin davran gsterecek bir ereve ls semek iin, rnek 5teki hesaplamalardan, kayann davran hakkndaki bildiklerinizi kullann.
Standart Parametrizasyonlar ve Trev Kurallar

EMBER x2 + y2 = a2 : ELPS y2 x2 + 2 = 1: 2 a b
x = a cos t y = a sin t 0 t 2p
FONKSYON y = s x d :
x = a cos t y = b sin t 0 t 2p
TREVLER
x = t y = s t d
y =
dy> dt dy , = dx dx> dt
d 2y dx
2
dy > dt dx> dt
ALITIRMALAR 3.5
Trev Hesaplamalar
18 altrmalarnda, y = (u) ve u = g(x) verilmitir. (g(x))g(x)i bulun. 1. y = 6u - 9, 3. y = sin u, 5. y = cos u, 7. y = tan u, u = s 1> 2 dx 4 2. y = 2u 3, 4. y = cos u, 6. y = sin u, 8. y = - sec u, u = 3x + 1 u = sin x u = 10x - 5 dy@dx = 22. s = sin a 3pt 3pt b + cos a b 2 2 24. r = - s sec u + tan u d-1 x 1 26. y = x sin-5 x - cos3 x 3
-1
23. r = s csc u + cot u d-1 25. y = x 2 sin4 x + x cos-2 x 27. y =
u = 8x - 1 u = - x> 3 u = x - cos x u = x 2 + 7x
1 1 s 3x - 2 d7 + a4 b 21 2x 2 1 2 a + 1b 8 x
4
918 altrmalarnda, fonksiyonu y = (u) ve u = g(x) eklinde yazn. dy@dxi xin bir fonksiyonu olarak bulun. 9. y = s 2x + 1 d5 11. y = a1 x b 7
-7
28. y = s 5 - 2x d-3 +
10. y = s 4 - 3x d9 12. y = a
4
29. y = s 4x + 3 d4s x + 1 d-3 31. hs x d = x tan A 2 1x B + 7 33. s u d = a sin u b 1 + cos u

2
30. y = s 2x - 5 d-1s x 2 - 5x d6 1 32. k s x d = x 2 sec a x b 34. g s t d = a 1 + cos t b sin t

-1
x - 1b 2
-10
x2 1 13. y = a + x - x b 8 15. y = sec s tan x d 17. y = sin3 x 19. p = 23 - t
x 1 b 14. y = a + 5 5x
1 16. y = cot ap - x b 18. y = 5 cos-4 x 20. q = 22r - r 2
35. r = sin s u2 d cos s 2u d 37. q = sin a t 2t + 1 b
1 36. r = sec 2u tan a b u sin t 38. q = cot a t b
1938 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulun. 4 4 sin 3t + cos 5t 21. s = 5p 3p
3948 altrmalarnda dy@dtyi bulun. 39. y = sin2 s pt - 2 d 41. y = s 1 + cos 2t d

-4
40. y = sec2 pt
42. y = s 1 + cot s t> 2 dd-2
202
Blm 3: Trev t 44. y = cos a5 sin a b b 3

3
43. y = sin s cos s 2t - 5 dd 45. y = a1 + tan4 a t bb 12
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde xe gre trevlerini bulun. a. 5s x d - g s x d, x = 1 s x d , x = 1 c. g sxd + 1 e. g s s x dd, x = 0 x = 0 g. s x + g s x dd, b. s x dg 3s x d, d. s g s x dd, x = 0 x = 0 x = 1
46. y =
47. y = 21 + cos s t 2 d
48. y = 4 sin A 21 + 1t B
1 A 1 + cos2 A 7t B B 3 6
f. s x 11 + s x dd-2,
kinci Trevler
4952 altrmalarnda y n bulun. 1 49. y = a1 + x b
3
61. s = cos u ve du@dt = 5 ise, u =3p@2 iken ds@dt yi bulun. 62. y = x2 + 7x 5 ve dx@dt = 1@3 ise, x = 1 iken dy@dt yi bulun.
50. y = A 1 - 1x B -1 x 52. y = 9 tan a b 3
Bileke Seimi
Bir fonksiyonu bir bileke olarak farkl ekillerde yazabiliyorsanz, ne olur? Her seferinde ayn trevi bulabilir misiniz? Zincir kural byle olduunu syler. Bunu 63 ve 64 altrmalarndaki fonksiyonlarla deneyin. 63. y = x ise yyi aadaki bilekeler olarak kabul edip, zincir kuraln kullanarak dy@dxi bulun. a. y = (u@5) + 7 ve u = 5x 35 b. y = 1 + (1@u) ve u = 1/(x 1) 64. y = x3@2 ise yyi aadaki bilekeler olarak kabul edip, zincir kuraln kullanarak dy@dxi bulun. a. y = u 3 b. y = 1u ve and and ve u = 1x u = x3 .
1 51. y = cot s 3x - 1 d 9
Trevlerin Saysal Deerlerini Bulma

5358 altrmalarnda, verilen x deerinde s g d nn deerini bulun. 53. s u d = u 5 + 1, 1 54. s u d = 1 - u , 55. s u d = cot pu , 10 u = g s x d = 1x, x = 1 x = -1 x = 1 1 u = g sxd = , 1 - x u = g s x d = 5 1x,
1 , u = g s x d = px, x = 1> 4 56. s u d = u + cos2 u 2u , u = g s x d = 10x 2 + x + 1, x = 0 57. s u d = 2 u + 1 2 u - 1 1 b , u = g s x d = 2 - 1, x = - 1 58. s u d = a u + 1 x 59. ile g fonksiyonlar ve trevlerinin x = 2 ve x = 3teki deerleri aada verilmitir. x 2 3 (x) 8 3 g (x) 2 -4 (x) 1> 3 2p g(x) -3 5
Teet ve Eimler
65. a. y = 2 tan (px@4) erisinin x = 1deki teetini bulun. b. Bir tanjant erisi zerinde eimler Bu erinin 2 x 2 aralnda alabilecei en kk eim deeri nedir? Yantnz aklayn. 66. Sins erisi zerinde eimler a. y = sin 2x ve y = - sin s x> 2 d erilerinin orijindeki teetlerinin denklemlerini bulun. Teetlerin birbiriyle ilikisinde bir zellik var mdr? Yantnz aklayn.
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde xe gre trevlerini bulun. a. 2s x d, x = 2 x = 3 b. s x d + g s x d, d. s x d> g s x d, f. 2s x d, x = 3 c. s x d # g s x d, e. s g s x dd, g. 1> g 2s x d, x = 2
b. y = sin mx ve y = - sin s x> m d (m 0 bir sabit) erilerinin orijindeki teetleri hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
c. Verilen bir m iin, y = sin mx ve y = - sin s x> m d erilerinin teetlerinin eimlerinin alabilecei en byk deerler nedir? Yantnz aklayn.
x = 2 x = 3
x = 2 x = 2
h. 2f 2s x d + g 2s x d,
60. ile g fonksiyonlar ve trevlerinin x = 0 ve x = 1deki deerleri aada verilmitir. x 0 1 (x) 1 3 g (x) 1 -4 (x) 5 - 1> 3 g(x) 1> 3 - 8> 3
d. y = sin x fonksiyonu [0, 2p] , aralnda bir periyot, y = sin 2x fonksiyonu iki periyot, y = sin s x> 2 d fonksiyonu ise yarm periyot tamamlar. y = sin mx fonksiyonunun [0, 2p] aralnda tamamlad periyot saysyla, bu erinin orijindeki teetinin eimi arasnda bir iliki var mdr? Yantnz aklayn.
Parametrik Denklemlerden Kartezyen Denklemleri Bulmak

6778 altrmalar, xy dzleminde ilerleyen bir paracn parametrik denklemlerini ve parametre aralklarn vermektedir. Paracn izledii yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin.
3.5 Kartezyen denklemin grafiini izin. (Grafikler kullanlan denkleme gre deiecektir). Grafiin, paracn kat ettii parasn ve hareket ynn belirtin. 67. x = cos 2t, 69. x = 4 cos t, 70. x = 4 sin t, 71. x = 3t, 72. x = - 1t, 73. x = 2t - 5, 74. x = 3 - 3t, 75. x = t, 76. x = 2t + 1, 77. x = sec2 t - 1, 78. x = - sec t, y = sin 2t, y = 2 sin t, 0 t p 0 t p 0 t 2p 68. x = cos s p - t d, y = sin s p - t d, 89. x = t,
2
203
y = 1t,
90. x = - 2t + 1, 91. x = 2t + 3, 92. x = t - sin t, 93. x = cos t, 94. x = sec2 t - 1,
y = 23t, y = t ,
4
t = 1> 4
t = 3 t = p> 3
t = -1
y = 1 - cos t, y = tan t,
y = 1 + sin t,
t = p> 2
y = 5 cos t, 0 t 2p y = 9t 2, - q 6 t 6 q y = t, t 0 -q 6 t 6 q 0 t 1 -1 t 0 t 0 - p> 2 6 t 6 p> 2 y = 4t - 7, y = 2t,
t = - p> 4
Teori, rnekler ve Uygulamalar

95. Bir aleti ok hzl altrmak Bir pistonun aa yukar hareket ettiini ve t anndaki konumunun, A ve b pozitif olmak zere s = A cos (2pbt) ile verildiini varsayn. Ann deeri hareketin genlii ve b de frekanstr (saniyede pistonun aa yukar hareket etme says). Frekansn iki katna karlmasnn hz, ivme ve silkinme zerindeki etkisi ne olur? (Sonucu bulduunuzda, bir aleti ok hzl altrdnzda aletin neden bozulduunu anlayacaksnz.) 96. Fairbanks, Alaskada scaklklar ekil 3.33teki grafik tipik bir 365 gnlk yl boyunca Fairbanks, Alaskadaki ortalama Fahrenheit scakl gstermektedir. x gnndeki scakla 2p s x - 101 d d + 25 . 365 denklemiyle bir yaklam yaplabilir. a. Scaklk hangi gnde en hzl artmaktadr? b. En hzl art srasnda, scaklk gnde ortalama ka derece artmaktadr?
y 60 Scaklk (F) 40 20 0 ...... .. .. .. . . . ... .... .... ...... ..... ........ .. . ... . .... . . .... .. ... ... .. ... ... ... ...
y = 21 - t 2, y = 1t, y = tan t,
y = tan t,
- p> 2 6 t 6 p> 2
2 2
Parametrik Denklemleri Belirlemek

79. (a, 0) noktasndan balayan ve x + y = a emberini izen bir paracn hareketinin parametrik denklemlerini ve parametre araln bulun. a. saat ynnde bir kere c. saat ynnde iki kere b. saat ynnn tersine bir kere d. saat ynnn tersine iki kere
2
y = 37 sin c
80. (a, 0) noktasndan balayan ve s x 2> a 2 d + s y 2> b 2 d = 1 elipsini izen bir paracn hareketinin parametrik denklemlerini ve parametre araln bulun. a. saat ynnde bir kere c. saat ynnde iki kere b. saat ynnn tersine bir kere d. saat ynnn tersine iki kere
(Bunu yapmann bir ok yolu vardr, dolaysyla yantlarnz kitabn arkasndakilerle ayn olmayabilir.)
Altrma 79da olduu gibi, bir ok doru yant vardr.) 8186 altrmalarnda, eri iin bir parametrizasyon bulun. 81. U noktalar (1, 3) ve (4, 1) olan doru paras 82. U noktalar (1, 3) ve (3, 2) olan doru paras 83. x - 1 = y 2 parabolnn alt yars 84. y = x 2 + 2x parabolnn sol yars 85. Balang noktas (2, 3) olan ve s - 1, - 1 d noktasndan geen n (yarm doru) 86. Balang noktas s - 1, 2 d olan ve (0, 0) noktasndan geen n (yarm doru)
. ... .... ........ .... ... . .... .... x
20
EKL 3.33 Fairbanks, Alaska da hava scaklklar normal ortalamas, veri noktalar olarak izilmi ve sins yaklam fonksiyonu (Altrma 96). 97. Parack hareketi Bir koordinat dorusu zerinde ilerleyen bir cismin konumu, s metre ve t saniye olmak zere, s = 21 + 4t , ile verilmektedir. t = 6 snde hz ve ivmeyi bulun. 98. Sabit ivme Den bir cismin hznn, balang konumundan s metre dtkten sonra y = ks (k bir sabit) m@sn olduunu varsayn. Cismin ivmesinin sabit olduunu gsterin.
Parametrize Erilerin Teetleri

8794 altrmalarnda verilen t deerinin tanmlad noktada eriye teet dorunun denklemini bulun. Ayrca, bu noktada d 2y> dx 2 nin deerini de bulun. 87. x = 2 cos t, 88. x = cos t, y = 2 sin t, y = 23 cos t, t = p> 4 t = 2p> 3
ca u k ba M t a N rt isa M n a H ys az Te ira m n A mu u z sto Ey s l Ek l i K m as A m ra l O k ca u k ba M t ar t
204
Blm 3: Trev 107 ve 108 altrmalarndaki erilere Papyon erileri denmektedir. Her bir durumda, birinci drtte bir blge iinde, erinin yatay teetinin bulunduu noktay ve orijindeki iki teetin denklemlerini bulun. T 107. 108.
y x sin t y sin 2t y 1 x sin 2t y sin 3t
99. Den meteor Dnyann atmosferine giren ar bir meteorun hz, dnyann merkezinden s km uzaktayken s ile ters orantldr. Meteorun ivmesinin s2 ile ters orantl olduunu gsterin. 100. Parack ivmesi Bir parack x ekseninde dx@dt = (x) hzyla ilerlemektedir. Paracn ivmesinin (x)(x) olduunu gsterin. 101. Scaklk ve bir sarkacn periyodu Kk genlikli salnmlar (ksa sallanmalar) iin, basit bir sarkacn periyodu T ile boyu L arasndaki ilikinin L T = 2p g , A ile verildiini syleyebiliriz. Burada g salnmn bulunduu yerdeki sabit yerekimi ivmesidir. gyi santimetre bl saniye kare olarak lersek, Lyi santimetre ve Tyi saniye olarak lmemiz gerekir. Sarka metalden yaplmsa, uzunluu, Lye orantl olarak, artacak veya azalacak ekilde scaklkla deiir. Forml, u scaklk ve k oran sabiti olmak zere dL = kL . du ile verilir. Bunu doru varsayarak, periyodun scakla gre deiim orannn kT@2 olduunu gsterin. 102. Zincir Kural (x) = x2 ve g(x) = u x u olduunu varsayn. Bu durumda (g g)(x) = u xu2 = x2 ve (g )(x) = u x2 u = x2 bileke fonksiyonlarnn ikisi de (gnin x = 0da trevlenememesine ramen) x = 0da trevlenebilir. Bu zincir kuralyla eliir mi? Aklayn. 103. Teetler u = g(x)in x = 1de ve y = (u)nun u = g(1)de trevlenebildiini varsayn. y = (g(x)) grafiinin x = 1de yatay bir teeti varsa, gnin grafiinin x = 1deki teeti veya nin grafiinin u = g(1)deki teeti hakknda bir ey syleyebilir miyiz? Yantnz aklayn. 104. u = g(x)in x = 5te, y = (u)nun u = g(5)te trevlenebildiklerini ve ( g) (5)in negatif olduunu varsayn. g(5) ve (g(5)) hakknda bir ey sylenebilir mi? T 105. sin 2xin trevi y = 2 cos 2x fonksiyonunu 2 x 3.5 aralnda izin. Ayn ekranda, h = 1.0, 0.5 ve 0.2 iin y = sin 2s x + h d - sin 2x h
1 1
Zincir Kuraln kullanarak, 109 ve 110 altrmalarndaki xn fonksiyonlar iin s d> dx dx n = nx n - 1 kuvvet kuralnn geerli olduunu gsterin. 109. x 1>4 = 2 1x 110. x 3>4 = 2x 1x
Trigonometrik Polinomlar
111. ekil 3.34te grld gibi, s = s t d = 0.78540 - 0.63662 cos 2t - 0.07074 cos 6t - 0.02546 cos 10t - 0.01299 cos 14t trigonometrik polinomu [p, p] aralnda s = g(t) testere dii fonksiyonuna ok iyi bir yaklamdr. nin trevinin, dg@dtnin tanml olduu noktalarda gnin trevine yaklam ne kadar iyi dir? Yant iin, aadaki admlar izleyin. a. [p, p] aralnda dg@dtyi (tanml olduunda) izin. b. d@dtyi bulun. c. d@dtyi izin. d@dtnin dg@dtye en iyi ve en kt yaklamlar nerededir? Trigonometrik polinomlarla yaplan yaklamlar s ve salnm teorilerinde nemlidirler, fakat bir sonraki altrmada greceimiz gibi, bunlara fazla gvenemeyiz. 112. (Altrma 111in devam) Altrma 111de, bir g(t) testere dii fonksiyonuna [p, p] aralnda yaklamda kullanlan bir (t) trigonometrik polinomunun, testere dii fonksiyonunun trevine benzeyen bir trevi olduunu grdk. Ancak, bir trigonometrik
s p 2 s g(t) s f(t)
fonksiyonunu izin. Negatif deerler de alarak baka h deerlerini de deneyin. h 0 iken ne olduunu gryorsunuz? Bu davran aklayn. T 106. cos (x )nin trevi y = 2x sin (x ) fonksiyonunu 2 x 3 aralnda izin. Ayn ekranda, h = 1.0, 0.7 ve 0.3 iin
2 2
cos ss x + h d2 d - cos s x 2 d h fonksiyonunu izin. Negatif deerler de alarak baka h deerlerini de deneyin. h 0 iken ne olduunu gryorsunuz? Bu davran aklayn. y =
EKL 3.34 Bir testere dii fonksiyonunun bir trigonometrik polinom yaklam (Altrma 111).
3.6 fonksiyon bir fonksiyonu, trevi o fonksiyonun trevine yaklaklk gstermeyecek bir ekilde temsil edebilir. rnek olarak, ekil 3.35teki s = k(t) basamak fonksiyonunu temsil etmek zere s = hs t d = 1.2732 sin 2t + 0.4244 sin 6t + 0.25465 sin 10t + 0.18189 sin 14t + 0.14147 sin 18t polinomu kullanlmtr. Ancak hnin trevinin knin treviyle ilikisi yoktur. a. [ - p, p] . aralnda dk@dtyi (tanml olduunda) izin. b. dh@dtyi bulun. c. dh@dtyi izip dk@dtye yaklamnn ne kadar kt olduuna bakn. Grdklerinizi aklayn.
s s k(t) 1 p p 2 0 1 p 2 s h(t) p t
Kapal Trev Alma
205
Parametrize Eriler
113116 altrmalarnda aadaki admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann. a. Verilen t deerleri aralnda eriyi izin b. t0 noktasnda dy@dx ve d2y@dx2yi bulun. c. Erinin, verilen t0 deerinin belirttii noktasndaki teeti iin bir denklem bulun. Eriyi ve teeti birlikte bir grafikte izin 113. x = 1 3 t , 3 y = 1 2 t , 2 0 t 1, t0 = 1> 2 0 t 6, t0 = p> 4
114. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5, t0 = 3> 2 115. x = t - cos t, 116. x = e t cos t, y = e t sin t,
y = t 2 + t - 3, - p t p,
y = 1 + sin t,
0 t p,
t0 = p> 2
EKL 3.35 Bir basamak fonksiyonunun bir trigonometrik polinom yaklam (Altrma 112).
3.6
y
Kapal Trev Alma

imdiye kadar ilgilendiimiz fonksiyonlarn bir ou, yyi x deikeni cinsinden aka ifade eden y = (x) eklindeki bir denklemle tanmlanmt. Bu ekilde tanmlanan fonksiyonlarn trevlerini almak iin kurallar rendik. Blm 3.5te ayrca, bir eri x = x(t) ve y = y(x) denklemleriyle parametrik olarak tanmlandnda dy@dx trevinin nasl bulunacan rendik. nc bir durum x2 + y2 25 = 0 , y2 x = 0 veya x3 + y3 9xy = 0
y1 25 x2
(3, 4) y2 25 x2 3 Eim x y 4
EKL 3.36 ember iki fonksiyonun grafiklerini birletirir. y2 grafii alt yar emberdir ve (3, 4) noktasndan geer.
eklinde denklemlerle karlatmzda ortaya kar (bkz. ekil 3.37 ve 3.38). bu denklemler x ve y deikenleri arasnda kapal bir bant tanmlarlar. Baz durumlarda byle bir denklemden yyi xin ak bir fonksiyonu olarak (veya belki birka fonksiyon) zebiliriz. Bir F(x, y) = 0 denklemini bildiimiz ekilde trevini alabilmek iin y = (x) haline sokamadmzda, kapal trev alma yntemiyle dy@dxi yine de bulabiliriz. Bu, denklemin her iki tarafnn da xe gre trevini almaktan ve sonra sonu denklemi yye gre zmekten ibarettir. Bu blmde bu yntem anlatlmakta ve bu yntem kullanlarak kuvvet kural, tm rasyonel sleri kapsayacak ekilde geniletilmektedir. Bu blmdeki rneklerde ve altrmalarda verilen denklemlerin, daima yyi xin trevlenebilir bir fonksiyonu olarak tanmladklar kabul edilmektedir.
Kapal Olarak Tanml Fonksiyonlar

Bir rnekle balyoruz
206
y
Blm 3: Trev
y2 x Eim 1 1 2y1 2x P(x, x) x Q(x, x) y2 x Eim = 1 = 1 2y2 2x y1 x
RNEK 1
2
Kapal Olarak Trev Alma
y = x ise dy@dxi bulun. y2 = x denklemi xin trevlenebilir ve aslnda bulabileceimiz iki fonksiyonunu tanmlar, yani y1 = 1x ve y2 = - 1x (ekil 3.37). kisinin de x 0 iin trevlerinin nasl alnacan biliyoruz:
zm
dy1 1 = dx 2 1x
and ve
dy2 1 = . dx 2 1x
EKL 3.37 y2 x = 0, veya genelde yazld ekliyle y2 = x denklemi x 0 aralnda xin trevlenebilir iki fonksiyonunu tanmlar. rnek 1de, y2 = x denklemini yye gre zmeden bu fonksiyonlarn trevlerinin nasl alnacan gstermektedir.
y y f1(x) (x0, y1) A x3 y3 9xy 0 (x0, y2) 0 x0 y f2(x) 5 x
Ama sadece y2 = x denkleminin yyi x 0 iin xin bir veya daha fazla trevlenebilir fonksiyonu olarak tanmladn bildiimizi varsayalm (ak olarak bilmesek de). Hala dy@dxi bulabilir miyiz? Yant evettir. dy@dxi bulmak iin, y = (x)e xin trevlenebilir bir fonksiyonuymu gibi davranarak, y2 = x denkleminin iki tarafnn da xe gre trevini alrz: y2 = x dy 2y = 1 dx dy 1 = . 2y dx Bu tek forml, y1 = 1x ve y2 = - 1x : ak olduumuz trevleri vermektedir: dy1 1 1 = = 2y1 dx 2 1x and ve
Zincir kural d 2 Ay B = dx
dy d C A x B D 2 = 2s x d s x d = 2y dx . dx verir.
zmlerinin ikisi iin de bulmu
dy2 1 1 1 = = = . 2y2 dx 2 1x 2 A - 1x B
RNEK 2
2 2
Bir emberin Bir Noktadaki Eimi
x + y = 25 emberinin (3, 4) noktasndaki eimini bulun.

zm ember xin tek bir fonksiyonunun grafii deildir. ki trevlenebilir fonksiyonun, y1 = 225 - x 2 ve y2 = - 225 - x 2 fonksiyonlarnn grafiklerinin birleimidir (ekil 3.36). (3, 4) noktas y2nin grafiinde bulunmaktadr, dolaysyla eimi aka hesaplayarak bulabiliriz:
(x0, y3)
y f3(x)
EKL 3.38 x + y 9xy = 0 erisi xin tek bir fonksiyonunun grafii deildir. Ancak, eri xin fonksiyonlarnn grafikleri olan ayr yaylara blnebilir. Folyum olarak adlandrlan bu zel erinin gemii 1638de Descartese kadar uzanr.
dy2 -6 3 - 2x ` = ` = = . 2 x=3 4 dx x = 3 2 225 - x 2 225 - 9 Ancak, verilen ember denkleminin xe gre kapal olarak trevini alrsak, problemi daha kolay zebiliriz: d 2 d d A x B + dx A y 2 B = dx A 25 B dx dy 2x + 2y = 0 dx dy x = -y. dx x s 3, - 4 d noktasndaki eim - y ` = s3, -4d
3 3 = . tr. -4 4
3.6
Kapal Trev Alma
207
Sadece x ekseninin altndaki noktalarda geerli olan dy2@dx formlnn aksine, dy@dx = x@y formlnn emberin eiminin bulunduu her yerde geerli olduuna dikkat edin. Ayrca, trevin sadece bamsz deiken xi deil, x ve y deikenlerinin ikisini de ierdiine dikkat edin. Kapal olarak tanmlanm baka fonksiyonlarn trevlerini hesaplamak iin, rnek 1 ve 2deki gibi ilerleriz: yye xin trevlenebilir kapal bir fonksiyonu gibi davranr ve bilinen kurallar uygulayarak tanmlayc denklemin iki tarafnn da trevini alrz.
y 4 2 x y2 x2 sin xy
RNEK 3
2 2
Kapal Olarak Trev Alma
y = x + sin xy ise dy@dxi bulun (ekil 3.39).

zm
y 2 = x 2 + sin xy
4 2 0 2 4 2 4
d 2 d d A y B = dx A x 2 B + dx A sin xy B dx 2y 2y dy d = 2x + s cos xy d A xy B dx dx dy dy = 2x + s cos xy d ay + x b dx dx
ki tarafnda trevini aln
xe
gre
yye xin bir fonksiyonu gibi davrann ve zincir kuraln kullann. xyye bir arp gibi davrann
EKL 3.39 rnek 3teki y2 + x2 + sin xynin denklemi. rnek, kapal olarak tanmlanm bu eri zerinde eimlerin nasl bulunacan gstermektedir.
2y
dy dy - s cos xy d ax b = 2x + s cos xy dy dx dx s 2y - x cos xy d dy = 2x + y cos xy dx dy 2x + y cos xy = 2y - x cos xy dx
dy@dx li terimleri bir araya toplayn... ve dy@dxi ortak paranteze aln.
Blerek dy@dxi bulun..
dy@dx formlnn, kapal olarak tanmlanm erinin eiminin tanml olduu her yere geerli olduuna dikkat edin. Ayrca, trevin sadece bamsz deiken xi deil, x ve y deikenlerinin ikisini de ierdiine tekrar dikkat edin.
k n Normal doru
Teet Mercein yzey erisi
A Giri noktas P B
Kapal Trev Alma 1. yye xin trevlenebilir bir fonksiyonu gibi davranarak, denklemin iki tarafnn da xe gre trevini aln. 2. dy/dxli terimleri eitliin bir tarafnda toplayn. 3. dy/dxi zn
Mercekler, Teetler ve Normal Dorular

EKL 3.40 Bir k nnn, mercein yzeyinden geerken krlmasn gsteren mercek profili.
Bir mercee girerken n nasl yn deitirdiini tanmlayan yasada, nemli alar n mercee giri noktasnda mercein yzeyine dik olan doruyla yapt alardr (ekil 3.40taki A ve B alar). Bu doruya giri noktasnda yzeyin normali ad verilir. ekil 3.40taki gibi bir mercein yandan grnnde, normal, erinin n giri noktasndaki teetine dik olan dorudur.
208
Blm 3: Trev
y
t e Te
RNEK 4
Descartes Folyumunun Teeti ve Normali
4
al rm No oru D
(2, 4) noktasnn x3 + y3 9xy = 0 erisi zerinde olduunu gsterin. Sonra, erinin buradaki teetini ve normalini bulun (ekil 3.41).
zm (2, 4) noktas erinin zerindedir nk koordinatlar erinin denklemini salar: 23 + 43 - 9s 2 ds 4 d = 8 + 64 - 72 = 0. Erinin (2, 4)teki eimini bulmak iin, nce kapal trev kullanarak dy@dxin formln buluruz:
x3
y3
9 xy 0
EKL 3.41 rnek 4, Descartes folyumunun (2, 4)teki teetinin ve normalinin denklemlerinin nasl bulunacan gstermektedir.
x 3 + y 3 - 9xy d 3 d d A x B + dx A y 3 B - dx A 9xy B dx dy dy dx 3x 2 + 3y 2 - 9 ax + y b dx dx dx dy s 3y 2 - 9x d + 3x 2 - 9y dx dy 3s y 2 - 3x d dx dy dx Sonra (x, y) = (2,4) noktasnda trevi hesaplarz:
= 0 d = A0B dx = 0 = 0 = 9y - 3x 2 3y - x 2 = y 2 - 3x .
ki tarafnda xe gre trevini aln xyyi bir arpm ve yye xin bir fonksiyonu gibi davrann.
dy> dxi zn.
dy 3y - x 2 3s 4 d - 22 8 4 ` = 2 ` = 2 = = . 5 10 dx s2, 4d y - 3x s2, 4d 4 - 3s 2 d (2, 4) noktasndaki teet, (2, 4) noktasndan 4@5 eimiyle geen dorudur: y = 4 + y = 4 x - 2B 5A
4 12 x + . 5 5
Erinin (2, 4) noktasndaki normali ise burada teete dik olan doru, (2, 4) noktasndan 5@4 eimiyle geen dorudur: 5 sx - 2d 4 5 13 y = - x + . 4 2 y = 4 Kuadratik forml, y 2 - 2xy + 3x 2 = 0 eklindeki ikinci derece bir denklemden yyi x cinsinden zmemizi salar. nc dereceden bir denklemin kkn veren, kuadratik forml gibi bir forml vardr fakat ok daha karmaktr. Eer bu forml x3 + y3 = 9xy denkleminden yyi x cinsinden zmek iin kullanlsayd, denklem tarafndan tanmlanan fonksiyon y = s x d = x3 x3 x6 x6 + - 27x 3 + 3 - 27x 3 C 2 C 2 B4 B4
3
3.6
Kapal Trev Alma
209
ve y = x6 x6 x3 x3 1 c - s x d ; 2 - 3 a 3 + - 27x 3 - 3 - 27x 3 b d . 2 C 2 C 2 B4 B4
olurdu. rnek 4te kapal trev almak, dy@dxi yukardaki formllerden herhangi birinden dorudan doruya hesaplamaktan ok daha kolaydr. Daha yksek dereceden denklemlerin tanmlad eriler zerinde eim bulmak genellikle kapal trev alma gerektirir.
Yksek Mertebe Trevler

Kapal trev alma daha yksek mertebeden trevler almak iin de kullanlabilir. Aada bir rnek verilmitir.
RNEK 5
3 2
Bir kinci Mertebe Trevi Kapal Olarak Bulmak
2x 3y = 8 ise d2y@dx2yi bulun.

zm Balang olarak, denklemin iki tarafnn da xe gre trevini alarak, y = dy@dxi buluruz:
d d A 2x 3 - 3y 2 B = dx s 8 d dx 6x 2 - 6yy = 0 x 2 - yy = 0 x2 y = y , imdi yn bulmak iin Blm Kuraln uygularz. y = 2xy - x 2y d x2 2x x2 ay b = = y - 2 # y 2 dx y y y00 y Z 0 y when
yye xin bir fonksiyonu gibi davrann.
y y zn
Son olarak yn x ve y cinsinden yazabilmek iin y = x 2> yyi yerine yazarz. 2x x2 x2 2x x4 y = y - 2 a y b = y - 3 , y y y when y Z 0 y 00
Trevlenebilir Fonksiyonlarn Rasyonel Kuvvetleri

d n x = nx n - 1 dx kuvvet kuralnn n bir tamsay olduunda geerli olduunu biliyoruz. imdi bunun her rasyonel n says iin de doru olduunu gstereceiz.
TEOREM 4 Rasyonel sler in Kuvvet Kural p@q bir rasyonel sayysa, xp@q, x(p@q)1in tanm kmesinin her i noktasnda trevlenebilir.
p d p>q x = q x sp>qd - 1 . dx
210
Blm 3: Trev
RNEK 6
(a) (b) (c)
Rasyonel s Kuraln Kullanmak

x 0 iin x 0 iin x 0 iin
q
d 1>2 1 x -1>2 = Ax B = 1 2 dx 2 1x d 2>3 x -1>3 Ax B = 2 3 dx d -4>3 4 -7>3 x Ax B = - 3 dx
Teorem 4n spat p ve q, q 0 olmak zere iki tamsay olsun ve y = 2x p =x p>q . olduunu varsayn. Bu durumda yq = xp olur. p ve qnun ikisi de tamsay olduu iin (ki tamsaylar iin kuvvet kuraln ispatlamtk), denklemin iki tarafnn da xe gre kapal trevini alabiliriz: qy q - 1 dy = px p - 1 . dx
y 0 ise, denklemin iki tarafn da qyq 1 ile blp, dy@dxi bulabiliriz: dy px p - 1 = dx qy q - 1 p xp-1 = q # p>q q - 1 sx d p xp-1 = q # p - p>q x p = q # x s p - 1d - s p - p>qd p = q # x s p>qd - 1, bylece kural ispatlanr. Kuvvet Kuralnn sfrdan farkl herhangi bir reel s iin ispatland Blm 7 de, Teorem 4n ispatnda kullanlan trevlenebilirlik varsaymn kaldrabileceiz (Bkz. Blm 7.3). Teorem 4n sonucunu Zincir Kural ile birletirince Kuvvet Zincir Kuralnn unun rasyonel kuvvetlerine bir genilemesini elde ederiz: p@q bir rasyonel sayysa ve u xin trevlenebilen bir fonksiyonu ise up@q xin trevlenebilen bir fonksiyonudur ve p d p>q du u = q u s p>qd - 1 , dx dx dir. ((p@q) 1 iin u 0 olmas kouluyla). Bu kstlama zorunludur, zira takip eden rnekte de grlecei gibi, 0 up@qnun tanm kmesinde olabilir fakat u(p@q)1in tanm kmesinde bulunmayabilir.
y = x p>q p p q sq - 1d = p - q Bir s kural
3.6
Kapal Trev Alma
211
RNEK 7
Rasyonel Kuvvet ve Zincir Kurallarn Kullanmak
[ - 1, 1]de tanml fonksiyon $++%++&
(a)
d 1 A 1 - x 2 B 1>4 = 4 A 1 - x 2 B -3>4( - 2x) dx = -x 2 A 1 - x 2 B 3>4 (+++)+++*
u = 1 - x 2 ile Kuvvet Zinciri Kural
yalnz (1, 1) deonly tanml derivative defined on strev - 1, 1 d
(b)
d d 1 s cos x d-1>5 = - s cos x d-6>5 s cos x d 5 dx dx = = 1 s cos x d-6>5 s - sin x d 5
1 s sin x ds cos x d-6>5 5
ALITIRMALAR 3.6
Rasyonel Kuvvetlerin Trevleri
110 altrmalarnda dy@dxi bulun. 1. y = x 9>4
3 2x 3. y = 2
3336 altrmalarnda dr> duy bulun. 2. y = x -3>5 4. y = 25x

4
33. u1>2 + r 1>2 = 1 35. sin s r u d = 1 2
34. r - 2 2u =
3 2>3 4 u + u3>4 2 3
36. cos r + cot u = r u
5. y = 7 2x + 6 7. y = s 2x + 5 d
2
-1>2 1>2
6. y = - 2 2x - 1 10. y = xs x 2 + 1 d-1>2 12. r = 2u-3

4
8. y = s 1 - 6x d2>3
kinci Mertebe Trevler

3742 altrmalarnda, nce dy@dxi, sonra da d2y@dx2yi bulmak iin kapal trev aln. 37. x 2 + y 2 = 1 39. y = x + 2x 41. 2 1y = x - y
3 3 2 2
9. y = xs x + 1 d 11. s = 2t 2
7
1118 altrmalarndaki fonksiyonlarn ilk trevlerini bulun. 13. y = sin [s 2t + 5 d-2>3] 15. s x d = 21 - 1x
3 1 + cos s 2u d 17. hs u d = 2
38. x 2>3 + y 2>3 = 1 42. xy + y 2 = 1
14. z = cos [s 1 - 6t d2>3]
40. y 2 - 2x = 1 - 2y
16. gs x d = 2s 2x -1>2 + 1 d-1>3 18. ks u d = s sin s u + 5 dd5>4
43. x + y = 16 ise, (2, 2) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun. 44. xy + y2 = 1 ise, (0, 1) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.
Kapal Trev Alma

1932 altrmalarnda dy@dxi bulmak iin kapal trev aln. 19. x y + xy = 6 21. 2xy + y = x + y 23. x s x - y d = x - y 25. y 2 = x - 1 x + 1
2 2 2 2 2 2 2
Eimler, Teetler ve Normaller

45 ve 46 altrmalarnda verilen noktalarda eimi bulun. 45. y2 + x2 = y4 2x 46. (x2 + y2)2 = (x y)2 (2, 1) ve (2, 1) de (1, 0) ve (1, 1) de
20. x + y = 18xy 22. x - xy + y = 1 24. s 3xy + 7 d = 6y x - y 26. x 2 = x + y 28. xy = cot s xy d 30. x + sin y = xy 1 32. y 2 cos a y b = 2x + 2y
2 3 3
27. x = tan y 29. x + tan s xy d = 0 1 31. y sin a y b = 1 - xy
4756 altrmalarnda verilen noktann erinin zerinde olduunu dorulayn ve verilen noktada erinin (a) teetini ve (b) normalini bulun. 47. x 2 + xy - y 2 = 1, 48. x 2 + y 2 = 25, 49. x 2y 2 = 9, s - 1, 3 d s 2, 3 d s 3, - 4 d
212
Blm 3: Trev s - 2, 1 d 61. eytan erisi (Gabriel Cramer [Cramer Kuralnn Crameri], 1750) y4 4y2 = x4 9x2 denklemiyle verilen eytan erisinin belirtilen drt noktadaki eimlerini bulun.
y y4 4y2 x4 9x2
50. y 2 - 2x - 4y - 1 = 0,
2 2
51. 6x + 3xy + 2y + 17y - 6 = 0, 52. x - 23xy + 2y = 5,

2 2
53. 2xy + p sin y = 2p, 54. x sin 2y = y cos 2x, 55. y = 2 sin s px - y d,
2 2
s p> 4, p> 2 d s 1, 0 d s 0, p d
(3, 2) 2 (3, 2) x (3, 2)
s 1, p> 2 d
A 23, 2 B
s - 1, 0 d
56. x cos y - sin y = 0,
57. Paralel teetler Paralel teetler x2 + xy + y2 = 7 erisinin x-eksenini kestii iki noktay bulun ve bu noktalardaki teetlerin paralel olduklarn gsterin. Teetlerin ortak eimi nedir? 58. Koordinat eksenlerine paralel teetler x2 + xy + y2 = 7 erisinin teetinin (a) x-eksenine paralel olduu ve (b) y-eksenine paralel olduu noktalar bulun. kinci durumda dy@dx tanml deildir, fakat dx@dy tanmldr. Bu noktalarda dx@dynin deeri nedir? 59. Sekiz erisi Aada gsterilen iki noktada y4 = y2 x2 erisinin eimini bulun.
y 1
(3, 2)
62. Descartesin folyumu (Bkz. ekil 3.38) a. x3 + y3 9xy = 0 denklemiyle verilen Descartesin folyumunun (4, 2) ve (2, 4) noktalarndaki eimini bulun. b. Folyumun orijinden baka hangi noktada yatay bir teeti vardr?
3 , 3 4 2 3 , 1 4 2
y4 y2 x2 x
c. ekil 3.38de gsterilen ve folyumun dikey bir teetinin bulunduu A noktasnn koordinatlarn bulun.
Kapal Olarak Tanmlanan Parametrizasyonlar

6366 altrmalarndaki denklemlerin x ve yyi kapal olarak, x = (t), y = g(t) trevlenebilir fonksiyonlar olarak tanmladklarn varsayarak, x = (t), y = g(t) erisinin verilen t deerindeki eimini bulun.
63. x 2 - 2tx + 2t 2 = 4, 64. x = 25 - 1t, 65. x + 2x 3>2 = t 2 + t, 2y 3 - 3t 2 = 4, t = 2 t = 0 y s t - 1 d = 1t, t sin t - 2t = y, t = 4 t = p
y 2t + 1 + 2t 1y = 4,
66. x sin t + 2x = t,
Teori ve rnekler
60. Dioclesin sarmak erisi (M.. 200 civarnda) Dioclesin sarmak erisi olarak adlandrlan y2(2 x) = x3 erisinin (1, 1)deki teet ve normalinin denklemlerini bulun.
y y2(2 x) x3
67. (x) = x1@3 ise, aadakilerden hangisi doru olabilir? a. s x d = 3 2>3 x - 3 2 1 c. s x d = - x -4>3 3 9 5>3 x - 7 10 3 d. s x d = x 2>3 + 6 2 b. s x d =
68. y2 = x3 ve 2x2 + 3y2 = 5 erilerinin (1, 1) noktalarnn teetlerinin bir zellikleri var mdr? Yantnz aklayn.
1 (1, 1) 2x2 3y2 5 (1, 1) x (1, 1) y y2 x3 x
3.7 69. Normalini kesme x2 + 2xy 3y2 = 0 erisinin (1, 1) noktasndaki normali eriyi baka hangi noktada keser? 70. Bir doruya paralel normal xy + 2x y = 0 erisininin 2x + y = 0 dorusuna paralel olan normallerini bulun. 71. Bir parabole normal x = y2 parabolndeki (a, 0) noktasndan aada verilen normali izmek mmknse, ann 1@2den byk olmas gerektiini gsterin. Normallerden biri x-eksenidir. Dier iki normalin dik olmas iin a ne olmaldr?
y x y2
likili Oranlar
213
grafiklerini de ekleyin. x4 + 4y2 = 1 grafiine bakarak trev grafiklerinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz? Trev grafiklerine bakarak x4 + 4y2 = 1 grafiinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz? Yantnz aklayn. 76. a. (x 2)2 + y2 = 4 ise, dy@dxi iki yoldan bulun: (1) yyi zp, kan fonksiyonlarn xe gre trevlerini alarak ve (2) kapal trev alarak. ki durumda da ayn sonucu buluyor musunuz? b. (x 2)2 + y2 = 4 denkleminden yyi zn ve kan fonksiyonlar birlikte izerek (x 2)2 + y2 = 4 denkleminin tam bir grafiini oluturun. eklinize bu fonksiyonlarn birinci trevlerinin grafiklerini de ekleyin. (x 2)2 + y2 = 4 grafiine bakarak trev grafiklerinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz? Trev grafiklerine bakarak (x 2)2 + y2 = 4 grafiinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz? Yantnz aklayn. 7784 altrmalarndaki admlar iin bir BCS kullann. a. Denklemi BCSnin kapal izim programyla izin. Verilen P noktasnn denklemi doruladn kontrol edin. b. Kapal trev almay kullanarak dy@dx trevi iin bir forml bulun ve bunu verilen P noktasnda hesaplayn.
(a, 0)
72. rnek 6(b) ve rnek 7(a)daki trevlerin tanm kmeleri zerindeki kstlamalarn altnda yatan geometri nedir? T 73 ve 74 altrmalarnda hem (yye xin bir fonksiyonuymu gibi davranarak) dy@dxi hem de (xe ynin bir fonksiyonuymu gibi davranarak) dx@dyyi bulun. dy@dx ve dx@dy arasnda ne gibi bir iliki var gibidir? Bu iklikiyi grafikler cinsinden geometrik olarak aklaynz. 73. xy 3 + x 2y = 6 BLGSAYAR ARATIRMALARI 75. a. x4 + 4y2 = 1 ise, dy@dx i iki yoldan bulun: (1) yyi zp, kan fonksiyonlarn trevlerini her zamanki gibi alarak ve (2) kapal trev alarak. ki durumda da ayn sonucu buluyor musunuz? b. x4 + 4y2 = 1 denkleminden yyi zn ve kan fonksiyonlar birlikte izerek x4 + 4y2 = 1 denkleminin tam bir grafiini oluturun. eklinize bu fonksiyonlarn birinci trevlerinin 74. x 3 + y 2 = sin2 y
c. (b) kknda bulduunuz eimi kullanarak, erinin Pdeki teetinin denklemini bulun. Kapal eriyi ve teeti tek bir grafikte izin. 77. x 3 - xy + y 3 = 7,
5 3 2 4
Ps 2, 1 d Ps 1, 1 d
78. x + y x + yx + y = 4, 79. y 2 + y = 2 + x , 1 - x Ps 0, 1 d
80. y 3 + cos xy = x 2, Ps 1, 0 d y p 81. x + tan a x b = 2, P a1, b 4 82. xy 3 + tan (x + y d = 1, 83. 2y 2 + s xy d1>3 = x 2 + 2, 84. x 21 + 2y + y = x 2, p P a , 0b 4 Ps 1, 1 d P s 1, 0 d
3.7
likili Oranlar
Bu blmde, baz deikenlerin deiim oranlarnn sorulduu problemlere bakacaz. Her durumda oran, deitii bilinen baka bir deikenin (belki birka deikenin) deiim oranndan hesaplanmas gereken bir trevdir. Bunu bulmak iin, ilgili deikenleri birbirine balayan bir denklem yazar ve aradmz oran bildiimiz oranlara balayan bir denklem elde etmek iin trevini alrz. Deiimini lebildiiniz baz oranlardan kolayca elde edemediiniz bir oran bulma problemine ilikili oranlar problemi denir.
214
Blm 3: Trev
likili Oranlar Denklemleri

Kresel bir balon iine hava pompaladmz varsayn. Balonun hem hacmi ve hem de yarap zamanla artar. Belirli bir anda balonun hacmi V ve yarap r ise V = 4 3 pr . 3
olur. Zincir Kuraln kullanarak, likili oranlar denklemi bulmak iin trev alrz: dV dV dr dr = = 4pr 2 . dt dr dt dt Dolaysyla, verilen belirli bir zaman annda balonun yarapn ve hacmin dV@dt art orann biliyorsak, son denklemden dr@dtyi zebilir ve verilen anda yarapn ne kadar hzl arttn bulabiliriz. Hacmin art orannn dorudan lmnn, yarapn art orannn dorudan lmnden daha kolay olduuna dikkat edin. likili oranlar denklemi dr@dtyi dV@dtden hesaplamamz salar. Aadaki rnekte gsterildii gibi, ou zaman, bir ilikili oranlar problemindeki deikenleri ilikilendirmenin anahtar, deikenler arasndaki geometrik ilikileri gsteren bir ekil izmektir.
r
RNEK 1
Bir Tanktan Dar Sv Pompalamak
Dikey bir depolama tanknn iindeki sv seviyesi, svy 3000 L@dak hzla pompalarsak ne hzla decektir?
dh ? dt h
zm Bir ksm dolu dik bir silindir tank izer ve yarapn r, svnn yksekliini ise h ile belirtiriz (ekil 3.42). Svnn hacmini ise V ile gsteririz. Zaman getike, yarap sabit kalr, fakat V ve h deiir. V ve hy zamann trevlenebilir fonksiyonlar olarak kabul eder ve zaman t ile gsteririz. Bize
dV 3000 L/dak dt
dV = - 3000. dt olduu verilmitir ve bulmamz istenen dh . dt
Svy dar 3000 L/dak hzla pompalarz. Oran negatiftir, nk hacim azalmaktadr.
EKL 3.42 Bir silindirik tank iindeki sv hacminin deiim oran, tank iindeki sv seviyesinin deiim oranna baldr (rnek 1).
Sv seviyesi ne hzla decektir?
dir. dh@dtyi bulmak iin nce hyi Vye balayan bir denklem yazarz. Denklem V , r ve h iin seilen birimlere baldr. V litre ve r ile h metre ise, silindirin hacmi iin uygun denklem V = 1000 pr 2h olacaktr, nk bir metrekpte 1000 litre bulunur. V ve h tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklar iin, V = 1000pr 2h denkleminin iki tarafnn da tye gre trevini alarak, dh@dtyi dV@dt ile ilikilendiren bir denklem bulabiliriz: dV dh . = 1000pr 2 dt dt
r bir sabittir.
Bilinen dV@dt = 3000 deerini yerine koyar ve dh@dtyi zeriz: - 3000 3 dh = = - 2. dt 1000pr 2 pr
3.7
likili Oranlar
215
Sv seviyesi 3@(pr2) m@dak. hzla decektir. dh@dt = 3@pr2 denklemi sv seviyesinin d orannn tankn yarapna nasl bal olduunu gstermektedir. r kkse, dh@dt byk olacaktr; r bykse, dh@dt kk olur. r = 1 m: r = 10 m: dh 3 = < 0.95 m@dak = 95 m@dak dt p dh 3 = < 0.0095 m@dak = 0.95 m@dak dt 100p
likili Oranlar Problemlerini zme Stratejisi 1. Bir resim izin ve deikenlerle sabitleri isimlendirin. tyi zaman iin kullann. Btn deikenlerin zamann fonksiyonu olduklarn varsayn. 2. Saysal bilgileri yazn (setiiniz sembolleri kullanarak). 3. Neyi bulmak istediinizi yazn (genellikle bir trev olarak ifade edilen bir orandr). 4. Deikenleri birbirine balayan bir denklem yazn. Bilmek istediiniz oran bildiiniz oranlarla birletirecek tek bir denklem yazmak iin iki veya daha fazla denklemi birletirmeniz gerekebilir. 5. tye gre trev aln. Bilmek istediiniz oran deerini bildiiniz oran ve deikenler cinsinden ifade edin. 6. Hesaplayn. Bilinen deerleri kullanarak bilinmeyen oran bulun.
RNEK 2
Balon u p/4 iken du 0.14 rad/dak dt u p/4 iken y dy ? dt u Tarayc 500 ft
Ykselen Bir Balon
Yerden yukar doru ykselen bir scak hava balonu kalk noktasndan 500 ft uzaktaki bir tarayc ile izlenmektedir. Taraycnn balonla yapt a p@4 olduu anda, a 0.14 rad@dak. hzyla artmaktadr. Balon o anda ne hzla ykselmektedir? Soruyu alt admda yantlarz. 1. Bir resim izin ve sabitlerle deikenleri isimlendirin (ekil 3.43). Resimdeki deikenler u = taraycnn yer ile yapt a (radyan), y = balonun feet olarak ykseklii dir. t zaman temsil eder ve u ile ynin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu varsayarz. Resimdeki tek sabit taraycnn kalk noktasna olan uzakldr (500 ft). Buna zel bir sembol atamann gerei yoktur. 2. Dier saysal bilgileri yazn.
zm
EKL 3.43 Balon yksekliinin deiim oran telemetrenin yer ile yapt ann deiim oranna baldr (rnek 2).
=
3.
iken
du rad> @ dak. = 0.14 rad min dt
when
u =
p 4
Neyi bulmamz gerektiini yazn. u = p@4 iken dy@dtyi istiyoruz.
216
Blm 3: Trev
4.
y ve u deikenlerini ilikilendiren bir denklem yazn.. y = tan u 500 veya or y = 500 tan u
5.
Zincir kuraln kullanarak tye gre trev aln. Sonu (aradmz) dy@dtnin (bildiimiz) du@dt ile ilikisinin nasl olduunu gsterir. dy du = 500 (sn2u) dt dt
6.
u = p@4 ve du@dt = 0.14 deerlerini yerine koyup dy@dtyi bulun. dy = 500 A 22 B 2s 0.14 d = 140 dt
sec sn p = 22 4
Sz konusu anda, balon 140 ft@dak hzyla ykselmektedir.

y x 0.8, y 0.6 iken durum y dy 60 dt 0 ds 20 dt x x
RNEK 3
Otoyolda Takip
Kuzeyden dik al bir kesiime yaklaan bir polis ekibi fazla hz yaparak keyi dnen ve douya doru giden bir arabay izlemektedir. Ekip kesiimin 0.6 mil kuzeyinde ve araba 0.8 mil dousundayken, polis radarla kendileri ile araba arasndaki mesafenin 20 mil@saat ile artmakta olduunu tespit eder. Ekip lm annda 60 mil@saat ile ilerliyorsa, arabann hz nedir?
zm Pozitif x-eksenini douya giden otoyol ve pozitif y eksenini de gneye giden otoyol olarak seip, koordinat dzleminde arabay ve ekibi izeriz (ekil 3.44). tyi zaman belirtmesi iin seer ve
dx ? dt
EKL 3.44 Arabann hz, polis ekibinin hzna ve aralarndaki uzakln deiim oranna baldr ( rnek 3).
x = t zamannda arabann konumu, y = t zamannda ekibin konumu, s = t zamannda ekip ile araba arasndaki mesafe olarak tanmlarz. x, y ve snin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayarz. mil, x = 0.8 mi, y = 0.6 mil, mi, dy ds = - 60 mil/saat mph, = 20 mil/saat mph. dt dt
iken dx@dtyi bulmak istiyoruz (dy@dt negatiftir, nk y azalmaktadr). s2 = x2 + y2 Uzaklk denkleminin trevini alrz (s = 2x 2 + y 2 denklemi de kullanlabilirdi). 2s dy ds dx = 2x + 2y dt dt dt dy ds dx 1 = s ax + y b dt dt dt = elde ederiz. 1 2x + y
2 2
ax
dy dx + y b. dt dt
3.7
likili Oranlar
217
Son olarak, x = 0.8, y = 0.6, dy@dt = 60, ds@dt = 20 deerlerini kullann ve dx@dtyi bulun. 20 = 1 2s 0.8 d + s 0.6 d
2 2
a0.8
dx + A 0.6 B A - 60 B b dt
20 2s 0.8 d2 + s 0.6 d2 + s 0.6 ds 60 d dx = = 70 0.8 dt Sz konusu anda, arabann hz 70 mil@saattir.

dV 9 ft3/dak dt 5 ft
RNEK 4
Konik Bir Tank Doldurmak
Konik bir tanka 9 ft3@dak hzla su akmaktadr. Tankn ucu yere doru bakmaktadr ve ykseklii 10 ft ve taban yarap 5 fttir. Su derinlii 6 ft olduunda, su seviyesi ne hzla artmaktadr?
zm
10 ft y
y 6 ft iken dy ? dt
ekil 3.45 te ksmen dolu bir konik tank grlmektedir. Problemdeki deikenler V = t (dakika) zamannda tanktaki suyun hacmi (ft3) x = t zamannda suyun yzeyinin yarap (ft) y = t zamannda tanktaki suyun ykseklii (ft)
EKL 3.45 Konik tankn geometrisi ve suyun tank doldurma oran, su seviyesinin ne hzda ykseldiini belirler ( rnek 4).
olarak verilmitir. V , x ve ynin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayarz. Sabitler tankn boyutlardr. dV ve y = 6 ft and min. = 9 ft3> dak. dt iken dy@dt sorulmaktadr. Su, hacmi 1 V = px 2y . 3 olan bir koni eklindedir. Bu denklemde V ve ynin yansra x de bulunmaktadr. Sz konusu anda x ve dx@dt hakknda bir bilgi verilmedii iin, xi ortadan kaldrmamz gerekir. Benzer genleri kullanarak (ekil 3.45) xi y cinsinden yazabiliriz: y 5 x or x = . y = 10 veya 2 Dolaysyla, V = ve dV p # 2 dy p dy = 3y = y2 . 12 4 dt dt dt trevini buluruz. Son olarak, dy@dtyi bulmak iin y = 6 ve dV@dt = 9 deerlerini kullann. 9 = dy p 6B2 A 4 dt y 2 p 3 1 pa b y = y 3 2 12
dy 1 = p L 0.32 dt Sz konusu anda, su seviyesi yaklak olarak 0.32 ft@dak. gibi bir hzla artmaktadr.
218
Blm 3: Trev
ALITIRMALAR 3.7
1. Alan Bir dairenin yarap r ve alan A = pr 2nin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu varsayn. dA@dtyi dr@dtye balayan bir denklem yazn. 2. Yzey Alan Bir krenin yarap r ve yzey alan S = 4pr 2nin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu varsayn. dS> dtyi dr> dtye balayan bir denklem yazn. 3. Hacim Dik bir silindirin yarap r ve ykseklii h silindirin hacmi Vye V = pr 2h . formlyle baldr. a. r sabitse, dV@dt dh@dtye nasl baldr? b. h sabitse, dV@dt dr@dtye nasl baldr? c. Ne h ne de r sabit deilse, dV@dt dr@dt ve dh@dtye nasl baldr? 4. Hacim Dik bir koninin yarap r ve ykseklii h koninin hacmi V ye V = (1@3)pr2h formlyle baldr. a. r sabitse, dV@dt dh@dtye nasl baldr? b. h sabitse, dV@dt dr@dtye nasl baldr? c. Ne h ne de r sabit deilse, dV@dt dr@dt ve dh@dtye nasl baldr? 5. Gerilim deitirme ekildeki gibi bir eletrik devresinin V gerilimi (volt), I akm (amper) ve R direnci (ohm) arasndaki iliki V = IR denklemi ile verilmektedir. I 1@3 Amper@sn hzyla azalrken, Vnin 1 V@sn hzyla arttn varsayn. t saniye olarak zaman gstersin.
V
b. Ne x ne de y sabit deilse, ds@dt, dx@dt ve dy@dtye nasl baldr? c. s sabitse, dx@dt, dy@dtye nasl baldr? 8. Kegenler x, y ve z dikdrtgen bir kutunun kenar uzunluklarysa, kutunun kegenlerinin uzunluklar 2x 2 + y 2 + z 2 .dir. a. x, y ve znin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayarak, ds@dt, dx@dt, dy@dt ve dz@dtye nasl baldr? b. x sabitse, ds@dt, dy@dt ve dz@dtye nasl baldr? c. s sabitse, dx@dt, dy@dt ve dz@dt arasndaki iliki nedir?? 9. Alan Kenar uzunluklar, aralarndaki u as ile a ve b olan bir genin alan u ekilde verilir: A = 1 ab sin u . 2
b. Sadece b sabitse, dA> dt du> dt ve da> dt ye nasl baldr? c. e, a, b, ve unn hibiri sabit deilse u sabit deilse, dA@dt du@dt, da@dt ve db@dtye nasl baldr? 10. Bir taba stmak Dairesel bir metal tabak bir frnda stldnda, yarap 0.01 cm@dak. hzyla artmaktadr. Yarap 50 cm olduunda, taban alan hangi oranda artar? 11. Bir dikdrtgenin boyutlarn deitirmek Bir dikdrtgenin uzunluu l 2 cm@sn hzla azalrken, genilii w 2 cm@sn hzla artmaktadr. l = 12 cm ve w = 5 cm iken, dikdrtgenin (a) alannn, (b)evresinin ve (c) kegenlerinin uzunluklarnn deiim oranlarn bulun. Hangi byklkler artmakta, hangileri azalmaktadr? 12. Dikdrtgen bir kutunun boyutlarn deitirme Kapal bir dikdrtgen kutunun kenar uzunluklar x, y ve znin aadaki ekilde deitiklerini varsayn. dx @sec, sn = 1 m> dt dy = - 2 m> @sec, sn dt dz @sec sn . = 1 m> dt
a. a ve b sabitse, dA> dt du> dtye nasl baldr?
a. dV@dtnin deeri nedir? b. dI@dtnin deeri nedir? c. dR@dtnin dV@dt ve dI@dt ile ilikisi nedir? d. V = 12 V ve I = 2 Amper iken Rnin deiim orann bulun. R artar m, azalr m? 6. Elektrik gc Bir elektrik devresinin gc P (watt) devrenin direnci Rye (ohm) ve akm Iya (amper) P = RI2 denklemi ile baldr. a. Ne P R ve Inn hibiri sabit delise, dP@dt ne de I sabit deilse, dP@dt, dR@dt ve dI@dt arasndaki iliki nedir? b. P sabitse, dR@dt dI@dtye nasl baldr? 7. Uzaklk x ve y tnin trevlenebilir fonksiyonlar ve s = 2x 2 + y 2 de xy dzleminde (x, 0) ve (0, y) noktalar arasndaki uzaklk olsun. a. y sabitse, ds@dt dx@dtye nasl baldr?
x = 4, y = 3 ve z =2 iken, kutunun (a) hacminin, (b) yzey alannn ve (c) s = 2x 2 + y 2 + z 2 kegen uzunluklarnn hangi oranda deitiklerini bulun. 13. Kayan bir merdiven 13-ft uzunluunda bir merdiven, taban kaymaya baladnda bir eve dayanmaktadr. Taban evden 12 ft uzakla geldiinde, taban 5 ft@sn hzla kaymaktadr. a. O anda merdivenin st taraf ne hzla kaymaktadr? b. Yer, duvar ve merdivenin oluturduu genin alan ayn anda ne oranda deiir? c. Merdivenle yer arasndaki u as ayn anda ne oranda deiir?
3.7
y
likili Oranlar
219
a. Suyun derinlii 8 m iken, su seviyesi hangi oranda deimektedir? b. Suyun derinlii y m ise, su yzeyinin yarap r nedir? c. Suyun derinlii 8 m iken, r yarap ne oranda deiir?
13-ft uzunluunda merdiven
y(t)
u
0 x(t)
20. Byyen bir yamur damlas Bir sis damlasnn mkemmel bir kre olduunu ve skmayla damlann yzeyiyle orantl bir hzla nem topladn varsayn. Bu koullar altnda damlann yarapnn sabit bir oranla arttn gsterin.
x
14. Ticari hava trafii ki ticari uak yerden 40.000 ft yukarda dik bir ayla kesien dz rotalar izlemektedirler. A ua kesiim noktasna 442 notluk (bir saatte deniz mili, bir deniz mili 2000 yarddr) bir hzla yaklamaktadr. B ua ise kesiim noktasna doru 481 notla umaktadr. A kesiim noktasna 5 hava mili, B ise 12 deniz mili uzaktayken iki uak arasndaki uzaklk hangi hzla deiir? 15. Uurtma uurmak Bir kz 300 ft ykseklikte bir uurtma uurmakta ve rzgar uurtmay kzdan yatay olarak 25 ft@sn hzla uzaklatrmaktadr. Uurtma kzdan 500 ft uzaktayken, kz uurtmann ipini hangi hzla brakmaldr? 16. Bir silindirin apn deitirmek Lincoln Otomotivdeki tamirciler yeni bir pistona uymas iin 6 in derinliinde bir silindirin apn deitirmek istiyorlar. Kullandklar makine her 3 dakikada bir silindirin yarapn bir inin binde biri kadar arttrmaktadr. Silndirin ap 3.800 in olduunda hacmi ne oranda artar? 17. Byyen bir kum torbas Konik bir tepenin zerine kayan bir kemerden 10 m3@dak. hzla kum dmektedir. Tepenin ykseklii her zaman taban yarapnn sekizde dr. Tepe 4 metreye ulatnda (a) ykseklik, (b) yarap hangi hzla deimektedir? 18. Konik bir depoyu boaltmak Taban yarap 45 m ve ykseklii 6 m olan, ucu aa bakan bir konik depodan su 50 m3@dak hzla dar akmaktadr. a. Su 5 m derinliindeyken, su seviyesi hangi hzla (dakikada santimetre) dmektedir? b. Suyun yzeyinin yarap ne hzla deimektedir? Cevabnz cm@dak. olarak verin. 19. Yarm kre eklinde bir depoyu boaltmak Yan kesidi aada gsterilen, 13 m yarapnda yarm kre eklinde bir depodan 6m3@dak hzla su akmaktadr. Yarap R olan yarm kre eklindeki bir depoda bulunan suyun derinlii y iken hacmi V = s p> 3 dy 2s 3R - y d dir. Aadaki sorular cevaplayn.
Krenin merkezi 13 Su seviyesi r y
21. ien bir balonun yarap Kresel bir balon 100p ft3@dak. hzla helyumla doldurulmaktadr. Yarap 5 ft olduunda, balonun yarap ne hzla artmaktadr? Yzey alan ne hzla artmaktadr? 22. Bir sandal ekmek Bir sandal, iskelede bulunan ve sandaldan 6 ft yukardaki bir makaraya bal bir iple ekilmektedir. p 2 ft@sn hzla ekilmektedir. a. pin uzunluu 10 ft iken kayk hangi hzla iskeleye yaklamaktadr? b. u as ne oranda deimektedir (ekle bakn)?
skelenin kenarndaki halka
6'
23. Bir balon ve bir bisiklet Bir balon dz bir yolun zerinde dik olarak 1 ft@sn sabit hzla ykselmektedir. Balon yerden tam 65 ft yksekteyken, altndan 17 ft@sn sabit hzla bir bisiklet gemektedir. Bisikletle balon arasndaki mesafesi 3 sn sonra ne hzla artar?
y
y(t)
s(t)
x(t)
220
Blm 3: Trev 26. Maliyet, kazan ve kr Bir irket x adet mal c(x) dolar maliyet, r(x) dolar sat kazanc ve p(x) = r(x) c(x) dolar kr marjyla retebilmektedir (her ey binle arplacak). Aadaki x ve dx@dt deerleri iin, dc@dt, dr@dt ve dp@dtyi bulun. a. x = 2 ise r(x) = 9x, c(x) = x3 6x2 + 15x ve dx@dt = 0.1 b. x = 1.5 ise, r(x) = 70x, c(x) = x3 6x2 + 45@x ve dx@dt = 0.05
6"
24. Kahve yapmak Koni eklinde bir filitreden silindirik bir aydanla 10 in3@dak. hzla kahve damlamaktadr. a. Konideki kahve 5 in yksekliindeyken aydanlktaki kahve seviyesi ne hzla ykselir? b. Konideki kahve seviyesi ne hzda azalr?
27. Bir parabol zerinde ilerlemek Bir parack, birinci drtte bir blgede y = x2 parabol zerinde, x-koordinat (metre) 10 m@sn sabit hzla artacak ekilde ilerlemektedir. x = 3 m iken, parac orijine balayan dorunun eim as u ne hzla deiir? 28. Baka bir parabol zerine ilerlemek Bir parack y = 1 - x parabol zerinde x koordinat (metre) 8 m@sn hzla azalacak ekilde sadan sola doru ilerlemektedir. x = 4 ise, parac orijine balayan eim as u nasl deiir? 29. Dzlemde hareket Metrik xy dzlemindeki bir paracn koordinatlar, dx@dt = 1 m@sn ve dy@dt = 5 m@sn ile, zamann trevlenebilir fonksiyonlardr. Parack (5, 12) noktasndan geerken orijinden uzakl nasl deiir? 30. Hareket eden bir glge 6 ft boyunda bir adam yerden 16 ft yksekte olan bir sokak lambasna doru 5 ft@sn hzla yrmektedir. Glgesinin ucu hangi hzda ilerler? Adam ktan 10 ft uzaktayken glgesinin boyu ne hzla deiir? 31. Baka bir hareket eden glge 50 ft yksekliinde bir direin tepesinden bir k parlamaktadr. 30 ft uzaklktaki bir noktadan, kla ayn yksekten aa bir top braklr (ekle baknz). 1@2 sn sonra topun yerdeki glgesi ne hzla ilerler? (Topun t saniyede s = 16t2 gibi bir mesafe dtn varsayn.)
Ik t = 0 annda top 1/2 s sonra 50-ft direk
6" Bu seviye ne hzda der?
Bu seviye ne hzda ykselir? 6"
25. Kan pompalanmas 1860larn sonunda, Wrtzberg, Almanyadaki Tp Fakltesinde bir fizyoloji profesr olan Adolf Fick, gnmzde de kalbin dakikada ne kadar kan pompaladn lmek iin kullanlan bir yntem gelitirmitir. Bu cmleyi okurken kalbiniz ortalama dakikada 7 litre kan pompalamaktadr. Dinlenirken ise kan pompalanmas ortalama 6 L@dak. dir. Eitimli bir maraton koucusuysanz, koarken kalbinizin kan pompalamas dakikada 30 litreye kadar kacaktr. Kalbinizin kan pompalay oran y = Q , D
Glge
gibi bir formlle verilir. Burada Q dakikada soluduunuz CO2 miktarnn mililitre says, D ise kalbin cierlere pompalad kandaki CO2 konsantrasyonu ile cierlerden geri dnen kandaki CO2 konsantrasyonu (ml@l) arasndaki farktr. Q = 233 ml@dak. ve D = 97 56 = 41 ml@L iken,
30
LEKL DEL
x(t)
y = 233 ml/dak. 5.68 L/dak. 41 ml/L

ou kiinin sahip olduu taban (dinlenme srasndaki) oran 6 L@dakya ok yakndr. (Veriler: J. Kenneth Herd, M.D., Quillan Tp Fakltesi, East Tennessee State University.) Q = 233 ve D = 41 iken, Dnin dakikada 2 birim hzla azaldn, fakat Qnun sabit kaldn bildiimizi varsayalm. Kan pompalama oranna ne olur?
32. Videoya kaydetmek Pistten 132 ft uzaktaki bir tribnden, 180 mil@sa (264 ft@sn) hzla ilerleyen bir arabay izleyerek yar videoya aldnz varsayn. Araba tam nnzden geerken kamera anz u hangi hzla deiir? Ya yarm saniye sonra?
3.8
Kamera u
Lineerizasyon ve Diferansiyeller
221
36. Yryler A ve B dik ayla birleen dz sokaklarda yrmektedir. A keye 2 m@sn hzla yaklarkan, B keden 1 m@sn hzla uzaklamaktadr. A keden 10, B ise 20 m uzaktayken u as hangi hzla deiir? Cevabnz derece bl saniye olarak ifade edin.
A
132'
Araba
u O B
33. Bir buz tabakasn eritmek 8 in apl kresel bir demir top her yerinde ayn kalnlkta bir buz tabakasyla kapldr. Buz 10 in3@dak hzla eriyorsa, buzun kalnl 2 in iken kalnlk ne hzla azalr? Buzun d yzey alan hangi hzla azalr? 34. Otoyol devriyesi Bir otoyol devriye ua dz bir yolun 3 mil yukarsnda 120 mil@sa hzla umaktadr. Pilot gelen bir araba grr ve radarla arabayla uak arasndaki mesafe 5 mil iken, bu mesafenin 160 mil@saat hzla azaldn belirler. Arabann otoyoldaki hzn bulun. 35. Bir binann glgesi Gnein dorudan binann zerinden geecei bir gnn sabahnda, 80 ft yksekliinde bir binann glgesi 60 ft uzunluundadr. Sz konusu anda, gnein yerle yapt u as 0.27@dak hzla artmaktadr. Glgenin ksalma hz nedir? (Radyan kullanmay unutmayn. Cevabnz in bl dakika olarak verin.)
37. Beyzbol oyuncular Bir Beyzbol alan bir kenar 90 ft olan bir karedir. Bir oyuncu birinci keden ikinci keye 16 ft@sn hzla komaktadr. a. Oyuncu birinci keden 30 ft uzaktayken, oyuncunun nc keye olan uzakl ne hzla deimektedir? b. Ayn anda u1 ve u2 alar (ekle bakn) hangi hzla deiir? c. Oyuncu ikinci keden 15 ft@sn hzla geer. Oyuncu keye ayak bastnda, u1 ve u2 alar nasl deiir?
kinci ke 90' nc ke u2
u1
Oyuncu 30' Birinci ke
Ev
80' u
38. Gemiler ki gemi birbirleriyle 120 a yapacak ekilde bir O noktasndan uzaklamaktadrlar. A gemisi 14 not (deniz mili bl saat, bir deniz mili 2000 yarddr) hzla, B gemisi ise 21 not hzla ilerlemektedir. OA = 5 ve OB = 3 deniz mili iken gemiler birbirlerinden ne hzla uzaklamaktadr?
3.8
Bazen karmak fonksiyonlara, zel uygulamalar iin istediimiz hassasl veren ve allmas daha kolay olan fonksiyonlarla yaklamda bulunuruz. Bu blmde tartlan yaklam fonksiyonlarna lineerizasyonlar denir ve teet dorularn temel alrlar. Polinomlar gibi, baka yaklam fonksiyonlar Blm 11 de tartlacaktr.
222
Blm 3: Trev
Diferansiyeller ad verilen yeni dx ve dy deikenlerini tantacak ve bunlar, trevin dy@dx Leibniz gsterimine gerek bir oran anlam verecek ekilde tanmlayacaz. dyyi lmlerdeki hatay ve bir fonksiyonun deiikliklere kar duyarll lmekte kullanacaz. Bu fikirlerin uygulamalar Zincir Kuraln tam ispatn salayacaktr (Blm 3.5).
Lineerizasyon
ekil 3.46da greceiniz gibi, y = x2 erisinin teeti deme noktas civarnda eriye yakn bulunur. ki tarafta da ksa bir aralkta, teet dorusu zerindeki y deerleri eri zerindeki y deerlerinin olduka iyi bir yaklamn verir. Bu olay, her iki grafik zerinde deme noktasna yakndan bakarak veya deme noktasnn x-koordinat yaknlarnda (x) ile teeti arasndaki deer farklar tablosuna bakarak grebiliriz. Yerel olarak her trevlenebilir eri bir doru gibi davranr.
4 y = x2 y = 2x 1 (1, 1) 1 0 (1, 1) de y = x2 ve teeti y = 2x 1. 1.2 y = x2 3 0 0 (1, 1)in ok yaknnda teet ve eri 1.003 y = x2 y = 2x 1 (1, 1) y = 2x 1 0.8 0.8 Teet ve eri gsterilen x-aralnn tamamnda ok yakndr 1.2 0.997 0.997 1.003 (1, 1) 2 2 y = x2 y = 2x 1 (1, 1)
Teet ve eri hala yakn. Bilgisayar ekran bu x-aral zerinde teeti eriden ayrt edemiyor.
EKL 3.46 Bir fonksiyonun trevlenebilir olduu bir noktadaki grafiini byttke grafik dzleir ve teetine benzerlii artar.
y f (x) Eim f '(a) (a, f (a))
Genel olarak, y = (x)in trevlenebilir olduu bir x = a noktasndaki teeti (ekil 3.47) (a, (a)) noktasndan geer, dolaysyla nokta-eim denklemi u ekildedir: y = s a d + s a ds x - a d .
x
Yani, teet Ls x d = s a d + s a ds x - a d .
EKL 3.47 y = (x) erisinin x = a daki teet dorusunun denklemi L(x) = (a) + (a)(x a)dr.
lineer fonksiyonunun grafiidir. Doru nin grafiine yakn kald srece, L(x) (x)e iyi bir yaklam verecektir.
3.8
223
Lineerizasyon, Standart Lineer Yaklam TANIMLAR fonksiyonu x = ada trevlenebilirse, Ls x d = s a d + s a ds x - a d yaklatrma fonksiyonu, nin adaki lineerizasyonudur. ye L tarafndan yaplan s x d L Ls x d yaklam nin adaki standart lineer yaklamdr. x = a noktas yaklamn merkezidir.
RNEK 1
Bir Lineerizasyon Bulmak
0daki lineerizasyonunu bulun (ekil 3.48). s x d = 21 + x in at x x ==0

y y1 x 2 2 y 1 x 1 y 5 x 4 4
EKL 3.48 y = 21 + xin grafii ve x = 0 ve x = 3teki lineerizasyolar. ekil 3.49 da y-eksenindeki 1 civarnda kk bir erevenin bytlm grnts verilmitir zm
1.1 y1 x 2
sxd =
1 A 1 + x B -1>2 , 2 x 1 Ax - 0B = 1 + 2 . 2
y 1 x 1.0
olduu iin, (0) = 1 ve (0) = 1@2dir. Buradan Ls x d = s a d + s a ds x - a d = 1 + bulunur. ekil 3.49a bakn
0.9 0.1
0.1
0.2
EKL 3.49 ekil 3.48deki erevenin bytlm grnts.
rnek 1deki 21 + x L 1 + s x> 2 d yaklamnn 0a yakn xler iin ne kadar doru olduuna bakn. Sfrdan uzaklatka doruluu kaybederiz. rnein, x = 2 iin, lineerizasyon 3 iin yaklam olarak 2yi verir ki, bir ondalk basamaa kadar bile doru deildir. Bu hesaplamalarla lineerizasyonla btn yapacaklarmzn bir hesap makinesiyle yaplmasnn daha iyi olaca fikrine kaplmayn. Pratikte, asla belirli bir karekk bulmak iin bir lineerizasyon kullanmayz. Bir lineerizasyonun yarar karmak bir fonksiyonu btn bir deer aralnda daha basitiyle deitirme becerisidir. 0a yakn x deerlerinde 21 + x ile almak zorundaysak ve ortaya kacak kk bir hataya gz yumabilecek
224
Blm 3: Trev
Yaklam 21.2 L 1 + 21.05 L 1 + 21.005 L 1 + 0.2 = 1.10 2 0.05 = 1.025 2
Gerek deer 1.095445 1.024695 1.002497
| Gerek deer-Yaklam | 6 10 -2 6 10 -3 6 10 -5
0.005 = 1.00250 2
durumdaysak, 1 + (x@2) ile alabiliriz. Elbette, bu durumda da hatann ne kadar olduunu bilmemiz gerekir. Blm 11de hata tahmini zerine daha syleyeceklerimiz var. Normalde bir lineer yaklam merkezinden uzakta hassasln yitirir. ekil 3.48in gsterdii gibi, 21 + x L 1 + s x> 2 d yaklam byk olaslkla x = 3 civarnda yararl olamayacak kadar kaba olacaktr. O noktada, x = 3teki lineerizasyona ihtiyacmz vardr.
RNEK 2
Baka Bir Noktada Bir Lineerizasyon Bulmak
s x d = 21 + x in x = 3teki lineerizasyonunu bulun.

zm
L(x)i tanmlayan denklemi a = 3te hesaplarz. 1 1 s 3 d = A 1 + x B -1>2 ` = , s 3 d = 2, 2 4 x=3 5 x 1 Ax - 3B = 4 + 4 . 4 5 3.2 + = 1.250 + 0.800 = 2.050, 4 4
olduu iin, Ls x d = 2 + x = 3.2de, rnek 2deki lineerizasyon 21 + x = 21 + 3.2 L
verir, ki bu da gerek deer 24.2 L 2.04939 dan binde birden daha az bir oranda deiir. rnek 1deki lineerizasyon 3.2 = 1 + 1.6 = 2.6, 21 + x = 21 + 3.2 L 1 + 2 ise gerek deerden %25ten daha fazla fark gsteren bir sonutur.
y
RNEK 3
Kosins Fonksiyonu in Bir Lineerizasyon Bulmak
s x d = cos xin x = p> 2deki lineerizasyonunu bulun (ekil 3.50).

zm
0 p 2 y x p 2 x y cos x
s p> 2 d = cos s p> 2 d = 0, s x d = - sin x,ve s p> 2 d = - sin s p> 2 d = - 1, olduundan, Ls x d = s a d + s a ds x - a d p = 0 + s - 1 d ax - b 2 p = -x + . 2 buluruz.
EKL 3.50 (x) = cos xin grafii ve x = p@2deki lineerizasyonu. x = p@2 yaknnda cos x x + (p@2) (rnek 3).
3.8
225
Kkler ve kuvvetler iin nemli bir lineer yaklam udur: (1 + x)k 1 + kx (x 0a yakn, k herhangi bir say) (Altrma 15). Sfra yeterince yakn x deerlerinde iyi sonu veren bu yaklamn geni uygulamalar vardr. rnein, x kk ise, 21 + x L 1 + 1 x 2
k = 1@2 k = 1; x yerine x k = 1@3; x yerine 5x4 k = 1@2; x yerine x2
1 = s 1 - x d-1 L 1 + s - 1 ds - x d = 1 + x 1 - x 5 1 3 2 1 + 5x 4 = s 1 + 5x 4 d1>3 L 1 + A 5x 4 B = 1 + x 4 3 3 1 1 1 = s 1 - x 2 d-1>2 L 1 + a- b s - x 2 d = 1 + x 2 2 2 21 - x 2
Diferansiyeller
Bazen ynin xe gre trevini gstermek iin dy@dx Liebniz notasyonunu kullanrz. Grnnn tersine, bu bir oran deildir. imdi, oranlar tanml olduunda treve eit olacak olan iki yeni deiken, dx ve dy tantacaz.
TANIM Diferansiyeller y = (x) trevlenebilir bir fonksiyon olsun. dx diferansiyeli bamsz bir deikendir. dy diferansiyeli
dy = (x) dx olarak tanmlanr. Bamsz deiken dxin aksine, dy deikeni her zaman baml bir deikendir. Hem xe hem de dxe baldr. dx belirli bir deerse ve x, fonksiyonunu tanm kmesinde zel bir say ise dynin saysal deeri tanmldr.
RNEK 4
dy Diferansiyelini Bulmak
(a) y = x5 + 37x ise dyyi bulun. (b) x = 1 ve dx = 0.2 ise, dynin deerini bulun.
zm
(a) dy = s 5x 4 + 37 d dx (b) dynin ifadesinde x = 1 ve dx = 0.2 yazarsak; dy = s 5 # 14 + 37 d 0.2 = 8.4. buluruz. Diferansiyellerin geometrik anlamlar ekil 3.51 de gsterilmitir. x = a olsun ve dx = x koyun. Buna karlk y = (x)teki deime
226
Blm 3: Trev
y
y f (x)
y f (a dx) f (a) L f'(a)dx (a, f (a)) dx x Teet doru 0 a dx, xte kk bir deiim ise, lineerizasyonda buna kar gelen deiim tam olarak dy dir a dx x
EKL 3.51 Geometrik olarak, dy diferansiyeli nin x = adaki lineerizasyonunun dx = x deiimine kar gelen L deiimidir.
y = s a + dx d - s a d . Buna karlk L teet dorusundaki deiim L = L(a + dx) - L(a) = (a) + (a)[(a + dx) - a] - (a)
(++++++)++++++* L(a dx) ()* L(a)
= (a) dx dir. Yani, x = a ve dx = x olduunda nin lineerizasyonundaki deiim tam olarak dy diferansiyelinin deeridir. Bu nedenle dy, xte dx = x kadar bir deiim meydana geldiinde, teet dorunun buna kar gelen ykselmesini veya alalmasn gsterir. dx 0 ise, dy diferansiyelinin dx diferansiyeline oran (x) trevine eittir nk: dy , dx = s x d dx dy = sxd = . dx dx
olur. Bazen dy = (x) dx yerine de nin diferansiyeli diyerek df = s x d dx yazarz. rnein, (x) = 3x 6 ise df = ds 3x 2 - 6 d = 6x dx . gibi ds u + y d du dy = + dx dx dx gibi her trev formlne karlk, ds u + y d = du + dy veya or ds sin u d = cos u du . veya or ds sin u d du = cos u dx dx
2
eklinde bir diferansiyel form karlk gelir.
3.8
227
RNEK 5
Fonksiyonlarn Diferansiyellerini Bulmak
(a) ds tan 2x d = sec2s 2x d ds 2x d = 2 sec2 2x dx s x + 1 d dx - x ds x + 1 d x x dx + dx - x dx dx b = = = (b) d a x + 1 s x + 1 d2 s x + 1 d2 s x + 1 d2
Diferansiyellerle Tahmin Etme

Trevlenebilir (x) fonksiyonunun bir a noktasndaki deerini bildiimizi ve bu deerin ok yakndaki bir a + dx noktasna gittiimizde nasl deitiini tahmin etmek istediimizi varsayalm. dx kkse, ekil 3.51den ynin yaklak olarak dy diferansiyeline eit olduunu grebiliriz, nk s a + dx d = s a d + y , olduundan diferansiyel yaklam dx = x olmak zere s a + dx d L s a d + dy verir. Bylece, y L dy yaklam, (a) biliniyorsa ve dx kkse s a + dx di hesaplamak iin kullanlabilir.
dr 0.1
RNEK 6
Diferansiyellerle Tahmin Etme
a 10
Bir emberin yarap r, a = 10 mden 10.1 mye artyor (ekil 3.52). emberin alan A daki art tahmin etmek iin dAy kullann. Geniletilmi emberin alann tahmin edin ve bunu gerek alanla karlatrn.
zm
A = pr2 olduu iin, tahmin edilen art dA = A s a d dr = 2pa dr = 2ps 10 ds 0.1 d = 2p m2 .
A dA 2pa dr
EKL 3.52 dr = 0.1 ve a = 10 iken olduu gibi, dr a ile karlatrldnda kkse, dA = 2pa dr diferansiyeli r = a + dr yarapl emberin alann tahmin iin bir yol verir (rnek 6).
bulunur. Bylece, As 10 + 0.1 d L As 10 d + 2p = ps 10 d2 + 2p = 102p . dir. Yarap 10.1 m olan emberin alan yaklak olarak 102p m2 dir. Gerek alan As 10.1 d = ps 10.1 d2 = 102.01p m2 . dir. Tahminimizdeki hata A dA fark olan 0.01p m2 dir.
Diferansiyel Yaklamdaki Hata

(x) fonksiyonu x = a da trevlenebilir olsun ve xteki bir artma dx = x olsun. x adan a + xe deiirken deki deiimi tanmlamann iki yolu vardr: The true change: Gerek deiim: Diferansiyel tahmin: The differential estimate: dnin e yaklam ne kadar iyidir? = s a + x d - s a d d = s a d x .
228
Blm 3: Trev
Yaklamdaki hatay ten di kararak buluruz: Approximation error = - d Yaklam hatas = - sadx = (a + x) - (a) - (a) x
(++++)++++*
= a
(a + x) - (a) - (a) b # x x
(+++++++)+++++++* buna P deyin
= P # x . x 0 iken s a + x d - s a d x fark oran (a)ya yaklar ((a)nn tanmn hatrlayn), dolaysyla parantez iindeki deer ok kk bir say haline gelir (bu yzden ona dedik). Aslnda, x 0 iken 0dr. x kk ise x yaklam hatas daha kktr. = (a) x + P x
()* (+)+* gerek tahmini deiim deiim ()* hata
Hatann tam olarak ne kadar kk olduunu bilmememize ve Blm 11den nce bunun zerine fazla ilerleme yapmayacak olmamza ramen, burada bahsedilmeye deer bir ey vardr, yani denklemin ald form.
x a yaknnda y s x dteki deiim y = (x) x = ada trevlenebiliyor ve x adan a + xe deiiyorsa, deki y deiimi y = sad x + P x formunda bir denklemle verilir. Burada x 0 iken 0 olur.
(1)
rnek 6da A = p(10.1) 2 - p(10) 2 = (102.01 - 100)p = (2p + 0.01p) m2

()* dA ()* hata
bulduk, dolaysyla yaklam hatas A dA = r = 0.01p ve = 0.01p@r = 0.01p@0.1 = 0.1p mdir. (1) denklemi Zincir Kuralnn ispatn baarl bir ekilde sonlandrmamz salar. Zincir Kuralnn spat Amacmz (u) unun trevlenebilir bir fonksiyonu ve u = g(x) de xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, y = (g(x)) bilekesi xin trevlenebilir bir fonksiyonudur. Daha ak olarak, g x0da trevlenebiliyorsa ve de g(x0)da trevlenebiliyorsa, bileke x0da trevlenebilir:
3.8
229
dy ` = s gs x0 dd # g s x0 d . dx x = x0 x xin bir artm ve u ve y de u ve yde buna karlk gelen artmlar olsun. Denklem (1) i uygulamakla u = g s x0 d x + P1 x = s g s x0 d + P1 d x , elde ederiz. Burada x 0 iken 1 0 olur. Ayn ekilde, y = s u0 d u + P2 u = s s u0 d + P2 d u , olur ve yine u 0 iken 2 0dr. Ayrca x 0 iken u 0 olduuna dikkat edin. u ve y denklemlerini birletirmek y = s s u0 d + P2 ds g s x0 d + P1 d x , verir, dolaysyla y = s u0 dg s x0 d + P2 g s x0 d + s u0 dP1 + P2P1 . x olur. x sfra giderken 1 ve 2 de sfra gittii iin, denklemin sa tarafndaki drt terimin limitte sfr olur ve dy y = lim ` = s u0 dg s x0 d = s gs x0 dd # g s x0 d . dx x = x0 x : 0 x kalr. Bylece ispat tamamlanm olur.
Deiime Kar Duyarllk

d = (x) dx denklemi nin ktsnn farkl x deerleri iin girdilerdeki deiikliklere ne kadar duyarl olduunu gstermektedir. nn xteki deeri ne kadar bykse, dxe verilen bir deiikliin etkisi de o kadar byktr. Bir a noktasndan yaknndaki bir a + dx noktasna giderken deki deiimi ekilde tanmlayabiliriz. Gerek Mutlak deiim Bal deiim Yzde deiim f = s a + dx d - s a d f s a d f * 100 s a d Tahmin edilen df = s a d dx df s a d df * 100 s a d
RNEK 7
Bir Kuyunun Derinliini Hesaplamak
s = 16t2 denkleminden, attnz ar bir tan suya ne kadar zamanda dtn lerek bir kuyunun derinliini hesaplamak istiyorsunuz. Hesabnz zaman lerken yapacanz 0.1 snlik bir hataya ne kadar duyarldr?
zm
ds = 32t dt denkleminde dsnin boyutu tnin ne kadar byk olduuna baldr.
230
Blm 3: Trev
Eer t = 2 sn ise, dt = 0.1in yol aaca hata sadece ds = 32s 2 ds 0.1 d = 6.4 ft. olacaktr. saniye sonra, t = 5 sn iken, ayn dtnin yol at hata ds = 32s 5 ds 0.1 d = 16 ft. olacaktr. Kuyunun tahmin edilen derinliinin gerek derinliinden fark, zaman lmndeki verilen bir hata iin, atlan tan aadaki suya arpmasna kadar geen sre arttka byr.
Opak boya Tkanklk
RNEK 8
Tkanm Damarlar Amak
1830larn sonunda, Fransz fizyolog Jean Poiseuille ("puasoy") gnmzde normal akna geri dnebilmesi iin ksmen tkal bir atardamarn yarapnn ne kadar geniletilmesi gerektiini tahmin etmek iin kullandmz forml kefetmitir. Forml,
Anjiografi Opak bir boya, ierisinin x-nlar altnda grlebilmesi amacyla ksmen tkal bir atardamara enjekte edilir. Bu tkankln yerini ve ciddiliini ortaya karr.
V = kr4 sabit basnta birim zamanda kk bir boru veya tpten akan akkann hacmi Vnin, bir sabit kere tbn yarap rnin drdnc kuvveti olduunu syler. rdeki %10luk bir art Vyi nasl etkileyecekir?
zm
Kateter zerindeki iebilir balon
r ve Vnin diferansiyelleri arasndaki iliki u formlle verilir: dV = dV dr = 4kr 3 dr . dr
Dolaysyla, V deki bal deiim

Anjioplasti zerine balon taklm bir kateter tkank noktada damar geniletmek iin atardamar iinde iirilir.
dV 4kr 3 dr dr = = 4 r . V kr 4 bulunur. Vdeki bal deiim rdeki bal deiimin 4 katdr, dolaysyla rdeki %10luk bir art, akta %40lk bir art yaratacaktr.
RNEK 9
Ktlenin Enerjiye Dnm

d dy = ma , s my d = m dt dt
Newtonun ikinci yasas, F =
ktlenin sabit olduu varsaymna dayanarak kurulmutur, ancak bunun tamamen doru olmadn biliyoruz, nk bir cismin ktlesi hzla birlikte artar. Einsteinn dzeltilmi formlnde, ktlenin deeri m0 m = , 21 - y2> c 2 olarak verilir. Burada durgun ktle m0 hareket etmeyen bir cismin ktlesini temsil eder ve c 300.000 km@sn civarnda olan k hzdr. Eklenen y hzndan kaynaklanan, ktledeki m artn tahmin etmek iin 1 1 L 1 + x2 (2) 2 21 - x 2 yaklamn kullann.
3.8 zm
231
y, c ile karlatrldnda ok kkse, c, y2@c2 sfra yakn olur ve 1 1 y2 L 1 + a 2b 2 c 21 - y2> c 2

y x = c ile Denklem (2)
yaklamn kullanmak gvenlidir. Buradan, m = veya m L m0 + 1 1 m y2 a 2 b . 2 0 c

(3)
21 - y2> c 2
m0
L m0 c1 +
1 y2 1 1 a b d = m0 + m0 y2 a 2 b , 2 c2 2 c
(3) denklemi ktlede, eklenen y hzndan kaynaklanan art ifade eder.

Enerji Yorumu
Newton fiziinde (1@2)m0y2 cismin kinetik enerjisidir (KE), ve (3) denklemini s m - m0 dc 2 L eklinde yeniden yazarsak, s m - m0 dc 2 L veya (m)c2 < (KE) olduunu grrz. Baka bir deyile, 0 hzndan y hzna giderken kinetik enerjideki deiim (KE) yaklak olarak (m)c2ye eittir, ktledeki deiim kere k hznn karesi. c 3 108 m@snyi kullanarak, ktledeki kk bir deiikliin enerjide byk bir deiiklik yarattn grrz. 1 1 1 m y2 = m0 y2 - m0s 0 d2 = s KE d , 2 0 2 2 1 m y2 , 2 0
ALITIRMALAR 3.8
Lineerizasyonlar Bulmak
14 altrmalarnda (x)in x = adaki L(x) lineerizasyonunu bulun. 1. s x d = x 3 - 2x + 3, 2. s x d = 2x + 9,
2
a = 2
mmkn olduunca basitletirmek iin de, her lineerizasyonun merkezini x0da deil de, verilen fonksiyon ve birinci trevinin kolayca hesaplanabilecei yakndaki bir x = a tamsaysnda almak istiyorsunuz. Her durumda hangi lineerizasyonu kullanrsnz? 5. s x d = x 2 + 2x, 6. s x d = x -1, x0 = 0.1 x0 = - 0.9 x0 = 0.9 x0 = 8.1 x0 = 8.5 x0 = 1.3
a = -4
1 3. s x d = x + x , 4. s x d = 2x,
3
a = 1
7. s x d = 2x 2 + 4x - 3, 8. s x d = 1 + x,
3 9. s x d = 2 x,
a = -8
Yaklam in Lineerizasyon
Verilen x0 noktalarn ieren aralklarda, 510 altrmalarndaki fonksiyonlarn yerine geecek lineerizasyonlar istiyorsunuz. inizi
10. s x d =
x , x + 1
232
Blm 3: Trev
y
Trigonometrik Fonksiyonlarn Lineerletirilmesi

1114 altrmalarnda, nin x = adaki lineerizasyonunu bulun. Lineerizasyonu ve yi birlikte izin. 11. (x) = sin x 12. (x) = cos x 13. (x) = sec x 14. (x) = tan x (a) x = 0, (a) x = 0, (a) x = 0, (a) x = 0, (b) x = p (b) x = p@2 (b) x = p@3 (b) x = p@4
0
y f (x)
f f (x 0 dx) f (x 0 ) (x 0 , f (x 0 )) dx Teet x0 x 0 dx x df f '(x 0 ) dx
s 1 x dk 1 kx Yaklam
15. s x d = s 1 + x d nin x = 0daki lineerizasyonunun L(x) = 1 + kx olduunu gsterin. 16. 0a yakn x deerlerinde (x) fonksiyonuna bir yaklam bulmak iin s 1 + x dk L 1 + kx formln kullann. a. s x d = s 1 - x d c. s x d = 1 21 + x
6 k
31. s x d = x 2 + 2x, 33. s x d = x - x, 34. s x d = x 4, 35. s x d = x -1,

3
x0 = 1, x0 = 1,
dx = 0.1 dx = 0.1 dx = 0.1
32. s x d = 2x 2 + 4x - 3, x0 = 1,
x0 = - 1, dx = 0.1 dx = 0.1 x0 = 2,
2 b. s x d = 1 - x d. s x d = 22 + x 2 f. s x d =
3
x0 = 0.5,
36. s x d = x 3 - 2x + 3,
dx = 0.1
Deiimlerin Diferansiyel Tahminleri

1 b 2 + x
2
e. s x d = s 4 + 3x d1>3
a1 -
3742 altrmalarnda, hacim veya yzey alannda verilen deiimi tahmin eden bir diferansiyel forml yazn. 37. Yarap r0dan r0 + drye deiirken bir krenin hacmi V = (4@3)pr3teki deiim. 38. Kenar uzunluklar x0dan x0 + dxe deiirken bir kbn hacmi V = x3teki deiim. 39. Kenar uzunluklar x0dan x0 + dxe deiirken bir kbn yzey alan S = 6x2deki deiim. 40. Yarap r0dan r0 + drye deiir ve ykseklik ayn kalrken dik bir koninin yan yzey alan S = pr 2r 2 + h 2deki deiiklik
17. Hesap makinesinden daha hzl s 1 + x dk L 1 + kx formln kullanarak aadakileri tahmin edin. a. s 1.0002 d50
3 1.009 b. 2
18. x = 0da (x) = x + 1 + sin xin lineerizasyonunu bulun. 2x + 1 ve sin xin tek tek lineerizasyonlarna nasl baldr?
Diferansiyel Formda Trevler

1930 altrmalarnda, dyyi bulun.
19. y = x 3 - 3 1x 21. y = 2x 1 + x2 20. y = x 21 - x 2 22. y = 2 1x 3s 1 + 1x d
41. Yarap r0dan r0 + drye deiir ve ykseklik ayn kalrken dik bir silindirin hacmi V = pr2hdeki deiiklik. 42. Ykseklik h0dan h0 + dhye deiir ve yarap ayn kalrken dik bir silindirin yan yzey alan S = 2prhdeki deiiklik.
23. 2y 3>2 + xy - x = 0 25. y = sin s 5 1x d

3
24. xy 2 - 4x 3>2 - y = 0 26. y = cos s x 2 d 28. y = sec s x - 1 d 30. y = 2 cot a 1 b 1x

2
Uygulamalar
43. Bir emberin yarap 2.00den 2.02 mye karlmaktadr. a. Alanda meydana gelen deiiklii tahmin edin. b. (a)daki tahmini emberin esas alannn yzdesi olarak ifade edin. 44. Bir aacn ap 10 intir. Bir yl iinde, evresi 2 in byr. Aacn ap ve kesit alan yaklak olarak ne kadar bymtr? 45. Hacim tahmin etmek Ykseklii 30 in, yarap 6 in ve kalnl 0.5 in olan silindir eklindeki bir malzemenin hacmini tahmin edin.
27. y = 4 tan s x > 3 d 29. y = 3 csc s 1 - 2 1x d
Yaklam Hatas
3136 altrmalarnda, x x0dan x0 + dxe deiirken her (x) fonksiyonu deer deitirir. a. = (x0 + dx) (x0) deiimini; b. d = (x0) dx tahmininin deerini; ve c. u d u yaklatrma atasn bulun.
3.8
0.5 in.
233
P , V, d ve y sabitseler, W sadece gnin bir fonksiyonu olur ve denklem b W = a + g s , b constant (a a, sabit) d .

30 in.
6 in.
46. Bir binann yksekliini tahmin etmek Bir binann tabanndan 30 ft uzakta duran bir lmc, binann tepesine olan ykselme asn 75 olarak lyor. Binann tahmin edilen yksekliindeki hatann %4ten az olmas iin a ne kadar hassasiyetle llmelidir? 47. Tolerans Dik bir silindirin ykseklii ve yarap ayndr, dolaysyla silindirin hacmi V = ph3 olur. Hacim, gerek deerinden en fazla %1 hata ile hesaplanacaktr. hde izin verilebilecek en byk hatay yaklak olarak bulun ve hnin bir yzdesi olarak ifade edin. 48. Tolerans a. 10 m yksekliinde silindirik bir tankn i ap tankn hacminin %1 hatayla hesaplanabilmesi iin hangi hatayla llmelidir? b. Tankn d ap tank boyamak iin gereken boya miktarnn %5 hatayla hesaplanabilmesi iin hangi hatayla llmelidir? 49. Bozuk para retmek Bir retici federal hkmet iin bozuk para yapmak zere anlamtr. Paralarn ideal arlklarndan en fazla 1@1000 kadar farkl olmalar gerekiyorsa, paralarn yarap rde ne kadar bir hataya gz yumulabilir? Kalnln deimediini varsayn. 50. Bir kbn hacmindeki deiiklii izmek. Kenarlarnn uzunluu x olan bir kbn hacmi V = x3, xteki x kadar artla V kadar deiiyor. Bir resim izerek Vyi geometrik adan, aada verilen hacimlerin toplam olarak nasl ifade edilebileceini gsterin. a. Boyutlar x x x olan dilim. b. Boyutlar x x x olan ubuk. c. Boyutlar x x x olan bir kp. dV = 3x2 dx diferansiyel forml Vdeki deiimi dilimi kullanarak hesaplar. 51. Uu manevralarnn kalbe etkisi. Kalbin ana pompalama odac, sol karnck, tarafndan birim zamanda yaplan i Vdy2 W = PV + , 2g denklemiyle verilir. Burada W i, P ortalama kan basnc, V birim zamanda pompalanan kann hacmi, d kann younluu, y kan kann ortalama hz ve g de yerekimi ivmesidir.
haline gelir. NASAnn tp ekibinin bir yesi olarak, gde uu manevralar dolaysyla oluacak belirgin deiikliklere Wnun ne kadar duyarl olduunu bilmek istiyorsunuz ve bu da gnin balang deerine baldr. Aratrmanzn bir paras olarak, verilen bir dg deiiminin g = 5.2 ft@sn2 olan aydaki etkisini ayn deiimin g = 32 ft@sn2 olan dnyadaki etkisiyle karlatrmaya karar veriyorsunuz. dWayn dWdnyaya orann bulmak iin yukardaki basitletirilmi denklemi kullann. 52. Yerekimi ivmesini lmek Bir saat sarkacnn uzunluu L scakl kontrol edilerek sabit tutulduunda, sarkacn periyodu T yerekimi ivmesi gye baldr. Dolaysyla periyot, saat dnya zerinde bir yerden dierine gtrlrken gdeki deiime bal olarak biraz deiecektir. Tyi izleyerek, T, g ve Lyi birbirine balayan T = 2p(L@g)1@2 denkleminden gdeki deiimi tahmin edebiliriz. a. L sabit ve g serbest deiken olmak zere, dTyi hesaplayn ve bunu (b) ile (c)de sorular yantlamakta kullann. b. g artyorsa, T artar m, azalr m? Sarkal bir saat ileri mi geri mi gider? Aklayn. c. 100 cm uzunluunda sarkac olan bir saat g = 980 cm@sn2 olan bir yerden baka bir yere gtrlyor. Bu periyodu dT = 0.001 sn kadar arttryor. dgyi bulun ve yeni yerde gnin deerini belirleyin. 53. Bir kbn kenar %1lik bir hatayla 10 cm olarak llmektedir. Kbn hacmi bu lmle hesaplanacaktr. Hacim hesabndaki yzde hatay bulun. 54. Alan, gerek deerinin %2si kadar bir hatayla bulduunuzdan emin olmak iin, bir karenin kenarn ne hassaslkta lmelisiniz? 55. Bir krenin ap 100 1 cm olarak llyor ve hacmi de bu lmle hesaplanyor. Hacim hesabndaki yzde hatay bulun. 56. Hacim hesaplanrken en fazla %3 hata yaplabilecekse, bir krenin ap Dyi lerken izin verilebilecek yzde hatay bulun. 57. (rnek 7nin devam) tyi lerken yaplacak %5lik bir hatann s = 16t2 denkleminden s bulunurken %10luk bir hataya neden olacan gsterin. 58. (rnek 8in devam) V yi %50 arttrmak iin r hangi yzdeyle arttrlmaldr?
Teori ve rnekler
59. Orijindeki lineerizasyonu ile 21 + x e yaplan yaklamn x : 0 iken iyilemesi gerektiini lim 21 + x = 1. 1 + s x> 2 d
x:0
limitini hesaplayarak gsterin.
234
Blm 3: Trev T 63. Grafiklerden trevleri okumak Trevlenebilir erilerin bytldklerinde dzletikleri dncesi belirli noktalarda fonksiyonlarn trevlerinin deerlerini tahmin etmede kullanlabilir. Eriyi grdmz ksmnn istenilen noktada dz bir doru gibi grnecei kadar bytr ve ekrann koordinat dilimlerini kullanarak erinin eimini benzedii dorunun eimiymi gibi okuruz. a. lemin nasl yrdn grmek iin, nce x = 1de y = x2 fonksiyonu ile deneyin. Okuyacanz eimin 2 olmas gerekir. b. x = 1, x =0 ve x = 1de y = ex erisini deneyin. Her durumda, tahmin ettiiniz trevin deerini ex in o noktadaki deeriyle karlatrn. Ne gibi bir iliki gryorsunuz? Baka x deerlerini de deneyin. Blm 7de neler olduu aklanacaktr. 64. Trevlenebilir bir (x) fonksiyonunun x = ada yatay bir teeti olduunu varsayn. nin x = adaki lineerizasyonu hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 65. Durmakta olan bir cismin ktlesini %1 arttrabilmek iin hangi bal hza ivmelemek gerekir? T 66. Arka arkaya kk almak a. Hesap makinenize 2 yazn ve kare-kk tuuna srekli basarak (veya arka arkaya 0.5 kuvvetini alarak) art arda karekk aln. Ne gibi bir kalp gryorsunuz? Neler olduunu aklayn. Arka arkaya onuncu kkleri alrsanz ne olur? b. lemi, girdi olarak 2 yerine 0.5 alarak tekrarlayn. imdi ne oluyor? 2 yerine herhangi bir pozitif x says kullanabilir misiniz? Neler olduunu aklayn.
x
60. Orijindeki lineerizasyonu ile tan xe yaplan yaklamn x : 0 iken iyilemesi gerektiini lim tan x x = 1.
x:0
limitini hesaplayarak gsterin. 61. Lineerizasyon en iyi lineer yaklatrmdr. (Lineerizasyonu kullanmamzn nedeni budur.) y = (x)in x = ada trevlenebildiini ve g(x) = m(x a) + cnin de, m ve c sabit olmak zere, lineer bir fonksiyon olduunu varsayn. Eer E(x) = (x) g(x) hatas x = a civarnda yeterince kkse, L(x) = (a) + (a)(x a) lineerizasyonu yerine ye lineer yaklam olarak gyi kullanabiliriz. g zerine aadaki koullar koyarsak, 1. Es a d = 0 Es x d 2. lim x - a = 0 x:a
x = ada yaklam hatas sfrdr. x a ile karlatrldnda hata ihmal edilebilir.
g(x) = (a) + (a)(x a) olduunu gsterin. Yani, L(x) lineerizasyonu hatas hem x = ada sfr olan hem de x aya gre ihmal edilebilir tek lineer yaklatrm verir.
L(x) lineerizasyonu: y = f (a) + f'(a)(x a) Baka bir lineer yaklatrm, g(x): y = m (x a) + c y = f (x ) (a, f (a))
Fonksiyonlar Lineerizasyonlar ile Karlatrmak

62. Kuadratik Yaklamlar a. Qs x d = b0 + b1s x - a d + b2s x - a d (x)in x = a da aadaki zellikleri salayan bir kuadratik yaklam olsun: i. Qs a d = s a d ii. Q s a d = s a d iii. Q s a d = s a d b0, b1 ve b2 katsaylarn belirleyin. b. (x) = 1@(1 x)in x = 0daki yaklamn bulun. T c. (x) = 1@(1 x)i ve x = 0daki yaklamn izin. Sonra her iki grafikte (0, 1) noktasn yaklatrn. Grdnz aklayn.
2
6770 altrmalarnda belirli bir I aralnda fonksiyonun yerine lineerizasyonu kullanmaktan doacak hatay bulmak iin bir BCS kullanacaksnz. Aadaki admlar gerekletirin: a. fonksiyonunu I aralnda izin. b. a noktasnda fonksiyonun L lineerizasyonunu bulun. c. ve Lyi tek bir grafikte birlikte izin. d. I aralndaki mutlak hata u (x) L(x) ui birlikte izin ve maksimum deerini bulun. e. (d) kkndaki grafiinizden, = 0.5, 0.1 ve 0.01 iin x - a 6 d Q s x d - Ls x d 6 P
T d. g(x) = 1@xin x = 1deki yaklamn bulun. gyi ve yaklamn birlikte izin. Grdnz aklayn. T e. hs x d = 21 + xin x = 0daki yaklamn bulun. hyi ve yaklamn birlikte izin. Grdnz aklayn. f. (b), (d) ve (e) klarnda, kar gelen noktalarda , g ve hnin lineerizasyonlar nelerdir?
koulunu salayacak bulabildiiniz en byk d 0 deerini bulun. Sonra grafik olarak d tahmininizin doru olup olmadn kontrol edin. 67. s x d = x 3 + x 2 - 2x, 68. s x d = [ - 1, 2], a = 1 3 x - 1 1 , c- , 1 d , a = 4 2 4x 2 + 1 69. s x d = x 2>3s x - 2 d, [ - 2, 3], a = 2 70. s x d = 1x - sin x, [0, 2p], a = 2
Blm 3
Tekrar Sorular
235
Blm 3
Tekrar Sorular
13. Bir fonksiyonun anlk ve ortalama deiim oranlar arasndaki iliki nedir? Bir rnek verin. 14. Hareketin incelenmesinde trevin rol nedir? Bir cismin bir doru zerindeki hareketi hakknda konum fonksiyonunu inceleyerek ne renebilirsiniz? rnekler verin. 15. Trevler ekonomide nasl bir rol oynar? 16. Trevlerin dier uygulamalarna rnek verin. 17. limh : 0 ss sin h d> h d ve limh : 0 ss cos h - 1 d> h d limitlerinin sins ve kosins fonksiyonlarnn trevleriyle ilikisi var mdr? Bu fonksiyonlarn trevleri nedir? 18. sin x ve cos xin trevlerini biliyorsanz, tan x, cot x, sec x ve csc x fonksiyonlarnn trevlerini nasl bulabilirsiniz? Bu fonksiyonlarn trevleri nedir? 19. Alt temel trigonometrik fonksiyon hangi noktalarda sreklidir? Nereden biliyorsunuz? 0, x 6 0 1, x 0 20. ki trevlenebilir fonksiyonun bilekesinin trevini hesap-lamann kural nedir? Byle bir trev nasl hesaplanr? rnekler verin. 21. x = (t), y = g(t) parametrik erisinin dy@dx eimi iin forml nedir? Forml ne zaman uygulanr? Ne zaman d2y@dx2yi bulabilmeyi beklersiniz? rnekler verin. 22. u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve n bir tamsayysa, (d@dx)(un)yi nasl hesaplarsnz? Peki ya, n rasyonel bir sayysa? rnek verin. 23. Kapal trev alma nedir? Buna ne zaman ihtiya duyarsnz? rnek verin. 24. likili oranlar problemleri neden ortaya kar? rnek verin. 25. likili oranlar problemlerini zmek iin bir strateji tanmlayn. Bir rnee uygulayn. 26. Bir (x) fonksiyonunun x = a noktasndaki lineerizasyonu L(x) nedir? Lineerizasyonun bulunabilmesi iin nin ada nasl davranmas gerekmektedir? Lineerizasyonlar nasl kullanlr? rnek verin. 27. x, adan yakndaki bir a + dx deerine giderse, trevlenebilir bir (x) fonksiyonunun deerinde buna karlk gelen deiimi nasl bulursunuz? Bal ve yzde deiimlerini nasl tahmin edersiniz? rnek verin.
1. Bir fonksiyonunun trevi nedir? Trevin tanm aral ile nin tanm aral arasndaki iliki nedir? rnekler verin. 2. Eim, teet ve deiim oranlarn tanmlamada trevin oynad rol nedir? 3. Elinizde sadece bir fonksiyonun deerlerinin tablosu varsa, o fonksiyonun trevinin grafiini nasl izersiniz? 4. Bir fonksiyonun ak bir aralkta ve kapal bir aralkta trevlenebilir olmas ne anlama gelir? 5. Trevler ve tek tarafl trevler arasndaki iliki nedir? 6. Bir fonksiyonun bir noktada trevinin olmamasn geometrik olarak aklayn. 7. Bir fonksiyonun bir noktadaki trevlenebilirlii ile o noktadaki sreklilii arasnda nasl bir iliki vardr, eer varsa? 8. Birim basamak fonksiyonu Us x d = e
[1, 1] aralndaki baka bir fonksiyonun trevi olabilir mi? Aklayn. 9. Trev hesaplamak iin hangi kurallar biliyorsunuz? Bir ka rnek verin. d n s x d = nx n - 1 10. a. dx du d s cu d = c b. dx dx du1 du2 dun d s u + u2 + + un d = + + + dx 1 dx dx dx formllerinin bir polinomun trevini almamz nasl saladn aklayn. c. 11. Onuncu sorudaki formle ek olarak, rasyonel fonksiyonlarn trevini almak iin hangi formle gerek vardr? 12. kinci ve nc mertebeden bir trev nedir? Bildiiniz fonksiyonlarn ka trevi verdr? rnekler verin.
Blm 3
Problemler
5. y = s x + 1 d2s x 2 + 2x d 7. y = s u2 + sec u + 1 d3 1 p + 1 9. s = 1t 1 + 1t 2. y = 3 - 0.7x 3 + 0.3x 7 4. y = x 7 + 27x 6. y = s 2x - 5 ds 4 - x d-1 8. y = a - 1 10. s = 1 1t - 1 csc u u2 - b 2 4
2
Fonksiyonlarn Trevleri
140 problemlerindeki fonksiyonlarn trevlerini bulun. 1. y = x 5 - 0.125x 2 + 0.25x 3. y = x 3 - 3s x 2 + p2 d
236
Blm 3: Trev 2 1 sin x sin2 x
11. y = 2 tan2 x - sec2 x 13. s = cos4 s 1 - 2t d 15. s = s sec t + tan t d5 17. r = 22u sin u 19. r = sin 22u 21. y = 2 1 2 x csc x 2
12. y =
x 0 1
(x) 1 3
g (x) 1 5
(x) -3 1> 2
g(x) 1> 2 -4
2 14. s = cot3 a t b 16. s = csc5 s 1 - t + 3t 2 d 18. r = 2u 2cos u 20. r = sin A u + 2u + 1 B 22. y = 2 1x sin 1x 24. y = 1x csc s x + 1 d3 26. y = x 2 cot 5x 28. y = x -2 sin2 s x 3 d 30. s = -1 15s 15t - 1 d3
2 2 1x b 2 1x + 1
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde birinci trevlerini bulun. a. 6s x d - g s x d, x = 1 s x d , x = 1 c. g sxd + 1 e. g s s x dd, x = 0 x = 0 g. s x + g s x dd, b. s x dg 2s x d, d. s g s x dd, x = 0 x = 0 x = 1
23. y = x -1>2 sec s 2x d2 25. y = 5 cot x 2 27. y = x 2 sin2 s 2x 2 d 29. s = a 4t b t + 1

-2
f. s x + s x dd3>2,
56. (x) fonksiyonu ve birinci trevinin x = 0 ve x = 1deki deerlerinin aadaki gibi olduunu varsayn. x 0 1 (x) 9 -3 (x) -2 1> 5
31. y = a 33. y =
1x 2 b 1 + x
32. y = a
x2 + x B x2 sin u b cos u - 1
2
34. y = 4x 2x + 1x 36. r = a 1 + sin u b 1 - cos u

2
35. r = a
37. y = s 2x + 1 d 22x + 1 39. y = 3 2 s 5x + sin 2x d3>2
38. y = 20s 3x - 4 d1>4s 3x - 4 d-1>5 40. y = s 3 + cos3 3x d-1>3
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde birinci trevlerini bulun. a. 1x s x d, x = 1 b. 2s x d, x = 0 x = 0 x=1 c. s 1x d, x = 1 s x d , x = 0 e. 2 + cos x d. s 1 - 5 tan x d,
Kapal Trev Alma

4148 problemlerinde, dy@dxi bulun. 41. xy + 2x + 3y = 1 45. 1xy = 1 47. y 2 = x x + 1 43. x 3 + 4xy - 3y 4>3 = 2x 42. x 2 + xy + y 2 - 5x = 2 44. 5x 4>5 + 10y 6>5 = 15 46. x 2y 2 = 1 48. y 2 = 1 + x A1 - x
px f. 10 sin a b 2s x d, 2
57. y = 3 sin 2x ve x = t2 + p ise, t = 0da dy@dtnin deerini bulun. 58. s = t2 + 5t ve t = (u2 + 2u)1@3 ise, u = 2de ds@dunin deerini bulun. 59. w = sin A 1r - 2 B ve r = 8 sin (s + p@6) ise, s = 0da dw@dsyi bulun.
60. r = s u2 + 7 d1>3 ve u2t + u = 1 ise t = 0da dr@dtnin deerini bulun. 61. y3 + y = 2 cos x ise, (0, 1) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun. 62. x1@3 + y1@3 = 4 ise, (8, 8) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.
49 ve 50 problemlerinde dp@dqyu bulun. 49. p 3 + 4pq - 3q 2 = 2 51. r cos 2s + sin2 s = p

2 2
50. q = s 5p 2 + 2p d-3>2
51 ve 52 problemlerinde dr@ds bulun. 52. 2rs - r - s + s 2 = - 3 53. d y@dx yi kapal trev alarak bulun. 2 a. x 3 + y 3 = 1 b. y 2 = 1 - x 54. a. x 2 - y 2 = 1 denkleminin trevini kapal olarak alarak, dy@dx = x@y olduunu gsterin. b. d2y@dx2 = 1@y3 olduunu gsterin.
Trev Tanm
63 ve 64 problemlerinde, tanm kullanarak trevleri bulun. 63. s t d = 1 2t + 1 64. g s x d = 2x 2 + 1
65. a. Aadaki fonksiyonu izin.
Trevlerin Saysal Deerleri

55. (x), g(x) fonksiyonlarnn ve ilk trevlerinin x = 0 ve x = 1deki deerlerinin aadaki gibi olduunu varsayn.
s x d = e
x 2, - x 2,
-1 x 6 0 0 x 1.
b. , x = 0da srekli midir? c. , x = 0da trevlenebilir mi?
Blm 3 Yantnz aklayn. 66. a. Aadaki fonksiyonu izin. x, s x d = e tan x, b. , x = 0da srekli midir? c. , x = 0da trevlenebilir mi? Yantnz aklayn. 67. a. Aadaki fonksiyonu izin. s x d = e x, 0 x 1 2 - x, 1 6 x 2. -1 x 6 0 0 x p> 4.
Problemler
237
77. Teet parabol y = x 2 + C parabolnn y = x dorusuna teet olmas iin C ne olmaldr? 78. Teetin eimi y = x 3 erisinin herhangi bir s a, a 3 d noktasndaki teetinin, eriyi, eimi s a, a 3 d teki eimin drt kat olan baka bir noktada kestiini gsterin.
79. Teet eri cnin hangi deerinde y = c> s x + 1 d erisi (0, 3) ve (5, 2) noktalarndan geen doruya teet olur?
80. embere normal x 2 + y 2 = a 2 emberinin herhangi bir noktasndaki normalinin orijinden getiini gsterin.
Kapal Olarak Tanmlanm Erilerin Teetleri ve Normalleri

8186 problemlerinde, erilerin verilen noktalardaki teet ve normal denklemlerini bulun. 81. x 2 + 2y 2 = 9, 82. x 3 + y 2 = 2, s 1, 2 d s 1, 1 d s 3, 2 d s 6, 2 d s 1, 4 d
b. , x = 1de srekli midir? c. , x = 1de trevlenebilir mi? Yantnz aklayn. 68. m sabitinin hangi deer veya deerleri iin, sin 2x, s x d = e mx, a. x = 0da sreklidir? b. x = 0da trevlenebilir? Cevaplarnz aklayn. x 0 x 7 0
83. xy + 2x - 5y = 2, 84. s y - x d2 = 2x + 4, 85. x + 1xy = 6,

3 3 2
86. x 3>2 + 2y 3>2 = 17,
s 4, 1 d
87. x y + y = x + y erisinin (1, 1) ve (1, 1) noktalarndaki eimini bulun. 88. Aadaki grafik y = sin s x - sin x d erisinin x-ekseninde yatay teetleri olabileceini belirtmektedir. Gerekten var mdr? Yantnz aklayn.
y 1 y sin (x sin x)
Eim, Teet ve Normaller
70. Belirli eimde teetler y = x - 1> s 2x d erisinin, eimi 3 olan bir noktas var mdr? Varsa bulun.
69. Belirli eimde teetler y = s x> 2 d + 1> s 2x - 4 d erisinin, eimi 3@2 olan bir noktas var mdr? Varsa, bulun.
71. Yatay teetler y = 2x3 3x2 12x + 20 erisinin zerinde teetin x-eksenine paralel olduu noktalar bulun. 72. Teet Kesimleri y = x3 erisine (2, 8) noktasnda teet olan dorunun x- ve y-eksenlerini kesim noktalarn bulun. 73. Verilen Dorulara dik veya paralel teetler y = 2x 3 - 3x 2 - 12x + 20 erisinin zerinde teetin a. y = 1 (x@24) dorusuna dik; 74. Teetlerin Kesiimi y = s p sin x d> x erisinin x = p ve x = p noktalarndaki teetlerinin dik kesitiklerini gsterin. 75. Bir doruya paralel normaller y = tan x, p@2 x p@2 erisinin normalinin y = x@2 dorusuna paralel olduu noktalar bulun. Eriyi ve normalleri denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin. 76. Teet ve normal dorular y = 1 + cos x erisinin (p@2, 1) noktasndaki normal ve teetinin denklemlerini bulun. Eriyi, normali ve teeti denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin. b. y = 22 - 12x . dorusuna paralel olduu noktalar bulun.
2p
0 1
2p
Parametrik Erilerin Teetleri

89 ve 90 problemlerinde, verilen t deerine karlk gelen noktada eriye teet olan xy-dzlemindeki dorunun denklemini bulun. Ayrca d2y@dx2nin bu noktadaki deerini bulun. 89. x = (1@2) tan t,
2
90. x = 1 + 1> t ,
y = (1@2) san t, y = 1 - 3> t,
t = p@3 t = 2
Grafikleri nceleme
91 ve 92 problemlerindeki ekillerin her biri, biri y = (x) fonksiyonu, dieri onun trevi (x) olan iki grafii gstermektedir. Hangi grafik hangisidir? Nasl anlarsnz?
238
91.
A
Blm 3: Trev
y 2
92.
4 3
y A 2000
Tavan says lk tavan says = 1000 lk tilki says = 40 (20, 1700)
2 1 B 1 2 x 1000
0 1
Tilki says 0 50 100 Time (days) (a) 150 200
B 2
93. Aadaki bilgileri kullanarak 1 x 6 aralnda y = (x) grafiini izin. i. Grafik uc uca eklenmi doru paralarndan oluur. ii. Grafik (1, 2) noktasndan balar. iii. Tanml olduunda, nin trevi aada gsterilen basamak fonksiyonuyla uyuur.
y y f'(x) 1 1 1 2 1 2 3 4 5 6 x
100 50 (20, 40) 0 50 100
50
100 150 Zaman (gnler) Tavan nfusunun trevi (b)
200
EKL 3.53
Bir av-avc topluluundaki tavan ve tilkiler sin r tan 2r sin s sin u d u u:0
94. Grafiin (1, 2) yerine (1, 0) noktasndan baladn dnerek Problem 93 tekrar edin. 95 ve 96 problemleri ekil 3.53teki grafiklerle ilgilidir. (a) ksmndaki grafikler kk bir topluluktaki tavan ve tilki saysn gstermektedir. 200 gnlk bir zaman iinde zamann fonksiyonu olarak iaretlenmitir. Balangta, tavanlar rerken, saylar artmaktadr. Fakat tilkiler tavanlarla beslenmektedir ve tilkilerin says arttka, tavan says dmeye balamaktadr. ekil 3.53b tavan nfusunun trev grafiini gstermektedir. Eimleri iaretleyerek izdik. 95. a. Tavan says en yksek ve en dk olduunda, ekil 3.53teki tavan nfusunun trevinin deeri nedir? b. Trevi en yksek ve en dk olduunda, ekil 3.53 teki tavan topluluunun bykl nedir? 96. Tavan ve tilki topluluklarnn erilerinin eimi hangi birimle belirtilmelidir?
99. lim 101.
r:0
100. lim
u : sp>2d u:0
lim
4 tan2 u + tan u + 1 tan2 u + 5

2
102. lim+ 103. lim
1 - 2 cot2 u 5 cot u - 7 cot u - 8 x sin x 2 - 2 cos x 104. lim

u:0
x:0
1 - cos u u2
Problem 105 ve 106da, fonksiyonlarn orijinde srekli olacak ekilde nasl geniletileceini gsterin. 105. g s x d = tan s tan x d tan x 106. s x d = tan s tan x d sin s sin x d
likili Oranlar
107. Dik dairesel silindir Bir dik dairesel silindirin toplam yzey alan S, taban yarap r ile ykseklik hye S = 2pr2 + 2prh denklemiyle baldr. a. h sabitse, dS@dt dr@dtye nasl baldr? b. r sabitse, dS@dt dh@dtye nasl baldr?
Trigonometrik Limitler
97. lim
x:0
sin x 2x 2 - x
98. lim
x:0
3x - tan 7x 2x
Blm 3 c. Ne r ne de h sabit deilse, dS@dt dr@dt ile dh@dtye nasl baldr? d. S sabitse, dr@dt dh@dtye nasl baldr? 108. Dik dairesel koni Bir dik dairesel koninin toplam yzey alan S, taban yarap r ile ykseklik hye S = pr 2r 2 + h 2 . denklemiyle baldr. a. h sabitse dS@dt, dr@dtye nasl baldr? b. r sabitse dS@dt, dh@dtye nasl baldr? c. Ne r ne de h sabit deilse dS@dt, dr@dt ile dh@dtye nasl baldr? 109. Dairenin alan deiimi Bir dairenin yarap 2@p m@s hzla deimektedir. r =10 m iken, dairenin alan ne hzla deiir? 110. Kpn kenarlarnn deiimi Bir kpn hacmi, kenarlar 20 cm iken 1200 cm3@dak. hzla artmaktadr. Ayn anda kenarlarnn deiim oran nedir? 111. Paralel bal direnler Bir elektrik devresinde bulunan R1 ve R2 ohmluk iki diren R-ohmluk diren oluturacak ekilde paralel balanmtr. Rnin deeri 1 1 1 + . = R R1 R2
k hz: 5 ft3/dak.
Problemler
239
4'
r 10' h
116. Bir makaray evirmek Bir caddedeki telefon direklerinden geirilmek zere byk bir makaradan televizyon kablosu ekilirken, kablo makarann zerindeki sabit yarapl katlardan zlmektedir (ekle baknz). Kabloyu eken kamyon 6 ft@s (4 mil@saatden biraz fazla) hareket ediyorsa, s = ru denklemini kullanarak, 1.2 ft yarapl kat zlrken, makarann hangi hzla dndn bulun.
R1
R2 R
1.2'
denklemiyle bulunur. R1 1 ohm@sn ve R2 0.5 ohm@sn hzla azalyorsa, R1 = 75 ohm ve R2 = 50 ohm iken R hangi hzla deiir? 112. Bir seri devrede empedans Bir seri devrede empedans Z (ohm), diren R (ohm) ve reaktans Xe (ohm) Z = 2R 2 + X 2 . denklemiyle baldr. R 3 ohm@sn hzla artyor ve X 2 ohm@s hzla azalyorsa, R = 10 ohm ve X = 20 ohm iken Z ne hzla deiir? 113. Bir paracn srati Metrik xy dzleminde ilerleyen bir paracn koordinatlar dx@dt = 10 m@sn, dy@dt = 5 m@sn olmak zere zamann trevlenebilir fonksiyonlardr. Parack (3, 4) noktasndan geerken orijinden ne kadar hzl uzaklamaktadr? 114. Bir paracn hareketi Bir parack, orijinden uzakl saniyede 11 birim artacak ekilde, y = x3@2 erisinin, birinci drtte bir blgedeki paras zerinde ilerlemektedir. x = 3 iken, dx@dtyi bulun. 115. Bir su tankn boaltmak Aadaki ekilde grlen konik tanktan 5 ft3@dak. hzla su akmaktadr. a. ekildeki h ve r deikenleri arasndaki iliki nedir? b. h = 6 ft iken su seviyesi hangi hzla der?
117. Ildak nnn hareketi Aadaki ekil sahilden 1 km uzakta, kyy bir fenerle tarayan bir sandal gstermektedir. Ik du@dt = 0.6 rad@sn hzla dnmektedir. a. A noktasna ulatnda k hangi hzla ilerlemektedir? b. 0.6 rad@sn dakikada ka dn demektir?
x u 1 km A
118. Koordinat eksenlerinde kayan noktalar A ve B noktalar srasyla x ve y eksenlerinde, orijinden AB dorusuna olan dik uzaklk (metre) sabit kalacak ekilde hareket etmektedirler. OB = 2r olduunda ve B Oya doru 0.3r m@sn hzla ilerlerken, OA ne hzla deimektedir? Bu mesafe artar m, azalr m?
240
Blm 3: Trev 124. Hatay kontrol etmek a. Bir kbn yzey alann en fazla %2lik bir hatayla hesapladnzdan emin olmak iin kbn kenarn ne hassaslkta lmelisiniz? b. Kenarn (a) kknda istenen hassaslkta lldn varsayn. Kbn hacmi bu kenar lmyle hangi hassaslkta hesaplanabilir? Bunu bulmak iin hacim hesaplanmasnda kenar lmn kullanmaktan kaynaklanacak yzde hatay tahmin edin. 125. Hata Birletirme Bir krenin bir byk emberinin evresi olas bir 0.4 cm lik hatayla 10 cm olarak llyor. lm daha sonra yarap kesaplamada kullanlyor. Yarap da krenin yzey alann ve hacmini hesaplamak iin kullanlyor. a. Yarapn b. yzey alannn c. hacmin 126. Ykseklik bulmak Bir k direinin (ekle bakn) yksekliini bulmak iin direkten 20 ft uzakla 6 ft uzunluunda bir ubuk yerletiriyorsunuz ve glgesinin uzunluu ay lyorsunuz. A iin bulduunuz deer 15 ft, art eksi bir intir. Lamba direinin uzunluunu a = 15 ft deerinden hesaplayn ve sonutaki olas hatay bulun.
Lineerizasyon
119. Aadaki fonksiyonlarn lineerizasyonunu bulun. a. tan x, x = p@4 b. sec x, x = p@4 Erileri ve lineerizasyonlar birlikte izin. 120. (x) = 1@(1 + tan x) fonksiyounun x = 0da yararl bir lineerizasyonunu 1 L 1 - x 1 + x yaklamlarn 1 L 1 - x. 1 + tan x olacak ekilde birletirerek elde edebiliriz. Bu sonucun 1@(1 + tan x)in x = 0daki standart lineer yaklam olduunu gsterin. 121. (x) = 1 + x + sin x 0.5in x = 0da lineerizasyonunu bulun. 122. s x d = 2> s 1 - x d + 21 + x - 3.1in x = 0da lineerizasyonunu bulun.
ve and
tan x L x
Deiimin Diferansiyel Tahminleri

123. Bir koninin yzey alan Ykseklik h0dan h0 + dhye deiir ve yarap ayn kalrsa, dik bir dairesel koninin yzey alannda meydana gelecek deiiklii tahmin eden bir forml yazn.
h h 6 ft r V 1 pr2h 3 S prr2 h2 (Yzey alan) 20 ft a
Blm 3
Ek leri Altrmalar
2. sin s x + a d = sin x cos a + cos x sin a zdelinin xe gre trevi alnrsa, ortaya kacak denklem yine bir zdelik olur mu? Ayn prensip x2 2x 8 = 0 denklemine de uygulanabilir mi? Yantnz aklayn. 3. a. (x) = cos x ve g(x) = a + bx + cx2 (0) = g(0), (0) = g(0) denklemlerinin ve (0) = g(0)
1. sin2 u + cos2 u = 1 gibi bir denkleme zdelik denir, nk her u deeri iin geerlidir. sin u = 0.5 gibi bir denklem ise zdelik deildir, nk hepsinde deil, sadece belirli u deerlerinde geerlidir. Bir trigonometrik zdeliin iki tarafnn da uya gre trevini alrsanz, ortaya kan denklem yine bir zdelik olacaktr. a. sin 2u = 2 sin u cos u b. cos 2u = cos u - sin u
2 2
koullarna uymasn salayacak a, b ve c deerlerini bulunuz.
Blm 3 b. (x) = sin(x + a) ve g(x) = b sin x + c cos x denklemlerinin s 0 d = g s 0 d and ve s0d = gs0d .
EK - leri Altrmalar
241
koullarna uymasn salayacak a, b ve c deerlerini bulunuz. c. a, b ve cnin bulduunuz deerleri iin, (a) ve (b) klarndaki ve gnin nc ve drdnc trevlerine ne olur? 4. Diferansiyel denklemlerin zmleri a. y = sin x, y = cos x ve y = a cos x + b sin x (a ve b sabit) denklemlerinin hepsinin y + y = 0 denklemini saladn gsterin. b. (a) kkndaki fonksiyonlar y + 4y = 0 olmasn salayacak ekilde nasl deitirirsiniz? Bu sonucu genelletirin. 5. Dokunan bir ember s x - h d + s y - k d = a emberini y = x2 + 1 parabolne (1, 2) noktasnda teet olmasn ve her iki eri zerinde d2y@dx2 ikinci trevlerinin o noktada ayn deerde olmasn salayacak h, k ve a deerlerini bulun. Bunun gibi, bir eriye teet olan ve teet noktasndaki ikinci trevi erininkiyle ayn olan emberlere dokunan emberler denir. Bu gibi emberlerle Blm 13te yine karlaacaz. 6. Marjinal kazan Bir otobs 60 kii almaktadr. Yolculuk bana otobs kullanan kii says x toplanan crete (p dolar) p = [3 (x@40)]2 denklemiyle baldr. Otobs irketinin yolculuk bana toplam kazancn, r (x), veren bir denklem yazn. Her yolculukta ka kii olmaldr ki, dr@dx marjinal kazanc sfr olsun. Buna karlk gelen cret nedir? (Bu kazancn en yksek olmasn salayan crettir, yani otobs irketi cret politikasn yeniden gzden geirse iyi our.) 7. Endstriyel retim a. Ekonomistler byme oran ifadesini genellikle mutlak deil de, greli terimler iin kullanrlar. rnein, u = (t) bir t zamannda bir endstri kolunda alan insan says olsun. (Bu fonksiyon aslnda tamsay deerli bir basamak fonksiyonu olduu halde, trevlenebildiini varsayacaz.) y = g(t) zamannda i gc olarak kii bana ortalama retim olsun. Dolaysyla toplam retim y = uy olur. gc ylda %4lk bir oranda artyorsa (du@dt = 0.04u) ve kii bana retim ylda %5lik bir oranda artyorsa (dy@dt = 0.05y) toplam retim ydeki art orann bulun. b. (a) kkndaki kii bana retim ylda %3 orannda artarken, i gcnn %2 orannda azaldn varsayn. Toplam retim hangi oranda artar veya azalr?
2 2 2
8. Bir gondol tasarlamak 30 ft yarapl bir scak hava balonunun imalats, ekilde grld gibi, balonun 8 ft altna balonun yzeyine teet kablolarla bir sepet balamak istiyor. ekilde sepetin iki ucundan (12, 9) ve (12, 9) noktalarna teet olarak kan iki kablo grlmektedir. Sepetin genilii ne olmaldr?
y x 2 y 2 225
0 (12, 9) Ask kablolar Sepet Genilik

LEKL DEL
x (12, 9) 15 ft
8 ft
9. Pisadan paratle Aadaki fotoraf 5 Austos 1988de Pisa Kulesinin zerinden paratle atlayan Mike McCarthyyi gstermektedir. Atlay srasndaki sratinin grafiinin eklini kabaca gsteren bir ekil izin.
Londral Mike McCarthy Pisa Kulesinden atlam ve paratn kendi deyiiyle yere en yakn parat atlay olan 179 ftte amtr. Kaynak: Boston Globe, 6 Austos, 1988.
242
Blm 3: Trev 17. a. a ve bnin hangi deerleri iin s x d = e ax, ax 2 - bx + 3, x 6 2 x 2
10. Bir paracn hareketi Bir koordinat dorusunda ilerleyen bir paracn t 0 zamanndaki konumu s = 10 cos (t + p@4) ile verilmektedir. a. Paracn balang konumu nedir (t = 0)? b. Paracn, orijinin sanda ve solunda ulat en uzaktaki noktalar hangileridir? c. Paracn (b) kknda bulduunuz noktalardaki hzn ve ivmesini bulun. d. Parack ilk olarak orijine ne zaman varr? Bu anda hz, srati ve ivmesi nedir? 11. Bir ata frlatmak Dnyada, bir ata bir lastikle rahatlkla 64 ft yukarya frlatabilirsiniz. Frlattktan t saniye sonra, ata elinizden s = 64t - 16t 2 ft yksektedir. a. Atan maksimum ykseklie ulamas ne kadar srer? Elinizden hangi hzla kar? b. Ayda, ayn ivme ata t saniyede s = 64t - 2.6t 2 ft yksee frlatacaktr. Atan maksinum ykseklie ulamas ne kadar srer ve bu ykseklik nedir? 12. ki paracn hzlar t saniye annda, bir koordinat eksenindeki iki paracn konumlar s1 = 3t 3 - 12t 2 + 18t + 5 m ve s2 = t3 + 9t2 12t m dir. Paracklarn hzlar ne zaman ayn olur? 13. Bir paracn hz Sabit m ktleli bir parack x-ekseninde ilerlemektedir. Hz y ve konumu x 1 1 ms y 2 - y0 2 d = k s x0 2 - x 2 d , 2 2 denklemini salamaktadr. Burada, k, y0 ve x0 birer sabittir. y 0 olduunda, dy m = - kx . dt olduunu gsterin. 14. Ortalama ve anlk hz a. Hareket eden bir noktann x koordinat x = At + Bt + C gibi t zamannn ikinci dereceden bir fonksiyonu olarak verilmise, herhangi bir [t1, t2] aralndaki ortalama hzn zaman aralnn tam orta noktasndaki anlk hza eit olduunu gsterin. b. (a) kkndaki sonucun geometrik nemi nedir? 15. Hangi m ve b deerlerinde sin x, x 6 p y = e mx + b, x p fonksiyonu a. x = pde sreklidir? b. x = pde trevlenebilirdir? 16. s x d = L 1 - cos x , x 0, x Z 0 x = 0
2
fonksiyonu her x deerinde trevlenebilirdir? b. Ortaya kan grafiinin geometrisini tartn. 18. a. a ve bnin hangi deerleri iin g sxd = e ax + b, ax 3 + x + 2b, x -1 x 7 -1
fonksiyonu her x deerinde trevlenebilirdir? b. Ortaya kan g grafiinin geometrisini tartn. 19. Trevlenebilir tek fonksiyonlar xin trevlenebilir bir tek fonksiynunun trevinin bir zellii var mdr? Yantnz aklayn. 20. Trevlenebilir ift fonksiyonlar xin trevlenebilir bir ift fonksiyonunun trevinin bir zellii var mdr? Yantnz aklayn. 21. ve g fonksiyonlarnn x0 noktasn ieren bir ak aralkta tanml olduklarn, nin x0da trevlenebildiini ve s x0 d = 0 , olduunu ve gnin x0da srekli olduunu varsayn. g arpmnn x0da trevlenebildiini gsterin. Bu, rnein, x , x = 0da trevlenemezken, x x apmnn trevlenebileceini gsterir. 22. (Altrma 21in devam) Altrma 21in sonucunu kullanarak aadaki fonksiyonlarn x = 0da trevlenebildiklerini gsterin. a. x sin x d. hs x d = e 23. hs x d = e x 2 sin s 1> x d, x Z 0 0, x = 0 x 2 sin s 1> x d, x Z 0 0, x = 0 b. x 2>3 sin x
3 c. 2 x s 1 - cos x d
fonksiyonunun trevi x = 0da srekli midir? Peki ya, k(x) = xh(x)in trevi? Cevabnz aklayn. 24. Bir fonksiyonunun her reel x ve y deerlerinde, aadaki koullar saladn varsayn. i. s x + y d = s x d # s y d . ii. s x d = 1 + xg s x d , limx : 0 g s x d = 1 . Her x deerinde s x d trevinin var olduunu ve s x d = s x d . olduunu gsterin. 25. Genelletirilmi arpm kural y = u1 u2 un trevlenebilir fonksiyonlarn sonlu bir arpmysa, ynin bu fonksiyonlarn ortak tanm aralnda trevlenebilir olduunu ve dy dun du2 du1 u un + u1 = un + + u1 u2 un - 1 . dx dx 2 dx dx olduunu matematiksel indksiyonla gsterin.
fonksiyonunun x = 0da trevi var mdr? Aklayn.
Blm 3 26. arpmlarn yksek mertebe trevleri iin Leibniz kural Trevlenebilir fonksiyonlarn arpmlarnn yksek mertebe trevleri iin Leibniz kural a. b. d 2s uy d dx 2 d s uy d
3 n
243
a. Periyodu T = 1 sn olan saat sarkacnn uzunluunu. b. (a) kkndaki sarka 0.01 ft uzatlrsa Tdeki dT deiimini. c. (b) kkndaki dT kadarlk periyot deiiminden dolay saatin bir gnde kazand ya da kaybettii miktar. 28. Eriyen buz kp Bir buz kbnn erirken kp eklini koruduunu varsayn. Kbn kenar uzunluuna s dersek, hacmi V = x3 ve yzey alan 6s2 olur. V ve snin t zamannn trevlenebilir fonksiyonlar olduu varsayalm. Ayrca kbn hacminin de yzey alanyla orantl olarak azaldn varsayalm. (Bu son varsaym erimenin yzeyde gerekletiini dnrsek olduka mantkldr: Alan miktarn deitirmek erimeye braklan buzun miktarn deitirir.) Matematiksel bir ifadeyle dV = - k s 6s 2 d, dt k 7 0.
du dy d 2y d 2u = y + 2 + u 2 2 dx dx dx dx d 2u dy du d 2y d 3y d 3u = y + 3 + u + 3 dx dx 2 dx 3 dx 2 dx dx 3
dx 3 d s uy d d n - 1u dy d nu = + c. n n y + n dx dx dx n - 1 dx ns n - 1 d s n - k + 1 d d n - ku d ky + k! dx n - k dx k d y + + u n. dx olduunu syler. (a) ve (b) denklemleri (c) denkleminin zel durumlardr. (c) denklemini matematik indksiyonla ve m m m! m! a b + a b = + . k!s m - k d! s k + 1 d!s m - k - 1 d! k k + 1
n
eitliini kullanarak bulun.

27. Bir saat sarkacnn periyodu Bir saat sarkacnn periyodu T (ileri ve geri tam bir sallanma iin gereken sre) T2 = 2p2L@g formlyle verilir. Burada L saniye olarak llr, g = 32.2 ft@sn2 olarak verilir ve L, sarkacn uzunluu, ft ile llr. Aadakileri yaklak olarak bulun.
olur. Eksi iareti hacmin azaldn belirtmektedir. Orant sabiti knin sabit olduunu kabul edelim. (Fakat gerekte etraftaki havann greli nemlilii, hava scakl, krlma veya gne bulunmamas gibi bir ok d etkene baldr.) Son olarak, kbn ilk bir saat iinde hacminin 1@4n kaybettii bir dizi koul bulunduunu ve t = 0 annda hacmin V0 olduunu varsayn. Buz kbnn erimesi ne kadar srer?
Blm 3
Kiri Eimlerinin Trev Fonksiyonuna Yaknsamalar Bir eri zerinde art arda gelen noktalar arasndaki kirileri gznzde canlandracaksnz ve aralarndaki uzaklk kldke neler olduunu gzleyeceksiniz. Fonksiyon, rnek noktalar ve kiriler tek bir grafikte izilmitir. kinci bir grafik kirilerin eimleri ile trev fonksiyonunu karlatrmaktadr.
Trevler, Eimler, Teet Dorular ve Film Yapmak Blm IIII. Bir noktada trevi, bir fonksiyonun lineerizasyonunu ve trev fonksiyonunu gznzde canlandracaksnz. Ayn grafik zerinde grafiin ve seilmi teetlerinin nasl izildiini reniyorsunuz. Blm IV Birok Teet izmek) Blm V (Film Yapmak). Modln IV . ve V . Blmleri bir fonksiyonun grafii boyunca kayan teet dorular canandrmak iin kullanlabilir.
Kiri Eimlerinin Trev Fonksiyonuna Yaknsamalar Soldan ve Sadan trevleri gznzde canlandracaksnz. Bir Doru Boyunca Hareket: Konum Hz vme Konum, hz ve ivme fonksiyonlar arasndaki trev bantlarnn dramatik canlandrmalarn gzleyin. Metindeki ekiller canlandrlabilir.
Blm
4
4.1
TREV UYGULAMALARI
GR Bu blm, trevlerin nemli baz uygulamalarn incelemektedir. Fonksiyonlarn ekstrem deerlerinin bulunmasnda, grafiklerin ekillerinin belirlenmesinde ve incelenmesinde, pay ve paydas ikisi birden sfra veya sonsuza yaklaan kesirlerin limitlerinin bulunmasnda ve bir fonksiyonun nerede sfr olduunun saysal olarak bulunmasnda trevlerin nasl kullanldn reniyoruz. Ayrca, trevinden fonksiyonu bulma ilemini ele alyoruz. Bu baarlarn bir ounun anahtar, sonular Blm 5teki integral analizine giri kapsn aan Ortalama Deer Teoremi dir.
Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri

Bu blm, srekli fonksiyonlarn ekstrem deerlerinin, trevlerinden nasl bulunup tanmlanacan gstermektedir. Bunu yapabildiimiz andan itibaren, bir ok optimizasyon problemini zebiliriz ki, bu problemlerde baz eyleri, verilen durumlarda optimal (en iyi) ekilde yapmann yolunu buluyoruz.
TANIMLAR Mutlak Maksimum, Mutlak Minimum , tanm kmesi D olan bir fonksiyon olsun. Bu durumda,
Ddeki her x iin
y 1 y cos x y sin x
(x) (c) (x) (c)
ise, nin D zerinde, c noktasnda bir mutlak maksimum deeri, Ddeki her x iin
ise, nin D zerinde, c noktasnda bir mutlak minimum deeri vardr.

0 p 2 x
p 2 1
EKL 4.1 sins ve kosins fonksiyonlarnn [p@2, p@2] aral zerindeki mutlak ekstremumlar. Bu deerler fonksiyonun tanm kmesine bal olabilir.
Mutlak maksimum ve minimum deerlere mutlak ekstrema (Latincede ekstremumun oulu) denir. Mutlak ekstremler ayrca, aada tanmlanan yerel ekstremlerden ayrt etmek iin, global ekstrem diye de adlandrlr. rnein, [p@2, p@2] aralnda, (x) = cos x fonksiyonu maksimum deer olarak 1 deerini (bir kere) ve minimum deer olarak 0 deerini (2 kere) alr. Ayn aralkta g(x) = sin x fonksiyonu ise maksimum deer olarak 1, minimum deer olarak 1 deerini alr (ekil 4.1). Ayn kuralla tanmlanan fonksiyonlarn, tanm kmelerine bal olarak, farkl ekstrem noktalar olabilir.
244
4.1 Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri
245
RNEK 1
Mutlak Ekstremleri Aratrmak
Aadaki fonksiyonlarn tanm kmeleri zerindeki mutlak ekstremleri ekil 4.2 de grlebilir.
y y
y x2 D ( , )
y x2 D [0, 2]
2 (a) yalnz mutlak min. y
2 (b) mutlak maks. ve min. y
y x2 D (0, 2]
y x2 D (0, 2)
2 (c) yalnz mutlak maks.
2 (d) maks. veya min. yok.
EKL 4.2 rnek 1 iin grafikler
Fonksiyon kural (a) y = x 2 (b) y = x 2 (c) y = x 2 (d) y = x 2
D Tanm kmesi Ddeki mutlak ekstremler s - q, q d [0, 2] (0, 2] (0, 2) Mutlak maksimum yok. x = 0da mutlak minimum 0. x = 2de mutlak maksimum 4 x = 0da mutlak minimum 0 x = 2de mutlak maksimum 4 Mutlak minimum yok. Mutlak ekstrem yok.
TARHSEL BYOGRAF
Daniel Bernoulli (17001789)
Aadaki teorem, bir [a, b] kapal aralnn her noktasnda srekli olan bir fonksiyonun, bu aralk zerinde bir mutlak maksimum deerinin ve bir mutlak minimumu deerinin var olduunu ileri srer. Bir fonksiyonun grafiini izerken her zaman bu deerleri ararz.
246
Blm 4: Trev Uygulamalar
TEOREM 1 Ekstrem Deer Teoremi f, kapal bir [a, b]aralnn her noktasnda srekli ise, bir mutlak maksimum deer Mye ve bir mutlak minimum deeri mye [a, b] iinde eriir. Yani, [a, b]da, (x1) = m ve (x2) = M olacak ekilde x1 ve x2 saylar vardr ve [a, b]daki dier her bir x iin m s x d M dir ( ekil 4.3).
( x2 , M ) y f (x) M x1 a x2 m b x m a b U noktalarda maksimum ve minimum x y f (x)
(x1 , m ) noktalarda maksimum ve minimum
y f (x) M y f (x)
m a x2 b Bir i noktada maksimum, bir u noktada minimum y En byk deer yok 1 yx 0 x1 0 1 En kk deer x
m x a x1 Bir i noktada minimum, bir u noktada maksimum b x
EKL 4.3 Kapal bir [a, b] aralnda srekli bir fonksiyonun olas mutlak maksimum ve minimumlar
EKL 4.4 Sreksizliin tek bir noktada olmas bile, bir fonksiyonun bir minimumunun veya maksimumunun olmasn engelleyebilir. y = e x, 0 x 6 1 0, x = 1
Ekstrem Deer Teoreminin ispat reel say sistemi hakknda detayl bilgi gerektirmektedir (Bkz. Ek 4), bunun iin burada verilmeyecektir. ekil 4.3 te, bir [a, b] kapal aralnda srekli olan bir fonksiyonun, mutlak ekstrem deerlerinin olas konumlar gsterilmektedir. y = cos x fonksiyonunda gzlediimiz gibi, bir mutlak minimumun (veya mutlak maksimumun), araln iki veya daha fazla farkl noktasnda bulunmas olasdr. Teorem 1deki, araln kapal ve sonlu olmas ve fonksiyonun srekli olmas koullar anahtar bileenleridir. Bunlar olmadan, teoremin sonularnn geerli olmas gerekmez. rnek 1, araln hem sonlu ve hem de kapal olmamas durumunda bir mutlak ekstrem deerin bulunmayabileceini gstermektedir. ekil 4.4, sreklilik artnn ihmal edilemeyeceini gstermektedir.
fonksiyonu [0, 1] aralnn x = 1 dndaki her noktasnda sreklidir, ama [0, 1] aralndaki grafiinin en yksek bir noktas yoktur.
Yerel (Greceli ) Ekstremum Deerler

ekil 4.5te, bir fonksiyonun, [a, b] tanm aralnda be noktada ekstremum deerleri olan grafii grlmektedir. e noktasnda fonksiyonun deerinin, evresinde bulunan her

Mutlak maksimum nin daha byk deeri yok. Ayrca yerel bir maksimum.
247
Yerel maksimum Yaknlarda nin daha byk deeri yok.
y f (x) Mutlak minimum Yaknlarda nin daha kk bir deeri yok. Ayrca bir yerel minimum a c
Yerel minimum Yaknlarda nin daha kk deeri yok.
Yerel minimum Yaknlarda nin daha kk bir deeri yok. e d
EKL 4.5 Maksimum ve minimumlarn snflandrlmas
hangi bir noktada olduundan, daha kk olmasna ramen, fonksiyonun mutlak minimumu a noktasndadr. Eri, c civarnda solda ykselir ve sada der bylece (c)yi bir yerel maksimum yapar. Fonksiyon mutlak maksimum deerini d noktasnda alr.
TANIMLAR Yerel Maksimum Yerel Minimum Bir fonksiyonunun, tanm aralnn bir c i noktasnda, cyi ieren bir ak aralktaki her x iin (x) (c)
ise, bir yerel maksimum deeri vardr. Bir fonksiyonunun, tanm aralnn bir c i noktasnda, cyi ieren bir ak aralktaki her x iin ise, bir yerel minimumu vardr c u noktasn ieren bir yar ak aralktaki her x iin uygun bir eitsizlik geerliyse, nin c u noktasnda bir yerel minimumunu veya yerel maksimumunu tanmlayarak, yerel ekstremum tanmn aralklarn u noktalarn da kapsayacak ekilde geniletebiliriz. ekil 4.5te, fonksiyonunun c ve d noktalarnda yerel maksimumlar, a, e ve b noktalarnda ise yerel minimumlar vardr. Yerel ekstremumlara greceli ekstremumlar da denir. Bir mutlak maksimum ayn zamanda bir yerel maksimumdur. Her yerdeki en byk deer olduu iin, en yakn komuluundaki en byk deer de odur. Yani, btn yerel maksimumlarn kmesi ayn zamanda, varsa, mutlak maksimumu da ierecektir. Benzer ekilde, btn yerel minimumlarn kmesi ayn zamanda, varsa, mutlak minimumu da ierecektir. (x) (c)
Ekstremumlar Bulmak
Aadaki teorem, bir fonksiyonun ekstrem deerlerini bulmak iin neden genellikle sadece bir ka deeri incelememiz gerektiini aklamaktadr.
TEOREM 2 Yerel Ekstrem Deerler in Birinci Trev Teoremi Tanm aralnn bir c i noktasnda, nin bir yerel maksimum veya minimumu varsa ve cde tanmlysa,
(c) = 0 dr.
248
Yerel maksimum deer
y f (x)
spat (c)nin bir yerel ekstremumda sfr olduunu gstermek iin, nce (c)nin pozitif olamayacan, sonra da negatif olamayacan gstereceiz. Ne pozitif ne de negatif olmayan tek say sfrdr, yani (c) sfr olmaldr. Balang olarak, nin x = cde, cye yeterince yakn her x deerinde s x d - s c d 0 olacak ekilde bir yerel maksimum deeri olduunu varsayn (ekil 4.6). c, nin tanm kmesinin bir i noktas olduu iin, (c)
x:c
lim
s x d - s c d x - c .
Kiri eimleri 0 (asla negatif deil)
Kiri eimleri 0 (asla pozitif deil)
iki tarafl limitiyle verilir. Bu, x = cde hem sadan hem de soldan limitlerin var olduu ve (c)ye eit olduu anlamna gelir. Bu limitleri ayr ayr incelediimizde s x d - s c d 0. x - c
s x - c d 7 0 ve s x d s c d olduundan
s c d = lim+
x:c
(1)
EKL 4.6 Bir yerel maksimum deeri olan bir eri. cdeki eim, yani negatif olmayan saylarn ve pozitif olmayan saylarn ortak limiti, sfrdr.
Ayn ekilde, s c d = limx:c
s x d - s c d 0. x - c
s x - c d 6 0 ve s x d s c d olduundan
(2)
(1) ve (2) birlikte (c) = 0 olmasn gerektirir. Bylece yerel maksimumlarla ilgili teorem ispatlanm olur. Yerel minimumlarla ilgili teoremi ispatlamak iinse, (1) ve (2)deki eitsizlikleri koruyan (x) (c) eitsizliini kullanrz. Teorem 2, bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum deerinin bulunduu ve trevinin tanml olduu bir i noktada, birinci trevinin sfr olduunu syler. Dolaysyla, bir fonksiyonunun bir ekstremum deerinin (yerel veya mutlak) bulunabilecei yerler 1. 2. 3. = 0 olduu i noktalar, nn tanml olmad i noktalar, nin tanm kmesinin u noktalar
dr. Aadaki tanm btn bunlar zetlemeye yardmc olacaktr.
TANIM Kritik Nokta Bir fonksiyonunun tanm kmesinin, nn sfr veya tanmsz olduu bir i noktas nin bir kritik noktasdr.
Bylece, bir fonksiyonun ekstrem deerler alabilecei noktalar sadece tanm kmesinin kritik noktalar ve u noktalardr. Teorem 2yi yanl anlamamak iin dikkatli olun, nk tersi doru deildir. Trevlenebilir bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum deerinin bulunmad bir kritik noktas var olabilir. rnein, (x) = x3 fonksiyonunun, orijinde bir kritik noktas vardr ve buradaki deeri sfrdr, fakat orijinin sanda pozitif ve solunda negatiftir. Dolaysyla, orijinde bir yerel ekstremum deeri bulunamaz. Onun yerine, burada bir dnm noktas vardr. Bu kavram, Blm 4.4te tanmlanmakta ve daha fazla tartlmaktadr. Ekstremum noktalar bulma nedenlerinin en banda kapal bir aralkta srekli bir fonksiyonun mutlak ekstremlerini bulmak gelir. Teorem 1 byle deerlerin var olduunu syler; Teorem 2 ise bunlarn ancak kritik ve u noktalarda bulunabileceini belirtir.
249
Genellikle, bu noktalarn bir listesini kolaylkla yapabilir, hangilerinin en byk ve en kk olduunu ve nerede bulunduklarn bulmak iin karlk gelen fonksiyon deerlerini hesaplayabiliriz.
Kapal Sonlu Bir Aralkta Srekli Bir f Fonksiyonunun Mutlak Ekstremleri Nasl Bulunur? 1. Btn kritik ve u noktalarda yi hesaplayn. 2. Bu deerlerin en byn ve en kn aln.
RNEK 2
2
Mutlak Ekstremleri Bulmak
s x d = x nin [2, 1] aralnda mutlak maksimum ve minimum deerlerini bulun.

zm Fonksiyon tanm kmesinin tamamnda trevlenebilirdir, dolaysyla tek kritik nokta s x d = 2x = 0,olduu x = 0 noktasdr. x = 0 ve x = 2 ile x = 1 u noktalarnda fonksiyonun deerlerini kontrol etmemiz gerekir.
y 7 2 1 (1, 7) t
Kritik nokta deeri: U nokta deerleri:
s 0 d = 0 s - 2 d = 4 s 1 d = 1
1 y 8t t4
Fonksiyonun x = 2de deeri 4 olan bir mutlak maksimumu ve x = 0da deeri 0 olan bir mutlak minimumu vardr.
RNEK 3
U Noktalarda Mutlak Ekstremumlar

4
g(t) = 8t t n [2, 1] aralnda mutlak ekstremlerini bulun.

(2, 32)
32
zm Fonksiyon tanm kmesinin tamamnda trevlidir, dolaysyla kritik noktalar sadece g (t) = 0 olduu yerlerde bulunur. Bu denklemi zersek, 3 8 - 4t 3 = 0 veya or t = 2 2 7 1,
EKL 4.7 [2, 1] aralnda g s t d = 8t - t 4 nin ekstrem deerleri (rnek 3).
verilen tanm kmesinde bulunmayan bir nokta buluruz. Dolaysyla, fonksiyonun mutlak ekstremleri u noktalardadr: g(2) = 32 (mutlak minimum) ve g(1) = 7 (mutlak maksimum) ekil 4. 7ye bakn.
RNEK 4
Bir Kapal Aralk zerinde Mutlak Ekstremumlar Bulmak
s x d = x 2>3n [2, 3] aralnda mutlak ekstremlerini bulun.

zm Fonksiyonu kritik noktalarda ve u noktalarda hesaplarz ve deerlerin en by ile en kn alrz. 2 2 s x d = x -1>3 = 3 3 32 x birinci trevinin sfrlar yoktur, fakat x = 0da tanmszdr. nin bu kritik noktadaki ve u noktalarndaki deerleri
Kritik nokta deeri: U nokta deerleri:
s 0 d = 0 3 s - 2 d = s - 2 d2>3 = 2 4 3 2>3 s 3 d = s 3 d = 29.
dur.
250

y
3 9 L 2.08, Bu listeden, mutlak maksimum deerin, sa u nokta x = 3te bulunan 2 deerinin olduunu grebiliriz. Mutlak minimum deeri ise x = 0 i noktasnda bulunan 0 deeridir. (ekil 4.8).
y x 2/3 , 2
Yerel maksimum 2 1 2 1 0
Mutlak maksimum; ayrca yerel maksimum
1 2 3 Mutlak minimum; ayrca yerel minimum
Bir fonksiyonun ekstremleri sadece kritik ve u noktalarda bulunabilirken, her kritik veya u nokta bir ekstrem deerin varln belirtmez. ekil 4.9 bunu i noktalar iin gsterir. Bu blm, alm olduumuz bu kavramlarn bir gerek dnya problemini zmede nasl kullanldklarn gsteren bir rnekle tamamlyoruz.
RNEK 5
EKL 4.8 s x d = x 2>3n [ - 2, 3] aralndaki mutlak ekstrem deerleri x = 0 ve x = 3tedir (rnek 4).
y y x3 1
Bir Sondaj Makinesinden Bir Rafineriye Petrol letmek
Kydan 12 mil aktaki bir sondaj makinesi, boru hatt ile kyda sondaj makinesi hizasndan dorusal olarak 20 mil ilerideki bir rafineriye balanacaktr. Sualt boru hatt maliyeti mil bana 500.000$ ve yeryz boru hatt maliyeti mil bana 300.000$ ise, ikisinin hangi kombinasyonu en ucuz balanty salayacaktr?
zm
Problemi hissetmek iin birka deneme yapalm:
(a) En az miktarda sualt hatt

x Sondaj makinesi
1 (a) y 1 y x1/3 1 0 1 x
12 Rafineri 20
Sualt boru hatt ok pahaldr, dolaysyla olabildii kadar az kullanalm. Dorudan kyya ulaalm (12 mil), sonra rafineriye kadar (20 mil) yeryz hatt kullanalm. Dolar maliyeti Dollar cost = 12s 500,000 d + 20s 300,000 d = 12,000,000 (b) Btn hat sualt (en dz rota)
1 Sondaj makinesi (b)
EKL 4.9 Ekstrem deer bulunmayan kritik noktalar. (a) y = 3x 2 x = 0da sfrdr, fakat y = x 3n burada ekstrem deeri yoktur. (b) x = 0da y = s 1> 3 dx -2>3 tanmszdr fakat y = x 1>3n burada ekstremumu yoktur.
144 + 400 12 Rafineri 20
Su altndan dorudan rafineriye gideriz. Dolar maliyeti Dollar cost = 2544 s 500,000 d L 11,661,900 Bu (a)daki plandan daha ucuzdur.
251
(c) Bunlarn arasnda bir ey
Sondaj makinesi
12 mil
x Rafineri 20 y 20 mil y
imdi, sualt hat uzunluu xi ve yeryz hat uzunluu yyi deikenler olarak tanmlayalm. x ile y arasndaki ilikiyi ifade etmenin anahtar, sondaj makinesinin tam karsndaki dik adr. Pisagor teoremi x 2 = 122 + s 20 - y d2 x = 2144 + s 20 - y d2 . verir. Bu modelde sadece pozitif kkn anlam vardr. Boru hattnn dolar maliyeti c = 500,000x + 300,000y dir. cyi tek bir deikenin fonksiyonu olarak ifade edebilmek iin (3) denkleminden xi yerine yazabiliriz: cs y d = 500,000 2144 + s 20 - y d2 + 300,000y . imdi, amacmz 0 y 20 aralnda c( y)nin minimum deerini bulmaktr. Zincir Kuralna gre c( y)nin yye gre birinci trevi 1 # 2s 20 - y ds - 1 d + 300,000 2 2144 + s 20 - y d2 20 - y = - 500,000 + 300,000. 2144 + s 20 - y d2 dir. cy sfra eitlemek c s y d = 500,000 # 500,000 s 20 - y d = 300,000 2144 + s 20 - y d2 5 A 20 - y B = 2144 + s 20 - y d2 3 25 A 20 - y B 2 = 144 + s 20 - y d2 9 16 A 20 - y B 2 = 144 9 3 s 20 - y d = ; # 12 = ; 9 4 y = 20 ; 9 y = 11 verir. veya y = 29
(3)
252
Yalnz y = 11 ilgili aralktadr. cnin bu tek kritik noktada ve u noktalardaki deerleri cs 11 d = 10,800,000 cs 0 d = 11,661,900 cs 20 d = 12,000,000 dir. En ucuz balant 10,800,000 $ tutar ve hatt su atndan rafinerinin 11 mil uzana gtrerek bu sonuca ularz.
ALITIRMALAR 4.1
Ekstremumlar Grafiklerden Bulmak
16 altrmalarnda, grafiklerden fonksiyonun [a, b] aralnda bir ekstrem deeri olup olmadn bulun. Yantnzn Teorem 1 ile olan uygunluunu aklayn. 1.
y y h(x)
9.
5
10.
y 2 (1, 2)
2.
y y f(x) 2 0 2 x
3 1
1114 altrmalarnda tabloyu bir grafikle eleyin

0 a y y f(x) c1 c2 b x 0 a y y h(x) c b x
11.
x a b c
(x) 0 0 5 (x) yok 0 2
12.
x a b c
(x) 0 0 5 (x) yok yok 1.7
3.
4.
13.
0 a y y g(x) c b x 0 a y y g(x) c b x
x a b c
14.
x a b c
5.
6.
a (a)
b c
a (b)
7-10 altrmalarnda, exstremum deerleri ve nerede olduklarn bulun 7.

1 1 1 1 x 2 0 2 x a y
8.
2
b (c)
a (d)
253
Kapal Sonlu Aralklarda Mutlak Ekstremler

1530 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen aralkta maksimum ve minimum deerlerini bulun. Sonra fonksiyonu izin. Mutlak ekstremlerin bulunduu noktalar belirleyin ve koordinatlarn yazn. 15. s x d = 2 x - 5, 3 -2 x 3 -4 x 1 -1 x 2 -3 x 1 0.5 x 2 -2 x -1 -1 x 8 -1 x 1 -2 x 1
2
Yerel Eksremumlar ve Kritik Noktalar

4552 altrmalarnda, her kritik noktada trevi bulun ve yerel ekstremum deerleri belirleyin 45. y = x 2>3s x + 2 d 47. y = x 24 - x 49. y = e 51. y = e 52. y = 4 - 2x, x + 1,
2
46. y = x 2>3s x 2 - 4 d 48. y = x 2 23 - x 50. y = e
16. s x d = - x - 4, 17. s x d = x 2 - 1, 18. s x d = 4 - x , 19. Fs x d = 1 , x2

2
x 1 x 7 1
3 - x, x 6 0 3 + 2x - x 2, x 0
- x 2 - 2x + 4, - x 2 + 6x - 4, -
x 1 x 7 1 x 1 x 7 1
15 1 1 2 x - x + , 4 2 4
1 20. Fs x d = - x ,
3 x, 21. hs x d = 2
x 3 - 6x 2 + 8x,
53 ve 54 altrmalarnda, cevabnz aklaynz. 53. (x) = (x 2)2@3 olsun. a. (2) varmdr? b. nin tek yerel ekstremum deerinin x = 2 de olduunu gsterin. c. (b) deki sonu Ekstremum Deer Teoremi ile eliir mi? d. (a) ve (b) yi, 2yi a ile deitirerek (x) = (x a)2@3 iin tekrarlayn. 54. (x) = ux3 9xu olsun. a. (0) var mdr? b. (3) var mdr? c. (3) var mdr? d. nin btn ekstremumlarn belirleyin.
22. hs x d = - 3x 2>3,
23. g s x d = 24 - x 2, 24. g s x d = - 25 - x , 25. s u d = sin u, 26. s u d = tan u, 27. g s x d = csc x, 28. g s x d = sec x, 29. s t d = 2 - t , 30. s t d = t - 5 , -
- 25 x 0
5p p u 2 6 p p u 3 4
2p p x 3 3 p p - x 3 6 -1 t 3 4 t 7
3134 altrmalarnda, fonksiyonun mutlak maksimum ve minimumlarn ve bunlarn hangi noktalarda olduklarn bulun. 31. s x d = x 32. s x d = x 5>3, 33. g s u d = u , 34. hs u d = 3u2>3,
3>5 4>3
Optimizasyon Uygulamalar
Tek deikenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, size, zdnz probleme uygun bir tanm kmesi zerinde fonksiyonun grafiini izmenizi tavsiye ederiz. Grafik, hesaplamalarnza balamadan nce olayn iyzn anlamanz salayacak ve cevabnz anlamanza yardmc olacak bir grsel kapsam salayacaktr. 55. Bir boru hatt kurmak Sper tankerler 4 mil aktaki bir liman tesisine petrol boaltrlar. En yakn rafineri, liman tesisine en yakn ky noktasndan 9 mil doudadr. Liman tesisini rafineriye balayan bir boru hatt kurmak gerekmektedir. Boru hatt su altna kurulursa maliyeti mil bana 300,000$, yeryzne kurulursa maliyeti mil bana 200,000$ dr
Liman Tesisi 4 mil Ky A B 9 mil Rafineri
-1 x 8 -1 x 8 - 32 u 1 - 27 u 8
Ekstremum Deerleri Bulmak

3544 altrmalarnda, fonksiyonun ekstremum deerlerini ve bunlarn hangi noktalarda olduklarn bulun. 35. y = 2x 2 - 8x + 9 37. y = x + x - 8x + 5 39. y = 2x 2 - 1 41. y = 1
3 2
36. y = x 3 - 2x + 4 38. y = x 3 - 3x 2 + 3x - 2 40. y = 1 21 - x 2
3 2 1 - x2 x 43. y = 2 x + 1
42. y = 23 + 2x - x 2 44. y = x + 1 x 2 + 2x + 2
254
Blm 4: Trev Uygulamalar b. (a) da bulduunuz deerleri, kutunun hacmine bal olarak yorumlayn 60. Ps x d = 2x + fonksiyonu, boyutlar x 100> x olan dikdrtgenin evresini modellemektedir. a. P nin ekstremum deerlerini bulunuz. b. (a) da bulduunuz deerleri, dikdrtgenin evresine bal olarak yorumlayn 61. Bir dik genin alan Hipotensnn uzunluu 5 cm olan bir dik genin mmkn olan en byk alan nedir. 62. Bir spor sahasnn alan Bir spor sahas, uzunluu x birim olan ve iki ucu r yarapl yarm emberlerle snrl bir dikdrtgen eklinde yaplacaktr. Saha, 400 m uzunluunda bir parkurla evrilecektir. a. Sahann dikdrtgensel ksmnn alann yalnz xe bal olarak veya yalnz rye bal olarak ifade edin. (siz sein) b. x ve rnin hangi deerleri iin dikdrtgensel blgenin alan en byktr. 63. Dikey olarak hareket eden bir cismin maksimum ykseklii Dikey olarak hareket eden bir cismin ykseklii, s metre ve t saniye olmak zere 1 g 7 0, s = - gt 2 + y0 t + s0, 2 ile verilir. Cismin maksimum yksekliini bulun. 64. Tepe akm Herhangi bir t (saniye) zamannda, bir alternatif akm devresindeki akm i (amper), i = 2 cos t + 2 sin t ile verilir. Bu devre iin tepe akm (en byk genlikli akm) nedir?
5 mil
a. B noktasn, kurulu maliyetini minimize edecek ekilde yerletirin. b. Yer yz kurulumunun maliyetinin sabit kalmas beklenirken su alt kurulumun maliyetinin artmas beklenmektedir. Hangi maliyette boru hattn dorudan A noktasna kurmak optimal (en uygun) hale gelir? 56. Bir ana yolu gelitirmek A kyn B kyne balayan bir anayol yaplmas gerekmektedir. ki ky birletiren dorunun 50 mil gneyinde gelitirilebilecek bir yol bulunmaktadr. Mevcut yolu iyiletirmenin maliyeti mil bana 300,000 $ dr, oysa yeni bir anayol yapmnn maliyeti mil bana 500,000 $ dr. ki ky balamann maliyetini minimize edecek iyiletirme ve yeni yapm kombinasyonunu bulun. Akas, nerilen yolun konumun belirleyin.
150 mil A 50 mil Eski yol 50 mil B
200 x ,
0 6 x 6 q,
57. Bir pompa istasyonunu yerletimek ki ehir, bir nehrin gney tarafnda kalmaktadr. ki ehre hizmet edecek bir pompa istasyonu konumlandrlacaktr. ehirleri pompa istasyonuna birletiren dorular boyunca birer boru hatt yaplacaktr. Pompa istasyonunu, boru hatt uzunluunu minimize edecek ekilde yerletirin.
10 mil 2 mil A P
Teori ve rnekler
65. Trev yokken minimum s x d = x fonksiyonu x = 0da trevlenemedii halde, fonksiyonun o noktada mutlak minimumu vardr. Bu Teorem 2 ile uyuur mu? Yantnz aklayn. 66. ift fonksiyonlar Bir (x) ift fonksiyonunun x = cde yerel bir maksimum deeri varsa, nin x = cdeki deeri hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 67. Tek fonksiyonlar Bir g(x) tek fonksiyonunun x = cde yerel bir minimum deeri varsa, gnin x = cdeki deeri hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 68. Kritik noktalardaki ve u noktalardaki deerlerini inceleyerek, srekli bir (x) fonksiyonun ekstrem deerlerinin nasl bulunacan biliyoruz. Ya kritik nokta veya u nokta yoksa, ne olur? Byle fonksiyonlar gerekten var mdr? Yantnz aklayn. 69. Kbik fonksiyonlar (x) = ax3 + bx2 + cx + d fonksiyonunu gz nne aln. a. nin 0, 1 veya 2 kritik noktasnn olabileceini gsterin. Dncenizi destekleyecek rnekler ve grafikler verin b. nin ka tane yerel ekstremum deeri bulunabilir?
58. Bir halatn uzunluu Bir kule 50 feet, bir dieri 30 feet yksekliktedir. Kuleler 150 feet uzaklktadrlar. A noktasndan her iki kulenin tepelerine bir halat ekilecektir.
50' A 150' 30'
a. A noktasn, halatn uzunluu minimum olacak ekilde yerletirin b. Genel olarak, kulelerin yksekliine baklmakszn, Adaki alar eit ise halat uzunluunun minimum olduunu gsterin. 59. V(x) = x(10 2x)(16 2x), 0 x 5 fonksiyonu bir kutunun hacminin modelidir. a. V nin ekstremum deerlerini bulunuz.
4.2 Ortalama Deer Teoremi T 70. U noktalarda ekstremumlar bulunmayan fonksiyonlar a. 1 sin x , x 7 0 (x) = 0, x = 0. fonksiyonun grafiini izin. (0) = 0n neden bir ekstremum deer olmadn aklayn. b. Kendiniz, tanm kmesinin bir u noktasnda ekstremum deeri bulunmayan bir fonksiyon oluturun. T 7174 Altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin. Sonra, fonksiyonun aralk zerindeki ekstremum deerlerini bulun ve nerede bulunduklarn syleyin 71. s x d = x - 2 + x + 3 , 72. g s x d = x - 1 - x - 5 , 73. h s x d = x + 2 - x - 3 , 74. k s x d = x + 1 + x - 3 , BLGSAYAR ARATIRMALARI 7580 altrmalarnda, belirlenen kapal aralkta verilen fonksiyonun ekstremlerini bulmak iin aadaki admlar izlerken bir BCS kullann. -5 x 5 -2 x 7 -q 6 x 6 q -q 6 x 6 q
255
a. Genel davrann grmek iin, verilen aralkta fonksiyonu izin. b. = 0 olan i noktalar bulun. (Baz altrmalarda bir zm bulmak iin saysal denklem zcs kullanmak zorunda kalabilirsiniz.) n de izmek isteyebilirsiniz. c. nn bulunmad i noktalar belirleyin. d. (b) ve (c)de bulunan btn noktalarda ve araln u noktalarnda fonksiyonun deerini bulun. e. Fonksiyonun aralk zerindeki mutlak ekstremlerini bulun ve bunlarn hangi noktalarda bulunduklarn belirtin. 75. s x d = x 4 - 8x 2 + 4x + 2, 76. s x d = - x 4 + 4x 3 - 4x + 1, 77. s x d = x 78. s x d = 2 + 2x - 3x 2>3, 79. s x d = 2x + cos x, 80. s x d = x 3>4 - sin x +
2>3
[ - 20> 25, 64> 25] [ - 3> 4, 3]
s 3 - x d,
[ - 2, 2]
[ - 1, 10> 3] [0, 2p]
[0, 2p] 1 , 2
4.2
y
Ortalama Deer Teoremi

Sabit fonksiyonlarn trevlerinin sfr olduunu biliyoruz, fakat trevleri sfr olan bir ok terimden oluan karmak bir fonksiyon olabilir mi? Bir aralk zerindeki trevleri zde olarak eit olan iki fonksiyon arasndaki bant nedir? Burada gerekte sorduumuz ey, hangi fonksiyonlarn trevlerinin zel bir tipte olabildiidir. Bunlar ve bu blmde alacamz bir ok soru, Ortala Deer Teoreminin uygulanmasyla cevaplanr. Bu teoreme ulamak iin nce Rolle Teoremine gereksinim vardr.
x
'(c) 0 y (x)
c (a)
Rolle Teoremi
Bir fonksiyonun grafiini izmek, trevlenebilir bir fonksiyonun yatay bir doruyu kestii herhangi iki nokta arasnda, erinin teetinin yatay olduu en az bir nokta bulunduuna dair gl geometrik kantlar verir (ekil 4.10). Michel Rollenin (1652-1719) 300 yllk teoremi bunun gerekten doru olduunu syler. Daha kesin olarak, u teoremi verebiliriz.
y '(c1) 0 '(c3) 0 '(c2) 0 y (x)
c1
c2 (b)
c3
TEOREM 3 ROLLE TEOREM y = (x) fonksiyonunun [a, b] kapal aralnn her noktasnda srekli ve (a, b) ak aralnn her noktasnda trevlenebilir olduunu varsayn. f (a) = f (b)
ise, (a, b)da f (c) = 0 olacak ekilde en az bir c says vardr. spat Srekli olduu iin, [a, b] aralnda nin mutlak maksimum ve minimum deerleri vardr. Bunlar sadece
EKL 4.10 Rolle Teoremi, trevlenebilir bir erinin, yatay bir doruyu kestii iki nokta arasnda en az bir yatay teeti olduunu syler. Yatay teet says bir (a) veya daha fazla (b) olabilir.
256
TARHSEL BYOGRAF
Michel Rolle (16521719)
1. 2. 3.
nn sfr olduu i noktalarda, nn bulunmad i noktalarda, fonksiyonun tanm aralnn u noktalarnda, yani burada a ve b noktalarnda bulunurlar.
Hipoteze gre, nin her i noktada trevi vardr. Bu (2) kkn ortadan kaldrr ve geriye = 0 olan i noktalar ve iki u nokta a ve b kalr. Maksimum veya minimum a ve b arasndaki bir c noktasnda ise, Blm 4.1deki Teorem 2ye gre (c) = 0dr ve Rolle teoreminin bir noktasn elde ederiz. Maksimumun ve minimumun her ikisi de u noktalarda ise, (a) = (b) olduundan, her x [a, b] iin nin s x d = s a d = s b d ile sabit fonksiyon olmas gerekir. Bylece, (x) = 0 olur ve c aralnn herhangi bir yerinde alnabilir. Teorem 3n hipotezleri gerektir. Tek bir noktada bile geerli deillerse, grafiin yatay bir teeti bulunmayabilir (ekil 4.11).
y y f (x) y y (x) y y f (x)
a (a) [a, b] aralnn bir u noktada sreksiz
x0 b
x0
(b) [a, b] aralnn bir i noktada sreksiz
(c) [a, b] aralnda srekli, fakat bir i noktada trev yok.
EKL 4.11 Rolle Teoreminin hipotezleri salamazsa yatay teet bulunmayabilir.
(3, 23)
3 y x 3x 3
RNEK 1
Bir Kbik Polinomun Yatay Teetleri
ekil 4.12de izili olan s x d =

3 0 3 x
x3 - 3x 3
(3, 23)
EKL 4.12 Rolle Teoreminin syledii gibi, bu erinin x-eksenini kestii noktalarn arasnda yatay teetler vardr (rnek 1).
polinom fonksiyonu [3, 3] aralnn her noktasnda srekli ve (3, 3) aralnn her noktasnda trevlidir. (3) = (3) = 0 olduundan, Rolle Teoremi, a = 3 ile b = 3 arasndaki ak aralkta nn en az bir defa sfr olmas gerektiini syler. Gerekten de, s x d = x 2 - 3, bu aralkta x = - 23 te ve x = 3te olmak zere iki defa sfr olur.
RNEK 2
Bir (x) = 0 Denkleminin zm

x 3 + 3x + 1 = 0
Denkleminin tam olarak bir reel kknn var olduunu gsterin.

zm
y = (x) = x3 + 3x + 1 olsun. s x d = 3x 2 + 3
trevi hibir noktada sfr deildir (nk daima pozitiftir).
4.2 Ortalama Deer Teoremi

y (1, 5)
257
imdi, (x)in sfr olduu sadece iki x = a ve x = b noktas bile olsayd, Rolle Teoremi bunlar arasnda nn sfr olduu bir x = c noktasnn varln garanti ederdi. Bu nedenle, nin birden fazla sfr yoktur. Aslnda, bir sfr vardr nk Aradeer Teoremi, y = (x)in grafiinin, x eksenini (y = 3 olduu) x = 1 ile (y = 1 olduu) x = 0 arasnda bir yerde kestiini syler. (Bkz. ekil 4.13). Rolle Teoreminin asl kullanm Ortalama Deer Teoreminin ispatndadr.
x
1 1 0
y x3 3x 1 1

lk olarak Joseph-Louis Lagrange tarafndan ifade edilen Ortalama Deer Teoremi, Rolle teoreminin biraz deitirilmi halidir (ekil 4.14). ekilde teetin AB kiriine paralel olduu bir nokta vardr.
(1, 3)
EKL 4.13 y = x 3 + 3x + 1 polinomunun tek reel sfr, erinin x-eksenini 1 ile 0 arasnda kestii yukarda gsterilen noktadr.
TEOREM 4 Ortalama Deer Teoremi y = (x) fonksiyonunun [a, b] kapal aralnda srekli ve (a, b) ak aralnda trevlenebilir olduunu varsayn. Bu durumda (a, b) aralnda
s b d - s a d = scd . b - a olacak ekilde en az bir c noktas vardr. spat nin grafiini dzlemde bir eri olarak iaretler ve A(a, (a)) ve B(b, (b)) noktalarndan bir doru geiririz (Bkz. ekil 4.15). Bu doru g s x d = s a d + s b d - s a d sx - ad b - a
(2) (1)
y Eim f'(c)
Kirie paralel teet B Eim A (b) (a) ba x
fonksiyonunun (nokta-eim denklemi) grafiidir. x noktasnda ve g grafiklerinin arasndaki dikey uzaklk hs x d = s x d - g s x d s b d - s a d sx - ad . b - a
a y f (x)
= s x d - s a d -
(3)
EKL 4.14 Geometrik olarak, Ortalama Deer Teoremi A ve B arasnda, erinin AB kiriine paralel en az bir teetinin bulunduunu syler.
y f(x) A(a, f(a)) B(b, f(b))
dr. ekil 4.16da , g ve h grafikleri birlikte izilmitir. h fonksiyonu [a, b] aralnda Rolle Teoreminin hipotezini salar. Hem hem de g, [a, b] aralnda srekli ve (a, b) aralnda da trevlenebilir olduundan dolay, bu durum h iin de geerlidir. Ayrca, ve g grafiklerinin ikisi de A ve B noktalarndan getikleri iin, h(a) = h(b) = 0 olur. Bu nedenle, (a, b) aralndaki bir c noktasnda h = 0 olur. Bu Denklem (1) iin istediimiz noktadr. Denklem 1i dorulamak iin, Denklem (3)n iki tarafnn da xe gre trevini alr ve xi cye eitleriz: s b d - s a d hsxd = sxd Denklem (3)n trevi p b - a hscd = scd 0 = scd scd = s b d - s a d b - a s b d - s a d b - a
p x = c ile
hscd = 0
EKL 4.15 [a, b] aralnda f nin grafii ve AB kirii.
s b d - s a d , b - a
Yeniden dzenlenmi hali
Bylece ispatlamak istediimiz eitlii elde ederiz.
258

y f(x) h(x) A y g(x)
TARHSEL BYOGRAF
Joseph-Louis Lagrange (17361813)
B y y 1 x2, 1 x 1 1
h(x) f(x) g(x) x 1 0 1 x
EKL 4.16 AB kirii g (x) fonksiyonunun grafiidir. hs x d = s x d - g s x d fonksiyonu x noktasnda ve g grafikleri arasndaki dikey uzaklktr.
EKL 4.17 s x d = 21 - x 2 fonksiyonu, nin 1 ve 1de trevlenememesine ramen [ - 1, 1] aralnda ortalama deer teoreminin hipotezini (ve sonularn) salar..
y 4 B(2, 4)
Ortalama Deer Teoreminin hipotezinin nin a veya bde trevlenebilir olmasn gerektirmediine dikkat edin. a ve bde sreklilik yeterlidir (ekil 4.17).
3 y x2 2
RNEK 3 s x d = x 2 fonksiyonu (ekil 4.18), 0 x 2 iin sreklidir ve 0 x 2

iin trevlidir. (0) = 0 ve (2) = 4 olduundan, Ortalama Deer Teoremi, aralktaki bir c noktasnda, s x d = 2x trevinin deeri (4 0)@(2 0) = 2 olmaldr. Bu (istisna) durumda cyi 2c = 2 denkleminden c = 1 olarak buluruz.
(1, 1)
Bir Fiziksel Yorum

x
A(0, 0)
s s b d - s a dd> s b - a d saysna nin [a, b] aralndaki ortalama deiimi ve (c)ye anlk bir deiim olarak bakarsak, Ortalama Deer Teoremi, bir i noktadaki anlk deiimin btn aralktaki ortalama deiime eit olduunu syler.
EKL 4.18 rnek 3te bulduumuz gibi, c = 1 teetin kirie paralel olduu noktadr.
RNEK 4 lk hz sfr olan bir arabann 352 ft yol almas 8 sn sryorsa, 8 saniyelik sredeki ortalama hz 352@8 = 44 ft@sndir. Hzlanma srecindeki bir anda, Ortalama Deer Teoremine gre, hz gstergesi tam 30 mil@saat (44 ft@sn) gsterecektir (ekil 4.19). Matematiksel Sonular
s 400 Konum (ft) 320 240 160 80 0 Bu noktada arabann hz 30 mil/sadr. 5 Zaman (s) t s f (t) (8, 352)
Bu blmn banda, ne tip bir fonksiyonun trevinin bir aralk zerinde sfr olduunu sormutuk. Ortalama Deer Teoreminin ilk sonucu bu sorunun yantn verir.
EKL 4.19 rnek 4teki arabann konumzaman grafii
SONU 1 Trevi Sfr Olan Fonksiyonlar Sabittir Bir (a, b) ak aralnn her x noktasnda f (x) = 0 ise, C bir sabit olmak zere, her x (a, b) iin f(x) = C dir.
4.2 Ortalama Deer Teoremi
259
spat nin aralndaki deerinin sabit olduunu gstermek istiyoruz. Bunu, x1 ve x2da herhangi iki nokta ise (x1) = (x2) olduunu gstererek yapacaz. x1 ve x2, soldan saa doru numaralanrsa x1 x2 olur. Bu durumda, fonksiyonu [x1, x2] aralnda Ortalama Deer Teoreminin hipotezini salar: [x1, x2] aralnn her noktasnda trevlenebilir ve dolaysyla her noktasnda sreklidir. Bylece x1 ve x2 arasnda bulunan bir c noktasnda
y x2 C y C2 C1 C0 C 1 C 2
s x2 d - s x1 d = scd x2 - x1 dir. (a, b)nn her yerinde = 0 olduundan, bu denklem s x2 d - s x1 d = 0, x2 - x1 s x2 d - s x1 d = 0, ve and s x1 d = s x2 d .
haline dnr. Bu blmn banda, bir aralk zerinde trevleri zde olarak eit olan fonksiyonlar arasndaki ilikiyi da sormutuk. Aadaki sonu, fonksiyonlarn sz konusu aralk zerindeki deerlerinin bir sabit kadar fark ettiini syler.
2 1 0 1 2
Trevleri Ayn Olan Fonksiyonlarn Arasndaki Fark Sabittir. SONU 2 Bir (a, b) aralnn her x noktasnda (x) = g(x) ise yle bir C sabiti vardr ki her x (a, b) iin (x) = g(x) + C dir. Yani, f g fark (a, b) zerinde sabittir.
spat Her x (a, b) noktasnda, h = g fark fonksiyonunun trevi

EKL 4.20 Geometrik bir bak asyla, Ortalama Deer Teoreminin 2. sonucu, bir aralk zerinde trevleri zde olarak eit olan fonksiyonlar arasndaki farkn sadece bir dikey kayma olduunu syler. Trevi 2x olan fonksiyonlarn grafikleri, burada deiik C deerleri iin izilmi olan y = x2 + C parabolleridir.
h(x) = (x) g(x) = 0 olur. Dolaysyla, Sonu 1e gre (a, b) zerinde h(x) = Cdir. Bylece, (a, b) zerinde (x) g(x) = Cdir, dolaysyla (x) = g(x) + C bulunur. Sonu 1 ve Sonu 2, (a, b) ak aralnn sonlu olmamas durumunda da geerlidir. Yani, (a, q ), ( q , b) veya ( q , q ) aralklar iin de dorudurlar. Sonu 2, Blm 4.8 de ters trevleri tartrken nemli rol oynar. Bize, rnein, ( q , q ) aralnda (x) = x2 fonksiyonunun trevi 2x olduundan, ( q , q ) aralnda trevi 2x olan baka herhangi bir fonksiyonun formlnn, C bir sabit olmak zere x2 + C olmas gerektiini syler (ekil 4.20).
RNEK 5
Trevi sin x olan ve grafii (0, 2) noktasndan geen (x) fonksiyonunu bulun.
zm (x) ile g(x) = cos x fonksiyonlarnn trevleri ayn olduu iin, C bir sabit olmak zere, (x) = cos x + C olduunu biliyoruz. Cnin deerini (0) = 2 olmas (nin grafiinin (0, 2) noktasndan gemesi) koulundan bulabiliriz:
(0) = cos (0) + C = 2, dolaysyla C = 3 nin forml (x) = cos x + 3tr.
vmeden Hz ve Konum Bulmak

Serbest den ve ivmesi 9.8 m/sn2 olan bir cismin hz ve konum fonksiyonlarnn nasl bulunduu aada verilitir.
260
y(t)nin, trevi 9.8 olan bir fonksiyon olduunu biliyoruz. Ayrca, g(t) = 9.8t fonksiyonunun trevinin de 9.8 olduunu biliyoruz. Sonu 2ye gre, C bir sabit olmak zere, y(t) = 9.8t + C olur. Cisim serbest dt iin, y(0) = 0 olur. Buradan 9.8(0) + C = 0 ve C = 0 bulunur. Hz fonksiyonu y(t) = 9.8t ys t d = 9.8t . olmaldr. Peki, konum fonksiyonu s(t) nedir? s(t)nin trevi 9.8t olan bir fonksiyon olduunu biliyoruz. Ayrca, (t) = 4.9t2 fonksiyonunun trevinin de 9.8t olduunu biliyoruz. Sonu 2ye gre, C bir sabit olmak zere, s(t) = 4.9t2 + C olur. Balang yksaklii, bulunduu noktadan aaya doru pozitif olarak llen, s(0) = h ise, 4.9(0)2 + C = h ve C = h bulunur. Konum fonksiyonu s(t) = 4.9t2 + h olmaldr. Deiim oranlarndan fonksiyonlarn kendilerini bulma kabiliyeti analizin en gl aralarndan biridir. Grecek olduumuz gibi, Blm 5teki matematiksel gelimelerin kalbidir.
ALITIRMALAR 4.2
Ortalama Deer Teoreminde cyi Bulmak
1 4 altrmalarndaki fonksiyon ve aralklar iin, ortalama deer teoremindeki s b d - s a d = scd b - a denklemini salayan c deer veya deerlerini bulun. 1. s x d = x 2 + 2x - 1, 2. s x d = x 2>3, [0, 1] 1 c , 2d 2 [1, 3] 1 3. s x d = x + x , 4. s x d = 2x - 1, [0, 1] 9. s x d = e x, 0 x 6 1 0, x = 1
fonksiyonu x = 0 ile x = 1de sfrdr ve (0, 1) aralnda trevlenebilir, fakat bu aralktaki trevi hibir zaman sfr deildir. Bu nasl olabilir? Rolle teoremine gre, trev (0, 1) aralnn bir noktasnda sfr olmak zorunda deil midir? Aklayn. 10. Hangi a, m ve b deerlerinde 3, s x d = - x 2 + 3x + a, mx + b, x = 0 0 6 x 6 1 1 x 2
Hipotezleri Kontrol Edip Kullanmak

58 altrmalarndaki fonksiyonlarn hangileri verilen aralkta Ortalama Deer Teoreminin hipotezini salar, hangileri salamaz? Yantlarnz aklayn. 5. s x d = x 2>3, 6. s x d = x
4>5
fonksiyonu [0, 2] aralnda ortalama deer teoreminin hipotezlerini salar?
Kkler (Sfrlar)
11. a. Aadaki polinomlarn sfrlarn ve trevlerinin sfrlarn bir doru zerinde gsterin. i) y = x 2 - 4 ii) y = x 2 + 8x + 15 iii) y = x 3 - 3x 2 + 4 = s x + 1 ds x - 2 d2 iv) y = x 3 - 33x 2 + 216x = xs x - 9 ds x - 24 d
[ - 1, 8] [0, 1] [0, 1]
7. s x d = 2xs 1 - x d, 8. s x d =
sin x x , 0,
-p x 6 0 x = 0
4.2 Ortalama Deer Teoremi b. Rolle Teoremini kullanarak x n + an - 1x n - 1 + + a1 x + a0 n her iki sfr arasnda nx n - 1 + s n - 1 dan - 1x n - 2 + + a1 . fonksiyonunun bir sfr olduunu gsterin. 12. nn [a, b] aralnda srekli olduunu ve nin bu aralkta tane sfrnn bulunduunu varsayn. nn (a, b) aralnda en az bir sfrnn bulunduunu gsterin. Bu sonucu genelletirin. 13. Bir [a, b] aralnda 0 ise, bu aralkta nn en fazla bir sfr olduunu gsterin. Bu aralkta 0 ise ne olur? 14. nc dereceden bir polinomun en fazla tane reel kk bulunabileceini gsterin. 1522 altrmalarndaki fonksiyonlarn verilen aralkta tek bir sfrlarnn bulunduunu gsterin. 15. s x d = x 4 + 3x + 1, [ - 2, - 1] 4 16. s x d = x 3 + 2 + 7, s - q , 0 d x 17. g s t d = 2t + 21 + t - 4, s 0, q d 18. g s t d = 1 + 21 + t - 3.1, 1 - t s - 1, 1 d
261
3336 altrmalarnda, trevi verilen ve grafii P noktasndan geen fonksiyonu bulun. 33. s x d = 2x - 1, 1 34. g s x d = 2 + 2x, x 35. r s u d = 8 - csc2 u, Ps 0, 0 d Ps - 1, 1 d p P a , 0b 4 Ps 0, 0 d
36. r s t d = sec t tan t - 1,
Hzdan Konum Bulmak

3740 altrmalarnda, bir koordinat ekseni zerinde hareket eden bir cismin y = ds@dt hz ve balang konumu verilmektedir. Cismin t anndaki konumunu bulun. 37. y = 9.8t + 5, 39. y = sin pt, ss 0 d = 10 38. y = 32t - 2, 2t 2 40. y = p cos p , ss 0.5 d = 4 ss p2 d = 1
ss 0 d = 0
vmeden Konum Bulmak

4144 altrmalarnda, bir koordinat dorusu zerinde hareket eden bir cismin, a = d2s@dt2 ivmesi, balang hz ve balang konumu verilmektedir. Cismin t anndaki konumunu bulun. 41. a = 32, 42. a = 9.8, ys 0 d = 20, ys 0 d = - 3, ss 0 d = 5 ss 0 d = 0 ss 0 d = - 3 ss 0 d = - 1
u 19. r s u d = u + sin2 a b - 8, s - q , q d 3 20. r s u d = 2u - cos2 u + 22, s - q , q d 1 + 5, s 0, p> 2 d u3 22. r s u d = tan u - cot u - u, s 0, p> 2 d 21. r s u d = sec u -
43. a = - 4 sin 2t, 44. a = 9 3t cos p , p2
ys 0 d = 2, ys 0 d = 0,
Trevlerden Fonksiyonlar Bulmak

23. s - 1 d = 3 ve her x iin s x d = 0 olduunu varsayn. Her x iin s x d = 3 olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn. 24. (0) = 5 ve her x iin s x d = 2 olduunu varsayn. Her x iin s x d = 2x + 5 olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn. 25. Her x iin, s x d = 2x olsun. u durumlarda (2)yi bulun. a. s 0 d = 0 b. s 1 d = 0 c. s - 2 d = 3 . 26. Trevleri sabit olan fonksiyonlar hakknda ne sylenebilir? Yantnz aklayn. 2732 altrmalarnda, verilen trevlere sahip olabilecek btn fonksiyonlar bulun. 27. a. y = x 28. a. y = 2x 29. a. y = 30. a. y = 1 x2 1 2 2x b. y = x 2 b. y = 2x - 1 b. y = 1 b. y = 1 2x 1 x2 c. y = x 3 c. y = 3x 2 + 2x - 1 c. y = 5 + c. y = 4x 1 x2 1 2x t 2
Uygulamalar
45. Scaklk deiimi Bir termometrenin, buzdolabndan karlp kaynar suya sokulmasyla, 19Ctan 100Ca kmas 14 saniye srmtr. Bu sre zarfndaki bir anda, civann 8.5C@s hzla ykseldiini gsterin. 46. Bir kamyoncunun, hz limiti 65 mil@sa olan bir cretli yolda bir cret giesine uzatt bilet, 2 saatte 159 mil yol kat ettiini gstermektedir. Kamyoncu hz nedeniyle uyar almtr. Neden? 47. Klasik hesaplamalar, 170 krekli bir sava gemisinin (Eski Yunan veya Roma sava gemisi) 24 saatte 184 deniz mili yol aldn sylemektedir. Bu yolculuun bir annda, sava gemisinin hznn 7.5 knotu (saat bana deniz mili) neden atn aklayn. 48. Bir maraton koucusu 26.2 millik New York maratonunu 2.2 saatte komutur. Kou esnasnda maratoncunun hznn en az iki defa tam olarak 11 mil@saate eit olduunu gsterin. 49. 2 saatlik bir araba yolculuunun bir annda, arabann hz gstergesindeki deerin yolculuun ortalama sratine eit olduunu gsterin. 50. Ay da serbest dme Ayda yerekimi ivmesi 1.6 m/sn2 dir. Bir ta, derin bir uuruma braklyor, 30 sn sonra yere arpmasndan hemen nce ne kadar sratli gidiyordu?
31. a. y = sin 2t 32. a. y = sec2 u
t b. y = cos 2 b. y = 2u
c. y = sin 2t + cos
c. y = 2u - sec2 u
262
Blm 4: Trev Uygulamalar 57. Trevlenebilir (x) ve g(x) fonksiyonlarnn grafikleri dzlemde ayn noktada balyorsa ve fonksiyonlarn deiim oranlar her noktada aynysa, grafikler ayn olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn. 58. Herhangi a ve b saylar iin, olduunu gsterin. sin b - sin a b - a
Teori ve rnekler
51. a ve bnin geometrik ortalamas ki pozitif a ve b saysnn geometrik ortalamas 2ab . dir. Ortalama Deer Teoreminin sonucundaki cnin, pozitif saylardan oluan [a, b] aralndaki s x d = 1> x iin c = 2ab . olduunu gsterin. 52. a ve bnin aritmetik ortalamas ki a ve b saysnn aritmetik ortalamas (a + b)@2 saysdr. Ortalama deer teoreminin sonucundaki c saysnn, [a, b] aralndaki s x d = x 2 fonksiyonu iin c = (a + b)@2 olduunu gsterin. T 53. (x) = sin x sin (x + 2) sin2 (x + 1) fonksiyonunun grafiini izin. Grafik ne yapyor? Neden fonksiyon bu ekilde davranyor? Cevabnz aklayn. 54. Rolle Teoremi a. x = 2, 1, 0, 1 ve 2de sfrlar bulunan bir (x) fonksiyonu tanmlayn. b. ve trevi n birlikte izin. Grdnz, Rolle Teoremine nasl baldr? c. g s x d = sin x ve trevi g, ayn olay sergiler mi? 55. Tek zm nin [a, b] zerinde srekli olduunu ve (a, b) zerinde trevli olduunu varsayn. Ayrca, (a) ile (b)nin zt iaretli olduklarn ve a ile b arasnda 0 olduunu kabul edin. a ile b arasnda tam olarak bir defa (x) = 0 olduunu gsterin. 56. Paralel teetler ve gnin zerinde trevli olduklarn ve (a) = g(a) ve (b) = g(b) olduunu varsayn. a ile b arasnda, ve gnin grafiklerinin teetlerinin paralel veya ayn olduu, en az bir noktann var olduunu gsterin.
59. nin a x b zerinde trevlenebildiini ve (b) (a) olduunu varsayn. a ile b arasndaki bir noktada nn negatif olduunu gsterin. 60. , bir [a, b] aralnda tanml bir fonksiyon olsun. s b d - s a d max , b - a salanmasn garanti etmek iin zerine hangi artlar koyarsnz. Burada, min ve max , nn [a, b] aralndaki minimum ve maksimum deerlerini gstermektedir. Cevabnz aklayn. min T 61. 0 x 0.1 iin (x) = 1/(1 + x4 cos x) ve (0) = 1 ise (0, 1)i tahmin etmek iin Altrma 60taki eitsizlii kullann. T 62. 0 x 0.1 iin (x) = 1/(1 + x4) ve (0) = 2 ise (0, 1)i tahmin etmek iin Altrma 60taki eitsizlii kullann. 63. nin her x deerinde trevlenebildiini, (1) = 1 olduunu, ( q , 1) aralnda 0 ve (1, q ) aralnda 0 olduunu varsayn. a. Her x iin s x d 1 olduunu gsterin. b. (1) = 0 olmak zorunda mdr? Aklayn. 64. s x d = px 2 + qx + r kapal aralnda tanmlanm bir fonksiyon olsun. (a, b) aralnda nin Ortalama Deer Teoremini salad tek bir nokta olduunu gsterin.
4.3
Monoton Fonksiyonlar ve Birinci Trev Testi

Trevlenebilir bir fonksiyonun grafiini izerken, bir aralk zerinde nerede arttn (soldan saa doru ykseldiini) ve nerede azaldn (soldan saa doru alaldn) bilmek faydaldr. Bu blm, bir fonksiyonun bir aralk zerinde artmasnn veya azalmasnn ne demek olduunu tam olarak tanmlar ve nerede arttn, nerede azaldn belirlemek iin bir test verir. Ayrca, bir fonksiyonun kritik noktalarnn, yerel ekstremum deerlerin varl konusunda, nasl test edildiini gstereceiz.
Artan Fonksiyonlar ve Azalan Foksiyonlar

Hangi tip fonksiyonlarn pozitif trevleri veya negatif trevleri vardr? Ortalama Deer Teoreminin nc sonucunun salad cevap udur: yalnzca pozitif trevli fonksiyonlar artan fonksiyonlardr; yalnzca negatif trevli fonksiyonlar azalan fonksiyonlardr.
4.3
263
TANIMLAR Artan, Azalan Fonksiyonlar , I aralnda tanml bir fonksiyon ve x1 ile x2 de I da herhangi iki nokta olsun.
1. 2. x1 x2 iken (x1) (x2) ise, I da artandr denir. x1 x2 iken (x2) (x1) ise, I da azalandr denir.
I da artan veya azalan bir fonksiyona I da monotondur denir.
y 4 3 Fonksiyon azalyor y' 0 2 1 x Fonksiyon artyor y' 0 y x2
Artan ve azalan fonksiyonlarn tanmlarnn, I daki her x1 ve x2 (x1 < x2) nokta ifti iin salanmas gerektiini fark etmek nemlidir. eitsizlii fonksiyonlarn deerlerini karlatrdndan, deil, baz kitaplar, , I aralnda kesin olarak artandr veya azalandr derler. I aral sonlu veya sonsuz olabilir. s x d = x 2 fonksiyonu, grafiinden grlebilecei gibi (ekil 4.21) s - q , 0] zerinde azalr ve [0, q d zerinde artar. fonksiyonu, s - q , 0] ve [0, q ) zerinde monotondur fakat ( q , q ) zerinde monoton deildir. s - q , 0 d aral zerinde teetlerin eimlerinin negatif olduuna dikkat edin, dolaysyla burada birinci trev daima negatiftir; s 0, q d iin teetlerin eimleri pozitiftir, dolaysyla birinci trev pozitiftir. Aadaki sonu bu gzlemleri dorulamaktadr.
1 y' 0
EKL 4.21 s x d = x 2 fonksiyonu s - q , 0] ve [0, q d , aralklarnda monotundur, fakat s - q , q d . aralnda monoton deildir.
SONU 3 Monoton Fonksiyonlar in Birinci Trev Testi nin [a, b] aralnda srekli ve (a, b) aralnda trevlenebilir olduunu varsayn.
Her x (a, b) noktasnda '(x) 0 ise f, [a, b] aralnda artandr. Her x (a, b) noktasnda '(x) 0 ise f, [a, b] aralnda azalandr. spat x1 ile x2, x1 x2 olmak zere, [a, b] aralnda iki nokta olsun. [x1, x2] aralnda ye Ortalama Deer Teoremi uygulanrsa, x1 ile x2 arasndaki bir c iin s x2 d - s x1 d = s c ds x2 - x1 d bulunur. Bu denklemin sa tarafnn iareti ' (c)nin iaretiyle ayndr, nk x2 x1 pozitiftir. Dolaysyla, (a, b) aralnda ' pozitifse, s x2 d 7 s x1 d ve ' negatifse, s x2 d 6 s x1 d olur. Bir fonksiyonun, nerede artan ve nerede azalan olduunu bulmak iin, Birinci Trev Testinin nasl uygulanaca aadadr. a b bir fonksiyonunun iki kritik noktas ise ve (a, b) aralnda ' var ve sfr olmuyorsa, '(a, b) aralnda pozitif veya negatif olmak zorundadr (Blm 3.1, Teorem 2). 'nn (a, b) aralndaki iaretini belirleyebileceimiz bir yol, basite (a, b) aralndaki bir x iin 'n hesaplamaktr. Sonra, Sonu 3 uygularz.
RNEK 1
3
Monoton Fonksiyonlar in Birinci Trev Testini Kullanmak
s x d = x - 12x - 5in kritik noktalarn bulun ve nin artt ve azald aralklar belirleyin.
zm
fonksiyonu her yerde srekli ve trevlenebilirdir. Birinci trev s x d = 3x 2 - 12 = 3s x 2 - 4 d = 3s x + 2 ds x - 2 d
264
y y x3 12x 5 20 (2, 11) 10 x
x = 2 ve x = 2 de sfrdr. Bu kritik noktalar nin tanm kmesini nn pozitif veya negatif olduu s - q , - 2 d, s - 2, 2 d , ve s 2, q d aralklarna bler. nn her bir alt aralktaki iaretini, yi uygun bir noktada hesaplayarak buluruz. Sonra, her bir alt arala Sonu 3 uygulanarak nin davran belirlenir. Sonular, aadaki tabloda zetlenmi ve nin grafii ekil 4.22 de verilmitir.
4 3 2 1 0 10
20 (2, 21)
Aralklar Hesaplanm nn iareti nin davran
- q 6 x 6 -2 s - 3 d = 15 + artan
-2 6 x 6 2 s 0 d = - 12 azalan
2 6 x 6 q s 3 d = 15 + artan
EKL 4.22 s x d = x 3 - 12x - 5 fonksiyonu ayr aralk zerinde monotondur (rnek 1).
Sonu 3, sonlu aralklar iin olduu gibi sonsuz aralklar iin de geerlidir ve bu gerei rnek 1deki incelemede kullandk. Bir fonksiyonun nerede arttn ve nerede azaldn bilmek, yerel ekstremumlarn tabiatn nasl test edeceimizi de syler.
TARHSEL BYOGRAF
Edmund Halley (16561742)
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testi

ekil 4.23te, nin bir yerel minimum deerinin bulunduu noktalarn, hemen solunda 7 0 ve hemen sanda 6 0 dr (Nokta bir u noktaysa, gz nne alnmas gereken sadece bir taraf vardr). Bylece, minimum deerin solunda fonksiyon azalan ve sanda artandr. Benzer ekilde, nin bir yerel maksimum deerinin bulunduu noktalarn, hemen solunda 7 0 ve hemen sanda 6 0 dr. Bylece, maksimum deerin solunda fonksiyon artan ve sanda azalandr.
Mutlak maksimum f ' tanmsz Yerel max f'=0 Ekstrem yok f'=0 f' 0 y f ( x) Ekstrem yok f'=0 f' 0 f' 0 Yerel min.
f' 0
f' 0 Yerel min f'=0
f' 0 Mutlak min. a c1 c2 c3
c4
c5
EKL 4.23 Bir fonksiyonunun birinci trevi, grafiin nasl ykseldiini ve alaldn syler.
Bu gzlemler, trevlenebilir bir fonksiyonun yerel ekstremum deerlerinin varl ve tabiyat iin bir teste yol aar.
4.3
265
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testi cnin, srekli bir fonksiyonunun bir kritik noktas olduunu ve nin, cyi ieren bir araln her noktasnda (cnin kendisi hari olabilir) trevlenebilir olduunu varsayn. Soldan saa, cden geerken. cde negatiften pozitife deiiyorsa, nin cde bir yerel minium deeri vardr. 2. cde pozitiften negatife deiiyorsa, nin cde bir yerel maksimum deeri vardr. 3. cde iaret deitirmiyorsa (yani, cnin iki tarafnda da pozitif veya her iki tarafnda da negatif ise), nin cde bir yerel ekstremum deeri yoktur. 1.
U noktalarda, yerel ekstremum deerler iin test benzerdir, fakat gz nne alnacak yalnz bir taraf vardr. spat Ksm (1). nn iareti cde negatiften pozitife deitiinden, (a, c) zerinde 6 0 ve (c, b) zerinde 7 0 olacak ekilde a ve b saylar vardr. x H s a, c d , ise s c d 6 s x d dir, nk 6 0 olmas nin [a, c] zerinde azalan olmasn gerektirir. x H s c, b d , ise s c d 6 s x d dir, nk 7 0 olmas nin [c, b] zerinde artan olmasn gerektirir. Bu nedenle, her x (a, b) iin s x d s c d dir. Tanma gre, nin cde bir yerel minimumu vardr. Ksm (2) ve (3) benzer ekilde ispatlanr.
RNEK 2
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testini Kullanmak

(x) = x1@3(x 4) = x4@3 4x1@3
fonksiyonunun kritik noktalarn bulun. nin artt ve azald aralklar belirleyin. Fonksiyonun yerel ve mutlak ekstremum deerlerini bulun. fonksiyonu iki srekli fonksiyonun, x1@3 ve (x 4) arpm olduundan her x te sreklidir. Birinci trev d 4>3 4 4 sxd = x - 4x 1>3R = x 1>3 - x -2>3 3 3 dx Q
zm
4s x - 1 d 4 -2>3 x x - 1R = Q 3 3x 2>3
x = 1de sfr ve x = 0da tanmszdr. Tanm kmesinde u noktalar yoktur, dolaysyla yalnzca x = 0 ve x = 1 kritik noktalar nin herhangi bir ekstremum deerinin bulunabilecei yerlerdir. Bu kritik noktalar x eksenini nn ya pozitif ya da negatif olduu aralklara bler. nn iaretlerinin ekli nin kritik noktalarda ve bu noktalarn arasndaki davrann belirler. Bu bilgiyi aadaki gibi bir resimle gsterebiliriz. Aralklar nn iareti nin davran x 6 0 azalan 0 6 x 6 1 + azalan x 7 1 artan
266
y 4
y x1/3(x 4) 2 1 1 0 1 2 3 (1, 3) 1 2 3 4 x
Ortalama Deer Teoreminin nc sonucu, nin ( q , 0) aralnda azaldn, (0, 1) aralnda azaldn ve (1, q ) aralnda arttn syler. Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testi, nin x = 0da bir ekstremum deerinin bulunmadn ( iaret deitirmez) ve x = 1de bir yerel minimumu bulunduunu syler ( negatiften pozitife deiir). Yerel minimumun deeri (1) = 11@3(1 4) = 3tr. Bu ayrca mutlak bir minimumdur, nk solda, fonksiyonun deerleri bu noktaya doru derler ve sada, ykselerek bu noktadan uzaklar. ekil 4.24 fonksiyonun grafii ile bu noktay gsterir. limx0 (x) = q olduuna dikkat edin, dolaysyla, nin grafiinin orijinde bir dikey teeti vardr.
EKL 4.24 s x d = x 1/3 s x - 4 d x 6 1 iken azalr x 7 1 iken artar (rnek 2).
ALITIRMALAR 4.3
Verildiinde yi ncelemek
Trevleri 18 altrmalarnda verilen fonksiyonlarla ilgili aadaki sorular yantlayn. a. nin kritik noktalar nedir? b. , hangi aralklarda artandr veya azalandr? c. Varsa, hangi noktalarda yerel maksimum veya minimum deerler alr? 1. s x d = xs x - 1 d 3. s x d = s x - 1 d2s x + 2 d 2. s x d = s x - 1 ds x + 2 d 4. s x d = s x - 1 d2s x + 2 d2 19. Hs t d = 3 4 t - t6 2 x2 - 3 , x - 2 20. Ks t d = 15t 3 - t 5 22. g s x d = x 2 25 - x x3 3x + 1 26. g s x d = x 2>3s x + 5 d 24. s x d =
2
21. g s x d = x 28 - x 2 23. s x d = x Z 2
25. s x d = x 1>3s x + 8 d
27. hs x d = x 1>3s x 2 - 4 d
28. k s x d = x 2>3s x 2 - 4 d
Yar-Ak Aralklarda Ekstrem Deerler

2936 altrmalarnda: a. Varsa, fonksiyonun verilen aralktaki ekstrem deerlerini belirleyin ve bu deerlerin nerede bulunduklarn syleyin. b. Varsa, ekstrem deerlerin hangileri mutlaktr? T c. Bulduklarnz bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak destekleyin. 29. s x d = 2x - x 2, - q 6 x 2 30. s x d = s x + 1 d2,
2
5. s x d = s x - 1 ds x + 2 ds x - 3 d 6. s x d = s x - 7 ds x + 1 ds x + 5 d 7. s x d = x -1>3s x + 2 d 8. s x d = x -1>2s x - 3 d
Verilen Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri

928 altrmalarnda: a. Fonksiyonun artan ve azalan olduu aralklar bulun. b. Varsa, fonksiyonun ekstrem deerlerini belirleyin ve bu deerlerin nerede bulunduklarn syleyin. c. Varsa, ekstrem deerlerin hangileri mutlaktr? T d. Bulduklarnz bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak destekleyin. 9. g s t d = - t 2 - 3t + 3 11. hs x d = - x 3 + 2x 2 13. s u d = 3u - 4u
2 3
-q 6 x 0 1 x 6 q -4 x 6 q -3 t 6 q -q 6 t 3 0 x 6 q -q 6 x 0
31. g s x d = x - 4x + 4, 32. g s x d = - x 2 - 6x - 9, 33. s t d = 12t - t , 34. s t d = t 3 - 3t 2, 35. hs x d =

3
10. g s t d = - 3t 2 + 9t + 5 12. hs x d = 2x 3 - 18x 14. s u d = 6u - u

3
x3 - 2x 2 + 4x, 3
15. s r d = 3r 3 + 16r 17. s x d = x 4 - 8x 2 + 16
16. hs r d = s r + 7 d3 18. g s x d = x 4 - 4x 3 + 4x 2
36. k s x d = x 3 + 3x 2 + 3x + 1,
4.4 c. x 1 iin (x) 0 ise, d. x 1 iin (x) 0 ise, izin.
Konkavlk ve Eri izimi
267
Hesap Makinesi veya Bilgisayarla Grafik izme

3740 altrmalarnda, a. Varsa, fonksiyonun verilen aralktaki ekstrem deerlerini belirleyin ve bu deerlerin nerede bulunduklarn syleyin. T b. Fonksiyonu ve trevini beraber izin. nin davrann nn iaretlerine ve deerlerine bakarak aklayn. 37. s x d = x x - 2 sin , 2 2 0 x 2p -p x p 0 6 x 6 p p -p 6 x 6 2 2
44. Trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun a. (1,1)de yerel minimumuyla (3,3)te yerel maksimumu; b. (1,1)de yerel maksimumuyla (3, 3)te yerel minimumu; c. (1, 1) ve (3, 3)te yerel maksimumlar; d. (1, 1) ve (3, 3)te yerel minimumlar varsa grafiini izin. 45. Srekli bir y = g(x) fonksiyonunun grafiini aadaki koullar salayacak ekilde izin. a. g(2) = 2, x 2 iin 0 g' 1, x 2 iken g'(x) 1, x 2 iin 1 g' 0 ve x 2+ iken g'(x) 1+; b. g(2) = 2, x 2 iin g' 0, x 2 iken g'(x) , x 2 iin g' 0 ve x 2+ iken g'(x) . 46. Srekli bir y = h(x) fonksiyonunun grafiini aadaki koullar salayacak ekilde izin. a. h(0) = 0, her x iin 2 h(x) 2, x 0 iken h'(x) ve x 0+ iken h'(x) ; b. h(0) = 0, her x iin 2 h(x) 0, x 0 iken h'(x) ve x 0+ iken h'(x) ; 47. x, c = 2 noktasndan soldan saa doru geerken, s x d = x 3 - 3x + 2 fonksiyonunun grafii ykselir mi, alalr m? Yantnz aklayn. 48. (x) = ax2 + bx + c, a 0 fonksiyonun artt ve azald aralklar bulun. Yantnzn nedenini aklayn.
38. s x d = - 2 cos x - cos2 x, 39. s x d = csc2 x - 2 cot x, 40. s x d = sec2 x - 2 tan x,
Teori ve rnekler
41 ve 42 altrmalarndaki fonksiyonlarn verilen u deerlerinde yerel ekstrem deerleri olduunu gsterin ve bu ekstrem deerlerin eidini belirleyin. 41. hs u d = 3 cos 42. hs u d = 5 sin u , 2 u , 2 0 u 2p, 0 u p, uu == 0da veu =u 2 = 2p at 0 and p u= u=p at u = 0da 0 and ve u = p
43. (1, 1) noktasndan geen trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafiini, (1) = 0 ve a. x 1 iin (x) 0 ve x 1 iin (x) 0 ise, b. x 1 iin (x) 0 ve x 1 iin (x) 0 ise,
4.4
y

Blm 4.3te, birinci trevin, bir fonksiyonun nerede artn ve nerede azaldn nasl sylediini grdk. Birinci Trev Testi, trevlenebilir bir fonksiyonun bir kritik noktasnda bir yerel minimum veya bir yerel maksimum deer olup olmadn, veya burada grafiin artmaya veya azalmaya devam ettiini syler. Bu blmde, trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinin nasl bkld veya dnd hakknda, ikinci trevin nasl bilgi verdiini greceiz. Bu ek bilgi, bir fonksiyonun ve grafiinin davrannn ana ynlerini yakalamamz ve sonra bu zellikleri bir grafikte gstermemizi salar.
x
y x3
A RI KO NK
AV
K YU
f' artar
f' azalr
A A IK ON K
0
AV
Konkavlk
ekil 4.25te greceiniz gibi, y = x3 erisi, x artarken ykselir, fakat s - q , 0 d ve s 0, q d aralklaryla tanmlanan blgelerde farkl ynlerde dner. Eriyi izleyerek soldan orijine doru ilerlerken, eri bizim samza doru dner ve teetlerinin altna der. s - q , 0 d aralnda teetlerin eimleri azalrlar. Eri zerinde, orijinden saa doru uzaklarken, eri solumuza doru dner ve teetlerinin zerinde ykselir. s 0, q d aralnda teetlerin eimleri artar. Bu dnme ve bklme davran erinin konkavln belirler.
EKL 4.25 s x d = x 3n grafii s - q , 0 d aralnda aa konkav, s 0, q d aralnda ise yukar konkavdr (rnek 1a).
268
Yukarya Konkav, Aaya Konkav TANIM Trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafii, (a) bir I ak aral zerinde, I zerinde artan ise, yukarya konkav, (b) bir I ak aral zerinde, I zerinde azalan ise, aaya konkav, dr. y = (x)in ikinci trevi varsa, Ortalama Deer Teoreminin nc sonucunu uygulayarak 0 ise I zerinde nn artt, 0 ise nn azald sonucunu karrz. Konkavlk in kinci Trev Testi y = (x) bir I aralnda iki kere trevlenebilir olsun. 1. 2. I zerinde 0 ise, nin Idaki grafii yukar konkavdr. I zerinde 0 ise, nin Idaki grafii aa konkavdr.
y 4 3
YUK
y = (x)in ikinci trevi varsa, ikinci trevi gsterirken ve y notasyonlarn deimeli olarak kullanabiliriz.
y x2
V
RNEK 1
3
Konkavlk Testini Uygulamak
2 1
y'' 0 2
y'' 0 1 2 x
(a) y = x erisi (ekil 4.25), y = 6x 6 0 olduu s - q , 0 d aralnda aa konkav, y'' = 6x > 0 olduu s 0, q d aralnda ise yukar konkavdr. (b) y = x2 erisi (ekil 4.26), y = 0 daima pozitif olduundan, s - q , q d zerinde yukar konkavdr.
YU KA RI K O
NKA
V KA
EKL 4.26 (x) = x2 fonksiyonun grafii her aralkta yukar konkavdr (rnek 1b).
N KO ARI
RNEK 2
Konkavl Belirlemek
y = 3 + sin xin [0, 2p) zerindeki konkavln belirleyin. y = 3 + sin xin grafii, y = - sin xin negatif olduu (0, p) aralnda aaya konkav, y = - sin xin pozitif olduu (p, 2p) aralnda yukarya konkavdr (ekil 4.27).
zm
y 4 3 2 1 0 1 2 p y'' sinx 2p x y 3 sinx
Bkm Noktalar
rnek 2deki y = 3 + sin x erisinin konkavl (p, 3) noktasnda deiir (p, 3) noktasna erinin bir bkm (dnm) noktas denir.
TANIM Bkm Noktas Bir fonksiyonun teetinin bulunduu ve konkavln deitii noktaya bkm noktas denir.
Bir eri zerinde, bir noktann bir tarafnda y pozitif dier tarafnda negatif ise bu nokta erinin bir bkm noktasdr. Byle bir noktada, y ya sfr (nk trevlerin de ara deer zellii vardr) ya da tanmszdr. y iki kere trevlenebilen bir fonksiyonun bir bkm noktasnda y = 0dr ve ynn bir yerel maksimum veya minimum deeri vardr.
EKL 4.27 ynin konkavlnn belirlenmesinde y grafiinin kullanl (rnek 2).
4.4
269
y y x4 2 1 y'' 0 1 0 1 x
RNEK 3
4
y = 0 Olduu Bir Noktada Bkm Noktas Bulunmayabilir
y = x erisinin x = 0da bkm noktas yoktur (ekil 4.28). O noktada y = 12x 2 sfr olduu halde, iaret deitirmez.
RNEK 4
y nn Bulunmad Bir Noktada Bkm Noktas Bulunabilir

d2 d 1 -2>3 2 ax 1>3 b = a x b = - x -5>3 . 2 3 9 dx dx
y = x 1>3 erisinin x = 0da bir bkm noktas vardr (ekil 4.29), fakat o noktada y yoktur. y =
EKL 4.28 y = x 4n grafiinin, y = 0 olmasna ramen, orijine bkm noktas yoktur (rnek 3).
y y'' yok 0 y x1/ 3 x
rnek 3ten, ikinci trevin sfr olduu bir noktada her zaman bir bkm noktasnn bulunmayabileceini grdk. rnek 4ten, ikinci trevin bulunmad noktalarda da bkm noktalarnn bulunabileceni grdk. Bir doru zerinde, zamann bir fonksiyonu olarak hareket eden bir cismin hareketini incelemek iin, genellikle cismin, ikinci trevle verilen, ivmesinin nerede pozitif ve nerede negatif olduunu bilmekle ilgileniriz. Cismin konum fonksiyonunun grafii zerindeki bkm noktalar, ivmenin iaret deitirdii noktalar gsterir.
RNEK 5
EKL 4.29 ynn bulunmad bir noktada bkm noktas olabilir (rnek 4).
Bir Doru Boyunca Hareketi ncelemek

s(t) = 2t3 14t2 + 22t 5, t0
Bir parack, yatay bir doru zerinde
konum fonksiyonu ile hareket etmektedir. Hz ve ivmeyi bulun ve paracn hareketini tanmlayn.
zm
Hz, y(t) = s(t) = 6t2 28t + 22 = 2(t 1)(3t 11)
ve ivme a(t) = y(t) = s(t) = 12t 28 = 4(3t 7) dir. s(t) fonksiyonu artarken, parack saa doru gider; s(t) azalrken, parack sola doru gider. t = 1 ve t = 11@3 iken birinci trevin (y = s) sfr olduuna dikkat edin. Aralklar Y s n iareti snin davran Paracan hareketi 0 6 t 6 1 + artan saa 1 6 t 6 11> 3 azalan sola 11> 3 6 t + artan saa
Parack, [0, 1) ve (11@3, q ) zaman aralklarnda saa, (1, 11@3) aralnda sola gider. t = 1 ve t = 11@3 te, bir an iin duraandr. t = 7@3 iken, as t d = s s t d = 4s 3t - 7 d ivmesi sfrdr. Aralklar a s nn iareti snin grafii 0 6 t 6 7> 3 aa konkav 7> 3 6 t + yukarya konkav
270
vme kuvvetinin yn, [0, 7> 3] zaman aralnda sola doru, t = 7@3 te bir anlk sfr ve bundan sonra saa dorudur.
Yerel Ekstremum Deerler in kinci Trev Testi

Bir kritik noktada nn iaret deiikliklerine bakmak yerine, bazen bir yerel ekstremum deerin varln ve karakterini belirlemede aadaki testi kullanabiliriz.
TEOREM 5
Yerel Ekstremum Deerler in kinci Trev Testi
nn x = cyi ieren bir ak aralkta srekli olduunu varsayn. 1. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel maksimumu vardr. 2. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel minimumu vardr. 3. (c) = 0 ve (c) = 0 ise, test sonu vermez. Fonksiyonun bir yerel maksimumu, bir yerel minimumu bulunabilir veya hibiri bulunmayabilir. spat Ksm (1). (c) 0 ise, srekli olduundan, cyi ieren bir I ak aralk zerinde (x) 0 dr. Bu nedenle, I zerinde azalandr. (c) = 0 olduundan, cde nn iareti pozitiften negatife deiir ve dolaysyla Birinci Trev Testine gre nin cde bir yerel maksimumu vardr. Ksm (2)nin ispat benzerdir. Ksm (3) iin, y = x4, y = x4 ve y = x3 fonksiyonlarn dnn. Her bir fonksiyon iin birinci ve ikinci trevler x = 0 da sfrdr. y = x4 fonksiyonunun bu noktada bir yerel minimumu, y = x4 fonksiyonun bir yerel maksimumu vardr ve y = x3 fonksiyonu x = 0 ieren her ak aralkta artandr (burada ne bir maksimumu ne de bir minimumu vardr). Bylece, test sonu vermez. Bu test, cyi ieren bir aralkta deil sadece cnin kendisinde y bilmemizi gerektirir. Bu, testi uygulamay kolaylatrr. Bu iyi haberdir. Kt haber udur: = 0 veya cde yoksa test sonusuzdur. Bu durumda yerel ekstremum deerler iin Birinci Trev Testini kullann. ve birlikte, fonksiyonun grafiinin eklini, yani, kritik noktalarn nerede olduklar ve bir kritik noktada ne olduunu, fonksiyonun nerede arttn ve nerede azaldn ve konkavl ile tanmland gibi, erinin nasl dndn ve bkldn sylerler. Bu bilgileri, fonksiyonun, balca zelliklerini gsteren, bir grafiini izmek iin kullanrz.
f ' 0, f '' 0 yerel max
f ' 0, f '' 0 yerel min
RNEK 6
nin Grafiini izmek in ve n Kullanmak

s x d = x 4 - 4x 3 + 10
Aadaki admlar kullanarak
fonksiyonunun bir grafiini izin. (a) (b) (c) (d) (e) nin ekstremumlarnn nerelerde olduklarn belirleyin. nin artan olduu aralklar ve azalan olduu aralklar bulun. nin grafiinin nerede yukarya konkav ve nerede aaya konkav olduunu bulun. nin grafiinin genel bir eklini izin Yerel maksimum ve minimum noktalar, bkm noktalar ve erinin eksenleri kestii noktalar gibi zel baz noktalar iaretleyin.
4.4
271
zm
s x d = 4x 3 - 12x 2 var olduundan sreklidir. nin tanm kmesi ( q , q )dur, ayrca nn tanm kmesi de ( q , q ) dur. Bylece, nin kritik noktalar sadece nn sfrlarnda grlr. s x d = 4x 3 - 12x 2 = 4x 2s x - 3 d olduundan, birinci trev x = 0 ve x = 3te sfrdr.
Aralklar nn iareti nin davran
x 6 0 azalan
0 6 x 6 3 azalan
3 6 x + artan
(a) Yerel ekstremumlar iin Birinci Trev Testini ve yukardaki tabloyu kullanarak, x = 0da bir yerel ekstremum bulunmadn ve x = 3te bir yerel minimum bulunduunu grrz. (b) Yukardaki tabloyu kullanarak, nin, s - q , 0] ve [0, 3] zerinde azalan ve [3, q ) zerinde artan olduunu grrz. (c) s x d = 12x 2 - 24x = 12xs x - 2 d, x = 0 ve x = 2de sfrdr. x 6 0 Aralklar nn iareti + nin davran yukarya konkav 0 6 x 6 2 aaya konkav 2 6 x + yukarya konkav
nin, s - q , 0 d ve (2, q ) aralklarnda yukarya konkav, (0, 2) aralnda aaya konkav olduunu grrz. (d) Yukarda iki tablodaki bilgileri zetleyerek unlar elde ederiz; x<0 azalan yukarya konkav 0<x<2 azalan aaya konkav 2<x<3 azalan yukarya konkav 3<x artan yukarya konkav
Erinin genel ekli yledir;
azalan yukarya konkav 0 bkm noktas
azalan aaya konkav
azalan
artan
Genel ekil
yukarya yukarya konkav konkav 2 3
bkm Yerel noktas min
272
y y x 4 4 x 3 10 20 15 (0, 10) bkm noktas 1 10 5 0 5 10 15 2 0 (3, 17) Yerel minimum 1 bkm noktas 2 3 (2, 6) 4 x
(e) Erinin eksenleri kestii noktalar ( mmknse ), y ve ynn sfr olduu noktalar izin. Ekstremum deerleri ve bkm noktalarn gsterin. Eriyi izmek iin genel ekli bir klavuz olarak kullann. (Gerektiinde ilave noktalar izin.) ekil 4.30 nin grafiini gstermektedir. rnek 6daki admlar, bir fonksiyonun ve grafiinin balca zelliklerinin ortaya koyan grafik iziminde bir prosedr vermesi bakmndan yardmc olurlar.
y = (x) Grafiini izme Stratejisi

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. nin tanm kmesini ve olabilecek simetrileri belirleyin y ve yn bulun. nin kritik noktalarn bulun ve her birinde fonksiyonun davrann belirleyin Erinin nerede arttn ve nerede azaldn bulun. Bkm noktalarn (varsa) bulun ve erinin konkavln belirleyin. Asimptotlar tanmlayn. Eksenleri kesim noktalarn ve 35 admlarnda bulunanlar gibi, zel noktalar iaretleyin ve eriyi izin.
EKL 4.30 s x d = x 4 - 4x 3 + 10un grafii (rnek 6).
RNEK 7
s x d =
zm
Grafik izme Stratejisini Kullanmak

s x + 1 d2 .in grafiini izin. 1 + x2
1. 2.
nin tanm kmesi s - q , q d dur ve eksenlere veya orijine gre simetri yoktur (Blm 1.4 ). ve n bulun. s x + 1 d2 1 + x2 s 1 + x 2 d # 2s x + 1 d - s x + 1 d2 # 2x sxd = s 1 + x 2 d2 2 2s 1 - x d = s 1 + x 2 d2 s 1 + x 2 d2 # 2s - 2x d - 2s 1 - x 2 d[2s 1 + x 2 d # 2x] sxd = s 1 + x 2 d4 4xs x 2 - 3 d = s 1 + x 2 d3 s x d =
x-kesim x = 1de, y-kesim (y = 1) x = 0 da
Kritik noktalar: x = - 1, x = 1
Biraz hesaptan sonra
3.
Kritik noktalarda davran. , tanm kmesinin her yerinde tanml olduundan, kritik noktalar yalnzca (x) = 0 olduu x = 1 noktalarndadr (Adm 2). (1) = 1 0 olduundan kinci Trev Testine gre x = 1 de, bir yerel minimum vardr. (1) = 1 0 olduundan kinci Trev Testine gre x = 1 de, bir yerel maksimum vardr. Adm 6 da, ikisinin de ayn zamanda mutlak ekstremum olduklarn greceiz.
4.4
273
4.
5.
Artanlk ve azalanlk. s - q , - 1 d aralnda (x) 0 olduunu ve erinin azalan olduunu grrz. (1, 1) aralnda, (x) 0 dr ve eri artandr; s 1, q d aralnda tekrar (x) 0 dr ve azalandr. Bkm noktalar. kinci trevin paydasnn (Adm 2 ) daima pozitif olduuna dikkat edin. kinci trev, , x = - 23, 0, ve 23 . te sfr olur. kinci trev bu noktalarn her birinde iaret deitirir: A - q , - 23 B , zerinde negatif, A - 23, 0 B , zerinde pozitif, A 0, 23 B , zerinde negatif ve A 23, q B .zerinde tekrar pozitiftir. Bylece, her nokta bir bkm noktasdr. Eri,
6.
Asimptotlar. (x)in payn aarak ve sonra pay ve payday x2 ile blerek s x d = s x + 1 d2 x 2 + 2x + 1 = 1 + x2 1 + x2 1 + s 2> x d + s 1> x 2 d s 1> x 2 d + 1 .
Pay amak
A - q , - 23 B , zerinde aaya konkav, A - 23, 0 B , zerinde yukarya konkav, A 0, 23 B , zerinde aaya konkav ve A 23, q B . zerinde tekrar yukarya konkavdr.
y (1, 2) 2
x 3 bkm noktas
x 2 ile blmek
1 Yatay asimptot 1 1
y1
elde edilir. x : q iken s x d : 1+ ve x q iken s x d : 1- olduunu grrz. Bylece y = 1 dorusu yatay asimptottur. , s - q , - 1 d zerinde azaldndan ve sonra (1, 1) zerinde arttndan, s - 1 d = 0n bir yerel minimum olduunu biliyoruz. , (1, q ) zerinde azalmasna ramen bu aralk zerinde y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez (asimptota stten yaklar). Grafik asla negatif olmadndan, ayn s - 1 d = 0 zamanda bir mutlak minimumdur. Benzer ekilde, s 1 d = 2 bir mutlak maksimumdur nk grafik ( q , 1) zerinde alttan yaklat y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez. Bu nedenle, dikey asimptotlar yoktur (nin deer kmesi 0 y 2 dir). 7. nin grafii ekil 4.31de izilmitir. x q iken y = 1 yatay asimptotuna yaklaan grafiin, nasl aaya konkav olduuna ve x q iken y = 1e yaklamnda nasl yukarya konkav olduuna dikkat edin.
x 3 bkm noktas
EKL 4.31 (rnek 7).
y =
s x + 1 d2 1 + x2
in grafii
Trevlerden Fonksiyonlar Hakknda Bilgi Edinmek

rnek 6 ve 7de grdmz gibi, iki defa trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonu hakknda neredeyse gereken her eyi, birinci trevini inceleyerek renebiliriz. Grafiin nerede ykselip alaldn ve yerel ekstremum deerlerin nerede olduklarn bulabiliriz. Ykselme ve alalma aralklarn geerken grafiin nasl bkldn renmek iin ynn trevini alabiliriz. Fonksiyonun grafiinin eklini belirleyebiliriz. Trevden elde edemeyeceimiz tek bilgi grafii xy-dzlemine nasl yerletireceimizdir. Fakat Blm 4.2de grdmz gibi, grafii yerletirmek iin gerekli olan tek ek bilgi nin bir noktadaki deeridir. Trev, limitler kullanlarak bulunan asimptotlar hakknda bize bilgi vermez (Blm 2.4 ve 2.5).
274
y f (x)
y f (x)
y f (x)
Trevlenebilir dzgn, balantl; ykselip alalabilir
y' 0 soldan saa doru ykselir; dalgal olabilir.
y' 0 soldan saa doru alalr; dalgal olabilir.
veya
veya y'' iaret deitirir bkm noktas
y'' 0 yukar konkav; dalga yok; grafik ykselip alalabilir
y'' 0 aa konkav; dalga yok; grafik ykselip alabilir
veya y' iaret deitirir yerel maksimum veya yerel minimum bir noktada y' 0 ve y'' 0; Yerel maksimum bir noktada y' 0 ve y'' 0; Yerel minimum
ALITIRMALAR 4.4
Grafikleri izilmi Fonksiyonlar ncelemek
18 altrmalarnda grafikleri verilen fonksiyonlarn bkm noktalarn, yerel maksimum ve minimumlarn belirleyin. Fonksiyonlarn aa konkav ve yukar konkav olduklar aralklar belirleyin. 1.
3 2 y x x 2x 1 3 2 3 y
3.
y 3 (x2 1)2/3 4 y
4.
y 9 x1/3(x2 7) 14 y
2.
4 y x 2x2 4 4 y
4.4 5. 6. y tan x 4x, p x p y x sin 2x, 2p x 2p 2 2 3 3 y y
275
y Biliniyorsa Genel ekli izmek

4162 altrmalarnn her biri srekli bir y = (x) fonksiyonunun birinci trevini vermektedir. y n bulun ve sayfa 214teki grafik izme ynteminin 24 admlarn kullanarak nin grafiinin genel eklini bulun. 41. y = 2 + x - x 2 43. y = xs x - 3 d2 45. y = xs x - 12 d
2
2p 3
2p 3
42. y = x 2 - x - 6 44. y = x 2s 2 - x d 46. y = s x - 1 d2s 2x + 3 d 48. y = s x 2 - 2x ds x - 5 d2
7.
y sin x , 2 p x 2 p y
8.
y 2 cos x 2 x, p x y x
3p 2
47. y = s 8x - 5x 2 ds 4 - x d2 49. y = sec2 x, p p 6x6 2 2 p p 6 x 6 2 2
0
LEKL DEL
3p 2
50. y = tan x, u 51. y = cot , 2
u 0 6 u 6 2p 52. y = csc2 , 2 p p 6 u 6 2 2
0 6 u 6 2p
Denklemlerin Grafiklerini izmek

Sayfa 272deki grafik izme ynteminin admlarn izleyerek 940 altrmalarndaki denklemlerin grafiini izin. Btn yerel ekstremum ve bkm noktalarnn koordinatlarn belirtin. 9. y = x - 4x + 3 11. y = x - 3x + 3 13. y = - 2x 3 + 6x 2 - 3 15. y = s x - 2 d3 + 1 17. y = x - 2x = x s x - 2 d 18. y = - x 4 + 6x 2 - 4 = x 2s 6 - x 2 d - 4 19. y = 4x 3 - x 4 = x 3s 4 - x d 20. y = x 4 + 2x 3 = x 3s x + 2 d 21. y = x 5 - 5x 4 = x 4s x - 5 d 22. y = x a x - 5b 2
4 4 2 2 2 3 2
53. y = tan2 u - 1, 54. y = 1 - cot2 u, 55. y = cos t, 56. y = sin t, 59. y = x
0 6 u 6 p
0 t 2p 0 t 2p 58. y = s x - 2 d-1>3
10. y = 6 - 2x - x 12. y = xs 6 - 2x d2
57. y = s x + 1 d-2>3
- 2> 3
14. y = 1 - 9x - 6x 2 - x 3 16. y = 1 - s x + 1 d3
sx - 1d
60. y = x -4>5s x + 1 d
61. y = 2 x = e 62. y = e
- 2x, x 0 2x, x 7 0
- x 2, x 0 x 2, x 7 0
y ve y Grafiklerinden y yi izmek
6366 altrmalarnn her birinde bir y = (x) fonksiyonunun birinci ve ikinci trevlerinin grafikleri verilmektedir. Resmi kopyalayn ve P noktasndan gemek zere, nin yaklak grafiini izin.
23. y = x + sin x, 24. y = x - sin x, 25. y = x 1>5 27. y = x

2>5
0 x 2p 0 x 2p 26. y = x 3>5 28. y = x 30. y = 5x 2>5 - 2x 32. y = x 2>3s x - 5 d 34. y = s 2 - x 2 d3>2 x3 36. y = 2 3x + 1 38. y = x 2 - 2x x 0 x 7 0
4>5
63.
y y f'(x) P x y f''(x)
64.
y y f'(x) x P y f''(x)
29. y = 2x - 3x 2>3 31. y = x 2>3 a

2
5 - xb 2
33. y = x 28 - x 2 x - 3 , 35. y = x - 2 37. y = x 2 - 1 39. y = 2 x = e 40. y = 2 x - 4 2 - x, 2x, x Z 2
65.
P
y y f'(x)
0 y f''(x)
276
66.
y
Blm 4: Trev Uygulamalar Bir Doru Boyunca Hareket 71 ve 72 altrmalarndaki grafiklerde bir koordinat dorusu zerinde ileri geri ilerleyen bir cismin s = (t) konumu grlmektedir. (a) Cisim ne zaman orijinden uzaklar, ne zaman orijine yaklar? Yaklak hangi anlarda (b) hz sfra eittir? (c) ivme sfra eittir? (d) vme ne zaman pozitif, ne zaman negatiftir? 71.
Yerdeitirme s
y f'(x) 0 y f''(x) P x
Teori ve rnekler
67. Aadaki ekil iki kere trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafiinin bir parasn gstermektedir. aretlenmi be noktada y ve y n pozitif, negatif veya sfr olarak belirleyin.
y y f(x) P Q R S
s f (t) t
10 Zaman (sn)
15
72.
T Yerdeitirme
s f (t) t
68. Aada verilenlerle dzgn birletirilmi bir y = (x) grafii izin. (2) = 8, (0) = 4, (2) = 0, u x u 2 iin (x) 0 (2) = (2) = 0, u x u 2 iin (x) 0 x 0 iin (x) 0 x 0 iin (x) 0
10 Zaman (sn)
15
73. Marjinal maliyet Aadaki grafik x adet mal retmenin c = (x) hayali masrafn gstermektedir. Yaklak hangi retim seviyesinde marjinal masraf azalmay brakp artmaya balar?
c c f (x)
69. Aada verilenlerle iki kere trevlenebilen bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin. Mmkn olduu yerde koordinatlar belirtin. x x 6 2 2 2 6 x 6 4 4 4 6 x 6 6 6 x 7 6 7 4 1 y Trevler y 6 0, y = 0, y 7 0, y 7 0, y 7 0, y = 0, y 6 0, y 7 0 y 7 0 y 7 0 y = 0 y 6 0 y 6 0 y 6 0
Masraf
20 40 60 80 100 120 retilen bin birim
74. Aadaki grafik Widget irketinin son 12 yl iindeki aylk kazancn gstermektedir? Yaklak olarak hangi zaman aralklarnda marjinal kazan artmakta, hangilerinde azalmaktadr?
y
70. (2, 2), (1, 1), (0, 0), (1, 1) ve (2, 2) noktalarndan geen ve ilk iki trevi aadaki iaret ekillerine uyan iki kere trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin. y: y: + -2 -1 + 1 0 + 2
0
y r(t)
5 10 t
4.4 75. y =(x) fonksiyonunun trevi y = (x 1)2(x 2) olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin yerel bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir bkm noktas vardr? (Yol gsterme: y iin iaret tablosu izin.) 76. y = (x) fonksiyonunun trevi y = (x 1)2(x 2)(x 4) olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin yerel bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir bkm noktas vardr? 77. x > 0 iin, (1) = 0 ve (x) = 1@x olan bir y = (x) erisi izin. Byle bir erinin konkavl hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 78. Hibir yerde sfr olmayan srekli bir ikinci treve sahip olan bir y = (x) fonksiyonunun grafii hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. 79. b, c ve d birer sabitse, hangi b deerinde y = x3 + bx2 + cx + d erisinin x = 1de bir bkm noktas vardr? Yantnz aklayn. 80. Yatay teetler Doru mu, yanl m? Aklayn. a. ift mertebeli (en byk ss ift) her polinomun grafiinin en az bir yatay teeti vardr. b. Tek mertebeli (en byk ss tek) her polinomun grafiinin en az bir yatay teeti vardr. 81. Paraboller a. y = ax2 + bx + c, a 0 parabolnn tepe noktasnn koordinatlarn bulun. b. Parabol ne zaman yukar konkav, ne zaman aa konkavdr? Yantnz aklayn. 82. ki kere trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafiinin konkavlnn her (x) = 0 olduunda deitii doru mudur? Yantnz aklayn. 83. Kuadratik eriler Bir y = ax2 + bx + c, a 0 kuadratik erisinin bkm noktalar hakknda ne syleyebilirsiniz? Yantnz aklayn. 84. Kbik eriler Bir y = ax3 + bx2 + cx + d, a 0 kbik erisinin bkm noktalar hakknda ne syleyebilirsiniz? Yantnz aklayn. BLGSAYAR ARATIRMALARI 8588 altrmalarnda, fonksiyonunun grafii zerindeki (varsa) bkm noktalarn ve fonksiyonun bir yerel minimum veya bir yerel maksimum deerinin bulunduu noktalarn koordinatlarn bulun. Sonra bu noktalarn hepsinin ayn anda grlebilecei kadar byk bir blgede fonksiyonun grafiini izin. iziminize fonksiyonun birinci ve ikinci trevlerini de ekleyin. Bu grafiklerin x-eksenini kestikleri deerler ile fonksiyonun grafii arasnda nasl bir iliki vardr? Trevlerin grafikleri baka hangi ynlerden fonksiyonun grafiiyle ilikilidir? 85. y = x 5 - 5x 4 - 240 87. y = 88. y = 4 5 x + 16x 2 - 25 5 x4 x3 - 4x 2 + 12x + 20 4 3
277
86. y = x 3 - 12x 2
89. s x d = 2x 4 - 4x 2 + 1 fonksiyonunu ve ilk iki trevini birlikte izin. ve nn iaretleri ve deerlerine bal olarak fonksiyonunun davrann yorumlayn. 90. (x) = x cos x fonksiyonunu ve ikinci trevini 0 x 2p aralnda birlikte izin. nn iaretleri ve deerlerine bal olarak fonksiyonunun davrann yorumlayn. 91. a. Ortak bir ekranda, k = 0 ve civarndaki negatif ve pozitif deerler iin s x d = x 3 + k x fonksiyonunu izin. knin deeri grafiin eklini nasl etkilemektedir? b. (x)i bulun. Greceiniz gibi, (x) xin kuadratik bir fonksiyonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantn bulun (ax 2 + bx + cnin diskriminant b 2 - 4acdir). Hangi k deerlerinde diskriminant pozitif, hangilerinde sfr veya negatiftir? Hangi k deerlerinde nn iki sfr ya da tek sfr vardr, hangilerinde hi sfr yoktur? imdi k deerlerinin fonksiyonunun grafiinin ekliyle olan ilikilerini aklayn. c. Baka k deerlerini deneyin. k q ve k q iken ne olur? 92. a. Ortak bir ekranda, k = 4 ve civarndaki deerler iin s x d = x 4 + kx 3 + 6x 2, - 2 x 2 fonksiyonunu izin. knin deeri grafiin eklini nasl etkilemektedir? b. (x)i bulun. Greceiniz gibi, (x) xin kuadratik bir fonksiyonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantn bulun (Altrma 91(b)ye bakn). Hangi k deerlerinde diskriminant pozitif, hangilerinde sfr veya negatiftir? Hangi k deerlerinde (x)in iki sfr ya da tek sfr vardr, hangilerinde hi sfr yoktur? imdi k deerlerinin fonksiyonunun grafiinin ekliyle olan ilikilerini aklayn.
93. a. y = x 2>3s x 2 - 2 d fonksiyonunu 3 x 3 aralnda izin. Ekranda konkavlk, ykselme ve alalma ile ilgili grdklerinizi analiz kullanarak dorulayn (Grafik izicinize bal olarak, xin negatif deerlerinde bir izim elde etmek iin x 2>3 s x 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz). b. Erinin x = 0da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sadan ve soldan trevleri farkl olan bir kesi mi vardr?
94. a. y = 9x 2>3s x - 1 d fonksiyonunu 0.5 x 1.5 aralnda izin. Ekranda konkavlk, ykselme ve alalma ile ilgili grdklerinizi analiz kullanarak dorulayn. Orijinin soluna doru erinin konkavl nedir? (Grafik izicinize bal olarak, xin negatif deerlerinin bir izimini elde etmek iin x 2>3 s x 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz). b. Erinin x = 0da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sadan ve soldan trevleri farkl olan bir kesi mi vardr? 95. y = x 2 + 3 sin 2x erisinin x = 3 civarnda yatay bir teeti var mdr? Yantnz aklayn.
278
4.5
Uygulamal Optimizasyon Problemleri

Bir eyi optimize etmek demek onu bir ynden minimize veya maksimize etmek demektir. evresi sabit olan maksimum alanl bir dikdrtgenin boyutlar nedir? Silindirik bir kutu iin en ucuz ekil nedir? En karl retim veriminin boyutu nedir? Diferansiyel hesap, bir fonksiyonun maksimizasyonunu veya minimizasyonunu isteyen problemlerin zm iin gl bir aratr. Bu blmde, i hayatndan, matematikten fizik ve ekonomiden eitli optimizasyon problemler zyoruz.
12
ve Endstriden rnekler
x x 12 (a)
RNEK 1
Bir Kutu retmek
st ak bir kutu 12 12 in2lik bir teneke levhann kelerinden e byklkte kk kareler kesilip, kenarlar kvrlarak yaplacaktr. Kutunun mmkn olduunca fazla ey alabilmesi iin kelerden kesilen kareler ne byklkte olmaldr?
zm
e bir resimle balarz (ekil 4.32). ekilde, kenar karelerinin keleri x intir. Kutunun hacmi bu deikenin bir fonksiyonudur: Vs x d = xs 12 - 2x d2 = 144x - 48x 2 + 4x 3 .
V = hlw
12 2x 12 12 2x
(b) x x
Teneke levhann kenarlar sadece 12 in uzunluunda olduu iin, x 6 ve V nin tanm aral 0 x 6 aral olur. Vnin grafii (ekil 4.33) x = 0da ve x = 6da 0 deerli birer minimum ve x = 2 yaknnda bir maksimum olduunu gsterir. Daha fazlasn renmek iin, V nin xe gre birinci trevini inceleriz: dV = 144 - 96x + 12x 2 = 12s 12 - 8x + x 2 d = 12s 2 - x ds 6 - x d . dx x = 2 ve x = 6 kklerinden, sadece x = 2 fonksiyonun deer aralnda bulunur ve kritik nokta listesini oluturur. Bu tek kritik noktada ve iki u noktada V nin deerleri yledir: Kritik nokta deeri: U nokta deerleri : V(2) = 128 V(0) = 0, V(6) = 0.
EKL 4.32 Kare eklindeki ince bir teneke levhann keleri kesilerek yaplan ak kutu. Hacmi maksimize eden ke lleri nedir (rnek 1)?
Maksimum y y x (12 2 x)2 , 0 x 6
Maksimum hacim 128 in3 olur. Kesilen karelerin bir kenar 2 in olmaldr.
Hacim
RNEK 2
Randmanl Bir Silindirik Kutu Tasarlamak
Bir dik silindir eklinde bir 1 litrelik kutu yapmanz isteniyor (ekil 4.34). Hangi boyutlarda en az malzeme kullanlr?
min 2
LEKL DEL
min 0
zm
Kutunun hacmi: r ve h santimetre olarak llrse, kutunun hacmi cm3 olarak pr 2h = 1000.
1 L = 1000 cm3
olur.
EKL 4.33 ekil 4.32deki kutunun hacminin, xin fonksiyonu olarak grafii
Kutunun yzey alan:
A = 2pr 2 + 2prh
()* dairesel tabanlar ()* dairesel duvar
4.5
279
2r
En az malzeme terimini nasl yorumlayacaz? Bir olaslk malzemenin kalnln ve retimdeki artklar gz ard etmektir. Bu durumda, pr2h = 1000 koulunu salayan ve toplam yzey alann olabildiince kk yapan r ve h boyutlarn ararz. Yzey alann tek deikenin fonksiyonu olarak ifade etmek iin, pr2h = 1000 den bir deikeni zer ve bunu yzey alan formlnde yerine yazarz. hyi zmek daha kolaydr: h = Bylece Ann forml u hale gelir: 1000 . pr 2
EKL 4.34 Bu 1 litrelik kutu h = 2r olduunda en az malzeme gerektirir (rnek 2).
A = 2pr 2 + 2prh = 2pr 2 + 2pr a = 2pr 2 + 1000 b pr 2
2000 r .
Amacmz, Ann deerini minimize eden bir r 7 0 deeri bulmaktr. ekil 4.35 byle bir deerin varln ileri srer.
A nce ve uzun kutu Kaln ve geni kutu , r 0 A 2pr2 2000 r min r
3
nce ve uzun
0 Kaln ve geni
500 p
EKL 4.35
A = 2pr 2 + 2000> rnin grafii yukarya konkavdr.
Grafikte una dikkat edin: kk bir r deeri iin (bir boru paras gibi ince uzun bir kap), 2000@r terimi baskn kar ve A byk olur. Daha byk r deerlerinde (pizza taba gibi ksa geni bir kap), 2pr2 terimi baskndr ve A yine byk olur. A, u noktalar bulunmayan bir aralk, r 0 zerinde trevlenebilir olduundan, sadece birinci trevinin sfr olduu yerde bir minimumu olabilir. 2000 dA = 4pr dr r2 0 = 4pr 4pr 3 = 2000 r =
3 500> p ? de ne olur? r = 2
2000 r2
dA@dr = 0 yazn r2 ile arpn ryi zn.
3 500 L 5.42 A p
280
kinci trev 4000 d 2A = 4p + 2 dr r3 Ann btn tanm aralnda pozitiftir. Bu nedenle, Ann grafii her yerde yukar 3 500> p deki deeri bir mutlak minimumdur. konkavdr ve Ann r = 2 hnin kar gelen deeri (biraz ilemden sonra) h = 500 1000 = 2 3 p = 2r . A pr 2
dir. En az malzeme kullanlan 1-litrelik en randmanl kutunun ykseklii apna eittir, burada r L 5.42 cm ve h L 10.84 cm.
Uygulamal Optimizasyon Problemlerini zmek 1. Problemi okuyun. Anlayana kadar problemi okuyun. Neler verilmitir? Optimize edilecek bilinmeyenin nicelii nedir? 2. Bir resim izin. Problem iin nemli olabilecek noktalar isimlendirin. 3. Deikenleri belirleyin. Resimdeki ve problemdeki her banty bir denklem veya cebirsel bir ifade olarak yazn ve bilinmeyen deikeni tanmlayn. 4. Bilinmeyen nicelik iin bir denklem yazn. Yapabiliyorsanz, bilinmeyenleri problemdeki bir deiken cinsinden veya iki bilinmeyenli iki denklem eklinde ifade edin. Bu olduka ilem gerektirebilir. 5. Tanm kmesindeki kritik noktalar ve u noktalarn test edin. Fonksiyonun grafiinin ekli hakknda bildiklerinizi kullann. Kritik noktalar belirlemek ve snflandrmak iin birinci ve ikinci trevleri kullann.
Matematikten ve Fizikten rnekler RNEK 3 Dikdrtgen yerletirmek

2 yarapl bir yar emberin iine bir dikdrtgen yerletirilecektir. Bu dikdrtgenin alan en fazla ne olabilir ve boyutlar nedir?
zm emberin ve dikdrtgenin koordinat sistemine yerletirilmesiyle elde edilen dikdrtgenin kesinin koordinatlar s x, 24 - x 2 d olsun (ekil 4.36). Bu durumda, dikdrtgenin uzunluu, ykseklii ve alan sa alt kenin koordinat x cinsiden ifade edilebilir:
y x2 y2 4 x, 4 x2 2 2 x 0 x 2 x
Uzunluk: 2x,
Ykseklik:
4x 2 ,
Alan: 2x
4x 2
xin deerlerinin, dikdrtgenin seilen kesinin bulunduu 0 x 2 aralnda olmas gerektiine dikkat edin. Amacmz, [0, 2] tanm kmesi zerinde As x d = 2x 24 - x 2 fonksiyonunun mutlak maksimum deerini bulmaktr.
EKL 4.36 rnek 3teki yarm ember iine izilen dikdrtgen.
4.5
281
dA - 2x 2 = + 2 24 - x 2 2 dx 24 - x trevi, x = 2 olduunda tanmsz ve - 2x 2

2
24 - x - 2x 2 + 2s 4 - x 2 d = 0 8 - 4x 2 = 0 22 , x2 = 2 veya x = olduunda sfrdr. ki kk x = 22 ve x = - 22,den sadece x = 22 Ann tanm aralnda bulunur ve kritik nokta listesine katlr. Ann u noktalardaki ve bu tek noktadaki deerleri yledir: Kritik nokta deeri: Critical-point value: Endpoint values: U nokta deerleri: Dikdrtgenin ykseklii mum deeri 4 olur. A A 22 B = 2 22 24 - 2 = 4 As 0 d = 0, As 2 d = 0.
+ 2 24 - x 2 = 0
4 x 2 = 2 ve uzunluu 2x = 2 2 olduunda, alann maksi-
TARHSEL BYOGRAF
Willebrord Snell van Royen (15801626)
RNEK 4
Fermat Prensibi ve Snell Yasas
In hz iinde dolat ortama baldr ve daha youn ortamlarda daha yava olma eilimi vardr. Optikteki Fermat prensibi n her zaman bir noktadan dierine en abuk gidebilecei yoldan gittiini syler. Bir k demetinin, k hznn c1 olduu bir ortamdaki A noktasndan hznn c2 olduu bir ortamdaki B noktasna giderken izleyecei yolu bulun.
zm Adan Bye giden k bu ii en abuk gidebilecei yoldan yaptna gre, yolculuk zamann minimize edecek bir yol arayacaz. A ve Bnin xy-dzleminde bulunduklarn ve iki ortam ayran dorunun x ekseni olduunu varsayacaz (ekil 4.37). Dzgn bir ortamda, yani n hznn sabit kald bir ortamda, en ksa zaman en ksa yol anlamna gelir ve k demeti bir doru izleyecektir. Dolaysyla, Adan Bye giden yol Adan bir P snr noktasna giden bir doru paras ve oradan da Bye giden bir baka doru parasndan oluur. Mesafe eittir srat arp zaman formlnden
y A a 0 u1 x Ortam 2 b u2 dx Geli as u1 P d Krlma as B Ortam 1 x
mesafe Zaman = srat olarak bulunur. In Adan Pye gitmesi iin gereken zaman buradan 2a 2 + x 2 AP t1 = c1 = . c1 eklinde bulunur. Pden Bye gitmesi iin gereken zaman ise 2b 2 + s d - x d2 PB t2 = c2 = . c2 olur.
EKL 4.37 Bir ortamdan daha youn bir ortama geerken krlan (yolu deien) bir n demeti (rnek 4).
282
Adan Bye gitmesi iin gereken zaman bunlarn toplamdr: t = t1 + t2 = 2b 2 + s d - x d2 2a 2 + x 2 + . c1 c2
Bu denklem tyi xin, tanm aral [0, d] olan bir fonksiyonu olarak tanmlar ve biz de tnin bu kapal aralktaki minimumunu bulmak istiyoruz. Buradan dt x d - x = . 2 2 2 dx c1 2a + x c2 2b + s d - x d2 trevini elde ederiz. ekil 4.37teki u1 ve u2 alar cinsinden sin u1 sin u2 dt = c1 - c2 . dx bulunur. xi 0 x d aralna kstlarsak, tnin x = 0da bir negatif trevi ve x = dde bir pozitif trevi vardr. Dolaysyla, Trevler in Ara Deer Teoremine gre (Blm 3.1) dt@dx = 0 olduu bir x0 H [0, d] noktas vardr (ekil 4.38). Byle tek bir nokta bulunur, nk dt@dx xin artan bir fonksiyonudur (Altrma 54e bakn). Bu noktada
x d
dt/dx negatif
dt/dx sfr
dt/dx pozitif
x0
sin u1 sin u2 c1 = c2 . olur. Bu denklem Snell yasas veya Krlma Yasasdr ve optik teoride nemli bir prensiptir. Ik demetinin izledii yolu tanmlar
EKL 4.38 rnek 4teki dt@dxin iaret dzeni
Ekonomiden rnekler
Bu rneklerde, analizin ekonomi teorisine katkda bulunduu iki noktaya dikkat ekmek istiyoruz. lki, kr maksimize etmek iin yaplmas gerekenler, ikincisi ortalama maliyeti minimize etmek iin yaplmas gerekler. r(x) = x birim satmann kazanc c(x) = x birim retmenin maliyeti p(x) = r(x) c(x) = x birim retme ve satmann kr olduunu varsayn. Marjinal gelir, marjinal maliyet ve marjinal kr dr gelir, = marjinal marginalgelir revenue, dx dc marjinal maliyet, = marginalmaliyet cost, dx dp = marjinal marginalkr profit. dx olarak verilir. lk gzlem p krnn bu trevlerle olan ilikisi hakkndadr. r(x) ve c(x) her x 0 iin trevlenebiliyorsa ve p(x) = r(x) c(x)in maksimum bir deeri varsa, bu p(x) = 0 olduu bir retim seviyesinde ortaya kar. p(x) = r(x) c(x) olduundan, p(x) = 0 r(x) c(x) = 0 gerektirir. veya r(x) = c(x)
4.5
283
Bu nedenle Maksimum kra yol aan retim seviyesinde, marjinal gelir marjinal maliyete eittir (ekil 4.39)
y Maliyet c(x)
Dolar
Gelir r(x) Eitlik B Maksimum kr, c(x) r(x)
Zarar iin yerel maksimum (minimum kr), c(x) r(x) x retilen birim
EKL 4.39 Tipik bir maliyet fonksiyonunun grafii aa konkav balar ve daha sonra yukar konkav olur. Eitlik noktas Bde gelir erisini keser. Bnin solunda, irket zararla almaktadr. Sada ise irket, maksimum kr c(x) = r(x)te gereklemek zere, krla almaktadr. Daha da sada, maliyet geliri geer (belki pazar doyumu, igc artm ve malzeme maliyetlerinin bir birleiminden dolay) ve retim seviyesi yine krsz bir hale gelir.
RNEK 5
Kr Maksimize Etmek
r(x) = 9x ve c(x) = x3 6x2 + 15x
x, bin birimi temsil etmek zere
y x3 6 x2
olsun. Kr maksimize edecek bir retim seviyesi var mdr? Varsa, nedir?
zm
c(x) = + 15x
r(x) = 9 ve c(x) = 3x2 12x + 15 olduuna dikkat edin. 3x 2 - 12x + 15 = 9 3x 2 - 12x + 6 = 0

c(x) = r(x) koyun.
Kuadratik denklemin iki zm

r(x) = 9 x Kr iin maksimum
x1 = x2 =
12 - 272 = 2 - 22 L 0.586 6 12 + 272 = 2 + 22 L 3.414. 6
ve and
Zarar iin yerel maksimum 0 2 2 2 2 + 2 x
tr. En fazla kar iin olas retim seviyeleri x L 0.586 bin birim veya x L 3.414 bin birimdir. p s x d = r s x d - c s x din ikinci trevi, r s x d her yerde sfr olduundan p s x d = - c s x d dir. Bylece, p s x d = 6s 2 - x d , x = 2 + 22 de pozitif ve x = 2 2 de negatiftir. kinci Trev Testine gre, yaklak olarak x = 3.414 yaknlarnda bir maksimum kr (gelirin maliyeti at yer) ve yaklak olarak x = 0,586 yaknlarnda maksimum zarar gzkr. r(x)in grafii ekil 4.40ta gsterilmitir.
LEKL DEL
EKL 4.40 rnek 5 iin maliyet ve gelir erileri.
284
y
c(x) = 5000 x + 25x y = 25x
RNEK 6
Maliyeti Minimize Etmek
Bir marangoz, her gn 5 mobilya retmek iin fidan-retimi maun kullanmaktadr. Her bir tahta konteynerinin teslimat 5000 $ iken bu malzemenin depolama creti gn bana bir birim iin 10$ dr. Bir birim, bir mobilya retmek iin gereken malzemedir. Teslimatlar arasndaki retim devresinde, gnlk ortalama maliyeti minimize etmek iin her defasnda ne kadar malzeme sipari edilmelidir ve ne sklkta teslimat yaplmaldr?
zm
x
Maliyet
y = 5000 x x min Devre uzunluu
Her x gnde bir teslimat yaplmas istenirse, bu retim devresinde yeterli malzemenin bulunmas iin 5x birim sipari edilmelidir. Ortalama depolama miktar yaklak olarak teslimatn yars kadar, veya 5x@2 dir. Bylece, her bir devrenin teslimat ve depolama maliyeti yaklak olarak Devre Cost bana maliyet depolama maliyeti per cycle = = teslimat deliverymaliyeti costs + +storage costs a 5x b 2
EKL 4.41 Ortalama gnlk maliyet c(x), bir hiperbol ve bir lineer fonksiyonun toplamdr ( rnek 6).
Devre Cost bana maliyet per cycle = 5000 ()*

teslimat maliyeti
()* depolanan ortalama miktar
()* ()* depolanan gn bana gn says depolama maliyeti
10
Ortalama gnlk maliyet c(x)i devre bana maliyeti devredeki gn says xe blerek buluruz (Bkz. ekil 4.41). c sxd = 5000 x + 25x, x 7 0.
x 0 iken ve x q iken gnlk ortalama maliyet ok byr. Dolaysyla bir minimum olmasn bekleriz, fakat nerede? Amacmz, mutlak minimum maliyeti salayan, teslimatlar aras x gn saysn belirlemektir. Trevin nerede sfr olduunu belirleyerek kritik noktalar buluruz: csxd = 5000 + 25 = 0 x2 x = ; 2200 L ; 14.14.
ki kritik noktadan sadece 2200 c(x)in tanm kmesindedir. Ortalama gnlk maliyetin kritik nokta deeri + 25 2200 = 500 22 L $707.11. 2200 dr. c(x)in tanm kmesi s 0, q d dur ve c s x d = 10000> x 3 7 0. dr. Bylece, x = 200 14.14 gn de bir mutlak minimum vardr. Marangoz, egzotik tahtadan her 14 gnde 5(14) = 70 birim teslimatlk bir program yapmaldr. rnek 5 ve 6da birim says xin herhangi bir pozitif reel say olmasna izin verdik. Gerekte, genellikle x in sadece pozitif tamsay (veya sfr) olmas durumunda bir anlam vardr. Cevabmz yuvarlamamz gerekirse, yukar m yoksa aa m yuvarlamalyz? c A 2200 B = 5000
RNEK 7
Minimum Maliyetin Hassasiyeti
rnek 6 da en iyi zm iin, teslimatlar arasndaki gn saysn yukar m yoksa aa m yuvarlamalyz?
4.5
285
zm 14.14 ten 14e yuvarlarsak ortalama gnlk maliyet yaklak olarak 0.03 $ kadar ar-
tar: c s 14 d = ve c(14) c(14.14) = $707.14 $707.11 = $0.03 olur. te yandan, c(15) = $708.33 dir ve yukar yuvarlarsak maliyetimiz $708.33 $707.11 = $1.22 artar. Bylece, xi aaya, 14 gne yuvarlamamz daha iyidir. 5000 + 25s 14 d = $707.14 14
ALITIRMALAR 4.5
Tek deikenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, zdnz probleme uygun bir tanm aralnda fonksiyonun grafiini izmenizi tavsiye ederiz. Grafik hesaplamalarnza bir ngr getirecek ve yantnz anlamanza yardmc olacak grsel bir kapsam salayacaktr. drtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Bu ekilde yapabileceiniz en byk hacimli kutunun boyutlar ve hacmi nedir? 6. Birinci drtte bir blgenin kesini (a, 0)dan (0, b)a giden 20 birim uzunluunda bir doru parasyla kapatmay planlyorsunuz. Doru parasyla evrelenen genin alannn a = b olduunda en byk olduunu gsterin. 7. En iyi it plan Dikdrtgen bir tarla paras bir kenarndan bir nehir ve dier kenarndan elektrikli itle evrelenecektir. Elinizde 800 m tel bulunuyorsa, en fazla ne kadar bir alan evreleyebilirsiniz? Boyutlar nedir? 8. En ksa it 216 m2lik dikdrtgen bir bezelye tarh bir itle evrelenecek ve kenarlardan birine paralel baka bir itle eit iki paraya ayrlacaktr. En kk toplam it uzunluunu salamak iin d dikdrtgenin boyutlar ne olmaldr? Ne kadar it gerekecektir? 9. Bir tank tasarlamak Demir fabrikanz bir kat fabrikas iin 500 ft3 hacminde, kare tabanl, st ak, bir dikdrtgen eklinde elik tank yapmak iin anlamtr. Tank, paslanmaz elik tabakalarn kenarlarndan birbirlerine lehimlenmesiyle yaplacaktr. retim mhendisi olarak iiniz tankn olabildiince hafif arlkta olmasn salayacak taban ve ykseklik boyutlarn bulmaktr. a. Fabrikaya kullanmalar iin hangi boyutlar bildirirsiniz? b. Arl nasl hesaba kattnz ksaca aklayn.
P(x, ?)
Geometrik Uygulamalar
1. evreyi minimize etmek Alan 16 in2 olan bir dikdrtgenin olas en kk evresi ve boyutlar nedir? 2. evreleri 8 m olan btn dikdrtgenler arasnda alan en byk olannn bir kare olduunu gsterin. 3. Aada verilen ekil, hipotens 2 birim uzunluunda bir ikizkenar dik genin iine yerletirilmi bir dikdrtgeni gstermektedir. a. Pnin y koordinatn x cinsinden ifade edin (Yol gsterme: AB dorusu iin bir denklem yazn). b. Dikdrtgenin alann x cinsinden ifade edin. c. Dikdrtgenin alabilecei en byk alan ve boyutlar nedir?
y B
A 1 0 x 1
4. Bir dikdrtgenin taban x-ekseninde ve st iki kesi y = 12 x2 parabolnn zerine bulunmaktadr. Dikdrtgenin alabilecei en byk alan ve boyutlar nedir? 5. Kenarlar 8 in ve 15 in olan dikdrtgen bir kartonun kelerinden e byklkte kareler kesip, kenarlar katlayarak ak bir dik-
10. Yamur suyu toplamak 1125 ft3lk st ak, taban bir kenar x ft olan bir kareden oluan ve y ft derinlikte dikdrtgen eklinde bir tank yamur suyu toplamak iin st yerle ayn seviyede olacak ekilde yaplacaktr. Tankn maliyeti sadece tankn yapld malzemeden deil, xy arpmyla orantl kazma masrafndan da olumaktadr. a. Toplam maliyet c = 5(x2 + 4xy) + 10xy ise, hangi x ve y deerleri bunu minimize eder? b. (a) daki maliyet fonksiyonu iin olas bir senaryo verin.
286
Blm 4: Trev Uygulamalar c. Maksimum hacmi bulmak iin bir grafik yntem kullann ve bu deeri veren xi bulun. d. (c) deki cevabnz analitik olarak dorulayn. T 17. Bir bavul tasarlamak 24-ine 36-in bir karton tabaka, ekilde gsterildii gibi 24-ine 18-in bir dikdrtgen elde edilecek ekilde ikiye katlanyor. Sonra, katl dikdrtgenin kelerinden kenar uzunluu x olan drt e kare karlyor. Daha sonra karton alyor ve alt knt, yanlar ve bir kapa olan bir kutu oluturmak zere yukarya katlanyor. a. Kutunun hacmi iin bir V(x) forml yazn.
3 x
11. Bir poster tasarlamak Kenar paylar yukarda ve aada 4-in ve dier iki kenarda 2-in olmak zere, 50 in2 bask ierecek bir poster tasarm yapyorsunuz. Kullanlacak kadn miktarn minimize edecek tm boyutlar nedir? 12. 3 yarapl bir krenin iine oturtulabilecek en byk dik koninin hacmini bulun.
b. Problemdeki durum iin Vnin tanm kmesini bulun ve bu tanm kmesi zerinde Vyi izin. c. Maksimum hacmi bulmak iin bir grafik yntem kullann ve bu deeri veren xi bulun. d. (c) deki cevabnz analitik olarak dorulayn. e. 1120 in3 hacim veren bir x deeri bulun. f. (b)de ortaya kan durumu tanmlayan bir paragraf yazn.
13. Bir genin iki kenarnn uzunluklar a ve b, ve aralarndaki a udr. Hangi u deer genin alann maksimize eder? (pucu: A = s 1> 2 dab sin u ). .
14. Bir kutu tasarlamak 1000 cm3lk bir hacim ierebilecek en hafif (en az malzemeyle yaplm), st ak, dik bir silindir kutunun boyutlar nedir? Buradaki sonucunuzu rnek 2deki sonula karlatrn.
x x 24" x x 36"
x x 24" x x 18"
15. Bir kutu tasarlamak retim srecindeki fireyi de hesaba katarak, 1000 cm3 hacimli dik silindirik kutu tasarm yapyorsunuz. Yanlar iin alminyumu keserken fire olmamaktadr, ancak r yarapl taban ve tavan kenarlar 2r uzunluunda olan karelerden kesilecektir. Dolaysyla her kutu iin kullanlacak toplam alminyum miktar rnek 2deki A = 2pr 2 + 2prh yerine A = 8r 2 + 2prh olacaktr. rnek 2de en ekonomik kutu iin hnin rye oran 2ye 1di. imdi bu oran nedir? T 16. Kapakl bir kutu tasarlamak Bir mukavva paras 10 in e 15 in llerindedir. ekilde gsterildii gibi ls 10 in olan kenarn kelerinden e kareler karlyor. kntlar katlanarak kapakl bir dikdrtgensel kutu elde edecek ekilde dier kelerden e dikdrtgenler karlyor.
x
LEKL DEL
Sonra karton tabaka alyor
24"
Taban
36"
x x Taban Kapak x
x 10" x x 15" x
18. x = pden x = pye kadar y = 4 cos s 0.5x d eri yaynn altna bir dikdrtgen izilecektir. En byk alanl dikdrtgenin boyutlar ve en byk alan nedir? 19. 10 cm yarapl bir krenin iine oturtulacak en byk hacimli dik dairesel silindirin boyutlarn bulun. En byk hacim nedir? 20. a. Amerikan Posta Servisi ancak, uzunluu ve evre mesafesinin toplam 108 ini amayan kutular yurtii tama iin kabul etmektedir. Hangi boyutlar, ular birer kare olan kutuya olas en byk hacmi verir?
a. Kutunun hacmi iin bir V(x) forml yaz b. Problemdeki durum iin Vnin tanm kmesini bulun ve bu tanm kmesi zerinde Vyi izin.
4.5
evre mesafesi
287
24. Aadaki oluk gsterilen boyutlarda yaplacaktr. Sadece u as deitirilebilir. Hangi u deeri oluun hacmini maksimize edecektir?
1' Uzunluk Kare u
u
1'
u 1'
20'
T b. 108 inlik (uzunluk art evre mesafesi 108-in olacak) bir kutunun hacminin grafiini, uzunluunun bir fonksiyonu olarak izin ve grdklerinizi (a) daki yantnzla karlatrn. 21. (rnek 20nin devam.) a. Ucu kare olan bir kutu almak yerine, boyutlar h h w ve evre mesafesi 2h + 2w olacak ekilde kenarlar kare olan bir kutu aldnz varsayn. Bu durumda kutuya en byk hacmi salayacak boyutlar nedir?
evre mesafesi
25. Kat katlamak Aada gsterilen 8.5e-11-inlik dikdrtgen kat paras dz bir yzeye konulmu ve kelerinden biri, ekilde gsterildii gibi, karsndaki uzun kenarn zerine konmu ve kat dzletirilirken orada tutulmutur. Problemimiz katn olabildiince kk olmasn salamaktr. Uzunlua L deyin. Bunu kat ile deneyin a. L2 = 2x3@(2x 8.5) olduunu gsterin. b. Hangi x deeri L2yi minimize eder? c. Lnin minimum deeri nedir?
D R C
L2 x 2
Kat x
Q (asl konumu Ada)
T b. Hacmin grafiini, hnin bir fonksiyonu olarak izin ve grdnz (a) daki evabnzla karlatrn. 22. Bir pencere zerine bir yarm ember konulmu bir dikdrtgenden olumaktadr. Dikdrtgen effaf camdan yaplmken, yarm ember birim alan bana effaf camn yars kadar k geiren buzlu camdan yaplmtr. Toplam evre sabittir. En fazla k verecek pencere boyutlarn bulun. erevenin kalnln dikkate almayn.
A
x P B
26. Silindirler kurmak Aadaki iki kurulum probleminin cevaplarn karlatrn. a. Boyutlar x cmye y cm ve evresi 36 cm olan dikdrtgensel bir kat, ekilde (a) ksmnda gsterildii gibi, bir silindir yapmak zere yuvarlanacaktr. x ve ynin hangi deerleri en byk hacmi verir? b. Ayn kat, ekilde (b) ksmnda gsterildii gibi, y uzunluundaki kenarlarndan biri etrafnda, bir silindir tarayacak ekilde dndrlecektir. x ve ynin hangi deerleri en byk hacmi verir?
y
23. Bir silo (taban dahil deil) zerine bir yarm kre oturtulmu bir silindirden oluacak ekilde yaplacaktr. Yzey alannn birim kare bana yapm maliyeti yarm kre iin silindir yan duvarnnkinin iki katdr. Hacim sabit ve yapm maliyeti minimum olacaksa, kullanlmas gereken boyutlar bulun. Silonun kalnln ve yapmdaki fireyi dikkate almayn.
x evre = x x y y
(a)
(b )
288
Blm 4: Trev Uygulamalar a. 12-in-apl silindir eklinde bir ktkten kesilebilecek en kuvvetli kalasn boyutlarn bulun. b. Syi kalasn eni wnun bir fonksiyonu olarak izin. Orant sabitini k = 1 olarak aln. Grdklerinizi (a)daki yantnzla karlatrn. c. Ayn ekranda, veya farkl bir ekranda, Syi kalasn kalnl dnin fonksiyonu olarak izin. Yine k = 1 aln. Grafiklerinizi birbiriyle ve (a)daki yantnzla karlatrn. k iin baka bir deer semenin etkisi ne olurdu? Deneyin.
27. Koniler Kurmak Hipotens 23 m uzunluunda olan bir dik gen, dik kenarlarndan biri etrafnda, bir dik dairesel koni elde etmek zere evriliyor. Bu yolla yaplabilecek en byk hacimli koninin yarapn, yksekliini ve hacmini bulun.
h r
28. Hangi a deerlerinde s x d = x 2 + s a> x d fonksiyonunun a. x = 2de yerel bir minimumu vardr? 29. s x d = x 2 + s a> x d fonksiyonunun hibir a deerinde bir yerel maksimumu olamayacan gsterin. 30. Hangi a ve b deerlerinde s x d = x 3 + ax 2 + bx fonksiyonunun a. x = 1de bir yerel maksimumu, x = 3te bir yerel minimumu vardr? b. x = 4te bir yerel minimumu ve x = 1de bir bkm noktas vardr?
w
b. x = 1de bir bkm noktas bulunur?
12" d
T 35. Bir kalasn sertlii Bir kalasn sertlii S genilii kere kalnlnn kb ile orantldr. a. 12-in-apl silindir eklinde bir ktkten kesilebilecek en sert kalasn boyutlarn bulun. b. Syi kalasn eni wnun bir fonksiyonu olarak izin. Orant sabitini k = 1 olarak aln. Grdklerinizi (a)daki yantnzla badatrn. c. Ayn ekranda, veya farkl bir ekranda, Syi kalasn kalnl dnin fonksiyonu olarak izin. Yine k = 1 aln. Grafiklerinizi birbiriyle ve (a)daki yantnzla karlatrn. k iin baka bir deer semenin etkisi ne olurdu? Deneyin. 36. Bir doru zerinde hareket ki paracn s-ekseni zerindeki konumlar, s1 ve s2 metre, t saniye olmak zere s1 = sin t ve s2 = sin (t + p@3)dir. a. 0 t 2p aralnn hangi an(lar)nda iki parack buluur? b. Paracklar arasndaki uzaklk en fazla ne olur? c. 0 t 2p aralnda, paracklar arasndaki uzaklk ne zaman eh hzl deiir? 37. Srtnmesiz araba Duvara bir yayla bal srtnmesiz kk bir araba durgun konumundan 10 cm ekiliyor ve t = 0 annda 4 saniye iin salnma braklyor. t anndaki konumu s = 10 cos ptdir. a. Arabann maksimum hz nedir? Araba bu hza ne zaman ular? O anda nerededir ve ivmesinin bykl nedir? b. Araba, ivmesinin bykl maksimum olduunda nerededir? O anda arabann srati nedir?
Fiziksel Uygulamalar
31. Dikey hareket Dikey olarak hareket eden bir cismin ykseklii, s feet ve t saniye olmak zere s = 16t2 + 96t + 112 ile verilmektedir. Aadakileri bulun a. cismin t = 0 anndaki hzn b. maksimum yksekliini ve zamann c. s = 0 iken hzn 32. En abuk rota Jane, kydan 2 mil akta bir bottadr ve ky eridinde bota en yakn noktadan 6 mil ileride bir sahil kyne ulamak istemektedir. Saatte 2 mil hzla krek ekebilmekte ve saatte 5 mil hzla yryebilmektedir. Kye en ksa zamanda ulaabilmesi iin, botla kydaki hangi noktaya kmaldr. 33. Ksa kalas Aada gsterilen 8-ftlik duvar binadan 27-ft uzaktadr. Duvarn dndaki bir yerden binann kenarna ulaabilecek en ksa kalasn uzunluunu bulun.
Kalas
Bina
8' duvar 27'
T 34. Bir kalasn kuvveti Dikdrtgen eklinde tahta bir kalasn kuvveti S, genilii kere kalnlnn karesi ile orantldr (ekle baknz).
10
4.5 38. Yanyana yaylarla asl olan iki ktlenin konumlar s1 = 2 sin t ve s2 = sin 2tdir. a. 0 t aralnn hangi annda iki ktle birbirini geer? (pucu: sin 2t = 2 sin t cos t) b. 0 t 2p aralnda hangi anda ktleler arasndaki dikey uzaklk en byktr? Bu uzaklk nedir? (pucu: cos 2t = 2cos2 t 1)
Ik kayna A

Normal Ik alcs
289
Gelme as
1
Yansma as
2
Dzlem ayna
m1
s1 0 s2
m2
39. ki gemi arasndaki uzaklk leyin, A gemisi B gemisinin 12 deniz mili kuzeyindedir. A gemisi gn boyu gneye doru 12 not (saatte deniz mili; bir deniz mili 2000 yardadr) hzla gitmektedir. B gemiside douya doru 8 notla gitmektedir. a. Zaman leyin t = 0 olarak aln ve gemiler arasnda uzaklk syi tnin bir fonksiyonu olarak ifade edin. b. le vakti ve 1 saat sonra gemiler arasndaki uzaklk hangi hzla deimektedir? c. O gnk gr mesafesi 5 deniz milidir. Gemiler hi birbirini grebildi mi? d. 1 t 3 aralnda s ve ds@dtnin grafiklerini tnin fonksiyonlar olarak birlikte ve mmknse farkl renklerde izin. T Grafikleri karlatrn ve grdklerinizi (a) ve (b)deki yantlarla badatrn. e. ds@dtnin grafiinin birinci blgede yatay bir asimptotu varm gibi grnmektedir. Bu t q iken ds@dtnin bir limit deere ulatn belirtir. Bu deer nedir? Bu deerin gemilerin tek tek hzlaryla ilikisi nedir? 40. Optikteki Fermat prensibi Optikteki Fermat prensibi n bir noktadan dierine giderken yolculuk zamann minimize edecek bir yol izlediini syler. Bir A kaynandan kan k, ekilde gsterildii gibi, bir dzlem ayna tarafndan bir B noktasndaki alcya yanstlmaktadr. In Fermat prensibini gerekletirmesi iin, gelme asnn yansma asna eit olmas gerektiini gsterin. (Bu sonu analiz kullanmadan da kartlabilir. sterseniz tamamen geometrik bir yaklam da vardr.)
41. Teneke zehirlenmesi Metalik teneke 13.2nin altnda tutulduunda, zamanla krlgan hale gelir ve gri bir toza paralanr. Teneke cisimler yllarca souk bir iklimde tutulursa kendiliinden bu gri toza paralanr. Yllar nce kiliselerindeki teneke org borularnn paralandn gren Avrupallar bu deiiklie teneke zehirlenmesi adn verdiler, nk zehirli gibi grnyordu. Aslnda gerekten zehirliydi, nk gri toz kendi oluumunun katalizrdr. Bir kimyasal reaksiyonun katalizr kendisi deiime uramadan tepkime hzn kontrol eden bir maddedir. Bir otokatalitik tepkime rn kendi oluumunun katalizr olan bir tepkimedir. Byle bir tepkime balangta katalizr miktar azsa yava geliebilir ve en sonunda da esas maddenin ou kullanld zaman yine yavalar. Ancak, arada, hem madde hem de katalizr rn bol bulunduunda, tepkime daha hzl ilerler. Baz durumlarda, reaksiyonun y = dx@dt hz hem ortamda bulunan esas madde hem de rn miktar ile orantldr. Yani, y yalnzca xin bir fonksiyonu olarak kabul edilebilir ve y = kx(a x) = kax kx2 yazlabilir. Burada x = rn miktar a = balangtaki madde miktar k = pozitif bir sabit. Hangi x deerlerinde y hznn bir maksimumu vardr? y nin maksimum deeri nedir? 42. Uan ini yolu Bir uak, ekilde gsterildii gibi, bir hava alannn, yatay olarak L uzaklndaki pistine ini iin alalmaya baladnda H yksekliindedir. Uan ini yolunun (rotas) y = ax3 + bx2 + cx + d , y(L) = H ve y(0) = 0 eklinde bir kbik polinom fonksiyonun grafii olduunu varsayn. a. x = 0 da dy@dx nedir? b. x = L da dy@dx nedir? x x c. y s x d = H c2 a b + 3 a b d . olduunu L L
3 2
gstermek
iin
dy/dxin x = 0daki ve x = Ldeki deerlerini y(0) = 0 ve y(L) = H ile birlikte kullann.
290

y
ni yolu
48. retim seviyesi cs x d = x 3 - 20x 2 + 20,000x fonksiyonunun x adet mal retmenin maliyeti olduunu varsayn. x adet mal retmenin ortalama maliyetini minimize edecek bir retim seviyesi bulun. 49. Ortalama gnlk maliyet rnek 6da, herhangi bir malzemenin teslimatnn d kadar bir maliyete maruz kaldn varsayn, depolama maliyeti gn bana bir birim iin s $ ve retim oran gnde p birimdir. a. Her x gnde ne kadar teslimat yaplmaldr. b. Eitlii gsterin devre bana maliyet cost per cycle = d + px sx . 2
H = Uu ykseklii Hava alan x L
ve Ekonomi
43. Her bir srt antasn retmek ve datmak size c dolara mal olmaktadr. Srt antalarnn her biri x dolara satlyorsa, satlan anta says, a ve b belirli pozitif sabitler olmak zere, a n = x - c + bs 100 - x d , ile veriliyor. Hangi sat fiyat maksimum kr getirecektir? 44. Aadaki fiyatlar neren bir tur hizmeti veriyorsunuz. 50 kii (turu gerekletirmek iin minimum say) tura katlrsa, kii ba 200$. Maksimum toplam 80 kiiye kadar her ek kii iin, kii ba fiyat 2$ azalr. Turu yapmak 6000$ (sabit maliyet) art kii bana 32$ tutmaktadr. Krnz maksimize etmek iin ka kii gereklidir? 45. Vilson sipari miktar forml Envanter ynetiminin formllerinden biri mallarn ortalama haftalk sipariinin, demesinin ve depolanmasnn maliyetinin hq km As q d = q + cm + , 2 olduunu syler. Burada q elinizdekiler azaldnda smarladnz eylerin (ayakkablar, radyolar, sprgeler, veya her ne olursa) miktar, k bir sipari vermenin maliyeti (ayns, her ne kadar sklkta sipari verirseniz verin), c bir maln maliyeti (bir sabit), m her hafta satlan mal says (bir sabit) ve h de mal bana haftalk depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve gvenlik gibi eyleri de ieren bir sabit). a. Maazanzn envanter mdr olarak iiniz A(q)yu minimize edecek miktar bulmaktr. Bu nedir? (Yant bularak bulacanz formle Wilson lot boyutu forml denir). b. Sipari maliyetleri bazen sipari miktarna baldr. Byle olduunda, kyi, k ve qnun sabit bir katnn toplam k + bq ile deitirmek daha gerekidir. Bu durumda, smarlanacak en ekonomik miktar nedir? 46. retim seviyesi Ortalama maliyetin en kk olduu retim seviyesinin (varsa), ortalama maliyetin marjinal maliyete eit olduu, seviyede olduunu gsterin. 47. r(x) = 6x ve c(x) = x3 6x2 + 15x sizin gelir ve maliyet fonksiyonlarnz ise, yapabileceiniz en iyi eyin baa ba kalmak (gelirle maliyetin eit olmas) olduunu gsterin.
c. Teslimatlar arasndaki, teslimat ve depolamann ortalama gnlk maliyetini minimize eden x* zamann ve teslimat miktarn bulun. d. x*n y = d@x hiperbol ve y = psx@2 dorusunun kesim noktasnda ortaya ktn gsterin. 50. Ortalama maliyeti minimize etmek x, bin birim olmak zere c(x) = 2000 + 96x + 4x3@2 olduunu varsayn. Ortalama maliyeti minimize edecek bir retim seviyesi varmdr?
Tp
51. laca duyarllk (Blm 3.2, Altrma 50nin devam) dR/dM trevini maksimize eden M deerini bularak vcudun en duyarl olduu ila miktarn bulun. Burada R = M2 a ile verilir ve C bir sabittir. 52. Nasl ksryoruz a. ksrdmzde, trake (soluk borusu) dar kan havann hzn arttracak ekilde kaslr. Bu hz maksimize etmek iin ne kadar kaslmas gerektii ve ksrdmzde gerekten bu kadar kaslp kaslmad sorusunu akla getirir. Soluk borusu duvarnn esneklii ve duvarn yaknlarnda havann srtnmeyle nasl yavalatld hakknda yaplan uygun varsaymlar altnda, ortalama ak hz y r0 cm sn y = cs r0 - r dr 2 cm >@ sec, r r0 , 2 denklemiyle modellenebilir. Burada r0 trakenin cm olarak yarap ve c de deeri ksmen trakenin uzunluuna bal olan pozitif bir sabittir. r = (2@3)r0 olduunda, yani trake %33 orannda kasldnda ynin en byk olduunu gsterin. Bunun en gzel yan, x-n fotoraflarnn ksrdmzde trakenin bu kadar kasldn dorulamasdr. T b. r0 = 0.5 ve c = 1 olarak aln ve yyi 0 r 0.5 aralnda izin. Grdklerinizi r = (2@3) r0 olduunda ynin maksimum olduu iddiasyla karlatrn. C M - b 2 3
4.5
291
Teori ve rnekler
53. Pozitif tam saylar iin bir eitsizlik a, b, c ve d pozitif tamsaylarsa, u ifadeyi dorulayn: s a 2 + 1 ds b 2 + 1 ds c 2 + 1 ds d 2 + 1 d 16 . abcd 54. rnek 4teki dt> dx trevi a. s x d = x 2a + x
2 2
59. a. y = 2x erisi (3> 2 , 0) noktasna ne kadar yaklar? (Yol gsterme: Uzakln karesini minimize ederseniz, karekklerden kurtulursunuz) T b. y = 2xi ve uzaklk fonksiyonunu birlikte izin ve grdklerinizi (a)daki cevabnzla badatrn.
y
nin
(x, x)
y x
xin artan bir fonksiyonu olduunu gsterin. b. g sxd = d - x 2b 2 + s d - x d2

0 3 , 0 2 x
nin
xin azalan bir fonksiyonu olduunu gsterin. c. dt d - x x = nin 2 2 2 dx c1 2a + x c2 2b + s d - x d2 xin artan bir fonksiyonu olduunu gsterin. 55. (x) ve g (x) aada ekilleri verilen trevlenebilir fonksiyonlar olsun. c noktas eriler arasndaki dikey mesafenin en byk olduu yerdir. ki erinin c noktasndaki teetlerinin bir zellii var mdr? Yantnz aklayn.
60. a. y = 216 - x 2 yaremberi A 1, 23 B ? noktasna ne kadar yaklar? T b. y = 216 - x 2i ve uzaklk fonksiyonunu birlikte izin ve grdklerinizi (a)daki cevabnzla badatrn. BLGSAYAR ARATIRMALARI 61 ve 62 altrmalarnda bir BCS kullanmak faydal olabilir. 61. Genelletirilmi koni problemi Ykseklii h ve yarap r olan bir koni, yarap a in olan yass bir dairesel diskten, yay uzunluu x in olan bir AOC dilimi karlarak ve sonra OA ve OC kenarlar birletirilerek yaplmtr. a. Koninin hacmi Vnin bir formln x ve a cinsinden bulun. b. a = 4, 5, 6, 8 iin, maksimum hacimli konide r ve hyi bulun.
y f(x) y g(x)
c. Maksimum hacimli koni iin, r ve h arasnda adan bamsz basit bir bant bulun.
A a c b x a O a x 4" C O C
LEKL DEL
56. s x d = 3 + 4 cos x + cos 2x fonksiyonunun hi negatif olup olmadn bulmanz istensin. a. Neden sadece [0, 2p] aralndaki x deerlerini ele almanz gerektiini aklayn. b. hi negatif olur mu? Aklayn. 57. a. y = cot x - 22 csc x fonksiyonunun 0 x p aralnda bir mutlak maksimumu bulunmaktadr. Bunu bulun. T b. Fonksiyonun grafiini izin ve grdklerinizi (a)daki yantnzla karlatrn. 58. a. y = tan x + 3 cot x fonksiyonunun 0 x p@2 aralnda bir mutlak minimumu bulunmaktadr. Bunu bulun. T b. Fonksiyonun grafiini izin ve grdklerinizi (a)daki yantnzla karlatrn.
h r
62. Bir elipsi snrlamak P(x, a) ve Qs - x, a d (0, 5) merkezli s y - 5 d2 x2 + = 1 100 25 elipsin st yars zerinde iki nokta olsun. Elipsin P ve Q noktalarndaki teetler kullanlarak, ekilde gsterildii gibi, bir RST geni oluturuluyor.
292
Blm 4: Trev Uygulamalar b. Ann tanm kmesi nedir? Grafiin asimptotlar problemin konusu ile nasl ilikilidir? c. En kk alanl genin yksekliini belirleyin. Elips merkezinin y koordinatyla nasl ilikilidir?
Q(x, a) 5 S T x P(x, a)
y R
d. (a), (b) ve (c) klarn, (0, 13) merkezli s y - B d2 x2 + = 1 C2 B2 elipsi iin tekrarlayn. Ykseklik 3B iken, genin alannn minimum olduunu gsterin.
a. y = (x) elipsin st yarsn temsil eden fonksiyon olmak zere, genin alannn As x d = - s x d cx olduunu gsterin. s x d 2 d , sxd
4.6
TARHSEL BYOGRAF
Guillaume Franois Antoine de lHpital (16611704)
Belirsiz ekiller ve LHpital Kural

Onyedinci yzyln sonlarnda, John Bernoulli hem paylar hem de paydalar sfra veya + q giden kesirlerin limitlerini bulmak iin bir yol kefetti. Kural gnmzde, kuraln ilk kez basl olarak yaynland ilk diferansiyel analize giri kitabn yazan bir Fransz soylusunun, Guillaume Franois Antoine de lHpitalin adyla lHpital Kural olarak bilinmektedir.
0 / 0 Belirsiz ekli
(x) ve g(x) srekli fonksiyonlarnn ikisi de x = ada sfrsa,
x:a
lim
s x d g sxd
x = a yazlarak bulunamaz. Bunu yazmak 0/0 verir ki bu da belirsiz form olarak adlandrlan, hesaplayamadmz anlamsz bir ifadedir. Bazen, fakat her zaman deil, belirsiz formlara yol aan limitler ksaltma, terimleri yeniden dzenlenme veya baka cebirsel ilemler yardmyla bulunabilir. Bu, Blm 2den edindiimiz tecrbedir. Blm 2.4te limx0 (sin x)@xi bulmak nemli lde analiz gerektirdi. Fakat trevleri hesapladmz ve x = a yazdmzda her zaman 0/ 0n edeerini veren s a d = lim s x d - s a d , x - a x:a
limitinde hatr saylr bir baar gsterdik. lHpital kural trevlerle saladmz baary, belirsiz formlara yol aan limitleri hesaplarken kullanmamz salar.
TEOREM 6 LHpital Kural (Birinci ekil) f (a) = g(a) = 0 olduunu, (a) ve g (a)nn var olduunu ve g (a) 0 olduunu varsayn. Bu durumda
x:a
lim
s x d sad = . g sxd gsad
olur.
4.6
293
Dikkat f@gye lHpital Kuraln uygulamak iin, fnin trevini gnin trevine bln. f@gnin trevini alma tuzana dmeyin. Kullanlacak blm f @gdr, (f@g) deil.
spat Kendileri de birer limit olan s a d ve g s a ddan geriye doru gidersek, sad = gsad
x:a
lim
s x d - s a d x - a = lim
x:a
s x d - s a d x - a g sxd - g sad x - a
g sxd - g sad lim x - a x:a

x:a
= lim buluruz.
s x d - s a d s x d - 0 s x d = lim = lim . g sxd - g sad x : a g sxd - 0 x : a g sxd
RNEK 1
(a) lim
x:0
LHpital Kuraln Kullanmak
3x - sin x 3 - cos x ` = 2 = x 1 x=0 1 21 + x - 1 2 21 + x 3 1 = = (b) lim x 2 x:0 1 x=0 Bazen, bir trev alma ileminden sonra, rnek 2 de grdmz gibi, yeni pay ve paydann ikisi birden x = a da sfrdr. Bu durumda LHpital Kuralnn daha kuvvetli bir eklini uygularz.
TEOREM 7 LHpital Kural (Daha Kuvvetli ekil) (a) = g(a) = 0 olduunu, ile gnin a noktasn ieren bir I ak aralnda trevlenebilir olduklarn varsayn. Ayrca x a ise, I da g'(x) 0 olduunu varsayn. Bu durumda, sadaki limitin var olmas kouluyla
x:a
lim
s x d sxd = lim , g sxd x : a gsxd
olur. Teorem 7yi ispatlamadan nce bir rnei inceleyelim.
RNEK 2
(a) lim
LHpital Kuralnn Kuvvetli eklini Uygulamak

21 + x - 1 - x> 2 x2 = lim = lim s 1> 2 ds 1 + x d-1>2 - 1> 2 2x x:0
x:0
x:0
0 0 Hala 0 ; tekrar trev aln. 0
- s 1> 4 ds 1 + x d-3>2 1 = 2 8
0 deil; limit bulundu. 0 0 0
(b) lim
x:0
x - sin x x3 = lim = lim = lim 1 - cos x x:0 3x 2

x:0
Hala
0 0 0 0
sin x 6x cos x 1 = 6 6
Hala
x:0
0 deil; limit bulundu. 0
294
L Hpital Kuralnn kuvvetli eklinin ispat, Cauchynin Ortalama Deer Teoremine dayanr. Bir fonksiyon yerine iki fonksiyon ieren bir Ortalama Deer Teoremi. nce Cauchy Teoremini ispat ediyoruz ve sonra nasl L Hpital Kuralna yol atn gsteriyoruz. TARHSEL BYOGRAF
Augustin-Louis Cauchy (17891857)
TEOREM 8 Cauchy Ortalama Deer Teoremi ve g fonksiyonlarnn [a, b] aralnda srekli, (a, b)de trevlenebilir olduklarn ve ayrca (a, b)de g s x d Z 0 olduunu varsayn. Bu durumda, (a, b)de
s b d - s a d scd = . gscd g sbd - g sad olacak ekilde bir c says bulunur. spat Blm 4.2deki Ortalama Deer Teoremini iki kere uygularz. lk olarak, g(a) g(b) olduunu gstermek iin kullanrz. Eer g(a) = g(b) olsayd, Ortalama Deer Teoremi, a ile b arasndaki bir c says iin gscd = g sbd - g sad = 0 b - a
verirdi. Oysa (a, b)de g s x d Z 0 olduu iin, bu doru olamaz. Sonra, Ortalama Deer Teoremini Fs x d = s x d - s a d s b d - s a d [ g s x d - g s a d]. g sbd - g sad
fonksiyonuna uygularz. Bu fonksiyon ve g ile ayn yerlerde srekli ve trevlenebilirdir ve F(b) = F(a) = 0dr. Dolaysyla a ve b arasnda F(c) = 0 olduu bir c says vardr. ve g cinsinden ifade edildiinde bu denklem Fscd = scd veya
y
s b d - s a d [ g s c d] = 0 g sbd - g sad
scd s b d - s a d = . gscd g sbd - g sad haline dnr. una dikkat edin, Blm 4.2deki Ortalama Deer Teoremi, g(x) = x ile Teorem 8 dir. Cauchy Ortalama Deer Teoreminin, x = (t) ve y = (t) parametrik denklemleri ile tanmlanan bir C erisi iin bir geometrik yorumu vardr. Blm 3.5 Denklem (2) den, parametrik erinin t deki eimi dy> dt std = , dx> dt gstd
(g(c), f(c))
(g(b), f(b)) Eim f(b) f(a) g(b) g(a)
(g(a), f(a)) 0 x
ile verilir, bundan dolay s c d> g s c d, t = c iin erinin teetinin eimidir. C zerindeki (g (a), (a)) ve (g (b), (b)) noktalarn birletiren kiriin eimi s b d - s a d . g sbd - g sad dr. Teorem 8, (a, b) aralnda, erinin (g(c), (c))deki teetinin eiminin, (g (a), (a)) ve (g (b), (b)) noktalarn birletiren kiriin eimi ile ayn olduu, bir c parametre deerinin var olduunu syler. Bu geometrik sonu ekil 4.42 de gsterilmitir. Parametrenin, bu ekilde birden fazla c deerinin olabileceine dikkat edin. imdi Teorem 7yi ispat edelim.
EKL 4.42 (g (c), (c))deki teetin eiminin, (g (a), (a)) ve (g (b), (b)) noktalarn birletiren kiriin eimi ile ayn olduu en az bir t = c, a c b parametre deeri vardr.
4.6
295
LHpital Kuralnn Daha Kuvvetli eklinin spat nce limit denklemini x a+ durumu iin gerekleriz. Bu yntemi x aye uygulamak iin neredeyse hi deiiklie gerek yoktur ve bu iki durumun birletirilmesi sonucu verir. xin ann sanda bulunduunu varsayn. Bu durumda g(x) 0 olur ve adan xe kadar olan kapal aralkta Cauchy Ortalama Deer Teoremini uygulayabiliriz. Bu adm, a ile x arasnda scd s x d - s a d = . gscd g sxd - g sad olacak ekilde bir c says salar. Ama (a) = g(a) = 0dr, dolaysyla scd s x d = . gscd g sxd olur. x aya yaklarken, c de aya yaklar nk x ile a arasndadr. Bylece
x : a+
lim
s x d scd sxd = lim+ = lim+ , g sxd c : a gscd x : a gsxd
olur. Bu lHpital kuraln xin aya stten yaklat durum iin dorular. xin aya alttan yaklat durum ise Cauchy Ortalama Deer Teoremini [x, a], x a, kapal aralna uygulanarak ispatlanr. Gerek hayatta karlalan bir ok fonksiyon ve bu kitaptaki bir ok fonksiyon, lHopital kuralnn koullarn salar.
LHpital Kuraln Kullanmak

x:a
lim
s x d g sxd
limitini lHpital kural ile bulmak iin, x = a da 0@0 fomunu elde ettiiniz srece ve gnin trevlerini almaya devam edin. Fakat, bu trevlerden biri veya teki x = a da sfrdan farkl olduunda trev almay durdururuz. Payn veya paydann sfrdan farkl sonlu bir limitinin olmas durumunda lHpital Kural uygulanamaz.
RNEK 3
LHpital Kuralnn Kuvvetli eklinin Yanl Uygulanmas

x:0
lim
1 - cos x x + x2
0 0 0 deil; limit bulundu 0
= lim
x:0
sin x 0 = = 0 1 + 2x 1
Buraya kadar hesaplama dorudur, fakat lHpital kuraln bir kere daha uygulamak iin trev almaya devam edersek,
x:0
lim
1 - cos x sin x cos x 1 = lim = lim = , 2 x : 0 1 + 2x x:0 2 x + x2
buluruz, ki bu da yanltr. LHpital Kural sadece belirsiz ekiller veren limitlere uygulanabilir ve 0@1 bir belirsiz ekil deildir.
296
Teorem 7nin ispatndan aka grld gibi, lHpital kural, ayrca tek tarafl limitlere de uygulanr.
RNEK 4
(a) lim+
q ve + q un ayn ey demek olduunu hatrlayn.
x:0
LHpital Kuralnn Tek-Tarafl Limitlerle Kullanmak

sin x x2 = lim+
x:0
0 0
cos x = q 2x
x 0 iin pozitif 0 0
(b) limx:0
sin x x2 = limx:0
cos x = -q 2x
x 0 iin negatif
> , # 0, Belirsiz ekilleri

Bazen, x = a yazarak x : a iken limit hesaplamaya altmzda, 0@0 yerine q @ q , q # 0 veya q q gibi ne olduu belirsiz ifadeler elde ederiz. nce q > q formunu ele alyoruz. Daha ileri seviyede kitaplarda lHpital Kuralnn 0@0a olduu gibi q > q a uyguland da ispatlanmaktadr. x a iken s x d : ; q ve g s x d : ; q ise, sadaki limitin var olmas kouluyla s x d sxd lim = lim x : a g sxd x : a gsxd dir. x a notasyonunda a sonlu veya sonsuz olabilir. Ayrca, x a ifadesi x a+ veya x a tek tarafl limitleri ile deitirilebilir.
RNEK 5
(a)
x : p>2
q > q Belirsiz ekli ile almak

sec x 1 + tan x
lim
x - 2x 2 x : q 3x 2 + 5x limitlerini bulun. (b) lim

zm
(a) Pay ve payda x = p@2de sreksizdir, bu yzden burada tek tarafl limitleri inceleriz. L Hpital Kuraln uygulamak iin, bir u noktas x = p@2 olan herhangi bir I ak aral seebiliriz.
x : sp>2d -
lim
sec x 1 + tan x =
q soldan q
x : sp>2d
lim
Bir belirsiz ekil olarak s - q d> s - q d ile sadan trevde 1 dir. Bu nedenle, iki tarafl limit 1e eittir. (b) lim
x: q
sec x tan x = sec2 x
x : sp>2d -
lim
sin x = 1
x - 2x 2 1 - 4x -4 2 = lim = lim = - . 3 x : q 6x + 5 x: q 6 3x 2 + 5x
4.6
297
imdi dikkatimizi q # 0 ve q q belirsiz ekillerine eviriyoruz. Bazen bu ekiller, cebirsel ilemler yardmyla 0> 0 veya q > q belirsiz ekillerine dntrlmek zere ele alnabilir. Burada yine, q # 0n veya q - q un birer say olduunu ileri srmek niyetinde deiliz. Bunlar sadece, limitleri dnrken fonksiyonlarn davranlarn tanmlayan notasyonlardr. Bu belirsiz ekillerle nasl almamz gerektiini gsteren rnekler aadadr.
RNEK 6
q # 0 Belirsiz ekli ile almak

1 lim ax sin x b
x: q
limitini bulun.
zm
x: q
1 lim ax sin x b 1 = lim+ a sin h b h:0 h = 1
q #0 h = 1> x .
RNEK 7
q - q Belirsiz ekli ile almak

lim a 1 1 - xb. sin x
x:0
limitini bulun.
zm
x 0+ ise sin x 0+ dir ve 1 1 - x : q - q. sin x
olur. Benzer ekilde x 0 ise sin x 0dir ve 1 1 - x : - q - s- qd = - q + q . sin x olur. ki ekilde limitte ne olduunu gstermez. Limiti bulmak iin, nce kesirleri birletiririz: x - sin x 1 1 - x = sin x x sin x Sonra, sonuca lHpital Kuraln uygularz:
x:0
ortak payda x sin x dir.
lim a
x - sin x 1 1 - x b = lim sin x x : 0 x sin x = lim = lim

x:0
0 0 Hala 0 0
1 - cos x sin x + x cos x sin x 0 = = 0. 2 2 cos x - x sin x
x:0
bulunur.
298
ALITIRMALAR 4.6
Limitleri Bulmak
16 altrmalarnda, limiti bulmak iin lHpital Kuraln kullann. Sonra, limiti Blm 2de rendiimiz bir yntemle hesaplayn. 1. lim x - 2 x:2 x2 - 4 5x 2 - 3x x : q 7x 2 + 1
x:0
31. Hangisi doru, hangisi yanltr? Cevabnz aklayn. a. lim

x:3
x - 3 1 1 = lim = 6 x : 3 2x x2 - 3
2. lim 4. lim
sin 5x x x:0 x3 - 1 x : 1 4x - x - 3
3
3. lim 5. lim
1 - cos x x2
6. lim
x: q
2x 2 + 3x x3 + x + 1
0 x - 3 = = 0 6 x2 - 3 32. / ekli lim x : q s x d = lim x : q g s x d = q olan ve aadakileri salayan trevlenebilir iki ve g fonksiyonu bulun. s x d s x d = 3 = 0 a. lim b. lim x : q g sxd x : q g sxd b. lim
x:3
c. lim
LHpital Kuraln Uygulamak

726 altrmalarndaki limitleri lHpital kuralyla bulun. 7. lim
t:0
x: q
s x d = q g sxd
sin t 2 t sin u p - u
8. 10. 12.
x : p>2 x : p>2 x : p>3 x:0
lim
2x - p cos x 1 - sin x 1 + cos 2x cos x - 0.5 x - p> 3 2x
33. Srekli genileme Aadaki fonksiyonu x = 0 da srekli klacak bir c deeri bulun. c deerinizin neden ie yaradn aklayn. s x d = 34. s x d = e olsun. a. lim sxd = 1 gsxd x + 2, 0, 9x - 3 sin 3x , 5x 3 c, x Z 0 x = 0 g sxd = e x + 1, 0, x Z 0 x = 0.
9. lim 11. 13.
u:p
lim
sin x - cos x x - p> 4 x : p>4 lim

x : sp>2d
lim
lim
- ax -
p b tan x 2
x Z 0 x = 0
ve and
14. lim
15. lim 17. lim 19. lim 21. lim
2x 2 - s 3x + 1 d 2x + 2 x - 1 x:1
x:0
2as a + x d - a , x
a 7 0
xs cos x - 1 d x : 0 sin x - x
n
x + 7 2x 2x 2 + 5 - 3 16. lim x:2 x2 - 4 10s sin t - t d 18. lim t:0 t3 sin s a + h d - sin a 20. lim h h:0
x:0
fakat but
x:0
lim
s x d = 2. g sxd
olduunu gsterin. b. Bunun neden lHpital Kural ile elimediini aklayn. T 35. 0 / 0 ekli Grafik izerek 2x 2 - s 3x + 1 d 2x + 2 x - 1 x:1 lim
r:1
as r - 1 d pozitif bir tam say , nn a positive integer r - 1 1 2x b 23. lim s x - 2x 2 + x d

x: q
1 22. lim+ a x x:0
1 24. lim x tan x x: q 26. lim

x:0
25.
x: ;q
lim
3x - 5 2x 2 - x + 2
limiti iin bir tahminde bulunun. Sonra tahmininizi lHpital Kural ile dorulayn. T 36. ekli a. s x d = x - 2x 2 + x in grafiini uygun, geni bir x deerleri aralnda izerek
x: q
sin 7x tan 11x
Teori ve Uygulamalar
L Hpital Kuralnn 2730 altrmalarndaki limitlere yardm olmaz. Deneyin; bir dng iinde kalrsnz. Limitleri bir baka yolla bulun. 27. lim 29x + 1 2x + 1 sec x lim 29. x : sp>2d - tan x
x: q
lim A x - 2x 2 + x B
limiti iin tahminde bulunun. b. imdi, limiti lHpital Kural ile bularak tahmininizi dorulayn. lk adm olarak, (x)i A x + 2x 2 + x B > A x + 2x 2 + x B kesri ile arpn ve yeni pay sadeletirin.
28. lim+
x:0
2x
2sin x cot x 30. lim+ csc x x:0
4.7 T 1 - cos x 6 olsun. nin baz grafiklerinin lim . x0 (x) x 12 Bunu geometrik olarak yorumlayn.
y
Newton Yntemi
299
37. s x d =
limiti hakknda neden yanl bilgi verdiini aklayn. (pucu: [1, 1]e [0.5, 1] erevesini deneyin ) 38. Aada verilen fonksiyonlar ve aralklar iin, Cauchy Ortalama Deer Teoreminin sonucunu salayan btn c deerlerini bulun. a. (x) = x, b. (x) = x,
3
C u P(x, 0) O D
B(1, u ) u A(1, 0) x
g(x) = x2, g(x) = x2,
(a, b) = (2, 0) (a, b) keyfi (a, b) = (0, 3)
c. (x) = x @3 4x,
g(x) = x2,
39. ekilde, emberin OA yarap 1 dir ve AB embere A da teettir. AC yaynn radyan ls ve AB doru parasnn uzunluu u. B ve C den geen doru, x-eksenini P(x, 0) noktasnda kesmektedir. a. PA uzunluunun us 1 - cos u d 1 - x = . u - sin u b. lim s 1 - x d . i bulun.
u:0
40. Bir dik genin bir dik kenarnn uzunluu 1, dierinin uzunluu y ve hipotensnn uzunluu r dir. ynin karsndaki ann radyan ls u dir. u : p> 2 iken aadaki limitleri bulun. a. r - y. b. r 2 - y 2 . c. r 3 - y 3 .
r y
c.
u: q
lim [s 1 - x d - s 1 - cos u d] = 0. olduunu gsterin.

u 1
4.7
TARHSEL BYOGRAF
Niels Henrik Abel (18021829)
Newton Yntemi
Matematiin temel problemlerinden biri denklemler zmektir. Kuadratik kk formln kullanarak, x2 3x + 2 = 0 denklemini salayan bir noktay (zm) nasl bulacamz biliyoruz. Kbik ve drdnc dereceden denklemleri (3. veya 4. dereceden polinomlar) zmek iin de daha karmak formller vardr, fakat Norveli matematiki Neils Abel beinci dereceden polinomlar zmek iin basit formllerin bulunmadn gsterdi. Ayrca, sin x = x2 gibi, hem transandant fonksiyonlar ve hem de polinomlar veya baka cebirsel fonksiyonlar ieren denklemleri zmek iin de basit formller yoktur. Bu blmde, Newton yntemi, ya da Newton-Raphson yntemi denen ve bir (x) = 0 denkleminin zmne yaklamak iin bir teknik olan bir saysal yntem alacaz. Aslnda bu yntem, nin sfr olduu noktalarn yaknlarnda y = (x) grafiinin yerine teetleri kullanr (nin sfr olduu bir x deeri, fonksiyonunun bir kk ve (x) = 0 denkleminin bir zmdr).
Newton Ynteminin leyii

Bir (x) = 0 denkleminin bir zmn tahmin ederken Newton ynteminin amac zme yaklaan bir yaklamlar dizisi retmektir. Dizinin birinci says x0 seeriz. Sonra, uygun koullar altnda, yntem nin grafiinin x eksenini kestii bir noktaya doru adm adm ilerleyerek geri kalann halleder (ekil 4.43).
300
y
y f(x) (x0, f(x0))
(x1, f(x1)) (x2, f(x2)) Aranan kk 0 x x3 x2 Drdnc nc x1 kinci x0 Birinci
Yntem, her admda lineerizasyonlarndan birinin sfr ile nin sfrna yaklar. Nasl alt aadadr. Balang tahmini, x0 grafik izerek veya sadece tahmin edilerek seilebilir. Yntem daha sonra y = (x) erisinin (x0, (x0)) noktasndaki teetini, eriye yaklamda bulunmakta kullanr ve teetin x eksenini kestii noktaya x1 der (ekil 4.43). x1 noktas genelde zme x0dan daha yakndr. Erinin (x1, (x1)) noktasndaki teetinin x-eksenini kestii nokta olan x2 noktas dizideki bir sonraki yaklamdr. Her yaklam bir sonrakini hesaplamada kullanp, kke yeterince yaklap durabilecek noktaya gelene dek bu ie devam ederiz. Art arda yaklamlar retmek iin aadaki ekilde bir forml gelitirebiliriz. xn yaklam verilmise, erinin (xn, (xn)) noktasndaki teetinin nokta-eim denklemi y = s xn d + s xn ds x - xn d . dir. Teetin x eksenini kestii noktay y = 0 yazarak buluruz (ekil 4.44). 0 = s xn d + s xn ds x - xn d s xn d = x - xn s xn d s xn d x = xn s xn d xin bu deeri bir sonraki yaklam olan xn + 1dir. Burada Newtonun metodunun bir zeti vardr.
YAKLAIMLAR
EKL 4.43 Newton yntemi bir x0 balang tahmini ile balar ve (uygun durumlarda) bir zaman aralnda tahmini bir adm gelitirir.
y y f(x) Nokta: (xn, f(xn)) Eim: f'(xn) Teet Denklemi: y f(xn) f'(xn)(x xn) (xn, f(xn))
s xn d Z 0 ise
Teet doru (nin xndeki lineerizasyonunun grafii)
Newton Ynteminin leyii 1. (x) = 0 denkleminin bir kkne bir ilk yaklam iin bir tahminde bulunun. Bir y = (x) grafii size yardmc olacaktr. 2. lk yaklam kullanarak bir ikincisini, ikinciyi kullanarak ncsn ve bu ekilde devam ederek kk bulmak iin aadaki denklemi kullann. xn + 1 = xn s xn d , s xn d if (x n)s xn d 0 Zise 0
(1)
Aranan kk 0 xn1 xn f(xn) f'(xn) xn x
Newton Yntemini Uygulama

Newton ynteminin uygulamalar genellikle, bunlar bilgisayar veya hesap makinelerine daha uygun hale getiren, ok sayda saysal hesaplamalar ierir. lk rneimizde 22ye ondalk yaklamlar (x) = x2 2 = 0 denkleminin pozitif kkn tahmin ederek bulacaz. Yine de, hesaplamalar elle yapldnda dahi (ok skc olabilir), denklemlerin zmlerini bulmak iin gl bir yol verirler. lk rneimizde (x) = x2 2 = 0 denkleminin pozitif kkn tahmin ederek 22ye ondalk yaklamlar bulacaz.
EKL 4.44 Newton ynteminin art arda admlarnn geometrisi. Eri zerinde xnden yukar doru kar ve teeti aa doru izleyerek xn + 1i buluruz.
RNEK 1
2nin Kare Kkn Bulmak

(x) = x2 2 = 0
denkleminin pozitif kkn bulun.
4.7
Newton Yntemi
301
zm
(x) = x2 2 ve (x) = 2x ile, (1) denklemi xn + 1 = xn = xn = xn 2 - 2 2xn xn 1 + xn 2
xn 1 + xn . 2
halini alr. xn + 1 = xn 1 + xn 2
denklemi, her yaklamdan bir sonrakine birka tua basarak ulamamz salar. x0 = 1 balang deeri ile, aadaki tablonun ilk stunundaki sonular elde ederiz (5 ondalk basamaa kadar, 22 = 1.41421dir).
y 20 15 10 5 x
y x3 x 1
Hata x0 x1 x2 x3 = = = = 1 1.5 1.41667 1.41422 - 0.41421 0.08579 0.00246 0.00001
Doru rakam says 1 1 3 5
EKL 4.45 s x d = x 3 - x - 1 fonksiyonunun grafii x-eksenini bir defa keser; bu bulmak istediimiz kktr. (rnek 2).
Newton yntemi ok abuk yaknsad iin (bunun hakknda daha fazlas daha sonra) ou hesap makinesinin kk bulmakta kulland yntemdir. rnek 1deki tablodaki aritmetik, 5 ondalk basamak yerine 13 ondalk basamaa kadar gtrlseydi, bir adm daha gitmek 22yi 10 dan daha fazla ondalk basamaa kadar doru verecekti.
RNEK 2
3
Newton Yntemini Kullanmak
y = x x erisinin y = 1 yatay dorusunu kestii noktann x koordinatn bulun. Eri doruyu x3 x = 1 veya x3 x 1 = 0 olduunda keser. (x) = x3 x 1 ne zaman sfr olur? (1) = 1 ve (2) = 5 olduundan, Ara Deer Teoremine gre aralnda bir kkn var olduunu biliyoruz (ekil 4.45). Newton yntemini, x6 = 1 balang deeri ile ye uygularz. Sonular Tablo 4.1 ve ekil 4.6da grlmektedir. n = 5 iken, x6 = x5 = 1.324717957 sonucuna ularz. xn+1 = xn olduunda (1) denklemi (xn) = 0 olduunu gsterir. (x) = 0n 9 ondalk basamaa kadar zmn bulduk. ekil 4.7de rnek 2deki ilemin x0 = 3 ile eri zerindeki B0 (3, 23) noktasndan balam olabileceini belirttik. B0 noktas x ekseninden olduka uzaktr, fakat B0daki teet x eksenini (2.12, 0) yaknnda keser, dolaysyla x1 x0a gre daha gelimitir. (x) = x3 x 1 ve (x) = 3x2 1 olmak zere, (1) denklemini daha nceki gibi st ste kullanrsak, 9 ondalkl zm x7 = x6 = 1.3247 17957yi yedi admda dorularz.
zm
y x3 x 1 (1.5, 0.875) Aranan kk x0 1 x2 1.5 1.3478 (1, 1) x1 x
EKL 4.46 Tablo 4.1deki ilk x deeri (drt ondala kadar).
302
TABLO 4.1 x0 = 1 ile s x d = x3 - x - 1 fonksiyonuna Newton yntemini uygulamann
sonular n 0 1 2 3 4 5 xn 1 1.5 1.3478 26087 1.3252 00399 1.3247 18174 1.3247 17957 (xn) -1 0.875 0.1006 82173 0.0020 58362 0.0000 00924 - 1.8672E-13 (xn) 2 5.75 4.4499 05482 4.2684 68292 4.2646 34722 4.2646 32999 xn1 xn 1.5 1.3478 26087 1.3252 00399 1.3247 18174 1.3247 17957 1.3247 17957 s xn d s xn d
y 25 B0(3, 23) 20 y x3 x 1 15
ekil 4.47deki erinin x = - 1> 23te yerel bir maksimumu ve x = 1> 23te yerel bir minimumu vardr. x0 bu noktalar arasndayken Newton ynteminden iyi bir sonu alamayabiliriz, fakat x = 1> 23 n sandaki herhangi bir noktadan balayarak sonucu elde ederiz. Bunu yapmak pek akllca olmaz ama B0n daha da sandan, rnein x0 = 0dan da balayabilirdik. Bu daha uzun srerdi, fakat yine ayn sonuca yaknsard.
Newton Ynteminin Yaknsakl

Pratikte, Newton yntemi genellikle etkileyici bir hzla yaknsar, fakat bu garantili olmadndan yaknsamann gerekten bulunduunu test etmeniz gerekir. Bunu yapmann bir yolu fonksiyonu izerek x0 iin uygun bir balama deeri bulmaktr. u (xn)u e deer vererek fonksiyonun bir sfrna yaklap yaklamadnz test edebilir, u xn xn + 1 u i hesaplayarak yntemin yaknsayp yaknsamadn kontrol edebilirsiniz. Ancak, teori biraz yardm salar. leri analizin bir teoremi bir r kk civarnda bir aralktaki her x iin s x d s x d ` ` 6 1 (2) s s x dd2 ise, yntemin bu aralktaki herhangi bir x0 balama deeri iin rye yaknsayacan syler. nin grafii, x-eksenini kestii noktann yaknlarnda ok yatay deilse bu koulun salandna dikkat edin. r ve x0 r ile arasnda, (x0) 0 iken nin grafii yukarya konkav, (x0) 0 iken nin grafii aaya konkav ise Newton yntemi daima yaknsar. (Bkz. ekil 4.48.) ou durumda, r kkne yaknsamann hz -+ r x+ n+ 1+ ( + ) * hata en1 max sabit # (+)+* x - r 2 = constant xn - r 2, 2 min n
hata en
10 B1(2.12, 6.35) 5 13 1 0 Aranan kk 13 1 x2 x1 1.6 2.12 3 x0 x
EKL 4.47 x = 1> 23 n sandaki herhangi bir x0 balama deeri bizi kke gtrecektir.
y f(x)
x0
x'0
(3)
EKL 4.48 Newton yntemi iki balama noktasndan da rye yaknsayacaktr.
ileri analiz forml ile ifade edilir. Burada maks ve min, ryi ieren aralktaki maksimum ve minimum deerleri gstermektedir. Forml, n + 1. admdaki hatann, bir sabit kere n. admdaki hatann karesinden byk olmadn syler. Sabit, 1 den kk veya eit ise ve u xn r u 103 ise u xn + 1 r u 106dr. Forml bir admda ondalk basamak doruluktan alt ondalk basamaa ilerler ve her baarl admda, doruluk basamak says ikiye katlanmaya devam eder.
4.7
Newton Yntemi
303
(xn, f(xn))
Fakat ler Ktye Gidebilir

(xn) = 0 ise, Newton yntemi durur (ekil 4.49). Bu durumda, yeni bir balama noktas deneyin. Elbette, nin ve nn ortak bir kk bulunabilir. Bunun byle olup olmadn belirlemek iin, nce (x) = 0n zmlerini bulabilir ve yi bu deerlerde kontrol edebilirsiniz. Ya da ve n birlikte izebilirsiniz. Newton yntemi her zaman yaknsamaz. rnein, s x d = e - 2r - x, 2x - r, x 6 r x r,
xn
EKL 4.49 (xn) = 0 ise xn + 1i tanmlayacak bir kesim noktas yoktur.

y y f(x)
r 0 x0 x1
ise, grafik ekil 4.50deki gibi olacaktr. x0 = r h ile balarsak, x1 = r + h buluruz ve art arda yaklamlar bu iki deer arasnda gidip gelecektir. Herhangi bir iterasyon says bizi aradmz kke ilk tahminimizden daha fazla yaklatrmaz. Newton yntemi yaknsarsa, bir kke yaknsar. Yinede dikkatli olun. Yntemin yaknsar gibi grnd ancak orada bir kk bulunmad durumlar bulunmaktadr. Neyse ki, byle durumlar nadirdir. Newton yntemi bir kke yaknsarsa, bu dndnz kk olmayabilir. ekil 4.51 bunun olabilecei iki durumu gstermektedir.
y f(x) Bulunan kk x0 x1 x x1 Bulunan kk x2 x0 Aranan kk y f(x) x Balama noktas
Balama noktas
EKL 4.50 Newton yntemi yaknsamaz. rye herhangi bir yaklama elde etmeden x0dan x1 ve tekrar x0a gidersiniz.
Aranan kk
EKL 4.51 ok uzaktan balarsanz, Newton yntemi aradnz kk bulamayabilir.
Fraktal Havuzlar ve Newton Yntemi

Newton yntemiyle kk bulma ilemi kaotik olabilir, yani baz denklemler iin son kt balama deerinin yerine fazlasyla bal olabilir. 4x4 4x2 = 0 denklemi buna bir rnektir (ekil 4.52a). x-eksenindeki mavi blgedeki balama deerleri A kkne giderler. Siyah blgedeki balama deerleri B kkne, krmz blgedeki balama deerleri ise C kkne giderler. ; 22> 2 noktalar yatay teetleri verir. ; 221> 7 noktalar dnerler, yani ikisi de birbirini verir (ekil 4.52b). 221> 7 ve 22> 2 arasndaki aralk, C kkne giden noktalarn ak aralklarnn arasnda bulunan sonsuz sayda A kkne giden noktalarn ak aralklarn ierir (ekil 4.52c). Birbirini izleyen aralklarn snr noktalar (bunlardan sonsuz sayda vardr) kklere gitmeyip, bir deerden dierine dnp dururlar. stelik, 221> 7ye sadan yaklaan noktalar setiimizde, hangi noktalarn Aya, hangi noktalarn Cye gittiklerini ayrt etmek olduka gleir. 221> 7nin ayn tarafnda, hedefleri birbirinden ok uzakta olan birbirlerine keyfi derecede yakn noktalar buluruz Kkleri dier noktalarn ekicileri olarak dnrsek, ekil 4.52deki renklendirme ektikleri noktalarn aralklarn (ekme aralklar) gsterir. A ve B kkleri arasndaki aralklarn, ya Aya ya da Bye ekileceklerini dnebilirsiniz, fakat grdmz gibi, durum byle deildir. A ve B arasnda Cye ekilen noktalarn sonsuz sayda aral vardr. Ayn ekilde, B ile C arasnda da Aya ekilen noktalarn sonsuz sayda aral bulunmaktadr. Newton yntemini kompleks z6 1 = 0 denklemini zmek iin kullandmzda daha dramatik bir kaotik davran rneiyle karlarz. Bu denklemin alt zm vardr: 1, 1, ve drt kompleks say, ; s 1> 2 d ; A 23> 2 B i .
304

y y 4x4 4x2
A kk 1
21 7 0 2 2
B kk
21 7 2 2 1
C kk x
21 7 0 2 2
21 7 x 2 2
1 (a) (b)
21 7 (c)
2 2
EKL 4.52 (a) A - q , - 22> 2 B , A - 221> 7, 221> 7 B , ve and A 22> 2, q B daki balama deerleri srasyla A, ve 22> 2 , deerleri B ve C kklerini verir. (b) x = ; 221> 7 deerleri sadece birbirini verir. (c) 221> 7 and arasnda, Cye giden noktalarn ak aralklar arasnda yer alan sonsuz sayda Aya giden deerlerin ak aral bulunur. Bu davran A - 22> 2, - 221> 7 B . aralnda da grlr.
EKL 4.53 Bilgisayarla retilen bu balang deer portresi, z6 1 = 0 denklemini zmek iin Newton yntemi kullanldnda, kompleks dzlemdeki farkl noktalarn balama deeri olarak kullanldklarnda nereye gittiklerini gstermek iin renklendirilmitir. Krmz noktalar 1e, yeil noktalar s 1> 2 d + A 23> 2 B i ,ye, koyu mavi noktalar s - 1> 2 d + A 23> 2 B i ,ye gider ve byle devam eder. 32 admdan sonra bir kkn 0.1 birim yaknna ulamayan diziler yaratan balama noktalar siyahla gsterilmitir.
4.7
Newton Yntemi
305
ekil 4.53n (bundan nceki sayfada) gsterildii gibi, alt kkten her birinin sonsuz sayda ekim havuzu vardr (Ek 5). Krmz havuzlardaki balama noktalar 1 kkne ekilirler, yeil havuzdakiler s 1> 2 d + A 23> 2 B i , kkne ekilirler ve byle devam eder. Her havuzun karmak ekli art arda bytmeler altnda kendini sonsuza kadar tekrar eden bir snr vardr.
ALITIRMALAR 4.7
Kk Bulmak
1. Newton yntemini kullanarak x2 x 1 = 0 denkleminin zmlerini tahmin edin. Soldaki zm iin x0 = 1 ve sadaki zm iin x0 = 1 ile balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun. 2. Newton yntemiyle x3 + 3x + 1 = 0 denkleminin tek reel kkn tahmin edin. x0 = 0 ile balayn ve x2yi bulun. 3. Newton yntemiyle (x) = x4 + x 3 fonksiyonunun iki sfrn tahmin edin. Soldaki sfr iin x0 = 1 ve sadaki sfr iin x0 = 1 ile balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun. 4. Newton yntemiyle (x) = 2x x2 + 1 fonksiyonunun iki sfrn tahmin edin. Soldaki sfr iin x0= 0 ve sadaki sfr iin x0 = 2 ile balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun. 5. Newton yntemiyle, 2nin pozitif drdnc kkn x4 2 = 0 denklemini zerek bulun. x0 = 1 aln ve x2yi bulun. 6. Newton yntemiyle, 2nin negatif drdnc kkn x4 2 = 0 denklemini zerek bulun. x0 = 1 aln ve x2yi bulun. iii) y = x3 3x erisinin y = 1 yatay dorusunu kestii noktalarn x koordinatlarn bulun. iv) g s x d = s 1> 4 dx 4 - s 3> 2 dx 2 - x + 5 fonksiyonunun trevinin sfr olduu x deerlerini bulun.
12. Bir gezegenin yerini bulmak Bir gezegenin uzay koordinatlarn bulmak iin, x = 1 + 0.5 sin x gibi denklemleri zmemiz gerekir. (x) = x 1 0.5 sin x fonksiyonunun grafiini izmek fonksiyonun x = 1.5 civarlarnda bir kk olduunu gsterir. Bu tahmini gelitirmek iin Newton ynteminin bir uygulamasn kullann. Yani, x0 = 1.5 ile balayarak x1i bulun (Kkn deeri 5 ondalk basamaa kadar 1.49870tir). Radyan kullanmay unutmayn. T 13. Bir grafik izer zerinde Newton yntemini kullanmak iin bir program (x) = x3 + 3x + 1 olsun. Newton yntemindeki hesaplamalar iin bir program a. y0 = (x) ve y1 = NDER (x) olsun. b. xe x0 = 0.3 girin. c. Sonra xe x (y0@y1) girin ve Enter tuuna tekrar tekrar basn. Saylar nin sfrna yaklarken izleyin. d. Farkl x0lar iin (b) ve (c) admlarn tekrarlayn. e. Kendi denkleminizi yazn ve bunu Newton yntemiyle zmek iin bu yaklam kullann. Cevaplarnz, hesap makinenizin kendisinde bulunan, fonksiyonlarn sfrlarn veren zelliin verdii cevaplarla karlatrn. T 14. (Altrma 11in devam) a. (x) = x3 3x 1in iki negatif kkn 5 ondalk basamaa kadar bulmak iin Newton yntemini kullann. b. (x) = x3 3x 1in grafiini 2 x 2.5 aralnda izin. nin 5 ondalk basamaa kadar sfrlarn tahmin etmek iin ZOOM ve TRACE kullann. c. g (x) = 0.25x4 1.5x2 x 5in grafiini izin. Uygun leklemeyle beraber ZOOM ve TRACE kullanarak 5 ondalk basamaa kadar grafiin yatay teetlerinin bulunduu x deerlerini bulun. T 15. Erileri Kesitirmek y = tan x erisi y = 2x dorusunu x = 0 ile x = p@2 arasnda keser. Newton yntemini kullanarak tam yerini bulun. T 16. Bir kuadratiin gerek zmleri Newton yntemini kullanarak x4 2x3 x2 2x + 2 = 0 denkleminin iki reel zmn bulun. T 17. a. sin 3x = 0.99 x2 denkleminin ka zm vardr? b. Bunlar bulmak iin Newton yntemini kullann.
Teori, rnekler ve Uygulamalar

7. Bir kk tahmin etmek lk tahmininizde ansl olduunuzu varsayn, yani x0 (x) = 0 denkleminin zm olsun. (x0)in tanml olduunu ve 0 olmadn varsayarak, x1e ve daha sonraki yaklamlara ne olur? 8. piyi tahmin etmek cos x = 0 denklemini zmek iin Newton yntemini kullanarak p@2yi be ondalk basamak hassaslkta bulmay dnyorsunuz. Balama deerinizin ne olduu fark eder mi? Yantnz aklayn. 9. Salnm h 0 ise 2x, x 0 2 - x, x 6 0 denklemine Newton yntemini uygulamann, x0 = h ise x1 = h ve x0 = h ise x1 = h vereceini gsterin. Tersliin nerede olduunu gsteren bir resim izin. s x d = e 10. Giderek ktleen yaklamlar x0 = 1 alarak (x) = x1@3 fonksiyonuna Newton yntemini uygulayn ve x1, x2, x3 ve x4 hesaplayn. xn .iin bir forml bulun. n iken, xn ye . ne olur? Neler olduunu gsteren bir ekil izin. 11. Aadaki drt ifadenin neden ayn bilgiye gerek duyduunu aklayn: i) (x) = x 3x 1in kklerini bulun. ii) y = x3 erisi ile y = 3x + 1 dorusunun kesiim noktalarnn x koordinatlarn bulun.
3
306
Blm 4: Trev Uygulamalar a. Denizalt ve detektr arasndaki mesafeyi minimize eden x deerinin x = 1@(x2 + 1) denkleminin zm olduunu gsterin. b. x = 1@(x2 + 1) denklemini Newton yntemiyle zn. 27. Kknde neredeyse dz olan eriler Baz eriler o kadar dzdr ki, pratikte, Newton metodu kkten doru bir yaklam veremeyecek kadar uzak bir yerde durur. (x) = (x 1)40 fonksiyonuna x0 = 2 balama deeriyle Newton denklemini uygulayarak makinenizin x = 1 kkne ne kadar yaklatna bakn.
y
T 18. Erileri Kesitirmek a. cos 3x hi xe eit olur mu? Yantnz aklayn. b. Newton yntemini kullanarak nerede olduunu bulun. T 19. (x) = 2x4 4x2 + 1 fonksiyonunun 4 reel kkn bulun. T 20. piyi tahmin etmek x0 = 3 ile tan x = 0 denklemini zmek iin Newton yntemini kullanarak, hesap makinenizin gsterdii basamaa kadar pyi tahmin edin. 21. Hangi x deer(ler)inde cos x = 2x olur? 22. Hangi x deer(ler)inde cos x = x olur? 23. Blm 2.6daki Ara Deer Teoremini kullanarak, (x) = x3 + 2x 4n x = 1 ve x = 2 arasnda bir kk olduunu gsterin. Kk 5 ondalk basamaa kadar bulun. 24. Drdnc meretebe polinomu arpanlara ayrmak Aadaki arpanlara ayrmada r1den r4e deerleri tahmin edin. 8x 4 - 14x 3 - 9x 2 + 11x - 1 = 8s x - r1 ds x - r2 ds x - r3 ds x - r4 d .
y 2 1 2 4 6 8 10 12 1 2 x y 8x4 14x3 9x2 11x 1
y (x 1)40 Eim = 40 1 Eim = 40 (2, 1)
Neredeyse dz 1
28. Aranan kkten bakasn bulmak (x) = 4x4 4x2 fonksiyonunun kk de Newton yntemi, x = 221> 7 . civarnda balatlarak bulunabilir. Deneyin. (ekil 4.52ye bakn.) 29. yon konsantrasyonu bulmak Hidroklorik asit iinde doymu bir magnezyum hidroksit zeltisinin asitliliini bulurken hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+] iin 3.64 * 10 -11 = [H3 O+] + 3.6 * 10 -4 [H3 O+]2 denklemini karrsnz. [H3O+]nin deerini bulmak iin, x = 104[H3O+] alr ve denklemi x3 + 3.6x2 36.4 = 0 haline getirirsiniz. Sonra da bunu Newton yntemini kullanarak zersiniz. x ve [H3O+] iin ne bulursunuz? (2 ondalk basamaa kadar.) T
ki boyutta denizaltnn yolu EYYN 0 1 2 x
T 25. Farkl sfrlara yaknsama Verilen balama deerlerini kullanarak s x d = 4x 4 - 4x 2 fonksiyonunun sfrlarn bulmak iin Newton yntemini kullann (ekil 4.52). a. x0 = - 2 ve x0 = - 0.8 , A - q , - 22> 2 B iinde b. x0 = - 0.5 ve x0 = 0.25 , d. x0 = - 221> 7 ve x0 = 221> 7 de
A - 221> 7, 221> 7 B iinde c. x0 = 0.8 ve x0 = 2 , A 22> 2, q B iinde
26. Ses detektr problemi Denizalt bulma problemlerinde, sk sk bir denizaltnn su altndaki bir ses detektrne en yakn yaklama noktasn (EYYN) bulmak gereklidir. Denizaltnn y = x2 parabolik yolunu izlediini ve detektrn (2, 1@2) noktasnda bulunduunu varsayn.
y y x2 1
30. Kompleks kkler Kompleks saylarla aritmetik yapabilecek bir bilgisayar veya hesap makineniz varsa, z6 1 = 0 denklemini Newton yntemiyle zmek iin deneyler yapn. Kullanlacak rekrans bants zn + 1 = zn z n6 - 1 6z n5 veya or zn + 1 = 5 1 z + . 6 n 6z n5
2, 1 Ses detektr 2
olarak verilmektedir. (Dierleri yannda) u deerleri de kullann 2, i, 23 + i .
4.8 Ters Trevler
307
4.8
Ters Trevler
Bir fonksiyonun trevinin nasl bulunacan rendik. Ancak, bir ok problem, bilinen trevinden (bilinen deiim oranndan) fonksiyonun bulunmasn gerektirir. rnein, belli bir balang yksekliinden dmekte olan bir cismin hz fonksiyonunu biliyor olabiliriz ve belirli bir periyot iinde herhangi bir anda cismin yksekliini bilmeye ihtiyacmz olabilir. Daha genel olarak, bir F fonksiyonunu trevi olan den bulmak istiyoruz. Byle bir F fonksiyonu varsa, buna nin ters trevi denir.
Ters Trevleri Bulmak
TANIM Ters Trev Bir I aralndaki her x iin F(x) = (x) ise Fye I aral zerinde nin bir ters trevi denir.
F(x) fonksiyonunu, trevi olan (x)ten bulma ilemine ters trev alma denir. Bir fonksiyonunun ters trevini gstermek iin F, bir g fonksiyonunun ters trevini gstermek iin G vs. gibi byk harfler kullanrz.
RNEK 1
Aadaki fonksiyonlarn her biri iin bir ters trev bulunuz (a) s x d = 2x (b) g s x d = cos x (c) hs x d = 2x + cos x
zm
(a) Fs x d = x 2 (b) Gs x d = sin x (c) Hs x d = x 2 + sin x Her cevap, trev alarak kontrol edilebilir. F(x) = x2nin trevi 2xdir. G(x) = sin xin trevi cos x ve H(x) = x2 + sin xin trevi de 2x + cos xdir. Trevi 2x olan tek fonksiyon F(x) = x2 deildir. x2 + 1 fonksiyonunun trevi de ayndr. Herhangi bir C iin x2 = Cnin de yle. Baka var mdr? Blm 4.2 deki Ortalama Deer Teoreminin 2. Sonucu cevab verir: Bir fonksiyonun herhangi iki ters trevi bir sabit kadar fark eder. Bu nedele, C keyfi bir sabit olmak zere x2 + C fonksiyonlar, (x) = 2xin btn ters trevlerini oluturur. Daha genel olarak, aadaki sonu geerlidir.
308
F fonksiyonu bir I aral zerinde nin bir ters trevi ise nin I aral zerindeki en genel Ters Trevi, C keyfi bir sabit olmak zere Fs x d + C dir.
Bylece, nin I aral zerindeki en genel ters trevi, grafikleri dikey olarak birbirinin telenmesi olan bir F(x) + C fonksiyon ailesidir. Bu aileden zel bir ters trevi, Cye belirli bir deer atayarak seebiliriz. Byle bir atamann nasl yaplabileceini gsteren bir rnek aadadr.
RNEK 2 zel Bir Ters Trev Bulmak

(x) = sin xin F(0) = 3 eitliini salayan bir ters trevini bulun
zm
cos xin trevi sin x olduundan, Fs x d = - cos x + C
genel ters trevi (x)in btn ters trevlerini verir. F(0) = 3 koulu C iin belirli bir deer tanmlar. Fs x d = - cos x + C de x = 0 yazmak F(0) = cos 0 + C = 1 + C verir. F(0) = 3 olduundan, Cyi zersek C = 4 buluruz. Bylece, F(x) = cos x + 4 F(0) = 3 eitliini salayan ters trevdir. Deiik trev alma kurallarndan geriye doru alrken, ters trevler iin formller ve kurallar gelitirebiliriz. Her bir durumda, verilen bir fonksiyonun btn ters trevlerini gsteren genel ifadede keyfi bir C sabiti vardr. Tablo 4.2, nemli birka fonksiyonun ters trevlerini gstermektedir.
TABLO 4.2 Ters Trev Formlleri
Fonksiyon 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. xn sin kx cos kx sec2 x csc2 x sec x tan x csc x cot x
Genel ters trev xn+1 + C, n + 1 n Z - 1, n rasyonel
cos kx sabit, k + C, k k bir a constant, k0 Z 0 k
sin kx sabit, k k0Z 0 + C, kkbir a constant, k tan x + C - cot x + C sec x + C - csc x + C
4.8 Ters Trevler
309
Tablo 4.2 deki kurallar, soldaki fonksiyonu elde etmek zere, genel ters trevin, trevi alnarak kolaylkla gereklenebilir. rnein, C sabitinin deeri ne olursa olsun, tan x + Cnin trevi sec2 x dir ve bu, sec2 xin en genel ters trevi formln saptar.
RNEK 3
Tablo 4.2yi Kullanarak Ters Trev Bulmak
Aadaki fonksiyonlarn her birinin genel ters trevlerini bulunuz. (a) s x d = x 5 1 2x (c) hs x d = sin 2x (b) g s x d = (d) is x d = cos
zm
x 2
(a) Fs x d =
(b) g s x d = x -1>2 , bu yzden Gs x d = (c) Hs x d = (d) Is x d = - cos 2x + C 2 x 1>2 + C = 2 2x + C 1> 2

n = - 1> 2 ile Forml 1 k = 2 ile Forml 2
x6 + C 6
n = 5 ile Forml 1
sin s x> 2 d k = 1> 2 ile x + C = 2 sin + C Forml 3 2 1> 2 Dier trev kurallarna karlk da ters trev kurallar vardr. Ters trevleri toplayp karabilir, bir sabitle arpabiliriz. Tablo 4.3teki formller, ters trevlerin trevleri alnarak ve sonucun orijinal fonksiyonla uyutuu gereklenerek, kolaylkla ispatlanabilir. Forml 2, k = 1 ile Forml 1in zel halidir.
TABLO 4.3 Ters Trevlerin Lineerlik Kurallar
Fonksiyon 1. 2. 3. Sabit arpan Kural: Negatif Kural: Toplam veya Fark Kural: k(x) (x) s x d ; g s x d
Genel ters trev kF(x) + C, k bir sabit - Fs x d + C , Fs x d ; Gs x d + C
RNEK 4
Ters Trevler iin Lineerlik Kurallarn Kullanmak

s x d = 3 2x + sin 2x .
Fonksiyonunun genel ters trevini bulun.
310
Blm 4: Trev Uygulamalar zm rnek 3teki g ve h fonksiyonlar ile, elimizde s x d = 3g s x d + hs x d vardr. rnek 3bden g (x)in bir ters trevi Gs x d = 2 2x olduundan, ters trevler iin Sabit arpan Kuralndan, 3g s x d = 3> 2x . in bir ters trevi 3Gs x d = 3 # 2 2x = 6 2x dir. Benzer ekilde, rnek 3cden hs x d = sin 2x . in bir ters trevinin Hs x d = s - 1> 2 d cos 2x olduunu biliyoruz. Ters trevler iin Toplam Kuralndan, (x)in genel ters trev formln, C keyfi bir sabit olmak zere
Fs x d = 3Gs x d + Hs x d + C = 6 2x 1 cos 2x + C 2
olarak elde ederiz. Ters trevler birka nemli rol oynar. Bunlar bulmann yntem ve teknikleri analizin balca blmlerinden biridir (Bu, Blm 8in konusudur).
Balang Deer Problemleri ve Diferansiyel Denklemler

Bir (x) fonksiyonu iin bir ters trev bulma problemi, dy = s x d . dx denklemini salayan bir y (x) fonksiyonu bulmakla ayndr. Bilinmeyen bir y fonksiyonunun trevini ieren bir denklem olduundan, byle bir denkleme diferansiyel denklem denir. Bunu zmek iin, denklemi salayan bir y (x) fonksiyonu bulmamz gerekir. Bu fonksiyon, (x)in ters trevi alnarak bulunur. Ters trev alma ilemi srasnda ortaya kan keyfi sabiti, bir y(x0) = y0 balang koulu belirleyerek saptarz. Bu koul, x = x0 iken y (x)in deeri y0dr demektir. Bir diferansiyel denklem ve bir balang koulu kombinasyonu balang deer problemi adn alr. Byle denklemler btn bilim kollarnda nemli roller oynarlar. Aada balang deer problemi zmne bir rnek verilmitir.
RNEK 5
Eim Fonksiyonundan ve Bir Noktasndan Bir Eriyi Bulmak
(1, 1) noktasndan gemesi gereken ve (x, y) noktasndaki eimi 3x2 olan erinin denklemini bulun.
zm Matematiksel lisanla, aadakilerden oluan balang deer problemini zmemiz istenmektedir:
Diferansiyel denklem: The differential equation: Balang The initial koulu: condition: 1. y = x3 + C
dy = 3x 2 dx ys 1 d = - 1
Erinin eimi 3x 2dir .
Diferansiyel denklemi zn: y fonksiyonu (x) = 3x2nin bir ters trevidir, u halde dir. Bu sonu bize, ynin bir C deeri iin x3 + Cye eit olduunu syler. Bu deeri, y(1) = 1 balang koulundan buluruz.
4.8 Ters Trevler

y C2 C1 C0 C 1 C 2 x (1, 1)
311
2.
Cyi hesaplayn. y = x3 + C - 1 = s 1 d3 + C C = - 2. Aradmz eri, y = x3 2 dir (ekil 4.54.)

ys 1 d = - 1 balang koulu
y x3 C 2 1
0 1 2
(x) fonksiyonunun en genel ters trevi F(x) + C (rnek 5te x3 + C), dy@dx = (x) diferansiyel denkleminin y = F(x) + C genel zmn verir. Genel zm, denklemin btn zmlerini (sonsuz tane vardr, her C ii bir tane) verir. Diferansiyel denklemi genel zmn bularak zeriz. Sonra, y(x0) = y0 koulunu salayan bir zel zm bularak balang deer problemini zeriz.
Ters Trev ve Hareket

unu rendik: bir cismin konumunun trevi, cismin hzn ve hznn trevi de cismin ivmesini verir. Bir cismin ivmesini bilirsek, bir ters trev bulmakla cismin hzn ve hznn ters trevinden de cismin konum fonksiyonunu ortaya karabiliriz. Bu ilem, Blm 4.2 Sonu 2 de bir uygulama olarak kullanlmtr. imdi, ters trevler cinsinden bir terminolojimiz ve kavramsal bir yapmz bulunduuna gre, problemi, diferansiyel denklemler asndan bir kere daha ele alalm.
EKL 4.54 y = x3 + C erileri koordinat dzlemini st ste gelmeden doldururlar. rnek 5te, verilen (1, 1) noktasndan geen eriyi y = x3 2 olarak tanmlarz.
RNEK 6
Ykselen Bir Balondan Bir Paket Brakmak
Bir balon, 80 ft ykseklikten bir paket braktnda 12 ft@sn hzla ykselmektedir. Paketin yere ulamas ne kadar srer.
zm y (t) paketin t anndaki hzn ve s(t) de yerden yksekliini gstersin. Dnyann yzeyi civarnda yerekimi ivmesi 32 ft@sn2dir. Braklan pakete baka kuvvetlerin etki etmediini kabul ederek
dy = - 32. dt
yerekimi ivmesi alalma ynnde etki ettiinden negatiftir.
buluruz. Bu bizi, paketin hareketi iin matematik modelimiz olan, aadaki balang deer problemine gtrr: Diferansiyel denklem: Differential equation : Balang koulu: Initial condition : dy = - 32 dt ys 0 d = 12,
Paketin hzn elde etmek iin, balang deer problemini zeriz. 1. Diferansiyel denklemi zn: 32nin ters trevi iin genel bir forml y = 32t + C dir. Diferansiyel denklemin genel zmn bulduumuza gre, problemimizin zm olan zel bir zm bulmak iin balang koulunu kullanrz. Cyi hesaplayn: 12 = - 32s 0 d + C C = 12.
ys 0 d = 12 balang koulu
2.
312
Balang deer probleminin zm y = 32t + 12 dir. Hz, yksekliin trevi olduundan ve paketin brakld t = 0 annda paketin ykseklii 80 ft olduundan, ikinci bir balang deer problemi elde ederiz: Diferansiyel denklem: Differential equation : Initial condition : Balang koulu: ds = - 32t + 12 dt ss 0 d = 80
Son denklemde y = ds> dt yazn
Ykseklii, zamann bir fonksiyonu olarak bulmak iin bu balang deer problemini zeriz. 1. Diferansiyel denklemi zn: 32t + 12nin genel ters trevi aadaki gibidir. s = 16t2 + 12t + C 2. Cyi hesaplayn: 80 = - 16s 0 d2 + 12s 0 d + C C = 80. Paketin, t annda yerden ykseklii s = 16t2 + 12t + 80 dir. zm kullann : Paketin ne kadar zamanda yere ulaacan bulmak iin s yerine sfr yazar ve tyi zeriz: - 16t 2 + 12t + 80 = 0 - 4t 2 + 3t + 20 = 0 t = - 3 ; 2329 -8 t L 2.64.
Kuadratik forml ss 0 d = 80 balang koulu
t L - 1.89,
Paket, balondan brakldktan yaklak 2.64 sn sonra yere arpar (Negatif kkn fiziksel anlam yoktur).
Belirsiz ntegraller
Bir fonksiyonun btn ters trevlerini gstermek iin zel bir sembol kullanlr.
TANIM Belirsiz ntegraller, ntegrant nin btn ters trevlerinin kmesine, nin xe gre belirsiz integrali denir ve
L s x d dx .
ile gsterilir. 1 sembol bir integral iaretidir. fonksiyonu integralin integrand, x ise integrasyon deikenidir.
4.8 Ters Trevler
313
Bu notasyonu kullanarak, rnek 1in zmn aadaki gibi tekrar ifade ederiz: L L L 2x dx = x 2 + C ,
cos x dx = sin x + C ,
s 2x + cos x d dx = x 2 + sin x + C .
Bu notasyon, Blm 5te incelenecek olan, ters trevlerin balca uygulamasyla ilgilidir. Ters trevler, sonsuz toplamlarn limitlerini hesaplamada anahtar rol oynar. Blm 5in, Analizin Temel Teoremi, denen ana sonucunda tanmlanan beklenmedik ve harika bir ekilde faydal bir rol.
RNEK 7
Terim Terime Yaplan Belirsiz ntegrasyon ve ntegrasyon Sabitini Yeniden Yazmak
Hesaplaynz: L
zm
s x 2 - 2x + 5 d dx .
x2 2x + 5in bir ters trevinin s x 3> 3 d - x 2 + 5x olduunu hatrlarsak, integrali

Ters trev $++%++&
(x 2 - 2x + 5) dx =
x3 - x 2 + 5x + C. 3 ()*
keyfi sabit
olarak hesaplayabiliriz. Ters trevi hatrlamazsak, Toplam, Fark ve Sabit arpan kurallar ile terim-terim ortaya karabiliriz: L s x 2 - 2x + 5 d dx = = L x 2 dx L 2x dx + L 5 dx
x dx + 5 1 dx L L L x2 x3 = a + C1 b - 2 a + C2 b + 5s x + C3 d 3 2 = x3 + C1 - x 2 - 2C2 + 5x + 5C3 . 3 tek bir
x 2 dx - 2
Bu forml olmas gerektiinden karmaktr. C1, 2C2 ve 5C3 C = C1 2C2 + 5C3 keyfi sabitinde birletirirsek, forml x3 - x 2 + 5x + C 3 basit haline sadeleir.
314
ve hal btn ters trevleri verir. Bu nedenle, terim terim integre etmeyi seseniz bile dorudan son hale gitmenizi tavsiye ederiz. L s x 2 - 2x + 5 d dx = x 2 dx 2x dx + 5 dx L L L x3 = - x 2 + 5x + C . 3
yazn. Her bir ksm iin bulabildiiniz en basit ters trevi bulun ve integrasyonun sonunda bir keyfi sabit ekleyin.
ALITIRMALAR 4.8
116 altrmalarnda her bir fonksiyon iin bir ters trev bulun. Yapabildiklerinizi akldan yapn. Yantlarnz trev alarak kontrol edin. 1. a. 2x 2. a. 6x 3. a. - 3x -4 4. a. 2x -3 1 5. a. 2 x 2 6. a. - 3 x 3 7. a. 2x 2 4 3 x 8. a. 2 3 2 9. a. x -1>3 3 10. a. 1 -1>2 x 2 b. x 2 b. x
7
Belirsiz ntegralleri Bulmak

1754 altrmalarndaki en genel ters trevleri veya belirsiz integralleri bulun. Yantlarnz trev alarak kontrol edin. 17. 19. 21. 23. 25. 27. 29. 31. 33. 35. 37. 39. L L L s x + 1 d dx a3t 2 + t b dt 2 18. 20. 22. 24. 26. 28. 30. 32. 34. 36. 38. 40. 42. L s 5 - 6x d dx a c. x 2 - 2x + 1 c. x 7 - 6x + 8 c. x -4 + 2x + 3 c. - x -3 + x - 1 5 c. 2 - 2 x 1 c. x - 3 x
3
b. x -4 b. x -3 + x2 2
t2 + 4t 3 b dt L 2 L s 1 - x 2 - 3x 5 d dx
5 b. 2 x 1 b. 2x 3 1 b. 2 2x 1 b. 3 32 x 1 b. x -2>3 3 b. 1 -3>2 x 2 px 2 x 3
s 2x 3 - 5x + 7 d dx
1 1 a 2 - x 2 - b dx 3 L x L L L L L L L L x -1>3 dx
3 x B dx A 2x + 2
2 1 a - 3 + 2x b dx x L 5 L x -5>4 dx a
c. 2x + c. 2x +
3
1 2x 1
3 2 x
2x 2 b dx + 2 L 2x 1 1 - 5>4 b dy 7 y L L L L L L x -3s x + 1 d dx 4 + 2t dt t3 s - 5 sin t d dt 3 cos 5u du asec2 x b dx 3 a
1 c. - x -4>3 3 c. 3 -5>2 x 2
a8y -
2 b dy y 1>4
2xs 1 - x -3 d dx t 2t + 2t dt t2 s - 2 cos t d dt 7 sin u du 3
11. a. - p sin px 12. a. p cos px 13. a. sec2 x 14. a. csc x 15. a. csc x cot x 16. a. sec x tan x
2
b. 3 sin x p cos 2 2 b. sec2 3 b.
c. sin px - 3 sin 3x px + p cos x 2 3x c. - sec2 2 c. cos c. 1 - 8 csc 2x px px c. - p csc cot 2 2 c. sec px px tan 2 2
2
3x 3 b. - csc2 2 2 b. - csc 5x cot 5x b. 4 sec 3x tan 3x
s - 3 csc2 x d dx
csc u cot u du 41. 2 L
2 sec u tan u du L5
4.8 Ters Trevler
315
43. 45. 47. 49.
L L
s 4 sec x tan x - 2 sec2 x d dx 44. s sin 2x - csc2 x d dx 46. 48.
1 s csc2 x - csc x cot x d dx L2 L s 2 cos 2x - 3 sin 3x d dx
63. Her formln doru mu yanl m olduunu syleyin ve yantnz ksaca aklayn. a. b. c. L L s 2x + 1 d2 dx = s 2x + 1 d3 + C 3
1 + cos 4t dt 2 L
1 - cos 6t dt 2 L
3s 2x + 1 d2 dx = s 2x + 1 d3 + C
s 2 + tan2 u d du s 1 + tan2 u d du 50. L L (pucu: 1 + tan2 u = sec2 u) cot2 x dx L (pucu: 1 + cot2 x = csc2 x) L cos u s tan u + sec u d du 52. L s 1 - cot2 x d dx
6s 2x + 1 d2 dx = s 2x + 1 d3 + C L 64. Her formln doru mu yanl m olduunu syleyin ve yantnz ksaca aklayn. a. b. c. L L L 22x + 1 dx = 2x 2 + x + C 22x + 1 dx = 2x 2 + x + C 22x + 1 dx = 1 A 22x + 1 B 3 + C 3
51.
53.
54.
csc u du csc u - sin u L
Ters Trev Formllerini Kontrol Etmek

5560 altrmalarndaki formlleri trev alarak dorulayn. s 7x - 2 d4 s 7x - 2 d3 dx = 55. + C 28 L s 3x + 5 d - 1 s 3x + 5 d-2 dx = + C 56. 3 L 57. 58. 59. L L sec2 s 5x - 1 d dx = csc2 a 1 tan s 5x - 1 d + C 5
Balang Deer Problemleri

65. Aadaki grafiklerden hangisi dy iken y= = 2x, x y= =14 when x 4= 1 ? dx balang deer probleminin zmn gsterir?
y y y
x - 1 x - 1 b dx = - 3 cot a b + C 3 3
4 3 2 1 1 0 (a) 1 x (1, 4) 4 3 2 1 1 0 (b) 1 x (1, 4) 4 3 2 1 1 0 (c) 1 x (1, 4)
1 1 dx = + C 2 x + 1 L sx + 1d x 1 dx = + C 60. 2 x + 1 L sx + 1d 61. Her formln doru mu yanl m olduunu syleyin ve yantnz ksaca aklayn. a. b. c. L L x sin x dx = x2 sin x + C 2
Yantnz aklayn. 66. Aadaki grafiklerden hangisi dy x= iken y = - x, y = 1 1 when x ==1 - 1 ? dx balang deer probleminin zmn gsterir?
y y y
x sin x dx = - x cos x + C x sin x dx = - x cos x + sin x + C
L 62. Her formln doru mu yanl m olduunu syleyin ve yantnz ksaca aklayn. a. b. c. L L L tan u sec2 u du = tan u sec2 u du = tan u sec2 u du = sec3 u + C 3 1 2 tan u + C 2 1 sec2 u + C 2
(1, 1) (1, 1) 0 (a) x 0 (b) x
(1, 1) 0 (c) x
Yantnz aklayn.
316
Blm 4: Trev Uygulamalar 88. a. Aadaki zelliklere sahip bir y = s x d erisi bulun. d 2y = 6x i) dx 2 ii) Grafii (0, 1) noktasndan geer ve o noktada yatay bir teeti vardr. b. Byle ka tane eri vardr? Nereden biliyorsunuz?
6786 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn. dy 67. = 2x - 7, y s 2 d = 0 dx 68. 69. dy = 10 - x, dx y s0d = - 1
dy 1 = 2 + x, x 7 0; y s 2 d = 1 dx x dy 70. = 9x 2 - 4x + 5, y s - 1 d = 0 dx 71. dy = 3x -2>3, dx y s - 1d = - 5
zm (ntegral) Erileri
8992 altrmalarnda diferansiyel denklemlerin zm erileri verilmektedir. Her durumda, belirtilen noktadan geen erinin denklemini bulun. 89.
y dy 1 4 x1/3 3 dx
90.
2
dy 1 , y s4d = 0 = 72. dx 2 2x ds = 1 + cos t, s s 0 d = 4 73. dt 74. ds = cos t + sin t, dt s spd = 1 r s0d = 0 91.
y dy x 1 dx
1 (1, 0.5) x (1, 1) 1 1 1 1 x
dr = - p sin pu, 75. du dr = cos pu, 76. du
r s0d = 1 y s0d = 1 p y a b = -7 2 y s0d = 1
92.
dy sin x cos x dx y 6 1 0 (p, 1) 2 x 4 (1, 2) y dy 1 psin px dx 2x
dy 1 = sec t tan t, 77. 2 dt dy = 8t + csc2 t, 78. dt 79. 80. 81. 82. d y dx 2 d 2y dx 2

2
= 2 - 6x; = 0;
y s 0 d = 4,
y s 0 d = 2,
y s0d = 0 r s1d = 1
0 2 1 2 3
d 2r 2 = 3; dt 2 t
dr = 1, ` dt t = 1
3t d 2s ds = ; = 3, s s 4 d = 4 ` 8 dt t = 4 dt 2 d 3y = 6; y s 0 d = - 8, y s 0 d = 0, 83. dx 3
Uygulamalar
y s0d = 5 93. Hzn bir ters trevinden yer deitirmeyi bulmak. a. s-ekseninde hareket eden bir cismin hznn ds = y = 9.8t - 3 . dt olduunu varsayn. i) t = 0 iken s = 5 alarak, t = 1den t = 3e kadar olan zaman aralnda cismin yer deitirmesini bulun. ii) t = 0 iken s = 2 alarak, t = 1den t = 3e kadar cismin yer deitirmesini bulun. iii) t = 0 iken s = s0 alarak, t = 1den t = 3e kadar cismin yer deitirmesini bulun.
d3 u 1 = 0; u s 0 d = - 2, u s 0 d = - , us 0 d = 22 84. 2 dt 3 85. y s4d = - sin t + cos t ; y s 0 d = 7, y s 0 d = y s 0 d = - 1, y s 0 d = 0 86. y s4d = - cos x + 8 sin 2x ; y s 0 d = 0, y s 0 d = y s 0 d = 1, y s0d = 3
Eriler Bulmak
87. xy-dzleminde, (9, 4) noktasndan geen ve her noktadaki eimi 3 2x . olan y = s x d erisini bulun.
4.8 Ters Trevler b. Bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin konumu snin, tnin trevlenebilir bir fonksiyonu olduunu varsayn. ds@dt hz fonksiyonunun bir ters trevini biliyorsanz, cismin t = adan t = bye kadar yer deitirmesini, bu anlardaki kesin konumlarn bilmiyorsanz bile, bulabileceiniz doru mudur? Yantnz aklayn. 94. Dnyadan ayrlmak Bir roket Dnya yzeyinden 20 m@sn2lik sabit bir ivmeyle ayrlr. 1 dakika sonra roketin hz nedir? 95. Bir arabay zamannda durdurmak Karnzda bir kaza grp frenlere bastnzda, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn) sabit hzyla gidiyorsunuz. Arabanz 242 ft sonra durdurmak iin ne kadarlk bir sabit ivme gerekmektedir? Bunu bulmak iin, aadaki admlar izleyin. 1. Aadaki balang deer problemini zn: Diferansiyel denklem: Differential equation: d 2s = -k dt 2 (k k bir sabit) d ( sabit) s bir k constant
317
99. Sabit ivmeli hareket Bir koordinat dorusu boyunca sabit bir a ivmesiyle haraket eden bir cismin s konumunun standart denklemi s = a 2 t + y0 t + s0 , 2 (1)
ile verilir. Burada y0 ve s0 cismin t = 0 anndaki hz ve konumudur. Aadaki balang deer problemini zerek, bu denklemi tretin. Diferansiyel denklem: Differential equation: d 2s = a dt 2
ve ss = Balang koullar: t = 0 iken ds = y0 and =s0 s0 when t = 0 . Initial conditions: dt 100. Bir gezegenin yzeyi yaknnda serbest dme Yer ekimi ivmesinin g uzunluk birimi@sn2 olduu bir gezegeninin yzeyinin yaknndaki serbest dme iin Altrma 99daki (1) denklemi, s cismin yzeyden ykseklii olmak zere, s = 1 2 gt + y0 t + s0 , 2 (2)
ve s = Balang koullar: t = 0 iken ds = 88 and Initial conditions: =00 when t = 0 . dt

Zaman ve uzakl frene baslmasndan itibaren lerek
2. ds@dt = 0 yapan t deerini bulun (Yant ky ierecektir). 3. Adm 2de bulduunuz t deerinde s = 242 olmasn salayan k deerini bulun. 96. Bir motosikleti durdurmak Illinois Eyaleti Bisiklet Src Gvenlii Program srclerin fren yaptklarnda 45 ft mesafede hzlarn 30 mil@saatten (44 ft@sn) 0 mil@saate drmelerini gerektirmektedir. Hangi sabit ivme bunu salar? 97. Bir koordinat dorusunda hareket Bir parack bir koordinat dorusunda a = d 2s> dt 2 = 15 2t - A 3> 2t B , ivmesiyle, t = 1 iken ds@dt = 4 ve s = 0 koullarn salayacak ekilde hareket etmektedir. a. y = ds@dt hzn t cinsinden bulun. b. s konumunu t cinsinden bulun. T 98. eki ve ty. Apollo 15in astronotu David Scott vakumda btn cisimlerin ayn (sabit) ivmeyle dtklerini gstermek iin ayda yerden 4 ft ykseklikten bir eki ve bir ty brakmtr. Olayn televizyon ekimi, eki ve tyn dnya zerinde, vakumda, 4 fti sadece yarm saniyede deceklerken, daha yava dtklerini gstermektedir. eki ve tyn ayda 4 ft dmeleri ne kadar srmtr? Bunu bulmak iin, syi tnin bir fonksiyonu olarak alp, aadaki balang deer problemini zn. Sonra syi 0 yapan t deerini bulun. Diferansiyel denklem: Differential equation: d s = - 5.2 ft ft> @sec sn22 dt 2
2
halini alr. Denklemde eksi iareti vardr, nk yerekimi ivmesi azalan s ynnde aa doru etki eder. t = 0 annda cisim ykseliyorsa, y0 pozitif, cisim dyorsa negatiftir. Altrma 99un sonucunu kullanmak yerine, (2) denklemini uygun balang deer problemini zerek tretebilirsiniz. Bu hangi balang deer problemidir? Doru olduundan emin olmak iin, admlarnz aklayarak denklemi zn.
Teori ve rnekler
101. s x d = d A 1 - 2x B dx
ve and
g sxd =
d s x + 2 d . olduunu dx
varsayn. Aadakileri bulun a. c. e. L L L s x d dx [ - s x d] dx [s x d + g s x d] dx b. d. f. L L L g s x d dx [ - g s x d] dx [s x d - g s x d] dx
102. zmlerin teklii Trevlenebilir y = Fs x d ve y = Gs x d fonksiyonlarnn ikisi de bir I aralnda dy = s x d, dx y s x0 d = y0 ,
BalangInitial koullar: t = 0 iken ds = 0 and ve ss== 4 4 when t = 0 conditions: dt
balang deer problemini salyorlarsa, I daki her x deerinde Fs x d = Gs x d olmal mdr? Yantnz aklayn.
318
Blm 4: Trev Uygulamalar 1 24 - x 2
BLGSAYAR ARATIRMALARI 103106 altrmalarndaki balang deer problemlerini zmek iin bir BCS kullann. zm erilerini izin. 103. y = cos x + sin x, 1 104. y = x + x,
2
105. y =
y s0d = 2 y s 1 d = 0, ys1d = 0
y spd = 1
2 106. y = x + 2x,
y s1d = - 1
Blm 4
Tekrar Sorular
13. Bir polinomun grafiini izmek iin kullanacanz admlar sralayn. Bir rnekle gsterin. 14. Bir sivri u nedir? rnekler verin. 15. Bir rasyonel fonksiyonun grafiini izmek iin kullanacanz admlar sralayn. Bir rnekle gsterin. 16. Maks-min problemlerini zmek iin genel bir strateji tanmlayn. rnekler verin. 17. L Hpital Kuraln aklayn. Kural ne zaman kullanp ne zaman duracanz nereden biliyorsunuz? Bir rnek verin. 18. @, 0 ve belirsiz ekillerine yol aan limitleri bazen nasl ele alabilirsiniz? rnekler verin. 19. Denklem zm iin Newton yntemini tanmlayn. Bir rnek verin. Yntemin ardndaki teori nedir? Yntemi kullanrken dikkat etmeniz gereken eyler nedir? 20. Bir fonksiyonun birden fazla ters trevi olabilir mi? Varsa, ters trevler nasl ilikilidir? Aklayn. 21. Bir belirsiz integral nedir? Nasl hesaplarsnz? Belirsiz integralleri bulmak iin ne gibi genel formller biliyorsunuz. 22. dy@dx = (x) eklindeki bir diferansiyel denklemi bazen nasl zebilirsiniz? 23. Bir balang deer problemi nedir? Nasl zersiniz? Bir rnek verin. 24. Bir koordinat dorusu boyunca hareket eden bir cismin ivmesini, zamann bir fonksiyonu olarak biliyorsanz, cismin konum fonksiyonunu bulmak iin daha ne bilmeniz gerekir? Bir rnek verin.
1. Kapal bir aralkta srekli olan bir fonksiyonun deerleri hakknda ne sylenebilir? 2. Bir fonksiyonun tanm kmesinde bir yerel ekstremum deeri ve bir mutlak ekstremum deeri olmas ne demektir? Yerel ve mutlak ekstremum deerler arasndaki iliki nedir? rnek verin. 3. Srekli bir fonksiyonun kapal bir aralktaki mutlak ekstremumlarn nasl bulursunuz? rnek verin. 4. Rolle Teoreminin hipotezleri ve sonular nedir? Bu hipotezler gerekten gerekli midir? rnek verin. 5. Ortalama Deer Teoreminin hipotezleri ve sonular nedir? Teoremin fiziksel yorumu ne olabilir? 6. Ortalama Deer Teoreminin sonucunu syleyin. 7. n ve nin bir x = x0 noktasndaki deerini bilerek bazen bir fonksiyonu nasl tanmlarsnz? rnek verin. 8. Yerel ekstremum deerler iin Birinci Trev Testi nedir? Nasl uygulandna ilikin rnekler verin. 9. ki kere trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinin nerede yukarya konkav, nerede aaya konkav olduunu belirlemek iin nasl test edersiniz? rnekler verin. 10. Bir bkm noktas nedir? Bir rnek verin. Bkm noktalarnn bazen ne gibi fiziksel nem vardr? 11. Yerel Ekstrem Deerler iin kinci Trev Testi nedir? Nasl uygulandna ilikin rnek verin. 12. Bir fonksiyonun trevleri size grafiinin ekli hakknda ne syler?
Blm 4
Problemler
3. s x d = s 7 + x ds 11 - 3x d1>3 fonksiyonunun mutlak bir minimum veya maksimumu var mdr? Varsa, bunlar bulun ya da neden bulunmadklarn aklayn. nin btn kritik noktalarn listeleyin.
Ekstremum Deerlerin Varl

1. s x d = x 3 + 2x + tan x fonksiyonunun yerel maksimum veya minimum deerleri var mdr? Yantnz aklayn. 2. g s x d = csc x + 2 cot x fonksiyonunun yerel maksimum deerleri var mdr? Yantnz aklayn.
Blm 4 Problemler ax + b fonksiyonunun x = 3te deeri 1 olan bir yerel x2 - 1 ekstremum deerinin bulunmasn salayacak a ve b deerlerini bulun. Bu ekstremum deer bir minimum mu yoksa bir maksimum mudur? Yantnz aklayn.
319
4. s x d =

11. a. g s t d = sin2 t - 3t fonksiyonunun, tanm kmesi iindeki her aralkta azaldn gsterin. b. sin2 t - 3t = 5 denkleminin ka zm vardr? Yantnz aklayn. 12. a. y = tan u fonksiyonunun tanm kmesi iindeki her aralkta arttn gsterin. b. (a) kkndaki yant gerekten doruysa, tan p = 0 deerinin tan (p@4) = 1 deerinden ufak olmasn nasl aklarsnz? 13. a. x 4 + 2x 2 - 2 = 0 denkleminin [0, 1] aralnda kesin olarak tek bir zmnn olduunu gsterin. T b. zm hesaplayabildiiniz ondalk basamaa kadar bulun. 14. a. s x d = x> s x + 1 d fonksiyonunun, tanm kmesi iindeki her aralkta arttn gsterin. b. s x d = x 3 + 2x fonksiyonunun bir minimum veya bir maksimum deerinin bulunmadn gsterin. 15. Bir depodaki su Saanak ya yznden, bir depodaki su hacmi 24 saatte 1400 ar-ft artmtr. Bu zaman aralnn bir annda depo hacminin 225.000 galon@dakdan fazla artyor olduunu gsterin. (Bir ar-ft 43.560 ft3, yani bir ft derinliinde bir ar alan dolduracak hacimdir. Bir ft3 7.48 galondur.) 16. F(x) = 3x + C forml her C deeri iin farkl bir fonksiyon verir. Ancak, btn bu fonksiyonlarn xe gre trevleri ayndr. Trevleri 3 olan trevlenebilir fonksiyonlar yalnzca bunlar mdr? Bakalar bulunabilir mi? Yantnz aklayn. 17. x 1 Z . x + 1 x + 1 olduu halde d x d 1 a ab = b x + 1 dx x + 1 dx olduunu gsterin. Bu Ortalama Deer Teoreminin ikinci sonucuyla elimez mi? Yantnz aklayn. 18. (x) = x2@(x2 + 1) ve g (x) = 1@(x2 + 1) fonksiyonlarnn birinci trevlerini hesaplayn. Bu fonksiyonlarn grafikleri hakknda ne gibi sonular kartabilirsiniz?
5. Her x deerinde tanml s x d = : x ; , en byk tamsay fonksiyonunun [0, 1) aralnn her noktasnda 0 deerinde bir yerel maksimum deeri vardr. Bu yerel maksimumlardan bazlar ayn zamanda nin yerel minimumlar da olabilir mi? Yantnz aklayn. 6. a. Bir fonksiyonunun bir x = c noktasnda bir yerel minimum veya maksimumu bulunmamasna ramen birinci trevinin sfr olmasna bir rnek verin. b. Bu, Blm 3.1deki Teorem 2 ile nasl uyuur? Yantnz aklayn. 7. y = 1@x fonksiyonu 0 x 1 aralnda srekli olmasna ramen, bu aralkta bir maksimum veya minimum deer almaz. Bu srekli fonksiyonlar iin Ekstremum Deer Teoremiyle eliir mi? Neden? 8. y = x fonksiyonunun 1 x 1 aralndaki maksimum ve minimum deerleri nedir? Araln kapal olmadna dikkat edin. Bu srekli fonksiyonlar iin Ekstremum Deer Teoremiyle uyumlu mudur? Neden? T 9. Bir fonksiyonun global davrann gsterecek kadar byk bir grafik nemli yerel davranlar gstermeyebilir. s x d = s x 8> 8 d - s x 6> 2 d - x 5 + 5x 3 fonksiyonunun grafii buna bir rnektir. a. 2.5 x 2.5 aralnda nin grafiini izin. Grafiin nerelerde yerel ekstrem deerleri veya bkm noktalar var gibi grnmektedir?
3 b. s x di arpanlarna ayrn ve nin x = 2 5 L 1.70998 de yerel bir maksimumu ve x = ; 23 L 1.73205te yerel minimumlar olduunu gsterin.
c. Grafii bytn ve x = 25 ve x = 23 . te ekstremum deerlerin varln gsteren bir ereve bulun.

3
Buradaki ana fikir analiz olmadan ekstrem deerden ikisinin varlnn byk ihtimalle fark edilmeyeceidir. Fonksiyonun herhangi bir normal grafiinde, deerler ekrandaki tek bir noktaya karlk gelecek kadar yakn olabilirler. (Kaynak: Uses of Technology in the Mathematics Curriculum, Benny Evans ve Jerry Johnson, Oklahoma State University, National Science Foundation grant USE 8950044 altnda 1990da baslmtr.) T 10. (Altrma 9un devam) a. s x d = s x 8> 8 d - s 2> 5 dx 5 - 5x - s 5> x 2 d + 11 fonksiyonunun grafiini 2 x 2 aralnda izin. Grafiin nerelerde yerel ekstremum deerleri veya bkm noktalar var gibi grnmektedir? b. i arpanlarna ayrn ve nin x = 25 L 1.2585de bir 3 yerel maksimumu ve x = 2 2 L 1.2599 . da bir yerel minimumu olduunu gsterin. c. Grafii byterek x = 25 ve x = 22 . de ekstremum deerlerin varln gsteren bir ereve bulun.
3
Grafiklerden Sonu kartmak

1920 altrmalarnda sorular cevaplamak iin grafikleri kullann 19. nin btn ekstremum deerlerini ve nerelerde bulunduklarn belirleyin.
y y f(x) (1, 1) 2, 1 2 x
320
Blm 4: Trev Uygulamalar 37. y = x 4 - 2x 2 38. y = 4x 2 - x 4
20. y = (x) fonksiyonunun a. artan b. azalan olduu aralklar belirleyin. c. fonksiyonun yerel ekstremum deerlerinin nerelerde bulunduunu ve her birinin bir yerel maksimum mu yoksa minimum mu olduunu gstermek iin nn verilen grafiini kullann.
y (2, 3) y f ' (x) (3, 1)
3942 problemlerinde, her fonksiyonun grafiini izin. Fonksiyonun birinci trevini kullanarak grdklerinizi aklayn. 39. y = x 2>3 + s x - 1 d1>3 41. y = x 1>3 + s x - 1 d1>3 40. y = x 2>3 + s x - 1 d2>3 42. y = x 2>3 - s x - 1 d1>3
4350 problemlerindeki fonksiyonlarn grafiklerini izin. 43. y = 45. y = 47. y = x + 1 x - 3 x2 + 1 x x3 + 2 2x x2 - 4 x2 - 3 44. y = 46. y = 48. y = 50. y = 2x x + 5 x2 - x + 1 x x4 - 1 x2 x2 x - 4
2
x 1 2
49. y =
LHpital Kuraln Uygulamak

21 ve 22 problemlerindeki her grafik bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin s = (t) konum fonksiyonunu vermektedir (t zaman belirmektedir). Yaklak olarak hangi zamanlarda (varsa) her cismin (a) hz sfra eittir? (b) ivmesi sfra eittir? Yaklak olarak hangi zaman aralklarnda cisim (c) ileri (d) geri doru ilerler? 21.
s s f(t) 0 3 6 9 12 14 t
5162 altrmalarndaki limitleri lHpital kuralyla bulun. 51. lim x 2 + 3x - 4 x - 1 x:1

x:p
52. lim
x:1
xa - 1 xb - 1 tan x x + sin x sin mx sin nx 1 1 - 2b x4 x
53. lim 55. lim
tan x x
54. lim 56. lim
x:0
sin2 x x : 0 tan s x 2 d 57. lim - sec 7x cos 3x

x : p>2 x:0
x:0 x:0 x:0
58. lim+ 2x sec x 60. lim a
22.
s f(t)
59. lim s csc x - cot x d

x: q x: q
61. lim A 2x 2 + x + 1 - 2x 2 - x B
0 2 4 6 8 t
62. lim a
x3 x3 - 2 b x - 1 x + 1
2
Grafikler ve Grafik izme

2332 problemlerindeki erileri izin. 23. y = x 2 - s x 3> 6 d 24. y = x 3 - 3x 2 + 3 25. y = - x 3 + 6x 2 - 9x + 3 27. y = x 3s 8 - x d 29. y = x - 3x
2>3
Optimizasyon
63. Negatif olmayan iki saynn toplam 36dr. a. karekklerinin farklar en bykse ve b. karekklerinin toplam en bykse bu saylar bulun. 64. Negatif olamayan iki saynn toplam 20dir. Aadaki durumlarda saylar bulun. a. Bir say ile dierinin karekknn arpm olabildiince bykse. b. Bir say ile dierinin karekknn toplam olabildiince bykse. 65. Bir ikizkenar genin bir kesi orijindedir ve taban, keleri y = 27 x2 erisinin zerinde, eksenin st tarafnda olmak zere x-eksenine paraleldir. genin alabilecei en byk alan bulun.
26. y = s 1> 8 ds x 3 + 3x 2 - 9x - 27 d
28. y = x 2s 2x 2 - 9 d 30. y = x
1>3
sx - 4d
31. y = x 23 - x
32. y = x 24 - x 2
3338 problemlerinin her biri bir y = (x) fonksiyonunun birinci trevini vermektedir. (a) nin grafiinin hangi noktalarda, varsa, bir minimumu, maksimumu veya bkm noktas bulunmaktadr? (b) Grafiin genel eklini izin. 33. y = 16 - x
2
34. y = x - x - 6 36. y = x 2s 6 - 4x d
35. y = 6xs x + 1 ds x - 2 d
Blm 4 Problemler 66. Bir mteriniz sizden st ak dikdrtgen eklinde paslanmaz elik bir f tasarlamanz istedi. eyrek inlik tabakadan kesilecek, taban kare ve hacmi 32 ft3 olacak ve gerektiinden daha ar olmayacaktr. Hangi boyutlar tavsiye edersiniz? 67. Yarap 3 olan bir krenin iine sdrlabilecek en byk dik silindirin yarapn ve yksekliini bulun. 68. Aadaki ekilde biri dierinin iine ters olarak yerletirilmi iki koni gsterilmektedir. ki taban paraleldir ve kk koninin tepesi byk koninin tabannn merkezindedir. Hangi r ve h deerleri kk koniye olas en byk hacmi verecektir?
321
Newton Yntemi
73. (x) = 3x x3 olsun. (x) = 4 denkleminin [2, 3] aralnda bir zmnn bulunduunu gsterin ve bunu bulmak iin Newton yntemini kullann. 74. (x) = x4 x3 olsun. (x) = 75 denkleminin [3, 4] aralnda bir zmnn bulunduunu gsterin ve bunu bulmak iin Newton yntemini kullann.
Belirsiz ntegralleri Hesaplama

7590 Altrmalarndaki belirsiz integralleri (en genel ters trevleri) hesaplayn. Trev alarak cevaplarnz kontrol edin. 75. L L L s x 3 + 5x - 7 d dx a8t 3 t2 + t b dt 2
12' rr
76. 77.
h 6'
69. Lastik retimi Firmanz gnde x yz tane A kalitesinde ve y yz tane B kalitesinde lastik retebilmektedir. Burada 0 x 4 ve y = 40 - 10x . 5 - x
4 b dt t2 3 1 a - 4 b dt 78. t L 2 2t dr 79. s r + 5 d2 L 6 dr 80. L A r - 22 B 3 81. 82. 83. 85. 87. 89. 90. L 3u 2u2 + 1 du
a3 2t +
olarak verilmektedir. A kalitesindeki lastiklerdeki krnz B kalitesindeki lastiklerin krnn iki katdr. Her iki cins iin retilmesi gereken en krl say nedir? 70. Parack hareketi s-ekseni zerindeki iki paracn konumlar s1 = cos t ve s2 = cos (t + p@4)tr. a. Paracklar arasndaki uzaklk en fazla ne olur? b. Paracklar ne zaman arpr? T 71. st ak kutu Kenarlar 10 ve 16 in olan bir kartonun kelerinden eit kenar uzunluklu kareler kesip, kenarlar yukarya katlayarak st ak bir dikdrtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Bu ekilde yapabileceiniz en byk hacimli kutunun boyutlar nedir? 72. Merdiven problemi Aada gsterilen koridorun kesinden yatay olarak dndrebileceiniz en uzun merdivenin ortalama boyu (ft) nedir? Yantnz virglden sonra bir basamaa yuvarlayn.
y
u du L 27 + u2 L L L L L x 3s 1 + x 4 d-1>4 dx sec2 s ds 10 84. 86. 88. L L L s 2 - x d3>5 dx csc2 ps ds sec u u tan du 3 3
csc 22u cot 22u du sin2 cos2 x dx 4
1 + cos 2u x dx QYol gsterme: cos2 u = R 2 2

9194 problemlerindeki balang deer problemlerini zn. dy x2 + 1 , y s1d = - 1 91. = dx x2 92.
2 dy 1 = ax + x b , dx
y s1d = 1
6 0
(8, 6)
3 d 2r = 15 2t + ; r s 1 d = 8, r s 1 d = 0 dt 2 2t d 3r = - cos t; r s 0 d = r s 0 d = 0, r s 0 d = - 1 94. dt 3 93.
322
Blm 4
a. Yerel maksimumlar x = ada olmak zere, ve g pozitifse ve ve g ada iaret deitiriyorsa, hnin ada yerel bir maksimumu bulunur mu? b. ve g grafiklerinin x = ada bkm noktalar varsa, hnin grafiinin ada bir bkm noktas var mdr? Her iki durumda da, yant evetse, ispatlayn. Yant hayrsa, bir rnek verin. 11. Bir fonksiyon bulmak (x) = (x + a)@(bx2 + cx + 2) fonksiyonundaki a, b ve c deerlerini bulmak iin aadaki bilgileri kullann. i) a, b ve cnin deerleri ya 0 ya da 1dir. ii) nin grafii (1, 0) noktasndan geer. iii) y = 1 dorusu nin grafiinin bir asimptotudur.
1. Bir aralktaki minimum ve maksimum deerleri ayn olan bir fonksiyon iin ne syleyebilirsiniz? Yantnz aklayn. 2. Sreksiz bir fonksiyonun kapal bir aralkta ne bir mutlak minimumu ne de bir mutlak maksimumu bulunamayaca doru mudur? Yantnz aklayn. 3. Srekli bir fonksiyonun bir ak aralktaki ve bir yar ak aralktaki ekstremum deerleri hakknda bir sonu karabilir misiniz? Yantnz aklayn. 4. Yerel ekstremumlar nin yerel maksimum ve minimum deerlerinin bulunduu noktalar tanmlamak iin df = 6s x - 1 ds x - 2 d2s x - 3 d3s x - 4 d4 dx trevinin iaret tablosunu kullann. 5. Yerel ekstremumlar a. y = (x) fonksiyonunun birinci trevinin y = 6s x + 1 ds x - 2 d2 . olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin bir maksimumu, minimumu veya bkm noktas bulunur? b. y = (x) fonksiyonunun birinci trevinin y = 6x s x + 1 ds x - 2 d . olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin bir maksimumu, minimumu veya bkm noktas bulunur? 6. Her x iin s x d 2 ise, nin deerleri [0, 6] aralnda en fazla ne kadar artabilir? Yantnz aklayn. 7. Bir fonksiyonu snrlamak nin [a, b] aralnda srekli ve cnin araln bir i noktas olduunu varsayn. [a, c)de s x d 0 ve (c, b]de s x d 0 ise, (x)in [a, b]de (c)den daha kk olamayacan gsterin. 8. Bir eitsizlik a. Her x iin - 1> 2 x> s 1 + x 2 d 1> 2 olduunu gsterin.
12. Yatay teet k sabitinin hangi deer veya deerlerinde y = x 3 + kx 2 + 3x - 4 erisinin tek bir yatay teeti bulunur? 13. En byk gen yerletirmek A ve B noktalar birim emberin bir apnn ularnda ve C noktas da emberin zerinde bulunur. ABC geninin alannn, gen ikizkenarsa en byk olaca doru mudur? Nereden biliyorsunuz? 14. kinci trev testini ispat etmek Yerel maksimum ve minimumlar iin kinci Trev Testi (Blm 4.4) unlar syler: a. (c) = 0 ve s c d 6 0 ise, nin x = cde bir yerel maksimum deeri vardr. b. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel minimum deeri vardr. ifadesini ispat etmek iin, P = s 1> 2 d s c d . aln. Daha sonra s c d = lim
h:0
sc + hd - scd sc + hd = lim h h h:0
olduunu kullanarak, herhangi bir d 0 iin, 0 6 h 6 d Q sc + hd 6 scd + P 6 0 . h
b. nin, trevi (x) = x@(1 + x2) olan bir fonksiyon olduunu varsayn. (a)daki sonucu kullanarak her a ve b iin
s b d
olduunu gsterin.
- s a d
1 b - a 2
olduu sonucunu karn. Yani, d h 0 iin (c + h) pozitif ve 0 h d iin (c + h) negatiftir. (b) ifadesini de benzer ekilde ispatlayn. 15. Bir su deposundaki delik Aada gsterilen tanka akan suyun tanktan olas en uzak yere dmesini salayacak bir ykseklikte bir delik delmek istiyorsunuz. Delii basncn dk olduu st tarafa doru delerseniz, su yava kacak, ancak buna nazaran daha fazla havada kalacaktr. Delii alt tarafa yakn bir yerden delerseniz, su daha yksek bir hzla fkracak, fakat yere dmesi daha ksa srecektir. Varsa, delik iin en iyi yer neresidir? (pucu: kan bir su paracnn y yksekliinden yere dmesi ne kadar srecektir?)
9. (x) = x2 fonksiyonunun trevi x = 0da sfrdr, fakat sabit bir fonksiyon deildir. Bu, trevleri sfr olan fonksiyonlarn sabit olduklarn syleyen Ortalama Deer Teoremi sonucuyla elimez mi? Yantnz aklayn. 10. Ekstremumlar ve bkm noktalar h = g xin trevlenebilir iki fonksiyonunun arpm olsun.
Blm 4
Tank dolu tutuluyor y st ak
323
18. Bir parametreyi minimize etmek mx - 1 + s 1> x d i btn pozitif x deerlerinde sfra eit veya sfrdan byk yapacak en kk pozitif m sabitini bulun. 19. Aadaki limitleri hesaplaynz.
k hz 64(h y)
h y
a. lim
x:0 x:0 x:0
2 sin 5x 3x
2
b. lim sin 5x cot 3x

x:0
c. lim x csc 22x e. lim x - sin x x - tan x
d.
x : p>2 x:0
lim s sec x - tan x d sin x 2 x sin x
f. lim
0 Mesafe
Yer
16. Bir saha gol atmak Bir Amerikan futbolu oyuncusu top sa saha izgisi zerindeyken bir saha gol atmak istiyor. Kale direklerinin b ft aralkl ve saha izgisinin sa kale direinden a 7 0 ft uzakta olduunu varsayn (Aadaki ekle bakn.) Kale direi izgisinden vurucuya en byk b asn salayacak h uzakln bulun. Futbol sahasnn dz olduunu varsayn.
Kale direkleri b a Kale direi izgisi
sec x - 1 x3 - 8 h. lim 2 2 x : 2 x x - 4 20. Aadaki limitlerde lHpital kural yararszdr. Limitleri baka yollardan bulun. g. lim
x:0
Sa saha izgisi h
2x b. lim x : q x + 7 2x 2x + 5 21. Hafta bana x birim retmenin, bir firmaya maliyetinin y = a + bx dolar olduunu varsayn. Hafta bana x birimi, P = c ex dolar birim fiyatndan satabilmektedir. a, b, c ve e den her biri pozitif bir sabiti gstermektedir. (a) Hangi retim seviyesi kr maksimize eder? (b) Kar gelen fiyat nedir? (c) Bu retim seviyesindeki haftalk kr nedir? (d) Hkmet satlan her bir adet iin t dolar vergi koyarsa kr maksimize etmek iin her birimin sat fiyat ne olmaldr? Bu sat fiyat ile vergiden nceki sat fiyat arasndaki fark yorumlayn. a. lim
x: q
2x + 5
Futbol topu
22. Blme yapmadan arpmaya gre tersleri bulmak Bir a saysnn arpmaya gre tersinin deerini, (x) = (1@x) a fonksiyonuna Newton yntemini uygularsanz, blmeye gerek kalmadan bulabilirsiniz. rnein, a = 3 ise, gereken fonksiyon (x) = (1@x) 3tr. a. y = (1@x) 3n grafiini izin. Grafik x eksenini nerede keser? b. Bu durumdaki rekrasyon bantsnn xn + 1 = xns 2 - 3xn d , olduunu gsterin. Bu durumda blmeye gerek yoktur. 23. x = 2a ,y bulmak iin (x) = xq aya Newton yntemini uygularz. Burada, ann bir pozitif reel say olduunu ve qnun q1 bir pozitif tamsay olduunu varsayyoruz. x1in x0 ve a@x0 in arlkl ortalamas olduunu gsterin ve x1 = m0 x0 + m1 a
H
q
17. Deiken yantl bir maks-min problemi Bazen bir maks-min probleminin zm, sz konusu ekillerin orantlarna baldr. Buna rnek olarak, r yarapl ve h ykseklikli bir dik silindirin aada gsterildii gibi R yarapl ve H ykseklikli bir dik koninin iine yerletirildiini varsayn. Silindirin toplam yzey alann (alt ve st taban dahil olmak zere) maksimize eden r yarapn (R ve H cinsinden) bulun. Greceiniz gibi, zm H 2R veya H 2R olmasna baldr.
r h
a q-1 b, x0
m0 7 0, m1 7 0, m0 + m1 = 1.
q1
olacak ekilde m0, m1 katsaylarn bulun. x0 ve a@x0 eit ise hangi sonuca ularsnz? Bu durumda x1 deeri ne olmaldr? 24. y = ax + b (a ve b keyfi sabitler) doru ailesi y = 0 ile karakterize edilebilir. h ve r keyfi sabitler olmak zere btn (x h)2 + (y h)2 = r2 emberleri tarafndan salanan benzer bir bant bulun (pucu: verilen denklem ve trev alarak elde edeceiniz baka iki denklemden h ve r yi eleyin).
324
Blm 4: Trev Uygulamalar 31. a 0 ile (x) = ax2 + 2bx + c veriliyor. Minimumu gz nne alarak, ancak ve yalnz b2 ac 0 ise her x iin (x) 0 olduunu gsterin. 32. Schwarz eitsizlii a. Altrma 31 de s x d = s a1 x + b1 d2 + s a2 x + b2 d2 + + s an x + bn d2 , olsun. s a1 b1 + a2 b2 + + an bn d2 s a12 + a22 + + an2 ds b12 + b 22 + + bn2 d . Schwartz eitsizliini ispatlayn. b. Schwartz eitsizliindeki eitliin ancak ve ancak 1den nye kadar her i iin aixi biye eit yapacak bir x deeri varsa salanacan gsterin.
25. Bir otomobilin frenlerinin sabit bir k ft@sn2lik ivme rettiini varsayn. (a) Frene basldnda, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn) sabit hzla giden bir otomobili 100 ft sonra durdurmak iin knn ne olmas gerektiini belirleyiniz? (b) Ayn k ile, 30 mil/sa hzla giden bir otomobil durmadan nce ne kadar yol alr? 26. (x) ve g (x), (x) = g(x) ve (x) = (x) bantlarn salayan iki srekli ve trevlenebilir fonksiyon ve h(x) = 2(x) + g2(x) olsun. h(0) = 5 ise h(10)u bulunuz. 27. d2y@dx2nin her yerde sfr olduu ve x = 0, y = 0 iken dy@dx = 1 olan bir eri var mdr? Cevabnza bir neden syleyin. 28. xy-dzleminde (1, 1) noktasndan geen ve xteki eimi daima 3x2 + 2 olan erinin denklemini bulunuz. 29. Bir parack x-ekseninde hareket etmektedir. vmesi a = t2 dir. t = 0 da parack orijindedir. Hareketi srasnda b 0 olmak zere x = b noktasna ulamakta fakat bden teye gitmemektedir. t = 0 anndaki hzn belirleyin.
30. Bir parack a = 2t - A 1> 2t B . ivmesi ile hareket etmektedir. t = 0 iken hznn = 4@3 ve konumunun s = 4@15 olduunu varsayarak aadakileri bulunuz. a. y hzn tye bal olarak. b. s konumunu tye bal olarak.
Blm 4
Bir Doru Boyunca Hareket : Konum Hz vme Konum, hz ve ivme arasndaki trev ilikilerinin canlandrlm grntleri ile bir grafiin eklini gzleyeceksiniz. Konu iindeki ekiller canladrlabilir.
Newton Yntemi : p yi Tahmin Edin. Ka Ondalk Basamaa Kadar ? Bir fonksiyon izin, bir kk gzleyin, kk yaknnda bir balang noktas aln ve kke istenilen doruluk derecesine kadar yaklamak iin Newton Tekrarlama lemini kullann. p, e ,ve 22 saylarna yaklalmda bulunulmaktadr.
Blm
NTEGRASYON
GR Klasik geometrinin muazzam baarlarndan biri, genlerin, krelerin ve konilerin alanlar ve hacimleri iin formller elde etmekti. Bu blmde, bunlarn ve baka daha genel ekillerin alanlarn ve hacimlerini hesaplamak iin bir yntem reneceiz. Gelitireceimiz yntemin ad, alanlar ve hacimlerden ok daha fazlasn hesaplamak iin bir ara olan, integrasyon dur. ntegralin istatistik, ekonomi, bilim ve mhendislikte bir ok uygulamalar vardr. Olaslklardan enerji tketim ortalamalarna ve bir baraj kapaklarna uygulanan kuvvetlere kadar deien byklkleri hesaplamamz salar. ntegrasyonun ardndaki fikir, bir ok bykl, onu kk paralara blerek ve sonra her parann katksn toplayarak etkili bir ekilde hesaplayabileceimiz fikridir. ntegral teorisini, tabiatn aka gsterdii alan belirlemede gelitiriyoruz. Sonlu toplamlar ieren rneklerle balyoruz. Bunlar doal olarak, daha ok terim toplandnda ne olduu sorusuna yol aarlar. Terimlerin says sonsuza giderken limite gemek bir integral verir. ntegrasyon ve trev alma yakndan bal olduklar halde, trevin ve ters trevin rollerini, Blm 5.4 te ortaya kana kadar grmeyeceiz. Analizin Temel Teoreminde ierilen ballklarnn tabiat, analizdeki en nemli fikirlerden biridir.
5.1
y 1
Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak

Bu blm, alana, ortalama deerlere ve zaman iinde bir parack tarafndan alnan mesafeye sonlu toplamlarla nasl yaklamda bulunulabileceini gstermektedir. Sonlu toplamlar, Blm 5.3teki integrali tanmlamann temelleridir.
y 1 x2
Alan
Snr erisel olan bir blgenin alanna, bir dikdrtgenler topluluunun alanlarn toplayarak yaklamda bulunulabilir. Daha ok dikdrtgen kullanmak yaklamn doruluk derecesini arttrr.
0.5 R
RNEK 1
0 0.5 1 x
Alana Yaklamda Bulunmak
EKL 5.1 R blgesinin alan basit bir geometri forml ile bulunamaz (rnek 1).
x-ekseninin stnde, y = 1 x2nin grafii altnda ve x = 0 ile x = 1 dikey dorular arasnda kalan renkli R blgesinin alan nedir? (Bkz. ekil 5.1) Bir mimar, ekli R ile tanmlanan zel bir pencerenin arln hesaplamak iin bu alan bilmek isteyebilir. Fakat ne yazk ki, R blgesi gibi erisel snrlar olan ekillerin alanlarn hesaplamak iin basit bir geometrik forml yoktur.
325
326
Blm 5: Integrasyon
y (0, 1) y1
1 , 3 2 4
y x2 1 (0, 1)
1 , 15 4 16
y 1 x2
1 , 3 2 4
0.5 R
0.5 R
3 , 7 4 16
0.5 (a)
0.25
0.5 (b)
0.75
EKL 5.2 (a) R blgesini ieren iki dikdrtgen kullanarak Rnin alan iin aslndan fazla bir tahmin elde ederiz. (b) Drt dikdrtgen daha iyi bir tahmin verir. Her iki tahmin de alann gerek deerini aar.
Henz Rnin tam alann belirlemek iin bir yntemimiz olmamasna ramen, basit bir ekilde yaklamda bulunabiliriz. ekil 5.2a, birlikte R blgesini ieren iki dikdrtgen gstermektedir. Her dikdrtgenin genilii 1@2 dir ve ykseklikleri soldan saa 1 ve 3@4 tr. Her dikdrtgenin ykseklii, [0, 1]de dikdrtgenin tabann oluturan alt aralnn sol u noktasnda nin hesaplanmasyla elde edilen, fonksiyonunun maksimum deeridir. ki dikdrtgenin toplam alan, R blgesinin alan Aya bir yaklamdr. A L 1# 3 1 + 2 4
7 1 = = 0.875. 2 8
ki dikdrtgen R blgesini ierdiinden, bu tahmin gerek alandan daha byktr. 0.875 bir st toplamdr deriz nk, her bir dikdrtgenin ykseklii, dikdrtgenin taban aralndaki bir x iin (x)in maksimum (en byk) deeri olarak alnmtr. ekil 5.2b de, her birinin genilii 1@4 olan ve birlikte R blgesini ieren daha ince drt dikdrtgen alarak tahminimizi gelitiriyoruz. Bu drt dikdrtgen, Ryi ierdiklerinden dolay hala A dan byk olan A L 1# 15 1 + 4 16
3 1 + 4 4
7 1 + 4 16
25 1 = = 0.78125, 4 32
yaklamn verir. Bunun yerine, alan tahmin etmek iin ekil 5.3adaki gibi R blgesinin iinde kalan drt dikdrtgen kullandmz varsayn. Her dikdrtgenin genilii nceki gibi 1@4 tr fakat dikdrtgenler daha ksadr ve btnyle nin grafii altnda kalrlar. (x) = 1 x2 fonksiyonu [0, 1] de azalandr. Dolaysyla, bu dikdrtgenlerden her birinin ykseklii, dikdrtgenin tabann oluturan alt araln sa u noktasnda nin deeri ile verilir. Drdnc dikdrtgenin ykseklii sfrdr ve bu yzden alana katks yoktur. Ykseklikleri, taban aralklarndaki birer x iin (x)in minimum deerleri olan bu dikdrtgenleri toplamak alann A L 15 16
3 1 + 4 4
7 1 + 4 16
17 1 1 + 0# = = 0.53125. 4 4 32
alt toplam yaklamn verir Btn dikdrtgenler R blgesinin iinde kaldklarndan, bu tahmin Ann gerek deerinden kktr. Ann gerek deeri bu alt ve st toplamlarn arasnda bir yerdedir: 0.53125 A 0.78125
5.1
y 1
1 , 15 4 16 1 , 3 2 4
327
y y 1 x2 1
1 , 63 8 64 3 , 55 8 64
y 1 x2
5 , 39 8 64
0.5
3 , 7 4 16
0.5
7 , 15 8 64
0.25
0.5 (a)
0.75
0.25 0.5 0.75 1 0.125 0.375 0.625 0.875 (b)
y 1 y 1 x2
EKL 5.3 (a) R blgesinin iindeki dikdrtgenler alan iin gerek deerin altnda bir tahmin verirler. (b) Orta nokta kural, ykseklikleri tabanlarnn orta noktalarnda y = s x din deerlerine eit olan dikdrtgenler kullanr.
0 (a)
Alt ve st toplam yaklamlarnn her ikisini birden gz nne alarak, sadece alan iin tahminler deil, alann gerek deeri bunlar arasnda kaldndan, ayn zamanda bu tahminlerdeki olas hatann bykl iin bir snr elde ederiz. Burada hata 0.78125 0.53125 = 0.25ten daha byk olamaz. Bir baka tahmin de, ykseklikleri tabanlarnn orta noktalarnda nin deerlerine eit olan dikdrtgenler kullanarak elde edilebilir (ekil 5.3b). Bu tahmin yntemine, alan tahmini iin orta nokta kural denir. Orta nokta kural bir alt toplam ile bir st toplam arasnda bir tahmin verir fakat alann gerek deerinden byk m yoksa kk m olduu ak deildir. Daha nceki gibi genilikleri 1@4 olan drt dikdrtgen ile orta nokta kural R blgesinin alann A L 63 64
y 1 y 1 x2
55 1 + 4 64
39 1 + 4 64
15 1 + 4 64
172 1 = 4 64
1 = 0.671875. 4
olarak tahmin eder. Hesapladmz her toplamda, nin tanml olduu [a, b] aral x = (b a)@n eit genilikli (uzunluk da denir) n alt arala ayrlm ve her bir alt aralktaki bir noktada hesaplanmtr: birinci alt aralkta c1, ikinci alt aralkta c2 vs. Bylece btn sonlu toplamlar s c1 d x + s c2 d x + s c3 d x + + s cn d x . eklindedirler. Her dikdrtgen ncekinden daha ince olacak ekilde daha ok dikdrtgen almakla, bu sonlu toplamlarn R blgesinin gerek alanna ok daha iyi bir yaklamda bulunduklar grlmektedir. ekil 5.4a, Rnin alan iin eit genilikli 16 dikdrtgen kullanan bir alt toplam yaklam gstermektedir. Bunlarn alanlarnn toplam, gerek alana yakn gzken fakat dikdrtgenler Rnin iinde kaldklarndan gerek alandan hala kk olan 0.634765625 tir. ekil 5.4b, eit genilikli 16 dikdrtgen kullanan bir st toplam yaklam gstermektedir. Bunlarn alanlarnn toplam, dikdrtgenler birlikte Ryi ierdiklerinden, gerek alandan bir ekilde byk olan 0.697265625 tir. Orta nokta kural bu 16 dikdrtgen iin 0.6669921875 toplam alann verir fakat bu tahminin alann gerek deerinden byk m yoksa kk m olduu ak deildir.
0 (b)
EKL 5.4 (a) x = 1@16 eit genilikli 16 dikdrtgen kullanan bir alt toplam. (b) 16 dikdrtgen kullanan bir st toplam.
328
Blm 5: Integrasyon
TABLO 5.1 Rnin alan iin sonlu yaklamlar
Alt aralklarn says 2 4 16 50 100 1000
Alt toplam .375 .53125 .634765625 .6566 .66165 .6661665
Orta nokta kural .6875 .671875 .6669921875 .6667 .666675 .66666675
st toplam .875 .78125 .697265625 .6766 .67165 .6671665
Tablo 5.1, Rnin alanna yaklam iin 1000e kadar dikdrtgen kullanan st toplam ve alt toplam yaklamlarnn deerlerini gstermektedir. Blm 5.2 de, her bir dikdrtgenin genilii sfra giderken ve dikdrtgenlerin says sonsuza giderken limit alarak, R gibi blgelerin alanlarnn gerek deerlerinin nasl elde edileceini greceiz. Orada gelitirilecek teknikle Rnin alannn tam olarak 2@3 olduunu gsterebileceiz.
Gidilen Mesafe
Bir otoyolda ynn deitirmeden ilerleyen bir otomobilin y(t) hz fonksiyonunu bildiimizi ve t = a ile t = b zaman aralnda otomobilin ne kadar ilerleyeceini bilmek istediimizi varsayn. y(t) nin bir F(t) ters trevini biliyorsak, s(t) = F(t) + C yazarak otomobilin konum fonksiyonu s(t)yi bulabiliriz. Sonra, gidilen mesafe konumdaki deiiklik, s(b) s(a) hesaplanarak bulunabilir (Bkz. Blm 4.8 Altrma 93). Hz fonksiyonu, otomobildeki hz gstergesinin deiik zamanlardaki kaytlardan belirlenmise, hz iin bir ters trev fonksiyonu bulabileceimiz bir forml yoktur. Peki, bu durumda ne yapacaz? y(t) hz fonksiyonu iin bir ters trev bilmiyorsak, gidilen mesafeye aadaki ekilde yaklamda bulunabiliriz. [a, b] araln, her birinde hzn neredeyse sabit olduu ksa zaman aralklarna bleriz. Her alt zaman aralnda gidilen mesafeye, bilinen Mesafe = hz zaman uzaklk formlyle yaklamda bulunur ve [a, b] boyunca btn sonular toplarz. Blnen araln aadaki gibi grndn varsayn:
t a t1 t t2 t t3 b t (sn)
Burada alt aralklarn hepsinin uzunluu tdir. Birinci alt aralktan bir t1 noktas aln. Eer t hzn neredeyse sabit olaca kadar ksaysa, birinci zaman aralnda otomobilin gittii mesafe yaklak y(t1) t kadardr. t2 ikinci alt aralktaki bir nokta ise ikinci zaman aralnda otomobilin gittii mesafe yaklak y(t2) t kadardr. Btn zaman aralklarnda gidilen mesafelerin toplam, n alt aralklarn toplam says olmak zere D L ys t1 d t + ys t2 d t + + ys tn d t , dir.
5.1
329
RNEK 2
Bir Merminin Yksekliini Tahmin Etmek
Dik olarak havaya atlan bir merminin hz (t) = 160 9.8t m@sndir. Tanmlanan toplama tekniini kullanarak merminin ilk 3 saniyede ne kadar ykseldiini bulun. Toplamlar gerek sonu 435.9 mye ne kadar yaklamaktadr?
zm Farkl aralk saylarnda ve farkl hesaplama noktalarndaki sonular aratracaz. (t)nin azalan olduuna dikkat edin, bu nedenle sol u noktalar semek bir st toplam tahmini; sa u noktalar semek bir alt toplam tahmini verir.
(a) fnin sol u noktalarda hesapland 1 uzunluklu 3 alt aralk. Bir st toplam:
t1 0 t t2 1 t3 2 3 t
t = 0, 1 ve 2de hesaplanm ile D L s t1 d t + s t2 d t + s t3 d t = [160 - 9.8s 0 d]s 1 d + [160 - 9.8s 1 d]s 1 d + [160 - 9.8s 2 d]s 1 d = 450.6. buluruz. (b) fnin sa u noktalarda hesapland 1 uzunluklu 3 alt aralk. Bir alt toplam:
t1 0 t 1 t2 2 t3 3 t
t = 1, 2 ve 3te hesaplanm ile D L s t1 d t + s t2 d t + s t3 d t = [160 - 9.8s 1 d]s 1 d + [160 - 9.8s 2 d]s 1 d + [160 - 9.8s 3 d]s 1 d = 421.2. buluruz. (c) 1@2 uzunluunda 6 alt aralkla
t1 t2 t3 t4 t5 t6 0 t 1 2 3 t 0 t t1 t2 t3 t4 t5 t6 1 2 3 t
buluruz. Sol u noktalar kullanan bir st toplam: D 443.25 sa u noktalar kullanan bir alt toplam: D 428.55. Bu alt aralk tahminleri, aralk tahminlerinden biraz daha sonuca yakndr. Alt aralklar ksaldka sonular daha da iyileir. Tablo 5.2de grebileceimiz gibi, sol u nokta st toplamlar gerek deer 435.9a yukardan yaklarlarken, sa u nokta alt toplamlar alttan yaklar. Gerek deer bu alt
330
Blm 5: Integrasyon
TABLO 5.2 Gidilen mesafe tahminleri
Alt aralklarn says 3 6 12 24 48 96 192
Her alt araln uzunluu 1 1> 2 1> 4 1> 8 1> 16 1> 32 1> 64
st toplam 450.6 443.25 439.57 437.74 436.82 436.36 436.13
Alt toplam 421.2 428.55 432.22 434.06 434.98 435.44 435.67
ve st toplamlarn arasnda bir yerde bulunmaktadr. En yakn girdilerdeki hatann bykl 0.23, yani gerek deerin ufak bir yzdesidir: Hata bykl = gerek deer hesaplanan deer = 435.9 435.67 = 0.23 Hata yzdesi = 0.23 %0.05. 435.9
Tablodaki son girdilerden merminin uuun ilk saniyesinde 436 m civarnda ykseldii sonucunu karmak mantkldr.
Gidilen Mesafeye Kar Yerdeitirme

Konum fonksiyonu s(t) olan bir cisim bir koordinat dorusu zerinde ynn deitirmeden hareket ediyorsa t = a ile t = b zaman aralnda gitmi olduu toplam mesafeyi, rnek 2deki gibi ksa aralklar zerinde gitmi olduu mesafeleri toplayarak bulabiliriz. Cisim, hareketi sresince bir veya daha fazla defa yn deitirirse, kat edilen toplam mesafeyi bulmak iin cismin y(t) hznn mutlak deeri olan ys t d , sratini kullanmamz gerekir. rnek 2deki gibi yalnzca hz kullanmak, sadece cismin balang ve biti konumlar arasndaki fark olan s(b) s(a) yer deitirmesinin bir tahminini verir. Nedenini grmek iin, [a, b] araln, cismin tk1 den tkya hznn ok deimedii, yeteri kadar kk t eit aralklarna blelim. Bu durumda y(tk), btn alt aralk boyunca cismin hznn iyi bir yaklamn verir. Bundan dolay, zaman aral boyunca cismin konumunun koordinatndaki deiim yaklak olarak y(tk) t dir. y(tk) pozitif ise deiim pozitif, y(tk) negatif ise deiim negatiftir. Her iki durumda alt aralk sresince gidilen toplam mesafe yaklak olarak ys tk d t . dir. Alnan toplam yol yaklak olarak ys t1 d t + ys t2 d t + + ys tn d t . toplamdr.
5.1
y yc y
331
y g(x) c
(a)
(b)
EKL 5.5 (a) (x) = cnin [a, b] aral zerindeki ortalama deeri, dikdrtgen alannn b aya blmdr. (b) g (x)in [a, b] aral zerindeki ortalama deeri, grafii altndaki alann b aya blmdr.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri

n saydan oluan bir x1, x2 , , xn kmesinin ortalama deeri, saylarn toplamn nye blmekle elde edilir. Fakat, srekli bir fonksiyonunun [a, b] aral zerindeki ortalama deeri nedir? Byle bir fonksiyon sonsuz sayda deer alabilir. rnein, bir ehrin belirli bir yerindeki scaklk, her gn ykselen ve alalan srekli bir fonksiyondur. Bir ehirde, gn iinde ortalama scaklk 73 derecedir demek ne anlama gelmektedir? Fonksiyon sabit olduunda bu soruyu cevaplamak kolaydr. [a, b] aral zerinde deeri sabit ve c olan bir fonksiyonun ortalama deeri c dir. c pozitif ise fonksiyonun [a, b] aral zerindeki grafii ykseklii c olan bir dikdrtgen verir. Bu durumda fonksiyonun ortalama deeri geometrik olarak, bu dikdrtgenin alannn b a geniliine blm olarak yorumlanabilir (ekil 5.5a). ekil 5.5bdeki gibi sabit olmayan bir g fonksiyonunun ortalama deerini bulmak istersek ne olacak? Bu grafii, x = a ve x = b duvarlar ile snrl bir deponun iinde alkalanmakta olan suyun yksekliinin bir fotoraf olarak dnebiliriz. Su hareket ederken her noktadaki ykseklii deiir fakat ortalama ykseklii sabit kalr. Suyun ortalama yksekliini elde etmek iin, seviyesi ve ykseklii sabit olana kadar durulmasn bekleriz. Sonutaki c ykseklii gnin grafii altndaki alann b aya blmne eittir. Negatif olmayan bir fonksiyonun bir [a, b] aral zerindeki ortalama deerini, grafiinin altndaki alann b aya blm olarak tanmlarz. Bu tanmn geerli olmas iin, bir grafiin altndaki alan ile neyin kastedildiini tam olarak anlamamz gerekir. Bu, Blm 5.3te elde edilecektir. imdilik iki basit rnee bakalm.
6 f(x) 3x 4
RNEK 3
2
Bir Lineer Fonksiyonun Ortalama Deeri
(x) = 3x fonksiyonunun [0, 2] aral zerindeki ortalama deeri nedir?

zm Ortalama, grafiin altndaki alann araln geniliine blmne eittir. Bu durumda, grafiin altndaki alan kestirmek iin sonlu yaklamda bulunmak zorunda deiliz: ykseklii 6 ve taban 2 olan bir genin alan 6 dr (ekil 5.6). Araln genilii b a = 2 0 = 2 dir. Fonksiyonun ortalama deeri 6@2 = 3 tr.
EKL 5.6 (x) = 3x fonksiyonunun [0, 2] aral zerindeki ortalama deeri 3 tr (rnek 3).
RNEK 4
x in Ortalama Deeri
(x) = sin x fonksiyonunun [0, p].aral zerindeki ortalama deerini kestirin.

zm
ekil 5.7de sin xin 0 ile p arasndaki grafiine bakarak, ortalama yksekliinin
332
Blm 5: Integrasyon
y f(x) sin x 1 1 y f(x) sin x
p 2 (a)
p 2 (b)
EKL 5.7 (x) = sin xin [0, p] aral zerindeki ortalama deerini hesaplamak iin 0 ile p arasnda (x) = sin xin altndaki alana (a) drt dikdrtgen; (b) sekiz dikdrtgen kullanarak yaklamda bulunmak.
0 ile 1 arasnda bir yerde olduunu grebiliriz. Ortalamay bulmak iin grafiin altndaki A alann bulmamz ve bu alan araln uzunluu p 0 = p ile blmemiz gerekir. Alan belirlemek iin basit bir yolumuz yoktur, dolaysyla sonlu toplamlarla yaklarz. Bir st toplam yaklam elde etmek iin, [0, p] zerinde y = sin xin altnda ve x-ekseninin stndeki alan birlikte iiren, genilikleri eit ve p@4 olan drt dikdrtgenin alanlarn toplarz. Dikdrtgenlerin yksekliklerini, her bir alt aralkta sin xin en byk deeri olarak alrz. zel bir alt aralk zerinde bu en byk deer, sol u noktada, sa u noktada veya bunlar arasnda bir yerde bulunabilir. Bir st toplam iin dikdrtgenin yksekliini bulmak amacyla sin xi bu noktada hesaplarz. Dikdrtgen alanlarnn toplam toplam alan kestirir (ekil 5.7a): A L asin = a p b 4
p p + asin b 4 2
# #
p p + asin b 4 2
3p p + asin b 4 4
p 4
1 1 + 1 + 1 + b 22 22
p p L s 3.42 d # L 2.69. 4 4
sin xin ortalama deerini kestirmek iin yaklak alan p ile bleriz ve 2.69@p 0.86 yaklamn elde ederiz. Her biri y = sin x in grafii zerinde kalan (ekil 5.7b), genilikleri eit ve p@8 olan sekiz dikdrtgen kullanrsak A L asin 3p 5p 3p 7p # p p p p p + sin + sin + sin + sin + sin + sin + sin b 8 4 8 2 2 8 4 8 8 p p L s .38 + .71 + .92 + 1 + 1 + .92 + .71 + .38 d # = s 6.02 d # L 2.365. 8 8
alan yaklamn elde ederiz. Bu sonucu araln uzunluu olan p ile blmek, daha doru olan 0.753 tahminini verir. Alana yaklam iin bir st toplam kullandmzdan bu tahmin, sin xin [0, p] zerindeki gerek ortalama deerinden byktr. Her bir dikdrtgenin giderek inceldii daha ok dikdrtgen kullanrsak gerek ortalama deere daha ok yaklarz. Blm 5.3teki teknii kullanarak gerek ortalama deerin 2@p 0.64 olduunu greceiz. Daha nceki gibi, y = sin xin grafii altnda kalan dikdrtgenler de kullanabilir ve bir alt toplam yaklam hesaplayabilirdik veya orta nokta kuraln da kullanabilirdik. Blm 5.3te, yaklam dikdrtgenlerinin bir st toplam, bir alt toplam veya arada bir toplam verecek ekilde seilmesinin nemli olmadn greceiz. Her durumda, btn dikdrtgenler yeteri kadar ince ise, yaklamlar gerek alana yakndrlar. .
5.1
333
zet
Pozitif bir fonksiyonun grafii altndaki alana, yn deitirmeyen bir cismin kat ettii yola ve negatif olmayan bir fonksiyonun bir aralk zerindeki ortalama deerine sonlu toplamlarla yaklamda bulunulabilir. nce aral, her bir alt aralkta fonksiyonu neredeyse sabit olacak ekilde, alt aralklara bleriz. Sonra her alt araln geniliini, fonksiyonun bu alt aralkta bir noktadaki deeri ile arparz ve bu arpmlar toplarz. [a, b] aral, genilikleri eit ve x = (b a)@n olan n alt arala blndyse ve (ck), fonksiyonun k. alt aralktan seilen ck noktasndaki deeri ise bu ilem (c1) x + (c2) x + (c3) x + + (cn) x eklinde bir sonlu toplam verir. ck noktalarnn seimi, fonksiyonun k. alt aralktaki deerini maksimize veya minimize edebilir veya bu arada bir deer verebilir. Gerek deer, st toplamlar ve alt toplamlarla verilen yaklamlarn arasnda bir yerde kalr. Grdmz sonlu toplam yaklamlar, daha ince ve daha ok alt aralk aldmzda daha iyi sonular vermilerdir.
ALITIRMALAR 5.1
Alan
14 altrmalarnda, fonksiyonun grafii altnda kalan alan kestirmek iin sonlu yaklamlar kullann. a. eit genilikli iki dikdrtgen ile bir alt toplam. b. eit genilikli drt dikdrtgen ile bir alt toplam. c. eit genilikli iki dikdrtgen ile bir st toplam. d. eit genilikli drt dikdrtgen ile bir st toplam. 1. (x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasnda. 2. (x) = x3, x = 0 ve x = 1 arasnda. 3. (x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasnda. 4. (x) = 4 x2, x = 2 ve x = 2 arasnda. Ykseklikleri, tabannn orta noktasndaki fonksiyon deeri ile verilen (orta nokta kural) dikdrtgenler kullanarak, aadaki fonksiyonlarn grafikleri altndaki alanlar, nce iki sonra drt dikdrtgen kullanarak kestirin. 5. (x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasnda. 6. (x) = x , x = 0 ve x = 1 arasnda. 7. (x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasnda. 8. (x) = 4 x2, x = 2 ve x = 2 arasnda. Zaman (dak.) 0 5 10 15 20 25 30 Hz (m / sn) 1 1.2 1.7 2.0 1.8 1.6 1.4 Zaman (dak.) 35 40 45 50 55 60 Hz (m / sn) 1.2 1.0 1.8 1.5 1.2 0
3
Zaman (sn) 0 1 2 3 4 5
Hz (in / sn) 0 12 22 10 5 13
Zaman (sn) 6 7 8 9 10
Hz (in. / sn) 11 6 2 6 0
10. Akntya kar alnan yol Kabaran bir nehrin kysnda oturmu, gelen dalgann bir ieyi akntya kar gtrmesini izliyorsunuz. Bir saat boyunca her 5 dakikada bir akn hzn aada verilen tabloya kaydediyorsunuz. ie bu 1 saat iinde akntya kar ne kadar ilerlemitir? 5 uzunluklu 12 aralk kullanarak a. sol u deerlerde b. sa u deerlerde bir tahminde bulunun.
Mesafe
9. Kat edilen mesafe Aadaki tablo 10 saniye sre ile bir yol boyunca ilerleyen bir model tren motorunun hzn gstermektedir. 1 uzunluklu 10 alt aralk kullanarak a. sol u nokta deerleri ile b. sa u nokta deerleri ile motorun ald yolu kestirin.
334
Blm 5: Integrasyon a. Dikdrtgenler kullanarak arabann 142 mil@saat hza kmas iin gereken 36 saniyede ne kadar yol aldn bulun. b. Arabann yar yola varmas kabaca ne kadar srer? O anda arabann hz nedir?
11. Bir yolun uzunluu Siz ve bir arkadanz virajl ve bozuk bir yolda, hz gstergesi alan, fakat mil gstergesi bozuk olan bir arabayla yola kmak zeresiniz. Bu belirli mesafenin ne kadar olduunu bulmak iin, 10 saniyelik aralklarla arabann hzn lerek aadaki tabloda gsterilen deerleri elde ediyorsunuz. Yolun uzunluunu a. sol u nokta deerlerini kullanarak, b. sa u nokta deerlerini kullanarak hesaplayn. Hz Zaman (ft / snye evrilmi) (s) (30 mil / sa 44 ft / sn) 0 10 20 30 40 50 60 0 44 15 35 30 44 35 Hz Zaman (ft / snye evrilmi) (s) (30 mil / sa 44 ft / sn) 70 80 90 100 110 120 15 22 35 44 30 35
Hz ve Mesafe
13. Hava direnci ile serbest d Bir cisim bir uaktan aa doru atlyor. Cisim giderek hzlanyor, ancak ivme hava direnci yznden zamanla azalyor. vme ft@sn2 olarak llyor ve atlndan sonraki 5 s boyunca her saniyede bir aadaki tabloya ileniyor. t a 0 32.00 1 19.41 2 11.77 3 7.14 4 4.33 5 2.63
a. t = 5 sn iken srat iin tahmini bir st deer bulun. b. t = 5 sn iken srat iin tahmini bir alt deer bulun. c. t = 3 sn iken, dlen mesafe iin bir st tahmin bulun. 14. Bir merminin ald yol Bir cisim deniz seviyesinden yukar doru 400 ft@snlik bir ilk hzla atlmtr. a. Cisme etkiyen tek kuvvetin yerekimi olduunu varsayarak, 5 sn getikten sonraki srati iin tahmini bir st deer bulun. Yerekimi sabitini g = 32 ft@sn2 olarak aln. b. 5 sn sonra gelinen ykseklik iin bir alt deer bulun.
12. Hz datasndan kat edilen mesafe Aadaki tabloda 0 mil@saatten hzlanarak 36 saniyede (bir saatin binde 10u) 142 mil@sa hza ulaan bir yar arabasnn hz verileri bulunmaktadr.
Zaman (sa) 0.0 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005

mil/sa 160 140 120 100 80
Hz (mil / sa) 0 40 62 82 96 108
Zaman (sa) 0.006 0.007 0.008 0.009 0.010
Hz (mil / sa) 116 125 132 137 142
Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri

1518 altrmalarnda, sonlu bir toplam kullanarak nin verilen aralktaki ortalama deerini aral eit uzunluklu drt alt arala blerek ve yi bu aralklarn orta noktalarnda hesaplayarak bulun. 17. s t d = s 1> 2 d + sin2 pt,
y 1.5 1 0.5 0 1
4
15. s x d = x 3,
[0, 2]
16. s x d = 1> x, [1, 9]
[0, 2]
y 1 sin2 pt 2
18. s t d = 1 - acos
pt b , [0, 4] 4
y
60 40 20 0 0.002 0.004 0.006 0.008 0.01 saat 0 1 1
4 y 1 cos pt 4
5.2
Sigma Gsterimi ve Sonlu Toplamlarn Limitleri
335
Kirlilik Kontrol
19. Su kirlilii Hasarl bir tankerden denize ya szmaktadr. Tankerdeki hasar, aadaki tabloya kaydedilen szmann her saat daha da artmasndan anlalaca gibi artmaktadr. Zaman (sa) 0 1 2 3 4 Szma (gal> sa) Zaman (sa) Szma (gal> sa) 50 5 265 70 6 369 97 7 516 136 8 720 190
a. Bir ayn 30 gn olduunu ve yeni gaz temizleyicilerin sadece 0.05 ton@gn szmaya izin verdiklerini varsayarak, Haziran sonuna kadar szan kirliliin toplam tonajnn st deerini hesaplayn. Alt deer nedir? b. En iyi durumda, yaklak olarak ne zaman toplam 125 ton zehirli madde atmosfere karr?
Bir emberin Alan

21. Yarap 1 olan bir ember iine bir dzgn n-kenarl okgen yerletirin ve nnin aadaki deerleri iin okgenin alann hesaplayn. a. 4 (kare) b. 8 (sekizgen) c. 16 d. (a), (b) ve (c) deki alanlar emberin alan ile karlatrn 22. (Altrma 21in devam) a. Yarap 1 olan bir ember iine bir dzgn n-kenarl okgen yerletirin ve okgenin kelerine izilen yaraplarn oluturduu n e genden birinin alann hesaplayn. b. izilen okgenin alannn limitini n q iken bulun. c. (a) ve (b) de yaptnz hesaplamalar r yarapl bir ember iin tekrarlayn BLGSAYAR ARATIRMALARI 2326 altrmalarnda, aadaki admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann. a. Verilen aralkta fonksiyonlar izin. b. Aral n = 100, 200 ve 1000 alt arala bln ve fonksiyonun her alt araln orta noktasndaki deerini bulun. c. (b) kknda retilen fonksiyon deerlerinin ortalamasn bulun. d. (c) kknda n = 1000 alt aralk iin hesaplanan ortalama deeri kullanarak (x) = (ortalama deer) denklemi zn. 23. s x d = sin x , [0, p] p 1 25. s x d = x sin x , c , p d 4 1 26. s x d = x sin2 x , p c , pd 4 24. s x d = sin2 x, [0, p]
a. 5 saat sonra szm olan ya miktar iin bir alt ve st deer bulun. b. (a) kkn 8 saat sonra szm olan ya miktar iin tekrarlayn. c. ilk 8 saaten sonra tanker 720 gal@sa ya szdrmaya devam etmektedir. Eer tankerde balangta 25.000 gal ya varsa, en kt ve en iyi durumlarda btn yan boalmas iin ortalama ka saat daha gemesi gerekir? 20. Air pollution Bir g santrali petrol yakarak elektrik retmektedir. Yanma ileminin sonucunda ortaya kan zararl maddeler duman bacalarnda gaz temizleyicilerle temizlenmektedir. Zamanla, temizleyiciler etkinliklerini kaybederler ve kirlilik geerli hkmet standartlarn at zaman deitirilmeleri gerekir. Kirlilik lmleri her ayn sonunda alnarak zehirli maddelerin ne hzla atmosfere yayldklar belirlenir. Aadaki tabloda bu lmler verilmektedir. Ay Oc. ub. 0.25 Mart 0.27 Nis. 0.34 May. 0.45 Haz. 0.52
Zehirli madde szma 0.20 hz (ton> gn) Ay Tem.
Au. 0.70
Eyl. 0.81
Ekim 0.85
Kas. 0.89
Ara. 0.95
Zehirli madde szma 0.63 hz (ton> gn)
5.2

Blm 5.1 de sonlu toplamlarla tahmin etmede ounlukla ok sayda terim ieren toplamlarla (rnein Tablo 5.1 de 1000e kadar) karlatk. Bu blmde ok sayda terim ieren toplamlar yazmak iin bir gsterim tantyoruz. Gsterimi tanmladktan ve birka zelliini belirttikten sonra terimleri says sonsuza yaklaan bir sonlu toplam yaklamna ne olduuna bakacaz.
336
Blm 5: Integrasyon
Sonlu Toplamlar ve Sigma Gsterimi

Sigma Gsterimi, ok sayda terimi olan bir sonlu toplam
n k=1
+ an - 1 + an . a ak = a1 + a2 + a3 +
eklinde ksa olarak yazmamz salar. Byk Yunan harfi ( Sigmann ba harfi Sye karlk gelir) ve toplam anlamndadr. Toplama indisi k , toplamn nereden baladn ( sembolnn altndaki saydan) ve nerede sona erdiini syler ( sembolnn stndeki sayda). ndisi gstermek iin herhangi bir harf kullanlabilir fakat i, j ve k gelenekseldir.
k indisi k n da sonlanr.
Toplama sembol (Yunan harfi sigma)
k1
k indisi k 1 den balar.
ak
ak , k terim iin bir formldr
Bylece,
11
12 + 22 + 32 + 42 + 52 + 62 + 72 + 82 + 92 + 10 2 + 112 = a k 2 ,
k=1
ve
100
s 1 d + s 2 d + s 3 d + + s 100 d = a s i d .
i=1
yazabiliriz. Bu eitliklerin sa tarafnda kullanlan sigma gsterimi sol taraftaki toplam ifadelerinden daha sadedir (daha bir btndr).
RNEK 1
Sigma Gsterimini Kullanmak

Toplamn deeri 15 -1 + 2 - 3 = -2 7 1 2 + = 2 3 6 16 25 139 + = 3 4 12
Sigma gsteriminde Toplamn ak hali, her toplam k deeri iin bir terim
5 k=1 3 k=1 2
ak
k a s - 1d k
1 + 2 + 3 + 4 + 5 s - 1 d1s 1 d + s - 1 d2s 2 d + s - 1 d3s 3 d 1 2 + 1 + 1 2 + 1 52 42 + 4 - 1 5 - 1
k a k + 1 k=1 k2 a k=4 k - 1
5
Toplamann alt limiti 1 olmak zorunda deildir; herhangi bir tamsay olabilir.
5.2
337
RNEK 2
Farkl ndis Balang Deerleri Kullanmak
1 + 3 + 5 + 7 + 9 toplamn sigma gsteriminde yazn.

zm Terimleri reten forml toplamn alt snr ile deiir fakat retilen terimler ayn kalr. ounlukla k = 0 veya k = 1 ile balamak en basitidir.
4
Starting k = 0: k = 0 ile with balamak: k = 1 ile with balamak: Starting k = 1: k = 2 ile with balamak: Starting k = 2: k = 3 ile balamak: Starting with k = - 3: Eer,
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s 2k + 1 d
k=0 5 k=1 6 k=2
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s 2k - 1 d 1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s 2k - 3 d
1
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s 2k + 7 d
k = -3
3 k=1 2 a sk + k d
eklinde bir toplam sz konusu ise terimleri aadaki ekilde yeniden dzenleyebiliriz.
3 k=1 2 2 2 2 a sk + k d = s1 + 1 d + s2 + 2 d + s3 + 3 d
= s 1 + 2 + 3 d + s 12 + 22 + 32 d
3 k=1 3 k=1
Terimleri tekrar gruplama
= a k + a k2 Bu, sonlu toplamlar iin genel bir kural gsterir:

n k=1 n k=1 n k=1
a s ak + bk d = a ak + a bk
Bu ekilde drt kural aada verilmitir. Bunlarn doru olduklarnn bir ispat matematik tmevarm yntemi ile elde edilebilir (Bkz. Ek 1 ). Sonlu Toplamlar iin Cebir Kurallar
n n k=1 n k=1 n k=1 n k=1
1.
Toplam Kural: Fark Kural: Sabitle arpm Kural: Sabit Deer Kural:
k=1 n
a (ak + bk) = a ak + a bk a (ak - bk) = a ak - a bk

n
2. 3. 4.
k=1 n k=1 n k=1
# a cak = c a ak
k=1
(Herhangi bir c says)
# ac = n c
(c herhangi bir sabit deer)
338
Blm 5: Integrasyon
RNEK 3
n
Sonlu Toplamlar iin Cebir Kurallarn Kullanmak

n 2 k=1 n 2 k=1
(a) a s 3k - k d = 3 a k - a k
k=1 n k=1 3 k=1 n k=1
Fark kural ve Sabitle arpm kural.

n k=1 n k=1
(b) a s - ak d = a s - 1 d # ak = - 1 # a ak = - a ak
3 k=1 3
n = 4 ile (2) ve (1) denklemleri Toplam kural Sabit deer kural Sabit deer kural (1/n bir sabittir)
(c) a s k + 4 d = a k + a 4
k=1
= s1 + 2 + 3d + s3 # 4d = 6 + 12 = 18 TARHSEL BYOGRAF
Carl Friedrich Gauss (17771855)
1 1 (d) a n = n # n = 1
k=1
Yllar boyu insanlar sonlu toplamlarn deerleri iin bir ok forml gelitirmilerdir. Bunlarn en nlleri ilk n tamsaynn toplam (Gauss bunu 8 yandayken bulmutur) ve ilk n tamsaynn kareleri ile kplerinin toplam iin olan formllerdir.
RNEK 4
lk n Tamsaynn Toplam
n k=1
lk n tamsaynn toplamnn ak = ns n + 1 d . 2
olduunu gsterin.
zm:
Forml, ilk 4 saynn toplamnn s 4 ds 5 d = 10. 2
olduunu syler. Toplama bu iddiay gerekler: 1 + 2 + 3 + 4 = 10 Forml genel olarak ispatlamak iin toplamdaki terimleri iki defa yazarz, bir ileriye ve bir de geriye doru 1 n + + 2 sn - 1d + + 3 sn - 2d + + + + n 1
Birinci stundaki iki terimi toplarsak 1 + n = n + 1 elde ederiz. Benzer ekilde, ikinci stundaki iki terimi toplarsak 2 + ( n 1) = n + 1 elde ederiz. Herhangi bir stundaki iki terimin toplam n + 1 dir. n stunu topladmzda, her biri n + 1e eit olan n terim elde ederiz ve toplam n(n + 1)e eittir. Bu istenen deerin iki kat olduundan ilk n saynn toplam (n)(n + 1)@2 dir. lk n tamsaynn kareleri ile kpleri toplam iin olan formller matematik tmevarm yntemi ile ispatlanr (Bkz. Ek 1). Aada bunlar belirtiyoruz.
n
lk nfirst kare: The n squares: The n cubes: lk nfirst kp:
k=1 n k=1
2 ak =
ns n + 1 ds 2n + 1 d 6 ns n + 1 d 2 b 2
3 ak = a
5.2
339
Sonlu Toplamlarn Limitleri

Blm 5.1de ele alnan sonlu toplam yaklamlar, terim says arttrldnda ve alt aralklarn genilikleri (uzunluklar) ksaldnda daha doru hale geldiler. Aadaki rnek, alt aralklarn genilikleri sfra giderken ve saylar sonsuza giderken bir limit deerinin nasl hesaplanacan gstermektedir.
RNEK 5
Bir Alana Sonlu Yaklamlarn Limiti
Saylar sonsuza ve genilikleri sfra giden eit genilikli dikdrtgenler kullanarak, y = 1 x2nin grafiinin altnda ve x-eksenin [0, 1] aralnn st ksmndaki R blgesinin alannn alt yaklamlarnn limit deerini bulun (Bkz. ekil 5.4a).
zm Genilikleri eit ve x = (1 0)@n olan n tane dikdrtgen kullanarak bir alt toplam yaklam hesaplarz ve n q iken ne olduuna bakarz. [0, 1] araln eit genilikli n alt arala ayrmakla balarz
n - 1 1 1 2 c0, n d , c n , n d , , c n , n d . Her alt araln genilii 1@n dir. 1 x2 fonksiyonu [0, 1] aral zerinde azalandr ve bir alt aralktaki en kk deeri, alt araln sa u noktasndadr. Dolaysyla, [(k 1)@n, k@n] alt aral zerinde ykseklii (k@n) = 1 (k@n)2 olan dikdrtgenlerle oluturulan ve toplam k n 1 1 1 2 1 1 an b an b + an b an b + + an b an b + + an b an b . olan bir alt toplam elde edilir. Bunu sigma gsterimiyle yazar ve basitletiririz k k 1 1 a a n b a n b = a a1 - a n b b a n b k2 1 = a an - 3 b n k=1 k2 1 = a n - a 3 k=1 k=1 n 1 1 = n # n - 3 a k2 n k=1 1 s n ds n + 1 ds 2n + 1 d = 1 - a 3b 6 n = 1 2n 3 + 3n 2 + n . 6n 3
n n n k=1 n n n 2
k=1
Fark Kural Sabit deer ve Sabit Kat Kural
lk n Saynn Kareleri Kuram
Pay Alm
Her n iin salanan bir alt toplam ifadesi elde ettik. n q iin bu ifadenin limitini alarak, alt aralklarn says artarken ve alt aralklarn genilikleri sfra giderken alt toplamlarn yaknsadn grrz:
n: q
lim a1 -
2n 3 + 3n 2 + n 2 2 b = 1 - = . 6 3 6n 3
Alt toplam yaklamlar 2@3e yaknsar. Benzer bir hesaplama st toplam yaklamlarnn da 2@3e yaknsadn gsterir (Altrma 35). Blm 5.1in sonundaki zet anlamnda, her sonlu yaklam da ayn 2/3 deerine yaknsar. Her sonlu yaklamnn,
340
Blm 5: Integrasyon
y
y f(x)
EKL 5.8
Bir [a, b] kapal aral zerinde srekli tipik bir y = (x) fonksiyonu.
alt toplam ile st toplam yaklamlar arasnda sktrlm olduu gsterilebileceinden bu dorudur. Bu nedenle R blgesinin alann bu limit deer olarak tanmlarz. Blm 5.3te bu ekildeki sonlu yaklamlarn limitlerini daha genel olarak alacaz.
Riemann Toplamlar
TARHSEL BYOGRAF
Georg Friedrich Bernhard Riemann (18261866)
Sonlu yaklamlarn limitleri teorisi, Alman matematiki Bernhard Riemann tarafndan kesinletirilmitir. imdi, bir sonraki blmde incelenecek olan belirli integral teorisinin altn izen Riemann toplam tanmn veriyoruz. Bir [a, b] kapal aral zerinde tanml keyfi bir fonksiyonu ile balyoruz. ekil 5.8 de gsterilen fonksiyon gibi, nin pozitif deerleri olduu gibi negatif deerleri de bulunabilir. [a, b] kapal araln eit genilikte (veya uzunlukta) olmas gerekmeyen alt aralklara ayrrz ve Blm 5.1deki sonlu yaklamlar iin yapld gibi ayn yolla toplamlar olutururuz. Bunu yapmak iin a ve b arasnda olacak ekilde n - 1 tane 5x1, x2 , x3 , , xn - 16 noktalar seeriz. Notasyonu tutarl yapmak iin ay x0 ile ve byi de xn ile gsteririz: P = 5x0 , x1, x2 , , xn - 1, xn6 kmesine [a, b]nin bir bln denir. P bln [a, b] kapal araln n tane kapal alt arala bler. [x0 , x1], [x1, x2], , [xn - 1, xn]. Bu alt aralklardan birincisi [x0, x1], ikincisi [x1, x2] ve k 1 ile n arasnda bir tam say olmak zere, Pnin k. alt aral [xk - 1, xk], dr. a = x0 6 x1 6 x2 6 6 xn - 1 6 xn = b . a 6 x1 6 x2 6 6 xn - 1 6 b .
5.2
341
x
k alt aralk x0 a x1 x2 xk1 xk xn1 xn b
Birinci [x0, x1] alt aralnn genilii x1 ile, ikinci [x1, x2] aralnn genilii x2 ile gsterilir. k. alt araln uzunluu xk = xk xk1dir. Btn alt aralklarn genilikleri eitse ortak genilik x, (b a)@n dir.
x1 x0 a x1 x2 x2 xk1 xk xk xn1 xn x xn b
Her alt aralkta bir nokta seeriz. [xk1, xk] alt aralndan seilen noktaya ck denir. Sonra her alt aralk zerinde, x-ekseninden eriye (ck, (ck)) noktasnda deecek ekilde uzanan bir dikdrtgen kurarz. Bu dikdrtgenler, (ck)nn pozitif veya negatif olmasna gre x-ekseninin st tarafnda veya alt tarafnda bulunabilir veya (ck) = 0 ise x-eksenindedir. (ekil 5.9). Her alt aralk zerinde (ck) xk arpmn olutururuz. Bu arpm, (ck)nn iaretine bal olarak pozitif, negatif veya sfrdr. (ck) 0 ise (ck) xk arpm, ykseklii (ck) ve genilii xk olan bir dikdrtgenin alandr. (ck) 0 ise (ck) xk arpm negatif bir saydr, genilii xk olan ve x-ekseninden negatif (ck) saysna kadar uzanan bir dikdrtgenin alann negatifi. Son olarak, btn bu arpmlar
n
SP = a s ck d xk .
k=1
toplamn elde etmek zere toplarz.
y f(x)
(cn, f(cn))
(ck, f(ck)) k. dikdrtgen
c1 0 x0 a x1
c2 x2 xk1
ck xk
cn xn1 xn b
(c1, f(c1))
(c2, f(c2))
EKL 5.9 Dikdrtgenler, y = f(x) fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasndaki alana yaklamda bulunurlar.
342
y
Blm 5: Integrasyon
y f(x)
0 a
SP toplamna [a, b] aral zerinde fonksiyonu iin bir Riemann toplam denir. Setiimiz P blnne ve alt aralklardan ck noktalarnn seimine bal olarak bu ekilde birok toplam vardr. Btn alt aralklarn geniliklerinin eit ve x = 1@n olduu rnek 5te, basite dikdrtgenlerin says nyi arttrarak onlar daha ince yapabildik. Bir bln farkl genilikli dikdrtgenlerden olutuunda, en geni (en uzun) alt araln geniliini kontrol ederek hepsinin ince olduundan emin olabiliriz. Bir P blnnn normunu, en geni alt araln genilii olarak tanmlarz ve 7 P 7 ile gsteririz. 7 P 7 kk bir say ise P blnndeki btn alt aralklarn genilikleri kktr. Bu fikirlerin bir rneine bakalm.
(a) y
RNEK 6
Bir Kapal Araln Bln
P = {0, 0.2, 0.6, 1, 1.5, 2} kmesi [0, 2] aralnn bir blndr. Pnin 5 alt aral vardr [0, 0.2], [0.2, 0.6], [0.6, 1], [1, 1.5] ve [1.5, 2]:
y f(x) x1 x2 0.2 0.6 x3 1 x4 1.5 x5 2 x
0 a
(b)
Alt aralklarn uzunluklar x1 = 0.2, x2 = 0.4, x3 = 0.4, x4 = 0.5 ve x5 = 0.5tir. En uzun alt araln uzunluu 0.5 olduu iin, blnn normu uuP uu = 0.5tir. Bu rnekte, bu uzunlukta iki alt aralk vardr. Bir [a, b] kapal aralnn bir blnne kar gelen herhangi bir Riemann toplam, srekli bir fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasndaki blgeye yaklamda bulunan dikdrtgenler tanmlar. ekil 5.10dan edinilen izlenime gre normu sfra yaklaan blnler, artan bir dorulukla bu blgeye yaklamda bulunan birer dikdrtgenler topluluu tanmlarlar. Takip eden blmde, fonksiyonu [a, b] kapal aral zerinde srekli ise bir Riemann toplam oluturmak zere P bln ve alt aralklarndaki ck noktalar nasl seilirlerse seilsinler, P blnnn normu tarafndan kontrol edilen alt aralklarn genilikleri sfra yaklarken, bir tek limit deerine yaklaldn greceiz.
EKL 5.10 [a, b]nin daha iyi blnlerindeki dikdrtgenlerle ekil 5.9daki eri. Daha iyi blnler, artan bir dorulukla f nin grafii ile x-ekseni arasndaki alana yaklaan, daha ksa tabanl dikdrtgen kmeleri olutururlar.
ALITIRMALAR 5.2
Toplam Notasyonu
16 1-6 altrmalarndaki toplamlar sigma gsterimi kullanmadan yazn. Sonra hesaplayn. 6k 1. a k=1 k + 1
4 2 3
8. Aadakilerden hangisi 1 2 + 4 8 + 16 32 toplamn sigma gsteriminde ifade eder?

6 5 3
a. a s - 2 dk - 1
k=1 4 s - 1 dk - 1 a. a k=2 k - 1
b. a s - 1 dk 2k
k=0 2 s - 1 dk b. a k=0 k + 1
c. a s - 1 dk + 1 2k + 2
k = -2 1 s - 1 dk c. a k = -1 k + 2
2. a
k=1 5 k=1 4 k=1
k - 1 k
9. Hangi forml dier ikisine edeer deildir?
3. a cos kp p 5. a s - 1 dk + 1 sin k k=1

k=1 3
4. a sin kp 6. a s - 1 dk cos kp
10. Hangi forml dier ikisine edeer deildir?

4 3 -1
7. Aadakilerden hangisi 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 toplamn sigma gsteriminde ifade eder?

6 5 4
a. a s k - 1 d2
k=1
b. a s k + 1 d2
k = -1
c. a k 2
k = -3
a. a 2k - 1
k=1
b. a 2k
k=0
c. a 2k + 1
k = -1
5.3 1116 altrmalarndaki toplamlar sigma gsteriminde ifade edin. Yantnzn ekli toplamn alt limitindeki seiminize bal olacaktr. 11. 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 1 1 1 1 13. + + + 2 4 8 16 15. 1 1 1 1 1 + - + 5 2 3 4 12. 1 + 4 + 9 + 16 14. 2 + 4 + 6 + 8 + 10 16. 3 5 1 2 4 + - + 5 5 5 5 5
5 7
Belirli ntegral
343
25. a ks 3k + 5 d k 27. a + a a kb k = 1 225 k=1

3 k=1 5 5 3
26. a ks 2k + 1 d k3 28. a a k b - a k=1 k=1 4

k=1 7 2 7
Riemann Toplamlar in Dikdrtgenler

2932 altrmalarnda, her (x) fonksiyonunu verilen aralkta izin. Aral eit uzunluklu drt alt arala bln. Sonra iziminize, ck k. alt araln (a) sol u noktas, (b) sa u noktas ve (c) orta noktas olmak zere, 4 k = 1s ck d xk , Riemann toplamyla ilikili dikdrtgenleri ekleyin. (Her dikdrtgen kmesi iin ayr bir resim izin.) 29. s x d = x 2 - 1, [0, 2]
Sonlu Toplamlarn Deerleri

n n k=1
17.
k=1
a ak = - 5 ve a bk = 6 . olduunu varsayn. Aadaki top-
lamlar bulun.
n
a. a 3ak
k=1 n k=1
bk b. a k=1 6
n
c. a s ak + bk d
k=1
30. s x d = - x , 31. s x d = sin x,
[0, 1] [ - p, p] [ - p, p]
d. a s ak - bk d
n k=1 n k=1
e. a s bk - 2ak d
k=1
32. s x d = sin x + 1,
33. P = {0, 1.2, 1.5, 2.3, 2.6, 3} blnnn normunu bulun. 34. P = {2, 1.6, 0.5, 0, 0.8, 1} blnnn normunu bulun.
18. a ak = 0 ve a bk = 1 . olduunu varsayn. Aadaki toplamlar bulun.

n n
st Toplamlarn Limitleri
b. a 250bk
k=1 n
a. a 8ak
k=1 n k=1
c. a s ak + 1 d
d. a s bk - 1 d
k=1
3540 altrmalarndaki fonksiyonlar iin, [a, b] araln n tane eit alt arala blmekle elde edilen st toplam iin bir forml bulunuz. Sonra, aral zerinde erinin altnda kalan alan hesaplamak iin bu toplamlarn n : q iken limitlerini alnz. 35. s x d = 1 - x 2, [0, 1] zerinde. 36. s x d = 2x , [0, 3] zerinde. 37. s x d = x 2 + 1, [0, 3] zerinde. 38. s x d = 3x 2, [0, 1] zerinde.
3
1928 altrmalarndaki toplamlar hesaplayn.

10 10 10
19. a. a k
k=1 13 k=1
b. a k 2
k=1 13 k=1
c. a k 3
k=1 13 k=1
20. a. a k
7
b. a k
2 5
c. a k
21. a s - 2k d
k=1 6 k=1
pk 22. a k = 1 15
6
39. s x d = x + x 2, [0, 1] zerinde. 40. s x d = 3x + 2x 2, [0, 1] zerinde.
23. a s 3 - k 2 d
24. a s k 2 - 5 d
k=1
5.3
Belirli ntegral
Blm 5.2 de, bir [a, b] kapal aral zerinde tanml bir fonksiyon iin eit (b a)@n genilikli (veya uzunluklu) n tane alt aralk kullanarak oluturulan bir sonlu toplamn limitini aratrdk. Bu blmde, daha genel Riemann toplamlarnn limitlerini, [a, b]nin blnlerinin normlar sfra yaklarken ele alyoruz. Genel Riemann toplamlar iin blnlerin alt aralklarnn genilikleri eit olmak zorunda deildir. Bu durumda limit alma ilemi, bir fonksiyonun bir [a, b] kapal aral zerindeki belirli integrali tanmna gtrr.
Riemann Toplamlarnn Limitleri

Belirli integralin tanm, baz fonksiyonlar iin, [a, b]nin blnlerinin normlar sfra yaklarken, kar gelen Riemann toplamlarnn bir I limit deerine yaklatklar fikrine
344
Blm 5: Integrasyon
dayanmaktadr. Bu yaknsama fikriyle kastettiimiz ey udur: bir Riemann toplam, blnnn normunun yeteri kadar kk olmas kouluyla (ki, btn alt aralklarnn genilikleri yeterince kk olur), I saysna yakn olacaktr. Riemann toplamnn I saysna ne kadar yakn olmas gerektiini belirleyen semboln kk bir pozitif say olarak ve bunun gereklemesi iin, bir blnn normunun ne kadar kk olmas gerektiini belirleyen semboln de ikinci bir pozitif kk say olarak tantyoruz. Kesin formlasyon aadadr.
TANIM Riemann Toplamlarnn Limiti Olarak Belirli ntegral (x) bir [a, b] kapal aralnda tanml bir fonksiyon olsun. Aadaki koullar salanrsa, f nin [a, b] kapal aral zerindeki belirli integrali I dr ve gn k = 1s ck d xk Riemann toplamlarnn limiti I dr deriz: Verilen her P 7 0 saysna bir d 7 0 says karlk gelir yle ki, [a, b]nn, 7 P 7 6 d koulunu salayan her P = 5x0 , x1, , xn6 bln ve cknn [xk1, xk] aralndan her seimi iin
` a s ck d xk - I ` 6 P .
k=1 n
salanr. Leibniz, belirli integral iin, Riemann toplamlarnn bir limiti olarak oluturulmasn ihtiva eden bir notasyon tantmtr. O, g n k = 1s ck d xk Riemann toplamlarnn, (x) fonksiyon deerleri ile alt aralklarn sonsuz kk dx geniliklerinin arpmlarnn bir sonsuz toplam haline dntn dnmtr. a sembol limitte asl S olan 1 ,integral sembol ile deitirilir. (ck) fonksiyon deerleri (x) srekli seim deerleri ile deitirilir. Alt aralklarn xk genilikleri dx diferansiyeli haline gelir. x, a dan b ye giderken btn s x d # dx arpmlarn topluyoruz gibidir. Bu notasyon bir integralin oluturulmasn ihtiva etmesine ramen, belirli integrale tam anlamn veren, Riemann tanmdr.
Notasyon ve Belirli ntegralin Varl

Belirli integralin tanmndaki I saysnn sembol, a dan b ye kadar (x) de x integrali veya bazen a dan b ye kadar (x)in xe gre integrali diye okunan
b a L
s x d dx
dir. Ayrca integral sembolndeki bileenlerin isimleri yledir:

ntegralin st snr Fonksiyon integranddr.
ntegral iareti
x integrasyon deikenidir.
f(x) dx
ntegralin deerini bulurken integrali hesaplarsnz.

a dan b ye nin integrali
ntegralin alt snr
5.3
Belirli ntegral
b
345
Tanm salandnda, nin [a, b] aral zerindeki Riemann toplamlar I = 1a s x d dx belirli integraline yaknsar deriz. Ayrca, fonksiyonu [a, b] aral zerinde integrallenebilir deriz. Normu sfra giden bir P bln iin ve her blnn ck noktalar iin birok seenek vardr. Hangi seim yaplrsa yaplsn, daima ayn I limitini elde ettiimizde belirli integral vardr. Limit var olduunda bunu belirli integral olarak yazarz:
n b a L
lim a s ck d xk = I = P :0
k=1
s x d dx .
Her blnn, genilii x = (b a)@n olan n tane eit alt aral var olduunda ayrca
n b a L
lim a s ck d x = I = n: q
k=1
s x d dx .
yazarz. Limit, daima blnlerin normlar sfra giderken ve alt aralklarn says sonsuza giderken alnr. Bir fonksiyonun herhangi belirli bir aralk zerindeki belirli integralinin deeri, bamsz deikeni gstermek iin setiimiz harfe deil, fonksiyonun kendisine baldr. x yerine t veya u kullanmaya karar verirsek integrali basite
b b b
f(x )dx yerine

a a
f (t) dt veya
a
f (u) du
olarak yazarz. ntegrali nasl yazarsak yazalm, hala Riemann toplamlarnn limiti olarak tanmlanan ayn saydr. Hangi harfi kullandmzn nemi olmadndan integralinin deikenine sessiz deiken denir. Bir Riemann toplamnn limitini alrken yaplabilecek birok seenek bulunduundan byle bir limitin varln gstermek zor olabilir. Ancak, hangi seim yaplrsa yaplsn, bir srekli fonksiyona kar gelen Riemann toplamlar ayn limite yaknsar.
Belirli ntegrallerin Varl TEOREM 1 Bir srekli fonksiyon integre edilebilir. Yani, bir f fonksiyonu bir [a, b] aral zerinde srekli ise, [a, b] aralnda belirli integrali vardr.
Ekstremum Deer Teoremine gre (Blm 4.1, Teorem 1), srekli olduunda [xk1, xk] zerinde cky (ck) maksimum olacak ve bir st toplam verecek ekilde seebiliriz. cky, bir alt toplam veren, nin [xk1, xk] zerindeki minimum deerini verecek ekilde seebiliriz. cky [xk1, xk]nn orta noktas olarak, en sadaki noktas xk olarak veya rastgele olarak seebiliriz. Blnleri eit genilikli veya deien genilikli olarak seebiliriz. Her durumda, uuP uu 0 iken g n k = 1s ck d xk limiti iin ayn limiti elde ederiz. Teorem 1in ardndaki fikir, bir blne kar gelen bir Riemann toplamnn bu blnn st toplamndan daha byk ve alt toplamndan daha kk olamayacadr. uuP uu 0 iken alt ve st toplamlar ayn deere yaknsarlar. Btn dier Riemann toplamlar alt toplam ile st toplam arasna kalrlar ve ayn limiti yaknsarlar. Teorem 1in bir ispat, fonksiyonlarn, blnlerin ve limitlerin bu dnce dorultusunda dikkatli bir analizini ierir ve daha ileri seviye derslere braklmtr. Bu ispatn bir gsterimi Altrma 80 ve 81 de verilmitir.
346
Blm 5: Integrasyon
Teorem 1, belirli integralin nasl hesaplanaca hakknda bir ey sylememektedir. Ters trev alma ilemine bir balant aracl ile Blm 5.4te bir hesaplama yntemi gelitirilecektir.
ntegrallenebilen ve ntegrallenemeyen Fonksiyonlar

Teorem 1, [a, b] aral zerinde srekli olan fonksiyonlarn burada integrallenebilir olduklarn sylemektedir. Srekli olmayan fonksiyonlar integrallenebilen veya integrallenemeyen olabilirler. ntegrallenebilen sreksiz fonksiyonlar, [a, b] aral zerinde artan fonksiyonlar (Altrma 77) ve bu blmn sonundaki Ek-Altrmalarda tanmlanan paral-srekli fonksiyonlar iermektedir. (kinciler, sonlu sayda nokta hari [a, b] aral iinde sreklidirler.) ntegrallenemeyen fonksiyonlarn, grafikleri ile x-ekseni arasndaki alana, sayca artan ince dikdrtgenlerle iyi bir yaklamda bulunulamayacak kadar ok sreksizliklerinin bulunmas gerekir. ntegrallenemeyen bir fonksiyon rnei aadadr.
RNEK 1
[0, 1] zerinde ntegrallenemeyen Bir Fonksiyon

s x d = e 1, 0, xif rasyonel ise x is rational xif irrasyonel ise x is irrational
fonksiyonunun [0, 1] aral zerinde Riemann integrali yoktur. Herhangi iki say arasnda hem bir rasyonel say ve hem de bir irrasyonel say vardr. Bylece, fonksiyon [0, 1] zerinde ok istikrarsz bir ekilde yukar aa srama yapar. Dikdrtgenler ne kadar ince olursa olsun, grafiin altnda ve x-ekseninin stnde kalan alana iyi bir yaklamda bulunulamaz. Aslnda, st toplam yaklamlar ile alt toplam yaklamlarnn farkl limitlere yaknsadn gstereceiz. [0, 1]in bir P blnn seip ck noktasn nin [xk1, xk] zerindeki maksimum deerini verecek ekilde seersek, her [xk1, xk] alt aral, (ck) = 1 olacak ekilde bir rasyonel say ierdiinden kar gelen Riemann toplam
n k=1 n k=1
U = a s ck d xk = a s 1 d xk = 1, olur. Blnteki alt aralklarn uzunluklar toplamnn 1 olduuna dikkat edin, gn . Dolaysyla, bu ekildeki her Riemann toplam 1e eittir ve bu seimleri k = 1 xk = 1. kullanan Riemann toplamlarnn bir limiti 1 dir. Dier taraftan, ck noktasn nin [xk1, xk] zerindeki minimum deerini verecek ekilde seersek, her [xk1, xk] alt aral, (ck) = 0 olacak ekilde bir irrasyonel say ierdiinden Riemann toplam
n k=1 n k=1
L = a s ck d xk = a s 0 d xk = 0, olur. Bu seimleri kullanan Riemann toplamlarnn limiti sfrdr. Limit, ck noktalarnn seimine bal olduundan integrallenemeyen bir fonksiyondur.
Belirli ntegrallerin zellikleri

n 1a s x d dx belirli integralini g k = 1s ck d xk , toplamlarnn bir limiti olarak tanmlarken [a, b] aral zerinde soldan saa doru hareket ettik. Bunun yerine, x0 = b ile balayan ve xn = a da sona eren sadan sola hareket etseydik ne olurdu? Riemann toplamndaki her iaret deitirirdi, xk xk 1 pozitif olmak yerine bu defa negatif olurdu. Her alt aralktan ayn ck noktalarn semekle herhangi bir Riemann toplam iaret deitirirdi. Dolaysyla
5.3
a
Belirli ntegral
347
limit ve 1b s x d dx . integrali iaret deitirirdi. Daha nce geriye doru integral almaya bir anlam vermi olmadmzdan u tanm veriyoruz:
a b
s x d dx . b a L L ntegralin baka bir genilemesi a = b ile sfr uzunluundaki bir araldr. Aralk genilii xk = 0 olduunda (ck) xk sfr olacandan
a a L
s x d dx = -
s x d dx = 0.
olarak tanmlarz. Teorem 2, saladklar kurallar olarak verilen ve yukardaki iki zellii de ieren integrallerin 7 zelliini ifade eder. Bu kurallar integralleri hesaplama srecinde ok yararldrlar. Hesaplamalarmz basitletirmek iin bunlara tekrar tekrar bavuracaz. 2den 7ye kurallarn, ekil 5.11 de gsterilen geometrik yorumlar vardr. Bu ekillerdeki grafikler pozitif fonksiyonlara aittir fakat kurallar genel olarak integrallenebilen fonksiyonlara uygulanabilir.
TEOREM 2 f ve g integrallenebilir ise belirli integral Tablo 5.3teki 1den 7ye kadar kurallar salar.
TABLO 5.3 Belirli ntegrallerin Salad Kurallar

a b
1. 2. 3.
ntegrasyon Sras: Sfr Geniliinde Aralk: Sabitle arpm:
b L a L b
s x d dx = a
a L
s x d dx
Bir tanm
s x d dx = 0
b
Baka Bir Tanm
ks x d dx = k s x d dx a a L L
b a L b b
k herhangi bir say
- s x d dx = -
a L
s x d dx
b a L
k = -1
b
4. 5. 6.
Toplam ve Farklar: Toplanabilirlik: Max-Min eitsizlii:
a L b
s s x d ; gs x dd dx =
c
s x d dx ;
c
a L
gs x d dx
s x d dx a b a L L L max ve min nin [a, b] aralndaki maksimum ve minimum deerleri ise,

b a L
s x d dx +
s x d dx =
min # s b - a d 7. Basknlk:
s x d dx max # s b - a d .
b a L b b
[a, b]zerinde ) g( s x d gs( x dxon [a ,x b) ] Q s x d 0 on , b0 ] Q [a, b]zerinde (x[ )a

a L
s x d dx
a L
gs x d dx
s x d dx 0
(zel durum)
348
y
Blm 5: Integrasyon
y y f(x) y f(x) y f(x) y y f(x) g(x) y g(x)
y 2f(x)
0 a
(a) Sfr Geniliinde Aralk:

a a L (Bir nokta zerindeki alan 0 dr.)
(b) Sabitle arpm:

b b
(c) Toplam:
b a L (Alanlar toplanr) b b
s x d dx = 0 .
ks x d dx = k s x d dx . a a L L (k = 2 iin gsterilmitir)
s s x d + gs x dd dx =
a L
s x d dx +
a L
gs x d dx
y y y f(x)
c b a L
y y f(x) y f(x) y g(x)
max f f(x) dx x min f
f(x) dx b
b L
0 a
0 a
(d) Belirli integraller iin toplanabilirlik:

b a L c c a L
(e) Max-Min eitsizlii:

b
(f ) Basknlk: [a, b] aralnda f(x) g(x)

b b
s x d dx +
b L
s x d dx =
s x d dx
min # s b - a d
s x d dx a L max # s b - a d
EKL 5.11
a L
s x d dx
a L
gs x d dx
1 ve 2 kurallar tanmlar olduu halde, 3ten 7ye kurallarn ispatlanmas gerekmektedir. spatlar, Belirli integrallerin, Riemann toplamlarnn bir limiti olarak tanmlanmasna dayanmaktadr. Bu kurallardan birinin ispat aadadr. Tablo 5.3teki dier zellikleri salamak iin benzer ispatlar verilebilir. Kural 6nn spat Kural 6 nin [a, b] aral zerindeki integralinin hibir zaman nin minimum deeri ile araln uzunluu arpmndan kk ve nin maksimum deeri ile araln uzunluu arpmndan byk olamayacan syler. Bunun nedeni, [a, b]nin her blnnde ve ck noktalarnn herhangi bir seiminde,
n
min # s b - a d = min # a xk
k=1 n
n k=1
a xk = b - a
= a min # xk
k=1 n
Sabitle arpm Kural
a s ck d xk
k=1 n k=1
min s ck d
a max # xk
n
s ck d max f
= max # a xk
k=1
Sabitle arpm Kural
= max # s b - a d . olmasdr.
5.3
Belirli ntegral
349
Ksaca, nin [a, b] aralndaki btn Riemann toplamlar

n
min # s b - a d a s ck d xk max # s b - a d .
k=1
eitsizliini salarlar. Dolaysyla limitleri, yani integral de bu eitsizlii salar.
RNEK 2
Belirli ntegral Kurallarn Kullanmak

1 -1 L 4 1
s x d dx = 5,
1 L
s x d dx = - 2,
-1 L
hs x d dx = 7.
olduunu varsayn.
1 4
1. 2.
4 L 1 -1 L
s x d dx = -
1 L
s x d dx = - s - 2 d = 2
1 1
Kural 1
[2s x d + 3hs x d] dx = 2
-1 L
s x d dx + 3
-1 L
hs x d dx
Kural 3 ve 4
= 2s 5 d + 3s 7 d = 31
4 1 4
3.
-1 L
s x d dx =
-1 L
s x d dx +
1 L
s x d dx = 5 + s - 2 d = 3
Kural 5
RNEK 3
1 10 21
Bir ntegral in Snr Bulmak

+ cos x dx integralinin deerinin 3@2 den kk olduunu gsterin. Belirli integraller iin Max-Min eitsizlii (Kural 6), min # s b - a dnn
zm
b 1a s x d
dx iin bir alt snr olduunu ve max # s b - a d bir st snr olduunu syler
1
[0, 1] aralnda 21 + cos xin maksimum deeri 21 + 1 = 22, dir, dolaysyla 21 + cos x dx 22 # s 1 - 0 d = 22. 0 L 1 olur. 10 21 + cos x dx, stten 22 (1.414.) ile snrl olduundan integral 3@2 den kktr.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Grafiinin Altndaki Alan

imdi, giderek artan sayda dikdrtgenlerle bir blgeye yaklam fikrini ieren, snr erisel olan bir blgenin alan kavramn kesinletiriyoruz. Negatif olmayan srekli bir fonksiyonun grafii altndaki alan bir belirli integral olarak tanmlanr.
TANIM Bir Belirli ntegral Olarak Bir Eri Altndaki Alan y = (x) fonksiyonu negatif olmayan ve [a, b] kapal aral zerinde integrallenebilen bir fonksiyon ise [a, b] aral zerinde y = (x) erisi altndaki alan, nin adan bye kadar integralidir.
b
A =
a L
s x d dx .
350
y b
Blm 5: Integrasyon
lk defa olarak snrlar herhangi bir srekli fonksiyonun grafii olan blgenin alan iin kuvvetli bir tanmmz vardr. imdi bunu, yeni tanmmzn nceki alan kavrammzla uyutuunu salayabileceimiz basit bir rnee, bir doru altndaki alana uyguluyoruz.
yx b
RNEK 4
b 0 L
y = x Dorusu Altndaki Alan
x dx i hesaplayn ve [0, b], b 0 aral zerinde y = x altndaki A alann bulun. Sz konusu blge bir gendir (ekil 5.12). Alan iki yolla hesaplyoruz.
zm
EKL 5.12 rnek 4teki blge bir gendir.
(a) Belirli integrali Riemann toplamlarnn limiti olarak hesaplamak zere normlar sfra giden blnler iin lim P : 0 g n k = 1s ck d xk y hesaplarz. Teorem 1e gre normlar sfra gittii srece blnlerin veya ck noktalarnn seiminin bir nemi yoktur. Btn seimler tam olarak ayn limiti verirler. Dolaysyla, P blnnn [0, b] araln genilikleri eit ve x = (b 0)@n = b@n olan n alt arala bldn dnelim ve ck noktalarn her alt aralkta sa u nokta olarak seelim. Bln b 2b 3b nb kb P = e 0, n , n , n , , n f ve ck = n . dir. Dolaysyla,
k=1
kb # b a s ck d x = a n n kb 2 = a 2 k=1 n = b2 ak n2 k =1 2 ns n + 1 d b = 2 # 2 n b2 1 s1 + n d 2 b2 . 2
n k=1 n
s ck d = ck
Sabitle arpm Kural
lk n Tamsaynn Toplam
n : q ve uuP uu 0 iken sa taraftaki son ifadenin limiti b2@2dir. Bu nedenle

b 0 L
x dx =
dir. (b) Alan, negatif olmayan bir fonksiyonun belirli integraline eit olduundan, taban uzunluu b ve ykseklii y = b olan bir genin alan iin alan formln kullanarak belirli integrali hemen elde edebiliriz. Alan, A = (1@2) b b = b2@2 dir. Yine, b 2 10 x dx = b > 2. buluruz. rnek 4, (x) = xi herhangi bir [a, b], 0 a b kapal aral zerinde integre edecek ekilde genelletirilebilir.
b a L 0 b
x dx =
a L
x dx +
a
0 L
x dx
b
Kural 5
= -
0 0 L L 2 2 a b = + . 2 2
x dx +
x dx
Kural 1
rnek 4
5.3
Belirli ntegral
351
Sonu olarak, y = (x)in integrali iin u kural buluruz:
b a L
x dx =
b2 a2 - , 2 2
a 6 b
(1)
y b yx b a a 0 a ba b x
Bu hesaplama bir yamuun alann verir (ekil 5.13). (1) denklemi a ve b negatif iken de geerlidir. a b 0 iken belirli integralin deeri s b 2 - a 2 d> 2 negatiftir, x-ekseninin altnda y = x dorusuna kadar inen yamuun alannn negatifidir. a 0 ve b 0 iken (1) denklemi hala geerlidir ve belirli integral iki alan arasndaki fark verir; [0, b] zerinde grafiin altndaki alan eksi [a, 0] altnda ve grafiin stndeki alan. Aadaki sonular da rnek 4tekine benzer bir Riemann toplam hesab kullanarak gereklenebilir (Altrma 75 ve 76).
EKL 5.13 Yamuun alan A = (b2 a2)@2 dir.
a L b a L
c dx = cs b - a d, x 2 dx = b3 a3 - , 3 3
c bir sabit c herhagi any constant a 6 b
(2)
(3)
Bir Srekli Fonksiyonun Ortalama Deeri, Tekrar

Blm 5.1 de, bir [a, b] aral zerinde negatif olmayan srekli bir fonksiyonunun ortalama deerini tantmtk ve bu ortalamay y = (x)in grafii altndaki alann b a ile blm olarak tanmlamtk. ntegral notasyonu ile bunu
y y f(x) (ck, f(ck)) x1 0 x0 a ck x xn b
Ortalama Average =
1 s x d dx . b - aL a
EKL 5.14 Bir fonksiyonun bir [a, b] aral zerindeki deerlerinin bir rnei.
olarak yazarz. Bu forml, herhangi pozitif, negatif veya ikiside olan srekli (veya integrallenebilir) bir fonksiyonun ortalama deerinin tanmn kesin olarak vermek iin kullanabiliriz. Srasyla, aadaki fikir yrtmeyi kullanabiliriz. n tane saynn ortalamasnn saylarn toplamnn n ile blnmesi olduunu syleyen aritmetik fikriyle balayacaz. Bir [a, b] aralnda srekli bir fonksiyonunun sonsuz tane deeri olabilir, fakat bunlar sral bir ekilde rnekleyebiliriz. [a, b]yi genilikleri eit ve x = s b - a d> n olan n alt arala bler ve yi her alt aralktaki bir ck noktasnda hesaplarz (ekil 5.14). rneklenen n deerin ortalamas n s c1 d + s c2 d + + s cn d 1 = n a s ck d n
k=1
= = dir.
x a s ck d b -ak =1 1 a s ck d x b - ak =1
n
ba 1 x x = , dolaysyla = n n ba
352
Blm 5: Integrasyon
Ortalama, nin [a, b] zerindeki bir Riemann toplamn (b a) ile blmekle elde edilir. rneklerin boyutunu arttrr ve blnn normunun sfra gitmesine izin verirsek, b ortalama (1> (b - a)) 1a s x d dx .e yaklar. Her iki bak as bizi aadaki tanma gtrr.
TANIM Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri f, [a, b] aralnda integre edilebilirse, [a, b] zerindeki ortalama deeri
avs() d = ort ile verilir. 1 s x d dx . b - aL a
b
RNEK 5
y
2 2 f(x) 4 x
Bir Ortalama Deer Bulmak
s x d = 24 - x 2 nin [2, 2] zerindeki ortalama deerini bulun. s x d = 24 - x 2 yi grafii, merkezi orijinde ve 2 yarapl st yar ember olan bir fonksiyon olarak tanyoruz (ekil 5.15).
zm
yp 2
2 den 2ye kadar yar ember ile x-ekseni arasndaki alan Alan = 1 Area 2
pr 2 =
1 2
ps 2 d2 = 2p .
EKL 5.15 s x d = 24 - x 2nin [ - 2, 2] zerindeki ortalama deeri p> 2 dir (rnek 5).
geometri formln kullanarak hesaplanabilir. negatif olmayan bir fonksiyon olduundan, alan ayn zamanda 2 den 2ye nin integralidir;
2 -2 L
24 - x 2 dx = 2p .
Bu nedenle, nin ortalama deeri ort fd ) = avs( dir. p 1 1 24 - x 2 dx = s 2p d = . 4 2 2 - s - 2d L -2

2
ALITIRMALAR 5.3
Limitleri ntegral Olarak fade Etmek
18 altrmalarndaki limitleri belirli integral olarak yazn
n
5. 6. 7. 8.
1 lim a xk , P [2, 3]n bir bln. P : 0 k = 1 1 - ck

n
1. 2. 3. 4.
P :0 k = 1
n
lim a ck2 xk , P [0, 2]nin bir bln.
lim a 24 - ck2 xk , P [0, 1]in bir bln. P :0

P :0 k = 1
n
lim a 2ck3 xk , P [ - 1, 0]n bir bln. P :0

k=1 n
lim a s sec ck d xk , P [ - p> 4, 0]n bir bln.

k=1
k=1 n
lim a s ck2 P :0 k = 1 n
P :0 k = 1
- 3ck d xk , P [ - 7, 5]in bir bln.
lim a s tan ck d xk , P [0, p> 4]n bir bln. P :0
1 lim a a ck b xk , P [1, 4]n bir bln.
5.3
Belirli ntegral
353
zellikleri ve Bilinen Deerleri Kullanarak Baka ntegralleri Bulmak

9. ve gnin integrallenebilir olduklarn ve
2 1 L 5 5 1 L
15. 17.
-2 L 3 -3 L 1 -2 L 1
x + 3 b dx 2
3/2
16. 18. 20. 22.
1/2 L 0 -4 L 1 -1 L 1
s - 2x + 4 d dx 216 - x 2 dx s 1 - x d dx
29 - x 2 dx x dx s 2 - x d dx
s x d dx = - 4,
1 L
s x d dx = 6,
g s x d dx = 8 .
19. 21.
olduunu varsayn. Tablo 5.3teki kurallar kullanarak aadakileri bulun.

2 1
a. c. e.
2 L 2 1 L 5
g s x d dx 3s x d dx [s x d - g s x d] dx
b. d. f.
5 L 5 2 L 5 1 L
g s x d dx s x d dx [4s x d - g s x d] dx
A 1 + 21 - x 2 B dx -1 -1 L L 2326 altrmalarnda integralleri hesaplamak iin alanlar kullann.

23. 25. x dx, 2 0 L
b a L b b
b 7 0 0 6 a 6 b
24. 26.
0 L b a L
4x dx, 3t dt,
b 7 0 0 6 a 6 b
2s ds,
1 L 10. ve hnin srekli olduklarn ve 9 1 L 9
Hesaplamalar
9 7 L
s x d dx = - 1,
7 L
s x d dx = 5,
hs x d dx = 4 .
2738. denklem (1) ve (3)n sonularn kullanarak, 2738 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.
22 2.5 2p
olduunu varsayn. Tablo 5.3teki kurallar kullanarak aadakileri bulun.

9 9
27. 30. 33. 36.
1 L
x dx
522
28. 31. 34. 37.
0.5 L
3
x dx x 2 dx
29. 32. 35. 38.
p L
u du
0.3
a. c. e. 11.
1 L 9 7 L 7 1 L
- 2s x d dx [2s x d - 3hs x d] dx s x d dx
b. d. f.
7 L 1 9 L 7 9 L
[s x d + hs x d] dx s x d dx [hs x d - s x d] dx
27
22 L 1/2 0 L
r dr t 2 dt
0 L p/2 0 L
3
0 L 2a
s 2 ds x dx
3b
u2 du
2b
a L
23a
2 11 s x d
2
dx = 5 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.

2
a. c.
1 L 1
s u d du s t d dt
b. d.
1 L 2
23s z d dz [ - s x d] dx
x 2 dx a 0 0 L L L 3950 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin Tablo 5.3 teki kurallar ve (1)(3) Denklemlerini kullann. x dx
1 -2
x 2 dx
39. 41. 43. 45. 47. 49.
2 1 L L 0 12. 1-3 g s t d dt = 22 . olduunu varsayarak aadakileri bulun. -3 0
3 L 2 0 L 2 0 L 1 2 L 2 1 L 2 0 L
7 dx 5x dx s 2t - 3 d dt a1 + 3u 2 du s 3x 2 + x - 5 d dx z b dz 2
40. 42. 44. 46. 48. 50.
0 L 5
22 dx
x dx 8 3 L
22 0 L 0 3 L 1 1/2 L 0 1 L
a. c.
0 L 0
g s t d dt [ - g s x d] dx
b. d.
-3 L 0
g s u d du g srd
A t - 22 B dt
dr -3 -3 22 L L 3 13. nin integrallenebilir olduunu ve 10 s z d dz = 3 ve 4 10 s z d dz = 7 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.

4 3
s 2z - 3 d dz 24u 2 du s 3x 2 + x - 5 d dx
a.
3 L
s z d dz
b.
4 L
s t d dt
14. hnin integrallenebilir olduunu ve 1-1 hs r d dr = 0 ve 3 1-1 hs r d dr = 6 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.
3 1
Alan Bulmak
5154 altrmalarnda, [0, b] aralnda verilen eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alann bulmak iin bir belirli integral kullann. 51. y = 3x 2 53. y = 2x 52. y = px 2 x 54. y = + 1 2
a.
1 L
hs r d dr
b. -
3 L
hs u d du
ntegralleri Hesaplamak in Alan Kullanmak

1522 altrmalarnda integrandlar izin ve integralleri hesaplamak iin alanlar kullann.
354
Blm 5: Integrasyon 71. x 0 iin geerli olan sin x x eitsizliini kullanarak, 10 sin x dx .in deeri iin bir st snr bulun. 72. sec x 1 + s x 2> 2 d eitsizlii (p@2, p@2)de geerlidir. Bunu 1 kullanarak, 10 sec x dx . in deeri iin bir alt snr bulun. 73. ort () gerekten [a, b] aralnda integre edilebilir (x) fonksiyonunun tipik bir deeriyse, ort () saysnn [a, b] aralndaki integralinin nin o aralktaki integraliyle ayn olmas gerekir. yle midir? Yani
b a L olur mu? Yantnz aklayn. b
Ortalama Deer
5562 altrmalarnda, verilen aralkta fonksiyonun grafiini izin ve ortalama deerini bulun. 55. s x d = x 2 - 1 , on x2 56. s x d = - , [0, 3] 2 58. s x d = 3x 2 - 3 , [0, 1] 59. s t d = s t - 1 d2 , [0, 3] 60. s t d = t 2 - t , [ - 2, 1] 61. g s x d = x - 1, a. [ - 1, 1] , b. [1, 3], c. [ - 1, 3] 62. hs x d = - x , a. [ - 1, 0] , b. [0, 1], c. [ - 1, 1]
C 0, 23 D
57. s x d = - 3x 2 - 1 ,
[0, 1]
avs d dx =
a L
s x d dx ?
Teori ve rnekler
63. Hangi a ve b deerleri
b
74. ntegre edilebilir fonksiyonlarn bir [a, b] aralnda aadaki koullara uymas ho olurdu: a. ort ( + g) = ort () + ort (g) b. ort (k) = k ort () (k herhangi bir say) c. [a, b] aralnda (x) g(x) ise ort () ort (g) Bu kurallar geerli midir? Yantnz aklayn. 75. Denklem (2)yi gereklemek iin rnek 4teki gibi Riemann toplamlarnn limitlerini kullann.
s x - x 2 d dx ? a L integralini maksimize eder? (pucu: ntegrand nerede pozitiftir?) 64. Hangi a ve b deerleri
b a L
s x 4 - 2x 2 d dx ?
76. Denklem (3) gereklemek iin rnek 4teki gibi Riemann toplamlarnn limitlerini kullann. 77. Artan fonksiyonlar iin alt ve st toplamlar a. Srekli bir (x) fonksiyonunun grafiinin, x bir [a, b] aral boyunca soldan saa doru artarken, dzgn olarak ykseldiini varsayn. P [a, b]nin x = (b a)@n uzunluklu n tane alt arala bln olsun. Aadaki ekle bakarak, nin bu blnteki alt ve st toplamlarnn arasndaki farkn boyutlar [(b) (a)] ile x olan bir R dikdrtgeninin alanyla grafik olarak temsil edilebileceini gsterin. (pucu: U L fark, Q0 Q1, Q1 Q2 , , Qn - 1Qn kegenleri eri zerinde bulunan dikdrtgenlerin alanlarnn toplamdr. Bu dikdrtgenler yatay olarak Rye kaydrlrsa, bir st ste binme olmaz.) b. [a, b]nin blnnn alt aralklarnn uzunluklar xklerin eit olmak yerine deitiklerini varsayn. xmax Pnin normu olmak zere U - L s b d - s a d xmax , ve dolaysyla lim P : 0 (U L) = 0 olduunu gsterin.
y
integralini minimize eder? 65. Max-Min Eitsizliini kullanarak 1 dx . 2 0 1 + x L integralinin deerinin alt ve st snrlarn bulun. 66. (Altrma 65in devam) Max-Min Eitsizliini kullanarak
0.5 0 L 1
1 dx 1 + x2
ve and
1 dx . 2 0.5 1 + x L
integrallerinin deerlerinin alt ve st snrlarn bulun. Bunlar toplayarak 1 dx . 2 0 1 + x L integralinin deerini bulun. 67. 10 sins x 2 d dxin deerinin 2 olamayacan gsterin. 68. 2x + 8 dxin deerinin 2 22 L 2.8 ile 3 arasnda olduunu gsterin.
0 11 1
1
69. Negatif olmayan fonksiyonlarn integralleri. integre edilebilirse, Max-Min Eitsizliini kullanarak
b
y f(x) f(b) f(a) Q3 Q1 Q2 x x R
a, s xb d ]de 0f (xon [a, b] [ )0
a L
s x d dx 0 .
olduunu gsterin. 70. Pozitif olmayan fonksiyonlarn integralleri. integre edilebilirse,

b
a, s xb d ]de 0f (xon [a, b] [ )0 olduunu gsterin.
a L
s x d dx 0 .
0 x0 a x1 x2 xn b
5.3 78. Azalan fonksiyonlar iin alt ve st toplamlar (Altrma 77nin devam) a. Deerleri, x bir [a, b] aral boyunca soldan saa doru giderken, dzgn olarak azalan srekli bir (x) fonksiyonu iin Altrma 77deki gibi bir ekil izin. P [a, b]nin eit uzunluklu alt aralklara bln olsun. U L iin Altrma 77(a)da bulduunuzdakine benzer bir ifade bulun. b. [a, b]nin blnnn alt aralklarnn uzunluklar xk lerin eit olmak yerine deitiklerini varsayn. Altrma 77(b)deki U - L s b d - s a d xmax eitsizliinin doru ve dolaysyla lim P : 0s U - L d = 0 . olduunu gsterin.
0 y a x1 x2 x3 xk1 xk y y f(x)
Belirli ntegral
355
xn1
79. x = 0dan x = p> 2ye kadar y = sin x erisinin altnda kalan alan sin h + sin 2h + sin 3h + + sin mh = cos s h> 2 d - cos ss m + s 1> 2 ddh d 2 sin s h> 2 d
a. [0, p> 2] araln eit uzunluklu n alt arala bln ve bunlara karlk gelen U st toplamn bulun. b. n : q ve x = (b a)@n 0 iken Unun limitini bulun. 80. , sadaki ekildeki gibi, [a, b] zerinde srekli ve negatif olmayan bir fonksiyon olsun. x1, x2 , , xk - 1, xk , , xn - 1 noktalarn gsterildii gibi ekleyerek [a, b] araln, x1 = x1 - a, x2 = x2 - x1, , xn = b - xn - 1 , uzunluklar eit olmas gerekmeyen n alt arala bln. a. mk = min { (x): x k. alt aralkta} ise L = m1 x1 + m2 x2 + + mn xn alt toplam ile eklin birinci blmndeki renkli blge arasndaki balanty aklayn. b. Mk = max {(x): x k. alt aralkta} ise U = M1 x1 + M2 x2 + + Mn xn st toplam ile eklin ikinci blmndeki renkli blge arasndaki balanty aklayn. c. U - L ile eklin nc blmnde, eri boyunca renkli blgeler arasndaki balanty aklayn. 81. Verilen her P 7 0 iin, x1, x2 [a, b] ve x1 - x2 6 d iken s x1 d - s x2 d 6 P . olacak ekilde bir d 7 0 bulunabilirse fonksiyonu [a, b] zerinde dzgn sreklidir denir. [a, b] zerinde srekli olan bir fonksiyonun dzgn srekli olduu gsterilebilir. Bunu ve sadaki ekli kullanarak, srekli ise ve P 7 0 verilmise, xklarn en byn yeterince kk yaparak U - L P # s b - a d yaplabileceini gsterin. 82. 150 millik bir yolculukta ortalama 30 mil/sa hz yapar ve ayn 150 mili ortalama 50 mil/sa hzla geri dnerseniz, yolculuktaki ortalama hznz ne olur? Yantnz aklayn. (Kaynak: David H.
formln kullanarak iki admda bulun:
0 y
xk
xk1
xk
xk1
ba
Pleacher, The Mathematics Teacher, Vol. 85. No.6, sayfa. 445446, Eyll 1992.) BLGSAYAR ARATIRMALARI
Riemann Toplamlarn Bulmak

BCSniz Riemann toplamlaryla ilikili dikdrtgenleri izebiliyorsa, 8388 altrmalarndaki integrallere yaknsayan Riemann toplamlaryla ilikili dikdrtgenleri izin. Her durumda eit uzunluklu n = 4, 10, 20 ve 50 alt aralk kullann.
1
83.
0 L
s 1 - x d dx =
1 2
84.
0 L
s x 2 + 1 d dx =
4 3
356
p
Blm 5: Integrasyon
p/4
85. 87. 88.
-p L 1 -1 L 2 1 L
cos x dx = 0 x dx = 1
86.
0 L
sec2 x dx = 1
c. Fonksiyonun, (b) de elde edilen deerlerinin ortalama deerini bulun. d. n = 1000 bln ile (c) de hesapladnz ortalama deeri kullanarak (x) (ortalama deer) eitliinden xi zn. 89. s x d = sin x , on 90. s x d = sin x , on 1 91. s x d = x sin x , on 1 92. s x d = x sin2 x , on
2
1 x dx (ntegralin deeri yaklak 0.693tr.)
[0, p] [0, p] p c , pd 4 p c , pd 4
Ortalama Deer
8992 altrmalarnda aadaki admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann. a. Fonksiyonlar verilen aralkta izin. b. Aral, eit uzunluklu 100, 200 ve 1000 alt arala bln ve fonksiyonu her bir alt araln orta noktasnda hesaplayn.
5.4
TARHSEL BYOGRAF
Sir Isaac Newton (16421727)
Analizin Temel Teoremi

Bu blmde integral hesabn ana teoremi olan Analizinin Temel Teoremini tantyoruz. Teorem, integrasyon ile trev almay birbirine balar ve bu balant, integralleri Blm 5.3te yaptmz gibi Riemann toplamlarnn limitlerini alarak hesaplamak yerine integrand fonksiyonun bir ters trevini kullanarak hesaplamamz salar. Leibniz ve Newton bu balanty kefettiler ve sonraki 200 yl iin bilimsel devrimi ateleyen matematiksel gelimeyi balattlar. Yolumuz boyunca, integral hesabn nemli bir baka teoremi olan ve Temel Teoremi ispat etmek iin kullanlan Ortalama Deer Teoreminin integral versiyonunu tantyoruz.
y y f(x)
Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremi

nceki blmde, bir [a, b] kapal aral zerinde srekli olan bir fonksiyonun ortalama b deerini, 1a s x d dx belirli integralinin araln b a uzunluu veya genilii ile blm olarak tanmlamtk. Belirli integraller iin Ortalama Deer Teoremi, bu ortalama deerin daima fonksiyonu tarafndan aralk iinde en az bir defa aldn ileri srer. ekil 5.16daki grafik, [a, b] aral zerinde tanml pozitif srekli bir y = (x) fonksiyonunu gstermektedir. Geometrik olarak, Ortalama Deer Teoremi unu syler; [a, b] aral iinde, ykseklii fonksiyonun (c) ortalama deerine ve taban genilii b aya eit olan dikdrtgenin alan tam olarak adan bye kadar nin grafii altndaki blgenin alanna eit olacak ekilde bir c says vardr.
f(c), ortalama ykseklik 0 a c ba b x
EKL 5.16 Ortalama Deer Teoremindeki (c) deeri, bir bakma, nin [a, b] zerindeki ortalama yksekliidir. 0 iken, dikdrtgenin alan adan bye kadar nin grafii altndaki alandr,
b
TEOREM 3 Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremi , [a, b] aralnda srekli ise [a, b] iindeki bir c noktasnda
s c d = olur. 1 s x d dx . b - aL a
b
s c ds b - a d =
a L
s x d dx .
5.4
357
spat Max-Min Eitsizliinin (Tablo 5.3, Kural 6) iki tarafn da (b a) ile blersek, min
y 1 1 2 0 1 y f(x) Ortalama deeri 1/2dir. 2 x
1 s x d dx max . b - aL a
elde ederiz. srekli olduundan, Srekli Fonksiyonlar in Ara Deer Teoremi (Blm 2.6) nin min ile max arasndaki her deeri almas gerektiini syler. Dolaysyla, b fonksiyon [a, b] aralndaki bir c noktasnda s 1> s b - a dd 1a s x d dx deerini almak zorundadr. Burada nin sreklilii nemlidir. Sreksiz bir fonksiyon ortalama deerine hibir zaman eit olmayabilir (ekil 5.17).
EKL 5.17 Srekli olmayan bir fonksiyon ortalama deerini almak zorunda deildir.
RNEK 1
ntegraller iin Ortalama Deer Teoremini Uygulamak
(x) = 4 x fonksiyonunun [0, 3] aralndaki ortalama deerini ve nin bu deeri aralktaki hangi noktada aldn bulun.
zm
4 y4x 5 2
ort () avs d =
1 x
1 s x d dx b - aL a 3 3 3 1 1 s 4 - x d dx = a 4 dx x dx b = 3 - 0L 3 L 0 0 0 L 32 02 1 bb = a4s 3 - 0 d - a 3 2 2 = 4 3 5 = . 2 2
Blm 5.3, Denk. (1) ve (2)
3 2
(x) = 4 x fonksiyonunun [0, 3] aralndaki ortalama deeri 5@2 dir. Fonksiyon bu deeri 4 x = 5@2 veya x = 3@2 iken alr. (ekil 5.18) rnek 1de (x)i hesaplanan ortalama deere eitleyip xi zmekle gerekten nin ortalama deerini ald bir c noktas bulduk. Her zaman c deerini bulmak kolay olmayabilir. ntegraller iin Ortalama Deer Teoreminden baka neler renebiliriz? Bir rnek aadadr.
EKL 5.18 Taban [0, 3] ve ykseklii 5@2 (s x d = 4 - x fonksiyonunun ortalama deeri) olan bir dikdrtgenin alan 0dan 3e kadar f nin grafii ile x-ekseni arasndaki alana eittir (rnek 1).
RNEK 2 , [a, b] aralnda srekli, a b ve

b a L
s x d dx = 0,
ise, [a, b] aralnda en az bir kere (x) = 0 olacan gsterin.

zm
[a, b] aralnda nin ortalama deeri ort avs() d = 1 1 s x d dx = b - aL b a a

b
0 = 0.
olur. Teorem 2 dolaysyla, bu deeri [a, b]deki bir c noktasnda alr.
358
Blm 5: Integrasyon
Temel Teorem, Ksm 1

(t), sonlu bir I aral zerinde integre edilebilir bir fonksiyon ise, herhangi sabit bir a H I saysndan baka bir x H I saysna kadar integrali, xteki deeri
x
Fs x d =
a L
s t d dt .
(1)
alan F(x) y f(t)
olan yeni bir F fonksiyonunu tanmlar. rnein negatif olmuyorsa ve x ann sanda bulunuyorsa, F(x) adan xe kadar grafiin altnda kalan alan verir (ekil 5.19). x deikeni bir integralin st snrdr, fakat F reel deikenli reel deerli baka bir fonksiyon gibidir. Verilen her x deerinde, iyi tanml bir saysal deer bulunur; buradaki durumda nin adan xe integralidir. (1) denklemi yeni fonksiyonlar tanmlamann bir yolunu verir, fakat buradaki nemi, integrallerle trevler arasnda kurduu ilikidir. herhangi bir srekli fonksiyonsa, Temel Teorem unu ileri srer; F , xin trevlenebilir bir fonksiyonudur ve trevi nin kendisidir. Her x deerinde, d d Fs x d = s t d dt = s x d . dx dx L a olur. Bu sonucun neden salandn anlamak iin arkasndaki geometriye bakalm. [a, b] aral zerinde 0 ise F s x din trevin tanmndan hesaplanmas, h 0 iken Fs x + h d - Fs x d . h
x
EKL 5.19 Denklem (1) tarafndan tanmlanan F(x) fonksiyonu, f negatif olmayan bir fonksiyon ve x > a olduunda adan xe kadar f nin grafii altndaki alan verir.
y y f(t)
fark orannn limitini almak demektir. h 0 iin pay, iki alann farkdr. Dolaysyla, xten x + hye kadar nin grafii altndaki alandr (ekil 5.20). Yani, Fs x + h d - Fs x d L hs x d .
f(x) 0 a x xh b t
dir. Bu yaklamn her iki tarafn h ile blmek ve h 0 iken F s x d = lim Fs x + h d - Fs x d = s x d . h h:0
EKL 5.20 Denklem (1) de F(x) xin solundaki alandr. Ayrca, Fs x + h d x + hnin solundaki alandr. Bu durumda [Fs x + h d - Fs x d]> h fark denklemi yaklak olarak burada gsterilen dikdrtgenin ykseklii f(x)e eittir.
olmasn beklemek mantkldr. Bu sonu, fonksiyonu pozitif olmasa bile geerlidir ve Analizin Temel Teoreminin birinci ksmn oluturur.
TEOREM 4 Analizin Temel Teoremi, Ksm 1 x f fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fs x d = 1a s t d dt fonksiyonu [a, b] zerinde sreklidir ve (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi f (x)dir;
Fsxd = d s t d dt = s x d. dx L a
x
(2)
5.4
359
Teorem 4 ispat etmeden nce ne sylediini daha iyi anlamak iin birka rnee bakalm.
RNEK 3
x
Temel Teoremi Uygulamak
Aadakileri bulmak iin Temel Teoremi Kullann (a) d cos t dt dx L a d 1 dt 2 dx L 0 1 + t dy dx

5 x
(b)
(c)
if if
y = y =
x L
3t sin t dt
x2
dy (d) dx
1 L
cos t dt
zm
(a) (b)
d cos t dt = cos x dx L a
x
(t) = cos t ile Denklem (2)
d 1 1 1 dt = s t d = ile Denklem (2) 2 2 dx L 1 + t2 1 + x 0 1 + t (c) Blm 5.3, Tablo 5.3teki integraller iin Kural 1, Temel Teorem iin bunu dzenler.
5 x dy d d 3t sin t dt = a - 3t sin t dt b = dx dx L dx x 5 L x d = 3t sin t dt dx L 5 = - 3x sin x
Kural 1
(d) ntegrasyonun st snr x deil, x2 dir. Bu yyi

u
y =
1 L
cos t dt
ve and
u = x2.
fonksiyonlarnn bilekesi yapar. Bu nedenle dy> dxi bulmak iin Zincir Kuraln uygulamamz gerekir. dy dy = dx du = a
du dx
u
d cos t dt b du L 1
du dx
= cos u
du dx
= coss x 2 d # 2x = 2x cos x 2
360
Blm 5: Integrasyon
RNEK 4
Verilen Trev ve Deer ile bir Fonksiyon Kurmak

dy = tan x dx
s - p> 2, p> 2 d tanm kmesinde trevi
olan ve (3) = 5 koulunu salayan bir y = (x) fonksiyonu bulun.

zm
Temel Teorem, trevi tan x ve x = 3teki deeri 0 olan bir fonksiyon kurmay kolaylkla yapar:
x
y =
3
3 L
tan t dt .
tan t dt = 0, olduundan, x = 3teki deeri 5 olan bir fonksiyon kurmak iin 3 L bu fonksiyona sadece 5 eklememiz gerekir:
x
ys 3 d =
s x d =
3 L
tan t dt + 5.
rnek 4teki problemin zm istenen iki koulu salamasna ramen, kullanl bir formda olup olmadn sorabilirsiniz. Bu gn integrallere yaknsamada yetenekli bilgisayar ve hesap makinelerimiz bulunduundan cevap evettir. Blm 7de rnek 4teki zm tam olarak cos 3 y = ln ` cos x ` + 5. eklinde yazmasn reneceiz. imdi, herhangi bir srekli fonksiyon iin Temel Teoremin bir ispatn verelim. Teorem 4n spat Temel Teoremi, x ve x + h noktalar (a, b)de iken trev tanmn dorudan F(x) fonksiyonuna uygulayarak ispat edeceiz. Bu Fs x + h d - Fs x d h
(3)
farklar orann yazmak ve (a, b)deki her x iin h 0 iken limitinin (x) says olduunu gstermek anlamna gelir. Bylece F (x ) = lim F(x + h) F(x ) h 0 h
x +h x
= lim 1 h 0 h = lim 1 h 0 h
( t)dt
a x +h a
(t)dt
Tablo 5.3, Kural 5
( t)dt
a
5.4
361
Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremine gre, (4) denkleminin son ifadesindeki deer, x ve x + h arasndaki aralkta nin ald deerlerden biridir. Yani, bu aralktaki bir c says iin 1 hL x
x+h
s t d dt = s c d .
(4)
olur. Dolaysyla, h 0 iken x + h deeri xe gider ve cyi de xe yaklamaya zorlar (nk c, x ile x + h arasnda sktrlmtr). fonksiyonu xte srekli olduundan (c) de (x)e yaklar:
h:0
lim s c d = s x d .
(5)
Sonu olarak
x +h
F (x ) = lim 1 h 0 h = lim (c)

h 0
(t) d
a
Denklem (4) Denklem (5)
= (x )
buluruz. x = a veya b ise (3) denkleminin limiti srasyla h 0+ veya h 0 ile tek tarafl bir limit olarak yorumlanr. Bu durumda Blm 3.1 deki Teorem 1, F nin [a, b]deki her nokta iin srekli olduunu gsterir. Bylece ispat tamamlanr.
Temel Teorem, Ksm 2 (Hesaplama Teoremi)

imdi Analizin Temel Teoreminin ikinci ksmna geldik. Bu ksm, Riemann toplamlarnn limitlerini hesaplamadan belirli integrallerin nasl bulunacan aklamaktadr. Bir ters trev bulur ve integralin st ve alt snrlarnda hesaplarz.
Analizin Temel Teoremi, Ksm 2 TEOREM 4 (Devam) f fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve F de f nin [a, b] aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b a L
s x d dx = Fs b d - Fs a d.
olur. spat Temel Teoremin 1. Ksm, nin

x
Gs x d =
a L
s t d dt .
gibi bir ters trevinin var olduunu syler. Dolaysyla F , nin herhangi bir ters trevi ise bir C sabiti ve a 6 x 6 b iin F(x) = G(x) + Cdir ( Blm 4.2, Trevler iin Ortalama Deer Teoremi, Sonu 2 ). F ve Gnin her ikisi [a, b]de srekli olduklarndan, tek tarafl limitler alarak (x a+ ve x b) x = a ve x = b iken de F(x) = G(x) + Cnin salandn grrz.
362
Blm 5: Integrasyon
F(b) F(a)y hesaplamakla, Fs b d - Fs a d = [Gs b d + C ] - [Gs a d + C ] = Gs b d - Gs a d

b a
= = =
a L b a L b a L
s t d dt -
a L
s t d dt
s t d dt - 0 s t d dt .
buluruz. Teorem unu syler: nin [a, b] zerindeki belirli integralini hesaplamak iin btn yapmamz gereken: 1. 2. nin bir F ters trevini bulun ve b 1a s x d dx = Fs b d - Fs a d . saysn hesaplayn.
Fs b d - Fs a d iin allm notasyon, F nin birden fazla teriminin olup olmamasna bal olarak Fs x d d dir.
b
veya or
a
cFs x d d ,
a
RNEK 5
p
ntegralleri Hesaplamak
cos x dx = sin x d
p
(a)
0 L 0
= sin p - sin 0 = 0 - 0 = 0
0 0 -p/4
(b)
-p>4 L 4
sec x tan x dx = sec x d
= sec 0 - sec a4
p b = 1 - 22 4
(c)
3 4 4 a 1x - 2 b dx = cx 3/2 + x d 2 x 1 1 L 4 4 = cs 4 d3/2 + d - cs 1 d3/2 + d 4 1 = [8 + 1] - [5] = 4.
rnek 5teki ilem, bir Riemann toplamnn hesaplanmasndan ok daha kolaydr. Temel Teoremin sonular, bize birka ey sylerler. Denklem (2) d dF s t d dt = = s x d , dx L dx a olarak yazlabilir. Bu bize, nin nce integralini alp sonra sonucun trevini alrsak tekrar fonksiyonunu bulacamz syler. Benzer ekilde dF dt = s t d dt = Fs x d - Fs a d a dt a L L denklemi, F fonksiyonunu nce tretip sonra sonucun integralini alrsak tekrar F fonksiyonunu bulacamz syler (bir intagrasyon sabiti ile). Bir anlamda, integrasyon ve trev
x x x
5.4
363
ilemleri birbirinin tersidir. Temel Teorem ayrca unu da syler; her srekli fonksiyonunun bir F ters trevi vardr. Ayrca, dy> dx = s x d diferansiyel denkleminin her srekli fonksiyonu iin bir (y = F(x) ile verilen ) zm vardr.
Toplam Alan
Riemann toplamlar, (ck) pozitif iken bir dikdrtgenin alann veren (ck) k gibi terimler ierirler. (ck) negatif olduunda (ck) k arpm dikdrtgenin alannn negatifidir. Negatif bir fonksiyon iin byle terimleri toplarsak eri ile x-ekseni arasndaki alann negatifini elde ederiz. Sonra, mutlak deer alrsak gerek pozitif alan buluruz.
RNEK 6
Ters Trevleri Kullanarak Alan Bulmak
x-ekseni ve y = 6 x x2 parabol ile snrl blgenin alann bulun.

zm
y = 0 = 6 - x - x 2 = s 3 + x ds 2 - x d , yazarak erinin x-eksenini nerede kestiini buluruz;

y
x = 3 veya x = 2
y 6 x x2
Eri ekil 5.21de izilmitir ve [3, 2] zerinde negatif olmaz. Alan

2 -3 L
25 4
s 6 - x - x 2 d dx = c6x -
x2 x3 d 2 3 -3 8 9 27 b - a - 18 - + b = 20 5 6. 3 2 3
= a12 - 2 3 2 1 0 1 2 x
dr. ekil 5.21deki eri bir parabol yaydr ve byle bir yayn altndaki alann, taban kere yksekliinin tam olarak te ikisi olduunu not etmek ilgintir: 25 125 2 s5d a b = = 20 5 6. 3 4 6 Bir y = (x) fonksiyonu ve x-ekseni ile snrl blgenin alann hesaplamak, fonksiyon hem pozitif ve hem de negatif deerler alyorsa daha ok dikkat gerektirir. [a, b] araln, fonksiyonun zerinde iaret deitirmeyecei alt aralklara blmekte dikkatli olmalyz. Aksi halde pozitif ve negatif iaretli alanlar arasnda ksalmalar meydana gelebilir ve bu yanl bir toplam alana neden olabilir. Doru toplam alan, (x)in iaret deitirmedii her bir alt aralk zerindeki belirli integrallerin mutlak deerleri toplam ile elde edilir. Alan terimi toplam alan anlamnda alnacaktr.
2p x
EKL 5.21 Bu parabolik yayn alan bir belirli integral ile hesaplanr (rnek 6)
y 1 y sin x Alan 2 0 p Alan 2 2
RNEK 7
Alanlar Ksaltmak
ekil 5.22, (x) = sin x fonksiyonunun x = 0 ve x = 2p arasndaki grafiini gstermektedir. Aadakileri hesaplayn. (a) (x)in [0, 2p] zerindeki belirli integrali. (b) [0, 2p] zerinde (x)in grafii ve x-ekseni arasndaki alan.
EKL 5.22 0 x 2p iin y = sin x ve x-ekseni arasndaki toplam alan, iki integralin mutlak deerleri toplamdr (rnek 7).
364
Blm 5: Integrasyon zm
(x) = sin x iin belirli integral

2p 0 L
sin x dx = - cos x d
2p
= - [cos 2p - cos 0] = - [1 - 1] = 0.
0
ile verilir. Belirli integral sfra eittir nk grafiin x-ekseninin zerindeki ve altndaki blmleri birbirini gtren katklar yaparlar. [0, 2p] zerinde (x)in grafii ile x-ekseni arsndaki alan, sin xin tanm kmesini iki paraya ayrarak hesaplanr: negatif deer almad [0, p] aral ve pozitif deer almad [p, 2p] aral.
p 0 L 2p p L
2p p
= - [cos p - cos 0] = - [ - 1 - 1] = 2.
0
= - [cos 2p - cos p] = - [1 - s - 1 d] = - 2.
kinci integral negatif bir deer verir. Grafik ile x-ekseni arasndaki alan mutlak deerlerin toplam ile bulunur Alan = u 2 u + u 2 u = 4
zet: [a, b] zerinde y = (x)in grafii ile x-ekseni arasndaki alan bulmak iin aadakileri yapn:
1. [a, b] araln nin sfrlarndan bln. 2. Her bir alt aralkta yi integre edin. 3. ntegrallerin mutlak deerlerini toplayn.
y Alan 5 12 y x3 x2 2x
8 Alan 3 8 3
RNEK 8
Ters Trevleri Kullanarak Alan Bulmak
x-ekseni ile (x) = x3 x2 2x, 1 x 2 erisi arasnda kalan blgenin alann bulun.
zm
nce nin sfrlarn bulun. (x) = x3 x2 2x = x(x2 x 2) = x(x + 1)(x 2)
EKL 5.23 y = x 3 - x 2 - 2x erisi ve x-ekseni arasndaki blge (rnek 8).
olduu iin, sfrlar x = 0, 1 ve 2dir (ekil 5.23). Sfrlar [1, 2] araln iki alt arala bler: 0 olan [1, 0] ve 0 olan [0, 2] alt aralklar. fonksiyonunu her alt aralkta integre eder ve hesaplanan deerlerin mutlak deerlerini toplarz.
0 -1 L 0 L
s x 3 - x 2 - 2x d dx = c
5 x4 x3 1 1 - x2 d = 0 - c + - 1 d = 4 3 4 3 12 -1 8 8 x4 x3 - x 2 d = c4 - - 4 d - 0 = 4 3 3 3 0 5 8 37 + `- ` = . 12 3 12
2
s x 3 - x 2 - 2x d dx = c
Snrlanan toplam alan, hesaplanan integrallerin mutlak deerlerini toplamakla elde edilir, Snrlanan toplam area alan = Total enclosed
5.4
365
ALITIRMALAR 5.4
ntegralleri Hesaplamak
126 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.
0 4 sin x
35. y = a5 x b dx 2
dt
1. 3. 5. 7. 9. 11. 13.
-2 L 4 0 L 1 0 L 1 L
s 2x + 5 d dx a3x x3 b dx 4
2. 4. 6. 8. 10. 12. 14. 16. 18. 20. 22. 24.
-3 L 2 -2 L 5 0 L -2 L p 0 L
21 - t 2 0 dt 36. y = 1 + t2 tan x L
0 L
p x 6 2
s x 3 - 2x + 3 d dx x 3>2 dx 2 dx x2
Alan
3742 altrmalarnda, eri ile x-ekseni arasndaki toplam alann bulun. 37. y = - x 2 - 2x, 38. y = 3x - 3, 40. y = x - 4x, 41. y = x 1>3, 42. y = x 1>3 - x,
3 2
A x 2 + 1x B dx
x -6>5 dx sin x dx
32
-1
-3 x 2 -2 x 2 0 x 2 -2 x 2 -1 x 8
p 0 L 0 L p>3
39. y = x 3 - 3x 2 + 2x,
s 1 + cos x d dx
5p>6 p>3 p>3
2 sec2 x dx csc u cot u du
3p>4
p>6 L 0 L
csc2 x dx
-1 x 8
p> 4 L 0
4 sec u tan u du 1 - cos 2t dt 2 a4 sec2 t + p b dt t2
4346 altrmalarndaki renkli blgelerin alanlarn bulun. 43.

2 y y2 xp y 1 cos x 0 p y 1 y sin x x
1 + cos 2t dt 15. 2 p > 2 L 17. 19. 21. 23. 25.

p>2 -p>2 L -1 1 L 1 22 L
-p>3 L -p>3 L - 23 L 1
s 8y 2 + sin y d dy
-p>4 23
s r + 1 d2 dr a u7 1 - 5 b du 2 u
2
s t + 1 ds t 2 + 4 d dt
22 1 L 4 -4 L
1 1 a 3 - 4 b dy y 1>2 y L
4 9 L
44.
s + 2s ds s2
1 - 2u
x dx
2u 1 s cos x + cos x d dx 26. 0 2 L

p
du
p 6
5p 6 y
ntegrallerin Trevleri
2730 altrmalarndaki trevleri bulun a. integrali hesaplayp, sonucun trevini alarak b. integralin dorudan trevini alarak bulun. 27. 29. d dx L 0
1x
45.
2
46.
y 2
cos t dt
28. 30.
d dx L 1 d du L 0
sin x
3t 2 dt
tan u
y sec u tan u p 4 0 p 4 u y sec2 t p 4 y 1 t2 0 1 t 1
d 1u du dt L 0
x
t4
sec2 y dy
3136 altrmalarnda dy> dxi bulun. 31. y = 33. y =

0 L 0 1x L
21 + t 2 dt sin s t 2 d dt
32. y = 34. y =
1 t dt, 1 L
x2 0 L
x 7 0
cos 1t dt
366
Blm 5: Integrasyon

Aadaki fonksiyonlardan her biri 4750 altrmalarndaki balang deer problemlerinden birinin zmdr. Hangi fonksiyon hangi problemin zmdr? Yantlarnz ksaca aklayn. a. y = c. y = 47. 1 t dt - 3 1 L
x -1 L x x
Grafikten Hareket Hakknda Sonu karmak

59. nin aadaki grafikte gsterilen trevlenebilir fonksiyon olduunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir paracn t (saniye) anndaki konumunun
t
b. y = d. y =
0 L x p L
sec t dt + 4 1 t dt - 3 ys - 1 d = 4
4 3 2 1 0 1 2 1
s =
0 L
s x d dx
sec t dt + 4 ys p d = - 3 ys 0 d = 4
metre eklinde verildiini varsayn. Aadaki sorular yantlamak iin grafikten yararlann. Yantlarnz aklayn.
y y f(x) (3, 3) (2, 2) (1, 1) 2 3 4 5 6 7 8 9 x (5, 2)
dy 1 = x, dx
48. y = sec x, 1 50. y = x ,
49. y = sec x,
ys 1 d = - 3
5154 problemlerindeki balang deer problemlerinin zmlerini integral eklinde yazn. dy = sec x, ys 2 d = 3 51. dx dy = 21 + x 2, 52. dx ds = s t d, 53. dt dy = g s t d, 54. dt ys 1 d = - 2
ss t0 d = s0 a. t = 5 annda paracn hz nedir? ys t0 d = y0 b. Paracn ivmesi t = 5 annda pozitif mi, yoksa negatif midir? c. t = 3 annda paracn konumu nedir? d. lk 9 sn iinde s en byk deerini ne zaman alr? e. Yaklak olarak ne zaman ivme sfrdr? f. Parack ne zaman orijine doru ilerlemekte, ne zaman orijinden uzaklamaktadr? g. t = 9 annda parack orijinin hangi tarafnda bulunmaktadr? 60. gnin aadaki grafikte gsterilen trevlenebilir fonksiyon olduunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir paracn t (saniye) anndaki konumunun
t
Uygulamalar
55. Paraboller iin Arimed alan forml Arimed (M.. 287212), mucit, askeri mhendis, fiziki ve bat dnyasnn klasik zamanlarnn en byk matematikisi, bir parabolik yayn altndaki alann, taban kere yksekliin te ikisi olduunu kefetmitir. h ve bnin pozitif olduklarn varsayarak, y = h - s 4h> b 2 dx 2, - b> 2 x b> 2 , parabolik yayn izin. Sonra analiz kullanarak yay ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alann bulun. 56. Marjinal gelirden gelir bulma Bir irketin yumurta rpc retimi ve satndan marjinal kazancnn, r bin dolar ve x bin birim olmak zere dr = 2 - 2> s x + 1 d2 , dx ile verildiini varsayn. irket x = 3 bin tane yumurta rpc retiminden ne kadar para beklemelidir? Bulmak iin, marjinal kazanc x = 0dan x = 3e kadar integre edin. 57. Marjinal masraftan masraf bulma x poster baslmsa, bir poster daha basmann marjinal masraf dc 1 = dx 2 1x dolardr. 2100 tane poster basmann masraf c(100) c(1)i bulun. 58. (Altrma 57nin devam) 101400 tane poster basmann masraf c(400) c(100) bulun.
s =
0 L
g s x d dx
metre eklinde verildiini varsayn. Aadaki sorular yantlamak iin grafikten yararlann. Yantlarnz aklayn.
y 8 6 4 2 3 2 4 6 6 9 x y g(x) (6, 6) (7, 6.5)
5.4 a. t = 3 annda paracn hz nedir? b. vme t = 3 annda pozitif mi, yoksa negatif midir? c. t = 3 annda paracn konumu nedir? d. Parack orijinden ne zaman geer? e. vme ne zaman sfrdr? f. Parack ne zaman orijinden uzaklamakta, ne zaman orijine doru ilerlemektedir? g. t = 9 annda parack orijinin hangi tarafnda bulunmaktadr?
367
b. Hem h hem de dh> dx sreklidir.
a. h xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonudur. c. hnin grafiinin x = 1de yatay bir teeti vardr.
d. hnin x = 1de yerel bir maksimumu vardr. e. hnin x = 1de yerel bir minimumu vardr. g. dh> dxin grafii x-eksenini x = 1de keser. T 69. Temel Teorem. srekli ise,
h:0
f. hnin grafiinin x = 1de bir bkm noktas vardr.
Teori ve rnekler
61. k pozitif bir sabitse, x-ekseni ile y = sin kx erisinin bir yay arasnda kalan alann 2@k olduunu gsterin. 62.
x:0
lim
1 h L x
x+h
s t d dt
limitinin, Temel teoremin birinci ksmnn ispatndaki gibi, (x)e eit olmasn bekleriz. rnein, (t) = cos t ise, 1 hL x
x+h
lim
t2 1 dt . 3 4 x L 0 t + 1
cos t dt =
sin s x + h d - sin x . h
(7)
limitini bulun. 63. 11 s t d dt = x 2 - 2x + 1 . olsun. (x)i bulun. x 64. 10 s t d dt = x cos px . ise (4) bulun. 65. 9 dt 1 + t 2 L fonksiyonunun x = 1deki lineerizasyonunu bulun. s x d = 2 66.
x2 x+1
olur. (7) denkleminin sa taraf sinsn trevinin farklar orandr ve h 0 iken limitinin cos x olmasn bekleriz. x 2 aralnda cos xin grafiini izin. Sonra, mmknse baka bir renkle, (7) denkleminin sa tarafn h = 2, 1, 0.5 ve 0.1 deerleri iin xin bir fonksiyonu olarak izin. h 0 iken bu erilerin kosins grafiine nasl yaknsadklarna bakn.
2 T 70. Altrma 69u (t) = 3t iin tekrarlayn.
g sxd = 3 +
1 L
sec s t - 1 d dt
h:0
lim
1 hL x
x+h
3t 2 dt = lim
s x + h d3 - x 3 ? h h:0
fonksiyonunun x = 1deki lineerizasyonunu bulun. 67. nin her x deerinde pozitif bir trevi bulunduunu ve (1) = 0 olduunu varsayn.
x
g sxd =
0 L
s t d dt ?
nedir? 1 x 1 aralnda (x) = 3x2nin grafiini izin. Sonra ss x + h d3 - x 3 d> h orann h = 1, 0.5, 0.2 ve 0.1 deerleri iin xin bir fonksiyonu olarak izin. h 0 iken bu erilerin 3x2nin grafiine nasl yaknsadklarna bakn. BLGSAYAR ARATIRMALARI 7174 altrmalarnda, belirlenmi fonksiyonu ve [a, b] aral iin x Fs x d = 1a s t d dt olsun. Bir BCS kullanarak, aadaki admlar gerekletirin ve sorular yantlayn. a. ve F fonksiyonlarn [a, b] aralnda birlikte izin. b. F(x) = 0 denklemini zn. F(x) = 0 olduu yerlerde ve Fnin grafikleri hakknda doru olan neler gryorsunuz? Temel Teoremin birinci ksmndan gzlemledikleriniz, birinci trevden edindiiniz bilgilerle uyuuyor mu? Yantnz aklayn. c. Hangi aralklarda (yaklak olarak) F fonksiyonu artmakta ve azalmaktadr? Bu aralklarda hakknda ne denebilir? d. trevini hesaplayn ve bunu F ile birlikte izin. (x) = 0 olduu noktalarda, F hakknda doru olan ne syleyebilirsiniz? Temel Teoremin birinci ksmndan gzlemledikleriniz, birinci trevden edindiiniz bilgilerle uyuuyor mu? Yantnz aklayn.
fonksiyonu iin aada sylenenlerden hangileri dorudur? Yantlarnz aklayn. a. g xin trevlenebilir bir fonksiyonudur. b. g xin srekli bir fonksiyonudur. c. gnin grafiinin x = 1de yatay bir teeti vardr. d. gnin x = 1de yerel bir maksimumu vardr. e. gnin x = 1de yerel bir minimumu vardr. g. dg> dxin grafii x-eksenini x = 1de keser. f. gnin grafiinin x = 1de bir bkm noktas vardr.
68. nin her x deerinde negatif bir trevi bulunduunu ve (1) = 0 olduunu varsayn.
x
s t d dt ? 0 L fonksiyonu iin aada sylenenlerden hangileri dorudur? Yantlarnz aklayn. hs x d =
368
Blm 5: Integrasyon [0, 4] d. (a)(c) klarndaki bilgileri kullanarak, y = F(x) fonksiyonunun tanm kmesi iinde elle grafiini izin. Sonra F(x)i BCS kullanarak izerek, grafikleri karlatrn. 75. a = 1, [0, 2p] 76. a = 0, 77. a = 0, 78. a = 0, us x d = x 2, us x d = x ,
2
71. s x d = x 3 - 4x 2 + 3x,
9 72. s x d = 2x 4 - 17x 3 + 46x 2 - 43x + 12, c0, d 2 x 73. s x d = sin 2x cos , 3 74. s x d = x cos px,
s x d = 21 - x 2 s x d = 21 - x 2 s x d = x 2 - 2x - 3 s x d = x 2 - 2x - 3
2
[0, 2p]
us x d = 1 - x, us x d = 1 - x ,
7578 altrmalarnda, belirlenmi a deerleri ile u ve fonksiyonlar u(x) iin Fs x d = 1a s t d dt olsun. Bir BCS kullanarak, aadaki admlar gerekletirin ve sorular yantlayn. a. Fnin tanm kmesini bulun. b. F(x)i hesaplayn ve sfrlarn belirleyin. Tanm kmesinin hangi aralklarnda F artar, hangi aralklarnda azalr? c. F(x)i hesaplayn ve sfrn belirleyin. F nin yerel ekstremumlarn ve bkm noktalarn tanmlayn.
7980 Altrmalarnda nin srekli olduunu ve u(x)in iki kere trevlenebilir olduunu kabul edin. 79. d s t d dt yi hesaplayn ve yantnz bir BCS kullanarak dx L a dorulayn. d2 s t d dt yi hesaplayn ve yantnz bir BCS kullanarak dx 2 L a dorulayn.
usxd usxd
80.
5.5
Belirsiz ntegraller ve Dnm Kural

Bir belirli integral, normu sfra giden sonlu, kapal bir araln blnleri ile ilikilendirilen Riemann toplamlarnn limitini alarak tanmlanan bir saydr. Analizin Temel Teoremi, srekli bir fonksiyonun belirli integralinin, fonksiyonun bir ters trevi bulunabilirse kolayca hesaplanabileceini syler. Ters trevleri bulmak, genelde trevleri bulmaktan daha zordur. Ancak, integralleri hesaplamak iin teknikleri renmek gayrete deerdir. Blm 4.8den fonksiyonunun btn ters trevlerinin kmesine nin xe gre belirsiz integrali dendiini ve L s x d dx .
ile sembolize edildiini hatrlayn. Temel Teoremde ifade edilen, ters trevlerle belirli integral arasndaki bant imdi bu notasyonu aklamaktadr. Bir fonksiyonunun belirsiz integralini bulurken daima keyfi bir C sabitini ierdiini hatrlayn. b Belirli ve belirsiz integralleri dikkatlice ayrmalyz. Bir 1a s x d dx belirli integrali bir say dr. Bir 1 s x d dx belirsiz integrali bir fonksiyon art keyfi bir C sabitidir. imdiye kadar sadece trev olarak aka tanyabildiimiz fonksiyonlarn ters trevlerini bulabildik. Bu blmde, ters trevleri bulmak iin daha genel teknikler gelitirmeye balayacaz. Gelitireceimiz ilk integrasyon teknikleri, Kuvvet Kural ve Zincir Kural gibi trev alma kurallarnn tersine evrilmesiyle elde edilirler.
ntegral Formunda Kuvvet Kural

u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve n, 1den farkl bir rasyonel say ise Zincir Kural bize d un+1 du a b = un . dx n + 1 dx
5.5
369
olduunu syler. Bu ayn denklem, baka bir bak asyla, un + 1@(n + 1) fonksiyonunun ters trevlerinden birinin un(du@dx) olduunu syler. Dolaysyla, L au n du un+1 + C. b dx = n + 1 dx
olur. Bu denklemin sol tarafndaki integral genellikle daha basit olan ve dxlere sadeletirilebilen diferansiyeller gzyle baklarak elde edilen L u n du ,
diferansiyel formunda yazlr. Bylece aadaki kural elde ederiz.
u trevlenebilir herhangi bir fonksiyonsa, L olur. Blm 7de greceimiz gibi, (1) denklemi aslnda herhangi bir n 1 reel kuvveti iin salanr. (1) denklemini tretirken, unun xin trevlenebilir bir fonksiyonu olduunu varsaydk, fakat deikenin isminin nemi yoktur ve son formlde grnmez. Deikeni u, t, y veya herhangi baka bir harfle gsterebilirdik. (1) denklemi, bir integrali, u trevlenebilir bir fonksiyon ve du onun diferansiyeli olmak zere L u n du, sn Z - 1d , u n du = un+1 + C n + 1 (n 1, n1, rasyonel) sn Z n rational d .
(1)
eklinde yazabilirsek, integrali [un + 1@(n + 1)] + C eklinde hesaplayabileceimizi syler.
RNEK 1
Kuvvet Kuraln Kullanmak

21 + y 2 # 2y dy = = 1u # a du b dy dy
u 1>2 du L u s1>2d + 1 = + C s 1> 2 d + 1 = = 2 3>2 u + C 3
u = 1 + y2, du> dy = 2y olsun.
n = 1> 2 .ile (1) deklemini kullanarak integre edin. Daha basit ekil
2 s 1 + y 2 d3>2 + C 3
u yerine 1 + y 2 .yazn
370
Blm 5: Integrasyon
RNEK 2
ntegrand bir sabit ile ayarlamak

L 24t - 1 dt = 1# 24t - 1 # 4 dt L4 du 1 1u # a b dt = 4L dt 1 u 1>2 du = 4L 1 # u 3>2 = + C 4 3> 2 = = 1 3>2 u + C 6
u = 4t - 1 , ve du> dt = 4 .olsun. 1/4 dar alndnda, integral standart ekline girer. n = 1/2 ile (1) denklemini kullanarak integre edin. Daha basit ekil
1 s 4t - 1 d3>2 + C 6
u yerine 4t 1 yazn.
Deiken Dnm: Zincir Kuraln Tersine letmek

rnek 1 ve 2 deki dnmler aadaki daha genel kuraln rnekleridir.
TEOREM 5 Deiken Dnm Kural u = g(x) deer kmesi bir I aral olan trevlenebilir bir fonksiyon ise ve , I zerinde srekli ise
L olur. spat Kural dorudur nk, F nin bir ters treviyse, F( g (x)) de s g s x dd # g s x d in bir ters trevidir: d Fs g s x dd = F s g s x dd # g s x d dx = s g s x dd # g s x d . u = g(x) dnm yaparsak L s g s x ddg s x d dx = d Fs g s x dd dx dx L = Fs g s x dd + C = Fs u d + C = = elde ederiz. L L F s u d du s u d du
Zincir kural F = olduu iin
s g s x ddg s x d dx =
s u d du .
Temel Teorem u = gs x d Temel Teorem
F =
5.5
371
Deiken Dnm Kural, ve g fonksiyonlar srekli iken s g s x ddg s x d dx , L integralini hesaplamak iin aadaki yntemini verir. 1. L s u d du .
integralini elde etmek iin u = gs x d ve du = g s x d dx yazn. 2. uya gre integre edin. 3. Sonuta u yerine g(x) yazn.
RNEK 3
Deiken Dnm Kullanmak

cos s 7u + 5 d du = cos u # 1 du 7
u = 7 + 5, du = 7 d, (1/7) du = d olsun. 1/7 dar alndnda, integral standart eklini alr. uya gre integre edin, Tablo 4.2. u yerine 7u + 5 yazn.
L 1 = cos u du 7L 1 = sin u + C 7 =
1 sin s 7u + 5 d + C 7
Trev alarak ve cos (7u + 5) fonksiyonunu elde ettiimizi kontrol ederek bu zm gerekleyebiliriz.
RNEK 4
Deiken Dnm Kullanmak

x 2 sin s x 3 d dx = = sin s x 3 d # x 2 dx sin u # 1 du 3
u = x3, du = 3x 2 dx, (1@3) du = x2 dx olsun.
L 1 = sin u du 3L 1 = s - cos u d + C 3 = 1 cos s x 3 d + C 3
uya gre integre edin..
u yerine x3 yazn.
372
Blm 5: Integrasyon
RNEK 5
zdelik ve Deiken Dnm Kullanmak

1 dx = sec2 2x dx 2 L cos 2x L 1 = sec2 u # du 2 L 1 sec2 u du = 2L 1 = tan u + C 2 = 1 tan 2x + C 2
1 = sec 2x cos 2x u = 2x, du = 2 dx, dx = s 1> 2 d du olsun.
d tan u = sec2 u du u = 2x
Deiken dnm ynteminin baars hesaplayamadmz bir integrali hesaplayabileceimiz bir integrale dntrecek bir dnm bulunmasna dayanr. lk deiken dnm ie yaramazsa, bir veya iki deiken dnm daha yaparak, integrand en basit hale getirmeye alrz (Bkz. Altrma 49 ve 50). Ya da batan balarz. Aadaki rnekte olduu gibi balang iin birden fazla iyi yol olabilir.
RNEK 6
Farkl Deiken Dnmleri Kullanmak

2z dz L 2z 2 + 1
3
integralini hesaplayn.
zm Deiken dnm yntemini aratrc bir ara olarak kullanabiliriz: integrandn en karmak ksm iin bir deiken dnm yapp, ilerin nasl gittiine bakabiliriz. Buradaki integral iin, u = z2 + 1i deneyebilir veya uyu tm kp kk olarak alabiliriz. Her iki durumda da neler olduu aadadr. zm 1: u = z2 + 1 aln.
2z dz
3 2 L 2 z + 1
= =
du L u 1>3 u -1>3 du
u = z 2 + 1, du = 2z dz olsun.
n 1 u du eklinde
L u 2>3 = + C 2> 3 = =
uya gre integre edin.
3 2>3 u + C 2 3 2 s z + 1 d2>3 + C 2
u yerine z2 + 1 yazn.
5.5
3 zm 2: u = 2z 2 + 1 aln.
373
2z dz
3 2 L 2 z + 1
3u 2 du u u du
3 2 u = 2 z + 1, 3 u = z 2 + 1,
3uz2du = 2z dz olsun.
= 3
= 3# =
u2 + C 2
uya gre integre edin. u yerine (z2 + 1)1@3 yazn.
3 2 s z + 1 d2>3 + C 2
sin2 x ve cos2 x ntegralleri

Nasl hesaplayacamz bilmediimiz integralleri, hesaplayabileceimiz integrallere dntrmek iin bazen trigonometrik zdelikleri kullanrz. sin2 x ve cos2 xin integral formlleri ile uygulamalarda ok sk karlalr.
RNEK 7
(a) L sin2 x dx =
1 - cos 2x 1 - cos 2x sin2 x = dx 2 2 L 1 1 1 cos 2x dx = s 1 - cos 2x d dx = dx 2L 2L 2L sin 2x x 1 1 sin 2x = x + C = + C 2 2 2 2 4
(b)
cos2 x dx =
1 + cos 2x dx 2 L sin 2x x = + + C 2 4
cos2 x =
1 + cos 2x 2
(a) kkndaki gibi, fakat iaret fark var.
RNEK 8
1 y sin2 x
y = sin2 x Erisinin Altndaki Alan
ekil 5.24, gs x d = sin2 xin [0, 2p] aralndaki grafiini gstermektedir. Aadakileri bulun. (a) g s x din [0, 2p] aralndaki belirli integrali. (b) [0, 2p] aralnda fonksiyonun grafii ile x-ekseni arasndaki alan
zm
1 2
p 2
2p
(a) rnek 7(a) dan belirli integral

2p 0 L
sin2 x dx = c
sin 2x sin 4p 0 sin 0 x 2p d = c d - c d 2 4 0 2 4 2 4
2p
EKL 5.24 [0, 2p] aralnda y = sin2 x erisinin altndaki alan p birim karedir (rnek 8)
= [p - 0] - [0 - 0] = p . (b) sin2 x fonksiyonu negatif olmaz dolaysyla alan belirli integrale, pye eittir
374
Blm 5: Integrasyon
V Vmax V Vmax sin 120pt
RNEK 9
Ev elektrii
V = Vmax sin 120pt ,volt
Ev kablolarmzdaki gerilimi saniye birimiyle t zamannn bir fonksiyonu olarak
Vav
2Vmax p
1 60
1 120
eklinde ifade edebiliriz. Fonksiyon her saniyede 60 dn tamamlar (frekans 60 hertz veya 60 Hzdir). Pozitif Vmax sabiti tepe gerilimidir. Vnin, 0 dan 1@120 snye kadar olan bir yarm dnteki ortalama deeri (ekil 5.25e bakn) yle bulunur: V V = av ort=
1>120 1 Vmax sin 120pt dt s 1> 120 d - 0 L 0 1>120 1 = 120Vmax ccos 120pt d 120p 0
EKL 5.25 Ev gerilimi V = Vmax sin 120ptnin tam bir dn. Yarm dnteki ortalama deeri 2Vmax@dir. Tam dnteki ortalamas ise sfrdr (rnek 9).
= =
Vmax p [ - cos p + cos 0] 2Vmax p .
Tam bir dnte gerilimin ortalama deeri, ekil 5.25ten grebileceimiz gibi, sfrdr. (Ayrca Altrma 63e bakn). Gerilimi standart bir hareketli sarm galvanometresiyle lseydik, alet sfr okurdu. Gerilimi efektif olarak lmek iin, geriliminin karesinin ortalama deerinin karekkn, yani VV = 2s V 2 dav ort. rms okk = deerini len bir alet kullanrz. okk alt indisi ortalama karenin karekk anlamndadr. V 2 = s Vmax d2 sin2 120ptnin ortalama deeri
22 sV d) (V = av ort = 1>60 s Vmax d2 1 s Vmax d2 sin2 120pt dt = , 2 s 1> 60 d - 0 L 0
olduu iin (Altrma 63 c), okk gerilim V = V okk = rms s Vmax d2 Vmax = . B 2 22
olarak bulunur. Evlerde kullanlan akm ve gerilimler iin verilen deerler her zaman okk deerleridir. Yani, 115 V AC okk gerilimin 115 olduu anlamna gelir. Son denklemden elde edilen tepe gerilimi,
# Vmax = 22 Vrms volts, okk = 22 115 L 163 volt

olduka yksektir.
ALITIRMALAR 5.5
ntegral Hesaplama
1-12 altrmalarndaki integralleri, verilen deiken dnmlerini kullanarak standart hale getirip hesaplayn. 1. L sin 3x dx, u = 3x 2. L x sin s 2x 2 d dx, u = 2x 2 3. 4. L sec 2t tan 2t dt,
2
u = 2t u = 1 - cos t 2
t t a1 - cos b sin dt, 2 2 L
5.5
Belirsiz ntegraller ve Dnm Kural sec z tan z dz L 2sec z 1 cos s 1t + 3 d dt 40. L 1t 38. 42. cos 2u L 2u sin2 2u du
375
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
L L
28s 7x - 2 d-5 dx, x 3s x 4 - 1 d2 dx, 9r 2 dr ,
u = 7x - 2 u = x4 - 1
37. 39.
2cot y csc2 y dy
L 21 - r 3 L L
u = 1 - r3 u = y 4 + 4y 2 + 1
1 1 cos a t - 1 b dt 2 Lt 1 1 1 41. sin cos du 2 u u u L 43. 44. 45. 47. L L L L
12s y 4 + 4y 2 + 1 d2s y 3 + 2y d dy, 1x sin2 s x 3>2 - 1 d dx,
s s 3 + 2s 2 - 5s + 5 ds 3s 2 + 4s - 5 d ds s u4 - 2u2 + 8u - 2 ds u3 - u + 2 d du t 3s 1 + t 4 d3 dt x 3 2x 2 + 1 dx 46. 48. x - 1 dx A x5 L L 3x 5 2x 3 + 1 dx
u = x 3>2 - 1
1 1 cos2 a x b dx, 2 Lx csc2 2u cot 2u du
1 u = -x
L a. u = cot 2u kullanarak, dx L 25x + 8 a. u = 5x + 8 kullanarak,
b. u = csc 2u kullanarak.
ntegralleri Adm Adm Basitletirmek

Hangi deiken dnmn yapmanz gerektiini bilmiyorsanz, bir deneme dnm kullanarak integrali biraz basitletirmek, baka bir dnmle biraz daha basite indirgemek yoluyla integrali adm adm basitletirmeyi deneyin. 49 ve 50 altrmalarndaki dnm dizisini izlerseniz, ne demek istediimizi anlayacaksnz. 49. 18 tan2 x sec2 x dx 3 2 L s 2 + tan x d a. u = tan x , ardndan y = u 3 , sonra w = 2 + y b. u = tan3 x , ardndan y = 2 + u c. u = 2 + tan3 x 50. 21 + sin2 s x - 1 d sin s x - 1 d cos s x - 1 d dx L a. u = x - 1 , ardndan y = sin u , sonra w = 1 + y2 b. u = sin s x - 1 d , ardndan y = 1 + u 2 c. u = 1 + sin2 s x - 1 d 51 ve 52 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. s 2r - 1 d cos 23s 2r - 1 d2 + 6 dr 51. L 23s 2r - 1 d2 + 6 52. sin 2u L 2u cos3 1u du
12.
b. u = 25x + 8 kullanarak.
1348 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 13. 15. 17. 19. 21. 23. 25. 27. 29. 31. L 23 - 2s ds 14. 16. 18. 20. 22. 24. 26. 28. 30. 32. L s 2x + 1 d3 dx
1 ds L 25s + 4 L L u 2 1 - u du
2 4
3 dx 2 L s2 - xd L 8u 2u - 1 du
3
3y 27 - 3y 2 dy
4y dy L 22y 2 + 1 s 1 + 1x d3 L L L L L L 1x dx
1 dx 2 L 1x s 1 + 1x d L L L L L cos s 3z + 4 d dz sec2 s 3x + 2 d dx sin5 r2 a x x cos dx 3 3 r3 - 1 b dr 18

5
sin s 8z - 5 d dz tan2 x sec2 x dx tan7 x x sec2 dx 2 2 r5 b dr 10

3
r 4 a7 -

5358 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn. 53. 54. 55. ds = 12t s 3t 2 - 1 d3, dt dy = 4x s x 2 + 8 d-1>3, dx ds p = 8 sin2 at + b, 12 dt s s1d = 3 y s0d = 0 s s0d = 8
x 1>2 sin s x 3>2 + 1 d dx
x 1>3 sin s x 4>3 - 8 d dx
p p sec ay + b tan ay + b dy 33. 2 2 L y - p y - p csc a b cot a b dy 34. 2 2 L sin s 2t + 1 d 6 cos t dt dt 35. 36. 2 cos s 2 t + 1 d s 2 + sin t d3 L L
376
56. 57.
Blm 5: Integrasyon dr p = 3 cos2 a - u b , 4 du

2
r s0d =
p 8
integrasyon da doru olabilir mi? Yantnz aklayn. 62. u = tan x dnm L sec2 x tan x dx = L u du = tan2 x u2 + C = + C. 2 2
d s p = - 4 sin a2t - b , s s 0 d = 100, s s 0 d = 0 2 dt 2 2 d y = 4 sec2 2x tan 2x, y s 0 d = 4, y s 0 d = - 1 58. dx 2 59. Bir doru zerinde ileri geri hareket eden bir paracn hz her t iin y = ds@dt = 6 sin 2t m@sndir. t = 0 iken s = 0 ise, t = p@2sn iken syi bulun. 60. Bir doru zerinde ileri geri hareket eden bir paracn ivmesi her t iin a = d2s@dt2 = p2 cos pt m@sn2 dir. t = 0 iken s = 0 ve y = 8 m@sn ise, t = 1 sn iken syi bulun.
verir. u = sec x dnm ise L sec2 x tan x dx = L u du = sec2 x u2 + C = + C. 2 2
verir. Her iki integrasyon da doru olabilir mi? Yantnz aklayn. 63. (rnek 9un devam) a. V = Vmax sin 120 ptnin tam bir dnteki ortalama deerinin sfr olduunu 1 s 1> 60 d - 0 L 0
1>60
Teori ve rnekler
61. 2 sin x cos x fonksiyonunun xe gre integralini ayr ekilde alabiliriz gibi grnmektedir: a. L 2 sin x cos x dx = 2u du u = sin x , L = u 2 + C1 = sin2 x + C1 - 2u du u = cos x , L = - u 2 + C2 = - cos2 x + C2 L cos 2x + C3 . = 2 sin 2x dx 2 sin x cos x = sin 2x
Vmax sin 120 pt dt
ifadesindeki integrali hesaplayarak bulun. b. Elektrikli frnnz altran devre 240 V okkye ayarldr. zin verilebilir gerilimin tepe deeri nedir? c.
1>60 0 L
b.
2 sin x cos x dx =
s Vmax d2 sin2 120 pt dt =
s Vmax d2 . 120
c.
2 sin x cos x dx =
olduunu gsterin.
5.6
Deiken Dnm ve Eriler Arasndaki Alanlar

Bir belirli integrali deiken dnm ile hesaplamann iki yolu vardr. Birincisi deiken dnm yaparak bir ters trev bulmak ve sonra Temel Teoremi uygulayarak belirli integrali hesaplamaktr. Bu yntemi nceki blmde rnek 8 ve 9 da kullandk. kinci yntem, deiken dnm ilemini dorudan belirli integrallere geniletir. Burada tantlan bu yeni forml iki eri arasndaki alan bulma problemine uygularz.
Deiken Dnm Forml

Aadaki formlde, integrasyon deikeni bir deiken dnm ile deitirildiinde integrasyon snrlar deiir.
TEOREM 6 Belirli ntegrallerde Deiken Dnm g , [a, b] aralnda srekli ise ve de gnin deerler kmesinde srekli ise
b a L gsbd
s g s x dd # g s x d dx =
gsad L
s u d du
dir.
5.6
377
spat F , nin herhangi bir ters trevi olsun. Bu durumda

b a L
s g s x dd # g s x d dx = Fs g s x dd d = Fs u d d
gsbd
x=b x=a
d Fs gs x dd dx = F s gs x ddg s x d = s gs x ddg s x d
= Fs g s b dd - Fs g s a dd
u = gsbd u = gsad
gsad L
s u d du .
Temel Teorem 2. Ksm
Forml kullanmak iin, belirsiz integrali hesaplamakta kullanacanz u = g(x) ve du = g(x) dnmnn aynsn yapn. Sonra, dnm integrali g (a) deerinden (unun x = a daki deeri) g (b) deerine (unun x = b deki deeri) kadar uya gre integre edin.
RNEK 1
1 -1 L
ki Yntemle Deiken Dnm
3x 2 2x 3 + 1 dx. integralini hesaplayn. ki seeneimiz vardr.
zm
Yntem 1: ntegrali dntrn ve dntrlm integrali Teorem 6 da verilen dntrlm snrlarla hesaplayn.
1 -1 L
3x 2 2x 3 + 1 dx
2
1u du 0 L 2 2 = u 3>2 d 3 0 = =
u = x3 + 1, du = 3x2 dx olsun. x = 1 iken, u = (1)3 + 1 = 0 olur. x = 1 iken, u = (1)3 + 1 = 2 olur. Yeni belirli integrali hesaplayn.
4 22 2 3>2 2 c2 - 0 3>2 d = c2 22 d = 3 3 3
Yntem 2: ntegrali belirsiz bir integrale evirin, integre edin, xe geri dnn ve orijinal x
snrlarn kullann. L 3x 2 2x 3 + 1 dx = L 2 = u 3>2 + C 3 =

1 -1 L
1u du
u = x3 + 1, du = 3x2 d aln.
uya gre integre edin.
2 3 s x + 1 d3>2 + C 3 2 3 s x + 1 d3>2 d 3 -1
1
u yerine x3 + 1 yazn. xin integrasyon snrlar ile bulduunuz integrali kullann.
3x 2 2x 3 + 1 dx = = =
2 css 1 d3 + 1 d3>2 - ss - 1 d3 + 1 d3>2 d 3 4 22 2 3>2 2 c2 - 0 3>2 d = c2 22 d = 3 3 3
378
Blm 5: Integrasyon
Hangi yntem daha iyidir Teorem 6y kullanarak, dntrlm belirli integrali dntrlm snrlarla hesaplamak m yoksa integrali dntrmek, integre etmek ve geri dntrp esas integrasyon snrlarn kullanmak m? rnek 1de, birinci yntem daha kolay gibidir, fakat durum her zaman byle olmaz. Genel olarak, en iyisi iki yntemi de bilmek ve hangisi uygunsa onu kullanmaktr.
RNEK 2
Dnm Formln Kullanmak

p>2 p> 4 L 0
cot u csc2 u du =
1 L
u # s - du d
0
u = cot u, du = - csc2 u du, - du = csc2 u du.aln. = /4 iken, u = cot(/4) = 1 olur. = /2 iken, u = cot(/2) = 0 olur.
= -
1 L
u du
0
= -c = -c
u2 d 2 1 s 0 d2 s 1 d2 1 d = 2 2 2
Simetrik Fonksiyonlarn Belirli ntegralleri

Teorem 6daki Dnm Forml, ift ve tek fonksiyonlarn (Blm 1.4) simetrik bir [a, a] aral zerindeki belirli integrallerini basitletirir (ekil 5.26).
y
0 a a
0 (a)
x (b)
EKL 5.26
(a) ift, 1-a s x d dx = 2 10 s x d dx
(b) tek, 1-a s x d dx = 0
Teorem 7 f, [a, a] simetrik aral zerinde srekli olsun.

a a
(a) ift ise (b) tek ise dir.
-a L a -a L
s x d dx = 2 (x) dx = 0.
0 L
s x d dx .
5.6
379
(a)nn spat
a -a L 0 a
s x d dx =
-a L
s x d dx +
-a
0 L
s x d dx
a 0 L
Belirli ntegraller iin Toplanabilirlik Kural ntegrasyonun Sras Kural u = x, du = dx olsun. x = 0 iken u = 0 x = a iken u = a
= = st eri y f (x)
0 L a 0 L a
s x d dx +
s x d dx
a 0 L
s - u ds - du d +
a 0 L a
s x d dx
= =
b Alt eri y g(x) x
0 L a 0 L
s - u d du + s u d du +
a
s x d dx
ifttir, dolaysyla (u) = (u)dur.
0 L
s x d dx
= 2
0 L
s x d dx
EKL 5.27 y = (x) ile y = g(x) ve x = a ile x = b dorular arasndaki blge

y y f(x) a x0 x1 x2 y g(x)
(b)nin ispat tamamen benzerdir ve Altrma 86 da sizden istenmektedir. Teorem 7nin iddialar nin integre edilebilir bir fonksiyon (daha kuvvetli olan srekli olmak yerine) olmas durumunda da geerlidir, fakat ispat biraz daha zordur ve daha ileri seviyedeki derslere brakmak daha iyidir.
RNEK 3
2
Bir ift Fonksiyonun ntegrali
xn1
x b xn
-2 L
s x 4 - 4x 2 + 6 d dx . integralini hesaplayn.
s x d = x 4 - 4x 2 + 6, (x) = (x) eitliini saladndan [2, 2] simetrik aral zerinde bir ift fonksiyondur, bylece
zm
2 2 -2 L
EKL 5.28 Blgeye x-eksenine dik dikdrtgenlerle yaklamda bulunuruz.

y (ck, f(ck)) f(ck) g(ck) a Ak ck b (ck, g(ck)) xk
s x 4 - 4x 2 + 6 d dx = 2
s x 4 - 4x 2 + 6 d dx 0 L 2 x5 4 = 2 c - x 3 + 6x d 5 3 0 = 2 a 32 32 232 + 12 b = . 5 3 15
Eriler Arasndaki Alanlar

stten y = (x) erisi, alttan y = g(x) erisi, soldan ve sadan x = a ve x = b dorular ile snrl bir blgenin alann bulmak istediimizi varsayn (ekil 5.27). Blge tesadfen, alann geometriyle bulabileceimiz bir ekilde olabilir, fakat ve g rasgele srekli fonksiyonlarsa, genellikle alan bir integralle bulmamz gerekir. ntegralin ne olmas gerektiini grmek iin, nce blgeyi tabanlar [a, b] aralnn P = 5x0 , x1, , xn6 blnde bulunan n dikey dikdrtgenle bleriz (ekil 5.28). k. dikdrtgenin alan (ekil 5.29) Ak = ykseklik genilik = [(ck) g(ck)] xk
EKL 5.29 k. dikdrtgenin Ak alan, f (ck) g(ck) ykseklii ile xk geniliinin arpmdr.
380
Blm 5: Integrasyon
Blgenin alanna n dikdrtgenin alann toplayarak yaklamda bulunuruz:

n k=1 n
A L a Ak = a [s ck d - gs ck d] xk .
k=1
Riemann Toplam
P 0 iken, sa taraftaki toplamlar 1a [s x d - gs x d] dx limitine yaklarlar, nk ve g sreklidirler. Blgenin alann bu integralin deeri olarak alrz. Yani,
n b a L
A = lim a [s ck d - gs ck d] xk = P :0
k=1
[s x d - gs x d] dx .
TANIM Eriler Arasndaki Alanlar ve g, [a, b] aral boyunca s x d g s x d olmak zere, srekli iseler adan bye kadar y = (x) ve y = g(x) erileri arasndaki bgenin alan ( g)nin adan bye kadar integralidir:
b
A =
a L
[s x d - g s x d] dx .
Bu tanm uygularken erilerin grafiklerini izmek faydaldr. Grafik, hangi erinin stteki erisi ve hangi erinin alttaki g erisi olduunu gsterir. Ayrca, integral snrlar bilinmiyorsa integral snrlarn bulmanza yardmc olur. ntegrasyon snrlarn belirlemek iin erilerin nerede kesitiklerini bulmak isteyebilirsiniz ve bu, (x) = g(x) denkleminin zmn gerektirebilir. Daha sonra, kesiimleri arasndaki alan bulmak iin g fonksiyonunu integre edebilirsiniz.
y (x, f(x)) (1, 1) y2 x 0 1 (x, g(x)) y x (2, 2) 2 x x2
RNEK 4
Kesien Eriler Arasndaki Alan
y = 2 x2 parabol ve y = x dorusuyla snrlanan blgenin alann bulun.

zm
nce iki eriyi izeriz (ekil 5.30). ntegrasyon snrlar y = 2 x2 ve y = x denklemlerini birlikte zerek bulunur: 2 - x2 x2 - x - 2 s x + 1 ds x - 2 d x = - 1, x = = = = -x 0 0 2.
(x) ve g(x)i eitleyin. Yeniden yazn. arpanlarna ayrn. zn.
EKL 5.30 Tipik bir yaklam dikdrtgeni ile rnek 4deki blge.
Blge x = 1den x = 2ye kadardr. ntegrasyon snrlar a = 1 ve b = 2dir. Eriler arasndaki alan
b 2
A = =
a L 2 -1 L
[s x d - gs x d] dx =
-1 L
[s 2 - x 2 d - s - x d] dx x2 x3 d 2 3 -1
2
s 2 + x - x 2 d dx = c2x +
5.6
381
TARHSEL BYOGRAF
Richard Dedekind (18311916)
= a4 +
8 9 4 1 1 - b - a-2 + + b = 2 3 2 3 2
evreleyen bir erinin forml bir veya daha fazla noktada deiiyorsa, blgeyi forml deiikliklerine karlk gelen alt blgelere bler ve her alt blgeye eriler arasndaki alan formln uygularz.
Alan y 2
0 L 2
(x x 2) dx L 2
y x (x, f(x)) B yx2 (4, 2)
RNEK 5
Snr Deiikliine Uydurmak in ntegrali Deitirmek
Alan x dx (x, f(x))
Birinci drtte bir blgede, stten y = 1x, alttan ise x-ekseni ve y = x 2 dorusu ile snrlanan blgenin alann bulun.
zm izim (ekil 5.31) blgenin st snrnn (x) = x in grafii olduunu gstermektedir. Alt snr, 0 x 2 iin g(x) = 0dan 2 x 4 iin g(x) = x 2e deimektedir (x = 2de bir uyuma vardr). Blgeyi x = 2de, ekil 5.31de gsterilen A ve B alt blgelerine bleriz. A blgesi iin integrasyon snrlar a = 0 ve b = 2dir. B blgesi iin sol snr a = 2dir. Sa taraftaki snr bulmak iin y = 1x ve y = x 2 denklemlerini birlikte zeriz:
1 A 0 (x, g(x)) y0 2
(x, g(x)) 4 x
EKL 5.31 evreleyen bir erinin forml deitiinde, burada rnek 5 iin gsterildii gibi alan integrali de buna uyacak ekilde integrallerin toplam olarak deiir. Her renkli blge iin bir integral.
1x x x 2 - 5x + 4 s x - 1 ds x - 4 d x
= = = = =
x - 2 s x - 2 d2 = x 2 - 4x + 4 0 0 1, x = 4.
(x) ve g(x) eitleyin. ki tarafn karesini aln. Yeniden yazn. arpanlara ayrn. zn.
Sadece x = 4 deeri 1x = x - 2. denklemini salar. x = 1 deeri ise kare almayla ortaya kan konu d bir kktr. Sadan snr 4tr. For 2 x iin 2: 0 0 x 2 2 x For 4 x iin 4: s x d - gs x d = 1x - 0 = 1x s x d - gs x d = 1x - s x - 2 d = 1x - x + 2
A ve B alt blgelerinin alanlarn toplayarak toplam alan buluruz:

2 4
1x dx + s 1x - x + 2 d dx Toplam Total alan area = = L 0 2 L (')'* ('''')''''*

areaalan of A Ann areaalan of B Bnin
4
x2 2 2 = c x 3>2 d + c x 3>2 + 2x d 3 3 2 0 2 = = 2 2 2 s 2 d3>2 - 0 + a s 4 d3>2 - 8 + 8 b - a s 2 d3>2 - 2 + 4 b 3 3 3 10 2 . s8d - 2 = 3 3
yye Gre ntegrasyon

Bir blgenin snr erileri ynin fonksiyonlaryla tanmlanmsa, yaklam dikdrtgenleri dikey yerine yatay olur ve temel formlde x yerine y bulunur.
382
Blm 5: Integrasyon
Bunlar gibi blgeler iin

y y y
d x f(y)
x f(y)
x g(y)
x f(y) x
x g(y) x g(y) c 0 x c 0 x
0 c
aadaki forml kullann:

d
A =
c L
[s y d - gs y d] dy .
Bu denklemde, her zaman sadaki eriyi ve g de soldaki eriyi temsil eder, dolaysyla (y) g(y) negatif deildir.
y
RNEK 6
2 1 (g(y), y) xy
2
rnek 5teki blgenin alann yye gre integre ederek bulun.
(4, 2) xy2 (f(y), y) 4 x
y f(y) g(y) y0 2
zm Blgeyi ve taban y deerleri aralnn bir blnn zerinde bulunan tipik bir yatay dikdrtgen izeriz (ekil 5.32). Blgenin sa snr x = y + 2 dorusudur, bu yzden (y) = y + 2 olur. Sol snr ise x = y2 erisidir, dolaysyla g(y) = y2 olur. ntegrasyonun alt snr y = 0dr. st snr x = y + 2 ve x = y2denklemlerini birlikte zerek buluruz:
y + 2 = y2 y2 - y - 2 = 0 s y + 1 ds y - 2 d = 0 y = - 1, y = 2
s y d = y + 2 ve gs y d = y 2 .eitleyin Yeniden yazn. arpanlarna ayrn. zn.
EKL 5.32 xe gre integre edersek, bu blgenin alann bulmak iin iki integrasyon gerekir. yye gre integre edersek, bir integrasyon yeterlidir (rnek 6).
st integrasyon limiti b = 2dir (y = 1 deeri x-ekseninin altnda bir kesiim noktas verir). Blgenin alan
b 2
A =
a L
[s y d - gs y d] dy = =
0 L 2 0 L
[ y + 2 - y 2] dy [2 + y - y 2] dy y2 y3 2 d 2 3 0
= c2y + = 4 + dir. Daha az abayla, rnek 5teki sonucu bulduk.
8 10 4 - = . 2 3 3
5.6
y 2 (4, 2) y x yx2 2 Alan 2 2 4
383
ntegralleri Geometri Formlleriyle Birletirmek

Bir alan bulmann en ksa yolu analizle geometriyi birletirmek olabilir.
RNEK 7
rnek 5teki Blgenin Alannn En Hzl ekilde Bulunmas
rnek 5teki blgenin alann bulun.

x
y0
zm stediimiz alan, y = 1x, 0 x 4, erisi ile x-ekseni arasndaki alan eksi taban 2 ve ykseklii 2 olan bir genin alandr (ekil 5.33):
4
EKL 5.33 Mavi blgenin alan y = 1x parabolnn altndaki alan eksi genin alandr (rnek 7).
Alan Area =
0 L 4 2 = x 3>2 d - 2 3 0
1x dx -
1 s 2 ds 2 d 2
10 2 s8d - 0 - 2 = . 3 3
57 rneklerinin Sonular Bazen iki eri arasnda kalan alan x yerine yye gre integral alnarak daha kolay bulunur. Ayrca, analizle geometriyi birletirmek de yararl olabilir. Blgeyi izdikten sonra, hangi yolun daha iyi olacan bir dnn.
ALITIRMALAR 5.6
Belirli ntegralleri Hesaplama
124 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin Teorem 6daki Dnm Formln kullann.
3 0 1
10. a. 11. a. 12. a. r 21 - r 2 dr 13. a.

2
x3
0 2x 4 + 9 L p>6 0 L 0
dx
b. b.
x3
-1 2x 4 + 9 L p>3 p>2 p>6 L
dx
s 1 - cos 3t d sin 3t dt
s 1 - cos 3t d sin 3t dt
1. a. 2. a. 3. a. 4. a. 5. a. 6. a.
0 L 1 0 L 0 L
2y + 1 dy r 21 - r 2 dr
p>4
b. b. b. b. b. dt b.
-1 L 1 -1 L 0
2y + 1 dy
t t t t a2 + tan b sec2 dt b. a2 + tan b sec2 dt 2 2 2 2 -p>2 -p>2 L L

2p 0 L 0
cos z 24 + 3 sin z
dz
b. b. 16. 18.
tan x sec x dx
2
p 0 L 1 0 L 0 L 1
tan x sec x dx -p>4 L

3p 2p L 1 -1 L 0 - 27 L 1 2
cos z dz -p 24 + 3 sin z L
p>2 0 L 4
14. a. 15. 17. 19. 21. 22.
3 cos x sin x dx t s 1 + t d dt
27 2 3 4 3
3 cos x sin x dx t s 1 + t d dt t st + 1d
1>3 3 4 3 0 L
sin w dw 2 -p>2 s 3 + 2 cos w d L

1
sin w dw s 3 + 2 cos w d2 dy
2t 5 + 2t s 5t 4 + 2 d dt
p>6
2 1 2 1y s 1 + 1y d L 3p>2 p>4
t st + 1d
1>3
dt
0 L p 0 L 1 0 L 1
cos-3 2u sin 2u du
p L
u u cot5 a b sec2 a b du 6 6
5r dr 7. a. 2 2 -1 s 4 + r d L 1 10 1y dy 8. a. s 1 + y 3>2 d2 0 L
23
5r dr b. 2 2 0 s4 + r d L 4 10 1y dy b. s 1 + y3>2 d2 1 L
23
5s 5 - 4 cos t d1>4 sin t dt 20.
0 L
s 1 - sin 2t d3>2 cos 2t dt
s 4y - y 2 + 4y 3 + 1 d-2>3 s 12y 2 - 2y + 4 d dy s y 3 + 6y 2 - 12y + 9 d-1>2 s y 2 + 4y - 4 d dy
9. a.
4x 2x + 1
2
0 L
dx
b.
4x
2
- 23 2x + 1 L
dx
0 L
384
2p2
3
Blm 5: Integrasyon 2u cos2 s u3>2 d du

-1>2 -1 L
23.
0 L
24.
1 t -2 sin2 a1 + t b dt
31.
(2, 8)
y (2, 8) 8 y 2x2 y x4 2x2
Alan
2540 altrmalarnda renkli blgelerin toplam alann bulun. 25.
y
26.
y y (1 cos x) sin x
y x4 2
x2 0 2 x 0 p x
LEKL DEL
LEKL DEL
32.
27.
y p 2 1 1 2 3 y 3(sin x)1 cos x 0 x
28.
y p (cos x)(sin(p psin x)) 2 y 1 0 p p 1 2 0 1 x
x y3 x y2
(1, 1)
1 y 1
33.
x 12y2 12y3
x 2y2 2y
29.
y y1 y cos2 x 0 p 2 p x
30.
y y 1 sec2 t 2 2 1 p 3 0 p 3 t 1
34.
y
35.
y yx yx
2
1 x 0 1
y1
2 y x 4
y 4sin2 t
4 y 2x4 2
5.6 36.
1 y x2 y
385
49. y = Z x Z ve 5y = x + 6 (Ka tane kesiim noktas vardr?) 50. y = x 2 - 4

xy2
and ve
y = s x 2> 2 d + 4
5158 altrmalarnda dorular ve erilerle snrl blgelerin alanlarn bulun. ve y = 3 51. x = 2y 2, x = 0, and 2 ve 52. x = y and x = y + 2 38. 53. y 2 - 4x = 4 54. x - y = 0
y 2 2 1 y x2 3x (2, 2) 1 2 x
2
37.
y (3, 5) 5
55. x + y 2 = 0 57. x = y - 1
2
56. x - y 2>3 = 0 58. x = y 3 - y 2
ve 4x - y = 16 and ve and x + 2y 2 = 3 ve x + 3y 2 = 2 and and ve x + y 4 = 2 ve x = y 21 - y 2 and ve x = 2y and
y x2 4
5962 altrmalarnda erilerle evrili blgelerin alanlarn bulun.

3 0 1 x y 2x3 x2 5x (2, 10) 10
59. 4x 2 + y = 4
y x2 2x (3, 3) 4 (1, 3)
ve x 4 - y = 1 and ve 3x 2 - y = 4 60. x 3 - y = 0 and 2 ve x + y 4 = 1, 61. x + 4y = 4 and ve 4x + y 2 = 0 62. x + y 2 = 3 and
0 for x iin 0 x x0 iin
6370 altrmalarnda dorular ve erilerle snrl blgelerin alanlarn bulun. 40.

y 6 y4x
2 3 y x x 3
39.
y (2, 4) 4
(3, 6)
2 x y x 2 2 0 (3, 1) 3
y x 3 1 2 3 x
ve y = sin 2x, 0 x p and ve y = sec2 x, - p> 3 x p> 3 and ve y = 1 - x 2 65. y = cos s px> 2 d and ve y = x 66. y = sin s px> 2 d and 63. y = 2 sin x 64. y = 8 cos x 67. y = sec2 x, 68. x = tan y
2
2 1
69. x = 3 sin y 2cos y 70. y = sec2 s px> 3 d
ve x = p> 4 y = tan2 x, x = - p> 4, and ve x = - tan2 y, - p> 4 y p> 4 and ve x = 0, 0 y p> 2 and ve y = x 1>3, - 1 x 1 and
2, 2 3 5 (3, 5)
71. x y3 = 0 erisi ve x y = 0 dorusu ile evrelenen pervane eklindeki blgenin alann bulun. 72. x y1@3 = 0 ve x y1@5 = 0 erileri ile evrelenen pervane eklindeki blgenin alann bulun. 73. Birinci drtte bir blgede y = x dorusu, x = 2 dorusu, y = 1@x2 erisi ve x-ekseniyle snrl alann bulun. 74. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni ile sadan y = sin x ve y = cos x erileriyle snrlanan gensel blgenin alann bulun. 75. Alttan y = x2 parabol ve stten y = 4 dorusu ile snrlanan blge y = c dorusu ile kesilerek eit alanl iki blgeye ayrlmak isteniyor. a. Blgeyi izin ve uygun gibi grnen bir y = c dorusu ekleyin. c cinsinden, parabolle doru nerde kesiirler? Bu noktalar da eklinize ekleyin.
4150 altrmalarnda dorular ve erilerle snrl blgelerin alanlarn bulun. 41. y = x2 2 ve y = 2 42. y = 2x x2 ve y = 3 43. y = x4 ve y = 8x 44. y = x2 2x ve y = x 45. y = x2 ve y = x2 4x 46. y = 7 2x2 ve y = x2 + 4 47. y = x4 4x2 + 4 ve y = x2 48. y = x 2a 2 - x 2, a 7 0, ve and y = 0
386
Blm 5: Integrasyon b. yye gre integral alarak cyi bulun. (Bu cyi integrasyon snrlarna koyar.) c. xe gre integral alarak cyi bulun. (Bu cyi integranda da koyar.)
y y x 1 yx
76. y = 3 x2 erisi ile y = 1 dorusu arasndaki blgenin alann a. xe, b. yye gre integre ederek bulun. 77. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni, alttan y = x> 4 , dorusu, stte soldan y = 1 + 1x , erisi ve stte sadan y = 2> 1x . erisiyle snrlanan blgenin alann bulun. 78. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni, alttan x = 2 1y , stte soldan x = (y 1)2 erisi ve stte sadan x = 3 y dorusuyla snrlanan blgenin alann bulun.
y x (y 1)2 2 x3y
82. y = s x d ve y = g s x d srekli fonksiyonlarnn grafikleri ile x = a ve x = b dikey dorular (a < b) arasndaki blgenin alan
b a L
[s x d - g s x d] dx .
ile verilir. Doru, bazen doru ya da asla doru deil? Yantnz aklayn.
Teori ve rnekler
83. (x) = (sin x)@x, x 0 fonksiyonunun bir ters trevinin F(x) olduunu varsayn.
1 x 2y 0 1 2 x
3 1 L
sin 2x x dx
integralini F cinsinden ifade edin. 79. Aadaki ekil y = x2 parabolnden y = a2 dorusu ile kesilen parannn iine oturtulan AOC genini gstermektedir. a sfra yaklarken genin alannn parabolik blgenin alanna orannn limitini bulun.
y y A (a, a2) x2 C y (a, a2) a2
84. srekli ise,

1 0 L 1 0 L
s x d dx =
s 1 - x d dx .
olduunu gsterin. 85.

1 0 L
s x d dx = 3 .
olduunu varsayn. a. tek ve b. ift ise

0
integralini bulun.
-1 L
s x d dx
86. a. fonksiyonu [a, a] zerinde tek ise 80. Pozitif srekli bir fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasnda x = adan x = bye kadar kalan blgenin 4 birim kare olduunu varsayn. x = adan x = bye kadar y = (x) ve y = 2(x) erileri arasnda olan blgenin alann bulun. 81. Aadaki integrallerden hangisi, eer varsa, aada verilen renkli blgenin alann hesaplar? Yantnz aklayn.
1 1 a -a L
s x d dx = 0 .
olduunu gsterin. b. (a)daki sonucu (x) = sin x ve a = p@2 ile test edin. 87. srekli bir fonksiyonsa, u = a x dnmn yaparak ve ortaya kan integrali Iya ekleyerek I = s x d dx 0 s x d + s a - x d L
a
a. b.
-1 L 1 -1 L
s x - s - x dd dx = s - x - s x dd dx =
-1 L -1 L
2x dx - 2x dx
Blm 5 88. Bir dnm kullanarak, tm pozitif x ve y saylar iin,

xy x L
Tekrar Sorular
387
89. Bir dnm kullanarak (1) denklemini dorulayn. 90. Aadaki fonksiyonlarn her biri iin, (x)in [a, b]de ve s x + c dnin [a - c, b - c]de grafiklerini izerek (1) Denkleminin mantkl olduuna kendinizi ikna edin. a. s x d = x 2, b. s x d = sin x, a = 0, a = 0, b = 1, c = 1 c = p> 2 c = 5
1 1 t dt = L t dt . 1
olduunu gsterin.
Belirli ntegrallerin Kayma zellii

Belirli integrallerin temel bir zellii
b a L b-c a-c L
b = p,
c. s x d = 2x - 4, BLGSAYAR ARATIRMALARI (1)
a = 4,
b = 8,
s x d dx =
s x + c d dx .
denkleminin de gsterdii gibi teleme altnda deimezlikleridir. Denklem, integre edilebilir ve gerekli x deerlerinde tanml olduu srece geerlidir. rnein aadaki ekil
-1 -2 L 1
9194 altrmalarnda, dzlemde kesiim noktalarn basit cebirle bulamadnz erilerin arasndaki alan bulacaksnz. Aadaki admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann. a. Neye benzediklerini ve ka tane kesiim noktalar olduunu grmek iin erileri birlikte izin. b. Btn kesiim noktalarn bulmak iin BCSnizdeki saysal denklem zcy kullann. c. s x d - g s x d i birbirini izleyen kesiim deeri iftleri zerinden integre edin. d. (c) kknda bulduunuz integralleri toplayn. x3 x2 1 - 2x + , 3 2 3 x4 - 3x 3 + 10, 2
2
s x + 2 d3 dx =
0 L
x 3 dx
olduunu gstermektedir. Renkli blgelerin alanlar ayndr.

y
y (x 2)
x3
91. s x d = 92. s x d =
g sxd = x - 1
g s x d = 8 - 12x
93. s x d = x + sin s 2x d, 94. s x d = x cos x,
g sxd = x 3
g sxd = x 3 - x
Blm 5
Tekrar Sorular
8. Belirli integrallerle alma kurallarn tanmlayn (Tablo 5.3) rnekler verin. 9. Analizin Temel Teoremi nedir? Niye bu kadar nemlidir? Teoremin her ksmn bir rnekle aklayn. 10. srekliyse, Temel Teorem dy@dx = (x), y(x0) = y0 balang deer problemine nasl bir zm salar? 11. Deiken dnm ile integrasyon Zincir Kuralna nasl baldr? 12. Bazen belirsiz integralleri deiken dnmyle nasl zersiniz? rnekler verin. 13. Deiken dnm yntemi belirli integraller iin nasl alr? rnekler verin. 14. ki srekli fonksiyonun grafikleri arasndaki alan nasl tanmlarsnz ve hesaplarsnz? Bir rnek verin.
1. Alnan yol, alan, hacim ve ortalama deer gibi byklkleri bazen sonlu toplamlarla nasl tahmin edebilirsiniz? Neden byle bir ey yapmak isteyesiniz? 2. Sigma gsterimi nedir? Ne gibi avantajlar salar? rnek verin. 3. Bir Riemann toplam nedir? Neden byle bir toplam ele almak isteyesiniz? 4. Kapal bir araln blnnn normu nedir? 5. Kapal bir [a, b] aralnda bir fonksiyonunun belirli integrali nedir? Var olduundan ne zaman emin olabilirsiniz? 6. Belirli integraller ile alan arasndaki iliki nedir? Belirli integrallerin baka baz yorumlarn tanmlayn. 7. Kapal bir aralkta integre edilebilen bir fonksiyonun ortalama deeri nedir? Fonksiyonun ortalama deerini almas gerekir mi? Aklayn.
388
Blm 5: Integrasyon
Blm 5
Problemler
20 k=1 20 k=1
Sonlu Toplamlar ve Tahminler

1. Aadaki ekil bir model roketin kalktan sonra ilk 8 saniyedeki hz (ft@sn) grafiini vermektedir. Roket ilk 2 saniyede yukar doru ivmelenmi ve t = 8 sn annda maksimum yksekliine erimitir.
200 150 Hz (ft/sn) 100 50 0 2 4 6 8
4. a ak = 0 ve a bk = 7 . ise aadakileri bulun.

20 20
a. a 3ak 2bk 1 b c. a a 7 k=1 2

k=1 20
b. a s ak + bk d
k=1 20 k=1
d. a s ak - 2 d
Belirli ntegraller
58 problemlerindeki her limiti belirli bir integral olarak ifade edin. Sonra limitin deerini bulmak iin integrali hesaplayn. Her durumda, P verilen araln bir blndr ve ck saylar Pnin alt aralklarndan seilmilerdir. 5. 6. 7. 8. 9. lim a s 2ck - 1 d-1>2 xk , P [1, 5]in bir bln P :0
P :0 k = 1
n
Kalktan sonra zaman (sn)
a. Roketin yer seviyesinden frlatldn varsaylrsa, ne kadar yksee kmtr? (Bu, Blm 3.3, Altrma 17deki rokettir, fakat buradaki altrmay yapmak iin Altrma 17yi yapmaya gerek yoktur.) b. 0 t 8 iin, roketin yerden yksekliinin grafiini zamann bir fonksiyonu olarak izin. 2. a. Aadaki grafikte s-ekseninde ilerleyen bir cismin t = 0dan t = 10 snye kadar olan aralkta hz (m@sn) gsterilmektedir. Bu 10 saniye boyunca cisim ne kadar yol almtr? b. 0 t 10 aralnda s(0) = 0 olduunu varsayarak, snin grafiini tnin bir fonksiyonu olarak izin.
5 4 Hz(m/sn)
lim a cks ck 2 - 1 d1>3 xk , P [1, 3]in bir bln
k=1 n
n ck lim a acos a bb xk , P [ - p, 0]n bir bln 2 P :0
dx = 12, 1-2 s x d dx = 6 , ve 1-2 g s x d dx = 2 , ise, aadakileri bulun.

2 5
P :0 k = 1 2 1-2 3s x d
lim a s sin ck ds cos ck d xk , P [0, p> 2]nin bir bln

5 5
k=1 n
a. c. e.
-2 L 5 L 5 -2 L
s x d dx g s x d dx a s x d + g s x d b dx 5
2
b. d.
2 L 5 -2 L
s x d dx s - pg s x dd dx
-2
3 2 1
10. If 10 s x d dx = p, 10 7g s x d dx = 7 , ve 10 g s x d dx = 2 , aadakilerin deerlerini bulun.

2 2
ise,
a.
0 2 4 6 8 Zaman (sn) 10
0 L 0 2 L 2 0 L
g s x d dx s x d dx s g s x d - 3s x dd dx
b. d.
1 L 2 0 L
g s x d dx 22 s x d dx
c. e.
10 k=1
10 k=1
3. a ak = - 2 ve a bk = 25 . ise aadakileri bulun.

10 ak a. a k=1 4 10 10
b. a s bk - 3ak d 5 d. a a - bk b k=1 2
k=1 10
Alan
1114 problemlerinde, nin grafii ile x-ekseni arasnda kalan blgenin toplam alann bulun. 11. s x d = x 2 - 4x + 3, 0 x 3
c. a s ak + bk - 1 d
k=1
Blm 5 12. s x d = 1 - s x 2> 4 d, 13. s x d = 5 - 5x 2>3, 14. s x d = 1 - 1x, -2 x 3 -1 x 8 0 x 4 33. y = x 2 +
Problemler
389

1 t dt nin 1 L = 2 1 ; x2 y s 1 d = 3, y s1d = 1 .
x
1526 problemlerindeki eriler ve dorularla evrelenen blgelerin alanlarn bulun. 15. y = x, 16. y = x, y = 1> x ,
2
d2 y dx 2
17. 1x + 1y = 1,
y = 1> 1x,
y 1
x = 2 x = 2 y = 0
balang deer problemini zdn gsterin. 34. y = 10 A 1 + 2 2sec t B dt nin

x
x = 0,
d 2y dx 2
= 2sec x tan x ;
y s 0 d = 3,
y s0d = 0 .
balang deer problemini zdn gsterin.

x y 1
35 ve 36 problemlerindeki balang deer problemlerinin zmlerini integral olarak ifade edin. dy sin x = x , y s5d = - 3 35. dx 36. dy = 22 - sin2 x , dx y s - 1d = 2
18. x3 + y = 1, x = 0,
y 1
y = 0, 0 x 10 iin
x3 y 1, 0 x 1
Belirsiz ntegralleri Hesaplama

3744 problemlerindeki integralleri hesaplayn. 37. 39. L L 2s cos x d-1>2 sin x dx 38. L s tan x d-3>2 sec2 x dx
s 2u + 1 + 2 cos s 2u + 1 dd du a 1
19. x = 2y 2, 21. y = 4x, 23. y = sin x,

2
x = 0,
y = 3
20. x = 4 - y 2,
x = 0
y = 4x - 2 y = 4x - 16 y = x, 0 x p> 4
+ 2 sec2 s 2u - p d b du L 22u - p s t + 1 d2 - 1 2 2 at - t b at + t b dt dt 41. 42. t4 L L 40. 43. L 1t sin s 2t 3>2 d dt 44. L sec u tan u 21 + sec u du
22. y 2 = 4x + 4,
24. y = sin x , y = 1, - p> 2 x p> 2 25. y = 2 sin x, y = sin 2x, 0 x p 26. y = 8 cos x, y = sec2 x,
2
Belirli ntegralleri Hesaplama

4570 problemlerindeki integralleri hesaplayn.
1 1
- p> 3 x p> 3
27. Soldan x + y = 2, sadan y = x ve stten y = 2 ile evrelenen gen blgenin alann bulun. 28. Soldan y = x sadan y = 6 x ve alttan y = 1 ile evrelenen gen blgenin alann bulun. 29. (x) = x 3x nin ekstremum deerlerini bulun ve nin grafii ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alannn bulun. 30. Birinci drtte bir blgeden x1@2 + y1@2 = a1@2 erisiyle kesilen blgenin alann bulun. 31. x = y2@3 erisi ile x = y ve y = 1 dorular arasnda kalan blgenin toplam alann bulun. 32. 0 x 3p@2 aralnda y = sin x ve y = cos x erileri arasnda kalan blgenin toplam alann bulun.
3 2
45. 47.
-1 L 2
s 3x 2 - 4x + 7 d dx
46. 48. 50. 52. 54. 56.
0 L 1 L 4 1 L 1
s 8s 3 - 12s 2 + 5 d ds
27
4 dy 2 1 y L 4 dt 49. 1 t 1t L 51. 53. 55. 36 dx s 2 x + 1 d3 0 L

1 1/8 L p 0 L 1
x -4/3 dx
A 1 + 1u B 1>2
1u dr
3
du
0 2(7 - 5r) 2 L 1>2 0 L 0 L
x -1>3s 1 - x 2>3 d3>2 dx sin2 5r dr
x 3s 1 + 9x 4 d-3>2 dx cos2 a4t p b dt 4
p>4
390
57. 59. 61. 63. 65. 67. 69.
p>3 0 L 3p p L 0 -p>3 L 0 L
Blm 5: Integrasyon
3p>4 p>4 L p 0 L
sec2 u du x dx 6
58. 60. 62. 64. 66. 68. 70.
csc2 x dx u du 3
hacimli gazn scakln 1C arttrmak iin gerekli s miktardr. Oksijenin zgl ss T ye baldr ve Cy = 8.27 + 10 -5 s 26T - 1.87T 2 d . formln salar. 20 T 675C iin Cynin ortalama deerini ve bu deerin hangi scaklkta alndn bulun.
cot2
tan2
3p>4
sec x tan x dx 5s sin x d3>2 cos x dx 15 sin4 3x cos 3x dx 3 sin x cos x 21 + 3 sin2 x tan u du 22 sec u dx
p>2 p>2 p>2 p>3
p>4 L 1 -1 L 0 L 0 L
csc z cot z dz
2x sin s 1 - x 2 d dx x x cos-4 a b sin a b dx 2 2
ntegralleri Tretmek
7780 altrmalarnda dy@dxi bulun.
x 7x2
2p>3 p>4 p >4

2
-p>2 L 0 L 0 L
77. y = 79. y =
sec2 x dx s 1 + 7 tan x d2>3 cos 1t dt
2 L 1
22 + cos t dt
3
78. y = 80. y =
2 L 2
22 + cos3 t dt
6 dt 4 x 3 + t L
1 dt 2 sec x t + 1 L
p2>36 2t sin 1t L
Ortalama Deerler
71. (x) = mx + bnin ortalama deerini verilen aralkta bulun. a. [ - 1, 1] b. [ - k, k] 72. Verilen aralkta fonksiyonlarn ortalama deerini bulun. a. [0, 3] aralnda y = 23x b. [0, a] aralnda y = 2ax 73. [a, b] aralnda trevlenebilir bir fonksiyon olsun. Blm 2de nin [a, b]deki ortalama deiim orann s b d - s a d b - a ve nin xteki anlk deiim orann ise (x) olarak tanmlamtk. Bu blmde ise bir fonksiyonun ortalama deerini tanmladk. Yeni ortalama tanmnn eskisiyle tutarl olmas iin, s b d - s a d = average value of ortalama on [a, b] . nn [a, b]deki deeri b - a olmas gerekir. Bu doru mudur? Yantnz aklayn. 74. ntegre edilebilir bir fonksiyonun 2 uzunluunda bir aralktaki ortalama deerinin fonksiyonun o aralktaki integralinin yars olduu doru mudur? Yantnz aklayn. T 75. 365 gnlk bir yl iin 2p s x - 101 d b + 25 365 scaklk fonksiyonunun ortalama deerini hesaplayn. Bu Fairbanks, Alaskadaki yllk ortalama hava scakln bulmann bir yoludur. Ulusal Hava Servisinin resmi rakam, gnlk normal ortalama hava scaklklarnn saysal ortalamas, (x)in ortalama deerinden biraz daha yksek olan 25.7 Fdir. ekil 3.33 nedenini gstermektedir. T 76. Bir gazn zgl ss cal@-mol (kalori bl derece gram molekl) birimiyle llen zgl s Cy, verilen bir miktar sabit s x d = 37 sin a
Teori ve rnekler
81. [a, b] aralnda trevlenebilen her y = (x) fonksiyonunun kendisinin [a, b]de bir fonksiyonun trevi olduu doru mudur? Yantnz aklayn. 82. F(x)in s x d = 21 + x 4 . fonksiyonunun bir ters trevi 1 olduunu varsayn. 10 21 + x 4 dx integralini F cinsinden ifade edin ve yantnz aklayn. 83. y = 1x 21 + t 2 dt . ise dy@dxi bulun. Hesaplarnzdaki ana admlar aklayn.
0 1
84. y = 1cos x s 1> s 1 - t 2 dd dt . ise dy@dxi bulun. Hesaplarnzdaki ana admlar aklayn.
85. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacn karlamak iin, kasabanz burada grlen alan ayrmtr. Kasaba mhendisi olarak, kasaba konseyi sizden park yerinin 11.000$a yaplp yaplamayacan bulmanz istemektedir. Alan temizlemenin masraf ft2 bana 0.10$dr ve park yerinin inaat ft2 bana 2.00$ tutacaktr. in tamam 11.000$a yaplabilir mi?
0 ft 36 ft 54 ft 51 ft 49.5 ft Yatay mesafe 15 ft 54 ft 64.4 ft 67.5 ft 42 ft hmal edilir
Blm 5 86. A ve B paratleri 6400 ft ykseklikte bulunan bir helikopterdedirler. A parats atlar ve paratn amadan nce 4 sn der. Helikopter bu srada 7000 fte kar ve orada kalr. A helikopterden ayrldktan 45 sn sonra, B atlar ve paratn amadan nce 13 s der. Paratleri akken, iki parat de 16 ft@sn hzla derler. Paratleri almadan nce paratlerin serbset dtklerini (etkin hava direnci yok) varsayn. a. Ann parat hangi ykseklikte alr? b. Bnin parat hangi ykseklikte alr? c. Yere nce hangi parat iner?
391
87. Bir toptanc olarak, Tracey Burr Distributors her 30 gnde bir 1200 paket ikolata sevkiyat teslim almaktadr. TBD ikolatalar alclara dzenli bir ekilde datmaktadr ve bir sevkiyat geldikten t gn sonra, eldeki paketlerin envanteri I(t) = 1200 40t, 0 t 30 ile verilir. 30 gnlk srede TBDnin ortalama gnlk envanteri nedir? Bir paketi bir gn tutmann masraf 3 ise, gnlk ortalama tutma masraf nedir? 88. Bir kurabiye reticisi olan Rich Wholesale Foods kurabiye kutularn her 14 gnde bir olan sevkiyata kadar havalandrmal bir depoda tutmaktadr. Rich talepte zaman zaman grlen frlamalar karlamak iin yedekte 600 kutu bulundurmaya alr, dolaysyla tipik bir 14 gnlk envanter fonksiyonu I(t) = 600 + 600t, 0 t 14 olarak verilir. Her kutunun gnlk tutma masraf 4tir. Richin ortalama gnlk envanterini ve ortalama gnlk tutma masrafn bulun. 89. Solon Containera her 30 gnde bir 450 silindirlik plastik sama sevk edilmektedir. Envanter fonksiyonu (gnn bir fonksiyonu olarak eldeki silindirler) I(t) = 450 t2@2dir. Ortalama gnlk envanteri bulun. Bir silindiri tutma masraf gnde 2 ise, ortalama gnlk tutma masrafn bulun. 90. Mitchell Mailordera her 60 gnde bir 600 kutu atlet orab sevk edilmektedir. Sevkiyat geldikten t gn sonra eldeki kutu says Is t d = 600 - 20 215t . dir. Ortalama gnlk envanteri bulun. Bir kutuyu tutma masraf gnde 1@2 ise, ortalama gnlk tutma masrafn bulun.
Ortalama Gnlk Envanter

Ekonomide ortalama deer ortalama gnlk envanter gibi eyleri incelemek iin kullanlr. I(t) radyo, lastik, ayakkab veya bir firmann t gnnde elinde hangi rn varsa onun says ise (I ya envanter fonksiyonu deriz), I nn bir [0, T] zaman aralndaki ortalama deerine firmann o aralktaki ortalama gnlk envanteri denir. 1 Ortalama envanter = = ort( Averagegnlk daily inventory avsI) d = Is t d dt . TL 0 h bir birim mal bir gn tutmann masrafysa, ort(I) h o srede ortalama gnlk tutma masrafdr.
T
Blm 5
Teori ve rnekler
1
d 2y
2 1 0 L
dy dy + a 2y = s x d, x = 0 iken= 0 ve and y = 0 when x = 0 . dx dx = 0 ve y = 0 dx
1. a. b.
0 L 0 L
ise 7s x d dx = 7, does
1
s x d dx = 1 ?
balang deer probleminin zdn gsterin. (pucu: sin (ax at) = sin ax cos at cos ax sin at) 4. Orantllk x ve ynin
y
ve s x d 0, does s x d dx = 4 and ise,

1
0 L Yantlarnz aklayn. 2 5
midir? 2s x d dx = 24 = 2 ?midir?
x =
1 21 + 4t 2
0 L
dt .
2.
olsun. s x d dx = 4, s x d dx = 3, g s x d dx = 2 . olsun. -2 2 -2 L L L Aadaki ifadelerden, varsa, hangileri dorudur?

2 5
denklemiyle birbirine bal olduklarn varsayn. d2y@dx2nin yye orantl olduunu gsterin ve orant sabitini bulun. 5. Aadaki durumlarda (4) bulun.
x2 0 0 L L 6. Aadaki bilgilerle (p@2)yi bulun. sxd
a.
s t d dt = x cos px
b.
t 2 dt = x cos px .
a.
s x d dx = - 3 s s x d + g s x dd = 9 b. 5 -2 L L c. - 2 x 5 aralnda s x d g s x d. 1 y = a
x 0 L
i. pozitif ve sreklidir. ii. x = 0dan x = aya kadar y = (x) erisinin altnda kalan alan yledir: a2 a p + sin a + cos a . 2 2 2
3. Balang deer problemi s t d sin as x - t d dt
fonksiyonunun
392
Blm 5: Integrasyon
y
7. xy-dzleminde x-ekseni, y = (x), (x) 0 erisi, x = 1 ve x = b dorular ile snrlanan blgenin alan her b 1 deerinde 2b 2 + 1 - 22 ye eittir. (x)i bulun. 8.
x 0 L
4 3 2 y1x 1 x y x2
u 0 L
s t d dt b du =
x 0 L
s u ds x - u d du .
olduunu ispatlayn (pucu: Sa taraftaki integrali iki integralin fark olarak ifade edin. Sonra denklemin iki tarafnn da xe gre trevinin ayn olduunu gsterin). 9. Bir eri bulmak xteki trevi her zaman 3x2 + 2 ise, (1, 1) noktasndan geen xy-dzlemindeki erinin denklemini bulun. 10. Shoveling dirt Bir ukurun dibinden yukar 32 ft@sn ilk hzyla bir krek dolusu p atyorsunuz. pn ukurun dna kabilmesi iin 17 ft yukar kmas gerekmektedir? lk hz bunun iin yeterli midir, yoksa kafanz saklamanz m gerekir?
0 1
2 3 y 1
EKL 5.34 Bunun gibi paral olarak srekli fonksiyonlar para para integre edilir.
Paral Olarak Srekli Fonksiyonlar

Esas olarak srekli fonksiyonlarla ilgilendiimiz halde, uygulamalardaki fonksiyonlarn ou paral olarak sreklidir. Bir (x) fonksiyonunun bir I kapal aralnda sonlu sayda sreksizlii varsa, Inn her i noktasnda
x:c
11. s x d = e 12. s x d = e 13. g s t d = e 14. hs z d = e
x 2>3, - 4, 2 - x, x 2 - 4, t, sin pt,
-8 x 6 0 0 x 3 -4 x 6 0 0 x 3 0 t 6 1 1 t 2 0 z 6 1 1 z 2 -2 x 6 -1 -1 x 6 1 1 x 2 -1 r 6 0 0 r 6 1 1 r 2
y 1 x 0 1 2
ve lim+ s x d lim- s x d and

x:c
limitleri var ve sonlu ise ve Inn u noktalarnda uygun tek tarafl limitler var ve sonlu ise fonksiyonu I kapal aralnda paral olarak sreklidir. Btn paral olarak srekli fonksiyonlar integre edilebilirdir. Sreksizlik noktalar I araln nin srekli olduu ak ve yar ak alt aralklara bler. Yukardaki limit kriterleri, her alt araln kapanna nin srekli olarak genilemesini garanti eder. Paral olarak srekli bir fonksiyonu integre etmek iin tek tek genilemeleri integre eder ve sonular toplarz. 1 - x, s x d = x 2, - 1, -1 x 6 0 0 x 6 2 2 x 3
21 - z, s 7z - 6 d-1>3,
1, 15. s x d = 1 - x 2, 2, r, 16. hs r d = 1 - r 2, 1,
17. ekildeki fonksiyonun ortalama deerini bulun.

3
fonksiyonunun (ekil 5.34) [1, 3] aralndaki integrali

3 -1 L 0 2 0 L 2
s x d dx =
-1 L
s 1 - x d dx +
0
x 2 dx +
2 L 3
s - 1 d dx
= cx = olur.
x2 x3 d + c d + c-x d 2 -1 3 0 2
8 19 3 + - 1 = . 2 3 6
18. ekildeki fonksiyonun ortalama deerini bulun.

y 1 x 0 1 2 3
Temel Teorem paral olarak srekli fonksiyonlara x s d> dx d 1a s t d dtnin sadece nin srekli olduu x deerlerinde (x)e eit olaca kstlamasyla uygulanr. Aadaki Leibnitz kuralnda da benzer bir kstlama vardr. 1116 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin ve tanm kmelerinde integre edin.
Blm 5
393
Leibniz Kural
Uygulamalarda, bazen hem alt hem de st integrasyon snrlar deiken olan integrallerle tanmlanan
x2 21x
tadr. Yani, A(x) s ys x dd dy . dx
s x d =
sin x L
s 1 + t d dt
ve and
g sxd =
1x L
sin t 2 dt ,
hzyla artmaktadr. Ayn zamanda A(x) toplanan halnn genilii kere du> dx hz olan s us x dd du , dx
eklinde fonksiyonlarla karlarz. Birinci integral dorudan hesaplanabilirken ikincisi hesaplanamaz. Ama iki integralin de trevini Leibniz Kural denilen bir formlle hesaplayabiliriz:
hzyla azalmaktadr. Adaki net deiim oran
Leibniz Kural
, [a, b]de srekliyse ve u(x) ile y(x) xin deerleri [a, b]de olan trevlenebilir fonksiyonlarysa,
dy du dA = s ys x dd - s us x dd , dx dx dx olarak bulunur ki, bu da Leibniz kuraldr. Kural ispatlamak iin, Fyi nin [a, b]deki bir ters trevi olarak alalm. Bu durumda,
ysxd usxd L
d dy du s t d dt = s ys x dd - s us x dd dx L dx dx usxd
olur.
ysxd
s t d dt = Fs ys x dd - Fs us x dd .
ekil 5.35 Leibniz Kuralnn geometrik bir yorumunu vermektedir. Soldan toplanmasyla ayn x annda sadan serilen deiken (t) genilikli bir hal grlmektedir (Bu yorumda zaman t deil xtir). x annda, yer u(x)ten y(x)e kadar kaplanmaktadr. Halnn toplanma hz du@dx, serilme hz dy@d ile eit olmak zorunda deildir. Verilen herhangi bir x annda, halnn kaplad alan
ysxd
olur. Bu denklemin iki tarafnn da xe gre trevinin alnmas bize istediimiz denklemi verir: d d s t d dt = cFs ys x dd - Fs us x dd d dx L dx usxd = F s ys x dd = s ys x dd dy du - F s us x dd dx dx
Zincir Kural
ysxd
As x d = ile verilir.
y
usxd L
s t d dt .
dy du - s us x dd . dx dx
Leibniz kuraln kullanarak, 1921 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevini bulun. 19. s x d =

Toplama f(u(x)) y f(t) Serme f(y(x))
x L
1 t dt 1/x L
21y
20. s x d =
1 dt 2 cos x 1 - t L
sin x
sin t 2 dt 1y L 22. Leibniz kuraln kullanarak, 21. g s y d =

x+3
0 u(x)
y(x)
t s 5 - t d dt .
A(x)
u(x) L
f(t) dt
y(x)
EKL 5.35 Bir haly sermek ve toplamak: Leibnitz kuralnn bir geometrik yorumu: dy du dA = s ys x dd - s us x dd . dx dx dx Kaplanan alan hangi oranda deimektedir? x annda, A(x) serilen halnn genilii (y(x)) kere halnn serilme hz dy> dx ile artmak-
integralini maksimize eden x deerini bulun. Bu gibi problemler politik seimlerin matematiksel teorisinde geer. The Entry Problem in a Political Race, Steven J. Brams ve Philip D. Straffin, Political Equilibriumda, Peter Ordeshook ve Kenneth Shepfle, editrler. Kluwer-Nijhoff, Boston, 1982, sayfa 181195e bakn.
Sonlu Toplamlara ntegrallerle Yaklamak

Analizin ou uygulamasnda, sonlu toplamalara yaklamda bulummak iin integraller kullanlralldk ekilde integrallere sonlu toplamlarla yaklamda bulunmann tersine olarak.
394
Blm 5: Integrasyon
rnein, lk n pozitif saynn karekklerinin toplam,

21 + 22 + + 2n . i bulun.
1 0 L
25. (x) srekli bir fonksiyon olsun. n 1 1 2 lim n c a n b + a n b + + a n b d
1x dx =
2 3>2 2 x d = 3 3 0
n: q
ifadesini belirli bir integral olarak ifade edin. 26. Altrma 25in sonucuyla aadakileri hesaplayn a. lim
n: q
integrali n 1 + n n + A 21 + 22 + + 2n = . n 3>2 st toplamlarnn limitidir. Sn = 1 An
1 2 n + An
1 n
1 s 2 + 4 + 6 + + 2n d , n2 1 s 115 + 215 + 315 + + n 15 d , n 16
b. lim
n: q
3p np p 2p 1 c. lim n asin n + sin n + sin n + + sin n b . n: q Aadaki limitler hakknda ne sylenebilir? 1 d. lim 17 s 115 + 215 + 315 + + n 15 d n: q n
y y x
1 s 115 + 215 + 315 + + n 15 d n 15 27. a. r yarapl bir daire iindeki n kenarl dzgn bir okgenin alan Annin nr 2 2p An = sin n . 2 olduunu gsterin. e. lim
n: q
1 n
2 n
n1 1 n
b. n q iken Annin limitini bulun. Bu bir dairenin alan hakknda bildiklerinizle uyumakta mdr? 28. Bir diferansiyel denklem y = sin x + 1x cos 2t dt + 1 in aadaki iki koulu da saladn gsteriniz. i. y = - sin x + 2 sin 2x ii. x = p iken y = 1 ve y = 2 29. Bir integralle tanmlanan fonksiyon Bir fonksiyonun grafii, gsterildii gibi, bir yarm ember ve iki doru parasndan olux maktadr. g s x d = 11 s t d dt . olsun.
y
p
Dolaysyla, n byk olduunda, Sn 2/3e yaklar ve + 2n = Sn # n 3>2 L 2 n 3/2 . Root sum = Karekk toplam = 21 + 22 + 3 elde ederiz. Aadaki tablo yaklamn ne kadar iyi olabileceini gstermektedir. n 10 50 100 1000 23.
n: q
Kkler toplam 22.468 239.04 671.46 21,097
s 2> 3 dn3>2
Bal hata 1.386> 22.468 L 6% 1.4% 0.7% 0.07%
21.082 235.70 666.67 21,082
3 y f(x) 1 3 1 1 1 3 x
lim
15 + 25 + 35 + + n 5 n6
1 0 L
ifadesini, limitin x 5 dx
a. g (1)i bulun.
b. g (3) bulun.
c. g(1)i bulun.
d. (3, 4) ak aralnda gnin bir yerel maksimumunun bulunduu btn x deerlerini bulun. e. x = 1 de gnin grafiine teet olan doru iin bir denklem yazn. f. (3, 4) ak aralnda gnin grafiinin her bkm noktasnn x-koordinatn bulun. g. gnin deerler kmesini bulun.
olduunu gstererek ve integrali hesaplayarak bulun. 24. Altrma 23e bakn ve aadaki ifadeyi hesaplayn. lim 1 3 s 1 + 23 + 33 + + n 3 d . n4
n: q
Blm 5
395
Blm 5
Alanlar, Hacimleri ve Erilerin Uzunluklarn Bulmak iin Riemann Toplamlarn Kullanmak Blm I de Alanlar ve hacimleri gz nne getirir ve yaklamda bulunur.
Riemann Toplamlar, Belirli ntegraller ve Analizin Temel Teoremi Blmler I, II ve III Riemann toplamlarn ve belirli integralleri gelitirir. Blm IV , daha nce incelenen problemleri zmek iin, Temel Teoremi kullanarak Riemann toplamlarn ve belirli integrali gelitirmeye devam eder.
Yamur Tutucular, Asansrler ve Roketler Blm I, bir eri altndaki alann, blmden alnan rnekler iin bir dikdrtgen yaklamnn alan ile ayn olduunu gsterir. Deiik ekillerdeki havuzlarda toplanan suyun, havuz dolarken ve boalrken, miktarn hesaplayacaksnz.
Bir Doru Boyunca Haraket, Blm II Konum, hz ve ivme arasndaki trev ilikilerinin gz nnde canlandrlmasyla bir grafiin eklini gzleyeceksiniz. Bu yazlm kullanlarak metindeki ekiller canlandrlabilir.
Kirileri Emek Kirilerin eilmi ekillerini inceler, maksimum sapmalarn, konkavlklarn ve bkm noktalarn belirler ve sonular bir kiriin skmas ve gerilmesi cinsinden yorumlar.
Blm
BELRL NTEGRALLERN UYGULAMALARI

GR Blm 5te sonlu bir [a, b] kapal aralnn bir P blnne kar gelen
n
SP = a s ck d xk
k=1
Riemann toplamlar ile integrasyon ilemi arasndaki banty kefettik. [a, b] kapal aral zerinde srekli bir fonksiyon iin, blnn normu 7 P 7 sfra yaklarken Spnin limitinin, nin bir ters trevi F olmak zere
b a L
s x d dx = Fs b d - Fs a d
says olduunu bulduk. Bunu, x-ekseni ile a x b iin y = (x) fonksiyonunun grafii arasndaki alan hesaplama ve iki eri arasndaki alan bulma problemlerine uyguladk. Bu blmde uygulamalar, hacimleri, dzlem erilerin uzunluklarn, arlk merkezlerini, dnel yzeylerin alanlarn, i ve svlarn dzlemsel duvarlara kar kuvvetlerini bulmaya geniletiyoruz. Btn bunlar kapal aralklarda srekli fonksiyonlarn Riemann toplamlarnn limitleri olarak yani Analizin Temel Teoremini kullanarak hesaplanabilen belirli integraller olarak tanmlyoruz.
6.1
Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dndrme

Bu blmde dik-kesitleri dzlemsel blgeler olan kat cisimlerin hacimlerini tanmlyoruz. Bir S kat cisminin bir dik-kesiti, Snin bir dzlemle arakesiti tarafndan oluturulan dzlemsel blgedir (ekil 6.1). ekil 6.1deki gibi bir S kat cisminin hacmini bulmak istediimizi varsayn. Bir silindirin klasik geometrideki tanmn keyfi tabanl silindirik kat cisimlere (ekil 6.2) genileterek balyoruz. Silindirik kat cismin bilinen bir A taban alan ve h ykseklii varsa silindirik kat cismin hacmi Hacim = alan ykseklik = A h olur. Bu denklem, silindirik olmayan birok kat cismin hacimlerini, dilimleme yntemiyle tanmlamann temelini oluturur. [a, b] aralndaki her x S kat cisminin dik-kesiti, alan A(x) olan bir R(x) blgesi ise ve A(x), xin srekli bir fonksiyonu ise S kat cisminin hacmini bir belirli integral olarak aadaki yolla hesaplayabiliriz.
396
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dndrme

y Px S A(x) alanl R(x) dik-kesiti
397
a x b x
EKL 6.1 S kat cisminin, [a, b] aralndaki bir x noktasnda x-eksenine dik olan bir Px dzlemi ve Snin kesiimiyle oluan dik-kesiti.
A Taban alan Alann bildiimiz dzlem blge
h yksek Blge zerinde silindirik kat cisim Hacim taban alan ykseklik Ah
EKL 6.2 Silindirik bir kat cismin hacmi daima taban alan kere ykseklii olarak tanmlanr.
[a, b] araln, genilikleri (uzunluklar) xk olan alt aralklara bleriz ve kat cismi, a = x0 x1 xn = b bln noktalarnda x-eksenine dik dzlemlerle, bir ekmei dilimler gibi, dilimleriz. Bln noktalarnda x-eksenine dik olan Pxk dzlemleri, Syi ince dilimlere ayrr (ince ekmek dilimleri gibi). Tipik bir dilim ekil 6.3te gsterilmitir. xk1deki dzlem ile xkdeki dzlem arasndaki dilime taban alan A(xk) ve ykseklii xk = xk xk1 (ekil 6.4) olan silindirik kat cisimle yaklamda bulunuruz. Bu silindirik kat cismin Vk hacmi, yaklak olarak dilimin hacmi ile ayn olan A(xk) xk dr: Volume the k th slab L Vk = As xk d xk . k.of dilimin hacmi Bu nedenle btn S kat cisminin V hacmine bu silindirik hacimlerin toplam ile yaklamda bulunulur.
a xk1 xk b x
n k=1
n k=1
V L a Vk = a As xk d xk . Bu, [a, b] aral zerinde A(x) fonksiyonu iin bir Riemann toplamdr. [a, b]nin blnnn normu sfra yaklarken bu toplamlarn yaklamlarnn iyilemesini bekleriz. Dolaysyla, bunlarn limit halindeki belirli integrallerini S kat cisminin hacmi olarak tanmlarz.
EKL 6.3 S kat cisminde tipik bir ince dilim.
398
y
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar
Taban R(xk) zerinde bulunan yaklam xk1deki dzlem silindiri xk xk xk1
Hacim TANIM Bilinen integre edilebilir A(x) dik-kesitli bir kat cismin x= adan x = bye kadar hacmi Ann adan bye integralidir:
b
V =
a L
As x d dx .
0 xk1 xk Silindirin taban alan A(xk) olan R(xk) blgesidir.

LEKL DEL
xkdaki dzle x
Bu tanm, A(x) srekli iken veya daha genel olarak, integrallenebilir iken uygulanr. Tanmdaki forml bir kat cismin hacmini hesaplamakta kullanmak iin aadaki admlar izleyin:
Bir Kat Cismin Hacmini Hesaplama

EKL 6.4 ekil 6.3teki ince dilime alan A(xk) ve ykseklii xk = xk xk 1 olan R(xk) tabanl silindirik cisim ile yaklalmtr.
1. 2. 3. 4.
Kat cismi ve tipik bir dik-kesit izin. Tipik bir dik-kesitin alan A(x) iin bir forml bulun. ntegrasyon snrlarn bulun. Temel Teoremi kullanarak A(x)i integre edin.
RNEK 1
Tipik bir dik-kesit x
Bir Piramidin Hacmi
3 m yksekliinde bir piramitin taban, bir kenar 3 m olan bir karedir. Piramidin utan x m aada ykseklie dik olan dik-kesiti bir kenar x m olan bir karedir. Piramidin hacmini bulun.
3
0 x x 3
zm
1.
x (m)
2.
3
Bir resim. Piramidi, ykseklii x-ekseninde ve ucu orijinde olarak izer ve tipik bir dik-kesit ekleriz (ekil 6.5). A(x) iin bir forml. xteki dik-kesit bir kenar x m olan bir karedir, dolaysyla alan yle olur: A(x) = x2
EKL 6.5 rnek 1deki piramidin dikkesitleri karelerdir.
3. 4.
ntegrasyon snrlar. Kareler x = 0dan x = 3e kadar giderler. Hacmi bulmak iin integre edin.
3 3
V = TARIHSEL BIYOGRAFI
Bonaventura Cavalieri (15981647)
0 L
As x d dx =
0 L
x 2 dx =
x3 d = 9 m3 3 0
RNEK 2
Cavalieri Prensibi
Cavalieri Prensibi, ykseklikleri eit ve her ykseklikteki dik-kesitleri ayn olan kat cisimlerin hacimlerinin eit olacan sylemektedir (ekil 6.6). Bu, hacim tanmndan hemen elde edilir. nk, dik-kesit alan fonksiyonu A(x) ve [a, b] aral her iki cisim iin ayndr.
399
Ayn hacim
Her seviyede ayn dik-kesit alan
EKL 6.6
Cavalieri Prensibi: Bu kat cisimlerin hacimleri ayndr. Bunu bozuk paralarla kendi kendinize grebilirsiniz (rnek 2).
RNEK 3
Bir Takozun Hacmi
3 yarapl bir silindirden iki dzlemle eri bir takoz kesilmitir. Bir dzlem silindirin eksenine diktir. kinci dzlem birinci dzlemi silindirin merkezinde 45lik ayla kesmektedir. Takozun hacmini bulun.
29 x2
zm Takozu izer ve x-eksenine dik tipik bir dik-kesit ekleriz (ekil 6.7). xteki dikkesit alan aada verilen dikdrtgendir:
A(x )s(ykseklik)(genilik) A x d = s height ds width d = s x d A 2 29 - x 2 B = 2x 29 - x 2 .

3
y x 45 x 0 3 x, 9 x2 3 x
Dikdrtgenler x = 0dan x = 3e kadar gider. Dolaysyla,

b
V =
a L
As x d dx =
0 L 3
2x 29 - x 2 dx
u = 9 - x 2, du = - 2x dx ,olsun, integre edin ve geriye dntrn.
= -
2 s 9 - x 2 d3>2 d 3 0 2 s 9 d3>2 3
EKL 6.7 x-eksenine dik olarak dilimlenmi rnek 2deki takoz. Dik-kesitler dikdrtgendir.
= 0 + = 18. dir.
Dnel Cisimler: Disk Yntemi

Dzlemsel bir blgenin dzlem iindeki bir eksen etrafnda dndrlmesiyle elde edilen kat cisme dnel cisim denir. ekil 6.8deki gibi cisimlerin hacimlerini bulmak iin, sadece A(x) dik-kesit alannn, R(x) yarapl diskin alan olduunu gzlemeliyiz. Burada R(x) dzlemsel blgenin snrnn dnme eksenine uzakldr. Bylece, alan A(x) = p(yarap)2 = p[R(x)]2 Dolaysyla hacim tanm
b b
dir.
V = verir.
a L
As x d dx =
a L
p[Rs x d]2 dx .
400
y
Bir dnel cismin hacmini hesaplamann bu yntemine, bir dik-kesit R(x) yarapl bir dairesel disk olduundan, ounlukla disk yntemi denir.
y x R(x) x
RNEK 4
x
Bir Dnel Cisim (x-Ekseni Etrafnda Dnme)
y = 2x, 0 x 4, erisi ile x-ekseni arasndaki blge bir dnel cisim elde etmek zere x-ekseni etrafnda dndrlyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm Blgeyi, tipik bir yarap ve retilen dnel cismi gsteren bir ekil izeriz (ekil 6.8). Hacim
b
x (a) y
V =
y x R(x) x
a L 4
p[Rs x d]2 dx p C 2x D dx
2 4
=
0 x 4 Disk x
0 L
Rs x d = 2x
4 s 4 d2 x2 d = p = 8p 2 0 2
= p olarak bulunur.
0 L
x dx = p
RNEK 5
(b)
Bir Krenin Hacmi

x2 + y2 = a2
EKL 6.8 rnek 4teki blge (a) ve dnel cisim (b).
emberi bir kre elde etmek zere x-ekseni etrafnda dndrlyor. Hacmini bulun.
zm Blgenin x-eksenine dik dzlemlerle ince dilimlere kesildiini dnelim (ekil 6.9). a ile a arasnda tipik bir x noktasndaki dik-kesit alan
A(x) = py2 = p(a2 x2) dir. Bu nedenle hacim

a a
V =
-a L
As x d dx =
-a L
ps a 2 - x 2 d dx = p ca 2x y (x, y)
x3 4 d = pa 3 . olur. 3 -a 3
A(x) p(a2 x2) a x x a x
EKL 6.9
x 2 + y 2 = a 2 emberini x-ekseni etrafnda dndrerek elde edilen kre. Yarap, Rs x d = y = 2a 2 - x 2 dir (rnek 5)
401
Takip eden rnekteki dnme ekseni x-ekseni deildir, fakat hacmi hesaplama kural ayndr: Uygun snrlar arasnda p(yarap)2yi integre edin.
RNEK 6
Bir Dnel Cisim ( y-Ekseni Etrafnda Dnme)
y = 2x erisi ile y = 1 ve x = 4 dorular arasndaki blgenin y = 1 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
4
V =
1 L 4
p[Rs x d]2 dx p C 2x - 1 D dx
2 4
1 L
= p 1 L = pc olarak bulunur.
C x - 2 2x + 1 D dx
4
7p x2 2 - 2 # x 3>2 + x d = . 2 3 6 1
y R(x) x 1 y R(x) x 1 1 y x y1 0 x (b) 1 (x, 1) y1 x 4 x 1 (x, x) y x
1 (a)
EKL 6.10
rnek 6teki blge (a) ve dnel cisim (b).
y-ekseni ile bir x = R(y), c y d erisi arasndaki blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen bir dnel cismin hacmini bulmak iin x yerine y yazarak ayn yntemi kullanrz. Bu durumda, dairesel dik-kesit alan A(y) = p(yarap)2 = p[R(y)]2 dir.
RNEK 7
y-Ekseni Etrafnda Dnme
y-ekseni ile x = 2@y, 1 y 4 erisi arasndaki blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
402

y
4
4 x 2 y y 1 0 (a) y
V =
1 L 4
p[Rs y d]2 dy 2 p a y b dy
4 4 2
=
R(y) 2 y 2 x
1 L
3 4 1 = p dy = 4p c- y d = 4p c d 2 4 y 1 1 L = 3p . dir.
RNEK 8
4 x 2 y 2 , y y y 1
Dikey Bir Eksen Etrafnda Dnme
x = y2 + 1 parabol ile x = 3 dorusu arasndaki blgenin x = 3 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
22
V =
0 2 R(y) 2 y x
- 22 L 22
p[Rs y d]2 dy
2 2
- 22 L
p[2 - y ] dy
Rs y d = 3 - s y 2 + 1 d = 2 - y2
EKL 6.11 rnek 7deki blge (a) ve dnel cisim bir ksm (b).
22
= p [4 - 4y 2 + y 4] dy - 22 L = p c4y = olarak bulunur.

y 2 y 0 1 x y2 1 3 (3, 2) (a) 5 x R(y) 3 (y2 1) 2 y2 (3, 2) 2 y 0 1 x y2 1 3 5 x y R(y) 2 y2 x3
y 5 22 4 3 y + d 5 - 22 3
64p 22 . 15
(b)
EKL 6.12
rnek 8deki blge (a) ve dnel cisim (b).

y y y (x, R(x)) (x, r(x))
403
0 0 a x b y R(x) y r(x) x x x
0 x x
Pullar
EKL 6.13 Burada retilen dnel cisimlerin dik-kesitleri diskler deil pullar (rondela) dr dolaysyla 1a As x d dx integrali biraz deiik bir formle yol aar.
y (2, 5) R (x) x 3 r (x) x2 1 2 ntegrasyon aral (a) x 0 y x 3 (1, 2) y 1 x2 1 x
Dnel Cisimler: Pul Yntemi

Bir dnel cisim oluturmak iin dndrdmz blge dnme ekseninde bitmez veya dnme eksenini kesmezse, dnel cismin iinde bir boluk olur (ekil 6.13). Dnme eksenine dik-kesitler disk yerine pullardr. Tipik bir pulun boyutlar D yarap: R(x) Yarap: r(x) ve pulun alan As x d = p[Rs x d]2 - p[rs x d]2 = ps [Rs x d]2 - [rs x d]2 d . olur. Sonu olarak, hacim tanm aadaki belirli integrali verir
y (2, 5) R (x) x 3 (1, 2) r (x) x 2 1 x x

b b
V =
a L
As x d dx =
a L
ps [Rs x d]2 - [rs x d]2 d dx .
Bir dilim, d yarap R(x) ve i yarap r (x) olan dairesel bir pul olduundan bir dnel cismin hacminin hesaplanmas iin kullanlan bu ynteme pul yntemi denir.
Pul dik-kesit D yarap : R (x) x 3 yarap : r (x) x 2 1 (b)
RNEK 9
Bir Pul Dik-Kesit ( x-Ekseni Etrafnda Dnme)
y = x 2 + 1 erisi ve y = - x + 3 dorusu ile snrlanan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm
EKL 6.14 (a) rnek 9da dnme eksenine dik bir doru paras tarafndan gerilen blge. (b) Blge x-ekseni etrafnda dndrldnde, doru paras bir pul (rondela) retir.
1. 2.
Blgeyi izin ve zerine dnme eksenine dik bir doru paras ekleyin (ekil 6.14deki lacivert doru paras). Blgeyle birlikte x-ekseni etrafnda dndrlseydi doru parasnn tarayaca pulun i ve d yaraplarn bulun.
404
Bu yaraplar doru parasnn ularnn dnme eksenine uzaklklardr (ekil 6.14) D yarap: R(x) = x + 3 Yarap: r(x) = x2 + 1 3. ekil 6.14(a)daki eri ve dorunun kesiim noktalarnn x-koordinatlarn bularak integrasyon snrlarn belirleyin. x2 + 1 = -x + 3 x2 + x - 2 = 0 s x + 2 ds x - 1 d = 0 x = - 2, x = 1
R( y) y (2, 4) 4 y r ( y) 2 y y 2 x veya y x 2 y x veya x y x 2 (a)
2
4.
Hacim integralini hesaplayn.

b
V = =
ntegrasyon aral
a L 1 -2 L 1
ps [Rs x d]2 - [rs x d]2 d dx pss - x + 3 d2 - s x 2 + 1 d2 d dx ps 8 - 6x - x 2 - x 4 d dx 117p x3 x5 d = 5 -2 5 3

1
2 ve 3 admlarndaki deerler
-2 L
= p c8x - 3x 2 -
y r ( y) 2 4
R ( y) y
Bir blgenin y-ekseni etrafnda evrilmesi ile oluturulan bir cismin hacmini bulmak iin rnek 9daki ayn prosedr kullanrz fakat x yerine yye gre integral alrz. Bu durumda tipik bir pul tarayan doru paras y-eksenine (dnme ekseni) diktir ve pulun d ve i yaraplar ynin fonksiyonlardr.
RNEK 10
Bir Pul Dik-Kesit ( y-Ekseni Etrafnda Dnme)
Birinci drtte bir blgede y = x2 parabol ve y = 2x dorusuyla snrlanan alan y-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor. Dnel cismin hacmini bulun.
y
y x 2 x y 0 2 (b)
x
zm nce blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine (y-ekseni) dik bir doru paras izin. ekil 6.15(a)ya bakn . Doru parasnn tarad pulun yaraplar Rs y d = 2y, r s y d = y> 2dir. (ekil 6.15). Doru ve parabol y = 0 ve y = 4te kesiirler, dolaysyla ,integrasyon snrlar c = 0 ve d = 4tr. hacmi bulmak iin integral alrz:
d
V = =
c L 4
ps [Rs y d]2 - [rs y d]2 d dy
EKL 6.15 (a) rnek 10daki y-ekseni etrafnda dndrlen blge, pul yaraplar, integrasyon snrlar. (b) (a)daki doru parasnn tarad pul.
2 y 2 p a c 2y d - c d b dy 2 0 L 2 4 y y2 y3 4 8 = p ay b dy = p c d = p 4 2 12 3 0 0 L
405
zet
Btn hacim rneklerimizde, tipik bir dilimin dik-kesit alan A(x) nasl tanmlanrsa b tanmlansn, hacmin V = 1a As x d dx belirli integrali olarak tanmlanmas yaptmz hesaplamalarn kalbidir.
ALITIRMALAR 6.1
Dik-Kesit Alanlar
1 ve 2 altrmalarnda kat cismin x-eksenine dik olan dik- kesitlerinin A(x) alanlar iin forml bulunuz. 1. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Her durumda, bu dzlemler arasnda x-eksenine dik olan kesitler y = - 21 - x 2 yar emberinden y = 21 - x 2 . yar emberine kadar gider. a. Dik-kesitler aplar xy-dzleminde olan disklerdir.
x2 y2 1 y
d. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan ekenar genlerdir.

y
0 1 x2 y2 1 1 x
2. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasnda x-eksenine dik olan kesitler y = - 2x parabolnden y = 2x . parabolne kadar gitmektedir. a. Dik-kesitler aplar xy-dzleminde olan disklerdir.
0 1 1 x
b. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan karelerdir.

x y2 4 y x
b. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan karelerdir.

0 1 1 x2 y2 1 y x
c. Dik-kesitler kegenleri x-dzleminde olan karelerdir. (Bir karenin kegeninin uzunluu kenarlarnn uzunluunun 22 katdr.)
x2 y2 1 y x y2 4 x
c. Dik-kesitler kegenleri xy-dxleminde olan karelerdir.

0 1 1 x
d. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan ekenar genlerdir.
406
Dilimleyerek Hacim Bulma

3-10 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun. 3. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. 0 x 4 aralnda x-eksenine dik olan kesitler kegenleri y = - 2x parabolnden y = 2x . parabolne kadar giden karelerdir. 4. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik olan kesitler aplar y = x2 parabolnden y = 2 x2 parabolne kadar giden disklerdir.
y 2 0 x2 y2 1 1 x y
0 y 2 x2
y x2 x
11. Bklm bir cisim Kenar uzunluu s olan bir kare bir L dorusuna dik bir dzlemde bulunmaktadr. Karenin bir kesi L zerindedir. Bu kare L boyunca h kadar ilerlerken, kare L nin etrafnda dnerek kare dik-kesitli tirbon benzeri bir stun oluturur. a. Stunun hacmini bulun. b. Kare bir yerine iki kere dnerse hacim ne olur? Yantnz aklayn. 12. Cavalieri Prensibi Bir cisim x = 0 ve x = 12de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik dzlemlerden oluan kesitler, ekilde gsterildii gibi y = x@2 erisinden y = x dorusuna giden disklerdir. Cismin hacminin neden taban yarap 3 ve ykseklii 12 olan bir koniyle ayn olduunu aklayn.
y yx
5. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Her durumda, bu dzlemler arasnda x-eksenine dik olan kesitler tabanlar y = - 21 - x 2 yar emberinden y = 21 - x 2 . yar emberine kadar giden dikey karelerdir. 6. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Her durumda, bu dzlemler arasnda x-eksenine dik olan kesitler kegenleri y = - 21 - x 2 yar emberinden y = 21 - x 2 . yar emberine kadar giden ka-relerdir. 7. Bir cisimin taban y = 2 2sin x erisi ile x-ekseni zerindeki [0, p] aral arasnda kalan blgedir. x-eksenine dik olan kesitler aadadr. a. Tabanlar, ekilde gsterildii gibi, x-ekseninden eriye kadar giden ekenar genler.
y
y x 2 0
y 2sin x 12 0 p x
Disk Yntemiyle Hacim Bulmak

1316 altrmalarnda, renkli blgenin verilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun. 13. x-ekseni etrafnda
y 1 x 2y 2 x 0 3 2 x
8. Cisim, x = - p> 3 ve x = p> 3 de x-eksenine dik dzlemler . arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik kesitler yledir: a. aplar y = tan x erisinden y = sec x erisine kadar giden diskler. b. Tabanlar y = tan x erisinden y = sec x erisine kadar giden kareler. 9. Cisim, y = 0 ve y = 2de y-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. y-eksenine dik kesitler aplar y-ekseninden x = 25 y 2 . parabolne giden disklerdir. 10. Cisimin taban x2 + y2 1 diskidir. y-eksenine y = 1 ile y = 1 arasnda dik dzlemlerden oluan kesitler bir ayaklar diskin zerinde olan ikizkenar dik genlerdir.
b. Tabanlar x-ekseninden eriye kadar giden kareler.
14. y-ekseni etrafnda

y
3y 2 x
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dndrme 15. y-ekseni etrafnda
y 1 1 x tan y 4
407
16. x-ekseni etrafnda

y y sin x cos x
3338 altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgelerin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 33. y = x,
2
y = 1,
x = 0
34. y = 2 2x, - p> 4 x p> 4 x = 0, x = 1 36. y = 4 - x ,

2
y = 2,
x = 0
35. y = x + 1, 37. y = sec x,

x
y = x + 3 y = 22, y = tan x,
y = 2 - x
38. y = sec x,
1722 Altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgeleri x-ekseni etrafnda dndrerek retilen cisimlerin hacmini bulun. 17. y = x ,
2
3942 altrmalarnda, her blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle oluan cismin hacmini bulun. 39. Keleri (1, 0), (2, 1) ve (1, 1)de bulunan genle snrlanan blge. 40. Keleri (0, 1), (1, 0) ve (1, 1)de bulunan genle snrlanan blge. 41. Birinci drtte bir blgede stten y = x 2 , alttan x-ekseni ve sadan x = 2 dorusuyla snrlanan blge. 42. Birinci drtte bir blgede soldan x2 + y2 = 3 emberi, sadan x = 23 ,dorusu ve alttan y = 23 dorusuyla snrlanan blge. 43 ve 44 altrmalarnda, her blgenin verilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun. 43. Birinci drtte bir blgede stten y = x2 erisi, alttan x-ekseni ve sadan x = 1 dorusuyla snrlanan blge, x = 1 dorusu etrafnda. 44. kinci drtte bir blgede stten y = x3 erisi, alttan x-ekseni ve soldan x = 1 dorusuyla snrlanan blge, x = 2 dorusu etrafnda.
y = 0,
2
x = 2 y = 0
18. y = x , y = 0,
y = 0,
2
x = 2
19. y = 29 - x , 21. y = 2cos x, 22. y = sec x,
0 x p> 2,
20. y = x - x , x = p> 4 x = 0
y = 0
y = 0,
x = - p> 4,
23 ve 24 altrmalarnda blgenin verilen doru etrafnda dndrlmesi ile retilen cismin hacmini bulun. 23. Birinci drtte bir blgede, stten y = 22 dorusu, alttan y = sec x tan x erisi ve soldan y-ekseniyle snrl blgenin y = 22 dorusu etrafnda dndrlmesiyle oluan cisim. 24. Birinci drtte bir blgede, stten y = 2 dorusu, alttan y = 2 sin x, 0 x p@2 erisi ve soldan y-ekseniyle snrl blgenin y = 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle oluan cisim. 25-30 altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgelerin y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen dnel cisimlerin hacmini bulun. 25. x = 25 y 2, 26. x = y 3>2, x = 0, y = - 1, y = 1 ile snrl blge x = 0 ile snrl blge x = 0 ile snrl blge y = 3 x = 0, y = 2 ile snrl blge - 2 y 0, y = 0, x = 0,
Dnel Cisimlerin Hacimleri

45. y = 2x erisi ile y = 2 ve x = 0 dorular tarafndan snrlanan blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini bulun. a. x-ekseni c. y = 2 dorusu b. y-ekseni d. x = 4 dorusu
27. x = 22 sin 2y, 29. x = 2> s y + 1 d,
28. x = 2cos s py> 4 d,
0 y p> 2,
30. x = 22y> s y 2 + 1 d,
x = 0,
y = 1
46. y = 2x, y = 0 ve x = 0 dorularyla snrl gen blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini bulun. a. x = 1 dorusu b. x = 2 dorusu 47. y = x2 parabol ve y = 1 dorusuyla snrl blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini bulun. a. y = 1 dorusu c. y = 1 dorusu b. y = 2 dorusu
Pul Yntemiyle Hacim Bulma

31 ve 32 altrmalarndaki renkli blgelerin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 31. x-ekseni etrafnda
y y cos x y1
32. y-ekseni etrafnda

y
4
x tan y x x
48. Keleri (0, 0), (b, 0) ve (0, h)de bulunan gen blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini integrasyonla bulun. a. x-ekseni b. y-ekseni
49. Bir torusun hacmi. x 2 + y 2 a 2 diski x = b s b 7 a d dorusu etrafnda dndrlerek, torus ad verilen simit eklinde bir
408
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar dnel cisim oluturuluyor. Hacmini bulun. (pucu: a yarapl bir a 2 2 yarm emberin alan olduu iin, 1-a 2a - y dy = pa2@2dir.)
y (cm) x2 y2 162 256
50. Bir ksenin hacmi Bir ksenin ekli, y = x2@2nin grafiinin y = 0 ve y = 5 dorular arasndaki ksmnn y-ekseni etrafnda evrilmesi ile elde edilecek ekildedir. a. ksenin hacmini bulun b. likili oranlar Kseye, 3 birim kp@sn oran ile su doldurursak, su 4 birim derinlikte iken su seviyesi ne hzla ykselmektedir? 51. Bir ksenin hacmi a. a yarapl yarm kre eklindeki bir kse h derinliinde su iermektedir. ksenin iindeki suyun hacmini bulun. b. likili oranlar 5 m yarapl yarm kre eklindeki bir beton kseye 0.2 m3@sn oran ile su akmaktadr. Su 4 m derinlikte iken su seviyesi ne hzla ykselmektedir? 52. Bir cismin tam zerindeki bir n oluturduu cisim glgesinin dnme eksenine paralel uzunluunu lerek bir dnel cismin hacmini nasl tahmin edebileceinizi aklayn. 53. Bir yarkrenin hacmi Aadaki ekilde gsterildii gibi, R yarapl bir yarkrenin dik-kesitlerini, R yarapl ve ykseklii R olan bir dik dairesel ii dolu silindirden taban yarap R ve ykseklii R olan bir dik koni kararak elde edilen cismin dikkesitleri ile karlatrarak, yarkrenin hacmini veren V = (2@3)pR3 formln elde edin. 56. Bir ekl tasarlamak Sizden 190 gr civarnda bir arl olan sa bir ekl tasarlanmanz istendiinde, aada gsterilen dnel cisim gibi tasarlamaya karar veriyorsunuz. ekln hacmini bulun. Younluu 8.5 gr@cm3 olan bir sa belirlerseniz, ekln arl ne olur?
y (cm) y x 36 x2 12 0 7 x (cm) Derinlik 9 cm 16
0 6 x (cm)
57. Maks - Min y = sin x, 0 x p, yay y = c, 0 c 1 dorusu etrafnda dndrlerek ekil 6.16daki cisim elde ediliyor. a. Cismin hacmini minimize eden c deerini bulun. Minimum deer nedir? b. [0, 1]deki hangi c deeri cismin hacmini maksimize eder? c. Cismin hacminin grafiini cnin bir fonksiyonu olarak nce 0 c 1 aralnda, sonra daha geni bir tanm aralnda izin. c [0, 1]den uzaklatka, cismin hacmine ne olur? Bunun fiziksel bir anlam var mdr? Yantnz aklayn.
y
R2 h2
h h R h R
y sin x
54. Bir koninin hacmi Ykseklii h ve yarap r olan dik bir koninin hacmini bulmak iin analiz kullann. 55. Bir tava tasarlamak Kulplar olan kresel bir kap eklinde bir kzartma tavas tasarlyorsunuz. Evde yaptnz deneyler sizi, derinlii 9 cm yapar ve kreye 16 cmlik bir yarap verirseniz onun 3 L civarnda sv tutaca konusunda ikna ediyor. Emin olmak iin tavay aada gsterildii gibi bir dnel cisim olarak gznzde canlandryor ve hacmini bir integralle hesaplyorsunuz. Bulduunuz hacim santimetre kp olarak nedir? (1 L = 1000 cm3)
0 yc p
EKL 6.16
6.2 58. Yedek yakt tank Bir helikopterin uu mesafesini arttrmak iin gvdesinin altna sacak yedek bir yakt tank tasarlyorsunuz. izim tahtanzda gerekletirdiiniz deneylerden sonra, tank y = 1 (x2@16), 4 x 4 erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilecek yzey gibi ekillendirmeye karar veriyorsunuz (boyutlar fttir).
Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak
409
a. Tank ka ft3 yakt alacaktr? b. Bir ft3 7.481 galondur. Eer helikopter bir galonla 32 mil gidiyorsa, tank yerletirildiinde helikopter ne kadar ekstra yol alabilecektir?
6.2

Blm 6.1 de, A(x) bir S cisminin x = adan x = bye kadar integrallenebilir dik-kesit alan olmak zere S cisminin hacmini,
b
As x d dx , a L belirli integrali olarak tanmladk. A(x) alan, cismi x-eksenine dik bir dzlemle dilimleyerek elde edilmiti. Bu blmde, hacim iin ayn integral tanmn kullanyoruz, fakat alan cismi farkl bir ekilde dilimleyerek elde ediyoruz. Bu defa cismi, kurabiye kalplar gibi giderek artan yarapl dairesel silindirlerle dilimliyoruz. Cismi, silindirin ekseni y-eksenine paralel olacak ekilde, yukardan aaya x-eksenine dik olarak dilimleriz. Her silindirin dikey ekseni ayn dorudur fakat silindirlerin yaraplar her dilimde artar. Bu yntemle S cismi, aalardaki ya halkalar gibi, kalnlklar eit olan ve ortak eksenden darya doru gittike byyen ince silindirik kabuklara dilimlenir. Bir silindirik kabuu aarsak, hacminin yaklak olarak alan A(x) ve kalnl x olan dikdrtgensel bir dilimin hacmine eit olduunu grrz. Bu, nceden olduu gibi, hacim iin ayn integral tanmn uygulamamz salar. Yntemi genel olarak tanmlamadan nce biraz daha tecrbe kazanmak iin bir rnee bakalm. V =
RNEK 1
Kabuklar Kullanarak Bir Hacim Bulmak
x-ekseni ve y = s x d = 3x - x 2 parabol ile snrlanan blge x = 1 dikey dorusu etrafnda dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor (ekil 6.17). Dnel cismin hacmini bulun. Blm 6.1deki pul yntemini burada kullanmak zor olacaktr, nk paraboln sol ve sa kollarnn x-deerlerini y cinsinden ifade etmemiz gerekecektir.
zm
y 2 1 2 1 0 1 Dnme ekseni x 1 2 (a) Dnme ekseni x 1 (b) 1 2 3 x 0 3 x y 3x x 2 y
EKL 6.17 (a) rnek 1deki blgenin grafii, dndrlmeden nce. (a)daki blgenin x = 1 dnme ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan cisim.
410

y
yk 0 x 1 xk 3 x
EKL 6.18 x kalnlndaki bir dikey eridin x = 1 etrafnda dndrlmesiyle elde edilen yk yksekliinde bir silindirik kabuk. Silindirin d yarap xkdr ve bu noktada paraboln ykseklii yk = 3xk - x k2 dir (rnek 1).
(Bu x-deerleri tipik bir pulun, karmak formllere yol aan i ve d yaraplardr.) y kalnlnda yatay bir erit dndrmek yerine x kalnlnda dikey bir erit dndrrz. Bu dndrme, dikey eridin taban iindeki bir xk noktasnn zerinde yk yksekliinde ve x kalnlnda bir silindirik kabuk oluturur. Bir silindirik kabuk rnei ekil 6.18 de renkli blge olarak gsterilmitir. ekilde gsterilen silindirik kabuun, cisim boyunca yukardan aaya doru dnme eksenine paralel ve btn evre boyunca iteki delie yakn olarak kesilen bir dilime yaklamda bulunduunu dnebiliriz. Daha sonra genilemi deliin evresi boyunca baka bir silindirik dilim keseriz ve sonra bir daha ve byle devam ederek n tane silindir elde ederiz. Silindirlerin yaraplar aamal olarak artar. Silindirlerin ykseklikleri paraboln eklini takip ederler: ksadan uzuna ve sonra geri ksaya (ekil 6.17a). Her dilim, x-ekseninin uzunluundaki (geniliinde) bir alt aral zerinde oturmaktadr. Yarap yaklak olarak (1 + xk)ve ykseklii yaklak olarak 3xk xk2 dir. xkdaki silindiri aar ve dzletirirsek kalnl x olan dikdrtgensel bir dilim haline (yaklak olarak) gelir (ekil 6.19). k. silindirin d evresi 2p yarap = 2p(1 + xk) dir ve bu da alan dikdrtgensel dilimin uzunluudur. Hacmi ise yaklak olarak dikdrtgensel cismin hacmidir, Vx = evre ykseklik kalnlk = 2ps 1 + xk d # A 3xk - xk2B # x .
D evre = 2p yarap = 2p (1 + xk ) Yarap = 1 + xk
(3x k x k 2 )
h (3 x k x k 2 )
x kalnlk
EKL 6.19 Bir silindirik kabuu, (yaklak olarak) dikdrtgensel dz bir cisim elde etmek iin kesip atnz hayal edin (rnek 1)
[0, 3] aral zerindeki silindirik kabuklarn Vk hacimlerini toplamak

2 a Vk = a 2ps xk + 1 d A 3xk - xk B x . n n k=1
k=1
Riemann toplamn verir.
6.2
411
x : 0 iin limit almak hacim integralini verir:

3
V = =
0 L 3 0 L
2ps x + 1 ds 3x - x 2 d dx 2ps 3x 2 + 3x - x 3 - x 2 d dx
3
= 2p s 2x 2 + 3x - x 3 d dx 0 L 3 1 2 = 2p c x 3 + x 2 - x 4 d 3 2 4 0 = 45p . 2
3
imdi rnek 1deki prosedr genelletirelim.
Kabuk Yntemi
Negatif olmayan srekli bir y = (x) fonksiyonunun grafii ve x-ekseni tarafndan, sonlu [a, b] kapal aral zerinde snrlanan blgenin, x = L dikey dorusunun sanda kaldn varsayalm (ekil 6.20a). a L olduunu kabul ediyoruz. Dolaysyla, dikey doru blgeye dokunabilir fakat blgenin iinden gemez. Bu blgeyi dikey L dorusu etrafnda dndrerek bir S cismi retiriz.
Dikey dnme ekseni Dikey dnme ekseni y f(x)
y f(x)
a a xL xk1 ck b xk x xk1 xk (b) b
ck xk Dikdrtgen ykseklii f(ck) x
(a)
EKL 6.20 (a) da gsterilen blge x = L dikey dorusu etrafnda dndrldnde, silindirik kabuklara dilimlenebilen bir cisim retilir. Tipik bir kabuk (b) de gsterilmitir.
[a, b] aralnn a = x0 x1 xn = b noktalar ile bir bln P ve [xk1, xk] aralnn orta noktas ck olsun. ekil 6.20adaki blgeye [a, b] aralnn bu bln zerine oturtulan dikdrtgenlerle yaklamda bulunuruz. Tipik bir yaklam dikdrtgeninin ykseklii (ck) ve genilii xk = xk xk 1dir. Bu dikdrtgen x = L dikey dorusu etrafnda dndrlrse ekil 6.20bdeki gibi bir kabuk sprr. Geometriden bir forml, dikdrtgen tarafndan sprlen kabuun hacminin Vx = 2p ortalama kabuk yarap kabuk ykseklii kalnlk = 2p # s ck - L d # s ck d # xk . olduunu syler.
412
S cisminin hacmine, P zerine oturtulan n tane dikdrtgenin sprd kabuklarn hacimlerini toplayarak yaklarz:
n
V L a Vk . 7 P 7 : 0 iken bu Riemann toplamnn limiti, cismin hacmini bir belirli integral olarak verir:
b k=1
V =
a L b
kabuk kabuk 2p s shell radius ds shell height dx d dx . yarap ykseklii 2ps x - L ds x d dx .
a L
ntegrasyon deikenine, burada x, kalnlk deikeni olarak bakarz. ntegrand iin bir forml ieren ikinci integralden ok, kabuk ynteminin ileyiini vurgulamak iin birinci integrali kullanrz. Bu, yatay bir L dorusu etrafnda dndrmelere de izin verir.
Dikey Bir Doru Etrafnda Dnme in Kabuk Forml x-ekseni ile srekli bir y = f (x) 0, L a x b fonksiyonunun grafii arasndaki blgenin x = L dikey dorusu etrafnda dndrlmesi ile elde edilen dnel cismin hacmi
b
V = dir.
a L
shell shell kabuk kabuk a 2p ba b dx .dx yarap ykseklii radius height
RNEK 2
y-Ekseni Etrafnda Dndrme le Silindirik Kabuklar
y = 2x , erisi, x-ekseni ve x = 4 dorusu ile evrelenen blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm
Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras ekleyin (ekil 6.21a). Doru parasnn uzunluunu (kabuk ykseklii) ve dnme eksenine uzakln (kabuk yarap) belirleyin. (ekil 6.21bde kabuu izdik, fakat sizin bunu yapmanza gerek yoktur.)
Kabuk yarap y x Kabuk yarap y x x f (x) x 0 x integrasyon aral (a) (b ) 4 x 4 2 Kabuk ykseklii 0 x ntegrasyon Aral x (4, 2) x = Kabuk ykseklii x 4
y y
EKL 6.21 (a) rnek 2deki blge, kabuk boyutlar ve integrasyon aral. (b) (a)daki dikey doru parasnn sprd x geniliindeki kabuk.
6.2
413
Kabuk kalnl deikeni xdir, dolaysyla kabuk formlnn integrasyon snrlar a = 0 ve b = 4 tr (ekil 6.20). Bu durumda hacim
b
V = =
a L 4 0 L
shell shell 2p a kabukb a kabuk b dx dx radius height yarap ykseklii 2ps x d A 2x B dx

4 4
128p 2 . = 2p x 3>2 dx = 2p c x 5>2 d = 5 5 0 0 L olur.
RNEK 3
x-Ekseni Etrafnda Dndrme le Silindirik Kabuklar
y = 2x , erisi, x-ekseni ve x = 4 dorusu ile evrelenen blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm
Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras ekleyin (ekil 6.22a). Doru parasnn uzunluunu (kabuk ykseklii) ve dnme eksenine uzakln (kabuk yarap) belirleyin. (ekil 6.22de kabuu izdik, fakat sizin bunu yapmanza gerek yoktur.) Bu durumda kabuk kalnl deikeni y dir. Dolaysyla kabuk formlnn integrasyon snrlar a = 0 ve b = 2 dir (ekil 6.22de y-ekseni zerinde). Dnel cismin hacmi V = = kabuk kabuk shell shell dy 2p a ba b dydy yarap ykseklii radius height a L
b 2 0 L 2
2ps y ds 4 - y 2 d dy 2ps 4y - y 3 d dy y4 2 d = 8p . 4 0
y 2
0 L
= 2p c2y 2 dir.
Kabuk ykseklii 4 y2
y 4 y2 Kabuk ykseklii integrasyon aral 2 y y Kabuk yarap 0 (a) 4 x x = y2 (4, 2)
y x
(4, 2)
0 4
ntegrasyon Aral (b)
EKL 6.22 (a) rnek 3teki blge, kabuk boyutlar ve integrasyon aral. (b) (a)daki yatay doru parasnn sprd y geniliindeki kabuk.
414
Kabuk Ynteminin zeti Dnme ekseninin konumuna baklmadan (yatay veya dikey), kabuk yntemini uygulamann admlar unlardr
1. Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras ekleyin. Doru parasnn yksekliini veya uzunluunu (kabuk ykseklii) ve dnme eksenine uzakln (kabuk yarap) belirleyin. Kalnlk deikeninin integrasyon snrlarn bulun. Hacmi bulmak iin 2p (kabuk yarap)(kabuk ykseklii) arpmn uygun deikene gre (x veya y) integre edin.
2. 3.
Bir dnel cismin hacmini hesaplamada kabuk ve pul yntemleri ayn sonucu verirler. Bu sonucu burada ispat etmeyeceiz fakat 33 ve 34 Altrmalarnda gsterilmektedir. Her iki hacim forml, Blm 15te alacamz iki ve katl integrallerdeki genel bir hacim formlnn birer zel halidir. Oradaki genel forml, blgelerin dndrlmesiyle elde edilen cisimlerden baka cisimlerin de hacimlerini hesaplamamz salar.
ALITIRMALAR 6.2
16 altrmalarnda, renkli blgenin belirtilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann. 1.
y
2 y1 x 4
5. y-ekseni
y 2
6. y-ekseni
y 5 y 9x
2.
y
2 y2 x 4
x3 9
y x2 1 x 3
1 0 0 2 x 0 2 x 3
x 0 3
y-Ekseni Etrafnda Dndrme

714 altrmalarndaki eri ve dorularla snrl blgelerin y-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile retilen blgelerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann. 7. y = x, 8. y = 2x, y = - x> 2, y = x> 2, x = 2 x = 1 x = 0 x = 0
3.
y 2 y 2 x y2
4.
y 3 y 3
x 3 y2 0 2 x 0 3
9. y = x2, y = 2 x, x = 0 x 0 iin 10. y = 2 - x 2, 11. y = 2x - 1, y = x 2, y = 2x,
6.2 12. y = 3> A 2 2x B , 13. s x d = e y = 0, x = 1, x = 4

y
415
s sin x d> x, 1,
0 6 x p olsun. x = 0 olduunu gsterin.
x 12(y2 y3)
a. x (x) = sin x, 0 x p
b. Renkli blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen blgenin hacmini bulun.

y sin x , 0 x y x x0 1, x 0 1 x
24. a. x-ekseni c. y = 5 dorusu
14. g s x d = e
s tan x d2> x, 0,
0 6 x p> 4 olsun. x = 0
d. y = - 5> 8 dorusu
b. y = 2 dorusu
y x y4 y2 4 2 (2, 2) y2 2
a. x g(x) = (tan x)2, 0 x p@4 olduunu gsterin. b. Renkli blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen blgenin hacmini bulun.
y 4
2 tan x , 0 x 4 y x x0 0,
x-Ekseni Etrafnda Dnme

1522 altrmalarndaki eri ve dorularla snrl blgelerin x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann. 15. x = 2y, 16. x = y ,
2
Pul ve Kabuk Yntemlerini Karlatrmak

Baz blgeler iin, blgenin koordinat eksenleri etrafnda dndrlmeleri ile elde edilen dnel cisimler iin hem pul yntemi hem kabuk yntemi kolaylkla kullanlabilir, fakat durum her zaman byle deildir. rnein, bir blge y-ekseni etrafnda dndrldnde ve pullar kullanldnda yye gre integral almamz gerekir. Halbuki, integrand y cinsinden ifade etmemiz mmkn olmayabilir. Byle bir durumda kabuk yntemi y yerine xe gre integral almamz salar. 25 ve 26 altrmalar biraz ngr salar. 25. y = x ve y = x2 ile snrl blgenin her bir koordinat ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde edilen dnel cismin hacmini a. kabuk yntemini kullanarak hesaplayn. 26. 2y = x + 4, y = x ve x = 0 dorularyla snrl gensel blgenin verilen eksen etrafnda dndrlmesi ile elde edilen dnel cismin hacmini belirtilen yntemle hesaplayn a. x-ekseni, pul yntemi b. y-ekseni, kabul yntemi c. x = 4 dorusu, kabul yntemi d. y = 8 dorusu, pul yntemi b. pul yntemini
x = - y, x = - y, x = 0 x = y
y = 2 y = 2, y 0
17. x = 2y - y 2, 18. x = 2y - y 2,
19. y = x , y = 1 20. y = x, y = 2x, y = 2 21. y = 2x, 22. y = 2x, y = 0, y = 0, y = x - 2 y = 2 - x
Yatay Bir Eksen Etrafnda Dnme

23 ve 24 altrmalarnda, renkli blgelerin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann. 23. a. x-ekseni c. y = 8> 5 dorusu b. y = 1 dorusu d. y = - 2> 5 dorusu
416
Pul veya Kabuk Yntemini Semek

2732 altrmalarnda, blgelerin verilen eksenler etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulun. Verilen bir durumda pullar kullanmann daha iyi olduunu dnrseniz, istediiniz yntemi uygulayn. 27. Keleri (1, 1), (1, 2) ve (2, 2)deki gen, a. x-ekseni c. x = 10> 3 dorusu b. y-ekseni d. y = 1 dorusu
Disk, Pul veya Kabuk Yntemini Semek

35. Aada gsterilen blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retilecektir. Dnel cismin hacmini bulmak iin hangi yntemi (disk, pul, kabuk) kullanrdnz? Her durumda ka integral gerekir? Aklayn.
y x 3y2 2 1 (1, 1) x y2 0 1 x
28. y = 2x, y = 2, x = 0 ile snrl blge, a. x-ekseni c. x = 4 dorusu b. y-ekseni d. y = 2 dorusu
29. Birinci drtte bir blgede x = y y3 erisi ve y-ekseniyle snrl blge, a. x-ekseni b. y = 1 dorusu 30. Birinci drtte bir blgede x = y y3, x = 1 ve y = 1 ile snrl blge, a. x-ekseni c. x = 1 dorusu b. y-ekseni d. y = 1 dorusu
36. Aada gsterilen blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir Dnel cisim retilecektir. Dnel cismin hacmini bulmak iin hangi yntemi (disk, pul, kabuk) kullanrdnz? Her durumda ka integral gerekir? Cevabnz aklayn.
y 1 y x2 x
31. y = 2x, y = x 2> 8 ile snrlanan blge a. x-ekseni a. y-ekseni 32. y = 2x x2 ve y = x ile snrl blge,
b. y-ekseni b. x = 1 dorusu
0 y x4 1
33. Birinci drtte bir blgede, stten y = 1@x1@4 erisi, soldan x = 1@16 dorusu ve alttan y = 1 dorusuyla snrlanan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini a. pul yntemi ile bulun. b. kabuk yntemi
34. Birinci drtte bir blgede stten y = 1> 2x , erisi, soldan x = 1@4 dorusu ve alttan y = 1 dorusuyla snrl blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini a. pul yntemi ile bulun. b. kabuk yntemi
6.3
Dzlem Erilerin Uzunluklar

Bir doru parasnn uzunluu ile ne demek istendiini biliyoruz, fakat analiz olmadan, genel bir erinin uzunluu hakknda elimizde kesin bir kavram yoktur. Bir A noktasndan bir B noktasna giden bir erinin uzunluuna, eriyi birok paraya ayrp ardk ayrma noktalarn doru paralar ile birletirerek, yaklamda bulunma fikri eski Yunanllara dayanr. Archimedes bu yntemi, iine n kenarl bir okgen izdii ve sonra evresini hesaplamak iin geometri kulland, bir emberin evresine yaklamda bulunmak iin kullanmtr.
TARHSEL BYOGRAF
Archimedes (287212 B.C.)
6.3
417
n4 y Pk Pk1 C
n8
n 16
EKL 6.23 Archimedes, bir emberin evresine yaklamda bulunmak iin emberin iine yerletirdii okgenin evresini kullanmtr. n = 96 iin yaklam yntemi birim emberin evresi olarak p L 3.14103 verir.
B Pn
(ekil 6.23). Bu fikrin daha genel bir eriye geniletilmesi ekil 6.24te gsterilmitir. imdi yntemin nasl altn aklayacaz.
A P0 P1 0
P2
Parametrik Olarak Tanmlanm Bir Erinin Uzunluu

C erisi
x
x = (t)
ve
y = g(t),
atb
EKL 6.24 x = f(t) ve y = g(t), a t b denklemleri ile parametrik olarak tanmlanm C erisi. Erinin A dan Bye kadar uzunluuna, A = P0 dan balayp P1e giden ve bu ekilde devam edip B = Pn de biten okgensel bir yol ile (doru paralar) yaklamda bulunulmaktadr.
denklemleri ile parametrik olarak tanmlanm olsun. ve g fonksiyonlarnn [a, b] aral zerinde ayn anda sfr olmayan srekli trevlerinin var olduunu kabul ediyoruz. Byle fonksiyonlara srekli olarak trevlenebilir fonksiyonlar ve bunlarla tanml C erisine dzgn eri denir. Eriyi, t = a annda bulunduu ekil 6.24 teki A = (b), g(b)) noktasndan B = (b), g(b)) giden bir paracn yolu olarak dnmek faydal olabilir. AB yolunu (yayn) A = P0, P1, P2,, Pn = B noktalarndan n paraya bleriz. Bu noktalar, a = t0 t1 t2 tn = b ile [a, b] aralnn Pk = ((tk), g(tk)) olduu bir blnne kar gelirler. Bu blnn ardk noktalarn doru paralar ile birletirin (ekil 6.24). Temsili bir doru parasnn uzunluu Lk = 2s xk d2 + s yk d2 = 2[s tk d - s tk - 1 d]2 + [gs tk d - gs tk - 1 d]2
y Pk (f(tk), g(tk)) yk
dir (ekil 6.25). tk kk ise Lk uzunluu yaklak olarak Pk1Pk yaynn uzunluuna eittir. Ortalama Deer Teoremine gre [tk 1, tk] iinde xk = s tk d - s tk - 1 d = s tk* d tk , yk = gs tk d - gs tk - 1 d = g s tk**d tk .
* ** eitliklerini salayan tk ve tk noktalar vardr. Adan Bye giden yol, t deeri t = adan t = bye artarken, geriye gidilmeden veya tekrar ayn yoldan gemeden tam olarak bir defa kat ediliyorsa, AB erisinin uzunluuna sezgisel bir yaklam btn Lk uzunluklarnn toplamdr: n k=1 n k=1 n 2 2 a Lk = a 2s xk d + s yk d
Lk xk Pk1 (f(tk1), g(tk1)) 0
EKL 6.25 Yukarda gsterilen ve uzunluu Lk = 2s xk d2 + s yk d2 . olan doru paras ile Pk - 1 Pk yayna, yaklamda bulunulmaktadr.
= a 2[ s tk* d]2 + [g s tk** d]2 tk .

k=1
418
Sa taraftaki bu son toplam tam olarak bir Riemann toplam olmasa da ( ve g farkl noktalarda hesaplandklar iin), ileri analizden bir teorem, blnn normunun sfra gitmesi durumunda limitinin
b a L
2[ s t d]2 + [g s t d]2 dt .
belirli integrali olarak varln garanti eder. Bu nedenle, Adan Bye kadar erinin uzunluunu bu integral olarak tanmlamak anlamldr. Parametrik Bir Erinin Uzunluu TANIM Bir C erisi, ve g trevleri [a, b] aral zerinde srekli ve ayn anda sfr olmamak zere x = f (t) ve y = g(t), a t b denklemleri ile parametrik olarak tanmlanm ise ve t deeri t = adan t = bye artarken, C erisi tam olarak bir defa kat ediliyorsa, C erisinin uzunluu
b
L = belirli integralidir.
a L
2[ s t d]2 + [g s t d]2 dt .
[a, b] zaman aral boyunca s d2 + s g d2 7 0 olduundan, dzgn bir C erisi aralk zerinde geriye dnmez veya yn deitirmez. x = (t) ve y = g(t) ise Leibniz notasyonunu kullanarak yay uzunluu iin aadaki sonucu elde ederiz: L =
2 dy 2 dx b + a b dt . dt a B dt L b
(1)
Uzunluunu bulmak istediimiz C erisinin farkl iki parametrizasyonu varsa ne olur; hangisini kullandmz fark eder mi? Cevap, ileri analizden, setiimiz parametrizasyon C erisinin uzunluunun tanmnda ifade edilen koullar salad srece, hayr (Bkz. Altrma 29).
RNEK 1
Bir emberin evresi

x = r cos t ve y = r sin t, 0 t 2p
denklemleri ile parametrik olarak tanmlanan r yarapl emberin evresini bulun.

zm
t, 0dan 2pye deiirken ember tam olarak bir defa kat edilir, dolaysyla evre
2p
L = dir.
0 L
2 dy 2 dx b + a b dt . dt B dt
dx = - r sin t, dt ve a buluruz.
dy = r cos t dt
2 dy 2 dx b + a b = r 2s sin2 t + cos2 t d = r 2 . dt dt
6.3
419
u halde,
2p
L = bulunur.
0 L
2r 2 dt = r C t D 0 = 2pr .
2p
RNEK 2
Bir Erinin Uzunluu in Parametrik Forml Uygulamak

x = cos3 t ve y = sin3 t, 0 t 2p
astroidinin uzunluunu bulun (ekil 6.26).

y 1 x cos3 t y sin3 t 0 t 2p x
zm Erinin, koordinat eksenlerine gre simetrisinden dolay, uzunluu birinci drtte bir blgedeki uzunluunun drt katdr. Buradan,
x = cos3 t,
1
y = sin3 t
a a
dx b = [3 cos2 t s - sin t d]2 = 9 cos4 t sin2 t dt dy 2 b = [3 sin2 t s cos t d]2 = 9 sin4 t cos2 t dt
EKL 6.26 rnek 2deki astroid.
2 dy 2 dx 2 b + a b = 29 cos2 t sin2 t s cos t + sin2 t d ('')''* dt B dt
= 29 cos2 t sin2 t = 3 cos t sin t = 3 cos t sin t . bulunur. Bu nedenle Length of first-quadrant portion = Birinci blgedeki parann uzunluu
p>2 0 L
0 t p> 2 iin cos t sin t 0
3 cos t sin t dt sin 2t dt

p>2
3 = 2L 0 = -
p>2
cos t sin t = s 1> 2 d sin 2t
3 cos 2t d 4 0
3 . 2
olur. Astroidin uzunluu bunun drt katdr: 4(3@2) = 6 TARHSEL BYOGRAF

Gregory St. Vincent (15841667)
Bir y = s x d Erisinin Uzunluu

Srekli olarak trevlenebilen bir y = (x), a x b erisi veriliyor, x = t parametre deerini atayabiliriz. Bu durumda fonksiyonunun grafii, daha nce gz nne aldmzn bir zel hali olan ve x = t ve y = (t), a t b denklemleri ile parametrik olarak tanmlanan C erisidir. u halde, dy dx ve = 1 and = std . dt dt dir.
420
Blm 3.5teki hesaplamalarmzdan, dy> dt dy = = std dx dx> dt elde ederiz ve bu da, a

2 dy 2 dx b + a b = 1 + [ s t d]2 dt dt
= 1 + a
dy 2 b dx
= 1 + [ s x d]2 . verir. (1) Denkleminde yerine yazmak, y = (x)in grafii iin yay uzunluu formln verir.
y = s x d, a x b nin Uzunluu in Forml fonksiyonu [a, b] kapal aral zerinde srekli olarak trevlenebiliyorsa, y = f (x) erisinin (grafiinin) x = adan x = bye kadar uzunluu yledir:
b
L =
a B L
1 + a
b dy 2 b dx = 21 + [ s x d]2 dx . dx a L
(2)
RNEK 3
Bir Grafik in Yay Uzunluu Formln Uygulamak

4 22 3>2 x - 1, 3
Aadaki erinin uzunluunu bulun. y =

zm
0 x 1.
(2) denklemini a = 0, b = 1 ve y = 4 22 3>2 x - 1 3
dy 4 22 = 3 dx a
3 1>2 x = 2 22x 1>2 2
dy 2 2 b = A 2 22x 1>2 B = 8x . dx
alarak kullanrz. Erinin x = 0dan x = 1e kadar uzunluu

1
L =
0 B L
1 + a
1 dy 2 b dx = 21 + 8x dx dx 0 L 1
a = 0, b = 1 ile (2) denklemi u = 1 + 8x , aln, nitegre edin ve u yerine 1 + 8x .yazn.
= olur.
2 3
13 1 . s 1 + 8x d3>2 d = 8 6 0
6.3
421
dy/dxteki Sreksizliklerle Uramak

Eri zerinde dy@dxin bulunmad bir noktada, dx@dy bulunabilir ve erinin uzunluunu xi y cinsinden ifade ederek ve (2) denkleminin aada verilen dengini uygulayarak bulabiliriz:
x = gs y d, c y d nin Uzunluu in Forml g fonksiyonu [c, d] aral zerinde srekli olarak trevlenebiliyorsa, x = g(y) erisinin y = cden y = dye kadar uzunluu yledir:
d
L =
c B L
1 + a
dx b dy = 21 + [ g s y d]2 dy . dy c L
(3)
RNEK 4
y = s x> 2 d
zm
dy/dx Trevinde Bir Sreksizlii Bulunan Bir Grafiin Uzunluu

2>3
n x = 0dan x = 2ye kadar uzunluunu bulun.
-1>3 1>3 dy 2 x 1 1 2 = a b a b = ax b 3 2 2 3 dx
trevi x = 0da tanml deildir, dolaysyla erinin uzunluunu (2) denklemi ile bulamayz. Bu nedenle eitlii, xi y cinsinden ifade edecek ekilde tekrar yazarz: x y = a b 2 x y 3>2 = 2
2>3
ki tarafnda 3/2. kuvvetini aln. xi zn
x = 2y 3>2 .
Buradan uzunluunu bulmak istediimiz erinin ayn zamanda x = 2y3@2nin y = 0dan y = 1e kadar grafii olduunu grrz (ekil 6.27).
y x 2/3 y ,0x2 2
(2, 1)
3 dx = 2 a b y 1>2 = 3y 1>2 2 dy trevi [0, 1] aralnda sreklidir. Dolaysyla erinin uzunluunu bulmak iin (3) denklemini kullanabiliriz:
d
1
2>3
L = = =
c B L
1 + a
dx b dy = 21 + 9y dy dy 0 L
1
c = 0, d = 1 ile (3) denklemi u = 1 + 9y, du/9 = dy aln, integre edin ve deerleri yerine koyun.
EKL 6.27 y = s x> 2 d n x = 0dan x = 2ye kadar grafii ayn zamanda x = 2y 3>2nin y = 0dan y = 1e kadar grafiidir. (rnek 4).
1#2 s 1 + 9y d3>2 d 9 3 0
2 A 10 210 - 1 B L 2.27. 27
422
TARHSEL BYOGRAF
James Gregory (16381675)
Ksa Diferansiyel Forml

(1) denklemi genellikle trevler yerine diferansiyellerle yazlr. Bu, formel olarak karekk dna dt yazmak yerine karekk iine (dt)2 yazmakla ve sonrada a ve a
2 dy 2 dy b s dt d2 = a dt b = s dy d2 . dt dt
dx dx b s dt d2 = a dt b = s dx d2 dt dt
yazmakla yaplr. Ayrca (dx)2 ve (dy)2 deki parantezleri kaldrmakta gelenek haline gelmitir. Bu nedenle (1) denklemi L = L 2dx 2 + dy 2 .
(4)
olarak yazlr. ntegrallerin zelliklerini zetlemenin ve basitletirmenin bir yolunun bu diferansiyeller olduunu dnebiliriz. Diferansiyellerin kesin matematiksel tanmlar daha ileri seviyedeki kitaplarda verilmektedir. Bir integral hesab yapmak iin, dx ve dynin her ikisi birden bir ve ayn deiken cinsinden ifade edilmeli ve (4) denkleminde uygun integrasyon snrlar bulunmaldr. (4) denklemini hatrlamann kullanl bir yolu
y
ds = 2dx 2 + dy 2
ds f dx 0 (a) y x dy
(5)
yazmak ve dsye, uygun snrlar arasnda bir erinin toplam uzunluunu vermek zere integre edilebilen bir yay uzunluu diferansiyeli olarak bakmaktr. ekil 6.28a, dsnin (5) denklemine kar gelen tam bir yorumunu vermektedir. ekil 6.28b tam olarak doru deildir fakat ekil 6.28ann basitletirilmi bir yaklam olarak dnlebilir. Aklmzda (5) denklemi varken, yay uzunluu formllerini hatrlamann en ksa yolu ds . L eitliini hatrlamaktr. L = 1 ds yazarsak ve y = (x) grafiimiz varsa (5) denklemini tekrar yazarak (2) denklemindeki sonucu elde ederiz: dy 2 dx
2
Yay uzunluu = Arc length =
ds f dx 0 (b)
ds = 2dx 2 + dy 2 =
dy
dx 2 +
dx 2 =
1 +
dy 2 dx
2
dx =
1 + a
dy 2 b dx , dx
Elimizde x = g(y) varsa (5) denklemini tekrar yazarak (3) denklemini elde ederiz.
x
ds = 2dx 2 + dy 2 =
dy 2 +
dx 2 2 dx 2 dx dy = 1 + dy = 1 + a b dy , 2 2 dy dy dy B B
EKL 6.28 ds = 2dx 2 + dy 2 . denklemini hatrlamak iin diyagram.
6.3
423
ALITIRMALAR 6.3
Parametrize Erilerin Uzunluklar
16 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun. 1. x = 1 - t, 2. x = cos t, 3. x = t 3, 4. x = t 2> 2, y = 2 + 3t, y = t + sin t, - 2> 3 t 1 0 t p 0 t 4 0 t 3 0 t p> 2 24. x =
x
23. y =
0 L y 0 L
tan t dt,
0 x p> 6 - p> 3 y p> 4
2sec2 t - 1 dt,
y = 3t 2> 2,
5. x = s 2t + 3 d3>2> 3,
y = s 2t + 1 d3>2> 3,
0 t 23
25. 0 x a aralnda uzunluu her zaman 2 a olan dzgn (srekli olarak trevlenebilen) bir y = (x) erisi var mdr? Yantnz aklayn. 26. Erilerin uzunluk formln karmak iin teet omurgalar kullanmak nin [a, b]de dzgn olduunu varsayn ve [a, b] araln her zamanki gibi bln. Her [xk1, xk] alt aralnda (xk1, (xk1) noktasnda ekide gsterilen teet omurgay kurun. a. [xk1, xk] aralndaki k. teet omurgann uzunluunun 2s xk d2 + s s xk - 1 d xk d2 . olduunu gsterin. b. y = s x d erisinin adan bye uzunluunun
n b a L
y = t + t 2> 2,
6. x = 8 cos t + 8t sin t,
y = 8 sin t - 8t cos t,
Erilerin Uzunluklarn Bulmak

716 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun. Bir grafik iziciniz varsa, neye benzediklerini grmek iin grafiklerini izmek isteyebilirsiniz 7. y = (1@3)(x2 + 2)3@2 x = 0dan x = 3e kadar 8. y = x3@2, x = 0dan x = 4e kadar 9. x = (y3@3) + 1@(4y), y = 1den y = 3e kadar (pucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) 10. x = (y3@2@3) y1@2, y = 1den y = 9a kadar (pucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) 11. x = (y4@4) + 1@(8y2) y = 1den y = 2ye kadar (pucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) 12. x = (y3@6) + 1@(2y), y = 2den y = 3e kadar 13. y = s 3> 4 dx 4>3 - s 3> 8 dx 2>3 + 5,
y
k. teetof omurga uzunluu) lim a s( length k th tangent fin = d = n: q

k=1
21 + s s x dd2 dx ,
olduunu gsterin.
y f (x) Eimi f' (xk 1) olan teet omurga x
(pucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) 1 x 8 0 x 2

(xk 1, f (xk 1)) xk xk 1 xk
4
14. y = s x 3> 3 d + x 2 + x + 1> s 4x + 4 d, 15. x = 16. y = T

0 L x -2 L
2sec4 t - 1 dt, 23t - 1 dt,

4
- p> 4 y p> 4 27. a. Uzunluk integrali
-2 x -1
Erilerin Uzunluklar in ntegral Bulmak

17-24 altrmalarnda: a. Erinin uzunluu iin bir integral kurun. b. Eriyi izerek neye benzediine bakn. c. Grafik programnzn veya bilgisayarnzn integral hesaplaycsyla erinin uzunluunu saysal olarak bulun. 17. y = x , 18. y = tan x, 19. x = sin y,
2 2
1 1 + dx . 4x 1 A L olan ve (1, 1) noktasndan geen bir eri bulun. L = b. Ka tane byle eri vardr? Yantnz aklayn. 28. a. Uzunluk integrali
2
-1 x 2
L =
- p> 3 x 0 - 1> 2 y 1> 2 (1, 1)den (7, 3)e kadar 0 x p
1 A L
1 +
1 dy . y4
0 y p
olan ve (0, 1) noktasndan geen bir eri bulun. b. Ka tane byle eri vardr? Yantnz aklayn. 29. Uzunluk parametrizasyondan bamszdr Uzunluk iin bulduumuz saylarn erilerimizi nasl parametrize ettiimize bal olmadn (daha nce bahsedilen hafif kstlamalar dnda)
20. x = 21 - y 2, 21. y + 2y = 2x + 1
22. y = sin x - x cos x,
424
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar gstermek iin, y = 21 - x 2 yarm emberinin uzunluunu aadaki iki farkl parametrizasyonla bulun. a. x = cos 2t, b. x = sin pt, y = sin 2t, y = cos pt, 0 t p> 2 - 1> 2 t 1> 2 b. Doru paralarnn uzunluklarn toplayarak, erinin uzunluuna kar gelen yaklam bulun. c. Erinin uzunluunu bir integral kullanarak hesaplayn. n = 2, 4, 8 iin bulduunuz yaklamlarnz integralle elde ettiiniz gerek uzunlukla karlatrn. n arttka gerek uzunlukla yaklamlarnzn uyumu nasldr? Cevabnz aklayn. 31. s x d = 21 - x 2, 32. s x d = x
1>3
30. Aadaki ekilde gsterilen x = a(u sin u) y = a(1 cos u), 0 u 2p sikloidinin bir yaynn uzunluunu bulun. Sikloid, bir emberi x-ekseni gibi bir doru boyunca yuvarlarken evresi zerindeki bir noktann takip ettii yoldur.
y
+ x
2>3
-1 x 1 , 0 x 2 0 x 22
33. s x d = sin s px 2 d, 34. s x d = x 2 cos x,
0 x p
P 0
a 2pa x
x - 1 1 , - x 1 35. s x d = 2 2 4x + 1 36. s x d = x 3 - x 2, - 1 x 1 37. x = 1 3 t , 3 y = 1 2 t , 0 t 1 2 y = t 2 + t - 3, -p t p
38. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5, BLGSAYAR ARATIRMALARI 3136 altrmalarnda kapal aralk zerinde verilen erilere aadaki admlar uygulamak iin bir BCS kullann. a. Eriyi, aralk zerinde n = 2, 4, 8 bln noktalar iin okgensel bir yol yaklam ile birlikte izin. (Bkz. ekil 6.24). 0 t 6 39. x = t - cos t, 40. x = e t cos t,
y = 1 + sin t, y = e t sin t,
0 t p
6.4
Momentler ve Arlk Merkezleri

ou yap ve mekanik sistem, ktleleri ktle merkezi ad verilen tek bir noktada younlam gibi hareket ederler (ekil 6.29). Bu noktann yerini nasl bulunacan bilmek nemlidir ve bunu bulmak temelde matematiksel bir olgudur. u anda bir ve iki boyutlu cisimlerle uramaktayz. boyutlu cisimler en iyi olarak Blm 15teki ok katl integrallerle allr.
Bir Doru zerindeki Ktleler

Matematiksel modelimizi aamalarla gelitireceiz. lk aamamz orijindeki bir destekle desteklenen ve bklmeyen bir x-ekseni zerindeki m1, m2 ve m3 ktlelerini hayal etmektir.
x1 m1
x2 m2
x3 m3
Orijindeki destek
Ortaya kan sistem dengede olabilir veya olmayabilir. Bu ktlelerin ne kadar byk olduklarna ve nasl yerletirildiklerine baldr.
6.4
Momentler ve Arlk Merkezi
425
(b)
EKL 6.29 (a) Buzda kayan bu anahtarn hareketi, ktle merkezi dz bir izgi zerinde ilerlerken, anahtarn merkezi etrafnda dndn farkedene kadar garip grnebilir. (b) Gne sistemimizdeki gezegenler, asteroidler ve kuyruklu yldzlar toplu ktle merkezlerinin evresinde dnerler. (Bu merkez gnein iindedir.)
Her mk ktlesi aa doru ktle kere yerekimi ivmesine eit bir mkg kuvveti (mknn arl) uygular. Bu kuvvetlerden her birinin, bir testereyi kullanrken yaptnz gibi, ekseni orijin etrafnda dndrmeye eilimi vardr. Tork denilen bu dndrme etkisini, mkg kuvvetini, orijinden uygulama noktasna uzaklk (iaretiyle birlikte) olan xk ile arparak leriz. Orijinin solundaki ktleler negatif (saat ynnn tersine) tork uygularlar. Orijinin sandaki ktleler ise pozitif (saat ynnde) tork uygularlar. Torklarn toplam sistemin orijin etrafnda dnme eilimini ler. Bu toplama sistem torku denir. Sistem torku = m1gx1 + m2gx2 + m3gx3 Ancak ve ancak tork sfr ise sistem dengeye gelir. (1) denklemindeki gyi dar ekersek, sistem torkunun g "
(1)
a feature of the ortamn environment bir zellii
s m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 d ('''')''''*
a sistemin feature of thezellii system bir
olduunu grrz. Yani tork, sistemin iinde bulunduu ortamn bir zellii olan g ile sistemin kendisinin bir zelliini oluturan ve sistem nerede olursa olsun ayn kalan bir sabit olan (m1x1 + m2x2 + m3x3) saysnn arpmdr. (m1x1 + m2x2 + m3x3) saysna sistemin orijin etrafndaki momenti denir. Tek tek m1x1, m2x2, m3x3 ktlelerin momentlerinin toplamdr. M Moment of system about origin = = a mk xk . M Sistemin orijin etrafnda momenti 0 = 0=
(a)
(Daha fazla terim ieren toplamlar da hesaba katmak iin sigma gsterimi kullanyoruz.) Genelde sistemi dengeye getirmek iin destei nereye koyacamz, yani hangi x noktasna yerletirirsek torku sfr yapacan bilmek isteriz.
x1 m1
x2 m2
x3 m3
Denge iin zel konum
426
Bu zel konumda destek civarndaki her ktlenin torku x civarndaki mk'lerin torku = mk'nin x 'den aa ynde kuvvet uzakl (iaretiyle)
= s xk - x dmk g . Bu torklarn toplamnn sfr olduunu syleyen denklemi yazarsak, xyi zebileceimiz bir denklem elde ederiz: a s xk - x dmk g = 0 g a s xk - x dmk = 0 a s mk xk - xmk d = 0 a mk xk - a xmk = 0 a mk xk = x a mk x = a mk xk . a mk
Torklarn toplam sfra eittir. Toplamlar iin Sabitle arpm kural g ile blnm, mk datlm durumda. Toplamlar iin fark kural Yeniden dzenlemi, yine Sabitle apm kural
x zlm.
Bu son denklem bize x yi sistemin orijin etrafndaki momentini sistemin toplam ktlesine blerek bulmamz syler: x = system moment sistem about origin orijin etrafnda momenti a mk xk = . system mass sistemin ktlesi m a k
x noktasna sistemin ktle merkezi denir.
Teller ve nce ubuklar

ou uygulamada, bir ubuun veya ince bir metal eridin ktle merkezini bulmak isteriz. Ktle dalmn srekli bir fonksiyon olarak modelleyebileceimiz byle durumlarda, formllerimizdeki toplam iaretleri, imdi tanmlayacamz ekilde integrallere dnrler. x-ekseninde x = adan x = bye kadar uzanan uzun ince bir erit dnn ve [a, b] aralnn bir blnn kullanarak bunu kk mk ktlelerine ayrn. k. alt aralktan herhangi bir xk noktas sein.
xk x a mk b
k.inci para xk birim uzunluundadr ve orijinden yaklak xk birim uzaklkta bulunur. imdi ey gzlemleyin. lk olarak, eridin ktle merkezi x, her mk ktlesini xk noktasna balarsak bulacamz nokta ktle sisteminin ktle merkeziyle neredeyse ayndr: system sistem moment momenti x L system mass . sistem ktlesi
6.4
427
Younluk
Bir malzemenin younluu birim hacimdeki ktlesidir. Ancak, pratikte, lebileceimiz birimler kullanmay tercih ederiz. Teller, ubuklar, ince eritler iin birim uzunlukta ktle olarak alrz. Dz plakalar ve tabakalar iinse birim alanda ktle kullanrz.
kinci olarak, orijin etrafnda her erit parasnn momenti neredeyse xk mkdir, dolaysyla sistem momenti yaklak olarak xk mklarn toplamdr: Sistem momenti System moment L a xk mk . nc olarak, eridin xkdeki younluu, birimi birim uzunluktaki ktle olarak ifade edilen d(xk) ise ve d srekli ise mk yaklak olarak d(xk) xkdir (birim uzunluktaki ktle kere uzunluk): mk L ds xk d xk . Bu gzlemi birletirirsek aadaki ifadeyi buluruz: systemmomenti moment sistem a xk mk a xk ds xk d xk x L L L . systemktlesi mass sistem a mk a ds xk d xk
(2)
(2) denkleminin son payndaki toplam xd(x) srekli fonksiyonunun [a, b] kapal aralnda bir Riemann toplamdr. Paydadaki toplam ise bu aralkta d(x) fonksiyonunun bir Rieman toplamdr. erit daha ince blndnde, (2) denklemindeki yaklamlarn iyilemesini bekleriz ve bunun sonucu olarak
b
x =
a L a L
xds x d dx
b
. ds x d dx
denklemini elde ederiz. xyi bulmak iin kullanacamz forml budur.
x- Ekseni Boyunca D s x d Younluk Fonksiyonlu nce Bir ubuk veya eridin Momenti, Ktlesi ve Ktle Merkezi
b
Moment about themoment: origin: Orijin etrafnda Mass: Ktle: Ktle merkezi: Center of mass:
a ab 2
M0 = M =
a L b
xds x d dx ds x d dx
(3a)
a L M0 x = M
(3b)
(3c)
k.m.
RNEK 1
b x
Sabit Younluklu eritler ve ubuklar
EKL 6.30 Sabit younluklu dz, ince bir ubuk veya eridin ktle merkezi ularnn ortasnda bulunur. (rnek 1)
Sabit younluklu dz, ince bir erit veya ubuun arlk merkezinin tam orta noktasnda olduunu gsterin.
zm eridi x-ekseninin x = adan x = bye kadar ki ksm olarak modelleriz (ekil 6.30). Amacmz x = s a + b d> 2, yani a ile b arasndaki orta nokta olduunu gstermektir.
428
Anahtar younluun deerinin sabit olmasdr. Bu, (3) denklemlerindeki integrallerde d(x) fonksiyonuna bir sabit olarak bakmamz (d adn verin) salar ve
b
M0 = M =
a L b a L
dx dx = d d dx = d
d 1 x dx = d c x 2 d = s b 2 - a 2 d 2 2 a a L
b
a L d 2 sb - a 2d M0 2 x = = M ds b - a d
dx = d C x D a = ds b - a d
b
a + b . 2 sonucunu buluruz. =
x . formlnde dlar sadeleir.
RNEK 2
0 x (m) 10
Deiken Younluklu ubuk
ekil 6.31de 10 m uzunluundaki ubuk soldan saa doru, younluu sabit olmak yerine d(x) = 1 + (x@10) kg@m olacak ekilde kalnlamaktadr. ubuun ktle merkezini bulun.
zm
Orijin etrafnda ubuun momenti (3a denklemi)

10 10 0 L 2
EKL 6.31 Deiken kalnlkl bir ubua deiken younluklu bir ubuk gibi davranabiliriz (rnek 2).
M0 =
xds x d dx =
3 10
0 L
x a1 +
x b dx = 10 0 L
10
ax +
x2 b dx 10
Moment birimi ktle uzunluktur.
= c
100 250 x x + d = 50 + = kg # m. 2 30 0 3 3
10 10
olarak bulunur. ubuun ktlesi ise (3b denklemi) M =

0 L
ds x d dx =
0 L
a1 +
x x2 b dx = cx + d = 10 + 5 = 15 kg. 10 20 0
10
olarak elde edilir. Ktle merkezi (3c denklemi) x = noktasnda bulunmaktadr. M0 50 250 # 1 = L 5.56 m. = M 3 15 9
Dzlemdeki Bir Blgeye Dalm Ktleler

Ktleleri mk olan ve (xk, yk) noktalarna yerletirilmi sonlu bir ktle dizisi bulunduunu varsayalm (ekil 6.32). Sistemin ktlesi
y yk xk mk (xk, yk) 0 xk yk
Sistem ktlesi: System mass: M = a mk . ile verilir. Her mk ktlesinin her eksen etrafnda bir momenti vardr. x-ekseni etrafndaki momenti mkyk, y-ekseni etrafndaki momenti mkxkdir. ki eksen etrafnda tm sistemin momenti yledir: x-ekseni etrafnda moment: Moment about x -axis: y-ekseni etrafnda moment: Moment about y -axis: Mx = a mk yk , My = a mk xk .
Sistemin ktle merkezinin x-koordinat x = My a mk xk = . M a mk

(4)
EKL 6.32 Her mk ktlesinin her eksen etrafnda bir momenti vardr.
6.4
y
429
en ge x do x r us u
olarak tanmlanr. xnin, tek boyutlu durumda olduu gibi, bu ekilde seimiyle sistem x = x dorusu etrafnda dengelenir (ekil 6.33). Sistemin ktle merkezinin y koordinat Mx a mk yk = . (5) M a mk ile tanmlanr. ynin bu ekilde seimiyle sistem y = y dorusu etrafnda da dengelenir. Ktlelerin y = y dorusu etrafnda uyguladklar torklar birbirini gtrr. Yani, denge sz konusu olduu srece, sistem btn ktlesi tek bir ( x, y) noktasnda gibi davranr. Bu noktaya sistemin ktle merkezi deriz. y =
y k.m.
yy Deng e doru su
0 x
nce, Dz Plakalar
ou uygulamada, ince, dz bir plakann ktle merkezini bulmamz gerekir: rnein bir alminyum disk veya gen bir elik plakas. Bu gibi durumlarda, ktle dalmnn srekli olduunu varsayarz ve x ile yyi hesaplamada kullandmz formllerde sonlu toplamlar yerine integraller bulunur. ntegraller aadaki ekilde ortaya karlar. xy-dzleminde bir yer kaplayan ve eksenlerden birine paralel ine eritlere ayrlm bir plaka dnn (ekil 6.34teki y-ekseni). Tipik bir eridin ktle merkezi ( x, y)dadr. eridin ktlesi mye sanki ( x , y)da younlam gibi bakarz. Bu durumda eridin y-ekseni etrafndaki momenti x m olur. eridin x-ekseni etrafndaki momenti y mdir. (4) ve (5) denklemleri ' ' My Mx a x m a y m x = y = = , = . M M a m a m halini alr. Tek boyutlu durumda olduu gibi, toplamlar integrallerin Riemann toplamlardr ve plakann ayrld eritler darlatka limit deer olarak bu integrallere yaklarlar. Bu integralleri sembolik olarak yle yazarz: ' ' 1 x dm 1 y dm x = and y = . ve 1 dm 1 dm
EKL 6.33 ki boyutlu bir ktle dizisi ktle merkezi zerinde dengelenir.
y m ktleli erit eridin ~ k.m. x
~ y
~~ (x, y ) ~ y ~ x x
EKL 6.34 y-eksenine paralel eritlere ayrlm bir plaka. Tipik bir eridin her eksen boyunca uygulad moment, ktlesi m eridin ktle merkezi ( x, y)da toplanm olsayd uygulayaca momenttir.
xy-Dzleminde Bir Blge Kaplayan nce bir Plakann Momentleri, Ktlesi ve Ktle Merkezi ' x-ekseni etrafnda moment: Moment about the x-axis: Mx = y dm L y-ekseni etrafnda moment: Moment about the y-axis: Ktle: Mass: Ktle merkezi: Center of mass: My = M = L ' x dm dm y = Mx M
(6)
L My x = , M
Bu integralleri hesaplamak iin, plakay koordinat dzleminde dnr ve koordinat eksenlerinden birine paralel bir ktle eridi izeriz. Sonra, eridin ktlesi dm ve eridin ktle merkezinin ( x, y) koordinatlarn x veya y cinsinden ifade ederiz. Son olarak, y dm, x dm ve dmyi plakann dzlemdeki konumunun belirledii integrasyon snrlar arasnda integre ederiz.
430
y (k.m.) 2
(1, 2)
RNEK 3
Sabit-Younluklu Plaka
ekil 6.35te gsterilen gen plakann d = 3 g@cm2lik sabit bir younluu vardr. (a) Plakann y-ekseni etrafndaki momenti Myyi, (b) plakann ktlesi Myi ve (c) plakann ktle merkezinin (k.m.) x-koordinatn bulun.
zm Yntem 1: Dikey eritler
y 2x x1
(ekil 6.36)
y0
x (k.m.)
EKL 6.35
y 2
rnek 3teki plaka.
(1, 2) y 2x (x, 2x) eridin k.m. ortadadr. (~ x, ~ y) (x, x) 2x
(a) My momenti: Tipik dikey eridin zellikleri unlardr: ' ' center of mass s c.m. d: s x , y d = s x, x d ktle merkezi (k.m.) uzunluk: length: 2x genilik: width: dx alan: area: dA = 2x dx ktle: mass: dm = d dA = 3 # 2x dx = 6x dx ' k.m.nin distancey-ekseninden of c.m. from uzakl: y-axis: x = x . eridin y-ekseni etrafndaki momenti udur: ' x dm = x # 6x dx = 6x 2 dx . Dolaysyla plakann y-ekseni etrafndaki momenti yle bulunur:
dx
My = (b) Plakann ktlesi:
' x dm =
1 0 L
6x 2 dx = 2x 3 d = 2 g # cm.
0
Birimler santimetredir
EKL 6.36 rnek 3teki plakay dikey eritlerle modellemek.
M =
dm =
0 L
6x dx = 3x 2 d = 3 g.
0
(c) Plakann ktle merkezinin x-koordinat:

y (k.m.) 2 y x 2 y , y 2 1 y 1 2 0 1 x (k.m.) y 2 (1, y) y 2 (1, 2) eridin k.m. ortadr. y 2 , y ~, ~ (x y) 4 dy
x =
My 2 g # cm 2 = = cm. M 3g 3
Benzer bir hesapla, Mx ve y = Mx@Myi bulabiliriz.

Yntem 2: Yatay eritler
(ekil 6.37)
(a) My momenti: Tipik bir yatay eridin ktle merkezinin y-koordinat ydir (ekle bakn), dolaysyla ' y = y. olur. x-koordinat genin ortasndaki noktann x-koordinatdr. Bu onu y> 2 (eridin soldaki x-deeri) ile 1in (eridin sadaki x-deeri) ortalamas yapar: s y> 2 d + 1 y y + 2 1 ' = + = . x = 2 4 2 4
EKL 6.37 rnek 3teki plakay yatay eritlerle modellemek.
6.4
431
Ayrca elimizde unlar vardr: uzunluk: length: width: genilik: alan:area: mass: ktle: 1 dy dA = 2 - y dy 2 y 2 - y = 2 2
2 - y dy 2 y + 2 ' distance of c.m. touzakl: y-axis: x = . k.m.nin y-ekseninden 4 dm = d dA = 3 #
eridin y-ekseni etrafndaki momenti yledir: y + 2 ' x dm = 4
#3#
2 - y 3 dy = s 4 - y 2 d dy . 2 8
Bir Tabann Ktle Merkezi Nasl Bulunur? 1. Plakann xy-dzleminde resmini izin. 2. Koordinat eksenlerinden birine paralel bir ktle eridi izin ve boyutlarn bulun. 3. eridin ktlesi dmyi ve ' ' ktle merkezi ( x , y )yi bulun. ' ' 4. y dm, x dm ve dmyi integre ederek, Mx , My , ve Myi bulun. 5. Momentleri ktleye blerek x ve yyi bulun.
Plakann y-ekseni etrafndaki momenti ise udur: My = ' x dm = y3 2 3 3 3 16 s 4 - y 2 d dy = c4y d = a b = 2 g # cm. 8 8 3 8 3 0 0 L

2
(b) Plakann ktlesi: M = L dm = y2 2 3 3 3 (2 - y) dy = c2y d = (4 - 2) = 3 g. 2 2 2 2 0 0 L

2
(c) Plakann ktle merkezinin x-koordinat: x = My 2 g # cm 2 = cm. = M 3g 3
Benzer bir hesaplamayla, Mxi ve y yi bulabiliriz. nce, dz bir plakann ktle dalmnn bir simetri ekseni varsa, ktle merkezi bu eksen zerinde olacaktr. ki simetri ekseni bulunuyorsa, ktle merkezi ikisinin kesiimindedir. Bunlar iimizi basitletiren bilgilerdir.
RNEK 4
Sabit-Younluklu Plaka
Sabit d younluklu, stten y = 4 - x 2 parabol ve alttan x-ekseniyle snrl blgeyi kaplayan ince bir plakann ktle merkezini bulun (ekil 6.38).
zm
Plaka y-ekseni etrafnda simetrik ve younluu sabit olduu iin, ktle dalm y-ekseni etrafnda simetriktir ve ktle merkezi y-ekseninde bulunur. Bu x = 0 anlamna gelir. Geriye y =Mx@Myi bulmak kalr. Yatay eritlerlerle bir deneme hesab (ekil 6.38a) aadaki elverisiz integrali verir:
4
Mx =
0 L
2dy 24 - y dy .
Bundan dolay, ktle dalmn dikey eritlerle modelleriz (ekil 6.38b).
432

y 4 y 4 x2
Tipik bir yatay eridin zellikleri yledir: center of mass(k.m.) s c.m. d:: ktle merkezi uzunluk: length: genilik: width:
x
4 - x2 ' ' s x , y d = ax, b 2
dy
(0, y) k.m. 2 4 y
4 - x2 dx dA = s 4 - x 2 d dx dm = d dA = ds 4 - x 2 d dx
0 (a)
alan: area: ktle: mass:
y 4 y 4 x2 Ktle merkezi 4 x2 ~~ (x, y ) x, 2 y 2 2 0 (b) x dx 2 x
4 - x2 ' k.m.nin x-ekseninden distance from c.m. to xuzakl: -axis: y = . 2 eridin x-ekseni etrafndaki momenti yledir: 4 - x2 ' y dm = 2
4 x2
ds 4 - x 2 d dx =
d s 4 - x 2 d2 dx . 2
Dolaysyla plakann x-ekseni etrafndaki momenti yle bulunur: Mx = ' y dm =

2
EKL 6.38 rnek 4teki plakay dikey eritlerle (a) modellemek zahmetli bir integrasyona neden olur, dolaysyla yatay eritlerle (b) modelleriz.
d s 4 - x 2 d2 dx 2 -2 L
(7)
256 d s 16 - 8x 2 + x 4 d dx = d. 2L 15 -2
Plakann ktlesi udur:

2
M = Dolaysyla,
dm =
-2 L
ds 4 - x 2 d dx =
32 d. 3
(8)
y = olur. Plakann ktle merkezi
s 256> 15 d d Mx 8 = = . M 5 s 32> 3 d d
8 s x, y d = a0, b . 5
noktasndadr. RNEK 5 Deiken Younluklu Plaka
rnek 4teki plakann ktle merkezini (x, y)deki younluk d = 2x2 yani noktann y-eksenine uzaklnn karesinin iki kat olmas durumunda bulun.
6.4 zm
433
Ktle dalm hala y-ekseni etrafnda simetriktir, dolaysyla x = 0 olur. d = 2x2 ile, (7) ve (8) denklemleri Mx = = L ' y dm =
2 -2 L
d s 4 - x 2 d2 dx = x 2s 4 - x 2 d2 dx 2 2 2 L L 2048 105
2
s 16x 2 - 8x 4 + x 6 d dx =
2
(7)
M =
L
2 -2 L
dm =
-2 L
ds 4 - x 2 d dx = 256 . 15
-2 L
2x 2s 4 - x 2 d dx
(8)
s 8x 2 - 2x 4 d dx =
halini alrlar. Dolaysyla, y = olur. Plakann yeni ktle merkezi 8 s x, y d = a0, b . 7 noktasndadr.
y Tipik bir kk tel parasnn ktlesi dm ds adudir. du ~, ~ (x y) (a cosu, a sinu)
Mx 2048 = M 105
15 8 = . 7 256
RNEK 6
Sabit Younluklu Tel
Sabit d younluklu a yarapl bir yarm ember eklindeki telin ktle merkezini bulun. Teli y = 2a 2 - x 2 yarm emberiyle modelleriz (ekil 6.39). Ktle dalm y-ekseni etrafnda simetriktir, dolaysyla x = 0 olur. yyi bulmak iin, teli ksa paralara bldmz dnrz. Tipik bir parann zellikleri yledir (ekil 6.39a):
zm
y a2 x2
u
a 0 (a) y a x
length: ds = a du uzunluk: ktle: mass: dm = d ds = da du ' k.m.nin x-eksenine distance of c.m. touzakl: x-axis: y = a sin u . Dolaysyla,
birim uzunluktaki ktle kere uzunluk
a c.m. 2 0, a x
buluruz. Ktle merkezi simetri ekseni zerinde s 0, 2a> p d , noktasnda, orijinden tele olan uzakln yaklak te ikisinde bulunmaktadr (ekil 6.39b).
p p ' # da 2 C - cos u D 0 10 a sin u da du 1 y dm 2 y = = = = p a. p dap dm d a d u 1 10
0 (b)
Merkezler
Younluk fonksiyonu sabitken, x ve y formllerinin pay ve paydalarndan sadeleir. Bu blmdeki neredeyse tm rneklerde durum byleydi. x ve y sz konusu olduu srece, d = 1 bile olabilirdi. Yani, younluk sabitken, ktle merkezinin konumu cismin yapld malzemenin deil, cismin geometrisinin bir zelliidir. Byle durumlarda, mhendisler ktle merkezine, Bir genin veya kat koninin merkezini bulun derken olduu gibi, eklin merkezi diyebilirler. Bunun iin dy bire eitleyin ve x ve yyi daha nceki gibi, momentleri ktleye blerek, hesaplayn.
EKL 6.39 rnek 6teki yarm ember eklindeki tel. (a) Ktle merkezini bulmakta kullanlan boyut ve deikenler. (b) Ktle merkezi tel zerinde deildir.
434
ALITIRMALAR 6.4
nce ubuklar
1. 80 lblik bir ocukla 100 lblik bir ocuk bir tahtravellide dengede durmaktadrlar. 80 lblik ocuk destekten 5 ft uzaklktadr. 100 lblik ocuun destekten uzakl nedir? 2. Bir ktn ular iki teraziye konulmutur. Bir terazi 100 kg, dieri 200 kg okumaktadr. Ktn ktle merkezi nerededir? 3. Uzunluklar eit iki ince elik ubuun ular kaynakla birletirilerek, dik al bir ereve yaplmtr. erevenin ktle merkezinin yerini bulun. (pucu: Her ubuun ktle merkezi nerededir?)
y L
17. y-ekseni ve x = y - y 3, 0 y 1 erisiyle snrlanm blge. 18. x = y 2 - y erisi ve y = x dorusuyla snrlanm blge. 19. x-ekseni ve y = cos x, - p> 2 x p> 2 parabolleriyle snrlanm blge. 20. x-ekseni ve y = sec2 x, - p> 4 x p> 4 erisiyle snrlanm blge. 21. y = 2x 2 - 4x ve y = 2x - x 2 parabolleriyle snrlanm blge. 22. a. Birinci drtte bir blgeden x2 + y2 = 9 emberi ile kesilmi blge. b. x-ekseni ve y = 29 - x 2 yarm emberiyle snrlanm blge. Yantnz (a) kkndaki yantla karlatrn. 23. Birinci drtte bir dlgede x 2 + y 2 = 9 emberi ve x = 3 ve y = 3 dorular arasnda kalan gen eklindeki blge. (pucu: Alan bulmak iin geometri kullann.)
Dik al kaynak 0 L x
24. stten y = 1@x3 erisi, alttan y = 1@x3 erisi ve soldan ve sadan x = 1 ve x = a 1 dorularyla snrlanm blge. Ayrca lima xyi de bulun.
4. ki elik ubuun ualarn kaynaklayarak dik al bir ereve yapyorsunuz. ubuklardan birinin uzunluu dierinin iki katdr. erevenin ktle merkezi nerededir? (pucu: Her ubuun ktle merkezi nerededir?) 5-12 altrmalarnda x-ekseninde deiik aralklarda bulunan ince ubuklarn younluk fonksiyonlar verilmektedir. (3a-c) denklemlerini kullanarak, her ubuun orijin etrafndaki momentini, ktlesini ve ktle merkezini bulun. 5. ds x d = 4, 6. ds x d = 4, 0 x 2 1 x 3 0 x 3 0 x 4 1 x 4 0.25 x 1
Deiken Younluklu nce Plakalar

25. Plakann (x, y) noktasndaki younluu d(x) = x2 ise, x-ekseni ile y = 2> x 2, 1 x 2 , erisi arasnda kalan ince plakann ktle merkezini bulun. 26. Plakann (x, y) noktasndaki younluu d(x) = 12x ise, alttan y = x 2 parabol ve stten y = x dorusuyla snrl blgeyi kaplayan ince plakann ktle merkezini bulun. 27. y = ; 4> 2x erileri ve x = 1 ve x = 4 dorularyla snrl blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. a. Dnel cismin hacmini bulun. b. Blgeyi kaplayan ince plakann (x, y) noktasndaki younluu d(x) = 1@x ise plakann ktle merkezini bulun. 28. y = 2> x erisi ve x = 1den x = 4e kadar x-ekseni ile snrl blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. a. Dnel cismin hacmini bulun. b. Blgeyi kaplayan ince plakann (x, y) noktasndaki younluu ds x d = 2x . ise plakann ktle merkezini bulun. c. Plakay izin ve iziminizde ktle merkezini belirtin. c. Plakay izin ve iziminizde ktle merkezini belirtin.
7. ds x d = 1 + s x> 3 d, 8. ds x d = 2 - s x> 4 d,
10. ds x d = 3s x -3>2 + x -5>2 d, 11. ds x d = e 12. ds x d = e 2 - x, x, x + 1, 2,
9. ds x d = 1 + A 1> 2x B ,
0 x 6 1 1 x 2 0 x 6 1 1 x 2
Sabit Younluklu nce Plakalar

1324 altrmalarnda, verilen blgede bulunan sabit d younluklu ince plakann ktle merkezini bulun. 13. y = x 2 parabal ve y = 4 dorusu ile snrlanm blge. 14. y = 25 - x 2 parabol ve x-ekseni ile snrlanm blge. 15. y = x - x 2 parabol ve y = x dorusu ile snrlanm blge. 16. y = x 2 - 3 ve y = - 2x 2 parabolleriyle snrlanm blge.
genlerin Merkezleri
29. Bir genin merkezi genin kenar ortaylarnn kesiim noktasndadr (ekil 6.40a) Bir genin her kenarndan karsndaki keye olan uzakln te birinde bulunan noktann genin kenarortaynn kesitii nokta olduunu hatrlayabilirsiniz. genin merkezinin de kenar ortaylarn kesiim noktasnda olduu-
6.4 nu, merkezin de kenarlardan kelere olan uzakln te birinde olduunu gstererek ispatlayn. Bunu yapmak iin, aadaki admlar izleyin. i. genin bir kenarn ekil 6.40bdeki gibi x-eksenine yerletirin. dmyi L ve dy cimsinden ifade edin. ii. Benzer genler kullanarak L = (b@h)(h y) olduunu gsterin. Lnin bu ifadesini dm formlnde yerine koyun. iii. y = h@3 olduunu gsterin. iv. Dier kenarlar iin de aynsn uygulayn.
y 0 y
435
ds
40. y = x2@(4p) denkleminde p 0n deeri ne olursa olsun, aada gsterilen parabolik parann merkezinin y-koordinat y = (3@5)adr.
hy a L y x b (b) 0 x y3a 5 y
2 y x 4p
dy h Merkez 0 (a)
EKL 6.40 Altrma 29daki gen. (a) Ktle merkezi. (b) Ktle merkezini bulmak iin kullanlacak boyut ve deikenler. Altrma 29un sonularn kullanarak 3034 altrmalarnda keleri verilen genlerin ktle merkezlerini bulun. (pucu: nce her geni izin.) 30. s - 1, 0 d , (1, 0), (0, 3) 32. (0, 0), (a, 0), (0, a) 34. (0, 0), (a, 0), (a> 2, b) 31. (0, 0), (1, 0), (0, 1) 33. (0, 0), (a, 0), (0, b)
41. Merkezleri orijinde bulunan ve y-ekseni etrafnda simetrik olan embersel yaylar eklindeki sabit younluklu teller ve ince ubuklarn ktle merkezlerinin y-koordinat yledir: y = a sin a ac = s . a
y s c.m. h A a a a c a x d B
nce Teller
35. Sabit younluk x = 0dan x = 2ye kadar y = 2x erisi zerinde bulunan sabit younluklu telin x-ekseni etrafndaki momentini bulun. 36. Sabit younluk x = 0dan x = 1e kadar y = x3 erisi zerinde bulunan sabit younluklu telin x-ekseni etrafndaki momentini bulun. 37. Deiken younluk rnek 6daki telin younluunun d = k sin u olduunu varsayn (k sabit). Ktle merkezini bulun. 38. Deiken younluk rnek 6daki telin younluunun d = 1 + k cos u olduunu varsayn (k sabit). Ktle merkezini bulun.
42. (Altrma 41in devam) a. a kk olduunda, merkezden AB kiriine olan d uzaklnn yaklak olarak 2h@3 olduunu (ekildeki gsterimle) aadaki admlar izleyerek gsterin. i. sin a - a cos a d = a - a cos a . h olduunu gsterin. T ii. s a d = sin a - a cos a a - a cos a (9)
Mhendislik Formlleri
3942 altrmalarndaki ifadeleri ve formlleri dorulayn. 39. Dzlemde trevlenebilir bir erinin merkezinin koordinatlar unlardr: 1 x ds , 1 y ds , . x = y = uzunluk uzunluk length length
fonksiyonunun grafiini izin ve trace zelliini kullanarak lima0+ (a) < 2@3 olduunu gsterin. b. Hata (d ile 2h@3 arasndaki fark) 45den byk alar iin bile kktr. Bunu (9) denkleminin sa tarafn a = 0.2, 0.4, 0.6, 0.8 ve 1.0 radyan iin hesaplayarak kendiniz grn.
436
6.5
y
Dnel Yzeylerin Alanlar ve Pappus Teoremleri

p atlarken, ip evrenizde bir yzey tarar, dnel yzey olarak adlandrlan bir yzey. Tahmin edebileceiniz gibi, bu yzeyin alan ipin uzunluuna ve ipin her parasnn dnme ekseninden ne kadar uzaa gittiine baldr. Bu blmde dnel yzeylerin alanlarn tanmlyoruz. Daha karmak yzeylerin alanlar Blm 16da verilecektir.
a
Yzey Alan Tanmlamak

a x
EKL 6.41 Merkezi orijinde olan a yarapl y = 2a 2 - x 2 yar emberini dndrmek alan 4pa2 olan kresel bir yzey retir.
Dnel yzeyin alan tanmnn klasik geometrideki krelerin, dairesel silindirlerin ve konilerin yzey alanlar iin bilinen sonularla uyumlu olmasn isteriz. Dolaysyla, yukardaki atlama ipi, x-ekseni etrafnda dndrlen a yarapl bir yar ember eklini alrsa (ekil 6.41), yzey alan 4pa2 olan bir kre retir. Genel erileri ele almadan nce, yatay ve eimli doru paralarnn x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile balyoruz. Uzunluu x olan AB doru parasn (ekil 6.42a) x-ekseni etrafnda dndrrsek yzey alan 2pyx olan bir silindir retiriz. Bu alan, kenar uzunluklar x ve 2py olan bir dikdrtgenin alan ile ayndr ( ekil 6.42b). 2py uzunluu AB dorusu zerindeki (x, y) noktasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen y yarapl emberin evresidir.
x y x A B y 0 x x
LEKL DEL
2py
(a)
(b)
EKL 6.42 (a) Uzunluu x olan yatay AB doru parasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen silindirik yzeyin alan 2pyx dir. (b) Silindirik yzeyin kesilip alm hali, bir dikdrtgen.
AB doru parasnn uzunluunun s olduunu ve yatay olmak yerine eimli olduunu varsayn. Bu defa AB doru paras x-ekseni etrafnda dndrldnde bir kesik koni elde edilir ekil (6.43a). Klasik geometriden, bu kesik koninin yzey alan, eimli AB doru parasnn x-ekseninden ortalama ykseklii y * = s y1 + y2 d> 2 olmak zere, 2py* sdir. Bu yzey alan, kenar uzunluklar s ve 2py* olan bir dikdrtgenin alan ile ayndr ( ekil 6.43b). Daha genel erilerin x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile sprlen yzeylerin alanlarn tanmlamak iin bu geometrik prensipleri kullanalm. Negatif olmayan ve srekli bir y = (x), a x b fonksiyonunun grafiinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile sprlen yzeyin alann bulmak istediimizi varsayalm. Her zamanki gibi, [a, b] kapal aralnn bir blnn alrz ve bln noktalar yardmyla grafii ksa yaylara ayrrz. ekil 6.44te tipik bir PQ yay ve nin grafiinin bir paras olarak sprd bant grlmektedir.
6.5

s
437
B y2 x
2py*
A y1 0 y*
LEKL DEL
(a)
(b)
EKL 6.43 (a) Uzunluu s olan eimli AB doru parasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin alan 2py*s dir. (b) AB doru parasnn x-ekseninden ortalama ykseky1 + y2 lii y * = , iin, dikdrtgenin alan. 2
y f(x)
PQ
0 a xk1 x k b x
PQ yay x-ekseni etrafnda dnerken, P ve Q noktalarn birletiren doru paras ekseni x-ekseninde bulunan bir kesik koni sprr (ekil 6.45). Bu kesik koninin yzey alan, PQ yay tarafndan sprlen bantn yzey alanna yaklar. ekil 6.45te gsterilen kesik koninin yzey alan, P ve Q noktalarn birletiren doru parasnn x-ekseninden ortalama ykseklii y * ve uzunluu L (nceki gibi ) olmak zere, 2py*Ldir. 0 olduundan, ekil 6.46dan, doru parasnn ortalama yksekliinin y * = ((xk1) + (xk))@2 olduunu ve uzunluun L = 2s xk d2 + s yk d2 . olduunu grrz. Bu nedenle, Kesik konisurface yzey alan Frustum area = 2p # s xk - 1 d + s xk d 2
# 2s xk d2
+ s yk d2
= ps s xk - 1 d + s xk dd 2s xk d2 + s yk d2 .
EKL 6.44 Negatif olmayan bir y = s x d, a x b , fonksiyonunun grafiinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzey. Yzey, PQ yaynn sprd bant gibi bantlarn bir birleimidir.
P Q
dir. PQ yay gibi yaylarn sprdkleri bantlarn alanlarnn toplam olan orijinal yzey alanna, kesik konilerin alanlarnn toplam olan
n k=1 2 2 a ps s xk - 1 d + s xk dd 2s xk d + s yk d .
(1)
xk1 xk x
ile yaklamda bulunulur. [a, b]nin blnnn noktalar arttka yaklamn iyilemesini bekleriz. stelik, fonksiyonu trevlenebilir ise, Ortalama Deer Teoremine gre eri zerinde P ve Q noktalar arasnda teetin PQ doru parasna paralel olduu bir s ck , s ck dd noktas vardr (ekil 6.47). Bu noktada s ck d = yk , xk
EKL 6.45 P ve Q noktalarn birletiren doru paras bir kesik koni sprr.
yk = s ck d xk . dir.
438

Doru parasnn uzunluu: L (xk)2 (yk)2 y f(x) Q r2 f(xk) xk 1 xk
yk yerine bu dnm yapmakla (1) Denklemi

n k=1 2 2 a ps s xk - 1 d + s xk dd 2s xk d + s s ck d xk d n
P yk r1 f(xk 1)
= a ps s xk - 1 d + s xk dd 21 + s s ck dd2 xk .
k=1
(2)
xk
halini alr. Bu toplamlar herhangi bir fonksiyonun Riemann toplamlar deildir nk, xk1, xk ve ck noktalar ayn deildir. Ancak, ileri analizden bir teorem unu garanti eder: [a, b]nin blnnn normu sfra giderken (2) Denklemindeki toplamlar
b a L
EKL 6.46 PQ yay ve doru paras ile elenen boyutlar.
2ps x d 21 + s s x dd2 dx .
integraline yaknsarlar. Bu nedenle bu integrali, fonksiyonunun adan bye kadar grafiinin sprd yzeyin alan olarak tanmlarz.
(ck , f (ck )) yk P Kirie paralel teet Q y f (x) xk 1 ck xk xk
TANIM x-Ekseni Etrafnda Dnme in Yzey Alan s x d 0 fonksiyonu [a, b]de srekli olarak trevlenebilirse, y = (x) erisini x-ekseni etrafnda dndrerek retilen yzeyin alan
b
S = dir.
a L
2py
1 + a
b dy 2 b dx = 2ps x d 21 + s s x dd2 dx . dx a L
(3)
EKL 6.47 f dzgn ise, Ortalama Deer Teoremi, teetin PQ doru parasna paralel olduu bir ck noktasnn varln garanti eder.
(3) Denklemindeki karekk, Blm 6.3 Denklem (2)de, yzeyi reten erinin uzunluu formlnde gzken karekkle ayndr.
RNEK 1
Yzey Alan Formln Uygulamak
y = 2 2x, 1 x 2, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun (ekil 6.48).
y y 2x (2, 22) (1, 2)
zm
b
S = formln
a L
2py
1 + a
dy 2 b dx dx
Denk. (3)
0 1 2 x
a = 1, 1 + a
b = 2,
y = 2 2x,
dy 1 = , dx 2x
2 dy 2 1 b = 1 + a b dx B 2x
=
EKL 6.48 rnek 1de bu yzeyin alann hesaplyoruz
2x + 1 x + 1 1 = . 1 + x = x A A 2x
alarak hesaplarz. Bu deerlerle, alan u ekilde bulunur:
6.5
2

2
439
S =
1 L
2p # 2 2x
2x + 1 2x
2
dx = 4p 2x + 1 dx 1 L
= 4p #
8p 2 s x + 1 d3>2 d = A 3 23 - 2 22 B . 3 3 1
y-Ekseni Etrafnda Dnme

y-ekseni etrafnda dnme iin, (3) denkleminde x yerine y yazarz.
y-Ekseni Etrafnda Dnme in Yzey Alan x = gs y d 0, [c, d]de srekli olarak trevlenebilirse, x = gs y d erisini y-ekseni etrafnda dndrerek retilen yzeyin alan
d
S = dir.
y
c L
2px
1 + a
dx 2pgs y d 21 + s g s y dd2 dy . b dy = dy c L
(4)
RNEK 2
A(0, 1) xy1
y-Ekseni Etrafnda Dnme in Alan Bulmak
x = 1 - y, 0 y 1, doru paras y-ekseni etrafnda dndrlerek ekil 6.49daki koni retiliyor. Yanal yzey alann bulun (taban alan hari).
zm
Bu bir geometri formlyle kontrol edebileceimiz bir hesaptr. taban baseevresi circumference Yanal yzey alan = yanal * ayrt uzunluu slant height = p 22 . Lateral surface area = 2 2
0 B(1, 0) x
(4) denkleminin nasl ayn sonucu verdiini grmek iin

EKL 6.49 AB doru parasn y-ekseni etrafnda dndrmek yanal yzey alann iki farkl ekilde hesaplayabileceimiz bir koni oluturur (rnek 2).
c = 0,
d = 1, 1 + a
2
x = 1 - y,
dx = - 1, dy
dx b = 21 + s - 1 d2 = 22 dy
alr ve denklemi hesaplarz:

d
S =
c L
2px
1 + a
dx dy = 2ps 1 - y d 22 dy b dy 0 L
= 2p 22 c y = p 22.
y2 1 1 d = 2p 22 a1 - b 2 0 2
Sonular, olmas gerektii gibi, birbirini tutmaktadr.
440
Parametrize Eriler
Dndrme hangi koordinat ekseni etrafnda yaplrsa yaplsn, (3) ve (4) denklemlerinde gzken karekkler, Blm 6.3te yay uzunluu formllerinde gzkenlerle ayndr. ve g [a, b] zerinde srekli olarak trevlenebilir fonksiyonlar olmak zere, eri x = (t) ve y = g(t), a t b denklemleri ile parametrelenmise yay uzunluu formlnde kar gelen karekk 2 dy 2 dx a b + a b . 2[ s t d]2 + [g s t d]2 = dt B dt dir. Bu gzlem, dzgn parametrize erilerin dndrlmesi ile elde edilen yzey alanlar iin aadaki formllere yol aar. Parametrize Eriler in Dnel Yzey Alan Dzgn bir x = s t d, y = gs t d, a t b , erisi, t adan bye doru artarken sadece bir defa katediliyorsa, eriyi koordinat eksenleri etrafnda dndrerek retilecek dnel yzeylerin alanlar aadaki gibidir. 1. x-ekseni etrafnda dnme s y 0 d :
b
S = 2.
a L
2py
2 dy 2 dx b + a b dt dt B dt
(5)
y-ekseni etrafnda dnme s x 0 d :

b
S =
a L
2px
2 dy 2 dx b + a b dt dt B dt
(6)
Uzunlukta olduu gibi, belirtilen kriteri karlayan herhangi uygun bir parametrizasyonla yzey alann hesaplayabiliriz.
ember x cos t y 1 sin t 0t2 y
RNEK 3
Yzey Alan Formln Uygulamak
xy-dzleminde merkezi (0, 1) noktasnda olan 1 yarapl emberin standart parametrizasyonu x = cos t,
(0, 1)
y = 1 + sin t,
0 t 2p .
ile verilir. Bu parametrizasyonu kullanarak, emberin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle sprlen yzeyin alann bulun (ekil 6.50).
zm
x
Forml hesaplarz:
2 dy 2 dx S = 2py a b + a b dt dt a B dt L 2p b
x-ekseni etrafnda dnme iin (5) denklemi y = 1 + sin t 7 0
0 L
2ps 1 + sin t d 2s - sin t d2 + s cos t d2 dt (''')'''*

1
2p
EKL 6.50 rnek 3te bu parametrize eri tarafndan sprlen dnel yzeyin alann hesaplyoruz.
= 2p
0 L
s 1 + sin t d dt
2p
= 2p C t - cos t D 0 = 4p2 .
6.5
441
Ksa Diferansiyel Form

b
S =
a L
2p y
1 + a
dy 2 b dx dx
ve and
S =
c L
2p x
dx b dy B dy
denklemleri ounlukla ds = 2dx 2 + dy 2 yay uzunluk diferansiyeli cinsinden

b d
S =
a L
2p y ds
ve and
S =
c L
2p x ds .
eklinde yazlr. Bunlarn birincisinde, y x-ekseninden ds yay uzunluu elemanna olan uzaklktr. kincisinde ise, x y-ekseninden ds yay uzunluu elemanna olan uzaklktr ki integral de, r dnme ekseninden bir ds yay uzunluu elemanna kadar yarap olmak zere
S =
p s radius ds bandgenilii) width d == 2pr ds 22 p (yarap)(bant L L
(7)
eklindedir (ekil 6.51). Herhangi belirli bir problemde, r yarap fonksiyonunu ve ds yay uzunluu diferansiyelini ortak bir deiken cinsinden ifade eder ve bu deiken iin integrasyon snrlarn bulursunuz.
y b A 0 a r S
L a
2 pr ds
ds B
Dnme ekseni
EKL 6.51 AB yaynn burada gsterilen eksen etrafnda b dndrlmesiyle taranan yzeyin alan 1a 2pr ds .tir. Kesin ifade rnun ve dsnin formllerine baldr.
y 1 8 y x3 0 1 8
RNEK 4
1 , 1 2 8
Diferansiyel Formu Yzey Alan in Kullanmak
y = x3, 0 x 1@2 erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzeyin alann bulun (ekil 6.52).
zm
e ksa diferansiyel formla balarz: S = = L L L 2pr ds 2py ds 2py 2dx 2 + dy 2 .

x-ekseni etrafnda dnme iin, 0 x 1/2 zerinde yarap fonksiyonu r = y 7 0 on 0 x 1> 2. ds = 2dx 2 + dy 2
1 2
LEKL DEL
EKL 6.52 y = x3, 0 x 1@2 erisini x-ekseni etrafnda dndrerek retilen yzey bir ampanya kadehi tasarm olabilir (rnek 4).
442
imdi dyyi mi dx cinsinden, yoksa dxi mi dy cinsinden ifade edeceimize karar veririz. Denklemin orijinal hali, y = x 3 , dyyi dx cinsinden ifade etmemizi kolaylatrr, dolaysyla hesabmza y = x 3, dy = 3x 2 dx, ve and 2dx 2 + dy 2 = 2dx 2 + s 3x 2 dx d2 = 21 + 9x 4 dx . ile devam ederiz. Bu deiiklikleri yaptmzda, x integrasyon deikeni olur ve S =
x = 1>2 x=0 L 1>2
2py 2dx 2 + dy 2
0 L
2px 3 21 + 9x 4 dx
1>2
= 2p a =
1 2 b a b s 1 + 9x 4 d3>2 d 36 3 0
3>2
9 p c a1 + b 27 16 25 p ca b 27 16 61p . 1728
3>2
- 1d p 125 a - 1b 27 64
u = 1 + 9x 4, du> 36 = x 3 dx ; aln, integre edin ve deerleri yerine koyun.
= = bulunur.
- 1d =
Konik Bantlara Kar Silindirik Bantlar

ekil 6.53te nerildii gibi, yzey alann neden konik bantlar yerine silindirik bantlarla yaklam yaparak bulmayalm? Bu ekilde elde edeceimiz Riemann toplamlar da konik bantlardan elde edilenler kadar iyi yaknsarlar ve ortaya kan integral daha basittir. Bu durumda x-ekseni etrafnda dnme iin, (7) denkleminde yarap r = y ve bant genilii ds = dxdir. Bu, (3) tanm denklemi yerine
b
S =
(a)
a L
2ps x d dx
(8)
integral formlne yol aar. Bu yeni formldeki problem, klasik geometrinin yzey alan formlleri ile ve balangta belirttiimiz amalarmzla uyumlu sonular vermemesidir. Sadece ho grnl bir integral bulmamz bunun istediimizi yapaca anlamna gelmez (Bkz. Altrma 40).
UYARI Yzey alan hesaplamak iin (8) denklemini kullanmayn. Doru sonucu vermez. Pappus Teoremleri
(b)
EKL 6.53 Yzey alanna yaklamda bulunmak iin (b) konik bantlar yerine neden (a) silindirik bantlar kullanlmasn?
nc asrda, Pappus isminde skenderiyeli bir Yunan ktle merkezlerini dnel yzeyler ve dnel cisimler ile ilikilendiren iki forml kefetti. Bu formller baka trl ok uzun srecek hesaplamalar iin kestirme yollar salar.
6.5
443
Hacimler in Pappus Teoremi TEOREM 1 Dzlemdeki bir blge dzlemdeki blgenin iiyle kesimeyen bir doru etrafnda bir kere dndrlrse, retecei dnel cismin hacmi blgenin alan kere dnme srasnda blgenin merkezinin ald yola eittir. r dnme ekseninden merkeze olan uzaklksa, hacim u ekilde ifade edilir. V = 2prA .
(9)
d L(y) y R c
spat R blgesi birinci drtte bir blgede olmak zere, dnme eksenini x-ekseni olarak seeriz (ekil 6.54). y noktasnda Rnin y-eksenine dik olan kesitinin uzunluu L (y) olsun. L(y)nin srekli olduunu varsayyoruz. Silindirik kabuklar yntemiyle, blgeyi x-eksen etrafnda dndrerek retilen dnel cismin hacmi yle bulunur: V =
d kabuk kabuk 2ps shell radius ds shell height d dy = 2p y Ls y d dy . yarap ykseklii c c L L d
(10)
Rnin merkezinin y-koordinat

0 x
d c L
' y dA A =
d c L
y Ls y d dy A ,
' y = y, dA = L( y)dy
y =
EKL 6.54 R blgesi x-ekseni etrafnda (bir defa) dndrlerek bir dnel cisim retilecektir. 1700 yandaki bir teorem dnel cismin hacminin, blgenin alanyla ktle merkezinin dn srasnda ald yol arplarak hesaplanabileceini syler.
olarak bulunur, dolaysyla

d c L
y Ls y d dy = Ay .
olur. (10) denklemindeki son integral yerine A y yazmak V = 2p yA verir. r yarap yye eit olduundan, V = 2prA buluruz.
Dnme ekseninden merkeze olan uzaklk b
RNEK 5
Bir Torusun Hacmi
a yarapl dairesel bir diski, merkezinden b a kadar uzakta bir eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen bir torusun (simit) hacmi V = 2ps b ds pa 2 d = 2p2ba 2 .
RNEK 6
y x Alan: pa2 evre: 2pa
Yarm Daire eklinde Bir Blgenin Merkezini Bulun
Blgeyi, y = 2a 2 - x 2 yarm dairesi (ekil 6.56) ile x-ekseni arasndaki blge olarak alrz ve blgeyi x-ekseni etrafnda dndrerek ii dolu bir kre rettiimizi varsayarz. Simetriden dolay, merkezin x koordinat x = 0dr. (9) denkleminde r yerine y koyarak
zm
EKL 6.55 Pappusun birinci teoremiyle, bir torusun hacmini integral almamz gerekmeden bulabiliriz (rnek 5).
y = buluruz.
s 4> 3 dpa V 4 = = a. 3p 2pA 2ps 1> 2 dpa 2

3
444

y a 4 a Merkez 3
Yzey Alanlar in Pappus Teoremi TEOREM 2 Bir dzgn dzlemsel eri yay, ayn dzlemde yayn iiyle kesimeyen bir doru etrafnda bir kere dndrlrse, yayn rettii yzeyin alan yayn uzunluu kere yayn merkezinin dnme srasnda ald yoldur. r dnme ekseninden merkeze olan uzaklksa, yzey u ekilde bulunur: S = 2prL
(11)
EKL 6.56 Pappusun birinci teoremiyle, yarm daire eklinde bir blgenin merkezini integral almadan bulabiliriz (rnek 6).
Vereceimiz ispat dnme eksenini x-ekseni olarak ve yay xin dzgn bir fonksiyonu olarak modelleyebileceimiz varsaymna dayanmaktadr. spat Yay, birinci drtte bir blgede x = adan x = bye kadar uzanmak zere, dnme eksenini x-eksenini olarak seeriz (ekil 6.57). Yayn rettii yzeyin alan yle verilir:
y ds
x=b
x=b
S =
~ y 0 a b x
x=a L
2py ds = 2p
x=a L
y ds .
(12)
Yayn merkezinin y-koordinat

x=b x=a L x=a L
' y ds = ds
x=b x=a L L
y ds .
L = 1 ds yay uzunluudur ' ve y = y .dir.
y =
x=b
olarak bulunur, dolaysyla

EKL 6.57 Pappusun alan teoreminin ispat iin ekil
x=b x=a L
y ds = yL .
olur. (12) denklemindeki son integral yerine yL yazmak S = 2p yL verir. r yarap y ye , eit olduundan, S = 2prL buluruz.
RNEK 7
Bir Torusun Yzey Alan

S = 2p(b)(2pa) = 4p2ba
rnek 5teki torusun yzey alan
olarak bulunur.
ALITIRMALAR 6.5
Yzey Alan in ntegral Bulma
18 altrmalarnda a. Verilen erinin belirtilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alan iin bir integral kurun. T T b. Eriyi izerek neye benzediine bakn. Yapabiliyorsanz, yzeyi de izin c. Grafik programnzn veya bilgisayarnzn integral hesaplaycsyla yzeyin alann saysal olarak bulun. 2. y = x2, 0 x 2; x-ekseni etrafnda 3. xy = 1, 1 y 2 y-ekseni etrafnda 4. x = sin y, 0 y p y-ekseni etrafnda 5. x1@2 + y1@2 = 3, (4, 1)den (1, 4)e, x-ekseni etrafnda y-ekseni -axis etrafnda 6. y + 2 2y = x, 1 y 2; y
y
7. x = 8. y =
0 L x 1 L
tan t dt,
-eksenietrafnda etrafnda 0 y p> 3; yy -axis -ekseni -ekseni etrafnda 1 x 25; xx x -axis etrafnda -ekseni
1. y = tan x, 0 x p@4 x-ekseni etrafnda
2t 2 - 1 dt,
6.5
445
Yzey Alanlarn Bulmak

9. y = x> 2, 0 x 4 , doru parasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle elde edilen koninin yanal yzey alann bulun. Yantnz u geometri formlyle karlatrn: Yanal yzey alan = 10. y = x> 2, 0 x 4 doru parasnn y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle elde edilen koninin yanal yzey alann bulun. Yantnz u geometri formlyle karlatrn: Yanal yzey alan = 11. y = s x> 2 d + s 1> 2 d, 1 x 3 , doru parasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin yzey alann bulun. Yantnz aadaki formlle karlatrn: 12. y = s x> 2 d + s 1> 2 d, 1 x 3 , doru parasnn y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin yzey alann bulun. Yantnz aadaki formlle karlatrn: Kesik koni yzey alan = p (r1 + r2) yanal ayrt uzunluu 1322 altrmalarndaki erilerin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmeleriyle elde edilen yzeylerin alanlarn bulun. Bir grafik programnz varsa, erileri izebilirsiniz. 13. y = x 3> 9, 0 x 2; xx -ekseni -axis etrafnda x -eksenietrafnda etrafnda x -axis 14. y = 2x, 3> 4 x 15> 4; x -ekseni 15. y = 22x - x 2, 16. y = 2x + 1, 17. x = y 3> 3, x -eksenietrafnda etrafnda 0.5 x 1.5; x x -axis -ekseni x -ekseni etrafnda 1 x 5; xx -axis etrafnda -ekseni Kesik koni yzey alan = p (r1 + r2) yanal ayrt uzunluu
21. x = (y4@4 + 1@(8y2), 1 y 2; x-ekseni etrafnda (pucu: ds = 2dx 2 + dy 2yi dy cinsinden ifade edin ve S = e 2py ds integralini uygun snrlarla hesaplayn.) 22. y = (1@3)(x2 + 2)3@2, 0 x 2; y-ekseni etrafnda (pucu ds = 2dx 2 + dy 2yi dx cinsinden ifade edin ve S = 1 2px ds integralini uygun snrlarla hesaplayn.) 23. Yeni tanm test etmek y = 2a 2 - x 2, - a x a , erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann (3) denklemiyle hesaplayarak a yarapl bir krenin yzey alannn hala 4pa2 olduunu gsterin. 24. Yeni tanm test etmek Ykseklii h ve yarap r olan bir koninin yanal yzey alan pr 2r 2 + h 2 , taban yarevresi kere yanal ayrt uzunluu, olmaldr. y = s r> h dx, 0 x h , erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bularak bunun hala byle olduunu gsterin. 25. y = cos x, - p> 2 x p> 2 , erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle oluan yzeyin alan iin bir integral bulun. Bu tip inegrallerin nasl hesaplanacan Blm 8.5te greceiz. 26. Bir astroidin yzeyi x 2>3 + y 2>3 = 1 astroidinin aada verilen ksm x-ekseni etrafnda dndrlerek retilen yzeyin alann bulun. (pucu: nce birinci blgedeki ksmn, y = (1 x2@3)3@2, 0 x 1, x-ekseni etrafnda dndrn ve sonra sonucunuzu iki ile arpn.)
y 1 x2/3 y2/3 1 x
P taban evresi yanal ayrt uzunluu
P taban evresi yanal ayrt uzunluu
-eksenietrafnda etrafnda 0 y 1; y y -axis -ekseni 3>2 1>2 y -eksenietrafnda etrafnda - y , 1 y 3; yy -axis 18. x = s 1> 3 dy -ekseni -ekseni etrafnda -axis etrafnda 19. x = 2 24 - y, 0 y 15> 4; yy -ekseni
y 15 4 15 1, 4 x 4 y
0 4 x
T 27. Tavalar minelemek irketiniz Blm 6.1, Altrma 55 te tasarladnz tavann lks eklini piyasaya srmeye karar vermitir. Planlar tavann iini beyaz mineyle, dn kahverengi mineyle kaplamaktr. Her mine frnlanmadan nce 0.5 mm kalnlnda kaplanacaktr (aadaki diyagrama bakn). retim blmnz 5000 tava iin ellerinde ne kadar mine bulunmas gerektiini merak ediyor. Onlara ne dersiniz? (Atklar ve kullanlmayan malzemeyi ihmal edin ve yantnz litre olarak verin. 1 cm3 = 1 mL , dolaysyla 1 L = 1000 cm3 olduun hatrlayn.)
y (cm) x2 y2 162 256
20. x = 22y - 1,
etrafnda 5> 8 y 1; yy y-ekseni -axis etrafnda -ekseni

y
(1, 1) x 2y 1
0 7
x (cm) Derinlik 9 cm
5 8
1 , 5 2 8 0 1 2 1
16 x
446
28. Ekmek kesmek Eer kresel bir ekmek somununu eit genilikli paralara blerseniz, her dilimde ayn miktarda kabuk bulunacan biliyor muydunuz? Nedenini anlamak iin, aada gsterilen y = 2r 2 - x 2 yaramberini bir kre oluturacak ekilde x-ekseni etrafnda dndrdmz varsayn. AB, x-ekseninde h uzunluklu bir araln karsndaki yay olsun. AB yaynn tarad alann, araln bulunduu yere bal olmadn gsterin. (Araln uzunluuna baldr.)
y y r2 x2 A B
32. (Altrma 31in devam.) y = x 3> 9, - 23 x 23 , erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun. (13) denkleminden mutlak deer iaretlerini atp alan S = 1 2ps x d ds ile hesaplamaya kalkarsanz, sizce ne olur? Deneyin.
2pr ds = 2p s x d ds . (13) L L mutlak deer formlyle deitiririz. (13) denklemini kullanarak y = x, - 1 x 2 , dorusunun x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen ifte koninin yzey alann bulun. S =
Parametrizasyonlar
r x
a h
ah
3335 altrmalarndaki erilerin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmeleriyle retilen yzeylerin alanlarn bulun. -ekseni etrafnda 33. x = cos t, y = 2 + sin t, 0 t 2p; x-ekseni etrafnda x-axis 3>2 y -ekseni etrafnda 34. x = s 2> 3 dt , y = 2 2t, 0 t 23; y-ekseni -axis etrafnda
29. Aada gsterilen glgeli bant h birim aralkl paralel dzlemlerle R yarapl bir kreden kesiliyor. Bandn yzey alannn 2pRh olduunu gsterin
30. Aada U.S. Ulusal Hava Servisi tarafndan Bozeman, Monttaki radar evrelemek iin kullanlan 90 ftlik bir kubbenin emas verilmektedir. a. Boyanacak d yzey ne kadardr (taban saymadan)?
2 T b. Yantnz bir ft hassaslnda ifade edin.
Eksen
-ek-axis 35. x = t + 22, y = s t 2> 2 d + 22t, - 22 t 22; y y -ekseni etrafnda 36. x = a s t - sin t d, y = a s 1 - cos t d, 0 t 2p, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzeyin alann temsil eden bir integral yazn fakat hesaplamayn. 37. Kesik koni (0, 1) ve (2, 2) nokalarn birletiren doru paras x-ekseni etrafnda dndrlerek bir kesik koni retiliyor. x = 2t, y = t + 1, 0 t 1 ,. parametrizasyonunu kullanarak kesik koninin yzey alann bulun. Sonucunuzu u geometri formlyle kontrol edin: Alan = p (r1 + r2)(yanal ayrt uzunluu). 38. Bir koni Orijini (h, r) noktasna balayan doru paras x-ekseni etrafnda dndrlerek h ykseklikli ve r yarapl bir koni retiliyor. x = ht, y = rt, 0 t 1 , . parametrizasyonunu kullanarak koninin yzey alann bulun. Sonucunuzu u geometri formlyle karlatrn: Alan = pr (yanal ayrt uzunluu). 39. Yzey Alan Formlnn Alternatif Elde Edilii nin [a, b] zerinde dzgn olduunu kabul edelim ve [a, b]yi her zamanki gibi alt aralklara blelim. ekilde gsterildii gibi, [xk - 1, xk] alt aralnn mk = (xk1 + mk)@2 orta noktasndan eriye bir teet izin. xk xk a. r1 = s mk d - s mk d ve r2 = s mk d + s mk d . 2 2 olduunu gsterin. b. k. alt aralktaki
2
teet doru parasnn Lk uzunluunun
Lk = 2s xk d + s s mk d xk d2 . olduunu gsterin.
45 ft Merkez Yarap 45 ft 22.5 ft y f(x)
r2
31. Dnme eksenini kesen erilerle retilen yzeyler (3) denklemindeki yzey alan forml, grafii yzeyi oluturan fonksiyonunun [a , b] aralnda negatif olmad varsaym altnda gelitirilmitir. Dnme eksenini kesen eriler iin (3) denklemini
r1 xk1 mk xk xk x
6.6. c. Teet doru parasnn x-ekseni etrafnda dnerken tarad kesik koninin yanal yzey alannn 2ps mk d 21 + s s mk dd2 xk . olduunu gsterin. d. y = (x) erisini [a, b] boyunca x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alannn
n b lateral surface area k .inci kesik koninin lim a a b = 2ps x d 21 + s s x dd2 dx . yanal yzey alan q n : k = 1 of k th frustum a L
447
Altrma 29da grdnz gibi, bir genin merkezi kenar ortaylarn kesim noktasnda, yani her kenarn orta noktasndan kar keye olan uzakln te birinde bulunur.) 43. s x - 2 d2 + y 2 = 1 emberinin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen torusun hacmini bulun. 44. Pappus teoremlerini kullanarak bir dairesel dik koninin yanal yzey alann ve hacmini bulun. 45. Pappusun ikinci teoremini ve a yarapl bir krenin yzey alannn 4pa2 olduunu kullanarak, y = 2a 2 - x 2 . yarm emberinin merkezini bulun. 46. Altrma 45ten, y = 2a 2 - x 2 yarm emberinin merkezi (0, 2a@p)de bulunur. Yarm emberin y = a dorusu etrafnda dndrlmesiyle tarann yzeyin alann bulun. 47. y = s b> a d 2a 2 - x 2 yarm elipsi ile x-ekseni arasnda kalan R blgesinin alan (1@2)pab ve R blgesini x-ekseni etrafnda dndrerek retilen elipsoidin hacmi (4@3)pab2dir. Rnin merkezini bulun. Konumun adan bamsz olduuna dikkat edin.
40. Yzey alan modelleme y = x> 23, 0 x 23 , doru parasn x-ekseni evresinde dndrrek taranan koninin yanal yzey alan (1@2) (taban evresi)(yanal ayrt uzunluu) s 1> 2 ds 2p ds 2 d = 2p . olmaldr. s x d = x> 23 ?alarak (8) denklemini kullanrsanz ne bulursunuz?
y y x , 0 x 3 3 2 0 1 3 x (3, 1)
olduunu gsterin.
48. rnek 6da bulunduu gibi, x-ekseni ve y = 2a 2 - x 2 yarm emberi ile snrlanan blgenin merkezi (0, 4a@3p)dir. Bu blgenin y = a dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun. 49. Altrma 48deki blge y = x a dorusu etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun. 50. Altrma 45ten, y = 2a 2 - x 2 yarm emberinin merkezi (0, 2a@p)dedir. Yarm emberin y = x a dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen Dnel cismin hacmini bulun. 51. rnek 6daki yarm embersel blgenin x-ekseni etrafndaki momentini bulun. Bildiiniz sonular kullanrsanz, integre etmeniz gerekmez.
Pappus Teoremleri
41. Keleri (0, 2), (2, 0), (4, 2) ve (2, 4)te olan kare eklindeki blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini ve yzey alann bulun. 42. Pappusun bir teoremini kullanarak, koordinat eksenleri ve 2x + y = 6 dorusuyla snrlanan gen blgenin x = 5 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen hacmi bulun. (Blm 6.4teki
6.6
Gnlk yaamda i, kas veya zihin gc gerektiren faaliyetler anlamna gelir. Bilimde ise, bu terim zel olarak bir cisme etki eden kuvveti ve cismin buna kar gelen yerdeitirmesini belitmektedir. Bu blm iin nasl hesaplanacan gstermektedir. Uygulamalar vagon yaylarn ktrmak ve yeralt tanklarn boaltmaktan elektronlar bir araya getirmek ve uydular yrngeye tamaya kadar gider.
Sabit Bir Kuvvet Tarafndan Yaplan

Bir cisim sabit F byklkl bir kuvvetin etkisi sonucunda bir doru boyunca d mesafesi kadar ilerlemise, cisme etki eden kuvvetin yapt ii W = Fd formlyle hesaplarz. ( iin sabit kuvvet forml)
(1)
448
Jul
J olarak ksaltlan jul, adn ngiliz fiziki James Prescott Jouleden (1818-1889) alr. Jul tanmlayan denklem 1 jul = (1 Newton) (1 metre) olarak verilir. Sembolik olarak 1 J = 1 N mdir.
(1) denkleminden, herhangi bir sistemdeki i biriminin birim uzunlukla arplan birim kuvvet olduunu grebiliriz. SI birimleriyle (SI Systme International veya Uluslaras Sistemin ksaltlmasdr), kuvvet birimi bir newton, uzaklk birimi ise bir metre ve i birimi newton metredir (Nm). Bu kombinasyonla o kadar sk karlalr ki, zel bir ismi vardr: jul. ngiliz birim sisteminde i birimi mhendisler tarafndan ok sk kullanlan ftlbdir.
RNEK 1
Bir Otomobili Kaldrmak
Lastik deitirmek iin 2000 lbluk bir otomobilin bir tarafn 1.25 ft kaldrrsanz (yaklak 1000 lbluk dikey bir kuvvet uygulamanz gerekir), otomobil zerinde 1000 1.25 = 1259 ftlb i yapm olursunuz. SI birimleriyle, 0.381 mlik yol boyunca 4448 Nluk bir kuvvet uygulayarak 4448 * 0.381 L 1695 J lk i yaparsnz.
Deiken Bir Kuvvetin Bir Doru Boyunca Yapt

Bir yay sktrrken olduu gibi, uyguladnz kuvvet yol boyunca deiiyorsa, W = Fd forml Fdeki deimeyi de gz nne alacak bir inetgral formlyle deitirilmelidir. i gerekletiren kuvvetin x-ekseni olarak aldmz bir doru zerinde etkidiini ve kuvvetin F byklnn, konumun srekli bir fonksiyonu olduunu varsayalm. x = adan x = bye kadar olan aralk zerinde yaplan ii bulmak istiyoruz. [a, b] araln her zamanki gibi bler ve her [xk1, xk] alt aralndan herhangi bir ck noktas seeriz. Alt aralk yeterince ksaysa, F srekli olduundan, xk1den xkye kadar fazla deimeyecektir. Aralk boyunca yaplan i yaklak olarak, F sabit olsayd ve (1) denklemini uygulasaydk bulacamz i olan, F(ck) kere xk uzakl kadar olurdu. Dolaysyla, adan bye kadar yaplacak toplam ie
n
L a Fs ck d xk . Work
k=1
Riemann toplam ile yaklamda bulunulur. Blnn normu sfra giderken, yaklamn iyilemesini bekleriz, bundan dolay kuvvetin adan bye kadar yapt ii F nin adan bye kadar integrali olarak tanmlarz.
TANIM Deiken bir F(x) kuvveti tarafndan x-ekseni boyunca x = adan x = bye kadar yaplan i
b
W = dir.
a L
Fs x d dx .
(2)
F newton ve x metre olarak verilirse, integralin birimi jul, F lb ve x ft olarak verilirse, integralin birimi ft-lb olacaktr. Dolaysyla, Fs x d = 1> x 2 Nluk bir kuvvet tarafndan x-ekseni boyunca x = 1 mden x = 10 mye kadar yaplan i
10
W = dir.
1 L
1 1 1 dx = - x d = + 1 = 0.9 J. 2 10 x 1
10
6.6
449
Yaylar in Hooke Yasas: F = kx

Sktrlm F x
Hooke yasas, bir yay doal (gerilmemi) konumundan x birim uzunlukta amak veya sktrmak iin gereken kuvvetin x ile orantl olduunu syler: F = kx
(3)
x
0 F Kuvvet (lb)
Sktrlmam (a)
Birim uzunluk bana kuvvet birimiyle llen k sabiti, yayn kuvvet sabiti (veya yay sabiti) ad verilen bir zelliidir. Hooke yasas (3 denklemi), kuvvet yaydaki metali bozmadka, olduka iyi sonu verir. Bu blmdeki kuvvetlerin bunu yapamayacak kadar kk olduklarn varsayacaz.
F 16x 4 x 0dan x 0.25e kadar Fnin yapt i 0.25 Sktrlan miktar (b) x (ft)
RNEK 2
Bir Yay Sktrmak
Kuvvet sabiti k = 16 lb@ft ise, bir yay doal uzunluu 1 ftten 0.75 ft uzunluuna sktrmak iin gereken ii bulun.
zm Sktrlmam yay, serbest ucu orijinde ve sabit ucu x = 1 ftte olacak ekilde, xekseni boyunca izeriz (ekil 6.58). Bu yay 0dan xe kadar sktrmak iin gereken kuvveti F = 16x formlyle tanmlamamz salar. Yay 0dan 0.25 fte sktrmak iin, kuvvet
EKL 6.58 Bir yay sktrlrken, yay skma altnda tutmak iin gereken F kuvveti lineer olarak artar. (rnek 2)
F(0) = 16 0 = 0 lbden
0.25
F(0.25) = 16 0.25 = 4 lbye

0.25
bu aralkta yapt i kadar artmaldr. Fnin W = olarak bulunur.

0 L
16x dx = 8x 2 d
= 0.5 ft-lb.
0
a = 0, b = 0.25, ve Fs x d = 16x ile (2) denklemi.
RNEK 3
Bir Yay Germek
Bir yayn doal uzunluu 1 mdir. 24 Nluk bir kuvvet yay 1.8 mye germektedir. (a) Kuvvet sabiti kyi bulun. (b) Yay doal uzunluundan 2 m amak iin ne kadar i gerekir? (c) 45 Nluk bir kuvvet yay ne kadar gerecektir?
zm
x0
(a) Kuvvet sabiti. Kuvvet sabitini (3) denkleminden buluruz. 24 Nluk bir kuvvet yay 0.8 m gerdiine gre 24 = k s 0.8 d bulunur.
24 N
0.8 1
k = 24> 0.8 = 30 N> m.
Eq. (3) with F = 24, x = 0.8
x (m)
(b) Yay 2 m germek iin yaplan i Gerilmemi yay serbest ucu x = 0da olacak ekilde x-ekseninde aslym gibi dnrz (ekil 6.59). Yay doal uzunluundan x m germek iin gereken kuvvet, yayn serbest ucunu orijinden x birim ekmek iin gereken kuvvettir. k = 30 ile Hooke Yasas bu kuvvetin F(x) = 30x olduunu syler.
EKL 6.59 24 Nluk bir arlk bu yay gerilmemi uzunluundan 0.8 m uzatr(rnek 3).
450
Fnin yay zerinde x = 0 mden x = 2 mye kadar yapt i

2
W = olarak bulunur.
0 L
30x dx = 15x 2 d = 60 J.
0
(c) 45 Nluk bir kuvvet yay ne kadar gerecektir? F = 30x denkleminde F = 45 koyarak 45 = 30x veya x = 1.5 m olarak bulunur. buluruz. 45 Nluk bir kuvvet yay 1.5 m gerecektir. Bunu bulmak iin analize gerek yoktur. integrali, arlklar ykseklikleri ile deien nesnelerin kaldrlmasnda yaplan ii hesaplamak iin kullanldr.
x 20
RNEK 4
Bir p ve Kova Kaldrmak
5 lblik bir kova 20 ftlik bir iple sabit hzla ekilerek yerden kaldrlyor (ekil 6.60). pin arl 0.08 lb@fttir. Kovay ve ipi kaldrmak iin ne kadar i yaplmtr?
zm Kovann arl sabittir, dolaysyla sadece kovay kaldrrken yaplan i arlk mesafe lb-ft dir. pin arl kovann ykseklii ile deimektedir, nk daha az serbeste asldr. Kova yerden x ft yksekte iken, ipin kalan paras hala (0.08) (20 x) arl ile asldr. Dolaysyla ipi kaldrrken yaplan i
20 20
EKL 6.60
rnek 4teki kovay kaldrmak .
p zerinde yaplan i = Work on rope =
= C 1.6x - 0.04x 2 D 0 = 32 - 16 = 16 ft-lb.

20
0 L
s 0.08 ds 20 - x d dx =
0 L
s 1.6 - 0.08x d dx
kova ve ip zerinde yaplan toplam i 100 + 16 = 116 ft-lb kadardr.
Kaplardan Sv Pompalamak
Bir depodan svnn hepsini veya bir ksmn pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir? Bunu bulmak iin, svy her bir admda ince bir tabaka olarak kaldrdmz ve her tabakaya W = Fd denklemini uyguladmz dnrz. Sonra tabakalarn incelmesi ve saylarnn artmasnn yaratt integrali hesaplarz. Elde ettiimiz integral svnn arlna ve deponun boyutlarna baldr, fakat integrali bulma yntemimiz hep ayndr. Aadaki rnek neler yaplmas gerektiini gstermektedir.
y 2x veya x 1 y 2
10 y
10 8 y y 0 5 x 1y 2 (5, 10)
RNEK 5
Konik Bir Tanktan Zeytinya Pompalamak
ekil 6.61deki konik tank azndan 2 ft aasna kadar 57 lb@ft3 arlnda zeytinyayla doldurulmutur. Zeytinyan tankn azna kadar pompalamak iin yaplmas gereken i ne kadardr?
zm Zeytinyann, [0, 8] aralnn bir blnnn noktalarndan y-eksenine paralel dzlemlerle ince tabakalara blndn dnelim. y ile y + ydeki dzlemler arasnda kalan tipik bir tabakann hacmi yaklak olarak
EKL 6.61 tank.
rnek 5teki zeytinya ve
p 1 22 V== ps radius d s thickness d = p a y b y = y 2 y ft3 . V p(yarap) (kalnlk) 2 4 olur.
6.6
451
Tabakay kaldrmak iin gereken F(y) kuvveti tabakann arlna eittir: Fs y d = 57 V = 57p 2 y y lb. 4
arlk = birim hacim bana arlk hacim
Bu tabakay tankn azna kadar kaldrmak iin F(y)nin etkimesi gereken mesafe yaklak (10 y) ftdir, dolaysyla tabakay kaldrmak iin yaplmas gereken i yaklak 57p s 10 - y dy 2 y ft-lb. 4 civarndadr. [0, 8] aralnn bir blnne kar gelen n tabaka bulunduunu ve yk kalnlndaki k. tabakaya kar gelen dzlemin y = yk olduunu kabul ederek, btn tabakalar kaldrrken yaplan ie W =
n
W L a
k=1
57p s 10 - yk dyk 2 yk ft-lb. 4
Riemann toplam ile yaklamda bulunabiliriz. Zeytinyan tankn azna kadar pompalamak iin yaplmas gereken i, blnn normu sfra giderken bu toplamlarn limitidir: W = = 57p s 10 - y dy 2 dy 4 0 L 57p s 10y 2 - y 3 d dy 4 L 0
3 y4 8 57p 10y c d L 30,561 ft-lb. 4 3 4 0 8 8
=
389 ft 120 ft 375 ft barajn tabanndan ykseklik
RNEK 6
Bir Tahliye Borusunda Su Pompalamak
325 ft, barajn tabanndan ykseklik
Boru 20 ft genilikte
(a)
Bir barajn tahliye borusu, su seviyesinin ok fazla ykselmesini nleyen dikey bir boaltma borusudur. Bir barajn tahliye borusunun st, baraj seviyesinden 14 ft aada ve baraj tabanndan 375 ft yukardadr (ekil 6.62). Mevsimlik birikimleri zaman zaman pompalamak iin bu boru gereklidir. ekil 6.62adaki dik-kesitten, tahliye borusunun huni eklinde bir kanal olduunu gryoruz. Huninin boaz 20 ft geniliinde ve az 120 ft apndadr. ekil 6.62b de gsterildii gibi, st ksmn dik-kesitinin d snr 50 ft yarapnda eyrek emberler eklindedir. Tahliye borusu, bir dik-kesitin, merkezi etrafnda dndrlmesi ile oluturulmutur. Sonu olarak, tahliye borusunun tamam boyunca btn yatay dik-kesitler dairesel disklerdir. (a) borunun boazndan (b) huni ksmndan Su pompalamak iin gereken ii hesaplyoruz.
zm
50 ft yarapnda eyrek ember (b)
(a) Boazdan pompalamak. y ile y + ydeki dzlemler arasnda kalan tipik bir tabakann hacmi yaklak olarak V p (kalnlk) V ==p s(yarap) radius d2s2 thickness d = ps 10 d2 y ft3 . tr. Tabakay kaldrmak iin gereken F(y) kuvveti tabakann arlna eittir (su iin yaklak Fs y d = 62.4 V = 6240p y lb.
EKL 6.62 (a) Bir barajn tahliye borusunun dik-kesiti ve (b) tahliye borusunun st (rnek 6)
452
Bu tabakay borunun stne kadar kaldrmak iin F(y)nin etkimesi gereken mesafe yaklak (375 y) ftdir, dolaysyla tabakay kaldrmak iin yaplan i W = 6240ps 375 - y d y ft-lb. dir. Borudan su pompalamakla yaplan ie, btn tabakalar kaldrmak iin yaplan ileri toplayarak ve sonra blnn normu sfra giderken bu Riemann toplamnn limitini alarak yaklamda bulunabiliriz. Bu, aadaki integrali verir.
325
W =
0 L
6240ps 375 - y d dy y 2 325 d 2 0
= 6240p c375y y 375 ember yay y 325 y
L 1,353,869,354 ft-lb. (b) Huniden pompalamak. Borunun huni ksmndan, y = 325ten y = 375e kadar, su pompalamakta gereken ii hesaplamak iin, ekil 6.63te gsterildii gibi, hunideki yaklam eleman iin Vyi hesaplamamz gerekir. ekilden grlecei gibi, tabakalarn yaraplar y ykseklii ile deimektedir. 33 ve 34 altrmalarnda, suyu pompalamak iin gereken toplam ii belirlemenin analizini tamamlamanz ve tahliye borusundan darya pompalayabilmek iin pompalarn gc istenmektedir.
EKL 6.63
Tahliye borusunun huni ksm
ALITIRMALAR 6.6
Yaylar
1. Yay sabiti Bir yay doal uzunluu olan 2 mden 5 mye germek iin 1800 Jlk i yaplmtr. Yayn kuvvet sabitini bulun. 2. Bir yay germek Bir yayn doal uzunluu 10 intir. 800 lbluk bir kuvvet yay 14 ine germektedir. a. Yayn kuvvet sabitini bulun. b. Yay 10 inten 12 ine germek iin ne kadar i yaplr? c. 1600 lblik bir kuvvet yay doal uzunluundan ne kadar gerecektir? 3. Bir lastik bant germek 2 Nluk bir kuvvet bir lastik band 2 cm (0.02 m) gerer. Hooke yasasnn geerli olduunu varsayarsak, 4 Nluk bir kuvvet lastik band ne kadar gerer? Lastik band bu kadar germek iin ne kadar i yaplr? 4. Bir yay germek 90 Nluk bir kuvvet bir yay doal uzunluundan 1 m geriyorsa, yay doal uzunluundan 5 m germek iin ne kadar i yaplmas gerekir? 5. Metro vagonu yaylar Bir New York City Transit Authority metro vagonundaki sarml yay serbest uzunluu 8 in-ten tamamen skm uzunluu 5 ine sktrmak iin 21.714 lblik kuvvet gerekmektedir. a. Yayn kuvvet sabiti nedir? b. Yay ilk yarm ine ve ikinci yarm ine sktrmak iin ne kadar i yapmak gerekir? En hassas ekilde lb olarak bulun. (New York City Transit Authorityye 1985ten 1987ye kadar teslim edilen metro vagonu yaylar iin Bombardier, Inc., Toplu Tama Blm tarafndan derlenen veriler.) 6. Banyo tarts Bir banyo tarts zerine 150 lbluk birisi ktnda 1@16 in skmaktadr. Tartnn Hooke yasasna uyan bir yay gibi davrandn varsayarsak, tarty 1@8 in sktran birisinin arl ne kadardr? Tarty 1@8 in sktrmak iin ne kadar i yaplr?
Deiken Bir Kuvvetin Yapt

7. Bir ipi kaldrmak Bir dac 50 m uzunluunda bir trmanma ipini yukar ekmek zeredir. p 0.624 N/m arlndaysa, dac ne kadar i yapacaktr? 8. Delik kum torbas Balangta 144 lb arlnda olan bir torba kum sabit hzla kaldrlmaktadr. Yukar kalkarken, kum da sabit hzla szmaktadr. Torba 18 ft yukar ekildiinde, iindeki kumun yars gitmitir. Kumu bu ykseklie ekmek iin ne kadar
6.6 i yaplmtr? (Torbann ve kaldrma aletlerinin arlklarn ihmal edin.) 9. Bir asansr kablosunu kaldrmal Tepede bir motoru olan elektrikli bir asansrn 4.5 lb@ft arlnda sarml bir ipi vadr. Asansr birinci kattayken, 180 ft kablo almtr ve asansr en st kata vardnda 0 ft kablo aktadr. Asansr birinci kattan en st kata karrken, motor sadece ipi tayarak ne kadar i yapmtr? 10. ekme kuvveti m ktleli bir parack (x, 0)dayken, bykl k@x2 olan bir kuvvetle orijine doru ekilir. Parack harekete x = bden durgun olarak balarsa ve zerine baka bir kuvvet etkimiyorsa, x = a, 0 a b noktasna vardnda parack zerinde ne kadar i yaplm olduunu bulun. 11. Gaz sktrmak A kesit alanl bir silindirdeki gazn bir pistonla sktrldn varsayn. p gazn lb/in2 olarak basnc ve V in3 olarak hacmiyse, gaz s p1, V1 d durumundan s p2, V2 d durumuna sktrmak iin yaplmas gereken iin
s p2, V2d
453
Kaplardan Sv Pompalamak
Suyun Arl
Dnyann dnmesi ve yerekimi alanndaki deiimlerden dolay, deniz seviyesinde 1 ft3 suyun arl, %0.5lik bir deiimle ekvatorda 62.26 lbden kutuplarda 62.59 lba kadar deiebilir. Melbourne ve New York ehrinde 62.4 lb arlndaki 1 ft3 su Juneau ve Stockholmde 62.5 lb arlnda olacaktr. 62.4 tipik ve kitaplarda kullanlan bir deer olsa bile, nemli bir deiim szkonusudur. 15. Su Pompalamak Aada gsterilen, az toprak seviyesinde olan dikdrtgenler prizmas eklindeki tank yamur suyu toplamakta kullanlmaktadr. Suyun 62.4 lb@ft3 arlnda olduunu varsayn. a. Tank tamamen dolduunda, suyu yeniden dar pom-palayarak tank boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerekir? b. Su dar (5/11) beygir gcnde (i k 250 ft-lb@sn) bir motorla pompalanrsa, dolu tank boaltmak ne kadar srecektir (dakika olarak)? c. (b) kkndaki pompann, pompalamann ilk 25 dakikasnda su seviyesini 10 ft (yars) azaltacan gsterin. d. Suyun arl (a) ve (b) klarndaki yantlar suyun arlnn 62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduu yerlerde ne olur?
Work =
s p1, V1d L
p dV .
olduunu gsterin. (pucu: ekilde verilen koordinatlarla dV = A dx olur. Pistona kar koyan kuvvet pAdr.)
y
Yer seviyesi
10 ft 0 y
12 ft
12. (Altrma 11nin devam) Altrma 11deki integrali kullanarak, p1 = 50 lb@in3 ise ve p ve V, pV1.4 = sabit gaz yasasna uyuyorlarsa, gaz V1 = 243 in3ten V2 = 32 in3e sktrmak iin yaplan ii bulun. 13. Delik kova rnek 4teki kovann szdrdn varsayn. 2 galon (16 lb) su ile balar ve sabit bir hzla szdrmaktadr. Tepeye vard anda, kova boalr. Sadece suyu kaldrmak iin ne kadar i yaplmtr? (pucu: p ve kovay dahil etmeyin ve ykseklik x ft iken su miktarn bulun. ) 14. (Altrma 13n devam) rnek 4teki ve Altrma 13teki iiler, ellerindeki kovay 5 galon (40 lb) su alan daha byk bir kovayla deitirdiler, fakat bu kovada daha byk bir delik vard, yle ki yeni kova da yukar kt anda boalmt. Suyun sabit bir hzla szdn varsayarsak, sadece suyu yukar ekerken ne kadar i yaplmtr? (pi ve kovay hesaba katmayn.)
20 y
16. Bir sarnc boaltmak Aada gsterilen dikdrtgenler prizmas eklindeki sarncn (yamur suyu toplamakta kullanlan tank) az yer seviyesinden 10 ft aadadr. u anda dolu olan sarn denetleme iin iindekiler yer seviyesine pompalanarak boaltlacaktr. a. Sarnc boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerekir? b. Suyun (1/2) beygir gcnde, 275 ft-lb@sn hznda bir motorla dar pompalanmas ne kadar srer? c. (b) kkndaki pompann, sarnc yarya kadar boaltmas ne kadar srer? (Sarnc tamamen boaltmak iin gereken zamann yarsndan daha az srecektir.) d. Suyun arl (a)-(c) klarndaki yantlar suyun arlnn 62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduu yerlerde ne olur?
454

Yer seviyesi
0 10
10 ft 20 y 20 ft 12 ft
17. Ya pompalamak rnek 5teki tank tamamen dolu ise tankta bulunan ya tankn azna kadar pompalamak iin ne kadar i yaplmas gerekir? 18. Yar-dolu tanktan pompalamak rnek 5teki tankn, dolu olmak yerine, yar dolu olduunu varsayn. Kalan suyu tankn azndan 4 m yukarya pompalamak iin ne kadar i yaplmas gerekir? 19. Bir tank boaltmak Dikey bir dairesel dik silindirik tank 30 ft yksekliinde ve 20 ft apndadr. 51.2 lb@ft3 arlndaki kerosenle doludur. Keroseni tankn azna kadar pompalamak iin ne kadar i yaplmas gerekir? 20. Aada gsterilen silindirik tank, tankn tabannn 15 ft aasndaki bir glden su pompalanarak doldurulabilmektedir. Bunu yapmann iki yolu vardr. Birisi, suyu tankn tabanndaki bir muslua takl bir hortumla pompalamaktr. Dieri ise hortumu tankn azna balamak ve suyu aktmaktr. Hangi yol daha hzldr? Yantnz aklayn.
Ak az 2 ft z
24. Aada gsterilen depolama tanknn boaltlmas ve tamiri ile grevlisiniz. Tank 10 ft yarapnda bir yarkre eklindedir ve 56 lb/ft3 arlnda benzenle doludur. Bavurduunuz bir firma tank ft-lb bana 1.2e boaltabileceini sylyor. Benzeni tankn iki ft yukarsndaki bir boaltma musluuna pompalayarak tank boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerektini hesaplayn. iin bteniz 5000$ ise, firmay tutmaya gcnz yeter mi?
y x 2 y 2 z 2 100 10 0 10 x Boaltma borusu 2 ft
ve Kinetik Enerji
6 ft
25. Kinetik Enerji Bykl F(x) olan deiken bir kuvvet m ktleli bir cismi x-ekseni boyunca x1den x2ye tarsa, cismin hz y, dx/dt olarak yazlabilir (t zaman gstermektedir). Newton un kinci Hareket Yasas F = m(dy@dt)yi ve dy dy dy dx = = y dt dx dt dx Zincir Kuraln kullanarak, kuvvetin cismi x1den x2ye tayarak yapt iin 1 1 Fs x d dx = my2 2 - my1 2 , 2 2 x1 L olduunu gsterin. Burada y1 ve y2, cismin x1 ve x2deki hzlardr. Fizikte (1@2)my2 ifadesine y hzyla ilerleyen bir cismin kinetik enerjisi denir. Dolaysyla, kuvvetin yapt i cismin kinetik enerjisindeki deiime eittir ve ii bu deiimi hesaplayarak bulabiliriz. W = 2632 Altrmalarnda, Altrma 25in sonucunu kullann 26. Tenis 2 onsluk bir tenis topu 160 ft@sn (yaklak 109 mil@sa) hzla atlmtr. Topun bu kadar hzl gitmesini salamak iin ne kadar i yaplmtr? (Topun arlndan ktlesini bulmak iin, arl lb olarak ifade edin ve yerekimi ivmesi 32 ft@sn2 ile bln.) 27. Beyzbol Bir beyzbol topunu 90 mil@sa ile frlatmak iin ka ft-lblik i yaplr? Bir beyzbol topunun arl 5 ons = 0.3125 lbdir.
x2
Tabandaki musluk
21. a. St pompalamak rnek 5teki konik tankta zeytinya yerine, 64.5 lb@ft3 arlnda st bulunduunu varsayn. indekileri tankn azna kadar pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir? b. Pumping oil rnek 5teki zeytinyan tankn aznn 3 ft yukarsnda bir seviyeye getirmek iin ne kadar i yapmak gerekir? 22. Deniz suyu pompalamak Byk bir paslanmaz elik tankn i yzeyini tasarlamak iin, y = x2, 0 x 4 erisini y-ekseni etrafnda dndryorsunuz. Boyutlar metre olan depo 10,000 N@m3 arlndaki deniz suyuyla doldurulacaktr. Suyu tankn azna pompalayarak boaltmak iin ne kadar i yapmak gerekir? 23. Depodan su pompalamak Kresel depolardan pompalamay da dier depolarda olduu gibi inetgrasyon eksenini krenin dikey ekseninde alarak modelleriz. Aadaki ekli kullanarak, yarap 5 m olan dolu bir yarkre eklindeki su deposunu, suyu deponun 4 m ykseine pompalayarak boaltmak iin ne kadar i yaplacan bulun. Suyun arl 9800 N@m3tr.
6.6 28. Golf 1.6 onsluk bir golf topu balang yerinden 280 ft@sn (yaklak 191 mil@sa) hzla atlr. Topu havaya frlatmak iin ka ftlblik i yaplmtr? 29. Tenis Pete Samprasn 1990 U.S. Ak erkekler tenis ampiyonasn kazand ma srasnda, Sampras 124 mil@sa ile gittii llen bir servis att. Sampras o hza ulatrmak iin 2 onsluk top zerinde ne kadar i yapmtr? 30. Futbol Bir futbolcu 14.5 onsluk futbol topunu 88 ft@sn (60 mil@sa) hzla atmtr. Bu hza eriebilmesi iin top zerinde ne kadar i yaplmtr? 31. Softball 132 ft@sn (90 mil@sa) hza kmas iin, 6.5 onsluk bir softball topu zerinde ne kadar i yaplmaldr? 32. Glle 2 onsluk elik bir glle kuvvet sabiti k = 18 lb@ft olan dikey bir yaya aslmtr. Yay 3 in sktrlr ve braklr. Glle ne kadar yksee kar? 33. Tahliye borusu hunisini boaltmak (rnek 6nn devam.)) a. rnek 6daki boaltma borusunun (huni ksmnn ) dik-kesitinin yarapn, su seviyesinden ykseklik olan y cinsinden bulun (y = 325ten y = 375e kadar). b. Tahliye borusunun huni ksmnn kesiti iin Vyi bulun (y = 325ten y = 375e kadar). c. Huni ksmnn kesitini dar pompalamak iin gerekli ii, uygun belirli integrali formle edip hesaplayarak bulun. 34. Tahliye borusudan su pompalamak (Altrma 33n devam.) a. Boru ve huni ksmlarn boaltmak iin gereken ileri toplayarak, boaltma borusunu boaltmak iin gereken ii bulun. b. (a) daki cevabnz ft-lb cinsindendir. Motorlar beygir gc ile derecelendirildiinden, daha kullanl bir form beygir gcsaat tir. ft-lb den beygir gc-saate dnm iin 1.98 106 ile bln. Motorun tam kapasite ile altn varsayarsak, 1000 beygir gcndeki bir motorun tahliye borusunu boaltmas ka saat srer? 35. Kamtan st emmek Aada gsterilen kesik koni eklindeki bardak 4@9 oz@in3 arlnda ilekli st ile doludur. Grebileceiniz gibi, bardak 7 in derinliinde, taban boyunca 2.5 in geniliinde ve st tarafta da 3.5 in geniliindedir (Bostondaki Brighamn standart boyutlar). Kam bardan azndan bir in dar kmaktadr. Kamtan st emmek iin ne kadar i yaplmas gerekecektir (srtnmeyi ihmal edin)? n-ons olarak yantlayn.
y 8 8y 7 y 14x 17.5 (1.75, 7) y 17.5 14 Yer
455
36. Su kulesi Kasabanz su rezervlerini arttrmak iin bir kuyu kazmaya karar vermitir. Kasaba mhendisi olarak, datma gerekli basnc salamak iin bir su kulesinin gerekli olduunu belirliyorsunuz ve burada gsterilen sistemi tasarlyorsunuz. Su, 300 ftlik bir kuyudan 4 inlik dikey bir boruyla ap 20 ft ve ykseklii 25 ft olan silindirik bir tankn tabanna pompalanacaktr. Tankn taban yerden 60 ft yksekte olacaktr. Pompa 3 beygir gcnde, 1659 ft lb@sn hzndadr. Saat olarak, ilk defasnda tank doldurmak ne kadar srecektir? (Boruyu doldurmak iin gereken zaman da hesaba katn.) Suyun arlnn 62.4 lb@ft3 olduunu varsayn.
10 ft 25 ft
60 ft
4 in. 300 ft Su yzeyi
Su alt pompas
LEKL DEL
37. Bir uyduyu yrngeye oturtmak Dnyann yerekimi alannn kuvveti dnyann merkezinden uzaklk olan r ile deiir ve m ktleli bir uydunun frlatl srasnda ve frlatldktan sonra hissettii yerekimi kuvvetinin bykl mMG Fs r d = . r2 ile verilir. Burada, M = 5.975 * 10 24 kg Dnyann ktlesi, G = 6.6720 * 10 -11 N # m2 kg-2 evrensel yerekimi sabitidir ve r metre olarak llr. 1000 kglk bir uyduyu Dnya yzeyinden, dnyann merkezinden 35.780 km uzaktaki dairesel bir yrngeye kartmak iin yaplmas gereken i aadaki integralle verilir: 1000MG jul. dr joules . r2 6,370,000 L ntegrali hesaplayn. ntegrasyonun alt snr Dnyann, frlatma rampasnda, metre cinsinden yarapdr. (Bu hesaplama frlatma aracn kaldrmak iin gereken enerjiyi ya da uyduyu yrnge hzna getirmek iin gerekli enerjiyi hesaba katmaz.) 38. Elektronlar bir araya getirmek r metre uzaklkta iki elektron birbirlerini 23 * 10 -29 newton F = newtons newton . r2 = Work kuvvetiyle iterler. a. Bir elektronun x-ekseni zerindeki (birimi metre) (0, 1) noktasnda sabit tutulduunu varsayn. kinci bir elektronu x-ekseni zerindeki (1, 0) noktasndan orijine ilerletmek iin ne kadar i yaplmas gerekir? b. (1, 0) ve (1, 0) noktalarnn her birinde bir elektronun sabit tutulduunu varsayn. nc bir elektronu x-ekseni boyunca (5, 0)dan (3, 0)a ilerletmek iin ne kadar i yaplmas gerekir?
35,780,000
y y 0
1.25 in olarak boyutlar
456
6.7
Akkan Basnlar ve Kuvvetleri

Barajlarn altn stlerinden daha kaln yaparz (ekil 6.64), nk zerlerindeki basn derinlikle artar. Bir barajda, herhangi bir noktadaki basncn barajn o noktada nasl eimlendirildiine deil de o noktann derinliine bal olmas nemli bir gerektir. Basn, yzeyin h ft altnda lb@ft2 olarak, her zaman 62.4 hdir. 62.4 says suyun lb/ft3 olarak arlk younluudur. Herhangi bir akkann yzeyinden h ft aadaki basnc, akkann arlk younluu kere hdir.
EKL 6.64 Artan basnca dayanabilmeleri iin, barajlarn alt ksmlar daha kaln yaplr.
Basn-Derinlik Denklemi Hareketsiz duran bir akkanda, h derinliindeki p basnc akkann arlk younluu w kere hdir: p = wh
(1)
Bu blmde p = wh denklemini kullanarak bir akkann dikey veya yatay bir kap duvarnn bir ksmna veya tamamna uygulad toplam kuvvet iin bir forml treteceiz. Arlk younluu
Bir akkann arlk younluu birim hacimdeki arldr. Baz deerler s lb> ft3 d aada verilmitir. Mazot Civar St Melas Zeytinya Deniz suyu Su 42 849 64.5 100 57 64 62.4
Akkan Kuvveti in Sabit-Derinlik Forml

Yatay tabanl bir akkan kabnda, akkann tabana uygulad toplam kuvvet, taban alann tabandaki basnla arparak hesaplanabilir. Bunu yapabiliriz, nk toplam kuvvet, birim alandaki kuvvet (basn) kere alandr (ekil 6.65e bakn). F , p ve A sras ile toplam kuvvet, basn ve alansa, F = toplam kuvvet = birim alandaki kuvvet alan = basn alan = pA (1) denkleminden = whA bulunur. Sabit-Derinlikte Bir Yzey zerindeki Toplam Kuvvet F = pA = whA
(2)
p = wh
rnein, suyun arlk-younluu 62.4 lb@ft3tr. Dolaysyla, 3 ft derinliinde ve 10 ft 20 ft llerinde dikdrtgen eklindeki bir havuzun tabanndaki akkan kuvveti
h
F = whA = (62.4 lb@ft3)(3 ft) (10 20 ft2) = 37,440 lb dir. Yukarda incelemi olduumuz yzme havuzunun taban gibi, yatay olarak batrlm dz bir levha iin, sv basncndan dolay st yzeyine aaya doru etki eden kuvvet (2) denklemi ile verilir. Halbuki, levha dikey olarak batrlrsa, farkl derinliklerdeki basn farkl olacaktr ve artk (2) Denklemi kullanlamaz (h deitiinden). Levhay bir ok ince yatay banta veya erite blerek, limiti dikey olarak batrlm levhann yzeyine etki eden kuvvet olan, bir Riemann toplam oluturabiliriz. Prosedr aadadr.
EKL 6.65 Bu kaplarn iinde ayn derinlikte su vardr ve taban alanlar ayndr. Dolaysyla her kabn dibindeki toplam kuvvet ayndr. Burada kaplarn eklinin nemi yoktur.
6.7
y Akkann yzeyi Batrlm dikey plaka erit derinlii y
457
Deiken Derinlik Forml

Arlk younluu w olan bir akkann iine batrlm dikey bir plakann bir tarafna akkann uygulad kuvveti bulmak istediimizi varsayalm. Bunu bulmak iin, plakay xy-dzleminde y = adan y = bye kadar uzanan bir blge olarak modelleyelim (ekil 6.66). [a, b] araln her zamanki gibi bler ve blgenin, bln noktalarndan y-eksenine dik dzlemlerle ince yatay eritlere ayrldn varsayarz. yden y + yye kadar olan tipik bir erit y birim geniliinde ve L(y) birim uzunluundadr. L(y)nin ynin srekli bir fonksiyonu olduunu varsayarz. Basn erit boyunca yukardan aaya deiir. Fakat erit yeterince ince ise basn, alt kenar deeri olan w (erit derinlii)ne yakn kalacaktr. Akkann eridin bir tarafna uygulad kuvvet F = (taban kenar boyunca basn) (alan) = w (erit derinlii) L(y) y civarnda olacaktr. a y b blnne kar gelen n tane erit bulunduunu ve yknn, uzunluu L(yk) ve genilii yk olan k. eridin alt kenar olduunu varsayalm. Tm plakaya kar uygulanan kuvvete, her eride etki eden kuvvetleri toplayarak yaklamda bulunulur. Bu toplam bir Riemann yoplam verir: y Lk(dd yk )) y F L a( sw # (erit s strip derinlii) depth dk # L .k ks ky
k=1 n
b y a
L ( y) y seviyesindeki erit uzunluu
EKL 6.66 Bir akkann ince yatay bir eridin bir tarafna uygulad kuvvet yaklak F = basn alan = w (erit derinlii) L(y) ydir.
(3)
(3)teki toplam srekli bir fonksiyonun [a, b] aralndaki Riemann toplamdr ve blnn normu sfra giderken yaklamlarn iyilemesini bekleriz. Plakaya kar uygulanan kuvvet bu toplamlarn limitidir.
# s(erit lim (w y L yk ))y yk F L as strip derinlii) depth dk # L dd s strip derinlii) depth d # Ls d(y dy .y F == w # (erit y L ) k( k. ks n k =1 a L
TANIM Dikey Bir Levhaya Etki Eden Akkan Basnc in ntegral Arlk younluu w olan bir akkann iine batrlm bir plakann y-ekseninde y = adan y = bye kadar uzandn varsayn. L(y), y seviyesinde plakann yzeyi boyunca soldan saa doru llen yatay eridin uzunlu olsun. Bu durumda, plakann bir tarafna akkann uygulad basn u ekildedir:
b
F =
y (ft) Havuz yzeyi Derinlik: 5y y 0 y x veya x y xy y y5
a L
w # (erit s strip derinlii) depth d # Ls dy .y w y Ld(y )
(4)
RNEK 1
Akkan Basnc ntegralini Uygulamak
y3
(3, 3) ( x , x ) ( y, y ) x (ft)
Taban 6 ft ve ykseklii 3 ft olan bir ikizkenar dik gen plaka dikey ve taban yukarda olacak ekilde, bir yzme havuzunun yzeyinin 2 ft altna yerletiriliyor. Plakann bir tarafna suyun uygulad kuvveti bulun.
zm
EKL 6.67 rnek 1de bulunan su altndaki plakann bir tarafna uygulanan kuvveti bulmak iin, buradaki gibi bir koordinat sistemi kullanabiliriz.
Orijini plakann alt kesine koyup, y-eksenini plakann simetri ekseni boyunca yukar doru alarak alacak bir koordinat sistemi olutururuz (ekil 6.67). Havuzun yzeyi y = 5 dorusu ve plakann st taban y = 3 dorusu zerindedir. Plakann sa kenar, sa kesi (3, 3) noktasnda olmak zere, y = x dorusu zerindedir. y seviyesindeki ince bir eridin uzunluu udur: L(y) = 2x = 2y
458
Yzeyin altndaki eridin uzunluu (5 y)dir. Dolaysyla, plakann bir tarafna suyun uygulad kuvvet
b
F = =
a L 3 0 L
strip # w # a (erit derinlii) L(y) y w b Ls y d dy depth 62.4s 5 - y d2y dy

3
Denk. (4)
= 124.8
0 L
s 5y - y 2 d dy
y3 3 5 d = 1684.8 lb. = 124.8 c y 2 2 3 0 olarak bulunur.
Akkan Kuvvetleri ve Merkezler

Akkann yzey seviyesi
h merkez derinlii
Svya batrlm dikey bir plakann merkezinin yerini biliyorsak (ekil 6.68), plakann bir tarafna uygulanan kuvveti bulmak iin kestirme bir yol kullanabiliriz. Bu yol (4) denkleminden kar:
b
F =
Plakann merkezi
a L
w L yd ) dy w * (erit s stripderinlii) depth d *L s(y

b
= w
EKL 6.68 Plakann bir tarafna uygulanan kuvvet w h plaka alandr.
(erit Ly (y dy s strip derinlii) depth d * Ls d )dy a L = w (plakann kaplad alann yzey seviye izgisi etrafnda moment) = w (plakann merkezinin derinlii) (plakann alan)
Akkan Kuvvetleri ve Merkezler Arlk younluu w olan bir akkann sv altndaki dikey bir tabakaya uygulad kuvvet w, plakann merkezinden akkan yzeyine olan uzaklk h ve plakann alannn arpmdr: F = whA .
(5)
RNEK 2
(5) Denklemini Kullanarak Akkan Kuvveti Bulmak
(5) denklemini kullanarak rnek 1deki kuvveti bulun.

zm genin merkezi (ekil 6,67) y-ekseni zerinde, tabandan keye olan uzakln te birindedir, dolaysyla h = 3 olur. genin alan
A =
1 (taban) (ykseklik) s base ds height d 2 1 = s 6 ds 3 d = 9. 2
olarak bulunur. Dolaysyla, F = whA = s 62.4 ds 3 ds 9 d = 1684.8 lb. buluruz.
6.7
459
ALITIRMALAR 6.7
Aadaki altrmalar iin akkanlarn arlk-younluklar sayfa 456daki tablodan bulunabilir. 1. gensel plaka rnek 1deki plakann bir tarafna uygulanan akkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun.
y (ft) 3 ft Yzey seviyesi 4 ft B 1 ft
6. Dndrlm gensel plaka Altrma 5teki plaka, AB dorusu etrafnda plakann bir ksm gln dna kacak ekilde 180 dndrlyor. Artk akkan plakann bir tarafna ne kadar kuvvet uygular?
Havuzun yzeyi 0 Derinlik y y 5 (x, y) x 5 y 2
x (ft)
2. gensel plaka rnek 1deki plakann bir tarafna uygulanan akkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun.
y (ft) Havuz yzeyi 1 3 0 3 x (ft) y 2de
7. New England Akvaryumu Bostondaki New England Akvaryumundaki tipik bir balk tanknn dikdrtgen cam penceresinin gzlem ksm 63 in geniliindedir ve su yzeyinin 0.5 in altndan yzeyin 33.5 in aasna kadar uzanr. Pencerenin bu ksmna uygulanan akkan basncn bulun. Deniz suyunun arlk-younluu 64 lb@ft3tr. (Merak ediyorsanz, cam 3@4 in kalnlndadr ve balklarn dar atlamasn engellemek iin tank duvarlar suyun 4 in yukarsna kadar kar.) 8. Balk tank Taban 2 4 ft ve ykseklii 2 ft olan (i boyutlar) yatay, dikdrtgen eklinde bir tatl su balk tank tepesinden 2 ft aaya kadar su ile doludur. a. Tankn yanlarndaki ve ularndaki akkan kuvvetini bulun. b. Tank mhrlenir ve kare yzeylerinden biri taban olacak ekilde zerine kaldrlrsa (dklmeden), dikdrtgen yzeylerdeki akkan basncna ne olur? 9. Yarm daire eklinde bir plaka ap 2 ft olan yarm daire eklinde bir plaka ap yzeyde olacak ekilde temiz suya daldrlyor. Plakann bir tarafna suyun uygulad akkan basncn bulun. 10. St tankeri Bir tanker 6 ft apnda yatay bir silindirik tankla st tamaktadr. Tank yar doluyken, st tankn ularna ne kadar kuvvet uygular? 11. Burada gsterilen kbik metal tankn vidalarla yerinde tutulan ve aktmadan 169 lblik akkan basncna dayanabilecek parabolik bir kaps vardr. Depolamay dndnz svnn arlk younluu 50 lb@ft3tr. a. Sv 2 ft derinliindeyken, kapya uygulanan akkan kuvveti nedir? b. Bu kabn tasarm snrlarn gemeden doldurulabilecei maksimum ykseklik nedir?
4 ft y (ft) (1, 1) (1, 1) y x2 1 0 1 x (ft)
3. Alaltlm gensel plaka rnek 1deki plaka suyun 2 ft daha iine indiriliyor. Plakann bir tarafndaki akkan kuvveti imdi nedir? 4. Ykseltilmi gensel plaka rnek 1deki plaka, st kenar havuzun yzeyine gelecek ekilde kaldrlyor. Bir tarafndaki akkan kuvveti nedir? 5. gensel plaka Burada gsterilen ikizkenar gen eklindeki plaka dikey olarak bir gln yzeyinin 1 ft altna koyuluyor. a. Plakann bir tarafndaki akkan kuvvetini bulun. b. Su, temiz su yerine deniz suyu olsayd, plakann bir tarafndaki akkan basnc ne olurdu?
Yzey seviyesi 4 ft B
1 ft
4 ft
4 ft 4 ft Parabolik kap
Parabolik kapnn bytlm grnts
460
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar 15. Uzunluu a birim, genilii b birim olan dikey dikdrtgen bir plaka uzun kenarlar akkann yzeyine paralel olacak ekilde arlk younluu w olan bir akkann iine konuluyor. Plakann dikey boyutundaki basncn ortalama deerini bulun. Yantnz aklayn. 16. (Altrma 15in devam) Akkann plakann bir tarafna uygulad kuvvetin, basncn ortalama deeri (Altrma 15te bulunmutur) kere plakann alan olduunu gsterin. 17. Aadaki tanka 4 ft3/dak hzla su dolmaktadr. Tankn dik-kesitleri 4 ft apl yarm dairelerdir. Tankn bir ucu hareketlidir, fakat hacimi arttrmak iin ucu hareket ettirmek bir yay sktrr. Yay sabiti k = 100 lb/fttir. Tankn ucu yay 5 ft sktrrsa, su dipteki bir gvenlik deliinden 5 ft3/dak hzla boalacaktr. Hareketli u, tank tamadan delie varabilir mi?
Hareketli u erideki su y erideki su 5 ft Boaltma delii Hareketli u 4 ft
12. Burada gsterilen dikdrtgen tankn tabandan 1 ft ykseklikte 1 ft * 1 ftlik kare bir penceresi vardr. Pencere atlamadan 312 lblik bir akkan basncna dayanacak ekilde yaplmtr. a. Tank 3 ft derinliinde suyla doluyken, pencerenin kar koyaca akkan kuvveti ne kadardr? b. Pencerenin tasarm snrlar almadan tank hangi seviyeye kadar doldurulabilir?
4 ft 7 ft 1 ft 1 ft 1 ft
5 ft
13. Burada gsterilen oluun u plakalar 6667 lblik akkan kuvvetine dayanacak ekilde tasarlanmtr. Bu snrlar amadan, tank ka ft3 su alabilir? Yantnz yuvarlayn.
y (ft) (4, 10) (4, 10) 8 ft
Yandan grnm x
(0, h) y 0
5 2x
x2 10 ft 30 ft Oluun boyutsal grnts Boaltma delii 2 ft
y2
x (ft)
Oluun u grnts
14. Burada gsterilen dikdrtgen havuza 1000 ft3/sa hzla su akmaktadr. a. 9 saatlik dolumdan sonra gen boaltma plakasndaki akkan basncn bulun. b. Boaltma plakas 20 lblik bir akkan kuvvetine dayanacak ekilde tasarlanmtr. Bu limiti amadan, havuzu hangi ykseklie kadar doldurabilirsiniz?
18. Sulama oluu Bir sulama oluunun dikey ular, bir kenar 3 ft olan karelerdir. a. Oluk doluyken, ularndaki akkan kuvvetini bulun. b. Akkan kuvvetini %25 azaltmak iin, oluktaki su seviyesini ka in azaltmalsnz? 19. St kartonu Dikdrtgen bir st kartonunun taban 3.75 3.75 in ve ykseklii 7.75 intir. Karton doluyken, stn bir kenara uygulad akkan basncn bulun. 20. Ya tenekesi Standart bir ya tenekesinin taban 5.75 3.5 in ve ykseklii 10 intir. Teneke doluyken, tabana ve her kenara uygulanan akkan basncn bulun. 21. Sulama oluu Bir sulama oluunun dikey ular aada gsterildii ekilde ikizkenar genlerdir (ft olarak).
y (ft)
50 ft
30 ft
10 ft
gen boaltma plakas y (ft) (1, 1) (1, 1)
2 3 x (ft) 0
(2, 3) y3 x 2 2 x (ft)
Boaltma plakasnn bytlm grnts
a. Oluk doluyken, ulardaki akkan kuvvetini bulun.
6.7 b. Ulardaki akkan kuvvetini yarya indirmek iin oluktaki su seviyesini ka in azaltmalsnz? (Yarm in hassaslkta yantlayn.) c. Oluun ne kadar uzun olduunun nemi var mdr? Yantnz aklayn. 22. Bir barajn seti bir dikdrtgendir, ABCD ve boyutlar AB = CD = 100 ft, AD = BC = 26 ft dir. ABCD dzlemi dikey olmak yerine ekilde gsterildii gibi eimlidir. Dolaysyla setin st ksm tabandan 24 ft yksektedir.
26 ft A
461
Su seviyesi set seviyesinde iken su basncndan dolay sete etki eden kuvveti bulun.
D
C 24 ft
100 ft B
Blm 6
Tekrar Sorular
8. nce dz bir malzeme tabakasnn ktle merkezini nasl bulursunuz? rnek verin. 9. Dzgn bir y = (x), a x b fonksiyonunun grafiinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile sprlen yzeyin alann nasl tanmlar ve hesaplarsnz? Bir rnek verin. 10. Hangi koullar altnda bir x = (t), y = g(t), a t b erisinin a. x-ekseni b. y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzeyin alann bulabilirsiniz? rnekler verin. 11. Pappusun iki teoremi ne der? Yzey alanlar ile hacimleri hesaplamada ve merkezlerin yerini bulmada nasl kullanldklarna dair rnek verin. 12. x-ekseninin bir blm zerinde deiken bir kuvvetin yapt ii nasl tanmlar ve hesaplarsnz? Bir svy bir tanktan pompalamak iin yaplan ii nasl hesaplarsnz? rnekler verin. 13. Dikey bir duvarn bir ksm zerine bir svnn uygulad kuvveti nasl hesaplarsnz? Bir rnek verin.
1. Dilimleme yntemiyle cisimlerin hacimlerini nasl tanmlar ve hesaplarsnz? Bir rnek verin. 2. Hacim hesaplamak iin disk ve pul yntemleri dilimleme ynteminden nasl retilir? Bu yntemlerle hacim hesaplanmasna rnekler verin. 3. Silindirik kabuk yntemini aklayn. Bir rnek verin. 4. Dzgn bir x = (t), y = g(t), a t b, parametrize erisinin uzunluunu nasl tanmlarsnz? Dzgnln uzunlukla ne ilgisi vardr? Erinin uzunluunu bulmak iin parametrizasyonla ilgili baka ne bilmek gerekir? 5. Kapal bir aralkta dzgn bir fonksiyonun grafiinin uzunluunu nasl bulursunuz? Bir rnek verin. Peki ya srekli bir birinci trevi olmayan fonksiyonlar iin ne diyebilirsiniz? 6. Ktle Merkezi nedir? 7. nce bir ubuun veya bir malzeme eridinin ktle merkezini nasl bulursunuz? rnek verin. Bir malzemenin younluu sabitse, ktle merkezinin nerede olduunu hemen syleyebilirsiniz. Nerededir?
Blm 6
Hacimler
Problemler
kesitleri, aplar y = x2 parabolnden y = x parabolne kadar giden dairesel disklerdir. 2. Cismin taban birinci blgede y = x dorusu ile y = 2x parabol arasnda kalan blgedir. Cismin x-eksenine dikey olan dik-kesitleri, tabanlar dorudan eriye uzanan ekenar genlerdir.
116 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun. 1. Cisim, x = 0 ve x = 1de x eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasnda x-eksenine dikey olan dik-
462
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar 15. Bir kre deliinin hacmi 2 ft yarapl ii dolu bir krenin merkezinden geen 23 ft yarapl yuvarlak bir delik oyulmutur. Kreden karlan malzemenin hacmini bulun. 16. Bir futbol topunun hacmi Bir futbol topunun profili aadaki elipse benzer. Topun hacmini in3 olarak bulun.
y 4x2 y2 1 121 12 x
3. Cisim, x = p@4 ve x = 5p@4te x-eksenine dik olan dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasndaki dik-kesitler aplar y = 2 sin x erisinden y = 2 cos x erisine giden dairesel disklerdir. 4. Cisim, x = 0 ve x = 6da x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasndaki dik-kesitler tabanlar x-ekseninden x1@2 + y1@2 = 6 erisine kadar giden karelerdir.
y 6
x1/2
y1/2
11 2
11 2
Erilerin Uzunluklar
6 x
1723 Altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun 17. y = x 1>2 - s 1> 3 dx 3>2, 18. x = y
2>3
5. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Cismin bu dzlemler arasnda x-eksenine dikey olan dik-kesitleri aplar x2 = 4y erisinden y2 = 4x erisine giden dairesel disklerdir. 6. Cismin taban xy-dzlemindeki y2 = 4x parabol ile x = 1 dorusu arasnda kalan blgedir. x-eksenine dikey her dik-kesit bir kenar dzlemde olan bir ekenar gendir (genlerin hepsi dzlemin ayn tarafndadr). 7. x-ekseni, y = 3x4 erisi, x = 1 ve x = 1 dorular ile snrlanan blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 1 dorusu ve (d) y = 3 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 8. x = y2 + 1 erisi ile x = 1 ve y = 1@2 dorular arasndaki gen blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 2 dorusu ve (d) y = 4 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 9. Soldan x = y2 + 1 ve sadan x = 5 dorusuyla snrlanan blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni ve (c) x = 5 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 10. y2 = 4x parabol ve y = x dorusu ile snrlanan blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 4 dorusu ve (d) y = 4 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 11. Birinci blgede x-ekseni, x = p@3 dorusu ve y tan x erisi ile snrlanan gen blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 12. y = sin x erisi ile x = 0, x = p ve y = 2 dorular ile snrlanan blgenin, y = 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 13. x-ekseni ile y = x2 2x erisi arasndaki blgenin (a) x-ekseni, (b) y = 1 dorusu, (c) x = 2 dorusu ve (d) y = 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun. 14. y = 2 tan x, y = 0, x = p@4 ve x = p@4 ile snrlanan blgenin xekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. (Blge birinci ve nc blgelerde bulunur ve eri bir papyona benzer.)
1 x 4 1 x 32 0 t p> 2
19. y = s 5> 12 dx 6>5 - s 5> 8 dx 4>5, 20. x = s y > 12 d + s 1> y d,

3
1 y 8
1 y 2 y = 5 sin t - sin 5t,

3 2
21. x = 5 cos t - cos 5t, 22. x = t - 6t , 23. x = 3 cos u,

3 2
y = t + 6t , y = 3 sin u,
0 t 1 3p 2
0 u
24. ekilde gsterilen x = t 2, y = s t 3> 3 d - t kapal halkann uzunluunu bulun. Halka, t = - 23 te balayp t = 23 . bitmektedir.
y 1 t 0
t0 0 1 2
t 3 4
t 0
Merkezler ve Ktle Merkezleri

25. y = 2x2 ve y = 3 x2 parabolleriyle evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz bir tabakann merkezini bulun. 26. x-ekseni, x = 2 ve x = 2 dorular ve y = x2 parabol ile evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz tabakann merkezini bulun.
Blm 6 Problemler 27. Birinci blgede bulunan ve y-ekseni, y = x2@4 parabol ve y = 4 dorusuyla evrelenen gen blgeyi kaplayan ince, dz tabakann merkezini bulun. 28. y2 = x parabol ve x = 2y dorusu ile evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz tabakann merkezini bulun. 29. Younluk fonksiyonu d(y) = 1 + y ise, y2 = x parabol ve x = 2y ile evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz plakann ktle merkezini bulun. (Yatay eritler kullann.) 30. a. x = 1den x = 9a kadar y = 3@x3@2 erisi ile x-ekseni arasndaki blgeyi kaplayan sabit younluklu ince bir plakann arlk merkezini bulun. b. Younluu sabit olmak yerine, d(x) = x ise, plakann ktle merkezini bulun. (Dikey eritler kullann.)
463
42. Bir rezervuardan su pompalamak (Problem 41in devam) Rezervuar 5 ft derinliinde doludur ve su rezervuarn style ayn seviyeye pompalanacaktr. Ne kadar i yaplr? 43. Konik bir tanktan sv pompalamak 5 ft yarapl ve 10 ft yksekliinde tepesi aaya doru olan bir dairesel dik koni eklindeki bir depo arlk younluu 60 lb@ft3 olan bir svyla doludur. Svy tankn 2 ft yukarsna pompalamak iin ne kadar i yaplmas gerekir? Pompa 275 ft-lb@sn hzl (1/2 bg) bir motorla alyorsa, depoyu boaltmak ne kadar srer? 44. Silindirik bir tanktan sv pompalamak Bir depolama tank ekseni yatay olan 20 ft uzunluunda ve 8 ft apnda bir silindirdir. Tank yarsna kadar arl 57 lb/ft3 olan zeytinyayla doluysa, tankn dibinden tankn 6 ft yukarsna kadar kan bir boruyla ya boaltlrken ne kadar i yaplacan bulun.
Dnel Yzeylerin Alanlar

3136 Problemlerinde, erilerin verilen eksenler etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeylerin alanlarn bulun. x-axis 31. y = 22x + 1, 0 x 3; x-ekseni -ekseni 0 x 1; xx -axis 2 -ekseni y -axis 33. x = 24y - y , 1 y 2; y y -ekseni -ekseni y -axis 34. x = 2y, 2 y 6; yy -ekseni -ekseni x -axis 35. x = t 2> 2, y = 2t, 0 t 25; xx -ekseni 36. x = t 2 + 1> s 2t d, y = 4 2t, 32. y = x 3> 3,
Akkan Kuvveti
45. Su oluu Aada grlen dikey gen tabaka suyla dolu bir oluun u ksmdr (w = 62.4). Plakaya kar olan akkan kuvveti nedir?
y 2 x y 2 x
-ekseni 1> 22 t 1; yy y -axis -ekseni
0
BRM FT
37. Donanm kaldrmak Bir dac, arkasndan sarkan ve her metresi 0.8 newton arlndaki 40 metrelik bir ipte asl olan 100 Nluk (yaklak 22.5 lb) donanm yukar ekmek zeredir. Ne kadar i yapar? (pucu: Yk ve ip iin ayr ayr zn ve toplayn.) 38. Szdran tanker 800 galonluk bir tankeri Washington Dann eteinden zirvesine kadar kardnz ve zirveye vardnzda tankn sadece yarya kadar dolu olduunu farkettiniz. Dolu bir tankla yola km, sabit hzla gitmi ve 4750 ftlik ykseklik farkn 50 dakikada almtnz. Suyun sabit bir hzla szdn varsayarsanz, suyu tepeye kadar kartmak iin ne kadar i yapmsnzdr? Kendinizi ve tankeri yukar karmak iin yaplan ii saymayn. Suyun arl 8 lb@Amerikan galonudur. 39. Bir yay germek Bir yay normal uzunluundan 1 ft germek iin 20 lb lik bir kuvvet gerekiyorsa, yay bu kadar germek iin ne kadar i yapmak gerekir? Peki ya 1 ft daha? 40. Garaj kaps yay 200 Nluk bir kuvvet bir garaj kaps yayn normal uzunluundan 0.8 m uzatacaktr? 300 Ntluk bir kuvvet yay ne kadar gerer? Yay bu kadar germek iin ne kadar i yapmak gerekir? 41. Bir rezervuardan su pompalamak st 20 ft geniliinde ve derinlii 8 ft olan tepesi aada dik bir koni eklindeki bir rezervuar su doludur. Suyu rezervuarn 6 ft yukarsna pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir?
46. Akaaa urubu oluu Aada gsterilen dikey yamuk eklindeki tabaka arl 75 lb@ft3 olan akaaa urubuyla dolu bir oluun u ksmdr. urup 10 ft derinliindeyken, oluun u tabakasna uygulanan akkan basnc nedir?
y 1 2 0 yx2 x
BRM FT
47. Parabolik kapak zerindeki kuvvet Bir barajdaki dikey dz bir kapan ekli, birimler fit olmak zere, y = 4x2 parabol ile y = 4 dorusu arasnda kalan blgenin ekli gibidir. Kapnn tepesi suyun yzeyinin 5ft altndadr. Suyun kapaa uygulad kuvveti bulun (w = 62.4). T 48. Taban kenar 1 ft olan ve i duvarlar 40.000 lblik akkan kuvvetine dayanabilecek dikey bir kare tankta civa (w = 849 lb@ft3) depolamak istiyorsunuz. Herhangi bir zamanda tankta ka ft3 civa depolayabilirsiniz?
464
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar a. Bir integral hesaplayarak. b. Plakay bir paralelkenar ve bir ikizkenar gene blp, merkezlerini hesaplayarak ve Blm 6.7deki F = whA denklemini kullanarak.
6 Sv 1: younluu w1 D Sv 2: younluu w2 C 8 Boyutlar fit
49. ekilde yandan grlen depo, arlk younluklar w1 ve w2 . olan karmayan iki svyla doludur. Dikey ABCD kare plakasnn bir tarafndaki akkan kuvvetini bulun. B ve D noktalar snrda bulunurlar ve karenin bir kenar 6 22 fttir.
A 62 B 2
Merkezler 6
50. Aada gsterilen yamuk palaka st kesi yzeyin 4 ft altnda olacak ekilde su (w = 62.4) altna konuluyor. Plakann bir tarafndaki akkan kuvvetini iki yoldan bulun:
Blm 6
Hacim ve Uzunluk
tersiniz. NYNEX in snf 1.40 ftlik tahta direklerinin evresi stte 27 in ve tabanda 43.5 intir. Ktle merkezi stten ne kadar uzaktadr? 7. Alan A ve younluu sabit d olan ince metal bir tabakann xydzleminde bir R blgesini kapladn varsayn ve My tabakann y-ekseni etrafndaki momenti olsun. Tabakann x = b etrafndaki momentinin aadaki ekilde olduunu gsterin: a. Tabaka dorunun sandaysa, My bdA b. Tabaka dorunun solundaysa, bdA My 8. y2 = 4ax erisi ve x = a, a = pozitif sabit, dorusu ile snrlanan blgeyi kaplayan ince bir tabakann (x, y)deki younluu dorudan (a) x ile ve (b) u y u ile orantl ise, tabakann ktle merkezini bulun. 9. a. Birinci blgede, yaraplar a ve b olan ve merkezleri orijinde bulunan iki emerkezli ember ve koordinat eksenleri arasnda kalan blgenin merkezini bulun. b. a, bye yaklarken merkezin koordinatlarnn limitini bulun ve sonucun anlamn tartn. 10. Kenar 1 ft olan bir kareden gen bir ke kesilmektedir. karlan genin alan 36 in2dir. Kalan blgenin merkezi orijinal karenin bir kenarndan 7 in uzaktaysa, dier kenarlardan ne kadar uzaktadr?
1. y = (x) srekli fonksiyonun grafii, x-ekseni, x = a sabit dorusu ve x = b, b 7 a . , deiken dorusu ile evrelenen blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle bir cisim retiliyor. Hacim her b deeri iin b2 abdir. (x)i bulun. 2. y = (x) srekli fonksiyonun grafii, x-ekseni, x = 0 ve x = a dorularyla snrlanan blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle bir cisim retiliyor. Hacim her a 7 0 ,deeri iin a2 + adr. (x)i bulun. 3. Artan (x) fonksiyonunun x 0 iin dzgn olduunu ve (0) = a olduunu varsayn. s(x), (0, a)dan (x, (x))e kadar, x 0, nin grafiini gstersin. Bir C sabiti iin, s(x) = Cx ise (x)i bulun. Cnin alabilecei deerler nedir? 4. a. 0 6 a p> 2 ,iin
a
21 + cos2 u du 7 2a2 + sin2 a . 0 L olduunu gsterin. b. (a)daki sonucu genelletirin.
Moment ve Ktle Merkezleri

5. Alttan x-ekseni ve stten y = 1 - x n , n bir pozitif ift tamsay, erisiyle snrlanan blgenin merkezini bulun. n q iken, merkezin limit konumu nedir? 6. Bir kamyonun arkasndaki iki tekerlekli bir rmorkla bir telefon direi tarsanz, uygun bir dil arl salamak iin tekerleklerin direin ktle merkezinin 3 ft kadar arkasnda olmasn is-
Yzey Alan
11. y = 2 2x , erisinin zerindeki noktalarda, uzunluklar h = y olan doru paralar xy-dzlemine dik olarak izilmektedir (ekle bakn). Bu dik dorularn (0, 0)dan s 3, 2 23 d . e kadar oluturduklar yzeyin alann bulun.
Blm 6
y
465
13. m ktleli bir parack t = 0 annda durgun konumdan harekete balamakta ve x-ekseni boyunca bykl F(t) = t2 olan deiken bir kuvvete kar x = 0dan x = hye kadar sabit ivmeyle gtrlmektedir. Yaplan ii bulun. 14. ve kinetik enerji 16 onsluk bir golf topunun kuvvet sabiti k = 2 lb@in olan dikey bir yaya yerletirildiini varsayn. Yay 6 in sktrlr ve serbest braklr. Top (yayn denge konumundan) ne kadar yksee kar?
23 2x (3, 23)
y 2x 0 x 3 x
Akkan Kuvveti
15. gen bir ABC tabakas dzlemi dikey olacak ekilde suya batrlr. 4ft uzunluundaki AB kenar suyun 6 ft altndayken, C kesi suyun 2 ft altndadr. Suyun, tabakann bir tarafna uygulad akkan basncn bulun. 16. Dikey bir dikdrtgen tabaka, st kenar akkann yzeyine paralel olacak ekilde bir akkann iine batrlmtr. Akkann, tabakann bir tarafna uygulad kuvvetin tabakann altndaki ve stndeki basncn ortalama deeri kere tabakann alann olduunu gsterin. 17. Bir akkan iine batrlm bir tabakann bir tarafndaki basn merkezi akkann uygulad toplam kuvvetin dzlemdeki herhangi bir eksen etrafndaki momenti deitirmeyecek ekilde uygulanabildii nokta olarak tanmlanr. (a) h ykseklikli ve b genilikli dikey bir tabakann st kenar akkann yzeyindeyse ve (b) h ykseklikli ve b tabanl dikey bir genin b kenarnn karsndaki ke akkann yzeyinin a ft ve b taban akkann yzeyinin (a + h) ft altndaysa basn merkezlerini bulun.
12. a yarapl bir emberin zerindeki noktalarda, emberin dzlemine dik doru paralar izilmektedir. Her P noktasndaki dik dorunun uzunluu ksdir. s emberin (a, 0)dan Pye kadar saat ynnn tersine radyan olarak llen yay uzunluu ve k de aada gsterildii gibi bir sabittir. (a, 0)dan balayp emberi bir kere dnen yay zerindeki dik dorularn oluturduklar yzeyin alann bulun.
0 a a x y
Blm 6
Alanlar, Hacimleri ve Erilerin Uzunluklarn Kestirmek iin Riemann Toplamlarn Kullanmak Alanlar ve hacimleri gznzde canlandrn ve yaklamda bulunun Ksm I ve Ksm II: Dnel Cisim Hacimleri; ve Ksm III: Erilerin Uzunluklar.
Bir Bungee Atlayn Modellemek Bir bungee atlaycsnn harcad kuvveti modellemek iin veri toplayn (veya nceden toplanm veri kullann ). Verilen bir atlayc ve verilen bir bungee ipi uzunluu iin atlaycnn dm olduu mesafeyi hesaplamak iin i-enerji teoremini kullann.
Blm
TRANSANDANT FONKSYONLAR
GR Fonksiyonlar iki byk grupta snflandrlabilirler (Bkz. Blm 1.4). Polinomlar ve polinomlarn toplam, arpm, blm, kuvvetlerinin veya kklerinin alnmas yoluyla elde edilen fonksiyonlar cebirsel fonksiyonlardr. Cebirsel olmayan fonksiyonlara transandant fonksiyonlar denir. Trigonometrik, stel, logaritmik ve hiperbolik fonksiyonlar ve bunlarn ters fonksiyonlar transandant fonksiyonlardr. Transandant fonksiyonlar, nfus bymelerini, titreimleri ve dalgalar, bilgisayar algoritmalarnn verimlilikleri ve mhendislik yaplarnn kararllklarn da ieren birok analiz konusunda ve uygulamalarda sklkla karmza karlar. Bu blmde nemli birka transandant fonksiyon tantacaz ve bunlarn grafiklerini, zelliklerini, trevlerini ve integrallerini inceleyeceiz.
7.1
Ters Fonksiyonlar ve Trevleri

Bir fonksiyonun etkisini tersine eviren veya yaptnn tersini yapan fonksiyona fonksiyonunun tersi denir. Bir ok fonksiyonun, hepsinin olmasa da, bir tersi vardr. Ters trevlerin formllerinde ve diferansiyel denklem zmlerinde sklkla nemli ters fonksiyonlar ortaya kar. Ayrca, ters fonksiyonlar, blm 7.3 te greceimiz gibi, logaritmik ve stel fonksiyonlarn gelitirilmesinde ve zelliklerinde anahtar rol oynarlar.
Bire-Bir Fonksiyonlar
Bir fonksiyon, tanm kmesindeki her elemana deer kmesinden bir deer atayan bir kuraldr. Baz fonksiyonlar ayn deeri birden fazla tanm kmesi elemanna atayabilirler. s x d = x 2 fonksiyonu, 1 ve 1in her ikisine 1i karlk getirir; p> 3 ve 2p> 3n sinslerinin ikisi de 3@2dir. Baz fonksiyonlar deer kmelerindeki bir deeri birden fazla almazlar. Farkl saylarn karekkleri ve kpleri her zaman farkldr. Bu fonksiyonlar deer kmelerindeki herhangi bir deeri tam bir defa alrlar.
TANIM Bire-Bir Fonksiyon D tanm kmesinde x1 Z x2 iken s x1 d Z s x2 d ise, (x) fonksiyonu D zerinde bire-bir dir.
466
7.1
467
RNEK 1
Bire-Bir Fonksiyonlarn Tanm Kmeleri
(a) s xd = 1x fonksiyonu negatif olmayan saylardan oluan herhangi bir tanm kmesi zerinde bire-bir dir. nk x1 x2 iken 1x1 Z 1x2 olur. (b) g(x) = sin x, [0, p] aralnda bire-bir deildir, nk sin (p@6) = sin (5p@6)dr. Ancak sins fonksiyonu [0, p@2] aralnda bire-bir dir, nk [0, p@2] zerinde kesin olarak artan bir fonksiyondur. Bire-bir olan y = (x) fonksiyonunun grafii verilen bir yatay eriyi en fazla bir kere kesebilir. Doruyu bir kereden fazla keserse ayn y deerini birden fazla alr ve dolaysyla bire-bir olmaz (ekil 7.1).
Bire-Bir Fonksiyonlar in Yatay Doru Testi y = (x) fonksiyonu ancak ve ancak, grafii her yatay doruyu en fazla bir kere keserse bire-bir dir.
y y x3 x y y x
Bire-bir: Grafik her yatay doruyu en fazla bir kere keser. y y x2 y 1 0.5 1 0 1 x p 6 5p 6 x Ayn y deeri
Ayn y deeri
y sin x Bire-bir deil: Grafik bir ya da daha fazla yatay doruyu birden fazla defa keser.
EKL 7.1 Yatay doru testini kullanarak, y = x3 ve y = 1xin tanm kmeleri s - q , q d ve [0, q ) zerinde bire-bir olduklarn fakat, y = x2 ve y = sin xin, tanm kmeleri olan s - q , q d zerinde bire-bir olmadklarn grrz.
Ters Fonksiyonlar
Bire-bir olan bir fonksiyonun her kts tek bir girdiden geldii iin, bire-bir olan bir fonksiyonun etkisi, ktlar geldikleri girdilere gnderecek ekilde tersine evrilebilir.
468
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar
TANIM Ters Fonksiyon nin tanm kmesi D ve deer kmesi R olan bire-bir bir fonksiyon olduunu varsayn. -1 ters fonksiyonu
(b) = a ise, 1(a) = b ile tanmlanr. -1in tanm kmesi R ve deer kmesi D dir.
ve 1in tanm ve deer kmeleri yer deitirir. nin tersi iin kullanlan 1 sembol nin tersi olarak okunur. 1deki 1 bir kuvvet deildir: 1(x), 1@(x) anlamna gelmez. Bir x girdi deerini (x)e gndermek iin f yi uygularsak ve 1e (x)i uygulayarak devam edersek, baladmz yer olan xe geri dneriz. Benzer ekilde, nin deer kmesinden bir y says alr ve buna 1i uygularsak ve sonra 1(y) deerine yi uygularsak, baladmz yer olan yye geri dneriz. Bir fonksiyonla tersinin bilekesini almak, hibir ey yapmamakla ayn etkiyi verir. (1 ) (x) = x, ( 1) (y) = y, nin tanm kmesindeki her x iin 1in tanm kmesindeki (fnin deer kmesi) her y iin
Yalnz bire-bir bir fonksiyonun tersi var olabilir. Nedeni udur: x1 ve x2 farkl girdileri iin (x1) = y ve (x2) = y ise 1(y)ye hem 1((x1)) = x1 ve hem de 1((x2)) = x2 salanacak ekilde bir deer atamann yolu yoktur. Bir aralk zerinde, x2 x1 iken (x2) (x1) olan artan bir fonksiyon bire-bir dir ve bir tersi vardr. Azalan fonksiyonlarnda birer tersi vardr (Altrma 39). Her x deerinde trevi pozitif olan fonksiyonlar artandrlar (Ortalama Deer Teoremi Sonu 3, Blm 4.2) ve dolaysyla tersleri vardr. Benzer ekilde, her x deerinde trevi negatif olan fonksiyonlar azalandrlar ve tersleri vardr. Ne artan nede azalan olan fonksiyonlar da bire-bir olabilirler ve bir tersleri var olabilir, Blm 7.7deki sec1 x gibi.
Ters Fonksiyonlar Bulmak

Bir fonksiyonun ve tersinin grafikleri yakndan ilgilidir. Bir fonksiyonun deerini grafiinden okumak iin, x-ekseni zerindeki bir x noktasndan balar, dikey olarak grafie gider ve sonra yatay olarak y-eksenine gider ve karlk gelen y-deerini okuruz. Bu ilemi tersine evirerek, grafikten ters fonksiyon okunabilir. y-ekseni zerindeki bir y noktas ile balarz, yatay olarak grafie gideriz ve sonra deerini okumak iin dikey olarak x-eksenine gideriz x = 1(y) (ekil 7.2). 1in grafiini, fonksiyonlar iin her zaman yaptmz gibi, girdi deerleri y-ekseni zerinde olmak yerine x-ekseni zerinde olacak ekilde dzenlemek isteriz. Bunu sonulandrmak iin, 45lik y = x dorusundan yanstarak, x ve y eksenlerini aralarnda deitiririz. Bu deiimden sonra 1i temsil eden yeni bir grafik elde ederiz. imdi 1(x)in deeri, her zamanki gibi, x-ekseni zerindeki bir x noktasndan balayp dikey olarak grafie giderek ve sonra 1(x)in deerini bulmak iin yatay olarak y-eksenine giderek, okunabilir. ekil 7.2, f ve 1in grafikleri arasndaki ilikiyi gstermektedir. Grafikler, y = x dorusundan yanstlarak aralarnda deitirilir.
7.1
1NN TANIM KMES NN DEER KMES

y
469
y f(x) y
x f1(y) y
x
NN TANIM KMES
1NN DEER KMES
(a) fnin xteki deerini bulmak iin, xten balar, eriye gider ve y-eksenine geeriz.
(b) nin grafii ayn zamanda 1in grafiidir, fakat x ve y yer deitirmi olarak, yyi vermi olan xi bulmak iin, yden balar, eriye gider ve x-eksenine ineriz. 1in tanm kmesi nin deer kmesidir. 1in deer kmesi nin tanm kmesidir. y
1NN DEER KMES
x yx (a, b) x (b, a) 0 y
1NN TANIM KMES 1NN DEER KMES
y 1(x)
f1(y)
x
1NN TANIM KMES
(c) 1in grafiini her zamanki gibi izmek iin, sistemi y = x dorusundan yanstrz.
(d) Sonra x ve y harflerini deitiririz. Artk 1in xin bir fonksiyonu olarak normal grnte bir grafii vardr.
EKL 7.2
y = (x)in grafiinden y = 1(x)in grafiini belirlemek.
den 1e geme ilemi iki adml bir ilem olarak zetlenebilir. 1. 2. y = (x) denleminden xi zn. Bu, xi ynin bir fonksiyonu olarak ifade eden bir x = 1(y) forml verir. x ve yyi aralarnda deitirerek, 1i geleneksel formatta, xi bamsz deiken yyi de bal deiken olarak, ifade eden y = 1(x) formln elde edilir.
RNEK 2
Bir Ters Fonksiyon Bulmak
1 y = x + 1,in tersini xin bir fonksiyonu olarak bulun. 2

zm
1.
xi y cinsinden zn:
1 x + 1 2 2y = x + 2 x = 2y - 2. y =
470

y y 2x 2
2.
yx
x ve yyi deitirin:
y = 2x - 2.
(x) = (1@2)x + 1 fonksiyonunun tersi 1(x) = 2x 2 fonksiyonudur. Kontrol etmek iin, iki bilekenin de birim fonksiyonu verdiini dorularz: 1 -1s s x dd = 2 a x + 1 b - 2 = x + 2 - 2 = x 2 s -1s x dd = ekil 7.3e bakn. 1 s 2x - 2 d + 1 = x - 1 + 1 = x . 2
y 1x1 2 1 2 2 1 x
EKL 7.3 s x d = s 1> 2 dx + 1 ve -1s x d = 2x - 2nin grafiklerini birlikte izmek grafiklerin y = xe gre simetrisini gsterir. Eimler, birbirinin arpmaya gre tersidir (rnek 2).
RNEK 3
2
Bir Ters Fonksiyon Bulmak
y = x , x 0 fonksiyonunun tersini xin bir fonksiyonu olarak bulun.

zm
nce xi y cinsinden zeriz: y = x2 2y = 2x2 = x = x

x 0 olduu iin u x u = x
Sonra x ve ynin yerini deitiriz:

y x2, x 0 yx y x
2
y = 1x y = x , x 0 fonksiyonunun tersi y = 1x fonksiyonudur ( ekil 7.4). Kstlanm y = x2, x 0 fonksiyonunun tersine, kstlanmam y = x2 fonksiyonunun bire bir olmadna, dolaysyla tersinin bulunmadna dikkat edin.
Trevlenebilir Fonksiyonlarn Terslerinin Trevleri

0 x
rnek 2deki (x) = (1@2)x + 1in ve tersi 1(x) = 2x 2nin trevlerini hesaplarsak unu buluruz: d d 1 1 s x d = a x + 1b = 2 dx dx 2 d d -1 sxd = s 2x - 2 d = 2. dx dx
EKL 7.4 y = 1x ve y = x 2, x 0 , fonksiyonlar birbirinin tersidir (rnek 3).
1 b y mx m 1 Eim m yx
y mx b Eim m 0 x
EKL 7.5 y = x dorusu etrafnda yanstlan dikey olmayan dorularn eimleri birbirlerinin arpmaya gre tersleridir.
Trevler birbirlerinin arpmaya gre tersidir. nin grafii y = (1@2)x + 1 dorusu ve 1in grafii y = 2x 2 dorusudur (ekil 7.3). Eimleri birbirlerinin arpmaya gre tersidir. Bu zel bir durum deildir. Yatay olmayan veya dikey olmayan herhangi bir dorunun y = x dorusuna gre simetriini almak her zaman dorunun eimini tersine evirir. Eer orijinal dorunun eimi m 0 ise (ekil 7.5), simetriinin eimi 1@mdir (Altrma 36). ve 1in eimleri arasndaki arpmaya gre terslik ilikisi baka fonksiyonlar iin de geerlidir. Fakat, birbirlerine kar gelen noktalardaki eimleri karlatrmaya dikkat etmeliyiz. y = (x)in (a, (a)) noktasndaki eimi (a) ise ve (a) 0 ise, y = 1(x)in buna karlk gelen ((a), a) noktasndaki eimi 1@(a)dr (ekil 7.6). b = (a) yazarsak 1 1 s -1 d s bd = = . s ad s -1s bdd olur. y = (x)in (a, (a)) noktasnda yatay bir teeti varsa 1 ters fonksiyonunun ((a), a) noktasnda dikey bir teeti vardr ve bu sonsuz eim 1in (a) da trevlenebilir
7.1
y y f (x) b f (a) (a, b) y
471
a f 1(b) 0 x 0
(b, a) y f 1(x) b x
Eimler birbirini arpmaya gre tersidir : ( f 1)'( b)
1 1 veya ( f 1)'(b) f '( f 1(b)) '(a)
EKL 7.6 Ters fonksiyonlarn grafiklerinin karlk gelen noktalardaki eimleri, arpmaya gre birbirinin tersidir.
olmamasn gerektirir. Teorem 1, 1in hangi koullar altnda, ayn zamanda f nin deer kmesi de olan, tanm kmesi iinde trevlenebilir olduunu vermektedir.
TEOREM 1 Ters Fonksiyonlar in Trev Kural f nin tanm kmesi I ise ve I zerinde (x) var ve hi sfr olmuyorsa, 1, tanm kmesinin her noktasnda trevlenebilir dir. 1in tanm kmesinin bir b noktasndaki (1) deeri, nn a = 1(b)deki deerinin arpmaya gre tersidir.
s -1 d s bd = veya d -1 1 ` = dx x = b d ` dx
(1)
x = - 1s b d
1 s s bdd
-1
Teoremin ispatn geiyoruz, fakat grmenin bir baka yolunu veriyoruz. y = (x) x = ada trevlenebilir olduunda ve xi dx kadar kk bir miktarda deitirdiimizde yde buna kar gelen deiiklik yaklak olarak dy = s ad dx . kadardr. Bu, x = a iken, ynin yaklak olarak xin deiim hz kere (a) kadar deimesi demektir ve dolaysyla, y = b iken, xnin yaklak olarak yin deiim hz kere 1@(a) kadar deimesi demektir. Bu nedenle, 1in bdeki trevinin, f nin adaki trevinin arpmaya gre tersi olmas anlamldr.
RNEK 4
2
Teorem 1i uygulamak
(x) = x , x 0 fonksiyonu ve tersi -1s xd = 1xin trevleri (x) = 2x ve s -1 d s x d = 1> s 2 1x d . dir.
472
y
Teorem 1, 1(x)in trevinin

y x 2, x 0
s -1 d s x d = =
1 s s x dd 1 2s -1s x dd 1 . 2s 1x d
-1
4 3 2 1 0
Eim 4 (2, 4) 1 Eim 4 (4, 2) y x
olduunu ngrr. Teorem 1, karekk fonksiyonu iin Kuvvet Kuraln kullanarak yaptmz hesabmzla uyuan bir trev verir. Teorem 1i zel bir noktada inceleyelim. x = 2 (a says) ve (2) = 4 (b says) alalm. Teorem 1, nin 2deki trevi (2) = 4 ve 1in (2)deki trevi (1)(4), arpmaya gre birbirinin tersidir der. unu ifade eder s -1 d s 4 d = 1 1 1 1 = = ` = . 2x x = 2 4 s2d s -1s 4 dd
EKL 7.7 -1s x d = 1xin (4, 2) noktasndaki trevi (x) = x2nin (2, 4) noktasndaki trevinin arpmaya gre tersidir (rnek 4).
Bkz. ekil 7.7 (1) Denklemi, baz hallerde 1 iin bir forml bilmeksizin d1@dxin zel deerlerini bulmamz salar.
y 6 (2, 6)
RNEK 5
y x3 2 Eim 3x 2 3(2)2 12
3
Ters Trevin Bir Deerini Bulmak
(x) = x 2 olsun. 1(x) iin bir forml bulmadan d1@dxin x = 6 = (2)deki deerini bulun.
zm
Ters eim:
1 12 (6, 2) x
d ` = 3x 2 ` = 12 dx x = 2 x=2 d -1 1 1 ` = = 12 dx x = s2d d ` dx x = 2 Bkz. ekil 7.8.

Denk. (1)
0 2
EKL 7.8 (x) = x3 2nin x = 2deki trevi bize 1in x = 6daki trevini syler (rnek 5).
Ters Fonksiyonlar Parametrelemek

Herhangi bir y = (x) fonksiyonunun grafiini x = t ve y = (t) eklinde parametrik olarak izebilir veya temsil edebiliriz. t ve (t)yi aralarnda deitirmek ters fonksiyon iin parametrik denklemleri verir. x = (t) ve y = t (Bkz. ekil 3.5). rnein, bir grafik izicide, (x) = x2, x 0 bire-bir fonksiyonunun grafiini, tersi ve y = x, x 0 dorusu ile birlikte izmek iin, parametrik grafik seeneini
ninof grafii: Graph : x1 = t, 1 in Graph of grafii: 1 : x2 = t 2, y= xin grafii: Graph of y = x : x3 = t,
y1 = t 2, y2 = t y3 = t
t 0
ile kullann.
7.1
473
ALITIRMALAR 7.1
Bire-Bir Fonksiyonlar Grafik Olarak Tanmlamak
16 altrmalarnda grafikleri verilen fonksiyonlarn hangileri bire bir, hangileri deildir? 1.
y y 3x3 x x y
9.
y y f(x) sin x, pxp 1 2 2 p 2 1 0 p 2 x
10.
y pxp 2 2 p 2 y f(x) tan x, x
2.
p 2
0 1 y x4 x2
11. a. s xd = 21 - x 2, 0 x 1. fonksiyonunu Grafiinin nasl bir simetrisi vardr?
izin.
3.
4.
y int x y 2x x
b. nin tersinin kendisi olduunu gsterin. (x 0 ise 2x 2 = x olduunu hatrlayn.) 12. a. (x) = 1@x fonksiyonunu izin. Grafiinin nasl bir simetrisi vardr?
x
b. nin tersinin kendisi olduunu gsterin.
Ters Fonksiyonlarn Formlleri

13-18 Altrmalarnn her biri bir y = (x) fonksiyonunun formln vermekte ve nin ve 1in grafiklerini gstermektedir. Her durumda 1in formln bulun. 6.
y 1 x x y y x1/3 x y (x) 0
5.
13. s xd = x 2 + 1, x 0
y
14. s xd = x 2, x 0
y
y (x) 1 y 1(x) 1 x
1 0 1 y 1(x) x
Ters Fonksiyonlarn Grafiini izmek

710 altrmalarnn her biri bir y = (x) fonksiyonunun grafiini gsterir. Grafii kopyalayn ve y = x dorusunu izin. y = x dorusuna gre simetriyi kullanarak iziminize 1in grafiini ekleyin. (1 iin bir forml bulmak gerekli deildir.) 1in tanm ve deer kmelerini belirleyin. 7.
y y f(x) 2 1 , x 0 x 1 1 1 0 0
15. s xd = x 3 - 1
y y (x) y 1(x) 1
16. s xd = x 2 - 2x + 1, x 1
y
8.
y y f(x) 1 1 x, x 0 x 1 1 x 1
y 1(x)
1 0 1
y (x) x
474
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar x 0 33. Trevlenebilir y = (x) fonksiyonunun bir tersinin var olduunu, nin grafiinin (2, 4) noktasndan getiini ve bu noktadaki eiminin 1@3 olduunu varsayn. d1@dxin x = 4teki deerini bulun. 34. Trevlenebilir y = g(x) fonksiyonunun bir tersinin var olduunu ve orijinden 2 eimiyle getiini varsayn. g1 in grafiinin orijindeki eimini bulun.
17. s xd = s x + 1d2, x - 1 18. s x d = x 2>3,

y y (x) y y 1(x)
1 1 0 1 1
y 1(x) x 1 0 1
y (x)
Dorularn Tersleri
x
35. a. m sfrdan farkl bir sabit olmak zere, (x) = mx fonksiyonunun tersini bulun. b. Grafii, sfrdan farkl bir eimle orijinden geen bir doru olan bir y = (x) fonksiyonunun tersi hakknda ne gibi bir sonuca varrsnz? 36. m ve b sabitler ve m 0 olmak zere, (x) = mx + b nin tersinin grafiinin eimi 1@m ve y-kesim noktas b@m olan bir doru olduunu gsterin. 37. a. (x) = x + 1in tersini bulun. nin ve tersinin grafiklerini birlikte izin. y = x dorusunu kesikli izgi veya noktalarla iziminize ekleyin. b. (x) = x + bnin (b sabit) tersini bulun. 1in grafiinin nin grafiiyle ilikisi nedir?
1924 altrmalarn her biri bir y = (x) fonksiyonunun formln verir. Her durumda, 1(x)i bulun ve 1in tanm ve deer kmelerini belirleyin. Kontrol iin, (1(x)) = 1((x)) = x olduunu gsterin. 19. s x d = x 5 21. s x d = x 3 + 1 23. s x d = 1> x 2, x 7 0 20. s x d = x 4, 22. s x d = s 1> 2 dx - 7> 2 24. s x d = 1> x 3, x Z 0 x 0
Ters Fonksiyonlarn Trevleri

2528 Altrmalarnda: a. (x)i bulun. b. ve 1in grafiklerini birlikte izin. c. d@dxi x = ada ve d @dxi x = (a)da hesaplayarak bu noktalarda d1@dx = 1@(d@dx) olduunu gsterin. 25. s x d = 2x + 3, 27. s x d = 5 - 4x, a = 1> 2 a = -1 26. s x d = s 1> 5 dx + 7, 28. s x d = 2x 2, a = -1 a = 5 x 0,
1 1
c. Grafikleri y = x dorusuna paralel olan fonksiyonlarn tersleri hakknda ne gibi bir sonu karrsnz? 38. a. (x) = x + 1in tersini bulun. y = x + 1 dorusunun grafiini y = x dorusuyla birlikte izin. Dorular hangi ayla kesiir? b. (x) = x + bnin (b sabit) tersini bulun. y = x + b dorusu y = x dorusuyla hangi ay yapar? c. Grafikleri y = x dorusuna dik olan fonksiyonlarn tersleri hakknda ne gibi bir sonu karrsnz?
3 xin birbirlerinin tersi olduunu gs29. a. (x) = x3 ve g s x d = 1 terin. b. f ve gnin grafiklerini (1, 1) ve (1, 1) noktalarndaki kesiimleri gsterecek kadar byk bir x-aralnda izin. Resmin y = x dorusunda istenilen simetriyi gstermesine dikkat edin.

39. Blm 4.3teki gibi, bir I aralnn herhangi iki x1 ve x2 noktasnda x2 7 x1 Q s x2 d 7 s x1 d . ise (x) fonksiyonu I aralnda artan bir fonksiyondur. Ayn ekilde, I aralnn herhangi iki x1 ve x2 noktasnda x2 7 x1 Q s x2 d 6 s x1 d . ise, (x) fonksiyonu I aralnda azalan bir fonksiyondur. Artan ve azalan fonksiyonlarn bire bir olduklarn gsterin. Yani, Idaki herhangi x1 ve x2 noktas iin, x2 x1nin (x2) (x1) anlamna geldiini gsterin. Altrma 39un sonularn kullanarak 4044 altrmalarndaki fonksiyonlarn kendi tanm kmelerinde terslerinin var olduunu gsterin. Teorem 1i kullanarak d1@dx iin bir forml bulun. 41. s x d = 27x 3 43. s x d = s 1 - x d3
c. f ve gnin grafiklerinin (1, 1) ve (1, 1)deki teetlerinin eimlerini bulun (toplam drt teet). d. Erilerin orijindeki teetleri hangi dorulardr? 30. a. h(x) = x3@4 ve k(x) = (4x)1@3n birbirlerinin tersi olduunu gsterin. b. h ve knin grafiklerini (2, 2) ve (2, 2) noktalarndaki kesiimleri gsterecek kadar byk bir x-aralnda izin. Resmin y = x dorusunda istenilen simetriyi gstermesine dikkat edin. c. h ve knin grafiklerinin (2, 2) ve (2, 2)deki teetlerinin eimlerini bulun (toplam drt teet). d. Erilerin orijindeki teetleri hangi dorulardr? 31. (x) = x3 3x2 1, x 2 olsun. d1@dxin x = 1 = (3) noktasndaki deerini bulun. 32. (x) = x 4x 5, x 2 olsun. d @dxin x = 0 = (5) noktasndaki deerini bulun.
2 1
40. s x d = s 1> 3 dx + s 5> 6 d 42. s x d = 1 - 8x 3 44. s x d = x

5>3
7.1
475
45. (x) bire-bir ise, g(x) = (x) hakknda bir ey sylenebilir mi? O da bire-bir midir? Yantnz aklayn. 46. (x) bire-bir ise ve (x) hi 0 olmuyorsa, h(x) = 1@(x) hakknda bir ey sylenebilir mi? O da bire-bir midir? Yantnz aklayn. 47. gnin deer kmesinin, g bilekesi tanml olacak ekilde, nin tanm kmesi iinde olduunu varsayn. ve g bire-bir ise, g hakknda bir ey denebilir mi? Yantnz aklayn. 48. Bir g bilekesi bire-bir ise, g bire-bir olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn. 49. (x)in [a, b] aralnda pozitif, srekli ve artan olduunu varsayn. nin grafiini yorumlayarak
b sbd a sad L L olduunu gsterin.
Sonra W ve S fonksiyonlarnn [a, b] aralnn bir noktasnda uyutuklarn ve [a, b]de trevlerinin ayn olduunu gsterin. Blm 4.8, Altrma 102de grdnz gibi, bu [a, b] aralndaki her t deerleri iin W(t) = S(t) olmasn garantiler. (Kaynak: Disks and Shells Revisited, Walter Carlip, American Mathematical Monthly, Vol. 98, No. 2, ubat 1991, sayfa 154-156.) BLGSAYAR ARATIRMALARI 5360 altrmalarnda, baz fonksiyonlar ve terslerinin belirli noktalardaki trevleri ve lineer yaklam fonksiyonlaryla birlikte aratracaksnz. BCSnizi kullanarak aadaki admlar gerekletirin. a. y = (x) fonksiyonunun grafiini verilen aralkta treviyle birlikte izin. Bu aralkta f nin bire-bir olduunu nereden bildiinizi aklayn. b. y = (x) denkleminden xi y cinsinden zn ve ortaya kan ters fonksiyona g deyin. c. Belirtilen (x0, (x0)) noktasnda f nin teetinin denklemini bulun. d. gnin 45 lik y = x dorusuna (birim fonksiyonun grafii) gre simetrik olarak yerletirilen ((x0), x0) noktasndaki teetinin denklemini bulun. Teorem 1i kullanarak bu teetin eimini bulun. e. , g ve birim fonksiyonlarn, iki teeti ve (x0, (x0)) ile ((x0), x0) noktalarn birletiren doru parasn izin. Ana kegen zerinde grdnz simetrileri tartn. 53. y = 23x - 2, 54. y = 55. y = 56. y = 3x + 2 , 2x - 11 4x , x2 + 1 x3 , x + 1
2
s xd dx +
-1s yd dy = bs bd - as ad .
50. ax + b cx + d kesirli fonksiyonunun tersinin olabilmesi iin a, b, c ve d sabitleri zerindeki koullar belirleyin. s xd = 51. 1(x) yerine g(x) yazarsak, (1) denklemi g s s a dd = 1 , veya or g s s a dd # s a d = 1 . sad g s s xdd # s xd = 1. elde ederiz. Son denklem size Zincir kuraln anmsatabilir ve gerekten de aralarnda bir iliki vardr. ve gnin birbirlerinin tersi olan trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayn, bylece (g )(x) = x olur. (g )(x)i g ve nin trevlerinin bir arpm olarak ifade etmek iin zincir kuraln kullanarak, bu denklemin iki tarafnn da xe gre trevini aln. Ne buluyorsunuz? (Bu Teorem 1in ispat deildir, nk burada teoremin g = 1in trevlenebilir olduunu syleyen sonucunu kabul ediyoruz.) 52. Hacim bulmak iin pul ve kabuk yntemlerinin denklii , a 0 olmak zere, a x b aralnda trevlenebilir ve artan olsun ve nin trevlenebilir bir 1 tersinin var olduunu kabul edin. nin grafii ile x = a ve y = (b) dorularnn snrlad blgeyi y-ekseni etrafnda dndrerek bir cisim retin. Bu durumda, hacim iin pul ve kabuk yntemlerinin verecei integrallerin deerleri ayndr:
sbd b
eklinde yazlabilir. Eer a yerine x yazarsak,
2 x 4, 3 - 2 x 2, - 1 x 1, - 1 x 1,
x0 = 3 x0 = 1> 2 x0 = 1> 2 x0 = 1> 2 x0 = x0 = 27 10 3 2
57. y = x 3 - 3x 2 - 1, 58. y = 2 - x - x 3, 59. y = e x, 60. y = sin x,
2 x 5, - 2 x 2, x0 = 1
- 3 x 5, -
p p x , x0 = 1 2 2 61 ve 62 altrmalarnda, belirtilen aralklarda verilen denklemlerle kapal olarak tanmlanan y = (x) ve x = 1(y) fonksiyonlar iin yukardaki admlar tekrarlayn. 61. y 1>3 - 1 = s x + 2 d3, 62. cos y = x
1>5
2pxs s b d - s x dd dx . sad a L L Bunu gstermek iin aadakileri tanmlayn:

std
p ss -1s y dd2 - a 2 d dy =
- 5 x 5,
0 x 1,
x0 = 1> 2
x0 = - 3> 2
Ws t d = Ss t d =
sad L t a L
pss -1s y dd2 - a 2 d dy
2pxs s t d - s x dd dx .
476
7.2
Doal Logaritmalar
Herhangi bir a pozitif says iin, x bir tamsay veya rasyonel say iken (x) = ax fonksiyonunun deerini tanmlamak kolaydr. x irrasyonel iken axin anlam ok ak deildir. Benzer ekilde, (x) = axin tersi olan loga x logaritma fonksiyonunun tanm tamamen ak deildir. Bu blmde, a saysnn nemli bir zel deer olduu doal logaritma fonksiyonunu tanmlamak iin integral hesab kullanacaz. Bu fonksiyon, genel stel ve logaritmik fonksiyonlar, y = ax ve y = loga x tanmlamamz ve incelememizi salar. Logaritmalar balangta aritmetik hesaplamalarda nemli roller oynamtr. Tarihsel olarak, be, sekiz hatta daha fazla ondalk basamaa kadar doru, uzun logaritma tablolarnn hazrlanmasnda olduka byk emek harcanmtr. Modern an elektronik hesap makinelerinden, bilgisayarlarndan nce her mhendisin logaritmik lekli srgl hesap cetvelleri vard. Logaritmalarla hesaplamalar, onyedinci-yzylda denizcilikteki ve gkyz mekaniindeki byk gelimelerin yaplmasn salamtr. Bu gn, byle hesaplamalarn hesap makineleri veya bilgisayarlar kullanlarak yapldn biliyoruz. Fakat, logaritmalarn zellikleri ve pek ok uygulamas, imdiye kadar olduu gibi nemlidir.
Doal Logaritma Fonksiyonunun Tanm

Logaritmalar tanmlamann ve anlamann gvenilir bir yolu, Analizin Temel Teoremi sayesinde bir integral olarak tanmlanan doal logaritma fonksiyonunun bir incelemesiyle balar. Bu yaklam dolayl gzkse de logaritmik ve stel fonksiyonlarn bildik zelliklerini abucak elde etmemizi salar. imdiye kadar incelediimiz fonksiyonlar analiz teknikleri kullanlarak incelenmitir. Fakat, burada daha temel olan baz eyler yapyoruz. Logaritmik ve stel fonksiyonlarn tanmlar iin analiz kullanyoruz. Pozitif bir x saysnn ln x olarak yazlan doal logaritmas, bir integralin deeridir.
TANIM
Doal Logaritma Fonksiyonu ln x = 1 t dt, 1 L

x
x 7 0
x 1 ise ln x, t = 1 den t = xe kadar y = 1@t erisinin altndaki alandr (ekil 7.9). 0 x 1 iin ln x, xten 1e kadar erinin altndaki alann negatifini verir. Fonksiyon x 0 iin tanml deildir. Ayrca, belirli integraller iin Sfr Geniliinde Aralk kuralndan 1 1 ln 1 = t dt = 0. 1 L dir.
7.2
y 0 x 1 ise ln x
1 L
Doal Logaritmalar
477
1 1 dt t dt Lt
x x
bu alann negatifini verir. 1 x 1 ise, ln x t dt 1 L bu alan verir. 1 1 y x 0 x 1 x

1
y ln x
x 1 t dt 0 olur.
x 1 ise, ln x y ln x
1 L
TABLO 7.1 ln x in tipik 2 basamakl
EKL 7.9 y = ln xin grafii ve onun y = 1> x, x 7 0 .fonksiyonuyla olan ilikisi. x, 1den saa doru ilerlerken, logaritmann grafii x-ekseninden ykselir ve x, 1den sola doru giderken eksenden aa iner.
deerleri x 0 0.05 0.5 1 2 3 4 10 ln x tanmsz - 3.00 - 0.69 0 0.69 1.10 1.39 2.30 ekil 7.9da y = 1@xin grafiini gsterdiimizi, fakat integralde y = 1@t kullandmza dikkat edin. Herey iin x kullanmak bize
x
ln x =
1 L
1 x dx ,
verirdi ki, burada x iki farkl anlama gelmektedir. Dolaysyla integrasyon deikenini tye deitiririz. Blm 5.1deki gibi, t = 1 ve t = x arasnda y = 1@tnin grafii altndaki alana sonlu yaklamlar elde etmek iin dikdrtgenler kullanarak ln x fonksiyonunun deerlerine yaklaabiliriz. Tablo 7.1 de birka deer verilmitir. Doal logaritmas 1e eit olan nemli bir say vardr.
TANIM e Says e says, doal logaritma fonksiyonunun tanm kmesinde

ln (e) = 1 eitliini salayan saydr. Geometrik olarak e says, x-ekseninde y = 1@tnin grafii altnda ve [1, e] aral zerindeki alann tam olarak birim karenin alanna eit olduu noktaya kar gelen saydr. ekil 7.9daki renkli blgenin alan x = e iken 1 birim karedir.
478
y = ln xin Trevi
Analizin Temel Teoreminin birinci ksmndan (Blm 5.4) d d 1 1 ln x = t dt = x . dx dx L 1 bulunur. Her pozitif x deerinde, ln xin trevi yledir:
x
d 1 ln x = x . dx
Bu nedenle, y = ln x fonksiyonu dy@dx = 1@x, x 0, y(1) = 0 balang deer probleminin zmdr. Trevin daima pozitif olduuna dikkat edin, bu nedenle doal logaritma fonksiyonu artandr ve bylece bire-bir dir ve tersi vardr. Tersi, Blm 7.3te incelenmektedir. u, xin, ln unun tanml olaca ekilde deerleri pozitif olan trevlenebilir bir fonksiyonu ise, y = ln u fonksiyonuna dy dy du = dx du dx Zincir Kuraln uygulamak d d du 1 du ln u = ln u # = . u dx dx du dx verir.
d 1 du ln u = , u dx dx
u 7 0
(1)
RNEK 1
(a)
Doal Logaritmalarn Trevleri
d 1 d 1 1 ln 2x = s 2xd = s 2d = x 2x dx 2x dx
(b) u = x 2 + 3 ile (1) denklemi d 2x 1 # d 2 1 # ln s x 2 + 3d = 2 s x + 3d = 2 2x = 2 . dx dx x + 3 x + 3 x + 3 verir.
7.2
Doal Logaritmalar
479
rnek 1adaki kayda deer olaya dikkat edin. y = ln 2x fonksiyonunun trevi y = ln xin trevi ile ayndr. Bu, her pozitif a says iin dorudur: d 1 # d 1 1 ln ax = s ax d = ax s a d = x . ax dx dx
(2)
Ayn treve sahip olduklarndan, y = ln ax ve y = ln x fonksiyonlar bir sabit kadar fark ederler. TARHSEL BYOGRAF
John Napier (15501617)
Logaritmalarn zellikleri
Logaritmalar John Napier tarafndan bulunmutu ve modern bilgisayarlardan nce aritmetik hesaplamalardaki tek en nemli gelimeydi. Onlar bu kadar kullanl yapan ey, logaritma zelliklerinin, pozitif saylarn arpmnn, logaritmalarn toplayarak yaplabilmesini, pozitif saylarn blmnn, logaritmalarn kararak yaplabilmesini salamas ve bir saynn kuvvetini almay, saynn logaritmasn kuvvet ile arparak yaplmasn salamasndandr. Bu zellikleri Teorem 2de bir kurallar zinciri olarak zetliyoruz. imdilik Kural 4teki r kuvvetini rasyonel say olarak kstlyoruz; kural ispatladmzda nedenini greceksiniz.
TEOREM 2 Logaritmalarn zellikleri Herhangi a 0 ve x 0 saylar iin, doal logaritma u kurallar salar:
1. 2. 3. 4. arpm Kural: Blm Kural: ln ax = ln a + ln x a ln x = ln a - ln x
a = 1 ile Kural 2 r rasyonel
1 arpmaya Gre Ters Kural: ln x = - ln x Kuvvet Kural: ln x r = r ln x
Bu kurallarn nasl uygulandn rnekliyoruz.
RNEK 2
Logaritmalarn zelliklerini Yorumlamak

arpm Blm arpmaya gre ters Kuvvet
(a) ln 6 = ln s 2 # 3d = ln 2 + ln 3 (b) ln 4 - ln 5 = ln (c) ln 1 = - ln 8 8 = - ln 23 = - 3 ln 2 4 = ln 0.8 5
RNEK 3
zellikleri Fonksiyon Formllerine Uygulamak

arpm Blm
(a) ln 4 + ln sin x = ln s 4 sin xd (b) ln x + 1 = ln s x + 1d - ln s 2x - 3d 2x - 3
480
1 (c) ln sec x = ln cos x = - ln cos x

3 (d) ln 2 x + 1 = ln s x + 1 d1>3 =
arpmaya gre ters
1 ln s x + 1 d 3
Kuvvet
imdi Teorem 2nin ispatn veriyoruz. spattaki admlar, logaritma ieren problemlerin zmnde kullanlanlara benzerdir. ln ax = ln a + ln xin ispat: Aklamas allmadktr ve ktr. ln ax ve ln xin trevlerinin ayn olduunun (2 denklemi) gzlenmesiyle balar. Bu durumda, Ortalama Deer Teoreminin 2. Sonucuna gre, fonksiyonlar bir sabit kadar fark etmelidir, bu da herhangi bir C sabiti iin ln ax = ln x + C demektir. Bu son denklem xin btn pozitif deerlerinde geerli olduundan, x = 1 iin de geerli olmaldr. Bylece: ln s a # 1 d = ln 1 + C ln a = 0 + C C = ln a . bulunur. Yerine yazmakla ln ax = ln a + ln x sonucunu elde ederiz. ln x r = r ln xin ispat (rnin rasyonel olduunu varsayarak) z. xin btn pozitif deerlerinde d 1 d r ln x r = r sx d dx x dx = 1 r-1 rx xr Yine eit-trev fikrini kullanacaln 1 = 0
u = x r ile (1) denklemi te buras rnin rasyonal olmasn istediimiz yerdir, en azndan imdilik. Kuvvet kuraln sadece rasyonel saylar iin ispatladk.
d 1 = r# x = s r ln x d . dx
olur. ln xrin ve r ln xin trevleri ayn olduundan dolay, bir C sabiti iin ln xr = r ln x + C olmaldr. xi bir almak Cyi sfra eitler ve ispat tamamlanr. Altrma 84te Kural 2yi ispatlamanz istenmektedir. Kural 3, Kural 2nin bir zel halidir, a = 1 yazarak ve ln 1 = 0 olduu not edilerek elde edilir. Bylece Teorem 2nin btn durumlarn gsterdik. Kural 4 irrasyonel rler iin henz ispat etmedik; bu duruma Blm 7.3te dneceiz. Kural btn rler iin salanr, rasyonel veya irrasyonel.
ln xin Grafii ve Deer Kmesi

d(ln x)@dx = 1@x trevi x 0 iin pozitiftir, dolaysyla xin artan bir fonksiyonudur. kinci trev, 1@x2 negatiftir, dolaysyla ln xin grafii aa konkavdr.
7.2
y y 1 x 1
1 2
Doal Logaritmalar
481
[1, 2] aralnda y = 1@xin grafii altndaki alan dnerek ln 2 deerini tahmin edebiliriz. ekil 7.10da [1, 2] aralnda ykseklii y = 1@2 olan bir dikdrtgen grafiin altna uyar. Bu nedenle, ln 2ye eit olan grafiin altndaki alan, dikdrtgenin alan 1@2den byktr. Yani, ln 2 1@2dir. Bu kadarn bilmek, n 1 ln 2n = n ln 2 7 n a b = 2 2
x
ve n 1 ln 2-n = - n ln 2 6 - n a b = - . 2 2 verir. Bunlardan da

x: q
EKL 7.10 Ykseklii y = 1@2 olan dikdrtgen y = 1@x aral iin 1 x 2in grafiinin altna uyar.
lim ln x = q
ve and
x : 0+
lim ln x = - q .
elde edilir. x 0i iin tanmladk, dolaysyla ln xin tanm kmesi pozitif reel saylar kmesidir. Yukardaki sonular ve Ara Deer Teoremi, deer kmesinin, ekil 7.9da gsterilen y = ln xin grafiini verecek ekilde, btn reel saylar kmesi olduunu gsterir.
1 s 1/u d du ntegrali
(1) Denklemi, u pozitif trevlenebilir bir fonksiyon iken L 1 u du = ln u + C
(3)
integral formlne yol aar, fakat ya u negatifse ne olur? u negatifse, u pozitiftir ve L 1 u du = 1 ds - u d s ud L

u yerine u yazlm (3) Denk.
= ln s - u d + C .
(4)
elde edilir. Her durumda sa taraftaki ifadenin ln u u u + C olduuna dikkat ederek, (3) ve (4) denklemlerini tek bir denklemde birletirebiliriz. (3) denkleminde, u 0 olduu iin ln u = ln u u u; (4) denkleminde ise, u 0 olduu iin ln(u) = ln u u u olur. u ister negatif, ister pozitif osun, 1@u) dunun integrali ln u u u + Cdir.
Hibir zaman sfr deerini almayan trevlenebilir bir u fonksiyonu iin, 1 u du = ln u + C .

(5)
L dir.
(5) Denklemi, 1@unun tanm kmesinin herhangi bir yerinde uygulanabilir. L olduunu biliyoruz. u n du = un + 1 + C, n + 1 ve n rasyonel n Z - 1 and rational
482
(5) denklemi n = 1 olduunda ne yaplacan syler. (5) denklemi, belirli formdaki integrallerin logaritmaya yol atn syler. u = (x) ise du = (x) dxdir ve L 1 u du = s xd dx . L s xd
olur. Dolaysyla (5) denklemi, (x) verilen tanm aralnda sabit bir iareti olan trevlenebilir bir fonksiyon ise s xd dx = ln s xd + C L s xd verir.
RNEK 4
2
(5) Denklemini Uygulamak

-1 -1 2
(a)
2x du dx = u = ln u d x 5 0 5 -5 L L = ln - 1 - ln - 5 = ln 1 - ln 5 = - ln 5
p>2 -p>2 L
u = x2 - 5, du = 2x dx, us 0 d = - 5, us 2 d = - 1
(b)
4 cos u 2 du = u du 3 + 2 sin u 1 L = 2 ln u d
5 1
u = 3 + 2 sin u, du = 2 cos u du, us - p> 2 d = 1, us p> 2 d = 5
= 2 ln 5 - 2 ln 1 = 2 ln 5 [p@2, p@2] zerinde u = 3 + 2 sin unn daima pozitif olduuna dikkat edin, bu yzden (5) denklemi uygulanabilir.
Tan x ve cot xin ntegralleri

(5) denklemi bize en sonunda tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn integrallerinin nasl alnacan syler. Tanjant fonksiyonu iin L tan x dx = L sin x cos x dx = L - du u
u = cos x 7 0 on s - p> 2, p> 2 d, du = - sin x dx
= -
du u = - ln u + C 1 + C cos x
arpmaya gre ters
= - ln cos x + C = ln = ln sec x + C . bulunur. Kotanjant iinse L cot x dx = cos x dx du = u sin x L L
u = sin x, du = cos x dx
= ln u + C = ln sin x + C = - ln csc x + C . elde edilir.
7.2
Doal Logaritmalar
483
L L
tan u du = - ln cos u + C = ln sec u + C cot u du = ln sin u + C = - ln csc x + C
RNEK 5
p>6 0 L
tan 2x dx =
p>3 0 L
du tan u #
1 ln sec u d 2 0
p>3
1 = 2 2L 0 =
p>3
tan u du
u = 2x, dx = du> 2, us 0 d = 0,
1 1 s ln 2 - ln 1 d = ln 2 2 2
us p> 6 d = p> 3 aln.
Logaritmik Trev Alma

arpm, blm ve kuvvet ieren formllerle verilmi olan pozitif fonksiyonlarn trevleri, trev almadan nce iki tarafn da doal logaritmasn alrsak, daha kolay bulunur. Bu, trev almadan nce formlleri basitletirmek iin logaritma kurallarn kullanmamza olanak salar. Logaritmik trev alma ad verilen bu ilem aadaki rnekte kullanlmaktadr.
RNEK 6
Logaritmik Trev Almay Kullanmak

y = s x 2 + 1 ds x + 3 d1>2 , x - 1 x 7 1. ise dy@dxi bulun.
zm ki tarafn da doal logaritmasn alr ve sonucu logaritma zellikleri ile sadeletiririz:
ln y = ln
s x 2 + 1 ds x + 3 d1>2 x - 1
Kural 2 Kural 1 Kural 3
= ln ss x 2 + 1 ds x + 3 d1>2 d - ln s x - 1 d = ln s x 2 + 1 d + ln s x + 3 d1>2 - ln s x - 1 d = ln s x 2 + 1 d + 1 ln s x + 3 d - ln s x - 1 d . 2
Daha sonra, sol tarafta (1) denklemini kullanarak, iki tarafn da xe gre trevini alrz: 1 dy 1 1 # y dx = x 2 + 1 2x + 2 Artk dy@dxi zebiliriz: dy 2x 1 1 = ya 2 + b. 2 x + 6 x 1 dx x + 1
1 1 . x + 3 x - 1
484
Son olarak, yyi yerine yazarz: dy s x 2 + 1 ds x + 3 d1>2 2x 1 1 + = a 2 b. x - 1 2 x + 6 x 1 dx x + 1 rnek 6da Blm ve arpm Kurallarn kullanarak yaplacak dorudan hesaplama ok daha uzun srecektir.
ALITIRMALAR 7.2
Logaritmalarn zelliklerini Kullanmak
1. Aadaki logaritmalar ln 2 ve ln 3 cinsinden ifade edin. a. ln 0.75
3 9 d. ln 2
25. y = us sin s ln u d + cos s ln u dd 26. y = ln s sec u + tan u d 27. y = ln 1 x 2x + 1 1 + ln t 29. y = 1 - ln t 31. y = ln s sec s ln u dd 33. y = ln a
x2
b. ln (4> 9) e. ln 3 22
c. ln (1> 2)
28. y =
f. ln 213.5
1 1 + x ln 2 1 - x
2. Aadaki logaritmalar ln 5 ve ln 7 cinsinden ifade edin. d. ln 1225 a. ln (1> 125) b. ln 9.8 e. ln 0.056 c. ln 7 27
30. y = 2ln 1t 32. y = ln a b 34. y = ln 36. y = 2sin u cos u b 1 + 2 ln u s x + 1d5
f. s ln 35 + ln s 1> 7 dd> s ln 25 d
s x 2 + 1d5 21 - x ln 2t dt
3 ve 4 altrmalarndaki ifadeleri sadeletirmek iin logaritmalarn zelliklerini kullann. 3. a. ln sin u - ln a c. sin u b 5 b. ln s 3x2 - 9x d + ln a 1 b 3x
C s x + 2d20
2x
3
35. y =
x2>2 L
2x L
ln t dt
1 ln s 4t 4 d - ln 2 2 b. ln s 8x + 4d - 2 ln 2
ntegrasyon
-2
4. a. ln sec u + ln cos u
3 2 t - 1 - ln s t + 1d c. 3 ln 2
37. 39. 41. 43. 45. 47. 49. 51. 53.
-3 L
dx x 2y dy
38. 40. 42. 44. 46.
3 dx 3 x - 2 -1 L 8r dr 2 4 r - 5 L
p>3 0 L 4
Logaritmalarn Trevleri
536 altrmalarnda, ynin hangisi uygunsa x, t veya uya gre trevini bulun. 5. y = ln 3x 7. y = ln s t 2 d 3 9. y = ln x 11. y = ln s u + 1d 13. y = ln x 3 15. y = t s ln t d 17. y =
2
2 L y - 25
8. y = ln s t 3>2 d 10 10. y = ln x 14. y = s ln xd3 16. y = t 2ln t
6. y = ln k x, k constant
sin t dt 0 2 - cos t L
2 1 L 4
4 sin u du 1 - 4 cos u
2 ln x x dx
dx 2 x ln x L
16 2 L
12. y = ln s 2u + 2d
dx 2 2 xs ln x d L 3 sec2 t dt 6 L + 3 tan t
p>2 0 L p p>2 L
dx
2x 2ln x sec y tan y dy 48. L 2 + sec y 50. 52. 54.

p>2 p>4 L 0 L
x4 x4 ln x 4 16 ln t 19. y = t ln x 21. y = 1 + ln x 23. y = ln s ln xd
x3 x3 ln x 3 9 1 + ln t 20. y = t x ln x 22. y = 1 + ln x 18. y = 24. y = ln s ln s ln xdd
tan
x dx 2 u du 3
cot t dt 6 tan 3x dx
2 cot
p>12
dx L 2 1x + 2x
sec x dx L 2ln s sec x + tan xd
7.2
Doal Logaritmalar
485

5568 altrmalarnda, ynin verilen bamsz deikene gre trevini logaritmik trev alarak bulun. 55. y = 2xs x + 1d 57. y = t At + 1 56. y = 2s x + 1ds x - 1d
2 2
L =
1 A L
1 +
1 dx . x2
T 79. a. x = 1den x = 2ye kadar y = 1@x dorusu ile x-ekseni arasnda kalan blgenin merkezini bulun. Koordinatlar iki ondalk basamak hassaslkla bulun. 80. a. x = 1den x = 16ya kadar y = 1> 1x erisi ile x-ekseni arasnda kalan blgeyi kaplayan sabit younluklu ince bir tabakann ktle merkezini bulun. b. Younluk sabit olmak yerine, ds x d = 4> 1x . ise ktle merkezini bulun. b. Blgeyi izin ve merkezi iziminizde belirtin.
58. y =
1 A t st + 1d 1 t s t + 1 ds t + 2 d u sin u 2sec u s x + 1d10
59. y = 2u + 3 sin u 61. y = t s t + 1 ds t + 2 d u + 5 63. y = u cos u x 2x + 1 65. y = s x + 1 d2>3

2
60. y = s tan u d 22u + 1 62. y = 64. y = 66. y = 68. y =
C s 2x + 1d5
3
81 ve 82 Altrmalarnda balang deer problemlerini zn. dy 1 81. = 1 + x , y s1d = 3 dx = sec2 x, y s 0 d = 0 and ve y s 0 d = 1 dx 2 T 83. ln (1 + x)in x = 0da lineerizasyonu ln xe x = 1 civarnda yaklamda bulunmak yerine, ln(1 + x)e x = 0 civarnda yaklamda bulunuruz. Bu yolla daha basit bir forml buluruz. 82. a. x = 0da ln(1 + x) x lineerizasyonunu karn. b. [0, 0.1] aralnda ln(1 + x) yerine x almann verecei hatay 5 ondalk basamaa kadar hesaplayn. c. 0 x 0.5 iin ln(1 + x) ve xi beraber izin. Varsa, farkl renkler kullann. Hangi noktalarda ln(1 + x) yaklam en iyi ve en kt grnmektedir? Grafiklerden koordinatlar okuyarak, grafik izicinizin izin verdii hassaslkta hata iin bir st snr bulun. 84. Teorem 2de 1 ve 4 Kurallarn ispatlamak iin yaptmz gibi, logaritmalarn Blm kuraln ispatlamak iin yar-trev dncesini kullann. d 2y
67. y =
xs x - 2 d
xs x + 1 ds x - 2 d
B x2 + 1
Bs x 2 + 1 ds 2x + 3 d
69. Aadakilerin yerel ekstremumlarnn yerlerini bulun ve tanmlayn. a. ln (cos x), [p@4, p@3] aralnda. b. cos (ln x), [1@2, 2] aralnda. 70. a. x 1 iin (x) = x ln xin arttn gsterin. b. (a) kkndan, x 1 ise ln x x olduunu gsterin. 71. x = 1den x = 5e kadar y = ln x ile y = ln 2x erileri arasnda kalan alan bulun. 72. x = p@4den x = p@3e kadar y = tan x erisi ile x-ekseni arasnda kalan alan bulun. 73. Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = 3 dorusu ve x = 2 N 2y + 1 erisi ile snrlanan blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 74. x = p@6dan x = p@2ye kadar y = 2cot x erisiyle x-ekseni arasnda kalan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 75. x = 1@2den x = 2ye kadar y = 1@x2 erisiyle x-ekseni ara-snda kalan blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 76. Blm 6.2, Altrma 6da, x = 0dan x = 3e kadar y = 9x N 2x 3 + 9 erisi ile x-ekseni arasnda kalan blgeyi y-ekseni etrafnda dndrerek hacmi 36p olan bir cisim retmitik. Blgeyi x-ekseni etrafnda dndrrseniz hacmi ne bulursunuz? (Grafik iin Blm 6.2, Altrma 6ya bakn.) 77. Aadaki erilerin uzunluklarn bulun. b. x = s y> 4 d - 2 ln s y> 4 d,
2
Grafik Aratrmalar
85. 0 x 10 iin, ln x, ln 2x, ln 4x, ln 8x ve ln 16xi (izebildiiniz kadarn) birlikte izin. Neler oluyor? Aklayn. 86. 0 x 22, 2 y 0 penceresinde y = sin u x uin grafiini izin. Neler grdnz aklayn. Yaylar tersine dndrmek iin forml nasl deitirirdiniz? 87. a. 0 x 23 aralnda, a = 2, 4, 8, 20 ve 50 iin y = sin x ve y = ln (a + sin x) grafiklerini birlikte izin. b. a arttka eriler neden dzleir? (pucu: u y u iin aya bal bir st snr bulun.) 88. y = 1x - ln x, x 7 0 ,in grafiinin bir bkm noktas var mdr? Soruyu (a) grafiini izerek, (b) analiz kullanarak yantlamaya aln.
a. y = s x 2> 8 d - ln x,
4 x 8 4 y 12
78. (1, 0) noktasndan geen ve x = 1den x = 2ye kadar uzunluu aadaki gibi olan bir eri bulun.
486
7.3
Eksponansiyel Fonksiyon
ln x fonksiyonunun teorisini gelitirirken, exp x = ex eksponansiyel fonksiyonunu ln xin tersi olarak tantyoruz. zelliklerini inceliyoruz, trevini ve integralini hesaplyoruz. Trevini kullanarak, n herhangi bir reel say iken, rasyonel veya irrasyonel, xnnin trevini almak iin kuvvet kuraln ispat ediyoruz.
y 8 7 6 5 4 e 2 1 (1, e) y ln x y ln1x veya x ln y
ln xin Tersi ve e Says

Tanm kmesi s 0, q d ve deer kmesi s - q , q d olmak zere xin artan bir fonksiyonu olan ln x fonksiyonunun, tanm kmesi s - q , q d ve deeri kmesi s 0, q d olan bir tersi, ln1 x vardr. ln1 xin grafii ln xin grafiinin y = x dorusuna gre simetriidir. ekil 7.11den Grebileceiniz gibi,
x: q
lim ln-1 x = q
ve and
x: - q
lim ln-1 x = 0.
dr. ln1 x fonksiyonu exp x ile de gsterilir. Blm 7.2de e saysn ln (e) = 1 denklemi ile tanmladk, dolaysyla e = ln1 (1) = exp(1) dir. Bir rasyonel say olmamasna ramen, bu blmn sonlarnda eyi bir limit olarak ifade etmenin bir yolunu greceiz. Blm 11de enin deerini bir bilgisayarla, istediimiz basamaa kadar doruluk derecesi ile farkl bir forml kullanarak hesaplayabileceiz (Blm 11.9, rnek 6). 15 basamaa kadar
x
e = 2.718281828459045
y = ex Fonksiyonu
e saysnn rasyonel bir r kuvvetini her zamanki gibi alrz:
EKL 7.11 y = ln x ve y = ln x = exp xin grafikleri. e says ln1 1 = exp (1) dir.
1
e 2 = e # e,
e -2 =
1 , e2
e 1>2 = 2e ,
gibi. e pozitif olduu iin er de pozitiftir. Bu ernin bir logaritmas olduu anlamna gelir. Logaritmasn aldmz zaman, ln er = r ln e = r 1 = r olduunu grrz. ln x bire-bir olduundan ve (ln1 r) = r olduundan, bu denklem bize er = ln1 r = exp r,
x
r rasyonel
(1)
exin Tipik Deerleri

x -1 0 1 2 10 100 e x (yuvarlanm) 0.37 1 2.72 7.39 22026 2.6881 * 1043
olduunu syler. Henz, irrasyonel bir x iin e e ak bir anlam verecek bir yol bulmadk. Fakat ln1 xin her x iin, rasyonel veya irrasyonel, bir anlam vardr. Bu nedenle (1) denklemi exin tanmn xin irrasyonel deerlerine geniletmek iin bir yol sunar. ln1 x fonksiyonu her x iin tanmldr, dolaysyla bunu daha nce exin deerlerinin bulunmad yerlerde exe deer vermekte kullanabiliriz.
TANIM Doal Eksponansiyel Fonksiyon Her x reel says iin, ex = ln1 x = exp x, olarak tanmlanr.
lk defa olarak irrasyonel bir kuvvet iin kesin bir anlam elde ettik. Eksponansiyel fonksiyon exp x yerine genellikle ex ile gsterilir. ln x ve ex biribirilerinin tersleri olduklarndan, aadakileri yazabiliriz.
7.3
Eksponansiyal Fonksiyon
487
ex ve ln x in Ters Denklemler eln x = x ln(e ) = x

x
(her x 0 iin) (her x iin)
(2) (3)
Transandantal Saylar ve Transandantal Denklemler

Rasyonel katsayl polinom denklemlerin zmleri olan saylara cebirsel denir: 2 cebirseldir, nk x + 2 = 0 denklemini salar ve 23 cebirseldir, nk x2 3 = 0 denklemini salar. e ve p gibi cebirsel olmayan saylara transandantal denir. 1873te Charles Hermite enin transandantalln bizim tanmladmz anlamda ispatlamtr. 1882de, C.L.F. Lindemann pnin transandantalln ispatlamtr. Bugn, bir y = f (x) fonksiyonuna, Pler xin rasyonel katsayl polinomlar olmak zere, Pn y + + P1 y + P0 = 0 eklinde bir denklemi salyorsa cebirsel diyoruz. y = 1> 2x + 1 cebirseldir, nk (x + 1)y2 1 = 0 denklemini salar. Burada polinomlar P2 = x + 1, P1 = 0 ve P0 = 1dir. Cebirsel olmayan fonksitonlara transandantal denir.
n
ln xin tanm kmesi s 0, q d ve deer kmesi s - q , q d dur. Dolaysyla, exin tanm kmesi s - q , q d ve deer kmesi s 0, q d dur.
RNEK 1
2
Ters Denklemleri Kullanmak
(a) ln e = 2 (b) ln e -1 = - 1 (c) ln 2e = (d) (e) (f ) (g) (h) 1 2
ln e sin x = sin x e ln 2 = 2 2 e ln sx + 1d = x 2 + 1 3 e 3 ln 2 = e ln 2 = e ln 8 = 8 e 3 ln 2 = s e ln 2 d3 = 23 = 8
Bir yol Bir baka yol
RNEK 2
2k
Bir ss zmek
e = 10 ise kyi bulun.

zm
ki tarafn da doal logaritmasn aln: e2k = 10 ln e2k = ln 10 2k = ln 10 k = 1 ln 10. 2
(3) denklemi
ax Genel Eksponansiyel Fonksiyonu

Her pozitif a says iin, a = eln a olduu iin, axi (eln a)x = ex ln a olarak dnebiliriz. Bundan dolay aadaki tanm yaparz.
TANIM Genel Eksponansiyel Fonksiyon Herhangi a 0 ve x saylar iin, a tabanl eksponansiyel fonksiyon
ax = ex ln a dr. a = e iken ax = ex ln a = ex ln e = ex 1 = ex verir.
488
TARHSEL BYOGRAF
Simon Denis Poisson (17811840)
RNEK 3
23
stel Fonksiyonlar Hesaplamak
= e 23 ln 2 L e 1.20 L 3.32 (a) 2 (b) 2p = e p ln 2 L e 2.18 L 8.8 Genel eksponansiyel fonksiyonlarn analizini ve terslerini gelecek blmde inceliyoruz. Burada, exin s kurallarn incelemek iin tanma ihtiyacmz vardr.
s Kurallar
ex, ln1 x gibi dolayl bir yoldan tanmlansa bile, cebirden bilinen tandk s kurallarna uyar. Teorem 3 bize bu kurallarn, ln x ve exin tanmlarnn sonular olduklarn syler.
TEOREM 3 ex in s Kurallar Her x, x1 ve x2 saylar iin ex doal eksponansiyel fonksiyonu aadaki kurallara uyar.
1. 2. 3. 4. e x1 # e x2 = e x1 + x2 e -x = 1 ex
e x1 = e x1 - x2 e x2 s e x1 d x2 = e x1 x2 = s e x2 d x1 y1 = ex1 y2 = ex2
(4)
Kural 1in spat ve olsun. Bu durumda, x1 = ln y1 = ln y1 y2 e

x1 + x2
ve
x2 = ln y2
x1 + x2 = ln y1 + ln y2
ln y1 y2
(4) denklemlerinin iki tarafnn da logaritmasn aln. arpm Kural Eksponansiyelini aln. e ln u = u
= e
= y1 y2 = e x1 e x2 .
bulunur. Kural 4n ispat da benzer ekildedir. Kural 2 ve 3, Kural 1den kar (Altrma 78).
RNEK 4
(a) e
x + ln 2
s Kurallarn Uygulamak
= e x # e ln 2 = 2e x 1 e
ln x
Kural 1 Kural 2
(b) e -ln x = (c)
1 = x
e 2x 2x - 1 e = e
Kural 3 Kural 4
(d) s e 3 d x = e 3x = s e x d3
7.3
489
Teorem 3, a tabanl eksponansiyel fonksiyon ax iin de geerlidir. rnein, a x1 # a x2 = e x1 ln a # e x2 ln a = e x1 ln a + x2 ln a = e sx1 + x2dln a = a

x1 + x2
axin tanm Kural 1 ln a parantezi axin tanm
exin Trevi ve ntegrali

Eksponansiyel fonksiyon trevlenebilirdir, nk trevi hi sfr olamayan trevlenebilir bir fonksiyonun tersidir (Teorem 1). Trevini, Teorem 1i ve ln xin trevi hakknda bildiklerimizi kullanarak hesaplyoruz: f (x) = ln x ve olsun. Bu durumda, dy d x d -1 = se d = ln x dx dx dx = = = = d -1 sxd dx 1 s s x dd 1 se xd 1 1 a xb e
-1
y = ex = ln1 x = f 1(x)
Teorem 1
-1s x d = e x 1 z = ex ile s z d = z with z = e x
= ex. Yani, y = ex iin, dy@dx = ex bulduk dolaysyla, doal eksponansiyel fonksiyonun trevi kendisidir. Blm 7.5te, bu ekilde davranan fonksiyonlarn sadece exin sabit katlar olduunu greceiz. zet olarak,
d x e = ex dx
(5)
RNEK 5
Bir Eksponansiyeli Tretmek

d d s 5e x d = 5 e x dx dx = 5e x
Zincir Kural (5) denklemini her zamanki gibi daha genel bir ekle geniletir.
490
u, xin trevlenebilir herhangi bir fonksiyonu ise d u du e = eu . dx dx

(6)
RNEK 6
(a) (b)
Zincir Kuraln slerle Uygulamak

u = x ile (6) denklemi
d d -x e = e -x s - x d = e -x s - 1 d = - e -x dx dx d sin x d e = e sin x s sin x d = e sin x # cos x dx dx
u = sin x ile (6) denklemi
(6) denkleminin integral edeeri yledir:
e u du = e u + C .
RNEK 7
ln 2
sleri ntegre Etmek

ln 8
(a)
0 L
e 3x dx = = = =
p>2
0 L
eu #
ln 8
1 du 3
1 3L 0
e u du
ln 8
1 du = dx, us 0 d = 0 , 3 us ln 2 d = 3 ln 2 = ln 23 = ln 8 u = 3x,
1 u e d 3 0
7 1 s8 - 1d = 3 3
p>2 0
(b)
0 L
e sin x cos x dx = e sin x d
rnek 6daki ters trev
= e1 - e0 = e - 1
RNEK 8
Bir Balang Deer Problemini zmek

ey x 7 23; ys 2 d = 0.
dy = 2x, dx balang deer problemini zn.

zm
Diferansiyel denklemin iki tarafn da xe gre integre ederek ey = x2 + C
elde ederiz.
7.3
491
Cyi bulmak iin y(2) = 0 balang koulunu kullanrz:: C = e0 (2)2 = 1 4 = 3 Bu e nin formln tamamlar: ey = x2 3 yyi bulmak iin, iki tarafn da logaritmasn alrz: ln e y = ln s x 2 - 3 d y = ln s x 2 - 3 d . zmn x 7 23. iin geerli olduuna dikkat edin. zm esas denklemde yerine koyarak kontrol edelim. ey dy d = e y ln s x 2 - 3 d dx dx = ey 2x x2 - 3
2
ln (x2 3)n trevi
= e ln sx
- 3d
2x x2 - 3 2x x - 3
2
y = ln s x 2 - 3 d
= sx 2 - 3d = 2x buluruz. zm dorudur.
e ln y = y
Bir Limit Olarak fade Edilmi e Says

e saysn, ln e = 1 eitliini salayan say olarak veya exp(1) sayys olarak tanmladk. e saysnn, logaritmik ve eksponansiyel fonksiyonlar iin nemli bir sabit olduunu gryoruz, fakat saysal deeri nedir? Aadaki teorem, e saysn bir limit olarak hesaplamann bir yolunu gstermektedir.
TEOREM 4 e says
Bir Limit Olarak e Says e = lim s 1 + x d1>x .

x:0
limiti olarak hesaplanabilir. spat f (x) = ln x ise s x d = 1> x , dir ve f (1) = 1 dir. Fakat, trev tanmna gre, s 1 d = lim = lim s 1 + h d - s 1 d s 1 + x d - s 1 d = lim x h h:0 x:0 ln s 1 + x d - ln 1 1 = lim x ln s 1 + x d x x:0 x:0
x:0 x:0
ln 1 = 0
= lim ln s 1 + x d1/x = ln c lim s 1 + x d1/x d
ln sreklidir.
492
f (1) = 1 olduundan, ln c lim s 1 + x d1>x d = 1

x:0
buluruz. Bu nedenle
x:0
lim s 1 + x d1>x = e
ln e = 1 ve ln bire-bir dir
y = 1@x yazmakla, Teorem 4teki limiti 1 e = lim a1 + y b . y: q olarak ifade edebiliriz. Blmn banda, 15 basamaa kadar e = 2.718281828459045 olduunu belirtmitik.
y
(7)
Kuvvet Kural Genel Hali

Artk xnyi herhangi bir x 0 ve herhangi bir n reel says iin xn = en ln x olarak tanmlayabiliriz. Dolaysyla, ln xn = n ln x denklemindeki n artk rasyonel olmak zorunda deildir x 0 olduu srece herhangi bir say olabilir: ln x n = ln s e n ln x d = n ln x
ln eu = u, u keyfi
ax@ay = axy kural ve xn = en ln x tanm, birlikte, trev alma iin Kuvvet Kuraln son haliyle yazmamz salarlar. xnnin xe gre trevini almak d n d n ln x x = e dx dx = e n ln x # n = xn # x = nx n - 1 . verir. Ksaca, x 0 olduu srece d n x = nx n - 1 . dx olur. Zincir Kural bu eitlii Kuvvet Kuralnn son haline geniletir. d s n ln x d dx
xn, x > 0n tanm
eu iin Zincir Kural Yine tanm
Kuvvet Kural ( Genel Hal) u, xin trevlenebilir pozititf bir fonksiyonu ve n herhangi bir reel say ise, bu durumda unde xin trevlenebilir bir fonksiyonudur: d n du u = nu n - 1 . dx dx
7.3
493
RNEK 9
Kuvvet kuraln rrasyonel Kuvvetlerle Kullanmak

s x 7 0d
d 22 x = 22x 22 - 1 (a) dx (b)
d s 2 + sin 3x dp = ps 2 + sin 3x dp - 1s cos 3x d # 3 dx = 3ps 2 + sin 3x dp - 1s cos 3x d .
ALITIRMALAR 7.3
Eksponansiyel ve Logaritmalarla Cebirsel Hesaplamalar
14 altrmalarndaki byklkler iin basit ifadeler bulun. 1. a. e ln 7.2 2. a. e ln sx
2
27. y = cos s e -u d 29. y = ln s 3te -t d 31. y = ln a eu b 1 + eu
28. y = u3e -2u cos 5u 30. y = ln s 2e -t sin t d 32. y = ln a b 1 + 2u 34. y = e sin ts ln t 2 + 1d

e 2x
b. e -ln x
+y d
2
c. e ln x - ln y c. e ln px - ln 2 c. ln s e -x
2
2u
b. e -ln 0.3 b. ln s ln e e d b. ln s e se d d
x
3. a. 2 ln 2e 4. a. ln s e sec u d
- y2
33. y = e scos t + ln td
ln x
c. ln s e 2 ln x d
35. y =
0 L
sin e t dt
36. y =
e41x L
ln t dt
Logaritmik veya Eksponansiyel Terimli Denklemleri zmek

510 altrmalarnda, yyi t veya x cinsinden zn. 5. ln y = 2t + 4 7. ln s y - 40d = 5t 9. ln s y - 1d - ln 2 = x + ln x 10. ln s y 2 - 1d - ln s y + 1d = ln s sin xd 11 ve 12 altrmalarnda kyi zn. 11. a. e 2k = 4 1 12. a. e 5k = 4 b. 100e 10k = 200 b. 80e k = 1 c. e k>1000 = a c. e sln 0.8dk = 0.8 6. ln y = - t + 5 8. ln s 1 - 2yd = t
3740 altrmalarnda dy@dxi bulun. 37. ln y = e y sin x 39. e 2x = sin s x + 3yd 38. ln xy = e x + y 40. tan y = e x + ln x
ntegraller
4162 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 41. 43. 45. 47. L s e 3x + 5e -x d dx
ln 3 ln 2 L
42. 44. 46. 48. 50. 52. 54. 56.
s 2e x - 3e -2x d dx
0
e x dx
-ln 2 L
e -x dx
8e sx + 1d dx
ln 9
L
0 L
2e s2x - 1d dx
ln 16
1316 altrmalarnda tyi zn. 13. a. e

-0.3t
= 27
b. e
kt
1 = 2 1 10
2
c. e
sln 0.2dt
= 0.4 1 2
14. a. e -0.01t = 1000 15. e 2t = x 2
b. e kt =
c. e sln 2dt =
ln 4 L e 2r dr 49. L 2r
e x>2 dx
e x>4 dx dr
e - 2r L 2r
4
16. e sx de s2x + 1d = e t
51.
Trevler
1736 altrmalarnda, ynin x, t veya uya gre, hangisi uygunsa. trevini aln. 17. y = e -5x 19. y = e
5 - 7x
e 1>x dx 53. 2 L x 55. 57. 58.

p>4 0 L
2t e -t dt
t 3e st d dt
2
e - 1> x dx 3 L x
p>2
18. y = e 2x>3
s 1 + e tan u d sec2 u du
p>4 L
s 1 + e cot u d csc2 u du
20. y = e s41x + x
x
21. y = xe x - e x 23. y = s x - 2x + 2de

2
22. y = s 1 + 2xde -2x 24. y = s 9x 2 - 6x + 2de 3x 26. y = ln s 3ue -u d
L L
e sec pt sec pt tan pt dt e csc sp + td csc s p + t d cot s p + t d dt
25. y = e us sin u + cos u d
494
59.

ln sp>2d 2ln p
ln sp>6d L er 61. r dr L1 + e
2e y cos e y dy
60. 62.
0 L
2x e x cos s e x d dx
ln 2
ey ey 2
dx 1 + ex L

6366 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn. dy 63. = e t sin s e t - 2 d, y s ln 2 d = 0 dt dy = e -t sec2 s pe -t d, 64. dt 65. 66. d 2y dx 2 d 2y dt 2 = 2e ,
2t -x
0 1 x
75. a. b ln x dx = x ln x x + C olduunu gsterin. b. ln xin [0, e] aralndaki ortalama deerini bulun. 76. f (x) = 1@xin [1, 2] aralndaki ortalama deerini bulun. 77. exin x = 0da lineerizasyonu. a. x = 0da ex 1 + x lineer yaklamn elde edin.
x T b. [0,0.2] aralnda e yerine 1 + x yazmann getirecei hatay 5 ondalk basamak hassaslkla bulun.
y s ln 4 d = 2> p ve and ys0d = 0 ve and ys1d = 0
y s0d = 1
= 1 - e ,
y s1d = - 1
67. f (x) = ex 2xin [0, 1] aralndaki mutlak maksimum ve minimum deerlerini bulun. 68. s x d = 2e sin sx>2d periyodik fonksiyonu ekstremum deerlerini nerelerde alr ve bu deerler nedir?
y y 2esin (x/2)
c. 2 x 2 aralnda ex ve 1 + xi birlikte izin. Varsa, farkl renkler kullann. Yaklam hangi aralklarda exi fazla veya az bulur? a. Konuda tretilen ex1ex2 = ex1+x2 denkleminden balayarak, herhangi bir x reel says iin ex = 1@ex olduunu gsterin. Sonra, herhangi iki x1 ve x2 reel says iin ex1@ex2 = ex1x2 olduunu gsterin.
78. s Kurallar
T T
b. Herhangi iki x1 ve x2 says iin (ex1)x2 = ex1x2 = (ex2)x1 olduunu gsterin. 79. enin ondalk gsterimi ln x = 1 denklemini zerek, eyi hesap makinenizin izin verdii hassaslkta bulun. 80. ex ile ln x arasndaki ters ilikisi. Hesap makinenizin aadaki bilekeleri bulmada ne kadar baarl olduunu bulun. eln x ve ln(ex) 81. Herhangi bir a 1 says iin
a ln a
0
2
69. s x d = x ln s 1> x din mutlak maksimum deerini bulun ve bu deerin nerede alndn syleyin. T 70. s x d = s x - 3 d2e x fonksiyonunun ve trevinin grafiklerini birlikte izin. f nin davrannn, f nn iaretleri ve deerleriyle ilikisini yorumlayn. Grafiklerdeki nemli noktalar gerekirse analizle belirleyin. 71. Birinci blgede, stten y = e2x erisi, alttan y = ex erisi ve sadan x = ln 3 dorusu ile snrlanan gen blgenin alann bulun. erisi ve 72. Birinci blgede, stten y = e erisi, alttan y = e sadan x = 2 ln 2 dorusu ile snrlanan gen blgenin alann bulun. 73. xy-dzleminde orijinden geen ve x = 0 ile x = 1 arasnda uzunluu aadaki gibi olan bir eri bulun.
1 x@2 x@2
e y dy = a ln a . 1 0 L L olduunu gsterin. (Aadaki ekle bakn.) ln x dx +

y ln a x y ln x
L =
0 A L
1 +
1 x e dx . 4 82. Geometrik, logaritmik ve aritmetik ortalama eitsizlii. a. exin grafiinin btn x-deerleri aralklarnda yukar konkav olduunu gsterin.
74. x = s e y + e -y d> 2, 0 y ln 2 , erisinin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
7.4 b. Aadaki ekle bakarak, 0 a b ise, e sln a + ln bd>2 # s ln b - ln a d 6

ln b ln a L
ax ve loga x
495
e x dx 6
e ln a + e ln b # s ln b - ln a d . 2
Burk, American Mathematical Monthly, Vol.94, No.6, JuneJuly 1987, sayfa 527-528e bakn.)
y ex F C
olduunu gsterin. c. (b)deki eitsizlii kullanarak 2ab 6 b - a a + b 6 . 2 ln b - ln a
E B A ln a
M D ln b
sonucunu karn. Bu eitsizlik, iki pozitif saynn geometrik ortalamasnn logaritmik ortalamalarndan onunda aritmetik ortalamalarndan daha kk olduunu syler. (Bu eitsizlik hakknda daha fazla bilgi iin, The Geometric, Logaritmic and Arithmetic Mean Inequality, Frank
ln a ln b 2
LEKL DEL
7.4
a x ve loga x
Genel eksponansiyel fonksiyonlar 2x, 10x ve px olarak tanmladk. Bu blmde bunlarn trevlerini ve integrallerini hesaplyoruz. Ayrca, log2 x, log10 x ve logp x gibi genel logaritmik fonksiyonlar ile trevlerini ve integrallerini tanmlyoruz.
auun Trevi
ax = ex ln a tanm ile balarz: d x d x ln a d a = e = e x ln a # s x ln a d dx dx dx = a x ln a . a 0 ise, d x a = a x ln a . dx olur. Zincir Kuralyla daha genel bir form elde ederiz. a 0 ve u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, au da xin trevlenebilir bir fonksiyonudur. d u du a = a u ln a . dx dx
(1)
d u du e = eu dx dx
Bu denklemler exin neden analizde tercih edilen eksponansiyel fonksiyon olduunu gsterir. a = e ise, ln a = 1 olur ve axin trevi d x e = e x ln e = e x . dx haline sadeleir.
496

x
y 1 y y 10x 10 x y 3x y 2x y 1 3 x y 1 2
RNEK 1
(a) (b) (c)
Genel Eksponansiyel Fonksiyonlar Tretmek
d x 3 = 3x ln 3 dx d -x d 3 = 3-x s ln 3 d s - x d = - 3-x ln 3 dx dx d sin x d 3 = 3sin x s ln 3 d s sin x d = 3sin x s ln 3 d cos x dx dx
y 1x
(1) denkleminden axin trevinin, ln a 0 veya a 1 ise pozitif, ln a 0 veya 0 a 1 ise negatif olacan grrz. Yani ax, a 1 ise xin artan bir fonksiyonu, 0 a 1 ise xin azalan bir fonksiyonudur. Her durumda, ax bire-bir dir. kinci trev, d2 x d x sa d = s a ln ad = s ln ad2 a x dx dx 2 her x iin pozitiftir, dolaysyla axin grafii reel dorunun her aralnda yukar konkavdr (ekil 7.12).
EKL 7.12 Ekponansiyel fonksiyonlar 0 a 1 ise azalr, a 1 ise artarlar. x iken, 0 a 1 ise, ax 0, a 1 ise ax buluruz. x iken, 0 a 1 ise ax ve a 1 ise, ax 0 bulunur.
Dier Kuvvet Fonksiyonlar

Pozitif saylarn keyfi reel kuvvetlerini alabilme olana x 0 iin xx ve xln x gibi fonksiyonlar tanmlamay salar. Bu tip fonksiyonlarn trevlerini, fonksiyonlar enin kuvvetleri eklinde yeniden yazarak alrz.
RNEK 2
Bir Genel Kuvvet Fonksiyonunu Tretmek
y = xx, x 0 ise dy@dxi bulun.

zm
xxi enin bir kuvveti olarak yazn: y = xx = ex ln x

a = x ile ax
Sonra her zamanki gibi trev aln: dy d x ln x = e dx dx = e x ln x d s x ln x d dx
1 = x x ax # x + ln x b = x x s 1 + ln x d .
aunun ntegrali
a 1, yani ln a 0 ise, (1) denkleminin 2 tarafn da ln a ile blerek au elde edebiliriz. du 1 d u = sa d . dx ln a dx
7.4
ax ve loga x
497
Artk xe gre integral almak L au du d u 1 d u 1 1 u dx = s a d dx = s a d dx = a + C. dx ln a dx ln a dx ln a L L
verir. lk integrali diferansiyel formda yazarsak aadaki ifadeyi buluruz.
a u du =
au + C. ln a
(2)
RNEK 3
(a) (b) L L
Genel stel Fonksiyonlar ntegre Etmek

2x + C ln 2
a = 2, u = x ile (2) denklemi
2x dx =
2sin x cos x dx = L 2sin x = + C ln 2 2u du = 2u + C ln 2

u = sin x, du = cos x dx
uyu sin x ile deitirin.
a Tabanl Logaritmalar
Daha nce grdmz gibi, a sfrdan farkl herhangi bir pozitif say ise, ax fonksiyonu bire-bir dir ve hibir noktada sfr olamayan bir trevi vardr. Dolaysyla trevlenebilir bir tersi de bulunur. Tersine xin a tabanna gre logaritmas der ve loga x ile gsteririz.
y 2x yx
TANIM loga x Herhangi bir a 1 pozitif says iin,

loga x, axin ters fonksiyonudur.
2 1 0 1 2
y log2x x
y = loga xin grafii, y = ax grafiinin y = x dorusuna gre simetriini alarak elde edilebilir (ekil 7.13). a = e olduunda loge x = exin tersi = ln x buluruz. loga x ve ax birbirlerinin tersi olduklar iin, ikisinin herhangi bir ekilde bilekesini almak birim fonksiyonu verir. ax ve loga x in Ters Denklemler a loga x = x sx 7 0d (her x iin)
(3) (4)
EKL 7.13 2xin ve tersi log2 xin grafikleri.
loga (ax) = x
498
RNEK 4
5
Ters Denklemleri Uygulamak

(b) log10 s 10 -7 d = - 7 (d) 10 log10 s4d = 4
(a) log2 s 2 d = 5 (c) 2log2 s3d = 3
loga xin Hesaplanmas

loga x deeri ln x in saysal bir katdr. Bu gzlem loga xin hesaplanmasn basitletirir.
loga x =
ln x 1 # ln x = ln a ln a
(5)
Bu denklemi (3) denkleminden tretebiliriz: a loga sxd = x ln a loga sxd = ln x loga s x d # ln a = ln x loga x = rnein, log10 2 = 0.69315 ln 2 L 0.30103 L 2.30259 ln 10 ln x ln a
(3) denklemi ki tarafn da doal logaritmasn aln. Teorem 2deki Kuvvet Kural loga xi zn.
loga xin aritmetik zellikleri ln xinkilerle ayndr (Teorem 2). Tablo 7.2 de verilen bu kurallar, doal logaritma fonksiyonunda kar gelen kurallarn ln a ile blnmesiyle ispatlanabilir. rnein,
TABLO 7.2 a tabanl logaritmalarn
zellikleri Herhangi x 0 ve y 0 saylar iin 1. arpm Kural: loga xy = loga x + loga y 2. Blm Kural: x loga y = loga x - loga y 3. arpmaya Gre Ters Kural: 1 loga y = - loga y 4. Kuvvet Kural: loga x y = y loga x olur.
ln xy = ln x + ln y ln xy ln y ln x = + ln a ln a ln a loga xy = loga x + loga y .
Doal logaritmalar iin Kural 1 ln a blnrse a tabanl logaritmalar iin Kural 1i verir.
loga x eren Trevler ve ntegraller

a tabanl logaritmalar ieren trevleri ve integralleri hesaplamak iin, nce bunlar doal logaritmalara eviririz. u, xin trevlenebilir pozitif bir fonksiyonuysa, d ln u d 1 d 1 # 1 du s loga u d = a b = s ln u d = . dx dx ln a ln a dx ln a u dx
d 1 # 1 du s loga u d = dx ln a u dx
7.4
ax ve loga x
499
RNEK 5
(a) (b) d 1 log10 s 3x + 1 d = dx ln 10
3 d 1 s 3x + 1 d = 3x + 1 dx s ln 10 ds 3x + 1 d
log2 x = ln x ln 2 1 du = x dx
log2 x ln x 1 x dx = ln 2 x dx L L = 1 u du ln 2 L
u = ln x,
2 s ln x d2 1 s ln x d 1 u2 + C = + C = + C ln 2 2 ln 2 2 2 ln 2
10 Tabanl Logaritmalar
ounlukla yaygn logaritma olarak adlandrlan 10 tabanl logaritmalar ou bilimsel formlde yer alr. rnein, deprem iddeti genellikle logaritmik Richter lei ile bildirilir. Bu forml u ekilde verilir: a iddet R = log10 a b + B , Magnitude T Burada, a alc istasyondaki yer hareketinin mikron olarak genlii, T sismik dalgann saniye olarak periyodu ve B de depremin merkezinden uzaklklatka sismik dalgann zayflamasn hesaba katan gzlemsel bir faktrdr.
RNEK 6
Deprem iddeti
Alc istasyondan 10.000 km uzaktaki bir deprem iin, B = 6.8dir. Bildirilen dikey yer hareketi a = 10 mikron ve periyot T = 1 s ise, depremin iddeti R = log10 a 10 b + 6.8 = 1 + 6.8 = 7.8. 1
olarak bulunur. Bu iddette bir deprem, merkezinin evresinde ok byk hasara neden olabilir. Bir zeltinin asitliliini len pH lei 10 tabanl logaritmik bir lektir. zeltinin pH deeri (hidrojen potansiyeli), zeltinin hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+]nun arpmsal tersinin yaygn logaritmasdr: ou Yiyecek asitlidir (pH 7) . Yiyecek Muz Greyfurt Portakal Limon St Hafif ieekler Ispanak pH Deeri 4.54.7 3.03.3 3.04.0 1.82.0 6.36.6 2.04.0 5.15.7 1 = - log10 [H3 O+]. [H3 O+] Hidronyum iyonu konsantrasyonu mol bl litre olarak llr. Sirkenin pH deeri 3, steril suyun pH deeri 7, deniz suyununki 8.15 ve ev amonyannki ise 12 civarndadr. Btn lek, normal hidroklorik asit iin 0.1den normal bir sodyum hidroksit zeltisi iin 14e kadar gider. Yaygn logaritmalarn baka bir rnei grlty len desibel veya dB leidir. I sesin metre kare bana watt olarak iddetiyse, sesin seviyesi pH = log10 Ses seviyesi = 10 log10 (1 1012) db dir.
(6)
500
Tipik Ses Seviyeleri Duyma Eii Yaprak hrts Ortalama fslt Sessiz otomobil Normal konuma 10 fit uzaktaki pnmatik kazc Ac snr 0 db 10 db 20 db 50 db 65 db 90 db 120 db
Eer mzik setinizin gcn iki kat arttrdnzda ses seviyesinin neden sadece birka desibel arttn merak ediyorsanz, (6) denklemi bu sorunun yantn verir. Aadaki rnein gsterdii gibi, Iy iki katna karmak sadece 3 dB kadar art salar.
RNEK 7
Ses iddeti
(6) denklemindeki Iy iki katna karmak 3 dB kadar bir art salar. log10 yerine log yazarak (her zaman yaplr) aadaki sonucu elde ederiz: I iki katna knca ses seviyesi = 10 log (2I 1012) I yerine 1I ile (6) denk. = 10 log (2 I 1012) = 10 log 2 + 10 log (I 1012) = esas ses seviyesi + 10 log 2 log10 2 L 0.30 esas ses seviyesi + 3
ALITIRMALAR 7.4
ax ve loga x le Cebirsel Hesaplamalar
14 altrmalarndaki ifadeleri sadeletirin. 1. a. 5log5 7 d. log4 16 2. a. 2log2 3 d. log11 121 3. a. 2log4 x 4. a. 25log5 s3x
2
15. y = x p 17. y = s cos u d 21. y = 2

sin 3t 22
16. y = t 1 - e 18. y = s ln u dp 20. y = 3tan u ln 3 22. y = 5-cos 2t 24. y = log 3s 1 + u ln 3 d 26. y = log 25 e x - log 5 1x 28. y = log 3 r # log 9 r
ln 3
b. 8log822 e. log3 23 b. 10 log10 s1>2d e. log121 11 b. 9log3 x

d
c. 1.3log1.3 75 1 f. log4 a b 4 c. plogp 7 1 f. log3 a b 9 c. log2 s e sln 2dssin xd d c. log4 s 2e

x
19. y = 7sec u ln 7 23. y = log 2 5u 25. y = log 4 x + log 4 x 2 27. y = log 2 r # log 4 r 29. y = log 3 a a x + 1 b x - 1 b
b. log e s e x d
sin x
5 ve 6 altrmalarndaki oranlar doal logaritmalarn oranlarna evirin ve sadeletirin. log 2 x log 2 x log x a 5. a. b. c. log 3 x log 8 x log x2 a log 9 x log210 x log a b 6. a. b. c. log 3 x log22 x log b a 710 altrmalarndaki denklemlerden xi zn. 7. 3log3 s7d + 2log2 s5d = 5log5 sxd 8. 8
log8 s3d
2
31. y = u sin s log 7 u d 33. y = log 5 e x 35. y = 3log 2 t 37. y = log 2 s 8t ln 2 d
7x b 3 x + 2 B sin u cos u b 32. y = log 7 a e u 2u 30. y = log 5 34. y = log 2 a x 2e 2 2 2x + 1 36. y = 3 log 8 s log 2 t d b
ln 5
38. y = t log 3 A e ssin tdsln 3d B

3946 altrmalarnda, ynin verilen bamsz deikene gre trevini bulmak iin logaritmik trev aln. 39. y = s x + 1dx 41. y = s 1t d 45. y = x
ln x t
- e
ln 5
= x - 7
log7 s3xd
9. 3log3 sx d = 5e ln x - 3 # 10 log10 s2d 10. ln e + 4

-2 log4 sxd
1 = x log10 s 100 d
40. y = x sx + 1d 42. y = t 2t 44. y = x sin x 46. y = s ln xdln x
Trevler
1138 altrmalarnda, verilen bamsz deikene gre ynin trevini bulun. 11. y = 2x 13. y = 5
2s
43. y = s sin xdx
ntegrasyon
4756 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 47. L 5x dx 48. L s 1.3dx dx
12. y = 3-x 14. y = 2

ss 2d
7.4
1 0
ax ve loga x
501
49. 51. 53. 55.
0 L 1 L 0 L 4 2 L
2-u du
22 p>2
50. 52.
-2 L 4
5-u du
x2sx d dx 7cos t sin t dt
x s 1 + ln xd dx
2x
21x dx 1 1x L p>4 tan t 1 a b sec2 t dt 54. 3 0 L 2 ln x 2 56. x dx 1 L
81. Herhangi bir solsyonda, hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+] (mol> L) ile hidroksit iyonu konsantrasyonunun [OH] (mol> L) arpm 1014 civarndadr.
a. [H3O+]nin hangi deeri S = [H3O+] + [OH] konsantrasyonlar toplamn minimize eder? (pucu: Gsterimi deitirin. x = [H3O+] olsun.) c. [H3O+]nin [OH]ye hangi oran Syi minimize eder?
b. Snin bu minimum deere sahip olduu zeltinin pHsi nedir? 82. loga b, 1@logb aya eit olabilir mi?
2 x T 83. x = 2 in zm vardr: x = 2, x = 4 ve bir bakas. nc zm grafik izerek en hassas ekilde bulun. ln 2 ln x T 84. x , x 0 iin 2 e eit olabilir mi? ki fonksiyonun grafiini izin ve grdklerinizi aklayn.
5760 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 57. 59. L

0 L
3x 23 dx
3
58. 60.
L
1 L
x 22 - 1 dx
e
s 12 + 1 dx 12 dx
x sln 2d - 1 dx
85. 2xin Lineerizasyonu a. f (x) = 2x in x = 0daki lineerizasyonunu bulun. Katsaylarn iki ondalk basamaa yuvarlayn. T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini 3 x 3 ve 1 x 1 iin birlikte izin. 86. log3 xin Lineerizasyonu a. f (x) = log3 xin x = 3teki lineerizasyonunu bulun. Katsaylarn iki ondalk basamaa yuvarlayn. T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini 0 x 8 ve 2 x 4 pencerelerinde birlikte izin.
6170 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 4 log x log10 x 2 dx 61. 62. x x dx 1 L L 4 ln 2 log x e 2 ln 10 log x 2 10 dx dx 63. 64. x x 1 1 L L 2 log s x + 2 d 10 log s 10x d 2 10 dx dx 65. 66. x x + 2 0 1>10 L L 9 2 log s x + 1 d 3 2 log s x - 1 d 10 2 dx dx 67. 68. x + 1 x - 1 0 2 L L 69. dx L x log 10 x
ln x
70.
dx 2 L xs log 8 x d
ex
Baka Tabanlarla Hesaplamalar

T 87. ou bilimsel hesap makinesinin log10 x ve ln x iin tular vardr. Baka tabanlardaki logaritmalar bulmak iin (5) denklemini kullanrz, loga x = (ln x)@(ln a). Aadaki logaritmalar 5 ondalk basamaa kadar bulun a. log 3 8 x 7 0 c. log 20 17 e. log10 x = 2.3 ise ln x f. log2 x = 1.4 ise ln x g. log2 x = 1.5 ise ln x h. log10 x = 0.7 ise ln x 88. Dnm faktrleri. a. 10 tabanl logaritmalar 2 tabanl logaritmalara dntrme denkleminin log 2 x = olduunu gsterin. b. a tabanl logaritmalar b tabanl logaritmalara dntrme denkleminin log b x = olduunu gsterin. ln a log a x . ln b ln 10 log10 x . ln 2 b. log 7 0.5 d. log 0.5 7
7174 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 71. 73.

1 L 1 L
1 t dt, x 7 1 1 t dt, x 7 0
1>x
1 t dt 1 L x 1 1 74. t dt, ln a L 1 72.
75. y = 2x@(1 + x2) erisi ile x-ekseninin 2 x 2 aral arasnda kalan blgenin alann bulun. 76. y = 21x erisi ile x-ekseninin 1 x 1 aral arasnda kalan blgenin alann bulun. 77. Kan pHsi nsan kannn pHsi normalde 7.37 ile 7.44 arasna der. Karlk gelen [H3O+] snrlarn bulun. 78. Beyin svs pHsi Beyindeki omurilik svsnn hidroksiyum iyonu konsantrasyonu [H3O+] = 4.8 108 mol bl litre civarndadr. pH nedir? 79. Ses amplifikatrleri Ses seviyesine 10 desibel eklemek iin ses amplifikatrnzdeki sesin iddeti Iy hangi k faktryle arpmalsnz? 80. Ses amplifikatrleri Mzik setinizin sesinin iddetini 10 kat arttrdnz. Bu, ses seviyesini ka desibel arttrr?
502
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar T 92. Hangisi daha byktr, pe veya ep ? Hesap makineleri, bir zamanlarn ilgi ekici sorusunun srrnn bir ksmn ortaya kard (dorudan kontrol edin; srpriz bir ekilde aracaksnz). Buna ramen soruyu hesap makinesiz cevaplayabilirsiniz. a. y = ln xin grafiinin orijinden geen teeti iin bir denklem bulun.
89. Ortogonal Eri Aileleri y = 1 2 x + k 2
(k herhangi bir sabit) ailesindeki btn erilerin, y = ln x + c (c herhangi bir sabit) ailesindeki btn erilere dik olduunu gsteriniz. (ekle baknz. )
[3, 6] ile [3, 3]
T 90. e ile ln x arasndaki ters iliki Hesap makinenizin eln x ve ln (ex) bilekelerini hesaplamada ne kadar iyi olduunu test edin. 91. enin ondalk gsterimi ln x = 1 denklemini zerek, hesap T makinenizin yapabildii basamaa kadar eyi bulun.
b. Neden her pozitif x e iin ln x x@e olduunu aklamak iin y = ln xin ve teetinin grafiklerine dayanan bir iddia ortaya koyun. c. Her pozitif x e iin ln (xe) x olduunu gsterin. d. Her pozitif x e iin xe ex sonucunu karn. e. Bylece hangisi daha byktr, pe veya ep?
7.5
stel Byme ve Bozunma

Eksponansiyel fonksiyonlar, serbest deikenin deiimi ile ok hzl artarlar veya azalrlar. Doal ve endstriyel bir ok durumda byme veya bozunmay tanmlarlar. Bu fonksiyonlara dayandrlm modellerin eitlilii, onlarn nemini ksmen gsterir.
Eksponansiyel Deiim Kural

Bir ok gerek-dnya durumunu modellemede, bir y nicelii verilen bir t zamanndaki nicelii ile orantl bir hzla artar veya azalr. Byle niceliklere rnekler, bozunmakta olan radyoaktif bir maddenin miktarn, bir banka hesabndaki faiz birikimini, bir nfus bykl ve bir fincan kahve ile iinde bulunduu odann scaklklar farkn ierir. Byle nicelikler, bu blmde ele alacamz eksponansiyel deiim kuralna gre deiirler. t = 0 annda var olan miktara y0 denirse, aadaki balang deer problemini zerek yyi tnin bir fonksiyonu olarak bulabiliriz: Diferansiyelequation: denklem : Differential Balang koulu: dy = ky dt t=0 iken y = y0
(1)
y pozitif ve artan ise k de pozitiftir ve byme hznn imdiye kadar gereklemi olanla orantl olduunu sylemek iin (1) denklemini kullanrz. y pozitif ve azalan ise k negatiftir ve bozunma hznn kalan miktarla orantl olduunu sylemek iin (1) denklemini kullanrz.
7.5
503
Sabit y = 0 fonksiyonunun (1) denkleminin bir zm olduunu hemen grebiliriz. Sfrdan farkl zmleri bulmak iin, (1) denklemini y ile bleriz: 1 y
dy = k dt
tye gre integre edin: 1 s 1> u d du = ln u + C . Eksponansiyelini aln.
1 dy dt = k dt y L dt L ln y = kt + C y = e kt + C y = e
C
# e kt
kt
ea+b = ea # eb
y = r , ise y = ; r . A, eCnin ksa addr.
y = ; e Ce kt y = Ae .
Ann, eCnin btn olas deerlerinin yan sra 0 deerini almasna da izin verirsek, y = 0 zmn de formle katm oluruz. Balang deer problemindeki gerek A deerini y = y0 ve t = 0 iken A y zerek buluruz: y0 = Aek 0 = A Dolaysyla balang deer probleminin zm y = y0ekt dir. Bu ekilde deien niceliklere k 0 ise eksponansiyel bymeye, k 0 ise eksponansiyel bozunmaya maruzdur denir.
Eksponansiyel Deiim Kural y = y0 e kt Byme: k 0 Bozunma: k 0 k saysna denklemin oran sabiti denir.
(2)
(2) denkleminin kartl kendi trevleri olan fonksiyonlarn sadece eksponansiyel fonksiyonun sabit katlar olduunu gsterir.
Snrsz Nfus Art

Doruyu sylemek gerekirse, bir topluluktaki (rnein insan, bitki, tilki, bakteri) bireylerin says zamann sreksiz bir fonksiyonudur, nk kesikli deerler alr. Ancak, bireylerin says yeterince byk olduunda, nfusa srekli bir fonksiyonla yaklamda bulunulabilir. Bir ok durumda yaklam fonksiyonunun trevlenebilirlii, nfus bykln modellemek ve tahmin etmek iin analiz kullanmna izin veren bir baka anlaml hipotezdir. reyen bireylerin orannn sabit olduunu ve sabit bir verimlilik bulunduunu varsayarsak, herhangi bir t anndaki doum oran varolan bireylerin says y(t) ile orantldr. Ayrca, lm orannn kararl ve hali hazrdaki nfus says y(t) ile orantl olduunu da varsayn. Dahas, gelenleri ve gidenleri ihmal edersek, byme hz, dy@dt, varsaymlarmz altnda iki orantnn fark olan, doum oran eksi lm oran olacaktr.
504
Baka bir deyile, dy@dt = ky, yani y = y0ekt olur. Burada y0 nfusun t = 0 anndaki bykldr. Btn byme ekillerinde olduu gibi, evreden gelen kstlayc koullar olabilir, fakat burada bunlarla ilgilenmeyeceiz (Bu durum Blm 9.5te incelenmektedir). Aadaki rnekte, verilen bir topluluk iinde bir hastalk bulam bireylerin saysnn, hastalk uygun bir ekilde tedavi edildiinde, nasl azaldna bakmak iin bu nfus modelini kabul ediyoruz.
RNEK 1
Bulac Bir Hastalk Vakalarn Azaltmak
Uygun ekilde tedavi edildiinde hastalklarn ortadan kalkmasna dair bir model, hastalk bulam kiilerin saysnn deiim hz olan dy@dtnin y saysyla orantl olduunu varsayar. Tedavi edilmi insanlarn says, hastal tayan insanlarn says ile orantldr. Herhangi bir ylda hastalk vakalarnn saysnn %20 azaldn varsayn. Bugn 10.000 vaka varsa, saynn 1000e dmesi iin ka yl gerekir?
zm
y = y0ekt denklemini kullanrz. Bulmamz gereken ey vardr: y0n deeri, knin deeri ve y = 1000 olmasn salayacak t deeri. y0n deeri. Zaman istediimiz yerden balatmakta serbestiz. Eer bugnden balarsak, t = 0 iken y = 10.000, dolaysyla y0 = 10.000dir. Denklemimiz y = 10,000 ekt
(3)
halini alr. knin deeri. t = 1 yl iken, vakalarn says imdiki saynn %80i, veya 8000 olacaktr. Dolaysyla, 8000 = 10,000 e ks1d t = 1 ve y = 8000 ile e k = 0.8 (3) denklemi ln s e k d = ln 0.8 k = ln 0.8 6 0. bulunur. Herhangi bir t annda denklem y = 10,000 e(ln 0.8)t
(4)
ki tarafn logaritmas
olur. y = 1000 olmasn salayan t deeri (4) denkleminde y yerine 1000 koyar ve tyi zeriz: 1000 = 10,000e sln 0.8dt e sln 0.8dt = 0.1 s ln 0.8 dt = ln 0.1 t = ln 0.1 yl. L 10.32 years. ln 0.8
ki tarafn logaritmas
Vakalarn saysn 1000e indirmek iin 10 yldan biraz daha fazlas gerekmektedir.
Srekli Bileik Faizler

Sabit bir r (ondalk say olarak ifade edilir) yllk faiz oranyla A0 miktarnda bir para yatrrsanz ve faiz, ylda k kere hesabnza eklenirse, t yl sonra hesabnzdaki para At = A0 a1 + olur. r b . k
kt
(5)
7.5
505
Faiz, aylk (k = 12), haftalk (k = 52), gnlk (k = 365) veya daha hzl, mesela satte veya dakikada bir hesabnza eklenebilir (bankaclar buna bileik faiz derler). Ancak bu ekilde ne kadar kazanabileceinizin de bir snr vardr ve bu snr
k: q
lim At = lim A0 a1 +
k: q
r b k
kt
r r = A0 lim a1 + b k k: q
# rt
r r = A0 B rlim a1 + b R k k :0 = A0 c lim s 1 + x d1/x d

x:0
rt
rt
q, k k : iken
r :0 k
x =
r yazn k
= A0 e rt A(t) = A0 ert
Teorem 4
olarak bulunur. t yl sonra hesabnzdaki parann forml bu durumda

(6)
olur. Bu formle gre denen faize srekli bileke ad verilir. r sabitine ise srekli faiz oran denir. Parann t yl sonraki miktar, (6) Denkleminde verilen eksponansiyel deiim kural ile hesaplanr.
RNEK 2
Bir Tasarruf Hesab
%6 srekli bileik faiz veren bir bankaya 621$ yatrdnz varsayn. 8 yl sonra ne kadar paranz olacaktr?
zm
A0 = 621, r = 0.06 ve t = 8 ile (6) denklemini kullanrz: As 8d = 621e s0.06ds8d = 621e 0.48 = 1003.58
Sent hassaslnda
Banka faizi ayda bir deseydi ((5) denkleminde k = 4), hesabnzda 1000.01$ olurdu. Dolaysyla srekli bileke faizin etkisi aylk bileke faizden 3.57 $lk bir art olmutur. Bir banka bu ek miktarn reklam edilmeye deer olduunu dnebilir: Her saniye, gece gndz bileik faiz veriyoruzdaha da iyisi srekli bileik faiz uyguluyoruz.
Radyoaktivite
Baz atomlar kararszdrlar ve srekli olarak ktle veya radyasyon yayabilirler. Bu ileme radyoaktif bozunma denir ve atomlar srekli olarak bu ilemden geen bir elemente radyoaktif ad verilir. Bazen bir atom, ktlesinin bir ksmn radyasyon olarak dar verdiinde, atomun geri kalan yeniden yaplanarak yeni bir elementin atomunu oluturur. rnein, radyoaktif karbon-14 azota bozunur; radyum, radyoaktif ara admlardan sonra kuruna bozunur. Deneyler verilen herhangi bir zamanda bir radyoaktif elementin bozunma hznn (birim zamanda deien ekirdek says olarak llr) var olan radyoaktif ekirdek saysyla orantl olduunu gstermitir. Yani, bir radyoaktif elementin bozunumu dy@dt = ky, k 0 ile tanmlanr. ynin azaldn belirtmek iin burada k(k 0) yerine
Radon-222 gaz iin, t gn olarak llr ve k = 0.18 olarak verilir. Eskiden geceleri parlamalar iin saat kadranlar zerine srlen (tehlikeli bir ura) radyum-226 iin, t yl olarak llr ve k = 4.3 104tr.
506
k (k 0) kullanmak gelenek olmutur. y0, sfr annda bulunan paracklarn says ise, daha sonraki bir t annda kalan parack says u ekildedir: y = y0ekt, k0
RNEK 3
Radyoaktif Bir Elementin Yar-mr
Radyoaktif bir elementin yar-mr bir rnekte bulunan radyoaktif ekirdeklerin yarsnn bozunmas iin gereken zamandr. Yar mrn balangta rnekte bulunan radyoaktif ekirdek saysna deil de sadece radyoaktif maddeye bal olmas nemli bir zelliktir. Bunun nedenini anlamak iin, y0 balangta rnekte bulunan radyoaktif ekirdek says olsun. Bylece t annda kalan ekirdek says y = y0ekt olur. ekirdek saysnn, balangtaki ekirdek saysnn yarsna eit olduu bir t deeri aryoruz: y0 e -kt = 1 y 2 0 1 e -kt = 2 1 - kt = ln = - ln 2 2 ln 2 t = k
Logaritmalar iin arpmaya Gre Ters Kural 1
Bu t deeri elementin yar mrdr. Sadece knin deerine baldr, y0 says iin iine girmez. Yar-mr = ln 2 Half-life = k
(7)
RNEK 4
Polonyum-210un Yar-mr
Polonyum-210un etkin mr o kadar ksadr ki yldan ziyade gnle leriz. Balangta iinde y0 radyoaktif atom bulunan bir rnekte t gn sonra kalan atom says y = y0e510 olarak verilir. Elementin yar mrn bulun.
zm
3 t
Half-life = Yar-mr = =
ln 2 k ln 2 5 * 10 -3
(7) denklemi Polonyumun bozunma denklemindeki k deeri
139 gn
RNEK 5
Karbon-14 Tarihlendirmesi
Radyoaktif elementlerin bozunmas bazen Dnyann gemiindeki olaylar tarihlendirmede kullanlabilir. Yaayan bir organizmada, radyoaktif karbonun, karbon-14, normal karbona oran, organizmay evreleyen orana neredeyse eit olduu iin, organizmann mr boyunca deimez. Ancak, organizmann lmnden sonra, yeni karbon
7.5
507
alnmaz ve organizmann kalntlarnda kalan karbon-14 miktar, karbon-14 bozunduu iin azalr. Karbon-14le tarih lm yapan kiiler yar mr iin 5700 yl gibi bir say kullanrlar (altrmalarda karbon-14le ilgili daha fazla bilgi vardr). Balangtaki ekirdek saysnn %10unun bozunmu olduu bir rnein yan bulun. y = y0ekt, bozunma denklemini kullanrz. Bulunacak iki ey vardr: knin deeri ve y deeri 0.9y0a eit iken t deeri (Radyoaktif ekirdeklerin %90 hala var.) Yani, y0ekt = 0.9y0 veya ekt = 0.9 iken tyi bulun
zm
knin deeri. Yar mr denklemi (7)yi kullanrz: k = ln 2 = ln 2 (yaklak 1.2 104) yar-mr 5700 ekt = 0.9 yapan t deeri: e -kt = 0.9 e -sln 2>5700dt = 0.9 ln 2 t = ln 0.9 5700 t = rnek yaklak 866 yandadr. 5700 ln 0.9 866 yl L years. ln 2
ki tarafn da logaritmas
Is letimi: Newtonun Soutma Yasas

Teneke bir kapta braklan scak orba, etrafn evreleyen havann scaklna kadar sour. Suya batrlm scak bir gm pota etrafn evreleyen suyun scaklna kadar sour. Bu gibi durumlarda, bir cismin herhangi bir zamanda scaklnn deitii oran kabaca kendisinin scakl ile evresindeki ortamn scakl arasndaki farkla orantldr. Bu olaya Newtonun souma kanunu denir, fakat ayn zamanda snmaya da uygulanabilir ve bir denklemi vardr. H, cismin t anndaki scakl ve HS de evrenin scakl ise, dH = - k s H - HS d . dt olur. (H HS) yerine y yazarsak, dy d dH d = s H - HS d = sH d dt dt dt dt S = = dH - 0 dt dH dt
(8) denklemi H HS = y HS bir sabittir
(8)
= - k s H - HS d = - ky . buluruz.
508
Artk, dy@dt = kynin zmnn, y(0) = y0 olmak zere y = y0ekt olduunu biliyoruz. y yerine (H HS) yazarak, t = 0daki scaklk H0 olmak zere H HS = (H0 HS)ekt elde edilir. Bu, Newtonun Souma Yasas denklemidir.
(9)
RNEK 6
Kat Olarak Piirilmi Bir Yumurtay Soutmak
98Cde kat olarak piirilmi bir yumurta, iinde 18Cde su bulunan bir kaba konuyor. 5 dakika sonra yumurtann scakl 38C oluyor. Suyun farkedilir ekilde snmadn varsayarak, yumurtann scaklnn 20Cye inmesi iin ne kadar zaman gemesi gerektiini bulun.
zm Yumurtann 98Cden 20Cye inmesi iin ne kadar zaman gemesi gerektiini bulur ve bundan zaten gemi olan 5 dakikay karrz. (9) denklemini HS = 18 ve H0 = 98 ile (9) denklemini kullanarak, yumurtann kaba konduktan t dakika sonraki scakl
kt kt H = 18 + (98 18)e = 18 + 80e
olarak bulunur. kyi bulmak iin, t = 5 iken H = 38 olduu bilgisini kullanrz: 38 = 18 + 80e -5k 1 e -5k = 4 1 - 5k = ln = - ln 4 4 k = 1 ln 4 = 0.2 ln 4 5 0.28) s(yaklak about 0.28 d.
Yumurtann t anndaki scakl H = 18 + 80e(0.2 ln 4)t dir. Artk H = 20 olduu t zamann bulalm: 20 = 18 + 80e -s0.2 ln 4dt 80e -s0.2 ln 4dt = 2 1 e -s0.2 ln 4dt = 40 1 - s 0.2 ln 4 dt = ln = - ln 40 40 t = ln 40 dakika L 13 min. 0.2 ln 4
Yumurtann scakl soumas iin suya konulduktan 13 dakika kadar sonra 20C olacaktr. 38Cye ulamas 5 dakika srd iin, 20Cye gelmesi iin 8 dakika kadar daha gerekmektedir.
ALITIRMALAR 7.5
Aadaki altrmalarn yantlarnn ou logaritma ve eksponansiyel iermektedir. Yantlar ondalk say olarak ifade etmenizde bir hesap makinesi yardmc olabilir. 1. nsan evrimi sryor Michigan niversitesinin Antropoloji Mzesinde C. Loring Brace ve meslektalar tarafndan srdrlen dilerin klmesi aratrmas insan dilerinin byklnn azalmaya devam ettiini ve ou bilim adamnn belirttii gibi evrimin 30.000 yl nce sona ermediini belitmektedir. rnein, Kuzey Avrupallarda, di byklnn azalmas u anda 1000 ylda %1 hzndadr.
7.5 a. t yl olarak zaman ve y de di bykln temsil ediyorsa, t = 1000 iken y = 0.99 y0 koulunu kullanarak y = y0ekt denklemindeki kyi bulun. Sonra bu deeri kullanarak aadaki sorular yantlayn. b. Ka yl sonra insan dileri u andaki byklklerinin %90 byklnde olacaktr? c. Bugnden itibaren 20.000 yl sonra ileriki nesillerin di bykl (bugnk di byklnn bir yzdesi olarak) ne olacaktr? (Kaynak: LSA Magazine, Spring 1989, Vol.12, No. 2, sayfa 19, Ann Arbor, MI.) 2. Atmosfer basnc Dnyann atmosfer basnc p genellikle pnin deniz seviyesinden h yksekliiyle deime oran dp@dhnin pye orantl olduu varsaylarak hesaplanr. Deniz seviyesinde basncn 1013 milibar (yaklak 14.7 pound bl in kare) ve 20 km ykseklikte basncn 90 milibar olduunu varsayn. a. Aadaki balang deer problemini zerek pyi h cinsinden ifade edin. Diferansiyel denklem: Balang koulu: dp@dh = kp (k bir sabit) h = 0 iken p = p0
509
6. Boalan bir kondansatrdeki gerilim Bir kondansatrdeki elektriin ular arasndaki V gerilimine orantl bir hzla boaldn ve t saniye olarak llrse, dV 1 V. = 40 dt olduunu varsayn. Bu denklemden, t = 0 iken V nin deeri olarak V0 kullanarak, V yi zn. Gerilimin balang deerinin %10una dmesi iin ne kadar zaman gerekir? 7. Kolera bakterileri Bir kolonideki bakterilerin eksponansiyel deime kuralyla kontrolsz olarak rediklerini varsayn. Koloni 1 bakteriyle balar ve her yarm saatte bir ikiye katlanr. 24 saat sonunda koloni ka bakteri barndrr? (Uygun laboratuvar koullarnda, kolera bakterilerinin says her 30 dakikada bir ikiye katlanr. Hastalanm bir insanda, bakterilerin ou lr, fakat bu rnek sabahleyin kendini ok iyi hisseden bir insann neden akama tehlikeli bir ekilde hasta olduunu aklamaya yardmc olur.) 8. Bakterilerin bymesi Bir laboratuvarda ideal koullarda bir bakteri kolonisi nfusu zamanla eksponansiyel olarak artacak ekilde retiliyor. 3 saat sonunda 10.000 bakteri vardr. 5 saat sonunda 40.000 bakteri olur. Balangta ka bakteri vardr? 9. Bir hastaln geliimi ((rnek 1in devam) Herhangi bir ylda vakalarn %20 yerine %25 azaldn varsayn. a. Vakalarn saysn 1000e indirmek ne kadar srer? b. Bu hastal yok etmek, yani vaka saysn 1in altna drmek iin ne kadar zaman gerekir? 10. A.B.D. nfusu Bostondaki bilim mzesi A.B.D. nfusu-nun srekli deien bir tablosunu sunmaktadr. 11 Mays 1993te, toplam nfus her 14 saniyede bir kii olarak art-yordu. O gn leden sonra saat 3:45teki kii says 257.313.431di. a. Eksponansiyel bymenin sabit bir oranda olduunu varsayarak, nfusun hz sabitini bulun (365 gnlk yl bana kii says). b. Bu hzla, 11 Mays 2008de Boston zamanyla leden sonra 3:45te A.B.D. nfusu ne olacaktr? 11. Petrol azalmas Whittier, Californiadaki kanyon kuyularndan birinden pompalanan petrol miktarnn her yl srekli olarak %10 orannda dtn varsayn. Kuyunun kts ne zaman u andaki deerinin bete birine der? 12. Srekli fiyat indirimi Mterilerin 100 birimlik sipariler vermesini salamak iin, irketinizin sat blm birim fiyat, sipari edilen birim says xin bir p(x) fonksiyonu olmasn salayacak ekilde srekli bir indirim uyguluyor. ndirim fiyat smarlanan birim bana 0.01$ azaltmaktadr. 100 birimlik bir siparite birim fiyat p(100) = 20.09$dr. a. Aadaki balang deer problemini zerek p(x)i bulun. dp 1 Diferansiyel denklem: Differential equation: p = 100 dx Balang koulu: Initial condition: p s 100 d = 20.09.
Ykseklik-basn verilerinden p0n deerini bulun. b. h = 50 kmde atmosfer basnc nedir? c. Basn 900 milibar olduunda ykseklik nedir? 3. Birinci dereceden kimyasal tepkimeler Baz kimyasal tepkimelerde, bir maddenin miktarnn zamanla deime oran o anda bulunan miktarla orantldr. rnein, d-glkono laktonun glkonik aside dnme oran, t saat olarak, dy = - 0.6y dt olarak verilir. t = 0 iken 100 gran d-glkono laktn varsa, ilk saatin sonunda ne kadar kalacaktr? 4. ekerin dnm Ham ekerin ilenmesinde dnm ad verilen ve ekerin molekler yapsn deitiren bir adm bulunur. lem baladktan sonra, ham eker miktarnn deiim oran kalan ham ekerle orantldr. lk 10 saat boyunca, 1000 kg ham eker 800 kg kalyorsa, bir 14 saat daha sonra ne kadar ham eker kalacaktr? 5. Su altnda almak iddeti L(x) In okyanus yzeyinin x fit altndaki dL = - kL . dx diferansiyel denklemini salar. Bir dalg olarak, deneyimlerinizden, Karayip Denizinde 18 fit dalmann iddeti yarya indireceini biliyorsunuz. iddet yzey deerinin onda birinin altna dtnde, yapay k olmadan alamayacanz biliyorsunuz. Yapay ksz ne kadar derinlikte almay beklersiniz?
510
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar b. 10 birimlik bir sipariin p(10) birim fiyatn ve 90 birimlik bir sipariin p(90) birim fiyatnn bulun. c. Sat blmnz indirimin, irketin geliri, r(x) = x p(x)in gerekte 100 birimlik bir siparite 90 birimlik bir sipariten daha az olaca kadar fazla m olduunu aratrmanz istiyor. x = 100 iken rnin deerinin maksimum olduunu gstererek onlar rahatlatn. Her zaman Franklinin bekledii kadar ok alacakl bulunamad, fakat fonun yneticileri ellerinden gelenin en iyisini yaptlar. Franklinin hediyesinin alnnn yznc ylnn sonunda, Ocak 1894te, fon 1000 pounddan neredeyse tam 90.000 pounda kmt. 100 ylda ana para Franklinin dnd 131 kat yerine 90 kat artmt. Hangi srekli bileik faiz oran Benjamin Franklinin orijinal anaparasn 100 ylda 90 kat arttrrd? 16. (Altrma 15in Devam) Benjamin Franklin orijinal 1000 poundun 100 ylda 131.000 pounda kacan hesaplarken, yllk %5 faizden ve ylda bir kere faizin anaparaya katlmasndan yola kmt. Hangi srekli bileik faiz oran Frankliniin anaparasn 100 ylda 131 kat arttrrd? 17. Radon-222 Radon-222 gaznn bozunma denklemi, t gn olmak zere, y = y0e0.18t olarak verilir. Mhrl bir muhafazadaki bir hava rneinde radonun orijinal deerinin %90na dmesi ne kadar srer? 18. Polonyum-210 Polonyumun yar mr 139 gndr, fakat rneinizde geldii gn bulunan radyoaktif ekirdeklerin %95i zndkten sonra rneiniz iinize yaramayacaktr. rneinizin geldii zamandan itibaren ne kadar sreyle polonyumu kullanabilirsiniz? 19. Bir radyaoktif ekirdein ortalama mr y = y0ekt radyoaktivite denklemini kullanan fizikiler 1@k saysna bir radyoaktif ekirdein ortalama mr derler. Bir radon ekirdeinin ortalama mr 1@0.18 = 5.6 gn civarndadr. Bir karbon-14 ekirdeinin ortalama mr ise 8000 yldan fazladr. Balangta bir rnekte bulunan radyoaktif ekirdeklerin %95inin ortalama mr sresi iinde, yani t = 3@k zamannda, zneceini gsteriniz. Bu ekilde, bir ekirdein ortalama mr bir rnein radyoaktifliinin ne kadar sreceini belirlemenin abuk bir yolunu verir. 20. Kaliforniyum-252 Gram 27 milyon dolar olan ve beyin kanserinin tedavisinde, kmrn kkrt ieriinin incelenmesinde ve bavullardaki patlayclar bulmakta kullanlan ey nedir? Yant, Glenn Saeborgun 1950deki kefinden sonra bat dnyasnda sadece 8 gram yaplabilmi olacak kadar nadir olan kaliforniyum-252dir. zotopun yar mr 2.645 yldryararl bir hizmet verebilecek kadar uzun ve birim ktlede yksek bir radyoaktiviteye sahip olacak kadar ksa. zotopun 1 mikrogram saniyede 170 milyon ntron salmaktadr. a. zotopun bozunma denklemindeki knin deeri nedir? b. zotopun ortalama mr nedir? (Altrma 19a bakn.) c. Bir rnekteki radyoaktif ekirdeklerin %95inin znmesi ne kadar srer? 21. orba soutmak Scakl 20C olan bir odada scakl 90C olan bir kase orbann 10 dakikada 60Cye soutulduunu varsayn. Aadaki sorular yantlamak iin Newtonun soutma yasasn kullann. a. orbann 35Cye soumas daha ne kadar srer? b. Odada braklmak yerine, orba kasesi scakl 15C olan bir dondurucuya koyuluyor. orbann 90Cden 35Cye soumas ne kadar srer?
T d.
0 x 200 iin r(x) = xp(x) grafiini izin.
kazan fonksiyonunun
13. Srekli bileik faiz Srekli bileik faiz olarak %4 veren bir bankaya A0 dolar yatrdnz. a. Hesabnzda 5 yl sonra ne kadar para olacaktr? b. Paranzn iki ve katna kmas iin ne kadar zaman gerekir? 14. John Napierin sorusu Logaritmalar icat eden sko soylusu John Napier (1550-1617), %100 srekli bileik faizle bir miktar para yatrrsanz ne olur sorusuna yant veren ilk kiidir. a. Ne olur? b. Paranz e katlamanz ne kadar srer? c. Bir ylda ne kadar kazanrsnz? Yantlarnz aklayn. 15. Benjamin Franklinin vasiyeti Bostondaki Franklin Teknik Enstits, varln Benjamin Franklinin vasiyetinin bir ekindeki ngrye borludur. Ekin bir ksm yledir: Olabilirse, lmmden sonra bile Hem Bostondaki hem de Philadelphiadaki lkelerine yararl olabilecek baka genlerin oluumlar ve geliimlerinde yararl olmak istiyorum. Bu nedenle, aada belirtilen ve aklanan Kullanm, Yarar ve Amalar in Fonda, bini Massachusettsteki Boston Kasabas Hemehrilerine, bini de Philadelphia ehri Hemehrilerine verilmek zere ki Bin Pound Sterling brakyorum. Franklinin plan aadaki koullarla gen atlmclara %5 faizle para dn vermekti. Ekteki ngrye gre borlular yl boyunca yllk Faizle birlikte Anaparann onda birini deyecekler. Toplanan Faiz ve Anapara yeni Alacakllara verilecek Bu plan yz Yl boyunca kesilmeden uygulanr ve beklendii gibi baarl olursa, Toplam o zaman yz otuz bir bin Pound olacak ve Ba Yneticilerinin bu parann yz bin Poundunu kullanmlar iin Boston Kasabasnn Hemehrilerine Halk lerinde kullanlmas iin vermesini salayacam Kalan otuzbir bin Poundun yukarda belirtilenle ayn ekilde bir Yz Yl daha Faizle dn verilmesini istiyorum. kinci vadenin bitiminde, talihsiz bir kaza operasyonu engellememise, Toplam Drt Milyon ve Altm Bir Bin Pound olacaktr.
7.6 22. Bilinmeyen scaklkta bir ubuk Bir alminyum ubuk darnn souundan scakl 65de tutulan bir makine dkkanna getiriliyor. 10 dakika sonra, ubuun scakl 35F, bir 10 dakika sonra ise 50F oluyor. Newtonun soutma yasasn kullanarak ubuun ilk scakln bulun. 23. Bilinmeyen scaklkl ortam Scak su (65C) dolu bir tava buzdolabna konuluyor. 10 dakika sonra suyun scakl 39C, bir 10 dakika sonra ise 33C oluyor. Newtonun soutma yasasn kullanarak buzdolabnn ne kadar souk olduunu bulun. 24. Havada souyan gm Bir gm potann scakl u anda oda scaklnn 60C zerindedir. 20 dakika nceyse scakl oda scaklnn 70C zerindeydi. Aadaki durumlarda gm, oda scaklnn ne kadar zerinde olacaktr? a. u andan itibaren 15 dakika sonra? b. u andan itibaren 2 saat sonra? c. Gm ne zaman oda scaklnn 10C zerinde olacaktr?
Bal Byme Oranlar
511
25. Crater Glnn ya Oregondaki Crater Gln yaratan volkanik patlamada len bir aacn kmrnde yaayan maddedeki karbon-14n %44.5i bulunmutur. Crater Gl yaklak ka yandadr? 26. Karbon-14 tarihlsndirmesinin lmlere duyarll Tarihlendirilen bir rnekteki karbon-14 miktarnn hesaplanmasndaki olduka kk bir hatann etkisini anlamak iin, aadaki hayali durumu dnn. a. M.S. 2000 ylnda llinois merkezinde bulunan fosillemi bir kemik orijinal karbon-14 ieriinin %17si ni bulundurmaktadr. Hayvann ld yl bulun. b. %17 yerine %18 alarak (a) kkn tekrarlayn. c. %17 yerine %16 alarak (a) kkn tekrarlayn. 27. Sanat sahtekarl Orijinal karbon-14nn %96.2sinden fazlasn iermemesi gereken Vermeere (1632-1675) atfedilen bir tabloda %99.5 karbon-14 bulunmaktadr. Taklit ka yandadr?
7.6
Bal Byme Oranlar

Matematikte, bilgisayar biliminde ve mhendislikte, x bydke xin fonksiyonlarnn byme oranlarn karlatrmak nemlidir. Bu karlatrmalarda, ok hzl bymelerinden dolay eksponansiyel fonksiyonlar ve ok yava bymelerinden dolay da logaritmik fonksiyonlar nemlidirler. Bu blmde, bu karlatrmalarn sonularn tanmlamak iin kullanlan kk-o ve byk-o notasyonunu tantyoruz. Dikkatimizi, er ge pozitif olan ve x q iken pozitif kalan fonksiyonlara odaklyoruz.
Fonksiyonlarn Byme Oranlar

2x ve ex gibi stel fonksiyonlarn, x bydke polinomlar ve rasyonel fonksiyonlardan ok daha hzl bydkleri gibi gzktklerini fark etmi olabilirsiniz. Bu eksponansiyeller, xin kendisinden kesinlikle daha hzl byrler. ekil 7.14 te, x artarken 2xin x2den daha hzl bydn grebilirsiniz. Aslnda, x q iken 2x ve ex fonksiyonlar xin herhangi bir kuvvetinden daha hzl byrler, x1,000,000 dan bile (Altrma 19). xin artmas ile y = exin deerlerinin ne kadar hzl byd hakknda bir hiss edinmek iin, eksenlerin santimetre ile leklendii byk bir tahtada fonksiyonun grafiini izdiinizi dnn. x = 1 cm de grafik, x-ekseninin e1 3 cm stndedir. x = 6 cm de grafik, e6 403 cm 4 m yukardadr (tavana varmak zeredir, daha nce varmadysa). x = 10 cm de grafik, e10 22,026 cm 220 m yukardadr, bir ok binadan daha yksek. x =24 cm de grafik Ayn yar yolundan daha ileridedir ve orijinden x = 43 cm ileride grafik, gnein en yakn yldz komusu, kzl cce Proxima Centauriyi aacak kadar yksektir: e43 4.73 1018 cm
1 2
x
y 160 140 120 100 80 60 40 20 0 3

x
y ex
y 2x
y x2
4
2
= 4.73 1013 km 1.58 108 k-saniyesi 5.0 k-yl

Ik, bolukta 300,000 km/s ile ilerler.
EKL 7.14 e , 2 ve x nin grafikleri.
512
y
y ex 70 60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 y ln x 50 60 x
Proxima Centaurinin uzakl yaklak olarak 4.22 k-yl dr. x = 43 cm ile, grafik hala y-eksininin sanda eksene 2 feetten daha yakndr. Buna karlk, y = log2 x ve y = ln x gibi fonksiyonlar, x : q iken xin herhangi bir kuvvetinden ok yava byrler (Altrma 21). Santimetre olarak leklenmi eksenlerle, y = ln xin grafiinin y = 43 cm yksekliinde bir noktasn bulmak iin, x-ekseni zerinde yaklak olarak 5 k-yl ileriye gitmeniz gerekir. ekil 7.15e baknz. x : q iken bir f (x) fonksiyonunun baka bir g(x) fonksiyonundan daha hzl bymesinin ne demek olduu tanmlanarak, eksponansiyel, polinom ve logaritmik fonksiyonlarn bu nemli karlatrmalarna aklk getirilebilir.
TANIM x : q in Byme Oranlar Yeterince byk xler iin (x) ve g(x) pozitif olsunlar.
1. x : q iken
x: q
lim
EKL 7.15 ex ve ln xin grafiklerinin ll izimleri.
s x d = q gs x d
ise, veya buna denk olarak gs x d = 0. s x d ise, fonksiyonu g den daha hzl byr. Ayrca, x : q iken g fonksiyonu den daha yava byr de deriz. 2. L, pozitif ve sonlu olmak zere x : q iken
x: q
lim
x: q
lim
s x d = L gs x d
ise ve g ayn oranda byrler. Bu tanmlara gre, y = 2x, y = xten daha hzl bymez. ki fonksiyon ayn oranda byr, nk 2x lim = lim 2 = 2, x: q x x: q sonlu ve sfrdan farkl bir limittir. Tecrbeyi grnte nemsememenin nedeni udur; , gden daha hzl byr ile byk x-deerleri iin ile karlatrldnda g ihmal edilebilir, demek istiyoruz.
RNEK 1
Byme Oranlarnn Birka Kullanl Karlatrmas
(a) x : q iken ex x2den daha hzl byr nk; ex ex ex = lim = q. lim 2 = lim 2 x 2 q q x: x: x: q x (')'* (')'*
q > q q > q lHopital Kuraln Kullanarak
dr. (b) x : q iken 3x 2xden daha hzl byr nk; 3x 3 x = lim a b = q . x: q 2 x: q 2 lim dur.
x
7.6
Bal Byme Oranlar
513
(c) x : q iken x2 ln xten daha hzl byr nk; x2 2x = lim = lim 2x 2 = q . x : q ln x x : q 1> x x: q lim 1> x ln x x = xlim :q 1
Hopital Kural
dr. (d) x : q iken ln x xten daha yava byr nk; lim
x: q
Hopital Kural
dr.
1 = lim x = 0. x: q
RNEK 2
Farkl Tabanlarda Eksponansiyel ve Logaritmik Fonksiyonlar
(a) Altrma 1b de belirtildii gibi, tabanlar farkl eksponansiyel fonksiyonlar x : q iken asla ayn hzla bymezler. a b 0 ise, ax bxten daha hzl byr. (a@b) 1 olduu iin ax a x = lim a b = q . x: q b x: q b lim bulunur. (b) Eksponansiyel fonksiyonlarn aksine, farkl a ve b tabanl logaritmik fonksiyonlar x : q iken ayn hzla byrler: ln x> ln a loga x ln b lim = lim = . ln a x : q logb x x : q ln x> ln b Limit oran her zaman sonludur ve hi sfr olmaz. x : q iken, f ile g ayn hzla byyorsa ve x : q iken g ile h ayn hzla byyorsa, x : q iken f ile h ayn hzla byr. Bunun nedeni g ve lim g = L1 and lim = L2 x: q x: q h ifadelerinin g lim = lim g # = L1 L2 . h x: q h x: q anlamna gelmeleridir. L1 ve L2 sonlu ve sfrdan farklysa, L1L2 de sonlu ve sfrdan farkldr.
x
RNEK 3
Ayn Oranda Byyen Fonksiyonlar
x : q iken, 2x 2 + 5 ve s 2 1x - 1 d2nin ayn oranda bydn gsterin.

zm Fonksiyonlarn ayn oranda bydklerini gstermek iin, g(x) = x fonksiyonu ile ayn oranda bydklerini gsteririz:
x: q
lim
2x 2 + 5 5 = lim 1 + 2 = 1, x x : qA x
2 (2 1x - 1) 2 2 1x - 1 2 1 = lim a b = lim a 2 b = 4. x x: q x: q x: q 1x 1x
lim
514
Mertebe ve O Gsterimi
Burada say teorisyenleri tarafndan yzyl nce icat edilen ve u anda matematiksel analiz ve bilgisayar bilimlerinde yaygn olarak kullanlan kk o ve byk o gsterimlerini tantacaz.
TANIM
Kk-o
x: q
s x d = 0. ise x : q iken f nin mertebesi gden gs x d daha kktr. Bunu, os g d eklinde yazarak belirtiriz. f ve g fonksiyonlar iin lim x : q iken, f = os g d demenin x : q iken f nin gden yava bydn sylemenin baka bir yolu olduuna dikkat edin.
RNEK 4
Kk-o Notasyonunu Kullanmak

x: q
q x: iken lnx x: = o( x) tir, nk q (a) ln x = os x d as because
lim
ln x x = 0 lim
3
3 2 d as x q (b) x =q os x + x1 x2: iken = o(x3 : + 1) tir, because nk
x2 = 0 x: q x + 1
TANIM Byk-o x yeterince bykken, (x) ve g (x) pozitif olsunlar. x yeterince bykken
s x d M, gs x d olacak ekilde pozitif bir M tamsays varsa, f en fazla g mertebesindedir. Bunu Os g d yazarak belirtiriz.
RNEK 5
Byk-o Notasyonunu Kullanmak

x
x + sin x x + bykken sin x +ssin x= (x)tir, x yeterince 2 olur. q nk (a) x x: + q sin iken x = xO x d as xO : because 2 for x sufficiently large. x ex + x e + x x 2 q nk q. (b) x ex +q x 2iken = O se d as x (: because : 1 as x: ex +x =O ex)tir, 1 olur. : x : q iken ex ex x x iken x x q iken xx =: O(eq )tir, because nk x : q q 0 olur. (c) x : = O se d as : . x : 0 as x e ex Tanmlara yeniden bakarsanz, yeterince byk x deerlerinde pozitif olan fonksiyonlar iin = os g dnin = Os g d anlamna geldiini grrsnz. Ayrca, f ve g ayn oranda byyorsa, = Os g d ve g = Os d olur (Altrma 11).
2x 2
Sral ve kili Arama

Bilgisayar bilimcileri bir algoritmann etkinliini ounlukla, algoritmann bir eyi yapmas iin bilgisayarn gerekletirmesi gerektii adm saysn sayarak lerler. Ayn eyi
7.6
Bal Byme Oranlar
515
yapmalar iin tasarlanm olsalar bile, algoritmalarn etkinlikleri arasnda belirgin farklar olabilir. Bu farklar genellikle byk-o gsterimiyle tanmlanrlar. Aada buna bir rnek vardr. Websters Third International Dictionaryde a harfiyle balayan 26.000 kelime vardr. Bir kelimeyi bulmann veya olup olmadn renmenin bir yolu, kelimeyi buluncaya kadar veya olmadna karar verene kadar listede bir kerede bir kelimeyi okumaktr. Sral arama ad verilen bu yntem kelimenin alfabetik sralanmasn kullanmaz. Bir yant bulacanz kesindir, fakat bu 26.000 adm srebilir. Kelimeyi bulmann veya olup olmadn renmenin baka bir yolu dorudan listenin ortasna gitmektir (birka harf oynayabilir). Kelimeyi bulamazsanz, onu ieren yarya gider ve iermeyen yary unutursunuz (Kelimenin hangi yarda olduunu biliyorsunuz, nk listenin alfabetik olduunu biliyorsunuz). Bu yntem tek bir admda kabaca 13.000 kelimeyi eler. Kelimeyi ikinci denemede bulamazsanz, onu ieren yarnn ortasna atlayn. Kelimeyi bulana veya listeyi iinde hi kelime kalmayacak ekilde ikiye blene kadar ileme devam edin. Kelimeyi bulana veya orada olmadna karar verene kadar listeyi ka kere blmeniz gerekir? (26,000@215) 1 olduu iin, en fazla 15 kere. Bu kesinlikle olas bir 26.000 admdan daha iyidir. n uzunluunda bir liste iin, sral bir arama bir kelimeyi bulmak veya orada olmadn belirlemek iin n mertebesinde adm gerektirir. kili arama ad verilen ikinci yntem ise log2 n mertebesinde adm gerektirir. Bunun nedeni, 2m1 n 2m ise, m 1 log2 n m olmas ve listeyi tek kelimeye indirgemek iin gereken blmelerin saysnn en fazla m = log 2 n , log2 nnin tamsay tavan olmasdr. Byk-o gsterimi bunu sylemenin ksa bir yolunu verir. Dzenli bir listeyi sral olarak aramak iin O(n) adm says gerekirken, ikili bir aramadaki adm says O(log2 n)dir. rneimizde ikisi arasnda byk bir fark vardr (26.000 ve 15) ve n q iken, n log2 nden daha hzl byd iin aradaki fark sadece artar (rnek 1ddeki gibi).
ALITIRMALAR 7.6
ex Eksponansiyeliyle Karlatrmalar
1. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri exten daha hzl byr? Hangileri exle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. x + 3 c. 1x e. s 3> 2 dx b. x 3 + sin2 x d. 4x f. e x>2 h. log10 x
x2 Kuvvetiyle Karlatrmalar
3. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri x2den daha hzl byr? Hangileri x2yle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. x 2 + 4x c. 2x + x
4 3
b. x 5 - x 2 d. s x + 3 d2 f. 2x h. 8x 2
2. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri exten daha hzl byr? Hangileri exle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. 10x 4 + 30x + 1 c. 21 + x e. e -x g. e
cos x 4
g. e x> 2
e. x ln x g. x e
3 -x
4. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri x2den daha hzl byr? Hangileri x2yle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. x 2 + 1x c. x e
2 -x
d. s 5> 2 d f. xe x h. e
x-1
b. x ln x - x
x
b. 10x 2 d. log10 s x 2 d f. s 1> 10 dx h. x 2 + 100x
e. x 3 - x 2 g. s 1.1 d
x
516
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar 14. Blm 2.4te rasyonel fonksiyonlarn limitleri hakknda kardmz sonular x iken polinomlarn birbirlerine gre bymeleri hakknda bize ne syler?
ln x Logaritmasyla Karlatrmalar
5. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri ln xten daha hzl byr? Hangileri ln xle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. log3 x c. ln 1x g. 1> x e. x b. ln 2x d. 1x f. 5 ln x h. e x
Dier Karlatrmalar
T 15. nceleyin
x: q
lim
ln s x + 1 d ln x
ve and
x: q
lim
ln s x + 999 d . ln x
6. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri ln xten daha hzl byr? Hangileri ln xle ayn oranda byr? Hangileri daha yava byr? a. log2 s x 2 d c. 1> 1x e. x - 2 ln x g. ln (ln x) b. log10 10x d. 1> x 2 f. e -x
limitlerini inceleyin. Sonra lHpital kuralyla bulduunuzu aklayn. 16. (Altrma 15in devam) a sabitine hangi deeri verirseniz verin
x: q
lim
ln s x + a d ln x
h. ln s 2x + 5 d 17.
Fonksiyonlar Byme Oranlarna Gre Dizmek

7. Aadaki fonksiyonlar x iken en yava byyenden en hzl byyene doru sralayn a. e x c. s ln x d
x
18.
b. x x
d. e x>2
19.
8. Aadaki fonksiyonlar x iken en yava byyenden en hzl byyene doru sralayn a. 2x c. s ln 2 dx b. x 2 d. e x 20.
limitinin deerinin deimeyeceini gsterin. Bu, (x) = ln (x + a) ve g(x) = ln x fonksiyonlarnn bal hzlar hakknda ne syler? kisinin de x : q iken 1x ile ayn oranda bydklerini ve 2x + 1in x : q iken ayn oranda gstererek, 210x + 1 and bydn gsterin. kisinin de x : q iken x2 ile ayn oranda bydklerini gsterve 2x 4 - x 3n x : q iken ayn oranda erek, 2x 4 + x and bydn gsterin. x : q iken, her n pozitif says iin exin xnden, hatta x1.000.000dan bile, daha hzl bydn gsterin. (pucu: xnnin n. trevi nedir?) ex fonksiyonu her polinomdan daha fazla byr x : q iken, ex fonksiyonunun her an x n + an - 1 x n - 1 + + a1 x + a0 .
Byk O ve Kk O; Mertebe
9. x iken doru mu, yanl m? a. x = os x d c. x = Os x + 5 d e. e x = os e 2x d g. ln x = os ln 2x d 10. x iken doru mu, yanl m? a. 1 1 = O ax b x + 3 1 1 1 b. x + 2 = O a x b x d. 2 + cos x = Os 2 d f. x ln x = os x 2 d h. ln s x d = os ln s x 2 + 1 dd T T b. x = os x + 5 d d. x = Os 2x d f. x + ln x = Os x d h. 2x 2 + 5 = Os x d T 21.
1 1 1 c. x - 2 = o a x b x e. e x + x = Os e x d g. ln s ln x d = Os ln x d
11. Pozitif (x) ve g(x) fonksiyonlar x iken ayn oranda byyorlarsa, f = O(g) ve g = O() olduunu gsterin. 12. x iken, bir (x) polinomu ne zaman bir g (x) polinomundan daha kk mertebededir? Yantnz aklayn. 13. x iken, bir (x) polinomu ne zaman bir g(x) polinomuyla en fazla ayn mertebededir? Yantnz aklayn. 22.
polinomundan daha hzl bydn gsterin. a. Herhangi bir pozitif n tam says iin, x : q iken, ln xin x1@nden, hatta x1@1.000.000dan bile, daha yava bydn gsterin. b. x1@1.000.000un deerleri ln xi er ge gese bile, bu gereklemeden nce x-ekseninde bir hayli ilerlemeniz gerekir. x1@1.000.000 ln x olacak ekilde 1den byk bir x deeri bulun. e, x 1 iken, ln x = x1@1.000.000 denklemininin ln (ln x) = (ln x)@1,000,000 denklemine denk olduunu gzlemleyerek balayn. c. x1@10un bile ln xi gemesi uzun zaman alr. Bir hesap makinesiyle x1@10 ile ln xin kesitikleri veya buna edeer olarak ln x = 10 ln (ln x) olduu x deerini bulmak iin denemeler yapn. Kesime noktasn 10un kuvvetleri arasna aln ve art arda yarya blerek yaklan. d. (c kknn devam) ln x = 10 ln (ln x) olduu x deeri baz grafik izicilerin ve kk bulucularn tanmlayamayacaklar kadar uzaktadr. Elinizdeki aletlerle bunu deneyin ve neler olduunu grn. ln x fonksiyonu her bir polinomdan daha yava byr x : q iken ln xin sabit olmayan herhangi bir polinomdan daha yava bydn gsterin.
7.7
Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
517
Algoritmalar ve Aramalar
23. a. Elinizde ayn problemi zmek iin farkl algoritma bulunduunu ve her algoritmann aada verilen fonksiyonlar mertebesinde adm ierdiini varsayn: n log2 n, n3@2, n(log2 n)2
24. Altrma 23 aadaki fonksiyonlar iin tekrar edin: n, 2n log2 n, s log2 n d2 .
T 25. Bir milyon madde ieren dzenli bir listede bir ey aradnz varsayn. Bunu bulmak sral bir aramayla ka adm, ikili bir aramayla ka adm gerektirir? T 26. 450.000 maddelik (Websters Third International Dictionarynin uzunluu) bir listede bir ey aradnz varsayn. Bunu bulmak sral bir aramayla ka adm, ikili bir aramayla ka adm gerektirir?
Algoritmalarn hangisi uzun vadede daha etkindir? Yantnz aklayn. T b. Her birinin ne kadar hzl bydkleri hakknda bir fikir edinmek iin (a) kkndaki fonksiyonlarn grafiklerini bir arada izin.
7.7

Ters trigonometrik fonksiyonlar, genlerin kenar lmlerinden a hesaplamak istediimizde ortaya karlar. Ayrca, yararl ters trevler salarlar ve diferansiyel denklemlerin zmnde sklkla ortaya karlar. Bu blm, fonksiyonlarn nasl tanmlandn, grafiklerinin nasl izildiini ve nasl hesaplandklarn anlatmaktadr.
Ters Fonksiyonlar Tanmlamak

Alt temel trigonometrik fonksiyon bire-bir deildirler (deerleri periyodik olarak tekrarlanr), fakat tanm kmelerini bire-bir olduklar aralklara kstlayabiliriz. Sins fonksiyonu x = p@2deki 1 deerinden x = p@2deki 1 deerine kadar artar. Tanm kmesini [p@2, p@2] aralna kstlamakla sin1 x gibi bir tersi var olacak ekilde bire-bir olmasn salayabiliriz (ekil 7.16). Benzer tanm kmesi kstlamalar alt trigonometrik fonksiyonun her biri iin uygulanabilir.
Trigonometrik fonksiyonlar bire-bir yapan tanm kmesi kstlamalar Fonksiyon

y x sin y p 2 y sin1x
Tanm kmesi:
Tanm Aral [ - p> 2, p> 2]
Deer Aral [ - 1, 1]
y sin x
sin x
1 x 1 x
Deer kmesi: p/2 y p/2
p 2
p 2
1 p 2
cos x
[0, p]
[ - 1, 1]
y cos x p 2 p x
EKL 7.16 y = sin1 xin grafii.
518
tan x
s - p> 2, p> 2 d
s - q, q d
tan x
p 2
p 2
cot x
s 0, p d
s - q, q d
y cot x
p 2
sec x
[0, p> 2 d s p> 2, p]
s - q , - 1] [1, q d
sec x
1 0 p 2 p x
csc x
[ - p> 2, 0 d s 0, p> 2] s - q , - 1] [1, q d
csc x
1 p 2 0 p 2 x
Bu kstlanm fonksiyonlar artk bire bir olduklar iin, tersleri vardr ve bunlar aadaki ekilde gsteririz: y = sin1 x veya y = arcsin x y = cos1 x veya y = arccos x y = tan1 x veya y = arctan x y = cot1 x veya y = arccot x y = sec1 x veya y = arcsec x y = csc1 x veya y = arccsc x Bu denklemler y eittir xin arksins veya y eittir arksins x olarak okunur.
7.7
519
DKKAT Ters fonksiyonlardaki 1 ss ters fonksiyon anlamna gelir. arpmaya gre

ters anlamna gelmez. rnein, sin xin arpmaya gre tersi (sin x)1 = 1@sin x = csc x olarak yazlr. Alt ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri ekil 7.17 de gsterilmitir. Bu grafikleri, Blm 7.1deki gibi, kstlanm trigonometrik fonksiyonlarn grafiklerinin y = x dorusuna gre simetriklerini alarak elde edebiliriz. Bu fonksiyonlara ve trevlerine daha yakndan bakalm.
Tanm aral: 1 x 1 Deer aral: p y p 2 2 y p 2 1 Tanm aral: 1 x 1 Deer aral: 0 y p y p y sin1x 1 p 2 (a) Tanm aral: x Deer aral: p y p 2 2 y p 2 2 1 p 2 (c) Tanm aral: x 1 veya x 1 Deer aral: p y p , y 0 2 2 y p 2 y csc1x 1 p 2 (e) 2 x 1 x y cos1x p 2 x
1 (b)
Tanm aral: x 1 veya x 1 Deer aral: 0 y p, y p 2 y p
y tan 2
1x
p 2
y sec1x
1 (d)
Tanm aral: x Deer aral: 0 y p y p p 2 y cot1x
1 (f)
EKL 7.17
Alt ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri
Arksins ve Arkkosins
xin arksins, [p@2, p@2]de sins x olan adr. Arkkosins ise [0, p]de kosins x olan adr.
520
TANIM
Arksins ve Arkkosins Fonksiyonlar y = sin1 x, [p@2, p@2] aralnda sin y = x olan saydr. y = cos1 x, [0, p] aralnda cos y = x olan saydr.
y x sin y p 2 1 p 2 0 1 y sin1x Tanm aral: [1, 1] Deer aral: [p/2, p/2] x
p p y y sin x, 2 x 2 Tanm aral: [p/2, p/2] Deer aral: [1, 1] 1 p 2 0 1 (a) p 2 x
(b)
EKL 7.18 y = sin x, p@2 x p@2] , ve (b) tersi y = sin1 xin grafikleri. sin xin grafiinin y = x dorusuna gre simetriinin alnmasyla elde edilen sin1 xin grafii, x = sin y erisinin bir parasdr.
Arsins ve Arkkosinsteki Ark

Aadaki ekil, birinci blgede radyan alar iin y = sin1 x ve y = cos1 xin geometrik bir aklamasn vermektedir. Bir birim ember iin s = ru denklemi haline gelir ve bylece merkez alar ve grdkleri yaylarn ls ayn olur. x = sin x ise y, sins x olan a olmann yan sra sins x olan ann grd yayn uzunluudur. Dolaysyla yye sins x olan yay deriz.
y = sin1 xin grafii (ekil 7.18) orijine gre simetriktir (x = sin ynin grafii zerinde bulunur). Dolaysyla arksins bir tek fonksiyondur: sin1(x) = sin1 x y = cos1 xin grafiinin (ekil 7.19) byle bir simetrisi yoktur.
y x cos y p y
(1)
y x2 y2 1 1 Sins x olan yay 0 1 (a)
y cos x, 0 x p Tanm aral: [0, p] Deer aral: [1, 1] p 2 p x
p 2 1 0
y cos1x Tanm aral: [1, 1] Deer aral: [0, p] 1 x
Sins x olan a 0 x Kosins x olan a
Kosins x olan yay 1 x
(b)
EKL 7.19 y = cos x, 0 x p , ve (b) tersi y = cos1 xin grafikleri. cos xin grafiinin y = x dorusuna gre simetriinin alnmasyla elde edilen cos1 xin grafii, x = cos y erisinin bir parasdr.
sin1 xin ve cos1 xin deerlerini bulmak iin bilinen sin x ve cos x deerlerinin tersleri alnabilir.
7.7
521
RNEK 1
x 23> 2 22> 2 1> 2 - 1> 2 - 22> 2 - 23> 2 sin-1 x p> 3 p> 4 p> 6 - p> 6 - p> 4 - p> 3
sin1 xin Bilinen Deerleri.

y sin1 3 p 2 3 3 x 0 1 p 4 2 x 1 y sin1 1 sin1 2 p 4 2 2
2 p 3 0 1
sin p 3 2 3
sin p 1 4 2
Alar birinci ve drdnc drtte bir blgelerden gelirler, nk sin1 xin deer aral [p@2, p@2]dir.
x 23> 2 22> 2 1> 2 - 1> 2 - 22> 2 - 23> 2

y cos1(x)
cos-1 x p> 6 p> 4 p> 3 2p> 3 3p> 4 5p> 6
RNEK 2
cos1 xin Bilinen Deerleri.

y cos1 1 cos1 2 p 2 4 2 2 x 1 0 2 3 y cos1 1 2 p 3 2 2p 3 x
2 p 1 4 0 1
cos p 1 4 2
cos 2 p 1 3 2
Alar birinci ve ikinci drtte bir blgelerden gelir, nk cos1 xin deer aral [0, p]dir.
cos1x
1 x
Arksins ve Arkkosins eren zdelikler

ekil 7.20den de greceiniz gibi, xin arkkosins cos1 x + cos1 (x) = p veya
(2)
EKL 7.20 cos-1 x ve cos-1s - x d btnleyen alardr (dolaysyla toplamlar p dir).
cos1 (x) = p cos1 x zdeliini salar. ekil 7.21deki genden ise x 0 iin sin1 x + cos1 x = p@2
(3)
(4)
1 sin1x
cos1x x
olduunu grebiliriz. (4) denklemi xin [1, 1] aralndaki baka deerlerinde de geerlidir, ancak bunu ekil 7.21deki genden karamayz. Ancak, bu (1) ve (3) denklemlerinin bir sonucudur (Altrma 131).
tanx, cot x, sec x ve csc xin Ters Fonksiyonlar

xin arktanjant tanjant x olan bir adr. xin arkkotanjant ise kotanjant x olan bir adr.
EKL 7.21 sin-1 x ve cos-1 x are tmleyen alardr (dolaysyla toplamlar p@2dir).
522
y p 2 0 p 2
y tan1x Tanm aral: (, ) Deer aral: (p/2, p/2) x
TANIM
Arktanjant ve Arkkotanjant Fonksiyonlar y = tann1 x, (p@2, p@2) aralnda tan y = x olan saydr. y = cot1 x, (0, p) aralnda cot y = x olan saydr.
Tanjant ve kotanjantn tanml olmad deerlerden kanmak iin ak aralklar kullanrz. y = tan1 xin grafii orijine gre simetriktir, nk orijine gre simetrik olan x = tan1 y grafiinin bir daldr (ekil 7.22). Cebirsel olarak bu tan1(x) = tan1 x anlamna gelir; arktanjant bir tek fonksiyondur. y = cot1 xin byle bir simetrisi yoktur (ekil 7.23). sec x ve csc xin kstlanm hallerinin tersleri ekil 7.24 ve 7.25te gsterilen fonksiyonlar olarak seilmitir. xin negatif deerlerinde sec1 xin nasl tanmlanaca hakknda genel bir anlama yoktur. Biz ikinci drtte bir blgedeki p@2 ve p arasndaki alar setik. Bu seim sec1 x = cos1 (1@x) olmasn salar. Ayrca, bu seim sec1 xi tanm aralnn her yerinde artan bir fonksiyon yapar. Baz tablolar x 0 iin sec1 xi [p, p@2) aralnda seerler, bazlar ise [p, 3p@2) aralnda kabul ederler (ekil 7.26). Bu seimler trev formln basitletirirler (bizim seimimizde mutlak deer iaretleri gerekir), fakat sec1 x = cos1 (1@x) saysal denklemini salamazlar. Buradan, (4) Denklemini uygulayarak
EKL 7.22
y = tan1 xin grafii

y
p p 2 0
y Tanm aral: (, ) Deer aral: (0, p)
cot1x
DKKAT
EKL 7.23
y = cot1 xin grafii
y sec1x Tanm aral: x 1 Deer aral: [0, p/2) (p/2, p] y p p 2 1 0 1 x
p 1 1 sec-1 x = cos-1 a x b = - sin-1 a x b 2 zdeliini elde edebiliriz.

Tanm aral: x 1 Deer aral: 0 y p, y y 3p 2 B
(5)
p 2
EKL 7.24
y = sec1 xin grafii
y csc1x Tanm aral: x 1 Deer aral: [p/2, 0) (0, p/2] y p 2 1 0 1 p 2 x
A y sec 1
1x
p 2
0 1 x p 2
C p 3p 2
EKL 7.25
y =csc1 xin grafii
EKL 7.26 y = sec1 xin sol kolu iin eitli mantkl seimler vardr. A seimi ile sec1 x = cos1 (1@x), kullanl bir zdelik, birok hesap makinesinde alr.
7.7
523
x 23 1 23> 3 - 23> 3 -1 - 23
tan-1 x p> 3 p> 4 p> 6 - p> 6 - p> 4 - p> 3
RNEK 3
Common Values of tan-1 x

tan1 1 tan1 3 p 3 6 3 p 6 2 1 x 0 3 tan p 1 6 3 y y p tan1 3 3 p 3 x 3 tan p 3 3
1 0 2
Alar birinci ve drdnc drtte bir blgeden gelirler nk tan1 xin deer aral (p@2, p@2)dir.
RNEK 4
2 a = sin-1 . 3 ise cos a, tan a, sec a, scc a ve cot ay bulun.
zm Yukardaki denklem sin a = 2@3 olduunu syler. ay, hipotens 3 olan bir dik gende, karsndaki kenar 2 olan bir a olarak resmederiz (ekil 7.27). Dier kenarn uzunluu
3 a 5 2
2s 3 d2 - s 2 d2 = 29 - 4 = 25.
Pisagor Teoremi
olarak bulunur. Bu bilgiyi de ekle ekler ve sonra tamamlanm genden istediimiz bilgileri okuruz: cos a = 25 , 3 tan a = 2 , 25 sec a = 3 25 , csc a = 3 , 2 cot a = 25 . 2
EKL 7.27 a = sin1 (3) ise, anin dier temel trigonometrik fonksiyonlarn deerleri bu genden okunabilir (rnek 4).
RNEK 5
sec A tan-1
x B . bulun. 3
zm
u = tan-1 s x> 3 d alrz (sadece aya bir isim vermek iin) ve uy tan u = kar/komu = x@3
olan dik gende resimlendiririz. genin hipotensnn uzunluu 2x 2 + 32 = 2x 2 + 9.

tan u x 3 u 3
x2
2 sec u x 9 3 x
u 3
olarak bulunur. Bylece x sec atan-1 b = sec u 3 = elde ederiz. 2x 2 + 9 . 3

Hipotens sec u = komu
524

ikago 179 Springfield 61 12 62 b c a Uak 180
RNEK 6
Kayma dzeltmesi
ikagodan St. Louise bir uak yolculuunda, hava grevlisi uan rotasndan ekil 7.28de grld gibi 12 mil sapm olduunu belirler. Orijinal, doru rotaya paralel olan bir rota iin a asn, b asn ve c = a + b dzeltme asn bulun.
zm
St. Louis
a = sin-1 b = sin-1
12 radyan L 3.8 L 0.067 radian 180 12 L 0.195 radyan radian L 11.2 62
EKL 7.28 Uzaklklar mil olarak yuvarlanm ekilde kayma dzeltmesi (rnek 7) diyagram (izim lekli deil).
c = a + b L 15.
y = sin1 unun Trevi

x = sin y fonksiyonunun p@2 y p@2 aralnda trevlenebildiini ve trevi kosinsn bu aralkta pozitif olduunu biliyoruz. Bu nedenle Blm 7.1deki Teorem 1, y = sin1 x ters fonksiyonun 1 x 1 aralnda trevlenebileceini garantiler. x = 1 veya x = 1de trevlenmesini bekleyemeyiz, nk bu noktalarda fonksiyonun grafiinin teetleri dikeydir (ekil 7.29). y = sin1 xin trevini f (x) = sin x ve f 1(x) = sin1 x ile Teorem 1i uygulayarak buluruz: s -1 d s x d = 1 s -1s x dd 1 cos s sin-1 x d 1 21 - sin2 s sin-1 x d 1 21 - x 2
Teorem 1
p 2
y sin1x Tanm aral: 1 x 1 Deer aral: p/2 y p/2 1 x
1 p 2
s u d = cos u
=
EKL 7.29 y = sin1 xin grafii.
cos u = 21 - sin2 u
sin s sin-1 x d = x
Alternatif Tretme:
Teorem 1i dorudan uygulamak yerine, y = sin1 xin trevini kapal trev kullanarak aadaki gibi bulabiliriz: sin y = x d s sin y d = 1 dx cos y dy = 1 dx dy 1 = cos y dx = 1 21 - x 2
y = sin-1 x 3 sin y = x ki tarafn da xe gre trevi
Zincir Kural p@2 y p@2 aralnda cos y 0 olduu iin blebiliriz.
cos y = 21 - sin2 y
7.7
525
Hangi tretmeyi kullanrsak kullanalm, y = sin1 xin xe gre trevi d 1 s sin-1 x d = . dx 21 - x 2
olarak bulunur. u u u 1 olmak zere u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, Zincir Kuraln uygulayarak
d du 1 s sin-1 u d = , 2 dx dx 21 - u elde ederiz.
u 6 1.
RNEK 7
Trev Formln Uygulamak

d 1 s sin-1 x 2 d = dx 21 - s x 2 d2
2x d 2 sx d = dx 21 - x 4
y = tan1 u nun Trevi

y = tan1 xnun trevini, f (x) = tan x ve f 1(x) = tan1 x ile Teorem 1i uygulayarak buluruz. p@2 x p@2 iin tan x pozitif olduundan Teorem 1 uygulanabilir: s -1 d s x d = = = = 1 s -1s x dd 1 sec2 s tan-1 x d 1 1 + tan2 s tan-1 x d 1 1 + x2
Teorem 1
s u d = sec2 u
sec2 u = 1 + tan2 u
tan s tan-1 x d = x
Trev, btn reel saylar iin tanmldr. u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise aadaki Zincir Kural formunu elde ederiz.
d du 1 s tan-1 u d = . 2 dx dx 1 + u
RNEK 8
Hareket Eden Bir Parack
Bir parack x-ekseni zerinde herhangi bir t 0 anndaki konumu xs t d = tan-1 2t . olacak ekilde hareket etmektedir. t = 16 iken paracn hz nedir?
zm
ys t d =
d 1 tan-1 1t = dt 1 + ( 1t) 2
d 1 1t = 1 + t dt
1 2 1t
526
t = 16 iken hz ys 16 d = dr. 1 1 + 16
1 1 = . 136 2 216
y = sec1 unun Trevi

0 x p@2 ve p@2 x p iin sec xin trevi pozitif olduundan Teorem 1, ters fonksiyonunun trevlenebildiini syler. Teorem 1deki forml dorudan uygulamak yerine y = sec1 x, | x | 1, fonksiyonun trevini kapal trev Zincir Kuraln kullanarak aadaki gibi alrz: y = sec-1 x sec y = x d d s sec y d = x dx dx sec y tan y dy = 1 dx dy 1 = sec y tan y dx Sonucu xe gre ifade etmek zere sec y = x bantlarn kullanarak dy 1 = ; . dx x 2x 2 - 1
y p y sec1x Ters Fonksiyon Bants ki tarafn da xe gre trevi
Zincir Kural x 7 1, y olduundan s 0, p> 2 d s p> 2, p d ve sec y tan y 0
ve and
tan y = ; 2sec2 y - 1 = ; 2x 2 - 1
elde ederiz. aret iin () bir ey yapabilir miyiz? ekil 7.30a bakmak y = sec1 xin grafiinin eiminin daima pozitif olduunu gsterir. Dolaysyla
p 2
1 2 d sec-1 x = d x 2x - 1 dx 1 x 2x 2 - 1 +
if x 7 1 if x 6 - 1.
EKL 7.30 y = sec1 x erisinin eimi hem x 1, hem de x 1 iin pozitiftir.
bulunur. Mutlak deer sembol ile ; belirsizliini ortadan kaldran tek bir forml yazabiliriz: d 1 sec-1 x = . dx x 2x 2 - 1 | u | 1 olmak zere u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise aadaki ifadeyi buluruz:
d du 1 s sec-1 u d = , 2 dx dx u 2 u 1
u 7 1.
7.7
527
RNEK 9
Forml Kullanmak
d d 1 sec-1 s 5x 4 d = s 5x 4 d 4 4 2 dx dx 5x 2s 5x d - 1 1 = s 20x 3 d 5x 4 225x 8 - 1 4 = x 225x 8 - 1
5x 4 7 0
Dier nn Trevleri
Dier ters trigonometrik fonksiyonun arkkosins, arkkotanjant ve arkkosekant trevlerini bulmak iin ayn teknii kullanabiliriz, fakat aadaki denklemler sayesinde ok daha kolay bir yol vardr.
Ters FonksiyonTers Co-fonksiyon zdelikleri cos-1 x = p> 2 - sin-1 x cot-1 x = p> 2 - tan-1 x csc-1 x = p> 2 - sec-1 x
Bu zdeliklerden ilkini (4) Denkleminde gryoruz. Dierleri benzer yolla elde edilir. Ters co-fonksiyonlarn trevlerinin, kar gelen ters fonksiyonlarn trevlerinin negatifleri olduklar kolaylkla grlebilir. rnein, cos1 xin trevi aadaki gibi hesaplanr. d d p (cos-1 x) = a - sin-1 x b dx dx 2 = = d (sin-1 x) dx 1 21 - x 2
arcsinsn trevi zdelik
RNEK 10
1
Arkkotanjant Erisine Bir Teet
y = cos x grafiine x = 1de teet olan doru iin bir denklem bulunuz.
zm
nce cot-1 s - 1 d = p> 2 - tan-1 s - 1 d = p> 2 - s - p> 4 d = 3p> 4.
olduunu not edelim. Teetin eimi dy 1 1 1 ` = ` = = - , 2 dx x = -1 1 + x 2 x = -1 1 + s - 1 d2 dir. Dolaysyla teetin denklemi y 3p@4 = (1@2)(x + 1) dir.
528
Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri Tablo 7.3 te zetlenmitir

TABLO 7.3 Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri
1.
du> dx ds sin-1 u d = , dx 21 - u 2
u 6 1 u 6 1
2.
du> dx ds cos-1 u d = , dx 21 - u 2 du> dx ds tan-1 u d = dx 1 + u2
3.
4.
du> dx ds cot-1 u d = dx 1 + u2 du> dx ds sec-1 u d , = dx u 2u 2 - 1 - du> dx ds csc-1 u d , = dx u 2u 2 - 1 u 7 1 u 7 1
5.
6.
ntegrasyon Formlleri
Tablo 7.3teki trev formlleri Tablo 7.4teki yararl integrasyon formln verir. Formller, sa taraftaki fonksiyonlarn trevlerini alarak kolayca salanabilir.
TABLO 7.4 Ters trigonometrik fonksiyonlarla hesaplanan integraller
Aadaki formller herhangi bir a 0 sabiti iin geerlidir. 1. 2. 3. u du = sin-1 a a b + C L 2a 2 - u 2 du u 1 = a tan-1 a a b + C 2 2 La + u du u 1 = a sec-1 a + C L u 2u 2 - a 2 ( u 2 6 a 2 iin geerli) (Her u iin geerli) ( u 7 a 7 0 iin geerli)
Tablo 7.3teki trev formllerinde a = 1dir, fakat ou integrasyonda a 1dir ve Tablo 7.4teki formller daha yararldr.
RNEK 11
(a)
23>2
ntegral Formllerini Kullanmak

dx = sin-1 x d = sin-1 a
23>2 22>2
22>2 21 - x 2 L
23 22 p p p b - sin-1 a b = = 2 2 3 4 12
7.7
1 1
529
(b)
dx p p - 0 = = tan-1 x d = tan-1 s 1 d - tan-1 s 0 d = 2 4 4 0 0 1 + x L

22
(c)
dx
2
2> 23 x 2x - 1 L
= sec-1 x d
22 2> 23
p p p = 4 6 12
RNEK 12
(a) (b)
Dnm ve Tablo 7.4 Kullanmak

dx =
2
L 29 - x
x = sin-1 a b + C 3 L 2s 3 d - x dx
2 2
a = 3, u = x ile Tablo 7.4, Forml 1 ve du> 2 = dx a = 23, u = 2x, and
dx du 1 = 2 L 2a 2 - u 2 L 23 - 4x 2 = 1 -1 u sin a a b + C 2 1 -1 2x sin a b + C 2 23
Forml 1
RNEK 13
Tam Kareye Tamamlamak

dx . L 24x - x 2
integralini hesaplayn. 24x - x 2 ifadesi Tablo 7.4teki formllerden hibirine uymaz, o yzden nce tam kareye tamamlama yntemiyle 4x x2yi yeniden yazarz:
zm
4x - x 2 = - s x 2 - 4x d = - s x 2 - 4x + 4 d + 4 = 4 - s x - 2 d2 . Sonra a = 2, u = x 2 ve du = dx koyarak dx dx = L 24x - x 2 L 24 - s x - 2 d2 = du L 2a 2 - u 2

ve du = dx a = 2, u = x - 2, and
u = sin-1 a a b + C = sin-1 a buluruz. x - 2 b + C 2
Tablo 7.4, Forml 1
RNEK 14
Tam Kareye Tamamlamak

dx . 2 L 4x + 4x + 2
530
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar zm
4x2 + 4x binom ifadesini tam kareye tamamlarz: 4x 2 + 4x + 2 = 4s x 2 + x d + 2 = 4 ax 2 + x + = 4 ax +

2
1 4 b + 2 4 4
1 b + 1 = s 2x + 1 d2 + 1. 2
Sonra, dx dx du 1 = = 2 2 2L u 2 + a 2 L s 2x + 1 d + 1 L 4x + 4x + 2 = = buluruz. 1 2
a = 1, u = 2x + 1, ve du/2 = dx Tablo 7.4, Forml 2
u 1 tan-1 a a b + C a
1 tan-1 s 2x + 1 d + C 2
a = 1, u = 2x + 1
RNEK 15
Dnm Kullanmak
dx L 2e
2x
. - 6
zm
dx L 2e
2x
= - 6 =
L 2u 2 - a 2 du L u 2u 2 - a 2
du> u
u = e x, du = e x dx, dx = du> e x = du> u, a = 16
u 1 = a sec-1 a + C = ex 1 sec-1 a b + C 26 26
Tablo 7.4, Forml 3
ALITIRMALAR 7.7
Ters Trigonometrik Fonksiyonlarn Bilinen Deerleri
rnek 13teki gibi referans genler kullanarak 112 altrmalarndaki alar bulun. 1 1. a. tan-1 1 b. tan-1s - 13 d c. tan-1 a b 23 -1 b 2. a. tan-1s - 1 d b. tan-1 23 c. tan-1 a 2 3 -1 -1 b a. sin a 3. 2 1 b 22 1 4. a. sin-1 a b 2 5. a. cos
-1
sin-1 a
c. sin-1 a
- 23 b 2 -1 22 -1 22 1 22 b b b c. sin-1 a 23 b 2 23 b 2 - 23 b 2
b. sin-1 a b. cos
-1
1 a b 2 -1 b 2
c. cos-1 a c. cos-1 a
6. a. cos-1 a
b. cos-1 a
7.7 b. sec-1 a b. sec-1 a b. csc-1 a b. csc-1 a b. cot b. cot

-1
Ters Trigonometrik Fonksiyonlar 34. tan s cos-1 x d
531
7. a. sec-1s - 12 d 8. a. sec-1 22 9. a. csc-1 22 10. a. csc-1 s - 12 d 11. a. cot 12. a. cot

-1
2 23 -2 23 -2 23 2 23
b b b b
c. sec-1s - 2 d c. sec-1 2 c. csc-1 2 c. csc-1 s - 2 d c. cot-1 a c. cot

-1
33. cos s sin-1 x d 35. sin s tan 1x 2 - 2x d,

-1
x 2 37. cos asin-1 2y b 3
36. sin atan-1 38. cos asin

-1
x 2x + 1 y b 5
2
x 39. sin asec-1 b 4
40. sin sec-1 a b b
2x 2 + 4 b x
s - 1d (1)
s 13 d s - 13 d
-1 23 1 23
Limitler
4148 altrmalarndaki limitleri bulun. (pheye derseniz, fonksiyonun grafiine bakn.) 41. lim- sin-1 x
x:1
-1
-1
Trigonometrik Fonksiyon Deerleri

13. a = sin1 (5@13) ise cos a, tan a, sec a, csc a, sec a ve cot ay bulun. 14. a = tan1 (4@3) ise sin a, cos a, sec a, csc a ve cot ay bulun. 15. a = sec1 (5) ise sin a, cos a, tan a, csc a ve cot ay bulun. 16. a = sec bulun.
-1
42. 44. 46. 48.
x : -1+ x: -q x: -q x: -q
lim cos-1 x
43. lim tan-1 x

x: q x: q x: q
lim tan-1 x lim sec-1 x
45. lim sec-1 x 47. lim csc-1 x
s - 113> 2 d , ise sin a, cos a, tan a, csc a, ve cot ay
lim csc-1 x
Trev Bulmak
4970 altrmalarnda, ynin uygun deikene gre trevini bulun. 49. y = cos-1 s x 2 d 51. y = sin-1 22 t 53. y = sec s 2s + 1 d 23 bb 2
-1
Trigonometrik ve Ters Trigonometrik Fonksiyonlar Hesaplama

1728 altrmalarndaki deerleri hesaplayn. 17. sin acos-1 a 22 bb 2 1 18. sec acos-1 b 2 20. cot asin-1 a-
50. y = cos-1 s 1/x d 52. y = sin-1 s 1 - t d 54. y = sec-1 5s
1 19. tan asin-1 a- b b 2
21. csc s sec-1 2 d + cos s tan-1 s - 13 dd 22. tan s sec-1 1 d + sin s csc-1s - 2 dd 1 1 23. sin asin-1 a- b + cos-1 a- b b 2 2 24. cot asin-1 1 a- b - sec-1 2 b 2 26. sec s cot-1 13 + csc-1s - 1 dd (Yant p@6 deildir .)p> 6. d s The answer is not (Yant p@4 deildir .)p> 4. d s The answer is not -
55. y = csc-1 s x 2 + 1 d, x 7 0 x 56. y = csc-1 2 3 1 57. y = sec-1 t , 0 6 t 6 1 58. y = sin-1 2 t 59. y = cot-1 2t 61. y = ln s tan-1 x d 63. y = csc
-1
60. y = cot-1 2t - 1 62. y = tan-1 s ln x d 64. y = cos-1 s e -t d 66. y = 2s 2 - 1 - sec-1 s

-1
se d
2
25. sec s tan-1 1 + csc-1 1 d 27. sec

-1
65. y = s 21 - s 2 + cos-1 s 67. y = tan 2x - 1 + csc

-1
p asec a- b b 6 p bb 4
x,
x 7 1
1 68. y = cot-1 x - tan-1 x
69. y = x sin-1 x + 21 - x 2
28. cot-1 acot a-
x 70. y = ln s x 2 + 4 d - x tan-1 a b 2
Trigonometrik fadeleri Bulmak

2940 altrmalarndaki ifadeleri hesaplayn. x 29. sec atan-1 b 2 31. tan s sec-1 3y d 30. sec s tan-1 2x d y 32. tan asec-1 b 5
ntegral Hesaplamak
7194 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 71. dx
2
L 29 - x dx 73. 2 L 17 + x
72.
dx
L 21 - 4x 2 dx 74. 2 L 9 + 3x
532
75. 77.
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar dx L x 225x 2 - 2

1
76. 78.
dx L x 25x 2 - 4
322>4
Limitler
113116 altrmalarndaki limitleri bulun.
2
4 ds
2
ds
0 24 - s L 2 dt 79. 2 0 8 + 2t L
29 - 4s dt 80. 2 -2 4 + 3t L
2 2
0 L
113. lim
sin-1 5x x x:0
x: q
114. lim+
x:1
2x 2 - 1 sec-1 x
2 115. lim x tan-1 x
116. lim
81. 83.
- 22>2 -1 L
dy y 24y - 1 3 dr
82. 84.
- 22>3 -2>3 L
2 tan-1 3x 2 x:0 7x 2
dy y 29y 2 - 1 6 dr
117120 altrmalarndaki integrasyon formllerini dorulayn. tan-1 x tan-1 x 1 dx = ln x - ln s 1 + x 2 d + C x 2 2 L x 5 x 4 dx x4 cos-1 5x + 118. x 3 cos-1 5x dx = 4 4 L L 21 - 25x 2 117. 119. 120. L L s sin-1 x d2 dx = xs sin-1 x d2 - 2x + 2 21 - x 2 sin-1 x + C x ln s a 2 + x 2 d dx = x ln s a 2 + x 2 d - 2x + 2a tan-1 a + C
L 21 - 4s r - 1 d2 dx 85. 2 L 2 + sx - 1d 87. dx
L 24 - s r + 1 d2 dx 86. 2 L 1 + s 3x + 1 d
L s 2x - 1 d 2s 2x - 1 d2 - 4 dx 88. L s x + 3 d 2s x + 3 d2 - 25 p>2 p>4 2 cos u du csc2 x dx 89. 90. 2 2 -p>2 1 + s sin u d p>6 1 + s cot x d L L
ln 23
91. 93.
0 L
e x dx 1 + e 2x y dy
ep>4

121124 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn. dy 1 , y s0d = 0 = 121. dx 21 - x 2 dy 1 - 1, y s 0 d = 1 = 2 dx x + 1 dy 1 , x 7 1; y s 2 d = p = 123. dx x 2x 2 - 1 122. 124. dy 2 1 , = dx 1 + x2 21 - x 2 y s0d = 2
92. 94.
1 L
4 dt t s 1 + ln2 t d sec2 y dy
L 21 - y 4
L 21 - tan2 y
95104 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. dx L 2 - x 2 + 4x - 3 0 6 dt 97. 1 L 23 - 2t - t 2 dy 99. 2 L y - 2y + 5 95. 8 dx 1 x - 2x + 2 L dx 103. L s x + 1 d 2x 2 + 2x 101.

2 2
dx L 22x - x 2 1 6 dt 98. 1 > 2 L 23 + 4t - 4t 2 dy 100. 2 L y + 6y + 10 96. 2 dx 2 x - 6x + 10 L dx 104. L s x - 2 d 2x 2 - 4x + 3 102.

2 4
Uygulamalar ve Teori
125. Bir snfta duvar yannda oturarak snfn nndeki tahtaya bakyorsunuz. Tahat 12 ft uzunluundadr ve yannda oturduunuz duvarn 3 ft ilerisinden balar. Kar duvardan x ft uzaklktaysanz grme anzn x x a = cot-1 - cot-1 15 3 olduunu gsterin.
105112 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 105. 107. 109. 111. e sin

-1
dx
L 21 - x 2 s sin-1 x d2 dx L 21 - x 2 dy
-1 2 L s tan y ds 1 + y d 2 sec2 s sec-1 x d dx 22 L
x 2x 2 - 1
dx L 21 - x 2 2tan-1 x dx 108. 2 L 1 + x dy 110. 1 L s sin y d 21 - y 2 2 cos s sec-1 x d dx 112. 2> 23 L x 2x 2 - 1 106.
e cos
-1
Tahta
12'
3'
a
Duvar x
Siz
7.7 126. y = sec1 x ve x-ekseni arasnda, x = 1den x = 2ye kadar olan blge (ekilde gsterilen) bir dnel cisim elde etmek zere y-ekseni etrafnda dndrlyor. Dnel cismin hacmini bulun.
y

y p p 2
533
y sec1x
p 3
y sec x
b. (Cebirsel) Aadaki iki denklemi sec1(x) = p sec1 x zdeliini elde edin. cos-1 s - x d = p - cos-1 x sec
-1
birletirerek
127. ekilde gsterilen koninin yanal ykseklii 3 m dir. Koninin hacmini maksimize eden, belirtilen a ne olmaldr.
Buradaki hangi a en byk hacmi verir? h 3
Denklem (3) Denklem (5)
131. sin-1 x + cos-1 x = p> 2 zdelii ekil 7.21, 0 x 1 iin zdelii tespit eder. [1, 1]in geri kalannda zdelii saptamak zere iin dorudan hesaplamayla x = 1, 0 ve 1 iin doruluunu gsterin. Sonra, xin (1, 0)daki deerleri iin x = a, a 0 olsun. (1) ve (3) denklemlerini sin1(a) + cos1(a) toplamna uygulayn. 132. tan-1 x + tan-1 s 1> x d toplamnn sabit olduunu gsterin. 133136 altrmalarndaki ifadelerin hangileri tanmldr, hangileri tanml deildir? Cevaplarnz aklayn. 133. a. tan-1 2 134. a. csc-1 (1> 2) 135. a. sec
-1
x = cos s 1> x d
-1
128. a asn bulun.
b. cos-1 2 b. csc-1 2 b. sin-1 22 b. cos-1 s - 5 d
65 21 50 b
136. a. cot-1 s - 1> 2 d
137. (Altrma 125in devam) Grme anz ay maksimize etmek iin duvar boyunca iskemlenizin yerini dzenlemek istiyorsunuz. Odann n tarafndan ne kadar uzakta oturmanz gerekir? 138. Hangi x-deeri aada gsterilen u asn maksimize eder? Bu noktada u ne kadar genitir? u = p cot1 x cot1 (2 x) olduunu gstermekle balayn.
y 1
129. Aada tan1 1 + tan1 2 + tan1 3 = p eitliinin resmi olmayan bir ispat verilmitir. Neler olduunu aklayn.
u 0 x 2
139. (a) ve (b)deki integrallerin ikisi de doru olabilir mi? Aklayn. dx = sin-1 x + C L 21 - x 2 dx dx = - = - cos-1 x + C b. L 21 - x 2 L 21 - x 2 140. (a) ve (b)deki integrallerin ikisi de doru olabilir mi? Aklayn. dx dx = - = - cos-1 x + C a. L 21 - x 2 L 21 - x 2 a.
130. sec1(x) = p sec1 x zdeliinin iki elde edilii a. (Geometrik) sec1(x) = p sec1 xin resimli bir ispat. Bakn, yapabilirseniz neler olduunu syleyin.
534
b.
dx L 21 - x
2
- du L 21 - s - u d - du
2 2
x = - u, dx = - du
Dilimleyerek Hacim Bulma

149 ve 150 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun. 149. Cisim, x-eksenine x = 1 ve x = 1 noktalarnda dik olan dzlemler arasndadr. x-eksenine dik olan dik-kesitleri a. aplar y = - 1> 21 + x 2 erisinden y = 1> 21 + x 2 . erisine uzanan emberlerdir;
L 21 - u = cos-1 u + C = cos-1 s - x d + C
141. csc-1 u =
u = -x
p - sec-1 u 2 bantsn kullanarak sec1 unun trev formlnden Tablo 7.3teki csc1 unun trev formln elde edin. 142. y = tan1 xin trevinin forml olan dy 1 = dx 1 + x2 formln, buna denk olan tan y = x denkleminin iki tarafnn da trevini alarak karnz. 143. Aadaki forml tretmek iin Blm 7.1, Teorem 1deki Trev Kuraln kullann: d 1 sec-1 x = , dx x 2 x2 - 1 144. cot-1 u = p - tan-1 u 2 x 7 1. T
150. Cisim x-eksenine x = - 22> 2 ve x = 22> 2 . noktalarnda dik olan dzlemler arasndadr. x-eksenine dik olan dik-kesitleri 4 a. aplar, x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . erisine uzanan emberler; b. kegenleri x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . erisine uzanan karelerdir.
4
b. tabanlar y = - 1> 21 + x 2 erisinden y = 1> 21 + x 2 . erisine uzanan dikey karelerdir.
Hesap Makinesi ve Grafik Aratrmalar

151. Aadaki deerleri bulun. a. sec-1 1.5 a. sec-1s - 3 d b. csc-1 s - 1.5 d b. csc-1 1.7 c. cot-1 2 c. cot-1 s - 2 d 152. Aadaki deerleri bulun.
153155 altrmalarnda, her bir bileke fonksiyonun tanm ve deer kmelerini bulun. Sonra, bileenleri ayr ekranlarda izin. Her durumda grafikler anlaml mdr? Cevaplarnz aklayn. Grdnz herhangi farkllklar yorumlayn. 153. a. y = tan-1 s tan x d 154. a. y = sin-1 s sin x d 155. a. y = cos s cos x d
-1
bantsn kullanarak tan1 unun trev formlnden Tablo 7.3teki cot1 unun trev formln tretin. 145. s x d = sin-1 x - 1 , x 0, and ve g s x d = 2 tan-1 1x ? x + 1 fonksiyonlarnn zellii nedir? Aklayn. and ve g s x d = tan 2x 2 + 1 fonksiyonlarnn zellii nedir? Aklayn.
-1
b. y = tan s tan-1 x d b. y = sin s sin-1 x d b. y = cos s cos-1 x d
156. y = sec (sec1 x) = sec (cos1 (1@x))in grafiini izin. Ne grdnz aklayn. grafiini 157. Newton ylan y = 4x@(x2 + 1) Newtom ylannn izin. Sonra, ayn erevede y = 2 sin (2 tan1 x)in grafiini izin. Ne gryorsunuz? Aklayn. 158. y = (2 x2)@x2 rasyonel fonksiyonunu izin. Sonra, ayn erevede y = cos (2 sec1 x)in grafiini izin. Ne gryorsunuz? Aklayn. 159. s x d = sin-1 xi, ilk iki trevinin grafiiyle birlikte izin. nin davrannn ve grafiinin eklinin, ve nn iaret ve deerleriyle ilikisini yorumlayn. 160. s x d = tan-1 xi, ilk iki trevinin grafiiyle birlikte izin. nin davrannn ve grafiinin eklinin, ve nn iaret ve deerleriyle ilikisini yorumlayn.
146. s x d = sin
-1
1 x?
147. Aada gsterilen dnel yzeyin hacmini bulun.

3 3 y y 1
x2
3 x
148. Yay uzunluu y = 21 - x 2, 1@2 x 1@2 erisinin uzunluunu bulunuz.
7.8
Hiperbolik Fonksiyonlar
535
7.8
Hiperbolik fonksiyonlar, ex ve ex eksponansiyel fonksiyonlarnn kombinasyonlar ile oluturulurlar. Hiperbolik fonksiyonlar bir ok matematiksel ifadeyi basitletirirler ve uygulamalarda nemlidirler. rnein, bir elektrik iletim hattnda olduu gibi, iki ucundan aslm bir kablodaki gerilmeleri hesaplama gibi problemlerde kullanlrlar. Ayrca, diferansiyel denklemlerin zmlerini bulmada nemli rol oynarlar. Bu blmde, hiperbolik fonksiyonlarn, grafiklerinin, trevlerinin nasl hesaplandnn ve neden nemli ters trevler olarak ortaya ktklarnn ksa bir tantmn veriyoruz.
Eksponansiyel Fonksiyonun ift ve Tek Ksmlar

Blm 1.4teki ift ve tek fonksiyon tanmlarn ve grafiklerinin simetrilerini hatrlayn. Bir ift fonksiyon (x) = (x) bantsn salarken, bir tek fonksiyon (x) = (x) bantsn salar. Merkezi orijinde olan bir aralkta tanmlanan her fonksiyonu bir ift fonksiyon ve bir tek fonksiyonun toplam olarak tek bir ekilde yazlabilir. Ayrma s x d =
x
s x d + s - x d s x d - s - x d . + 2 2 ('')''* ('')''*
even part ift ksm odd part tek ksm
olarak yaplr. e i bu ekilde yazarsak, ex = e x - e -x e x + e -x + . 2 2 (')'* (')'*

even part ift ksm odd part tek ksm
buluruz. exin, srasyla, kosins hiperbolik ve sins hiperbolik olarak adlandrlan ift ve tek ksmlarnn zel yararlar vardr. Elastik cisimlerdeki dalga hareketlerini ve metal soutucu kanatlardaki scaklk dalmlarn tanmlarlar. St. Louisdeki Batya giden Gateway Archn merkez dorusu arlklandrlm bir hiperbolik kosins erisidir.
Tanmlar ve zdelikler
Kosins hiperbolik ve sins hiperbolik fonksiyonlar Tablo 7.5teki ilk iki denklemle tanmlanrlar. Tablo ayrca tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant hiperbolik fonksiyonlarn da verir. Greceimiz gibi, hiperbolik fonksiyonlar isimlerini aldklar trigonometrik fonksiyonlarla bir ok benzerlik gsterirler. (Altrma 84e de bakn.) cosh x gsterimi genellikle ko x ve sinh x gsterimi sin x olarak okunur. Hiperbolik fonksiyonlar Tablo 7.6daki zdelikleri salarlar. Bunlar iaret farklar dnda, trigonometrik fonksiyonlardan bildiimiz zdeliklere benzerler. kinci denklem aadaki ekilde elde edilir: 2 sinh x cosh x = 2 a = e x - e -x e x + e -x ba b 2 2
e 2x - e -2x 2
= sinh 2x .
536
TABLO 7.5 Alt temel hiperbolik fonksiyon
EKL 7.31
xin sins hiperbolii:
sinh x =
e x - e -x 2
y
x 3 y e 2 2 1
y sinh x 1 2 3 x x ye 2
3 2 1 1 2 3 (a)
xin kosins hiperbolii:
cosh x =
e x + e -x 2
x y e 2
y y cosh x 3 2 1
x y e 2
3 2 1
1 2 3
(b)
Tanjant hiperbolik:
tanh x =
sinh x e x - e -x = x cosh x e + e -x
y1 2 1
y 2 y coth x y tanh x x 1 2 y 1
Kotanjant hiperbolik:
coth x =
cosh x e x + e -x = x sinh x e - e -x
2 y coth x (c) y 2
Sekant hiperbolik:
sech x =
1 2 = x cosh x e + e -x
y1 x 1 2 y sech x
TABLO 7.6 Hiperbolik fonksiyon
2 1 0
zdelikleri cosh2 x - sinh2 x = 1 sinh 2x = 2 sinh x cosh x cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x cosh2 x = sinh2 x = cosh 2x + 1 2 cosh 2x - 1 2
(d)
Kosekant hiperbolik:
csch x =
2 1 = x sinh x e - e -x
y 2 1 2 1 1 x 1 2 y csch x
tanh2 x = 1 - sech2 x coth2 x = 1 + csch2 x
(e)
7.8
537
Dier zdelikler, hiperbolik fonksiyonlarn tanmlarnda dnmler ve cebir kullanarak benzer ekilde elde edilirler. Birok standart fonksiyon gibi, hiperbolik fonksiyonlar ve tersleri, hesap makineleri ile, bu amaca ynelik zel tular veya temel tulardan oluan bir dizi kullanarak, kolaylkla hesaplanrlar.
Trevler ve ntegraller
Trevlenebilir ex ve exin rasyonel kombinasyonlar olan hiperbolik fonksiyonlarn tanml olduklar her noktada trevleri vardr (Tablo 7.7). Burada da, trigonometrik fonksiyonlarla benzerlikler vardr. Tablo 7.7deki trev formlleri Tablo 7.8deki integral formllerini verirler.
TABLE 7.7 Hiperbolik fonksiyonlarn TABLE 7.8 Hiperbolik fonksiyonlarn
trevleri du d s sinh u d = cosh u dx dx du d s cosh u d = sinh u dx dx du d s tanh u d = sech2 u dx dx du d s coth u d = - csch2 u dx dx du d s sech u d = - sech u tanh u dx dx du d s csch u d = - csch u coth u dx dx
integral formlleri L L L L L L sinh u du = cosh u + C cosh u du = sinh u + C sech2 u du = tanh u + C csch2 u du = - coth u + C sech u tanh u du = - sech u + C csch u coth u du = - csch u + C
Trev formlleri, eunun trevinden elde edilirler: d d e u - e -u b s sinh u d = a 2 dx dx e u du> dx + e -u du> dx = 2 du = cosh u dx Bu, ilk trev formln verir. d d 1 b s csch u d = a dx dx sinh u cosh u du = sinh2 u dx 1 cosh u du = sinh u sinh u dx du = - csch u coth u dx
csch unun tanm Blm Kural Terimleri yeniden yazmak csch u ve coth unun tanm sinh unun tanm e unun trevi cosh unun tanm
Bu hesaplama da son forml verir. dierleri benzer ekilde elde edilirler.
538
RNEK 1
(a)
Trevleri ve ntegralleri Bulmak
d d A tanh 21 + t 2 B = sech2 21 = t 2 # dt A 21 + t 2 B dt t = sech2 21 + t 2 21 + t 2 L coth 5x dx = cosh 5x 1 du dx = 5L u sinh 5 x L 1 1 = ln u + C = ln sinh 5x + C 5 5 cosh 2x - 1 dx 2 0 L 1 1 1 1 sinh 2x = s cosh 2x - 1 d dx = c - xd 2L 2 2 0 0 sinh 2 1 = - L 0.40672 4 2
ln 2 0 L 1
(b)
u = sinh 5x , du = 5 cosh 5x dx
(c)
0 L
sinh2 x dx =
Tablo 7.6
Bir hesap makinesi ile hesaplayn
ln 2
(d)
0 L
4e x sinh x dx =
4e x
= C e 2x - 2x D 0 L 1.6137
e x - e -x dx = 2 0 L
ln 2
ln 2
s 2e 2x - 2 d dx
= s e 2 ln 2 - 2 ln 2 d - s 1 - 0 d
= 4 - 2 ln 2 - 1
Ters Hiperbolik Fonksiyonlar

Alt hiperbolik fonksiyonun tersleri integrasyonda ok kullanldr. d(sinh x)@dx = cosh x 0 olduundan, sins hiperbolik, xin artan bir fonksiyonudur. Tersini y = sinh1 x ile gsteririz. q x q aralndaki her x iin, y = sinh1 xin deeri, sins hiperbolii x olan saydr. y = sinh x ve y = sinh1 xin grafikleri ekil 7.32ada gsterilmektedir. y = cosh x fonksiyonu, ekil 7.31deki grafiinden grebileceimiz gibi, bire-bir deildir. Fakat kstlanm y = cosh x, x 0, fonksiyonu bire-bir dir ve dolaysyla y = cosh1 x ile gsterilen bir tersi vardr. Her x 1 deeri iin, y = cosh1 x, 0 y 6 q aralnda hiperbolik kosins x olan saydr. y = cosh x, x 0 ve y = cosh1 x fonksiyonlarnn grafikleri ekil 7.32bde gsterilmektedir. y = cosh x gibi, y = sech x = 1> cosh x de bire-bir deildir, fakat xin negatif olmayan deerlerine kstlanm eklinin bir tersi vardr ve y = sech1 x ile gsterilir. (0, 1] aralndaki her x deeri iin, y = sech1 x, negatif olmayan ve sekant hiperbolii x olan saydr. y = sech x, x 0, ve y = sech1 xin grafikleri ekil 7.32(c)de gsterilmektedir.
7.8
y y y sinh x y x y sinh1 x (x sinh y) 2 1 6 4 2 2 4 6 x 8 7 6 5 4 3 2 1 0 y cosh x, yx x0
y y sech1 x (x sech y, y 0)
539
yx
3 2 y cosh1 x (x cosh y, y 0) x 1 2 3 4 5 6 7 8 (b) 1 0
2 (c)
y sech x x0 x 3
(a)
EKL 7.32
Ters sins, kosins ve sekant hiperboliin grafikleri. y = x dorusuna gre simetrilere dikkat edin.
Tanjant, kotanjant ve kosecant hiperbolik fonksiyonlar tanm aralklarnda bire-bir dir ve y = tanh1 x, y = coth1 x, y = csch1 x
ile tanmlanan tersleri vardr. Bu fonksiyonlarn grafikleri ekil 7.33te verilmektedir.
y x tanh y y tanh1x x x coth y y coth1x
y x csch y y csch1x x
(a)
(b)
(c)
EKL 7.33
Ters tanjant, kotanjant ve kosekant hiperboliin grafikleri.
TABLO 7.9 Ters hiperbolik
Yararl Bantlar
Tablo 7.9daki bantlar, sadece sech1 x, csch1 x ve coth1 xin deerlerini veren hesap makinelerinde cosh1 x, sinh1 x ve tanh1 xin deerlerini hesaplamakta kullanrz. Bu bantlar tanmlarn dorudan birer sonucudur. rnein, 0 x 1 ise, 1 sech acosh-1 a x b b = dir. 1 1 cosh acosh-1 a x b b = 1 = x 1 ax b
fonksiyonlar iin bantlar 1 sech-1 x = cosh-1 x 1 csch-1 x = sinh-1 x coth

-1
x = tanh
-1
1 x
540
Bu nedenle, sekant hiperbolik (0, 1] zerinde bire-bir olduundan 1 cosh-1 a x b = sech-1 x elde edilir.
Trevler ve ntegraller
Ters hiperbolik fonksiyonlarn balca kullanmlar Tablo 7.10daki trev formllerini tersine eviren integrasyonlarda yatar.
TABLO 7.10 Ters hiperbolik fonksiyonlarn trevleri
ds sinh-1 u d du 1 = 2 dx dx 21 + u ds cosh-1 u d du 1 , = dx 2u 2 - 1 dx ds tanh-1 u d du 1 , = dx 1 - u 2 dx ds coth-1 u d du 1 , = dx 1 - u 2 dx - du> dx ds sech-1 u d , = dx u 21 - u 2 u 7 1 u 6 1 u 7 1 0 6 u 6 1 u Z 0
- du> dx ds csch-1 u d , = dx u 21 + u 2
tanh1 u ve coth1 unun trev formllerindeki u 6 1 ve u 7 1 kstlamalar bu fonksiyonlarn deerlerindeki doal kstlamalardan gelir. (ekil 7.33a ve bye bakn.) u 6 1 ile u 7 1 arasndaki ayrm trev formllerini integral formllerine dndrdmzde nem kazanr. u 6 1 ise, 1> s 1 - u 2 dnin integrali tanh1 u + C olur. 1 u 7 1 ise, integral coth u + C olur. Ters hiperbolik fonksiyonlarn trevlerinin nasl bulunduunu, d(coth1 u)@dxi hesapladmz rnek 2de gsteriyoruz. Dier trevler benzer ekilde elde edilirler.
RNEK 2
TARHSEL BYOGRAF
Sonya Kovalevsky (18501891)
Ters Hiperbolik Kosinsn Trevi
u, xin deerleri 1den byk trevlenebilir bir fonksiyonu ise, du d 1 s cosh-1 u d = . 2 dx 2u - 1 dx olduunu gsterin.
7.8 zm
541
nce x 1 iin, f (x) = cosh x ve f 1(x) = cosh1 x ile Teorem 1i uygulayarak f (x) = cosh1 xin trevini buluruz. 0 x olduundan Teorem 1 uygulanabilir. s -1 d s x d = 1 s -1 s x dd 1 sinh s cosh-1 x d 1 2cosh s cosh-1 x d - 1
2
Teorem 1
s u d = sinh u
cosh2 u - sinh2 u = 1, sinh u = 2cosh2 u - 1 cosh s cosh-1 x d = x
= Ksaca,
1 2x 2 - 1
d 1 s cosh-1 x d = . 2 dx 2x - 1 dir. Zincir Kural istenilen sonucu verir: d du 1 . s cosh-1 u d = 2 dx 2u - 1 dx rnek 2de olduu gibi, Teorem 1i dorudan uygulamak yerine, kapal trev alma ve Zincir Kuraln kullanarak da y = cosh1 x , x 1n trevini bulabiliriz: y = cosh-1 x x = cosh y 1 = sinh y dy dx
Edeer denklem xe gre trev alma ve Zincir Kural x 1 olduu iin, y 0 ve sinh y 0
dy 1 1 = = dx sinh y 2cosh2 y - 1 = 1 2x - 1
2
cosh y = x
Uygun deiken deiimleriyle, Tablo 7.10daki trev formlleri Tablo 7.11deki integrasyon formllerini verirler. Tablo 7.11deki her forml, sa taraftaki ifadenin trevini alarak salanabilir.
RNEK 3
Tablo 7.11i Kullanmak

1 0 L
2 dx 23 + 4x 2
542
TABLE 7.11 Ters hiperbolik fonksiyonlar veren integraller
1.
du L 2a + u
2 2
u = sinh-1 a a b + C,
a 7 0 u 7 a 7 0
2 2 uif ise u 2a 6 a2
2.
du u = cosh-1 a a b + C, L 2u 2 - a 2 du = d 2 2 1 La - u -1 u a coth a a b + C, du u 1 = - a sech-1 a a b + C, L u 2a 2 - u 2 du L u 2a + u

2 2
3.
1 -1 u a tanh a a b + C
2 uif ise u 2a2 7 a2
4.
0 6 u 6 a u Z 0 ve a 7 0
5.
u 1 = - a csch-1 a + C,
zm
Belirsiz integral 2 dx L 23 + 4x
2
du L 2a + u 2
2
u = 2x,
du = 2 dx,
a = 23
u = sinh-1 a a b + C = sinh-1 a olarak bulunur. Dolaysyla,

1
Tablo 7.11deki forml
2x 23
b + C.
2 dx
2
0 23 + 4x L
= sinh-1 a
2x 23
b d = sinh-1 a
0
2 b - sinh-1 s 0 d 23
= sinh-1 a bulunur.
2 b - 0 L 0.98665. 23
ALITIRMALAR 7.8
Hiperbolik Fonksiyonlarn Deerleri ve Bantlar
14 altrmalarnn her biri sinh x veya cosh xin bir deerini verir. Tanmlar ve cosh2 x sinh2 x = 1 bantsn kullanarak dier be hiperbolik fonksiyonu bulun. 1. sinh x = 3. cosh x = 3 4 x 7 0 2. sinh x = 4. cosh x = 4 3 13 , 5 x 7 0 510 altrmalarndaki ifadeleri yeniden yazn ve sonular elinizden geldiince sadeletirin. 5. 2 cosh (ln x) 7. cosh 5x + sinh 5x 9. s sinh x + cosh x d
4
6. sinh (2 ln x) 8. cosh 3x - sinh 3x
10. ln s cosh x + sinh x d + ln s cosh x - sinh x d
17 , 15
7.8 11. sinh s x + y d = sinh x cosh y + cosh x sinh y cosh s x + y d = cosh x cosh y + sinh x sinh y 41. ifadelerini kullanarak aadakileri gsterin. a. sinh 2x = 2 sinh x cosh x b. cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x . 12. cosh x ve sinh xin tanmlarn kullanarak cosh2 x sinh2 x = 1 olduunu gsterin. 47. 49. 43. 45. L L L L L sinh 2x dx 6 cosh a tanh x - ln 3 b dx 2 42. 44. 46. 1 b dx 2 48. 50.
543
Belirsiz ntegraller
4150 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. L L L L sinh x dx 5
4 cosh s 3x - ln 2 d dx coth u 23 du
x dx 7
Trevler
1324 altrmalarnda ynin uygun deikene gre trevini bulun. 13. y = 6 sinh x 3 1 sinh s 2x + 1 d 2 1 16. y = t 2 tanh t 18. y = ln s cosh z d 14. y = 20. y = csch u s 1 - ln csch u d 22. y = ln sinh y 1 coth2 y 2
sech2 ax 2t
csch2 s 5 - x d dx
sech 2t tanh 2t dt
csch s ln t d coth s ln t d dt t L
Belirli ntegraller
ln 4 ln 2
15. y = 2 2t tanh 2t 17. y = ln s sinh z d 19. y = sech u s 1 - ln sech u d 21. y = ln cosh y 1 tanh2 y 2
51. 53. 55.
ln 2 L -ln 4 L
coth x dx 2e u cosh u du
52. 54.
0 L ln 2 0 L 0 L 4 1 L 0 L
tanh 2x dx 4e -u sinh u du
p>2
-ln 2 p>4
23. y = s x 2 + 1 d sech s ln x d (pucu: Trev almadan nce, eksponansiyel cinsinden ifade edin ve sadeletirin.) 24. y = s 4x 2 - 1 d csch s ln 2x d 2536 altrmalarnda, ynin uygun deikene gre trevini bulun. 25. y = sinh-1 1x 27. y = s 1 - u d tanh-1 u 29. y = s 1 - t d coth 1 a b 2
-1
-p>4 L 2 cosh s ln t d dt 57. t 1 L 0
cosh s tan u d sec2 u du 56. 58. 60.
2 sinh s sin u d cos u du
8 cosh 1x dx 1x x 4 sinh2 a b dx 2
59.
26. y = cosh-1 2 2x + 1 28. y = s u2 + 2u d tanh-1 s u + 1 d 30. y = s 1 - t d coth

2 -1
x cosh2 a b dx 2 -ln 2 L
ln 10
2t
Ters Hiperbolik Fonksiyonlar ve Bunlarla lgili ntegralleri Hesaplamak

Bir hesap makinesinde hiperbolik fonksiyon tular yoksa, ters hiperbolik fonksiyonlar aadaki tabloda gsterildii ekilde logaritmalar cinsinden ifade edilerek hesaplanabilir.
31. y = cos-1 x - x sech-1 x

u
32. y = ln x + 21 - x 2 sech-1 x 34. y = csch-1 2u
33. y = csch-1
35. y = sinh-1 s tan x d 36. y = cosh-1 s sec x d,
0 6 x 6 p> 2 sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B ,
3740 altrmalarndaki integralleri dorulayn. 37. a. b. 38. L L L sech x dx = tan s sinh x d + C sech x dx = sin-1 s tanh x d + C x2 1 sech-1 x - 21 - x 2 + C 2 2
-1
x sech-1 x dx =
cosh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B , 1 1 + x , tanh-1 x = ln 2 1 - x 1 + 21 - x 2 b, sech-1 x = ln a x 21 + x 2 1 csch-1 x = ln a x + b, x 1 x + 1 coth-1 x = ln , 2 x - 1
-q 6 x 6 q x 1 x 6 1 0 6 x 1 x Z 0 x 7 1
x2 - 1 x x coth-1 x dx = coth-1 x + + C 39. 2 2 L 1 tanh-1 x dx = x tanh-1 x + ln s 1 - x 2 d + C 40. 2 L
544
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar b. Cismin snr hz, limt yyi bulun. c. 160 lblik (mg = 160) bir parat iin, zaman saniye ve mesafe fit olarak verilmek zere, knin tipik deeri 0.005tir. Paratnn snr hz nedir? 78. Byklkleri yerdeitirmeyle orantl ivmeler t annda bir koordinat ekseninde ilerleyen bir cismin konumunun a. s = a cos kt + b sin kt b. s = a cosh kt + b sinh kt
1>3 1>2
Bu tablodaki formlleri kullanarak 6166 altrmalarndaki saylar doal logaritmalar cinsinden ifade edin. 61. sinh-1 s - 5> 12 d 63. tanh-1 s - 1> 2 d 65. sech-1 s 3> 5 d 62. cosh-1 s 5> 3 d 64. coth-1 s 5> 4 d
66. csch-1 s - 1> 13 d
6774 altrmalarndaki integralleri a. ters hiperbolik fonksiyonlar b. doal logaritmalar cinsinden hesaplayn.
223
67.
dx 24 + x
2
0 L 2
68. 70.
6 dx 21 + 9x 2 dx 1 - x2 dx
0 L
olduunu varsayn. ki durumda da, d 2s> dt 2 ivmesinin s ile orantl, fakat birinci durumda orijine ynelmiken ikinci durumda orijinden uzaklayor olduunu gsterin.
dx 69. 2 5>4 1 - x L 71. 73.

3>13
0 L 2
dx x 21 - 16x cos x dx
2
1>5 L
72.
0 L 21 + sin2 x
1 x 24 + x 2 L e dx 74. 1 x 21 + s ln x d2 L
Uygulamalar ve Teori
75. a. Bir fonksiyonu orijin etrafnda simetrik bir aralkta tanmlysa (yani xte tanmlysa xte de tanmldr), s x d = s x d - s - x d s x d + s - x d + . 2 2 (1)
79. Traktr rmorklar ve traktriks Bir traktr rmorku bir yan caddeye veya yola geerken, arka tekerlekleri aadaki gibi bir eri izler (Bazen arka tekerleklerin kaldrma kmalarnn nedeni budur). Arka tekerlekleri x-ekseninde, birim uzunluklu bir ubukla orijindeki arabay temsil eden P noktasna balanm olan (1, 0) noktasndaki bir M ktlesi olarak kabul edersek, eri iin bir denklem bulabiliriz. P noktas y-ekseninde ilerlerken, Myi de arkasndan srkler. Latince ekmek anlamna gelen tractrum kelimesinden tretilmi traktriks ad verilen Mnin izledii erinin aadaki balang deer problemini zen y = (x) fonksiyonunun grafii olduu gsterilebilir: Diferansiyel denklem: Differential equation: Balang koulu: Initial condition: dy x 1 + = 2 dx x 21 - x 21 - x 2 y = 0 when x = 1.
olduunu gsterin. Sonra, s s x d + s - x dd> 2nin ift, s s x d - s - x dd> 2 nin tek olduunu gsterin. 76. sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B , q x q formln elde edin. Elde ederken karekkte neden eksi yerine art iareti kullandnz aklayn. 77. Paratle atlama Durgun konumdan yerekiminin etkisi ile den m ktleli bir cisim hznn karesiyle orantl bir direnle karlarsa, dn t saniyesinde cismin hz, k cismin aerodinamik zeliklerine ve havann younluuna bal bir sabit olmak zere, dy m = mg - ky 2 , dt diferansiyel denklemini salar. (Dn, havann younluundaki deiimin d etkilemeyecek kadar ksa olduunu kabul ediyoruz. a. y = mg gk tanh a m t b A k A b. nin kendisi (i) ift veya (ii) tek ise (1) denklemi olduka basitleir. Yeni denklemler nedir? Yantnz aklayn.
Balang deer problemini zerek erinin denklemini bulun. (Bir ters hiperbolik fonksiyona ihtiyacnz vardr).
y y f(x)
M(x, y)
(1, 0)
ifadesinin diferansiyel denklemi ve t = 0 iken y = 0 balang koulunu saladn gsterin.
80. Alan Birinci drtte bir blgede bulunan ve y = (1@a) cosh ax erisi, koordinat eksenleri ve x = b dorusu ile snrlanan blgenin alannn, ykseklii 1@a ve s, x = 0dan x = b ye kadar erinin uzunluu olmak zere, uzunluu s olan bir dikdrtgenin alanyla eit olduunu gsterin.(ekle bakn.)
7.8
y y 1 a cosh ax
545
b. (a) kkndaki denklemin iki tarafnn da uya gre trevini alarak Asud = olduunu gsterin. 1 . 2
1 a 0 b s x
c. Bu son denklemden A(u)yu zn. A(0)n deeri nedir? zmnzdeki integrasyon sabiti Cnin deeri nedir? C biliniyorsa, zmnz u ile A(u) arasndaki iliki hakknda ne syler?
y x2 y2 1 y x2 y2 1 P(cos u, sin u)
81. Hacim Birinci drtte bir blgede bulunan bir blge, stten y = cosh x erisi, alttan y = sinh x erisi, soldan ve sadan y-ekseni ve x = 2 dorusuyla snrlanmaktadr. Blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilecek cismin hacmini bulun. 82. Hacim y = sech x, x-ekseni ve x = ; ln 23 dorularyla snrlanan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 83. Yay uzunluu (1@2 cosh 2x erisinin x = 0dan x = ln 5 e kadar olan parasnn uzunluunu bulun. 84. Hiperbolik fonksiyonlardaki hiperbolik Hiperbolik isminin nereden geldiini merak ediyorsanz, yant udur: x = cos u ve y = sin u birim ember zerindeki (x, y) noktalaryla belirlenirken, x = cosh u ve y = sinh u fonksiyonlar x2 y2 = 1 birim hiperbolnn sa taraftaki dalnn zerindeki (x, y) noktalaryla belirlenirler.
y 1
u
sim
pt
P(cosh u, sinh u) u AOP blgesinin alannn iki katdr. x u0
ot
O u AOP blgesinin alannn iki katdr.
x u0
Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasndaki benzerliklerden biri bu iki diyagramla ortaya konur (Altrma 84). 85. Minimal bir yzey y = 3 cosh (x@4), ln 16 x ln 81, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle taranan yzeyin alann bulun.
y y 4 cosh(x/4) B(ln 81, 6.67) A(ln 16, 5) 4
A sim pt ot
u0 1
u
P(cosh u, sinh u) x x2 y2 1
0 1
cosh2 u sinh2 u = 1 olduundan, (cosh u, sinh u) noktas, her u deeri iin, x2 y2 = 1 hiperbolnn sa taraftaki dalnda bulunur (Altrma 84). Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasndaki baka bir benzerlik de, x2 y2 = 1 hiperbolnn sa taraftaki dalnn noktalarnn (cosh u, sinh u) koordinatlarndaki u deikeninin, ekildeki AOP blgesinin alannn iki kat olmasdr. Bunun nedenini anlamak iin, aadaki admlar gerekletirin. a. AOP blgesinin alannn aadaki formlle verildiini gsterin: 1 As u d = cosh u sinh u 2 1 L
cosh u
ln 16
ln 81
ekildeki A ve B noktalarn birletiren btn trevlenebilir fonksiyonlarn arasnda, y = 4 cosh (x@4) erisinin en kk alanl yzeyi oluturaca gsterilebilinir. A ve Bdeki u emberlerin telden yaplm olduunu ve bunlar bir sabun-film zeltisine soktuunuzu varsayarsanz, emberleri birletiren yzey, erinin tarad yzey olacaktr. T 86. a. y = cosh x, ln 2 x ln 2, erisinin merkezini bulun. b. Koordinatlar 2 ondalk basamak hassaslkta hesaplayn. Sonra eriyi izin ve merkezin eriyle olan ilikisini gstermek iin merkezi iaretleyin.
2x - 1 dx .
2
546

y H cosh w x w H
Asl Kablolar
87. Bir destekten dierine uzanan ve serbete sarkan, telefon veya TV kablosu gibi bir kablo hayal edin. Kablonun birim uzunluktaki arl w ve en alt noktasndaki yatay gerilim, uzunluu H olan bir vektrdr. Kablonun bulunduu dzlem iin, yatay eksen xekseni, yerekimi kuvveti aa doru, pozitif y-ekseni yukar doru ve kablonun en alt noktas y-ekseni zerindeki y = H@w noktasnda olacak ekilde bir koordinat sistemi seersek (ekle bakn), kablonun w H y = w cosh x . H kosins hiperbolik erisi zerinde bulunduu gsterilebilir.
y Asl kablo y H cosh w x w H
T A 0, H w P(x, y) f T cos f
H 0 x
88. (Altrma 87nin devam) Altrma 87nin eklindeki AP yaynn uzunluu, a = w@H olmak zere, s = (1@a) sinh ax tir. Pnin koordinatlarnn s cinsinden 1 x = a sinh-1 as, y = A s2 + 1 . a2
olarak ifade edilebileceini gsterin.

H 0 H w x
89. Bir kablodaki sarkma ve yatay gerilim 32 ft uzunluunda ve 2 lb/ft arlnda bir kablo 30 ft aralkl iki diree ayn seviyede balanmtr. a. Kabloyu 1 y = a cosh ax, - 15 x 15 .
Byle bir eriye bazen zincir erisi veya Latincede zincir anlamna gelen catena kelimesinden retilmi olan katener denir. a. P(x, y) kablodaki herhangi bir noktay temsil etsin. 2. ekil Pdeki gerilimi, uzunluu (bykl) T olan bir vektr olarak gstermenin yan sra en alt A noktasndaki H gerilimini de gsterir. Kablonun P noktasndaki eiminin aadaki gibi olduunu gsterin: dy w tan f = = sinh x . H dx b. (a) kkndaki sonucu ve Pdeki gerilimin Hdeki gerilime eit olmas gerektiini (kablo hareket etmiyor) kullanarak, T = wy olduunu gsterin. Bu P(x, y)deki gerilimin kablonun y biriminin arlna eit olduunu gsterir.
denklemiyle modelleyin. Altrma 88deki bilgiyi kullanarak ann aadaki denklemi saldn gsterin. 16a = sinh 15a (2)
T b. (2) denklemini grafik olarak, y = 16a ve y = sinh 15a denklemlerinin ay-dzleminde nerede kesitiklerini tahmin ederek zn. T c. (2) denkleminden ay saysal olarak zn. zmnz (b) kknda bulduunuz deerle karlatrn. d. Kablonun en alt ucundaki yatay gerilimi hesaplayn. T e. (c) de bulduunuz a deerlerini kullanarak 1 y = a cosh ax katenerini 15 x 15 aralnda izin. Kablonun merkezindeki sarkmay tahmin edin.
Blm 7
Tekrar Sorular
3. xi bir fonksiyonunun tersini, bazen xin bir fonksiyonu olarak nasl ifade edebilirsiniz? 4. Hangi koullar altnda bir fonksiyonunun tersinin trevlenebilir olduuna karar verirsiniz? nin ve 1in trevleri arasndaki iliki nedir?
1. Hangi fonksiyonlarn tersi vardr? ve g gibi iki fonksiyonun birbirinin tersi olduunu nereden biliyorsunuz? Birbirinin tersi olan (olmayan) fonksiyonlara rnekler verin. 2. Fonksiyonlarn ve terslerinin tanm aralklar, deer aralklar ve grafikleri arasndaki iliki nedir? rnek verin.
Blm 7 Problemler 5. Doal logaritma fonksiyonu nedir? Tanm aral, deer aral ve trevi nelerdir? Hangi aritmetik zellikleri vardr? Grafiini yorumlayn. 6. Logaritmik trev alma nedir? Bir rnek verin. 7. Hangi integraller logaritma verir? rnek verin. tan x ve cot xin integralleri nedir? 8. Eksponansiyel fonksiyon ex nasl tanmlanr? Tanm aral, deer aral ve trevi nedir? Hangi s kurallarna uyar? Grafiini yorumlayn. 9. ax ve loga x fonksiyonlar nasl tanmlanr? a zerinde kstlamalar var mdr? loga xin grafii ile ln xin grafii arasnda nasl bir iliki vardr? Aslnda tek bir stel fonksiyon ve tek bir logaritma olduu ifadesi neden dorudur? 10. 10 tabanl logaritmalarn baz uygulamalarn tanmlayn. 11. Eksponansiyel deiim yasas nedir? Bir balang deer probleminden nasl tretilebilir? Yasann baz uygulamalar nelerdir? 12. x q iken pozitif fonksiyonlarn deiim oranlarn nasl karlatrrsnz? 13. Byme karlatrmalarnda ex ve ln x fonksiyonlarnn rolleri nedir? 14. Byk o ve kk o gsterimini tanmlayn. rnekler verin.
547
15. Hangisi daha etkilidirsral yoksa ikili arama m? Aklayn. 16. Ters trigonometrik fonksiyonlar nasl tanmlanr? Bu fonksiyonlarn deerlerini bulmak iin bazen dik genleri nasl kullanrsnz? rnekler verin. 17. Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri nedir? Trevlerin tanm aralklar ile fonksiyonlarn trev aralklar arasndan nasl bir iliki vardr? 18. Hangi integraller ters trigonometrik fonksiyonlar verir? Deiken deitirme ve tam kareye tamamlama yntemleri bu integrallerin uygulamalarn nasl geniletir? 19. Alt temel hiperbolik fonksiyon nedir? Tanm aralklarn, deer aralklarn ve grafiklerini yorumlayn. Aralarndaki baz bantlar nedir? 20. Alt temel hiperbolik fonksiyonun trevleri nedir? Bunlara karlk gelen integraller nelerdir? Alt temel trigonometrik fonksiyonla ne gibi benzerlikleri vardr? 21. Ters hiperbolik fonksiyonlar nasl tanmlanr? Tanm aralklarn, deer aralklarn ve grafiklerini yorumlayn. Bir hesap makinesinin sech1 x, csch1 x ve coth1 x tularyla cosh1 x, sinh1 x ve tanh1 xi nasl bulursunuz? 22. Hangi integraller ters hiperbolik fonksiyonlar verir?
Blm 7
Trev Alma
Problemler
21. y = z sec-1 z - 2z 2 - 1, 22. y = 2 2x - 1 sec-1 1x 23. y = csc-1 s sec u d, 24. y = s 1 + x 2 de tan
-1
z 7 1
124 altrmalarnda, ynin uygun deikene gre trevini bulun. 1. y = 10e -x>5 3. y = 1 4x 1 4x xe e 4 16
2
2. y = 22e 22x 4. y = x 2e -2>x 6. y = ln s sec u d 8. y = log5 s 3x - 7 d 10. y = 92t 12. y = 22x

x+2 - 22 x>2 2
0 6 u 6 p> 2
Logaritmik Trev Almak

2530 altrmalarnda, logaritmik trev almayla ynin uygun deikene gre trevini bulun. 25. y = 2s x 2 + 1 d 2cos 2x s t + 1 ds t - 1 d 5 b , 27. y = a s t - 2 ds t + 3 d 28. y = 2u2u 2u 2 + 1 30. y = s ln x d1>sln xd 26. y = t 7 2
10
5. y = ln s sin u d 9. y = 8-t 11. y = 5x
7. y = log2 s x 2> 2 d
3.6
3x + 4 A 2x - 4
13. y = s x + 2 d 16. y = sin-1 a
14. y = 2s ln x d 0 6 u 6 1 b,
15. y = sin-1 21 - u 2, 1
2y 18. y = z cos-1 z - 21 - z 2 19. y = t tan-1 t 1 ln t 2
y 7 1 17. y = ln cos-1 x
29. y = s sin u d2u
ntegrasyon
31-78 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 31. L e x sin s e x d dx 32. L e t cos s 3e t - 2 d dt
20. y = s 1 + t 2 d cot-1 2t
548
33. 34. 35. 37. L L L

-1
e x sec2 s e x - 7 d dx e y csc s e y + 1 d cot s e y + 1 d dy sec2 s x de tan x dx

1
75. 77. L
1 L
-2 L
2 dy y + 4y + 5
2
dt L s t + 1 d 2t 2 + 2t - 8
3 dy 2 -1 4y + 4y + 4 L dt 78. L s 3t + 1 d 29t 2 + 6t 76.
36. 38. 40. 42.
csc2 x e cot x dx
e
dx -1 3x - 4 L p x tan dx 39. 3 0 L 2t dt 0 t - 25 L tan s ln y d dy 43. y L s ln x d-3 dx 45. x L 1 2 47. r csc s 1 + ln r d dr L 41.

2 4
2ln x x dx 2 cot px dx
Logaritmik veya Eksponansiyel Terimler eren Denklemleri zmek

7984 altrmalarnda, yyi zn. 79. 3y = 2y + 1 81. 9e
2y
1>4 p>6
80. 4-y = 3y + 2 82. 3y = 3 ln x 84. ln s 10 ln y d = ln 5x
1>6 L
= x
cos t dt -p>2 1 - sin t L dy 44. L y ln y ln s x - 5 d dx 46. L x - 5 48. 50. 52. 54. 56. 58. 60. 62. 64. L L
1 L 8 1 L 0
83. ln s y - 1 d = x + ln y
Limit Hesaplamak
8596 altrmalarndaki limitleri bulun. 85. lim
x:0
10 x - 1 x
86. lim 88. lim 90. lim 92. lim
u:0
3u - 1 u
cos s 1 - ln y d dy y 2
32 tan x
87. lim 89. lim
2sin x - 1 x x:0 e - 1 5 - 5 cos x x x:0 e - x - 1 t - ln s 1 + 2t d t2

t
2-sin x - 1 x x:0 e - 1 4 - 4e x xe x x:0 sin2 s px d ex-4 + 3 - x

x:4
49. 51. 53. 55. 57. 59. 61. 63.
L
1 L
x3 dx
7
sec x dx
3 x dx a x 1 + b dx 8 2x
- sx + 1d
1 dx 5x a 8 2 - 2 b dx 3x x
2w
91. lim+
t:0
4 1 L -2 L 0 L e 1 L 3 1 L 8
e 1 93. lim+ a t - t b t:0 3 95. lim a1 + x b x: q

x
94. lim+ e -1>y ln y

y:0
-1
dx
-ln 2 L ln 9 0 L e2
dw
3 96. lim+ a1 + x b x:0
ln 5
e rs 3e r + 1 d-3>2 dr
e us e u - 1 d1>2 du 1 dx
Fonksiyonlarn Byme Orann Karlatrmak

97. x iken, gden daha m hzl, daha m yava yoksa g ile ayn oranda m byr? Yantlarnz aklayn. a. s x d = log2 x, b. s x d = x, c. s x d = x> 100, e. s x d = csc-1 x, f. s x d = sinh x, g s x d = log3 x 1 gsxd = x + x g s x d = xe -x g s x d = 1> x gsxd = e x g s x d = tan-1 x
1 -1>3 dx x s 1 + 7 ln x d s ln s y + 1 dd dy y + 1
2
e L x 2ln x 4 2 L e
s 1 + ln t dt ln t dt
log4 u du u 1 L 3>4 6 dx 65. -3>4 29 - 4x 2 L 2 3 dt 67. 2 -2 4 + 3t L dy 69. L y 24y 2 - 1 71. 73.

2>3
8 ln 3 log3 u du u 1 L 1>5 6 dx 66. -1>5 24 - 25x 2 L 3 dt 68. 2 23 3 + t L 24 dy 70. L y 2y 2 - 16 72. 74.

- 26> 25 -2> 25 L
d. s x d = x,
98. x iken gden daha m hzl, daha m yava yoksa g ile ayn oranda m byr? Yantlarnz aklayn. a. s x d = 3-x, b. s x d = ln 2x, d. s x d = tan s 1> x d,
-1
g s x d = 2-x g s x d = ln x 2 gsxd = e x g s x d = 1> x
dy
dy y 25y 2 - 3 dx
c. s x d = 10x 3 + 2x 2, e. s x d = sin s 1> x d,

-1
22>3 y 29y 2 - 1 L
dx L 2 - 2x - x 2
L 2 - x 2 + 4x - 1
f. s x d = sech x,
g s x d = e -x
g s x d = 1> x 2
Blm 7 Problemler 99. Doru mu, yanl m? Yantlarnz aklayn. a. 1 1 1 + 4 = O a 2b 2 x x x c. x = os x + ln x d e. tan-1 x = Os 1 d 1 1 1 = O a 2 + 4b x4 x x c. ln x = os x + 1 d e. sec-1 x = Os 1 d b. 1 1 1 + 4 = O a 4b 2 x x x d. ln s ln x d = os ln x d f. cosh x = Os e x d
0 x 1 y y ex
2
549
100. Doru mu, yanl m? Yantlarnz aklayn. a. b. 1 1 1 = o a 2 + 4b x4 x x d. ln 2x = Os ln x d f. sinh x = Os e x d
110. Aada gsterilen dikdrtgenin bir kenar pozitif y ekse-ninde, bir kenar pozitif x-ekseninde ve st sa ksesi y = (ln x)@x2 erisinin zerindedir. Hangi boyutlar dikdrtgenin alann en byk yapar ve bu alan nedir?
101. Trevlenebilir ve bire-bir olan (x) = ex + x fonksiyonunun trevlenebilir bir tersi, 1(x), vardr. (ln 2) noktasnda d -1> dxin deerini bulun. 102. (x) = 1 + (1@x), x 0, fonksiyonunun trevini bulun. Sonra, 1((x)) = (1(x)) = x ve d 1 . ` = dx sxd sxd olduunu gsterin. 103 ve 104 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen aralktaki mutlak maksimum ve minimum deerlerini bulun. 103. y = x ln 2x - x, 104. y = 10xs 2 - ln x d, 1 e c , d 2e 2 s 0, e 2]
-1
y 0.2 0.1 0 1
y ln2x x x
111. (x) = ln 5x ve g(x) = ln 3x fonksiyonlar arasnda sadece bir sabit fark vardr? Bu sabit nedir? Yantnz aklayn. 112. a. (ln x)@x = (ln 2)@2 ise x = 2 olmak zorunda mdr? 113. s log4 x d> s log2 x d blmnn sabit bir deeri vardr. Bu deer nedir? Yantnz aklayn. T 114. log x s 2 d ve log2 s x d (x) = logx (2) ve g(x) = logx (x) nasl karlatrlr? Bunu bulmann bir yolu aadadr? a. (x) ve g(x)i doal logaritma olarak ifade etmek iin loga b = (ln b)@ln a denklemini kullann. b. ve gnin grafiklerini birlikte izin. nin davrannn gnin deer ve iaretleriyle ilikisini yorumlayn. T 115. Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izin ve grdklerinizi kullanarak ekstrem deerleri tahmin edin, bkm noktalarnn koordinatlarn belirleyin ve grafiklerin yukar konkav ve aa konkav olduklar aralklar tanmlayn Sonra, fonksiyonlarn trevleriyle alarak bulduklarnz dorulayn. a. y = s ln x d> 1x b. y = e -x
2
b. (ln x)@x = 2 ln 2 ise x = 1@2 olmak zorunda mdr?
105. Alan x = 1den x = eye kadar y = 2(ln x)@x erisi ile x-ekseni arasnda kalan alan bulun. 106. Alan a. x = 10dan x = 20ye kadar y = 1@x erisi ile x-ekseni arasnda kalan alann, x = 1den x = 2ye kadar eri ile x-ekseni arasnda kalan alana eit olduunu gsterin. b. kadan kbye kadar y = 1@x erisi ile x-ekseni arasnda kalan alann, adan bye kadar eri ile x-ekseni arasnda kalan alana eit olduunu gsterin. 107. Bir parack y = ln x erisi boyunca yukar, saa doru hareket etmektedir. x-koordinat (dx@dt) = x m@s hzyla deimektedir. (e2, 2) noktasnda y-koordinat ne hzla deiir? 108. Bir kz y = 9ex@3 erisi eklinde bir yokutan kaymaktadr. y-koordinat (dy@dt) = (1@4) 9 y ft@s hzla deimektedir. x = 9 ftte yokuun dibine vardnda, x-koordinat yaklak hangi hzla deiir? (e3 20 olarak aln ve yantnz en yakn tamsayya yuvarlayn.) 109. Aada gsterilen dikdrtgenin bir kenar pozitif y ekse-ninde 2 ve st sa kesi y = ex erisi zerindedir. Hangi boyutlar dikdrtgenin alann en byk yapar ve bu alan nedir?
c. y = s 1 + x de -x
T 116. (x) = x ln xin grafiini izin. Fonksiyonun bir mutlak minimum deeri var mdr? Yantnz analizle dorulayn. 117. Balangtaki karbon-14 miktarnn %90 bozunmu olan bir rnek ka yandadr? 118. Turta soutmak Frndan karldnda i scakl 220F olan derin bir elmal turta kalb 40F scaklktaki pencere nne konulmutur. On be dakika sonra i scakl 180Fye der. Turtann 70Fye soumas iin ne kadar zaman geer? 119. Bir gne istasyonunun yerini belirlemek Aada gsterilen iki binann arasndaki dou-bat izgisinde, toprak seviyesinde bir gne istasyonu kurmak iin anlama yaptnz. Gnein tam tepeden getii bir gnde, gnete kalaca saat
550
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar saysn maksimize etmek iin istasyonu yksek binadan ne kadar uzaa yerletirmelisiniz? u = p - cot-1 50 - x x - cot-1 . 60 30 120. Yuvarlak bir su alt verici kablosu bakr tellerden oluan bir ekirdek ve onlar evreleyen iletken olmayan bir yaltmdan olumaktadr. x, ekirdein yarapnn yaltmn kalnlna orann belirtiyorsa, iletim sinyalinin sratinin y = x2 ln(1@x) ile verildii bilinmektedir. ekirdein yar-ap 1 cm ise, hangi h yaltm kalnl iletim sratini en byk yapacaktr?
Yaltm x r h ekirdek r h
olduunu gzlemleyerek ie balayn. Sonra yy maksimize eden x deerini bulun.
60 m
0 x 50 m
30 m x
Blm 7
Limitler
sin x T 12. [0, 3p] aralnda (x) = (sin x) in grafiini izin. Grdklerinizi aklayn. x 0 L
16 altrmalarndaki limitleri bulun.

b
1. limb:1 x:0
dx
3. lim+s cos 1x d1>x
0 21 - x 2 L
1 2. lim x x: q
x: q
13. s x d = e gsxd ve g s x d = tan-1 t dt 14. a. s x d =

ex
t dt . ise, s 2 dyi bulun. 4 2 1 + t L
4. lim s x + e x d2>x
1 1 1 + + + b 5. lim a n + 2 2n n: q n + 1 1 6. lim n A e 1>n + e 2>n + + e sn - 1d>n + e n>n B n: q 7. A(t), birinci blgede koordinat eksenleri, y = ex erisi ve dikey x = t, t 0 dorusuyla snrlanan blgenin alan olsun. V(t) de bu blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmi olsun. Aadaki limitleri bulun. a. lim As t d
t: q
2 ln t t dt . ise, df@dxi bulun. 1 L b. (0) bulun. c. nin grafii hakknda nasl bir sonu karrsnz? Yantnz aklayn.
15. Aadaki ekil tan-1 p 1 1 + tan-1 = . 2 3 4
olduunun gayri resmi bir ispatdr.

D A E
b. lim Vs t d> As t d
t: q
c. lim+ Vs t d> As t d
t:0
8. Bir logaritmann tabann deitirmek a. a 0+, 1, 1+ ve iken lim loga 2yi bulun. b. 0 a 4 aralnda y = loga 2nin grafiini, ann bir fonksiT yonu olarak izin.
C B
Teori ve rnekler
9. x = 1den x = eye kadar y = 2(log2 x)@x ve y = 2(log4 x)@x erileri ile x-ekseni arasnda kalan blgelerin alanlarn bulun. Byk alann kne oran nedir? T 10. 5 x 5 iin (x) = tan1 x + tan1 (1@x)in grafiini izin. Analiz kullanarak grdklerinizi aklayn. nin [5, 5] aralnn dnda nasl davranmasn beklersiniz? Yantnz aklayn. 11. Hangi x 0 iin, x
(xx)
Bu nasl anlatlabilir? (Kaynak: Behold! Sums of Arctan, Edward M. Harris, College Mathematics Journal, Vol. 18, No. 2, March 1987, sayfa. 141.) 16. Pe<eP a. ekil, (arka sayfada) neden pe ep olduunu ispatlar? (Kaynak: Proof Without Words, Fouad Nakhil, Mathematics Magazine, Vol.60, No.3, June 1987, sayfa 165.) b. ekil (arka sayfada) (x) = (ln x)@x fonksiyonunun x = ede bir mutlak maksimum deeri olduunu varsayar. Gerekten bulunduunu nasl anlarsnz?
= (x ) olur? Yantnz aklayn.
x x
Blm 7
y ln e e ln p p x y ln x
551
19. ift-tek ayrmlar a. gnin bir ift, hnin ise bir tek fonksiyon olduunu varsayn. Her x iin g(x) + h(x) = 0 ise, her x iin g(x) = 0 ve h(x) = 0 olduunu gsterin. b. (a) kkndaki sonucu kullanarak, (x) bir ift fonksiyon ve T (x) bir tek fonksiyon olmak zere (x) = (x) + T (x) ise (x) = ((x) + (x))@2 ve T (x) = ((x) (x))@2 olduunu gsterin.
1
LEKL DEL
c. (b) kkndaki sonucun nemi nedir? 20. g, orijini de ieren ak bir aralkta trevlenebilir bir fonksiyon olsun. gnin aadaki zelliklere sahip olduunu varsayn. i. gnin tanm aralndaki her reel x, y ve x + y says iin,
17. Aadaki ekli kullanarak p sin x dx = sin-1 x dx . 2 0 0 L L olduunu gsterin.

y p 2 1 y sin1 x
p>2 1
g sx + yd = ii. lim g s h d = 0
h:0
g sxd + g syd dir. 1 - g s x dg s y d
iii. lim
h:0
g shd = 1 h
a. g(0) = 0 olduunu gsterin.

y sin x
b. g(x) = 1 + [g(x)]2 olduunu gsterin. c. (b)deki diferansiyel denklemi zerek g(x)i bulun.
p 2
Uygulamalar
21. Ktle merkezi Birinci ve drdnc blgelerde, y = 1> s 1 + x 2 d ve y = - 1> s 1 + x 2 d erileri ile x = 0 ve x = 1 dorularyla snrlanan blgeyi kaplayan sabit younluklu ince plakann ktle merkezini bulun.
18. Napier eitsizlii Aada ln b - ln a 1 1 6 6 a. b b - a olduunun iki resimli ispat bulunmaktadr. Her durumda neler olduunu aklayn. b 7 a 7 0 Q a.
y L3 y ln x L2 0 L1 a b x
22. Dnel cisim x = 1@4ten x = 4e kadar y = 1> s 2 1x d erisi ile x-ekseni arasndaki blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. a. Cismin hacmini bulun. b. Blgenin merkezini bulun. 23. 70 kural (0.69314 yerine) ln 2 L 0.70 yaklamn kullanrsanz, Srekli bileik % r faizle yatrdnz bir miktar parann iki katna kmas iin ka yl gerektiini tahmin etmek zere, 70i rye bln, diyen bir kural tretebilirsiniz. rnein, %5 srekli faizle yatrlan bir para yaklak 70@5 =14 ylda iki katna kacaktr. Parann 10 ylda iki katna kmasn istiyorsanz 70@10 = %7 faizle yatrmanz gerekir. 70 kuralnn nasl tretildiini gsterin. (70 kural yerine benzer bir 72 kural da kullanlr, nk daha fazla tamsay basama vardr.) 24. Ondrdnc yzylda serbest dme Ondrdnc yzyln ortasnda, Saksonyal Albert (1316-1390) den bir cismin hznn dlen mesafeyle orantl olduunu varsayan bir serbest dme modeli nerdi. 20 ft dm olan bir cismin 10 ft dm olan bir cisimden iki kat hzl hareket etmi olabileceini dnmek mantklyd. Ayrca, o zaman kullanlan aralarn hibirisi bunun aksini ispatlayacak kadar hassas deildi. Bugn, Saksonyal Al-
b.
y y 1 x
(Kaynak: Roger B. Nelson, College Mathematics Journal, Vol. 24, No. 2, March 1993, sayfa 165.)
552
Chapter 7: Transcendental Functions bertin modelinin gereklerden ne kadar uzak olduunu, modelindeki kapal balang deer problemini zerek grebiliriz. Problemi zn ve sonucunuzu s = 16t2 denklemiyle grafik olarak karlatrn. Balangta ok yava ilerleyen, sonra ok ksa zamanda gerek olamayacak kadar fazla hzlanan bir hareketi tanmladn greceksiniz.
olur. Toplam kayp Lyi unn bir fonksiyonu olarak ifade edebiliriz: L = ka a - b cot u b csc u + b. R4 r4
25. Borular ve kan damarlar iin en iyi dallanma alar Bir ak sisteminde, byk bir borudan daha ince bir boru dallanrsa, iin enerji tasarrufu ynnden baklnca en uygun ada ayrlmasn isteriz. rnein, aadaki ekilde AOB hatt boyunca srtnmeden doan enerji kaybnn minimum olmasn isteyebiliriz. Bu diyagramda, B ince borunun ulamas gereken verilmi bir nokta, A byk boruda akn yolunda bir nokta ve O da dallanmann olutuu noktadr. Poiseuilleden gelen bir teorem trblans olmayan bir aktaki srtnmeden doan enerji kaybnn yolun uzunluu ile orantl ve yarapn drdnc kuvvetiyle ters orantl olduunu syler. Yani, kayp AO boyunca (kd1)@R4 ve OB boyunca (kd2)@r4tr. Burada k bir sabit, d1 AOnun uzunluu, d2 OBnin uzunluu, R byk borunun yarap ve r de ince borunun yarapdr. u as bu iki kaybn toplamn minimize edecek ekilde seilir: L = k d1 R
4
a. dL> dunn sfra eitlendii kritik deerin uc = cos-1 olduunu gsterin. b. Boru yaraplar oran r@R = 5@6 ise, (a) kknda verilen optimal dallanma asn en yakn dereceye kadar hesaplayn. Burada tanmlanan matematiksel analiz bir hayvann vcudundaki damarlarn dallandklar alar tanmlamakta da kullanlr. (Introduction to Mathematics for Life Scientists, kinci Bask, E. Batschelet [New York:Springer-Verlag, 1976]ya bakn.) T 26. Grup kan testi II. Dnya Sava srasnda, ok sayda askerin kan testinin yaplmas gerekliydi. N kiiye kan testi uygulamann iki standart yntemi vardr. Yntem 1de, her kii ayr ayr test edilir. Yntem 2de, x kiinin kanlar kartrlr ve tek bir rnek olarak test edilir. Test negatifse, bu tek test x kii iin yeterlidir. Test pozitifse, x kiinin her biri ayr ayr test edilir ve toplam x + 1 test gerekir. kinci yntem ve biraz olaslk teorisi kullanlarak, ortalama olarak toplam test says ynin 1 y = N a1 - q x + x b . olaca gsterilebilinir. q = 0.99 ve N = 1000 alarak, yyi minimize eden xin tamsay deerini bulun. Ayrca yyi maksimize eden xin tamsay deerini de bulun. (kinci sonu gerek hayattaki durumlarda nemli deildir.) Grup testi yntemi II. Dnya savanda bireysel test ynteminden %80 daha verimli olarak kullanld, fakat verilen q deeriyle deil. r4 . R4
+ k
d2 r4
B d2 A d1 a O u d2 cos u C b d2 sin u
Modelimizde, AC = a ve BC = bnin sabit olduklarn varsayyoruz, dolaysyla d1 + d2 cos u = a d2 sin u = b bantlarn buluruz ve bylece d2 = b csc u d1 = a d2 cos u = a b cot u
Blm
NTEGRASYON TEKNKLER
GR Temel Teorem, ters trevlerle belirli integrali birbirine balar. L s x d dx
integralini hesaplamak, F(x) = (x) olacak ekilde bir F fonksiyonu bulmak ve sonra bir C sabiti eklemekle edeerdir. L s x d dx = Fs x d + C .
Bu blmde, daha nce grdklerimizden daha karmak olan belirsiz integrallerin bulunmas iin nemli tekniklerden bir ksmn greceiz. Bu blmn amac tanmadmz integralleri, tandmz, tablolardan bulabileceimiz veya bilgisayarla hesaplayabileceimiz integrallere nasl dntrldn gstermektir. Ayrca, belirli integral kavramn, integrandn integrasyon aralnda snrl olmayabildii veya araln snrl olmad, genelletirilmi integrallere geniletiyoruz.
8.1
Temel ntegrasyon Formlleri

nceki blmlerde yaptmz gibi, belirsiz integralleri bulmada bize yardmc olmas iin, trev formllerini tersine evirerek bir integral formlleri tablosu hazrlamak faydaldr. Sonra, bizi standart tiplerden birisi ile karlatran bir integrale uymaya alrz. Bu, Deiken Dnm Kuraln kullanmann yan sra genellikle birka cebirsel ilem gerektirir. Blm 5.5teki Dnm Kuraln hatrlayn: L s gs x ddg s x d dx = L s u d du
Burada, u = g(x) deer kmesi bir I aral olan trevlenebilir bir fonksiyon ve de I zerinde srekli bir fonksiyondur. ntegrasyondaki baar, ou kez bilinen bir forml uygulamak iin integrandn hangi ksmna u deneceini seebilmeye dayanr. Bu seim, du da bulunabilecek ekilde olmaldr. Bunun anlam udur; integrasyonda beceri iin ilk art trev formllerinde tam bir hakimiyettir.
553
554
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri
Tablo 8.1, imdiye kadar hesapladmz temel integral formlarn gstermektedir. Bu blmde, bu tabloyu kullanmakta bize yardmc olacak birka cebirsel veya deiken dnm yntemini tantyoruz. Kitabn arkasnda, kullanmn Blm 8.6da greceimiz daha kapsaml bir tablo vardr.
TABLO 8.1 Temel ntegrasyon Formlleri
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
L L L L L L L L L L L L
du = u + C k du = ku + C s du + dy d = u n du = L s any number d (herhangi bir kksays
13.
cot u du = ln sin u + C = - ln csc u + C
14. du + L dy 15. sn Z - 1d 16. 17. sin u du = - cos u + C 18. cos u du = sin u + C sec2 u du = tan u + C csc2 u du = - cot u + C sec u tan u du = sec u + C csc u cot u du = - csc u + C tan u du = - ln cos u + C = ln sec u + C u + C n + 1
n+1
L L L L
e u du = e u + C a u du = au + C ln a s a 7 0, a Z 1 d
du u = ln u + C
sinh u du = cosh u + C cosh u du = sinh u + C du

2 2
L 2a - u du u 1 19. = a tan-1 a a b + C 2 2 La + u 20.
u = sin-1 a a b + C
du u 1 = a sec-1 ` a ` + C L u 2u 2 - a 2 du u 21. = sinh-1 a a b + C 2 2 L 2a + u du u 22. = cosh-1 a a b + C 2 2 L 2u - a
sa 7 0d su 7 a 7 0d
Bir integrali standart bir formle uydurmak iin genellikle integrali yeniden dzenlememiz gerekir.
RNEK 1
Sadeletirici Bir Deiken Dnm Yapmak

2x - 9 dx . L 2x 2 - 9x + 1
8.1 zm
555
2x - 9 L 2x - 9x + 1
2
dx = =
du 1 L u L u -1>2 du
u = x2 - 9x + 1, du = s 2x - 9 d dx.
= 2u 1>2 + C
u s-1>2d + 1 + C s - 1> 2 d + 1
Tablo 8.1, n = - 1> 2 ile Forml 4
= 2 2x 2 - 9x + 1 + C
RNEK 2
Kareye Tamamlama
dx . L 28x - x 2
zm
Kareye tamamlayarak kk iindeki ifadeyi u ekilde yazarz: 8x - x2 = - s x2 - 8x d = - s x2 - 8x + 16 - 16 d = - s x2 - 8x + 16 d + 16 = 16 - s x - 4 d2 .
Sonra dx dx = L 28x - x2 L 216 - s x - 4 d2 = du L 2a - u2

2
a = 4, u = s x - 4 d, du = dx
u = sin-1 a a b + C = sin-1 a buluruz. x - 4 b + C. 4
Tablo 8.1, Forml 18
RNEK 3
Bir kuvveti amak ve tirgonometrik bir bant kullanmak

L s sec x + tan x d2 dx .
zm
ntegrand aar ve s sec x + tan x d2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x .
buluruz. Sa taraftaki ilk iki terim eski dostlardr; onlar hemen integre edebiliriz. Peki ya tan2 x? Onu da sec2 x ile ilikilendiren bir bant vardr: tan2 x + 1 = sec2 x, tan2 x = sec2 x - 1.
556
tan2 x yerine sec2 x 1 yazar ve L s sec x + tan x d2 dx = L s sec2 x + 2 sec x tan x + sec2 x - 1 d dx sec2 x dx + 2
= 2
sec x tan x dx 1 dx L L L = 2 tan x + 2 sec x - x + C .
RNEK 4
Bir karekkten kurtulmak

p>4 0 L
21 + cos 4x dx .
zm
cos2 u =
1 + cos 2u , 2
veya or
1 + cos 2u = 2 cos2 u .
bantsn kullanrz. u = 2x alrsak, bu 1 + cos 4x = 2 cos2 2x halini alr. Dolaysyla

p>4 0 L p>4 0 L
21 + cos 4x dx =
22 2cos2 2x dx
p>4
= 22
0 L
cos 2x dx cos 2x dx
p>4
2u2 = u [0, p@4] zerinde cos 2x 0 bu nedenle cos 2x = cos 2x . Tablo 8.1, u = 2x ve du = 2 dx ile Forml 7
= 22 0 L = 22 c = 22 c buluruz.
p>4
sin 2x d 2 0
22 1 - 0d = . 2 2
RNEK 5
Bir Bileik Kesri Basitletirmek

3x 2 - 7x dx . L 3x + 2
x - 3 3x + 2 3x 2 - 7x 3x 2 + 2x - 9x - 9x - 6 + 6 zm ntengrand basit olmayan bir kesirdir (payn derecesi paydann derecesinden byk veya ona eit). ntegre edebilmek iin, nce bler ve bir blm art basit bir kesir olan bir kalan elde ederiz:
3x 2 - 7x 6 = x - 3 + . 3x + 2 3x + 2 Buradan da 3x 2 - 7x 6 x2 dx = ax - 3 + b dx = - 3x + 2 ln 3x + 2 + C . 3x + 2 2 L 3x + 2 L buluruz.
8.1
557
Uzun bir blmeyle bir bileik kesri sadeletirmek (rnek 5) her zaman dorudan integre edebileceimiz bir ifade vermez. Bu durumda ne yapmamz gerektiini Blm 8.5te greceiz.
RNEK 6
Bir Kesri Ayrtrmak

3x + 2 L 21 - x 2 dx .
zm
nce integrand ayrarak 3x + 2 L 21 - x

2
dx = 3
x dx L 21 - x
2
+ 2
dx L 21 - x 2 ve and
elde ederiz. Bu yeni integrallerin birincisinde u = 1 - x 2, dnm yapar ve 3 x dx L 21 - x

2
du = - 2x dx,
x dx = -
1 du . 2
= 3
s - 1> 2 d du 1u
= -
3 u -1>2 du 2L
3 # u 1>2 + C1 = - 3 21 - x 2 + C1 2 1> 2 buluruz. ntegrallerden ikincisi standart formdadr: = 2 dx L 21 - x 2 = 2 sin-1 x + C2 .
Bu sonular birletirerek ve C1 + C2 toplamna C diyerek, 3x + 2 L 21 - x 2 dx = - 3 21 - x 2 + 2 sin-1 x + C .
elde ederiz. Bu blmn son rnei, integrali integre edebileceimiz bir hale dntrmek iin integrand 1in bir formu ile arpmaktan ibaret olan cebirsel teknikle nemli bir integrali hesaplamaktadr. TARHSEL BYOGRAF
George David Birkhoff (18841944)
RNEK 7
y = sec x in integrali; 1 ile arpmak

L sec x dx .
zm
sec x dx = =
s sec x ds 1 d dx =
sec x #
sec x + tan x dx sec x + tan x
sec2 x + sec x tan x dx sec x + tan x L du u

u = tan x + sec x , du = s sec2 x + sec x tan x d dx
L = ln u + C = ln sec x + tan x + C .
558
Sekant ve tanjant yerine kosekant ve kotanjantla, rnek 7deki yntem kosekantn integrali iin benzer bir formle yol aar (Altrma 95e bakn).
TABLO 8.2 Sekant ve kosekant integralleri
1. 2.
L L
sec u du = ln sec u + tan u + C csc u du = - ln csc u + cot u + C
ntegrallerle Temel Formlleri Eletirme Prosedrleri

PROSEDR RNEK
Sadeletirici bir deiken dnm uygulamak Kareye tamamlama Trigonometrik bir bant kullanmak
2x - 9 2x - 9x + 1
2
dx =
du 1u
28x - x 2 = 216 - s x - 4 d2 s sec x + tan x d2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x = sec2 x + 2 sec x tan x + s sec2 x - 1 d = 2 sec2 x + 2 sec x tan x - 1 21 + cos 4x = 22 cos2 2x = 22 cos 2x 6 3x 2 - 7x = x - 3 + 3x + 2 3x + 2 3x + 2 21 - x 2 3x 2 + 21 - x 2 21 - x 2 sec x + tan x sec x = sec x # sec x + tan x = = sec2 x + sec x tan x sec x + tan x
Bir kare kkten kurtulmak Bir bileik kesri sadeletirmek Bir kesri ayrtrmak 1 ile arpmak
ALITIRMALAR 8.1
Temel Dnmler
136 altrmalarndaki integralleri, standart formlarna dntrecek deiken dnmleri yaparak hesaplayn. 1. 16x dx L 28x 2 + 1 2. 3 cos x dx L 21 + 3 sin x 3. 5. L 3 2sin y cos y dy
1
4. 6.
cot3 y csc2 y dy
p>3
16x dx 8 x2 + 2 0 L
p>4 L
sec2 z dz tan z
8.1 dx L 1x s 1x + 1 d L L L L
0 L
559
7.
8.
dx L x - 1x L L L csc s px - 1 d dx cot s 3 + ln x d dx x x sec s x 2 - 5 d dx
Trigonometrik zdelikler
4346 altrmalarndaki integralleri trigonometrik zdelikler kullanarak ve standart forma gelmeleri iin deiken dnmleri yaparak hesaplayn. 43. 45. 46. L L L s sec x + cot x d2 dx csc x sin 3x dx s sin 3x cos 2x - cos 3x sin 2x d dx 44. L s csc x - tan x d2 dx
9. 11. 13. 15.
cot s 3 - 7x d dx e u csc s e u + 1 d du sec t dt 3
10. 12. 14. 16.
csc s s - p d ds
2ln 2
1 1 csc d u 2 u u L
p p>2 L
Bileik Kesirler
4752 altrmalarndaki integralleri, bileik kesri sadeletirerek ve (gerekliyse) standart forma sokmak iin deiken dnm kullanarak hesaplayn. x dx x + 1 L 3 2x 3 49. dx 2 22 x - 1 L 4t 3 - t 2 + 16t dt 51. t2 + 4 L 47. x2 dx 2 Lx + 1 3 4x 2 - 7 50. dx -1 2x + 3 L 48. 52. 2u3 - 7u 2 + 7u du 2u - 5 L
17.
2x e x dx e tan y sec2 y dy 3x + 1 dx
18.
s sin y de cos y dy
19. 21. 23. 25. 27. 29. 31.
L L
20. 22. 24. 26. 28. 30. 32. 34. 36.
e 1t dt L 1t L L 2ln x x dx 10 2u du
21w dw L 2 1w 9 du 2 L 1 + 9u
1>6 0 L
4 dx 2 L 1 + s 2x + 1 d
1
Kesirleri Ayrtrmak
5356 altrmalarndaki integralleri, kesirleri ayrtrarak ve (gerekliyse) standart forma sokmak iin deiken dnm yaparak hesaplayn. 53. 1 - x L 21 - x
p>4 0 L 2
dx 21 - 9x 2s ds
4 2
dt 2 dx
0 24 - t 2 L
dx
54. 56.
x + 2 2x - 1 L
1>2 0 L
L 21 - s 6 dx
L x 21 - 4 ln x
2
2x 2x - 1 2 - 8x dx 1 + 4x 2
dx
dr L r 2r 2 - 9 dy L 2e 2y - 1 ln x dx x + 4x ln2 x L
55.
L x 225x 2 - 1
1 + sin x dx cos2 x
1 ile arpmak
5762 altrmalarndaki integralleri, 1in bir formu ile arparak ve (gerekli ise) standart forma sokmak iin deiken dnm yaparak hesaplayn. 57. 1 dx 1 + sin x L 1 du sec u + tan u L 1 dx L 1 - sec x 58. 60. 62. 1 dx 1 + cos x L 1 du csc u + cot u L 1 dx L 1 - csc x
dx 33. x -x Le + e
ep>3
35.
1 L
dx x cos s ln x d
Kareye Tamamlama
3742 altrmalarndaki integralleri, kareye tamamlayarak ve standart forma gelmelerini salayacak deiken dnmleri kullanarak hesaplayn. 37. 8 dx 2 x 2x + 2 1 L dt L 2 - t 2 + 4t - 3 dx L s x + 1 d 2x 2 + 2x
2
59. 61.
38.
2 dx 2 x 6x + 10 2 L du L 22u - u2 dx L s x - 2 d 2x 2 - 4x + 3
Karekklerden Kurtulmak
6370 altrmalarndaki integralleri, karakklerden kurtularak hesaplayn. 63. 1 - cos x dx 2 0 A L
2p p
39.
40.
41.
42.
64.
0 L
21 - cos 2x dx
560
p

0
65. 67. 69.
p>2 L 0 -p L
21 + cos 2t dt
66. 68. 70.
-p L p
21 + cos t dt 21 - sin2 u du 2sec2 y - 1 dy
21 - cos2 u du 21 + tan2 y dy
p>4
p>2 L 0
b. 1 cot5 u duy 1 cot3 u du . cinsinden ifade edin. c. 1 cot7 u duy 1 cot5 u du . cinsinden ifade edin. d. k pozitif bir tamsay olmak zere, 1 cot2k + 1 u du ,y 2k - 1 u du . cinsinden ifade edin. 1 cot
-p>4 L
-p>4 L
Teori ve rnekler
87. Alan stten y = 2 cos x ve alttan y = sec x, p@4 x p@4 ile snrl blgenin alann bulun. 88. Alan stten ve alttan y = csc x ve y = sin x, p@6 x p@6 erileri ve soldan x = p@6 dorusuyla snrl gensel blgenin alann bulun. 89. Hacim Altrma 87deki blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 90. Hacim Altrma 88deki blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 91. Yay uzunluu nu bulun. y = ln (cos x), 0 x p@3 erisinin uzunluu-
Kark ntegraller
71-82 altrmalarndaki integralleri, hangi yntemi uygun buluyorsanz onunla hesaplayn. 71. 73. 75. 76. 77. 79. 81.
3p>4 p>4 L p>4 0 L
s csc x - cot x d2 dx
72. 74.
s sec x + 4 cos x d2 dx
L L L
cos u csc s sin u d du
1 a1 + x b cot s x + ln x d dx
s csc x - sec x ds sin x + cos x d dx 3 sinh a 6 dy x + ln 5 b dx 2 78. 80. 82. dx L x 24x 2 - 1 dx L s 2x + 1 d 24x 2 + 4x dx L x 23 + x 2
92. Yay uzunluu y = ln (sec x), 0 x p@4 erisinin uzunluunu bulun. 93. Ktle merkezi x-ekseni, y = sec x erisi ve x = p@4, x = p@4 dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun. 94. Ktle merkezi x-ekseni, y = csc x erisi ve x = p@6, x = 5p@6 dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun. 95. csc xin integrali Kofonksiyonlar kullanp rnek 7deki tretmeyi tekrarlayarak csc x dx = - ln csc x + cot x + C . L olduunu gsterin. 96. Farkl dnmler kullanmak ss x2 - 1 ds x + 1 dd-2>3 dx
L 1ys 1 + y d 7 dx L s x - 1 d 2x 2 - 2x - 48 L sec2 t tan s tan t d dt
Trigonometrik Kuvvetler
83. a. 1 cos3 u du . hesaplayn. (pucu: cos2 u = 1 - sin2 u . ) b. 1 cos5 u du .y hesaplayn. c. ntegrali gerekten hesaplamadan, 1 cos9 u du . y nasl bulacanz aklayn. 84. a. 1 sin3 u du .y hesaplayn. (pucu: sin2 u = 1 - cos2 u .) b. 1 sin5 u du .y hesaplayn. c. 1 sin7 u du .y hesaplayn. d. ntegrali gerekten hesaplamadan, 1 sin13 u du .y nasl bulacanz aklayn. 85. a. 1 tan3 u duy 1 tan u du . cinsinden ifade edin. Sonra 2 2 3 1 tan u du .y hesaplayn. (pucu: tan u = sec u 1) b. 1 tan5 u duy 1 tan3 u du . cinsinden ifade edin. c. 1 tan7 u duy 1 tan5 u du . cinsinden ifade edin. d. k pozitif bir tamsay olmak zere, 1 tan2k + 1 u du ,y 2k - 1 u du . cinsinden ifade edin. 1 tan 86. a. 1 cot3 u duy 1 cot u du . cinsinden ifade edin. Sonra 3 2 2 1 cot u du .y hesaplayn. (pucu: cot u = csc u - 1 .)
integralinin aadaki deiken dnmlerinden herhangi biriyle hesaplanabileceini gsterin. b. u = ((x 1)@(x + 1)k c. u = tan-1 x d. u = tan-1 1x f. u = cos
-1
a. u = 1> s x + 1 d
k = 1, 1@2, 1@3, 1@3, 2@3 ve 1 iin e. u = tan-1 ss x - 1 d> 2 d
g. u = cosh-1 x
ntegralin deeri nedir? (Kaynak: Problems and Solutions, College Mathematics Journal, Vol. 21., No.5, Nov.1990, sayfa 425426.)
8.2
Ksmi ntegrasyon
561
8.2
Ksmi ntegrasyon
L ve L olduundan L x # x dx Z L x dx # L x dx . x 2 dx = 1 3 x + C, 3 x dx = 1 2 x + C 2
olduu aktr. Baka bir deyile, bir arpmn integrali genelde integrallerin arpm deildir: L integrali s x dgs x d dx is not equal to L s x d dx
gs x d dx . arpmna eit deildir.
Ksmi integrasyon, L s x dgs x d dx .
eklinde integralleri basitletirmek iin bir tekniktir. Yntem, nin tekrar tekrar trevinin alnabildii ve gnin de zorlanlmadan tekrar tekrar integre edilebildii hallerde kullanldr. L xe x dx
byle bir integraldir, nk (x) = x iki kere trevlenerek sfr olur ve g(x) = ex zorlanlmadan tekrar tekrar integre edilebilir. Ksmi integrasyon ayrca, tekrar tekrar integrasyondan veya trev alamdan sonra integrandn her parasnn yeniden grnd L e x sin x dx
eklindeki integrallerde de kullanlabilir. Bu blmde, ksmi integrasyonu tanmlayacak ve nasl uygulandn gstereceiz.
ntegral Formu in arpm Kural

ve g xin trevlenebilir fonksiyonlar ise, arpm Kural d [s x dgs x d] = s x dgs x d + s x dg s x d . dx olduunu syler. Belirsiz integraller cinsinden bu eitlik d [s x dgs x d] dx = [ s x dgs x d + s x dg s x d] dx dx L L haline gelir
562
veya d [ f s x dgs x d] dx = s x dgs x d dx + (x)g (x) dx . dx L L L Bu son eitlikte terimleri yeniden dzenlemekle d [ f s x dg s x d] dx (x) g (x) dx dx L L L elde ederiz. Bu eitlik ksmi integrasyon formlne yol aar. s x dg s x d dx =
s x dg s x d dx = s x dgs x d -
s x dgs x d dx
(1)
Forml diferansiyel formda yazarsak bazen hatrlamak daha kolay olur. u = (x) ve y = g(x) olsun. Bu durumda, du = (x)dx ve dy = g(x)dx olur. Dnm Kuraln kullanarak ksmi integrasyon forml aadaki ekle dnr. Ksmi ntegrasyon Forml L u dy = u y L y du
(2)
Bu forml, e u dy gibi bir integrali e y du gibi ikinci bir integral cinsinden ifade eder. u ve ynin zel bir seimi ile ikinci integralin hesab birinciye gre daha kolay olabilir. Formln kullanmnda u ve dy iin eitli seimler sz konusu olabilir. Aadaki rnekler yntemi aklamaktadrlar.
RNEK 1
Ksmi ntegrasyonu Kullanmak

L x cos x dx .
integralini bulun.
zm
u = x, du = dx, ile L Bu durumda u dy = u y L
dy = cos x dx, y = sin x.
cos xin en basit ters trevi
y du formln kullanrz.
x cos x dx = x sin x sin x dx = x sin x + cos x + C . L L rnek 1de, u ve dy olarak alnabilecek seimleri inceleyelim.
RNEK 2
rnek 1e Geri Dn
L x cos x dx = L u dy
integraline ksmi integrasyon uygulamak iin, drt olas seimimiz vardr.
8.2
Ksmi ntegrasyon
563
Bunlar 1. u = 1 ve dy = x cos x dx 3. u = x cos x ve dy = dx 2. u = x ve dy = cos x dx 4. u = cos x ve dy = x dx
seenekleridir. Her birini tek tek inceleyelim. Seim 1 ie yaramayacaktr, nk yyi bulmak iin dy = x cos xi nasl integre edeceimizi bilmiyoruz. Seim 2, rnek 1de grdmz gibi ie yarar. Seim 3 u = x cos x, du = s cos x - x sin x d dx, verir ve yeni integral L L olur. Bu balangtaki integralden de kt bir integraldir. Seim 4 u = cos x, du = - sin x dx, verir ve yeni integral L olur. Bu da ok ktdr. Ksmi integrasyonla integral almann amac, nasl hesaplayacamz bilmediimiz bir 1 u dy integralinden hesaplayabildiimiz bir 1 y du integraline gitmektir. Genellikle, nce integrandn, dxi de ieren ve kolayca integre edebileceiniz olabildii kadar geni bir blmn dy olarak sein; u, geriye kalan ksmdr. Ksmi integrasyonun her zaman ie yaramadn aklnzdan karmayn. y du = dy = x dx, y = x 2> 2, y du = s x cos x - x 2 sin x d dx . dy = dx, y = x,
x2 sin x dx . L 2
ORNEK 3
Doal Logaritmann ntegrali

L ln x dx .
integralini bulun.
zm
# 1 ln x dx integrali 1 ln x 1 dx , olarak yazlabileceinden, Trevi alndnda basitleir ntegre edilmesi kolay u = ln x dy = dx

y=x
En basit ters trev
1 du = x dx,
ile 1 u dy = u y - 1 y du formln kullanrz. Bylece L ln x dx = x ln x L 1 x # x dx = x ln x L dx = x ln x - x + C .
buluruz. Baz hallerde ksmi integrasyonu bir kereden fazla kullanmak zorunda kalrz
564
ORNEK 4
Arka Arkaya Kullanm

L x 2e x dx .
zm
u = x2, dy = ex dx, du = 2x dx ve y = ex x 2e x dx = x 2e x - 2 xe x dx .
ile L L
buluruz. Yeni integral balangtakine gre daha kolaydr unk xin derecesi bir azalmtr. Sadaki integrali hesaplamak iin ksmi integrasyonu u = x ve dy = ex dx ile bir kere daha kullanrz. Bu durumda du = dx ve y = ex olur ve L buluruz. Bylece, L elde edilir. rnek 4teki teknik, n herhangi bir pozitif tam say olmak zere herhangi bir n x x iin alr nk xnnin trevlerini alarak eninde sonunda sfra 1 e dx integrali x ularz ve e i integre etmek kolaydr. Bu blmde daha ileride, tablolu integrasyonu incelerken bu konuda daha fazla ey syleyeceiz. Aadaki rnekte verilen integral gibi integraller elektrik mhendisliinde ortaya kar. ntegrallerin hesaplanmas, iki defa ksmi integrasyon ile elde edilen denklemden bilinmeyen integralin ekilmesini gerektirir. x 2e x dx = x 2e x - 2 L = x 2e x - 2 xe x + 2e x + C . xe x dx xe x dx = xe x L e x dx = xe x - e x + C .
ORNEK 5
Bilinmeyen ntegrali ekmek

L e x cos x dx .
zm
u = ex ve dy = cos x dx olsun. Bu durumda, du = ex dx ve y = sin x olur. Bunlar
e x cos x dx = e x sin x e x sin x dx . L L verir. kinci integral, cos x yerine sin x bulunmas dnda birincisinin aynsdr. Bunu hesaplamak iin, u = ex, dy = sin x dx, y = cos x, du = ex dx ile ksmi integrasyon uygularz. Bylece L e x cos x dx = e x sin x - a - e x cos x = e x sin x + e x cos x elde ederiz. L L s - cos x ds e x dx d b
e x cos x dx .
8.2
Ksmi ntegrasyon
565
Bilinmeyen integral artk denklemin iki tarafnda da bulunmaktadr. ntegrali iki tarafa da eklemek ve integrasyon sabitini ilave etmek 2 L e x cos x dx = e x sin x + e x cos x + C1 .
verir. 2 ile bler ve integrasyon sabitini yeniden isimlendirirsek, L elde ederiz. e x cos x dx = e x sin x + e x cos x + C. 2
Belirli ntegralleri Ksmi ntegrasyonla Hesaplamak

Belirli integralleri ksmi integrasyonla hesaplamak zere (1) Denklemindeki ksmi integrasyon forml, Temel Teoremin 2. Ksm ile birletirilebilir. ve gnn ikisinin de [a, b] aral zerinde srekli olduklarn varsayarsak, Temel Teoremin 2. Ksm Belirli ntegraller in Ksmi ntegrasyon Forml
b a L
s x dg s x d dx = s x dgs x d D a b
b a L
s x dgs x d dx
(3)
verir. (3) denklemini uygularken normalde, Denklem (2)deki u ve y notasyonunu kullanrz, nk hatrlamas daha kolaydr. Aada bir rnek verilmektedir.
y 1 0.5 y xex x
ORNEK 6
y = xe
zm
x
Alan Bulmak
erisi ile x-ekseni arasndaki blgenin, x = 0dan x = 4e kadar alann bulun. Blge, ekil 8.1de renkli olarak gsterilmitir. Alan,
4 0 L
0 0.5 1
xe -x dx .
dir. u = x, dy = ex dx, y = ex ve du = dx olsun. Buradan,

4 0 L
xe -x dx = - xe -x D 0 4
4 0 L
s - e -x d dx
4 0 L
EKL 8.1
rnek 6daki blge.
= [ - 4e -4 - s 0 d] + = - 4e -4 - e -x D 0
4
e -x dx
= - 4e -4 - e -4 - s - e 0 d = 1 - 5e -4 L 0.91.
bulunur.
Tablolu ntegraller
nin sfr verecek ekilde art arda trevinin alnabildii ve gnin zorluk karmadan art arda integre edilebildii e (x)g(x) dx eklindeki integrallerin, ksmi integrasyonun doal adaylar olduklarn grdk. Ancak ok fazla tekrar gerekliyse, hesaplamalar zahmetli olabilir. Bu gibi durumlarda, hesaplamalar bir sr zahmetten kurtulacak ekilde dzenle-
566
mek mmkndr. Buna tablolu integrasyon denir ve aadaki rneklerde nasl yaplaca gsterilmektedir.
ORNEK 7
Tablolu ntegrasyon Kullanmak

x 2e x dx .
Tablolu integrasyonla L integralini bulun.

zm
(x) = x2 ve g(x) = ex ile aadaki listeyi yaparz. (x) ve trevleri x2 2x 2 0 s+d s-d s+d g (x) ve integralleri ex ex ex ex
Oklarla birletirilmi fonksiyonlarn arpmlarn ortadaki iaretlerle birbirlerine ekleyerek L x 2e x dx = x 2e x - 2xe x + 2e x + C .
elde ederiz. Bunu, rnek 4teki sonula karlatrn.
RNEK 8
Tablolu ntegrasyon Kullanmak

x 3 sin x dx .
Tablolu integrasyonla L integralini bulun.

zm
(x) = x3 ve g(x) = sin x ile aadaki listeyi yaparz. (x) ve trevleri x3 3x 2 6x 6 0 s+d s-d s+d s-d g (x) ve integralleri sin x - cos x - sin x cos x sin x
Yine, oklarla birletirilmi fonksiyonlarn arpmlarn aradaki iaretlerle birbirlerine ekleyerek L elde ederiz. x 3 sin x dx = - x 3 cos x + 3x 2 sin x + 6x cos x - 6 sin x + C .
8.2
Ksmi ntegrasyon
567
Bu blmn sonundaki Ek Altrmalar, nin veya gnin sfr elde edilecek ekilde art arda tretilemedii durumlarda Tablolu ntegrasyonun nasl kullanldn gstermektedir.
zet
Deiken dnm ie yaramadnda ksmi integrasyonu deneyin. ntegrandn iki fonksiyonun arpm eklinde olduu bir integralle balayn, L s x dgs x d dx .
(rnek 3teki gibi, gnin sabit fonksiyon 1 olabileceini hatrlayn.) dyyi (x) veya g(x) ile birlikte dxi de ierecek ekilde seerek, ntegrali L formuna uyarlayn. L u dy = u y L y du . u dy
formlnn sa tarafn elde etmek iin, dyyi kolayca integre ederek yyi bulabilmemiz gerektiini hatrlayn. Sa taraftaki yeni integral bataki integrale gre daha karmak ise, u ve dy iin farkl seenekler deneyin.
RNEK 9
Bir ndirgeme Forml

L cosn x dx
integralini cos xin daha kk bir kuvvetinin integrali olarak ifade eden bir indirgeme forml bulun.
zm
cosn xi cosn 1 x cos x olarak dnebiliriz. Sonra u = cos

n1
ve
dy = cos x dx
olarak alalm. du = (n 1) cosn 2 x (sin x dx) olur. Bylece, L cosn x dx = cosn - 1 x sin x + s n - 1 d sin2 x cosn - 2 x dx L = cosn - 1 x sin x + s n - 1 d s 1 - cos2 x d cosn - 2 x dx , L = cosn - 1 x sin x + s n - 1 d cosn - 2 x dx - s n - 1 d cosn x dx . L L buluruz. Bu eitliin her iki tarafna s n - 1 d cosn x dx L ve
y = sin x
568
eklersek n L cosn x dx = cosn - 1 x sin x + s n - 1 d cosn - 2 x dx . L
buluruz. Her iki taraf da n ile blerek sonucu elde ederiz; L cosn x dx = cosn - 1 x sin x n - 1 + n n L cosn - 2 x dx .
Bu sonu, cos xin kuvvetini 2 drr ve ok kullanl bir formldr. nnin pozitif tamsay olmas durumunda L cos x dx = sin x + C veya or L cos0 x dx = L dx = x + C .
integrallerinden birini elde edene kadar forml tekrar tekrar kullanabiliriz.
RNEK 10
Bir ndirgeme Formln Kullanmak

L cos3 x dx .
zm
rnek 9daki sonutan, L cos3 x dx = cos2 x sin x 2 cos x dx + 3 3L 1 2 = cos2 x sin x + sin x + C . 3 3
ALITIRMALAR 8.2
Ksmi ntegrasyon
124 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 1. 3. 5. 7. 9. 11. L L
1 L
13. 15.
x sin
x dx 2
L L
0 L
s x 2 - 5x de x dx x 5e x dx
p>2
14. 16.
L L
0 L
s r 2 + r + 1 de r dr t 2e 4t dt
p>2
2. 4. 6. 8. 10. 12.
L L
1 L
u cos pu du x 2 sin x dx
e
t 2 cos t dt
2
17. x ln x dx 19.
3
u 2 sin 2u du t sec-1 t dt
18.
x3 cos 2x dx 2x sin-1 s x2 d dx
x ln x dx tan
-1
L L L
y dy
L L L
sin
-1
y dy 21.
2> 23 L
20.
1> 22 0 L
x sec2 x dx x 3e x dx
4x sec2 2x dx p 4e -p dp
L L
e u sin u du e 2x cos 3x dx
22.
L L
e -y cos y dy e -2x sin 2x dx
23.
24.
8.2
Ksmi ntegrasyon
569
Deiken Dnm ve Ksmi ntegrasyon

2530 altrmalarnda ksmi integrasyondan nce bir deiken dnm kullann. 25. 27. 29. L
0 L 1
33. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = ex erisi ve x = ln 2 dorusu ile snrlanan blgenin x = ln 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 34. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = ex erisi ve x = 1 dorusu ile snrlanan blgenin a. y-ekseni, b. x = 1 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 35. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri ve y = cos x, 0 x p@2, erisiyle snrlanan blgenin a. y-ekseni, b. x = p@2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 36. Hacim bulmak x-ekseni ve y = x sin x, 0 x p, erisiyle snrlanan blgenin a. y-ekseni b. x = p erisi etrafnda dndrlmesi ile retilen cismin hacmini bulun. (Grafik iin Altrma 31e bakn.) 37. Ortalama deer Aadaki ekilde, bir vurma paneliyle sembolize edilen bir geciktirici kuvvet, arlklandrlm yayn hareketini, ktlenin t anndaki konumu y = 2et cos t, t0 olacak ekilde yavalatr. 0 t 2p aralnda ynin ortalama deerini bulun.
y
23s + 9
ds
2
26. 28. 30.
p>3
0 L
x 21 - x dx ln s x + x d dx zs ln z d2 dz
2
x tan x dx
L L
sin s ln x d dx
Teori ve rnekler
31. Alan bulma y = x sin x erisi ve x-ekseni arasndaki blgenin (ekle bakn) alann a. 0 x p iin bulun. d. Nasl bir kalp gryorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir tamsay olmak zere, np x (n + 1)p iin eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alan nedir? Yantnz aklayn.
y 10 5 0 5 y x sin x
b. p x 2p
c. 2p x 3p
2p
3p
32. Alan bulma y = x cos x erisi ile x-ekseni arasndaki blgenin (ekle bakn) alann a. p> 2 x 3p> 2 iin bulun. d. Ne gibi bir kalp gryorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir tamsay olmak zere a 2n - 1 2n + 1 bp x a bp, 2 2
Vurma paneli
c. 5p> 2 x 7p> 2
b. 3p> 2 x 5p> 2
0 y Ktle
aralnda eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alan nedir? Yantnz aklayn.
y 10 y x cos x
38. Ortalama deer Altrma 37deki gibi bir yay-ktle-vurma paneli sisteminde, ktlenin t anndaki konumu y = 4et (sin t cos t), t0
p 2
3p 5p 2 2
7p 2
olarak verilmektedir. 0 t 2p aralnda ynin ortalama deerini bulun.
10
570
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri 43-46 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin,
ndirgeme Formlleri
3942 altrmalarnda, indirgeme formln dorulamak iin ksmi integrason kullann. 39. 40. 41. 42. L L L L x n cos x dx = x n sin x - n L x n - 1 sin x dx x n - 1 cos x dx
L
43. 45.
-1s x d dx = x -1s x d -
L
44. 46.
s y d dy
y = -1s x d
(4)
formln kullann. Yantlarnz x cinsinden ifade edin. L L sin-1 x dx sec-1 x dx L L tan-1 x dx log2 x dx
x n sin x dx = - x n cos x + n x e x e dx = a
n ax n ax
n - a
n - 1 ax
e dx,
a Z 0
s ln x dn dx = x s ln x dn - n
s ln x dn - 1 dx
1(x)i integre etmenin baka bir yolu (tabii 1 integre edilebiliyorsa), u = 1(x) ve dy = dx ile ksmi integrasyon kullanarak, 1in integralini
d (5) -1s x d dx = x -1s x d x a -1s x d b dx . L L dx olarak yeniden yazmaktr. 47 ve 48 altrmalar (4) ve (5) denklemlerini kullanmann sonularn karlatrmaktadr. 47. (4) ve (5) denklemleri cos1 xin integrali iin farkl formller verir: a. L cos-1 x dx = x cos-1 x - sin s cos-1 x d + C (4) Denklemi
Fonksiyonlarn Terslerini ntegre Etmek

Ksmi integrasyon, fonksiyonlarn terslerini integre etmek iin genellikle iyi sonu veren bir kurala yol aar: L -1s x d dx = L y s y d dy s y d dy s y d dy
y = -1s x d, x = s y d dx = s y d dy u = y, dy = s y d dy ile ksmi integrasyon
= ys y d -
= x -1s x d -
Ana fikir integralin en karmak ksmn almak, ki bu durumda 1(x)dir, ve ilk nce onu basitletirmektir. ln xin integrali iin L ln x dx = L ye y dy
y = ln x, x = e y dx = e y dy
(5) Denklemi cos-1 x dx = x cos-1 x - 21 - x 2 + C L ki denklem de doru olabilir mi? Yantnz aklayn.
b.
48. (4) ve (5) denklemleri tan1 xin integrali iin farkl formller verir: a. b. L tan-1 x dx = x tan-1 x - ln sec s tan-1 x d + C (4) Denklemi
= ye y - e y + C = x ln x - x + C . buluruz. cos xin integrali iinse L cos-1 x dx = x cos-1 x L cos y dy

y = cos-1 x
1
tan-1 x dx = x tan-1 x - ln 21 + x 2 + C (5) Denklemi L ki denklem de doru olabilir mi? Yantnz aklayn.
= x cos-1 x - sin y + C = x cos-1 x - sin s cos-1 x d + C . elde ederiz.
49 ve 50 altrmalarndaki integralleri (a) (4) denklemiyle ve (b) (5) denklemiyle hesaplayn. Her bir durumda, cevabnzn xe gre trevini alarak yaptklarnz kontrol edin. 49. L sinh-1 x dx 50. L tanh-1 x dx
8.3
Rasyonel Fonksiyonlarn Ksmi Kesirlerle ntegrasyonu

Bu blm, bir rasyonel fonksiyonun (polinomlarn bir kesri), ksmi kesirler denen ve kolaylkla integre edilebilen daha basit kesirlerin toplam olarak nasl yazlabildiini gstermektedir. rnein, (5x 3)@(x2 2x 3) kesri 5x - 3 3 2 = + , x + 1 x - 3 x 2 - 2x - 3
8.3
571
olarak yeniden yazlabilir. Bunu, sa taraftaki kesirleri (x + 1)(x 3) ortak paydas altnda toplayarak cebirsel olarak dorulayabiliriz. Rasyonel fonksiyonlar byle bir toplam olarak yazmakta elde edilen baar, dier konularda da kullanldr (rnein, diferansiyel denklemleri zerken belirli dnmler kullanldnda). Yukardaki ifadenin sol tarafndaki (5x 3)@(x + 1)(x 3) kesrini integre etmek iin, basite sa taraftaki kesirlerin integrallerini toplarz: 5x - 3 3 2 dx = dx + dx x + 1 x 3 s x + 1 ds x 3 d L L L = 2 ln x + 1 + 3 ln x - 3 + C . Rasyonel fonksiyonlar, daha basit kesirlerin bir toplam olarak, yeniden yazma yntemine ksmi kesirler yntemi denir. Yukardaki rnek durumunda 5x - 3 B A = + . x + 1 x 3 x - 2x - 3
2
(1)
olacak ekilde A ve B sabitlerini bulmaktr. (Bir an iin A = 2 ve B = 3n ie yarayacan bilmediimizi varsayn.) A@(x + 1) ve B@(x 3) kesirlerine ksmi kesirler deriz, nk paydalar esas payda x2 2x 3n paralardr. A ve Bye, uygun deerlerini buluncaya kadar, belirsiz katsaylar diyeceiz. A ve Byi bulmak iin, (2) denklemini kesir halinden kararak, 5x - 3 = As x - 3 d + Bs x + 1 d = s A + B dx - 3A + B . eklinde yazarz. Bu, ancak ve ancak iki tarafta da xin kuvvetlerinin katsaylar eitse bir zdelik olacaktr: A + B = 5, 3A + B = 3
Bu denklemleri bir arada zersek, A = 2 ve B = 3 buluruz.
Yntemin Genel Tanm

Bir (x)@g (x) rasyonel fonksiyonunu ksmi kesirlerin bir toplam olarak yazmann baars iki eye baldr:
(x)in derecesi g (x)in derecesinden kk olmaldr. Yani kesir, basit kesir olmaldr. Deilse, (x)i g (x) ile bln ve kalan terimiyle aln. Bu blmde rnek 3e bakn g(x)in arpanlarn bilmeliyiz. Teorik olarak, reel katsayl herhangi bir polinom reel lineer arpanlarn ve reel kuadratik arpanlarn bir arpm olarak yazlabilir. Pratikte, arpanlar bulmak zor olabilir.
Aada, gnin arpanlarnn bilinmesi durumunda, bir (x)@g (x) basit kesrinin ksmi kesirlerinin nasl bulunaca aklanmaktadr.
572
Ksmi Kesirler Yntemi ((x)> g(x) Basit)

1.
x r , g(x)in lineer bir arpan olsun. (x r)mnin x rnin g(x)i blen en byk kuvveti olduunu varsayn. Sonra, bu arpan aadaki gibi m tane ksmi kesre atayn: Am A1 A2 + . x - r + s x - r d2 + s x - r dm Bunu g(x)in farkl her lineer arpan iin tekrarlayn. x2 + px + q, g(x)in indirgenemez bir kuadratik arpan olsun. Bu arpann g(x)i blen en byk kuvvetinin (x2 + px + q)n olduunu varsayn. Sonra bu arpana aadaki gibi n tane ksmi kesrin toplamn karlk getirin: Bn x + Cn B1 x + C1 B2 x + C2 + + 2 . + 2 2 x + px + q s x + px + q d s x + px + q dn
2
2.
3.
4.
Bunu g(x)in reel katsayl lineer arpanlara ayrlamayan her farkl kuadratik arpan iin tekrarlayn. Orijinal (x)@g (x) kesrini btn bu ksmi kesirlerin toplamna eitleyin. Ortaya kan denklemi kesirlerden arndrn ve terimleri xin azalan kuvvetleri eklinde dzenleyin. xin kuvvetlerinin katsaylarn birbirine eitleyin ve ortaya kan denklemlerden belirlenmemi katsaylar zn.
RNEK 1
Farkl Lineer arpanlar

x 2 + 4x + 1 dx L s x - 1 ds x + 1 ds x + 3 d
integralini ksmi kesirler kullanarak bulun.

zm
Ksmi kesirlere ayrtrma C x 2 + 4x + 1 A B = + + . x - 1 x + 1 x + 3 s x - 1 ds x + 1 ds x + 3 d
eklindedir. A, B ve C belirsiz katsaylarn bulmak iin paydalar eitler ve x2 + 4x + 1 = As x + 1 ds x + 3 d + Bs x - 1 ds x + 3 d + Cs x - 1 ds x + 1 d = s A + B + C dx2 + s 4A + 2B dx + s 3A - 3B - C d . elde ederiz. Eitliin iki tarafndaki polinomlar zdetirler. Ayn kuvvetteki xlerin katsaylarn eitleyerek x2nin katsaylar: x1in katsaylar: x0n katsaylar: elde ederiz. A+ B+C=1 4A + 2B =4 3A 3B C = 1
8.3
573
A, B ve C bilinmeyenleri iin byle bir denklem sistemini zmenin, bilinmeyenleri elemek veya bir hesap makinesi ve bilgisayar kullanmak gibi birka yolu vardr. Hangi yntem kullanlrsa kullanlsn, zm A = 3@4, B = 1@2 ve C = 1@4tr. Bylece, 3 1 x2 + 4x + 1 1 1 1 1 dx = c + d dx 4 x 1 2 x + 1 4 x + 3 s x 1 ds x + 1 ds x + 3 d L L = 3 1 1 ln x - 1 + ln x + 1 - ln x + 3 + K, 4 2 4
Burada K integrasyon sabitidir (belirsiz katsay C ile kartrmaktan kanmak iin)
RNEK 2
Tekrar Eden Bir Lineer arpan

6x + 7 dx . 2 L sx + 2d
integralini hesaplayn. zm nce integrand belirsiz katsaylarla ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade ederiz. 6x + 7 A B = + x + 2 s x + 2 d2 s x + 2 d2 6x + 7 = As x + 2 d + B = Ax + s 2A + B d xin ayn kuvvetteki katsaylarn eitlemek, A=6 verir. Dolaysyla 6x + 7 6 5 dx = a b dx 2 x + 2 s x + 2 d s x + 2 d2 L L = 6 dx - 5 s x + 2 d-2 dx x L + 2 L ve 2A + B = 12 + B = 7 veya A = 6 ve B = 5
Her iki taraf (x + 2)2 ile arpn
= 6 ln x + 2 + 5s x + 2 d-1 + C
RNEK 3
Bir Bileik Kesri ntegre Etmek

2x 3 - 4x 2 - x - 3 dx . x 2 - 2x - 3 L
zm
nce pay paydaya blerek bir polinom art bir basit kesir elde ederiz.
2x3 4x2 x 3 x 2x 3 2x3 4x2 6x 2x 5x 3 Sonra bileik kesri bir polinomla bir basit kesrin toplam olarak yazarz
574
2x 3 - 4x 2 - x - 3 5x - 3 = 2x + 2 x 2 - 2x - 3 x - 2x - 3 Sa taraftaki kesrin ksmi kesirlere ayrln giri rneinde bulmutuk. Dolaysyla, 2x3 - 4x2 - x - 3 5x - 3 dx = 2x dx + dx 2 x2 - 2x - 3 L L L x - 2x - 3 = L 2x dx + 3 2 dx + dx Lx + 1 Lx - 3
= x2 + 2 ln x + 1 + 3 ln x - 3 + C . buluruz. Kuadratik bir polinom, reel katsayl lineer iki arpann arpm olarak yazlamazsa, polinoma indirgenemez polinom denir.
RNEK 4
Paydada Kuadratik ndirgenemez Bir arpan

- 2x + 4 dx 2 s x + 1 ds x - 1 d2 L
zm Paydada tekrarlanan bir arpann yansra, indirgenemez bir arpan da bulunmaktadr, dolaysyla
C - 2x + 4 Ax + B D = 2 + . + x - 1 s x 2 + 1 ds x - 1 d2 x + 1 s x - 1 d2 yazarz. Denklemi kesirlerden arndrmak - 2x + 4 = s Ax + B ds x - 1 d2 + Cs x - 1 ds x2 + 1 d + Ds x2 + 1 d = s A + C dx3 + s - 2A + B - C + D dx2 + s A - 2B + C dx + s B - C + D d . verir. Ayn kuvvetten terimlerin katsaylarn eitlersek, x3n katsaylar : x2nin katsaylar : x1in katsaylar : x0n katsaylar : - 4 = - 2A, B = 1 D = 4 - B + C = 1. A = 2 0 = A + C 0 = - 2A + B - C + D - 2 = A - 2B + C 4 = B - C + D
(2)
verir. Bu denklemleri birlikte zerek, A, B, C ve Dnin deerlerini buluruz:

kinci denklemden drdnc denklemi kartn. Birinci denklemden nc denklemde A = 2 ve C = 2 Drdnc denklemden
C = -A = -2
8.3
575
Bu deerleri (2) denkleminde yerine koyarsak, - 2x + 4 2x + 1 2 1 = 2 + . 2 x 1 s x + 1 ds x - 1 d x + 1 s x - 1 d2

2
buluruz. Son olarak, yukardaki alm kullanarak integrali bulabiliriz: - 2x + 4 2x + 1 2 1 dx = a 2 + b dx 2 2 x 1 s x + 1 ds x 1 d x + 1 s x 1 d2 L L = L a 2x 1 2 1 + 2 + b dx x - 1 x2 + 1 x + 1 s x - 1 d2
1 = ln s x2 + 1 d + tan-1 x - 2 ln x - 1 + C. x - 1
RNEK 5
Tekrar Eden Kuadratik ndirgenemez Bir arpan

dx . 2 x s x + 1 d2 L
zm
Ksmi kesirlere ayrma Bx + C Dx + E 1 A = x + 2 + 2 xs x 2 + 1 d2 x + 1 s x + 1 d2
eklindedir. x(x2 + 1)2 ile arparak 1 = As x2 + 1 d2 + s Bx + C dxs x2 + 1 d + s Dx + E dx = As x4 + 2x2 + 1 d + Bs x4 + x2 d + Cs x3 + x d + Dx2 + Ex = s A + B dx4 + Cx3 + s 2A + B + D dx2 + s C + E dx + A buluruz. Katsaylar eitlersek A + B = 0, C = 0, 2A + B + D = 0, C + E = 0, A=1
denklem sistemini elde ederiz. Sistemi zerek A = 1, B = 1, C = 0, D = 1 ve E = 0 buluruz. Bylece, dx -x -x 1 = cx + 2 + 2 d dx 2 2 x + 1 s x + 1 d2 L xs x + 1 d L = L dx x x dx x dx 2 2 2 Lx + 1 L sx + 1d
dx 1 du 1 du = x - 2 u - 2 u2 L L L 1 1 = ln x - ln u + + K 2 2u 1 1 = ln x - ln s x2 + 1 d + + K 2 2s x2 + 1 d = ln bulunur. x 2x + 1
2
u = x2 + 1, du = 2x dx
1 + K. 2s x2 + 1 d
576
TARHSEL BYOGRAF
Oliver Heaviside (18501925)
Lineer arpanlar in Heaviside rtme Yntemi

(x) polinomunun derecesi g(x)in derecesinden kk ve gs x d = s x - r1 ds x - r2 d s x - rn d
her birinin kuvveti bir olan n farkl lineer arpann bir arpm ise, (x)> g (x)i ksmi kesirlere ayrmann abuk bir yolu vardr.
RNEK 6
Heaviside Yntemini Kullanmak

C x2 + 1 A B + + . = x - 1 x - 2 x - 3 s x - 1 ds x - 2 ds x - 3 d
Aadaki ksmi kesir almnda A, B ve Cyi bulun:

(3)
zm
(3) denkleminin iki tarafn da (x 1) ile arparsak, Bs x - 1 d Cs x - 1 d x2 + 1 + = A + x - 2 x - 3 s x - 2 ds x - 3 d
ve x = 1 alrsak, ortaya kan denklem Ann deerini verir: s 1 d2 + 1 = A + 0 + 0, s 1 - 2 ds 1 - 3 d A=1 Yani, Ann deeri, orijinal x2 + 1 s x - 1 ds x - 2 ds x - 3 d
(4)
denkleminde(x 1) arpannn stn rtp, geri kalann x = 1de hesaplarsak bulacamz deerdir: A = s 1 d2 + 1
sx - 1d
y rtn
s1
= - 2 ds 1 - 3 d
2 = 1. s - 1 ds - 2 d
Ayn ekilde, (3) denklemindeki Bnin deerini, (4) denklemindeki (x 2) arpannn stn rtp, geri kalann x = 2de hesaplayarak bulabiliriz: B = s 2 d2 + 1 s2 - 1d sx - 2d
y rtn
= s2 - 3d
5 = - 5. s 1 ds - 1 d
Son olarak C de (4) denkleminde (x 3) rtlp, geri kalan x = 3te hesaplanarak bulunur: C = s 3 d2 + 1 s 3 - 1 ds 3 - 2 d s x - 3 d
y rtn
10 = 5. s 2 ds 1 d
buluruz.
8.3
577
Heaviside Yntemi 1. g(x)i arpanlarna ayrp, blm yazn: s x d s x d = . gs x d s x - r1 ds x - r2 d s x - rn d 2. g(x)in (x ri) arpanlarn, her defasnda bir tanesi olmak zere, rtn ve rtlmemi xlerin yerine ri yazn. Bu her ri kk iin bir Ai says verir: A1 = A2 = o An = 3. s rn d . s rn - r1 ds rn - r2 d s rn - rn - 1 d s r1 d s r1 - r2 d s r1 - rn d s r2 d s r2 - r1 ds r2 - r3 d s r2 - rn d
s x d> g s x din ksmi kesir almn
s x d An A1 A2 = + + + . gs x d s x - r1 d s x - r2 d s x - rn d eklinde yazn.
RNEK 7
Aadaki integrali hesaplayn.

x + 4 dx . 3 x + 3x 2 - 10x L
zm
(x) = x + 4n derecesi g(x) = x3 + 3x2 10xin derecesinden kktr ve g (x)i arpanlarna ayrrsak, x + 4 x + 4 = . 2 x s x 2 ds x + 5 d x + 3x - 10x
3
buluruz. g(x)in kkleri, r1 = 0, r2 = 2 ve r3 = 5tir. Buradan A1 = 0 + 4
s0
- 2 ds 0 + 5 d
4 2 = 5 s - 2 ds 5 d
y rtn
A2 =
2 + 4 2 sx - 2d
y rtn
s2
= + 5d
3 6 = 7 s 2 ds 7 d
A3 =
-5 + 4 s - 5 ds - 5 - 2 d s x + 5 d
y rtn
-1 1 = . 35 s - 5 ds - 7 d
buluruz.
578
Dolaysyla, 3 x + 4 2 1 = + , 5x xs x - 2 ds x + 5 d 7s x - 2 d 35s x + 5 d ve 3 x + 4 2 1 dx = - ln x + ln x - 2 ln x + 5 + C . 5 7 35 x s x 2 ds x + 5 d L olur.
Katsaylar Belirlemenin Baka Yollar

Ksmi kesirlerde ortaya kan katsaylar belirlemenin bir baka yolu, aadaki rnekte olduu gibi, trev almaktr. Bir dieri ise, xe saysal deerler vermektir.
RNEK 8
Trev Almak
Aadaki denklemde A, B ve Cyi bulun: C x - 1 B A + = + . x + 1 s x + 1 d3 s x + 1 d2 sx + 1d3

zm
nce kesirlerden kurtuluruz: x 1 = A(x + 1)2 + B(x + 1) + C
x = 1 koymak C = 2 verir. Sonra iki tarafn da xe gre trevini alarak 1 = 2A(x + 1) + B elde ederiz. x = 1 yazmak B = 1 olduunu gsterir. Yine trev alarak, 0 = 2A, yani A = 0 buluruz. Dolaysyla x - 1 1 2 = . 3 2 sx + 1d sx + 1d s x + 1 d3 bulunur. Baz problemlerde, A, B ve C cinsinden denklemler elde etmek iin, xe x = 0, 1, 2 gibi ufak deerler vermek dier yntemlerden hzl bir alternatif salar.
RNEK 9
xe Saysal Deerler Vermek
Aadaki denklemde A, B, C ve Dyi bulun. C x2 + 1 A B = + + . x - 1 x - 2 x - 3 s x - 1 ds x - 2 ds x - 3 d

zm
Kesirlerden kurtularak, x 2 + 1 = As x - 2 ds x - 3 d + Bs x - 1 ds x - 3 d + Cs x - 1 ds x - 2 d .
elde edin.
8.3
579
Sonra srasyla A, B ve Cyi bulmak iin x = 1, 2, 3 aln: x = 1: s 1 d2 + 1 2 A s 2 d2 + 1 5 B s 3 d2 + 1 10 C = = = = = = = = = As - 1 ds - 2 d + Bs 0 d + Cs 0 d 2A 1 As 0 d + Bs 1 ds - 1 d + Cs 0 d -B -5 As 0 d + Bs 0 d + Cs 2 ds 1 d 2C 5.
x = 2:
x = 3:
Sonu: 5 5 x2 + 1 1 + . = x - 1 x - 2 x - 3 s x - 1 ds x - 2 ds x - 3 d
ALITIRMALAR 8.3
Kesirleri Ksmi Kesirlere Amak
1-8 altrmalarndaki kesirleri ksmi kesirlere ayrn. 1. 5x - 13 s x - 3 ds x - 2 d 2. 5x - 7 x 2 - 3x + 2 19. dx 2 L sx - 1d
2
20.
x 2 dx 2 L s x - 1 ds x + 2x + 1 d
ndirgenemez Kuadratik arpanlar

21-28 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade edin ve integralleri hesaplayn. 21. dx s x + 1 ds x 2 + 1d 0 L y + 2y + 1 L sy + 1d
2 2 2 2 1 23
x + 4 3. s x + 1 d2 5. 7. z + 1 z 2s z - 1 d t + 8 t 2 - 5t + 6
2
2x + 2 4. 2 x - 2x + 1 6. 8. z z 3 - z 2 - 6z t + 9 t 4 + 9t 2
4
22.
1 L
3t 2 + t + 4 dt t3 + t
23.
dy
24.
8x 2 + 8x + 2 dx 2 2 L s 4x + 1 d s 4 + 81 ds 2 2 L ss s + 9 d
Tekrarlanmayan Lineer arpanlar

9-16 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade edin ve integralleri hesaplayn. 9. 11. 13. 15. dx 1 x2 L x + 4 dx 2 x + 5x - 6 L 8 y dy
4 y - 2y - 3 L 2
25. 27. 28.
2s + 2 ds 3 L s s + 1 ds s - 1 d 2u3 + 5u2 + 8u + 4 du 2 2 L s u + 2u + 2 d
26.
10. 12.
dx 2 x + 2x L
2x + 1 dx 2 x 7x + 12 L 1 y + 4 dy 14. 2 1>2 y + y L 16. x + 3 dx 3 L 2x - 8x
u4 - 4u3 + 2u2 - 3u + 1 du s u2 + 1 d3 L
Bileik Kesirler
2934 altrmalarnda, integranda uzun blme uygulayn, basit kesri ksmi kesirlerin bir toplam olarak yazn ve sonra integrali hesaplayn. 29. 31. 33. 2x 3 - 2x 2 + 1 dx x2 - x L 9x 3 - 3x + 1 dx x3 - x2 L y4 + y2 - 1 L y3 + y dy 30. 32. 34. x4 dx Lx - 1
2
dt 3 2 L t + t - 2t
Tekrarlanan Lineer arpanlar

17-20 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade edin ve integralleri hesaplayn. x 3 dx 17. 2 0 x + 2x + 1 L
1
16x 3 dx L 4x - 4x + 1
2
2y 4
3 2 Ly - y + y - 1
x 3 dx 18. 2 -1 x - 2x + 1 L
dy
580
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri T 48. 2 ondalk basamak hassaslkla, aadaki blgenin merkezinin x-koordinatn bulun. e 4t + 2e 2t - e t dt e 2t + 1 L sin u du 38. 2 L cos u + cos u - 2 36.
3
ntegral Hesaplamak
3540 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 35. 37. 39. 40. Le
2t
e t dt + 3e t + 2 cos y dy
2 -1
y (3, 1.83)
2 13x 9 y 4x 3 x 2x2 3x
2 L sin y + sin y - 6
(5, 0.98)
s x - 2 d tan L L
s 2x d - 12x - 3x
s 4x 2 + 1 ds x - 2 d2 s x + 1 d2 tan-1 s 3x d + 9x 3 + x s 9x 2 + 1 ds x + 1 d2 dx
dx
0 3 5 x

4144 altrmalarndaki balang deer problemlerinden xi tnin bir fonksiyonu olarak znz. dx = 1 s t 7 2 d, xs 3 d = 0 dt dx 42. s 3t 4 + 4t 2 + 1 d = 2 23, xs 1 d = - p 23> 4 dt dx 43. s t 2 + 2t d = 2x + 2 s t, x 7 0 d, x s 1 d = 1 dt dx 44. s t + 1 d = x2 + 1 s t 7 - 1 d, xs 0 d = p> 4 dt 41. s t 2 - 3t + 2 d
T 49. Sosyal difzyon Sosyologlar bazen sosyal difzyon terimini bilginin bir toplulukta nasl yayldn tanmlamakta kullanrlar. Bilgi bir sylenti, kltrel bir olay veya teknik bir yenilik hakknda haber olabilir. Yeterince byk bir toplulukta, bilgiye sahip olan kiilerin says xe t zamannn bir fonksiyonu olarak baklr ve difzyon hz, dx@dtnin bilgiye sahip insanlarn says kere bilgisi olmayan insanlarn saysyla orantl olduu varsaylmaktadr. Bu, N topluluktaki kiilerin says olmak zere, dx = kxs N - x d , dt denklemine yol aar. tnin gn, k = 1@250 olduunu ve t = 0 annda N = 1000 kiilik bir toplulukta iki kiinin bir sylenti balattn varsayn. a. xi tnin bir fonksiyonu olarak bulun. b. Ne zaman topluluun yars sylentiyi duyar? (Bu sylentinin en hzl yaylaca zamandr.) T 50. kinci derece kimyasal reaksiyonlar ou kimyasal reaksiyon yeni bir rn ortaya karacak ekilde bir deiiklik geiren iki molekln etkilemesinin sonucudur. Reaksiyon hz tipik olarak iki molekl tipinin konsantrasyonlarna baldr. t = 0 annda, A maddesinin miktar a ve B maddesinin miktar b ise, ve x de t anndaki rnn mikrtar ise, xin oluum hz dx = k s a - x ds b - x d , dt veya dx 1 = k, s a - x ds b - x d dt diferansiyel denklemiyle verilebilir. Burada k reaksiyon sabitidir. Bu denklemin iki tarafn da xe gre integre ederek, (a) a = b ve (b) a b ise x ile t arasnda bir bant kurun. Her durumda, t = 0 iken x = 0 olduunu varsayn.
1
Uygulama ve rnekler
45 ve 46 altrmalarnda, renkli blgenin belirtilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 45. x-ekseni etrafnda
y y (0.5, 2.68) 2 3
3x x2
(2.5, 2.68)
0.5
2.5
46. y-ekseni etrafnda.

y y 1 2 (x 1)(2 x)
51. p saysn 22> 7ye balayan integral. a. x 4s x - 1 d4 x2 + 1

0 L
dx .i hesaplayn.
22 b. p < 22/7 yaklam ne kadar iyidir? Bunu a - p b yi 7 pnin bir yzdesi eklinde ifade ederek bulun.
T 47. 2 ondalk basamak hassaslkta, birinci blgede, x-ekseni, y = tan1 x erisi ve x = 3 dorusuyla snrlanan blgenin ktle merkezinin x-koordinatn bulun.
8.4 x 4s x - 1 d4 52. P(0) = 1, P(0) = 0 ve Ps x d
Trigonometrik ntegraller
581
c. 0 x 1 aralnda
fonksiyonunun x2 + 1 grafiini izin. y-ekseninin leini nce 0 ile 1 arasna, sonra 0 ile 0.5 arasna, sonra da grafiin grlebilecei kadar klterek deneyler yapn. Erinin altnda kalan alan hakknda nasl bir sonu karrsnz?
y =
3 2 L x sx - 1d
dx
rasyonel bir fonksiyon olmak zere, ikinci derece P(x) polinomunu bulun.
8.4
Trigonometrik integraller, alt temel trigonometrik fonksiyonun cebirsel kombinasyonlarn ierirler. Prensip olarak, byle integralleri sins ve kosins cinsinden daima ifade edebiliriz, fakat ounlukla sec2 x dx = tan x + C . L integralinde olduu gibi dier fonksiyonlarla almak daha basittir. Genel fikir, bulmak istediimiz integralleri, almas daha kolay olan integrallere dntrmek iin zdelikler kullanmaktr.
Sins ve Kosins Kuvvetlerinin arpmlar

m ve n negatif olmayan ( pozitif veya sfr ) tamsaylar olmak zere L formundaki integrallerle balyoruz. i duruma ayrabiliriz. Durum 1 m tek ise, myi 2k + 1 olarak yazar ve sinm x = sin2k + 1 x = (sin2 x)k sin x = (1 cos2 x)k sin x
(1)
sinm x cosn x dx ,
elde etmek iin sin2 x = 1 cos2 x zdeliini kullanrz. Sonra, tek kalan sin xi integraldeki dx ile birletirerek sin x dx yerine d(cos x) yazarz. Durum 2
e sinm x cosn x dx integralinde m ift ve n tek ise, nyi 2k + 1 olarak yazar ve

cosn x = cos2k + 1 x = (cos2 x)k cos x = (1 sin2 x)k cos x
elde etmek iin cos2 x = 1 sin2 x zdeliini kullanrz. Sonra, tek kalan cos xi integraldeki dx ile birletirerek cos x dx yerine d (sin x) yazarz. Durum 3
e sinm x cosn x dx integralinde hem m ve n hem de ift ise

sin2 x = 1 - cos 2x , 2 cos2 x = 1 + cos 2x 2
(2)
dnmlerini kullanrz.
RNEK 1
m Tek
L sin3 x cos2 x dx .
582
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri zm
sin3 x cos2 x dx = =
L L L L
sin2 x cos2 x sin x dx s 1 - cos2 x d cos2 x s - d s cos x dd s 1 - u2 ds u2 ds - du d s u4 - u2 d du

u = cos x
u3 u5 + C 5 3 cos3 x cos5 x = + C. 5 3 =
RNEK 2
m ift n Tek
L cos5 x dx .
zm
cos5 x dx = =
L L L
cos4 x cos x dx = s 1 - u2 d2 du
s 1 - sin2 x d2 ds sin x d
m = 0
u = sin x
s 1 - 2u2 + u4 d du 2 3 1 2 1 u + u5 + C = sin x - sin3 x + sin5 x + C . 5 5 3 3
= u -
ORNEK 3
m ve nnin Her kisi de ift

zm
sin2 x cos4 x dx = =
1 - cos 2x 1 + cos 2x ba b dx 2 2
1 s 1 - cos 2x ds 1 + 2 cos 2x + cos2 2x d dx 8L 1 s 1 + cos 2x - cos2 2x - cos3 2x d dx 8L 1 1 C x + 2 sin 2 x - (cos2 2 x + cos3 2 x) dx D . 8 L
8.4
583
cos2 2xi ieren terim iin L cos2 2x dx = 1 s 1 + cos 4x d dx 2L 1 1 ax + sin 4x b . 2 4

Sonuca kadar integrasyon sabitini ihmal ederek
= kullanrz. cos3 2xi ieren terim iin L cos3 2x dx = L
s 1 - sin2 2x d cos 2x dx
u = sin 2x, du = 2 cos 2x dx Cyi tekrar ihmal ederek
= Her eyi birletirmekle L elde ederiz.
1 1 1 s 1 - u2 d du = asin 2x - sin3 2x b . 2L 2 3
sin2 x cos4 x dx =
1 1 1 ax - sin 4x + sin3 2x b + C . 16 4 3
Kare Kklerden Kurtulmak

Aadaki rnekte bir kare kkten kurtulmak iin cos2 u = (1 + cos 2u)@2 zdeliini kullanyoruz.
RNEK 4
p>4 0 L
21 + cos 4x dx .
zm
Kare kkten kurtulmak iin cos2 u = 1 + cos 2u , 2 veya or 1 + cos 2u = 2 cos2 u .
zdeliini kullanyoruz. u = 2x ile 1 + cos 4x = 2 cos2 2x elde ederiz. Bu nedenle,

p>4 0 L p>4 0 L p>4 0 L
21 + cos 4x dx =
22 cos2 2x dx =
p>4
22 2cos2 2x dx
p>4
= 22
0 L
cos 2x dx = 22
p>4
0 L
cos 2x dx
cos 2x 0 on [0, p> 4]
= 22 c
sin 2x d 2 0
22 22 [1 - 0] = . 2 2
tan x ve sec x in Kuvvetlerinin ntegralleri

tanjant, sekant ve karelerinin integrallerinin nasl integre edildiini biliyoruz. Daha byk kuvvetlerini integre etmek iin tan2 x = sec2 x 1 ve sec2 x = tan2 x + 1 zdeliklerini kullanarak, byk kuvvetlerden kk kuvvetlere indirgeme gerekirse ksmi integrasyonla integre ederiz.
584
RNEK 5
L integralini hesaplayn.
zm
tan4 x dx .
tan4 x dx = =
L L L L
tan2 x # tan2 x dx = tan2 x sec2 x dx tan2 x sec2 x dx tan2 x sec2 x dx -
L L L L
tan2 x # s sec2 x - 1 d dx
tan2 x dx s sec2 x - 1 d dx sec2 x dx + dx .
= lk integralde,
u = tan x, alrz ve
du = sec2 x dx
L elde ederiz. Dier integraller standart formdadrlar, dolaysyla L bulunur. tan4 x dx = 1 3 tan x - tan x + x + C . 3
u 2 du =
1 3 u + C1 . 3
RNEK 6
zm
sec3 x dx .
Ksmi integrasyonla integre ederiz: u = sec x, dy = sec2 x dx,
y = tan x,
du = sec x tan x dx
Buradan L sec3 x dx = sec x tan x = sec x tan x = sec x tan x + Sekant kp integrallerini birletirerek 2 L sec3 x dx = sec x tan x + L sec x dx L L L s tan x ds sec x tan x dx d
tan2 x = sec2 x - 1
s sec x - 1 d sec x dx sec x dx sec3 x dx .
8.4
585
ve L elde edilir. sec3 x dx = 1 1 sec x tan x + ln sec x + tan x + C . 2 2
Sins ve Kosinslerin arpmlar

Matematik ve bilimde, problemlere trigonometrik fonksiyonlarn uyguland birok yerde L sin mx sin nx dx, L sin mx cos nx dx, ve and L cos mx cos nx dx
integralleri ortaya kar. Bu integralleri ksmi integrasyonla hesaplayabiliriz, fakat her bir durumda iki integrasyon gerekir. Aadaki zdelikleri kullanmak daha basittir. sin mx sin nx = sin mx cos nx = cos mx cos nx = 1 [cos s m - n d x - cos s m + n d x], 2 1 [sin s m - n d x + sin s m + n d x], 2 1 [cos s m - n d x + cos s m + n d x]. 2
(3) (4) (5)
Bunlar, sins ve kosins iin a toplam formllerinden gelir (Blm 1.6). Ters trevleri kolayca bulunan fonksiyonlar verirler.
RNEK 7
zm
sin 3x cos 5x dx .
m = 3 ve n = 5 ile (4) eitliinden L sin 3x cos 5x dx = = 1 [sin s - 2x d + sin 8x] dx 2L 1 s sin 8x - sin 2x d dx 2L cos 8x cos 2x + + C. 16 4
= buluruz.
ALITIRMALAR 8.4
Sinsler ve Kosinslerin Kuvvetlerinin arpmlar
114 Altrmalarnda integralleri hesaplayn. 1.
p>2 p 0 L
3. 5.
p>2 -p>2 L 0 L p>2
cos3 x dx sin7 y dy
4. 6.
p>6 0 L p>2
3 cos5 3x dx 7 cos7 t dt
sin5 x dx
2.
0 L
sin5
x dx 2
0 L
586
p

1 p p>2 0 L p>2
7. 9. 11. 13.
0 L
8 sin4 x dx
p>4 p>2 p>4
8. 10. 12. 14.
0 L p
8 cos4 2px dx 8 sin4 y cos2 y dy

p
35. 37.
-p L p 0 L
sin 3x sin 3x dx cos 3x cos 4x dx
36. 38.
sin x cos x dx cos x cos 7x dx
-p>4 L 0 L
16 sin2 x cos2 x dx 35 sin4 x cos3 x dx 8 cos 2u sin 2u du

3
0 L
-p>2 L
0 L
sin 2x cos2 2x dx
p>2
Teori ve rnekler
39. Yzey alan Aadaki yayn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde edilen yzeyin alann bulunuz. x = t 2>3, 40. Yay uzunluu y = t 2> 2, 0 t 2,
0 L
0 L
sin 2u cos 2u du
Karekkl ntegraller
2p
Aadaki yayn uzunluunu bulunuz 0 x p> 3 . 0 x p> 4 .
15. 17. 19. 21.
0 L p 0 L
1 - cos x dx 2 A
2
y = ln s cos x d, 21 - cos 2x dx 41. Yay uzunluu
16. 18. 20. 22.
0 L p
Aadaki yayn uzunluunu bulunuz
21 - sin t dt
p>4 p>2
0 L
21 - cos u du
2 p/4
y = ln s sec x d,
-p>4 L 0 L
21 + tan2 x dx u 21 - cos 2u du
-p/4 L p -p L
2sec2 x - 1 dx
42. ekim Merkezi x-ekseni, y = sec x erisi ve x = p@4, x = p@4 dorular tarafndan snrlanan blgenin ekim merkezini bulunuz. 43. Hacim y = sin x erisinin bir yaynn, x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde edilen hacmi bulunuz. y= 44. Alan x-ekseni arasndaki alan bulunuz. 21 + cos 4x, 0 x p .
b
s 1 - cos2 t d3>2 dt
Tan x ve Sec xin Kuvvetleri

0
erisi
23. 25. 27. 29. 31.
-p>3 L 0 L
2 sec3 x dx sec4 u du csc4 u du 4 tan3 x dx cot3 x dx
24. 26. 28. 30. 32.
p>4 p>2 p>4 p>3
L
0 L
e x sec3 e x dx
p>12
45. Ortogonal fonksiyonlar 1a s x dgs x d dx = 0 . ise ve g fonksiyonlarna a x b aral zerimde ortogonal dirler (dik) denir. a. m ve n tamsaylar ve m2 n2 olmak zere, 2p uzunluundaki herhangi bir aralk zerinde sin mx ve sin nx fonksiyonlarnn ortogonal olduklarn ispat edin. b. Aynsn cos mx ve cos nx iin ispat edin. c. Aynsn, m = n dahil sin mx ve cos nx iin ispat edin. 46. Fourier Serileri Sonlu bir Fourier serisi
N
3 sec4 3x dx u du 2
p p>2 L
p>4 L 0 L
3 csc4
p>4 p>2
-p>4 L p>4 L
6 tan4 x dx 8 cot4 t dt
p>6 L
s x d = a an sin nx
n=1
Sins ve Kosinslerin arpmlar

0
= a1 sin x + a2 sin 2x + + aN sin Nx ile verilir. m. katsay amnin 1 am = p

p -p L
33.
-p L
sin 3x cos 2x dx
34.
p>2
0 L
sin 2x cos 3x dx
s x d sin mx dx .
forml ile bulunduunu gsterin
8.5
Trigonometrik Dnmler
Trigonometrik dnmler, 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 ieren integralleri dorudan hesaplayabildiimiz integrallere dntrmekte etkili olabilir.
8.5
587
Temel Deiken Dnm

En yaygn deiken dnmleri x = a tan u, x = a sin u ve x = a sec udr. Bunlar ekil 8.2deki referans genlerinden gelirler. x = a tan u ile a2 + x2 = a2 + a2 tan2 u = a2s 1 + tan2 u d = a2 sec2 u . x = a sin u ile a2 - x2 = a2 - a2 sin2 u = a2s 1 - sin2 u d = a2 cos2 u . x = a sec u ile x2 - a2 = a2 sec2 u - a2 = a2s sec2 u - 1 d = a2 tan2 u . elde edilir.
a2 x2
u a x a tan u
x u
x u
x2 a2
a2 x2
x a sin u
u p 2 x u tan1 a 0 p 2 u p 2 x u sin1 a x a
a x a sec u
a2 x2 asec u
a2 x2 acos u
x2 a2 atan u
EKL 8.2 Her bir dnm iin x ve a ile iaretli kenarlar tanmlayan referans genler.
Bir integrasyonda kullandmz herhangi bir deiken dnmnn, daha sonra esas deikenlere dnebilmemiz iin tersinir olmasn isteriz. rnein, x = a tan u ise, integrasyon yapldktan sonra u = tan1(x@a) yazabilmeyi isteriz. x = a sin u ise, iimiz bittikten sonra u = sin1(x@a) yazabilmeyi ve ayn ilemleri x = a sec u iin de yapabilmeyi isteriz. Blm 7.7den bildiimiz gibi, bu deiken dnmlerindeki fonksiyonlarn sadece seilmi u deerleri iin tersleri bulunur (ekil 8.3). Tersinirlik iin, x = a tan , 2 2 x = a sin , 2 2 0 2 x = a sec , 2
p 2 x a
olmak zere olmak zere x 1 ise a x 1 ise a
1 p 2
x a
= tan 1 x gerektirir. a = sin 1 x gerektirir. a
olmak zere = sec 1 x gerektirir. a
u p x u sec1 a
x = a sec u deiken dnmndeki hesaplamalar kolaylatrmak iin, bunun kullanmn x@a 1 olan integrallerle snrlayacaz. Bu uy [0, p@2] aralna kstlayacak ve tan u 0 yapacaktr. Bylece, a 0 kabul ile, mutlak deerlerden bamsz, 2x 2 - a 2 = 2a 2 tan2 u = a tan u = a tan u , sonucunu elde ederiz.
0 1
EKL 8.3 x> ann arktanjant, arksins ve arksekantnn grafikleri (x> ann fonksiyonu olarak izilmi).
RNEK 1
x = a tan u Dnmn Kullanmak

dx L 24 + x 2 .
588
x = 2 tan u,
dx = 2 sec2 u du,
p p 6 u 6 , 2 2
4 + x 2 = 4 + 4 tan2 u = 4s 1 + tan2 u d = 4 sec2 u .

4 x2
u 2 x
alrz. Bu durumda dx L 24 + x
2
2 sec2 u du L 24 sec u
2
sec2 u du L sec u
2sec2 u = sec u p p u iin sec u 0 2 2
EKL 8.4 x = 2 tan u iin (rnek 1) referans geni: x tan u = 2 ve 24 + x 2 sec u = . 2
sec u du
= ln sec u + tan u + C = ln ` 24 + x2 x + ` + C 2 2
ek. 8.4ten C = C - ln 2 alarak
= ln 24 + x2 + x + C .
buluruz. ln sec u + tan u y x cinsinden nasl ifade etiimize dikkat edin: Orijinal x = 2 tan u dnm iin bir referans geni izdik (ekil 8.4) ve oranlar genden okuduk.
RNEK 2
x = a sin u Dnmn Kullanmak

x 2 dx L 29 - x 2 .
zm
x = 3 sin u,
dx = 3 cos u du,
p p 6 u 6 2 2
9 - x 2 = 9 - 9 sin2 u = 9s 1 - sin2 u d = 9 cos2 u . alrz. Bu durumda x2 dx L 29 - x

3 u x
2
9 sin2 u # 3 cos u du 3 cos u L L sin2 u du 1 - cos 2u du 2
= 9 = 9 = = = =
p p u iin cos u 0 2 2
9 x2 EKL 8.5 x = 3 sin u iin (rnek 1) referans geni: x sin u = 3 ve 29 - x 2 cos u = . 3
sin 2u 9 au b + C 2 2 9 s u - sin u cos u d + C 2 9 x x 29 - x2 asin-1 - # b + C 2 3 3 3 9 -1 x x sin - 29 - x2 + C . 2 3 2

sin 2u = 2 sin u cos u
ekil 8.5
buluruz.
8.5
589
RNEK 3
x = a sec u Dnmn Kullanmak

dx L 225x - 4
2
x 7
2 . 5
zm
nce karekkn iini x2 a2 ekline sokmak iin karekk 225x2 - 4 =
25 ax2 -
4 b 25
2
= 5
2 x2 - a b 5 C
olarak yazarz. Sonra aadaki deiken dnmn yaparz: x =

2
2 sec u, 5
dx =
2 sec u tan u du, 5
0 6 u 6
p 2
2 4 4 x2 - a b = sec2 u 5 25 25 =
2
4 4 s sec2 u - 1 d = tan2 u 25 25
0 6 u 6 p> 2 iin tan u 0
5x u 2
25x2 4
2 2 2 x 2 - a b = tan u = tan u . 5 5 5 C Bu dnmlerle dx L 225x - 4

2
EKL 8.6 x = (2@5) sec u 0 u p@2 ise, u = sec1(5x@2) x = s 2> 5 dsec u, olur ve unn dier trigonometrik fonksiyonlarnn deerlerini bu dik genden okuyabiliriz (rnek 3).
L 5 2x - s 4> 25 d 1 1 = sec u du = ln sec u + tan u + C 5L 5 = =

2
dx
s 2> 5 d sec u tan u du # L 5 s 2> 5 d tan u
225x 2 - 4 5x 1 + ln ` ` + C. 5 2 2
ekil 8.6
elde ederiz. Bir trigonometrik deiken dnm bazen aadaki rnekte olduu gibi kuadratik bir binomiyelin tamsay katlarn ieren integralleri hesaplamaya da yardmc olur.
RNEK 4
Bir Dnel Cismin Hacmini Bulmak
y = 4@(x2 + 4) erisi, x-ekseni ve x = 0, x = 2 dorularyla snrlanan blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
zm
Blgeyi izer (ekil 8.7) ve disk yntemini kullanrz: V = dx p[Rs x d]2 dx = 16p . 2 2 0 0 sx + 4d L L x u = tan-1 , 2
2 2
Rs x d =
4 x2 + 4
ntegrali hesaplamak iin, x = 2 tan u, dx = 2 sec2 u du,
x 2 + 4 = 4 tan2 u + 4 = 4s tan2 u + 1 d = 4 sec2 u
590

y
y y 4 x2 4 0
4 x2 4
2 0 (a) 2 x (b)
EKL 8.7
rnek 4teki blge (a) ve dnel cisim (b).
Bu dnmlerle,
x2 4
u 2 x
dx V = 16p 2 2 0 sx + 4d L = 16p 0 L = 16p 0 L = p 0 L = pc buluruz.

p>4
EKL 8.8 x = 2 tan u iin referans geni (rnek 4).
2 sec2 u du s 4 sec2 u d2 2 sec2 u du = p 16 sec4 u 0 L

p>4
x = 0 iken, u = 0; x = 2 iken, u = p@4
p>4
2 cos2 u du sin 2u d 2 0
p>4
p>4
s 1 + cos 2u d du = p cu +
2 cos2 u = 1 + cos 2u
p 1 + d L 4.04. 4 2
RNEK 5
y
Bir Elipsin Alann Bulmak

y2 x2 + = 1 a2 b2
Aada verilen elipsin snrlad alan bulunuz
0 b
zm Elips her iki eksene gre de simetrik olduundan, toplam alan A, birinci blgedeki alann drt katdr ekil 8.9. Denklemi y 0 iin zersek
y2 b veya
y2 x2 + 2 = 1 2 a b
2
= 1 -
x2 a2 - x2 = , 2 a a2
EKL 8.9 elipsi.
rnek 5teki
b y = a 2a 2 - x 2 elde ederiz.
0 x a
8.5
591
Elipsin alan
a
A = 4
0 L
b 2 2 a 2a - x dx
p>2 p>2 p>2
b = 4a
0 L 0 L 0 L
a cos u # a cos u du cos2 u du 1 + cos 2u du 2

p>2
x = a sin u, dx = a cos udu x = 0 iken, u = 0 x = a iken u = p@2
= 4ab
= 4ab
= 2ab cu + = 2ab c
sin 2u d 2 0
p + 0 - 0 d = pab . 2
olarak bulunur. a = b = r olursa r yarapl emberin alan buluruz, pr2.
ALITIRMALAR 8.5
Temel Trigonometrik Dnmler
128 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. dy 3 dy 1. 2. L 29 + y 2 L 21 + 9y 2 3. dx 2 -2 4 + x L
3>2 0 L 2
23. 25. 27.
s 1 - x2 d3>2 L x
6
dx
24. 26. 28.
s 1 - x2 d1>2 L x4 6 dt 2 s 9 t + 1 d2 L s 1 - r 2 d5>2 L r8
dx
8 dx 2 s 4 x + 1 d2 L y 2 dy L s 1 - y 2 d5>2
4.
dx 2 0 8 + 2x L
1>222 0 L
dr
5. 7. 9.
dx 29 - x2
6. 8. 7 x 7 2 y 7 7 x 7 1 10.
2 dx 21 - 4x2
2936 altrmalarnda, bir deiken dnm yapn, sonra integralleri hesaplamak iin trigonometrik dnm kullann.
ln 4
225 - t dt
2
21 - 9t dt
2
29. 31. 33.
e t dt 2e
2t
0 L 1>4 1>12 L
30. 32. 34.
ln s4>3d
+ 9
ln s3>4d L e
e t dt s 1 + e 2t d3>2 dy
dx L 24x 2 - 49 L
5 dx L 225x 2 - 9 2y 2 - 25 L y3
3 x 7 5 y 7 5 x 7 1
2 dt 1t + 4t 1t
1 y 21 + s ln y d2 L
11. 13. 15.
2y 2 - 49 dy, y
12. 14. 16.
dy,
dx , L x 2 2x 2 - 1 x 3 dx L 2x 2 + 4 8 dw L w 2 24 - w 2
23>2 0 L
2 dx , L x 3 2x 2 - 1 dx L x 2 2x 2 + 1 29 - w 2 dw w2 L dx 2 3>2 0 s4 - x d L
1
dx L x 2x 2 - 1 x dx 35. L 2x 2 - 1
dx 2 L1 + x dx 36. L 21 - x 2

3740 altrmalarndaki balang deer problemlerinde yyi x in bir fonksiyonu olarak bulun. dy 37. x = 2x 2 - 4, x 2, y s 2 d = 0 dx 38. 2x 2 - 9 39. s x 2 + 4 d x 7 1 dy = 1, dx x 7 3, ys2d = 0 ys0d = 1 y s 5 d = ln 3
17.
18.
19.
4x 2 dx s 1 - x 2 d3>2 x 7 1
20.
dx , 21. 2 s x 1 d3>2 L
x 2 dx , 22. L s x 2 - 1 d5>2
dy = 3, dx
40. s x 2 + 1 d2
dy = 2x 2 + 1, dx
592
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri Son olarak, x = 2 tan1 zdir, dolaysyla dx = 2 dz . 1 + z2 (4)
Uygulamalar
41. Birinci blgede, y = 29 - x2> 3 . erisi ve koordinat eksenleriyle evrelenen blgenin alann bulun. 42. Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = 2@(1 + x2) erisi ve x = 1 dorusuyla snrlanan blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
rnekler
a. 1 1 + z2 2 dz dx = 2 1 + cos x L L 2 1 + z = L dz = z + C
z = tan s x> 2 d Dnm

z = tan x 2
(1) dnm, sin x ve cos x ieren rasyonel bir fonksiyonun integrasyonu problemini znin bir rasyonel fonksiyonunu integre etme problemine indirger. Bu da ksmi kesirlerle hesaplanabilir.
P(cos x, sin x) 1 x 2 A 1 x 0 cos x
x = tan a b + C 2 b. 2 dz 1 1 + z2 dx = 2 2 + sin x 2 + 2 z + 2 z 1 + z2 L L = dz dz = 2 z + z + 1 s z + s 1 > 2 dd2 + 3> 4 L L du 2 2 Lu + a
sin x
u 1 = a tan-1 a a b + C Yukardaki ekilden sin x x . tan = 2 1 + cos x = bantsn karabiliriz. Dnmn etkisini grmek iin, aadaki hesaplar gerekletiririz: x 2 - 1 cos x = 2 cos2 a b - 1 = 2 sec2 s x> 2 d = 2 2 - 1 = - 1 1 + tan2 s x> 2 d 1 + z2 1 - z , 1 + z2
2
2 23 2 23
tan-1
2z + 1 23
+ C
tan-1
1 + 2 tan s x> 2 d 23
+ C
(1)(4) denklemlerindeki dnmleri kullanarak 4350 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. Bunlara benzer integraller, giri ve k aftlar ayn seviyede olmadklarnda, evrensel bir birlemenin k aftnn ortalama asal hzn hesaplamakta kullanlr. 43. (2) 45. 47. 49.
0 L
dx L 1 - sin x
p>2 p>2
44. 46. 48. 50.
dx L 1 + sin x + cos x dx p>3 1 - cos x L

2p>3 p>2 L p>2
cos x = ve
dx 1 + sin x du 2 + cos u
sin s x> 2 d x x # cos2 a x b sin x = 2 sin cos = 2 2 2 2 cos s x> 2 d 2 tan s x> 2 d x 1 = = 2 tan # 2 sec2 s x> 2 d 1 + tan2 s x> 2 d
0 L
cos u du sin u cos u + sin u
dt sin t - cos t L
cos t dt 1 L - cos t
2z . sin x = 1 + z2
(3)
z = tan (u@2) dnmn kullanarak 51 ve 52 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.

51. L sec u du 52. L csc u du
8.6
ntegral Tablolar ve Bilgisayar Cebir Sistemleri
593
8.6

Grm olduumuz gibi, integrasyonun temel teknikleri deiken dnm ve ksmi integrasyondur. Tanmadmz integralleri tandmz veya bir tablodan bulabileceimiz ekildeki integrallere evirmek iin bu teknikleri uygularz. Fakat tablolardaki integraller nereden gelir? Bunlar deiken dnm ve ksmi integrasyon uygulamaktan veya (Tablo 8.1i olutururken yaptmz gibi) pratikte veya uygulamalarda ortaya kan nemli fonksiyonlarn trevlerini almak ve sonularn tablolamaktan gelirler. Bir integral, tablodaki bir integrale uyarsa veya cebir, trigonometri, deiken dnm ve analizin uygun bir karmyla tablodaki integrallerden birine dntrlebilirse, elimizdeki problemin hazr bir cevab var demektir. Bir integrali hesaplamak iin ayrca bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) de kullanlabilir (byle bir sisteminiz varsa). Ancak una dikkat edin, sin (x2) veya 1@ln x gibi birok nispeten basit fonksiyonun ak ters trev formlleri, en gl bilgisayarlar tarafndan bile bulunamaz nk byle formller yoktur. Bu blmde, tablolarn ve bilgisayar cebir sistemlerinin, integral hesaplamak iin nasl kullanldn inceleyeceiz.
ntegral Tablolar
Kitabn sonunda indeksten sonra ksa bir integral tablosu vardr. (Daha geni tablolar, binlerce integral ieren CRC Matemetiksel Tablolar gibi derlemelerde bulunabilir.) ntegrasyon formlleri a, b, c, m, n vs. gibi sabitler cinsinden ifade edilmektedir. Bu sabitler genelde herhangi bir reel deer alrlar ve tamsay olmalar gerekmez. Deerlerinde bazen gren kstlamalar formllerde belirtilmitir. rnein, Forml 5 n 1 olmasn gerektirirken, Forml 11 n 2 olmasn gerektirir. Formller ayrca sabitlerin sfrla blme veya negatif saylarn ift kuvvetlerini almay gerektirmeyecek deerler aldklarn varsayar. rnein, Forml 8 a 0 olduunu varsayar ve Forml 13(a) ve ( b), b pozitif olmadka kullanlamaz. Bu blmdeki 1-5 rnekleri, cebirsel ilemler, dnmler veya ksmi integrasyon kullanlarak hesaplanabilir. Burada, Ksa ntegral Tablosu kullanlarak integrallerin nasl bulunduunu gsteriyoruz.
RNEK 1
zm
xs 2x + 5 d-1 dx .i bulun. L Forml 8i (n 1 olmasn gerektiren Forml 7yi deil) kullanrz: x b xs ax + b d-1 dx = a - 2 ln ax + b + C . a L
a = 2 ve b = 5 ile, L buluruz. xs 2x + 5 d-1 dx = 5 x - ln 2x + 5 + C . 2 4
RNEK 2
dx . bulun. L x 22x + 4
594
Forml 13(b)yi kullanrz: dx L x 2ax + b = 2ax + b - 1b 1 ln ` ` + C, 1b 2ax + b + 1b b if b 07 ise0.
a = 2 ve b = 4 ile, dx L x 22x + 4 = 22x + 4 - 24 1 ln ` ` + C 24 22x + 4 + 24 22x + 4 - 2 1 ln ` ` + C. 2 22x + 4 + 2
elde ederiz. b 0 olmasn gerektiren Forml 13(a) burada uygun olmazd. Ancak, aadaki rnekte uygundur.
RNEK 3
dx L x 22x - 4
. bulun.
zm
Forml 13(a)y kullanrz: dx L x 2ax - b = ax - b 2 tan-1 + C. A b 1b
a = 2 ve b = 4 ile, dx L x 22x - 4 buluruz. = 2x - 4 x - 2 2 tan-1 + C = tan-1 + C. 4 A A 2 24
RNEK 4
dx L x 22x - 4
2
zm
Forml 15le ie balarz: 2ax + b dx a dx = + C. bx 2b L x 2ax + b L x 2 2ax + b
a = 2 ve b = 4 ile, dx L x 22x - 4
2
= -
22x - 4 dx 2 + # + C. - 4x 2 4 L x 22x - 4
buluruz. Sonra, sadaki integrali hesaplamak iin Forml 13(a)y kullanarak (rnek 3) 22x - 4 dx x - 2 1 = + tan-1 + C. 4x 4 A 2 L x 2 22x - 4 elde ederiz.
RNEK 5
x sin-1 x dx .i bulun.
8.6 zm
595
Forml 99u kullanrz: L x n sin-1 ax dx = xn+1 a x n + 1 dx sin-1 ax , n + 1 n + 1 L 21 - a 2x 2 x 2 -1 x 2 dx 1 sin x . 2 2 L 21 - x 2 n Z - 1.
n = 1 ve a = 1 ile, L x sin-1 x dx =
elde ederiz. Sa taraftaki integral tabloda Forml 33 olarak grlr: x2 L 2a 2 - x 2 a = 1 ile, x 2 dx L 21 - x

2
dx =
a 2 -1 x 1 sin a a b - x 2a 2 - x 2 + C . 2 2
1 -1 1 sin x - x 21 - x 2 + C . 2 2
buluruz. Sonular bir araya getirirsek, L x sin-1 x dx = x2 -1 1 1 1 sin x - a sin-1 x - x 21 - x2 + C b 2 2 2 2 x2 1 1 - b sin-1 x + x 21 - x2 + C . 2 4 4
= a elde ederiz.
ndirgeme Formlleri
Art arda ksmi integrasyon iin gereken zaman bazen L tann x dx = 1 tann - 1 x tann - 2 x dx n - 1 L L s ln x dn - 1 dx
(1)
L L sinn x cosm x dx = -
s ln x dn dx = x s ln x dn - n
(2)
sinn - 1 x cosm + 1 x n - 1 + sinn - 2 x cosm x dx m + n m + nL
sn Z - md .
(3)
gibi formller uygulayarak ksaltlabilir. Bu gibi formllere indirgeme formlleri denir, nk bir fonksiyonun herhangi bir kuvvetini bulunduran bir integrali ayn formda kuvveti indirgenmi bir integrale dntrrler. Byle bir forml st ste uygulayarak, orijinal integrali dorudan hesaplanabilecek kadar dk bir kuvvet cinsinden ifade edebiliriz.
RNEK 6
Bir ndirgeme Forml Kullanmak

L tan5 x dx .
596
n = 5 ile (1) denklemini uygular ve L tan5 x dx = 1 4 tan x tan3 x dx . 4 L
elde ederiz. Sonra n = 3 ile (1) denklemini yeniden uygulayarak kalan integrali hesaplarz: L tan3 x dx = 1 2 1 tan x tan x dx = tan2 x + ln cos x + C . 2 2 L
Sonular birletirirsek, L tan5 x dx = 1 4 1 tan x - tan2 x - ln cos x + C . 4 2
buluruz. Formlarndan grld gibi, indirgeme formlleri ksmi integrasyonla bulunur.
RNEK 7
Bir ndirgeme Formln Elde Etmek
Herhangi bir pozitif n tamsays iin L olduunu gsterin.

zm
s ln x dn dx = xs ln x dn - n
s ln x dn - 1 dx .
u = s ln x dn, ile
dx du = ns ln x dn - 1 x ,
dy = dx,
y = x,
u dy = u y y du L L ksmi integrasyon formln kullanarak L s ln x dn dx = xs ln x dn - n L s ln x dn - 1 dx .
elde ederiz. Bazen iki indirgeme forml gerekebilir.
RNEK 8
zm 1
sin2 x cos3 x dx .i bulun. L n = 2 ve m = 3 ile (3) denklemini uygulayarak L sin2 x cos3 x dx = = sin x cos4 x 1 + sin0 x cos3 x dx 2 + 3 2 + 3L sin x cos4 x 1 + cos3 x dx . 5 5L
elde ederiz. Geriye kalan integrali Forml 61le (baka bir indirgeme forml) hesaplayabiliriz: L cosn ax dx = cosn - 1 ax sin ax n - 1 + n na L cosn - 2 ax dx .
8.6
597
n = 3 ve a = 1 ile, L cos3 x dx = = elde ederiz. Sonular birletirirsek, L sin2 x cos3 x dx = = buluruz.

zm 2 (3) denklemi tablodaki 68 denklemine karlk gelir, fakat kullanabileceimiz baka bir forml, yani Forml 69 vardr. a = 1 ile, Forml 69
cos2 x sin x 2 + cos x dx 3 3L cos2 x sin x 2 + sin x + C . 3 3
sin x cos4 x 2 1 cos2 x sin x + sin x + C b + a 5 5 3 3 sin x cos4 x cos2 x sin x 2 + + sin x + C . 5 15 15
sinn x cosm x dx =
sinn + 1 x cosm - 1 x m - 1 + sinn x cosm - 2 x dx . m + n m + nL
verir. Bizim durumumuzda, n = 2 ve m = 3tr, dolaysyla L sin2 x cos3 x dx = sin3 x cos2 x 2 sin2 x cos x dx + 5 5L sin3 x cos2 x 2 sin3 x = + a b + C 5 5 3
sin3 x cos2 x 2 sin3 x + C . + 5 15 buluruz. Grdnz gibi, Forml 69u kullanmak daha hzldr, fakat ounlukla nceden ilerin nasl yryeceini syleyemeyiz. En iyi forml bulmak iin zaman harcamayn. e yarayacak bir tane bulun ve hesabnz yapn. Ayrca Forml 68 (zm 1) ve Foml 69un (zm 2) farkl sonular verdiine de dikkat edin. Trigonometrik integrallerde buna ok sk rastlanr ve endielenecek bir neden yoktur. Sonularn ikisi de edeerdir, dolaysyla hangisini istersek onu kullanabiliriz. =
Temel Olmayan ntegraller

Ters trevleri sembolik hesaplamalarla bulan hesap makinelerinin ve bilgisayarlarn geliimi hangi ters trevlerin temel fonksiyonlarn (bizim incelediimiz fonksiyonlar) sonlu kombinasyonlar olarak ifade edilebileceini ve hangilerinin edilemeyeceini belirleme istei dourmutur. Temel ters trevleri olmayan fonksiyonlarn integrallerine temel olmayan integraller denir. Hesaplanmalar iin sonsuz seriler (Blm 8) veya saysal yntemler gerekir. Temel olmayan integraller arasnda erf s x d =
2 2 e -t dt 0 2p L
hata fonksiyonu ile mhendislikte ve fizikte karlalan L gibi integraller vardr. sin x 2 dx and ve L 21 + x 4 dx
598
Bunlar ve L ex x dx, L e se d dx, L

x
1 dx, ln L x
ln s ln x d dx,
sin x x dx,
21 - k 2 sin2 x dx,
0 6 k 6 1,
gibi bir ok integral o kadar basit grnrler ki, bizi ne olacan grmeyi denemeye kkrtrlar. Ancak, bu integralleri temel foksiyonlarn sonlu kombinasyonlar olarak ifade etmenin bir yolu yoktur. Ayn ey deiken dnmyle byle integrallere evrilen integraller iin de geerlidir. ntengrandlarn ters trevleri vardrne de olsa, sreklidirler fakat ters trevlerin hibiri temel deildir. Bu blmde hesaplamanz istenen integrallerden hibiri bu kategoride deildir, fakat baka almalarnzda zaman zaman byle integrallerle karlaabilirsiniz.
Bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) ile ntegrasyon

Bilgisayar Cebir Sistemlerinin gl bir zellikleri sembolik olarak hesap yapabilmeleridir. Bu, sistemin kendine zg integre et komutu (rnein, Mapleda int, Mathematicada Integrate) ile gerekletirilir.
RNEK 9
simlendirilmi Bir Fonksiyon le Bir BCS kullanmak

s x d = x 2 2a 2 + x 2 .
fonksiyonunun belirsiz integralini hesaplamak istediinizi varsayn. Maple kullanarak, nce fonksiyonu tanmlarsnz veya isimlendirirsiniz: 7 : = x 2 * sqrt s a 2 + x 2 d ; Sonra integrasyon deikenini tanmlayarak, ye integre et komutunu uygularsnz: 7 ints , x d ; Maplen yant yle olur: 1 1 1 xs a2 + x2 d3>2 - a2x 2a2 + x2 - a4 ln s x + 2a2 + x2 d . 4 8 8 Yantn sadeletirilip sadeletirilmeyeceini merak ediyorsanz, 7 simplifys % d ; yazn. Maplen yant yledir: 1 2 1 1 a x 2a 2 + x 2 + x 3 2a 2 + x 2 - a 4 ln A x + 2a 2 + x 2 B . 8 4 8 0 x p@2 iin belirli integrali istiyorsanz, 7 ints , x = 0..Pi> 2 d ;
formatn kullanabilirsiniz. Maple (Version 5.1) u ifadeyi verir: 1 1 2 1 ps 4a 2 + p2 ds3>2d a p 24a 2 + p2 + a 4 ln s 2 d 64 32 8 1 4 1 a ln s a 2 d . - a 4 ln A p + 24a 2 + p2 B + 8 16
8.6
599
Ayrca, belirli integrali a sabitinin zel bir deeri iin de bulabilirsiniz: a:= 1 int(, x = 0..1) Maplen saysal yant yledir: 3 1 22 + ln A 22 - 1 B . 8 8
RNEK 10
Fonksiyonu simlendirmeden Bir BCS Kullanmak

integralini bulmak iin bir BCS kullann.

zm
Maplela, 7 int ss sin 2 ds x d * s cos 3 ds x d, x d ;
girersek, hemen rnek 8deki sonucunu alrz. 1 1 2 sins x d coss x d4 + coss x d2 sins x d + sins x d . 5 15 15
RNEK 11
Bir BCS Kapal Formda Bir zm Vermeyebilir

L s cos-1 ax d2 dx .
integralini bulmak iin bir BCS kullann.

zm
Maple kullanarak, 7 intss arccoss a * x dd2, x d ;
ifadesini gireriz ve Maple kapal formda bir zm olmadn belirtmek iin arccoss ax d2 dx , L ifadesini verir. Blm 11de, seri almnn byle bir integrali hesaplamaya nasl yardnc olabileceini greceksiniz. Bilgisayar Cebir Sistemleri integrasyonlar nasl yaptklarna gre ayrlrlar. 911 altrmalarnda Maple kullandk. Mathematica 4 biraz farkl sonular verebilirdi: 1. rnek 9da In [1]: = Integrate [x 2 * Sqrt [a 2 + x 2], x] yazarsak Mathematica, sonucu basitletirmeye gerek brakmayan Out [1] = 2a 2 + x 2 a a2 x x3 1 + b - a 4 Log C x + 2a 2 + x 2 D 8 4 8
yantn verir. Yant integral tablolarndaki Forml 22ye yakndr.
600
2.
rnek 10daki In [2]: = Integrate [Sin [x]2 * Cos [x]3, x] integraline Mathematicann yant Out [2] = Sin [x] 1 1 Sin [3 x] Sin [5 x] 8 48 80
hem Maplen hem de rnek 8deki yantlardan farkldr. 3. Mathematica rnek 11deki In [3]:= Integrate [ArcCos [a * x]2, x] integrali iin bir zm verir, a 0 kabul ederek: Out [3] = - 2x 2 21 - a 2 x 2 ArcCos [a x] + x ArcCos [a x]2 a
BCS olduka gl olduu ve zor problemleri zmemizde yardm ettii halde, her BCSnin kendi kstlamalar vardr. Bir BCSnin problemi daha da karmaklatrd (verdii sonucun kullanmasnn veya yorumlanmasnn ok zor olmas bakmndan) durumlar da vardr. Dier ynden, kendi kendinize yapacanz biraz matematiksel dnme problemi baa kmas ok kolay bir hale getirebilir. Altrma 111de buna bir rnek veriyoruz.
ALITIRMALAR 8.6
ntegral Tablolarn Kullanmak
Kitabn arkasndaki integral tablosunu kullanarak 138 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 1. 3. 5. 7. 9. 11. 13. 15. dx L x 2x - 3 x dx L 2x - 2 L x 22x - 3 dx 2. 4. 6. 8. 10. 12. 14. 16. dx L x 2x + 4 x dx L s 2x + 3 d3>2 L xs 7x + 5 d3>2 dx dx L x 24x - 9
2
17. 19. 21. 23. 25. 27. 29. 31. 33.
r2 L 24 - r 2
dr
18. 20. 22. 24. 26. 28. 30. 32. 34.
ds L 2s 2 - 2 du L 4 + 5 sin 2u L L e -3t sin 4t dt x tan-1 x dx
du L 5 + 4 sin 2u L L e 2t cos 3t dt x cos-1 x dx
29 - 4x dx x2 L L x 24x - x 2 dx dx L x 27 + x
2 2
ds 2 2 L s9 - s d L 24x + 9 dx x2
du 2 2 L s2 - u d L 29x - 4 dx x2
2x - x 2 dx x dx
L x 27 - x L L
23t - 4 dt t L L L x 2 tan-1 x dx sin 3x cos 2x dx
23t + 9 dt t L tan-1 x dx 2 L x L sin 2x cos 3x dx
L L
24 - x dx x 225 - p 2 dp
2x 2 - 4 dx x q 2 225 - q 2 dq
8.6 t dt 2 t t sin dt 3 6 u cos 7u du 2
601
35. 37.
L L
8 sin 4t sin cos
36. 38.
L L
sin cos
69. 71.
L L
csc5 x dx 16x 3s ln x d2 dx
70. 72.
L L
sec5 x dx s ln x d3 dx
u u cos du 3 4
Deiken Dnmleri ve ntegral Tablolar

3952 altrmalarnda, bir deiken dnmyle integralleri tabloda bulabileceiniz bir hale getirin. Sonra zn. 39. 41. 43. 45. 46. 48. 50. x3 + x + 1 dx 2 2 L sx + 1d L sin-1 1x dx 1x L 21 - x L dx 40. 42. 44. x 2 + 6x dx 2 2 L sx + 3d cos-1 1x dx 1x L 22 - x dx 1x L
xin Kuvvetleri Kere Eksponansiyeller

7380 altrmalarndaki integralleri tablodaki 103106 formllerini kullanarak hesaplayn. Bu integraller ayrca tablolu integrasyonla da zlebilir (Blm 8.2). 73. 75. 77. 79. dy L L L L xe 3x dx x 3e x>2 dx x 2 2 x dx xp x dx 74. 76. 78. 80. L L L L xe -2x dx x 2e px dx x 2 2-x dx x 222x dx
cot t 21 - sin2 t dt, dt
0 6 t 6 p> 2 47. 49. 51. L y 23 + s ln y d2 3 dr L 29r 2 - 1 L cos-1 1x dx
L tan t 24 - sin t
2
ndirgeme Formlleriyle Deiken Dnmleri

8186 altrmalarndaki integralleri bir deiken dnm (muhtemelen trigonometrik) yapp, sonra bir indirgeme forml kullanarak hesaplayn. 81. 83. 85. L
0 L 2 1 L
cos u du L 25 + sin2 u 3 dy L 21 + 9y 2 L tan

-1
e t sec3 s e t - 1 d dt
1
82. 84. 86.
csc3 2u L
0 L 23>2 1> 23
2u
du dy
52.
1y dy
2 2x 2 + 1 dx s r2 - 1 d3>2 dr r
s 1 - y 2 d5>2 dt s t2 + 1 d7>2
ndirgeme Formlleri Kullanmak

5372 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin indirgeme formlleri kullann. 53. 55. 57. 59. 61. 63. 65. 67. L L L L L L L L sin5 2x dx 8 cos 2pt dt sin2 2u cos3 2u du 2 sin2 t sec4 t dt 4 tan3 2x dx 8 cot4 t dt 2 sec3 px dx 3 sec4 3x dx
4
0 L
8792 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin integral tablosu kullann. 87. 89. 91. 1 sinh5 3x dx L8 L L x 2 cosh 3x dx sech7 x tanh x dx 88. 90. 92. cosh4 1x dx 1x L L L x sinh 5x dx csch3 2x coth 2x dx
54. 56. 58. 60. 62. 64. 66. 68.
L L L L
sin5
u du 2
5
3 cos 3y dy 9 sin3 u cos3>2 u du csc2 y cos5 y dy
x tan4 a b dx 2 L L 4 cot3 2t dt
Teori ve rnekler
93100 altrmalar kitabn sonundaki integral tablosundan alnmtr. 93. u = ax + b deiken dnmyle x dx . s ax + b d2 L integralini hesaplayarak Forml 9u karn.
x 1 csc3 dx 2 2 L L csc4 u du 3
602
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri a. Aadaki eklin gsterimiyle, depoyu bir d derinliine kadar dolduran mazot hacminin
-r + d
94. Bir trigonometrik deiken dnmyle dx . 2 2 2 L sa + x d integralini hesaplayarak Forml 17yi karn. 95. Bir trigonometrik deiken dnmyle 2a 2 - x 2 dx . L integralini hesaplayarak, Forml 29u karn. 96. Bir trigonometrik deiken dnmyle dx
V = 2L -r L olduunu gsterin. b. ntegrali hesaplayn.

y
2r 2 - y 2 dy .
lm ubuu
L x 2 2x 2 - a 2 integralini hesaplayarak, Forml 46y karn. 97. Ksmi integrasyonla x n sin ax dx L integralini hesaplayarak Forml 80i karn. 98. Ksmi integrasyonla x n s ln ax dm dx L integralini hesaplayarak Forml 110u karn. 99. Ksmi integrasyonla x n sin-1 ax dx L integralini hesaplayarak Forml 99u karn. 100. Ksmi integrasyonla x n tan-1 ax dx L integralini hesaplayarak Forml 101i karn. y = 2x + 2, 0 x 22 , erisinin x-ek101. Yzey alan seni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
2 b
0 d mazotun derinlii L
107.
2x - x 2 dx a L integralinin herhangi a ve b deerleri iin alabilecei en byk deer nedir? Yantnz aklayn.
b
108.
x 22x - x 2 dx a L integralinin herhangi a ve b deerleri iin alabilecei en byk deer nedir? Yantnz aklayn.
BLGSAYAR ARATIRMALARI 109110 altrmalarnda, integrasyon iin bir BCS kullann. 109. Aadaki integralleri heaplayn. a. L x ln x dx b. L x 2 ln x dx c. L x 3 ln x dx .
103. Ktle Merkezi Birinci blgeden, y = 1> 2x + 1 erisi ve x = 3 dorusuyla kesilen blgenin ktle merkezini bulun. 104. y-eksenine gre moment Sabit d = 1 younluklu ince bir plaka, birinci blgede, y = 36@(2x + 3) erisi ve x = 3 dorusuyla evrelenen blgeyi kaplamaktadr. Plakann y-ekseni etrafndaki momentini bulun. 105. Bir integral tablosu ve hesap makinesi kullanarak y = x2, 1 x 1, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann 2 ondalk basamak hassaslkta bulun. 106. Hacim Firmanzn muhasebe blmnn efi, irketin depolarndaki mazotun yl sonu envanterini hesaplamak iin bir bilgisayar programnda kullanabilecei bir forml bulmanz istemektedir. Tipik bir depo, gsterildii gibi yatay olarak yerletirilmi r yarapl ve L uzunluklu bir dik silindirdir. Veriler muhasebe blmne santimetrelere blnm dikey bir lm ubuundan alnan derinlik lmleri olarak ulamaktadr.
102. Yay uzunluu nu bulun.
y = x 2, 0 x 23> 2 . erisinin uzunluu-
d. Nasl bir kalp gryorsunuz? 1 x 4 ln x dx iin bir forml ngrn ve bunu bir BCS ile hesaplayarak doru tahmin edip edemediinize bakn. e. 1 x n ln x dx, n 1 ?in forml nedir? Yantnz bir BCS ile kontrol edin. 110. Aadaki integralleri hesaplayn. a. ln x dx 2 L x b. ln x dx 3 L x c. ln x dx . 4 L x
d. Nasl bir kalp gryorsunuz? ln x dx 5 L x iin bir forml ngrn. Bir BCS ile kontrol edin.
8.7 e. Aadaki integralin forml nedir? ln x n dx, L x n 2?
Saysal ntegrasyon
603
b. Sonra, integrali n = 1, 2, 3, 5, 7 iin bulun. Sonularn karmakln yorumlayn.
c. imdi x = s p> 2 d - u alarak yeni ve eski integralleri toplayn.

p>2 0 L
Bir BCS ile cevabnz kontrol edin. 111. a. n keyfi bir pozitif tamsay olmak zere,
p>2 0 L
sinn x dx ? sin x + cosnx

n
sinn x dx n sin x + cosnx
integralinin deeri nedir? Bu altrma, biraz matematiksel dehann bir BCSnin hemencecik bulamad bir problemi nasl zdn gstermektedir.
integralini hesaplamak iin bir BCS kullann. BCSniz sonucu buluyor mu?
8.7
Saysal ntegrasyon
Daha nce grdmz gibi, bir 1a s x d dx belirli integralini hesaplamann ideal yolu (x)in ters trevlerinden biri iin bir F(x) forml bulmak ve F(b) F(a) saysn hesaplamaktr. Fakat baz ters trevlerin bulunmas zordur ve sin (x2), 1@ln x ve 21 + x 4 , gibi fonksiyonlarn ters trevlerininki gibi bazlarnn da elemanter formlleri yoktur. Baka bir durum da, deneysel olarak elde edilen verilerden oluan bir tablo ile fonksiyonun tanmlanmasdr. Byle bir durumda fonksiyon iin bir forml bile bulunmayabilir. Neden ne olursa olsun, belirli bir integrali bir ters trevle hesaplayamyorsak, bu blmde tanmlanan Yamuklar Kural ve Simpson Kural gibi saysal yntemlere bavururuz. Blm 5.1 ve 5.2 de tantlan deiik dikdrtgen kurallar ile karlatrldnda, bu kurallarla doru sonular elde etmek iin integrasyon araln ok daha az sayda alt aralklara ayrmak yeterlidir. Ayrca, bu yaklam yntemlerini kullanrken elde edilen hatay da tahmin ediyoruz.
b
Yamuklarla Yaklamlar
ntegre etmemiz gereken fonksiyonu iin allabilir bir ters trev bulamadmzda, integrasyon araln paralara bler, her alt aralkta fonksiyonu yerine uygun bir polinom yazar, polinolar integre eder ve sonular toplayarak nin integraline bir yaklam buluruz. Bizim almamzda nin pozitif olduunu varsayyoruz, fakat zerindeki tek koul [a, b] integrasyon aralnda srekli olmasdr. Bir belirli integralin deeri iin, Yamuklar Kural, ekil 8.10 da olduu gibi bir eri ile x-ekseni arasndaki blgeye, dikdrtgenler yerine yamuklarla yaklamda bulunmak temeline dayanr. ekildeki x0, x1, x2, , xn bln noktalarnn eit olarak yerletirilmeleri gerekmemektedir, fakat aralklar eit olursa sonuta elde edilen forml basit olur. Bu nedenle her alt araln uzunluunun b - a n . olduunu varsayyoruz. x = (b a)@n uzunluuna adm bykl denir. i. alt aralk zerindeki yamuun alan, yi 1 = (xi 1) ve yi = (xi) olmak zere x = x a dir. yi - 1 + yi x sy + yi d , b = 2 2 i-1
604

y f(x) Yamuk Alan 1 (y y2)x 2 1
y1
y2
yn1
yn
x0 a
x1
x2
xn1 xn b
EKL 8.10 Yamuklar Kural y = (x) erisinin ksa yaylarna doru paralaryla yaklamda bulunur. nin adan bye integralini tahmin etmek iin, doru paralarnn ularndan x-eksenine dorular uzatlarak elde edilen yamuklarn alanlarn toplarz.
Bu alan, yamuun yatay ykseklii x ile iki dikey tabannn ortalamas arpmdr. (ekil 8.10a bakn.) y = (x) erisinin altnda ve x-ekseninin stndeki alana, btn yamuklarn alanlarn toplayarak bir yaklamda bulunulur: T = 1 1 s y + y1 d x + s y1 + y2 d x + 2 0 2 1 1 + s yn - 2 + yn - 1 d x + s yn - 1 + yn d x 2 2
1 1 = x a y0 + y1 + y2 + + yn - 1 + yn b 2 2 = Burada y0 = s a d, y1 = s x1 d, ..., yn - 1 = s xn - 1 d, yn = s b d . dir. x s y0 + 2y1 + 2y2 + + 2yn - 1 + yn d, 2
Yamuklar Kural, nin adan bye integralini bulmak iin Tyi kullann der.
Yamuklar Kural b 1a s x d dx ,e yaklamda bulunmak iin, T = x ay0 + 2y1 + 2y2 + + 2yn - 1 + yn b . 2
kullann. Burada yler, x = (b a)@n ler, olmak zere, fonksiyonun x0 = a, x1 = a + x, x2 = a + 2 x, , xn - 1 = a + s n - 1 d x, xn = b , bln noktalarndaki deerleridir.
8.7
y
Saysal ntegrasyon
605
RNEK 1
2 2 11 x dx .
Yamuklar Kuraln uygulamak
integralini hesaplamak etmek iin Yamuklar Kuraln n = 4 alarak kullann. Bulduunuzu integralin geek deeriyle karlatrn.
y x2
zm [1, 2] araln eit uzunluklu drt alt arala bln (ekil 8.11). Sonra her bln noktasnda y = x2yi hesaplayn (Tablo 8.3). Bu y deerlerini, n = 4 ve x = (2 1)@4 = 1@4 Yamuklar Kuralnda kullanarak
T =
4
x ay0 + 2y1 + 2y2 + 2y3 + y4 b 2 49 25 36 1 a1 + 2 a b + 2 a b + 2 a b + 4 b 8 16 16 16 75 = 2.34375. 32

2
=
49 16 36 16 25 16
buluruz. ntegralin gerek deeri

x
1 L olarak bulunur. T yaklam integralin gerek deerinin yaklak olarak yzde yarm kadar fazla tahmin vermektedir. Hata yzdesi (2.34375 7@3)(7@3) < 0.00446 veya %0.446dr.
1 0 1
x 2 dx =
5 4
6 4
7 4
8 7 x3 1 d = - = . 3 1 3 3 3
EKL 8.11 x = 1den x = 2ye kadar y = x2 grafiinin altndaki alana yamuklarla yaplan yaklam, alann biraz fazlasn verir. TABLO 8.3
x 1 5 4 6 4 7 4 2
y = x2 1 25 16 36 16 49 16 4
ekil 8.11in geometrisini gz nne alarak, Yamuklar Kuralnn rnek 1deki integral iin fazla tahmin vereceini ngrebilirdik. Parabol yukarya konkav olduundan yaklam dorular erinin stnde kalr ve her yamuk erinin altnda, kar gelen eridin alanndan biraz daha fazla alan verir. ekil 8.10da erinin aaya konkav olduu aralklarda doru paralarnn erinin altnda kaldklarn grrz. Bu aralklarda Yamuklar Kural integralin deerinden daha az bir tahmin verir.
RNEK 2
Ortalama Scaklk
Bir gzlemci, leden gece yarsna kadar d scakl lp aadaki tabloya kaydetmektedir. Zaman Scaklk 63 1 65 2 66 3 68 4 70 5 69 6 68 7 68 8 65 9 64 10 62 11 58 G.Y. 55
12 saatlik periyot iin ortalama scaklk nedir?

zm Bir birim uzaklkta ayrk zamanlardaki deerlerini bildiimiz srekli bir fonksiyonun (scaklk) ortalama deerini aryoruz. (x) iin bir forml olmadan
avs d =
1 s x d dx , b - aL a
deerini bulmamz gerekiyor. Bununla birlikte, tablodaki scaklklar 12-saatlik araln (x = 1 ile ) 12-alt aralkl bir blnnn noktalarndaki fonksiyon deerleri olarak kullanmakla, Yamuklar Kural ile integrale yaklamda bulunabiliriz. x T = ay0 + 2y1 + 2y2 + + 2y11 + y12 b 2 = 1 a63 + 2 # 65 + 2 # 66 + + 2 # 58 + 55 b 2
= 782
606
Tyi 1a s x d dx ,ye yaklam iin kullanarak 1 # 1 # avs d L T = 782 L 65.17. 12 b - a buluruz. Verilen girdilerin doruluk hassasiyetine uygun olarak yuvarlamakla ortalama scakl 65 derece olarak buluruz.
Yamuklarla Yaklamda Hatay Kontrol Etme

n artarken ve x = (b a)@n adm bykl sfra yaklarken, T, 1a s x d dx . integralinin gerek deerine yaklar. Nedenini grmek iin 1 1 T = x a y0 + y1 + y2 + + yn - 1 + yn b 2 2 1 = s y1 + y2 + + yn d x + s y0 - yn d x 2 1 = a s xk d x + [s a d - s b d] x . 2 k=1 n q ve x 0 iken
n k=1 b a L n
a s xk d x :
s x d dx
ve and
1 [s a d - s b d] x : 0. 2
b
dr. Bu nedenle
b
n: q
lim T =
a L
s x d dx + 0 =
a L
s x d dx .
bulunur. Bunun anlam udur; Teoride nyi yeteri kadar byk alarak ve sadece nin integre edilebildiini kabul ederek, T ile integral arasndaki fark istediimiz kadar kk yapabiliriz. Bununla birlikte, pratikte, verilen bir tolerans iin nnin ne kadar byk olmas gerektiini nasl syleriz? Bu soruyu ileri analizden, trevi [a, b] zerinde srekli ise a ile b arasndaki bir c iin
b a L
s x d dx = T -
b - a # s c ds x d2 12
olduunu syleyen bir sonula cevaplarz. Bylece, x sfra yaklarken ET = b - a # s c ds x d2 12
ile tanmlanan hata, xin karesi gibi sfra yaklar. max ifadesi [a, b] aralnda sz konusu olmak zere b - a ET 12 max s x d s x d2 , eitsizlii, hatann bykl iin bir st snr verir. Pratikte, genellikle max s x d in tam deerini bulamayz ve onun yerine bir st snr tahmininde bulunuruz. M, [a, b] zerinde s x d M olacak ekilde, s x d nin [a, b] zerindeki deerleri iin herhangi bir st snr ise b - a ET 12 Ms x d2 . dir.
8.7
Saysal ntegrasyon
607
x yerine (b a)@n koyarsak ET Ms b - a d3 . 12n 2
elde ederiz. Bu, normalde ET yi tahmin etmekte kullandmz eitsizliktir. Bulabildiimiz en iyi Myi buluruz ve buradan ET yi tahmin ederiz. Bu dikkatsizce gibi gzkebilir, fakat ie yarar. Verilen bir ET ye kar Myi kk yapmak iin sadece nyi bytrz. Yamuklar Kural in Hata Tahmini srekliyse ve nin [a, b] aralndaki deerlerinin herhangi bir st snr M ise, nin adan bye integrali iin, n adml, yamuklarla yaklamdaki ET hatas aadaki eitsizlii salar ET Ms b - a d3 . 12n 2
RNEK 3
Yamuklar Kural Hatasn Snrlamak

p 0 L
n = 10 adm ile Yamuklar Kural kullanlarak x sin x dx
integralinin deerinin tahmininde ortaya kan hata iin bir st snr bulun (ekil 8.12).
y 2 y x sin x 1
zm
a = 0, b = p ve n = 10 ile hata tahmini ET Ms b - a d3 p3 = M. 1200 12n 2
verir. M, [0, p] aralnda (x) = x sin xin ikinci trevinin byklnn herhangi bir st snr olabilir. Olaan bir hesaplama
0 1 2 p x
s x d = 2 cos x - x sin x , verir, dolaysyla s x d = 2 cos x - x sin x 2 cos x + x sin x 2 # 1 + p # 1 = 2 + p. bulunur. Rahatlkla M = 2 + p alabiliriz. Buradan p3s 2 + p d p3 6 0.133. ET 1200 M = 1200
Yuvarlatlm deer cos x ve sin x asla 1i gemez ve 0xp
EKL 8.12 rnek 3teki integrandn grafii
elde ederiz. Mutlak hata 0.133ten byk deildir. Daha fazla hassaslk iin, Myi daha iyi bulmaya deil, daha fazla adm almaya almalyz. rnein, n = 100 admda ET bulunur. s 2 + p dp3 6 0.00133 = 1.33 * 10 -3 . 120,000
608
RNEK 4
y y 2 x3
Belirli Bir Hassasiyet in Ka Adm Gerektiini Bulmak

2
ln 2 =
(1, 2)
1 L
1 x dx
integraline, mutlak deeri 104ten kk bir hatayla yaklamda bulunmak iin Yamuklar Kuralnda ka alt aralk (adm) alnmaldr?
1 1, 1 4 0 1 2 x
zm
a = 1 ve b = 2 ile tahmini hata ET Ms 2 - 1 d3 M = . 12n 2 12n 2
EKL 8.13 y = 2@x3 srekli fonksiyonunun zerindeki maksimumu [1, 2] de x = 1 dir.
dir. Bu durum bir M st snr ayarlamak yerine max i gerekten bulabileceimiz ender durumlardan biridir. (x) = 1@x ile sxd = d 2 -1 2 s x d = 2x -3 = 3 . dx 2 x
buluruz. [1, 2] zerinde, y = 2@x3 bir y = 2 maksimumundan bir y = 1@4 minimumuna doru dzgn olarak azalmaktadr. Bu nedenle M = 2 dir, ve
Parabol y f(x)
ET bulunur. Dolaysyla,
2 1 = . 2 12n 6n 2
y1 y2 h h 0 a x0 x1 x2
y0
yn1 yn h xn1 xn b x
1 6 10 -4, 6n 2
10 4 6 n 2, 6
100 26
6 n,
veya or
40.83 6 n .
EKL 8.14 Simpson Kural erinin ksa yaylarna parabollerle yaklamda bulunur.
ise hatann mutlak deeri 104ten kk olacaktr. 40.83ten sonraki ilk tamsay 41dir. n = 41 alt aralk alarak, ln 2yi bykl 104ten kk bir hatayla hesaplamay garantileyebiliriz. Daha byk bir n says da ie yarar.
Simpson Kural; Parabollerle Yaklam

y (0, y1) (h, y0) (h, y2) y Ax2 Bx C
y0
y1
y2
EKL 8.15 hden hye integre etmekle renkli alan h s y + 4y1 + y2 d . 3 0
Riemann toplamlar ve Yamuklar Kural, kapal bir aralk zerinde srekli olan bir fonksiyonun integraline anlaml yaklamlar verirler. Kk n deerleri iin daha iyi bir yaklam verdiinden Yamuklar Kural daha etkilidir ve saysal integrasyon iin daha hzl bir algoritmadr. Baka bir kural, bir srekli fonksiyonun belirli integraline yaklam iin, yamuklar reten doru paralar yerine, paraboller kullanmakla elde edilir. nceki gibi, [a, b] araln eit h = x = (b a)@n uzunluklu n alt arala bleriz, fakat bu defa nnin bir ift say olmasn gerekli klarz. Her ardk aralk ifti zerinde, y = (x) 0 erisine, ekil 8.14te gsterildii gibi, bir parabolle yaklamda bulunuruz. Tipik bir parabol, eri zerindeki (xi 1, yi 1), (xi, yi) ve (xi + 1, yi + 1) ardk noktalarndan geer. Ardk noktadan geen bir parabol altndaki renkli alan hesaplayalm. Hesabmz basitletirmek iin nce, h = x = (b a)@n olmak zere x0 = h, x1 = 0 ve x2 = h (ekil 8.15) olduu durumu alrz. y eksenini sola veya saa kaydrrsak, parabol altndaki alan ayn kalacaktr. Paraboln y = Ax2 + Bx + C formunda bir denklemi vardr.
olarak buluruz.
8.7
Saysal ntegrasyon
609
Dolaysyla, x = hden h = 2ye kadar altndaki alan

h
Ap =
-h L
s Ax2 + Bx + C d dx
h
Ax3 Bx2 + + Cx d 3 2 -h 2Ah3 h + 2Ch = s 2Ah2 + 6C d . 3 3
dir. Eri, (h, y0), (0, y1) ve (h, y2) noktalarndan getiinden, ayrca y0 = Ah2 Bh + C, dir. Buradan, C = y1, Ah2 - Bh = y0 - y1, Ah2 + Bh = y2 - y1, 2Ah2 = y0 + y2 - 2y1 . elde ederiz. Bylece, Ap alann y0, y1 ve y2 cinsinden ifade etmekle Ap = h h h s 2Ah 2 + 6C d = ss y0 + y2 - 2y1 d + 6y1 d = s y0 + 4y1 + y2 d . 3 3 3 y1 = C, y2 = Ah2 + Bh + C
buluruz. imdi, parabol yatay olarak ekil 8.14teki renkli konumuna kaydrmak altndaki alan deitirmez. Bylece, ekil 8.14teki (x0, y0), (x1, y1) ve (x2, y2) noktalarndan geen paraboln altndaki alan hal h s y + 4y1 + y2 d . 3 0 dir. Benzer ekilde, (x2, y2), (x3, y3) ve (x4, y4) noktalarndan geen paraboln altndaki alan h s y + 4y3 + y4 d . 3 2 tr. Btn parabollerin altndaki alanlar hesaplayp sonularn toplamak
b a L
s x d dx L
h h s y + 4y1 + y2 d + s y2 + 4y3 + y4 d + 3 0 3 + h sy + 4yn - 1 + yn d 3 n-2
= TARHSEL BYOGRAF
Thomas Simpson (17201761)
h s y + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d . 3 0
yaklamn verir. Sonu, Simpson Kural olarak bilinir ve herhangi bir y = (x) srekli fonksiyonu iin geerlidir (Altrma 38). Fonksiyonun, bizim kardmzdaki gibi pozitif olmas gerekli deildir. Her parabolik yay iki alt aralk kullandndan, kural uygulamak iin n says ift olmak zorundadr.
610
Simpson Kural b 1a s x d dx , e yaklamda bulunmak iin, S = x s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d . 3
kullann. yler nin x0 = a, x1 = a + x, x2 = a + 2 x, , xn - 1 = a + s n - 1 d x, xn = b . bln noktalarndaki deerleridir. n says ifttir ve x = (b a)@ndir.
Yukardaki kuralda katsaylarn dzenine dikkat edin: 1, 4, 2, 4, 2, 4, 2, , 4, 2, 1.

TABLO 8.4
RNEK 5
y = 5x 4 0 5 16 5 405 16 80
2 4 10 5x dx .
Simpson Kuraln Uygulamak

integraline yaklamda bulunmak iin n = 4 ile Simpson kuraln kullann.
x 0 1 2 1 3 2 2
[0, 2] araln drt alt arala bln ve y = 5x4 bln noktalarnda hesaplayn (Tablo 8.4). Sonra, n = 4 ve x = 1@2 ile Simpson Kuraln kullann :
zm
S = =
x ay0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + y4 b 3 5 405 1 a0 + 4 a b + 2s 5 d + 4 a b + 80 b 6 16 16 1 . 12
= 32
Bu yaklam gerek deerden (32) sadece 1@12 kadar fark etmektedir. Sadece drt alt aralkla binde- ten daha kk bir hata yzdesi.
Simpson Kural in Hata Tahmini

Simpson kuralndaki hatay tahmin etmek iin, ileri analizden, (4) trevi srekli ise a ile b arasndaki bir c noktas iin
b a L
s x d dx = S -
b - a # s4d s c ds x d4 180
olduunu syleyen bir sonu ile balyoruz. Bylece, x sfra yaklarken, ES = b - a # s4d s c ds x d4 , 180
hatas da xin drdnc kuvveti gibi sfra yaklar (Bu, Simpson Kuralnn Yamuklar Kuralna gre neden daha iyi sonular verdiini aklamakta yardmc olur.) max ifadesi [a, b] aralnda sz konusu olmak zere b - a ES 180 max s4ds x d s x d4 eitsizlii, hatann bykl iin bir st snr verir. Yamuklar Kuralnda, hata formlndeki max iin olduu gibi genelde max s4ds x d in tam deerini bulamayz ve bunu
8.7
Saysal ntegrasyon
611
bir M st snr ile deitirmemiz gerekir. s4d n [a, b] aralndaki deerleri iin herhangi bir st snr ise b - a ES 180 Ms x d4 . olur. Bu son ifadede x yerine (a b)@n yazmak ES Ms b - a d5 . 180n 4
verir. Bu, Simpson Kuralndaki hatay tahmin etmekte genellikle kullandmz formldr. M iin kabul edilebilir bir deer buluruz ve oradan ES hatasn bulmak iin devam ederiz.
Simpson Kural in Hata Tahmini s4d srekli ise ve s4d n [a, b] aralndaki deerlerinin herhangi bir st snr M ise, nin adan bye integrali iin, n adml, Simpson Kural yaklamndaki ES hatas aadaki eitsizlii salar. Ms b - a d5 . 180n 4
ES
Yamuklar Kuralndaki gibi, ounlukla M iin mmkn olan en kk deeri bulamayz. Bulabildiimiz en iyi deeri bulur ve oradan devam ederiz.
RNEK 6
Simpson Kuralndaki Hatay Snrlamak

2
Simpson Kural ile n = 4 alarak, 10 5x 4 dx integralini hesaplamada ortaya kan hata iin bir st snr bulun (rnek 5). revinin bykl iin bir M st snr buluruz. Drdnc trevin deeri, (4)(x) = 120, sabit olduundan, M = 120 alrz. b a = 2 ve n = 4 ile Simpson Kural iin hata tahmini ES Ms b - a d5 120s 2 d5 1 = = . 12 180n 4 180 # 44
zm Hatay hesaplamak zere, nce 0 x 2 aralnda (x) = 5x4n drdnc t-
RNEK 7
Yamuklar Kural ve Simpson Kural Yaklamlarn Karlatrmak

2
Blm 7de grdmz gibi, ln 2nin deeri ln 2 =

1 L
1 x dx .
integrali ile hesaplanabilir. Tablo 8.5, integralinin eitli nler kullanan yaklamlarnn T ve S deerlerini gstermektedir. Simpson Kuralnn Yamuklar Kuralna gre nasl ne ktna dikkat edin. zel olarak, nnin deerini iki katna kardmzda (bunun sonucu h = xi yarya drdmzde), T hatasnn 2nin karesine blndne, oysa S hatasnn 2nin drdnc kuvvetine blndne dikkat edin.
2 11 s 1> x d dx
612
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri TABLO 8.5 ln 2 = 11 s 1> x d dx in Yamuklar Kural Yaklamlar (Tn) ve Simpson Kural Yaklamlar (Sn)
2
n 10 20 30 40 50 100
Tn 0.6937714032 0.6933033818 0.6932166154 0.6931862400 0.6931721793 0.6931534305
u Hata u dan kk 0.0006242227 0.0001562013 0.0000694349 0.0000390595 0.0000249988 0.0000062500
Sn 0.6931502307 0.6931473747 0.6931472190 0.6931471927 0.6931471856 0.6931471809
u Hata u dan kk 0.0000030502 0.0000001942 0.0000000385 0.0000000122 0.0000000050 0.0000000004
Bunun, x = (2 1)@n kldke dramatik bir etkisi vardr. n = 50 iin Simpson yaklam, 7 ondalk basamaa kadar doru olur. n = 100 iin ise 9 ondalk basamaa kadar doru olur. (x) derecesi drtten kk bir polinom ise drdnc mertebeden trevi sfrdr ve ES = b - a (4) b - a f s c ds x d4 = s 0 ds x d4 = 0. 180 180
olur. Bylece, nin herhangi bir integralinin Simpson yaklamnda hata olmayacaktr. Baka bir deyile, bir sabit ise, bir lineer fonksiyon ise, kuadratik veya kbik bir polinom ise, alt aralklarn says ne olursa olsun, Simson Kural nin herhangi bir integralinin deerini tam olarak verecektir. Benzer ekilde, bir sabit ise veya bir lineer fonksiyon ise ikinci mertebeden trevi sfrdr ve ET = b - a b - a s c ds x d2 = s 0 ds x d2 = 0. 12 12
olur. Bu nedenle, Yamuklar Kural nin herhangi bir integralinin deerini tam olarak verecektir. Yamuklar grafie kusursuzca uyduundan bu srpriz deildir. Teoride, x adm bykln kltmek, Simpson ve Yamuklar yaklamlarndaki hatay kltmesine ramen pratikte bu olmayabilir. x ok kk iken, rnein x = 105, bilgisayar veya hesap makinesi, S ve Tyi hesaplamak iin gereken aritmetikteki yuvarlama hatalarn yle bir dereceye kadar biriktirebilir ki hata formlleri neler olduunu aklayamaz hale gelir. xi belirli bir lnn altna kltmek ileri daha da ktye gtrebilir. Bu kitabn bir konusu olmamakla birlikte, yuvarlama hatalaryla ilgili problemleriniz olursa, alternatif yntemler iin nmerik analiz konusunda bir kitaba bavurmalsnz.
RNEK 8
Simpson Kural ile

2 0 L
x 3 dx
integralini tahmin edin.
8.7 zm
Saysal ntegrasyon
613
(x) = x3in drdnc mertebeden trevi sfrdr, dolaysyla Simpson Kuralnn, herhangi (ift) sayda admla integralin deerini tam olarak vermesini bekleriz. Gerekten, n = 2 ve x = (2 0)@2 = 1 ile S = x s y0 + 4y1 + y2 d 3 12 1 = ss 0 d3 + 4s 1 d3 + s 2 d3 d = = 4, 3 3
olurken,
2 0 L
x 3 dx =
16 x4 d = - 0 = 4. 4 0 4
tr.
RNEK 9
146 ft 122 ft
Bir Batakl Kurutmak
76 ft
Bir kasaba kk, kirli bir batakl kurutup doldurmak istemektedir (ekil 8.16). Bataklk ortalama 5 ft derinliindedir. Bataklk kurutulduktan sonra doldurulmas iin ne kadar yard kp p gerekecektir?
54 ft 40 ft 30 ft hmal edilmi 13 ft
zm Batakln hacmini hesaplamak iin, yzey alann tahmin eder ve 5 ile arparz. Alan tahmin etmek iin, x = 20 ft ve yler, ekil 8.16da gsterildii gibi, batakln kenarlar arasnda llen uzaklklar olmak zere Simpson Kuraln kullanacaz.
Yatay aralk = 20 ft
S =
EKL 8.16 rnek 9daki batakln boyutlar
x s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + 4y5 + y6 d 3 20 = s 146 + 488 + 152 + 216 + 80 + 120 + 13 d = 8100 3
Hacim yaklak olarak (8100)(5) = 40.500 ft3 veya 1500 yd3tr.
ALITIRMALAR 8.7
ntegral Hesaplama
110 altrmalarndaki integraller iin verilenler iki ksmdr: biri Yamuklar Kural, dieri Simpson Kural iin. I. Yamuk kuraln kullanmak a. n = 4 admla integrali tahmin edin ve u ET u iin bir st snr bulun. b. ntegrali dorudan hesaplayn ve u ET uyi bulun. c. u ET uyi integralin gerek deerinin bir yzdesi olarak bulmak iin (u ET u@(gerek deer)) 100 formln kullann. II. Simpson Kuraln kullanmak a. n = 4 admla integrali tahmin edin ve u ES u iin bir st snr bulun. b. ntegrali dorudan hesaplayn ve u ES uyi bulun. 7. 9. 3. 5. 1. c. u ES uyi integralin gerek deerinin bir yzdesi olarak bulmak iin (u ES u@(gerek deer)) 100 formln kullann.
2 1 L 1 -1 L 2 0 L 2 3
x dx s x 2 + 1 d dx s t 3 + t d dt
2. 4. 6. 8. 10.
1 L 0 -2 L 1 -1 L 4
s 2x - 1 d dx s x 2 - 1 d dx s t 3 + 1 d dt
1 ds 2 1 s L
p 0 L
1 ds 2 2 ss - 1d L
1 0 L
sin t dt
sin pt dt
614

p>2 p>4 L
1114 altrmalarnda, integrandn tabloda verilen deerlerini kullanarak integrali (a) Yamuklar Kural ile ve (b) Simpson Kural ile n = 8 adm alarak hesaplayn. Cevaplarnz 5 ondalk basamaa yuvarlayn.Sonra, (c) integralin gerek deerini ve ET veya ES yaklam hatasn bulun.
1
14.
s csc2 y d 2cot y dy s csc2 y d 2cot y 2.0 1.51606 1.18237 0.93998 0.75402 0.60145 0.46364 0.31688 0
y 0.78540 0.88357 0.98175 1.07992 1.17810 1.27627 1.37445 1.47262 1.57080
11.
0 L
x 21 - x dx
2
x 0 0.125 0.25 0.375 0.5 0.625 0.75 0.875 1.0

3
x 21 - x 2 0.0 0.12402 0.24206 0.34763 0.43301 0.48789 0.49608 0.42361 0
Minimum Alt Aralk Says

1526 altrmalarnda, (a) Yamuklar Kural ile ve (b) Simpson Kural ile bykl 104ten kk bir hatayla integrali tahmin edin. (1522 altrmalarndaki integraller 18 altrmalarndaki integrallerdir.)
2 3
15. 12. u du 17. 19.
1 L 1 -1 L 2
x dx s x 2 + 1 d dx s t 3 + t d dt
2
16. 18. 20.
1 L 0 -2 L 1 -1 L 4
s 2x - 1 d dx s x 2 - 1 d dx s t 3 + 1 d dt
0 216 + u2 L
U 0 0.375 0.75 1.125 1.5 1.875 2.25 2.625 3.0

p>2 -p>2 L
U> 216 + U 0.0 0.09334 0.18429 0.27075 0.35112 0.42443 0.49026 0.58466 0.6
0 L
21.
1 ds 2 1 s L
3 0 L 2
22.
1 ds 2 2 ss - 1d L 1 dx 0 2x + 1 L
1 -1 L 3
23.
2x + 1 dx sin s x + 1 d dx
24.
25.
0 L
26.
cos s x + p d dx
Uygulamalar
27. Bir yzme havuzundaki suyun hacmi Dikdrtgen eklindeki bir yzme havuzu 30 ft geniliinde ve 50 ft uzunluundadr. Tablo, havuzun bir ucundan dierine 5 ft aralklarla h(x) derinliini gstermektedir. Yamuklar Kuraln n = 10 ile
50
13.
3 cos t dt s 2 + sin t d2 s 3 cos t d> s 2 + sin t d2 0.0 0.99138 1.26906 1.05961 0.75 0.48821 0.28946 0.13429 0
t - 1.57080 - 1.17810 - 0.78540 - 0.39270 0 0.39270 0.78540 1.17810 1.57080
30 # hs x d dx . 0 L integraline uygulayarak havuzdaki suyun hacmini tahmin edin. V = Konum (ft) x 0 5 10 15 20 25 Derinlik (ft) h(x) 6.0 8.2 9.1 9.9 10.5 11.0 Konum (ft) x 30 35 40 45 50 Derinlik (ft) h(x) 11.5 11.9 12.3 12.7 13.0
8.7 28. Bir balk gln doldurmak Kasabanzn balklk komisyonu bakan olarak, kasaba gln avlanma sezonuna kadar balkla doldurmak zorundasnz. Gln ortalama derinlii 20 fttir. lekli bir harita kullanarak, ekilde gsterildii gibi, 200 ft aralklarla gln bir kysndan dierine uzunluklar lyorsunuz. a. Gln hacmini tahmin etmek iin Yamuklar Kuraln kullann. b. Sezona 1000 ft3te bir balk ile balamay planlyorsunuz. Sezon sonunda glde al gnnde bulanan balk miktarnn en azndan %25inin kalmasn bekliyorsunuz. Lisans bana ortalama sezonluk av says 20 balk ise, kasabann satabilecei maksimum lisans says katr?
Saysal ntegrasyon
615
30. Aerodinamik diren Bir aracn aerodinamik direnci ksmen kesit alan ile belirlenir ve, dier btn eyler eitse, mhendisler bu alan olabildiince kk yapmaya alrlar. Simpson Kuraln kullanarak James Wordenn MITdeki gne gcyle alan Solectria arabasnn kesit alann bulun (Aadaki diyagram kullann).
3" 18.75" 24" 26" 24" 18.75" 26"
20"
0 ft 520 ft 800 ft 1000 ft 1140 ft 1160 ft 1110 ft 860 ft 0 ft Dikey aralk 200 ft
24"
29. Ford Mustang Cobra Aadaki tablo durgun konumdan 130 mphye ivmelenen bir 1994 model Ford Mustang Cobrann zamana kar sratini vermektedir. Bu srate eritiinde, Mustang ne kadar yol almtr? Srat Deiimi Sfrdan 30 mph 40 mph 50 mph 60 mph 70 mph 80 mph 90 mph 100 mph 110 mph 120 mph 130 mph Saniye 2.2 3.2 4.5 5.9 7.8 10.2 12.7 16.0 20.6 26.2 37.1
31. Kanat dizayn Yeni bir uan tasarm her kanatta sabit kesit alanl bir yakt tank gerektirmektedir. Bir kesit lekli olarak aada grlmektedir. Tank younluu 42 lb/ft3 olan yakttan 5000 lb tamaldr. Tankn uzunluunu tahmin edin.
y0
y1
y2
y3
y4
y5
y6
y0 1.5 ft, y1 1.6 ft, y2 1.8 ft, y3 1.9 ft, y4 2.0 ft, y5 y6 2.1 ft Yatay aralk 1 ft
Kaynak: Car and Driver, Nisan 1994.
32. Bir jeneratrn ya tketimi Bir dizel jeneratr, filtrelerini deitirmek iin geici olarak durdurulana kadar srekli olarak almakta ve aamal olarak artan bir oranda ya tketmektedir.
616
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri Jeneratrn bir hafta boyunca tkettii ya miktarn tahmin etmek iin Yamuklar Kuraln kullann. Ya tketim oran (litre> h) 0.019 0.020 0.021 0.023 0.025 0.028 0.031 0.035 c. (a) kknda bulduunuz hata snrn (b)de bulduunuz deerin bir yzdesi olarak ifade edin. 34. Hata fonksiyonu (The error function) Gn Pazar Pzt. Sal ar. Per. Cuma Cmt. Pazar erf s x d = 2
0 2p L x
e -t dt ,
hata fonksiyonu, olaslkta, s ak ve sinyal transferi teorilerinde 2 nemlidir ve et nin ters trevi iin elemanter bir ifade bulunmadndan saysal olarak hesaplanmaldr. a. n = 10 ile Simpson Kuraln kullanarak erf(1)i bulun. b. [0, 1]de
2 d4 ae -t b ` 12 . dt 4
Teori ve rnekler
33. Sins integral fonksiyonunun kullanlabilir deerleri Sins integral fonksiyonu,
x
dir. (a) da bulduunuz yaklamn hata bykl iin bir st snr bulun. 35. (rnek 3n devam) ET ve ES iin hata snrlar en kt tahminlerdir ve Yamuklar ile Simpson kurallar genelde bu snrlarn belirttiinden daha kesindir. rnek 3teki
p 0 L
Si s xd =
0 L
sin t t dt ,
xin sins integrali
mhendisliin formlleri basitletirilemeyen birok fonksiyonundan biridir. (sin t)@tnin elemanter bir ters trevi yoktur. Ancak, Si(x)in deerleri saysal integrasyonla kolayca hesaplanabilir. Gsterim aka belirtmese de, integre edilen fonksiyon (sin t)@tnin [0, x] aralna srekli geniletilmesi olan sin t , s t d = t 1, t Z 0 t = 0,
x sin x dx
x 0 s 0.1 dp s 0.2 dp s 0.3 dp s 0.4 dp s 0.5 dp s 0.6 dp s 0.7 dp s 0.8 dp s 0.9 dp p
x sin x 0 0.09708 0.36932 0.76248 1.19513 1.57080 1.79270 1.77912 1.47727 0.87372 0
integraline Yamuklarla yaklam buna bir rnektir. a. n = 10 ile Yamuklar Kuraln kullanarak integralin deerine yaklamda bulunun. Sadaki tablo gerekli y deerlerini vermektedir.
fonksiyonudur. Fonksiyonun tanm aralnn her noktasnda her dereceden trevi vardr. Grafii dzgndr ve Simpson Kuralnn iyi sonular vermesini bekleyebilirsiniz.
y
x
b. ntegralin deeri ve p, ile (a) kknda bulduunuz yaklam arasndaki farkn bykln bulun. Farkn rnek 3te hesaplanan st snr 0.133ten ok daha kk olduunu greceksiniz. T c. rnek 3te ET iin bulunan 0.133 st snr, [0, p] aralnda s x d = 2 cos x - x sin x
y p
sin t t
Si (x)
0 L
sin t dt t t
2p
a. [0, p> 2] aralnda s4d 1 olduunu kullanarak, p Si a b = 2 0 L

p>2
sin t t dt
iin daha iyi bir st snr bulunarak iyletirilebilirdi. Kullanlan st snr 2 + pydi. [0, p] aralnda nn grafiini izin ve TRACE veya ZOOM kullanarak bu st snr iyiletirin Bulduunuz st snr M yerine kullanarak, daha iyi bir ET deeri bulun. (a)da bulduunuz Yamuklar Kural yaklamnn bu iyiletirilmi deerden de daha iyi olduuna dikkat edin. T 36. (Altrma 35in devam) a. (x) = x sin x fonksiyonunun drdnc trevinin (4)(x) = 4 cos x + x sin x
b. Simpson Kuralyla n = 4 ile Si s p> 2 dyi hesaplayn.
integrali n = 4 alnarak Simpson Kuralyla hesaplanrsa oluacak hataya bir st snr bulun.
8.7 olduunu gsterin. TRACE veya ZOOM kullanarak [0, p] aralnda s4d n deerlerinin bir M st snrn bulun. b. (a)da bulduunuz M deerini kullanarak n = 10 adml Simpson Kuralyla
p 0 L
Saysal ntegrasyon
617
b. [1, 1]e [3, 3] penceresinde y = (x)i izin. c. 1 x 1 iin (b)deki grafiin neden s x d 3 nerdiini aklayn. d. Bu durumda, Yamuklar Kural iin hata tahmininin ET s x d2 . 2
x sin x dx
integralinin deeri hesaplanrken yaplan hatann bykl iin bir st snr bulun. c. Altrma 35teki tablodaki verileri ve n = 10 ile Simpson p Kuraln kullanarak 10 x sin x dxi bulun. d. (c)deki sonucunuz ile integralin geek deeri p arasndaki farkn bykln 6 ondalk basamak hassaslkla bulun. (b)de bulunan hata deerinin olduka iyi olduunu greceksiniz. 37. [a, b] aralnda srekli fonksiyonunun 1a s x d dx integrali iin Yamuklar Kuralndaki T toplamnn bir Riemann toplam olduunu ispat ediniz. (Yol gsterme: [xk 1, xk] alt aralnda (ck) = ((xk 1, xk) + (xk))@2 eitliini salayan bir noktasnn bulunduunu gstermek iin Ara Deer Teoremini kullann.) 38. [a, b] zerinde srekli fonksiyonunun 1a s x d dx integrali iin Simpson Kuralndaki S toplamnn bir Riemann toplam olduunu gsterin. (Altrma 37ye bakn.) T
b b
haline geldiini gsterin. e. x 0.1 ise Yamuklar Kuralnda hata byklnn 0.01 den kk veya eit olacan gsterin. f. x 0.1 olmas iin n ne kadar byk olmaldr? 46. 1-1 sin s x 2 d dx . integralini gz nne aln. a. (x) = sin (x2) iin (4) trevini bulun (Bir BCSniz varsa cevabnz kontrol edebilirsiniz). b. [1, 1]e [30, 10] penceresinde y = (4)(x) izin. c. 1 x 1 iin (b)deki grafiin neden s4ds x d 30 nerdiini aklayn. d. Bu durumda, Simpson Kural iin hata tahmininin ES haline geldiini gsterin. e. x 0.4 ise Simpson Kuralnda hata byklnn 0.01 den kk veya eit olacan gsterin. f. x 0.4 olmas iin n ne kadar byk olmaldr? T 47. Bir vazo Bir iek vazosunun hacmini, sadece bir hesap makinesi, bir ip ve birde cetvel kullanarak hesaplamak istiyoruz. Vazonun yksekliini 6 in olarak lyoruz. Sonra, yarm in aralklarla vazonun evresini bulmak iin (in olarak) ipi ve cetveli kullanyoruz. (Bunlar yukardan aaya vazonun resmine kar gelecek ekilde listeliyoruz.)
6
1
s x d4 . 3
Saysal ntegrasyon
Bu blmn banda bahsettiimiz gibi, birok srekli fonksiyonun belirli integrali Analizin Temel Teoremi ile hesaplanamaz, nk ters trevlerinin elemanter formlleri yoktur. Saysal integrasyon ounlukla temel olmayan integraler denilen bu integrallerin deerlerinin tahmin edilmesi iin pratik bir yol sunar. Hesap makinenizin veya bilgisayarnzn bir saysal integral hesaplama fonksiyonu varsa, bunu 3942 altrmalarndaki integralleri hesaplamakta kullann.
1
39.
0 L
21 + x 4 dx
p>2
Newtonun aratrmasnda ortaya kan temel olmayan bir integral. Altrma 33deki integral. Sfrla blmeyi engellemek iin, integrasyona 0 yerine 106 gibi kk bir pozitif sayyla balayabilirsiniz. In krlmasyla ilgili bir integral. s x2> 25 d + s y2> 9 d = 1
evre 5.4 4.5 4.4 5.1 6.3 7.8 9.4 10.8 11.6 11.6 10.8 9.0 6.3
40.
0 L p>2 0 L p>2
sin x x dx sin s x2 d dx
41. 42.
0 L p T 43. 10 sin x dx . integralini gz nne aln. a. n = 10, 100 ve 1000 iin Yamuklar Kural yaklamlarn bulun.
40 21 - 0.64 cos2 t dt elipsinin uzunluu
b. Yazabildiiniz basamaa kadar hassaslkta hatalar kaydedin. c. Nasl bir dzen gryorsunuz. d. ETnin hata snrnn bu dzen iin neler anlattn aklayn. T 44. (Altrma 43n devam) Altrma 43 Simpson Kural ve ES ile tekrarlayn. 1 45. 1-1 sin s x 2 d dx . integralini gz nne aln. a. (x) = sin (x2) iin n bulun.
a. Verilen evrelere kar gelen dik kesitlerin alanlarn bulun. b. Vasonun hacmini [0, 6] aral zerinde yye gre bir integral olarak ifade edin. c. Yamuklar Kuraln n = 12 ile kullanarak integrale yaklamda bulunun. d. Simpson Kuraln n = 12 ile kullanarak integrale yaklamda bulunun. Hangi cevabn daha doru olduunu dnyorsunuz. Cevabnzn nedenini aklayn.
618

p>2
T 48. Bir yelkenlinin yerdeitirmesi Bir yelkenli tarafndan yer deitirilen suyun hacmini bulmak iin ortak uygulama, su izgisini eit uzunluklu 10 alt arala blmek, her bln noktasnda gvdenin su altndaki blmnn A(x) dikey kesit alann lmek, sonra da su izgisinin bir ucundan dierine A(x)in integralini hesaplamak iin Simpson Kuraln kullanmaktr. Aadaki tablo, 0dan 10a kadar stasyonlar denen bln noktalarnda, ekilde gsterilen Pipedream yelkenlisi iin alan lmlerini listelemektedir. Ortak alt aralk uzunluu (ardk istasyonlar arasndaki uzaklk) x = 2.54 ft dir (yaklak 2 ft. 6-1@2 in., imalatya uygunluk iin seilmi ).
21 - e2 cos2 t dt , 0 L olarak karmza kar. Bu formldeki integrale bir eliptik integral denir. e = 0 veya 1 dnda elemanter deildir. Length = Uzunluk = 4a a. a = 1 ve e = 1@2 iken elipsin uzunluunu hesaplamak iin, Yamuklar Kuraln n = 10 ile kullann. b. s t d = 21 - e 2 cos2 t nin ikinci trevinin mutlak deerinin 1den kk olduunu kullanarak (a) daki hesabnzdaki hata iin bir st snr bulun. T 50. y = sin x erisinin bir yaynn uzunluu
p
21 + cos2 x dx . 0 L ile verilir. Simpson Kuraln n = 8 ile kullanarak Lyi bulun. L = T 51. Metal retim irketiniz yanda gsterilen gibi kvrml demir at kaplamas plakalar yapmak iin bir anlama yapmak zeredir. Kvrml plakalarn dik kesitleri y = sin a. Pipedreamin yerdeitirdii hacmi ft. kp hassalnda bulun. stasyon 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Su altndaki alan ft2 0 1.07 3.84 7.82 12.20 15.18 16.14 14.00 9.21 3.24 0 3p x, 20 0 x 20 in .
10 11 12
erisine uymak zorundadr. Eer at kaplamalar dz plakalardan malzmeyi germeyecek bir ilemle sktrlarak yaplacaksa, orijinal malzemenin genilii ne olmaldr? Bulmak iin, sins erisine 2 ondalk basamak hassaslkla yaklamda bulunmak zere saysal integrasyon kullann.
Orijinal plaka y Kvrml plaka
20 in. 0 y sin 3 x 20 20 x (in.)
b. Tablodaki figrler 64 lb/ft3 arlndaki deniz suyu iindir. Pipedream tarafndan yer deitirilen su ka pounds dur? (Yerdeitirme, kk gemiler iin pounds olarak byk gemiler iin ise byk ton (1 byk ton = 2240 lb) olarak verilir.) (Veriler Skenes Elements of Yacht Design by Francis S. Kinney (Dodd, Mead, 1962.) den.) c. Prizmatik katsaylar Bir geminin prizmatik katsays, yerdeitirme hacminin, ykseklii su izgisinin uzunluuna ve taban geminin en byk su alt kesitinin alanna eit olan bir prizma hacmine orandr. En iyi yelkenlilerin prizmatik katsaylar 0.51 ile 0.54 arasnda deiir. Su izgisinin uzunluu 25.4 ft ve en geni su alt kesitinin alan 16.14 ft2 (6. stasyonda) olduuna gre Pipedreamin prizmatik katsaysn bulun. T 49. Elliptic integrals Eliptik integraller x = a cos t, y = b sin t, 0 t 2p elipsinin uzunluu, e elipsin dmerkezlii olmak zere
T 52. Mhendislik firmanz aada grlen tneli ina etmek iin teklif vermektedir. Tnel 300 ft uzunluunda ve tabanda 50 ft geniliindedir. Dik kesiti y = 25 cos (px@50) erisinin yaylarndan birinin eklindedir. Tamamlandnda, tnelin i yzeyine (yol hari) uygulamas 1.75 $@ft olan bir su geirmez kaplama yaplacaktr. Kaplamay uygulamann masraf nedir? (pucu: Kosins erisinin uzunluunu bulmak iin saysal integrasyon kullann.)
y y 25 cos (px/50)
25 0 25 x (ft)
LEKL DEL
300 ft
8.8
Genelletirilmi ntegraller
619
Yzey Alan
5356 altrmalarnda verilen erilerin x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin yzey alanlarn iki ondalk basamaa kadar. 53. y = sin x, 54. y = x2> 4, 0 x p 0 x 2 - 2p> 3 x 2p> 3 (Blm 4.4, Altrma
Fonksiyon Deerlerini Tahmin Etmek

0.6
57. sin-1 0.6 =
dx 21 - x 2
0 L
. deerini hesaplamak iin saysal
integrasyon kullann. Referans iin, sin1 0.6 = 0.64350. 58. p = 4 1 dx . 1 + x2 0 L integrasyon kullann.
1
deerini
hesaplamak
iin
saysal
55. y = x + sin 2x, 5teki eri) 56. y =
x 236 - x 2, 0 x 6 (Blm 6.1, Altrma 56daki 12 ekl yzeyi)
8.8
imdiye kadar, belirli integrallerimizin iki zellii olmasn istedik. Birincisi, [a, b] integrasyon aralnn sonlu olmasyd. kincisi ise, bu aralkta intengrandn deer aralnn sonlu olmasyd. Ancak pratikte, ounlukla bu koullarn birini veya ikisini de salamayan integrallerle karlarz. Sonsuz integral aralna bir rnek olarak, x = 1den x = q a kadar y = (ln x)@x2 erisinin altnda kalan alan integralini ele alabiliriz (ekil 8.17a). Sonsuz deer aralna bir rnek olarak ise, x = 0dan x = 1e kadar y = 1> 1x erisinin altndaki alan integralini dnebiliriz (ekil 8.17b). Her iki durumdaki integrallere de genelletirilmi integraller denir ve limit olarak hesaplanrlar. Blm 11de, baz sonsuz serilerin yaknsaklklarnn incelenmesinde, genelletirilmi integrallerin nemli bir rol oynadklarn greceiz.
y y y ln2x x 1 x x y 1 x
0.2 0.1 Alan 2 0 x (a) 1
3 (a)
1 (b)
EKL 8.17
Bu sonsuz erilerin altndaki alanlar sonlu mudur?
Sonsuz ntegrasyon Snrlar

Alan 2eb/2 2
b (b)
Birinci blgede y = ex@2 erisi altnda kalan sonsuz blgeyi gz nne aln (ekil 8.18a). Bu blgenin alannn sonsuz olduunu dnebilirsiniz, fakat bu alana karlk getirilecek deerin sonlu olduunu greceiz. Bu alana bir deerin nasl karlk getirildii aadadr. nce blgenin sadan x = b ile snrl ksmnn alan A(b)yi bulun (ekil 8.18b)
b 0 L q Sonra, b iken A(b)nin limitini bulun.
As b d =
e-x>2 dx = - 2e-x>2 d = - 2e-b>2 + 2

0
EKL 8.18 (a) Birinci blgede y = ex@2 erisinin altndaki alan (b) birinci tipte bir genelletirilmi integraldir.
b: q
lim As b d = lim s - 2e-b>2 + 2 d = 2

b: q
620
0dan q a kadar erinin altndaki alana karlk getireceimiz deer

q 0 L
e-x>2 dx = lim
b : qL 0
e-x>2 dx = 2.
dir.
TANIM I. Tip Genelletirilmi ntegraller ntegrasyon snrlar sonsuz olan integrallere I. Tip genelletirilmi integraller denir.
1.
(x) fonksiyonu [a, q ) aralnda srekliyse,

q a L b
s x d dx = lim
b : qL a
s x d dx .
2.
(x) fonksiyonu ( q , b] aralnda srekliyse,

b -q L b
s x d dx =
a : - qL a
lim
s x d dx .
3.
(x) fonksiyonu ( q , q ) aralnda srekliyse, c bir reel say olmak zere

q -q L c q
s x d dx =
-q L
s x d dx +
c L
s x d dx ,
Her bir durumda, limit sonluysa genelletirilmi integralin yaknsadn ve bu limit deerinin genelletirilmi integralin deeri olduunu syleriz. Eer limit yoksa, genelletirilmi integral raksar. Tanmn 3. kkndaki cnin seiminin nemli olmad gsterilebilir. Herhangi uyq gun bir seimle 1- q s x d dxi hesaplayabilir veya yaknsakln veya raksakln belirleyebiliriz. Tanmdaki herbir integral, integrasyon aral zerinde 0 ise bir alan olarak yorumlanabilir. rnein, ekil 8.18deki genelletirilmi integrali bir alan olarak yorumladk. Sz konusu durumda alann deeri sonlu ve 2 dir. 0 ise ve genelletirilmi integral raksarsa erinin altndaki alan sonsuzdur deriz.
y 0.2 0.1 x y ln2x x
RNEK 1
[1, q d zerinde Bir Genelletirilmi ntegral Hesaplamak
x = 1den x = q a kadar y = s ln x d> x2 erisinin altndaki alan sonlu mudur? Sonluysa, nedir? x = 1den x = bye kadar erinin altnda kalan alan bulur ve b q iken limitini inceleriz. Limit sonluysa, bunu sonsuz erinin altndaki alan olarak kabul ederiz (ekil 8.19). 1den bye kadar alan yledir:
zm
EKL 8.19 Bu erinin altndaki alan bir genelletirilmi integraldir.
ln x 1 1 1 dx = cs ln x d a- x b d a- x b a x b dx 2 x 1 1 1 L L = ln b 1 - cx d b 1 ln b 1 - + 1. b b
b
u = ln x, dy = dx> x 2, du = dx> x, y = - 1> x. ile ksmi integrasyon.
= -
8.8
621
b : q iken blgenin alan ise

q 1 L
ln x ln x dx = lim dx 2 q b: L x x2 1 = lim cb: q
ln b 1 - + 1d b b ln b d - 0 + 1 b
lHpitals Kural
= - c lim = - c lim
b: q
1> b d + 1 = 0 + 1 = 1. b: q 1
olarak bulunur. Bylece, genelletirilmi integral yaknsaktr ve deeri 1 dir.
RNEK 2
s - q , q d zerinde Bir ntegral Hesaplamak

q -q L
Aadaki integrali hesaplayn dx . 1 + x2
zm
Tanma gre (3. Ksm)

q -q L
dx dx = + 2 2 1 + x 0 -q 1 + x L L
dx . 1 + x2
TARHSEL BYOGRAF
Lejeune Dirichlet (18051859)
yazabiliriz. imdi, eitliin sa tarafndaki her iki genelletirilmi integrali hesaplayalm. dx = 2 -q 1 + x L =

0 0
a : - qL a
lim
dx 1 + x2
0 a
a: - q
lim tan-1 x d
=
q 0 L
a: - q
lim s tan-1 0 - tan-1 a d = 0 - ab
p p b = 2 2
dx dx = lim 2 b : qL 1 + x2 0 1 + x = lim tan-1 x d

b: q
b 0
1 1 x2
Alan p
= lim s tan-1 b - tan-1 0 d =

b: q
p p - 0 = 2 2
Bylece,
0
LEKL DEL
q -q L
dx p p = + = p. 2 2 1 + x2
EKL 8.20 Bu erinin altndaki alan sonludur (rnek 2).
bulunur. 1@(1 + x2) 0 olduundan genelletirilmi integral, erinin altnda ve x-ekseninin stndeki (sonlu) alan olarak yorumlanabilir ( ekil 8,20).
622

q 1 L
dx ntegrali xp
y = 1@x fonksiyonu, integrand y = 1@xp formunda olan yaknsak ve raksak genelletirilmi integraller arasndaki snrdr. Aadaki rnekte grld gibi, genelletirilmi integral, p 1 ise yaknsak ve p 1 ise raksaktr.
RNEK 3
Yaknsakl Belirlemek
q
pnin hangi deerleri iin 11 dx> x p integrali yaknsar? ntegral yaknsak olduunda deeri nedir?
zm
p1 dx x -p + 1 1 1 1 d = s b -p + 1 - 1 d = a p-1 - 1b . p = p + 1 1 p 1 p x b 1 1 L
b b
dir. Bylece,
q 1 L
dx dx = lim p xp b : qL 1 x = lim c
b: q
1 , 1 1 a p-1 - 1b d = p - 1 1 - p b q,
p 7 1 p 6 1
olur, nk
b: q
lim
1 b
p-1
= e
0, q,
p 7 1 p 6 1.
dir. Bu nedenle, p 1 ise integral 1@(p 1) deerine yaknsar ve p 1 ise raksar. p = 1 ise integral yine raksaktr:
q 1 L
dx = xp 1 L
dx x
b
= lim
b : qL 1
dx x
b
= lim ln x D 1
b: q
= lim s ln b - ln 1 d = q .
b: q
Dikey Asimptotu Bulunan ntegrandlar

Genelletirilmi integrallerin baka bir tipi, integrandn, bir integrasyon snrnda veya integrasyon snrlar arasndaki bir noktada bir dikey asimptotu var olduundabir snrsz sreksizlikortaya kar. ntegrasyon aral zerinde integrand pozitif ise genelletirilmi integrali yine, integrasyon snrlar arasnda nin grafiinin altnda ve x-ekseni zerindeki alan olarak yorumlayabiliriz.
8.8
y y 1 x
623
Birinci blgede, x = 0dan x = 1e kadar y = 1> 1x erisi altnda kalan blgeyi dnn (ekil 8.17b). nce adan 1e kadar olan ksmnn alann bulalm (ekil 8.21) dx = 2 1x d = 2 - 2 1a a 1x a L Sonra, a 0+ iken bu alann limitini buluruz: lim+ dx = lim+ A 2 - 2 1a B = 2. a:0 a 1x L
1 1 1
Alan 2 2a
a:0
Erinin altnda, 0dan 1e kadar olan alan sonludur ve

0 a 1 x
dx dx = lim+ = 2. a:0 L 0 1x a 1x L dir. II. Tip Genelletirilmi ntegraller TANIM ntegrasyon aralnn bir noktasnda sonsuz olan fonksiyonlarn integrallerine II Tip genelletirilmi integraller denir. 1. (x) fonksiyonu (a, b] aralnda srekli ve ada sreksiz ise,
b a L b
EKL 8.21 Bu erinin altndaki alan

1
a:0
lim+
a L
1 2x
b dx = 2 ,
dir. kinci tip bir genelletirilmi integral.
s x d dx = lim+
c:a
c L
s x d dx .
2.
(x) fonksiyonu [a, b) aralnda srekli ve bde sreksiz ise,

b a L c
s x d dx = limc:b
a L
s x d dx .
3. (x) fonksiyonu bir c, a c b, noktasnda sreksiz ve [a, c) (c, b] zerinde srekli ise,
b a L c b
s x d dx =
a L
s x d dx +
c L
s x d dx .
Her bir durumda, limit sonluysa genelletirilmi integralin yaknsadn ve bu limit deerinin genelletirilmi integralin deeri olduunu syleriz. Eer limit yoksa, genelletirilmi integral raksar. Tanmn 3. kknda, eitliin sandaki her iki integral de yaknsak ise sol taraftaki intagral yaknsak, aksi halde raksaktr.
RNEK 4
Iraksak Bir Genelletirilmi ntegral

1 0 L
1 dx . 1 - x
ntegralinin yaknsakln inceleyin.
624
y
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri zm (x) = 1@(1 x) integrand [0, 1) zerinde sreklidir fakat x = 1de sreksizdir ve x : 1- iken sonsuz olmaktadr (ekil 8.22).
1 1x
b:1
lim-
1 b dx = lim- C - ln 1 - x D 0 b:1 0 1 - x L
b
= lim- [ - ln s 1 - b d + 0] = q .
b:1
olarak hesaplarz. Limit sonsuzdur, dolaysyla integral raksar.
RNEK 5
0 b 1 x
Bir Noktada Dikey Asimptot

dx . 2>3 0 sx - 1d L
3
EKL 8.22
1 0 L
Limit yoktur:
b
1 1 b dx = limdx = q . 1 - x b:1 L 0 1 - x
integralini hesaplayn. zm ntegrandn x = 1de bir dikey asimptotu vardr ve [0, 1) ile (1, 3] aralklarnda sreklidir (ekil 8.23). Yukardaki tanmn 3. ksmna gre, dx dx dx = + . 2>3 2>3 2>3 0 sx - 1d 0 sx - 1d 1 sx - 1d L L L dir. imdi bu eitliin sa tarafndaki her iki integrali hesaplayalm. dx dx = lim2>3 2>3 b:1 L 0 sx - 1d 0 sx - 1d L = lim- 3s x - 1 d1>3 D 0
b 1 b 3 1 3
[0, 1) iin erinin altnda ve x-ekseninin stnde kalan alan bir reel say deildir (rnek 4).
b:1
= lim- [3s b - 1 d1>3 + 3] = 3

b:1
1 (x 1)2/3
dx dx = lim+ 2>3 2>3 c:1 L 1 sx - 1d c sx - 1d L = lim+ 3s x - 1 d1>3 D c

c:1
3
3 2 = lim+ C 3s 3 - 1 d1>3 - 3s c - 1 d1>3 D = 3 2
c:1
3
Buradan
0 b 1 c 3 x
dx 3 = 3 + 32 2. 2>3 0 sx - 1d L sonucunu karrz.
EKL 8.23
3
rnek 5
1 3 dx = 3 + 32 2, 2>3 0 sx - 1d L ntegralinin yaknsakln gstermektedir. Dolaysyla, erinin altndaki alan vardr (bir reel saydr)
RNEK 6
Yaknsak Bir Genelletirilmi ntegral

q 2 L
Aadaki integrali hesaplayn. x + 3 dx . s x - 1 ds x 2 + 1 d
8.8 zm
q 2 L
625
x + 3 x + 3 dx = lim dx 2 b : qL s x - 1 ds x 2 + 1 d 2 s x - 1 ds x + 1 d
b
= lim
= lim C 2 ln s x - 1 d - ln s x 2 + 1 d - tan-1 x D 2
b
b : qL 2
2x + 1 2 - 2 b dx x - 1 x + 1
Ksmi kesirler
b: q
= lim cln
b: q
b s x - 1 d2 -1 tan x d x2 + 1 2
Logaritmalar birletirin.
= lim cln a
b: q
s b - 1 d2 1 b - tan-1 b d - ln a b + tan-1 2 2 5 b + 1
= 0 -
p + ln 5 + tan-1 2 L 1.1458 2
Ters trevde logaritmalar b q iken limiti hesaplamadan nce birletirdiimize dikkat edin. Byle yapmasaydk,
b: q
lim s 2 ln s b - 1 d - ln s b 2 + 1 dd = q - q .
belirsiz formuyla karlardk. Elbette, belirsiz formdan kurtulmann yolu logaritmalar birletirmektir, o yzden sonu olarak ayn yant bulacaktk. Bilgisayar Cebir Sistemleri birok yaknsak genelletirilmi integrali hesaplayabilir. rnek 6daki integrali Maple ile hesaplamak iin := (x + 3)@((x 1) * (x^2 + 1)) girin. Sonra, int(, x = 2..infintity) integral komutunu kullann. Maplein cevab 1 p + ln s 5 d + arctan s 2 d . 2
olur. Saysal bir deer elde etmek iin evalf hesaplama komutunu kullann ve basamak saysn evalf(%, 6) eklinde belirleyin. % sembol bilgisayara ekrandaki son ifadeyi, bu durumda (1@2p) + ln (5) + arctan (2), hesaplamas iin talimat verir. Maplein cevab 1.14579 olur. Mathematica kullanarak, In [1]: = Integrate [s x + 3 d> ss x - 1 ds x 2 + 1 dd, 5x, 2, Infinity6] girmek, Out [1] = - Pi + ArcTan [2] + Log [5]. 2
cevabn verir. Alt basamakl saysal bir sonu elde etmek iin N[%,6] komutunu girin; burada da sonu 1.14579 olur.
626

y 2 y ex 1
RNEK 7
Sonsuz Bir Kat Cismin Hacmini Bulmak
ekil 8.24teki kat borunun x-eksenine dik kesitleri, aplar x-ekseninden y = ex, q x ln 2, erisine kadar uzanan dairesel disklerdir. Borunun hacmini bulun.
zm
Tipik bir dik kesitin alan p 1 sx)d = =pp s radius d22 == p a y b = e 2x . A( (yarap) 2 4
2
b 0 ln 2 x
EKL 8.24 The calculation in Example 7 shows that this infinite horn has a finite volume.
olarak bulunur. Borunun hacmini b : - q iken bden ln 2ye kadar olan ksmn hacmi olarak tanmlarz. Blm 6.1de olduu gibi (dilimleme yntemi), bu ksmn hacmi
ln 2 ln 2
V =
b b L L p p = s e ln 4 - e 2b d = s 4 - e 2b d . 8 8
As x d dx =
p p 2x e dx = e 2x d 4 8 b
ln 2
bulunur. b : - q iken e2b 0 ve V (p@8)(4 0) = p@2 olur. Borunun hacmi p@2dir.
RNEK 8
Yanl Bir Hesaplama

3 0 L
dx . x - 1
zm
ntegrandn, integrasyon aral iindeki x = 1 de sreksiz olduunu fark etmediimizi varsayn. ntegrali sradan bir integral olarak hesaplarsak dx = ln x - 1 d = ln 2 - ln 1 = ln 2. x - 1 0 0 L buluruz. Bu sonu yanltr nk integral bir genelletirilmi integraldir. Doru hesaplama limitler kullanr: dx dx dx = + x 1 x 1 x - 1 0 0 1 L L L dir. Burada dx dx b = lim= lim- ln x - 1 D 0 x 1 x 1 b : 1 b : 1 0 0 L L
1 b 3 1 3 3 3
= lim- s ln b - 1 - ln - 1 d
b:1 b:1
= lim- ln s 1 - b d = - q .
1 3
b 1 iken 1 b 0+
dur. 10 dx> s x - 1 d raksak olduundan, 10 dx> s x - 1 d integrali raksaktr. rnek 8, bir genelletirilmi integrali sradan bir integralle kartrrsak nelerin yanl b olabileceini gstermektedir. Bir 1a s x d dx integrali ile karlatnzda [a, b] zerinde fonksiyonunu incelemeniz ve sonra integralin genelletirilmi olup olmadna karar vermeniz gerekir. fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise sradan bir integraldir.
8.8
y 1
627
Yaknsaklk ve Iraksaklk Testleri

y ex
2
Bir genelletirilmi integral dorudan hesaplanamazsa yaknsak veya raksak olup olmadn belirlemeye alrz. ntegral raksak ise yaplacak bir ey yoktur. ntegral yaknsak ise deerine yaklamda bulunmak iin saysal yntemler kullanabiliriz. Yaknsaklk ve raksaklk iin temel testler Dorudan Karlatrma Testi ve Limit Karlatrma Testi dir.
y ex
(1, e1)
RNEK 9
x
q 11
2
Yaknsakl Aratrmak
e -x dx integrali yaknsak mdr? Tanmdan

q 1 L
1
-x 2
zm EKL 8.25 x 1 iin e nin grafii exin grafiinin altnda kalr (rnek 9).
e -x dx = lim
b : qL 1
e -x dx .
olur. kinci integrali dorudan hesaplayamayz, nk temel deildir. Fakat b : q iken 2 b limitinin sonlu olduunu gsterebiliriz. 11 e -x dxin bnin artan bir fonksiyonu olduunu biliyoruz. Bu yzden, b : q iken ya sonsuz olur ya da sonlu bir limiti vardr. Sonsuz ol2 maz: Her x 1 deeri iin, e -x e -x olur (ekil 8.25), bylece
b 1 L
e -x dx
b 1 L
e -x dx = - e -b + e -1 6 e -1 L 0.36788.
olur. Bylece
q 1 L
e -x dx = lim
b : qL 1
e -x dx
integrali belirli bir sonlu deere yaknsar. 0.37den daha kk olduu dnda, bu deer hakknda hibir ey bilmiyoruz. Burada, Ek 4te incelenen reel saylarn tamlk zelliine gveniyoruz. rnek 9daki e -x ve e -x karlatrlmas aadaki testin bir zel halidir. TARHSEL BYOGRAF
Karl Weierstrass (18151897)
2
TEOREM 1 Dorudan Karlatrma Testi ve g fonksiyonlar [a, q ) aralnda srekli olsunlar ve x a iin 0 (x) g(x) olsun.
q q
1.
a L q
s x d dx
yaknsarsaif converges
a L q
gs x d dx de yaknsar. converges
2.
a L
gs x d dx
raksarsa diverges if
a L
s x d dx
dediverges. raksar.
Teorem 1i kuran dncenin arkasndaki akl yrtme rnek 9dakine benzerdir. x a iin 0 (x) g(x) ise
b a L b
s x d dx
a L
gs x d dx,
b 7 a.
dir.
628
Buradan, rnek 9da olduu gibi

q a L q
yaknsarsa f s x d dx converges if
a L
de yaknsar gs x d dx converges.
sonucu karlabilir. Bunu tersine evirmek unu syler:

q a L q
gs x d dx diverges if raksarsa
a L
f s x d dx de diverges. raksar.
RNEK 10
q
Dorudan Karlatrma Testini Kullanmak

sin2 x dx x2 converges because yaknsar, nk
(a)
1 L
2 [1, ) aralnda sin x 1 dir ve x2 x2 q
1 dx yaknsar. x2
rnek 3
(b)
1 L
1 dx 2x 2 - 0.1 1
diverges because raksar, nk
[1, ) aralnda
1 dir ve 2 x 0.1 x
1 dx raksar. x
rnek 3
TEOREM 2 Limit Karlatrma Testi Pozitif ve g fonksiyonlar [a, q d aralnda srekli iseler ve
x: q
lim
s x d = L, gs x d
0 6 L 6 q,
ise
q a L q
s x d dx
ve and
a L
gs x d dx
integrallerinin ikisi de yaknsar veya ikisi de raksar.
Teorem 2nin bir ispat ileri analizde verilmektedir. ki fonksiyonun adan q a genelletirilmi integralleri yaknsak olmalarna ramen bu, aadaki rnein de belirttii gibi, integrallerinin deerlerinin ayn olacan gstermez.
8.8
629
RNEK 11
q 11
2
Limit Karlatrma Testini Kullanmak

q 1 L
s 1> x d dx . ile karlatrarak dx 1 + x2
integralinin yaknsadn gsterin. ki integralin deerlerini bulun ve karlatrn. (x) = 1@x2 ve g(x) = 1@(1 +x2) fonksiyonlar [1, q ) zerinde pozitif ve sreklidirler. Ayrca,
zm
x: q
lim
1> x 2 s x d 1 + x2 = lim = lim 2 q q gs x d x : 1> s 1 + x d x: x2 = lim a

x: q
1 + 1 b = 0 + 1 = 1, x2
q 1 L
y 1 y 1 x2
pozitif sonlu bir limittir (ekil 8.26). Bu nedenle yaknsar. Ancak integraller farkl deerlere yaknsarlar.
q 1 L
dx yaknsar, nk 1 + x2 1 L
dx x2
dx 1 = = 1 2 - 1 x2
rnek 3
1 1 x2
ve
q
1 L
dx dx = lim b : qL 1 + x2 1 + x2 1 = lim [tan-1 b - tan-1 1] =

b: q
EKL 8.26 rnek 11deki fonksiyonlar
p p p = 2 4 4
RNEK 12
Limit Karlatrma Testini Kullanmak

q 1 L
3 dx ex + 5
integralin yaknsadn gsterin

zm
rnek 9dan 11 e -x dx = 11 s 1> e x d dxin yaknsadn grmek kolaydr.

q q
stelik, lim 1> e x ex + 5 5 1 1 = lim a + b = , = lim x x 3 3e x 3> s e + 5 d x : q 3e x: q 3
x: q
pozitif sonlu bir limittir. Genelletirilmi integralin yaknsakl sz konusu olduu srece 3@(ex + 5) fonksiyonu 1@ex gibi davranr.
630
Bu Blmde Tartlan Genelletirilmi ntegral Tipleri

SONSUZ NTEGRASYON SNRLAR: I. TIP NTEGRAND SONSUZ OLUR: II. TIP
1. st snr
q 1 L
4. st u nokta ln x ln x dx = lim dx 2 q b : x x2 1 L
b
dx dx = lim2>3 b : 1 s x 1 d s x 1 d2>3 0 0 L L
y
y y ln2x x x 0 1 1
1 (x 1)2/3
2. Alt snr dx = 2 -q 1 + x L
0 0
5. Alt u nokta lim dx 1 + x2
a : - qL a
dx dx = lim+ 2>3 d : 1 s x 1 d s x 1 d2>3 1 d L L

y
y 1 y 1 1 x2 x 0
y 1
1 (x 1)2/3
3. Her iki snr

q -q L
6. nokta dx dx + lim 2 2 b : - qL c : qL b 1 + x 0 1 + x lim

0 c
dx = 1 + x2
dx dx dx = + 2>3 2>3 s x 1 d s x 1 d s x 1 d2>3 0 0 1 L L L

y
y 1 y 1 1 x2 x 0
y 1
1 (x 1)2/3
8.8
631
ALITIRMALAR 8.8
Genelletirilmi ntegralleri Hesaplamak
134 altrmalarndaki integralleri tablo kullanmadan hesaplayn.
q p
37. 39. 41.
sin u du x -2e -1>x dx
0 L 2p - u ln 2 0 L p
1.
0 L 1
dx x2 + 1
2. 4.
dx x
1.001
1 L 4
cos u du 1>3 -p>2 s p - 2u d L 1 - 1x e dx 40. 1x 0 L 38.
p>2
dx 3. 1 x 0 L 1 dx 5. 2>3 -1 x L
1
dx
0 24 - x L 1 dx 6. 1>3 -8 x L 1 2
7.
dx
0 21 - x L -2 2 dx 9. 2 -q x - 1 L q
8. 10. 12. 14. du 16.
dr
0.999
0 r L 2 -q L q 2 L q -q L 2
dt 1t + sin t 0 L 1 dt 42. (pucu: t 0 iin t sin t ) 0 t - sin t L 2 2 dx dx 43. 44. 2 1 - x 1 x 0 0 L L

1 1
2 dx x2 + 4 2 dt t2 - 1 x dx 2 s x + 4 d3>2 s + 1 ds
45. 47. 49. 51. 53. 55. 57. 59. 61. 63.
-1 L 1 L
ln x dx dx x3 + 1 dy 2y - 1 dx 2x 6 + 1 2x + 1 dx x2 2 + cos x dx x 2 dt t 3>2 - 1 ex x dx 1 2e - x dx
x
46. 48. 50. 52. 54. 56. 58. 60. dx 62. 64.
-1 L 4 L
- x ln x dx dx 1x - 1 du 1 + eu dx 2x 2 - 1 x dx 2x 4 - 1 1 + sin x dx x2 1 dx ln x ln s ln x d dx
11. 13. 15.
2 L q -q L 1
2 dy y2 - y 2x dx 2 s x + 1 d2 u + 1
q 2 L q 0 L q 1 L q p L q 4 L q 1 L q 1 L q
q 0 L q 2 L q 2 L q p L q 2 L q ee L q 1 L q
0 24 - s 2 L q 1 dx 18. 1 L x 2x 2 - 1 q q 16 tan-1 x dy dx 19. 20. s 1 + y 2 ds 1 + tan-1 y d 1 + x2 0 0 L L 0 2u2 + 2u L q dx 17. s 1 + x d 1x 0 L 0 q
21. 23. 25. 27.
-q L 0 -q L 1 0 L 2
ue du e
- x
22. 24. 26. 28.
0 L q -q L 1 0 L 1
2e
-u
sin u du dx
dx
2xe
-x2
x ln x dx ds
s - ln x d dx 4r dr
1 dx e x - 2x
0 24 - s 2 L 2 ds 29. 1 s 2s 2 - 1 L 4 dx 31. -1 2 x L q du 33. 2 -1 u + 5u + 6 L
0 21 - r 4 L 4 dt 30. 2 t 2t 2 - 4 L 2 dx 32. 0 2x - 1 L q dx 34. s x + 1 ds x 2 + 1 d 0 L
- q 2x 4 + 1 L
dx x -x -q e + e L
Teori ve rnekler
65. Her integralin yaknsak olduu p deerini bulun. dx dx b. p x s ln x d x s ln xdp 2 1 L L q b 66. 1- q s x d dx, lim 1-b s x d dxe eit olmayabilir. b: q a.
q 0 L 2 q
Yaknsakl Test Etmek

3564 altrmalarnda, integrasyon, Dorudan Karlatrma Testi ve Limit Karlatrma Testi kullanarak integrallerin yaknsakln test edin. Birden fazla yntem uygulanabiliyorsa, istediinizi kullann. 35.
p>2 0 L
2x dx x2 + 1
integralinin raksadn ve bundan dolay

q -q L
tan u du
36.
p>2
0 L
cot u du
2x dx x2 + 1
632
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri integralinin de raksadn gsterin. Sonra 2x dx = 0. 2 b: q L -b x + 1 lim

b
Ancak, cismin hacmini veren

q 1 L
1 p a x b dx
olduunu gsterin. 6770 altrmalar birinci drtte bir blgedeki y = ex erisi ve x-ekseni arasnda kalan sonsuz blgeyle ilgilidir. 67. Blgenin alann bulun. 68. Blgenin ktle merkezini bulun. 69. Blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 70. Blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 71. x = 0dan x = p@2ye kadar y = sec x ve y = tan x erilerinin arasnda kalan blgenin alann bulun. 72. Altrma 71deki blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. a. Cismin hacmini bulun. b. Cismin i ve d yzeylerinin alanlarnn sonsuz olduunu gsterin. 73. Tanm aral sonsuz olan yaknsak bir genelletirilmi integralin deerini tahmin etme. a. 1 e -3x dx = e -9 6 0.000042 , 3 3 L q 2 olduunu ve dolaysyla 13 e -x dx 6 0.000042 . olduunu q -x 2 2 3 gsterin. Bunun, 10 e dx yerine 10 e -x dx yazmann neden 0.000042den daha byk bir hata deeri vermeyecei anlamna geldiini aklayn.
3 -x 2 10 e dxi q
q
integrali yaknsar. (a) ntegrali hesaplayn. (b) Bu dnel cisim bazen kendi iini boyayacak kadar boya alamayan bir kap olarak tanmlanr. Bir an iin bunu dnn. Saduyu sonlu miktarda boyann sonsuz bir yzeyi boyayamayacan syler. Fakat boruyu boyayla doldurursak (sonlu bir miktar), sonsuz bir yzeyi kaplam oluruz. Bu ak tezat aklayn. 75. Sins-integral fonksiyonu sins-integral fonksiyonu denen
x
Si s x d =
0 L
sin t t dt ,
integralinin optikte nemli uygulamalar vardr. a. t 0 iin (sin t)@tyi izin. Si fonksiyonu her yerde artan yada azalan mdr? x 0 iin Si (x) = 0 olacan dnrmsnz? Si (x)fonksiyonunu 0 x 25 iin izerek cevabnz kontrol T edin. q sin t b. t dt . nin yaknsakln inceleyin. Yaknsak ise deeri 0 L nedir? 76. Hata (error) fonksiyonu Hata fonksiyonu denen
x
erf s x d =
2e -t
0 L
2p
dt ,
fonksiyonunun olaslk ve istatistikte nemli uygulamalar vardr. a. 0 x 25 iin hata fonksiyonunu izin.
q
saysal olarak hesaplayn. T b. 74. Sonsuz boya kab veya Gabrielin borusu rnek 3te gsteril-
b.
0 L
dii gibi, 11 s dx> x d integrali raksar. Bu ayn zamanda, y = 1@x, 1 x, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin yzey alann len q 1 1 2p x 1 + 4 dx , A x 1 L integralinin de raksadn gsterir. ki integrali karlatrarak, her sonlu b 1 says iin
b
dt . nin yaknsakln inceleyin. Yaknsak ise 2p deeri ne olarak gzkyor? Blm 15.3 Altrma 37 de tahmininizin nasl dorulanacan greceksiniz. e -2 A
B
2e -t
77. Normal olaslk dalm fonksiyonu s x d = 1 s 22p

1 x-m 2 s
A 1 L olduunu grebiliriz.
y
1 2p x
1 +
1 1 dx 7 2p x dx . x4 1 L
fonksiyonuna normal olaslk younluk fonksiyonu denir. burada m ortalama ve s da standart sapma dr. m, dalmn merkezinin neresi olduunu syler. sda ortalamann etrafndaki dalmay ler. Olaslk teorisinden
q -q L
y 1 x
s x d dx = 1 .
olduu biliniyor. Aadakilerde m = 0 ve s = 1 olsun.

0 1 b
a. nin grafiini izin. nin artan olduu aralklar, nin azalan olduu aralklar, yerel ekstremum deerlerini ve nerede ortaya ktklarn bulun.
x
Blm 8 T b. n = 1, 2, 3 iin
n -n L
Tekrar Sorular
633
b. ntegraller yaknsyorsa, s x d dx 1- q s x d dx + 1a s x d dx = 1- q s x d dx + 1b s x d dx 80. a. iftse ve gerekli integraller varsa,

q -q L q
q
s x d dx = 2
c.
-q L (pucu: 1 x iin 0 6 s x d 6 e -x>2 olduunu ve b 1 iin, b q iken q
s x d dx = 1 . olduuna dair inandrc bir fikir syleyin.
0 L
s x d dx .
b. tekse ve gerekli integraller varsa

q -q L
e b L olduunu gsterin.)
-x>2
s x d dx = 0 .
dx : 0
as
b: q.
78. Aada ln 3n q q a eit olduunu gsteren bir fikir yrtme bulunmaktadr. Fikir yrtme nerede yanltr? Yantnz aklayn. ln 3 = ln 1 + ln 3 = ln 1 - ln = lim ln a
b: q
dorudan hesaplama, karlatrma testleri ve Altrma 80deki sonular uygun ekilde kullanarak, 81-88 altrmalarndaki integrallerin yaknsakln veya raksakln belirleyin. Birden fazla yntem uygulanabiliyorsa, istediinizi kullann.
q
1 3
81.
dx
b - 2 1 b - ln 3 b
b 3 b 3
- q 2x 2 + 1 L q dx 83. x e + e -x q L q
dx - q 2x 6 + 1 L q e -x dx 84. q x2 + 1 L 82. 86. dx 2 -q sx + 1d L

q
x - 2 = lim cln x d b: q
85. 87.
-q L q
e - x dx sin x + cos x dx x + 1
= lim cln s x - 2 d - ln x d
b: q
b
-q L (pucu: sin u + cos u sin2 u + cos2 u .)
= lim
b : qL 3
q
1 1 - x b dx x - 2
88.
x dx 2 2 - q s x + 1 ds x + 2 d L
3 L q
1 1 - x b dx x - 2
q
3 L
1 dx x - 2 3 L
b 3
1 x dx
b 3
x p ln x ntegrallerinin ncelenmesi
8992 altrmalarndaki integralleri bir BCS kullanarak pnin deiik deerleri iin (tamsay olmayan deerler de dahil) aratrn. Hangi p deerleri iin integraller yaknsar? Yaknsadnda integralin deeri nedir? ntegrandn grafiini deiik p deerlerinde izin.
e q
= lim cln s x - 2 d d - lim cln x d

b: q b: q
= q - q. 79. (x) her reel say aralnda integre edilebiliyorsa ve a ile b, a b olmak zere, reel saylarsa, aadakileri gsterin. a. Ancak ve yalnz knsarsa,
b 1- q a 1- q
89. 91.
s x d dx ve
q 1b
q 1a
s x d dxin ikisi de ya-
0 L 0 L
x p ln x dx
q
90. 92.
e L q -q L
x p ln x dx x p ln x dx
s x d dx ve
s x d dxin ikisi de yaknsar.
x p ln x dx
Blm 8
Tekrar Sorular
4. Ksmi integrasyon formln uygularken, u ve dyyi nasl seersiniz? e (x) dx eklinde bir integrale ksmi integrasyonu nasl uygularsnz? 5. Tablolu integrasyon nedir? Bir rnek verin. 6. Ksmi kesirler ynteminin amac nedir?
1. Hangi temel integrasyon formllerini biliyorsunuz? 2. ntegralleri temel formllere balayacak hangi prosedrleri biliyorsunuz? 3. Ksmi integrasyon forml nedir? Nereden kar? Neden bu forml kullanmak isteyesiniz?
634
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri 12. ntegral tablolar nasl kullanlr? Hesaplamak istediiniz zel bir integral tabloda yoksa ne yaparsnz? 13. Bir indirgeme forml nedir? ndirgeme formlleri genelde nasl tretilirler? ndirgeme formlleri nasl kullanlrlar? Bir rnek verin. 14. Saysal integrasyon iin ksa bir nasl-yaplr el kitab hazrlyorsunuz ve Yamuklar Kural hakknda yazyorsunuz. (a) Kuraln kendisi ve nasl kullanld hakknda ne sylersiniz? Doruluu nasl salad konusunda? (b) Simpson Kural hakknda yazyor olsaydnz ne sylerdiniz? 15. Simpson Kural ve Yamuklar kuralnn ilgili deerlerini nasl karlatrrsnz? 16. I. Tip bir genelletirilmi integral nedir? Ya II. Tip? Deiik genelletirilmi integral eitlerinin deerleri nasl hesaplanr? rnekler verin. 17. Dorudan hesaplanamayan genelletirilmi integrallerin yaknsaklk ve raksaklklarn belirlemek iin hangi testler vardr? Kullanmlarna rnekler verin.
7. Bir (x) polinomunun derecesi bir g(x) polinomunun derecesinden kkken, g(x) aadaki ekilde bir fonksiyonsa, (x)@g(x)i bir ksmi kesirler toplam olarak nasl yazarsnz? a. g(x) farkl lineer arpanlarn bir arpmdr. b. g(x) tekrarlanan lineer arpanlardan oluur. c. g(x) indirgenemez bir kuadratik arpan ierir. nin derecesi gnin derecesinden kk deilse ne yaparsnz? 8. Bir integrand m ve n negatif olmayan tamsaylar olmak zere sinn x cosm x eklinde bir arpm ise integrali nasl hesaplarsnz? Her durum iin zel bir rnek verin. 9. sin mx sin nx, sin mx cos nx ve cos mx cos nxin integrallerini hesaplamak iin hangi dnmler yaplr? Her duruma bir rnek verin. 10. 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 ieren integralleri dorudan hesaplanabilen integrallere dntrmek iin bazen hangi dnmler kullanlr? Her duruma bir rnek verin. 11. Deiken dnmlerinin tersinir olduklarndan (terslerinin bulunduundan) emin olmak iin, temel trigonometrik dnmdeki deikenler zerine hangi kstlamalar koyabilirsiniz?
Blm 8
Problemler
19. 21. 23. 25. L L e u sin s e u d cos2 s e u d du 2x - 1 dx 20. 22. 24. 26. 28. 30. 32. 34. L L e u sec2 s e u d du 5x22 dx
Deiken Dnmyle ntegrasyon

182 Problemlerindeki integralleri hesaplayn. Her integrali tannabilir temel bir forma sokmak iin, cebirsel deiken dnm, kareye tamamlama, kesirleri ayrma, uzun blme veya trigonometrik deiken dnm gibi bir veya birden fazla yntem kullanmak gerekebilir. 1. 3. 5. 7. L L x 24x 2 - 9 dx xs 2x + 1 d1>2 dx 2. 4. 6. 8. L L 6x 23x 2 + 5 dx xs 1 - x d-1>2 dx
dy L y ln y
x dx L 28x 2 + 1 y dy
x dx L 29 - 4x 2 y 3 dy
2 L 25 + y 3 t dt 9. L 29 - 4t 4
4 L4 + y 2t dt 10. 4 t + 1 L
dx 2 -1 L s x + 1 ds 2 + tan x d 2 dx 27. L 21 - 4x 2 dt 29. L 216 - 9t 2 dt 31. 2 L9 + t 33. 4 dx

2
dy L ys 2 + ln y d sin-1 x dx L 21 - x 2 dx L 249 - x 2 dt L 29 - 4t 2 dt 2 L 1 + 25t 6 dx
11. 13.
z 2>3s z 5>3 + 1 d2>3 dz
12. 14.
z -1>5s 1 + z 4>5 d-1>2 dz
sin 2u du 2 L s 1 - cos 2u d sin t dt 15. 3 + 4 cos t L 17. L sin 2x e cos 2x dx
cos u du L s 1 + sin u d1>2 cos 2t dt 16. 1 L + sin 2t 18. L sec x tan x e sec x dx
L 5x 225x - 16 dx 35. L 24x - x 2 dy 37. 2 L y - 4y + 8 39. 41. dx L s x - 1 d 2x 2 - 2x L sin2 x dx
L x 24x 2 - 9 dx 36. L 24x - x 2 - 3 dt 38. 2 L t + 4t + 5 40. 42. dy L s y + 1 d 2y 2 + 2y L cos2 3x dx
Blm 8 Problemler u du 2 x cos-1 a b dx 2 x 2 sin s 1 - x d dx e -2x sin 3x dx
635
43. 45. 47. 49. 51. 53. 55.
L L
sin3
44. 46. 48. 50. 52. 54. 56.
L L
sin3 u cos2 u du 6 sec4 t dt
85. 87. 89.
L L L
tan-1 3x dx s x + 1 d2e x dx e x cos 2x dx
86. 88. 90.
L L L
tan3 2t dt
dx 2 sin x cos x L
p>2 p> 4 L p 0 L
2 dx 2 cos x - sin2 x L
3p>4 p>4 L 0 L 2p p L
2csc2 y - 1 dy
2cot2 t + 1 dt 1 - sin2 x dx 2
Trigonometrik Deiken Dnmleri

91-110 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dnm kullanmadan ve (b) trigonometrik dnmle hesaplayn
x dx 2 x 3x + 2 L dx 93. 2 L xs x + 1 d 91. sin u du 2 L cos u + cos u - 2 3x 2 + 4x + 4 dx 97. x3 + x L y + 3 dy 99. 3 L 2y - 8y 95. dt 2 L t + 4t + 3 3 x + x2 dx 103. 2 Lx + x - 2 101.
4
2p
21 - cos2 2x dx
p>2
-p>2 L 2
21 - cos 2t dt
2
21 + cos 2t dt
x dx Lx + 4 4x 2 + 3 dx 57. L 2x - 1 2y - 1 dy 59. 2 Ly + 4 61. t + 2

2
x3 dx 2 L9 + x 2x dx 58. x L - 4 y + 4 dy 60. 2 Ly + 1 62. 2t 2 + 21 - t 2 L t 21 - t 2 cot x dx 64. cot x + csc x L 66. 68. 70. 72. 74. L L L L dt
x dx 2 x + 4x + 3 L x + 1 dx 94. 2 L x sx - 1d 92. cos u du 2 L sin u + sin u - 6 4x dx 98. 3 x + 4x L s 3y - 7 d dy 100. L s y - 1 ds y - 2 ds y - 3 d 96. t dt 2 Lt - t - 2 3 x + 1 dx 104. 3 Lx - x 102.
4
L 24 - t tan x dx 63. tan x + sec x L 65. 67. 69. 71. 73. 75. 77. 79. 81. L sec s 5 - 3x d dx
dt
x csc s x 2 + 3 d dx tan s 2x - 7 d dx 3x 22x + 1 dx s 16 + z 2 d-3>2 dz dy
x cot a b dx 4 L L L x 21 - x dx 2z 2 + 1 dz dy L 225 + y dx 2 L x 21 - x 2 x 2 dx L 21 - x 2 dx L 2x 2 - 9 2w 2 - 1 dw w L
2
x 3 + 4x 2 dx L x + 4x + 3 dx 107. L x A 3 2x + 1 B ds 109. s Le - 1 105.

2
2x 3 + x 2 - 21x + 24 dx x 2 + 2x - 8 L dx 108. 3 L xA1 + 2 xB ds 110. L 2e s + 1 106.
L 225 + 9y 2 x 3 dx 76. L 21 - x 2 78. 80. L 24 - x 2 dx
Trigonometrik Deiken Dnmleri

111114 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dnm kullanmadan ve (b) trigonometrik dnmle hesaplayn. y dy x dx 111. 112. 2 L 216 - y L 24 + x 2 x dx t dt 113. 114. 2 L4 - x L 24t 2 - 1
12 dx L s x 2 - 1 d3>2 2z 2 - 16 dz 82. z L
Kuadratik Terimler
115118 Problemlerindeki integralleri hesaplayn. x dx 2 L9 - x dx 117. 2 L9 - x 115. dx 2 L xs 9 - x d dx 118. L 29 - x 2 116.
Ksmi ntegrasyon
8390 Problemlerindeki integralleri ksmi integrasyonla bulun. 83. L ln s x + 1 d dx 84. L x 2 ln x dx
636
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri ortalama hava scaklklann saysal ortalamas, (x)in ortalama deerinden biraz daha yksek olan 25.7Fdir. 120. 122. 124. 126. cos5 x sin5 x dx tan3 x sec3 x dx cos 3u cos 3u du e t 2tan2 e t + 1 dt 132. Bir gazn zgl ss cal@mol (kalori bl derece gram molekl) birimiyle llen zgl s Cy verilen bir miktar sabit hacimli gazn scakln 1C arttrmak iin gerekli s miktardr. Oksijenin zgl ss Tye baldr ve Cy = 8.27 + 105 (26T 1.87T2) formln salar. 20 T 675 C iin Cynin ortalama deerini ve bu deerin hangi scaklkta alndn bulun. 133. Yakt verimlilii Bir otomobil bilgisayar dijital gstergede saat bana galon olarak yakt tketimini vermektesir. Bir yolculuk srasnda, bir yolcu bir saat boyunca 5 dakikada bir yakt tketimini kaydetmitir.
119126 Problemlerindeki integralleri hesaplayn. 119. 121. 123. 125. L L L L sin3 x cos4 x dx tan4 x sec2 x dx sin 5u cos 6u du 21 + cos s t> 2 d dt L L L L
Saysal ntegrasyon
127. Simpson kuralnn hata snr formlne gre,
3
ln 3 =
1 L
1 x dx
4
Zaman 0 5 10 15 20 25 30
Gal> s 2.5 2.4 2.3 2.4 2.4 2.5 2.6
Zaman 35 40 45 50 55 60
Gal> s 2.5 2.4 2.3 2.4 2.4 2.3
deerini Simpson kuralyla hatann mutlak deeri en fazla 10 olacak ekilde hesapladnzdan emin olmak iin ka tane alt aralk kullanmanz gerekir? (Simpson kuralnda alt aralklarn saysnn ift olmas gerektiini unutmayn.) 128. Ksa bir hesap, 0 x 1 ise, s x d = 21 + x 4 fonksiyonunun ikinci trevinin 0 ile 8 arasnda bulunduunu gsterir. Buna gre, nin 0dan 1e kadar integralini yamuklar kuralyla hatann mutlak deeri 103ten byk olmayacak ekilde hesaplamak iin ka alt aralk kullanmanz gerekir? 129. Dorudan bir hesap
p 0 L
a. Bir saat boyunca tketilen toplam yakta yaklamda bulunmak iin Yamuklar Kuraln kullann. b. Otomobil bir saatte 60 mil yol aldysa, yolculuun bu blmndeki yakt verimlilii neydi (mil bana galon olarak) 134. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacn karlamak iin, kasabanz aada grlen alan ayrmtr. Kasaba mhendisi olarak, kasaba konseyi sizden park yerinin 11.000$a yaplp yaplamayacan bulmanz istemektedir. Alan temizlemenin masraf ft bana 0.10$dr ve park yerinin inaat ft bana 2.00$ tutacaktr. in tamam 11.000$a yaplabilir mi?
0 ft 36 ft 54 ft 51 ft 49.5 ft Dikey mesafe = 15 ft 54 ft 64.4 ft 67.5 ft 42 ft hmal edilir.
2 sin2 x dx = p .
olduunu gsterir. n = 6 alarak Yamukler ve Simpson kurallarn kullanrsanz, bu sonuca ne kadar yaklarsnz? Deneyin ve bulun. 130. Simpson kuraln kullanarak,
2 1 L
s x d dx
integralinin deerini 105ten kk bir hatayla bulmay tasarlyorsunuz. ntegrasyon aralnda s4ds x d 3 olduunu belirlediniz. stenen hassasl yakalamak iin ka tane alt aralk kullanmanz gerekir? (Simpson kuralnda alt aralklarn saysnn ift olmas gerektiini unutmayn.) 131. Ortalama Scaklk 365 gnlk bir yl iin s x d = 37 sin a 2p A x - 101 B b + 25 365
scaklk fonksiyonunun ortalama deerini hesaplayn. Bu Fairbanks, Alaskadaki yllk ortalama hava scakln bulmann bir yoludur. Ulusal Hava Servisinin resmi rakam, gnlk normal
Blm 8
Problemler
637
135144 altrmalarndaki genelletirilmi intergalleri hesaplayn.
3
171.
1
135. 137. 139. 141. 143.
dx
0 29 - x 2 L 1 dy -1 y L q 3 L q 0 L q 2>3
136. 138.
0 L 0
ln x dx
173.
tan x dx 2 L cos x s r + 2 d dr
172. 174.
dr L s r + 1 d 2r 2 + 2r y dy
2 du u 2 - 2u x 2e -x dx
du 3>5 -2 s u + 1 d L q 3y - 1 dy 140. 4 y3 - y2 1 L
0
L 2 - r 2 - 4r sin 2u du 175. s 1 + cos 2u d2 L 177. 179. 181. 183.

p>2 p>4 L
4 L4 + y dx 176. 2 s x - 1 d2 L
21 + cos 4x dx x dx
178. 180. 182. 184. 186. 188. 190.
s 15 d2x + 1 dx
142. 144.
-q L q
xe 3x dx
dx 2 - q 4x + 9 L
4dx 2 - q x + 16 L
L 22 - x dy
2 L y - 2y + 2
21 - y 2 dy y2 L L ln 2x - 1 dx
Yaknsaklk veya Iraksaklk

145150 altrmalarndaki genelletirilmi integrallerden hangileri yaknsaktr, hangileri raksaktr?
q
u2 tan s u3 d du
x dx L 28 - 2x 2 - x 4 L
0 L
185. 187. 189.
z + 1 dz 2 L z sz + 4d
2
x 3e sx d dx
p>10
145. 147. 149.
du
6 L 1 L
2u2 + 1 q ln z z dz
q
146. 148. 150.
0 L q 1 L q
e -u cos u du e -t dt 1t
t dt L 29 - 4t 2
21 + cos 5u du
-q L
2 dx e + e -x
x
dx 2 x -q x s1 + e d L
Kark ntegraller
151218 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. ntegraller kark sradadr. x dx L 1 + 1x dx 153. 2 2 L xs x + 1 d 151. 155. dx L 2 - 2x - x 2 du 157. L 21 + u 2 2 - cos x + sin x dx 159. sin2 x L 9 dy 161. 81 - y4 L 163. L u cos s 2u + 1 d du x3 + 2 dx 2 L4 - x cos 1x dx 154. L 1x s t - 1 d dt 156. L 2t 2 - 2t 152. 158. 160. L e t cos e t dt
cot u du 2 L 1 + sin u tan 1y dy 191. L 2 1y u2du 193. 2 L4 - u cos s sin-1 x d dx 195. L 21 - x 2 x x sin cos dx 197. 2 2 L e t dt t L1 + e q ln y dy 201. y3 1 L cot y dy 203. L ln sin y 199. 205. 207. 209. 211. 213. L e ln1x dx
tan-1 x dx 2 L x e t dt 192. 2t t L e + 3e + 2 1 - cos 2x dx L 1 + cos 2x cos x dx 196. 3 sin x - sin x L 2 x - x + 2 dx 198. 2 2 L sx + 2d 194. 200. 202. L tan3 t dt
sin2 u du 2 L cos u cos x dx 162. 2 1 L + sin x q dx 164. s x - 1 d2 2 L 166. du L 21 + 1u x 5 dx 168. 4 L x - 16 du 170. 2 L u - 2u + 4
3 + sec2 x + sin x dx tan x L dx 204. L s 2x - 1 d 2x 2 - x 206. 208. 210. 212. 214. L e u 23 + 4e udu dy L 2e L
5 2y
sin 5t dt 1 + s cos 5t d2 L L s 27 d
3u + 1
- 1
x 3 dx 165. 2 L x - 2x + 1 2 sin 1x dx 167. L 1x sec 1x dy 169. L sin y cos y
du
x sin x dx
dr L 1 + 1r 8 dy
3 L y s y + 2d 8 dm 215. L m 249m 2 - 4
L s t 2 + 2t d2>3
4x 3 - 20x dx 2 L x - 10x + 9 s t + 1 d dt
4
638
216. 217.
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri dt L ts 1 + ln td 2s ln tds 2 + ln td

1 0 L
Aadaki integrali ksmi integrasyonla hesaplayn.

3p>2 p>2 L x
0 L 4y 3 + y - 1 dy 218. y 2s y - 1 ds y 2 + 1 d 2 L 219. Belirli bir fonksiyonu iin unlarn bilindiini varsayn: q
3s x - 1 d2 a
21 + s t - 1 d4 dt b dx
s x d dx .
220. Aadaki eitlii salayan pozitif bir a deeri bulun. dx = 2 0 1 + x a L L

a q
dx . 1 + x2
sxd =
cos x x ,
s p> 2 d = a, ve and
s 3p> 2 d = b .
Blm 8
Uratrc ntegraller
Ek-leri Altrmalar
18. Hacim bulmak Birinci blgede x-ekseni, y = 5> A x 25 - x B , erisi, x = 1 ve x = 4 dorularyla evrelenen blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 19. Hacim bulmak Birinci blgede koordinat eksenleri, y = ex erisi ve x = 1 dorusuyla evrelenen blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. L L sin-1 1y dy ln A 1x + 21 + x B dx s 2e 2x - e x d dx 20. Hacim bulmak Birinci blgede stten y = ex 1 erisi, alttan xekseni ve sadan x = ln 2 dorusu ile snrlanan blge x = ln 2 dorusu etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 21. Hacim bulmak R, birinci blgede stten y = 1 dorusu, alttan y = ln x erisi ve soldan x = 1 dorusu ile snrlanan gensel blge olsun. Rnin a. x-ekseni 22. Hacim bulmak a. y-ekseni b. y = 1 dorusu (Altrma 21in devam) R blgesinin b. x = 1 dorusu
110 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. 1. 2. 3. L s sin-1 x d2 dx
dx L xs x + 1 ds x + 2 d s x + m d L x sin-1 x dx 4. 6. 8.
du 5. 1 tan2 u L dt 7. L t - 21 - t 2 dx 9. 4 Lx + 4
L 23e 2x - 6e x - 1 dx 10. 6 Lx - 1
Limitler
11 ve 12 altrmalarndaki limitleri hesaplayn.
x 1
11. lim
x : qL -x
sin t dt
12. lim+ x x:0 L x
cos t dt t2
etrafnda dndrlmesiyle elde edilen cisimlerin hacimlerini bulun. 23. Hacim bulmak x-ekseni ve y = s x d = e 0, x ln x, x = 0 0 6 x 2
13 ve 14 altrmalarndaki limitleri, onlar birer belirli integral olarak tanmlayp sonra integralleri hesaplayarak bulun. k n 13. lim a ln 1 + n n: q k=1 A
n n-1
14. lim a n: q
1 2n - k
2 2
k=0
erisi arasnda kalan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek aada gsterilen cisim retiliyor. a. nin x = 0da srekli olduunu gsterin. b. Cismin hacmini bulun.
y
15. Yay uzunluu bulmak Aadaki erinin uzunluunu bulun.
x
y =
0 L
2cos 2t dt,
0 x p> 4 .
0
y x ln x
16. Yay uzunluu bulmak y = ln (1 x2), 0 x 1@2 erisinin uzunluunu bulun. 17. Hacim bulmak Birinci blgede x-ekseni ve y = 3x 21 - x erisi ile snrlanan blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
Blm 8 24. Hacim bulmak Birinci blgede koordinat eksenleri ve y = ln x erisi ile snrlanan sonsuz blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 25. Bir blgenin ktle merkezi Birinci blgede alttan x-ekseni, stten y = ln x erisi ve sadan x = e dorusu ile snrlanan blgenin ktle merkezini bulun. 26. Bir blgenin ktle merkezi y = (1 x2)1@2 erileri ile x = 0 ve x = 1 dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun. 27. Bir erinin uzunluu y = ln x erisinin x = 1den x = eye kadar olan uzunluunu bulun. 28. Yzey alan bulmak Altrma 27deki erinin y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluturulan yzeyin alann bulun. + y = 1 denkleminin grafii 29. Bir astroidin uzunluu x yldza benzer ekillerinden dolay astroid (asteroid deil) denilen bir eri ailesinden biridir (ekle bakn). Bu zel astroidin uzunluunu bulun.
y 1 x2/3 y2/3 1 x
2@3 2@3
Ek-leri Altrmalar
639
36. Aadaki ifadeyi ispatlayn.

1 p 22 dx p 6 6 . 6 8 0 24 - x 2 - x 3 L
(pucu: 0 x 1 iin, 4 x2 4 x2 x3 4 2x2 olduuna dikkat edin. Sol taraf x = 0 iin, sa taraf da x = 1 iin bir eitlie dnr.) 37. Hangi a deeri veya deerleri iin
q 1 L
ax 1 b dx 2x x2 + 1
q
yaknsar? Karlk gelen integral(ler)i hesaplayn. 38. Her x 0 iin, Gs x d = 10 e -xt dt . olsun. Her x 0 iin, xG (x) = 1 olduunu ispatlayn. 39. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p deerlerinde aadaki zellik bulunur: y = x -p, 1 x 6 q , erisi ve x-ekseni arasnda kalan blgenin alan sonsuzdur, fakat blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmi sonludur. 40. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p deerlerinde aadaki zellik bulunur: Birinci blgede y = xp erisi, y-ekseni, x = 1 dorusu ve x-eksenindeki [0, 1] aral ile snrlanan blgenin alan sonsuzdur, fakat blgenin koordinat eksenlerinden biri etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmi sonludur.
Tablolu ntegrasyon
1
Tablolu integrasyon fonksiyonlardan herhangi birinin sfr olana kadar art arda trevinin alnamad durumlarda da, e (x)g(x) dx eklindeki integrallere uygulanabilir. rnein, e 2x cos x dx L integralini hesaplamak iin, nceki gibi e2xin art arda trevlerini ve cos xin art arda integrallerini ieren bir tabloyla ie balarz:
30. Bir astroidin oluturduu yzey Altrma 29daki erinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun. 31. Orijinden geen ve uzunluu
4 0 A L
1 +
1 dx . 4x
e 2x ve
trevleri e 2x . 2e
2x
olan bir eri bulun. 32. ntegrallerden hibirini hesaplamadan, neden

1 1
cos x ve integralleri
-1 L
21 - x 2 dx =
dx
-1 21 - x 2 L
(+) (-) "

(+)
cos x sin x - cos x

Burada durum: Satr arpm
4e 2x
olduunu aklayn. T 33. a. (x) = e(x e ), 5 x 3 fonksiyonunun grafiini izin.

q x
; sabitleri dnda (solda 4,

sada 1) birinci satrn aynsdr.
b.
-q L 1
s x d dxin yaknsadn gsterin ve deerini bulun.
Sabit arpanlar dnda birinci satrla ayn olan bir satra rastlar rastlamaz trev almay ve integre etmeyi brakrz. Tabloyu L e 2x cos x dx = + s e 2x sin x d - s 2e 2xs - cos x dd + L s 4e 2x ds - cos x d dx .
ny n - 1 dy .yi bulun. n : qL 0 1 + y 35. Aadaki integral formln elde edin. 34. lim L x A 2x 2 - a 2 B dx =
n
A 2x 2 - a 2 B
n + 2
n+2
+ C,
n Z -2.
640

y
diyerek yorumlarz. Kegen oklarla gsterilen iaretlendirilmi arpmlar alr ve son yatay ok iin de iaretlendirilmi bir integral yazarz. Sadaki integrali sol tarafa geirmek L veya 5 ile blp integrasyon sabitini ekledikten sonra L e 2x cos x dx =
2x 2x
3 2 1 3 2 1 0 1 2 3 1
e cos x dx = e sin x + 2e cos x
2x
2x
2x
y (x)
e sin x + 2e cos x + C, 5
verir. 4148 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin tablolu integrasyon kullann. 41. 43. 45. 47. L L L L e 2x cos 3x dx sin 3x sin x dx e sin bx dx ln s ax d dx
ax
42. 44. 46. 48.
L L L L
e 3x sin 4x dx cos 5x sin 4x dx e cos bx dx x 2 ln s ax d dx

ax
Gamma Fonsiyonu ve Stirling Forml

Eulerin gamma fonksiyonu s x d (gamma x; Yunanca byk harf gdir) faktoriyel fonksiyonunu negatif olmayan tamsaylardan dier reel deerlere geniletmek iin bir integral kullanr. Forml
q
EKL 8.27 Eulerin gamma fonksiyonu (x), her pozitif n + 1 tamsays iin deeri n! olan, xin srekli bir fonksiyonudur. y tanmlayan integral sadece x > 0 iin tanmldr, fakat Altrma 49un konusu olan (x) = ((x + 1))@x formlyle, y xin negatif tamsay olmayan reel deerlerine geniletebiliriz. olduunu ve dolaysyla byk x deerleri iin x 2p s 1 + Ps x dd, s x d = a e b A x olduunu gsterdi. Ps x di ihmal etmek x 2p s x d L a e b A x yaklamna yol aar.
x x
s x d =
0 L
t x - 1e -t dt,
x 7 0.
q0 s x dq :iken 0 as x(x : . xP )
(2)
ile verilir. Her pozitif x iin (x), tx 1 etnin 0dan q a kadar tye gre integralidir. ekil 8.27 nn orijin civarndaki grafiini gsterir. Blm 15teki Ek Altrma 31i yaparsanz, s 1> 2 d nin nasl hesaplandn greceksiniz. 49. n negatif olmayan bir tamsay ise, s n + 1 d = n!dir. a. (1) = 1 olduunu gsterin. b. (x + 1)in integraline ksmi integrasyon uygulayarak (x + 1) = x(x) olduunu gsterin. Bu s 2 d = 1s 1 d s 3 d = 2s 2 d s 4 d = 3s 3 d o s n + 1 d = n s n d = 1 = 2 = 6 = n! (1)
(Stirling forml) (Stirling s formula) .
(3)
a. n! iin Stirling yaklam (3) denklemini ve n! = n(n) olduunu kullanarak n n! L a e b 22np

n
(Stirling yaklam) (Stirling s approximation) .
(4)
olduunu gsterin. Blm 11.1deki Altrma 64 yaparsanz greceiniz gibi, (4) denklemi n n 2n! L e . yaklamn verir. makinenizin n! iin verdii sonular, T b. Hesap n = 10, 20, 30, , hesap makinenizin izin verdii ldeki deerlerde, Stirling yaklamnn verdii sonularla karlatrn. T c. (2) Denkleminin dzenlenmesi x 2p 1>s12xd s x d = a e b e s 1 + Ps x dd , A x
x
(5)
verir. c. Matematiksel indksiyon kullanarak (1) denklemini negatif olmayan her n tamsays iin dorulayn. 50. Stirling forml sko matematiki James Stirling (16921770) e x lim a b s x d = 1 , x: q x A 2p
x
Blm 8 veya x 2p 1>s12xd e s x d L a e b A x verir, ki bu da bize n n! L a e b 22np e 1>s12nd .

n x
641
(6)
olduunu syler. 10! iin hesap makinenizin, Stirling yaklamnn ve (6) denkleminin verecei sonular karlatrn.
Blm 8
Mathematika> Maple Module
Riemann,Yamuklar ve Simpson Yaklamlar I. Ksm: Bir eri altndaki alana yaklam iin Riemann toplamlar kullanmann ierdii hatay gznzde canlandrn. II. Ksm: Bir deerler tablosu kurun ve hatann bal bykln, x adm byklnn bir fonksiyonu olarak hesaplayn. III. Ksm: Trev fonksiyonunun hata zerindeki etkisini aratrn. IV ve V. Ksm: Yamuklar Kural yaklamlar. VI. Ksm: Simpson Kural yaklamlar.
Mathematika> Maple Module Mathematika> Maple Module
ans Oyunlar: Saysal ntegrasyon iin Monte Carlo Olaslksal Yntemini Aratrmak Belirli integrallere Monte Carlo yaklam yntemini grafik olarak aratrn. Genelletirilmi ntegrallerle Olaslklar Hesaplamak Belirli integrallere Monte Carlo yaklam yntemini grafik olarak aratrn.
Blm
9
TARHSEL BYOGRAF
Carl Friedrich Gauss (17771855)
NTEGRASYONUNUN DER UYGULAMALARI

GR Blm 4.8 de, y trevi alnan bilinmeyen bir fonksiyon olmak zere dy@dx = (x) eklindeki diferansiyel denklemleri tanttk. Srekli bir fonksiyonu iin y(x) genel zmn integrasyonla bulduk: y(x) = e(x) dx (Belirsiz integralin nin btn ters trevlerini temsil ettiini hatrlayn. Dolaysyla bir ters trev bulunduunda eklenmesi gereken bir +C sabitini ierir). Bilimde, mhendislikte ve ekonomide bir ok uygulama daha da genel diferansiyel denklemler ile formle edilen modeller ierir. rnein, Blm 7.5te eksponansiyel byme ve bozunmann, bir k 0 sabiti iin dy@dx = ky eklinde bir diferansiyel denklemle modellendiini bulduk. Henz dy@dx = y x gibi diferansiyel denklemleri gz nne almadk. Lakin byle denklemler, uygulamalarda sk sk ortaya kar. Bu blmde, dy@dx = (x, y) formunda birka diferansiyel denklem inceleyeceiz. Burada hem bamsz ve hem de bal deikenin bir fonksiyonudur. Bu diferansiyel denklemleri zmek iin belirsiz integrasyon teorisini kullanacaz. Ayrca, analitik, grafiksel ve saysal zm yntemlerini aratracaz.
9.1
TARHSEL BYOGRAF
Jules Henri Poincar (18541912)
Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler

Trevleri kapal olarak trev alma ile hesaplarken (Blm 3.6), dy@dx trev ifadesinin ounlukla sadece bamsz x deikenini deil hem x ve hem de y deikenlerini ierdiini grdk. Bu blme, dy@dx = (x, y) genel diferansiyel denklemini ve bir zm ile ne kastedildiini gz nne alarak balyoruz. Sonra, fonksiyonunun xin bir fonksiyonu ile ynin bir fonksiyonunun arpm olarak yazlabildii zel formdaki denklemleri aratryoruz.
Birinci-Derece Genel Diferansiyel Denklemler ve zmleri

Birinci-derece bir diferansiyel denklem dy = s x, y d dx
(1)
eklinde bir denklemdir. Burada (x, y), xy-dzleminde bir blgede tanml iki deikenli bir fonksiyonudur. Denklem birinci-derece dir, nk sadece dy@dx birinci derece trevini ierir (daha yksek dereceden trevler deil ). una iaret edelim, d y = s x, y d , dx denklemleri (1) Denklemine denktir ve her form da metinde birbiri yerine kullanlacaktr. y = s x, y d and ve
642
9.1 Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler
643
(1) Denkleminin bir zm, x-deerlerinden oluan bir I aralnda (belki de sonsuz) tanml, trevlenebilir bir y = y(x) fonksiyonudur ve bu aralkta d ys x d = s x, ys x dd dx dir. Yani, y(x) ve trevi y(x) (1) Denkleminde yerlerine yazldnda elde edilen denklem I aralndaki btn xler iin doru olur. Birinci-derece bir diferansiyel denklemin genel zm, btn olas zmleri ieren bir zmdr. Genel zm daima bir keyfi sabit ierir, fakat zmn bir keyfi sabit iermesi bir genel zm olduu anlamna gelmez. Yani, bir zm genel zm olmad halde bir keyfi sabit ierebilir. Bir zmn genel zm olduunu saptamak, diferansiyel denklemler teorisinden daha derin sonular gerektirir ve en iyisi daha ileri seviye bir derste renmektir.
RNEK 1
zm Fonksiyonlarn Dorulamak
C y = x + 2
C herhangi bir sabit olmak zere
fonksiyon ailesinin her yesinin dy 1 = x s2 - yd dx birinci-derece diferansiyel denkleminin s 0, q d aralnda bir zm olduunu gsteriniz
zm
y = C@x + 2nin trevini almak dy C d 1 a b + 0 = - 2. = C dx dx x x
verir. u halde, sadece her x (0, q ) iin C C 1 = x c2 - a x + 2 b d . 2 x
olduunu salamamz gerekir. Bu son eitlik, sa taraftaki ifadeyi amakla hemen gereklenir: C C C 1 1 x c2 - a x + 2 b d = x a- x b = - x 2 . Bu nedenle, Cnin her deeri iin y = C@x + 2 fonksiyonu diferansiyel denklemin bir zmdr. Birinci-derece bir y = (x, y) diferansiyel denklemin bir genel zm yerine, ters trevleri bulurken olduu gibi, daha ok bir zel zmne gereksinim duyarz. y(x0) = y0 balang koulunu salayan zel zm, x = x0 iken deeri y0 olan y = y(x) zmdr. Bylece, zel zmn grafii xy-dzleminde (x0, y0) noktasndan geer. Bir birinci-derece balang deer problemi, bir y(x0) = y0 balang koulunu salayan bir y = (x, y) diferansiyel denklemidir.
RNEK 2
Bir Fonksiyonun Bir zel zm Olduunu Dorulamak

y = sx + 1d 1 x e 3
fonksiyonunun,
644
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar
dy = y - x, dx
ys 0 d =
2 . 3
balang deer probleminin bir zm olduunu gsterin.

zm
y 0, 2 3 4 2 1 2 3 4 2 1 2 4 x y (x 1) 1ex 3
dy = y - x dx denklemi, (x, y) = y x ile bir birinci-derece diferansiyel denklemdir. Solda: dy d 1 1 = ax + 1 - e x b = 1 - e x . 3 3 dx dx Sada: 1 1 x e - x = 1 - ex. 3 3 Verilen fonksiyon balang koulunu salar nk y - x = sx + 1d ys 0 d = cs x + 1 d 2 1 x 1 e d = 1 - = . 3 3 3 x=0
2 EKL 9.1 ys 0 d = balang deeri ile 3 dy@dx = y x diferansiyel denkleminin 1 zm y = s x + 1 d - e xin grafii 3 (rnek 2)
bulunur. Fonksiyonun grafii ekil 9.1 de gsterilmektedir.
Eim Alanlar: zm Erilerini Grmek

Bir y = (x, y) diferansiyel denkleminin bir zm iin bir y(x0) = y0 balang koulunu her belirlediimizde, zm erisi (zmn grafii) (x0, y0) noktasndan gemeli ve burada eimi (x0, y0) olmaldr. Bu eimleri, xy-dzleminde nin tanm kmesini oluturan blgeden seilen (x, y) noktalarnda eimleri (x, y) olan ksa doru paralar izerek, grafik olarak resmedebiliriz. Her doru parasnn eimi, (x ,y) noktasndan geen zm erisinin eimi ile ayndr ve dolaysyla doru paras burada eriye teettir. Sonu resim, bir eim alan (veya dorultu alan) olarak adlandrlr ve zm erilerinin genel eklinin bir grnmn verir. ekil 9.2a bir eim alan gstermektedir. ekil 9.2b de bu eim alan iine bir zel zm izilmitir. Bu doru paralarnn, getii her noktada zm erisinin ynn nasl gsterdiini gryoruz.
y 4 2 x y 4 2 x 0, 2 3
0 2 4 (a)
0 2 4 (b)
EKL 9.2
dy 2 (a) = y - x . iin eim alan. (b) a0, b noktasndan 3 dx
geen zm erisi (rnek 2).
645
ekil 9.3 eim alan gstermektedir. Bu alanlarda zm erilerinin teet doru paralarn izleyerek nasl davrandklarn gryoruz.
(a) y' y x2
(b) y'
2xy 1 x2
(c) y' (1 x)y x 2
EKL 9.3 Eim alanlar (st satr) ve seilmi zm erileri (alt satr). Bilgisayar gsterimlerinde eim paralar, burada olduu gibi, bazen oklarla resmedilirler. Ancak bu, eimlerin ynleri olduu eklinde alglanmamaldr, k yoktur.
Bir eim alann kat ve kalemle oluturmak olduka skc olabilir. Bizim btn rneklerimiz bir bilgisayar tarafndan retilmitir. Genel diferansiyel denklemlerin zmleri zor olmakla birlikte, bilimde ve uygulamalarda ortaya kan birok nemli denklemin, zel tekniklerle zmlerini kolaylatran zel formlar vardr. Byle bir snf ayrlabilir denklemlerdir.
Ayrlabilir Denklemler
, xin bir fonksiyonu ile ynin bir fonksiyonunun arpm olarak ifade edilebiliyorsa, y = (x, y) denklemi ayrlabilir dir. Bu durumda diferansiyel denklem dy = gs x dHs y d . dx formundadr. Bu denklemi dy gs x d = , dx hs y d
Hs y d = 1 hs y d
formunda yazarsak, bu diferansiyel form btn yli terimleri dy ile bir araya ve btn xli terimleri de dx ile bir araya getirmemizi salar: h(y) dy = g(x) dx imdi, bu denklemin iki tarafn da basite integre ederiz:
(2) hs y d dy = gs x d dx . L L ntegrasyonlar tamamladmzda, y zmn xin kapal bir fonksiyonu eklinde tanmlanm olarak elde ederiz.
646
(2) Denkleminde her iki taraf da basite integre edebileceimiz hakll Deiken Dnm Kuralna dayanmaktadr ( Blm 5.5): L hs y d dy = = L L L hs ys x dd hs ys x dd gs x d dx . dy dx dx gs x d dx hs ys x dd
dy gs x d = dx hs y d
RNEK 3
Bir Ayrlabilir Denklemi zmek

dy = s 1 + y 2 de x . dx
diferansiyel denklemini zn.

zm 1 + y2 hibir zaman sfr olmadndan, denklemi deikenlerine ayrarak zebiliriz.
dy = s 1 + y 2 de x dx dy = s 1 + y 2 de x dx dy 1 + y dy
2
dy> dxe diferansiyellerin bir blm olarak bakn ve iki taraf da dx ile arpn. (1 + y2)i blmek ki taraf da integre edin. C birletirilmi integrasyon sabitini temsil eder.
= e x dx = e x dx
L1 + y L -1 tan y = e x + C
2
tan1 y = ex + C denklemi yyi xin kapal bir fonksiyonu olarak verir. p@2 ex + C p@2 iken, iki tarafn da tanjantn alarak yyi xin ak bir fonksiyonu olarak zebiliriz: tan s tan-1 y d = tan s e x + C d y = tan s e x + C d .
RNEK 4
Aadaki denklemi zn. sx + 1d dy = xs y 2 + 1 d . dx
zm
Diferansiyel forma dntrr, deikenlere ayrr ve integre ederiz: s x + 1 d dy = xs y 2 + 1 d dx dy y + 1 dy L1 + y tan

-1 2 2
x dx x + 1 L a1 1 b dx x + 1
x Z -1
y = x - ln x + 1 + C .
647
dy = ky, dt
ys 0 d = y0
balang deer problemi bir ayrlabilir diferansiyel denklem ierir ve y = y0 e kt zm Eksponansiyel Deiim Yasasn verir (Blm 7.5). Bu balang deer problemini, nfs art, radyoaktif bozunma ve s iletimi gibi doal olaylara bir model olarak bulduk. imdi, ayrlabilir birinci-derece bir diferansiyel denklem ieren farkl bir uygulama tantyoruz.
EKL 9.4 Suyun dar akma oran, k pozitif bir sabit olmak zere k 2x dir. rnek 5te, k = 1> 2 dir ve x feet olarak llmektedir.
Torricelli Kanunu
Toricelli kanunu, ekil 9.4teki gibi bir tanktan su aktrsanz, suyun y ak hznn bir sabit kere suyun x derinliinin karekk olduunu syler. Sabit, k musluunun byklne baldr. rnek 5te sabitin 1@2 olduunu kabul ediyoruz.
RNEK 5
Bir Tank Boaltmak
Balangta su ile dolu, yarap 5 ft ve ykseklii 16 ft olan dairesel dik bir silindir 0.5 x ft3@dak oran ile boaltlacaktr. Herhangi bir t annda tanktaki suyun derinlii ve miktar iin bir forml bulun. Tank boaltmak ne kadar srer? TARHSEL BYOGRAF
Evangelista Torricelli (16081647)
Yarap r ve ykseklii h olan dairesel dik bir silindirin hacmi V = mr2 h dir. Dolaysyla tankn iindeki suyun hacmi (ekil 9.4)
zm
V = pr2 h = p(5)2x = 25px dir. Trev almak dV dx = 25p dt dt - 0.5 2x = 25p verir. Bylece, 2x dx = , 50p dt xs 0 d = 16
t = 0 iken suyun derinlii 16 ft dir. V azalan ve dx@dt 0 olduundan negatif dir. Torricelli Kanunu
dx dt
balang deer problemini elde ederiz. Diferansiyel denklemi deikenlerine ayrarak zeriz. x-1>2 dx = L x-1>2 dx = 2x1>2 = x(0) = 16 balang koulu C deerini belirler. 2s 16 d1>2 = C = 8 1 s0d + C 50p 1 dt 50p 1 dt L 50p 1 t + C 50p
Her iki taraf integre edin.
Sabitler birletirilmi
648
C = 8 ile 2x 1>2 = 1 t + 8 50p veya or x 1>2 = 4 t . 100p
elde ederiz. Aradmz formller x = a4 t b 100p

2
ve and
V = 25px = 25p a4 -
t b . 100p
dir. Herhangi bir t annda tanktaki suyun derinlii (4 t@(100p))2 ft ve tanktaki su miktar 25p(4 t@(100p))2 ft3 tr. t = 0 iin, gerekli olduu gibi, x = 16 ft ve V = 400p ft3 tr. Tank, yaklak olarak 21 saat olan t = 400p dakikada boalacaktr (V = 0).
ALITIRMALAR 9.1
zmleri Dorulamak
1 ve 2 altrmalarnda, her y = (x) fonksiyonunun verilen diferansiyel denklemlerin bir zm olduunu gsterin. 1. 2y + 3y = e -x a. y = e -x 2. y = y 2 1 a. y = - x b. y = 1 x + 3 c. y = 1 x + C b. y = e -x + e -s3>2dx
Ayrlabilir Denklemler
918 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri zn. dy dy 9. 2 2xy = 1, x, y 7 0 10. = x 2 2y, y 7 0 dx dx 11. 13. dy = ex-y dx dy = 2y cos2 2y dx dy = e y + 2x, dx x 7 0 12. dy = 3x 2 e -y dx dy = 1 dx dy = e y + sin x dx
c. y = e -x + Ce -s3>2dx
14. 22xy 16. s sec x d
15. 2x 17. 18.
3 ve 4 altrmalarnda y = (x) fonksiyonunun verilen diferansiyel denklemin bir zm olduunu gsterin. 1 3. y = x 4. y = et t dt, 1 L 1
x
dy = 2x 21 - y 2, dx dy e 2x - y = x+y dx e
-1 6 y 6 1
x 2y + xy = e x
x
1 21 + x 4 L
21 + t 4 dt,
y +
2x 3 y = 1 1 + x4
1922 altrmalarnda, diferansiyel denklemleri aada grafikleri izilmi olan eim alanlar ile eleyin.
y 4 2 x
58 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen balang deer probleminin zm olduunu gsterin. Diferansiyel denklem 5. y + y = 6. y = e
-x2
Balang koulu ys - ln 2 d = ys 2 d = 0 p ya b = 0 2 ys e d = e p 2
zm aday y = e -x tan-1 s 2e x d
4 2
2 1 + 4e 2x - 2xy
2 2 4 (a)
y = s x - 2 de y = y = cos x x x ln x
-x2
7. xy + y = - sin x, x 7 0 8. x2y = xy - y2, x 7 1

y 4 4 2 2 4 2 2 4 (b) y 4 2 x 4 2 4 x 4 2 2 2 4 x
649
23. y = s y + 2 ds y - 2 d
y
24. y = ys y + 1 ds y - 1 d
y 4 2 4 2 x
2 2
4 4 (c) y 4
2 2 4
2 x
Eim Alanlar ve zm Eirileri

2 4
2 2 4 (d)
2530 altrmalarnda, bir eim alan elde edin ve buna verilen noktalardan geen zm erilerinin grafiklerini ekleyin. 25. y = y a. (0, 1) 26. y = 2(y 4) a. (0, 1) 27. y = y(x + y) a. (0, 1) b. (0, 2) b. (0, 2) 28. y = y2 a. (0, 1) 29. y = (y 1)(x + 2) a. s 0, - 1 d b. (0, 1) xy 30. y = 2 x + 4 a. (0, 2) b. s 0, - 6 d c. (0, 3) d. (1, 1) b. (0, 4) c. (0, 5) c. (0, 1> 4) c. s 0, - 1 d d. s - 1, - 1 d d. (0, 0) b. (0, 2) c. s 0, - 1 d
19. y = x + y x 21. y = - y
20. y = y + 1 22. y = y 2 - x 2
23 ve 24 altrmalarnda eim alanlarn kopyalayn ve iine baz zm erilerini izin.
c.
A - 2 23, - 4 B
650
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar a. 2x b. sin 2x c. 3e x>2 d. 2e -x>2 cos 2x .
31-32 Altrmalarnda, bir eim alan elde edin ve belirtilen aralktaki zel zm izin. Diferansiyel denklemin genel zmn bulmak iin BCSnizin Diferansiyel denklem zcsn (DE solver) kullann. 31. Lojistik bir denklem y = ys 2 - y d, 0 x 4, 0 y 3 32. y = s sin x ds sin y d, ys 0 d = 2; ys 0 d = 1> 2;
Drt zm de 2 x 6 aralnda izerek sonular karlatrn. 36. a. Bir BCS kullanarak 3 x 3 ve 3 x 3 blgesinde y = 3x 2 + 4x + 2 2s y - 1 d
- 6 x 6,
-6 y 6
33 ve 34 altrmalarnn temel fonksiyonlar cinsinden ak zmleri yoktur. Her bir diferansiyel denklemi grafik olarak incelemak iin bir BCS kullann. 33. y = cos s 2x - y d, ys 2 d ys 0 d = 2; 0 x 5, 0 y 5; ys 0 d = 1> 3;
diferansiyel denkleminin eim alann izin. b. Deikenlere ayrn ve genel zm kapal ekilde bulmak iin bir BCS integral alcs kullann. c. Bir BCS kapal fonksiyon izicisi kullanarak, keyfi sabitin C = 6, 4, 2, 0, 2, 4 ve 6 deerleri iin zm erilerini izin. d. y(0) = 1 balang koulunu salayan zm bulun ve grafiini izin.
34. Bir Gompertz denklemi y = ys 1> 2 - ln y d, 0 x 4, 0 y 3; ys 3 d
35. (x) aadakiler gibiyse, balang koulu y(0) = 0 olan y + y = (x) denkleminin zmn bulmak iin bir BCS kullann.
9.2
Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler

Eksponansiyel byme dy@dx = ky bozunma denklemi (Blm 7.5) deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denklemdir. Ayrca, lineer formdaki bir diferansiyel denklemin bir zel halidir. Lineer diferansiyel denklemler, elektrik devreleri ve kimyasal karm problemlerini de ieren birok gerek-dnya olayn modellerler. Birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklem, P ve Q xin srekli fonksiyonlar olmak zere dy (1) + Ps x dy = Qs x d , dx eklinde yazlabilen bir denklemdir. (1) denklemi lineer denklemin standart formu dur. Eksponansiyel byme @ bozunma denklemi dy - ky = 0, dx standart formuna getirilebildiinden, P(x) = k ve Q(x) = 0 ile bir lineer denklem olduunu grrz. (1) denklemi lineerdir (yye gre) nk y ve trevi dy@dx sadece birinci kuvvetten gzkrler, birbirileri ile arplmazlar ve bir fonksiyonun argman olarak gzkmezler (sin y, ey veya 2dy> dx gibi).
RNEK 1
Standart Formu Bulmak
Aadaki denklemi standart formda yazn: dy x = x 2 + 3y, dx

zm
x 7 0.
dy = x2 + 3y dx dy 3 = x + xy dx dy 3 - xy = x dx x
x ile bln P(x) = 3x ve Q(x) = x ile standart form
9.2
651
P(x)in +3@x deil 3@x olduuna dikkat edin. Standart form y + P(x)y = Q(x) dir. Dolaysyla eksi iareti yin formlnn bir parasdr.
Lineer Denklemleri zmek

dy + Ps x dy = Qs x d dx
(2)
denklemini, sol taraf y(x) y arpmnn trevi haline getiren pozitif bir y(x) fonksiyonu ile her iki taraf arparak zeriz. ynin nasl bulunduunu gstereceiz fakat nce, bulunduunda, aradmz zm nasl verdiini gstermek istiyoruz. dy + Ps x dy = Qs x d dx ys x d dy + Ps x dys x dy = ys x dQs x d dx d s ys x d # y d = ys x dQs x d dx ys x d # y = y = L ys x dQs x d dx
Orijinal denklem standart formda Pozitif y(x) ile arpn. dy d y sy # yd . + Pyy = dx dx olmasn salayan y(x) seilmitir. xe gre integre edin.
1 ys x dQs x d dx ys x d L
(3)
(3) denklemi (2) denkleminin zmn y(x) ve Q(x) fonksiyonlar cinsinden ifade eder. y(x)e (2) denkleminin bir integrasyon arpan denir, zira onun varl denklemi integre edilebilir hale getirir. P(x)in forml zmde neden grlmez? Aslnda grlr, fakat dorudan deil, pozitif y(x) fonksiyonunun kurulmasnda bulunur. dy d s yy d = y + Pyy dx dx dy dy dy y + y = y + Pyy dx dx dx dy y = Pyy dx Son denklem aadaki koullarda geerli olacaktr: dy = Py dx dy y = P dx L dy y = L L P dx P dx
y zerindeki koul Trevler iin arpm Kural y dy terimleri sadeleir. dx
Deikenlerine ayrlm, y 7 0 ki taraf da integre edin. y 7 0 olduu iin, ln yde mutlak deer iaretlerine gerek yoktur.. yyi zmek iin iki tarafn da eksponansiyelini aln.
ln y = e
ln y
= e 1 P dx
y = e 1 P dx
(4)
652
Bylece, y(x) (4) denklemi ile verilmek zere (1) denkleminin genel zmnn bir forml (3) denklemi ile verilmitir. Bununla birlikte, forml ezberlemek yerine, sadece P(x)in doru olarak belirlendii standart formu elde ettikten sonra integrasyon arpannn nasl bulunduunu hatrlayn. y = P(x)y = Q(x)lineer denklemini zmek iin, her iki taraf ys x d = e 1 Psxd dx integrasyon arpan ile arpn ve her iki taraf integre edin. Bu prosedrde sol taraftaki arpm integre ettiinizde, ynin tanmndan dolay, daima integrasyon arpan ile y zmnn y(x)y arpmn bulursunuz.
RNEK 2
Birinci Mertebeden Bir Lineer Diferansiyel Denklemi zmek

dy = x 2 + 3y, dx
Aadaki denklemi zn: x TARHSEL BYOGRAF

Adrien Marie Legendre (17521833) zm
x 7 0.
nce denklemi standart forma getiririz (rnek 1): dy 3 - x y = x, dx
Dolaysyla Ps x d = - 3> x belirlenmitir. ntegrasyon arpan ys x d = e 1 Psxd dx = e 1s-3>xd dx = e -3 ln x = e -3 ln x = e ln x

-3
ntegrasyon sabiti 0 dr, dolaysyla y olabildi kadar sadedir x 0.
1 . x3
dir. Sonra standart formun iki tarafn da y(x) ile arpar ve integre ederiz: 3 1 # dy 1 a - x yb = 3 # x x 3 dx x 3 1 dy 1 - 4y = 2 x 3 dx x x d 1 1 a yb = 2 dx x 3 x 1 1 y = dx 2 x3 Lx 1 1 y = - x + C. x3
Sol taraf
d dx s y
# y d. dir.
Her iki taraf integre edin
Bu son denklemi yye gre zmek genel zm verir: 1 y = x 3 a- x + C b = - x 2 + Cx 3, x 7 0.
9.2
653
RNEK 3
Birinci Mertebeden Bir Lineer Balang Deer Problemi zmek

xy = x2 + 3y, x0
Aadaki denklemi zn:
y(1) = 2 balang koulu verilmektedir.

zm
lk nce diferansiyel denklemi zerek (rnek 2) y = x2 + Cx3, x0
buluruz. Sonra balang deerini kullanarak Cyi buluruz: y = - x2 + Cx3 2 = - s 1 d2 + Cs 1 d3 C = 2 + s 1 d2 = 3. Balang deer probleminin zm y = x2 + 3x3 fonksiyonudur.
x = 1 iken y = 2
RNEK 4
3xy y = ln x + 1, x0 denkleminin, y(1) = 2 koulunu salayan zel zmn bulun.
zm
x 0 ile denklemin standart formunu yazarz: y ln x + 1 1 y = . 3x 3x
Buradan integrasyon arpan y = e 1 - dx>3x = e s-1>3dln x = x -1>3 . olarak bulunur. Bylece, x -1>3y = 1 s ln x + 1 dx -4>3 dx . 3L
Sol taraf yy dir. x 7 0
olur. Sa tarafn ksmi integrasyon ile integrasyonu x -1>3y = - x -1>3s ln x + 1 d + verir. Bu nedenle, x1@3y = x1@3(ln x + 1) 3x1@3 + C veya yye gre zmekle, y = (ln x + 4) + Cx1@3 buluruz. x = 1 ve y = 2 iken bu son denklem 2 = (0 + 4) + C haline gelir, dolaysyla C=2 dir. L x -4>3 dx + C .
654
y'nin denkleminde yerine yazmak zel zm verir. y = 2x1@3 ln x 4 rnek 2deki diferansiyel denklemi zerken her iki taraf da integrasyon arpan ile arptktan sonra iki tarafn integralini aldk. Halbuki, rnek 4te olduu gibi, sol tarafn integralinin daima integrasyon arpan ile zm fonksiyonunun arpm y(x) y olduunu hatrlayarak yaplan ii ksaltabiliriz. Bunun anlam, (3) denkleminden ys x dy = L ys x dQs x d dx .
dir. Sadece integrasyon arpan y(x) ile (1) denkleminin sa taraf Q(x)in arpmn integre etmemiz ve genel zm elde etmek iin y(x)yye eitlememiz gerekir. Buna ramen, zm prosedrnde y(x)in roln vurgulamak iin bazen rnek 2de olduu gibi btn prosedr takip ederiz. (1) denklemi ile verilen standart formdaki Q(x) zde olarak sfr ise lineer denklemin deikenlerine ayrlabilir olduuna dikkat ediniz: dy + Ps x dy = Qs x d dx dy + Ps x dy = 0 dx dy = P(x) dx y imdi, birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklemle modellenen iki uygulama gsteriyoruz.
Qs x d K 0 Deikenlerine ayrlm
RL Devreleri
ekil 9.5teki diyagramda toplam direnci sabit R ohm ve bir sarm olarak gsterilen z- indktans da sabit L henri olan bir elektrik devresi grlmektedir. Sabit V voltluk bir elektrik kaynan a ve b ularnda biletirecek ekilde kapatlabilen bir anahtar vardr. Byle bir devre iin, V = RI, Ohm yasas deitirilmelidir. Deitirilmi hali L di + Ri = V , dt
(5)
ile verilir. Burada i akmn amper olarak iddeti ve t saniye olarak zamandr. Bu denklemi zerek, anahtar kapandktan sonra akmn nasl akacan bulabiliriz.
RNEK 5
V Anahtar a i b
Elektrik Akm
ekil 9.5teki RL devresi t = 0 annda kapatlyor. Akm, zamann fonksiyonu olarak nasl akacaktr?
zm (5) denklemi, tnin bir fonksiyonu olarak inin bir lineer birinci mertebeden diferansiyel denklemidir. Standart formu
EKL 9.5 rnek 5teki RL devresi.
V di R + i = , L L dt ve t = 0 iken i = 0 ise, kar gelen zm
(6)
9.2
i I V R
655
(7)
i =
I e i V (1 eRt/L) R
V V - e -sR>Ldt R R
olarak bulunur (Altrma 32). R ve L pozitif olduklarndan, (R@L) negatiftir ve t q iken e(R@L)t 0 olur. Bylece
t: q
L R
L R
L R
L R
lim i = lim a
t: q
V V V V V - e -sR>Ldt b = - #0 = . R R R R R
bulunur. Herhangi bir zamanda, akm teorik olarak V@Rden azdr, fakat zaman getike akm durgun durum deeri V@Rye yaklar. L di + Ri = V , dt
EKL 9.6 rnek 9daki RL devresindeki akmn bymesi. I akmn durgun durum deeridir. t = L@R deeri devrenin zaman sabitidir. Akm 3 zaman sabiti iinde durgun durum deerinin %5 yaknna gelir. (Altrma 31)
denklemine gre, I = V@R, ya L = 0 olduunda (indktans yok) ya da di@dt = 0 (durgun akm, i = sabit) ise devreden akacak akmdr (ekil 9.6). (7) denklemi (6) denkleminin zmn iki terimin toplam olarak ifade eder: bir durgun durum zm V@R ve t q iken sfra giden bir geici zm (V@R)e( R@L)t.
Karm Problemleri
Bir sv zelti iindeki (veya bir gazdaki) bir kimyasal, svy (veya gaz) ve muhtemelen belirli miktarda erimi kimyasal ieren bir kaba akar. Karm kartrlarak niform hale getirilir ve bilinen bir hzla kaptan dar akar. Bu ilemde genellikle herhangi bir zamanda kaptaki kimyasal miktarn bilmek nemlidir. lemi tanmlayan diferansiyel denklem Rate of change rate at which rate at which Kaptaki Kimyasaln Kimyasaln of amount = chemical miktarn geli - chemical k in container arrives departs. deiim oran hz hz
(8)
formlne dayanr. y(t), t annda kapta bulunan kimyasal miktar ve V(t), t annda kapta bulunan toplam svnn hacmiyse, kimyasaln t annda k hz k hz Departure rate = ys t d # s(ak hz) outflow rate d Vs t d
(9)
concentration in t annda kaptaki hz) = acontainer at time t b # (ak s outflow rate d . konsantrasyon olur. Buna bal olarak (8) denklemi ys t d dy # (ak hz) hz) = (kimyasaln s chemicals geli arrival rate d s outflow rate d . dt Vs t d
(10)
halini alr. rnein, y pound, V galon ve t dakika olarak llyorsa, (10) denklemindeki birimler pound pound pound galon = dakika dakika galon dakika olur.
RNEK 6
Petrol Rafinerisi Depolama Tank
Bir petrol rafinerisindeki bir depolama tank balangta iinde 100 lblik bir katk malzemesi zlm olan 2000 galon mazot bulundurmaktadr. K hazrlklar iin, galon bana 2 lb katk maddesi ieren mazot tanka 40 galon@dak hzla eklenmektedir. yice
656

2 lb/galon ieren 40 galon/dak
y lb/galon ieren 45 galon/dak V
EKL 9.7 rnek 6daki depolama tank bir kt rn elde etmek iin depolanm sv ile iine aktlan svy kartrmaktadr.
karm karm 45 galon@dak hzla dar pompalanmaktadr. lem baladktan 20 dakika sonra tanktaki katk maddesi miktar ne kadardr (ekil 9.7)?
zm t annda tanktaki katk maddesinin miktar (pound olarak) y olsun. t = 0 iken y = 100 olduunu biliyoruz. Herhangi bir t annda tanktaki mazotun ve zeltideki katknn galon says
Vs t d = 2000 gal + a40 dur. Bu nedenle, Dar Rateoran out =
gal gal - 45 b s(tt min d dak) min min dak dak
= s 2000 - 5t d gal.
ys t d # outflow ratehz dar ak Vs t d y b 45 2000 - 5t
(9) denklemi Dar ak hz 45 gal@dak ve y = 2000 5t dir.
= a = Ayrca,
45y lb . 2000 - 5t min dak
Rate in = a2 eri oran
gal lb b a40 b gal min dak lb . dak min

(10) denklemi
= 80
dr. Karm ilemini modelleyen diferansiyel denklem, dakika bana pound olarak dy 45y = 80 2000 - 5t dt dir. Bu diferansiyel denklemi zmek iin nce onu standart formda yazarz: dy 45 + y = 80. 2000 - 5t dt Bylece, P(t) = 45@(2000 5t) ve Q(t) = 80 bulunur.
9.2
657
ntegrasyon arpan ys t d = e 1 P dt = e 1 2000 - 5t dt = e -9 ln s2000 - 5td = s 2000 - 5t d-9 .

2000 - 5t 7 0
45
dur. Standart denklemin iki tarafn da y(t) ile arparak integre etmek s 2000 - 5t d-9 # a s 2000 - 5t d-9 dy 45 + y b = 80s 2000 - 5t d-9 2000 - 5t dt
dy + 45s 2000 - 5t d-10 y = 80s 2000 - 5t d-9 dt d C s 2000 - 5t d-9y D = 80s 2000 - 5t d-9 dt s 2000 - 5t d-9y = L 80s 2000 - 5t d-9 dt s 2000 - 5t d-8 + C. s - 8 ds - 5 d
s 2000 - 5t d-9y = 80 # verir. Genel zm
y = 2s 2000 - 5t d + Cs 2000 - 5t d9 . dur. t = 0 iken y = 100 olduundan Cnin deerini belirleyebiliriz: 100 = 2s 2000 - 0 d + Cs 2000 - 0 d9 C = 3900 . s 2000 d9
Balang deer probleminin zel zm y = 2s 2000 - 5t d 3900 s 2000 - 5t d9 . s 2000 d9
dur. lem baladktan 20 dakika sonra tanktaki katk maddesi miktar ys 20 d = 2[2000 - 5s 20 d] dir. 3900 [2000 - 5s 20 d]9 L 1342 lb. s 2000 d9
ALITIRMALAR 9.2
Birinci Mertebe Lineer Denklemler
114 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri zn. dy dy 1. x 2. e x + y = e x, x 7 0 + 2e x y = 1 dx dx 3. xy + 3y = sin x , x2 x 7 0 - p> 2 6 x 6 p> 2 5. x dy 1 + 2y = 1 - x , dx
2x 2x
x 7 0 7. 2y = e x>2 + y
6. s 1 + x dy + y = 2x
4. y + s tan x dy = cos2 x,
8. e y + 2e y = 2x 9. xy - y = 2x ln x dy cos x = x - 2y, x 7 0 10. x dx ds + 4s t - 1 d2s = t + 1, t 7 1 11. s t - 1 d3 dt
658
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar ds 1 , + 2s = 3s t + 1 d + dt s t + 1 d2 25. Tuz karm Bir depoda balangta iinde 50 lb tuz zlm olan 100 galon tuzlu su bulunmaktadr. Depoya 5 galon@dak hzla iinde 2 lb@galon tuz bulunduran tuzlu su akmaktadr. Karm kartrlarak niform tutulmakta ve depodan 4 galon@dak hzla dar akmaktadr. a. Tuz t annda depoya hangi hzla (pound@dak) girer? b. t annda depodaki tuzlu suyun hacmi nedir? c. t annda tuz hangi hzla (pound@dak) depoyu terk eder? d. Karm ilemini tanmlayan balang deer problemini yazn ve zn. e. lem baladktan 25 dakika sonra depodaki tuz konsantrasyonunu bulun. 26. Karm problemi 200 galonluk bir deponun yars damtk su ile doludur. t = 0 annda 0.5 lb@galon konsantre ieren bir zelti 5 galon@dak hzla depoya akmakta ve iyice kartrlan karm 3 galon@dak hzla geri ekilmektedir. a. Depo ne zaman dolar? b. Depo dolduu anda ka pound konsantre ierecektir? 27. Gbre karm Bir depoda 100 galon temiz su bulunmaktadr. 1 lb@gal zlebilir imen gbresi ieren bir zelti 1 galon@dak hzla depoya akmakta ve karm 3 galon@dak hzla depodan dar pompalanmaktadr. Depodaki maksimum gbre miktarn ve maksimuma erimek iin gereken zaman bulun. 28. Karbon dioksit kirlilii Bir irketin ynetici konferans odasnda balangta iinde karbon monoksit olmayan 4500 fit kp hava vardr. t = 0 anndan itibaren, %4 karbon monoksit ieren sigara duman 0.3 ft3@dak hzla odaya verilmeye balanr. Tavandaki havalandrma oday havalandrr ve hava oday ayn hzla terkeder. Odadaki karbon monoksit konsantrasyonunun %0.01e eritii zaman bulun. 29. Kapal bir RL devresindeki akm Bir RL devresindeki anahtar kapatldktan sonra, i akmnn durgun durum deerinin yarsna ulamas ka saniye srer? Zamann ne kadar gerilim uygulandna deil, R ve Lye bal olduuna dikkat edin. 30. Ak bir RL devresindeki akm Bir RL devresindeki akm durgun durum deerine ulatnda anahtar alrsa, azalan akm (aada grafii verilmitir), V = 0 olmak zere (5) denklemi olan L denklemine uyar. a. Denklemi zerek iyi tnin bir fonksiyonu olarak bulun. b. Anahtar aldktan ne kadar sre sonra akm balangtaki deerinin yarsna decektir? c. t = L@R iken akmn deerinin I@e olduunu gsterin. (Bu zamann nemi sonraki altrmada aklanacaktr.) di + Ri = 0 , dt
12. s t + 1 d 13. sin u 14. tan u
t 7 -1
dr + s cos u dr = tan u, du dr + r = sin2 u, du
0 6 u 6 p> 2
0 6 u 6 p> 2
Balang Deer Problemlerini zmek

1520 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn. dy 15. + 2y = 3, ys 0 d = 1 dt 16. t 17. u 18. u dy + 2y = t 3, dt dy + y = sin u, du t 7 0, ys 2 d = 1 ys p> 2 d = 1 u 7 0, ys p> 3 d = 2 x 7 - 1, ys 0 d = 5
u 7 0,
dy - 2y = u3 sec u tan u, du
2 dy ex , - 2s x 2 + x dy = 19. s x + 1 d x + 1 dx
20.
dy + xy = x, dx
ys 0 d = - 6
21. Aadaki eksponansiyel byme@bozunma balang deer probleminde, diferansiyel denklemi P(x) = k ve Q(x) = 0 ile birinci mertebe bir lineer denklem gibi dnerek yyi tnin bir fonksiyonu olarak znz. dy = ky dt k sabit) d, s k (constant ys 0 d = y0
22. Aadaki balang deer probleminde uyu tnin bir fonksiyonu olarak znz. du k + mu = 0 dt k vem mpositive pozitif sabitler) sk ( and constants d, us 0 d = u0
a. Birinci mertebe bir lineer denklem olarak. b. Deikenlerine ayrlabilir bir denklem olarak
Teori ve rnekler
23. Aadaki denklemlerden herhangi biri doru mudur? Yantnz aklayn. 1 1 a. x x dx = x ln x + C b. x x dx = x ln x + Cx L L 24. Aadaki denklemlerden herhangi biri doru mudur? Yantnz aklayn. 1 a. cos x 1 b. cos x L L cos x dx = tan x + C C cos x dx = tan x + cos x
9.3
i V R
Euler Yntemi
659
c. i = V@Rnin (6) denkleminin bir sonucu olduunu ve i = Ce(R@L)tnin di R + i = 0. L dt denklemini saladn gsterin.
TARHSEL BYOGRAF
I e 0 L R L 2 R L 3 R t
James Bernoulli (16541705) Bernoulli diferansiyel denklemi dy + Ps x dy = Qs x dy n . dx formundadr. n = 0 veya 1 ise Bernoulli denkleminin lineer olduuna dikkat edin. nnin baka deerleri iin u = y1 n dnm Bernoulli denklemini du + s 1 - n dPs x du = s 1 - n dQs x d . dx lineer denkleme dntrr. rnein, dy - y = e -x y 2 dx denkleminde n = 2 dir. Bu nedenle u = y12 = y1 ve du@dx = y2 dy@dx dir. Buradan, dy@dx = y2 du@dx = u2 du@dx bulunur. Dnmleri orijinal denklemde yerine yazmak du - u -2 - u -1 = e -x u -2 dx veya buna denk olarak du + u = - e -x . dx verir. Bu son denklem bal deiken (bilinmeyen) uya gre lineer dir. 3336 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri zn. 33. y - y = - y 2 35. xy + y = y
-2
31. Zaman sabitleri Mhendisler L@R sabitine ekil 9.6daki devrenin zaman sabiti derler. Zaman sabitinin nemi, akmn anahtar kapatldktan sonra zaman sabiti ierisinde son deerinin %95ine ulamasndan ileri gelir (ekil 9.6). Yani, zaman sabiti, tek bir devrenin ne zaman dengeye geleceinin bir lsdr. a. (7) denkleminde t = 3L@Rye karlk gelen i deerini bulun ve bunun durgun durun akm I = V@Rnin %95i olduunu gsterin. b. Anahtar kapandktan 2 zaman sabiti sonra (yani t = 2L@R iken) devreden durgun durum akmnn yaklak ne kadar akm akacaktr? 32. rnek 5teki (7) denkleminin tretilii V di R a. + i = L L dt denkleminin zmnn V i = + Ce -sR>Ldt . R olduunu gsterin. b. Then use the initial condition is 0 d = 0 to determine the value of C. This will complete the derivation of Equation (7).
34. y - y = xy 2 36. x 2y + 2xy = y 3
9.3
TARHSEL BYOGRAF
Leonhard Euler (17031783)
Euler Yntemi
Bir y = (x, y), y(x0) = y0, balang deer problemi iin hemen bir zm gerekmiyor veya tam zm bulamyorsak, uygun aralkta ynin x deerlerine karlk gelen yaklak saysal deerlerinin bir tablosunu oluturmak iin bir bilgisayar kullanabiliriz. Byle bir tabloya problemin saysal zm denir ve tabloyu oluturmak iin kullandmz yntem saysal yntem adn alr. Saysal yntemler genellikle hzl ve hassastrlar ve kesin formller gereksiz, elde edilemez veya fazlasyla kark olduu durumlarda seilen yntemlerdir. Bu blmde, dier btn saysal yntemlerin tabann oluuran ve Euler yntemi denilen bir saysal yntemi inceleyeceiz.
Euler Yntemi
Bir dy@dx = (x, y) diferansiyel denklemi ve bir y(x0) = x0 balang koulu verilmise, y = y(x) zmne veya Ls x d = ys x0 d + y s x0 ds x - x0 d or lineerizasyonuyla yaklamda bulunabiliriz. Ls x d = y0 + s x0 , y0 ds x - x0 d .
660
y
y L(x) y0 f(x0, y0)(x x0) y y(x)
y0
(x0, y0) x0 x
L(x) fonksiyonu x0 civarnda ksa bir aralkta y(x) zmne iyi bir yaklam verir (ekil 9.8). Euler ynteminin esas uzun bir aralkta eriye yaklamda bulunabilmek iin bir dizi lineerizasyonu bir araya getirmektir. Yntem aadaki ekilde ilemektedir. (x0, y0) noktasnn zm erisinin zerinde olduunu biliyoruz. Bamsz deiken iin yeni bir deeri x1 = x0 + dx olarak belirlediimizi varsayalm. (Diferansiyellerin tanmnda dx = x olduunu hatrlayn). dx artm kk ise y1 = L(x1) = y0 + (x0, y0) dx kesin zm erisi y = y(x1)e iyi bir yaklamdr. Bylece, kesinlikle zm erisi zerine bulunan (x0, y0) noktasndan zm erisi zerindeki (x1, y(x1)) noktasnn ok yaknnda bulunan (x1, y1) noktasn elde ettik (ekil 9.9). (x1, y1) noktasn ve bu noktadan geen zm erisinin (x1, y1) eimini kullanarak, ikinci bir adm atarz. x2 = x1 + dx alp, y2 = y1 + (x1, y1) dx deerini hesaplamak iin (x1, y1) den geen zm erisinin lineerizasyonunu kullanrz. Bu, y = y(x) zm erisi zerindeki deerlere bir sonraki yaklam olan (x2, y2)yi verir (ekil 9.10). Bu ekilde devam ederek, (x2, y2) eimli (x2, y2) noktasndan nc bir adm atarak y3 = y2 + (x2, y2) dx nc yaklamn elde eder ve ilemi srdrrz. Tam olarak, diferansiyel denklemin eim alannn ynn izleyerek zmlerden birine yaklamda bulunuyoruz. ekil 9.10daki admlar kurma ilemini aklamak iin byk izilmitir bu nedenle yaklam kaba gzkmektedir. Pratikte dx, lacivert eri kahverengiye yakn olacak ekilde yeterince kk olacak ve eri boyunca iyi bir yaklam verecektir.
EKL 9.8 y = y(x)in x = x0 daki lineerizasyonu L(x)
y (x1, L(x1)) (x1, y(x1)) (x0, y0) dx 0 x0 x1 x0 dx x y y(x)
EKL 9.9 Birinci Euler adm y(x1)e y1 = L(x1) ile yaklamda bulunur.
RNEK 1
Euler Yntemini Kullanmak

y = 1 + y, y(0) = 1
Euler yaklamn kullanarak ve x0 = 0 ve dx = 0.1 alarak diferansiyel denklemine ilk y1, y2 ve y3 yaklamn bulun.
y Euler yaklam (x1, y1) (x2, y2) Hata (x3, y3)
zm
x0 = 0, y0 = 1, x1 = x0 + dx = 0.1, x2 = x0 + 2dx = 0.2 ve x3 = x0 + 3dx = 0.3 tr. First: Birinci: Second: kinci: y1 = = = y2 = = = y3 = = = y0 + s x0 , y0 d dx y0 + s 1 + y0 d dx 1 + s 1 + 1 ds 0.1 d = 1.2 y1 + s x1, y1 d dx y1 + s 1 + y1 d dx 1.2 + s 1 + 1.2 ds 0.1 d = 1.42 y2 + s x2 , y2 d dx y2 + s 1 + y2 d dx 1.42 + s 1 + 1.42 ds 0.1 d = 1.662
(x0, y0) dx 0 x0
Doru zm erisi y y(x) dx x1 x2 dx x3 x
Third: nc:
EKL 9.10 y = (x, y), y(x0) = y0 balang deer probleminin zmne Euler yaklamndaki adm. Genellikle daha fazla adm kullanldnda ierilen hatalar birikirler fakat burada gsterildii kadar abartl deil.
rnek 1deki adm-adm ilem kolaylkla srdrlebilir. Tabloda bamsz deiken iin eit aralklar kullanr ve bunlardan n tane retirsek, x1 = x0 + dx x2 = x1 + dx o xn = xn - 1 + dx .
9.3
Euler Yntemi
661
buluruz. Sonra zme yaklamlar hesaplarz: y1 = y0 + s x0 , y0 d dx y2 = y1 + s x1, y1 d dx o yn = yn - 1 + s xn - 1, yn - 1 d dx . Adm says n istediimiz kadar byk olabilir, fakat n ok byk olursa hatalar ylabilir. Euler yntemini bir bilgisayarda veya hesap makinesinde uygulamak kolaydr. Bir bilgisayar program, x0 ve y0 deerlerini, adm says nyi ve adm bykl dxi girmemize olanak salayarak bir balang deer probleminin saysal zmlerinin bir tablosunu retir. Sonra, yukarda akland gibi, ardk bir ekilde yaklak zm deerlerini hesaplar. rnek 1deki deikenlerine ayrlabilir denklemi zerek, balang deer probleminin tam zmnn y = 2ex 1 olduunu buluruz. Bu bilgiyi rnek 2de kullanyoruz.
RNEK 2
Euler Ynteminin Doruluunu Aratrmak

y = 1 + y, y(0) = 1
Euler yntemini kullanarak, 0 x 1 aral zerinde
balang deer problemini x0 = 0dan balayarak ve (a) dx = 0.1 (b) dx = 0.05 alarak zn. Yaklamlar, tam zm olan y = 2ex 1in deerleri ile karlatrn.
zm
(a) Tablo 9.1deki yaklak deerleri retmek iin bir bilgisayar kullandk. Hata stunu, tam zm kullanarak bulunan yuvarlanmam deerlerden yuvarlanmam Euler deerlerini kararak elde edilmitir. Sonra btn deerler drt ondalk basamaa yuvarlanmtr.
TABLO 9.1 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,
adm bykl dx = 0.1 x 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 y (Euler) 1 1.2 1.42 1.662 1.9282 2.2210 2.5431 2.8974 3.2872 3.7159 4.1875 y (tam) 1 1.2103 1.4428 1.6997 1.9836 2.2974 2.6442 3.0275 3.4511 3.9192 4.4366 Hata 0 0.0103 0.0228 0.0377 0.0554 0.0764 0.1011 0.1301 0.1639 0.2033 0.2491
662
y 4 3 2 1
y 2ex 1
x = 1e ulatmzda (10 adm sonunda) hata, tam zmn %5.6s dr. Tam zm erisi ile Tablo 9.1den elde edilen Euler zm noktalarnn bir izimi ekil 9.11de gsterilmektedir. (b) Hatay azaltmann bir yolu adm bykln kltmektir. Tablo 9.2, adm bykln 0.05e drp adm saysn iki katna karmakla elde edilen sonular ve tam zmle karlatrmalarn gstermektedir. Tablo 9.1de olduu gibi btn hesaplamalar yuvarlamadan nce yaplmtr. Bu defa x = 1e ulatmzda bal hata sadece %2.9 dur.
TABLE 9.2 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,
adm bykl dx = 0.05 x y (Eule) 1 1.1 1.205 1.3153 1.4310 1.5526 1.6802 1.8142 1.9549 2.1027 2.2578 2.4207 2.5917 2.7713 2.9599 3.1579 3.3657 3.5840 3.8132 4.0539 4.3066 y (tam) 1 1.1025 1.2103 1.3237 1.4428 1.5681 1.6997 1.8381 1.9836 2.1366 2.2974 2.4665 2.6442 2.8311 3.0275 3.2340 3.4511 3.6793 3.9192 4.1714 4.4366 Hata 0 0.0025 0.0053 0.0084 0.0118 0.0155 0.0195 0.0239 0.0287 0.0340 0.0397 0.0458 0.0525 0.0598 0.0676 0.0761 0.0853 0.0953 0.1060 0.1175 0.1300
EKL 9.11 y = 2ex 1in, Tablo 9.1de gsterilen Euler yaklamlarnn nokta izimi zerine yerletirilen grafii (rnek 2).
0 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35 0.40 0.45 0.50 0.55 0.60 0.65 0.70 0.75 0.80 0.85 0.90 0.95 1.00
rnek 2de, daha fazla hassaslk elde etmek iin adm bykln daha da kltmek ekici olabilir. Ancak, her ek hesaplama sadece fazladan bilgisayar zaman gerektirmez, ayrca hesaplamalardaki saylarn yaklak temsillerinden doan yuvarlama hatalarn da arttrr. Saysal hesaplamalar yaparken hata analizi ve hatay azaltmak iin aratrma yntemleri nemlidir, fakat bunlar daha ileri bir dersin konusudur. Diferansiyel denklemleri alrken greceiniz gibi, Euler ynteminden daha hassas yntemler de vardr. Burada bir gelitirmeyi ele alacaz.
9.3
Euler Yntemi
663
TARHSEL BYOGRAF
Carl Runge (18561927)
Gelitirilmi Euler Yntemi

ki eimin ortalamasn alarak Euler yntemini gelitirebiliriz. nce, asl Euler yntemindeki gibi ynyi buluruz fakat bunu zn ile gsteririz. Sonra, takip eden admda (xn 1, yn 1) yerine (xn 1, yn 1) ile (xn, zn)nin ortalamasn alrz. Bylece, bir sonraki yn yaklamn zn = yn - 1 + s xn - 1, yn - 1 d dx yn = yn - 1 + c kullanarak hesaplarz. s xn - 1, yn - 1 d + s xn , zn d d dx . 2
RNEK 3
Gelitirilmi Euler Ynteminin Doruluunu Aratrmak

y = 1 + y, y(0) = 1
Gelitirilmi Euler yntemini kullanarak, 0 x 1 aral zerinde
balang deer problemini x0 = 0dan balayarak ve dx = 0.1 alarak zn. Yaklamlar, tam zm olan y = 2ex 1in deerleri ile karlatrn.
zm Tablo 9.3teki yaklak deerleri retmek iin bir bilgisayar kullandk. Hata stunu, tam zm kullanarak bulunan yuvarlanmam deerlerden yuvarlanmam Euler deerlerini kararak elde edilmitir. Sonra btn deerler drt ondalk basamaa yuvarlanmtr. TABLO 9.3 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,
adm bykl dx = 0.1 x 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 y (yuvarlanm Euler) 1 1.21 1.4421 1.6985 1.9818 2.2949 2.6409 3.0231 3.4456 3.9124 4.4282 y (tam) 1 1.2103 1.4428 1.6997 1.9836 2.2974 2.6442 3.0275 3.4511 3.9192 4.4366 Hata 0 0.0003 0.0008 0.0013 0.0018 0.0025 0.0034 0.0044 0.0055 0.0068 0.0084
x = 1e ulatmzda (10 adm sonunda), bal hata yaklak %0.19 dur. Tablo 9.1 ile Tablo 9.3 karlatrdmzda gelitirilmi Euler ynteminin asl Euler ynteminden nemli lde daha doru olduunu grrz. En azndan y = 1 + y, y(0) = 1 balang deer problemi iin.
664
RNEK 4
Petrol Rafinerisi Depolama Tank
Blm 9.2, rnek 6da 2000-galonluk bir mazot tankna giren ve ayn zamanda dar pompalanan bir katk maddesi karm problemini ele aldk. Tanakta t annda bulunan katk maddesi y(t) olmak zere, analizle 45y dy = 80 , 2000 - 5t dt ys 0 d = 100
balang deer problemini elde ettik. Soru y(20)yi bulmak idi. dt = 0.2 (veya 100 adm) artm ile Euler yntemini kullanmak, y(20) 1344.3616 ile biten ys 0.2 d L 115.55, ys 0.4 d L 131.0298, yaklamlarn verir. Tam zm olan y(20) 1342ye gre hata yaklak olarak %0.18 dir.
ALITIRMALAR 9.3
Euler Yaklamlarn Hesaplamak
16 altrmalarnda, verilen art byklyle Euler yntemini kullanarak verilen balang deer problemine yaplacak ilk yaklam bulun. Kesin zm hesaplayn ve yaklamlarnzn hassasln aratrn. Sonularnz drt ondalk basamaa yuvarlayn. y 1. y = 1 - x , ys 2 d = - 1, dx = 0.5 2. y = xs 1 - y d, ys 1 d = 0, dx = 0.2 3. y = 2xy + 2y, 4. y = y 2s 1 + 2x d, T T 5. y = 2xe x ,
x
2
Euler Yntemi
1316 altrmalarnda zmn verilen x* noktasndaki deerini bulmak iin belirtilen adm bykl ile Euler yntemini kullann. Tam zmn x* noktasndaki deerini bulun. 13. y = 2xe x , 15. y = 2x> y,
2
ys 0 d = 2, y 7 0,
dx = 0.1, ys 0 d = 1,
x* = 1 x* = 2 x* = 1 dx = 0.1, x* = 1
14. y = y + e x - 2, 16. y = 1 + y 2,
ys 0 d = 2,
dx = 0.5,
ys 0 d = 3,
dx = 0.2 dx = 0.5 dx = 0.5
ys - 1 d = 1, ys 0 d = 2,
ys 0 d = 0,
dx = 0.1,
ys 0 d = 2,
dx = 0.1
6. y = y + e - 2,
7. y = y ve y(0) = 1 ise, dx = 0.2 ile Euler yntemini kullanarak y(1)i hesaplayn. y(1)in tam deeri nedir? 8. y = y@x ve y(1) = 2 ise, dx = 0.2 ile Euler ynemini kullanarak y(2)yi hesaplayn. y(2)nin tam deeri nedir?
1718 altrmalarnda (a) balang deer probleminin tam zmn bulun. Sonra, Euler yntemini x0dan balayp (b) 0.2, (c) 0.1 ve (d) 0.05 adm bykl ile kullanarak elde edilen y(x*) yaklamnn doruluunu karlatrn. 17. y = 2y 2s x - 1 d, 18. y = y - 1, ys 0 d = 3, ys 2 d = - 1> 2, x0 = 2, x = 1
*
x* = 3
x0 = 0,
9. y = y 2> 2x ve y(1) = 1 ise, dx = 0.5 ile Euler yntemini kullanarak y(5)i hesaplayn. y(5) in tam deerin nedir?

19-20 Altrmalarnda, Gelitirilmi Euler yntemini x0dan balayp a. 0.2 b. 0.1 c. 0.05 adm bykl ile kullanarak elde edilen y(x*) yaklamnn doruluunu karlatrn. d. Adm bykl klrken hataya ne oduunu aklayn. 19. y = 2y 2s x - 1 d, 20. y = y - 1, ys 2 d = - 1> 2, x0 = 2, x* = 1 x* = 3 (Tam zm iin Altrma 17ye bakn) ys 0 d = 3, x0 = 0,
T 10. y = y e2x ve y(0) = 1 ise, dx = 1@3 ile Euler yntemini kullanarak y(2)yi hesaplayn. y(2)nin tam deeri nedir?

11 ve 12 Altrmalarnda verilen balang deer problemine ilk yaklam hesaplamak iin gelitirilmi Euler yntemini kullann. Yaklamlar tam zmn deerleri ile karlatrn. 11. y = 2ys x + 1 d, 12. y = xs 1 - y d, ys 0 d = 3, ys 1 d = 0, dx = 0.2 dx = 0.2 (Tam zm iin Altrma 3e bakn) (Tam zm iin Altrma 2e bakn)
(Tam zm iin Altrma 18e bakn)
9.4
Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik zmleri
665
Diferansiyel Denklemleri Grafik Olarak ncelemek

2124 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri grafik olarak incelemek iin bir BCS kullann. Aratrmalarnza yardmc olmas iin aadaki admlar izleyin. a. Verilen xy-erevesinde diferansiyel denklemin bir eim alann izin. b. Diferansiyel denklemin genel zmn BCSnizin diferansiyel denklem zcsn kullanarak bulun. c. Keyfi C sabiti iin C = 2, 1, 0, 1 ve 2 deerlerini kullanarak eim alannzn zerine zmleri izin. d. [0, b] aralnda belirlenen balang koulunu salayan zm bulun ve grafiini izin. e. x-aralnn drt alt aral ile Euler saysal yaklamlarn kullanarak balang deer problemine yaklam yapn ve (d) kknda bulduunuz grafie Euler yaklamlarn da ekleyin.
f. (e) kkn 8, 16 ve 32 alt aralk iin tekrarlayn. Bu Euler yaklamn (e) kkndaki grafiinize ekleyin. g. Dtt altrmada da Euler yaklamnn belirtilen x = b noktasndaki (y(tam) y(Euler)) hatasn bulun. Yzde hatadaki gelimeleri tartn. 21. y = x + y, b = 1 22. y = - x> y, ys 0 d = - 7> 10; - 4 x 4, - 4 y 4;
ys 0 d = 2;
- 3 x 3,
- 3 y 3; b = 2 ys 0 d = 1> 2;
y = ys 2 - y d, 23. Lojistik bir denklem 0 x 4, 0 y 3; b = 3 24. y = s sin x ds sin y d, b = 3p> 2 ys 0 d = 2;
- 6 x 6,
- 6 y 6;
9.4

Blm 4te unu rendik; birinci trevin iareti bize bir fonksiyonun grafiinin nerede arttn ve nerede azaldn syler. kinci trevin iareti grafiin konkavln syler. Trevlerin bir grafiin eklini nasl belirlediine dair bilgimizi diferansiyel denklemleri grafik olarak zmek iin gelitirebiliriz. Bunu yapmann balang fikri, faz dorusu ve denge deeri kavramlardr. Bu kavramlara, diferansiyellenebilir bir fonksiyonun trevi Blm 4te rendiimizden farkl bir bak asna gre sfr olduunda ne olduunu inceleyerek ularz.
Denge Deerleri ve Faz Dorular

Kapal olarak trev alma yntemi ile 1 ln s 5y - 15 d = x + 1 5 denkleminin trevini aldmzda dy 5 1 a b = 1. 5 5y - 15 dx elde ederiz. y = dy@dxi zmekle y = 5y 15 = 5(y 3) buluruz. Bu durumda y sadece ynin ( bal deiken ) fonksiyonudur ve y = 3 iin sfrdr. Bir diferansiyel denklemde dy@dx sadece yye bal ise denkleme otonom diferansiyel denklem denir. Otonom bir denklemde trev sfr olduunda neler olduunu inceleyelim.
TANIM Denge Deerleri dy@dx = g(y) bir otonom diferansiyel denklem ise dy@dx = 0 olduu y deerlerine denge deerleri veya kararllk noktalar denir.
666
Bylece, denge deerleri, bal deikende deiikliin gzlenmedii, dolaysyla ynin hareketsiz olduu noktalardr. Vurgu, Blm 4te rendiimiz gibi x deerlerinde deil, dy@dx = 0 olduu y deerlerindedir.
RNEK 1
Denge Deerlerini Bulmak

dy = s y + 1 ds y - 2 d dx
otonom diferansiyel denkleminin denge deerleri y = 1 ve y = 2 dir. rnek 1deki gibi bir otonom diferansiyel denklemin bir grafik zmn ina etmek zere nce denklem iin bir faz dorusu olutururuz. Bu doru, y-ekseni zerinde denge deerlerini ve dy@dx ile d2y@dx2nin pozitif ve negatif olduu aralklar gsteren bir dorudur. Bu doru, zm erilerinin nerede ykseldiini, nerede alaldn ve konkavln gsterir. Bunlar, Blm 4.4te bulduumuz ve bunlar yardm ile zm erilerinin formllerini bulmadan ekillerini belirleyebildiimiz temel zelliklerdir.
RNEK 2
Bir Faz Dorusu ve zm Erileri izmek

dy = s y + 1 ds y - 2 d dx
denklemi iin bir faz dorusu izin ve bunu denklemin zmlerini izmek iin kullann.
zm
1.
y-eksenini temsil eden bir say dorusu izin ve dy@dx = 0 olduu y = 1 ve y = 2 deerlerini iaretleyin.
y 1 2
2.
y 0 ve y 0 olan aralklar belirleyin ve iaretleyin. Bu adm, Blm 4.3te yaptmza benzemektedir, yalnz burada x-ekseni yerine y-eksenini iaretliyoruz.
y' 0 1
y' 0 2
y' 0
ynn iareti hakknda bildiklerimizi faz dorusunun kendisi zerinde zetleyebiliriz. y = 1in solundaki aralk zerinde y 0 olduundan, diferansiyel denklemin 1den daha kk bir y-deeri ile bir zm, bu deerden y = 1e doru artacaktr. Bu bilgiyi, aralk zerine 1i iaret eden bir ok izerek gsteririz.
y 1 2
Benzer ekilde, y = 1 ile y = 2 arasnda y 0 dr, dolaysyla bu aralktaki bir deer ile herhangi bir zm y = 1e doru azalacaktr.
9.4
667
3.
y 2 iin y 0 dr, dolaysyla 2den byk bir y-deerli bir zm buradan snrsz olarak artacaktr. Ksaca, xy-dzleminde y = 1 yatay dorusu altndaki zm erileri y = 1e doru ykselirler. y = 1 ile y = 2 dorular arasndaki zm erileri y = 2den y = 1e doru alalrlar. y = 2 zerindeki zm erileri y = 2den yukarya doru ykselirler ve ykselmeyi srdrrler. yn hesaplayn ve y 0 ve y 0 olan aralklar iaretleyin. yn bulmak iin kapal trev almay kullanarak ynn xe gre trevini alrz: y = s y + 1 ds y - 2 d = y 2 - y - 2 d d y = s y d = s y 2 - y - 2d dx dx = 2yy - y = s 2y - 1 dy = s 2y - 1 ds y + 1 ds y - 2 d . Bu formlden, ynn y = 1 de, y = 1@2 de ve y = 2 de iaret deitirdiini gryoruz. Bunlar faz dorusunda iaretleriz.
y' 0 y'' 0 1 y' 0 y'' 0 1 2 y' 0 y'' 0 2 y' 0 y'' 0 y ynn forml
xe gre kapal trev alnm
y y' 0 y'' 0 2 1 2 0 1 y' 0 y'' 0 y' 0 y'' 0 y' 0 y'' 0 x
4.
xy-dzleminde zm erilerinin bir koleksiyonunu izin. y = 1, y = 1@2 ve y = 2 yatay dorular dzlemi, y ve ynn iaretlerini bildiimiz yatay bantlara ayrr. Bu bilgiler her bir bantta zm erilerinin ykselip alalmasn ve x artarken nasl bkldklerini gsterir (ekil 9.12). y = 1 ve y = 2 denge dorular da zm erisidir (y = 1 ve y = 2 sabit fonksiyonlar diferansiyel denklemi salar). y = 1@2 dorusundan geen zm erilerinin burada bir dnm noktas vardr. Konkavlk aaya doru olmaktan (dorunun stnde) yukarya doru olmaya (dorunun altnda) deiir. Adm 2de ngrld gibi, aradaki ve alt banttaki zmler, x artarken y = 1 denge deerine yaklarlar. st banttaki zmler y = 2 deerinden yukar doru devaml olarak ykselirler.
EKL 9.12 rnek 2deki grafik zmler denge deerlerinden geen y = 1 ve y = 2 yatay dorularn ierir.
Kararl ve Kararsz Dengeler

ekil 9.12ye, zellikle denge deerlerine yakn zm erilerinin davranna bir daha bakn. Bir zm erisinin y = 1e yakn bir deeri var olduunda bu zm kararllkla y = 1e ynelir; y = 1 kararl bir dengedir. y = 2 yaknndaki davran tam tersinedir: denge zmnn dndaki btn zmler, x artarken y = 2den uzaklarlar. y = 2ye kararsz bir denge deriz. Bir zm bu deerde ise burada kalr fakat ne kadar kk olursa olsun, bu deerden farkl ise zm uzaklar (Bazen noktann sadece bir tarafndaki bir zm noktadan uzaklat iin denge deeri kararszdr). imdi neye baktmz bilerek, bu davran bataki faz dorusu zerinde de grebiliriz. Oklar, solundakiler y = 1e doru olmak zere y = 2den uzaklarlar.
668
imdi, rnek 2deki yntemi kullanarak, diferansiyel denklem modellerinin zm erilerinin bir ailesini izebileceimiz birka uygulama rnei veriyoruz. Blm 7.5te, soutma iin Newton kanununu modelleyen dH = - ks H - HS d, dt k 7 0
diferansiyel denklemini analitik olarak zdk. Burada H, bir t annda bir nesnenin scakl ve HS evreleyen ortamn sabit scakldr. Birinci rneimiz, zaman zerindeki scaklk modelinin grafik davrann anlamak iin bir faz dorusu analizi kullanmaktadr.
dH 0 dt 15 dH 0 dt H
RNEK 3
orba Soutmak
Bir kap scak orba bir odadaki bir masa zerine konursa kaptaki orbann scaklna ne olur? orbann souduunu biliyoruz, fakat zamann bir fonksiyonu olarak, tipik bir scaklk erisi nasl gzkr?
zm evreleyen ortamn scaklnn sabit ve 15C olduunu varsayn. Bu durumda scaklk farkn H(t) 15 olarak ifade edebiliriz. Hyi tnin trevlenebilir bir fonksiyonu olarak kabul edersek, Newton soutma kanununa gre
EKL 9.13 rnek 3teki soutmada Newton Kanunu iin faz dorusu inaasndaki ilk adm. Scaklk, uzun bir srete, denge deerine (evreleyen ortam) doru gider.
dH = - ks H - 15 d dt
(1)
dH 0 dt d2H 0 dt2 15
dH 0 dt d2H 0 dt2 H
EKL 9.14 rnek 3teki soutmada Newton Kanunu iin tam faz dorusu.
olacak ekilde bir k 0 orant sabiti vardr. (H 15 iken negatif bir trev vermesi iin eksi k). H = 15 iken dH@dt = 0 olduundan, 15C scakl bir denge deeridir. H 15 ise (1) Denklemi, (H 15) 0 ve dH@dt 0 olduunu syler. Nesne oda scaklndan daha scak ise souyacaktr. Benzer ekilde, H 15 ise (H 15) 0 ve dH@dt 0 dr. Oda scaklndan souk olan bir nesne snacaktr. Bylece, (1) Denklemi ile tanmlanan davran, scakln nasl davranmas gerektii sezgimizle uyuur. Bu gzlemler, ekil 9.13 teki balang faz dorusu diyagramnda tespit edilmitir. H = 15 deeri kararl bir dengedir. (1) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak zm erilerinin konkavlklarn belirleriz: d dH d a b = s - ks H - 15 dd dt dt dt
H Balang scakl evreleyen ortamn scakl
d 2H dH = -k . 2 dt dt k negatif olduundan, dH@dt 0 iken d2H@dt2 pozitif ve dH@dt 0 iken negatiftir. ekil 9.14 bu bilgileri faz dorusuna ekler. Tamamlanm faz dorusu unu gsterir: nesnenin scakl 15C denge scaklnn zerinde ise H(t)nin grafii azalan ve yukarya konkav olacaktr. Scaklk 15Cnin (evreleyen ortam scakl ) altnda ise H(t)nin grafii artan ve aaya konkav olacaktr. Bu bilgileri, tipik zm erilerini izmek iin kullanrz (ekil 9.15). ekil 9.15teki st zm erisinden, bir nesne sourken, dH@dt sfra yaklatndan souma hznn yavaladn grrz. Bu gzlem, Newton souma kanunu iinde sakldr ve diferansiyel denklemde ierilir, fakat zaman ilerledike grafikteki dzleme olayn grsel bir temsilini hemen vermektedir. Grafiklerden fiziksel davranlar ayrt etmek, gerek-dnya sistemlerini anlamak iin kuvvetli bir aratr.
15
Balang scakl t
EKL 9.15 Scaklk-zaman. Balang scakl ne olursa olsun, Nesnenin H(t) scakl, evreleyen ortamn scakl, 15Cye doru gider.
9.4
669
RNEK 4
Bir Diren Kuvveti Altnda Bir Cismin Dn ncelemek
Galileo ve Newton hareket eden bir cismin karlat momentumdaki deiim orannn cisme etkiyen net kuvvet ile orantl olduunu gzlediler. Matematik terimlerle, F kuvvet, m ve y cismin ktlesi ve hz olmak zere F = d s my d dt
(2)
Yakt yakan bir rokette olduu gibi, cismin m ktlesi zamanla deiiyorsa (2) denkleminin sa taraf, arpm Kuraln kullanarak m
Fr k
dy dm + y dt dt
eklinde yazlr. Halbuki birok durumda m sabittir, dm@dt = 0dr ve (2) Denklemi Newtonun ikinci hareket kanunu olarak bilinen F = m dy dt veya or F= = ma ma ,
(3)
y0 pozif y
basit formunu alr. Serbest dmede, yerekiminden dolay sabit ivme g ile gsterilir ve dmekte olan cisme aaya doru etkiyen bir kuvvet, yerekiminden dolay itici g Fp = mg dir. Halbuki, hava iinde den gerek bir cismi rnein ok yksekten den bir madeni para veya daha da yksekten den bir parat dnrsek bir noktadan itibaren hava direncinin d hznn bir etkeni olduunu biliriz. Serbest dmenin daha gereki bir modeli, ekil 9.16daki ematik diyagramda bir Fr kuvveti ile gsterildii gibi hava direncini ierecektir. Ses hznn olduka altnda dk hzlar iin fiziksel deneyler, Frnin yaklak olarak cismin hz ile orantl olduunu gstermitir. Bu nedenle dmekte olan bir cisim zerindeki net kuvvet F = Fp Fr olup, bu m dy = mg - ky dt
Fp mg
EKL 9.16 Yerekimi etkisi altnda, hzla orantl olduu kabul edilen bir diren kuvveti ile den bir nesne.
dy k = g - m y. (4) dt verir. Bu diferansiyel denklemi zen hz fonksiyonlarn incelemek iin bir faz dorusu kullanabiliriz. (4) Denkleminin sa tarafn sfra eitlemekle elde edilen denge noktas mg . y = k
dy 0 dt mg k dy 0 dt v
EKL 9.17 rnek 4 iin balang faz dorusu.
dr. Cisim, balangta bundan daha hzl hareket ediyorsa dy@dt negatiftir ve cisim yavalar. Cisim, mg@knin altnda bir hzla hareket ediyorsa dy@dt 0 dr ve cisim hzlanr. Bu gzlemler ekil 9.17deki balang faz dorusu diyagramnda tespit edilmitir. (4) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak zm erilerinin konkavlklarn belirleriz: d k k dy d 2y = ag - m y b = - m . 2 dt dt dt
670
dy 0 dt d2y 0 dt2
dy 0 dt d2y 0 dt2 mg k
y mg@k iken d2y@dt2 0 ve y mg@k iken d2y@dt2 0 olduunu grrz. ekil 9.18, bu bilgileri faz dorusuna ekler. Newton soutma kanunundaki faz dorusuna (ekil 9.14) benzerlie dikkat edin. zm erileri de ayn ekilde benzerdir (ekil 9.19). ekil 9.19 iki tipik zm erisi gstermektedir. Balang hz ne olursa olsun, cismin hznn y = mg@k limit hzna doru gittiini grrz. Bu deere, kararl bir denge noktas, cismin son hz denir. Hava akrobatlar, de kar olan vcut alanlarn deitirerek son hzlarn 95 mil@snden 180 mil@sn kadar deitirebilirler.
EKL 9.18 dorusu.
rnek 4 iin tamamlanm faz
RNEK 5
Snrl Bir evre inde Nfus Bymesini ncelemek
Blm 7.5te nfus bymesini stel deiim modelini kullanarak inceledik. Yani, P bireylerin saysn temsil ediyorsa ve ayrlanlarla gelenleri ihmal edersek,birim zamanda kii bana doum oran eksi lm oran k 0 olmak zere
Balang hz mg k
dP = kP , dt
y mg k
(5)
dir. Doal evrenin yaam srdrmek iin snrl sayda kaynaklar bulunduundan, sadece maksimum bir M nfusunun barndrlabileceini kabul etmek anlamldr. Nfus bu limit nfusa veya tanabilir kapasiteye yaklarken, kaynaklar azalr ve k byme oran der. Bu davran sergileyen basit bir bant, r 0 bir sabit olmak zere k = r(M P)
t
Balang hz
dir. P deeri M ye doru artarken knin azaldna ve P M iken knin negatif olduuna dikkat edin. (5) Denkleminde k yerine r(M P) yazmak dP = rs M - P dP = rMP - rP 2 . dt
(6)
EKL 9.19 rnek 4teki tipik hz erileri. y = mg@k deeri son hzdr.
dP 0 dt 0 M
dP 0 dt P
diferansiyel denklemini verir. (6) Denklemi ile verilen model lojistik byme olarak bilinir. (6) Denkleminin faz dorusunu inceleyerek nfusun zamanla davrann tahmin edebiliriz. Denge deerleri P = M ve P = 0 dr. 0 P M ise dP@dt 0 ve P M ise dP@dt 0 olduunu grebiliriz. Bu gzlemler ekil 9.20deki faz dorusu zerine kaydedilmitir. (6) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak nfus erilerinin konkavlklarn belirleriz: d 2P d = s rMP - rP 2 d 2 dt dt dP dP = rM - 2rP dt dt dP = rs M - 2P d . dt
EKL 9.20 dorusu.
6 Denklemi iin balang faz
(7)
dP 0 dt d2P 0 dt2 0 M 2 d2P 0 dt2 M
dP 0 dt d2P 0 dt2 P
P = M@2 ise d2P@dt2 = 0 dr. P M@2 ise (M 2P) ve dP@dt pozitiftir dolaysyla d2P@dt2 0 dr. M@2 P M ise (M 2P) 0, dP@dt 0 ve d2P@dt2 0 dr. P M ise hem (M 2P) hem de dP@dt negatiftir dolaysyla d2P@dt2 0 dr. Bu bilgiyi faz dorusuna ekleriz ( ekil 9.21).
EKL 9.21 Lojistik byme iin tamamlanm faz dorusu (Denklem 6).
9.4
671
P = M@2 ve P = M dorular tP-dzleminin birinci blgesini, dP@dt ve d2P@dt2nin iaretlerini bildiimiz yatay bantlara ayrr. Her bir bantta zm erilerinin nasl artp azaldn ve zaman getike nasl bkldklerini biliyoruz. P = 0 ve P = M denge dorularnn ikisi de nfus erileridir. P = M@2yi kesen nfus erilerinin burada, kendilerine sigma ekli (S harfi gibi iki yne bklm) veren birer dnm noktas vardr. ekil 9.22 tipik nfus erilerini gstermektedir.
P
M Nfus
Snr Nfus
M 2
Zaman
EKL 9.22
rnek 5teki nfus erileri
ALITIRMALAR 9.4
Faz Dorular ve zm Erileri
18 altrmalarnda, a. Denge deerlerini belirleyin. Hangileri kararl, hangileri kararszdr? b. Bir faz dorusu kurun. y ve ynn iaretlerini belirtin. c. birka zm erisi izins. dy = s y + 2 ds y - 3 d 1. dx 3. dy = y3 - y dx y 7 0 dy = y2 - 4 dx dy = y 2 - 2y dx y 7 0
3 2
2. 4.
13. rnek 5in dramatik devam Bir tr salkl bir topluluun snrl bir ortam iinde oaldn ve halihazrdaki P0 topluluunun M0 tanabilir kapasite deerine olduka yakn olduunu varsayn. Bir tatl su glnde yaayan bir balk topluluunu hayal edebilirsiniz. Aniden, Mount St. Helen volkanik pskrmesi gibi, bir felaket gl kirletir ve balklarn gereksinim duyduu yiyecek ve oksijenin nemli bir blmn yok eder. Sonu, M0dan nemli lde kk olan yeni bir M1 tanabilir kapasitesi ile yeni bir ortamdr. Felaketten belirli bir sre nceden balayarak balk topluluunun ortamdaki deiime tepkisini gsteren bir nce-ve-sonra erisi izin. 14. Bir topluluu kontrol etmek Bir lkedeki balk ve av departman karaca nfusunu kontrol etmek iin bir avlanma izin belgesi datmay planlamaktadr (bir belge iin bir karaca). Karaca nfusu belirli bir seviyesinin altna derse karaca neslinin tkenecei bilinmektedir. Ayrca, karaca nfusunun M tanabilir kapasitesinin stne kmas durumunda da nfusun hastalklar ve yetersiz beslenme nedeni ile M tanabilir kapasitesine doru decei bilinmektedir. a. Zamann bir fonksiyonu olarak karaca nfusunun byme orannn aadaki modelinin anlamlln tartn. dP = rPs M - P ds P - m d , dt Burada, P karaca nfusu ve r de pozitif orant sabitidir.
5. y = 2y,
6. y = y - 2y, 8. y = y - y
7. y = s y - 1 ds y - 2 ds y - 3 d
Nfus Byme Modelleri

912 altrmalarndaki otonom diferansiyel denklemler nfus art modellerini temsil etmektedir. Her bir altrmada, farkl P(0) balang deerleri kullanarak (rnek 5teki gibi) P(t)nin zm erilerini izmek iin, bir faz dorusu analizi kullann. 9. 11. dP = 1 - 2P dt dP = 2Ps P - 3 d dt 10. 12. dP = Ps 1 - 2P d dt dP 1 = 3Ps 1 - P d aP - b 2 dt
672
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar b. Bu modelin dP@dt = rP(M P) lojistik modelinden farkn aklayn. Lojistik modelden daha iyi yada daha kt mdr? c. Her t iin P M ise lim t : q Ps t d = M . olduunu gsterin. d. Her t iin P M ise ne olur? e. Diferansiyel denklemin zmn tartn. Modelin denge noktalar nelerdir? Pnin kararl-durum deerinin Pnin balang deerlerine balln aklayn. Yaklak olarak ka av izni datlmaldr? a. Modelin anlamlln tartn. b. X ve Xnn iaretlerini belirten bir faz dorusu kurun. c. Temsili zm erileri izin. d. Bilginin en hzl yayld X deerini ngrn. Sonunda, bilgiyi ka kii renir. 19. Bir RL-devresindeki akm ekildeki diyagram, toplam direnci sabit R ohm ve bir sarm olarak gsterilen z indktans da sabit L henri olan bir elektrik devresini temsil etmektedir. a ve b ular, sabit V voltluk bir elektrik kaynan biletirecek ekilde kapatlabilen, bir anahtar vardr. Byle bir devre iin, V = Ri, Ohm yasas deitirilmelidir. Deitirilmi hali L di + Ri = V , dt
Uygulamalar ve rnekler
15. Hava dalgc m ktleli bir cisim durgun halden yerekimi etkisi ile dmekte ise hznn karesi ile orantl bir hava direnci ile karlar. Bu durumda, dn t. saniyesinde cismin hz, k cismin aerodinamik yapsna ve havann younluuna bal bir sabit olmak zere. m dy = mg - ky 2, dt k 7 0
ile verilir. Burada i akmn amper olarak iddeti ve t saniye olarak zamandr. Bu denklemi zerek, anahtar kapandktan sonra akmn nasl akacan bulabiliriz.
V Anahtar a i b
denklemini salar (Dn, hava younluu deiiminden etkilenmeyecek kadar ksa olduunu varsayyoruz). a. Denklem iin bir faz dorusu izin. b. Tipik bir hz erisi izin. c. 160-lb lik (mg = 160) bir hava dalgc iin zaman saniye ve mesafe feet olmak zere knin tipik bir deeri 0.005 tir. Dalgcn son hz nedir? 16. 2Y ile orantl diren m ktleli bir cisim y0 ilk hz ile dikey olarak aaya doru frlatlmtr. Kar direncin, hzn karekk ile orantl olduunu varsayn ve bir grafik analizi ile son hz bulun. 17. Yelkencilik Bir yelkenli, 50 lb lik sabit bir kuvvet salayan rzgarn etkisi ile dz bir rota zerinde yol almaktadr. Bunun dnda yelkenliye etkiyen tek kuvvet suyun direncidir. Diren kuvveti saysal olarak yelkenli hznn be katna eittir ve ilk hz 1 ft @sn dir. Bu rzgar altnda yelkenlinin maksimum hz, saniye bana feet olarak nedir? 18. Bilginin yaylmas Sosyolojistler, teknolojik bir gelime veya kltrel bir ilgi gibi, bir bilgi parasnn bir topluluk arasnda yaylmas demek olan ve sosyal difzyon denen bir doal olay kabul ederler. Topluluun bireyleri iki snfa ayrlabilir: Bilgiyi bilenler ve bilmeyenler. Bykl bilinen sabit bir toplulukta, difzyon orannn, bilgiyi bilenler kere bilmeyenler arpm ile orantl olduunu kabul etmek anlamldr. N kiilik bir toplulukta bilgiyi bilen bireylerin says X ise, sosyal difzyon iin matematik bir model dX = k X sN - X d , dt ile verilir. Burada t gn olarak zaman temsil etmektedir ve k pozitif bir sabittir.
RL-devresindeki anahtarn t = 0 annda kapatldn kabul ederek, zm erilerini izmek iin bir faz dorusu analizi kullann. t iken akma ne olur? Bu deere kararl-durum zm denir. 20. ampuan iindeki inci Bir incinin, ampuan gibi, youn bir sv iinde, dne kar ve hzyla orantl bir srtnme kuvveti altnda battn varsayn. Ayrca, ampuandan dolay bir kaldrma kuvvetinin etkidiini varsayn. Archimedes prensibine gre, kaldrma kuvveti inci tarafndan yer deitirilen svnn arlna eittir. ncinin ktlesi iin m ve alalrken inci tarafndan yer deitirilen ampuann ktlesi iin P kullanarak, aadaki admlar tamamlayn a. ekil 9.16daki gibi, batmakta olan inciye etki eden kuvvetleri gsteren ematik bir diyagram izin. b. ncinin hz iin, zamann bir fonksiyonu y(t)yi kullanarak, incinin hzn batmakta olan bir cismin hz olarak modelleyen bir diferansiyel denklem yazn. c. y ve ynn iaretlerini gsteren bir faz dorusu kurun. d. Tipik zm erileri izin. e. ncinin son hz nedir?
9.5
Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
673
9.5

imdi, almakta olduumuz diferansiyel denklemlerin uygulamasna bakacaz. lk uygulama, bir doru zerinde hareketine kar bir kuvvet etkisi altnda hareket eden bir cismi incelemektedir. kincisi, yiyecek elverililii veya baka yaamsal kaynaklar gibi, evrenin byme zerine koyduu snrlamalar hesaba katan bir nfus byme modelidir. Sonuncu uygulama, ikinci bir eri ailesindeki her eriyi dik olarak (yani, dik a ile) kesen bir eriyi yada erileri konu alr.
Hzla Orantl Diren

Baz durumlarda, durmaya hazrlanan bir araba gibi, hareket eden bir cimin karlat direncin cismin hz ile orantl olduunu farz etmek anlamldr. Cisim ne kadar hzl ilerlerse, ileri doru gidii, iinden getii hava tarafndan o kadar fazla engellenir. Bunu matematiksel terimlerle aklamak iin cismi, bir koordinat ekseninde hareket eden ve bir t anndaki konumu s ve hz y olan bir m ktlesi olarak resmederiz. Newtonun ikinci hareket kanunundan harekete kar direnen kuvvet dy Kuvvet = ktle ivme = m dt dir. Diren kuvvetin hzla orantl olduu varsaymn m dy = - ky dt veya or dy k = -my dt sk 7 0d .
yazarak ifade edebiliriz. Bu, stel deiimi temsil eden, deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denklemdir. t = 0 annda y = y0 balang koulu ile denklemin zm (Blm7.5) (1) y = y0e(k@m)t dir. (1) denkleminden ne renebiliriz? Hereyden nce, m ktlesi Lake Eriedeki 20.000 tonluk tekne gibi byk bir deerse, hzn sfra ulamasnn uzun sreceini grrz (ynin kk olmas iin denklemin ssndeki kt@myi yeterince byk yapacak t byk olmaldr). Daha fazlasn, s konumunu t zamannn bir fonksiyonu olarak bulmak iin denklemi integre etmekle renebiliriz. Bir cismin durmaya hazrlandn ve zerine etkiyen tek kuvvetin sratiyle orantl bir diren olduunu varsayalm. Durana kadar ne kadar yol alr? Bunu bulmak iin, (1) Denklemiyle balar ve ds = y0 e -sk>mdt , ss 0 d = 0. dt balang deer problemini zeriz. tye gre integre etmek y0 m -sk>mdt s = e + C. k verir. t = 0 iken s = 0 koymak ise y0 m y0 m ve + C and C = . 0 = k k verir.
674
Dolaysyla cismin t anndaki konumu ss t d = y0 m y0 m -sk>mdt y0 m = e + s 1 - e -sk/mdt d . k k k

(2)
bulunur. Cismin ne kadar uzakta duracan bulmak iin, s(t)nin t iken limitini buluruz. (k@m) 0 olduu iin, t iken e(k@m)t 0 olduunu biliyoruz, bylece
t: q
lim ss t d = lim
t: q
y0 m s 1 - e -sk>mdt d k
= bulunur. yani
y0 m y0 m . s1 - 0d = k k
y0m Alnan mesafe = k
(3)
olur. Elbette bu ideal bir deerdir. Sadece matematikte, zaman sonsuza uzayabilir. y0m@k says sadece bir st snrdr (yine de yararl bir snr). Gerek hayatla en azndan bir yerde uyuur m bykse, cismi durdurmak iin ok fazla enerji gerekir. Bu, okyanus gemilerinde neden rmorkr bulundurulmas gerektiini aklar. Allm tasarml herhangi bir gemi bir kzaa idare edilebilecek bir hzla geerse, duramadan iskeleye arpar.
RNEK 1
ngiliz sisteminde, ktle ktle-pound olarak llr. Yani, gravitasyon sabitinin 32 ft@sn2 olduunu kabul ederek Pound = klte-pound 32 dir.
Bir Buz Patenci
192 lblik bir buz patenci iin, (1) denklemindeki k sabiti 1@3 ktle@ponud civarnda ve m = 6 ktle@pounddur. Patencinin 11 ft@snden (7.5 mil/sa) 1 ft@snye inmesi ne kadar srer? Tamamen durmadan nce patenci ne kadar ilerler?
zm
Birinci soruyu (1) denkleminden tyi zerek yantlarz: 11e -t>18 = 1 - t> 18 = ln s 1> 11 d = - ln 11 t = 18 ln 11 43 sn e -t>18 = 1> 11
k = 1@3, m = 6, y0 = 11, y = 1 ile (1) Denklemi
kinici soruyu (3) denklemiyle yantlarz: y0m 116 Alnan mesafe = = k 1@3 = 198 ft
Nfus Bymesini Modellemek

Blm 7.5te nfus bymesini stel Deiim Kanunu ile modelledik: dP = kP, dt Ps 0 d = P0
9.5
675
Burada, P , t anndaki nfus, k 0 sabit byme oran ve P0, t = 0 anndaki nfus bykldr. Blm 7.5te bu model iin P = P0ekt zmn bulduk. Fakat, iaret edilmesi gereken bir konu Model ne kadar iyidir? dir Modelin bir deerlendirmesine balamak iin, stel byme diferansiyel denkleminin sylediine dikkat edin: dP> dt = k (4) P ifadesi bir sabittir. Bu orana bal byme oran denir. imdi, Tablo 9.4 1980 den 1989 ylna kadar dnyann yl ortasndaki nfusunu gstermektedir. dt = 1 ve dP P alarak tablo 4ten (4) Denklemindeki bal byme orannn 0.017 sabiti olduunu grrz. Bylece, t = 0n 1980i, t = 1in 1981i v.s. temsil ettii tablo 4teki verileri temel alarak dnya nfusu aadaki ekilde modellenebilir: dP Diferansiyel denklem: = 0.017 P dt Balang koulu: P(0) = 4454
TABLO 9.4 Dnya nfusu (yl ortas)
Yl 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
Nfus (milyon) 4454 4530 4610 4690 4770 4851 4933 5018 5105 5190
P> P
P 6000
Dnya nfusu (198099)
76> 4454 80> 4530 80> 4610 80> 4690 81> 4770 82> 4851 85> 4933 87> 5018 85> 5105
L L L L L L L L L
0.0171 0.0177 0.0174 0.0171 0.0170 0.0169 0.0172 0.0173 0.0167
P 4454e0.017t 5000
Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 1999): www.census.gov> ipc> www> worldpop.html.
4000
10
20
EKL 9.23 P = 4454e0.017tnin t = 19 iin zmnn, Dnyann 1999daki nfusundan birazck fazla olan 6152.16 olduuna dikkat edin.
Bu balang deer probleminin zm P = 4454e0.017t nfus fonksiyonunu verir. zm, 1999 ylnda (yani t = 19) yl ortasnda dnya nfusunu 6152 milyon veya 6.15 milyar olarak ngrmektedir (ekil 9.23) . Bu, U.S. Bureau of the Census (Nfus Saym Brosu) (Table 9.5) tarafndan verilen gerek nfus 6001 milyon dan biraz daha fazladr. Byme orannda bir deiim olup olmadn grmek iin daha gncel verileri inceleyelim. Tablo 9.5, 1990 dan 2002 ylna kadar dnya nfusunu gstermektedir. Tablodan, bal byme orannn pozitif olduunu fakat nfus artarken, evresel, ekonomik ve baka
676
nedenlerden dolay kldn gryoruz. Ortalama olarak, byme oran 1990 dan 2002 ylna kadar ylda yaklak 0.0003 azalmaktadr. Yani, (4) Denklemindeki knin grafii, r = 0.0003 negatif eimi ile doruya yakndr. Blm 9.4, rnek 5te daha gereki olan dP = r s M - P dP , dt
(5)
lojistik byme medelini nerdik. Burada M, evrenin uzun bir sre dayanabilecei maksimum nfus veya tanabilir kapasitedir. (5) Denklemini stel model ile karlatrmakla, k = r(M P) ifadesinin, bir sabit yerine nfusun lineer olarak azalan bir fonksiyonu olduunu grrz. (5) Denklemindeki lojistik modelin grafiksel zm erileri Blm 9.4te elde edilmiti, ekil 9.24te (tekrar) gsterilmektedir. Grafikte una dikkat edin; P M ise nfus Mye doru artar. P M ise byme oran negatif olacaktr (r 0, M 0 olduundan) ve nfus azalr.
TABLO 9.5 Yakn zaman Dnya nfusu
Yl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Nfus (milyon) 5275 5359 5443 5524 5605 5685 5764 5844 5923 6001 6079 6152 6228 ?
84> 5275 84> 5359 81> 5443 81> 5524 80> 5605 79> 5685 80> 5764 79> 5844 78> 5923 78> 6001 73> 6079 76> 6152
L L L L L L L L L L L L ?
0.0159 0.0157 0.0149 0.0147 0.0143 0.0139 0.0139 0.0135 0.0132 0.0130 0.0120 0.0124
Nfus
P> P
Snr nfus
M 2
Zaman
EKL 9.24 dP@dt = r(M P)P Lojistik nfus modelinin zm erileri.
Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 2003): www.census.gov> ipc> www> worldpop.html.
RNEK 2
Bir Ay Nfusunu Modellemek
Bir ulusal parkn, en ok 100 boz ayy barndrma yetisinde olduu biliniyor. u anda parkta on ay vardr. Nfusu, r = 0.001 olmak zere, bir lojistik diferansiyel denklem ile modelliyoruz (ok kk nfus seviyeleri iin modelin gvenilir sonular vermemesi ihtimaline ramen).
9.5
P
677
M 100
(a) Diferansiyel denklem iin bir eim alan izin ve tanmlayn. (b) 20 yl iinde nfus bykln ngrmek iin dt = 1 adm bykl ile Euler yntemini kullann. (c) Nfus iin bir P(t) lojistik byme analitik zm bulun ve grafiini izin. (d) Ay nfusu ne zaman 50ye ulaacaktr?
zm
50
(a) Eim alan. Tanabilir kapasite 100 dr, dolaysyla M = 100dr. Aradmz zm, aadaki diferansiyel denklemin bir zmdr;
t
EKL 9.25 Lojistik diferansiyel denklem iin bir eim alan dP> dt = 0.001s 100 - P dP (rnek 2).
dP = 0.001s 100 - P dP dt ekil 9.25, bu diferansiyel denklem iin bir eim alan gstermektedir. P = 100de bir yatay asimptot var gibi gzkmektedir. zm erileri, stten bu seviyeye doru alalrlar, alttan bu seviyeye ykselirler. (b) Euler yntemi. dt = 1 adm bykl, t0 = 0, P(0) = 10 ve dP = s t, P d = 0.001s 100 - P dP , dt ile Pn = Pn 1 + 0.001(100 Pn 1)Pn 1 tekrarlama formln kullanarak Tablo 9.6daki yaklamlar elde ederiz.
TABLO 9.6 dP> dt = 0.001s 100 - P dP,
Ps 0 d = 10 , adm bykl dt = 1
t 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
80 100 120 140 t
P (Euler) 10 10.9 11.8712 12.9174 14.0423 15.2493 16.5417 17.9222 19.3933 20.9565 22.6130
P (Euler)
P 100 80 60 40 20 0 20 40 60 (20, 43.8414)
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
24.3629 26.2056 28.1395 30.1616 32.2680 34.4536 36.7119 39.0353 41.4151 43.8414
EKL 9.26 dP@dt = 0.001(100 P)P, P(0) = 10, adm bykl dt = 1in zm iin Euler yaklam lojistik diferansiyel
20 yl sonunda yaklak 44 boz ay vardr. ekil 9.26, dt = 1 adm bykl ile 0 t 150 aral zerinde Euler yaklamnn bir grafiini gstermektedir. Grafik, ekil 9.24te izdiimiz alt eriler gibi gzkmektedir.
678
(c) Analitik zm. Ay nfusu 10 iken t = 0 varsayabiliriz. Bu nedenle P(0) = 10dur. Aradmz lojistik byme modeli aadaki balang deer probleminin zmdr; dP Diferansiyel denklem: = 0.001(100 P)P dt Balang koulu: P(0) = 10 ntegrasyona hazrlk iin diferansiyel denklemi dP 1 = 0.001. Ps 100 - P d dt formunda tekrar yazarz. Sol tarafta ksmi kesirlere ayrma kullanp her iki taraf 100 ile arparsak a dP 1 1 b + = 0.1 P 100 - P dt
tye gre integre edin.
ln P - ln 100 - P = 0.1t + C ln p ln p P p = 0.1t + C 100 - P 100 - P p = - 0.1t - C P 100 - P p = e -0.1t - C P 100 - P = s ; e -C de -0.1t P
P
ln
a b = - ln a b
s aln
100 - 1 = Ae -0.1t P P = 100 . 1 + Ae -0.1t
A = ; e -c olsun
Pyi zn
Bu, diferansiyel denklemin genel zmdr. t = 0 iken P = 10 dur ve

M 100
10 =
50
100 1 + Ae 0
1 + A = 10
t
A = 9. elde ederiz. Bylece, lojistik byme modeli
EKL 9.27 izilmi
ekil 9.25teki eim alan iine
P =
P = 100 1 + 9e -0.1t
100 . 1 + 9e -0.1t
dir. Grafii (ekil 9.27), ekil 9.25teki eim alan iine izilmitir.
grafii (rnek 2).
9.5
679
(d) Ay nfusu ne zaman 50ye ulaacaktr? Bu model iin, 50 = 1 + 9e -0.1t 100 1 + 9e -0.1t = 2 1 9 ln 9 yl L 22 years. 0.1
e -0.1t =
e 0.1t = 9 t = Genel lojistik diferansiyel denklem dP = r s M - P dP dt nin zm rnek 2deki gibi elde edilebilir. Altrma 10da, zmn P = M . 1 + Ae -rMt
olduunun gsterilmesi istenmektedir. A deeri uygun bir balang koulu ile tanmlanr.
Dikey yrnge
Ortogonal Yrngeler
Bir eri ailesinin bir ortogonal yrngesi, ailenin her erisini dik a ile veya ortogonal olarak kesen bir eridir (ekil 9.28). rnein, orijinden geen her doru, merkezleri orijinde olan x2 + y2 + a2 emberler ailesinin bir ortogonal yrngesidir (ekil 9.29). Bu ekilde, karlkl olarak ortogonal sistemlerin potansiyel elektrikle ilgili fizik problemlerinde zel bir nemi vardr. Bu gibi sistemlerde bir ailenin erileri elektrik akmna kar gelir, dier aileninkiler ise sabit potansiyel erilerine kar gelir. Bu gibi sistemler ayrca hidrodinamik ve s-ak problemlerinde de ortaya karlar.
EKL 9.28 Bir dikey yrnge bir eri ailesini dik a ile veya dikey olarak keser
RNEK 3
y
Ortogonal Yrngeleri Bulmak
Keyfi bir a 0 sabiti iin xy = a eri ailesinin ortogonal yrngelerini bulunuz.

zm xy = a erileri, odak eksenleri y = xler olan bir hiperboller ailesi olutururlar. nce, bu ailedeki her erinin eimlerini veya dy@dx deerlerini buluruz. xy = a eitliini kapal olarak tretmek
dy + y = 0 dx
veya or
dy y = -x. dx
EKL 9.29 Orijinden geen her doru, merkezi orijinde olan ember ailesine diktir.
verir. Bylece, xy = a hiperbollerinden biri zerinde herhangi bir (x, y) noktasndaki teet dorunun eimi y = y@x dir. Ortogonal bir yrnge zerinde, bu ayn noktadaki teet dorunun eimi, arpmaya gre tersinin negatifi veya x@y olmaldr. Bu nedenle, ortogonal yrngeler dy x = y. dx diferansiyel denklemini salamaldrlar.
680

y
Bu diferansiyel denklem deikenlerine ayrlabilirdir ve Blm 9.1deki gibi zeriz: y dy = x dx

x2 y2 b b 0 Deikenlere ayrn ki taraf integre edin
x xy a, a 0
x dx L 1 2 1 y = x2 + C 2 2
y dy =
y 2 - x 2 = b,
(6)
burada b = 2C keyfi bir sabittir. Ortogonal yrngeler, (6) Denklemi ile verilen ve ekil 9.30 da izilen hiperboller ailesidir.
EKL 9.30 Her bir eri, dier aileden kestii her eriye diktir (rnek 3)
ALITIRMALAR 9.5
1. Bisiklet durdurmak 66-kglk bir bisikleti 7-kglk bir bisiklet zerinde 9 m@sn ile giderken fren yapmaya balyor. (1) Denklemindeki k yaklak olarak 3.9 kg@sn dir. a. Bisikleti tam olarak durmadan nce ne kadar yol alr? b. Bisikletinin sratinin 1 m@snye dmesi ne kadar srer? 2. Bir sava gemisi durdurmak Iowa snf bir sava gemisinin arlnn 51,000,000 kg olduunu ve (1) Denklemindeki k deerinin yaklak olarak 59,000 kg@sn olduunu varsayn. Sava gemisinin, 9 m@s ile ilerlerken g kaybetmeye baladn kabul edin. a. Gemi durmadan nce ne kadar ilerleyecektir? b. Geminin sratinin 1 m@snye dmesi ne kadar srer? 3. Tablo 9.7deki veriler, Ohio, Columbusta St. Francis DeSales Yksek Okulunda bir matematik retmeni olan Valerie Sharritts tarafndan Bilgisayar Tabanl bir Laboratuvarda hareketli bir dedektrle elde edilmitir. Tablo, 10 yandaki kz Ashleynin bir izgi zerinde paten kayarken t saniyede ilerlemi olduu mesafeyi (metre) gstermektedir. Ashleynin Tablo 9.7deki data ile verilen konumu iin Denklem (2) formunda bir model bulun. Ashleynin ilk hz y0 = 2.75 m@sn, ktlesi m = 39.92 kg ve toplam ilerleme mesafesi 4.91 m dir. 4. Durmak iin yavalamak Tablo 9.8, Kelly Schmitzerin bir izgi zerinde paten kayarken saniyede ilerlemi olduu mesafeyi (metre) gstermektedir. Konumu iin Denklem (2) formunda bir model bulun. Kellynin ilk hz y0 = 0.80 m@sn, ktlesi m = 49.90 kg ve toplam ilerleme mesafesi 1.32 m dir. 5. Ss bal topluluu 2000 galonluk bir depo en ok 150 ss bal barndrabilmektedir. Depoya alt ss bal braklyor. Nfusun byme orannn, t zaman hafta olmak zere dP = 0.0015 s 150 - P dP , dt olduunu varsayn. TABLO 9.7 Ashley Sharrittin paten kayma verileri
t (san) 0 0.16 0.32 0.48 0.64 0.80 0.96 1.12 1.28 1.44 1.60 1.76 1.92 2.08
s (m) 0 0.31 0.57 0.80 1.05 1.28 1.50 1.72 1.93 2.09 2.30 2.53 2.73 2.89
t (san) 2.24 2.40 2.56 2.72 2.88 3.04 3.20 3.36 3.52 3.68 3.84 4.00 4.16 4.32
s (m) 3.05 3.22 3.38 3.52 3.67 3.82 3.96 4.08 4.18 4.31 4.41 4.52 4.63 4.69
t (san 4.48 4.64 4.80 4.96 5.12 5.28 5.44 5.60 5.76 5.92 6.08 6.24 6.40 6.56
s (m) 4.77 4.82 4.84 4.86 4.88 4.89 4.90 4.90 4.91 4.90 4.91 4.90 4.91 4.91
a. Ss bal nfusu iin tye bal bir forml bulun. b. Ss bal nfusunun 100, 125 olmas ne kadar srer? 6. Goril Topluluu Belirli bir vahi hayvan korusu en fazla 250 ova gorili barndrabilmektedir. 1970 ylnda koruda 28 goril olduu biliniyor. Nfusun byme orannn, t zaman yl olmak zere dP = 0.0004 s 250 - P dP , dt olduunu varsayn.
9.5
681
A bir sabit olmak zere TABLO 9.8 Kelly Schmitzerin paten kayma verileri
t (sn) 0 0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 1.1 1.3
s (m) 0 0.07 0.22 0.36 0.49 0.60 0.71 0.81
t (sn) 1.5 1.7 1.9 2.1 2.3 2.5 2.7 2.9
s (m) 0.89 0.97 1.05 1.11 1.17 1.22 1.25 1.28
t (sn) 3.1 3.3 3.5 3.7 3.9 4.1 4.3 4.5
s (m) 1.30 1.31 1.32 1.32 1.32 1.32 1.32 1.32

olduunu gsterin
P =
M , 1 + Ae -rMt
11. Dramatik bir zm k ve P0 pozitif sabitler olsun. a. Aadaki balang deer problemini zn. dP = kP 2, dt Ps 0 d = P0
T b. (a) daki zmn grafiinin, tnin pozitif bir deerinde bir dikey asimptotunun bulunduunu gsterin. tnin bu deeri nedir? 12. Soyu tkenmi topluluklar r 0 , M maksimum barndrlabilir nfus ve m, altndaki bir deer iin trlerin nesillerinin tkenecei minimum nfus olmak zere dP = r s M - P ds P - m d , dt nfus modelini gz nne aln. a. m = 100 , M = 1200 ve m P M olduunu varsayn. Diferansiyel denklemin yeniden c dP 1 1 + d = 1100r 1200 - P P - 100 dt
a. Goril nfusu iin tye bal bir forml bulun. b. Goril nfusunun, korunun tama kapasitesine ulamas ne kadar srer? 7. Balk avlama blgesi Pasifikteki halibut balk avlama blgesi dy = r s M - y dy dt
lojistik denklemi ile modellenmitir. Burada y(t), t(yl) annda halibuttaki nfusun kilogram olarak toplam arldr. Tanabilir kapasitenin M = 8 107 kg olduu ve yl bana r = 0.08875 107 olduu tahmin edilmektedir. a. y(0) = 1.6 107 kg ise 1 yl sonra halibuttaki nfusun toplam arl nedir? b. Halibut avlanma blgesindeki toplam arlk 4 107 kga ne zaman ular? 8. Deitirilmi lojistik model rnek 2deki lojistik diferansiyel denklemin, c bir sabit olmak zere dP = 0.001s 100 - P dP - c dt olarak deitirildiini varsayn. a. c sabitinin anlamn aklayn. cnin hangi deerleri boz ay topluluu iin gereki olur? T b. c = 1 iken diferansiyel denklem iin bir dorultu alan izin. Denge zmleri nelerdir (Blm 9.4)? c. Dorultu alannza (a) dan birka zm erisi izin. Deiik balang nfuslar iin boz ay nfusuna ne olduunu aklayn. 9. Tam zm Aadaki balang deer problemlerinin tam zmlerini bulun. a. y = 1 + y, y(0) = 1 b. y = 0.5(400 y)y, y(0) = 2 10. Lojistik diferansiyel denklem dP = r s M - P dP dt diferansiyel denkleminin zmnn
eklinde yazlabileceini gsterin ve bu deikenlerine ayrlabilen denklemi zn. b. (a)nn P(0) = 300 koulunu salayan zmn bulun. c. m P M kstlamas ile diferansiyel denklemi zn.
Ortogonal Yrngeler
1318 altrmalarnda eri ailelerinin ortogonal yrngelerini bulun. Her ailenin birka temsilcisini izin. 13. y = mx 15. k x 2 + y 2 = 1 17. y = ce
-x
14. y = cx 2 16. 2x 2 + y 2 = c 2 18. y = e k x
19. 2x2 + 3y2 = 5 ve y2 = x3 erilerinin ortogonal olduklarn gsterin. 20. Verilen diferansiyel denklemin zm ailesini ve ortogonal yrngelerinin ailesini bulun. Her iki aileyi izin. a. x dx + y dy = 0 b. x dy - 2y dx = 0 ve y2 = 4b2 + 4bx 21. a ve bnin pozitif saylar olduklarn varsayn. parabollerini ayn diyagramda izin. A a - b, ; 2 2ab B , noktalarnda kesitiklerini ve her a-parabolnn her b- parabolne dik olduunu gsterin. y2 = 4a2 4ax
682
Blm 9
Tekrar Sorular
7. y = (x, y), y(x0) = y0 balang deer problemini saysal olarak zmek iin gelitirilmi Euler yntemini aklayn. Euler yntemi ile nasl kyaslanr? 8. Bir otonom diferansiyel denklem nedir? Denklemin denge deerleri nelerdir? Kritik noktalardan farklar nedir. Kararl bir denge deeri nedir? Ya kararsz? 9. Bir otonom diferansiyel denklemin faz dorusunu nasl kurarsnz? Bir faz dorusu, diferansiyel denklemin bir zmn nitel olarak yanstan bir grafik retmede size nasl yardmc olur? 10. stel model, uzun-dnem nfus bymelerini ngrmek iin neden gereki deildir? Lojistik model, nfus bymeleri iin stel modeldeki eksiklii nasl dzeltir? Lojistik diferansiyel denklem nedir? zmnn formu nedir? Lojistik zmn grafiini aklayn.
1. Birinci derece bir diferansiyel denklem nedir? Bir fonksiyon ne zaman byle bir denklemin zm olur? 2. Deikenlerine ayrlabilir birinci derece diferansiyel denklemleri nasl zersiniz? 3. Eksponansiyel deiim kural nedir? Bir balang deer probleminden nasl tretilebilir? Kuraln baz uygulamalar nelerdir? 4. Bir y = (x, y) diferansiyel denklenimin eim alan nedir? Byle alanlardan neler enebiliriz? 5. Lineer bir birinci derece diferansiyel denklemi nasl zersiniz? 6. y = (x, y), y(x0) = y0 balang deer problemini saysal olarak zmek iin Euler yntemini aklayn. rnek verin. Yntemin hassasln yorumlayn. Bir balang deer problemini neden saysal olarak zmek isteyesiniz?
Blm 9
Problemler
24. x 25. dy + 2y = x 2 + 1, dx x 7 0, ys 1 d = 1
120 altrmalarnda diferansiyel denklemleri zn. dy 1. = 2y cos2 2y dx 3. yy = sec y 2 sec2 x 5. y = xe y 2x - 2 7. sec x dy + x cos2 y dx = 0 ey 9. y = xy 11. xs x - 1 d dy - y dx = 0 13. 2y - y = xe x>2 15. xy + 2y = 1 - x -1 3ys x + 1 d2 2. y = y - 1 4. y cos2 x dy + sin x dx = 0 6. y = xye x
2
dy + 3x 2y = x 2, dx
ys 0 d = - 1 p ya b = 0 2 ys 1 d = 1
26. x dy + s y - cos x d dx = 0, 27. x dy - A y + 2y B dx = 0,
8. 2x 2 dx - 3 2y csc x dy = 0 10. y = xe x - y csc y 12. y = s y 2 - 1 dx -1 y + y = e -x sin x 14. 2 16. xy - y = 2x ln x
dx ex , ys 0 d = 1 = 2x 28. y -2 dy e + 1 29. xy + s x - 2 dy = 3x 3e -x, ys 1 d = 0 30. y dx + s 3x - xy + 2 d dy = 0, ys 2 d = - 1, y 6 0
17. s 1 + e x d dy + s ye x + e -x d dx = 0 18. e -x dy + s e -x y - 4x d dx = 0 19. s x + 3y 2 d dy + y dx = 0 (pucu: d s xy d = y dx + x dy) 20. x dy + s 3y - x -2 cos x d dx = 0, x 7 0
Euler Yntemi
31 ve 32 altrmalarnda balang deer problemini verilen aralk zerinde x0dan balayarak dx = 0.1 ile zmek iin belirtilen yntemi kullann. T 31. Euler: y = y + cos x, ys 0 d = 0; 0 x 2; x0 = 0 T 32. Gelitirilmi Euler: y = s 2 - y ds 2x + 3 d, ys - 3 d = 1; - 3 x - 1; x0 = - 3 33 ve 34 Altrmalarnda y, verilen balang deer probleminin zm olduuna gre y(c)yi ngrmek iin dx = 0.05 ile belirtilen yntemi kullann. T 33. Gelitirilmi Euler: ys 0 d = 1 c = 3; x - 2y dy = , x + 1 dx ys 0 d = 1

2130 altrmalarnda balang deer problemlerini zn. dy = e -x - y - 2, ys 0 d = - 2 21. dx dy y ln y , ys 0 d = e 2 = dx 1 + x2 dy + 2y = x, x 7 - 1, 23. s x + 1 d dx 22.
Blm 9 Problemler T 34. Euler: c = 4; dy x 2 - 2y + 1 = , x dx ys 1 d = 1

F m ktlesi
683
mgR2 s2
35 ve 36 altrmalarnda verilen balang deer problemini grafik olarak zmek iin x0 = 0dan balayarak belirtilen yntemi a. dx = 0.1 ile kullann. T 35. Euler: dy 1 = x + y + 2 , ys 0 d = - 2 dx e T 36. Gelitirilmi Euler: dy x2 + y , ys 0 d = 0 = - y dx e + x
Ayn merkezi
b. dx = 0.1
s R
Eim Alanlar
3740 altrmalarnda, denklemin eim alannn bir blmn izin. Sonra iziminize P(1, 1) noktasndan geen zm erisini ekleyin. x0 = 1 ve dx = 0.2 ile Euler ynteminin kullanarak y(2)yi tahmin edin. Yantlarnz drt ondalk basamaa yuvarlayn. Karlatrmak iin y(2)nin kesin deerini bulun. 37. y = x 39. y = xy 38. y = 1> x 40. y = 1> y
a. Cisim t = 0 annda y0 ilk hzyla ayn yzeyinden yukar doru frlatlyorsa, Newtonun ikinci yasas F = may kullanarak cismin s konumundaki hznn 2gR 2 y 2 = s + y0 2 - 2gR . denklemiyle verildiini gsterin. Yani, y0 = 22gR olduu srece hz pozitif kalr. y0 = 22gR hz ayn ka hzdr. Bu veya daha byk bir hzla yukar frlatlan bir cisim ayn yerekiminden kurtulacaktr. b. y0 = 22gR ise s = R a1 + olduunu gsterin. 44. Kayarak durmak Tablo 9.9, Johnathon Kruegerin paten ile t saniyede kayd mesafesini (metre) gstermektedir. Konumu iin Blm 9.5teki Denklem (2) formunda bir model bulun. Balang hz y0 = 0.86 m@sn, ktlesi m = 30.84 kg ve kayd toplam mesafe 0.97 m dir. TABLO 9.9 Johnathon Krueger paten verileri 3y0 2>3 tb . 2R
Otonom Diferansiyel Denklemler ve Faz Dorular

41 ve 42 altrmalarnda, a. Denge deerlerini belirleyin. Hangileri kararl, hangileri karaszdr? b. Bir faz dorusu kurun. y ve ynn iaretlerini belirleyin. c. zm erilerinden seilmi temsilciler izin dy dy 41. = y2 - 1 42. = y - y2 dx dx
t (s) 0 0.13 0.27 0.40 0.53 0.67 0.80
s (m) 0 0.08 0.19 0.28 0.36 0.45 0.53
t (s) 0.93 1.06 1.20 1.33 1.46 1.60 1.73
s (m) 0.61 0.68 0.74 0.79 0.83 0.87 0.90
t (s) 1.86 2.00 2.13 2.26 2.39 2.53 2.66
s (m) 0.93 0.94 0.95 0.96 0.96 0.97 0.97
Uygulamalar
43. Ka Hz Havasz bir ayda, ayn merkezinden s kadar uzaklkta olan m ktleli bir cisme yerekiminin uygulad F ekimi F = mg R2s2 denklemiyle verilir. Burada g ayn yzeyindeki yerekimi ivmesi ve R de ayn yarapdr (ekle bakn). F kuvveti negatiftir, nk syi azaltan ynde etki eder.
Blm 9
Tekrar Sorular
dy A = k sc - yd . V dt denklemiyle tanmlanr. Bu denklemde, y hcre iindeki maddenin konsantrasyonu ve dy@dt de ynin zamana gre deiim
1. Hcre zarndan gei Baz koullar altnda, zlm bir maddenin bir hcre zar boyunca hareketinin sonucu
684
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar orandr. k, A, V ve c harfleri sabitleri belirtirler. k geirgenlik katsays (zarn bir zellii), A zarn yzey alan, V hcrenin hacmi ve cde hcrenin dndaki maddenin konsantrasyonudur. Denklem, hcre iindeki konsantrasyonun deiim orannn, kendisiyle dardaki konsantrasyon arasndaki farkla orantl olduunu syler. a. y(0) iin y0 kullanarak y(t)yi zn. b. Kararl durum konsantrasyonu, limt y(t)yi bulun. (N.T.I.S, US Departmant of Commerce tarafndan datlan Some Mathematical Models in Biology, R.M. Thrall, J.A. Mortimer, K.R. Baum, R.F. Baum, editrler; Gelitirilmi Bask, Aralk 1967, PB-202 364, sayfa 101-103ten alnmtr.) Rokete etkiyen tek d kuvvet, yerekiminden dolay F = mg dir. bu varsaymlar altnda, t saniye sonunda roketin yer seviyesinden yksekliinin (t, m0@bye gre kk) y = c ct + m0 - bt m0 - bt 1 ln m0 d - gt 2 . 2 b
olduunu gsterin. 5. a. P(x) ve Q(x)in [a, b] aral zerinde srekli olduklarn varsayn. ys x d = e 1 Psxd dx olmak zere ys x dy = L ys x dQs x d dx + C
denklemini salayan herhangi bir y fonksiyonunun dy + Ps x dy = Qs x d . dx diferansiyel denkleminin zm olduunu gstermek iin Analizin Temel Teoremi, Ksm Ii kullann. b. C = y0ys x0 d - 1x0 ys t dQs t d dt, ise (a)daki her y zmnn y(x0) = y0 balang koulunu saladn gsterin. 6. (Altrma 5in devam) Altrma 5in hipotezini ve y1(x) ile y2(x)in birinci mertebe lineer denklemin y(x0) = y0 balang koulunu salayan iki zm olduunu kabul edin. a. y(x) = y1(x) y2(x)in y + Ps x dy = 0, ys x0 d = 0 .
x
2. Oksijen karm Hava ile dolu bir litre bir cam balon iine bir tpten oksijen akmakta ve oksijen-hava karm (iyice karm) baka bir tpten kmaktadr. Havann %21 oksijen ierdii varsaylarak, ieri tpnden 5 L oksijen getiinde cam balondaki oksijen yzdesi ne olur? 3. Bir snftaki karbon dioksit Ortalama insan, dakikada 20 defa nefes alp her defasnda %4 karbon dioksit ieren 100 in3 hava dar verirse, 30 rencinin girdii 10,000 ft3lk bir snfta 1 saat sonra havadaki karbon dioksit yzdesini bulun. Balangtaki havann temiz olduunu, vantilatrlerin ieriye dakikada 1000 ft3 hava flediini ve temiz havann %0.04 karbon dioksit ieridiini kabul edin. 4. Bir roketin ykseklii Ktlesi zamanla deien bir sisteme bir F d kuvveti etkiyorsa, Newtonun hareket kanunu ds my d dm = F + sy + ud . dt dt dir. Bu denklemde, sistemin t anndaki ktlesi m, srati y ve sisteme dm@dt oran ile giren (veya sistemi terk eden) ktlenin srati y + u dur. Balang ktlesi m0 olan bir roketin, ktlesinin bir ksmnn saniyede dm@dt = b birim sabit oran ve rokete gre sabit u = c hz ile dorudan geriye doru yaklarak, durgun halden yukarya doru frlatldn varsayn.
balang deer problemini saladn gsterin. b. ys x d = e 1 Psxd dx , integrasyon arpan iin d s ys x d[ y1s x d - y2s x d] d = 0 . dx olduunu gsterin. y(x)[y1(x) y2(x)] ; sabit karn. sonucunu
c. (a)dan y1(x0) y2(x0) = 0 dr. a x b iin y(x) 0 olduundan, btn (a, b) aralnda y1(x) y2(x) ; 0 olduunu gereklemek iin (b)yi kullann. Bylece, her a x b iin y1(x) y2(x) = 0 dir.
Blm 9
Mathematica / Maple Module
la Dozajlar : Etkili midirler? Gvenilir midirler? Kandolamndaki kann absorbe edilmesi iin bir balang deer modelini formle edin ve zn.

Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemler ve Eim Alanlar Seilmi birinci-mertebe diferansiyel denklemlerin eitli balang koullar iin eim alanlar ve zm erileri izin.
Blm
10
KONK KESTLER VE KUTUPSAL KOORDNATLAR

Giri Bu blmde parabollerin, elipslerin ve hiperbollerin geometrik tanmlarn veriyoruz ve bunlarn standart denklemlerini karyoruz. Bu erilere konik kesitler veya konikler denir ve bunlar gezegenlerin, uydularn ve kare ile ters orantl kuvvetlerin etkisinde hareket eden baka cisimlerin yrngelerini modellerler. Blm 13te hareket eden bir cismin yolunun bir konik olduunu bildiimiz takdirde cismin hz ve onu hareket ettiren kuvvet hakknda bilgi sahibi olduumuzu greceiz. Gezegen hareketleri en iyi kutupsal koordinatlar yardmyla aklanr. Dolaysyla, bu yeni koordinat sisteminde erileri, trevleri ve integralleri de inceleyeceiz.
10.1
Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler

Blm 1de emberi, dzlemde sabit bir merkez noktadan uzaklklar sabit bir deer, yarap, kadar olan noktalar kmesi olarak tanmladk. Merkez (h, k) ise ve yarap a ise emberin standart denklemi (x h)2 + (y k)2 = a2 dir. Konik kesitler, bir ift koninin bir dzlem tarafndan kesilmesiyle oluturulan erilerdir ve bu nedenle adlar konik kesit dir. ember, bir konik kesit rneidir (ekil 10.1). imdi, parabolleri, elipsleri ve hiperbolleri koordinat dzleminde kuadratik denklemlerin grafikleri olarak tanmlayacaz.
Paraboller
TANIMLAR Paraboller, Odaklar, Dorultmanlar Bir dzlemde verilmi belirli bir noktadan ve verilmi belirli bir dorudan eit uzaklkta olan noktalardan oluan kme bir paraboldr. Belirli nokta paraboln odadr. Belirli nokta ise dorultmandr.
Eer odak, F , dorultman, L, zerinde bulunuyorsa, parabol Lye dik olan ve Fden geen dorudur. Bunu dejenere durum olarak ayrt edip bundan sonra Fnin L zerinde bulunmadn varsayacaz. Bir paraboln denklemi, oda ve dorultman koordinat eksenlerinden birinin ayr iki tarafnda eit uzaklkta iseler, en basittir. rnein, odan pozitif y-ekseninde F(0, p) noktasnda bulunduunu ve dorultmannn da y = p olduunu varsayn (ekil 10.2).
685
686
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar
ember: dzlem, koni eksenine dik
Elips: dzlem, koni eksenine eik (a)
Parabol: dzlem, koni kenarna paralel
Hiperbol: dzlem, her iki koniyi de keser
Nokta: dzlem, koni tepesinden geer
Tek doru: dzlem, koniye teet (b)
Kesien doru ifti
EKL 10.1 Standart konik kesitler (a) Bir dzlemin bir ift koniyi kestii eriler. Hiperbol, kollar denen iki blmden oluur. Nokta ve dorular, dzlemin koni tepesinden geirilmesi ile elde edilirler (b) dejenere konik kesitler.
Bu eklin gsterimiyle, bir P(x, y) noktas ancak ve yalnz PF = PQ ise paraboln zerindedir. Uzaklk formlnden, PF = 2s x - 0 d2 + s y - p d2 = 2x 2 + s y - p d2
F(0, p) P(x, y) x Q(x, p) L
x2 4py Odak Tepe noktas p dorultmanla odak arasndaki uzakln yarsndadr. p Dorultman: y p
PQ = 2s x - x d2 + ( y - s - p dd2 = 2s y + p d2 . bulunur. Bu ifadeleri eitleyip, karesini alp, sadeletirdiimizde, y = x2 4p veya or x 2 = 4py .

Standart form
(1)
EKL 10.2 Paraboln standart formu x 2 = 4py, p 7 0 .
elde ederiz. Bu denklemler paraboln y-eksenine gre simetrisini belirtirler. y-eksenine paraboln ekseni deriz (simetri ekseninin ksaltlmas).
10.1
y
687
Dorultman: y p Tepe noktas orijinde x
Paraboln, eksenini kestii noktaya tepe noktas denir. x2 = 4py parabolnn tepe noktas orijinde bulunur (ekil 10.2). Pozitif p says paraboln odak uzunluudur. Parabol, oda (0, p) noktasnda ve dorultman y = p dorusu olmak zere aa doru alyorsa, (1) Denklemleri x2 ve and x 2 = - 4py 4p halini alr (ekil 10.3). Saa veya sola doru alan paraboller iin de benzer denklemler elde ederiz ( ekil 10.4 ve Tablo 10.1). y = TABLE 10.1 Tepe noktalar orijinde olan parabollerin standart formdaki denklemleri (p 0)
x2 4py
Odak (0, p)
EKL 10.3 x2 = 4py, p 0 parabol
Denklem x2 x2 y2 y2 = = = = 4py - 4py 4px - 4px
Odak (0, p) s 0, - p d ( p, 0) s - p, 0 d
Dorultman y y x x = = = = -p p -p p
Eksen y-ekseni y-ekseni x-ekseni x-ekseni
Al Yukar Aa Saa Sola
y Dorultman x p y2 4px y2 4px
Dorultman xp
Tepe noktas Odak 0 F(p, 0) Odak F(p, 0) 0
Tepe noktas x
(a)
(b)
EKL 10.4
(a) y2 = 4px parabol. (b) y2 = 4px
RNEK 1
zm
y2 = 10x parabolnn odan ve dorultmann bulun. y2 = 4px standart denkleminde pnin deerini buluruz: so 4p = 10, dolaysyla p = 5 10 = . 4 2
Bu p deeri iin odak ve dorultman buluruz: Odak: Focus: Dorultman: Directrix: 5 s p, 0 d = a , 0 b 2 x = -p veya or x = 5 . 2
688
Blm 1.5te verilen yatay ve dikey kayma formlleri Tablo 10.1deki denklemlere uygulanarak baka yerlerde bulunan deiik paraboller elde edilebilir (39, 40 ve 4548 Altrmalarna bakn).
P(x, y)
Elipsler
TANIMLAR Elips, Odaklar Dzlemde belirli iki noktadan uzaklklarnn toplam sabit olan noktalar kmesi bir elipstir. ki belirli noktaya elipsin odaklar denir.
F1
F2
EKL 10.5 Bir elips izmenin bir yolu, iki raptiye ve kaleme rehberlik eden bir ip kullanr.
Bir elips oluturmann en hzl yolu tanm kullanmaktr. F1 ve F2 gibi iki raptiyenin etrafna bir ip geirin, ipi P noktasndaki kalemle gerin ve kalemi kapal bir eri izecek ekilde dolatrn (ekil 10.5). Bu eri bir elipstir, nk ipin uzunluu eksi raptiyeler arasndaki mesafe olan PF1 + PF2 toplam sabit kalr. Elipsin odaklar F1 ve F2de bulunur.
Tepe noktas
Odak Merkez Odak Odak ekseni
Tepe noktas
TANIMLAR Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar Bir elipsin odaklarndan geen doru elipsin odak eksenidir. Eksen zerinde odaklarn arasndaki uzakln tam ortasnda bulunan nokta merkezdir. Odak ekseninin ve elipsin kesitikleri noktalara tepe noktalar denir (ekil 10.6).
EKL 10.6 Bir elipsin odak ekseni zerindeki noktalar.
Odaklar F1(c, 0) ve F2(c, 0) ise (ekil 10.7) ve PF1 + PF2 toplam 2a ile belirtiliyorsa, elips zerindeki bir P noktasnn koordinatlar 2s x + c d2 + y 2 + 2s x - c d2 + y 2 = 2a . denklemini salarlar. Bu denklemi basitletirmek iin, ikinci kk saa tar, karesini alr, kalan kk yalnz brakr ve yine karesini alrsak y2 x2 + = 1. (2) a2 a2 - c2 buluruz. PF1 + PF2 toplam F1F2 uzunluundan daha byk olduu iin (P F1F2 iin gen eitsizlii), 2a says 2cden daha byktr. Buna gre, a c olur ve (2) denklemindeki a2 c2 says pozitiftir. (2) denklemine yol aan cebirsel admlar, 0 c a olmak zere, koordinatlar bu eit bir denklemi salayan her P noktasnn PF1 + PF2 = 2a denklemini de saladn gsterecek ekilde tersine iletilebilir. Dolaysyla bir nokta ancak ve yalnz koordinatlar (2) denklemini salyorsa elips zerindedir. b = 2a 2 - c 2 , ise, a2 c2 = b2 olur ve (2) denklemi y2 x2 + = 1. a2 b2 halini alr.
(3)
y b P(x, y) Odak F1(c, 0) Odak 0 Merkez F2(c, 0) x
EKL 10.7 PF1 + PF2 = 2a ile tanml elips, b2 = a2 c2 olmak zere (x2@a2) + (y2@b2) = 1 denkleminin grafiidir.
(4)
10.1
689
(4) Denklemi bu elipsin orijine ve iki koordinat eksenine gre simetrik olduunu gstermektedir. x = a ve y = b dorularyla snrlanan dikdrtgenin iinde bulunmaktadr. Eksenleri (a, 0) ve (0, b) noktalarnda keser. Bu noktalardaki teetler eksenlere diktir, nk dy b 2x = - 2 dx a y
(4) denkleminden kapal trev alma ile elde edilir.
denklemi x = 0 ise sfr ve y = 0 ise sonsuzdur. (4) Denklemindeki elipsin asal ekseni (a, 0) noktalarn birletiren 2a uzunluundaki doru parasdr. Elipsin yedek ekseni ise (0, b) noktalarn birletiren 2b uzunluundaki doru parasdr. a saysnn kendisi yar asal eksen ve b says da yar yedek eksendir. (3) denkleminden c = 2a 2 - b 2 , olarak bulunan c says elipsin merkez-odak uzakldr.
y y2 x2 1 (0, 3) 16 9 Tepe noktas (4, 0) Odak (7, 0) 0
RNEK 2
Tepe noktas (4, 0) Odak x
Yatay Asal Eksen

y2 x2 + = 1 16 9
(5)
elipsine (ekil 10.8) ait byklkler unlardr: YarSemimajor asal: axis: yedek eksen: a = 216 = 4, Yar Semiminor axis: b = 29 = 3 Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance: Odaklar: Foci: s ; c, 0 d = c = 216 - 9 = 27
(7, 0) Merkez (0, 3)
EKL 10.8 Asal ekseni yatay olan bir elips (rnek 2).
Tepe noktalar: s ; a, 0 d = s ; 4, 0 d Vertices: Center: Merkez: s 0, 0 d .
A ; 27, 0 B
RNEK 3
Dikey Asal Eksen
(5) Denkleminde x ile ynin yer deitirmesi ile elde edilen y2 x2 + = 1, 9 16

y y x2 1 9 16 Odak
2
(6)
(0, 4) Tepe noktas
elipsinin asal ekseni yatay olmak yerine dikeydir (ekil 10.9). Yine, a2 = 16 ve b2 = 9 ile elipse ait byklkler unlardr: YarSemimajor asal: axis: yedek eksen: a = 216 = 4, Yar Semiminor axis: c = 216 - 9 = 27 b = 29 = 3 Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance:
(0, 7) (3, 0) x
(3, 0) Merkez 0 (0, 7) Odak Tepe noktas (0, 4)
Tepe noktalar: s 0, ; a d = s 0, ; 4 d Vertices: Center: Merkez: s 0, 0 d .
Odaklar: Foci: s 0, ; c d = A 0, ; 27 B
EKL 10.9 Asal ekseni dikey olan bir elips (rnek 3).
(5) ve (6) Denklemlerini incelerken karkla gerek yoktur. Sadece koordinat eksenlerinin kesim noktalarn buluruz; bundan sonra asal eksenin ne ynde olduunu biliyoruz demektir, nk iki eksenin uzun olandr. Merkez her zaman orijinde bulunur ve odaklar asal eksen zerindedirler.
690
Merkezleri Orijinde Olan Elipslerin Standart Denklemleri Odaklar x-ekseninde: Foci on the x-axis: y x2 + 2 = 1 sa 7 bd 2 a b Merkez-odak uzakl:distance: c = 2a2 - b2 Center-to-focus Foci: s ; c, 0 d Odaklar: Vertices: s ; a, 0 d Tepe noktalar: y2 x2 Foci on the y-axis: + = 1 sa 7 bd Odaklar y-ekseninde: b2 a2 Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance: c = 2a2 - b2 Foci: s 0, ; c d Odaklar: Tepe noktalar: Vertices: s 0, ; a d Her iki durumda da, a yar asal eksen ve b yar yedek eksendir.
2
Hiperboller
TANIMLAR Hiperbol, Odaklar Bir hiperbol dzlemdeki belirli iki noktadan uzaklklar fark sabit olan noktalar kmesidir. ki belirli nokta hiperboln odaklardr.
Odaklar F1(c, 0) ile F2(c, 0) ise (ekil 10.10) ve sabit fark 2a ise, bir (x, y) noktas ancak ve yalnz
y x a xa P(x, y) x F2(c, 0)
2s x + c d2 + y 2 - 2s x - c d2 + y 2 = ; 2a .
(7)
ise hiperboln zerinde bulunur. Bu denklemi basitletirmek iin, ikinci kk saa tar, karesini alr, kalan kk yalnz brakr ve yine karesini alrsak y x2 + 2 = 1. 2 a a - c2
2
(8)
F1(c, 0)
EKL 10.10 Hiperbollerin iki kolu vardr. Burada gsterilen hiperboln sa taraftaki kolu zerinde bulunan noktalar iin PF1 PF2 = 2adr. Sol taraftaki kolu zerinde bulunan noktalar iin PF2 PF1 = 2a olur. buradan, b = 2c 2 - a 2. yazarz.
buluruz. Buraya kadar, bu bir elipsin denkleminin aynsdr. Fakat bu defa a2 c2 negatiftir, nk PF1F2 geninin iki kenarnn fark olan 2a nc kenar olan 2cden kktr. (8) Denklemine gtren admlar tersine evrilerek, 0 a c olmak zere koordinatlar bu ekildeki bir denklemi salayan bir P noktasnn (7) denklemini de salad gsterilebilir. Dolaysyla bir nokta ancak ve yalnz koordinatlar (8) denklemini salyorsa hiperboln zerinde bulunur. byi a2 c2nin pozitif kare kk olarak alrsak, b = 2c 2 - a 2 , ise a2 c2 = b2 olur ve (8) denklemi daha kapal olan y2 x2 = 1. a2 b2 halini alr.
(10) (9)
10.1
691
(10) Denklemi ile bir elipsin denklemi (Denklem 4) arasndaki farklar eksi iareti ve yeni c2 = a2 + b2
(9) denkleminden
bantsdr. Tpk bir elips gibi, bir hiperbol de orijine ve koordinat eksenlerine gre simetriktir. x-eksenini (a, 0) noktalarnda keser. Bu noktalardaki teetler dikeydir, nk dy b 2x = 2 dx a y
(10) denkleminden kapal trev alnarak bulunmutur
denklemi y = 0 ise sonsuzdur. Hiperboln y-kesim noktalar yoktur; aslnda, erinin hibir blm x = a ve x = a dorular arasnda bulunmaz.
Odak
Tepe noktas Merkez Odak ekseni
Odak
TANIMLAR Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar Bir hiperboln odaklarndan geen doru odak eksenidir. Eksen zerinde odaklarn arasndaki uzakln tam ortasnda bulunan nokta hiperboln merkezidir. Odak ekseninin ve hiperboln kesitikleri noktalara tepe noktalar denir. (ekil 10.11)
Hiperbollerin Asimptotlar ve Grafik izmek

EKL 10.11 Bir hiperboln odak ekseni zerindeki noktalar.
(10) denkleminden yyi zersek y2 = b2 a = veya karekk alarak b y = ;a x elde ederiz. x iken, baskndr. Bylece, x2 - 1b a2
a2 b2 2 x a1 - 2 b 2 a x
1 -
a2 . x2
21 - a 2> x 2 arpan 1e yaklar ve (b@a)x arpan b y = ;a x
dorular (10) denklemi ile tanmlanan hiperbolnn iki asimptotudur. Asimptotlar bize hiperbolleri abuk izmek iin gereksindiimiz rehberlii yaparlar. Asimptot denklemlerini bulmann en hzl yolu (10) denklemindeki 1 yerine 0 yazmak ve yeni denklemden yyi zmektir: y2 y2 x2 x2 b = 1 : = 0 : y = ; a x. 2 2 2 2 a b a b ('')''* ('')''* (')'*
hiperbol 1 yerine 0 asimptotlar
692
Merkezleri Orijinde Olan Hiperbollerin Standart Denklemleri Odaklar x-ekseninde: Foci on the x-axis: y2 y2 x2 x2 Odaklar y-ekseninde: = 1 Foci on the y axis : = 1 a2 b2 a2 b2 Merkez-odak uzakl: Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance: c = 2a 2 + b 2 Center-to-focus distance: c = 2a 2 + b 2 Foci: s 0, ; c d Odaklar: Odaklar: Foci: s ; c, 0 d Tepe Vertices: noktalar: s 0, ; a d Tepe noktalar: s ; a, 0 d Vertices: 2 2 y2 y x2 a x b Asymptotes: - 2 = 0 veya or y = ; x Asymptotes: - 2 = 0 veya or y = ; a x Asimptotlar: Asimptotlar: 2 2 b a b a b Asimptot denklemlerindeki farka dikkat edin (birincisinde b@a ikincisinde a@b).
RNEK 4
y y 5 x 2 y 5 x 2 y2 x2 1 4 5 F(3, 0) 2 F(3, 0) 2 x
Odaklar x-ekseninde
y2 x2 = 1 5 4
(11)
denklemi a2 = 4 ve b2 = 5 ile (10) denklemidir (ekil 10.12). Bu hiperbole ait byklkler yledir: Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance: c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3 Foci: s ; c, 0 d = s ; 3, 0 d, TepeVertices: Odaklar: noktalar: s ; a, 0 d = s ; 2, 0 d Merkez: Center: s 0, 0 d Asimptotlar: Asymptotes: y2 25 x2 = 0 veya or y = ; x. 5 4 2
RNEK 5
EKL 10.12 rnek 4teki hiperbol ve asimptotlar
Odaklar y-ekseninde
y2 x2 = 1, 5 4
(11) denkleminde x ile ynin yerleri deitirilerek elde edilen
y y2 x2 1 4 5 F(0, 3) y 2 x 5 2 2 F(0, 3) y 2 x 5
hiperbolnn tepe noktalar x-ekseni yerine y-ekseni zerindedir (ekil 10.13). Yine, a2 = 4 ve b2 = 5 ile bu hiperbole ait byklkler yledir: c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3 Foci: s 0, ; c d = s 0, ; 3 d, TepeVertices: noktalar: s 0, ; a d = s 0, ; 2 d Odaklar: Center: (0, 0) Merkez: y2 x2 2 Asymptotes: = 0 veya or y = ; x. Asimptotlar: 5 4 25 Merkez-odak uzakl: Center-to-focus distance:
Yanstma zellikleri
Parabollerin bata gelen uygulamalar k ve radyo dalgalarnn yanstclar olarak kullanlmalardr. Bir paraboln odandan kan nlar parabolden paraboln eksenine paralel olarak yanstlrlar (ekil 10.14 ve Altrma 90). stelik, herhangi bir n iin, odaktan dorultmana paralel bir doruya ( parabol eksenine dik ) ulaana kadar geen zaman her n iin ayndr. Bu zellikler fla, far ve spot yanstclar ile mikrodalga yayn antenleri tarafndan kullanlrlar.
EKL 10.13 rnek 5teki hiperbol ve asimptotlar
10.1
693
Parabolik radyo dalgas yanstcs

ri alle siny lar o y ad nlar en r Gel ta you k oda
F1
F2 Parabolik k yanstcs
kan k eksene paralel
EKL 10.15 Eliptik bir ayna (burada profilden grlmektedir) bir odaktan dierine yanstr.
Odakta lamba teli (nokta kaynak)
FAR RADYO TELESKOP
FH = FP
Hiperbol
EKL 10.14 Parabolik yanstclar, odaklarndaki bir kaynaktan gelen nlar, parabol eksenine paralel bir k demetine dntrebilir; veya, eksene paralel gelen nlar toplayp odakta younlatrrlar.
FE = FH
FE
Elips
Parabol Birincil ayna
Bir elips asal ekseni etrafnda dndrlerek bir yzey retilir (yzeye elipsoid denir) ve ii gmle kaplanlarak bir ayna yaplrsa, bir odaktan kan k dier odaa yanstlr (ekil 10.15). Elipsoidler sesi de ayn ekilde yanstrlar ve bu zellik fsldayan salonlar, yani bir odakta duran bir kiinin teki odaktaki bir fslty duyabildii odalar yaplmasnda kullanlr (U.S. Capitol binasndaki Statuary Hall bir fsldayan salondur). Hiperbolik bir aynann bir odana ynlendirilen k dier odaa doru yanstlr. Modern teleskoplarn tasarmnda, hiperbollerin bu zellii parabollerin ve elipslerin yanstma zellikleriyle birletirilmektedir. ekil 10.16da, yldz birincil bir parabolik aynadan aynann oda FPye doru yanstlmaktadr. Sonra oda FH = FP olan ufak bir hiperbolik ayna tarafndan hiperboln ikinci oda FE = FHye doru yanstlr. Bu odak bir elipsle paylald iin, k bir gzlemcinin grebilecei ekilde eliptik ayna tarafndan elipsin dier odana yanstlr.
EKL 10.16 Yanstc bir teleskobun emas.
ALITIRMALAR 10.1
Grafikleri Tanmlamak
1 4 altrmalarndaki parabolleri u denklemlerle eletirin: x 2 = 2y, x 2 = - 6y, y 2 = 8x, y 2 = - 4x .
y x
3.
4.
Sonra parabollerin odaklarn ve dorultmanlarn bulun. 1.

y
2.
58 altrmalarndaki her konik kesiti aadaki denklemlerden biriyle eletirin:

x x
y2 x2 + = 1, 4 9 y2 - x2 = 1, 4
x2 + y2 = 1, 2 y2 x2 = 1. 4 9
694
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 29. y 2 - x 2 = 8 31. 8x - 2y = 16 33. 8y 2 - 2x 2 = 16

2 2
Sonra konik kesitin odaklarn ve Tepe noktalarn bulun. Konik kesit bir hiperbolse, asimptotlarn da bulun. 5.
y
30. y 2 - x 2 = 4 32. y 2 - 3x 2 = 3 34. 64x 2 - 36y 2 = 2304
6.
3538 altrmalarnda merkezi xy-dzleminin orijininde bulunan hiperbollerin odaklar tepe noktalar ve asimptotlar hakknda bilgi verilmektedir. Her durumda, verilen bilgilerden hiperboln standart denklemini karn. 35. Odaklar:
A 0, ; 22 B
36. Odaklar: s ; 2, 0 d 23 38. Tepe noktalar: s 0, ; 2 d 1 Asimptotlar: y = ; x 2 Asimtotlar: y = ; 1 x
Asimptotlar: 7.
y
y = ;x
8.
y
37. Tepe noktalar: s ; 3, 0 d 4 Asimptotlar: y = ; x 3
Konik Kesitleri Kaydrmak

x x
39. y2 = 8x parabol 2 birim aa ve 1 birim saa kaydrlarak (y + 2)2 = 8(x 1) parabol retiliyor. a. Yeni paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann bulun. b. Yeni tepe noktasn, oda ve dorultman iaretleyin ve yeni parabol izin. 40. x2 = 4y parabol 1 birim sola ve 3 birim yukar kaydrlarak (x + 1)2 = 4(y 3) parabol retiliyor. a. Yeni paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann bulun. b. Yeni tepe noktasn, oda ve dorultman iaretleyin ve yeni parabol izin. 41. (x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi 4 birim saa ve 3 birim yukar kaydrlarak s y - 3 d2 s x - 4 d2 + = 1. 16 9 elipsi retiliyor. a. Yeni elipsin odaklarn, tepe noktalarn ve merkezini bulun. b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve merkezi iaretleyin ve yeni elipsi izin. 42. (x2@9) + (y2@25) = 1 elipsi 3 birim sola ve 2 birim aa kaydrlarak s y + 2 d2 s x + 3 d2 + = 1. 9 25 elipsi retiliyor. a. Yeni elipsin odaklarn, tepe noktalarn ve merkezini bulun. b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve merkezi iaretleyin ve yeni elipsi izin. 43. (x2@16) + (y2@9) = 1 hiperbol 2 birim saa kaydrlarak y2 s x - 2 d2 = 1. 16 9 hiperbol retiliyor.
Paraboller
916 altrmalarnda parabol denklemleri verilmektedir. Her paraboln odan ve dorultmann bulun. Sonra parabol izin. iziminizde odak ve dorultman da belirtin. 9. y 2 = 12x 12. y 2 = - 2x 15. x = - 3y 2 10. x 2 = 6y 13. y = 4x 2 16. x = 2y 2 11. x 2 = - 8y 14. y = - 8x 2
Elipsler
1724 altrmalarnda elips denklemleri verilmektedir. Her denklemi standart hale getirin. Sonra elipsi izin. iziminizde odaklar belirtin. 17. 16x 2 + 25y 2 = 400 19. 2x 2 + y 2 = 2 21. 3x 2 + 2y 2 = 6 23. 6x 2 + 9y 2 = 54 18. 7x 2 + 16y 2 = 112 20. 2x 2 + y 2 = 4 22. 9x 2 + 10y 2 = 90 24. 169x 2 + 25y 2 = 4225
25 ve 26 altrmalar merkezleri xy-dzleminin orijininde olan elipslerin odak ve tepe noktalar hakknda bilgi vermektedir. Her durumda, verilen bilgilerden elipsin standart denklemini bulun. 25. Odaklar: Tepe noktalar: s ; 2, 0 d
A ; 22, 0 B
26. Odaklar: s 0, ; 4 d Tepe noktalar: s 0, ; 5 d
Hiperboller
2734 altrmalarndan her biri bir hiperbol denklemi vermektedir. Her denklemi standart hale getirin ve hiperboln asimptotlarn bulun. Sonra hiperbol izin. iziminizde odaklar ve asimptotlar belirtin. 27. x 2 - y 2 = 1 28. 9x 2 - 16y 2 = 144
10.1 a. Yeni hiperboln odaklarn, tepe noktalarn ve asimpotlarn bulun. b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve asimptotlar iaretleyip, yeni hiperbol izin. 44. (y2@4) + (x2@5) = 1 hiperbol 2 birim aa kaydrlarak s y + 2 d2 x2 = 1. 5 4 hiperbol retiliyor. a. Yeni hiperboln odaklarn, tepe noktalarn ve asimpotlarn bulun. b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve asimptotlar iaretleyip, yeni hiperbol izin. 4548 altrmalar parabol denklemleri verir ve her paraboln ka birim yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan sylemektedir. Yeni paraboln denklemini, yeni tepe noktasn, oda ve dorultman bulun. 45. y2 = 4x, sola 2, aa 3 47. x2 = 8y, saa 1, aa 7 46. y2 = 12x, saa 4, yukar 3 48. x2 = 6y, sola 3, aa 2 61. x 2 + 5y 2 + 4x = 1
Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 62. 9x 2 + 6y 2 + 36y = 0
695
63. x + 2y - 2x - 4y = - 1 64. 4x 2 + y 2 + 8x - 2y = - 1 65. x 2 - y 2 - 2x + 4y = 4 67. 2x 2 - y 2 + 6y = 3 66. x 2 - y 2 + 4x - 6y = 6 68. y 2 - 4x 2 + 16x = 24
Eitsizlikler
xy-dzleminde, koordinatlar 6974 altrmalarndaki eitsizlikleri veya eitsizlik iftlerini salayan blgeleri izin. 69. 9x 2 + 16y 2 144 70. x2 + y2 1 ve 71. x + 4y 4 ve
2 2
4x2 + y2 4 4x2 + 9y2 36 74. x 2 - y 2 1
72. s x 2 + y 2 - 4 ds x 2 + 9y 2 - 9 d 0 73. 4y 2 - x 2 4
Teori ve rnekler
75. Parabolik bir cismin hacmi iin Archimet forml y = s 4h> b 2 dx 2 parabol ve y = h dorusuyla snrlanan blge aada gsterilen cismi oluturacak ekilde y-ekseni etrafnda dndrlyor. Cismin hacminin buna karlk gelen koni hacminin 3@2si olduunu gsterin.
y
49-52 Altrmalar elips denklemleri verir ve her elipsin ka birim yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni elipsin denklemini, yeni tepe noktalarn, odaklar ve merkezi bulun. 49. 50. 51. 52. y2 x + = 1, 6 9 2 x + y 2 = 1, 2 y2 x2 + = 1, 3 2 2 y x2 + = 1, 16 25
2
sola 2, aa 1 saa 3, yukar 4 saa 2, yukar 3 sola 4, aa 5
h b , h 2
y 4h x2 b2
5356 altrmalar hiperbol denklemleri verir ve her hiperboln ka birim yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni hiperboln denklemini, yeni tepe noktalarn, odaklar, merkezi ve asimptotlar bulun. y2 x2 53. = 1, saa 2, yukar 2 5 4 y2 x2 54. = 1, sola 2, aa 1 16 9 55. y 2 - x 2 = 1, y2 56. - x 2 = 1, 3 sola 1, aa 1 saa 1, yukar 3
0 b 2 x
76. Asma kpr kablolar parabol eklinde olur Burada grlen asma kpr kablolar her yatay fit bana w poundluk dzgn bir yk tar. H, kablonun orijindeki yatay gerilimi ise, kablo erisinin dy w = x. H dx denklemini salad gsterilebilir. x = 0 iken y = 0 balang kouluna sahip bu denklemi zerek kablonun bir parabol eklinde durduunu gsterin.
y Kpr kablosu
57-68 altrmalarndaki konik kesitlerin, hangileri uygunsa, merkezini, odaklarn, tepe noktalarn, asimptotlarn ve yaraplarn bulun. 57. x 2 + 4x + y 2 = 12 58. 2x 2 + 2y 2 - 28x + 12y + 114 = 0 59. x 2 + 2x + 4y - 3 = 0 60. y 2 - 4y - 8x - 12 = 0
0
696
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar Gerekten de bunu yapar m? Bulmak iin, Dalgalar merkezleri A ve Bde olan emberler olarak modelleriz.
P(t) rA(t) rB(t) A B
77. (1, 0), (0, 1) ve (2, 2) noktalarndan geen emberin denklemini bulun. 78. (2, 3), (3, 2), ve (4, 3) noktalarndan geen emberin denklemini bulun. 79. Merkezi (2, 1)de olan ve (1, 3) noktasndan geen emberin denklemini bulun. (1.1, 2.8) noktas emberin iinde mi, dnda m, yoksa zerinde midir? 80. (x 2)2 + (y 1)2 = 5 emberinin koordinat eksenlerini kestii noktalardaki teetlerinin denklemlerini bulun (pucu: Kapal trev aln). 81. y 2 = kx, k 7 0 , parabolnn zerindeki bir P noktasndan koordinat eksenlerine paralel dorular izilirse, parabol bu dorular ve koordinat eksenleriyle snrlanan dikdrtgeni iki kk A ve B blgesine bler. a. Bu iki kk blge y-ekseni etrafnda dndrlrse, hacimlerinin oran 4:1 olan cisimler reteceklerini gsterin. b. Blgelerin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen hacimlerin oran nedir?
y y2 kx A B 0 x P
t annda, P noktas Adan rA(t) birim ve Bden rB(t) birim uzaktadr. emberlerin yaraplar sabit bir oranda artt iin, dalgalarn ilerledii hz drA drB = . dt dt olur. Bu denklemden rA rBnin deerinin sabit olduunu ve dolaysyla Pnin odaklar A ve B olan bir hiperbol zerinde bulunmas gerektii sonucunu karn.
82. x = p dorusu zerindeki herhangi bir noktadan y2 = 4px erisine izilen teetlerin dik olduunu gsterin. 83. Kenarlar koordinat eksenlerine paralel olan ve x2 + 4y2 = 4 elipsinin iine yerletirilebilecek en byk alanl dikdrtgenin boyutlarn bulun. Dikdrtgenin alan nedir? 84. 9x2 + 4y2 = 36 elipsiyle snrl blgenin (a) x-ekseni ve (b) y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 85. Birinci blgede x-ekseni, x = 4 dorusu ve 9x2 4y2 = 36 hiperbolyle snrl gensel blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 86. Soldan y-ekseni, sadan x2 y2 = 1 hiperbol, alttan ve stten y = 3 dorularyla snrl blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 87. Alttan y-ekseni ve stten (x2@9) + (y2@16) = 1 elipsiyle snrlanan blgenin ktle merkezini bulun. 88. y2 x2 = 1 hiperbolnn st kolu olan y = 2x 2 + 1, 0 x 22 , erisi x-ekseni etrafnda dndrlerek bir yzey retiliyor. Yzeyin alann bulun. 89. Aadaki resimde grlen dairesel dalga bir dalga tanknn yzeyine nce A, sonra da B noktasnda dokunularak yaplmtr. Dalgalar genilerken, kesiim noktalar bir hiperbol izer gibidir. 90. Parabollerin yanstma zellii Aadaki ekil, y2 = 4px parabol zerindeki tipik bir P(x0, y0) noktasn gstermektedir. L dorusu parabole Pde teettir. Paraboln oda F(p, 0)dadr. Pden saa doru giden L dorusu x-eksenine paraleldir. bnn aya eit olduunu gstererek, Fden Pye giden n L boyunca yanstlacan gstereceiz. Bu eitlii aadaki admlar gerekletirerek dorulayn. a. tan b = 2p@y0 olduunu gsterin. b. tan f = y0@(x0 p) c. tan a = 2p@y0 olduunu gstermek iin tan a = bantsn kullann. tan f - tan b 1 + tan f tan b
10.2 a ve b dar alar olduklarndan, tanb = tana olmas b = a olmasn gerektirir.

y L P(x0, y0) b a f 0 F(p, 0) y0 x 1 A P b L'
Konik Kesitleri Dmerkezlikle Snflandrmak
697
92. Bir hiperbol kurmak Aadaki diyagramlar (isimsiz olarak) Ernerst J. Eckert, Constructions Without Words, Mathematics Magazine, Vol. 66, No. 2, April 1993, sayfa 113te yaynlanmtr. P noktasnn koordinatlarn bularak nasl yapldklarn aklayn.
y y
1 C A P B
y2 4px O D(1, 0) (a)
D(1, 0) (b)
91. Astronom Kepler bir parabol izmek iin bir ipi nasl kulland Bir parabol izmek iin Kepler yntemi (daha modern aralarla) bir T cetveli boyunda bir ip ve kenar paraboln dorultman olarak kullanlabilecek bir masa gerektirir. pin bir ucunu odan bulunmasn istediiniz yere, dier ucunu da T cetvelinin st tarafna ineleyin. Sonra, bir kalemle ipi cetvele yapk olarak tutarak, T cetvelini masann kenarnda kaydrn. T cetveli hareket ettike, kalem bir parabol izleyecektir. Neden?
A P
p
93. Bir paraboln odaktaki genilii y = p dorusunun x2 = 4py (p 0) paraboln birbirinden 4p uzaklktaki iki noktada kestiini gstererek, 4p saysnn paraboln odaktaki genilii olduunu gsterin. 94. s x 2> a2 d - s y 2> b2 d = 1in asimptotlar
x: q
b b b lim a a x - a 2x2 - a2 b = a lim A x - 2x2 - a2 B = 0. x: q
Odak
olduunu gstererek, dorusu ile y = s b> a dx s x 2> a 2 d - s y 2> b 2 d = 1 hiperbolnn sa kolunun st yars arasnda kalan dikey mesafenin 0a yaklatn gsterin. Benzer sonular hiperboln kalan ksmlar ve y = (b@a)x dorular iin de geerlidir.
B Dorultman
10.2

imdi her konik kesiti, konik kesitin dmerkezlii olarak adlandrlan bir say ile ilikilendirmeyi reneceiz. Dmerkezlik konik kesitin cinsini (ember, elips, parabol veya hiperbol) belirler ayrca elips ve hiperboller iin, konik kesitin genel oranlarn belirler.
Dmerkezlik
Merkez-odak uzakl olan c y x2 + 2 = 1, sa 7 bd 2 a b elips denkleminde gzkmedii halde, cyi c = 2a 2 - b 2 . denkleminden belirleyebiliriz. ay sabit tutar ve cyi 0 c a aralnda deitirirsek, ortaya kan elipslerin ekli deiecektir (ekil 10.17). c = 0 (yani a = b) ise, ember olurlar ve c artarken yasslrlar. c = a ise, odak ve tepe noktalar akacak ve elips bir doru parasna dnecektir. cnin aya orann elipsin alabilecei deiik ekilleri tanmlamakta kullanrz. Bu orana elipsin dmerkezlii deriz.
2
698
c0
e0 F1 F1 F2
c 4a 5
e 4 5 F2
F1
ca
e1
F2
EKL 10.17
c, 0dan aya artarken elips bir emberden bir doru parasna dnr.
TANIM Elipsin Dmerkezlii 2 2 s x > a d + s y 2> b 2 d = 1 s a 7 b d elipsinin dmerkezlii

TABLO 10.2 Gezegen yrngelerinin
2a 2 - b 2 c e = a = . a dir. 0.06 0.05 0.01 0.25 Gne sistemindeki gezegenler gnein evresinde, bir odaklar gne olan eliptik yrngelerde dnerler. Yrngelerin ou, Tablo 10.2deki dmer-kezliklerden de grlebilecei gibi neredeyse daireseldir. Pltonun yrngesi e = 0.25 ile e = 0.21 olan Merkrnki gibi olduka dmerkezlidir. Her 409 Dnya gnnde bir gne evresinde dnen yaklak 1 mil geniliindeki karus asteroidinin yrngesel dmerkezlii 0.83tr (ekil 10.18).
dmerkezlikleri Merkr Vens Dnya Mars Jpiter 0.21 0.01 0.02 0.09 0.05 Satrn Urans Neptn Plto
RNEK 1
TARHSEL BYOGRAF
Edmund Halley (16561742)
Halley Kuyruklu Yldz
Halley kuyruklu yldznn yrngesi 36.18 astronomik birim uzunluunda, 9.12 astronomik birim geniliinde bir elipstir (Bir astronomik birim [AU] 149.597.870 km, Dnyann yrngesinin yar asal eksenidir). Dmerkezlii u ekildedir: e = 2s 36.18> 2 d2 - s 9.12> 2 d2 2s 18.09 d2 - s 4.56 d2 2a 2 - b 2 = = L 0.97. a 18.09 s 1> 2 ds 36.18 d
Mars Dnya Vens Mercr
Bir paraboln bir oda bir dorultman varken, her elipsin iki oda ve iki dorultman vardr. Bunlar merkezden a@e uzaklkta asal eksene dik dorulardr. F odak ve D dorultman zerinde Pye en yakn nokta olmak zere, Paraboln zerindeki herhangi bir P noktas iin, PF = 1 PD zellii vardr. Bir elips iin, (1) Denklemi yerine geebilecek denklemlerin PF1 = e PD1, PF2 = e PD2
(2) (1)
Gne
karus
EKL 10.18 karus asteroidinin yrngesi ok fazla dmerkezlidir. Dnyann yrngesi o kadar daireseldir ki, odaklar gnein iinde kalr.
olduklar gsterilebilir. Burada, e dmerkezlik, P elips zerinde herhangi bir nokta, F1 ve F2 odaklar ve D1 ile D2 de dorultmanlar zerinde Pye en yakn noktalardr (ekil 10.19). (2)deki her denklemde, dorultman ve odak birbirini karlamaldr; yani Pden F1e olan uzakl kullanrsak, ayn zamanda Pden elipsin ayn tarafndaki dorultmana olan uzakl da kullanmalyz. x = a@e dorultman F1 = (c, 0)a, x = a@e dorultman da F2 = (c, 0)a karlk gelir. Bir hiperboln dmerkezlii de e = c@a dr, fakat bu sefer c, 2a 2 + b 2 yerine 2 2a - b 2 .ye eittir. Bir elipsin dmerkezliinin aksine, bir hiperboln dmerkezlii 1den byktr.
10.2
y Dorultman 1 x a e b Dorultman 2 x a e
699
Hiperboln Dmerkezlii TANIM 2 2 (x @a ) + (y2@b2) = 1 hiperbolnn dmerkezlii 2a 2 + b 2 c e = a = . a dir. Hem elips hem de hiperbolde, dmerkezlik odaklar arasndaki uzakln tepe noktalar arasndaki uzakla orandr (nk c@a = 2c@2adr).
F1(c, 0) 0 D1 P(x, y)
F2(c, 0) D2 b c ae a
a e
EKL 10.19 (x2@a2) + (y2@b2) = 1 elipsinin odaklar ve dorultmanlar. Dorultman 1, F1 odana, dorultman 2, F2 odana karlk gelir.
odaklar aras uzaklk Dmerkezlik = tepe noktalar aras uzaklk
Bir elipste, odaklar arasndaki mesafe tepe noktalar arasndaki mesafeden daha ksadr ve oran 1den kktr. Bir hiperbolde, odaklar arasndaki mesafe tepe noktalar arasndaki mesafeden daha fazladr ve oran 1den byktr.
RNEK 2
Bir Elipsin Tepe Noktalarn Bulmak
Dmerkezlii 0.8 olan ve odaklar (0, 7)de bulunan bir elipsin tepe noktalarn bulun.
zm
e = c@a olduu iin, tepe noktalar (0, a)dadr. Burada 7 c a = e = = 8.75, 0.8
veya (0, 8.75)tir.
RNEK 3
Bir Hiperboln Dmerkezlii
9x2 16y2 = 144 hiperbolnn dmerkezliini bulun.

Dorultman 1 x a e D1 y Dorultman 2 x a e D2 P(x, y)
zm
Hiperbol denkleminin iki tarafn da 144 ile blerek standart hale getiririz: 16y 2 9x 2 = 1 144 144 ve and y2 x2 = 1. 16 9
a2 = 16 ve b2 = 9 ile, c = 2a 2 + b 2 = 216 + 9 = 5, buluruz, bylece

F1(c, 0) 0 a e a c ae x F2(c, 0)
5 c e = a = . 4 Elipste olduu gibi, x = a@e dorularnn da hiperbol iin dorultman gibi davrandklarn ve PF1 = e PD1 ve PF2 = e PD2
(3)
EKL 10.20 (x2@a2) + (y2@b2) = 1 hiperbolnn odaklar ve dorultmanlar. P hiperboln neresinde olursa olsun, PF1 = e PD1 ve PF2 = e PD2 dir.
olduunu grrz. Burada P hiperbol zerindeki herhangi bir nokta, F1 ve F2 odaklar ve D1 ile D2 dorultmanlar zerinde Pye en yakn noktalardr. Tabloyu tamamlamak iin, bir paraboln dmerkezliini 1 olarak tanmlarz. (1)(3) denklemleri ayn PF = e PD eklindedir.
700
Paraboln Dmerkezlii TANIM Bir paraboln dmerkezlii e = 1dir.
Odak-dorultman denklemi PF = e PD denklemi parabol, elips ve hiperbol u ekilde birletirir. Bir P noktasnn belirli bir F (odak) noktasndan uzaklnn belirli bir dorudan (dorultman) uzaklnn sabit bir kat olduunu varsayn. Yani, e oran sabiti olmak zere,
PF = e PD
(4)
olduunu varsayn. Bu durumda Pnin izledii yol (a) e = 1 ise, bir parabol, (b) e 1 ise, dmerkezlii e olan bir elips ve (c) e 1 ise, dmerkezlii e olan bir hiperboldr (4) Denklemi iinde koordinatlar yoktur ve koordinatlar formuna dntrmeye kalktmzda, enin byklne bal olarak farkl ekillerde dnr. En azndan Kartezyen koordinatlarda byledir. Ancak, Blm 10.8de greceimiz ekilde, kutupsal koordinatlarda, PF = e PD denklemi, enin deerinden bamsz olarak tek bir denkleme dnr, bu denklem o kadar basittir ki, 300 yldr astronomlarn ve uzay bilimcilerinin seimi olmutur. Merkezi orijinde ve odaklar x-ekseninde olan bir hiperboln oda ve ona karlk gelen dorultman verilmise, ekil 10.20deki boyutlar kullanarak eyi bulabiliriz. eyi biliyorsak, aadaki rnekteki gibi, PF = e PD denkleminden hiperboln Kartezyen koordinatlarda bir denklemini kurabiliriz. ekil 10.19daki boyutlar kullanarak merkezleri orijinde ve odaklar x-ekseninde olan elipslerin denklemini de benzer ekilde bulabiliriz.
RNEK 4
Bir Hiperboln Kartezyen Denklemi
Merkezi orijinde ve odaklarndan biri (3, 0)da bulunan ve karlk gelen dorultman x = 1 dorusu olan bir hiperboln Kartezyen denklemini bulun.
zm nce hiperboln dmerkezliini bulmak iin ekil 10.20de gsterilen boyutlar kullanrz. Odak (c, 0) = (3, 0)dadr, dolaysyla c = 3 olur. Dorultman
a x = = 1 dorusudur, dolaysyla a = e e olur. Bu, e = c/a denklemiyle birletiinde, dmerkezlii tanmlar ve c 3 e = = verir, dolaysyla e2 = 3 ve e = 3 a e bulunur.
10.2
y x1 D(1, y) y2 x2 1 3 6
701
eyi bildiimize gre, artk istediimiz denklemi PF = e PD denkleminden kurabiliriz. ekil 10.21in gsterimiyle, PF = e # PD 2s x - 3 d2 + s y - 0 d2 = 23 x - 1 x 2 - 6x + 9 + y 2 = 3s x 2 - 2x + 1 d 2x 2 - y 2 = 6 y2 x2 = 1. 3 6
Denklem (4) e = 23
P(x, y)
0 1
x F(3, 0)
EKL 10.21 rnek 4teki hiperbol ve dorultman.
ALITIRMALAR 10.2
Elipsler
In 18 altrmalarnda, elipsin dmerkezliini bulun. Sonra elipsin odak ve dorultmanlarn bulup, grafiini izin. 1. 16x + 25y = 400 3. 2x + y = 2 5. 3x + 2y = 6 7. 6x 2 + 9y 2 = 54
2 2 2 2 2 2 2 2 2
20. Dorultman x = 9 dorusu ve karlk gelen oda (4, 0) noktas olan 2@3 dmerkezlikli elipsi denklemini bulun. 21. a, b ve c sabitlerinin hangi deerleri 4x 2 + y 2 + ax + by + c = 0 elipsinin x-eksenine teet olmasn ve (1, 2) noktasndan gemesini salar? Elipsin dmerkezlii nedir? 22. Elipslerin yanstma zellii Bir elips asal ekseni etrafnda dndrlerek bir elipsoid retiliyor. Elipsoidin i yzeyi gmle kaplanarak bir ayna yaplyor. Bir odaktan gelen nnn dier odaktan yanstlacan gsterin. Ses dalgalar da byle bir yol izlerler ve bu zellik fsldayan salonlarn yaplmasnda kullanlr (pucu: Elipsi xy-dzleminde standart konumda yerletirin ve elips zerindeki bir P noktasndan iki odaa giden dorularn, elipsin Pdeki teetiyle benzer alar yaptn gsterin).
2. 7x + 16y = 112 4. 2x + y = 4 6. 9x 2 + 10y 2 = 90 8. 169x 2 + 25y 2 = 4225

2
912 altrmalar, merkezleri xy-dzleminin orijininde olan elipslerin odak veya tepe noktalar ile dmerkezliklerini verir. Her durumda, elipsin standart denklemini bulun. 9. Odaklar: s 0, ; 3 d Dmerkezlik: 0.5 11. Tepe noktalar: s 0, ; 70 d Dmerkezlik: 0.1 10. Odaklar: s ; 8, 0 d Dmerkezlik: 0.2 12. Tepe noktalar: s ; 10, 0 d Dmerkezlik: 0.24
1316 altrmalar merkezleri xy-dzleminde olan elipslerin odaklarn ve karlk gelen dorultmanlarn vermektedir. Her durumda, ekil 10.19un koordinatlarn kullanarak elipsin dmerkezliini bulun. Elipsin standart denklemini bulun. 13. Odak:
Hiperboller
2330 altrmalarnda, hiperboln dmerkezliini bulun. Hiperboln odak ve dorultmanlarn bulup, grafiini izin. 23. x 2 - y 2 = 1 25. y - x = 8 27. 8x 2 - 2y 2 = 16 29. 8y - 2x = 16
2 2 2 2
A 25, 0 B
24. 9x 2 - 16y 2 = 144 26. y 2 - x 2 = 4 28. y 2 - 3x 2 = 3 30. 64x 2 - 36y 2 = 2304
14. Odak: 9 25
(4, 0) 16 x = 3
Dorultman:
x =
Dorultman:
15. Odak: s - 4, 0 d Dorultman: x = - 16
16. Odak: A - 22, 0 B Dorultman: x = - 2 22
17. 4@5 dmerkezlikli bir elips izin. Admlarnz aklayn. 18. Pltonun yrngesini lekli olarak izin (dmerkezlik 0.25). Admlarnz aklayn. 19. Bir elipsin asal ve yedek eksenlerinin tepe noktalar (1, 1), (3, 4), (1, 7) ve (1, 4 )tr. Elipsi izin, denklemini standart ekle getirin ve odaklarn, dmerkezliini, dorultmanlarn bulun.
3134 altrmalar, merkezleri xy-dzleminin orijininde olan hiperbollerin dmerkezlikleri ile odak veya tepe noktalarn verir. Her durumda, hiperboln standart denklemini bulun. 31. Dmerkezlik: 3 Tepe noktalar: s 0, ; 1 d 33. Dmerkezlik: 3 Odaklar: s ; 3, 0 d 32. Dmerkezlik: 2 Tepe noktalar: s ; 2, 0 d 34. Dmerkezlik: 1.25 Odaklar: s 0, ; 5 d
702

y P(x, y)
3538 altrmalar merkezleri xy-dzleminin orijininde olan hiperbollerin odaklarn ve karlk gelen dorultmanlarn vermektedir. Her durumda, hiperboln dmerkezliini bulun. Hiperboln standart denklemini bulun. 35. Odak: (4, 0) x = 2 1 2 36. Odak: Dorultman: Dorultman:
A 210, 0 B
x = 22
F1(c, 0)
x F2(c, 0)
37. Odak: s - 2, 0 d Dorultman: x = -
38. Odak: s - 6, 0 d Dorultman: x = -2 42. Eodakl bir elips ve hiperbol Ayn A ve B odaklarna sahip bir elips ve bir hiperboln, aadaki ekilde olduu gibi, kesiim noktalarnda dik alar yaptklan gsterin. (pucu: Hiperbol P noktasnda kesen ve A odandan gelen bir k n hiperbolden sanki dorudan Bden geliyormu gibi yanstlacaktr (Altrma 41). Ayn n elipsten Bden geecek ekilde yanstlr (Altrma 22).)
C
39. Dmerkezlii 3@2 olan bir hiperboln bir oda (1, 3)tedir. Karlk gelen dorultman y = 2 dorusudur. Hiperboln denklemini bulun. T 40. Dmerkezliin bir hiperboln ekline etkisi Dmerkez-lii artarken bir hiperboln grafiine ne olur? Bulmak iin, (x2@a2) (y2@b2) = 1 denklemini a ve b yerine, a ve e cinsinden yeniden yazn. Hiperboln farkl e deerlerinde grafiini izin ve grdklerinizi tanmlayn. 41. Hiperbolerin yanstma zellii Aadaki resimde olduu gibi, hiperbolik bir aynann bir odana ynlendirilen nn dier odaa doru yanstldn gsterin (pucu: Hiperboln Pdeki teetinin PF1 ve PF2 doru paralarnn yapt ann aortay olduunu gsterin).
10.3
Kuadratik Denklemler ve Dnmeler

Bu blmde, A, B ve Cnin hepsi sfr olmamak zere, herhangi bir Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
(1)
y 2xy 9 P(x, y)
denkleminin Kartezyen grafiini inceleyeceiz ve neredeyse her zaman bir konik kesit olduunu gstereceiz. stisnalar grafiin bulunmad veya grafiin iki paralel dorudan olutuu durumlardr. (1) denkleminin grafiklerinin hepsine, eri olsun veya olmasn, kuadratik eri denmesi rutin hale gelmitir
k da i O sen ek
apraz Terimler
Bxy teriminin Blm 10.1deki denklemlerde grnmediini fark etmi olabilirsiniz. Bu byle olmutur, nk konik kesitlerin eksenleri koordinat eksenlerine paralel (hatta onlarla akk) durumdayd. Paralellik olmadnda neler olduunu grmek iin, a = 3 ile odaklar F1(3, 3) ve F2(3, 3)te olan bir hiperboln denklemini yazalm (ekil 10.22). PF1 - PF2 = 2a denklemi PF1 - PF2 = 2s 3 d = 6 olur ve 2s x + 3 d2 + s y + 3 d2 - 2s x - 3 d2 + s y - 3 d2 = ; 6. bulunur. Kklerden birinin yerini deitirir, karesini alr, kalan karekk zer ve yine karesini alrsak, denklem, (1) denkleminin sadece apraz teriminin bulunduu
F2(3, 3) p4 0 F1(3, 3) x
EKL 10.22 2xy = 9 hiperbolnn odak ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlk bir a yapar.
(2) 2xy = 9 haline indirgenir. (2) denklemindeki hiperboln asimptotlar x ve y-eksenleridir ve odak ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlk bir a yapar. Bu rnekte olduu gibi,
10.3
y
703
y'
P(x, y) (x', y')
x'
M' a M x
(1) denkleminde bulunan apraz terim ancak koniin eksenleri eildiinde ortaya kar. Bir konik denkleminden xy terimini yok etmek iin, koniin eksenlerindeki eilmeyi ortadan kaldracak ekilde, koordinat eksenlerini dndrrz. Dndrme iin kullandmz denklemler aadaki gibi tretilmektedir. Orijin etrafnda bir a asyla saat ynnn tersine bir dnmeyi gsteren ekil 10.23n gsterimiyle, x = OM = OP cos s u + a d = OP cos u cos a - OP sin u sin a
(3)
u O
y = MP = OP sin s u + a d = OP cos u sin a + OP sin u cos a . olur. OP cos u = OM = x ve OP sin u = MP = y olduu iin, (3) denklemi aadaki hale dnr.
EKL 10.23 Orijin etrafnda a asyla saat ynnn tersine bir dnme.
Koordinat Eksenlerini Dndrme Denklemleri x = x cos a - y sin a y = x sin a + y cos a

(4)
RNEK 1
Bir Hipermol in Bir Forml Bulmak
x- ve y-eksenleri orijin etrafnda p@4 radyanlk bir ayla dndrliyor. Yeni koordinatlarda 2xy = 9 hiperbolnn denklemini bulun.
zm
cos p> 4 = sin p> 4 = 1> 22, olduundan, (4) denkleminden x = x - y 22 , y = x + y 22
x'
y'
y' 9 2 x' 9
2
ifadelerini 2xy = 9 denkleminde yerine koyar ve 2a

2xy 9 x
x - y 22
ba
x + y 22
b = 9
x2 - y2 = 9 y2 x2 = 1. 9 9 elde ederiz. ekil 10.24e bakn.
p4
3
EKL 10.24 rnek 1deki hiperbol (x ve y yeni koordinatlardr).
(4) Denklemlerini (1) kuadratik denklemine uygularsak, yeni bir kuadratik denklem elde ederiz:
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F= 0 (5)
704
Yeni ve eski katsaylar arasndaki iliki aadaki denklemlerle verilir: A = A cos2 a + B cos a sin a + C sin2 a B = B cos 2a + s C - A d sin 2a C = A sin2 a - B sin a cos a + C cos2 a D = D cos a + E sin a E = - D sin a + E cos a F = F . Bu denklemler, baka eylerin yansra, ie iinde apraz terimin bulunduu (B 0) bir eri denklemiyle balarsak, iinde apraz terimin bulunmad (B = 0) bir denklem reten bir a dnme as bulabileceimizi syler. ay bulmak iin, (6)daki ikinci denklemde B = 0 alr ve ortaya kan B cos 2a + (C A) sin 2a = 0 denkleminden ay zeriz. Pratikte bu ay aadaki iki denklemden birinden belirlemek anlamna gelir. Dnme As cot 2a =
2
(6)
A - C B
veya or
tan 2a =
B . A - C
(7)
RNEK 2
2a 1
Bir Dnme As Bulmak

2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0
Koordinat eksenleri bir a asyla dndrlerek

-1
EKL 10.25 2a = cot (1> 13) p@3 olarak tanmlar (rnek 2).
erisi iin apraz terimi olmayan bir denklem oluturulacaktr. ay ve yeni denklemi bulun. 2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0 denkleminde A = 2, B = 23 , ve C = 1dir. Bu deerleri (7) denkleminde yerine koyarak ay buluruz:
zm
y'
y' 2 0 x' 2 4
2
y
1
2x2 3 xy y2 10 0 x' 10
cot 2a =
A - C 2 - 1 1 = = . B 23 23
2
5 5
ap 6
ekil 10.25teki dik genden, ann uygun bir seiminin 2a = p@3 olduunu grrz, bu yzden a = p@6 alrz. (6) denklemlerinde, a = p@6, A = 2, B = 23, C = 1, D = E = 0 ve F = 0 yazmak A = 5 , 2 B = 0, C = 1 , 2 D = E = 0, F = - 10.
2
10
verir. Bu durumda (5) denklemi y2 5 2 x2 1 x + y 2 - 10 = 0, veya or + = 1. 2 2 4 20 verir. Eri odaklar yeni y-ekseninde olan bir elipstir. (ekil 10.26).
EKL 10.26
rnek 2deki konik kesit.
10.3
705
Kuadratik Denklemlerin Olas Grafikleri

Artk genel kuadratik denklemlerin grafiklerine dneceiz. Her zaman eksenleri dndrerek apraz terimlerden kurtulabileceimiz iin, bunun yaplm olduunu ve denklemimizin eklinin Ax2 + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 olduunu varsaymakla genellikten bir ey kaybetmeyiz. (8) denkleminin temsil ettii farkl durumlar aada sralanmtr. (a) A = C 0 ise bir emberi, (zel durumlar: grafik bir noktadr veya grafik yoktur; (b) (8) denklemi bir deikende kuadratik, dierinde lineerse bir parabol; (c) A ve Cnin ikisi de pozitif veya ikisi de negatifse bir elipsi (zel durumlar: daireler, tek bir nokta veya grafiin bulunmamas); (d) A ve Cnin iaretleri ztsa bir hiperbol (zel durum: bir ift kesien doru); (e) A ile C sfr ve D ve Enin en azndan birisi sfrdan farklysa, bir doruyu; (f) (8) denkleminin sol taraf iki lineer arpann arpm eklinde ayrabiliyorsa, bir veya iki doruyu rnekler iin Tablo 10.3e bakn.
TABLO 10.3 Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 Kuadrarik Eri rnekleri (8)
A ember Parabol Elips Hiperbol Tek doru (hala bir konik kesit) Kesien dorular konik kesit) Paralel dorular deil) Nokta Grafik yok 1
C 1 1 9 -1
F -4
Denklem x2 + y2 = 4 y 2 = 9x 4x 2 + 9y 2 = 36 x2 - y2 = 1 x2 = 0
Grler A = C; F 6 0 yye gre kuadratik, xe gre lineer A, C nin iaretleri ayn, A Z C; F 6 0 A, Cnin iaretleri farkl y-ekseni s x - 1 ds y + 1 d = 0, eklinde ayrr, x = 1, y = - 1 s x - 1 ds x - 2 d = 0, eklinde ayrr, x = 1, x = 2 Orijin Grafik yok
-9 - 36 -1
4 1 1 1
-1
-1
xy + x - y - 1 = 0
-3
x 2 - 3x + 2 = 0
1 1
1 1
x2 + y2 = 0 x2 = -1
Diskriminant Testi
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0
(9)
Denkleminin ne eit bir konik kesidi temsil ettiini bulmak iin, denkleminden xy-terimini atmamz gerekmez. stediimiz tek bilgi buysa, aadaki testi uygulayabiliriz.
706
Grm olduumuz gibi, B 0 ise, koordinat eksenlerini cot 2a = A - C B

(10)
denklemini salayan bir a as ile dndrmek (9) denklemini apraz terimi olmayan Ax2 + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denklemine denk ekle sokacaktr. Artk, (11) denkleminin grafii (gerek veya dejenere) (a) A veya C = 0, yani AC = 0 ise parabol; (b) A veya Cnn iaretleri ayn, yani AC 0 ise elips; (c) A veya Cnn iaretleri farkl, yani AC 0 ise hiperbol Ayrca (6) denklemlerinden, herhangi bir eksen dnmesi iin B2 4AC = B2 4AC
(12) (11)
olduu dorulanabilir. Bu, B2 4ACnin dnmeden etkilenmediini gsterir. Ama, (10) denklemiyle verilen a asyla dndrrsek, B sfr olur, ve B2 4AC = 4AC elde ederiz. Eri AC = 0 ise bir parabol, AC > 0 ise bir elips ve AC 0 ise bir hiperbol olduu iin, B2 4AC = 0 iken eri bir parabol, B2 4AC 0 iken bir elips ve B2 4AC 0 iken bir hiperbol olmaldr. B2 4AC saysna (9) denkleminin diskriminant denir.
Diskriminant Testi Arada bir dejenere durumlarnda ortaya kabileceini kabul ederek, Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin grafii, (a) B2 4AC = 0 ise bir parabol, (b) B2 4AC 0 ise bir elips, (c) B 2 - 4 AC 7 0. B2 4AC 0 ise bir hiperbol olur.
RNEK 3
Diskriminant Testini Uygulamak
(a) 3x 2 - 6xy + 3y 2 + 2x - 7 = 0 bir parabol temsil eder, nk B2 4AC = (6)2 4 3 3 = 36 36 = 0dr (b) x 2 + xy + y 2 - 1 = 0 bir elipsi temsil eder, nk B2 4AC = (1)2 4 1 1 = 3 0dr (c) xy y2 5y + 1 = 0 bir hiperbol temsil eder, nk B2 4AC = (1)2 4(0)(1) = 1 0dr
10.3
(cos u, sin u) m3a3's
LEKL DEL
707
TEKNOLOJ KULLANMAK
Hesap Makineleri Sins ve Kosinsleri Hesaplamak iin Dndrmeleri Nasl Kullanrlar?
m2a2's
1 m1a1's u 0 1 (1, 0)
Baz hesap makineleri keyfi alarn sins ve kosinslerini hesaplamak iin dndrmeler kullanrlar. lem u ekilde gider: Hesap makinesinde depolanm olarak 1. on civarnda a, mesela a1 = sin-1s 10 -1 d,
x
a2 = sin-1s 10 -2 d,
a10 = sin-1s 10 -10 d ,
2.
EKL 10.27 0 ile 2p arasndaki bir u asnn sins ve kosinsn hesaplamak iin, hesap makinesi (1, 0) noktasn birim emberde uygun bir konuma yerletirir ve ortaya kan koordinatlar gsterir.
ve yirmi say, yani a1, a2, , a10 alarnn kosins ve sinsleri
bulunur. Keyfi bir u asnn sins ve kosinsn hesaplamak iin, hesap makinesine uy (radyan olarak) gireriz. Hesap makinesi, uya 2pnin katlarn ekleyerk veya kararak, u yerine 0 ile 2p arasnda sins ve kosins unnkiyle ayn olan ay koyar (aya u demeye devam edeceiz). Sonra hesap makinesi uy a1in katlarnn (tekrarlanmadan olabildiince ok) bir toplam art a2nin katlarnn (yine olabildiince ok) bir toplam art art a10un katlarnn bir toplam olarak yazar. Bu u L m1a1 + m2a2 + + m10a10 . verir. Hesap makinesi daha sonra (1, 0) noktasn a1in m1 kopyas (arka arkaya m1 kere a1 as) art a2nin m2 kopyas, vb. kadar dndrr ve a10un m10 kopyas kere dndrerek bitirir (ekil 10.27). (1, 0)n birim ember zerindeki son konumu hesap makinesinin (cosu, sinu) iin verdii deerlerdir.
ALITIRMALAR 10.3
Diskriminant Kullanmak
116 altrmalarndaki denklemlerin parabol m, elips mi, yoksa hiperbol m, temsil ettiklerini belirlemek iin B2 4AC diskriminantn kullann. 1. x 2 - 3xy + y 2 - x = 0 2. 3x 2 - 18xy + 27y 2 - 5x + 7y = - 4 3. 3x 2 - 7xy + 217 y 2 = 1 4. 2x 2 - 215 xy + 2y 2 + x + y = 0 5. x 2 + 2xy + y 2 + 2x - y + 2 = 0 6. 2x 2 - y 2 + 4xy - 2x + 3y = 6 7. x 2 + 4xy + 4y 2 - 3x = 6 8. x 2 + y 2 + 3x - 2y = 10 9. xy + y 2 - 3x = 5 10. 3x 2 + 6xy + 3y 2 - 4x + 5y = 12 11. 3x 2 - 5xy + 2y 2 - 7x - 14y = - 1 12. 2x 2 - 4.9xy + 3y 2 - 4x = 7 13. x - 3xy + 3y + 6y = 7 14. 25x 2 + 21xy + 4y 2 - 350x = 0 15. 6x 2 + 3xy + 2y 2 + 17y + 2 = 0 16. 3x 2 + 12xy + 12y 2 + 435x - 9y + 72 = 0
2 2
Koordinat Eksenlerini Dndrmek

1726 altrmalarnda verilen denklemi, iinde apraz (xy) terimi olmayan bir denkleme dntrmek iin koordinat eksenlerini dndrn. Sonra denklemin grafiini tanmlayn. (Yeni denklemler kullandnz dndrmenin bykl ve ynne gre deiecektir.) 17. xy = 2 20. x 2 - 23 xy + 2y 2 = 1 22. 3x 2 - 2 23 xy + y 2 = 1 23. 22 x 2 + 2 22 xy + 22 y 2 - 8x + 8y = 0 24. xy - y - x + 1 = 0 25. 3x 2 + 2xy + 3y 2 = 19 26. 3x 2 + 4 23 xy - y 2 = 7 27. 14x 2 + 16xy + 2y 2 - 10x + 26,370y - 17 = 0 . denkleminden apraz terimi kaldrmak iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ann sins ve kosinsn bulun. Dndrmeyi gerekletirmeyin. 18. x 2 + xy + y 2 = 1 21. x 2 - 2xy + y 2 = 2 19. 3x 2 + 2 23 xy + y 2 - 8x + 8 23 y = 0
708
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 40. Dejenere konik Dejenere olmayan herhangi bir Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 konik kesitinde aadaki zelliklerin hepsi bulunur mu? a. Orijine gre simetriktir. b. (1, 0) noktasndan geer. c. (2, 1) noktasnda y = 1 dorusuna teettir. Yantlarnz aklayn. 41. (4) dnme denklemlerinde her a as seimi iin, x2 + y2 = a2 denkleminin x2 + y2 = a2 olacan gsterin. 42. A = C olduunda, eksenlerin p@4lk bir ayla dnmesinin (1) denkleminden xy-terimini yok edeceini gsterin. 43. a. x 2 + 4xy + 4y 2 + 6x + 12y + 9 = 0 denkleminin bir elipsi mi, bir parabol m, yoksa bir hiperbol m temsil ettiini belirleyin. b. (a)daki denklemin grafiinin 2y = x 3 dorusu olduunu gsterin. 44. a. 9x 2 + 6xy + y 2 - 12x - 4y + 4 = 0 denkleminin bir elipsi mi, bir parabol m, yoksa bir hiperbol m temsil ettiini belirleyin. b. (a)daki denklemin grafiinin y = 3x + 2 dorusu olduunu gsterin. 45. a. xy + 2x y = 0 erisi ne tip bir konik kesittir? b. xy + 2x y = 0 denkleminden yyi zn ve eriyi xin rasyonel bir fonksiyonunun grafii gibi izin. c. y = 2x dorusuna paralel ve eriye normal dorularn denklemlerini bulun. iziminize bu dorular ekleyin. 46. Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denklemi iin aada verilen ifadeleri ispatlayn veya kart rnekler bulun. a. AC 0 ise, grafik bir elipstir. b. AC 0 ise, grafik bir hiperboldr. c. AC 0 ise, grafik bir hiperboldr. 47. Elipsler iin ho bir alan forml B2 4AC negatifse, Ax 2 + Bxy + Cy 2 = 1 denklemi bir elipsi temsil eder. Elipsin yar eksenleri a ve b ise, alan pabdir (standart forml). Alann ayrca 2p> 24AC - B 2 . ile verildiini de gsterin. (pucu: xy-teriminden kurtulmak iin koordinat eksenlerini dndrn ve yeni denkleme (12) denklemini uygulayn. 48. Dier invaryantlar Orijin etrafndaki bir dnmeden sonra B2 4ACnin B2 4ACye eit olmas durumunu, kuadratik bir denklemin diskriminantnn, denklemin bir invariyant olduunu syleyerek tanmlarz. (6) denklemlerini kullanarak
28. 4x 2 - 4xy + y 2 - 8 25 x - 16 25 y = 0 . denkleminden apraz terimi kaldrmak iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ann sins ve kosinsn bulun. Dndrmeyi gerekletirmeyin T 1726 altrmalarndaki konik kesitler, cot 2a veya tan 2ay biliyorsak, 2ay tanmlayabileceimiz ve bildiimiz genlerden sin a ve cos ay hesaplayabileceimiz anlamnda ho dnme alar olacak ekilde seilmilerdir. 2934 altrmalarnda, verilen denklemi iinde apraz terim bulunmayan kuadratik bir denkleme dntrmek iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ay bir hesap makinesi ile bulun. Sonra sin a ve cos ay 2 basamak hassaslkla hesaplayn ve (6) denklemini kullanarak yeni denklemin katsaylarn bir basamak hassalkla bulun. Her durumda, konik kesitin bir elips mi, hiperbol m, yoksa bir parabol m olduunu belirleyin. 29. x 2 - xy + 3y 2 + x - y - 3 = 0 30. 2x 2 + xy - 3y 2 + 3x - 7 = 0 31. x 2 - 4xy + 4y 2 - 5 = 0 32. 2x 2 - 12xy + 18y 2 - 49 = 0 33. 3x 2 + 5xy + 2y 2 - 8y - 1 = 0 34. 2x 2 + 7xy + 9y 2 + 20x - 86 = 0
Teori ve rnekler
35. Orijin etrafnda 90lik bir dndrmenin aadaki konik kesitlere etkisi nedir? Her durumda yeni denklemi verin. b. (x2@a2) (y2@b2) = 1 hiperbol c. x 2 + y 2 = a 2 emberi d. y = mx dorusu e. y = mx + b dorusu 36. Orijin etrafnda 180lik bir dnmenin aa konik kesitlere etkisi nedir? Her durumda yeni denklemi verin. b. (x2@a2) (y2@b2) = 1 hiperbol c. x 2 + y 2 = a 2 emberi d. y = mx dorusu e. y = mx + b dorusu 37. xy = a hiperbol xy = 1 hiperbol, bilim ve matematikte sk grlen xy = a eklindeki bir ok hiperbolden biridir. a. Koordinat eksenlerini 45lik bir ayla dndrerek xy = 1 denklemini iinde xy-terimi bulunmayan bir denkleme dntrn. Yeni denklem nedir? b. Ayn eyi xy = a denklemi iin de yapn, 38. xy = 2 hiperbolnn dmerkezliini bulun. 39. AC 0 ise, Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin grafii hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. a. s x 2> a 2 d + s y 2> b 2 d = 1 s a 7 b d elipsi a. s x 2> a 2 d + s y 2> b 2 d = 1 s a 7 b d elipsi
10.4 A + C = A + C ve D2 + E2 = D2 + E2 olduu anlamnda, (a) A + C ve (b) D2 + E2 saylarnn da invariyant olduklarn gsterin. Eksenleri dndrrken, saysal hatalar kontrol etmek iin bu denklemleri kullanabiliriz.
Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid
709
49. B2 4AC = B2 4ACnin bir ispat. (6) denklemlerini kullanarak orijin etrafndaki herhangi bir dnme iin B2 4AC = B2 4AC olduunu gsterin.
10.4

Kartezyen dzlemde paramertrik denklemleri ile tanmlanm eriler ve trevlerinin hesaplanmas Blm 3.5te tantlmt. Orada, dorularn, emberlerin ve elipslerin parametrelenmesi allmt. Bu blmde parabollerin, hiperbollerin, sikloidlerin, brakistokronlarn ve tatokronlarn parametrelenmesini reneceiz.
Paraboller ve Hiperboller
Blm 3.5te, bir paracn y = x2 parabolnn sa kolu boyunca hareketini tanmlamak iin x = 2t, y = t, t 7 0
parametrizasyonunu kullanmtk. Aadaki rnekte btn paraboln parametrizasyonunu elde ediyoruz.
RNEK 1
Bir Tam Parabol

x = t, y = t 2, -q 6 t 6 q.
xy-dzleminde hareket eden bir paracn P(x, y) konumu denklemleri ve parametre aral ile verilmektedir. Paracn yolunu tanmlayn ve hareketini aklayn.
y x2 (2, 4) t 2 P(t, t1 (1, 1) 0 x t2)
zm
x = t ve y = t2 denklemlerinden tyi yok edip y = (t)2 = x2
elde ederek yolu belirleriz. Paracn konumunun koordinatlar y = x2 denklemini salar, dolaysyla parack bu eri boyunca hareket eder. Blm 3.5teki rnek 10un aksine, burada parack btn parabol kat etmektedir. t - q dan q a doru ilerlerken, parack sol taraftan aa iner, orijinden geer ve sa taraftan yukar kar (ekil 10.28).
EKL 10.28 x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q ile tanmlanan yol y = x2 parabolnn tamamdr (rnek 1).
RNEK 2
x2 - y2 = 1 Hiperbolnn Sa Kolunun Bir Parametrizasyonu

p p 6 t 6 . 2 2
t anndaki P(x, y) konumu x = sec t, y = tan t, -
ile verilen paracn hareketini tanmlayn.
710

zlenmeyen dal y x2 y2 1 P(sec t, tan t)
0t p 2
zm
sec t = x,
1 0 t0 1 x p t0 2
tan t = y
denklemlerinden tyi yok ederek Pnin koordinatlar iin bir Kartezyen denklem buluruz. Bunu sec2t tan2 t = 1 bantsyla gerekletiririz ve x2 y2 = 1 buluruz. Paracn (x, y) koordinatlar x2 y2 = 1 denklemini saladklar iin, hareket bu hiperboln zerinde bir yerlerde geekleir. t, p@2 ile p@2 arasnda deiirken, x = sec t pozitif kalr ve y = tan t, - q ile q arasnda deiir, dolaysyla P hiperboln sa kolunu kat eder. t 0 iken kolun alt yarsndan gelir, t = 0da (1, 0)a ular ve t , p@2ye doru artarken birinci blgenin iine ilerler (ekil 10,29).
EKL 10.29 x = sec t, y = tan t denklemleri ve p@2 t p@2 aral x2 y2 = 1 hiperbolnn sa kolunu tanmlar (rnek 2).
Sikloidler
Sarkal bir saatte, sarkacn ucundaki gez dairesel bir yay izleyerek sallanyorsa, sallanmann frekans sallanmann genliine bal olur. Bu, saat iin bir problem tekil eder. Sallanma ne kadar genise, gezin merkeze dnmesi o kadar uzun srer. Gezin bir sikloid izleyerek sallanmas salanrsa, byle olmaz. 1673te, Christiaan Huygens, gezi bir sikloid zerinde (rnek 3te tanmlanan eri) sallanacak bir sarkal saat tasarlad. Gezi, merkezden uzaklatka yukar ekilmesine neden olan koruyucularla snrl ince bir tele ast (ekil 10,30).
TARHSEL BYOGRAF
Christiaan Huygens (16291695)
RNEK 3
Koruyucu sikloid Koruyucu sikloid
Bir Sikloidi Parametrelemek
Yarap a olan bir tekerlek yatay bir doru zerinde ilerlemektedir. Tekerlein evresi zerindeki bir P noktasnn izledii yolun parametrik denklemlerini bulun. Bu yola sikloid denir.
zm Doruyu x-ekseni olarak alr, tekerlekte bir P noktas iaretler, tekerlein hareketini P orijindeyken balatr ve tekerlei saa doru yuvarlarz. Parametre olarak, tekerlein dnm olduu t asn (radyan olarak) alrz. ekil 10.31, ksa bir sre sonra, taban orijinden at birim uzaklkta olan tekerlei gstermektedir. Tekerlein merkezi (at, a)dadr ve Pnin koordinatlar
Sikloid
EKL 10.30 Huygensin sarkal saatinde sarkacn ucu bir sikloid zerinde salnr, bu nedenle frekans genlikten bamszdr.
y
P(x, y) (at a cos u, a a sin u) a u C(at, a) M
x = at + a cos u ,
y = a + sin u
olarak bulunur. uy t cinsinden ifade etmek iin t + u = 3p@2 olduunu gzlemler ve 3p u = - t. 2 buluruz. Bu cos u = cos a 3p - t b = - sin t, 2 sin u = sin a y = a a cos t 3p - t b = - cos t . 2
at
verir. Aradmz denklemler x = at a sin t ,
EKL 10.31 Yuvarlanan tekerlein zerindeki P(x, y) noktasnn t asndaki konumu (rnek 3).
denklemleridir. Bunlar genellikle a dar alnarak yazlrlar: x = a(t sin t), y = a(1 cos t)
(1)
ekil 10,32 sikloidin ilk yayn ve sonrakinin bir ksmn gstermektedir.
10.4
y
(x, y) t a
O
711
Brakistronlar ve Totokronlar
ekil 10,32yi tersine evirirsek, (1) denklemi hala geerli olur ve ortaya kan erinin (ekil 10,33) ilgin iki fiziksel zellii vardr. Birincisi orijin O ve ilk yayn dibindeki B noktas ile ilgilidir. Bu noktalar birletiren btn dzgn erilerin arasnda, yerekimi kuvvetinin etkisine maruz srtnmesiz bir boncuun Odan Bye en hzl gidecei eri sikloiddir. Bu, sikloidi bir brakistokron veya bu noktalar iin en ksa zamanl erisi yapar. kinci zellik, boncuu erinin herhangi bir yerinden Bye doru gitmek zere braktnzda, boncuun Bye varmas iin ayn miktarda zaman geeceidir. Bu sikloidi bir totokron veya O ve B iin bir e zaman erisi yapar. O ve Byi birletiren baka brakistokronlar var mdr, yoksa sikloid tek midir? Bunu aadaki ekilde matematiksel bir soru olarak formle edebiliriz. Balangta, boncuun kinetik enerjisi, hz sfr olduu iin, sfrdr. Boncuu (0, 0)dan dzlemdeki baka bir (x, y) noktasna ilerletmek iin yerekiminin yapt i mgydir ve bu kinetik enerjideki deiime eit olmaldr: mgy = 1 1 my 2 - ms 0 d2 . 2 2 y = 22gy .
B(ap, 2a)
2pa
EKL 10.32 t 0 iin x = a(t sin t), y = a(t cos t) sikloidi.
O a 2a
2a
pa
2pa
P(at a sin t, a a cos t)
Bylece, boncuun (x, y)ye ulatndaki hz olmaldr. Yani, ds = 22gy dt veya dt = ds =

ds boncuun izledii yolun yay uzunluu diferansiyelidir.
EKL 10.33 Ters dnm bir sikloid zerinde yerekiminin etkisindeki hareketi incelemek iin, ekil 10.32yi ters eviririz. Bylece y-ekseni yerekimi kuvvetinin ynn gsterir ve y-eksenini aa doru pozitif yapar. Sikloidin denklemleri ve parametre aral hala x = a(t sin t) y = a(t sin t), t 0 ile verilir. Ok artan t ynn gstermektedir.
. 22gy 22gy olmaldr. Boncuun 0dan B(ap, 2a)ya kadar belirli bir y = (x) yolu boyunca kaymas iin gereken zaman T
x = ap
21 + s dy> dx d2 dx
Tf =
x=0 L
1 + s dy> dx d2 dx . 2gy B
(2)
kadardr. Hangi y = (x) erileri, eer varsa, bu integralin deerini minimize eder? lk bakta, O ve Byi birletiren dorunun en ksa zaman vereceini dnebiliriz, ama belki de vermez. Hznn daha fazla olmas iin balangta boncuun dikey olarak dmesini salamakta yarar olabilir. Daha yksek bir hzla, boncuk daha uzun bir yol gidebilir ve yine de Bye daha erken varabilir. Gerekten de, doru fikir budur. Varyasyon hesab olarak bildiimiz bir matematik kolundan gelen zm Odan Bye giden orijinal sikloidin O ve B iin tek brakistokron olduudur. Brakistokron probleminin zm u andaki bilgimizin ok ilerisinde olduu halde, hala neden sikloidin bir totokron olduunu gsterebiliriz. Sikloid iin, (2) denklemi
x = ap
Tcycloid =
x=0 L t=p
dx 2 + dy 2 B 2gy
(1) denklemlerinden, dx = a(1 cos t) dt, dy = a sin t dt ve y = a(1 cos t)
t=0 L p
a 2s 2 - 2 cos t d dt B 2gas 1 - cos t d
= halini alr.
a a g dt = pA g . A 0 L
712
Yani, srtnmesiz boncuun, Oda durgun durumdan harekete brakldktan sonra, sikloidden Bye kaymas iin gereken zaman p 2a> g .dir. Boncuun hareketini Odan balatmak yerine, sikloid zerinde daha aada bir noktadan, t0 0 parametre deerine karlk gelen (x0, y0)dan balattmz varsayalm. Boncuun sikloid zerindeki daha sonraki bir (x, y) noktasndaki hz y = 22g s y - y0 d = 22ga s cos t0 - cos t d .
p
y = a s 1 - cos t d
olur. Buna gre, boncuun (x0, y0)dan Bye kaymas iin gereken zaman T =
p a 2s 2 - 2 cos t d 1 - cos t a dt = g cos t0 - cos t dt 2 ga s cos t cos t d A L 0 t0 B t0 A L
a Ag a Ag a Ag
2 2 t0 B s 2 cos s t0> 2 d - 1 d - s 2 cos s t> 2 d - 1 d L p t0 2cos2 s t0> 2 d - cos2 s t> 2 d L t=p
2 sin2 s t> 2 d
dt
sin s t> 2 d dt
- 2 du
2 2 t=p t = t0
t = t0 2a - u L
u = cos s t> 2 d - 2 du = sin s t> 2 d dt c = cos s t0> 2 d
= 2
O A B C x
a u c - sin-1 c d g A
= 2
cos s t> 2 d p a c - sin-1 d g cos s t0> 2 d t0 A
= 2
a a s - sin-1 0 + sin-1 1 d = p g . Ag A
EKL 10.34 Sikloid zerindeki O, A ve C noktalarndan ayn zamanda harekete balayan boncuklar Bye ayn zamanda varrlar.
Bu tamamen boncuun Odan Bye kaymas iin gereken zamandr. Boncuun Bye varmas, nerden balarsa balasn, ayn miktarda zaman gerektirmektedir. Ayn anda ekil 10,34teki O, A ve C noktalarndan harekete balayan boncuklar Bye ayn zamanda varacaklardr. Huygensin sarkal saatinin, sallanmann genliinden bamsz olmasnn nedeni budur.
ALITIRMALAR 10.4
Koniklerin Parametrik Denklemleri
112 altrmalar, xy-dzleminde hareket eden bir paracn parametrik denklemlerini ve parametre aralklarn vermektedir. Paracn izledii yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin. Kartezyen denklemin grafiini izin. (Grafikler kullanlan denkleme gre deiecektir.) Grafiin, paracn kat ettii parasn ve hareket ynn belirtin. 1. x = cos t, 3. x = 4 cos t, 4. x = 4 sin t, 5. x = t, y = sin t, 0 t p y = cos s 2p s 1 - t dd; 0 t p 0 t 2p 0 t 1 2. x = sin s 2p s 1 - t dd, 6. x = sec2 t - 1, 7. x = - sec t, 8. x = csc t, 9. x = t, 10. x = t ,
2
y = tan t;
y = tan t; y = cot t;
4
- p> 2 6 t 6 p> 2
- p> 2 6 t 6 p> 2
0 6 t 6 p 0 t 2
y = 24 - t 2; y = 2t + 1;
11. x = - cosh t, 12. x = 2 sinh t,
t 0 -q 6 t 6 q y = 2 cosh t; - q 6 t 6 q y = sinh t;
y = 5 sin t; y = 5 cos t; t 0
y = 2t;
13. Hiposikloidler Bir ember sabit bir emberin i tarafnda yuvarlanrsa, yuvarlanan emberin evresi zerindeki herhangi bir P noktas bir hiposikloid tanmlar. Sabit ember x2 + y2 = a2, yuvarlanan emberin yarap b ve izleme noktas Pnin balang noktas A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseninden emberlerin merkezlerini birletiren doruya olan u asn parametre olarak kullanarak
10.4 hiposikloidin parametrik denklemini bulun. zel olarak, aadaki ekilde olduu gibi, b = a@4 ise, hiposikloidin x = a cos3 u, asteroidi olduunu gsterin.
y
713
y = a sin3 u
18. x = 2 cos t, y = sin t, 0 t 2p elipsi zerinde bulunan ve (3@4, 0) noktasna en yakn olan noktay bulun (pucu: tnin bir fonksiyonu olan uzakln karesini minimize edin). T Grafik Aratrmalar Bir parametrik denklem grafik iziciniz varsa, aadaki denklemlerin grafiklerini verilen aralklarda izin. 19. Elips x = 4 cos t, y = 2 sin t a. 0 t 2p c. - p> 2 t p> 2 . b. 0 t p
u O
C b P A(a, 0)
20. Hiperbol kolu x = sec t, (1@cos (t) olarak girin), y = tan t (sin (t)@cos(t) olarak girin) a. - 1.5 t 1.5 c. - 0.1 t 0.1 . 21. Parabol x = 2t + 3, y = t 2 - 1, -2 t 2 22. Sikloid x = t sin t, y = 1 cos t a. 0 t 2p c. p t 3p . 23. Ho bir eri (bir deltoid) b. 0 t 4p b. - 0.5 t 0.5
14. Hiposikloidler hakknda daha fazla ey Aadaki ekil, 2a yarapl bir emberin i tarafna teet olan a yarapl bir emberi gstermektedir. ekilde teet noktas olarak gsterilen P noktas kk embere baldr. Kk ember byk emberin i tarafnda yuvarlanrken, Pnin izledii yol nedir?
x = 2 cos t + cos 2t,
y = 2 sin t - sin 2t;
0 t 2p
x ve ynin denklemlerinde 2 yerine 2 alrsanz ne olur? Yeni denklemlerin grafiini izin ve grn. 24. Daha da ho bir eri 15. Aadaki ekilde, N noktas y = a dorusu boyunca ilerlerken, P , OP = MN olacak ekilde ilerlemektedir. Pnin koordinatlarnn parametrik denklemlerini ON dorusunun pozitif x-ekseniyle yapt t asnn fonksiyonlar olarak bulun.
y
A(0, a) N M t P O
x = 3 cos t + cos 3t,
y = 3 sin t - sin 3t;
0 t 2p
x ve y denklemlerinde 3 yerine 3 yazarsanz ne olur? Yeni denklemlerin grafiini izin ve grn. 25. gzel eri a. Episikloid x = 9 cos t - cos 9t, b. Hiposikloid x = 8 cos t + 2 cos 4t, y = 8 sin t - 2 sin 4t; 0 t 2p y = 9 sin t - sin 9t; 0 t 2p
c. Hipotrokoid x = cos t + 5 cos 3t, y = 6 cos t - 5 sin 3t; 0 t 2p
16. Trokoidler a yarapl bir tekerlek yatay bir doru boyunca kaymadan yuvarlanmaktadr. Tekerlein telleri zerinde, merkezden b birim uzakta bir P noktasnn izledii erinin parametrik denklemlerini bulun. Parametre olarak tekerlein dnm olduu a olan uy aln. Eri, b = a olduunda bir sikloid eklini alan bir trokoiddir.
26. Gzel erilerden birka tane daha a. x = 6 cos t + 5 cos 3t, 0 t 2p b. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t, 0 t p c. x = 6 cos t + 5 cos 3t, 0 t 2p d. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t, 0 t p y = 6 sin t - 5 sin 3t; y = 6 sin 2t - 5 sin 6t; y = 6 sin 2t - 5 sin 3t; y = 6 sin 4t - 5 sin 6t;
Parametrik Denklemlerle Uzaklk

17. x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabol zerinde bulunan ve (2, 1@2) noktasna en yakn olan noktay bulun (pucu: tnin bir fonksiyonu olan uzakln karesini minimize edin).
714
10.5
r Orijin (Kutup)
Kutupsal Koordinatlar
Bu blmde, kutupsal koordinatlar ve bunlarn Kartezyen koordinatlarla ilikisini inceleyeceiz. Dzlemdeki bir noktann tek bir Kartezyen koordinat ifti varken, sonsuz sayda kutupsal koordinat ifti bulunur. Bunun, gelecek blmde greceimiz gibi grafik izmek iin ilgin sonular vardr.
P(r, u)
u
O x Balang n
Kutupsal Koordinatlarn Tanm

Kutupsal koordinatlar tanmlamak iin, nce bir orijin O (kutup denir) ve Odan kan bir balang n belirleriz (ekil 10.35). Sonra her P noktasnn yeri, kendisine bir kutupsal koordinat ifti (r, u) atanarak belirlenebilir. Burada r, Odan Pye olan ynl uzakl, u da balang n ile OP nnn arasndaki ynl ay belirtir.
EKL 10.35 Dzlem iin kutupsal koordinatlar tanmlamak zere, kutup denilen bir orijin ve bir balang nyla ie balarz.
Kutupsal Koordinatlar Ps r, u d
O ile P arasndaki ynl mesafe Balang nndan OPye olan ynl a
P 2, p P 2, 11p 6 6 11p 6 u p6
O x Balang n u0
EKL 10.36 deildir.
Kutupsal koordinatlar tek
Trigonometride olduu gibi, u saat ynnn tersine lldnde pozitif, saat ynnde lldnde negatiftir. Verilen bir noktayla ilikili a tek deildir. rnein, u = p@6 n zerinde, orijinden iki birim uzaklktaki noktann kutupsal koordinatlar r = 2, u = p@6dr. Ayn zamanda r = 2, u = 11 p@6 koordinatlarna da sahiptir (ekil 10.36). Bazen rnin negatif olmasn istediimiz durumlar vardr. P(r, u) tanmnda ynl uzaklk kullanmamzn nedeni budur. P(2, 7 p@6) noktasna balang nndan, saat ynnn tersine 7 p@6 radyan dnlerek ve 2 birim ilerlenerek ulalabilir (ekil 10.37). Ayn zamanda, bu noktaya balang nndan, saat ynnn tersine p@6 radyan dnlp 2 birim geri gidilerek de ulalabilir. Dolaysyla noktann kutupsal koordinatlar arasnda r = 2, u = p@6 da bulunur.
7p6 p6
O
u p6
u0
u 7p 6
P 2, 7p P 2, p 6 6
EKL 10.37 olabilir.
Kutupsal koordinatlarn negatif r-deerleri
10.5
715
RNEK 1
Kutupsal Koordinatlar Bulmak
P(2, p@6) noktasnn btn kutupsal koordinatlarn bulun.

zm Koordinat sisteminin balang nn izeriz. Sonra, orijinden kan ve balang nyla p@6 radyanlk bir a yapan n izer ve (2, p@6) noktasn iaretleriz (ekil 10.38). Daha sonra, Pnin r = 2 ve r = 2yi ieren dier koordinat iftlerinin alarn buluruz.
7p6 p 6
O
2,p 2, 5p 6 6
2, 7p 6
Balang n x
5p6
EKL 10.38 P(2, p/6) noktasnn sonsuz sayda kutupsal koordinat ifti vardr (rnek 1).
r = 2 iin, alarn tam bir listesi p , 6 p ; 2p, 6 p ; 4p, 6 p ; 6p, 6 .
ile verilir. r = 2 iinse alar 5p , 6 5p ; 2p, 6 5p ; 4p, 6 5p ; 6p, 6 .
olarak bulunur. Pnin bunlara karlk gelen koordinat iftleri a2, ve a - 2, 5p + 2np b , 6 n = 0, ; 1, ; 2, . p + 2np b , 6 n = 0, ; 1, ; 2,
ra a O x
olur. n = 0 iken, formller (2, p@6) ve (2, 5 p@6) haline gelir. n = 1 iken, (2, 13p@6) ve (2, 7p@6) haline gelirler, vs.
Kutupsal Denklemler ve Grafikler

ryi sabit bir r = a 0 deerinde tutarsak, P(r, u) noktas O orijininden u a u birim uzakta bulunacaktr. u, 2p uzunluundaki bir aralkta deiirken, P, merkezi Oda olan u a u yarapl bir ember izer. uy sabit bir u = u0 deerinde tutar ve ryi - q ile q arasnda deitirirsek, P(r, u) noktas Odan geen ve balang nyla u0 as yapan bir doru izer.
EKL 10.39 Bir emberin kutupsal denklemi r = adr.
716
(a)

y
p 1 r 2, 0 u 2
Denklem r=a u = u0
Grafik Merkezi Oda olan a yarapl ember Balang nyla u0 as yaparak Odan geen doru
0 (b) y
2 0 3
p , 4 p 3 r 2 4 x u
RNEK 2
Grafikler in Kutupsal Denklemler Bulmak
(a) r = 1 ve r = 1, merkezi Oda olan 1 yarapl emberin denklemidir. (b) u = p@6, u = 7p@6 ve u = 5p@6, ekil 10.38deki dorunun denklemleridir. r = a ve u = u0 eklindeki denklemler birletirilerek blgeler, doru paralar ve nlar tanmlanabilir.
(c)
RNEK 3
p 4 0
Grafikleri Belirlemek
Kutupsal koordinatlar aadaki koullar salayan nokta kmelerinin grafiklerini izin.

u p, 4 r0 x
(a) 1 r 2 (b) - 3 r 2 (c) r 0 ve and
ve and ve and u =
0 u u = p 4 p 4
p 2
(d) 5p 6
2p 3
y 2p 5p u 3 6 0 x
(d)
5p 2p u 3 6
(srno derestriction kstlama yok) on r d
zm
Grafikler ekil 10.40ta gsterilmektedir.
Kartezyen ve Kutupsal Koordinatlar Bir Birine Balamak

EKL 10.40 r ve unn tipik eitsizliklerinin grafikleri (rnek 3).
y u p n 2 P(x, y) P(r, u) Ortak orijin 0 r u x y u 0, r 0 x Balang n
Bir dzlemde hem kutupsal hem de Kartezyen koordinatlar kullanrsak, iki orijini bir araya koyar ve balang nn pozitif x-ekseni olarak alrz. u = p@2, r 0 n pozitif y-ekseni olur (ekil 10.41). Bu ekilde iki koordinat sistemi aadaki denklemlerle birbirine balanabilir.
Kutupsal ve Kartezyen Koordinatlar likilendiren Denklemler x = r cos u, y = r sin u, x2 + y2 = r2
EKL 10.41 Kutupsal ve Kartezyen koordinatlar birletirmenin genel yolu.
Bu denklemlerin ilk ikisi, r ve u kutupsal koordinatlar verildiinde x ve y Kartezyen koordinatlarn tek trl tanmlar. Dier taraftan, x ve y verildiinde, nc denklem r iin iki olaslk verir (bir pozitif ve bir negatif deer). Her bir seim iin ilk iki denklemi salayan ve dolaysyla her biri (x, y) Kartezyen noktasnn bir kutupsal temsili olan tek bir u [0, 2p) vardr. Noktann dier kutupsal koordinat temsilleri, bu ikisinden rnek 1deki gibi tanmlanabilir.
10.5
717
RNEK 4
Denk Eitlikler
Kartezyen karl
Kutupsal denklem
r cos u = 2 r cos u sin u = 4 r 2 cos2 u - r 2 sin2 u = 1 r = 1 + 2r cos u r = 1 - cos u

2
x = 2 xy = 4 x2 - y2 = 1 y 2 - 3x 2 - 4x - 1 = 0 x 4 + y 4 + 2x 2y 2 + 2x 3 + 2xy 2 - y 2 = 0
Baz erilerle, kutupsal koordinatlar daha iimize yarar, bazlarnda yaramaz.
RNEK 5
y x2 (y 3)2 9 veya r 6 sin u
Kartezyeni Kutupsala dntrmek
x2 + (y 3)2 = 9 (ekil 10.42) emberinin bir kutupsal denklemini bulun.

zm
(0, 3)
x 2 + y 2 - 6y + 9 x 2 + y 2 - 6y r 2 - 6r sin u r = 0 veya or r - 6 sin u r
= = = = =
9 0 0 0 6 sin u
(y 3)2 yi an. 9lar sadeleir. x2 + y2 = r2
ki olasl da ierir.
EKL 10.42 rnek 5teki ember
Konik kesitlerin kutupsal denklemleri hakknda Blm 10.8de daha fazla ey syleyeceiz.
RNEK 6
Kutupsal Kartezyene Dntrmek
Aadaki kutupsal denklemler yerine onlara denk Kartezyen denklemleri yazn ve grafiklerini tanmlayn. (a) r cos u = - 4 (b) r 2 = 4r cos u 4 2 cos u - sin u zm r cos u = x, r sin u = y, r2 = x2 + y2 dnmlerini kullanrz. (a) r cos u = 4 Kartezyen denklem: r cos u = 4 x=4 Grafik: x-ekseninde x = 4ten geen dikey doru 2 (b) r = 4r cos u Kartezyen denklem: The Cartesian equation: r 2 = 4r cos u (c) r = x2 x2 x2 sx Grafik: + y 2 = 4x 4x + y 2 = 0 4x + 4 + y 2 = 4 2 d2 + y 2 = 4
Tam kareye tamamlama
ember, yarap 2, merkezi (h, k) = (2,0)
718
(c) r =
4 2 cos u - sin u rs 2 cos u - sin u d = 4 2r cos u - r sin u = 4 2x - y = 4 y = 2x - 4 Doru, eim m = 2, y-kesim noktas b = 4
Kartezyen denklem: The Cartesian equation:
Grafik:
ALITIRMALAR 10.5
Kutupsal Koordinat iftleri
1. Hangi kutupsal koordinat iftleri ayn noktay belirler? d. s 2, 7p> 3 d g. s - 3, 2p d a. s - 2, p> 3 d a. (3, 0) b. s - 3, 0 d e. s - 3, p d h. s - 2, - p> 3 d b. s 2, - p> 3 d e. s - r, u d c. s 2, 2p> 3 d f. s 2, p> 3 d 13. u = p> 3, 15. u = p> 2, -1 r 3 r 0 r = 1 14. u = 11p> 4, 16. u = p> 2, 18. 0 u p, 0 r 1 -1 r 1 1 r 2 r -1 r 0 r = -1
17. 0 u p,
19. p> 4 u 3p> 4, 22. 0 u p> 2,
20. - p> 4 u p> 4, 21. - p> 2 u p> 2,
2. Hangi kutupsal koordinat iftleri ayn noktay belirler? c. s r, u d d. s r, u + p d g. s - r, u + p d f. s 2, - 2p> 3 d
1 r 2
h. s - 2, 2p> 3 d
Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere

2348 altrmalarndaki kutupsal denklemler yerine denk Kartezyen denklemleri yazn. Sonra grafii tanmlayn. 23. r cos u = 2 25. r sin u = 0 27. r = 4 csc u 29. r cos u + r sin u = 1 31. r = 1 5 sin u - 2 cos u 35. r = cot u csc u 33. r = 37. r = csc u e
r cos u 2
3. Aadaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktalar iaretleyin. Sonra her noktann btn kutupsal koordinatlarn bulun. a. s 2, p> 2 d c. s - 2, p> 2 d b. (2, 0) d. s - 2, 0 d
24. r sin u = - 1 26. r cos u = 0 28. r = - 3 sec u 30. r sin u = r cos u 32. r 2 = 4r sin u 34. r 2 sin 2u = 2 36. r = 4 tan u sec u 38. r sin u = ln r + ln cos u 40. cos2 u = sin2 u 42. r 2 = - 6r sin u 44. r = 3 cos u 46. r = 2 cos u - sin u 48. r sin a 2p - ub = 5 3
4. Aadaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktalar iaretleyin. Sonra her noktann btn kutupsal koordinatlarn bulun. a. s 3, p> 4 d c. s 3, - p> 4 d b. s - 3, p> 4 d d. s - 3, - p> 4 d
Kutupsaldan Kartezyen Koordinatlara

5. Altrma 1deki noktalarn Kartezyen koordinatlarn bulun. 6. Aadaki (kutupsal koordintlarda verilmi) noktalarn kartezyen koordinatlarn bulun. a. c. s 0, p> 2 d
39. r 2 + 2r 2 cos u sin u = 1 41. r 2 = - 4r cos u 43. r = 8 sin u 45. r = 2 cos u + 2 sin u p 47. r sin au + b = 2 6
A 22, p> 4 B
b. (1, 0) d.
g. s - 1, 7p d
e. s - 3, 5p> 6 d
h. A 2 23, 2p> 3 B
f. s 5, tan-1 s 4> 3 dd
A - 22, p> 4 B
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere

4962 altrmalarndaki denklemler yerine denk kutupsal denklemleri yazn. 49. x = 7 52. x - y = 3 y2 x2 55. + = 1 9 4 50. y = 1 53. x 2 + y 2 = 4 56. xy = 2 51. x = y 54. x 2 - y 2 = 1
Kutupsal Eitlikleri ve Eitsizlikleri izmek

Kutupsal koordinatlar 722 altrmalarndaki eitlik ve eitsizlikleri salayan nokta kmelerinin grafiklerini izin. 7. r = 2 11. 0 u p> 6, 9. r 1 r 0 8. 0 r 2 10. 1 r 2 12. u = 2p> 3, r -2
10.6 57. y 2 = 4x 59. x + s y - 2 d = 4 61. s x - 3 d + s y + 1 d = 4

2 2 2 2
Kutupsal Koordinatlarda Grafik izmek
719
58. x 2 + xy + y 2 = 1 60. s x - 5 d + y = 25 62. s x + 2 d + s y - 5 d = 16

2 2 2 2
64. Dikey ve yatay dorular a. xy-dzlemindeki her dikey dorunun r = a sec u eklinde bir kutupsal denklemi olduunu gsterin. b. xy-dzlemindeki yatay dorular iin de benzer kutupsal denklemi bulun.
Teori ve rnekler
63. Orijinin btn kutupsal koordinatlarn bulun.
10.6

Bu blm kutupsal koordinatlarda grafik izme tekniklerini tanmlamaktadr.
Simetri
ekil 10.43 simetri iin standart kutupsal koordinat testlerini gstermektedir.
y (r, u) x (r, u) veya (r, p u) (a) x-eksenine gre
(r, p u) y veya (r, u)
y (r, u) (r, u)
(r, u) veya (r, u p) (b) y-eksenine gre (c) orijine gre
EKL 10.43
Simetri iin test.
Kutupsal Grafikler in Simetri Testleri 1. 2. 3. x-eksenine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse, (r, u) veya (r, p u) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43a). y-eksenine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse, (r, p u) veya (r, u) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43b). Orijine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse, (r, u) veya (r, u + p) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43c).
Eim
Kutupsal bir r = (u) erisinin eimi r = dr@du ile deil, dy@dx ile verilir. Nedenini anlamak iin, nin grafiini x = r cos u = (u) cos u, y = r sin u = (u) sin u
parametrik denklemlerinin grafii olarak dnn.
720
, unn trevlenebilir bir fonksiyonu ise x ve y de yledir ve dx@du 0 iken, dy@dxi aadaki parametrik denklemden hesaplayabiliriz: dy> du dy t = u ile Blm 3.5, (1) = dx dx> du denklemi d s s u d # sin u d du = d s s u d # cos u d du df sin u + s u d cos u du = df cos u - s u d sin u du
u 0 p 3 p 2 2p 3 p (a) 2p 3 y p 2 1 p 3 x r 1 cos u 0 1 2 1 3 2 2
Trevler iin arpm Kural
r = (u) Erisinin Eimi (r, u) noktasnda dx@du 0 olmas artyla, s u d sin u + s u d cos u dy ` = , dx sr, ud s u d cos u - s u d sin u r = (u) erisi u = u0da orijinden geiyorsa, (u0) = 0 olur ve eim denklemi dy s u0 d sin u0 ` = = tan u0 . dx s0, u0d s u0 d cos u0 verir. r = (u)nn grafii u = u0da orijinden geiyorsa, erinin oradaki eimi tanu0dr. Sadece orijindeki eim deil de, (0, u0)daki eim dememizin nedeni bir kutupsal erinin orijinden farkl u-deerlerinde birok kere geebileceinden dolaydr. Ancak, ilk rneimizdeki durum bu deildir.
3 2 p 2 (b) 2p 3
RNEK 1
Bir Kardioid
r = 1 cos u erisinin grafiini izin.

y p 2 1 p 3 x p 3
zm
Eri x-eksenine gre simetriktir, nk (r, u) grafik zerinde ise r = 1 cos u r = 1 cos (u) (r, u) grafik zerindedir.
cos u = cos s - u d
r 1 cos u
(c)
EKL 10.44 r = 1 cos u kardioidinin izimindeki admlar (rnek 1). Ok, artan u ynn gstermektedir.
u, 0dan pye doru artarken, cos u, 1den 1e azalr ve r = 1 cos u, 0 olan bir minimum deerden 2 olan bir maksimum deere doru artar. u, pden 2p ye doru ilerlerken, cos u da 1den 1e artar ve r 2den yine 0a iner. u = 2p olduunda eri tekrarlanmaya balar, nk kosinsn periyodu 2pdir. Eri orijinden tan (0) = 0 eimiyle ayrlr ve tan (2p) = 0 eimiyle orijine geri dner. u = 0dan u = pye kadar olan deerlerin bir tablosunu yapar, noktalar iaretler, orijindeki teet yatay olmak zere noktalar dzgn bir eriyle birletirir ve eriyi x-ekseninden yanstarak grafii tamamlarz (ekil 10.44). Eriye kalbe benzedii iin kardioid denir. Kardioid ekiller bobin ve makaralardaki dzgn ip tabakalarn ynlendiren millerde ve belirli radyo antenlerinin sinyal kuvvet kalplarnda ortaya kar.
10.6
721
RNEK 2
r 2 = 4 cos u Erisinin Grafiini izin.
zm r2 = 4 cos u, cos u 0 olmasn gerektirir, bu yzden grafiin tamamn uy p@2den p@2ye kadar deitirerek buluruz. Eri x-eksenine gre simetriktir, nk
(r, u) grafik zerinde ise r2 = 4 cos u r2 = 4 cos (u) (r, u) grafik zerindedir. Eri orijine gre de simetriktir, nk (r, u) grafik zerinde ise r2 = 4 cos u (r)2 = 4 cos u (r, u) grafik zerindedir. Birlikte, bu iki simetri y-ekseni etrafnda simetri olduunu belirtir.
cos u = cos s - u d
Eri u = p@2 ve u = p@2 iken orijinden geer. ki seferde de dikey bir teeti vardr, nk tan u sonsuzdur. p@2 ve p@2 arasndaki aralkta bulunan her u deeri iin, r2 = 4 cos u forml iki r deeri verir: r = ; 2 2cos u . Deerlerin ksa bir tablosunu yapar, karlk gelen noktalar iaretler ve simetri ile teetler hakkndaki bildiklerimizi rehber olarak kullanarak noktalar dzgn bir eriyle birletiririz (ekil 10.45).
y u 0 u 6 u 4 u 3 u 2 cos u 1 3 2 1 2 1 2 0 (a) r 2 cos u 2 1.9 1.7 1.4 0 r 2cos u, u u u dngs 2 2 (b) r 2cos u, u u u dngs 2 2 2 0 2 r2 4 cos u
EKL 10.45 r2 = 4 cos unn grafii. Oklar artan u ynn gstermektedir. Tablodaki r deerleri yuvarlanmtr (rnek 2).
Bir izim Teknii

Kutupsal bir r = (u) denkleminin grafiini izmenin bir yolu (r, u) deerlerinin bir tablosunu yapmak, karlk gelen noktalar iaretlemek ve bunlar artan u srasyla birletirmektir. Grafikteki btn dngleri ve ukurlar ortaya karacak kadar nokta varsa bu iyi ileyebilir. Burada genelde daha hzl ve daha gvenilir olan baka bir grafik izme yntemini aadaki iki admda verilmektedir.
1.
2.
r = (u)y Kartezyen ru-dzleminde izin. Kartezyen grafii bir tablo ve rehber olarak kullanp kutupsal grafiini izin.
722
Bu yntem basit nokta iaretlemeden daha iyidir, nk Kartezyen grafik, aceleyle izilmi olsa bile, bir bakta rnin artan veya azalan olup olmadnn yansra, nerede pozitif, nerede negatif olduunu veya nerede bulunmadn ortaya karr. te bir rnek.
RNEK 3
Bir Lemniskat
r2 = sin 2u
erisinin grafiini izin.

(a) r2 1 r2 sin 2 u p 2 0 1 Negatif saylarn karekk yoktur (b) r 1 r sin 2u Karekklerden gelen ksmlar p 4 p 3p 2 2p
Burada, r2yi (ryi deil) unn bir fonksiyonu gibi Kartezyen r2u dzleminde izerek balarz (ekil 10.46aya bakn). Buradan r = ; 2sin 2u nn ru-dzlemindeki grafiine geer (ekil 10.46b) ve kutupsal grafii izeriz (ekil 10.46c). ekil 10.46(b) deki grafik, ekil 10.46(c)deki son grafii iki kere kaplar. st iki yar veya alt iki yar ile birlikte iki dngden sadece biri iimizi grebilirdi. Ancak ifte kaplamann bir zarar yoktur ve bu ekilde fonksiyonun davran hakknda daha fazla ey reniriz.
zm
Kutupsal Grafiklerin Kesitikleri Noktalar Bulmak

Kutupsal koordinatlarda bir noktay farkl ekillerde temsil edebilmemiz, bir noktann ne zaman bir kutupsal denklemin grafii zerinde bulunduuna karar verirken veya kutupsal grafiklerin kesitikleri noktalar belirlerken fazladan dikkat gstermemizi gerektirir. Sorun uradadr; bir kesiim noktas kesien iki eriden birinin denklemini, dier eriyi salayan kutupsal koordinatlardan farkl koordinatlarla salayabilir. Yani iki erinin denklemlerini birlikte zmek btn kesiim noktalarn tanmlamayabilir. Btn kesiim noktalarn belirlemenin en emin yolu denklemlerin grafiklerini izmektir.
0 1
p 2
3p 2
RNEK 4
r sin 2u
Yanltc Kutupsal Koordinatlar
(2, p@2) noktasnn r = 2 cos 2u erisi zerine olduunu gsterin.

zm lk bakta (2, p@2) noktas eri zerinde deilmi gibi grnebilir, nk verilen koordinatlar denkleme yerletirmek
r2 sin 2u
(c)
p 2 = 2 cos 2 a b = 2 cos p = - 2, 2 verir ki, bu da gerek bir eitlik deildir. Byklk dorudur, fakat iaret yanltr. Bu verilen nokta iin, rnin negatif olduu bir koordinat ifti bulmay nerir, mesela (2, (p@2)). Bunu r = 2 cos 2u denklemine koyarsak, - 2 = 2 cos 2 ap b = 2s - 1 d = - 2, 2
EKL 10.46 (b)de r = (u)y Kartezyen ru-dzleminde izmek iin, nce (a)daki r2u-dzleminde r2 = sin 2uy izeriz. Sonra, sin 2uy negatif yapan u deerlerini yok sayarz. (b) izimindeki yaraplar (c)deki lemniskatn kutupsal grafiini iki defa izer (rnek 3).
buluruz ve denklem salanr. (2, p@2) noktas erinin zerindedir.
RNEK 5
Gizli Kesiim Noktalar

r2 = 4 cos u ve r = 1 cos u
Aadaki erilerin kesiim noktalarn bulun.
10.6
723
TARHSEL BYOGRAF
Johannes Kepler (15711630)
zm Kartezyen koordinatlarda, iki erinin kesitii noktalar her zaman denklemlerini birlikte zerek bulabiliriz. Kutupsal koordinatlarda ise, hikaye farkldr. Birlikte zmek baz kesiim noktalarn verirken, bazlarn vermeyebilir. Bu rnekte, birlikte zmek drt kesiim noktasnn ikisini verir. Dierleri grafik izerek bulunur (Ayrca Altrma 49a bakn). r = 1 cos u denkleminde cos u = r2@4 yazarsak, r2 r = 1 - cos u = 1 4
4r = 4 - r 2 r 2 + 4r - 4 = 0 r = - 2 ; 2 22 . buluruz.
Kuadratik forml
r = - 2 - 2 22 deerinin mutlak deeri iki eriye de ait olamayacak kadar byktr. r = - 2 + 2 22 ye karlk gelen u deerleri u = cos-1 s 1 - r d
r = 1 - cos udan r = 2 22 - 2 . aln.
= cos-1 A 1 - A 2 22 - 2 B B = cos-1 A 3 - 2 22 B = ; 80.
Yuvarlatlm
olarak bulunur. Bylece iki kesiim noktas belirleriz: (r, u) = (2 12 - 2, ; 80). r2 = 4 cos u ve r = 1 cos u denklemlerinin grafiklerini, burada ekil 10.44 ve 10.45teki grafikleri birletirerek yaptmz gibi, birlikte izersek (ekil 10.47), erilerin ayrca (2, p) ve orijinde de kesitiklerini grrz. Bu noktalarn r deerleri neden bir arada zmekle ortaya kmad? Yant (0, 0) ve (2, p) noktalarnn ayn zamanda eri zerinde olmadklardr. Bu noktalara ayn u deerinde ulalmaz. r = 1 cos u erisi zerinde, (2, p) noktasna u = p iken varlr. r2 = 4 cos u erisinde ise, bu noktaya u = 0 iken varlr, yani denklemi salamayan (2, p) koordinatlaryla deil, denklemi salayan (2, 0) koordinatlaryla belirlenir. Ayn ekilde, kardioid orijine u = 0da varr, fakat r2 = 4 cos u orijine u = p@2de ular.
y r 1 cos u A D p (2, p) (2, 0) (0, 0) 0, 2 B C 2 2
r2 4 cos u
EKL 10.47 r = 1 cos u ve r2 = 4 cos u erilerinin drt kesiim noktas (rnek 5). Bir arada zmekle sadece A ve B bulunur. Dier ikisi grafik izerek ortaya karlr.
724
TEKNOLOJY KULLANMAK
Kutupsal Erileri Parametrik Olarak izmek
Kark kutupsal erilerin grafiklerini izmek iin grafik izen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanma ihtiyac hissedebiliriz. Makine grafikleri dorudan izmiyorsa x = r cos u = (u) cos u, y = r sin u = (u) sin u
denklemlerini kullanarak, r = (u)y parametrik forma dntrebiliriz. Sonra makineyi, Kartezyen xy-dzleminde bir parametrize eri izmek iin kullanrz. Grafik izici iin parametreyi u olarak kullanmak yerine t olarak kullanmak gerekebilir.
ALITIRMALAR 10.6
Simetriler ve Kutupsal Grafikler
112 altrmalarndaki erilerin simetrilerini belirleyin. Sonra erileri izin. 1. r = 1 + cos u 3. r = 1 - sin u 5. r = 2 + sin u 7. r = sin s u> 2 d 9. r 2 = cos u 11. r 2 = - sin u 2. r = 2 - 2 cos u 4. r = 1 + sin u 6. r = 1 + 2 sin u 10. r 2 = sin u 8. r = cos s u> 2 d 23. Gamzeli limaonlar a. r = 3 + cos u 2 b. r = 3 - sin u 2
24. Oval limaonlar a. r = 2 + cos u b. r = - 2 + sin u
Kutupsal Eitsizlikleri izmek

25. 1 r 2 ve p@2 u p@2 eitsizlikleriyle tanmlanan blgeyi izin. 26. 0 r 2 sec u ve p@4 u p@4 eitsizlikleriyle tanmlanan blgeyi izin. 2728 altrmalarnda eitsizliin tanmlad blgeyi izin. 27. 0 r 2 - 2 cos u 28. 0 r 2 cos u
12. r 2 = - cos u
13-16 Altrmalarndaki lemniskatlar (fiyonk) izin. Erilerin simetrileri nelerdir? 13. r = 4 cos 2u 15. r 2 = - sin 2u
2
14. r = 4 sin 2u 16. r 2 = - cos 2u
Kesiimler
29. (2, 3p@4) noktasnn r = 2 sin 2u erisi zerinde olduunu gsterin.
Kutupsal Erilerin Eimleri

1720 altrmalarndaki erilerin verilen noktalardaki eimlerini bulun. Erileri bu noktalardaki teetleriyle birlikte izin. 17. Kardioid r = - 1 + cos u; 18. Kardioid r = - 1 + sin u; 19. Drt yaprakl gl 20. Drt yaprakl gl u = ; p> 2 u = 0, p
30. (1@2, 3p@2) noktasnn r = sin(u@3) erisi zerinde olduunu gsterin. 3138 altrmalarndaki eri iftlerinin kesiim noktalarn bulun. 31. r = 1 + cos u, 32. r = 1 + sin u, 33. r = 2 sin u, 34. r = cos u, 35. r = 22, 37. r = 1,
2 2
r = sin 2u; r = cos 2u;
u = ; p> 4, ; 3p> 4 u = 0, ; p> 2, p
r = 1 - cos u r = 1 - sin u
r = 2 sin 2u r = 1 - cos u r 2 = 4 sin u r 2 = 22 cos u r 2 = 22 sin 2u
Limaonlar (Salyangoz)
21-24 altrmalarndaki limaonlar izin. Limaon (lee-ma-shan) eski Franszca da salyangozdur. Altrma 21deki limaonlar izdiinizde ismin nedenini anlayacaksnz. Limaon denklemleri r = a b cos u veya r = a b sin u formundadr. Drt temel ekil vardr. 21. Bir i dngl limaonlar 1 a. r = + cos u 2 22. Kardioidler a. r = 1 - cos u b. r = - 1 + sin u 1 b. r = + sin u 2
36. r 2 = 22 sin u, 38. r = 22 cos 2u,
r = 2 sin 2u
T 3942 altrmalarndaki eri iftlerinin kesiim noktalarn bulun. 39. r 2 = sin 2u, r 2 = cos 2u u 40. r = 1 + cos , 2 41. r = 1, r = 1 - sin u 2 r 2 = 2 sin 2u
r = 2 sin 2u
42. r = 1,
10.7 T
Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar
725
Grafik Aratrmalar
43. Aadakilerin hangisinin grafii r = 1 cos unn grafii ile ayndr? a. r = - 1 - cos u b. r = 1 + cos u Yantlarnz cebirle dorulayn. 44. Aadakilerin hangisinin grafii r = cos 2unn grafii ile ayndr? a. r = - sin s 2u + p> 2 d b. r = - cos s u> 2 d Yantlarnz cebirle dorulayn. 45. Gl iinde gl r = 1 2sin 3u erisinin grafiini izin. 46. Freethin nefroidi Freethin nefroidini izin: u r = 1 + 2 sin . 2 47. Gller m = 1@3, 2, 3 ve 7 iin r = cos mu gllerini izin.
Teori ve rnekler
49. (rnek 5in devam) Konu iindeki r 2 = 4 cos u r = 1 - cos u (1) (2)
denklemlerinin birlikte zm, grafiklerinin kesitii (0, 0) ve (2, p) noktalarn ortaya karmamt. a. Ancak, (1) denklemindeki (r, u) yerine buna denk olan (r, u + p) yazp, r 2 = 4 cos u s - r d2 = 4 cos s u + p d r = 4 cos u elde ederek (2, p) noktasn bulabilirdik. (2) ve (3) denklemlerini birlikte zerek, (2, p)nin ortak bir zm olduunu gsterin. (Bu hala grafiklerin (0, 0)da kesitiklerini gstermez.) b. Orijin hala zel bir durumdur (ounlukla yledir). Bunu halletmenin yollarndan biri udur: (1) ve (2) denklemlerinde r = 0 aln ve her denklemi buna karlk gelen u deerinde zn. (0, u) herhangi bir u deeri iin, orijin olduundan dolay, bu her iki erinin de, farkl u-deerlerinde bile olsa, orijinden getiklerini gsterir. 50. Eer bir eride blmn banda verilen simetrilerden ikisi varsa, nc simetriye sahip olduu veya olmad hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn. * 51. Drt yaprakl r = cos 2u glnn x-ekseni zerinde bulunan tayaprann maksimum geniliini bulun. * 52. r = 2(1 + cos u) kardioidinin x-ekseninin zerindeki maksimum yksekliini bulun
2
(3)
48. Spiraller Kutupsal koordinatlar spiralleri tanmlamann en iyi yoludur. Aadaki spirallerin grafiklerini izin. a. r = u c. Logaritmik bir spiral: r = e u>10 e. Ekenar bir hiperbol: r = ; 10> 2u (ki kol iin farkl renkler kullann.) b. r = - u
d. Hiperbolik bir spiral: r = 8> u
10.7

Bu blm kutupsal koordinatlarda dzlemsel blgelerin alanlarnn, eri uzunluklarnn ve dnel yzeylerin alanlarnn nasl hesaplandn gstermektedir.
Dzlemde Alan
ekil 10.48deki OTS blgesi u = a ve u = b nlar ve r = (u) erisiyle snrldr. Blgeye, n tane st ste binmeyen, tabanlar TOS asnn bir P blnnn zerinde olan pervane ekilli dairesel kesitle yaklamda bulunuruz. Tipik bir kesitin yarap rk = (uk) ve radyan olarak llen merkez as ukdir. Alan, uk@2p kere rk yarapl bir emberin alan dr. Veya Ak = 1 2 1 r uk = A s uk d B 2 uk . 2 k 2
n
dir. OTS blgesinin alan yaklak olarak 1 2 a Ak = a 2 A s uk d B uk . k=1 k=1

n
dir.
726
y ub S
srekliyse, i P i 0 iken yaklamlarn iyilemesini bekleriz ve blgenin alan iin aadaki forml elde ederiz:
uk rn rk r f(u) r2 r1 T uk ua x (f(uk), uk)
1 A = lim a A s uk d B 2 uk P :0 k=1 2
n b
a L
1 A s u d B 2 du . 2
Orijin ile r = (U), A U B, Erisi Arasnda Kalan Pervane ekilli Blgenin Alan A = Bu 1 2 r du . a 2 L
b
EKL 10.48 OTS blgesinin alannn bir formln bulmak iin, blgeye pervane ekilli dairesel kesitlerle yaklamda bulunuruz.
1 2 1 r d u = ((u)) 2 d u . 2 2 alan diferansiyelinin integralidir (ekil 10.49). dA =
RNEK 1
y dA 1 r2du 2 du u O r
Alan Bulmak
r = 2(1 + cos u) kardioidi ile evrili blgenin alann bulun.

zm Kardioidin grafiini izer (ekil 10.50) ve u as 0dan 2pye giderken, OP yarapnn blgeyi tam bir kere taradn belirleriz. Dolaysyla alan
P(r, u)
u = 2p u=0 L
1 2 r du = 2 0 L =
0 L
2p
1# 4s 1 + cos u d2 d u 2
2p
2s 1 + 2 cos u + cos2 u d d u
2p
EKL 10.49 r = (u)erisi iin dA alan diferansiyeli
0 L 2p 0 L
a2 + 4 cos u + 2
1 + cos 2u b du 2
s 3 + 4 cos u + cos 2u d d u sin 2u d = 6p - 0 = 6p . 2 0

2p
r 2(1 cos u) P(r, u) 2 O r 4 u 0, 2p x
= c3u + 4 sin u + olarak buluruz.
RNEK 2
Alan Bulmak
Aadaki limaonun iteki kk dngsnn iindeki alan bulun. r = 2 cos u + 1

zm Eriyi izdikten sonra (ekil 10.51), kk dngsnn, u = 2p@3ten u = 4p/3e artarken (r, u) tarafndan izlendiini grrz. Eri x-eksenine gre simetrik olduu iin (u yerine u yazarsak denklem deimez), i dngnn glgeli ksmnn alann u = 2p@3ten u = 4p@3e kadar integre ederek bulabiliriz. Aradmz alan ortaya kan integralin iki katdr:
EKL 10.50
rnek 1deki kardioid.
A = 2
1 2 r du = r 2 du . 2p>3 2 2p>3 L L
10.7
y u 2p 3 r 2 cos u 1
727
uu
u0 x
r 2 = s 2 cos u + 1 d2 = 4 cos2 u + 4 cos u + 1 1 + cos 2u = 4# + 4 cos u + 1 2 = 2 + 2 cos 2u + 4 cos u + 1 = 3 + 2 cos 2u + 4 cos u, olduundan,
p
u 4p 3
A =
s 3 + 2 cos 2u + 4 cos u d d u 2p>3 L

p 2p>3
EKL 10.51 rnek 2deki limaon. Eski Franszcada salyangoz (LEE-ma-sahn).
= c3u + sin 2u + 4 sin u d = s 3p d - a2p = p 3 23 . 2
23 23 + 4# b 2 2
y ub r2
buluruz. u = adan u = bya kadar iki r1 = r1(u) ve r2 = r2(u) kutupsal erileri arasnda bulunan 2 2 ekil 10.52 deki gibi bir alan bulmak iin, (1@2)r1 dunn integralini (1@2)r2 dunn integralinden karrz. Bu aadaki forml verir.
ua x
r1
0 r1s U d r r2s U d,
b
A U B Blgesinin Alan
b b
A =
1 2 1 2 1 r 2 du r 1 du = A r 22 - r 12 B d u 2 2 a a a 2 L L L
(1)
EKL 10.52 Renkli blgenin alan, r1 ile orijin arasndaki alann r2 ile orijin arasnda kalan alandan karlmas ile bulunur.
RNEK 3
Kutupsal Eriler Arasndaki Alan Bulmak
r = 1 emberinin iinde ve r = 1 cos u kardioidinin dnda kalan blgenin alann bulun.

zm Blgeyi izerek snrlarn bulur ve integrasyon snrlarn belirleriz (ekil 10.53). D eri r2 = 1, i eri r1 = 1 cos udr ve u as p@2den p@2ye kadar deiir. Alan, (1) denkleminden,
y r1 1 cos u
st snr u p2 r2 1
A =
p>2 -p>2 L 0 L
1 A r 2 - r 12 B d u 2 2 1 A r 2 - r 12 B d u 2 2
Simetri
= 2
u 0 x
p>2
p>2 p>2
0 L
s 1 - s 1 - 2 cos u + cos2 u dd d u s 2 cos u - cos2 u d d u = u sin 2u d 2 4 0

p>2 p>2 0 L
=
Alt snr u p2
0 L
a2 cos u -
1 + cos 2u b du 2
EKL 10.53 rnek 3teki blge ve integrasyon snrlar.
= c2 sin u olarak bulunur.
= 2 -
p . 4
728
Kutupsal Bir Erinin Uzunluu

Bir r = (u), a u b, erisinin uzunluunun kutupsal koordinat formln, eriyi x = r cos u = s u d cos u, y = r sin u = s u d sin u, a u b.
(2)
eklinde parametrize ederek bulabiliriz. Bu durumda, parametrik uzunluk forml, Blm 6.3ten (1) Denklemi, uzunluu L =
2 dy 2 dx b + a b du . du a B du L b
olarak verir. Bu denklem, x ve y yerine (2) Denklemleri konulduunda,

b
L = haline gelir (Altrma 33).
a B L
r2 + a
dr b du du
Kutupsal Bir Erinin Uzunluu Eer r = (u)nn a u b iin srekli bir birinci trevi varsa ve P(r, u) noktas, u as adan bya giderken, r = (u) erisini sadece bir kere dolayorsa, erinin uzunluu u ekilde bulunur:
b
L =
a B L
r2 + a
dr b du . du
(3)
RNEK 4
Bir Kardioidin Uzunluunu Bulmak
r = 1 cos u kardioidinin uzunluunu bulun

y r 1 cos u P(r, u) r 1 u 2 0 x
zm ntegrasyon snrlarn belirlemek iin kardioidi izeriz (ekil 10.54). u as 0dan 2pya giderken P(r, u) noktas eriyi saat ynnn tersine doru bir kere dolar, dolaysyla a ve b olarak bu deerleri alrz.
r = 1 - cos u, ile, r2 + a
dr = sin u , du
dr b = s 1 - cos u d2 + s sin u d2 du
2 = 1 - 2 cos u + cos u + sin2 u = 2 - 2 cos u ('')''*
EKL 10.54 Bir kardioidin uzunluunu hesaplamak ( rnek 4).
ve
b
L = =
a B L 2p
r2 + a 4 sin 2
dr b du = du 0 L u du 2
2p
22 - 2 cos u du
u 2
0 A L
1 - cos u = 2 sin2
10.7
2p
729
0 L
2 ` sin 2 sin
u ` du 2 u du 2
2p
2p
0 L
0 u 2p iin sin
u 0 2
for
0 u 2p
u = c - 4 cos d = 4 + 4 = 8. 2 0 buluruz.
Bir Dnel Yzeyin Alan

Bir dnel yzeyin alannn kutupsal koordinat formllerini tretmek iin, r = (u), a u b erisini (2) denklemleriyle parametrize eder ve Blm 6.5teki yzey alan denklemlerini uygularz. Bir Dnel Yzeyin Alan r = (u)nn a u b iin srekli bir birinci trevi varsa ve P(r, u) noktas u adan bya giderken r = (u) erisini tam bir defa dolayorsa, eriyi x ve y-eksenleri etrafnda dndrmekle retilecek yzeylerin alanlar aadaki denklemlerle verilir: 1. x-ekseni etrafnda dnme (y 0):
b
S =
y up 4 r u P(r, u) x
a L
2pr sin u
r2 + a
dr b du du
(4)
2.
y-ekseni etrafnda dnme (x 0):

b
S =
a L
2pr cos u
r2 + a
dr b du du
(5)
u p 4 (a) y
r2 cos 2u
RNEK 5
2
Yzey Alan Bulmak
r = cos 2u lemniskatnn sadaki dngsnn y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
zm ntegrasyon snrlarn belirlemek iin, dngy izeriz (ekil 10.55a). u as p@4ten p@4e giderken P(r, u) noktas eriyi saat ynnn tersine bir kere dolar, dolaysyla a ve b yerine alacamz saylar bunlardr. (5) denklemindeki alan integrandn adm adm hesaplarz. nce,
2pr cos u
x
r2 + a
dr dr b = 2p cos u r 4 + ar b . du du B
(6)
yazarz. Sonra, r2 = cos 2u olduundan, 2r dr = - 2 sin 2u du dr = - sin 2u du

2
(b)
r
EKL 10.55 Bir lemniskatn sa yars (a) y-ekseni etrafnda dndrlerek alan rnek 5te hesaplanan yzey (b) retilir.
ar elde ederiz.
dr b = sin2 2u . du
730
Son olarak, r4 = (r2)2 = cos2 2u olduu iin, (6) Denkleminin sa tarafndaki karekk aadaki ekilde sadeleir:
B
Sonunda,
r 4 + ar
dr b = 2cos2 2u + sin2 2u = 1. du
S =
a L
2pr cos u
p>4
r2 + a
dr b du du
(5) Denklemi
- p> 4 L
2p cos u # s 1 d du
p>4 -p>4
= 2p csin u d = 2p c elde ederiz.
22 22 + d = 2p 22. 2 2
ALITIRMALAR 10.7
Kutupsal Erilerin indeki Alanlar
16 altrmalarndaki blgelerin alanlarn bulun. 1. r = 4 + 2 cos u oval limaonu iindeki alan. 2. r = a(1 + cos u), a 0 kardioidinin iindeki alan. 3. Drt yaprakl r = cos 2u glnn iindeki alan. 4. r2 = 2a2 cos 2u, a 0 lemniskatnn iindeki alan. 5. r = 4 sin 2u lemniskatnn bir evriminin iindeki alan. 6. Alt yaprakl r = 2 sin 3u glnn iindeki alan.
2 2
b. r = 2 cos u +1 limaonunun d dngsnn iinde ve i dngsnn dndaki alan. 15. r = 6 emberinin iinde, r = 3 csc u dorusunun st tarafndaki alan. 16. r2 = 6 cos 2u fiyonkunun iinde, r = (3@2)sec u dorusunun sandaki alan. 17. a. ekildeki renkli blgenin alann bulun.
y r tan u p u p 2 2 (1, p4)
r (22) csc u
Kutupsal Blgelerce Paylalan Alanlar

716 altrmalarndaki blgelerin alanlarn bulun. 7. r = 2 cos u ve r = 2 sin u emberleriyle paylalan alan. 8. r = 1 ve r = 2 sin u emberleriyle paylalan alan. 9. r = 2 emberi ve r = 2(1 cos u) kardioidiyle paylalan alan. 10. r = 2(1 + cos u) ve r = 2( 1 cos u) kardioidleriyle paylalan alan. 11. r2 = 6 cos 2u lemniskatnn iindeki ve r = 23 emberinin dndaki alan. 12. r = 3a cos u emberinin iinde ve r = a (1 + cos u), a 0 kardioidinin dndaki alan. 13. r = 2 cos u emberinin iinde ve r = 1 emberinin dndaki alan. 14. a. r = 2 cos u + 1 limaonunun d dngs iindeki alan (ekil 10.51e bakn).
1 0
b. r = tan u, p@2 u p@2 erisinin grafii x = 1 ve x = 1 dorularna asimptotik gibi grnmektedir? Gerekten yle midir? Yantnz aklayn. 18. r = cos u + 1 kardioid erisinin iinde ve r = cos u emberinin dndaki blgenin alan 1 [s cos u + 1 d2 - cos2 u] du = p . 2L 0 deildir. Neden? Alan nedir? Yantnz aklayn.
2p
10.7
731
Kutupsal Erilerin Uzunluklar

1927 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun. 19. r = u2, 20. r = e u> 22, 0 u 25 spirali. 0 u p spirali. 0 u p, a 7 0 erisi
Bu formlle rnin aadaki eriler zerinde uya gre ortalama deerini bulun (a 0). a. r = as 1 - cos u d kardioidi. b. r = a emberi c. r = a cos u, - p> 2 u p> 2 emberi
21. r = 1 + cos u kardioidi. 22. r = a sin2 s u> 2 d, 25. r = cos s u> 3 d,

3
23. r = 6> s 1 + cos u d, 24. r = 2> s 1 - cos u d, 26. r = 21 + sin 2u,
0 u p> 2 parabol paras.
0 u p> 4 erisi.
p> 2 u p parabol paras.
35. r = (u) ile r = 2(u) r = (u), a u b ile r = 2(u), a u b erilerinin birbirine gre uzunluklar hakknda ne sylenebilir? Yantnz aklayn. 36. r = (u) ile r = 2(u) r = (u), a u b ile r = 2(u), a u b erileri x-ekseni etrafnda dndrlerek yzeyler retiliyor. Bu yzeylerini birbirlerine gre alanlar hakknda bir ey sylenebilir m? Yantnz aklayn.
0 u p 22 erisi. 0 u p 22 erisi.
27. r = 21 + cos 2u,
28. emberlerin evresi Her zamanki gibi, yeni bir formlle karlaldnda, bunu, eski tecrbelerle ayn sonucu verdiinden emin olmak iin, tandmz nesnelere uygulamak iyi bir fikirdir. (3) Denklemindeki uzunluk forml ile aadaki emberlerin evresini hesaplayn (a 0). a. r = a b. r = a cos u c. r = a sin u
Pervane ekilli Blgelerin Ktle Merkezleri

Bir genin ktle merkezi her kenar ortada keden tabana doru giderken te iki uzaklkta olduu iin, ekildeki ince gensel blgenin x-ekseni etrafndaki moment kolu yaklak (2@3) r sin udr. Ayn ekilde gen blgenin y-ekseni etrafndaki moment kolu da (2@3) r cos udr. Bu yaklamlar u 0 iken daha iyileir ve AOB blgesinin merkezinin koordinatlar iin, snrlar tm integrallerde u = adan u = bya olmak zere, aadaki denklemleri verir:
y
ub Yaklak 2 r cos u 3 u u O ua A B Merkez 2 r, u 3 P(r, u) Yaklak 2 r sin u 3
Yzey Alan
2932 altrmalarndaki erileri belirtilen eksen etrafnda dndrerek elde edilen yzeylerin alanlarn bulun. -ekseni -axis 29. r = 2cos 2u, 0 u p> 4, yy 0 u p> 2, x x-ekseni -axis 2 -ekseni -axis 31. r = cos 2u, xx 30. r = 22e u>2, 32. r = 2a cos u, a 7 0, yy -axis -ekseni
Teori ve rnekler
33. r = s U d, A U B erisinin uzunluu Gerekli trevlerin srekli olduunu varsayarak, x = s u d cos u, y = s u d sin u deiken dnmlerinin (konudaki (2) Denklemleri) L = integralini
b a B L integraline dntrdklerini gsterin.
dy dx a b + a b du du a B du L r2 + a dr b du . du
2
2 2 1 r cos u # r 2 du r 3 cos u du 2 3L L3 = , x = 1 2 r du r 2 du L2 L 2 1 2 r sin u # r 2 du r 3 sin u du 2 3L L3 y = = , 1 2 2 r du r du L2 L 37. r = a(1 + cos u) kardioidiyle evrelenen blgenin ktle merkezini bulun. 38. 0 r a, 0 u p yarm ember eklindeki blgenin ktle merkezini bulun.
L =
34. Ortalama deer srekliyse, r kutupsal koordinatnn r = (u), a u b erisi zerinde uya gre ortalama deeri rort r av formlyle verilir. 1 = s u d du . b - aL a
b
732
10.8
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler

Kutupsal koordinatlar astronomi ve uzay mhendisliinde nemlidir, nk uydularn, aylarn, gezegenlerin ve kuyruklu yldzlarn izledikleri elipsler, paraboller ve hiperboller, hepsi olduka basit tek bir koordinat denklemiyle tanmlanabilirler. Bu denklemi burada gelitireceiz.
Dorular
P(r, u) r r0 u u0 O P0(r0, u0) L
Orijinden L dorusuna giden dikmenin Lyi r0 0 olmak zere P0(r0, u0)da kestiini varsayn (ekil 10.56). Bu durumda, L zerindeki baka bir P(r, u) noktas iin, P, P0 ve O noktalar bir dik genin ke noktalarn olutururlar ve buradan r0 = r cos (u u0) bantsn bulabiliriz.
x
EKL 10.56 OP0P dik geninden r0 = r cos (u u0) bantsn okuyarak L dorusunun bir kutupsal denklemini elde edebiliriz.
Dorular in Standart Kutupsal Denklem Orijinden L dorusuna gelen dikmenin aya P0(r0, u0) noktas ise ve r0 0 ise, L dorusu iin bir denklem yle verilir: r cos (u u0) = r0
(1)
y 2, p 3
2 0 p 3
RNEK 1
Bir Dorunun Kutupsal Denklemini Kartezyene evirmek
cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B bantsn kullanarak ekil 10.57deki dorunun Kartezyen denklemini bulun.
zm
EKL 10.57 Bu dorunun standart kutupsal denklemi x + 23 y = 4 Kartezyen denklemine dnr (rnek 1).
r cos au r acos u cos
p b = 2 3
p p + sin u sin b = 2 3 3
23 1 r cos u + r sin u = 2 2 2
y
P(r, u) a r u0 O u r0 P0(r0, u0)
23 1 x + y = 2 2 2 x + 23 y = 4
emberler
x
EKL 10.58 Bu emberin kutupsal denklemini, Kosins Kuraln OP0P genine uygulayarak bulabiliriz.
Merkezi P0(r0, u0)da olan a yarapl emberin bir kutupsal denklemini bulmak iin, P(r, u)y emberin zerinde bir nokta olarak alr ve OP0P genine Kosins Kuraln uygularz (ekil 10.58). Bu
2 a2 = r0 + r2 2r0r cos (u u0)
verir.
10.8
Kutupsal Koordinatlardaki Konik Kesitler
733
ember orijinden geiyorsa, r0 = a olur ve bu denklem a 2 = a 2 + r 2 - 2ar cos s u - u0 d r 2 = 2ar cos s u - u0 d r = 2a cos s u - u0 d . haline indirgenir. emberin merkezi pozitif x-ekseni zerindeyse, u0 = 0 olur ve daha basit olan r = 2a cos u denklemini elde ederiz (Bkz. ekil 10.59a). Merkez pozitif y-ekseninin zerindeyse u = p/2, cos (u p/2) = sin u olur ve r = 2a cos (u u0) denklemi r = 2a sin u eklini alr (Bkz. ekil 10.59b).
y
r 2a cos u
y
r 2a sin u
x
(a, 0) 0 (a)
a, p 2 x
(b)
EKL 10.59 Orijinden geen, a yarapl ve merkezi (a) pozitif x-ekseninde (b) pozitif y-ekseninde olan bir emberin kutupsal denklemi.
Merkezleri negatif x- ve y-eksenlerinde olan ve orijinden geen emberlerin denklemleri yukardaki denklemlerde r yerine r yazarak elde edilebilir (ekil 10.60).
y
r 2a cos u (a, 0) 0
y
0
x a, p 2
r 2a sin u
(a)
(b)
EKL 10.60 Orijinden geen, a yarapl ve merkezi (a) negatif x-ekseninde (b) negatif y-ekseninde olan bir emberin kutupsal denklemi.
734
RNEK 2
Orijinden Geen emberler

Merkez (kutupsal koordinatlar) (3, 0) s 2, p> 2 d s - 1> 2, 0 d s - 1, p> 2 d r r r r Kutupsal Denklem = = = = 6 cos u 4 sin u - cos u - 2 sin u
Yarap 3 2 1> 2 1
Dorultman P Odak Orijinde r k D
Elipsler, Paraboller ve Hiperboller

Elipsler, paraboller ve hiperbollerin kutupsal denklemlerini bulmak iin, odaklardan birini orijine, karlk gelen dorultman x = k dorusu boyunca orijinin sana yerletiririz (ekil 10.61). Bu
x
F B r cos u
PF = r ve
n Ko
esit ik k
xk
PD = k FB = k r cos u verir. Bu durumda koniin odak-dorultman denklemi PF = e PD r = e(k r cos u) haline gelir. Buradan r zlerek
EKL 10.61 Bir konik kesit, oda orijinde ve dorultman orijinin sanda balang nna dik bir ekle konursa koniin odak-dorultman denkleminden kutupsal denklemini elde edebiliriz.
Dmerkezlii e olan Bir Koniin Kutupsal Denklemi r = ke , 1 + e cos u

(2)
elde edilir. Bu denklem 0 e 1 ise, bir elipsi, e = 1 ise bir parabol ve e 1 ise bir hiperbol temsil eder. Yani, elipsler, paraboller ve hiperbollerin hepsinin, dmerkezlie ve dorultmann konumuna bal olan tek bir basit denklemi vardr.
RNEK 3
Baz Koniklerin Kutupsal Denklemleri

1 e=: 2 e=1 : e=2 : k r = elipsi 2 + cos u k r = 1 + cos u 2k r = 1 + 2 cos u parabol hiperbol
10.8
735
Zaman zaman, dorultmann konumuna gre (2) denkleminde farkllklar grebilirsiniz. Dorultman orijinin solundaki x = k dorusuysa (orijin hala odaktr), (2) denklemini r = ke . 1 - e cos u
ile deitiririz. Paydada (+) yerine () vardr. Dorultman y = k veya y = k dorularndan biriyse, denklemlerde, ekil 10.62 de olduu gibi, kosinsler yerine sinsler buluruz.
ke 1 e cos u
ke 1 e cos u
Odak orijinde
Odak orijinde x
Dorultman x k (a) r ke 1 e sin u y Dorultman y k Odak orijinde
Dorultman x k (b) r ke 1 e sin u y Odak orijinde
(c)
Dorultman y k (d)
EKL 10.62 Dmerkezlikleri e 0 fakat dorulmanlar farkl konumlarda olan konik kesit denklemleri. Buradaki grafik bir parabol gstermektedir. Dolaysyla e = 1 dir.
RNEK 4
Bir Hiperboln Kutupsal Denklemi
Dmerkezlii 3@2 ve dorultman x = 2 olan hiperboln bir denklemini bulun.

zm
k = 2 ve e = 3@2 ile (2) denklemini kullanarak r = 2s 3> 2 d veya or 1 + s 3> 2 dcos u r = 6 . 2 + 3 cos u
buluruz.
RNEK 5
Bir Dorultman Bulmak
Aadaki paraboln dorultmann bulun. r = 25 . 10 + 10 cos u
736

Dorultman xk Odak Merkez orijinde x
zm
Pay ve payday 10 ile blerek denklemi standart ekle sokarz: r = 5> 2 . 1 + cos u
Bu, k = 5@2 ve e = 1 ile

ea a a e
r =
ke 1 + e cos u
denklemidir. Dorultmann denklemi x = 5@2dir. ekil 10.63te izili olan elips diyagramndan, knin e dmerkezliine ve a yar asal eksenine a k = e - ea . denklemiyle bal olduunu grrz. Buradan, ke = a(1 e2) buluruz. (2) denkleminde ke yerine a(1 e2) yazmak bir elipsin standart kutupsal denklemini verir.
EKL 10.63 Yar asal ekseni a olan bir elipste, odak-dorultman uzakl k = (a@e) aedr. Dolaysyla, ke = a(1 e2) olur.
Dmerkezlii e ve Yar Asal Ekseni a Olan Elips in Kutupsal Denklem r = as 1 - e 2 d 1 + e cos u

(3)
e = 0 olduunda (3) denkleminin bir emberi temsil eden r = a haline dntne dikkat edin. (3) Denklemi gezegen yrngelerini hesaplamann balang noktasdr.
RNEK 6
Plto Gezegeninin Yrngesi
Yar asal ekseni 39.44 AU (astronomik birim) ve dmerkezlii 0.25 olan bir elipsin kutupsal denklemini bulun. Bu yaklak olarak Pltonun gne evresindeki yrngesinin boyutlarndadr.
Aphelyon konumu (gneten (49.3 AU) Plto u a 39.44 Gne Perihelyon konumu (gneten (29.58 AU)
zm
a = 39.44 ve e = 0.25 ile (3) denklemini kullanarak r = 39.44s 1 - s 0.25 d2 d 147.9 = . 1 + 0.25 cos u 4 + cos u
buluruz. En yakn yaklama noktasnda (perihelyon) Plto gneten 147.9 r = = 29.58 AU 4 + 1 uzaktadr. En uzak noktada (aphelyon) ise, Plto gneten r =
EKL 10.64 6). Pltonun yrngesi (rnek
147.9 = 49.3 AU 4 - 1
uzaktadr (ekil 10.64).
10.8
737
ALITIRMALAR 10.8
Dorular
14 altrmalarndaki dorularn kutupsal ve Kartezyen denklemlerini bulun. 1.
y
15.
y Yarap 2
16.
y 1 Yarap 2
2.
y 0 3p 4 0 x 0 x x
5 0
p6
2 x
1720 altrmalarndaki emberleri izin. Merkezlerinin kutupsal koordinatlarn verin ve yaraplarn belirleyin. 17. r = 4 cos u 18. r = 6 sin u 20. r = - 8 sin u 19. r = - 2 cos u
3.
y 4p 3 0 3
4.
y
0 4
p 4
2128 altrmalarndaki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun. Her emberi koordinat dzleminde izin ve izime hem Kartezyen hem de kutupsal denklemini yazn. 21. s x - 6 d2 + y 2 = 36 23. x 2 + s y - 5 d2 = 25 25. x + 2x + y = 0 27. x 2 + y 2 + y = 0
2 2
22. s x + 2 d2 + y 2 = 4 24. x 2 + s y + 7 d2 = 49 26. x 2 - 16x + y 2 = 0 4 28. x 2 + y 2 - y = 0 3
58 altrmalarndaki dorular izin ve Kartezyen denklemlerini bulun. 5. r cos au 7. r cos au p b = 22 4 6. r cos au + 3p b = 1 4
Dmerkezlikleri ve Dorultmanlarndan Konik Kesitler

2936 altrmalarnda, bir odaklar orijinde olan konik kesitlerin bu odaa karlk gelen dorultmanlaryla birlikte dmerkezliklerini bulun. Her konik kesitin kutupsal denklemini bulun. 29. e = 1, 31. e = 5, 33. e = 1> 2, 35. e = 1> 5, x = 2 y = -6 x = 1 y = - 10 30. e = 1, 32. e = 2, 34. e = 1> 4, 36. e = 1> 3, y = 2 x = 4 x = -2 y = 6
2p p b = 3 8. r cos au + b = 2 3 3 912 altrmalarndaki dorular iin r cos (u u0) = r0 eklinde bir kutupsal denklem bulun. 9. 22 x + 22 y = 6 11. y = - 5 10. 23 x - y = 1 12. x = - 4
emberler
1316 altrmalarndaki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun. 13. 14.
y Yarap 4 y x
Parabol ve Elipsler
3744 altrmalarndaki parabol ve elipsleri izin. iziminize orijindeki odaa karlk gelen dorultman da ekleyin. Tepe noktalar uygun kutupsal koordinatlarla isimlendirin. Elipslerin merkezlerini de belirtin. 6 1 37. r = 38. r = 1 + cos u 2 + cos u 25 4 39. r = 40. r = 10 - 5 cos u 2 - 2 cos u 400 12 41. r = 42. r = 16 + 8 sin u 3 + 3 sin u 8 4 43. r = 44. r = 2 - 2 sin u 2 - sin u
0 x Yarap 1
738
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 59. a. r = 4 sin u ve r = 23 sec u . erilerinin Kartezyen denklemlerini bulun. b. Erileri birlikte izin ve kesiim noktalarn hem Kartezyen hem de kutupsal koordinatlarda belirtin. 60. Altrma 59u r = 8 cos u ve r = 2 sec u iin tekrarlayn. 48. r = 4 sec s u + p> 6 d 50. r = - 2 cos u 52. r = 8> s 4 + sin u d 54. r = 1> s 1 + cos u d 61. Oda (0, 0) ve dorultman r cos u = 4 olan paraboln kutupsal denklemini bulun. 62. Oda (0, 0) ve dorultman r cos (u p@2) = 2 olan paraboln kutupsal denklemini bulun. 63. a. Uzay mhendislerinin dmerkezlik forml yrngenin dmerkezlii iin uzay mhendisleri e = rmax - rmin , rmax + rmin Eliptik bir
Eitsizliklerin Grafiklerini izmek

45 ve 46 altrmalarndaki eitsizliklerle tanmlanan blgeleri izin. 45. 0 r 2 cos u T 46. - 3 cos u r 0
Grafik Aratrmalar
4756 altrmalarndaki dorular ve konik kesitleri izin. 47. r = 3 sec s u - p> 3 d 49. r = 4 sin u 51. r = 8> s 4 + cos u d 53. r = 1> s 1 - sin u d 55. r = 1> s 1 + 2 sin u d
56. r = 1> s 1 + 2 cos u d
Teori ve rnekler
57. Perihelyon ve aphelyon Bir gezegen gneinin evresinde yar asal ekseninin uzunluu a olan bir elips izler (ekle bakn). a. Gezegen gnee en yakn olduunda r = a(1 e), en uzak olduunda ise r = a(1 + e) olduunu gsterin.. b. Altrma 58deki tabloda bulunan verileri kullanarak gne sistemimizdeki her gezegenin gnee ne kadar yaklatn ve gneten ne kadar uzaklatn bulun.
Aphelyon (gneten en uzak) Perihelyon (gnee en yakn) Gezegen u Gne
formln kullanrlar. Burada r uzay aracndan izledii elipsin ekici odana olan mesafedir. Bu forml neden ie yarar? b. ple elips izmek Bir izim masasna inelenebilecek ekilde iki ucu dml bir ipiniz var. pin uzunluu bir dmn merkezinden dierinin merkezine olmak zere 10 intir. ekil 10.5teki (Blm 10.1) yntemi kullanarak dmerkezlii 0.2 olan bir elips izmek iin ineler birbirinden ne kadar uzakta olmaldr? Ortaya kan elips Merkrn yrngesine benzer. 64. Halley kuyruklu yldz (Blm 10.2, rnek 1e bakn.) a. Halley kuyruklu yldznn yrngesinin denklemini, leklemesi astronomik birimlerle yaplan, gnein orijinde ve dier odan negatif x-ekseninde bulunduu bir koordinat sisteminde bulun. b. Kuyruklu yldz gnee en fazla ka astronomik birim ve ka kilometre yaklar? c. Kuyruklu yldz gneten en fazla ka astronomik birim ve ka kilometre uzaklar?
58. Gezegen yrngeleri rnek 6da, Pltonun yrngesi iin bir kutupsal denklem bulduk. Aadaki tabloda bulunan verileri kullanarak dier gezegenlerin kutupsal denklemlerini bulun. Yar asal eksen (astronomik birim) 0.3871 0.7233 1.000 1.524 5.203 9.539 19.18 30.06 39.44
6568 altrmalarnda, verilen erinin kutupsal denklemini bulun. Her durumda, tipik eriyi izin. 65. x 2 + y 2 - 2ay = 0 66. y 2 = 4ax + 4a 2 67. x cos a + y sin a = p (a, p sabit)
Gezegen Merkr Vens Dnya Mars Jpiter Satrn rans Neptn Plto
Dmerkezlik 0.2056 0.0068 0.0167 0.0934 0.0484 0.0543 0.0460 0.0082 0.2481
68. s x 2 + y 2 d2 + 2axs x 2 + y 2 d - a 2y 2 = 0
BLGSAYAR ARATIRMALARI 69. Farkl k ve e deerlerinde, p u p olmak zere, bir BCS kullanarak r = ke 1 + e cos u
kutupsal denkleminin grafiini izin. Aadaki sorular yantlayn. a. k = 2 aln. e = 3@4, 1 ve 5@4 iin izimlere ne olduunu tanmlayn. k = 2 iin tekrarlayn.
10.8 b. k = 1 aln. e = 7@6, 5@4, 4@3, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 iin izimlere ne olduunu tanmlayn. e =1@ 2, 1@3, 1@ 4, 1@10 ve 1@20 iin tekrarlayn. c. imdi e 0 sabit tutun ve kyi 1, 2, 3, 4 ve 5 alrken neler olduunu tanmlayn. Parabollerin, elipslerin ve hiperbollerin grafiklerine baktnzdan emin olun.
739
70. Farkl a 0 ve 0 e 1 deerlerinde, p u p olmak zere, bir BCS kullanarak r = as 1 - e 2 d 1 + e cos u
kutupsal elipsinin grafiini izin. Aadaki sorular yantlayn. a. e = 9@10 aln. a = 1, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 iin izimlere ne olduunu tanmlayn. e = 1@4 iin tekrarlayn. b. a = 2 aln. e = 9@10, 8@10, 7@10, , 1@10, 1@20 ve 1@50 iin izimlere ne olduunu tanmlayn.
Blm 10
Tekrar Sorular
9. Konik kesitler iin baz tipik parametrizasyonlar nelerdir? 10. Bir sikloid nedir? Sikloidlerin tipik parametrik denklemleri nelerdir? Sikloidlerin nemi hangi fiziksel zelliklerinden gelir? 11. Kutupsal koordinatlar nedir? Hangi denklemler kutupsal koordinatlar Kartezyen koordinatlara evirir? Neden bir koordinat sisteminden dierine gemek isteyesiniz? 12. Kutupsal koordinatlarn tek olmamasnn grafik izmedeki sonucu nedir? rnek verin. 13. Kutupsal koordinatlarda denklemleri nasl izersiniz? Anlattklarnza simetriyi, eimi, orijindeki davran ve Kartezyen grafiklerin kullanln da ekleyin. rnek verin. 14. Kutupsal koordinat dzleminde, bir 0 r1(u) r r2(a), a u b blgesinin alann nasl bulursunuz? rnek verin. 15. Kutupsal koordinat dzleminde bir r = (u), a u b erisinin uzunluunu hangi koullar altnda bulursunuz? Tipik bir hesaplamaya rnek verin. 16. Bir r = (u), a u b erisinin x- ve y-eksenleri etrafnda dndrlmesiyle retilen bir yzeyin alann hangi koullar altnda bulursunuz? Tipik bir hesaplamaya rnek verin. 17. Dorularn ve konik kesitlerin kutupsal koordinatlardaki standart denklemleri nelerdir? rnekler verin.
1. Bir parabol nedir? Tepe noktalar orijinde bulunan ve odaklar koordinat eksenlerinde olan parabollerin Kartezyen denklemleri nedir? Byle bir paraboln denkleminden, odan ve dorultmann nasl bulursunuz? 2. Bir elips nedir? Merkezleri orijinde ve odaklar koordinat eksenlerinden birinde olan elipslerin Kartezyen denklemleri nedir? Byle bir elipsin denkleminden, odaklarn, tepe noktalarn ve dorultmanlarn nasl bulursunuz? 3. Bir hiperbol nedir? Merkezleri orijinde ve odaklar koordinat eksenlerinden birinde olan hiperbollerin Kartezyen denklemleri nedir? Byle bir hiperboln denkleminden, odaklarn, tepe noktalarn ve dorultmanlarn nasl bulursunuz? 4. Bir konik kesitin dmerkezlii nedir? Konik kesitleri dmerkezlikleriyle nasl snflandrrsnz? Bir elipsin ekliyle dmerkezliinin ilikisi nedir? 5. PF = e PD denklemini aklayn. 6. xy-dzleminde kuadratik bir eri nedir? Dejenere ve dejenere olmayan kuadratik erilere rnek verin. 7. Dzlemdeki bir konik kesitin yeni denkleminde xy-terimi bulunmayacak ekilde bir Kartezyen koordinat sistemini nasl bulursunuz? rnek verin. 8. Deikenleri x ve y olan bir kuadratik denklemin grafiinin nasl olacan nereden anlarsnz? rnek verin.
Blm 10
Problemler
58 problemlerindeki elipslerin ve hiperbollerin dmerkezliklerini bulun. Her konik kesiti izin. iziminize odaklar, tepe noktalarn ve asimptotlar (uygun olanlar) ekleyin. 5. 16x 2 + 7y 2 = 112 7. 3x 2 - y 2 = 3 6. x 2 + 2y 2 = 4 8. 5y 2 - 4x 2 = 20
Konik Kesitlerin Grafiklerini izmek

14 problemlerindeki parabolleri izin. Her izime odak ve dorultman da ekleyin. 1. x 2 = - 4y 3. y 2 = 3x 2. x 2 = 2y 4. y 2 = - s 8> 3 dx
740
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar metrik denklemlerini ve parametre araln vermektedir. Bir Kartezyen denklem bularak paracn izledii yolu belirleyin. Kartezyen denklemin grafiini izin. Hareketin ynn ve paracn gezdii ksm belirtin. 33. x = s 1> 2 d tan t, 34. x = - 2 cos t, 35. x = - cos t, 36. x = 4 cos t, y = s 1> 2 d sec t; - p> 2 6 t 6 p> 2 y = 2 sin t; y = cos2 t; y = 9 sin t; 0 t p 0 t p 0 t 2p
Konik Kesitleri Kaydrmak

914 problemleri konik kesit denklemleri verir ve her erinin ka birim aa veya yukar, saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni konik kesitin denklemini ve uygun olduu ekilde, yeni odaklarn, tepe noktalarn, merkezlerini ve asimptotlarn bulun. Eeri bir parabolse, dorultmann da bulun. 9. x = 12y,
2
saa 2, yukar 3
sola 1@2, aa 1 10. y2 = 10x, 2 2 y x + = 1, sola left 3, aa down5 5 11. 9 25 12. 13. 14. y x2 + = 1, saa right5, 5,yukar up 12 12 169 144 y2 x2 2 = 1, saa right2, 2,yukar up 2 2 22 8 2 y x 10, down aa 3 = 1, saa left 10, 36 64
2 2 2
Kutupsal Dzlemde Grafikler

37 ve 38 problemlerinde kutupsal koordinat eitsizlikleri ile tanmlanan blgeleri izin. 37. 0 r 6 cos u 38. - 4 sin u r 0
3946 problemlerindeki her grafii (a)(l) denklemlerinden uygun olanyla eletirin. Grafiklerden fazla denklem vardr, dolaysyla baz denklemler elemeyecektir. a. r = cos 2u 6 c. r = 1 - 2 cos u e. r = u g. r = 1 + cos u 2 i. r = 1 - cos u k. r = - sin u 39. Drt yaprakl gl 22. x 2 + y 2 + 4x + 2y = 1
y
b. r cos u = 1 d. r = sin 2u f. r 2 = cos 2u h. r = 1 - sin u j. r 2 = sin 2u l. r = 2 cos u + 1 40. Spiral

y
Konik Kesitleri Belirlemek

1522 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin ve (uygun olan) odaklarn, tepe noktalarn, merkezlerini ve asimptotlarn bulun. Eri bir parabolse, dorultmann da bulun. 15. x 2 - 4x - 4y 2 = 0 17. y 2 - 2y + 16x = - 49 19. 9x + 16y + 54x - 64y = - 1 20. 25x 2 + 9y 2 - 100x + 54y = 44 21. x 2 + y 2 - 2x - 2y = 0
2 2
16. 4x 2 - y 2 + 4y = 8 18. x 2 - 2x + 8y = - 17
Diskriminant Kullanmak
2328 problemlerindeki denklemler hangi konik kesitleri veya dejenere durumlar temsil ederler? Yantlarnz aklayn. 23. x 2 + xy + y 2 + x + y + 1 = 0 24. x 2 + 4xy + 4y 2 + x + y + 1 = 0 25. x 2 + 3xy + 2y 2 + x + y + 1 = 0 26. x 2 + 2xy - 2y 2 + x + y + 1 = 0 27. x 2 - 2xy + y 2 = 0 28. x 2 - 3xy + 4y 2 = 0 41. Limaon
y
x x
42. Lemniskat
y x x
Konik Kesitleri Dndrmek

2932 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin. Sonra koordinat eksenlerini dndrerek, konik kesitin iinde apraz terim bulunmayan yeni bir denklemini bulun (Yeni denklemler kullanlan dnmelerin byklk ve ynlerine gre deiecektir). 29. 2x + xy + 2y - 15 = 0 31. x 2 + 2 23 xy - y 2 + 4 = 0
2 2
43. ember
y x
44. Kardioid
y x
30. 3x + 2xy + 3y = 19 32. x 2 - 3xy + y 2 = 5
Dzlemde Parametrik denklemleri Belirlemek

3336 problemleri xy-dzleminde hareket eden bir paracn para-
Blm 10 Problemler 45. Parabol

y
741
46. Lemniskat
y
7376 Problemleri bir odaklar kutupsal koordinat dzleminin orijininde olan konik kesitlerin bu odak iin dorultmanlaryla birlikte dmerkezliklerini vermektedir. Her konik kesitin kutupsal denklemini bulun. 73. e = 2,
x
75. e = 1> 2,
r cos u = 2 r sin u = 2
74. e = 1,
76. e = 1> 3,
r cos u = - 4 r sin u = - 6
Kutupsal Dzlemde Alan, Uzunluk ve Yzey Alan Kutupsal Dzlemde Grafiklerin Kesiimi
4754 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen erilerin kesiim noktalarn bulun. 47. r = sin u, r = 1 + sin u 48. r = cos u, r = 1 - cos u 49. r = 1 + cos u, 50. r = 1 + sin u, 51. r = 1 + sin u, 52. r = 1 + cos u, 53. r = sec u, r = 1 - cos u r = 1 - sin u r = - 1 + sin u r = - 1 + cos u 54. r = - 2 csc u, r = - 4 cos u 7780 problemlerinde, kutupsal koordinat dzleminde tanmlanan blgelerin alanlarn bulun. 77. r = 2 cos u limaonu ile evrili blge. 78. yaprakl r = sin 3u glnn bir yaprayla evrili blge. 79. Sekiz ekli r = 1 + cos 2unn iinde ve r = 1 emberinin dndaki blge. 80. r = 2(1 + sin u) kardioidinin iinde ve r = 2 sin u emberinin dndaki blge. 8184 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen erilerin uzunluklarn bulun. 81. r = - 1 + cos u 82. r = 2 sin u + 2 cos u, 83. r = 8 sin s u> 3 d,
3
r = 2 sin u
Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere

5560 problemlerindeki dorular izin. Ayrca, her doru iin bir Kartezyen denklem bulun. 55. r cos au + 57. r = 2 sec u p b = 2 23 3 56. r cos au 22 3p b = 4 2
84. r = 21 + cos 2u,
0 u p> 4
0 u p> 2
- p> 2 u p> 2
59. r = - s 3> 2 d csc u
58. r = - 22 sec u
60. r = A 3 23 B csc u
85 ve 86 altrmalarndaki kutupsal koordinat erilerinin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmeleriyle retilen yzeylerin alanlarn bulun. 85. r = 2cos 2u,
2
6164 problemlerindeki emberlerin Kartezyen denklemlerini bulun. Her emberi koordinat dzleminde izin ve grafie hem Kartezyen hem de Kutupsal denklemlerini yazn. 61. r = - 4 sin u 63. r = 2 22 cos u 62. r = 3 23 sin u 64. r = - 6 cos u
0 u p> 4, xx -axis -ekseni
86. r = sin 2u, y-ekseni
Teori ve rnekler
87. 9x2 + 4y2 = 36 elipsinin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun. 88. Birinci blgede x-ekseni, x = 4 dorusu ve 9x2 4y2 = 36 hiperbolyle evrili gensel blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun. 89. Bir teneke erit bir elipsin evresine sarlyor. Bu eride bir taban lehimlenerek bir dalga tank yaplyor. Tanka bir veya iki in su doldurup tam elipsin odaklarndan birine bir bilye atlyor. Dalgalar suda dar doru yaylr, tankn kenarndaki eritten yansr ve birka saniye sonra ikinci odaktan bir damla su fkrr. Neden? 90. LORAN Kuzey Kaliforniya sahilinde birbirinden birka yz mil uzakta bulunan A ve B kulelerinden ayn anda bir radyo sinyali gnderiliyor. Denizdeki bir gemi Adan gelen sinyali Bden gelen sinyalden 1400 mikrosaniye nce alyor. Sinyalin 980 ft/mikrosaniye hzla ilerledii varsaylrsa, iki kuleye gre geminin yeri hakknda ne sylenebilir?
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere

6568 problemlerindeki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun. Her emberi koordinat dzleminde izin ve grafie hem Kartezyen hem de Kutupsal denklemlerini yazn. 65. x 2 + y 2 + 5y = 0 67. x 2 + y 2 - 3x = 0 66. x 2 + y 2 - 2y = 0 68. x 2 + y 2 + 4x = 0
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler

6972 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleri verilen konik kesitleri izin. Tepe noktalarnn ve elipslerde merkezlerin kutupsal koordinatlarn verin. 69. r = 71. r = 2 1 + cos u 6 1 - 2 cos u 70. r = 72. r = 8 2 + cos u 12 3 + sin u
742
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar b. Blm 10.3teki kriterleri uygulayarak
91. Dz bir dzlemde, ayn anda bir tfek sesi ve merminin hedefe vurma sesini duyuyorsunuz. Tfee ve hedefe gre konumunuz hakknda ne sylenebilir? 92. Arimet spiralleri a sfrdan farkl bir sabit olmak zere, r = au eklindeki bir denklemin grafiine Arimet spirali denir. Byle bir spiralin birbirini izleyen dnleri arasndaki geniliin bir zellii var mdr? 93. a. x = r cos u , y = r sin u , denklemlerinin r = kutupsal denklemini (1 e2)x2 + y2 + 2kex k2 = 0 Kartezyen denklemine evirdiini gsterin. k 1 + e cos u
e=0 0e1 e=1 e1 olduunu gsterin.
ember elips parabol hiperbol
94. Uydu yrngesi Bir uydu dnyann Kuzey ve Gney Kutuplarndan geen bir yrnge zerindedir. Gney Kutbunun zerindeyken, yrngesinin en yksek noktasnda, dnya yzeyinden 1000 mil yukardadr. Kuzey Kutbunun zerindeyken ise, yrngesinin en dk noktasnda, dnya yzeyinden 300 mil yukardadr. a. Yrngenin bir oda dnyann merkezi olan bir elips olduunu varsayarak, dmerkezliini bulun (Dnyann apn 8000 mil aln). b. Dnyann kuzey-gney eksenini x-ekseni olarak kullanp, yrngenin kutupsal denklemini bulun.
Blm 10
Konik Kesitleri Bulmak
b. b2xx1 + b2yy1 a2b2 = 0 dorusunun hiperbolne, hiperbol b2x2 a2y2 a2b2 = 0 stndeki (x1, y1) noktasnda teet olduunu gsterin. 10. Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 konik kesitinin bir (x1, y1) noktasndaki teetinin, Axx1 + B a + Ea x1 y + xy1 x + x1 b + Cyy1 + D a b 2 2
1. Oda (4, 0) ve dorultman x = 3 olan paraboln denklemini bulun. Parabol, tepe noktas, oda ve dorultman ile birlikte izin. 2. Aadaki paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann bulun. x2 = 6x 12y + 9 = 0 3. P(x, y) noktasndan x2= 4y parabolne olan uzaklk Pden odaa olan uzakln iki katysa, Pnin izledii yolu bulun. Eriyi tanmlayn. 4. a + b uzunluunda bir doru paras x-ekseninden y-eksenine gitmektedir. Doru parasnn zerindeki P noktas bir utan a birim, dierinden de b birim uzaktadr. Doru parasnn ular eksenler boyunca kayarken Pnin bir elips izdiini gsterin. 5. 0.5 dmerkezlikli bir elipsin tepe noktalar (0, 2)dedir. Odaklar nerededir? 6. Dorultman x = 2 dorusu ve buna karlk gelen oda (4, 0) noktas olan 2@3 dmerkezlikli elipsin denklemini bulun. 7. Bir hiperboln odaklarndan biri (0, 7) noktasndadr ve buna karlk gelen dorultman y = 1 dorusudur. Dmerkezlik (a) 2, (b) 5 ise, hiperboln denklemini bulun. 8. Odaklar (0, 2) ile (0, 2) olan ve (12, 7) noktasndan geen hiperboln denklemini bulun. 9. a. b2xx1 + b2yy1 a2b2 = 0 dorusunun b2x2 + a2y2 a2b2 = 0 elipsine, elipsin stndeki (x1, y1) noktasnda teet olduunu gsterin.
y + y1 b + F = 0. 2 eklinde yazlabilen bir denklemi olduunu gsterin.
Denklemler ve Eitsizlikler
xy-dzlemindeki hangi noktalar 1118 altrmalarndaki denklem ve eitsizlikleri salarlar? Her altrma iin bir ekil izin. 11. s x 2 - y 2 - 1 ds x 2 + y 2 - 25 ds x 2 + 4y 2 - 4 d = 0 12. s x + y ds x 2 + y 2 - 1 d = 0 13. s x 2> 9 d + s y 2> 16 d 1 14. s x 2> 9 d - s y 2> 16 d 1
15. s 9x 2 + 4y 2 - 36 ds 4x 2 + 9y 2 - 16 d 0 16. s 9x 2 + 4y 2 - 36 ds 4x 2 + 9y 2 - 16 d 7 0 17. x 4 - s y 2 - 9 d2 = 0 18. x 2 + xy + y 2 6 3
Blm 10
743
Parametrik Denklemler ve Sikloidler

19. Episikloidler Bir ember ikinci bir sabit emberin dnda yuvarlanrsa, yuvarlanan emberin zerindeki bir P noktas aada gsterildii gibi bir episikloid tanmlar. Sabit emberin merkezi orijin Oda bulunsun ve yarap a olsun.
y P b
mas iin bir arlk aslyor. p kancalarn zerinden ve halkann iinden serbeste kayyorsa, arlk gidebildii kadar aa gidecektir. pin uzunluunun kancalar arasndaki uzakln en az drt kat olduunu ve ipin eklinin, ipin dikey parasnn dorusuna gre simetrik olduunu varsayn. a. Aadaki ekilde, dngnn altnda oluan A asn bulun. b. Halkann ipin zerindeki her sabit konumu iin, halkann uzayda bulunabilecei olas yerlerin, odaklar kancalarda olan bir elips zerinde bulunduunu gsterin. c. Balangtaki simetri varsaymn, (b)deki sonucu ipin ve arln en dk potansiyel enerji durumunda dengeye gelecekleri varsaymyla birletirerek dorulayn.
O A(a, 0)
x Kancalar A
Yuvarlanan emberin yarap b ve dolanan nokta Pnin balang noktas A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseniyle emberlerin merkezlerinden geen doru arasndaki u asn parametre olarak kullanp, episikloidin parametrik denklemini bulun. 20. a. x-ekseni ve x = a(t sin t), y = a(1 cos t); 0 t 2p sikloid yaynn snrlad blgenin ktle merkezini bulun. b. Aadaki erinin koordinat eksenleri etrafndaki birinci momentlerini bulun: x = s 2> 3 dt 3>2, y = 2 2t ; 0 t 23 .
Halka
Arlk
21. a. Aadaki erinin kutupsal koordinatlardaki denklemini bulun: x = e 2t cos t, y = e 2t sin t; -q 6 t 6 q.
b. Erinin t = 0dan t = 2pye kadar uzunluunu bulun. 22. r = 2 sin3(u@3), 0 u 3p, erisinin kutupsal koordinat dzlemindeki uzunluunu bulun. 23. r = 1 + cos u kardioidinin birinci blgedeki ksmnn x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun. (pucu: 1 + cos u = 2 cos2 (u@2) ve sin u = 2 sin (u@2) cos (u@2) bantlarn kullann.) 24. r = 2a cos2 (u@2) ve r = 2a sin2 (u@2), a 0 erileriyle evrelenen blgeleri kutupsal koordinat dzleminde izin ve dzlemin paylatklar ksmnn alann bulun. 25-28 altrmalar bir odaklar kutupsal koordinat dzleminin orijininde olan konik kesitlerin dmerkezliklerini, bu odaa karlk gelen dorultmanla birlikte vermektedir. Her konik kesit iin bir kutupsal denklem bulun. 25. e = 2, 27. e = 1> 2, r cos u = 2 r sin u = 2 26. e = 1, 28. e = 1> 3, r cos u = - 4 r sin u = - 6
30. ki radar istasyonu bir dou-bat izgisi zerinde birbirlerinden 20 km uzaktadrlar. Alaktan uan ve batdan douya giden bir uan hznn y0 km/sa olduu bilinmektedir. t = 0da, (10, 0)daki istasyondan bir sinyal gnderiliyor, uaktan yansyor ve 30@c saniye sonra (10, 0) tarafndan alnyor (c sinyalin hzdr). t = 10@y0da, (10, 0)daki istasyondan baka bir sinyal gnderiliyor, uaktan yansyor ve yeniden dier istasyon tarafndan 30/c saniye sonra alnyor. y0n cden ok kk olduu varsaym altnda, uan ikinci sinyali yanstt zamanki konumun bulun. 31. Bir kuyruklu yldz, gne odakta olmak zere, parabolik bir yrngede ilerlemektedir. Kuyruklu yldz gneten 4 107 mil uzaktayken, kuyruklu yldzdan gnee giden doru, aada gsterildii gibi, yrngenin ekseniyle 60lik bit a yapmaktadr. Kuyruklu yldz gnee ne kadar yaklaacaktr?
Kuyruklu yldz 60 Gne
Teori ve rnekler
29. Bir ucunda bir halka bulunan bir ip yatay bir izgideki iki kanca etrafna sarlyor. Halkadan geirilen serbest uca ipin gergin dur-
32. x = 2t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabolnn (0, 3) noktasna en yakn noktalarn bulun. 33. x 2 + xy + y 2 = 1 elipsinin dmerkezliini 1@100 hassaslkla bulun.
744
34. xy = 1 hiperbolnn dmerkezliini bulun. 35. 2x + 2y = 1 erisi bir konik denklemin paras mdr? yleyse, ne tr bir konik kesit? Deilse, neden deildir? 36. 2xy - 22 y + 2 = 0 erisinin bir hiperbol olduunu gsterin. Hiperboln merkezini, tepe noktalarn, odaklarn, eksenlerini ve asimptotlarn bulun. 37. Aadaki konik kesitlerin kutupsal denklemlerini bulun. a. Oda orijinde ve tepe noktas (a, p@4)te olan parabol; b. Odaklar orijin ile (2, 0)da ve bir tepe noktas (4, 0) da olan elips. c. Bir oda orijinde, merkezi (2, p@2) ve bir tepe noktas (1, p@2)de olan hiperbol. 38. Orijinden geen herhangi bir doru r = 3@(2 + cos u) elipsini P1 ve P2 noktalarnda keser. P1 ile orijin arasndaki uzaklk d1, P2 ile orijin arasndaki uzaklk d2 olsun. (1@d1) + (1@d2)yi hesaplayn. 39. emberlerle bir kardioid retmek Kardioidler zel episikloidlerdir (Altrma 18). a yarapl bir emberi, ekildeki gibi, kutupsal dzlemde baka bir a yarapl ember zerinde dndrrseniz, balangtaki deme noktas P bir kardioid izecektir (pucu: OBC ve PAD alarnn ikisinin de lsnn u olduunu gstererek ie balayn.
Yuvarlanan ember
Yarap Vektryle Bir Kutupsal Koordinat Erisinin Teeti Arasndaki A

Kartezyen koordinatlarda, bir erinin bir noktadaki ynn bulmak iin, saat ynnn tersine, pozitif x-ekseninden teete olan f asn hesaplarz. Kutupsal koordinatlarda, yarap vektrnden teete olan c asn hesaplamak daha uygundur (aadaki ekle bakn). Bylece f as, ekildeki gene d a teoremini uygulayarak elde edilen f=u+c bantsndan hesaplanabilir.
y r f(u) c
(1)
P(r, u) r u 0 f
A Kardioid C B T O D r P(r, u) u u0
Erinin denkleminin, (u) fonksiyonu unn trevlenebilir bir fonksiyonu olmak zere r = (u) eklinde verildiini varsayn. Bu durumda x = r cos u ve y = r sin u (2) fonksiyonlar dr dx , = - r sin u + cos u du du dy dr . = r cos u + sin u du du
(3)
Sabit ember
olmak zere unn trevlenebilir fonksiyonlardr. (1) denklemine gre, c = f u olduundan, tan c = tan s f - u d = olur. Dahas, tan f = tan f - tan u . 1 + tan f tan u
40. Katlanr bir dolap kaps Katlanr bir dolap kaps, P noktasndan menteelenmi iki tane 1 ayak geniliinde panelden oluur. Bir panelin d alt kesi Oda bir milde durmaktadr (aadaki ekle bakn). Dier panelin Q ile belirtilen d alt kesi ekilde x-ekseninin bir paras olarak gsterilen dzgn bir yol boyunca kayar. Q ileri geri hareket ederken, kapnn altnn halya srndn varsayn. Kap, halnn yzeyinde nasl bir ekil tarar?
y
olur, nk tan f erinin Pdeki eimidir. Ayrca y tan u = x . olarak tanmlanr, dolaysyla
dy> du dy = dx dx> du
P menteesi
ekil O Q x
elde edilir.
dy> du y dy dx - x x - y dx> du du du = tan c = . dy y dy> du dx x + y 1 + x du du dx> du
(4)
Blm 10 (4) denklemindeki son ifadenin pay (2) ve (3) denklemlerinden dy dx - y = r2. x du du olarak bulunur. Ayn ekilde, payda x dy dx dr + y = r . du du du
745
48. r = a(1 + cos u) kardioidi zerinde teetin (a) yatay, (b) dikey olduu noktalar bulun. 49. r = a@(1 + cos u) ve r = b@(1 cos u) parabollerinin her kesiim noktasnda birbirlerine dik olduklarn gsterin (ab 0). 50. r = a(1 cos u) kardioidinin u = p@2 nyla hangi ayla kesitiini bulun. 51. Kesiim noktalarndan birinde, r = 3 sec u dorusu ile r = 4(1 + cos u) kardioidinin arasndaki ay bulun. (5) 52. r = a tan (u@2) dorusunun u = p@2deki teetinin eimini bulun. 53. r = 1@(1 cos u) ve r = 1@(1 sin u) parabollerinin birinci blgede kesitikleri ay bulun. 54. r2 = 2 csc 2u denklemi kutupsal koordinatlarda bir eriyi temsil eder. a. Eriyi izin. b. Erinin, denk bir Kartezyen denklemini bulun. c. Erinin u = p@4 nyla kesitii ay bulun. 55. Yarap vektryle r = (u) erisinin teeti arasndaki c asnn sabit bir a deeri olduunu varsayn. a. Eri ve u = u1, u = u2 nlaryla snrlanan alann, (r1, u1) ve (r2, u2) erinin bu nlar arasndaki yaynn u noktalar 2 olmak zere, r2 2 r1 ye orantl olduunu gsterin. Orant sabitini bulun. b. (a) kkndaki yayn uzunluunun r2 r1e orantl olduunu gsterin ve orant sabitini bulun. 56. P noktas r2 sin2 u = 2a2 hiperbol zerinde bir nokta olsun. OP, Pdeki teet ve balang dorusunun oluturduu genin ikizkenar olduunu gsterin.
eklinde elde edilir. Bunlar (4) denkleminde yerine koyarsak, r . tan c = dr> du
elde ederiz. Bu, cyi unn bir fonksiyonu olarak bulmakta kullandmz denklemdir. 41. Bir ekle referans vererek, bir kesiim noktasnda iki erinin teerleri arasndaki b asnn tan c2 - tan c1 . tan b = 1 + tan c2 tan c1 olduunu gsterin. ki eri ne zaman dik ayla kesiir? 42. r = sin4 (u@4) erisi iin tan cnin deerini bulun. 43. r = 2a sin 3u erisinin yarap vektryle teeti arasndaki ay u = p@6 iken bulun. T 44. a. Hiperbolik ru = 1 spiralini izin. Spiral orijin etrafnda sarlmaya baladnda, cye ne olmaktadr? b. (a)da bulduklarnz analitik olarak dorulayn. 45. r = 23 cos u ve r = sin u noktasnda kesiirler. Bu noktada teetlerin dikey olduklarn gsterin. 46. r = a( 1 + cos u) kardioidini ve r = 3a cos u emberini bir diyagramda izin ve birinci blgede bulunan kesiim noktalarndaki teetlerinin arasndaki ay bulun. 47. r = 1 1 - cos u (6)
ve and
r =
3 1 + cos u
parabollerinin kesiim noktalarn ve bu noktalardaki teetlerin arasndaki ay bulun.
Blm 10
Hareket Eden Bir Nesneyi Radarda zlemek Ksm I: Kutupsal koordinatlardan Kartezyen koordinatlara dntrn.

Bir ekil izici ile Parametrik ve Kutupsal Denklemler Ksm I: Parametrik denklemlerle tanmlanan hareketi analiz etmek iin konumu, hz ve ivmeyi canlandrn. Ksm II: Kutupsal bir izim yapan bir ekil izici iin hareketin denklemlerini bulun ve analiz edin.
EKLER
E.1
Matematik ndksiyon
ns n + 1 d 1 + 2 ++ n = , 2 gibi bir ok formln her n pozitif tamsays iin doru olduu matematiksel indksyon prensibi denilen bir aksiyom uygulanarak gsterilebilir. Bu aksiyomu kullanan bir ispata matematiksel indksiyonla ispat veya indksiyonla ispat denir. Bir forml indksiyona ispatlamann admlar aadadr. 1. 2. Formln n = 1 iin doruluunu kontrol edin. Forml herhangi bir pozitif n = k tamsays iin doru ise, bundan sonraki tamsay, n = k +1, iin de doru olduun gsterin.
ndksiyon aksiyomu unu syler: bu admlar tamamlandnda, forml btn pozitif n tamsaylar iin dorudur. Adm 1den, forml n = 1 iin dorudur. Adm 2 den n = 2 ve dolaysyla Adm 2den n = 3 ve yine Adm 2den n = 4 iin, vb. dorudur. lk domino ta derse, ve k. domino ta derken her zaman (k + 1). taa vuruyorsa, btn domino talar der. Baka bir bak asyla, her pozitif tamsay iin bir tane olmak zere, elimizde S1, S2, , Sn, , ifadelerinin bulunduunu varsayalm. fadelerin herhangi birinin doru olduun varsaymann sradaki dier ifadenin doru olduu anlamna geldiini gsterebildiimizi varsayalm. Ayrca S1in de doru olduunu gsterdiimizi dnelim. Bu durumda S1den sonraki btn ifadelerin doru olduu sonucunu karabiliriz.
RNEK 1
Her pozitif n says iin ns n + 1 d 1 + 2 ++ n = . 2
eitliinin doruluunu matematiksel indksiyonla gsterin.

zm
spat yukardaki iki adm kullanarak yapacaz.
1.
Form n = 1 iin dorudur, nk 1 = 1s 1 + 1 d . 2
bulunur.
EK-1
EK-2
Ekler
2.
Forml n = k iin doru ise, n = k +1 iin de doru mudur? Yant evettir ve nedeni udur: Eer ks k + 1 d 1 + 2 ++ k = , 2 ise, bu durumda, ks k + 1 d k 2 + k + 2k + 2 1 + 2 + + k + sk + 1d = + sk + 1d = 2 2 = s k + 1 dss k + 1 d + 1 d s k + 1 ds k + 2 d = . 2 2
olur. Bu eitlikler zincirindeki son ifade n = (k + 1) iin n(n +1)@2 ifadesidir. Matematiksel indksiyon prensibi artk orijinal forml her n pozitif tamsays iin garantiler. Blm 5.2, rnek 4te ilk n tamsaynn toplamn veren forml iin baka bir ispat verdik. Ancak, matematiksel indksiyonla ispat daha geneldir. Matematiksel indksiyon, ilk n tamsaynn karelerinin, kplerinin toplamn bulmak iin kullanlabilir (Altrmalar 9 ve 10). te baka bir rnek
RNEK 2
Her pozitif n tamsays iin, 1 1 1 1 + 2 + + n = 1 - n. 2 2 21 2
olduunu gsterin.
zm
spat matematiksel indksiyonun iki admn kullanarak gerekletiririz.
1.
Forml n = 1 iin dorudur, nk 1 1 = 1 - 1. 21 2
dorudur. 2. 1 1 1 1 + 2 + + k = 1 - k, 21 2 2 2 ise, bu durumda, 1 1 1 1 1 1 1#2 1 + 2 + + k + k+1 = 1 - k + k+1 = 1 - k + k+1 1 # 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 = 1 - k+1 + k+1 = 1 - k+1 . 2 2 2 elde edilir. Bylece, orijinal forml n = k iin geerliyse, n = (k + 1) iin de geerli olur. Bu admlar doruland iin, matematiksel indksiyon prensibi forml her pozitif n tamsays iin garantiler.
Dier Balang Tamsaylar

n = 1 ile balamak yerine, baz indksiyon tartmalar baka bir tamsayyla balar. Byle bir tartmann admlar aadaki gibidir.
E.1
Matematik ndksiyon
EK-3
1. 2.
Formln n = n1 (ilk uygun tamsay) iin doru olduunu kontrol edin. Forml herhangi bir n = k n1 tamsays iin doru ise, n = (k + 1) iin de doru olduunu gsterin.
Bu admlar tamamlandnda, matematiksel indksiyon prensibi forml her n n1 tamsays iin garantiler.
RNEK 3
zm
n yeterince bykse, n! 3n olduunu gsterin. Ne kadar byk, yeterince byktr? Deneriz: n n! 3n 1 1 3 2 2 9 3 6 27 4 24 81 5 120 243 6 720 729 7 5040 2187
Sanki n 7 iin n! 3n gibidir. Emin olmak iin matematiksel indksiyon uygularz. Adm 1de n1 = 7 alrz ve Adm 2yi tamamlarz. Herhangi bir k 7 iin k! 3k olduunu varsayn. Bu durumda s k + 1 d! = s k + 1 ds k! d 7 s k + 1 d3k 7 7 # 3k 7 3k + 1. olur. Bylece, k 7 iin k! 3k olmas (k + 1)! 3k + 1 olmasn gerektirir. Matematiksel indksiyon artk her n 7 iin n! 3n olduunu garantiler.
ALITIRMALAR E.1
1. a + b a + b gen eitsizliinin her pozitif a ve b says iin geerli olduunu varsayarak, n tane say iin x1 + x2 + + xn x1 + x2 + + xn olduunu gsterin. 2. r 1 ise, her pozitif n tamsays iin 1 - rn+1 1 + r + r2 + + rn = 1 - r olduunu gsterin. 3. dy du d d s uy d = u s x d = 1 olduunu + y , arpm Kural ve dx dx dx dx kullanarak, her pozitif n says iin d n s x d = nx n - 1 dx olduunu gsterin. 4. Bir (x) fonksiyonunun herhangi iki pozitif x1 ve x2 says iin, (x1x2) = (x1) + (x2) zelliine sahip olduunu varsayn. Her pozitif n tamsays iin s x1 x2 xn d = s x1 d + s x2 d + + s xn d olduunu gsterin. 5. Her pozitif n tamsays iin 2 2 1 2 + 2 ++ n = 1 - n 3 3 31 3 olduunu gsterin. 6. Yeterince byk nler iin, n! n3 olduunu gsterin. 7. Yeterince byk nler iin, 2n n2 olduunu gsterin. 8. n 3 ise, 2n 1@8 olduunu gsterin. 9. Kareler toplam lk n pozitif tamsaynn kareleri toplamnn n an + olduunu gsterin. 10. Kpler toplam lk n pozitif tamsaynn kpleri toplamnn (n(n + 1)@2)2 olduunu gsterin. 11. Sonlu toplam kurallar Aadaki sonlu toplam kurallar-nn her pozitif n tamsays iin geerli olduunu gsterin.
n k=1 n k=1 n k=1
1 b sn + 1d 2 . 3
a. a s ak + bk d = a ak + a bk
EK-4
n k=1 n k=1
Ekler
n k=1 n k=1 n
b. a s ak - bk d = a ak - a bk
n
d. a ak = n # c
k=1
(aknin deeri sabit ve c ise)
c. a cak = c # a ak
k=1
(Her hangi bir c says)
12. Her pozitif n tamsays ve her x reel says iin, x n = x n olduunu gsterin.
E.2
Limit Teoremlerinin spat

Bu ek Blm 2.2deki Teorem 1, Ksm 25 ve Teorem 4 ispatlamaktadr.
TEOREM 1 Limit Kurallar L, M, c ve k reel saylar ve

x:c
lim s x d = L
ve and
x:c
lim gs x d = M,
then
ise aadaki kurallar geerlidir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Kural: Fark Kural: arpm Kural: Sabitle arpm Kural Blm Kural: Kuvvet Kural:
x:c x:c x:c x:c
lim A s x d + gs x d B = L + M lim A s x d - gs x d B = L - M lim A s x d # gs x d B = L # M lim A ks x d B = kL lim s x d L = , M gs x d

(herhangi bit k says) s any number kd M ise0 if M0 Z
x:c
r ve s ortak arpan bulunmayan tamsaylar ve s 0 ise, Lr@s bir reel say olmak zere
x:c
lim A (x) B r>s = L r>s
dir. (s ift ise L 0 kabul ediyoruz.) Toplam kuraln Blm 2.3te ispatladk ve Kuvvet Kural daha ileri metinlerde ispatlanr. Fark Kuraln, Toplam Kuralnda g(x) yerine g(x) ve M yerine M yazarak elde ederiz. Sabitle arpm Kural arpm Kuralnn g(x) = k olduu zel durumudur. Bylece geriye arpm Kural ile Blm Kural kalr. Limit arpm Kuralnn spat Herhangi bir 0a karlk bir d 0 saysnn var olduunu gstereceiz, yle ki; x says ve gnin tanm aralklarnn kesiimi D de olmak zere 0uxcud koulunu salayan her x iin u (x)g(x) LM u salansn. Bu durumda nun pozitif bir say olduunu varsayn ve (x) ile g(x)i s x d = L + s s x d - L d, eklinde yazn. gs x d = M + s gs x d - M d .
E.2
Limit Teoremlerinin spat
EK-5
Bu ifadeleri arpn ve LM karn: s x d # gs x d - LM = s L + s s x d - L dds M + s gs x d - M dd - LM = LM + Ls gs x d - M d + Ms s x d - L d + s s x d - L ds gs x d - M d - LM = Ls gs x d - M d + Ms s x d - L d + s s x d - L ds gs x d - M d . (1) x c iken f ve gnin limitleri L ve M olduundan, x says D de olmak zere 0 6 x - c 6 d1 0 6 x - c 6 d2 0 6 x - c 6 d3 0 6 x - c 6 d4 Q Q Q Q s x d - L 6 2P> 3 gs x d - M 6 2P> 3
s x d - L 6 P> s 3s 1 + M dd gs x d - M 6 P> s 3s 1 + L dd
(2)
olacak ekilde d1, d2, d3 ve d4 pozitif saylar vardr. dy d1den d4e kadar giden saylarn en k olarak alrsak, (2) koullarnda sa taraftaki eitsizliklerin hepsi 0 u x c u d iin ayn anda geerli olacaklardr. Dolaysyla, x says D de olmak zere, 0 u x c u d olmas s x d # gs x d - LM
(1) Denklemine gen eitsizlii uygulanr.
L gs x d - M + M s x d - L + s x d - L gs x d - M s 1 + L d gs x d - M + s 1 + M d s x d - L + s x d - L gs x d - M 6 P P P P + + = P. 3 3 A 3A 3
(2)deki deerler
olduu anlamna gelir. Bu, Limit arpm Kuralnn ispatn tamamlar. Limit Blm Kuralnn spat limxc (1@g(x)) = 1@M olduunu gstereceiz. Bu durumda Limit arpm kuralndan lim s x d 1 1 1 L = lim as x d # b = lim s x d # lim = L# = M M gs x d gs x d x:c x:c x : c g(x)
x:c
olduu sonucunu karrz. 0 verilmi olsun. limxc (1@g(x)) = 1@M olduunu gstermek iin, 0uxcud koulunu salayan her x iin 0 6 x - c 6 d Q
1 1 ` 6 P. M gs x d
olacak ekilde bir d 0 bulunduunu gstermemiz gerekir. u M u 0 olduundan, 0 u x c u d1 koulunu salayan her x iin M (3) gs x d - M 6 2 . olacak ekilde pozitif bir d1 says vardr. Herhangi A ve B saylar iin, u A u u B u u A B u ve u B u u A u u A B u olduu gsterilebilir ve buradan u A u u B u u A B u olduu anlalr. A = g(x) ve B = M alrsak, bu 0 6 x - c 6 d1 Q
EK-6
Ekler
gs x d - M gs x d - M , haline gelir. Bu (3) denkleminin sa tarafndaki eitsizlikle birletirilerek M gs x d - M 6 2 M M 6 gs x d - M 6 2 2 3 M M 6 gs x d 6 2 2 M 6 2 gs x d 6 3 M 3 1 2 6 6 M gs x d gs x d elde edilir. Dolaysyla, 0 u x c u d1 olmas
(4)
M - gs x d 1 1 # 1 # 1 ` = ` ` M - gs x d M M gs x d Mgs x d gs x d 6 1 M
2 M
M - gs x d .
(4) eitsizlii
(5)
olmasn gerektirir. (1@2) u M u2 0 olduundan, 0 u x c u d2 koulunu salayan her x iin P (6) M - gs x d 6 2 M 2. olacak ekilde bir d2 0 says vardr. dy d1 ve d2nin kk olan olarak seersek, (5) ve (6) denklemlerindeki sonularn ikisi de 0 u x c u d koulunu salayan her x iin gereklenir. Bu sonular bir araya getirmek 0 6 x - c 6 d2 Q 0uxcud koulunu salayan her x iin 0 6 x - c 6 d Q
1 1 ` 6 P. M gs x d
eitsizliinin salandn gsterir. Bu da Limit Blm Kuralnn ispatn tamamlar.
TEOREM 4 Sandvi Teoremi cyi ieren bir ak aralktaki (muhtemelen x = c dndaki) her x iin g(x) (x) h(x) olduunu varsayn. Ayrca, limxc g(x) = limxc h(x) = L olduunu da varsayn. Bu durumda, limxc (x) = L olur.
Sadan limitler iin ispat limxc+ g(x) = limxc+ h(x) = L olduunu varsayn. Bu durumda her 0 saysna karlk, c x c + d aral I iinde olacak ekilde ve bu eitsizlii salayan her x iin L g(x) L + ve L h(x) L + olacak ekilde bir d 0 says vardr. Bu eitsizlikler g(x) (x) h(x) ile birletiinde,
E.3
Sk Karlalan Limitler
EK-7
L - P 6 gs x d s x d hs x d 6 L + P, L - P 6 s x d 6 L + P, - P 6 s x d - L 6 P . elde edilir. Dolaysyla, c x c + d eitsizlii u (x) L u olmasn gerektirir. Soldan limitler iin ispat limxc g(x) = limxc h(x) = L olduunu varsayn. Bu durumda her 0 deerine karlk, c d x c aral I iinde olacak ekilde ve bu eitsizlii salayan her x iin L g(x) L + ve L h(x) L + olacak ekilde bir d 0 says vardr. Daha nce olduu gibi, c d x c eitsizlii u (x) L u olmasn gerektirir. ki tarafl limitler iin ispat limxc g(x) = limxc h(x) = L ise, x c+ ve x c iken, hem g(x) hem de h(x) Lye yaklarlar; dolaysyla limxc+ (x) = L ve limxc (x) = L olur. Yani, limxc (x) vardr ve Lye eittir.
ALITIRMALAR E.2
1. x c iken, 1(x), 2(x) ve 3(x) fonksiyonlarnn limitlerinin srasyla L1, L2 ve L3 olduunu varsayn. Toplamlarnn limitinin L1 + L2 + L3 olduunu gsterin. Matematiksel indksiyon (Ek 1) kullanarak bu sonucu sonlu sayda fonksiyonun toplamna genelletirin. 2. Matematiksel indksiyon ve Teorem 1deki arpm Kuraln kullanarak, x c iken, 1(x), 2(x), , n(x) fonksiyonlarnn limitlerinin srasyla L1, L2, , Ln ise,
x:c
5. Rasyonel fonksiyonlarn limitleri Teorem 1i ve Altrma 4n sonucunu kullanarak, (x) ve g(x) polinomlar ise ve g(c) 0 ise, lim s x d s c d = . gs x d gs c d
x:c
lim 1s x d2s x d # # ns x d = L1 # L2 # # Ln .
olduunu gsterin. 3. limx : c x = c olduunu ve Altrma 2nin sonucunu kullanarak, herhangi bir n 1 tamsays iin limx : c x n = c n olduunu gsterin. 4. Polinomlarn limiti Herhangi bir k says iin limx : cs k d = k olduunu ve Altrma 1 ve 3n sonularn kullanarak, herhangi bir s x d = an x n + an-1 x n - 1 + + a1 x + a0 . polinomu iin, limx c (x) = (c) olduunu gsterin.
olduunu gsterin. 6. Srekli fonksiyonlarn bilekeleri ekil E.1, iki srekli fonksiyonun bilekesinin srekli olduunun ispat iin bir diyagram gstermektedir. Diyagramdan ispat oluturun. spatlanacak ifade udur: , x = cde srekliyse ve g (c)de srekliyse, g de cde sreklidir. cnin nin tanm aralnn bir i noktas ve (c)nin de gnin tanm raalnn bir i noktas olduunu varsayn. Bu, hesaplanacak limitleri iki tarafl yapar. (Tek tarafl limitleri ieren durumlar iin de yaplacaklar ayndr.)
g f f df c df dg f(c) dg g e g(f(c)) e
EKL E.1
ki srekli fonksiyonun bilekesinin srekli olduunun ispat iin diyagram
E.3
Sk Karlalan Limitler
Bu ek Blm 11.1, Teorem 5teki (4)-(6) limitlerini gereklemektedir. Limit 4: If x 6 1, lim x n = 0 Her > 0a, Nden byk her n says iin u xn u n
:
olacak kadar byk bir N tamsays karlk geldiini gstermemiz gerekir.
EK-8
Ekler
u x u 1 iken 1@n 1 olduundan, 1@N u x u olmasn salayacak, baka bir deyile, xN = x N 6 P. her n N iin u xn u u xN u
n
(1)
olmasn salayacak bir N tamsays vardr. Aradmz tamsay budur, nk, u x u 1 ise,
(2)
olur. (1) ve (2) denklemlerini birletirmek, her n N iin u x u verir ve bu da ispat tamamlar. x n Limit 5: Herhangi bir x iin, x, lim A 1 + n B = e xdir. n:
x an = a1 + n b .
n
olsun. Bu durumda, x x ln an = ln a1 + n b = n ln a1 + n b : x , bulunur. Bunu nye gre trev aldmz lHpial kuralnn aadaki uygulamas ile elde edebiliriz:
n: q
lns 1 + x> n d x lim n ln a1 + n b = lim 1> n n: q a
= lim
n: q
x 1 b # a- 2 b 1 + x> n n x = x. = lim n : q 1 + x> n - 1> n2

n
(x) = ex ile Blm 11.1deki Teorem 4 uygulayarak, x a1 + n b = an = e ln an : e x . olduu sonucuna varabilirsiniz. Limit 6: Herhangi bir x iin, x, lim
n:
xn = 0dir. n! x n x n xn , n! n! n!
olduundan, btn gstermemiz gereken u x un@n! 0 olduudur. Sonra, Diziler iin Sandvi Teoremini (Blm 11.1, Teorem 2) uygulayarak xn@n! 0 olduu sonucuna varrz. u x un@n! 0 olduunu gstermedeki ilk adm, (u x u@M) 1 olacak ekilde bir M u x u tamsays semektir. Yukarda ispatladmz Limit 4ten, (u x u@M)n 0 olduunu grrz. Artk ilgimizi n M deerlerine evirebiliriz. Bu n deerleri iin, x n x n = # # # # n! 1 2 M s M + 1 ds M + 2 d # # n
('''''')''''''*
(n M) arpan n x M x MM x n - M = M!M n = M! a M b . M!M n n M
yazabiliriz.
E.4
Reel Saylarn Teorisi
EK-9
Bylece, 0
n x n MM x a b . n! M! M
olur. Artk, MM@M! sabiti n arttka deimez. Yani Sandvi Teoremi bize, (u x u@M)n 0 olduundan, x n> n! : 0 olduunu syler.
E.4

Analizin zenli gelimesinin temelinde reel saylarn zellikleri vardr. Fonksiyonlar, trevler ve integraller hakkndaki bir ok sonu, sadece rasyonel saylar zerinde tanml fonksiyonlar iin sylenseydi, yanl olurdu. Bu ekte reel saylar teorisinin baz temel kavramlarn ksaca inceliyoruz. Bu kavramlar, analizin daha derin, daha teorik bir incelenmesinde neler renilebileceini iaret etmektedir. Reel saylar, olduklar ey yapan tip zelik vardr. Bunlar, cebirsel, sra ve tamlk zellikleridir. Cebirsel zellikler toplama ve arpma, karma ve blmeyi ierir. Bunlar, reel saylara olduu kadar rasyonel ve kompleks saylara da uygulanrlar. Saylarn yaps, toplama ve arpma ilemleri ile bir kme zerine ina edilir. Toplama ve arpmann aadaki zellikleri gereklidir. A1 A2 A3 A4 M1 M2 M3 M4 D a + s b + c d = s a + b d + c her a, b, c iin. a + b = b + a her a, b, c iin. Bir 0 says vardr ve her a iin a + 0 = a dr. Her a says iin a + b = 0 olacak ekilde bir b says vardr. a(bc) = (ab)c her a, b, c iin. ab = ba her a, b iin. Bir 1 says vardr ve her a iin a # 1 = adr. Her sfrdan farkl a says iin ab = 1 olacak ekilde bir b says vardr. a(b + c) = ab + bc her a, b, c iin.
A1 ve M1 birleme kurallar, A2 ve M2 deime kurallar, A3 ve M3 birim kurallar, A4 ve M4 ters eleman kurallar ve D de dalma kural dr. Bu cebirsel zelliklerin bulunduu kmeler cisim rnekleridir ve soyut cebir denen teorik matematik alannda derinlemesine incelenirler. Sra zellikleri, herhangi iki saynn bykln karlatrmamz salar. Sra zellikleri unlardr: O1 O2 O3 O4 O5 Herhangi a ve b iin ya a b veya b a dr (veya ikisi de) a b ve b a ise a = b dir. a b ve b c ise a c dir. a b ise a + c b + cdir. a b ve 0 c ise ac bcdir.
O3 Geime kural dr, O4 ve O5 sralamay toplama ve arpma ile badatrr.
EK-10
Ekler
y 0.5 y x x3 0.3
0.1 0.1 0.3 0.5 1/3 0.7 0.9 1 x
EKL E.2 y = x x3n [0, 1] zerindeki maksimum deeri x = 21> 3 . irrasyonel saysnda gzkr.
Reel saylar, tam saylar ve rasyonel saylar sralayabiliriz, fakat kompleks saylar sralayamayz (Ek E.5e bakn). i = 2 - 1 gibi bir saynn sfrdan byk yada kk olduuna karar verecek makul bir yol yoktur. Herhangi iki elemannn byklklerinin karlatrlabildii, yukardaki gibi, bir cisime bir sral cisim denir. Hem rasyonel saylar ve hem de reel saylar sral cisimlerdir ve baka pek ok vardr. Reel saylar, bir doru zerine noktalar olarak dizmekle, geometrik olarak dnebiliriz. Tamlk zellii, delikler veya boluklar olmadan, doru zerindeki btn noktalara reel saylar kar geldiini syler. Bunun aksine, rasyonel saylar 22 ve p gibi noktalar atlar. Tam saylar ise 1@2 gibi kesirleri bile iermez. Tamlk zellii bulunan reel saylar hibir noktay atlamaz. Bu st kapal kayp delikler fikri ile tam olarak ne demek istiyoruz? Bunu cevaplamak iin tamln daha kesin bir aklamasn vermeliyiz. Bir say kmesindeki btn saylar bir M saysndan kk veya eit ise M saysna bu say kmesinin bir st snr denir. st snrlarn en kne en kk st snr denir. rnein, M = 2, negatif saylar iin bir st snrdr. M = 1 de yledir ve 2nin en kk st snr olmadn gsterir. Negatif saylar kmesi iin en kk st snr M = 0 dr. Bo olmayan ve stten snrl her alt kmesinin bir en kk st snr var olan bir cismi, bir sral tam cisim olarak tanmlarz. Sadece rasyonel saylarla alrsak, 22den kk saylar kmesi stten snrldr. Fakat, herhangi bir rasyonel M st snr, biraz daha byk olan fakat hala 22den kk olan bir rasyonel say ile deitirilebileceinden, rasyonel bir en kk st snr yoktur. Dolaysyla rasyonel saylar tam deildir. Reel saylar iinde stten snrl her kmenin bir en kk st snr daima vardr. Reel saylar bir sral tam cisim dir. Tamlk zellii, analizdeki bir ok sonucun tam kalbindedir. Bir rnek, Blm 4.1deki gibi, bir [a, b] kapal aral zerinde bir fonksiyonun maksimum deerinin aranmasnda ortaya kar. y = x x3 fonksiyonunun [0, 1]de 1 3x2 = 0 veya x = 11> 3 eitliini salayan x noktasnda bir maksimum deeri vardr. Dncemizi, sadece rasyonel saylar zerinde tanml fonksiyonlarla snrlasaydk, 11> 3 irrasyonel olduundan (ekil E.2) fonksiyonun bir maksimum deerinin bulunmad sonucuna varrdk. Bir [a, b] kapal aralnda srekli olan fonksiyonlarn bir maksimum deerlerinin var olmasn gerektiren Ekstremum Deer Teoremi (Blm 4.1), sadece rasyonel saylar zerinde tanml fonksiyonlar iin doru deildir. Ara Deer Teoremi, bir [a, b] aral zerinde (a) 0 ve (b) 0 ile srekli olan bir fonksiyonun araln bir yerinde sfr olmasn gerektirir. Fonksiyonun deerleri, araln iindeki bir x noktas iin (x) = 0 olmadan, negatiften pozitife atlayamazlar. Ara Deer Teoremi de reel saylarn tamlna dayanr ve sadece rasyonel saylar zerinde tanml srekli fonksiyonlar iin doru deildir. (x) = 3x3 1 fonksiyonu iin (0) = 1 ve (1) = 2dir. i sadece rasyonel saylar zerinde dnrsek hibir zaman sfr deerini almaz. (x) = 0 salayan tek x deeri, irrasyonel olan x = 11> 3 saysdr. Reel saylar bir sral tam cisimdir diyerek reel saylarn istenen zelliklerini yakaladk. Fakat, henz bitirmedik. Pisagor (Pythagoras) okulundan Yunan matematikiler, reel saylar dorusu zerine baka bir zellik koymay denediler: btn saylar tamsaylarn bir kesridir zellii. 22 gibi irrasyonel saylar kefettiklerinde abalarnn boa olduunu anladlar. Reel saylar belirtmek iin bizim abalarmzn da, grlmemi sebeplerden dolay, hatal olmadklarn nasl anlayacaz? Sanat Escher, kendileri ile tekrar alttan birleene kadar ykselen merdivenlerden oluan optik illzyonlar izdi. Byle bir merdiveni ina etmeye alan bir mhendis, mimarn izmi olduu planlar gerekleyecek bir yapnn olamayacan grr. Bu, reel saylarn dizaynnn, zor fark edilir baz elikiler ierdii ve byle say sistemlerinin kurulamayaca anlamnda mdr?
E.4
EK-11
Reel saylarn zel bir tanmlamasn vererek ve bu modelin salad cebirsel, sralama ve tamlk zelliklerini gerekleyerek bu meseleyi zyoruz. Buna reel saylarn kuruluu denir ve ayn merdivenlerin aatan, tatan veya demirden yaplabilmesi gibi reel saylarn kuruluu iin de farkl yaklamlar vardr. Bir kurulu, reel saylar a.d1d2d3d4 gibi sonsuz ondalklar olarak ele alr. Bu yaklamda bir reel say bir a tamsaysn takip eden d1, d2, d3, gibi her biri 0 ile 9 arasnda olan ondalklardan oluan bir dizidir. Bu dizi durabilir, periyodik bir ekilde tekrar edebilir veya hibir kalba uymadan srp gidebilir. Bu formda, 2.00, 0.3333333 ve 3.1415926535898 ifadeleri bilinen reel sayy temsil ederler. Bu ondalklar takip eden noktalarnn gerek anlam, Blm 11deki gibi dizi ve serilerin gelitirilmesini gerektirir. Her reel say, kendisine sonlu ondalk yaklamlar ile tanmlanan bir rasyonel saylar dizisinin limiti olarak kurulur. Bu durumda sonsuz bir ondalk a + d2 d1 + + . 10 100
serisi gibidir. Reel saylarn bu ondalk kuruluu, tam olarak ak deildir. Kurulu, tamlk ve sralama zelliklerini salayan saylar verdiini kontrol etmeye yetecek kadar kolaydr fakat cebirsel zellikleri gereklemek olduka karktr. ki sayy toplamak veya arpmak bile sonsuz sayda ilem gerektirir. Blmeye bir anlam kazandrabilmek iin, sonsuz ondalklara rasyonel yaklamlarn limitlerini ieren dikkatli bir tartma gerekir. Reel saylarn ilk titiz bir kuruluunu 1872 de veren Alman matematiki Richard Dedekind (1831-1916) farkl bir yaklam ele almtr. Herhangi bir x reel says verildiinde rasyonel saylar iki kmeye ayrabiliriz: xten kk veya eit olanlar ve byk olanlar. Dedekind bu fikir yrtmeyi akllca tersine evirdi ve bir reel sayy, rasyonel saylar bu ekilde iki kmeye ayrmak olarak tanmlad. Bu olduka garip bir yaklam olarak gzkyor fakat yeni yaplarn, eskilerinden bu dolayl yntemlerle kurulular teorik matematikte yaygndr. Bunlar ve dier yaklamlar (Ek 5e bakn), istenen cebirsel, sralama ve tamlk zelliklerini salayan bir saylar sistemi kurmak iin kullanlabilirler. Ortaya kan son bir mesele, btn bu kurulularn ayn eyi verip vermedikleridir. Farkl kurulular, istenen btn zellikleri salayan farkl say sistemlerine yol aabilirler mi? Evet ise, bunlardan hangisi reel saylardr. Neyse ki cevap hayr dr. Reel saylar, cebirsel, sralama ve tamlk zelliklerini salayan tek say sistemidir. Reel saylarn doas hakkndaki ve limitler hakkndaki karklk, analizin ilk geliiminde nemli anlamazlklara neden olmutur. Newton, Leibniz ve onlar takipileri gibi analizin ncleri, x ve ynin her ikisi de sfra yaklarken y s x + x d - s x d = x x fark oranna ne olduuna baktklarnda, bu orann sonucu olan trev hakknda iki sonsuz kn oran olarak konuuyorlard. dx ve dy olarak yazlan bu sonsuz kk ler her sabit saydan kk olan fakat sfr olmayan, yeni bir eit say olarak dnlyorlard. Benzer ekilde, bir belirli integral de, x kapal bir aralk zerinde deiirken s x d # dx
EK-12
Ekler
gibi sonsuz kklerin bir sonsuz toplam olarak dnlyordu. Bugnk gibi iyi anlalana kadar, yaknsayan y@x fark oranlar, trevin anlamn zetledii dnlen bir limitten ok bir sonsuz kkler oran idi. Bu dnce yolu, sonsuz kklerin giriilen tanmlamalarnn ve ilemlerinin elikilere ve tutarszlklara yol amas gibi mantksal zorluklara neden oluyordu. Daha somut ve hesaplanabilir fark oranlar byle zorluklara neden olmazlar, daha ziyade kullanl hesaplama aralar olarak dnlrler. Fark oranlar, trevin saysal deerleri ile almada ve hesaplama iin genel formller tretmede kullanlmlardr fakat bir trevin aslnda ne olduu sorusunun kalbinde olduklar dnlmemilerdir. Bu gn, sonsuz kklerle ilgili mantksal problemlerden, yaknsayan fark oranlarnn limitini trev olarak tanmlamakla kanabileceimizin farkna varyoruz. Bu gn artk eski yaklamlarn belirsizlikleri yoktur ve analizin standart teorisi iinde sonsuz kklere ne gerek vardr ne de kullanlmaktadrlar.
E.5
Kompleks Saylar
Kompleks saylar a + ib eklinde ifadelerdir. Burada a ve b reel saylar, i de 1 - 1in bir ifadesidir. Ne yazk ki, reel ve sanal (kompleks) kelimelerinin 1 - 1i zihnimizde 22den daha az istenilen bir konuma getirmek gibi kt bir etkisi vardr. Aslnda, analizin temelini oluturan reel say sistemini oluturmak iin, yaratclk anlamnda, olduka fazla hayal gc gerekmitir (Ek 4e bakn). Bu ekte, bu yaratcln birka evresini gzden geireceiz. Bylece bir kompleks say sisteminin yaratlmas o kadar garip grnmeyecektir.
Reel Saylarn Geliimi

Say geliiminin en eski evresi, imdi doal saylar veya pozitif tamsaylar dediimiz 1, 2, 3, gibi sayma saylarnn tannmasdr. Bu saylarla, sistemin dna kmadan baz basit aritmetik ilemler yaplabilir. Yani, pozitif tamsaylar sistemi toplama ve arpma ilemleri altnda kapaldr. Bununla, m ve n herhangi iki pozitif tamsayysa, m+n=p ve mn = q
(1)
saylarnn da pozitif tamsaylar olduklarn sylyoruz. (1) denklemindeki eitliklerden herhangi birinin sol tarafndaki iki pozitif tamsay verilmise, sada buna karlk gelen pozitif tamsayy bulabiliriz. Dahas, bazen m ve p pozitif tamsaylarn belirleyerek m + n = p olmasn salayan n pozitif tamsaysn bulabiliriz. rnein, bildiimiz saylar sadece pozitif tamsaylar ise, 3 + n = 7 zlebilir. Ama say sistemi geniletilmeden, 7 + n = 3 denklemi zlemez. 7 + n = 3 gibi denklemleri zebilmek iin sfr ve negatif saylar yaratlmtr. Btn tamsaylar, , - 3, - 2, - 1, 0, 1, 2, 3, ,
(2)
tanyan bir toplumda, eitimli birisi, denklemdeki iki tamsay verilince, m + n = p denklemini tamamlayacak eksik tamsayy her zaman bulabilir. Eitimli kiilerimizin (2)deki tamsaylardan herhangi ikisini arpmay da bildiklerini varsayalm. Eer, (1) denklemlerinde, m ve q verilmise, nyi bazen bulabildiklerini, bazen de bulamadklarn kefedeceklerdir. Hayal gleri hala iyi ekilde alyorsa, daha fazla say yaratmay dnebilir ve m ve n saylarnn m@n sral iftleri olan kesirleri tanmlayabilirler. Sfr saysnn onlar bir sre rahatsz edecek zellikleri vardr, ama sonunda sadece
E.5
Kompleks Saylar
EK-13
paydasnda sfr bulunanlar darda tutacak ekilde btn tamsay oranlar m@nleri el altnda bulundurmann yararl olduunu anlayacaklardr. Rasyonel saylar kmesi denilen bu sistem artk, sistemdeki herhangi iki say zerinde aritmetiin rasyonel ilemleri denen eyleri: 1. (a) toplama (b) kartma 2. (a) arpma (b) blme
EKL E.3 Bir cetvel ve pergel ile irrasyonel uzunlukta bir doru paras izilebilir.
gerekletirebilecekleri kadar zenginlemitir, ama sfrla blme yapamazlar nk bu anlamszdr. Birim karenin geometrisi (ekil E.3) ve Pisagor teoremi, bir temel uzunluk birimiyle, uzunluu 22 olan bir doru paras oluturabileceklerini gstermitir. Bylece, geometrik bir oluumla x2 = 2 gibi bir denklemi zebileceklerdir. Ancak sonra 22yi temsil eden doru paras ile 1i temsil eden doru parasnn kyaslanamaz byklkler olduklarn kefederler. Bu, 22nin, bir uzunluk biriminin iki tamsay katnn oran olarak ifade edilemeyecei anlamna gelir. Yani, eitimli insanlarmz x2 = 2 denkleminin bir rasyonel say zmn bulamayacaklardr. Karesi 2 olan bir rasyonel say yoktur. Nedeni iin, byle bir rasyonel say olduunu varsayn. Bu durumda, 1den baka ortak arpanlar olmayan ve p2 = 2q2
(3)
denklemini salayan p ve q tamsaylar bulabilirdik. p ve q tamsay olduklar iin, p ift olmaldr; aksi halde kendisi ile arpm tek olurdu. Sembolik olarak, p1 bir tamsay olmak 2 zere, p = 2p1 yazlr. Bu 2p1 = q2 olmasna yol aar, ki bu qnun ift, mesela q = 2q1, olmasna yol aar. Bylece 2 says p ve qnun ortak arpan haline gelir, bu da balangta p ve qyu 1den baka ortak arpanlar olmayan tamsaylar olarak seiimize ters der. Dolaysyla, karesi 2 olan bir rasyonel say yoktur. Eitimli insanlarmz x2 = 2 denkleminin rasyonel bir zmnn bulamasalar da bir rasyonel say dizisi 1 , 1 bulabilirler ve bunlarn kareleri 1 , 1 49 , 25 1681 , 841 57,121 , 28,561 ,
(5)
7 , 5
41 , 29
239 , 169
(4)
limit olarak 2ye yaknsar. Bu sefer hayal gleri bir rasyonel say dizisinin limiti kavramna gerek duyduklarn gsterir. stten snrl artan bir dizinin her zaman bir limite yaklatn (Blm 11.1, Teorem 6) kabul eder ve (4)teki dizinin bu zelliinin bulunduunu gzlersek, dizinin bir L limitinin olmasn bekleriz. Bu ayrca, (5) dizisinden, L2 = 2 olduunu ve dolaysyla Lnin rasyonel saylarmzdan biri olmad anlamna gelir. Rasyonel saylara, btn snrl artan rasyonel say dizilerinin limitlerini de eklersek, btn reel say sistemine varrz. Reel kelimesi trnak iine alnmtr, nk bu sistemde dier matematiksel sistemlerden daha fazla reel veya daha az reel hibir ey yoktur.
EK-14
Ekler
Kompleks Saylar
Reel say sisteminin oluturulmasnn bir ok evresinde hayal gcnden sz edildi. Aslnda, icat sanatna imdiye kadar tarttmz sistemlerde en azndan kere gerek duyulmutur: 1. 2. 3. lk icat edilen sistem: Sayma saylarndan oluturulan btn tamsaylar kmesi. kinci icat edilen sistem: Tamsaylardan oluturulan m@n rasyonel saylar kmesi. nc icat edilen sistem. Rasyonel saylardan oluturulan btn x reel saylar kmesi.
Bu icat edilmi sistemler, her sistemin kendisinden ncekini kapsad bir hiyerari olutururlar. Ayrca her sistem, sistemin dna kmadan ek ilemlerin yaplabilmesini salamak asndan, bir ncekinden daha zengindir: 1. Btn tamsaylar sisteminde, a herhangi bir tamsay olmak zere x+a=0 2. eklindeki btn denklemleri zebiliriz. Rasyonel saylar sisteminde, a ve b rasyonel saylar ve a ax + b = 0 3. eklindeki btn denklemleri zebiliriz. Btn reel saylar sisteminde, (6) ve (7)deki denklemlerin yannda, ax2 + bx + c = 0, a 0 ve b2 4ac 0
(8) (6)
0 olmak kouluyla,
(7)
eklindeki btn kuadratik denklemleri zebiliriz. Muhtemelen, (8) denkleminin zmlerini veren forml, yani x = - b ; 2b2 - 4ac , 2a
(9)
formln biliyorsunuz ve b2 4ac diskriminant negatif olduunda, (9)daki zmlerin yukarda tartlan sistemlerden hibirine ait olmadna yabanc deilsiniz. Aslnda, x2 + 1 = 0 gibi ok basit bir kuadratik denklemi zmek, kullanabileceimiz tek say sistemleri yukarda bahsettiimiz sistemse imkanszdr. Bylece drdnc icat edilmi sisteme, btn a + ib kompleks saylar kmesine geliriz. i semboln tamamen ortadan kaldrarak (a, b) gibi bir sral ift gsterimi kullanabilirdik. Cebirsel ilemler altnda, a ve b saylarna biraz farkl davranld iin, sray doru tutmak nemlidir. Dolaysyla, kompleks say sisteminin btn (a, b) sral reel say iftleri ve bunlarn eitlenecekleri, toplanacaklar, arplacaklar, vb. kurallardan olutuunu syleyebiliriz. Aadaki tartmada hem (a, b) hem de a + ib gsterimlerini kullanacaz. aya (a, b) kompleks saysnn reel ksm, bye de sanal (imajiner) ksm diyeceiz.
E.5
Kompleks Saylar
EK-15
Aadaki tanmlar yapyoruz. Eitlik Ancak ve yalnz a = c ve b = d ise a + ib = c + id olur. Addition s a + ib d + s c + id d = s a + c d + is b + d d arpma s a + ib ds c + id d = s ac - bd d + is ad + bc d cs a + ib d = ac + is bc d ki kompleks say, (a, b) ve (c, d ) ancak ve yalnz a = c ve b = d ise eittir. ki kompleks say, (a, b) ve (c, d)nin toplam (a + c, b + d) kompleks saysdr. ki kompleks say, (a, b) ve (c, d)nin arpm (ac bd, ad + bc) kompleks saysdr. Bir c reel says ile bir (a, b) kompleks saysnn arpm (ac, bc) kompleks saysdr.
kinci say bnin sfr olduu btn (a, b) kompleks saylarnn kmesi a reel saylarnn kmesinin btn zelliklerine sahiptir. rnein, (a, 0) ve (c, 0)n toplamas ve arplmas, sanal ksmlar sfr olan ayn cinsten saylar, s a, 0 d + s c, 0 d = s a + c, 0 d, (a, 0) (c, 0) = (ac, 0) verir. Ayrca, bir (a, 0) reel says ile bir (c, d) kompleks saysn arparsak, (a, 0) (c, d) = (ac, ad) = a(c, d) elde ederiz. zel olarak, (0, 0) kompleks says kompleks say sisteminde sfr rol oynarken, (1, 0) kompleks says da birim veya bir roln oynar. Reel ksm sfr ve sanal ksm 1 olan (0, 1) says, karesinin (0, 1)(0, 1) = (1, 0) reel ksmnn eksi bire, sanal ksmnnsa sfra eit olmas zelliine sahiptir. Bu nedenle (a, b) kompleks saylar sisteminde, karesi birim = (1, 0) ile toplannca sfr = (0, 0) veren bir x = (0, 1) vardr; yani (0, 1)2 + (1, 0) = (0, 0) Dolaysyla, x2 + 1 = 0 denkleminin bu yeni say sisteminde bir zm vardr. Muhtemelen, (a, b) gsteriminden ziyade, a + ib gsterimine alksnzdr. (1, 0) says birim ve (0, 1) says da eksi birin karekk gibi davranrken, sral ikililer cebrinin kurallar (a, b) = (a, 0) + (0, b) = a(1, 0) + b(0, 1) yazmamz salad iin, (a, b) yerine a + ib yazmakta tereddt etmeye gerek yoktur. bnin bandaki i, a + ibnin sanal ksmn belirten bir elemandr.
EK-16
Ekler
stediimiz zaman (a, b) sral ikilileri blgesinden a + ib ifadeleri blgesine geebiliriz. Ama, (a, b) sral iftlerinden oluan kompleks saylar sistemindeki cebir kurallarn rendiimizde, (0, 1) = i sembolnde (1, 0) = 1 sembolnden daha az gerek olan bir ey olmadn grrz. Kompleks saylarn herhangi bir rasyonel ifadesini tek bir kompleks sayya indirgemek iin, her grdmz yerde i2 yerine 1 yazarak elemanter cebir kurallarn uygularz. Elbette, (0, 0) = 0 + i0 kompleks saysyla blme yapamayz. Ama a + ib 0 ise, bir blmeyi aadaki gibi gerekletiririz: s c + id ds a - ib d s ac + bd d + is ad - bc d c + id = = . a + ib s a + ib ds a - ib d a2 + b2 Sonu, x = ac + bd , a2 + b2 y = ad - bc , a2 + b2 (0, 0) olduu iin a2 + b2 0 olur.
ile bir x + iy kompleks saysdr ve a + ib = (a, b)
Paydadan iyi kaldrmak iin arpan olarak kullanlan a ib saysna a + ibnin kompleks elenii denir. znin kompleks eleniini gstermek iin z (z izgi okunur) kullanlr; bylece z = a + ib, z = a ib
olur. (c + id)@(a + ib) kesrinin payn ve paydasn, paydann kompleks eleniiyle arpmak her zaman paydada bir reel say bulunmasn salayacaktr.
RNEK 1
Kompleks Saylarla Aritmetik lemler
(a) s 2 + 3i d + s 6 - 2i d = s 2 + 6 d + s 3 - 2 di = 8 + i (b) s 2 + 3i d - s 6 - 2i d = s 2 - 6 d + s 3 - s - 2 ddi = - 4 + 5i (c) s 2 + 3i ds 6 - 2i d = s 2 ds 6 d + s 2 ds - 2i d + s 3i ds 6 d + s 3i ds - 2i d = 12 - 4i + 18i - 6i 2 = 12 + 14i + 6 = 18 + 14i (d) 2 + 3i 2 + 3i 6 + 2i = 6 - 2i 6 - 2i 6 + 2i 12 + 4i + 18i + 6i2 36 + 12i - 12i - 4i2 6 + 22i 3 11 = = + i 40 20 20 =
y P(x, y)
Argand Diyagramlar
r u O x x
z = x + iy kompleks saysnn iki geometrik temsili vardr:

y
1. 2.
xy-dzlemindeki P(x, y) noktas olarak Orijinden Pye giden OP vektr olarak.
hem bir P(x, y) noktas, hem de bir OP . vektr olarak temsil eder.
Her temsilde, x-eksenine reel eksen, y-eksenine de sanal eksen denir. ki temsil de x + iynin Argand diyagramlardr (ekil E.4). EKL E.4 Bu Argand diyagram z = x + iyyi x ve ynin kutupsal koordinatlar cinsinden x = r cos u, y = r sin u
E.5
Kompleks Saylar
EK-17
ve z = x + iy = rs cos u + i sin u d .
(10)
yazabiliriz. Bir x + iy kompleks saysnn mutlak deerini orijinden P(x, y) noktasna giden bir OP vektrnn uzunluu r olarak tanmlarz. Mutlak deeri dikey izgilerle gsteririz: x + iy = 2x 2 + y 2 . r ve u kutupsal koordinatlarn r negatif olmayacak ekilde seersek, r = x + iy . elde ederiz. Kutupsal u asna znin argman denir ve u = arg z olarak yazlr. Elbette, uya 2pnin herhangi bir tamsay kat eklenerek uygun baka bir a retilebilir. Aadaki denklem bir z kompleks saysn, kompleks elenii z yi ve mutlak deeri u zuyi birletiren yararl bir forml verir: z # z = z 2.
Euler Forml
Euler Forml olarak bilinen eiu = cos u + i sin u bants (10) denklemini z = reiu eklinde yazmamz salar. Bu forml, srasyla kompleks saylarn arpmlarn, blmlerini, kuvvetlerini ve kklerini hesaplamak iin aada verilen kurallara yol aar. Ayrca, eiu iin Argand diyagramna da yol aar. eiu = cos u + i sin uy (10) denkleminde r = 1 alarak elde ettiimiz iin, eiunn, ekil E.5te gsterildii gibi, pozitif x-ekseniyle u as yapan bir birim vektrle temsil edildiini syleyebiliriz.
y eiu cos u i sin u y eiu cos u i sin u (cos u, sin u) x u O x
r1 u arg z O
(a)
(b)
EKL E.5 e iu = cos u + i sin unn (a) bir vektr, (b)bir nokta olarak Argand diyagram.
arpmlar
ki kompleks sayy arpmak iin, mutlak deerlerini arpar ve alarn toplarz. z1 = r1 eiu1, z2 = r2 eiu2 ,
(11)
EK-18
Ekler
y
ve dolaysyla z1 = r1, olsun. Bu durumda, arg z1 = u1; z2 = r2, arg z2 = u2 .
z1z2
u1
r1r2 r2
z2 u2 r1 u1 O x z1
z1 z2 = r1 e iu1 # r2 e iu2 = r1 r2 e isu1 + u2d ve buradan da z1 z2 = r1 r2 = z1 # z2 arg s z1 z2 d = u1 + u2 = arg z1 + arg z2 .

(12)
EKL E.6 z1 ve z2 arpldklarnda, z1 z2 = r1 # r2 ve args z1 z2 d = u1 + u2 . olur.
bulunur. Bylece iki kompleks saynn arpm, uzunluu iki arpann uzunluklar arpm olan ve argman da argmanlarnn toplam olan bir vektr ile temsil edilir (ekil E.6). zel olarak, (12) Denkleminden, bir vektr eiu ile arplarak saat ynnn tersine bir u as kadar evrilebilir. i ile arpmak 90, 1 ile arpmak 180, i ile arpmak 270 dndrr.
RNEK 2
y 1 2 p 4 2 1 z2 3 i p 6 1 z1 1 i z1z2 22 p 12 3 1 1 3 x
Kompleks Saylarn Bir arpmn Bulmak
z1 = 1 + i, z2 = 23 - i . olsun. Bu kompleks saylar bir Argand diyagram (ekil E.7) olarak izer ve bu diyagramdan z1 = 22e ip>4, buluruz. Bu durumda z1 z2 = 2 22 exp a = 2 22 acos ip ip ip b = 2 22 exp a b 4 6 12 p p + i sin b L 2.73 + 0.73i . 12 12 z2 = 2e -ip>6 .
EKLE.7 ki kompleks sayy arpmak iin, mutlak deerlerini arpn ve argmanlarn toplayn.
elde ederiz. exp (A) notasyonu eA yerinedir.
Blmler
(11) Denkleminde r2 0 olduunu varsayn. Bu durumda z1 r1 e iu1 r1 isu1 - u2d . z2 = r e iu2 = r2 e 2 olur. Dolaysyla, z1 r1 z1 ` z2 ` = r2 = z2 and ve z1 arg a z2 b = u1 - u2 = arg z1 - arg z2.
olur. Yani, iki kompleks saynn oran iin uzunluklar bler ve alar karrz.
RNEK 3 rnek 2deki gibi, z1 = 1 + i, z2 = 23 - i , olsun. Bu durumda,

1 + i 23 - i bulunur. = 22e ip>4 22 5pi>12 5p 5p = e L 0.707 acos + i sin b -ip>6 2 12 12 2e L 0.183 + 0.683i .
E.5
Kompleks Saylar
EK-19
Kuvvetler
n pozitif bir tamsayysa, (12) Denklemindeki arpm formllerini uygulayarak zn = z # z # # z. buluruz. z = re ile, zn = s reiu dn = rneisu + u + = re . elde ederiz. r = z uzunluunun n. kuvveti alnr ve u = arg z as n ile arplr. (13) Denkleminde r = 1 alrsak, De Moivre Teoremini elde ederiz.
n inu + ud iu
n arpan
n toplam
(13)
De Moivre Teoremi s cos u + i sin u dn = cos nu + i sin nu .

(14)
De Moivre denkleminin sol tarafn binom teoremine gre aar ve a + ib ekline gelecek ekilde sadeletirirsek, cos nu ve sin nu iin cos u ve sin unn n. dereceden polinomlar eklinde formller elde ederiz.
RNEK 4
(14) Denkleminde n = 3 ise, s cos u + i sin u d3 = cos 3u + i sin 3u .
olur. Bu denklemin sol taraf cos3 u + 3i cos2 u sin u - 3 cos u sin2 u - i sin3 u . gelir. Bunun reel ksm cos 3uya, sanal ksm da sin 3uya eit olmaldr. Dolaysyla, cos 3u = cos3 u - 3 cos u sin2 u, sin 3u = 3 cos2 u sin u - sin3 u . bulnur.
Kkler
z = reiu sfrdan farkl bir kompleks say ve n pozitif bir tamsay ise, znin n. kk olan tam n tane farkl w0, w1,, wn kompleks says vardr. Nedenini anlamak iin, w = reia z = reiunn n. kklerinden biri olsun, bylece wn = z veya rneina = reiu olur. Bu durumda, r = 2r rnin reel, pozitif n. kkdr. Aya gelince, na ile unn ayn olduunu syleyemesek bile, aralarnda sadece 2pnin tamsay bir kat kadar fark olduunu syleyebiliriz. Yani, na = u + 2kp, k = 0, ; 1, ; 2, .
n
EK-20
Ekler
y z reiu 2p 3 r r1/3 O 2p 3 w2 u u 3 2p 3 w0 x
Dolaysyla, u 2p a = n + k n . olur. Bylece z = reiunn n. kklerinin hepsi aadaki formlle verilir.
w1
u 2p n n 2re iu = 2r exp i a n + k n b ,
k = 0, ; 1, ; 2, .
(15)
EKL E.8
z = reiunn kp kk.
knin olas sonsuz derine karlk gelen sonsuz farkl yant var gibi grlebilir. Ama (15) Denkleminde k = n + m, k = n ile ayn yant verir. Dolaysyla znin btn farkl n. kklerini bulmak iin k iin sadece birbirini izleyen n tane deeri almamz yeterlidir. Kolaylk iin, k = 0, 1, 2, , n 1 alabiliriz. reiunn btn n. kkleri, merkezi O orijininde olan ve yarap rnin reel, pozitif n. kkne eit olan bir emberin zerinde bulunurlar. Bunlardan birinin argman a = u@ndir. Dierleri, komularyla aralarnda 2p@n as bulunacak ekilde ember zerinde dzgn bir ekilde yerlemilerdir. ekil E.8, z = reiu kompleks saysnn kp kk w0, w1 ve w2nin yerleimlerini gstermektedir.
y p 2 2 p 4 p 2 w2 p 2 w3
RNEK 5
Drdnc Kkleri Bulmak
16nn drt tane drdnc kkn bulun.

w1 p 2 16 w0
zm
lk adm olarak, 16y bir Argand diyagramnda iaretler (ekil E.9) ve kutupsal temsili reiuy belirleriz. Burada, z = 16, r = +16 ve u = pdir. 16eipnin drdnc kklerinden biri 2eip@4tr. Dierlerini, ilk deerin argmanna arka arkaya 2p@4 = p@2 ekleyerek buluruz. Yani, p 3p 5p 7p 4 2 16 exp ip = 2 exp i a , , , b, 4 4 4 4 ve drt tane drdnc kk w0 = 2 ccos p p + i sin d = 22s 1 + i d 4 4 3p 3p + i sin d = 22s - 1 + i d 4 4 5p 5p + i sin d = 22s - 1 - i d 4 4 7p 7p + i sin d = 22s 1 - i d . 4 4
EKL E.9 kk
16nn drt tane
drdnc
w1 = 2 ccos w2 = 2 ccos
w3 = 2 ccos olarak bulunur.
Cebrin Temel Teoremi

2 - 1in icadnn iyi ve gzel olduu ve reel say sisteminden daha zengin bir say sistem4 6 - 1, 1 - 1, ve ine yol at sylenebilir, ama bu proses nerede sona erecektir? 1
E.5
Kompleks Saylar
EK-21
dierlerini bulmak iin de say sistemleri icat edecek miyiz? imdiye kadar bunun gerekli olmad belirlenmi olmaldr. Bu saylar a + ib kompleks say sistemi cinsinden ifade edilebilmektedir. Aslnda, Cebrin Temel Teoremi, kompleks saylarn tantlmasyla her polinomu lineer arpanlarn bir arpm olarak arpanlarna ayrabileceimizi ve dolaysyla her olas polinomu zmeye yetecek kadar saymz olduunu syler.
Cebrin Temel Teoremi a0, a1, , an katsaylar herhangi kompleks saylar, derecesi n, 1e eit veya 1den byk olan ve ilk katsays a0 sfr olmayan an z n + an - 1 z n - 1 + + a1 z + a0 = 0, eklindeki her polinom denkleminin, kompleks say sisteminde tam n kk vardr. Burada katll m olan her kk m tane kk olarak saylmaktadr.
Bu teoremin bir ispat kompleks deikenli fonksiyonlar teorisi zerine yazlm her metinde bulunabilir.
ALITIRMALAR E.5
Kompleks Saylarla lemler
1. Bilgisayarlar kompleks saylar nasl arpar? (a, b) (c, d) = (ac bd, ad + bc)yi bulun. a. s 2, 3 d # s 4, - 2 d c. s - 1, - 2 d # s 2, 1 d (Bilgisayarlar kompleks saylar bu ekilde arpar.) 2. Aadaki denklemlerden x ve y reel saylarn zn. a. s 3 + 4i d2 - 2s x - iy d = x + iy b. a 1 + i 1 b + = 1 + i x + iy 1 - i
2
510 altrmalarnda, verilen koullar salayan z = x + iy noktalarnn grafiklerini izin. 5. a. z = 2 6. z - 1 = 2 8. z + 1 = z - 1 10. z + 1 z 1114 altrmalarndaki kompleks saylar r 0 ve p u p olmak zere reiu eklinde ifade edin. Her hesaplama iin bir Argand diyagram izin. 1 + i 11. A 1 + 2 - 3 B 2 12. 1 - i 13. 1 + i 23 1 - i 23 14. s 2 + 3i ds 1 - 2i d b. z 6 2 c. z 7 2 7. z + 1 = 1 9. z + i = z - 1
b. s 2, - 1 d # s - 2, 3 d
c. s 3 - 2i ds x + iy d = 2s x - 2iy d + 2i - 1
Grafik izme ve Geometri

3. Aadaki kompleks saylar z = x + iyden geometrik olarak nasl elde edilebilir? izin. a. z c. - z b. s - z d d. 1> z
Kuvvetler ve Kkler
15 ve 16 altrmalarndaki trigonometrik fonksiyonlar, cos u ve sin u cinsinden ifade etmek iin De Moivre Teoremini kullann. 15. cos 4u 17. 1in kp kkn bulun 16. sin 4u
4. Bir Argand diyagramnda, iki z1 ve z2 noktas arasndaki mesafenin uz1 z2u olduunu gsterin.
AP-22
Appendices a. Altrma 26nn sonularn genileterek, s z d = an z n + an - 1 z n - 1 + + a1 z + a0 a0, , an katsaylar reel olan bir polinom ise s z d = s z d olduunu gsterin. b. (z), a kkndaki gibi katsaylar reel olan bir polinom olmak zere, (z) = 0 denkleminin bir kk z ise, elenii znin de denklemin bir kk olduunu gsterin (pucu: (z) = u + iy = 0 aln; bu durumda hem u hem de y sfr olur. imdi, s z d = s z d = u - iy . olduunu kullann). 28. Bir eleniin mutlak deeri z = z . olduunu gsterin. 29. z = z iken z ve z eitse, z noktasnn kompleks dzlemdeki konumu hakknda ne syleyebilirsiniz? 30. Reel ve sanal ksmlar Re(z) znin reel ksmn, Im(z) de znin sanal ksmn belirtsin. Aadaki bantlarn her z, z1 ve z2 saylar iin geerli olduunu gsterin. a. z + z = 2Res z d b. z - z = 2i Ims z d c. Res z d z d. z1 + z2 2 = z1 2 + z2 2 + 2Res z1z2 d e. z1 + z2 z1 + z2
18. inin iki tane karekkn bulun. 19. 8inin tane kp kkn bulun. 20. 64n alt tane altnc kkn bulun. 21. z4 2z2 + 4 = 0 denkleminin drt zmn bulun. 22. z6 + 2z3 + 2 = 0 denkleminin alt zmn bulun. 23. x4 + 4x2 + 16 = 0 denkleminin btn zmlerini bulun. 24. x4 + 1 = 0 denklemini zn.
Teori ve rnekler
25. Kompleks saylar ve dzlemde vektrler Kompleks saylar toplama kuralnn Argand diyagramnn, vektrleri toplamak iin paralelkenar kuralyla ayn olduunu gsterin. 26. Eleniklerle kompleks aritmetik z1 ve z2 kompleks saylarnn toplamnn (arpmnn veya blmnn) eleniinin, bu saylarn eleniklerinin toplamna (arpmna veya blmne) eit olduunu gsterin. 27. Reel katsayl polinomlarn kompleks kkleri kompleks - elenik iftleri eklindedir.
E.6
Vektrel arpmlar in Dalma Kural

Bu ekte, Blm 12.4teki 2 zellii olan u * sv + wd = u * v + u * w dalma kuraln ispatlayacaz. spat Dalma Kuraln tretmek iin, u vyi yeni bir ekilde kurarz. u ve vyi ortak noktalar olan O noktasndan balayarak izer ve uya O noktasnda dik olan bir M dzlemi olutururuz (ekil E.10). Sonra, uzunluu u v u sin u olan bir v vektr oluturacak e-
M'
v u u M v'
O 90
v''
uv
EKL E.10
Metinde akland gibi, u v = u u u vdr.
E.7
Kark Trev Teoremi ve Artm Teoremi
EK-23
kilde, vnin M zerine dik izdmn alrz. vn u etrafnda pozitif ynde 90 dndrerek bir v vektr olutururuz. Son olarak vn unn uzunluuyla arparz. u v = u v = u v sin u = u * v . olur. Bu ilemin her biri, yani
1.
2. 3.
M zerine izdm, u etrafnda 90lik dnme, u skaleri ile arpma,
dzlemi uya dik olmayan bir gene uygulandklarnda, baka bir gen olutururlar. Kenarlar v, w ve v + w olan bir genle ie balar (ekil E. 11) ve bu adm uygularsak, srasyla unlar elde ederiz: 1. Kenarlar v, w ve (v + w) olan ve aadaki vektr denklemini salayan bir gen v + w = sv + wd 2. Kenarlar v, w ve (v + w) olan ve aadaki vektr denklemini salayan bir gen v + w = sv + wd (Vektrlerdeki itf st iareti ekil E.10dakiyle ayn anlamdadr);
w vw w' M v' (v w)' v
EKL E.11 v, w, v + w vektrleri ve bunlarn uya dik bir dzlemdeki izdmleri.
3.
Kenarlar u v , u w , ve u s v + w d olan ve aadaki vektr denklemini salayan bir gen u v + u w = u sv + wd.
Yukarda tartrken bulunan u v = u * v, u w = u * w, u s v + w d = u * s v + w dn bu son denklemde yerine koymak u * v + u * w = u * s v + w d, verir, ki bu da gereklemek istediimiz kuraldr.
ve
E.7

Bu ek Kark Trev Teoremini (Blm 14.3, Teorem 2) ve ki Deikenli Fonksiyonlar iin Artm Teoremini (Blm 14.3, Teorem 2) tretir. Euler, Kark Trev Teoremini ilk defa hidrodinamik zerine yazd bir makaleler dizisinde 1734te yaynlamtr.
EK-24
Ekler
TEOREM 2 Kark Trev Teoremi (x, y) ve ksmi trevleri, x, y, xy ve yx bir (a, b) noktasn ieren bir ak blgede tanmlysa ve hepsi (a, b) noktasnda srekliyse, xy (a, b) = yx (a, b) olur.
spat xy (a, b) ile yx (a, b)nin eit olduklar Ortalama Deer Teoremi (Blm 4.2, Teorem 4) drt kere uygulanarak gsterilebilir. Hipoteze gre, (a, b) noktas xy-dzleminde, x, y, xy ve yxin hepsinin tanml olduu bir R dikdrtgeninin iinde bulunmaktadr. h ve k saylarn, (a + h, b + k) noktas da R dikdrtgeni iinde bulunacak ekilde seer ve = F(a + h) F(a) olmak zere, F(x) = (x, b + k) (x, b)
(2) (1)
farkn inceleriz. Fye (tretilebilir olduu iin sreklidir) Ortalama Deer Teoremini uygularz ve (2) denklemi, c1 says a ile a + h arasnda bulunmak zere, = hF(c1 ) halini alr. (1) denkleminden, F s x d = xs x, b + k d - xs x, b d ,
y
(3)
bulunur, bylece (3) denklemi = h[xs c1, b + k d - xs c1, b d].

R k (a, b) h R'
(4)
halini alr. imdi Ortalama Deer Teoremini g(y) = x(c1, y) fonksiyonuna uygular ve, b ile b + k arasndaki bir d1 deeri iin, gs b + k d - gs b d = kg s d1 d , veya
x
xs c1, b + k d - xs c1, b d = kxys c1, d1 d elde ederiz. Bunu (4) denklemine yerletirerek, u noktalar (a, b), (a + h , b), (a + h, b + k) ve (a, b + k) olan R dikdrtgeninde bulunan bir (c1, d1) noktas iin = hkxys c1, d1 d elde ederiz (ekil E.12ye bakn). (1) Denklemini (2) Denklemine yerletirirsek, = s a + h, b + k d - s a + h, b d - s a, b + k d + s a, b d = [s a + h, b + k d - s a, b + k d] - [s a + h, b d - s a, b d] = fs b + k d - fs b d, olmak zere, fs y d = s a + h, y d - s a, y d .
(7) (6) (5)
EKL E.12 xy(a,b)nin yx(a, b)ye eit olduunu gstermenin anahtar, R ne kadar kk olursa olsun, xy ve yxnin Rnn iindeki bir yerde ayn deeri almalardr (ayn noktada olmasa bile).
elde ederiz. (7) denklemine Ortalama Deer Teoreminin uygulanmas, b ile b + k arasndaki bir d2 iin,
E.7
EK-25
(8)
= kf s d2 d verir. (6) Denkleminden f s y d = ys a + h, y d - ys a, y d . bulunur. (9) denklemini (8) denklemine yerletirmek = k [ys a + h, d2 d - ys a, d2 d].
(9)
verir. Son olarak, keli parantezin iindeki ifadeye Ortalama Deer Teoremini uygulayarak, a ile a + h arasndaki bir c2 deeri iin, = khyxs c2, d2 d
(10)
elde ederiz. (5) ve (10) Denklemleri birlikte, hem (c1, d1) hem de (c2, d2) R dikdrtgeninin iinde bulunmak zere (ekil E.12) xys c1, d1 d = yxs c2, d2 d ,
(11)
olduunu gsterir. (11) Denklemi tam olarak istediimiz sonu deildir, nk sadece xynin (c1, d1)de, yxin (c2, d2)deki deerine eit olduunu syler. Ama tartmamzdaki h ve k saylar istediimiz kadar kk yaplabilir. xy ve yxin ikisinin de (a, b)de srekli olduklar hipotezi, h ve k 0 iken 1, 2 0 olmak kouluyla, xy(c1, d1) = xy(a, b) + e1 ve yx(c2, d2) = yx(a, b) + 2 olduu anlamna gelir. Dolaysyla, h ve kyi sfra gtrrsek, xy(a, b) = yx(a, b) elde ederiz.
C(x0 x, y0 y)
TEOREM 3 ki Deikenli Fonksiyonlarn Artm Teoremi z = (x, y)nin birinci ksmi trevlerinin (x0, y0) noktasn ieren bir ak R blgesinde tanml olduklarn ve x ile ynin (x0, y0)da srekli olduklarn varsayn. Bu durumda, (x0, y0)dan Rdeki baka bir (x0 + x, y0 + y) noktasna ilerlemekten kaynaklanan nin deerindeki z = (x0 + x, y0 + y) deiimi, x, y 0 iken 1, 2 0 kouluyla, z = x(x0, y0)x + y(x0, y0)y + 1x + 2y eklinde bir denklemi salar.
A(x0, y0) B(x0 x, y0)
spat Merkezi A(x0, y0)da olan ve Rnin iinde bulunan bir T dikdrtgeninin iinde alacak ve x ve ynin de Ay B(x0 + x, y0)ye balayan doru paras ile Byi C(x0 + x, y0 + y)ye balayan doru parasnn Tnin iinde olmasn salayacak kadar kk olduklarn varsayacaz (ekil E.13). zyi,
T
z1 = s x0 + x, y0 d - s x0 , y0 d Adan Bye kadar nin deerindeki deiim ve z2 = s x0 + x, y0 + y d - s x0 + x, y0 d Bden Cye kadar nin deerindeki deiim (ekil E.14) olmak zere, iki artmn toplam olarak z = z1 + z2 eklinde yazabiliriz.
EKL E.13 Artm Teoreminin ispatndaki dikdrtgen T blgesi. ekil, pozitif x ve y iin izilmitir, ama her iki artm sfr veya negatif de olabilir.
EK-26
Ekler
z S Q z f(x, y) P'' z1 P0 z2 z 0 A(x0, y0) P'
Q'
y0 x
y0 y (x0 x, y0) C(x0 x, y0 y)
EKL E.14 z = (x, y) yzeyinin P0(x0, y0, (x0, y0)) civarndaki paras. P0, P ve P noktalarnn xy-dzleminin zerindeki ykseklikleri ayndr. zdeki deiiklik z = PSdir. PQ = PQ olarak gsterilen z1 = s x0 + x, y0 d - s x0 , y0 d , deiimi yyi y0a eit tutarken, xi x0dan x0 + xe deitirmekten kaynaklanmaktadr. Sonra, xi x0 + xe eit tutarak elde edilen zdeki z2 = s x0 + x, y0 + y d - s x0 + x, y0 d deiimi, yyi y0dan y0 + yye deitirmekten kaynaklanmaktadr. Bu QS ile temsil edilmektedir. zdeki toplam deiim z1 ile z2nin toplamdr.
x0 x0 + xe balayan kapal x-deerleri aralnda, F(x) = (x, y0) fonksiyonu xin tretilebilir (ve dolaysyla srekli) bir fonksiyonudur ve trevi F(x) = x(x, y0) olarak bulunur. Ortalama Deer Teoremine gre (Blm 4.2, Teorem 4), x ile x0 + x arasnda, xin Fs x0 + x d - Fs x0 d = F s c d x veya s x0 + x, y0 d - s x0, y0 d = xs c, y0 d x veya z1 =x(c, y0)x
(12)
olmasn salayan bir c deeri vardr. Benzer ekilde, G(y) = (x0 + x, y) fonksiyonu y0 ile y0 + yyi birletiren kapal y aralnda ynin tretilebilir (ve dolaysyla srekli) bir fonksiyonudur ve trevi,
E.7
EK-27
G(y) = y(x0 + x, y) olarak bulunur. Bylece, y ile y0 + y arasnda, ynin Gs y0 + y d - Gs y0 d = G s d d y veya s x0 + x, y0 + y d - s x0 + x, y d = ys x0 + x, d d y veya (13) z2 =y(x0 + x, d)y olmasn salayan bir d deeri vardr. Artk, x ve y 0 iken, c x0 ve d y0 olduunu biliyoruz. Dolaysyla, x ve y (x0, y0)da srekli olduklarndan, x ve y 0 iken, P1 = xs c, y0 d - xs x0, y0 d, P2 = ys x0 + x, d d - ys x0, y0 d byklklerinin ikisi de sfra yaklar. Son olarak, x ve y 0 iken 1 ve 2 0 olmak zere, z = z1 + z2 = xs c, y0 d x + ys x0 + x, d d y = [xs x0 , y0 d + P1] x + [ys x0 , y0 d + P2] y = xs x0 , y0 d x + ys x0 , y0 d y + P1 x + P2 y, elde ederiz. Bu da ispatlamak istediimiz eydir. Benzer sonular herhangi sonlu sayda deikenli fonksiyonlar iin de geerlidir. w = (x, y, z) fonksiyonunun birinci mertebe ksmi trevlerinin (x0, y0, z0) noktasn ieren bir ak blgede tanml olduklarn ve x, y ve znin (x0, y0, z0)da srekli olduklarn varsayn. Bu durumda, x, y ve z 0 iken 1, 2, 3 0 olmak zere, w = s x0 + x, y0 + y, z0 + z d - s x0 , y0 , z0 d = x x + y y + z z + P1 x + P2 y + P3 z, olur. Bu formldeki x, y, z ksmi trevleri (x0, y0, z0) noktasnda hesaplanabilirler. (15) Denklemi, w deiimi w1 = s x0 + x, y0 , z0 d - s x0 , y0 , z0 d w2 = s x0 + x, y0 + y, z0 d - s x0 + x, y0 , z0 d w3 = s x0 + x, y0 + y, z0 + z d - s x0 + x, y0 + y, z0 d ,
(16) (17) (18) (15)
(12) ve (13)ten denklemler (14)ten denklemler
(14)
artmlarnn toplam olarak alnp, Ortalama Deer Teoreminin bunlarn her birine ayr ayr uygulanmasyla ispatlanabilir. Bu w1, w2, w3 ksmi artmlarnn her birinde, iki koordinat sabit tutulmakta ve biri deimektedir. (17) Denkleminde, rnein x, x0 + xe ve z de z0a eit tutulduu iin, y deimektedir. (x0 + x, y, z0) ynin trevi y olan srekli bir fonksiyonu olduu iin, Ortalama Deer Teoremi uygulanabilir ve y0 ile y0 + y arasndaki bir y1 deeri iin w2 = ys x0 + x, y1, z0 d y elde ederiz.
EK-28
Ekler
E.8
P u Q
Bir Paralelkenarn Bir Dzlem zerine zdmnn Alan

Bu ek, Blm 16.5te gerek duyulan, kenarlar u ve v ile belirlenen paralelkenarn, normali p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alannn s u * v d # p olduu sonucunu ispatlamaktadr. (ekil 15.Aya bakn.)
v S R u' P' p S' R'
TEOREM Kenarlar, uzayda u ve v vektrleri ile belirlenen paralelkenarn, birim normal vektr p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alan
Alan = s u * v d # p dir. spat u ve v vektrleri ile belirlenen tipik bir paralelkenar ve birim normal vektr p olan bir dzlem zerine dik izdmn gsteren ekil 15.Adaki gsterimde, u = PP + u + Q Q s Q Q = - QQ d = u + PP - QQ = u + s p . dir. Benzer ekilde, bir t skaleri iin v = v + t p dir. Bylece, u * v = su + spd * sv + tpd = s u * v d + ss p * v d + ts u * p d + sts p * p d.
(')'* 0 (Bir s skaleri iin, nk (PP - QQ ) pye paraleldir)
v'
Q'
ekil E.15 Uzayda u ve v vektrleri tarafndan belirlenen paralelkenar ve paralelkenarn bir dzlem zerine dik izdm. Dzleme ortogonal izdm dorular, birim normal vektr pye paraleldirler.
(1)
z P(0, 0, 3)
bulunur. p * v ve u * p vektrlerinin ikisi de p vektrne ortogonaldir. Dolaysyla, (1) Denkleminin her iki tarafn p ile skaler () arptmzda, sa tarafta sfrdan farkl tek terim (u v) p olur. Yani, s u * v d # p = s u * v d # p. bulunur. zel olarak, su * vd # p = su * v d # p .
k S(1, 3, 2)
Q(2, 1, 2)
(2)
olur. Sadaki mutlak deer, u, v ve p tarafndan belirlenen kutunun hacmidir. Bu zel kutunun ykseklii u p u = 1 dir ve kutunun hacmi saysal olarak tabannn alanna, PQRS paralelkenarnn alanna, eittir. Bu gzlemi (2) Denklemi ile biretirmek Area of P Q R S = s u * v d # p = s u * v d # p , verir. Bu da, u ve v vektrleri ile belirlenen paralelkenarn, birim normal vektr p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alannn s u * v d # p olduunu sylemektedir.
y R(3, 2, 1) x
EKL E.16 rnek 1, PQRS paralelkenarnn xy-dzlemine dik izdmnn alann hesaplamaktadr.
RNEK 1
Bir zdmn Alann Bulmak
P(0, 0, 3), Q(2, 1, 2), R(3, 2, 1) ve S(1, 3, 2) noktalar tarafndan belirlenen paralelkenarn xy-dzlemine dik izdmnn alannn bulun (ekil E.16).
E.9 zm
Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formlleri
EK-29
u = PQ = 2i - j - k, ile su * vd # p =
v = PS = i + 3j - k,
ve and
p= = kk ,
2 31 0
-1 3 0
-1 2 -1 3 = ` 1 1
-1 ` = 7, 3
buluruz. dolaysyla alan s u * v d # p = 7 = 7. bulunur.
E.9

Cebir
Aritmetik lemler as b + c d = ab + ac, a c ad + bc + = , b d bd aret Kurallar - s - a d = a, Sfr Sfrla blme tanml deildir. a 0 0 ise: a = 0, a 0 = 1, 0a = 0 a a -a = - = b b -b ac a#c = b d bd
a> b a d = #c b c> d
Herhangi bir a iin : a # 0 = 0 # a = 0 Kuvvet Kurallar a ma n = a m + n, a 0 ise am = a m - n, an Binom Teoremi s a + b dn = an + nan - 1b + + ns n - 1 d n - 2 2 a b 1#2 a 0 = 1, a -m = 1 . am s ab dm = a mb m, s a m dn = a mn, am>n = 2am =
n n aBm A2
ns n - 1 ds n - 2 d n - 3 3 a b + + nabn - 1 + bn . 1#2#3
EK-30
Ekler
rnein, s a + b d2 = a2 + 2ab + b2, s a - b d2 = a2 - 2ab + b2 s a - b d3 = a2 - 3a2b + 3ab2 - b3 .
s a + b d3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b3, Tam Say Kuvvet Farklarnn arpanlara Ayrl, n 1
a n - b n = s a - b ds a n - 1 + a n - 2b + a n - 3b 2 + + ab n - 2 + b n - 1 d rnein, a2 - b2 = s a - b ds a + b d, a3 - b3 = s a - b ds a2 + ab + b2 d, a4 - b4 = s a - b ds a3 + a2b + ab2 + b3 d . Tam Kareye Tamamlama, a 0 ise
b ax 2 + bx + c = a ax 2 + a x b + c b b2 b2 = a ax 2 + a x + b + c 4a 2 4a 2 b b2 b2 = a ax 2 + a x + b + a a b + c 4a 2 4a 2 b b2 b2 = a ax 2 + a x + b + c 4a 4a 2
('''')''''* b ThisBu is ax + b .dir 2a
2
(')'* Bu ksma C deyin
= au 2 + C Kuadratik Forml a
s u = x + s b> 2a dd
0 ve ax2 + bx + c = 0 ise, x = - b ; 2b 2 - 4ac . 2a
dr.
Geometri
Alan, evre ve hacim formlleri : (A = Alan, B = taban alan, C = evre, S = yanal alan veya yzey alan, V = hacim ) gen Benzer genler
c h b c' b' b a' b' c' abc a a2 b2 c2 a' a
Pisagor Teoremi
c
A 1 bh 2
E.9
EK-31
Paralelkenar
h
Trapezoid
a h
ember
b b A bh A 1 (a b)h 2
A pr2, C 2pr
Paralel Tabanl Herhangi bir Silindir veya Prizma
Dik Dairesel Silindir

r
h h
V Bh B V pr2h S 2prh Yan alan
Herhangi bir Koni veya Piramit
Dik Dairesel Koni
Kre
h h
h s r
V 1 Bh 3 B
V 1 pr2h 3 S prs Yan alan
V 4 pr3, S 4pr2 3
Trigonometri Formlleri
Tanmlar ve Temel zdelikler Sins: Sine: Cosins: Cosine: Tanjant: Tangent: y 1 sin u = r = csc u x 1 cos u = r = sec u y 1 tan u = x = cot u
O
P(x, y) r u x y x
EK-32
Ekler
zdelik sin s - u d = - sin u, sin u + cos u = 1, sin 2u = 2 sin u cos u, cos2 u = 1 + cos 2u , 2
2 2
cos s - u d = cos u sec2 u = 1 + tan2 u, 1 - cos 2u 2 csc2 u = 1 + cot2 u
cos 2u = cos2 u - sin2 u sin2 u =
sin s A + B d = sin A cos B + cos A sin B sin s A - B d = sin A cos B - cos A sin B cos s A + B d = cos A cos B - sin A sin B cos s A - B d = cos A cos B + sin A sin B tan s A + B d = sin aA sin aA + tan A + tan B , 1 - tan A tan B tan s A - B d = tan A - tan B 1 + tan A tan B
p b = - cos A, 2 p b = cos A, 2
cos aA cos aA +
p b = sin A 2
p b = - sin A 2
sin A sin B = cos A cos B = sin A cos B =
1 1 cos s A - B d - cos s A + B d 2 2 1 1 cos s A - B d + cos s A + B d 2 2 1 1 sin s A - B d + sin s A + B d 2 2 1 1 s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 s A + B d sin s A - B d 2 2 1 1 s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 s A + B d sin s A - B d 2 2
sin A + sin B = 2 sin sin A - sin B = 2 cos
cos A + cos B = 2 cos
cos A - cos B = - 2 sin
E.9
EK-33
Radyan l
Derece Radyan
p 4
45 s 1
Bi
2 45 90 1
2
p 4
1
p 2
r
ri m e m
be
be
r ya
r a p l e m
u s r = 1 = u
veya or
s u = r,
30 2 3 2
p 3
p 6
3
p 2
180 = p radyan
60 1 90
E iki genin derece ve radyan cinsinden alar

y y sin x x 2p y y cos x x
p p 2
p 2
3p 2
p 2
p 2
3p 2p 2
y sinx Tanm Kmesi: (, ) Deer Kmesi: [1, 1]
Tanm Kmesi: (, ) Deer Kmesi: [1, 1]
y tan x 1
y sec x
3p p p 2 2
0 p p 3p 2 2
3p p p 0 2 2
p p 3p 2 2
Tanm Kmesi: p/2nin tek tamsay kat Tanm Kmesi: x p, 3p , . . . 2 2 dndaki btn reel saylar Deer Kmesi: (, 1] h[1, ) Deer Kmesi: (, ) y y csc x y y cot x
1 p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
1 p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
Tanm Kmesi: x 0, p, 2p, . . . Deer Kmesi: (, 1] h[1, )
Tanm Kmesi: x 0, p, 2p, . . . Deer Kmesi: (, )
CEVAPLAR
BLM 1
Blm 1.1, sayfa 78
1. 0.1, 0.2, 0.3, 0.8, 0.9 veya 1 3. (a) Doru olmas gerekmiyor (b) Doru (c) Doru (d) Doru (e) Doru (f) Doru (g) Doru (h) Doru x 5. x 6 - 2
2
9. m = -
1 3
y A(1, 2) y = 3x + 5 Slope = 3 2 B( 2, 1) 1 2 1 x 0 1
11. m tanmsz.
B(1, 3) 3
y A(2, 3) y=3 Eim = 0
7. x
5 4
5/4
1 9. x 3 6 11. x 6 7 13. ; 3
1/3
2 1
6/7
x 1 0 1 2
7 25 9 1 15. - , 17. , 2 2 6 6 19. - 2 6 x 6 2 2 2 21. - 2 t 4 11 3 25. 0 z 10 23. 1 6 y 6 27.

2 1 4 11/3
x t y
13. (a) x = - 1 (b) y = 4> 3 15. (a) x = 0 (b) y = - 22 23 x 17. y = - x 19. y = - + 5 5 23. y = - 9 29. y = 14/35 s 3 x r 2 1 0 1 2 3 4 x 3x + 4y = 12 x y
21. y = 27. y = -
5 x + 6 4
25. y = 4x + 4
2 x + 1 5
10
2 2 10 14 6 x 6 veya or 6 x 6 7 5 35 35 29. s - q , - 2] [2, q d 31. s - q , 0 d s 2, q d 33. s - q , - 3] [1, q d
10/35
x + 12 2 31. x-kesim noktas = 4, y-kesim noktas = 3
2 2
0 3
35. s - 22, 22 d 37. s - 3, - 2 d s 2, 3 d 39. s - 1, 3 d 41. (0, 1) 43. a 0 herhangi bir negatif reel say 1 47. - 6 x 3 2
33. x-kesim noktas = 3, y-kesim noktas = 2

y
Blm 1.2, Sayfa 1619

1. 2, - 4; 2 25 3. - 4.9, 0; 4.9 5. Birim ember 7. Merkezi orijinde olan 23 yarapl ember ve ii.
0 1 2
2 x 3 y = 6
C-1
C-2
Blm 1: Cevaplar 57.

y = x 6x 5
2
Eksen: x = 1
35. Evet. Dorular diktir, nk eimler, A@B ve B@A birbilerinin arpmaya gre terslerinin negatifidir. 37. s 3, - 3 d 39. s - 2, - 9 d 41. x 2 + s y - 2 d2 = 4 43. s x + 1 d2 + s y - 5 d2 = 10
y y
y V(3, 4)
59.
(2, 4) (5, 0) 6 3 (1, 0) Eksen: x = 3 0 x
(0 , 4) (0 , 8) C (0 , 2) C (1 , 5) (0, 0)
2 1 1 2 x
V(1, 7/2)
(0, 4) y = 1 x2 + x + 4
2
(x + 1)2 + ( y 5)2 = 1
x 2 1 1
(6, 5)
(0, 5)
(0 , 2) 4 2 0 2
x
45. s x + 23 d2 + s y + 2 d2 = 4 47. s x + 2 d2 + s y - 2 d2 = 4
y
3, 0
y (x + 2) 2 + ( y 2) 2 = 4 x (0, 1) (0, 2) 4 3 2 1 (2, 0) 4 3 2 1 0 x
C 3, 2
C (2, 2) (0, 3) 4
61. Merkezi orijinde olan 7 yarapl emberin d noktalar 63. Merkezi (1,0 )da olan 2 yarapl ember ve ii 65. x2 + y2 = 1 ve x2 + y2 = 4 emberleri arasnda kalan blge (Orijinden uzaklklar 1 ile 2 arasnda olan noktalar) 67. Merkezi (0, 3 )ta olan 3 yarapl emberin iinde, y = 3 dorusunun st tarafnda kalan noktalar. 69. s x + 2 d2 + s y - 1 d2 6 6 71. x 2 + y 2 2, x 1 1 2 1 2 73. a , b , a,b 25 25 25 25 1 + 25 3 + 25 1 - 25 3 - 25 75. a , b, a , b 2 2 2 2 1 1 1 1 , - b, a ,- b 3 3 23 23 23 1 1 23 79. a , b, a , b 2 2 2 2 81. (a) < 2.5 derece@in (b) < 16.1 derece@in (c)< 8.3 derece@in 83. 5.97 atm 85. Evet: C = F = - 40 77. aC C=F
49. x + s y - 3> 2 d = 25> 4

2 2
y (0, 4) 4 3 2 1 ( 2, 0) 2 1 1 2 1 (0, 1) 2 2 2 x + ( y 3/2) = 25/4 C (0, 3/2) (2, 0) 3 4 x
51. s x - 2 d + s y + 2 d = 8
y 1 (0, 0) 1 1 2 C (2, 2) 3 4 (4, 0) 1 2 3 (x 2) 2 + ( y + 2) 2 = 8 (4, 0) x 4 5
40
32 C= 5 (F 32) 9
53.
(1, 0) 0
y = x2 2x 3 (3, 0) x ( 40, 40) 40
1 Eksen: x = 1
91.
(1, 4) 4
(0, 3)
(2, 3) (5, 2) V(1, 4) (1, 1 ) 2 y = x2 + 4x (1, 2) 0 2 (2, 0) 5 x
55.
4
y V(2, 4)
Eksen: x = 2
93. k = - 8,
(4, 0) 2
k = 1> 2
Blm 1.3, Sayfa 2628

x
(0, 0)
1. D: s - q , q d, R: [1, q d 5. D: [ - 2, 2], R: [0, 2]
3. D: s 0, q d,
R: s 0, q d
Blm 1: Cevaplar 7. (a) xin fonksiyonu deildir, nk baz x deerlerinin iki y deeri vardr. (b) xin bir fonksiyonudur, nk her x iin tek bir olas y vardr. 9. (a) Hayr (b) Hayr 23 2 11. A = x , p = 3x 4 13. x = d 23 15. s - q , q d , A = 2d ,
2
C-3
25.
y 6 5
(c) Hayr
(d) (0, 1]
4 3 2 3 x, x 1 F (x) = x>1 2 x, 1 2 3 x
V =
d3 3 23 17. s - q , q d
y 4 3 2 1 5 4 3 2 1 1 2 3 2 1
1 0
6 4 2 x f (x) = 5 2x
g(x) = | x |
27. (a) s x d = e
x, - x + 2, 0 1 2 3 x x x x
0 x 1 1 6 x 2 6 6 6 1 2 3 4
1 2 3 4 5
2, 0, (b) s x d = d 2, 0,
2 2 4
- x, 29. (a) s x d = 1, 3 -1 2 x + 2,
1 2
-1 x 6 0 0 6 x 1 1 6 x 6 3
19. s - q , 0 d s 0, q d
y 2 1 4 3 2 1 2 1 2 3 4 t F(t) = t |t|
31. 33. 35. 39. (b) Her x 0 deerine karlk iki y deeri vardr.
y
y2 = x2
21. (a) xin her pozitif deerine karlk iki y deeri vardr.
y 4 2 0 2 2 4 6 x y = x
x, -2 x 0 (b) s x d = - 2x + 2, 0 6 x 1 - 1, 1 6 x 3 (a) s - 2, 0 d s 4, q d (a) 0 x 6 1 (b) - 1 6 x 0 Evet 37. V = x s 14 - 2 x ds 22 - 2 x d (a) Asl emberin evresi 8p olduundan ve uzunluunda bir para kesildiinden 8p - x x (b) r = = 4 2p 2p (c) h = 216 - r 2 = (d) V = 1 2 pr h = 3 216px - x 2 2p s 8p - x d2 216px - x 2 24p2
1 1
Blm 1.4, Sayfa 3738

1. (a) Dorusal, cebirsel, 1. dereceden polinom (b) kuvvet, cebirsel (c) rasyonel, cebirsel (d) stel 3. (a) rasyonel, cebirsel (b) cebirsel (c) trigonometrik (d) logaritmik 5. (a) h (b) (c) g 7. Orijine gre simetrik y Azalan: x
23.
x 0x1 f (x) = 2 x, 1 < x 2
y = x3
C-4
Blm 1: Cevaplar 31. (a) Grafik, ynin x ile orantl olduunu desteklemektedir. Orant sabiti dorunun eiminden tahmin edilir ve 0.166 dr.
y 2 1 2 1 1 2 y=1 x 1 2 x 10 8 6 4 2 0 y = 0.166 x
9. Orijine gre simetrik

y
Artan: x 0 ve 0 x
11. y-eksenine gre simetrik

y
20
40
60
Azalan: x 0 Artan: 0 x
y = x
(b) Grafik, ynin x1@2 ile orantl olduunu desteklemektedir. Orant sabiti dorunun eiminden tahmin edilir ve 2.03 tr.
y 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 y = 2.03x1/2
4 2 4 2 0 2 4 x
13. Orijine gre simetrik.

y x3 y = 8 x 1 2
Artan: x
1/2
1 1/8 1 1/8 1
33. (a) k L 1.1 y 35. (a)

10 9 8
(b) k L 0.059
15. Simetri yok

y x 1 2 3
3/2
Azalan: 0 x
7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 x
0 1 2 3 4 5
y = x
17. y-eksenine gre simetrik

y 4 3 2 1 x 8 6 4 2 2 4 6 8 y = ( x)2/3
(b) k L 0.87 (c) x = 13 ile y = 0.87x kullanarak y = 11.31 buluruz. Azalan: x 0 Artan: 0 x
Blm 1.5, Sayfa 4548

1. D : - q 6 x 6 q , Dg : x 1, R : - q 6 y 6 q , Rg : y 0, D + g = Df # g = Dg , R + g : y 1, Rf # g : y 0 3. D : - q 6 x 6 q , Dg : - q 6 x 6 q , R : y = 2, Rg : y 1, D>g : - q 6 x 6 q , R>g : 0 6 y 2, Dg > : - q 6 x 6 q , Rg> : y 1/2 5. (a) 2 (b) 22 (c) x 2 + 2 (d) x 2 + 10x + 22 (e) 5 (f) - 2 (g) x + 10 (h) x 4 - 6x 2 + 6 2 4 4 1 R2 4 7. (a) 2 - 5 (b) 2 - 5 (c) Q x - 5R (d) Q 4 x - 5 x x 1 1 (e) (f) 4x 2 - 5 (4x - 5) 2 9. (a) ( g (x)) (b) j ( g (x)) (c) g ( g (x)) (d) j ( j (x)) (e) g (h ((x))) (f) h ( j ((x)))
19. ift 21. ift 29. kisi de deil
23. Tek
25. ift
27. kisi de deil
Blm 1:Cevaplar 11. g(x) (a) x - 7 (b) x + 2 x x (d) x - 1 1 (e) x - 1 1 (f) x (c)
2
C-5
(x) 2x 3x 2x - 5 x x - 1 1 1 + x 1 x
g (x) 2x - 7 3x + 6 2x - 5
2
31.
y y = x 2 4 2 x
33.
3 2 1
y = 1 + x 1 (1, 1) 1 2 5 x
x x x 1 35.
37.
2 1 1
2 x
1 13. (a) f ( g (x)) = x + 1, g ( f (x)) = A
y = (x + 1) 2/3 1 x
2x + 1 (b) Df g = (0, q ), Dg f = ( - 1, q ) (c) Rf g = (1, q ), Rg f = (0, q ) 39.
0 1 y = 1 x 2/3
y 1 y = x 1 1 1 2 (1, 1) 3 x
3
41.
2 1
y 1 y = x2
15. (a) y = - s x + 7 d2 (b) y = - s x - 4 d2 17. (a) Konum 4 (b) Konum 1 (c) Konum 2 (d) Konum 3 19. s x + 2 d2 + s y + 3 d2 = 49 21. y + 1 = s x + 1 d3
y x 2 + y 2 = 49 1 y y + 1 = (x + 1) 3 y=x
3
0 1 2
0 1 2
x 1 2 3 4
(2, 3) 0
1 1 2
43.
3 2
45.
4 3 1 y=x +2 2 1 3 x 1 0
y 1 y = (x 1) 2
2 2 (x + 2) + (y + 3) = 49
23. y = 2x + 0.81
y y = x + 0.81 y = x x
25. y = 2x
y 7 y = 2x 7 7/2 7 x y = 2x 3 2 1
1 0
2 0.9 0.81 1
47.
y 5 4 3 2 1
1 y= 2 +1 x
27. y - 1 =
1 x - 1
y y1= 2 1 x1
29.
y 2 y = x + 4 x
2 1 0
49. (a) D : [0, 2],

y
R : [2, 3]
(b) D : [0, 2],

y 1
R : [ - 1, 0]
y1= 1 x1 1 y= 1 x
1 0 1 1
y= 1 x 2 x
3 2 1
y = f (x) + 2 y = f (x) 1 0 x 1 1 2 x
C-6
Blm 1: Cevaplar (c) D : [0, 2],

y
R : [0, 2]
(d) D : [0, 2],

y 1
R : [ - 1, 0]
69.
3 2 x 2 1 1
71.
6 4 2 y = | x 2 1| x 6 4 2 2 4 6
9x 2 + 25y2 = 225
y = 2 f (x) 0 x 1
y = f (x) 1 2
(e) D : [ - 2, 0],
R : [0, 1]
y 2
(f) D : [1, 3], R : [0, 1]

y
73.
4
75.
3x 2 + ( y 2)2 = 3 2 1 1
2 y = f (x + 2) 1 y = f (x 1) 1 3 2 x 2 1 1
(g) D : [ - 2, 0],
R : [0, 1]
y 2
(h) D : [ - 1, 1],
y 2
R : [0, 1] 77.
y = f (x + 1) + 1
3(x 1)2 + 2( y + 2)2 = 6
y = f ( x)
s y - 3 d2 s x + 4 d2 + = 1 Merkez: s - 4, 3 d 16 9 Asal eksen (8, 3) ve (0, 3) noktalar arasndaki doru parasdr.

y
10 (x + 4)2 ( y 3)2 8 + =1 16 9 6
51. y = 3x 2 - 3 57. y = 61.

2 1 2 1 1 2 3 4 1 2
53. y =
1 1 + 2 2x 2
55. y = 24x + 1
4 y
x2 4
59. y = 1 - 27x 3
10 8 6 4 2 2 2
63.
5 4 3 3 4 x 2 1 3 2 1 y = 2x + 1
79. (a) Tek (f) ift

y = (x 1)3 + 2 1 2 3 4 5 x
(b) Tek (g) ift
(c) Tek (h) ift
(d) ift (i) Tek
(e) ift
Blm 1.6, Sayfa 5658

1. (a) 8p m 5. u (b) -p 0 -1 0 TANIMSIZ -1 TANIMSIZ 55p m 3. 8.4 in. 9 0 - 2p> 3 23 2 1 2 0 1 0 p> 2 1 0 TANIMSIZ 0 3p> 4 1 22 1 22 -1 -1 - 22 22
65.
4 3 2 1 4 3 2 1 1
67.
4 y= 1 1 2x 3 2 1 2 3 4 x 4 3 2 1 1
sin u cos u
x
tan u cot u sec u csc u
2
3
23 1 23 -2 2 23
TANIMSIZ 1
2 3 4 4
y = x
TANIMSIZ 1
TANIMSIZ
Blm 1: Cevaplar 7. cos x = - 4> 5, tan x = - 3> 4 2 + 22 2 - 23 49. 55. c = 27 L 2.646 4 4 59. a = 1.464 61. A = 2, B = 2p, C = - p, D = - 1 47.
y y = 2 sin (x + ) 1 1 2 x
C-7
28 9. sin x = , tan x = - 28 3 11. sin x = 13. Periyot p

y 1 1 y = sin 2 x
1 25
, cos x = -
2 25 15. Periyot 2
y y = cos x
3 2
5 2
2
1
2 1 63. A = - p , B = 4, C = 0, D = p
y 3 2 sin t + 1 y= 2
17. Periyot 6
y y = sin x 3 1 0 1 3 6 x
19. Periyot 2p
y 1
y = cos x 2
x 1
1 1 1 3 5 t
21. Periyot 2p
y
23. Periyot p@2 orijine gre simetrik

s
65. (a) 37
(b) 365
(c) Saa 101
(d) Yukar 25
2 1 0 4
y = sin x 4 + 1
Blm 1.7, Sayfa 6668

2 1 x 2 s = cot 2t
1. d) 3. d) 5. [ - 3, 5] [ - 15, 40]
y f (x) = x4 4x 3 + 15 t 40 30
7. [ - 3, 6] [ - 250, 50]
y 50 2 50 100 1 2 3 4 5 6 x f (x) = x 5 5x 4 + 10
3 4
7 4
0 1 2
20 10
150 1 3 4 x 200 250
25. Periyot 4, y-eksenine gre simetrik

s
29. D : s - q , q d, R : y = - 1, 0, 1
y
2 1 10
t s = sec 2 1 3 2 1 1 1 2 3 t 2
y = sin x 1 1
y = sin x
9. [ - 3, 3] [ - 6, 6]
2 x 5 4 3 2 1 5 4 2 1 y f (x) = x 9 x 2
11. [ - 2, 6] [ - 5, 4]
y 4 3 2 1 x x
y = 2x 3x 2/3
1 2 3 4 5
2 1
39. - cos x
41. - cos x
43.
26 + 22 4
45.
1 + 23 2 22
4 5
C-8
Blm 1: Cevaplar 15. [ - 3, 3] [0, 10]

y 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1.0
13. [ - 2, 8] [ - 5, 10]
y 10 8 y = 5x 2/5 2x
27. [ - 100p, 100p] [ - 1.25, 1.25]

y y = cos x (50 )
2 4 2 2 4 2 4 6 8 10 x
y = | x 2 1|
300 0.5 1.0
300
5 4 3 2 1
1 2 3 4 5
17. [ - 15, 5] [ - 10, 10]

y x+3 x+2
19. [ - 4, 4] [0, 3]
y 3.0 2.5 2.0 2 f (x) = x2 + 1 x2 +
29. c-
p p , d [ - 0.25, 0.25] 15 15
y 0.2 0.1 y=x+
1 10
sin 30x
8 6 4
y=
10 8 6 4
2 4 6 8
2 4 6 8 10
x 1.0 0.5 4 3 2 1 1 2 3 4 x 0.2 0.1
0.1
0.2
21. [ - 10, 10] [ - 6, 6]

y
23. [ - 6, 10] [ - 6, 6]
y 6 4 5 f (x) = 6x 2 15x + 6 4x 2 10x x 4
0.2
31.
2 1
y (x + 1) + ( y 2) = 9
2 2
8 6 4 2 10 8 6 4 2 4 6 8
x1 f (x) = x2 x 6
2 4 6 8 10
2 4 6
10
33.
4 3
f (x) = tan 2x
25. c-
p p , d [ - 1.25, 1.25] 125 125

y 1.0 y = sin 250 x 0.5 x 2 1
2 1 1 1 2 3 4 2 3 x
0.02
0.02
35.
2.0 1.5 1.0 0.5 6 2
y f (x) = sin 2x + cos 3x
2.0
Blm 1: Cevaplar 37.

4 3 2 1 2 1 2 3 4 1 y= x3 3 4 5 6 x 300 200 100 x 500 400 y
C-9
(d) y = - 140.4121 + 6.889x

y
39.
8 7 6 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 1 2
20
40
60
80
100
y = x x
Hz, 72 mil @sn ise, yaklak durma mesafesi 355.60 ft dir. Hz, 85 mil @sn ise, yaklak durma mesafesi 445.15 ft dir. Kuadratik yaklam denklemi daha iyi uyar.
Problemler, Sayfa 6970

1. x - 2
1 2 3 4 5 x 6 4 2 0 2 4 x x
3. x 7 6
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
41. (a) y = 1059.14x - 2074972.23 (b) m = 1059.14; tazminatn her yl artaca miktardr. y (c)
50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 x
1985
1990
1995
2000
2005
(d) $53,899.17 43. (a) y = 0.0866x 2 - 1.9701x + 50.0594 y (b)

500 400 300 200 100 x
5. - 8, 6 7. x 6 - 1 veya x 7 5 9. (0, 11) 11. Hayr, uzunluu ayn olan iki kenar yoktur, dik olan iki kenar yoktur. 13. y = 3x - 9 15. x = 0 17. y = 2 19. y = - 3x + 3 20 8 2 4 21. y = - x 23. y = x + 3 3 3 3 C2 25. A = pr 2, C = 2pr, A = 27. x = tan u, y = tan2 u 4p 29. Orijin 31. Hibiri 33. ift 35. ift 37. Tek 39. Hibiri 41. (a) T.K.: btn reel saylar (b) D.K.: [ - 2, q d 43. (a) T.K.: [4, 4] (b) D.K.D.K.: [0, 4] 45. (a) T.K.: btn reel saylar (b) D.K.: s - 3, q d 47. (a) T.K.: btn reel saylar (b) D.K.: [ - 3, 1] 49. (a) T.K.: s 3, q d (b) D.K.: btn reel saylar 51. (a) T.K.: [ - 4, 4] (b) D.K.: [0, 2] 1 - x, 0 x 6 1 53. s x d = e 2 - x, 1 x 2 1 2 55. (a) 1 (b) (c) x, x Z 0 = A5 22.5 1 (d) 21> 1x + 2 + 2 57. (a) s g ds x d = - x, x - 2, s g ds x d = 24 - x 2 (b) ( g)nin T.K.: [2, ), (g )nin T.K.: [2, 2] (c) ( g)nin D.K.: (, 2], (g )nin D.K.: [ 0, 2]
20
40
60
80
100
(c) Hz, 72 mil@sn ise, yaklak durma mesafesi 367.50 ft dir. Hz, 85 mil@sn ise, yaklak durma mesafesi 522.67 ft dir.
C-10
Blm 2: Cevaplar
59. Yeni grafii y-eksenine gre simetrik yapmak iin, x 0 olan ksmn yerine, x 0 olan ksmn ayna simetriini koyar.
y y = x y=x
Ek Altrmalar, Sayfa 7172

1. (a)
3 (0, 2) (1, 0) 3 (3, 0) x y
(b)
3 y = f (x) (3, 0) 3
(1, 0) x y = f (x)
x 3 y=x 3
(c) 61. Deitirmez. 63. Yeni grafii y-eksenine gre simetrik yapmak iin, x 0 olan ksmn ayna simetriini ekler. 65. y 0 olan ksm x-ekseninden yanstr. 67. y 0 olan ksm x-ekseninden yanstr. 69. Periyot p
y 1 y = cos 2 x y = 2 f (x + 1) + 1 (4, 1) 4 3
(d)
4
y = 3 f (x 2) 2 (2, 4)
(0, 1) 2 x 2 (1, 3) (1, 2) 4 (3, 2) x
3 2
3. Evet. rnein: (x) = 1@x ve g(x) = 1@x veya (x) = 2x ve g(x) = x@2 veya (x) = ex ve g(x) = ln x 5. (x) tek ise, g(x) = (x) 2 tek deildir. Her x iin (x) = 0 deilse, g(x) ift de deildir. iftse, g(x) = (x) 2 de ifttir. 7.
1 y x + y = 1 + x
71. Periyot 2
y 1 y = sin x 1 2
1 1 2 x
9. 22
11. 3> 4
13. 3 215> 16
27. - 4 6 m 6 0
73.
2 1
y = 2cos x 3
BLM 2
Blm 2.1, Sayfa 8184
1. (a) Yoktur. x, 1e sadan yaklarken, g(x) 0a yaklar. x 1e soldan yaklarken, g(x) 1e yaklar. x 1 iken, g(x)in btn deerlerinin yaklat tek bir L says yoktur. (b) 1 (c) 0 3. (a) Doru (b) Doru (c) Yanl (d) Yanl (e) Yanl (f) Doru 5. x, 0a soldan yaklarken, x> x 1e yaklar. x, 1e sadan yaklarken, x> x 1e yaklar. x 1 iken, fonksiyon deerlerinin yaklat tek bir L says yoktur. 7. Bir ey sylenemez 9. Hayr; hayr; hayr
6 1 2
5 6
4 3
11 6
75. (a) a = 1 77. (a) a =
b = 23
(b) a = 2 23> 3
c = 4 23> 3
a b (b) c = tan B sin A 79. L 16.98 m 81. (b) 4p
Blm 2: Cevaplar 11. (a) s x d = s x 2 - 9 d> s x + 3 d x (x) x (x) - 3.1 - 6.1 - 2.9 - 5.9
x : -3
C-11
- 3.01 - 6.01 - 2.99 - 5.99
- 3.001 - 6.001 - 2.999 - 5.999
- 3.0001 - 6.0001 - 2.9999 - 5.9999
- 3.00001 - 6.00001 - 2.99999 - 5.99999
- 3.000001 - 6.000001 - 2.999999 - 5.999999
35. Grafikler basm srasnda kayabilirler, o yzden tahminleriniz bunlarla tam uyumayabilir. (a) PQ1 PQ2 PQ3 PQ4 Uygun birimler m@sndir. 43 46 49 50 (b) < 50 m@sn veya 180 km@sa. y 37. (a)
Kar (1000s) 200 100 0 90 x 91 92 Yl 93 94
(c) lim s x d = - 6 13. (a) Gs x d = s x + 6 d> s x 2 + 4x - 12 d x - 5.9 G(x) - .126582 - 5.99999 - .1250001 - 5.99 - .1251564 - 5.999 - .1250156 - 5.9999 - .1250015
(b) < $56,000@yl (c) < $42,000@yl
- 5.999999 - .1250000 - 6.01 - .124843 - 6.001 - .124984 - 6.0001 - .124998
39. (a) 0.414213, 0.449489, s 21 + h - 1 d> h 1 + h 1.1 1.01 0.4987 1.001 0.4998
(b) g s x d = 1x 1.0001 0.499
x - 6.1 G(x) - .123456 - 6.00001 - .124999

x : -6
s 21 + h - 1 d> h 0.4880 1.00001 0.5 1.000001 0.5 (c) 0.5 (d) 0.5
21 + h
1.04880 1.004987 1.0004998 1.0000499
- 6.000001 - .124999
15. (a) s x d = s x 2 - 1 d> s x - 1 d x (x) x (x) - 1.1 2.1 - .9 1.9

x : -1
(c) lim Gs x d = - 1> 8 = - 0.125 - 1.01 2.01 - .99 1.99 - 1.001 2.001 - .999 1.999 - 1.0001 2.0001 - .9999 1.9999 - 1.00001 2.00001 - .99999 1.99999 - 1.000001 2.000001 - .999999 1.999999
1.000005 1.0000005
Blm 2.2, Sayfa 8991

1. 15. 27. 37. 39. 41. 43. 51.
(c) lim s x d = 2 17. (a) g s u d = s sin u d> u u .1 .01 .001 .0001 .00001 g s u d .998334 .999983 .999999 .999999 .999999 u - .1 - .01 - .001 - .0001 - .00001 g s u d .998334 .999983 .999999 .999999 .999999 19. (a) s x d = x 1>s1 - xd x .9 .99 .999 .9999 .99999 (x) .348678 .366032 .367695 .367861 .367877 .999999 .367879
u:0
.000001 .999999 - .000001 .999999
5. - 8 7. 5> 8 9. 5> 2 11. 27 13. 16 - 9 3. 4 3> 2 17. 3> 2 19. 1> 10 21. - 7 23. 3> 2 25. - 1> 2 4> 3 29. 1> 6 31. 4 33. 1> 2 35. 3> 2 (a) Blm Kural (b) Fark ve Kuvvet kurallar (c) Toplam ve Sabitle arpm kurallar (a) - 10 (b) - 20 (c) - 1 (d) 5> 7 (a) 4 (b) - 21 (c) - 12 (d) - 7> 3 2 45. 3 47. 1> s 2 27 d 49. 25 (a) Limit 1dir 53. c = 0, 1, - 1; c = 0da limit 0dr. 1 ve 1de ise limit 1dir 55. 7 57. (a) 5 (b) 5
lim g s u d = 1
Blm 2.3, Sayfa 98101

1. d = 2 3. d = 1> 2 5. d = 1> 18 7. 15. 19. 23. 25.
(
1 5
(
7
(
7/2 3
(
1/2
x 1.1 1.01 1.001 1.0001 1.00001 1.000001 (x) .385543 .369711 .368063 .367897 .367881 .367878 23. 0 25. 9 27. p> 2 29. (a) 19 3 23 4 31. (a) - p (b) - p 33. 1
x:1
(
4/9 1/2
(
4/7
lim s x d L 0.36788
21. 4
(b) 1
d = 0.1 9. d = 7> 16 11. d = 25 - 2 s 3.99, 4.01 d, d = 0.01 17. s - 0.19, 0.21 d, s 3, 15 d, d = 5 21. s 10> 3, 5 d, d = 2> 3 s - 24.5, - 23.5 d, d = 24.5 - 2 L 0.12 s 215, 217 d, d = 217 - 4 L 0.12
13. d = 0.36 d = 0.19
C-12
27. a2 29. a 31. 35. 55. 59.
Blm 2: Cevaplar 0.03 0.03 m , 2 + m b, 0.03 m (c) (d) (e) (b) 27.
10 y= 5
d =
c c c 1 1 - m, m + b , d = m 2 2 L = - 3, d = 0.01 33. L = 4, d = 0.05 L = 4, d = 0.75 [3.384, 3.387]. Gvenli olmas iin, sol u nokta yukar, sa u nokta aa yuvarlanmtr. x, 3e yaklarken limit yoktur.
(d) q 19. (a) - q -q 3> 2 21. (a) - q (b) 1> 4 It will be - q . 23. (a) - q q (c) q (d) q
y 1 x1
(b) q (c) 1> 4 (b) q
(c) 0 (d) 1> 4 25. (a) q
1 5
2 x=1
Blm 2.4, Sayfa 111114

1. (a) (f) (k) 3. (a) (d) 5. (a) 7. (a) Doru (b) Doru (c) Yanl (d) Doru (e) Doru Doru (g) Yanl (h) Yanl (i) Yanl (j) Yanl Doru (l) Yanl 2, 1 (b) Hayr, lim + s x d Z lim - s x d (c) 3, 3 x:2 x:2 Evet, 3 Hayr (b) Evet, 0 (c) Hayr y (b) 1, 1 (c) Evet, 1
1 x 3, x 1 y= 0, x = 1 x 1 1 1 4
10
29.
10
y= 5 x = 2 3 2 1 0 5 1
1 2x + 4
10
9. (a) D : 0 x 2, R : 0 6 y 1 ve y = 2 . (b) s 0, 1 d s 1, 2 d (c) x = 2 (d) x = 0

y 2 1 x 2 , 0 x < 1 y = 1, 1x<2 x=2 2,
31.
x = 2
1.5 y=1
y= x+3 x+2
3 1 y= 1 x+2
x 0 1 2
13. 1 15. 2> 25 17. (a) 1 (b) - 1 23 (a) 1 (b) 2> 3 21. 1 23. 3> 4 25. 2 27. 1> 2 2 31. 1 33. 1> 2 35. 3> 8 37. (a) - 3 (b) - 3 (a) 1> 2 (b) 1> 2 41. (a) - 5> 3 (b) - 5> 3 43. 0 49. (a) 0 (b) 0 - 1 47. (a) 2> 5 (b) 2> 5 (a) 7 (b) 7 53. (a) 0 (b) 0 55. (a) - 2> 3 (b) - 2> 3 57. 0 59. 1 61. q 69. 1 73. d = P2, lim + 2x - 5 = 0 11. 19. 29. 39. 45. 51.
x:5
33.
6 5 4 3 2
(2, 4)
y=
1 x2 =x+1+ x1 x1 3 4 5 x
0 2
1 2
77. (a) 400 (b) 399 (c) Limit yoktur. 79. 1 81. 3> 2 83. 3
Blm 2.5, Sayfa 122123

1. q 11. q 3. - q 13. q 5. - q 15. - q 7. q 9. (a) q (b) - q 17. (a) q (b) - q
Blm 2: Cevaplar 35.

6 5
2 3 4 y= x 4 =x+1 x1 x1
C-13
y y=x+1
45. Bir olas durum

y h(x) = x , x 0 | x| 1 x 1
2 1 3 0 2 1 3 4 5 x
37.
y=x y = 1 x 1
2 y= x 1 x
1 1
51. (a) Her pozitif B reel saysna karlk, x0 d x x0 + d koulunu salayan her x iin (x) B olacak ekilde bir d 0 says vardr. (b) Her negatif B reel saysna karlk, x0 x x0 + d koulunu salayan her x iin (x) B olacak ekilde bir d 0 says vardr. (c) Her negatif B reel saysna karlk, x0 d x x0 koulunu salayan her x iin (x) B olacak ekilde bir d 0 says vardr. y 57.
5 4
39. Bir olas durum

y 3 2 1 (1, 2)
3 y = sec x + 1 x /2 < x < /2 /2 1 x 2 1 1 /2 1 2 3 y 4 y = tan x + 1 x2 /2 < x < /2 /2 1 2 3 2 1
y = sec x y=1 x x
(0, 0) 4 3 2 1
1 2 3 4
(1, 2) 2 3
59. 41. Bir olas durum

y y = f (x)
y = tan x y= 1 x2
1 0
1 /2
43. Bir olas durum

y 5 4 3 2 2 1 0 1 2 3 4 5 x 2 1 1 f (x) = 1 (x 2)2 y=
61.
x = 2 2 x
x2
1 x
x=2
C-14
63.
Blm 2: Cevaplar
y 3 2 1 3 2 1 1 2 3 ( 2, 8) 8 y = x 2/3 + 1 x 1/3 x 1 2 3 y = 12x + 16
9. y = 12x + 16
y y = x3 x
Blm 2.6, Sayfa 132134

1. Hayr; x = 2de sreksiz; x = 2de tanmsz. 3. Srekli 5. (a) Evet (b) Evet (c) Evet (d) Evet 7. (a) Hayr (b) Hayr 9. 0 11. 1, kaldrlamaz; 0, kaldrlabilir 13. x = 2 dnda her x 15. x = 3, x = 1 hari her x 17. Her x 19. x = 0 dnda her x 21. n herhangi bir tamsay olmak zere, np@2 hari her x 23. n bir tek tamsay olmak zere, np@2 hari her x 25. Her x - 3> 2 27. Her x 29. 0; x = pde srekli 31. 1; y = 1de srekli 33. 22> 2; t = 0da srekli 35. g s 3 d = 6 37. s 1 d = 3> 2 39. a = 4> 3 63. x L 1.8794, - 1.5321, - 0.3473 65. x L 1.7549 67. x L 3.5156 69. x L 0.7391
11. m = 4, y - 5 = 4s x - 2 d 13. m = - 2, y - 3 = - 2s x - 3 d 15. m = 12, y - 8 = 12s t - 2 d 1 1 17. m = , y - 2 = s x - 4 d 4 4 19. m = - 10 21. m = - 1> 4 23. s - 2, - 5 d 25. y = - s x + 1 d, y = - s x - 3 d 27. 19.6 m> sn 29. 6p 31. Evet 33. Evet 35. (a) Hibir yerde 37. (a) x = 0da 39. (a) Hibir yerde 41. (a) x = 1de 43. (a) x = 0da

1. x = 1de: x = 0da
x : -1x : -1
lim s x d =
x : -1+
lim s x d = 1 , dolaysyla,
lim s x d = 1 = s - 1 d ; x = 1de srekli.

x:0
Blm 2.7, Sayfa 140141

1. P1: m1 = 1, P2: m2 = 5 5. y = 2x + 5
y 5 y = 2x + 5 4 (1, 3) 3 2 1
3. P1: m1 = 5> 2, P2: m2 = - 1> 2 x = 1de
x:0
lim - s x d = lim + s x d = 0 ,
x:0
dolaysyla lim s x d = 0 . Ancak, (0)
0, o
yzden , x = 0da sreksiz. Sreksizlik, (0), 0 olarak tanmlanarak kaldrlabilir. lim - s x d = - 1 ve lim + s x d = 1 ,
x:1 x:1
dolaysyla lim s x d yoktur. Fonksiyon x = 1de

x:1
sreksizdir ve sreksizlik kaldrlamaz.

y = 4 x2 1 y y = f (x)
1 3 2 1 0 1 2 x
0 1
7. y = x + 1
y y=x+1 4 3 2 1 x (1, 2) y = 2 x
3. (a) - 21
7. 9. 11. 25.
(b) 49 (c) 0 (d) 1 (e) 1 (f) 7 1 (g) - 7 (h) 5. 4 7 (a) s - q , + q d (b) [0, q d (c) s - q , 0 d ve s 0, q d (d) s 0, q d (a) Yoktur (b) 0 1 1 2 13. 2x 15. 17. 2 19. 0 21. 23. 0 5 2 4 -q 27. 0 29. 1 31. Her iki durumda da hayr, nk lim s x d yoktur ve lim s x d yoktur.
x:1 x : -1
37. (b) 1.324717957
Blm 3: Cevaplar
C-15
Ek Altrmalar, Sayfa 144146

3. 0; soldan limite gerek vardr, nk y c iin fonksiyon tanmszdr. 5. 65 6 t 6 75 ; 5F civarnda 13. (a) B (b) A (c) A (d) A 21. (a) lim r+s a d = 0.5, lim +r+s a d = 1
a:0 a:0 a : -1
47. (a) y = x 2 (b) y

1 x y = 3 1 0 1 x 1 0
3
y' 1 y' = x 2 1 x
(b) lim r-s a d yoktur, 25. 0 27. 1 29. 4
a : -1
lim + r-s a d = 1
BLM 3
Blm 3.1, Sayfa 155159
1. - 2x, 6, 0, - 2 5. 11. 17. 21. 31. 3 , 3 3. 2 1 2 , 2, - , 4 3 23 t3
3 1 1 , , 7. 6x 2 9. 2 s 2 t + 1 d2 2 23u 2 23 2 22 9 -1 13. 1 - 2 , 0 15. 3t 2 - 2t, 5 x 2s q + 1 d 2q + 1 -4 1 , y - 4 = - s x - 6 d 19. 6 2 s x - 2 d 2x - 2 -1 -1 25. 27. b 29. d 1> 8 23. s x + 2 d2 s x - 1 d2 (a) x = 0, 1, 4 (b) y'
4 3 2 1 8 6 4 2 0 f ' on ( 4, 6)
(c) x Z 0, x = 0 , yok (d) - q 6 x 6 q , yok 49. y = 3x 2 asla negatif olmaz. 51. Evet, y + 16 = - s x - 3 d s 3, - 16 dda teettir. 53. Hayr, y = : x ; fonksiyonu trevlerin ara deer zelliini salamaz. 55. Evet, s - d s x d = - s s x dd g std 57. gs t d = mt ve hs t d = t, lim = m , olur ve bunun da sfr t : 0 hs t d olmas gerekmez.
Blm 3.2, Sayfa 169171

1. 3. 5. 7. 9. dy d 2y = - 2x, 2 = - 2 dx dx d 2s ds 2 = 15t - 15t 4, 2 = 30t - 60t 3 dt dt dy d 2y 2 = 4x - 1, 2 = 8x dx dx 6 18 dw 1 d 2w 2 = - 3 + 2, 2 = 4 - 3 dz z z dz z z dy d 2y = 12x - 10 + 10x -3, 2 = 12 - 30x -4 dx dx 5 d 2r 5 dr 2 -2 = 3 + 2, 2 = 4 - 3 ds 3s 2s ds s s y = - 5x 4 + 12x 2 - 2x - 3 - 19 1 17. y = y = 3x 2 + 10x + 2 - 2 x s 3x - 2 d2 dy x2 + x + 4 t 2 - 2t - 1 21. gsxd = = 2 dt s x + 0.5 d s 1 + t 2 d2 1 1 25. y = - 2 + 2x -3>2 ssd = 2 x 2s s 2s + 1 d - 4x 3 - 3x 2 + 1 y = 2 s x - 1 d2s x 2 + x + 1 d2 y = 2x 3 - 3x - 1, y = 6x 2 - 3, y = 12x, y s4d = 12, y snd = 0 for n 5 y = 2x - 7x -2, y = 2 + 14x -3 dr d 2r = 3u-4, 2 = - 12u-5 du du dw d 2w -2 = - z - 1, 2 = 2z -3 dz dz dp d 2p 1 -3 1 1 1 = q + q + q -5, 2 = - q -4 - 5q -6 6 6 6 2 dq dq
2 4 6 8
33.
3.2 1 0.6 0.7
y'
11. 13. 15.

84 85 86 87 88 x
19.
3.3
23. 35. limx0 (x) = 0 iken limx0 (x) = 1 olduundan, (x), x = 0da tretilemez. 37. limx1+ (x) = 2 iken limx1 (x) = 1@2 olduundan, (x), x = 1de tretilemez. 39. (a) - 3 x 2 (b) Yok (c) Yok 41. (a) - 3 x 6 0, 0 6 x 3 (b) Yok (c) x = 0 43. (a) - 1 x 6 0, 0 6 x 2 (b) x = 0 (c) Yok 45. (a) y = - 2x (c) x 6 0, x = 0, x 7 0 (d) - q 6 x 6 0, 0 6 x 6 q 27. 29. 31. 33. 35. 37.
C-16
Blm 3: Cevaplar dy dy t = nin en byk deeri, t = 12 iken, - 1 (b) 12 dt dt dy 0 m> satir. nin en kk deeri, t = 0 iken, 1 m> satir. dt y (c)
6 5 4 3 2 1 1 12 dy t = 1 dt 12 t y=61 t 2 12
39. (a) 13 41. 43. 47. 49. 51. 53.
55.
(b) - 7 (c) 7> 25 (d) 20 5 x (a) y = - + (b) m = - 4de (0, 1) 8 4 (c) y = 8x - 15, y = 8x + 17 y = 4x, y = 2 45. a = 1, b = 1, c = 0 (a) y = 2x + 2 , (c) (2, 6) P s x d = nan x n - 1 + s n - 1 dan - 1x n - 2 + + 2a2 x + a1 Bu durumda arpm Kural Sabitle arpm Kural olur; dolaysyla ikincisi arpm kuralnn zel bir durumudur. d (a) s uyw d = uyw + uy w + u yw dx d (b) s u u u u d = u1 u2 u3 u 4 + u1 u2 u 3 u4 + u1 u 2 u3 u4 + dx 1 2 3 4 u2 u3 u4 u1 d (c) s u un d = u1 u2 un - 1u n + u1 u2 un - 2u n - 1un + dx 1 + u 1u2 un 2an 2 nRT dP + = 2 dV s V - nb d V3
27. (a)
= 25 25sn sec 29. t = 31.

600 400 s
D =
6250 m 9
s = 200t 16t2
Blm 3.3, Sayfa 179183
1. (a) - 2 m, - 1 m> sn (b) 3 m> sn, 1 m> sn; 2 m> sn , 2 m> sn (c) t = 3> 2 snde de yn deiir 3. (a) 9 m, 3 m> sn (b) 3 m> sn, 12 m> sn; 6 m> sn2, 12 m> sn2 (c) Ynde deiiklik yok 5. (a) 20 m, 5 m> sn (b) 45 m> sn, (1> 5) m> sn; 140 m> sn2, (4> 25) m> sn2 (c) Ynde deiiklik yok 7. (a) a(1) = 6 m> sn2, a(3) = 6 m> sn2 (b) ys 2 d = 3 m> sec (c) 6 m 9. Mars: < 7.5 sn, Jupiter: < 1.2 sn 11. gs = 0.75 m> sn2 13. (a) y = 32t, u y u = 32t ft> sn, a = 32 ft> sn2 (b) t < 3.3 sn (c) y < 107.0 ft> sn 15. (a) t = 2, t = 7 (b) 3 t 6 (c) (d)
2
y (m/sn) Srat 4 3 2 1 a dy a = dt
200
ds = 200 32t dt 12 t
2
d2s = 32 dt2
200
(a) t = 6.25 sn iken y = 0, (b) 0 t 6,25 iken y 0, cisim yukar gider. 6.25 t 12.5 iken y 0 cisim aa gider. (c) t = 6.25 sn de cisim yn deitirir (d) (6.25, 12.5]te hzlanr, [0, 6.25)te yavalar. (e) cisim t = 0, t = 12.5 u noktalarnda ft> sn ile en hzl hareket eder, t = 6.25te hz 0 iken en yava hareket eder, (f) t = 6.25 sn iken s = 625 mde dir ve en uzaktadr. 33.
10 5 s
d2s = 6t 12 dt2
ds = 3t 2 12 t + 7 dt
10
t (sn)
0 1 2 3 4
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t 5 10
s = t 3 6t 2 + 7t
17. (a) (d) (f) (g)
(c) 29.75 k> sn 21. C = konum, A = hz, B = ivme. 23. (a) $110> makine (b) $80 (c) $79.90 25. (a) b(0) = 104 bakteri> sa (b) b(5) = 0 bakteri> sa (c) b(10) = 104 bakteri> sa
19. (a) 4> 7 sn, 280 cm> sn
190 ft> sn (b) 2 sn (c) 8 sn, 0 ft> sn, 10.8 sn, 90 ft> sn (e) 2.8 sn en byk ivme attan 2 sn sonradr. sabit ivme 2 ve 10.8 sn arasndadr, 32 ft> sn2,
(b) 560 cm> sn, 980 cm> sn2,
6 ; 215 sn iken y = 0 sec . 3 6 - 215 6 + 215 (b) 6 t 6 Q iken y 0 cisim sola gi3 3 der, (a) t = 0 t 6 6 + 215 6 - 215 veya 6 t 4 Q iken y 0 ci3 3 sim saa gider,
Blm 3: Cevaplar 6 ; 215 snde sec . cisim yn deitirir. 3 6 + 215 6 - 215 , 2b a , 4 d te hzlanr, (d) a 3 3 (c) t = 6 + 215 6 - 215 b a2, b .te yavalar. 3 3 (e) cisim t = 0 ve t = 4te 7 birim> sn ile giderken en hzl; c0, t = 31. Evet, x = pde 33. Hayr p p 35. a- , - 1 b ; a , 1 b 4 4
y y = tan x 1
C-17
(/4, 1) y = 2x + 1 2
6 ; 215 snde sec . en yavatr. 3 6 + 215 (f) t = iken cisim s L - 6.303de ve orijinden en 3 uzaktadr.. hz = F = 5 - 0 = 35. (a) 135 sn srer (b) Ortalama Average speed 73 - 0 t 5@73 < 0.068 furlongs@sn (1 furlong = 201 m) (c) Ortalanm bir fark oran kullanarak, atn hz yaklak olarak, (Blm 3.4, F 4 - 2 2 1 @sec sn . Altrma 53) = = = L 0.077 furlongs> 59 - 33 26 13 t (d) At, son furlongta en hzl koar (9. ve 10. furlong iaretleri aras) bu furlong sadece 11 sn surer ve bir furlong iin en ksa sredir. (e) At, en ok birinci furlongta hzlanr (0 ve 1 iaretleri aras)
/2
/4
/4
/2
y = 2x + 1 2 1 (/4, 1)
37. 39. 45. 47.
(a) y = - x + p> 2 + 2 (b) y = 4 - 23 0 41. - 1 43. 0 2 m@sn, 2 m@sn, 2 m@sn2, 2 m@sn3 c = 9 49. sin x
Blm 3.5, Sayfa 201205

1. 12x 3 3. 3 cos s 3x + 1 d 5. - sin s sin x d cos x 7. 10 sn2 (10x 5) dy dy du 9. uu== x 1) + ile 1 d, y = u 5 : = = 5u 4 # 2 = 10s 2x + 1 d4 (2s x2+ dx du dx dy dy du 11. u = =(1 s1 x> 7ile dd, y = u -7 : = = (x@s7)) dx du dx -8 x 1 - 7u -8 # a- b = a1 - b 7 7 dy dy du 2 13. u = > 8+ dx +x(1 1> x dd, y = u 4 : = = =((ss x x2 @8) @xs )) ile dx du dx 3 x x x2 1 1 1 4u 3 # a + 1 + 2 b = 4 a + x - x b a + 1 + 2 b 4 8 4 x x dy dy du 15. u u x, y = sec u : tan = = == tan x ile dx du dx s sec u tan u ds sec2 x d = sec s tan x d tan s tan x d sec2 x dy du dy 17. u = = = 3u 2 cos x = x, y = u 3 : u sin = sin x ile dx du dx 3 sin2 x s cos x d csc u 4 1 19. 21. p s cos 3t - sin 5t d 23. cot u + csc u 2 23 - t 25. 2x sin4 x + 4x 2 sin3 x cos x + cos-2 x + 2x cos-3 x sin x s 4x + 3 d3s 4x + 7 d 1 27. s 3x - 2 d6 29. 2 s x + 1 d4 1 x 3 a4 b 2 2x 31. 2x sec2 s 2 2x d + tan s 2 2x d 35. 33. 2 sin u s 1 + cos u d2
Blm 3.4, Sayfa 188190

1. - 10 - 3 sin x 7. - csc2 x s 1 + cot x d2 3. - csc x cot x 2 2x 5. 0 11. x 2 cos x
9. 4 tan x sec x - csc2 x 15.
- 2 csc t cot t 17. - u s u cos u + 2 sin u d s 1 - csc t d2 19. sec u csc u s tan u - cot u d = sec2 u - csc2 u 21. sec2 q 23. sec2 q 25. (a) 2 csc3 x - csc x (b) 2 sec3 x - sec x y 27. 13. sec2 t - 1
y=x 1 3/2 /2 1 /2 y = 1 y = sin x 3/2 (3/2, 1) 2 x
y = x
29.
y = sec x
(/3, 2)
2 /4, 2
2
1 23 +2 3 0
y = 23x /2 /3
y = 2 x /4
2 + 2
4 /2 x
dr = - 2 sin s u2 d sin 2u + 2u cos s 2u d cos s u2 d du dq t + 2 t 37. = a b cos a b dt 2s t + 1 d3>2 2t + 1
C-18
Blm 3: Cevaplar 8 sin s 2t d

5 2 1 d y = -2 , 2` 4 dx t = 1>4 d 2y 1 = 91. y = x - 4, 2 ` 2 dx t = -1 d 2y 93. y = 2, 2 ` = -1 dx t = p>2 95. Hz, ivmeyi ve itmeyi srasyla 2, 4 ve 8 ile arpar. 4 m@sn2 2 2 @sn 97. ys 6 d = m> sec, as 6 d = > sec 5 125 22 107. a , 1 b , y = 2x t = 0da y = 2x, t = pde y = 2x 2
39. 2p sin s pt - 2 d cos s pt - 2 d
51. 2 csc2 s 3x - 1 d cot s 3x - 1 d 53. 5> 2 55. 59. (a) 2> 3 (b) 2p + 5 (c) 15 - 8p (d) (f) 22> 24 (g) 5> 32 (h) - 5> s 3 217 d 63. (a) 1 (b) 1 65. (a) y = px + 2 - p y y 67. 69.
2 1 t = /2 2 1 0 1 2 t=0 1 2 t= x 0 x 2 + y2 = 1 2
s 1 + cos 2t d 43. - 2 cos s cos s 2t - 5 dds sin s 2t - 5 dd 2 t t t 45. a1 + tan4 a b b atan3 a b sec sn22 a b b 12 12 12 t sin s t 2 d 6 1 2 47. 49. 3 a1 + x b a1 + x b x 21 + cos s t 2 d
41.
89. y = x +
- p> 4 57. 0 (e) - 1 37> 6 61. 5 (b) p> 2
y2 x2 1 16 4
Blm 3.6, Sayfa 211213

1.
t = 0, 2 4
9. 13. 15.
71.
y y = x2
73.
4 t = 5/2
17.
y = 2x + 3
1 t<0 t>0 t = 7/4 1 1 2 1 x 3 4 0 1 1 2 3 4 x
21. 25. 31.
9 5>4 7 21>3 3. 5. 7. - s 2x + 5 d-3>2 x 4 3x 2>3 2s x + 6 d1>2 ds 2x 2 + 1 2 11. = t - 5> 7 7 dt s x 2 + 1 d1>2 dy 4 = - A 2t + 5 B -5>3 cos [ A 2t + 5 B -2>3] 3 dt -1 sxd = 4 2xs 1 - 1x d - 2xy - y 2 2 h s u d = - A sin 2u B A 1 + cos 2u B -2>3 19. 2 3 x + 2xy 1 - 2y - 2x 3 + 3x 2y - xy 2 + x 23. 2x + 2y - 1 x 2y - x 3 + y - cos2 s xy d - y 1 27. cos2 y 29. x 2 y sx + 1d -y2 1 1 y sin a y b - cos a y b + xy 33. 2r 2u 35. -r u
75.
77.
3
t=0
y = 1 x 2
2 1 t=0 2 1 1 1 x 2 3 2
0 t /2 x = y2 3 4 x
-y2 - x2 x 37. y = - y , y = y3 y 2 - s x + 1 d2 x + 1 39. y = y , y = y3 41. y = 43. - 2 2y 2y + 1 2s 2y + 1 d3 45. s - 2, 1 d : m = - 1, s - 2, - 1 d : m = 1 7 1 x - , 4 2 (b) y = , y = 1
t = 1 1 0 1
t<0 2
79. (a) x = a cos t, y = - a sin t, 0 t 2p (b) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 2p (c) x = a cos t, y = - a sin t, 0 t 4p (d) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 4p 81. Olas cevap: x = - 1 + 5t, y = - 3 + 4t, 0 t 1 83. Olas cevap: x = t 2 + 1, y = t, t 0 85. Olas cevap: x = 2 - 3t, y = 3 - 4t, t 0 d 2y 87. y = - x + 2, 2 ` = - 22 dx t = p>4
29 4 x + 7 7 8 1 49. (a) y = 3x + 6 , (b) y = - x + 3 3 6 7 7 6 51. (a) y = x + , (b) y = - x 7 7 6 6 p p 2 2 53. (a) y = - x + p , (b) y = p x - p + 2 2 47. (a) y = x 1 + 2p 2p 57. Noktalar: s - 27, 0 d ve s 27, 0 d , Eim: - 2 55. (a) y = 2px - 2p , (b) y = -
Blm 3: Cevaplar 59. a 61. 23 1 23 23 , b da , m m ==1 23 a , b da m = 3 4 2 4 2 27 27 27 s - 3, 2 d : m = - ; s - 3, - 2 d : m = ; s 3, 2 d : m = ; 8 8 8 27 s 3, - 2 d : m = 8 0 65. - 6 67. (a) Yanl (b) Doru (c) Doru Doru 69. s 3, - 1 d dy y 3 + 2xy x 2 + 3xy 2 dx dx 1 , , = 2 = = dx dy dy dy> dx x + 3xy 2 y 3 + 2xy
C-19
Blm 3.8, Sayfa 231234

1. Ls x d = 10x - 13 3. Ls x d = 2 5. 2x 7. - 5 4 1 x + 9. 11. (a) Ls x d = x (b) Ls x d = p - x 12 3 13. (a) Ls x d = 1 (b) Ls x d = 2 - 2 23 ax + p b 3
63. (d) 73.
Blm 3.7, Sayfa 218221

1. dV dV dA dr dh dr 3. (a) (b) = 2pr = pr 2 = 2phr dt dt dt dt dt dt dV dr 2 dh (c) 5. (a) 1 volt> sn = pr + 2phr dt dt dt V dI dR 1 1 dV (b) - amp> sn (c) = a b I dt I dt 3 dt (d) 3> 2 ohm> sn, R artyor. dS dx x (a) = 2 2 dt dt 2x + y dy y dS dx x (b) = + 2 2 dt 2 2 dt dt 2x + y 2x + y y dy dx (c) = -x dt dt du dA 1 (a) = ab cos u 2 dt dt du dA da 1 1 (b) = ab cos u + b sin u 2 2 dt dt dt du da db dA 1 1 1 (c) = ab cos u + b sin u + a sin u 2 2 2 dt dt dt dt (a) 14 cm2> sn artyor (b) 0 cm> sn, sabit (c) 14> 13 cm> sn (a) 12 ft> sn (b) 59.5 ft2> sn (c) 1 rad> sn 20 ft> sn (b) dr> dt = 14.92 cm> dak
15. s 0 d = 1 . Ayrca, dolaysyla s x d = k s 1 + x dk - 1 , (0) = kdir. Bu, x = 0 da lineerizasyon L(x) = 1 + kx demektir. 17. (a) 1.01 (b) 1.003 3 2 - 2x 2 2 19. a3x b dx 21. dx s 1 + x 2 d2 2 2x 1 - y 5 23. dx 25. cos s 5 2x d dx 3 2y + x 2 2x 27. 29. 31. 33. 35. 37. 43.
A 4x 2 B sec2 a 3 b dx
x3 3 s csc s 1 - 2 2x d cot s 1 - 2 2x dd dx 2x (a) .41 (b) .4 (c) .01 (a) .231 (b) .2 (c) .031 (a) - 1> 3 (b) - 2> 5 (c) 1> 15 39. dS = 12x0 dx 41. dV = 2pr0 h dr dV = 4pr 02 dr (a) 0.08p m2 (b) 2% 45. dV < 565.5 in3 49. % 0.05
7.
47. % 1@3
9.
51. Oran 37.87 dir, dolaysyla Ayda yerekimi ivmesindeki bir deiim, Dnyada ayn byklkteki bir deiime gre 38 kat etkilidir. 53. % 3 55. %3 59. lim
x:0
21 + x 21 = x 1 + a b 1 + 2
+ 0 1 = = 1 1 0 a b 2
65. 0.07c
11. 13. 15.

1. 5x 4 - 0.25x + 0.25 3. 3xs x - 2 d 5. 2s x + 1 ds 2x 2 + 4x + 1 d 7. 3s u2 + sec u + 1 d2 s 2u + sec u tan u d 1 9. 11. 2 sec2 x tan x 2 2t A 1 + 2t B 2 u cos u + sin u 19. cos 22u
17. (a) dh> dt = 11.19 cm> dak 19. (a) 1> 24p m> dak (c)
(b) r = 226y - y 2 m ,
35. 7.1 in> dak 37. (a) - 32> 213 L - 8.875 ft ft> >dak sec , (b) du1@dt = 8@65 rad@sn, du2@dt = 8@65 rad@sn, (c) du1@dt = 1@6 rad@sn, du2@dt = 1@6 rad@sn,
31. 1500 ft> sn
5 dr dak m> min = 288p dt 2 21. 1 ft> dak, 40p ft > dak 23. 11 ft> sn 25. 466> 1681 L> dak ile artyor 27. 1 rad> sn 29. 5 m> sn 33. 5> 72p in> dak, 10> 3 in2> dak
13. 8 cos3 s 1 - 2t d sin s 1 - 2t d 17.
15. 5s sec t d s sec t + tan t d5
22u sin u 22u 2 2 2 21. x csc a x b + csc a x b cot a x b 23.
1 1>2 x sec s 2x d2 C 16 tan s 2x d2 - x -2 D 2 25. - 10x csc2 s x 2 d 27. 8x 3 sin s 2x 2 d cos s 2x 2 d + 2x sin2 s 2x 2 d - st + 1d 1 - x -1 29. 31. 33. 3 1>2 8t s x + 1 d3 1 2 2x a1 + x b
C-20
35.
Blm 3: Cevaplar 5 11 4 x + 6 , normal: y = x 5 5 4 1 87. s 1, 1 d: m = - ; s 1, - 1 d: m tanml deil 2 23 1 1 89. y = a b x + , 91. B = nin grafii, A = nn grafii 2 4 4 y 93. 85. Teet: y = 3 2 (1, 2) 1 1 4 (4, 3) y = f (x) (6, 1) 6 x
- 2 sin u 5x + cos 2x d 37. 3 22x + 1 39. - 9 c 2 s cos u - 1 d2 s 5x + sin 2x d5>2 - 3x 2 - 4y + 2 y + 2 y 41. 43. 45. - x 1>3 x + 3 4x - 4y dp 6q - 4p 1 47. 49. = 2 dq 2y s x + 1 d 3p 2 + 4q dr 51. = s 2r - 1 ds tan 2s d ds d 2y - 2xy 2 - 1 d 2y - 2xy 3 - 2x 4 53. (a) (b) = = 5 2 2 y dx dx x 4y 3 55. (a) 7 (b) - 2 (c) 5> 12 (d) 1> 4 (e) 12 (f) 9> 2 (g) 3> 4 57. 0 65. (a)
1
59. 23
y
61. -
1 2
63.
-2 s 2t + 1 d2
1 x 2, 1 x < 0 x 2, 0 x < 1
f (x) =
95. (a) 0, 0 (b) 1700 tavan, <1400 tavan 97. - 1 99. 1> 2 101. 4 103. 1 dS dS dr dh 107. (a) (b) = s 4pr + 2ph d = 2pr dt dt dt dt dS dr dh (c) = s 4pr + 2ph d + 2pr dt dt dt dh dr r (d) = dt 2r + h dt 109. 40 m2@sn 111. 0.02 ohm> sn 113. 22 m> sn 125 ft@dak 2 sa 115. (a) r = h (b) ft> min 5 144p 18 117. (a) 3@5 km@sn veya 600 m@sn (b) p rpm 119. (a) Ls x d = 2x + p - 2 2
y y = tan x
(b) Yes 67. (a) y

y= 1
(c) Yes
x, 0x1 2 x, 1 < x 2
1 0 1 2 x y = 2x + ( 2)/2 /4 /4
(b) Evet
(c) Hayr 71. s - 1, 27 d ve (2, 0) (b) (0, 20), (1, 7)
3 1 5 9 69. a , b ve a , - b 2 4 2 4 73. (a) s - 2, 16 d , (3, 11) y 75.

y = tan x 1x + + 1 y= 2 8 1
( /4, 1)
(/4, 1)
(b) Ls x d = - 22x +
y x
22s 4 - p d 4
/2
/4
/4
/2
( /4, 1)
1x 1 y= 2 8
/4, 2
2
y = sec x
77.
9 1 x + , normal: y = 4x - 2 4 4 7 1 83. Teet: y = 2x - 4 , normal: y = - x + 2 2 1 4 79. 4 81. Teet: y = -
/2
/4
/2
/4 y = 2 x + 2 4
Blm 4: Cevaplar prh0 2r +

2
C-21
121. Ls x d = 1.5x + 0.5 125. (a) % 4 (b) %8
123. dS = (c) %12
h2 0
dh
17. Mutlak maksimum: 3, mutlak minimum: 1

y 3 (2, 3) Mutlak maks
2 y=x 1 1 x 2
Ek ve Altrmalar Sayfa 240243

1. (a) sin 2u = 2 sin u cos u; 2 cos 2u = 2 sin u s - sin u d + cos u s 2 cos u d; 2 cos 2u = - 2 sin2 u + 2 cos2 u; cos 2u = cos2 u - sin2 u (b) cos 2u = cos2 u - sin2 u; - 2 sin 2u = 2 cos u s - sin u d - 2 sin u s cos u d; sin 2u = cos u sin u + sin u cos u; sin 2u = 2 sin u cos u 1 3. (a) a = 1, b = 0, c = (b) b = cos a, c = sin a 2 5 25 9 5. h = - 4, k = , a = 2 2 7. (a) 0.09y (b) Ylda %1 artmakta 9. Yantlar deiecektir. Aada bir olaslk verilmektedir.
y 2 3 4 (0.5, 4) Mutlak min y = 1 , 0.5 x 2 x2 2 1
x 1 1 2
(0, 1) Mutlak min
19. Mutlak maksimum: 0.25, mutlak minimum: 4

y x 0 1 1 (2, 0.25) Mutlak maks
11. (a) 2 sn, 64 ft> sn (b) 12.31 sn, 393.85 ft b 15. (a) m = - p (b) m = - 1, b = p 3 9 17. (a) a = , b = 19. tek ift 4 4 23. h, x = 0da tanml, fakat srekli deildir; k x = 0da tanml ve sreklidir. 27. (a) 0.8156 ft (b) 0.00613 sn (c) Yaklak 8.83 dak> gn.

y 2 1 1 1 (1, 1) Mutlak min 1 2 3 4 5 6 7 8 y = x 1 x 8
3
(8, 2) Mutlak maks x
BLM 4
Blm 4.1, Sayfa 252255
1. 3. 5. 7. 9. 15. x = c2de mutlak minimum, x = bde mutlak maksimum x = cde mutlak maksimum, mutlak minimum yok x = ada mutlak minimum, x = cde mutlak maksimum Yerel minimum (1, 0)da; yerel maksimum (1, 0)da Maksimum (0, 5)te 11. (c) 13. (d) Mutlak maksimum: 3; mutlak minimum: - 19> 3
y x 2 1 0 1 2 3 4 5 (2, 19/3) Mutlak min 6 7 1 2 3

y y = 4 2 x 1 1 x (2, 0) 1 Mutlak min 0 1 1 x2 (0, 2) Mutlak maks

y (p/2, 1) Mutlak maks
(3, 3) Mutlak maks y= 2 x5 3 2 x 3 p/2
1 p/2 5p/6 u
1 (p/2, 1) Mutlak min
y = sin u, p/2 u 5p/6
C-22
Blm 4: Cevaplar
27. Mutlak maksimum: 2> 23 ; mutlak minimum: 1

y 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Mutlak maks p/3, 2/3 Mutlak maks 2p/3, 2/3
51.
Kritik nokta x = -1 x = 1 x = 3
Trev 0 Tanmsz 0
Ekstremum Maksimum Yerel min Maksimum
Deer 5 1 5
y = csc x (p/2, 1) p/3 x 2p/3 Mutlak min p/3 p/2 2p/3 x
29. Mutlak maksimum: 2; mutlak minimum: - 1

y (0, 2) Mutlak maks 1 y = 2 t 1 t 3 t 1 0 1 1 2 3 Mutlak min (3, 1)
31. (0, 8)de artyor, (1, 0)da azalyor, mutlak maksimum: x = 8de 16, mutlak minimum: x = 0da 0 33. (32, 1)de artyor, mutlak maksimum. u = 1de 1, mutlak minimum: u = 32de 8. 35. Minimum deer x = 2de 1dir. 4 41 37. Yerel maksimun: ( 2, 17)de; yerel minimum: a , - b de 3 27 39. Minimum deer x 1 ve x = 1de 0dr. 41. (0, 1)de yerel minimum var. 1 1 43. Maksimum deer x = 1de ; minimum deer x = 1de - . 2 2 45. Kritik nokta x = x = 0 4 5 Trev 0 Tanmsz Ekstremum Deer Yerel maks Yerel min 12 1>3 10 = 1.034 25 0
53. (a) Hayr (b) x 2 iin trev tanmldr ve sfrdan farkldr. Ayrca, (2) = 0 ve her x 2 iin (x) 0 dr. (c) Hayr, nk s - q , q d aral kapal deildir. (d) 2 yerine a yazldnda cevaplar (a) ve (b) ile ayndr. 55. (a) 0 x 9 mil olmak zere Cs x d = 0.3 216 + x 2 + 0.2s 9 - x d milyon dolar. Maliyeti minimize etmek iin boru hatt, liman tesislerinden, ky boyunca A noktasndan 3.58 mil uzakta olan B noktasna, sonra da ky boyunca B noktasndan rafineriye eklinde kurulmaldr. (b) Teoride, boru hattn liman tesislerinden dorudan A noktasna gtrmenin mil bana maliyeti p, sonsuz olabilirdi (Yani xcnin sfr olmas iin). Her p 0.218864 iin, Cyi minimum yapacak ekilde, (0, 9)da daima bir vardr. Bu, p 0 iin daima pozitif olan 16p C s xc d = ,ye baklarak ispatlanmtr. s 16 + xc 2 d3>2 57. Boru hattnn uzunluu 0 x 10 iin Ls x d = 24 + x 2 + 225 + s 10 - x d2dir. Ky boyunca Adan Bye uzaklk x = 20@7 < 2.857 mildir.
C 2 mil A uA x P uB 5 mi 25 + (10 x)2 B 10 x D
4 + x2
47.
Kritik nokta x x x x = = = = -2 - 22 22 2
Trev Tanmsz 0 0 Tanmsz
Ekstremum Yerel maks Minimum Maksimum Yerel min
Deer 0 -2 2 0
59. (a) Maksimum deer x = 2de, 144. (b) Kutunun maksimum hacmi, x = 2 iin 144 birim kptr. 5 25 2 61. En byk olas alan A a b = cm . 4 22 2 y0 63. 65. Evet 67. g, cde bir maksimum deer alr. + s0 2g 69. (a) (x) = 3ax2 + 2bx + c kuadratiktir dolaysyla, nin kritik noktalar olabilecek, 0, 1 veya 2 kk bulunabilir. rnekler: (x) = x3 x fonksiyonunun x = 1 ve x = 1de iki kritik noktas vardr.
y y = x 3 3x
49.
Kritik nokta x = 1
Trev Tanmsz
Ekstremum Minimum
Deer 2 (x) = x3 1 fonksiyonunun x = 0da bir kritik noktas vardr.
Blm 4: Cevaplar
y
C-23
y = x3 1 x
termometredeki ykselen civa tarafndan lld gibi t = t0 da scakln deiim orandr. 47. Ortalama hz yaklak 7.667 knots olduundan, Ortalama Deer Teoremine gre yolculuk srasnda en az bir defa bu hzla gitmelidir. 51. Ortalama Deer Teoreminin sonucuna gre: 1 1 - a b a - b 1 = - 2 Q c2 a b = a - b Q c = 1ab . b - a ab c 55. Ara Deer Teoremine gre (x), a ile b arasnda en az bir defa sfr olmaldr. (x)in a ile b arasnda iki defa sfr olduunu varsayn. Ortalama Deer Teoremine gre (x), (x)in iki sfr arasnda en az bir defa sfr olmaldr fakat aralk zerinde verildiinden bu mmkn deildir. Bu nedenle (x), a ile b arasnda sadece ve sadece bir defa sfr olur. 61. 1.09999 s 0.1 d 1.1
(x) = x3 + x fonksiyonunun kritik noktas yoktur.

y
y = x3 + x x
(b) ki veya hi 71. Maksimum deer x = 5te 11 dir; minimum deer, [ 3, 2 ] aralndadr ve 5tir; ( 5, 9)da yerel maksimum. 73. Maksimum deer [3, ) aral zerinde 5tir; minimum deer, ( , 2 ] aral zerinde 5tir.
Blm 4.3, Sayfa 266267

1. (a) 0, 1 (b) (, 0) ve (1, )da artyor. (0,1)de azalyor (c) x = 0da yerel maksimum, x = 1de yerel minimum 3. (a) - 2, 1 (b) (2, 1) ve (1, )da artyor, (, 2)de azalyor (c) Yerel maksimum yok, x = 2de yerel minimum 5. (a) - 2, 1, 3 (b) (2, 1) ve (3, )da artyor, (, 2) ve (1, 3)te azalyor (c) x = 1de yerel maksimum, x = 2, 3te yerel minimumlar 7. (a) - 2, 0 (b) (, 2) ve (0, )da artyor, (2, 0)da azalyor (c) x = 2de yerel maksimum, x = 0da yerel minimum 9. (a) (, 1.5)te artyor, (1.5, )da azalyor (b) Yerel maksimum: t = 1.5te 5.25 (c) Mutlak maksimum: t = 1.5te 5.25 11. (a) (, 0)da azalyor, (0, 4@3)te artyor, (4@3, )da azalyor (b) x = 0da yerel minimum (0, 0), x = 4@3te yerel maksimum (4/3, 32/27) (c) Mutlak ekstremum yok 13. (a) (, 0)da azalyor, (0, 1@2)de artyor, (1@2, )da azalyor (b) u = 0da yerel minimum (0, 0), u = 1@2de yerel maksimum (1@2, 1@4) (c) Mutlak ekstremum yok 15. (a) (, )da azalyor, hi artmyor (b) Yerel ekstremum yok (c) Mutlak ekstremum yok 17. (a) (2, 0) ve (2, )da artyor, (, 2) ve (0, 2)de azalyor (b) Yerel maksimum: x = 0da 16, yerel minimum: x = 2de 0 (c) Mutlak maksimum yok, mutlak minimum: x = 2de 0 19. (a) (, 1)de artyor, (1, 0)da azalyor, (0, 1)de artyor, (1, )da azalyor (b) x = 1de yerel maksimum (1, 0.5), (1, 0.5), x = 0da yerel minimum (0, 0) (c) Mutlak maksimum: x = 1de 1@2, mutlak minimum yok
Blm 4.2, Sayfa 260262

1. 1/2 3. 1 5. Salamaz; tanm aralnn x = 0 i noktasnda tretilebilir deildir. 7. Salar 11. (a) x i)
2 0 2
ii) iii) iv)
x 5 4 3 x 1 0 2 x 0 4 9 18 24
23. Yes
25. (a) 4 (b) 3 (c) 3 x4 x2 x3 27. (a) (b) (c) + C + C + C 2 3 4 1 29. (a) x + C 31. (a) 1 (b) x + x + C (b) 2 sin 1 (c) 5x - x + C t + C 2
1 cos 2t + C 2
(c) -
t 1 cos 2t + 2 sin + C 2 2 33. s x d = x 2 - x 35. rs u d = 8u + cot u - 2p - 1 1 - cos s pt d 37. s = 4.9t 2 + 5t + 10 39. s = p 41. s = 16t 2 + 20t + 5 43. s = sin s 2t d - 3 45. T(t), termometrede t anndaki scaklk ise T(0) = 19 C ve T(14) = 100C dir. Ortalama Deer Teoreminden, bir 0 t0 14 T s 14 d - T s 0 d = 8.5 C@ > sn sec = T s t0 d , dr, bu deer, 14 - 0
C-24
Blm 4: Cevaplar
21. (a) (2 2, 2) de azalyor, (2, 2)de artyor, (2 2, 2)de azalyor (b) Yerel minimumlar: gs - 2 d = - 4, gs 2 22 d = 0 ; yerel maksimumlar: gs - 2 22 d = 0, gs 2 d = 4 (c) Mutlak maksimum: x = 2de 4, mutlak minimum: x = 2de 4. 23. (a) (, 1)de azalyor, 1 < x < 2 iken artyor, 2 x 3 iken azalyor, x = 2de sreksiz, (3, )da artyor (b) x = 3te yerel minimum (3, 6), x = 1de yerel maksimum (1, 2) (c) Mutlak ekstremum yok 25. (a) (2, 0) ve (0, )da artyor, (, 2)de azalyor (b) Yerel 3 minimum: x = 2de - 6 2 2 (c) Mutlak maksimum yok, mutlak 3 minimum: x = 2de - 6 2 2 27. (a) A - q , - 2> 27 B ve A 2> 27, q B ,da artyor, A - 2> 27, 0 B ve A 0, 2> 27 B de azalyor (b) Yerel maksimum: x = 2 7 de 3 2> 77>6 L 3.12 ; yerel minimum: x = 2 7 de 24 2 3 - 24 2 2> 77>6 L - 3.12 (c) Mutlak ekstremum yok 29. (a) Yerel maksimum: x = 1de 1; yerel minimum: x = 2de 0 (b) Mutlak maksimum: x = 1de 1; mutlak minimum yok 31. (a) Yerel maksimum: x = 1de 1; yerel minimum: x = 2de 0 (b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 2de 0 33. (a) Yerel maksimumlar: t = 3te 9 ve t = 2de 16; yerel minimum: t = 2de 16 (b) Mutlak maksimum: t = 2de 16; mutlak minimum yok 35. (a) Yerel minimum: x = 0da 0; (b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 0da 0 37. (a) Yerel minimum: x = 2p@3te s p> 3 d - 23; yerel maksimum: x = 0da 0; yerel maksimum x = 2pde p: 39. (a) Yerel minimum: x = p@4te 0 41. Yerel maksimum: u = 0da 3, yerel minimum u = 2pde 3 43.
y y = f (x) 1 1 y = f (x) 0 1 (a) x 0 1 (b) x 0 1 y = f (x) 1 (c) x 0 1 (d) x 1 y y y y = f (x)
Blm 4.4, Sayfa 274277

1. Yerel maksimum: x = 1de 3@2; yerel minimum: x = 2de 3, (1@2, 3@4)te bkm noktas, (, 1) ve (2, )da ykseliyor, (1, 2)de iniyor, (1@2, )da yukar konkav, (, 1@2)de aa konkav 3. Yerel maksimum: x = 0da 3@ 4, yerel minimum x = 1de 0, 3 3 4 4 32 32 a - 23, b ve a 23, b ,te bkm noktalar, (1, 0) 4 4 ve (1, )da ykseliyor, (, 1) ve (0, 1)de alalyor, s - q , - 23 d ve s 23, q d , da yukar konkav, s - 23, 23 dte aa konkav. p 5. Yerel maksimumlar: x = 2p@3te - 2p> 3 + 23> 2: x = te 3 p 3 p 2 3 p + , yerel minimumlar: x = te - , 3 2 3 2 3 x = 2p@3te 2p@3 3@2; (p@2, p@2), (0, 0) ve (p@2, p@2)de bkm noktalar, (p@3, p@3)te ykseliyor, (2p@3, p@3) ve (p@3, 2p@3)te alalyor. (p@2, 0) ve (p@2, 2p@3)de yukar konkav, (2p@3, p@2) ve (0, p@2)de yukar konkav. 7. Yerel maksimumlar: x = p@2 ve x = p@2de 1: x = 2p ve 3p 3p x = 2pde 0; yerel minimumlar: x = ve x = ,de 1, 2 2 x = 0da 0, (p, 0) ve (0, p)de bkm noktalar, (3p@2, p@2), (0, p@2) ve (3p@2, 2p)de ykseliyor, (2p, 3p@2), (p@2, 0) ve (p@2, 3p@2)de alalyor, (2p, p) ve (p, 2p)de yukar konkav, (p, p)de aa konkav. 9.
4 3 y= x2 4x + 3 2 1 x 4 3 2 1 0 1 2 1 2 3 4 2 1 1 1 y (1, 1) Yer min (2, 1) Yer min Bkm y
11.
Yer maks (1, 5) 5
y y = x3 3x + 3
45. (a)
y
(b)
y
y = g (x)
y = g (x)
13.
y (2, 5) Yer maks
15.
3
x Bkm (1, 1) 2 1 x 3 1 1 2 2 1
2 1
Bkm (2, 1)
47. Ykseliyor
x 0 1 1 2 3 4
(0, 3) Yer min
y = 2x +
6x2
y = (x 2)3 + 1
Blm 4: Cevaplar 17.

y y = x4 2x2
C-25
19.
27
y (3, 27) Yer maks y = 4x3 x4
37.
3
39.
y = x2 1 4 3 2 1 Yer maks (0, 1) 2 1
y y = x (0, 0) 1 2 Sivri u Yer min 3 4 x
Yer maks (0, 0) 2 Yer min (1, 1)

1/3, 5/9
21 (2, 16) 15 x 9 Bkm (0, 0) 3 1 2 3 4 Bkm
2 Yer min (1, 1)
x x 2
1/3, 5/9
Bkm
Bkm
(1, 0) Yer min
(1, 0) Yer min
21.
Yer maks (0, 0) 2 0 100 200 300
y y = x5 5x4 1 2 3 4 5 x
23.
2p
y Maks (2p, 2p) y = x + sin x (p, p) Bkm
41. y = 1 - 2x
Yer maks Bkm Yer min x = 1 x=2 x=
1 2
43. y = 3s x - 3 ds x - 1 d
Bkm Bkm Yer min x=1 x=0 x=3
p (3, 162) Bkm (4, 256) Yer min 0 Min
2p
45. y = 3s x - 2 ds x + 2 d
Yer maks x=0
25.
2 x=0 dikey teet 3 2 1 1 2 1
27.
y = x1/5 2 1
y y= x2/5 Yer min x = 23 x 1 2 (0, 0) Sivri u Yer min 3 4
Bkm x = 2 Yer min x = 2 3
Bkm x = 2
x 1 2 (0, 0) Bkm 3
4 3 2 1
47. y = 4s 4 - x ds 5x 2 - 16x + 8 d
Yer maks x = 8/5 Yer min x=0 Bkm x = 8 + 26 5 Bkm x=4
29.
y y = 2x 3x Sivri u, yer maks (0, 0) x

2/3
31.
4 3 Bkm
3 1/2, 3/ 4
Bkm x = 8 26 5
x y = x2/3 5 2
49. y = 2 sec2 x tan x
1 1
1 (1, 1) Yer min
5 2 (1, 3/2) Yer maks Bkm 2 1 (0, 0) 1 Sivri u Yer min y 8

2 y= x 3 x2
x 2 3
x=0
33.
4 3 Yer maks
22, 0
Yer maks (2, 4)
35.
6 4 2
u 1 51. y = - csc2 , 0 6 u 6 2p 2 2
(3, 6) Yer min (1, 2) Yer maks 2 4 6 8 x
u=p
2 1 1 (0, 0) Bkm 1
2 22, 0 Yer min
Yer maks
8 6 4 2 4 6 8
3 (2, 4) Yer min 4
y = x8 x2
C-26
Blm 4: Cevaplar p p 6 u 6 2 2 65.

P Bkm Bkm y' u=0 Bkm u=p 4 Yer min Yer min x y y
53. y = 2 tan u sec2 u, u= p Yer maks 4
y''
67. Nokta 55. y = - sin t, 0 t 2p

t=p 2 Yer maks t=0 Yer min t=p Bkm Yer maks t = 2p
y + + 0 -
y + 0 -
t = 3p 2 Yer min
P Q R S T 69.
7
2 57. y = - s x + 1 d-5>3 3
x = 1 Bkm Dikey teet
y (6, 7)
4 (2, 1)
(4, 4)
59. y =
1 -2>3 2 x + x -5>3 3 3
1 0 2 4 6 x
x = 2 Bkm
Bkm Dikey teet x=0
73. < 60 bin birim 75. x = 2de yerel minimum, x = 1 ve x = 5@3te bkm noktalar 79. b = - 3 81. (a) ab 4ac - b 2 , b 2a 4a ise aa konkav (b) a 0 ise yukar konkav, a 0
x=1 Yer min
- 2, 61. y = e 2,
x 6 0 x 7 0
85. y = 0 ve y = 0n sfrlar srasyla ekstremumlar ve bkm noktalardr. x = 3te bkm noktas, yerel maksimum x = 3te, yerel minimum x = 4te
y 200 y" = 20 x 2 (x 3) x
Bkm 0 x=0 200 400 3 4 5 y' = 5 x 3 (x 4) y = x 5 5x 4 240
63.
y Yer maks y'' Bkm P Yer min x y' y
87. y = 0 ve y = 0n sfrlar srasyla ekstremumlar ve bkm 3 noktalardr. x = - 2 2,de bkm noktas, x = 2de yerel maksimum, x = 0a yerel minimum
y' = 4 x (x 3 + 8) 100 50 3 50 y" = 16(x 3 + 2) 100 y=
4 5 x + 5
3 25
16x2
Blm 4: Cevaplar 91. (b) (x) = 3x2 + k; 12k; k 0 ise pozitif, k 0 ise negatif, k = 0 ise 0; k 0 ise nn iki sfr, k = 0 ise bir sfr bulunur, k 0 ise sfr yoktur; Yani, knn iareti yerel ekstremumlarn saysn kontrol eder. 93. (b) lim- y = q ve lim+ y = - q olduundan bir sivri u 95. Evet, ynn grafii 3 civarnda sfrdan geer, dolaysyla ynin 3 civarnda yatay bir teeti vardr.
x:0 x:0
C-27
27. Yarap = 2 m, ykseklik = 1 m, hacim
2 m3 3
Blm 4.5, Sayfa 285292

1. 16 in, 4 in 4 in (b) As x d = 2xs 1 - x d 5. 3. (a) s x, 1 - x d (c) 1@2 birim kare, 1 1@2
2450 33 35 5 14 7. 80,000 m2 ; 400 m 400 m in., in. * * in, 3 3 3 27 in 9. (a) Tankn optimum lleri Taban kenarlar 10 ft ve derinlik 5 ft dir. (b) Tankn yzey alann minimize etmek, verilen bir duvar kalnl iin arln minimize eder. elik duvarlarn kalnlklar yapsal gereklilikler gibi baka dncelerle de belirlenebilir. p 11. 9 18 in 13. 15. h : r = 8 : p 2 17. (a) Vs x d = 2xs 24 - 2x ds 18 - 2x d (b) Tanm kmesi: (0, 9)
y 1400 1200 1000 800 600 400 200 2 4 6 8 x Maksimum X = 3.3944487 Y = 1309.9547
(c) Maksimum hacim, x < 3.39 in iken < 1309.95 (d) V s x d = 24x 2 - 336x + 864 , dolaysyla kritik nokta x = 7 - 213 , te dir, bu, (c)deki sonucu dorular. (e) x = 2 in veya x = 5 in 19. L 2418.40 cm3 21. (a) h = 24, w = 18 (24, 10368) y (b)
Mut maks 10000 8000 6000 4000 2000 0 5 10 y = 54h2 3 h3 2 15 20 25 30 35 h
31. (a) y(0) = 96 ft@sn (b) t = 3 snde 256 ft (c) s = 0 iken hz y(7) = 128 ft@sn dir. in 33. L 46.87 ft 35. (a) 6 * 6 23 in. 37. (a) t = 0.5 sn, 1.5 sn, 2.5 sn ve 3.5 sn iken 10p < 31.42 cm@sn (b) Durma konumundan 10 cm; hz 0 dr 39. (a) s = ss 12 - 12t d2 + 64t 2 d1>2 (b) 12 mil, 8 mil (c) Hayr (e) 4 213 . Bu limit, teker teker hzlarn kareleri toplamnn karekkdr. c a ka 2 41. x = , y = 43. + 50 2 4 2 2km 2km 45. (a) (b) A h A h 49. (a) Dolap reticisi bir dahaki datma kadar yeterli malzeme bulunmas iin px birim sipari etmelidir. ps 2 ad + x b 2 ps d (c) Gnlk x; = x + Average cost per day = ortalama maliyet = x 2 2pd 2d x* = ; px* = gives a minimum . bir minimum verir. A ps A s ps d (d) Doru ve parabol x = x . iken kesiir. x 0 iin, 2 2d x 7 x0 , x = x* . Datmn ortalama gnlk 0, xkesim = intersection A ps maliyeti, ortalama gnlk depolama maliyetine eit olduunda gnlk ortalama maliyet minimize olur. C 51. M = 57. (a) y = - 1 2 25 59. (a) Minimum mesafe .dir. 2 (b) Minimum mesafe, y = x in grafik zerinde (3@2, 0) noktasndan (1, 1) noktasna dr ve bu, mesafenin karesi D(x)in minimum olduu x = 1 deerinde ortaya kar. nce squared, has its minimum value.
y, D (x) D(x) = x2 2x + 9 4
2.5 2 1.5 1 0.5 Dmin= 5 2 0.5 1 1.5 2 2.5 x y = x
23. yar-krenin yarap r, silindirin ykseklii h ve V hacim ise 1>3 1>3 3V 3V r = a b ve h = a p b .tr. 8p 51 25. (b) x = (c) L L 11 in. 8
61. (a) Vs x d =
2pa - x p 2pa - x a b a2 - a b 3 2p 2p B
C-28
Blm 4: Cevaplar 4 26 4 23 ,h = ; a = 5 iken 3 3 1 5. (a) - x 7. (a) 2x 3 5 (b) - x (b) 1x 5 (c) 2x + x (c)
a iken = 4: r = (b) a = 4 r =
5 26 5 23 ,h = ; a = 6 iken r = 2 26, h = 2 23 ; 3 3 8 23 8 26 ,h = 3 3
a = 8 iken r = (c) r =
a 23 a 26 r ve h = , olduundan iliki = 22 .dir. 3 3 h
2 2x 3 + 2 1x 3 2>3 1>3 - 1> 3 9. (a) x (b) x (c) x 1 11. (a) cos s px d (b) - 3 cos x (c) - p cos s px d + cos s 3x d 13. (a) tan x 15. (a) - csc x x (b) 2 tan a b 3 (b) (c) 3x 2 tan a b 3 2
Blm 4.6, Sayfa 298299

1. 1 4 3. 5 7 5. 1 2 7. 0 9. 1 11. 22 23. 1 2 13. + 1 25. 0 27. 3
17. 23. 27. 31. 37. 43. 47.
15. - 1 29. 1
1 19. 3 21. na 2 31. (b) doru fakat (a) deil 17. 35. - 1
27 33. c = 10
Blm 4.7, Sayfa 305306

5 13 51 5763 2387 1. x2 = - , 3. x2 = - , 5. x2 = 3 21 31 4945 2000 7. x ve btn sonraki yaklamlar x0a eit olur. y 9.
px 1 csc s 5x d (c) 2 csc a b 5 2 2 2 4 5x 2 x x t 19. t 3 + 21. + x + C + C + 7x + C 2 4 2 2 3 x x3 1 25. x 2>3 + C - + C -x 3 3 2 3 4>3 8 2 3>2 29. 4y 2 - y 3>4 + C x + x + C 3 4 3 2 2 33. 2 2t 35. - 2 sin t + C x2 + x + C + C 2t u 1 39. 3 cot x + C 41. - csc u + C - 21 cos + C 3 2 1 45. - cos 2x + cot x + C 4 sec x - 2 tan x + C 2 sin 4t t 49. tan u + C + + C 2 8 53. - cos u - u + C
51. - cot x - x + C
x h
61. (a) Yanl:
d x2 2x x2 a sin x + C b = sin x + cos x = 2 2 dx 2 x2 cos x 2
x , x 0 y= x, x < 0
x sin x + (b) Yanl: (c) Doru:
(d) For x0 = - 221> 7 veya x0 = 221> 7 iin Newton yntemi yaknsamaz. i arttka xinin deerleri - 221> 7 ve 221> 7 arasnda gider gelir. 27. Cevaplar makinenin hzna bal olarak deiir 29. 2.45, 0.000245
11. y = x3 ile y = 3x + 1in veya y = x3 3x ile y = 1in kesiim noktalarnn x-deerleri (i)deki kklerle veya (iv)n zmleri ile ayn dr. 15. 1.165561185 17. (a) ki (b) 0.35003501505249 ve - 1.0261731615301 19. ; 1.3065629648764, ; 0.5411961001462 21. x L 0.45 23. Kk 1.17951 dir. 25. (a) x0 = 2 veya x0 = 0.8 iin i arttka xi 1 dir. (b) x0 = 0.5 veya x0 = 0.25 iin i arttka xi 0 dir. (c) x0 = 0.8 veya x0 = 2 iin i arttka xi 1dir.
d s - x cos x + C d = - cos x + x sin x dx
d s - x cos x + sin x + C d = - cos x + x sin x + dx cos x = x sin x 3 3s 2x + 1 d2s 2 d d s 2x + 1 d 63. (a) Yanl: + Cb = = a 3 3 dx 2 2s 2x + 1 d d (b) Yanl: ss 2x + 1 d3 + C d = 3s 2x + 1 d2s 2 d = 6s 2x + 1 d2 dx d (c) Doru: ss 2x + 1 d3 + C d = 6s 2x + 1 d2 dx 65. (b) x2 1 1 69. y = - x + 2 2 71. y = 9x 1>3 + 4 73. s = t + sin t + 4 1 1 75. r = cos s p u d - 1 77. y = sec t + 2 2 67. y = x 2 - 7x + 10 79. y = x 2 - x 3 + 4x + 1 83. y = x 3 - 4x 2 + 5 1 81. r = t + 2t - 2 85. y = - sin t + cos t + t 3 - 1
Blm 4.8, Sayfa 314318

1. (a) x 2 3. (a) x -3 (b) x3 3 (c) 1 -3 x 3 x3 - x2 + x 3 (c) 1 -3 x + x 2 + 3x 3
(b) -
Blm 4: Cevaplar 87. y = 2x 3>2 - 50 91. 93. 95. 97. 101. 89. y = x - x 4>3 + 1 2 31.
2 1 x 1 1 2 1 2 3 y = x 3 x y
C-29
y = - sin x - cos x - 2 (a) (i) 33.2 birim, (ii) 33.2 birim, (iii) 33.2 birim (b) Doru t = 88> k, k = 16 (a) y = 10t 3>2 - 6t 1>2 (b) s = 4t 5>2 - 4t 3>2 (a) - 1x + C (b) x + C (c) 1x + C (d) - x + C (e) x - 1x + C (f) - x - 1x + C

1. Hayr 3. Minimum yok, mutlak maksimum: (1) = 16, kritik noktalar: x = 1 ve 11@3 5. x = 0 hari evet 7. Hayr 11. (b) bir 13. (b) 0.8555 99677 2 19. x = 2de global minimum (c) 6 6 t 6 12
33. (a) x = 4te yerel maksimum, x = 4te yerel minimum, x = 0da bkm noktas (b)
x=4 Yer maks x=0 Bkm Yer min x = 4
21. (a) t = 0 , 6, 12 (b) t = 3 , 9 (d) 0 6 t 6 6, 12 6 t 6 14 y 23.

15 3 8 3 1 2 1 0 2 1 2
35. (a) x = 0da yerel maksimum, x = 1 ve x = 2de yerel minimum, x = A 1 ; 27 B > 3te bkm noktalar
3 y = x2 x 6
(b)
6 x Bkm
Yer maks x=0 x = 1 7 3 x = 1 + 7 3 Yer min Bkm x=2
Yer min x = 1
25.
3
y y = x 3 + 6 x2 9 x + 3
37. (a) x = - 22 ,de yerel maksimum, x = 22 ,de minimum, x = 1 ve 0da bkm noktalar
yerel
1 1 1 2 3 4 x
(b)
Yer maks x = 2 Bkm x = 1 Bkm x=0
27.
500 400 300 200 100
y (6, 432) y = x 3(8 x) Bkm x=1 x = 2 Yer min
(4, 256)
43.
x
y y= x+1 =1+ 4 x3 x3 5
2 1 0 100
2 1
29.
3 4
y y = x 3x 9 (8, 4)
2/3
1 x 3
2 3 4
18
27
C-30
45.
Blm 5: Cevaplar
y y= 1 x =x+ 1 x x2 + 5 4 3 2 1 4 3 2 1 1 1 2 (1, 2) 3 4 5 y=x 2 3 4 x (1, 2)
Ek ve leri Altrmalar, Sayfa 322324

1. Fonksiyon aralk zerinde sabittir. 3. Ekstremum noktalar ak bir araln ularnda olmayacaktr. 5. (a) x = 1de bir yerel minimum, x = 0 ve x = 2de bkm noktalar (b) x = 0da bir yerel maksimum ve x = 1 ve x = 2de 1 ; 27 yerel x = te bkm noktalar 3 9. Hayr 11. a = 1, b = 0, c = 1 13. Evet y = h@2de delin. RH 17. ? ? ? ? ? ?????? ?= , ? ? ? ????? ?? ? 2( H R ) 19. (a) 10 (b) 5 (c) 1 3 3 2 (h) 3 c - b c + b 21. (a) (b) 2e 2 c + b + t (d) 2 1 1 23. m0 = 1 - q , m1 = q 25. (a) k = - 38.72 27. Evet, y = x + C (d) 0 (c) (e) - 1 2 15. Delii
47.
4 3 2 1 0 1 1
2 y= x 2
(f) 1
(g)
1 2
b 2 - 2bc + c 2 + 4ae 4e
y= 1 x 2 3
3 2 y= x +2 = x + 1 2 2x x
(b) 25 ft 29. y0 = 2 22 3>4 b 3
49.
4 3 x = 3 2
y
2 y= x 4 x2 3
x = 3 y=1 1 2 3 4 x
BLM 5
Blm 5.1, Sayfa 333335
1. 3. 5. 9. 11. 13. (a) 0.125 (b) 0.21875 (c) 0.625 (d) 0.46875 (a) 1.066667 (b) 1.283333 (c) 2.666667 (d) 2.083333 0.3125, 0.328125 7. 1.5, 1.574603 (a) 87 in (b) 87 in (a) 3490 ft (b) 3840 ft (a) 74.65 ft@sn (b) 45.28 ft@sn (c) 146.59 ft 31 15. 17. 1 16 19. (a) st = 758 galon, alt = 543 galon (b) st = 2363 galon, alt = 1693 galon (c) L 31.4 h, L 32.4 h 21. (a) 2 (b) 2 22 L 2.828 p (c) 8 sin a b L 3.061 8 (d) Her bir alan emberin alanndan kktr. n arttka okgenin alan pye yaklar
4 3
1 0 1 2 3
51. 63. 67. 69. 71. 73. 77. 81. 85. 89.
93. r = 4t 5>2 + 4t 3>2 - 8t
5 53. 0 55. 1 57. 3> 7 59. 0 61. 1 (a) 0, 36 (b) 18, 18 65. 54 birim kare Ykseklik = 2, yarap = 2 x = 5 5 yz < 276 lastik, y = 2(5 5) yz < 553 lastik Boyutlar: taban 6 in3 12in, ykseklik = 2 in; maksimum hacim 144 5 x4 75. x5 = 2.1958 23345 + x 2 - 7x + C 4 2 4 1 79. 2t 3>2 - t + C + C r + 5 1 83. s 1 + x 4 d3>4 + C (u 2 + 1 d3>2 + C 3 s 1 87. 10 tan csc 22 u + C + C 10 22 x 1 1 91. y = x - x - 1 x - sin + C 2 2
Blm 5.2, Sayfa 342343

6s 1 d 6s 2 d + = 7 1 + 1 2 + 1 3. coss 1 dp + coss 2 dp + coss 3 dp + coss 4 dp = 0 23 - 2 p p 5. sin p - sin + sin = 2 3 2 1.
Blm 5: Cevaplar
6
C-31
7. Hepsi
5
9. b
11. a k
k=1
1 13. a k k=1 2
(c)
f(x) = sin x, p x p Orta nokta 1 c1 p/2 c2 p 1
1 15. a s - 1 dk + 1 k
k=1
17. 19. 21. 29.
(a) - 15 (b) 1 (c) 1 (d) - 11 (e) 16 (a) 55 (b) 385 (c) 3025 27. 3376 - 56 23. - 73 25. 240 (a) (b)
y
3 f(x) = x2 1, 0x2 Sol taraf 2 2 (2, 3) 3 f(x) = x2 1, 0x2 Sa taraf
c3 p/2 c4
y
(2, 3)
33. 1.2 3n - 1 2 2 35. , + 3 6n 2 3 27n + 9 37. 12 + , 12 2n 2 5 6n + 1 5 39. , + 6 6n 2 6

x
c1 = 0 c2 c3 = 1 c4 1
Blm 5.3, Sayfa 352356

2 5
c1 c2 = 1 c3 c4 = 2
1. 7.
0 L 0
x 2 dx
3.
-7 L
s x 2 - 3x d dx
5.
1 dx 1 x 2 L
(c)
3
y
(2, 3) f(x) = x2 1, 0x2 Orta nokta 2
9. 11. 13. 17. 21. 29. 39. 51.

x
sec x dx -p>4 L (a) 0 (b) - 8 (c) - 12 (d) 10 (e) - 2 (f) 16 (a) 5 (b) 5 23 (c) - 5 (d) - 5 (a) 4 (b) - 4 15. Alan = 21 birim kare Alan = 9p@2 birim kare 19. Alan = 2.5 birim kare Alan = 3 birim kare 23. b 2> 4 25. b 2 - a 2 27. 1>2 2 31. 7>3 33. 1>24 35. 3a 2> 2 37. b> 3 3p > 2 41. 10 43. - 2 45. - 7> 4 47. 7 49. 0 - 14 x = b@n uzunluklu n alt aralk ve sa u nokta deerlerini kullanarak:
b
c1
c2
c3
c4
3x 2 dx = b 3 0 L 53. x = b@n uzunluklu n alt aralk ve sa u nokta deerlerini kullanarak: Area =

b
31. (a)
f(x) = sin x, p x p Sol taraf c1 = p
1 c3 = 0 1 c4 p
c2
55. 61. 63. 65.
2x dx = b 2 0 L ort() = 0 57. ort() = 2 59. ort() = 1 (a) ort(g) = 1@2 (b) ort(g) = 1 (c) ort(g) = 1@4 a = 0 ve b = 1 integrali maksimize eder. st snr = 1, alt snr = 1@2 Area = Alan
1 1 0 L
67. rnein, , (b)

f(x) = sin x, p x p Sa taraf p
sin s x 2 d dx
b a L
0 L
dx = 1
69.
1 c2 = 0 1 c3 c4 = p
a L
s x d dx
0 dx = 0
71. st snr = 1@2
Blm 5.4, Sayfa 365368

x
c1
1. 6
3. 8
15. - p> 4
5. 1 2p3 17. 3
7. 5>2
9. 2
11. 2 23
13. 0
19. - 8> 3
21. - 3> 4 1 b 2 1x
4 23. 22 - 2 8 + 1
25. 16
27. s cos 1x d a
C-32
29. 4t 5 37. 28>3
Blm 5: Cevaplar 31. 21 + x 2 39. 1>2 1 -1>2 x sin x 2 43. p 45. 21. s - 2> s 1 + 1x dd + C 25. 29. 33. 37. 1 sin s 3z + 4 d + C 3 x 1 1 27. sin6 a b + C tan s 3x + 2 d + C 3 2 3 6 r3 2 31. - cos s x 3>2 + 1 d + C - 1b + C a 18 3 p 1 35. sec ay + b + C + C 2 2 cos s 2t + 1 d 1 2 39. - sin a t - 1 b + C - s cot3 y d1>2 + C 3 23. sin2 s 1> u d + C 2 43. s s 3 + 2s 2 - 5s + 5 d2 + C 2
33. -
35. 1 22p 2
41. 51>4
p
1 47. d, y = x ve ys p d =
1 t dt - 3 = - 3 olduundan p L
0 0 L
49. b, y = sec x ve ys 0 d =
x
sec t dt + 4 = 4 olduundan
t t0 L
51. y = 2 55. bh 3
2 L
sec t dt + 3 57. $9.00

t
53. s =
s x d dx + s0
41. 45.
59. (a) y =
ds d m> @sec sn s x d dx = s t d Q ys 5 d = s 5 d = 2 m = dt dt L 0 (b) a = df> dt negatiftir, nk t = 5teki teetin eimi negatiftir.

3 0 L
(c) s =
s x d dx =
9 1 s 3 ds 3 d = m nk integral y = (x), 2 2
x-ekseni ve x = 3n oluturduu belirlenen genin alandr. (d) t = 6, nk t = 6dan t = 9a kadar blge x-ekseninin altndadr. (e) t = 4 ve t = 7de, nk buralarda yatay teetler vardr. (f) t = 6 ile t = 9 arasnda orijine doru, nk bu aralkta hz negatiftir. t = 0 ile t = 6 arasnda orijjinden uzaa, nk bu aralkta hz pozitiftir.. (g) Saa veya pozitif tarafa, nk nin 0dan 9a integrali pozitiftir ve bu aralkta x-ekseninin stnde, altnda olduundan daha fazla blge vardr. 63. 2x - 2 65. - 3x + 5 67. (a) Doru. srekli olduundan, Analizin Temel Teoreminin 1. Ksmna gre g tretilebilir. (b) Doru: g tretilebilir olduundan sreklidir. (c) Doru, nk g s 1 d = s 1 d = 0 . (d) Yanl, nk g s 1 d = s 1 d 7 0 . (e) True, since g s 1 d = 0 ve g s 1 d = s 1 d 7 0 . (f) Yanl: g s x d = s x d 7 0 , dolaysyla g iaret deitirmez. (g) Doru, nk g s 1 d = s 1 d = 0 ve g s x d = s x din artan bir fonksiyonudur (nk s x d 7 0).
1 s 1 + t 4 d4 + C 16 1 1 47. s x 2 + 1 d5>2 - s x 2 + 1 d3>2 + C 5 3 6 6 49. (a) (b) + C + C 3 2 + tan x 2 + tan3 x 6 (c) + C 2 + tan3 x 1 51. sin 23s 2r - 1 d2 + 6 + C 6 1 53. s = s 3t 2 - 1 d4 - 5 2 p 55. s = 4t - 2 sin a2t + b + 9 6 p 57. s = sin a2t - b + 100t + 1 2 59. 6 m 63. b) 399 Volts
Blm 5.6, Sayfa 383387

1. 3. 5. 7. 9. 11. 13. 15. 25. 35. 45. 51.
Blm 5.5, Sayfa 374376

1. 7. 9. 11. 13. 17. 1 1 3. sec 2t + C 5. - s 7x - 2 d-4 + C cos 3x + C 3 2 - 6s 1 - r 3 d1>2 + C 1 1 3>2 sx - 1 d - sin s 2x 3>2 - 2 d + C 3 6 1 1 (a) - s cot2 2u d + C (b) - s csc2 2u d + C 4 4 1 2 15. s 5s + 4 d1>2 + C - s 3 - 2s d3>2 + C 5 3 1 2 19. - s 7 - 3y 2 d3>2 + C - s 1 - u2 d5>4 + C 5 3
(a) 14>3 (b) 2>3 (a) 1>2 (b) - 1> 2 (a) 15>16 (b) 0 (a) 0 (b) 1>8 (a) 4 (b) 0 (a) 1>6 (b) 1>2 (a) 0 (b) 0 17. 3>4 19. 35>2 - 1 21. 3 23. p> 3 2 23 5>2 16>3 27. 2 29. p> 2 31. 128>15 33. 4>3 5>6 37. 38>3 39. 49>6 41. 32>3 43. 48>5 8>3 47. 8 49. 5>3 ( kesiim noktas var.) 18 53. 243>8 55. 8>3 57. 2 59. 104>15 4 4 61. 56>15 63. 4 65. 67. p> 2 69. 2 71. 1>2 - p 3 73. 1 75. (a) A ; 2c, c B (b) c = 42>3 (c) c = 42>3 77. 11>3 79. 3>4 85. (a) - 3 (b) 3 87. I = a> 2 81. Hibiri 83. Fs 6 d - Fs 2 d
Blm 6: Cevaplar
C-33

1. (a) yaklak 680 ft (b)
h (ft)
700 600 500 400 300 200 100 0 2 4 6 8
15. 13@3
y
2 y=2
y=1
y = 1 x2
t (s)
3. (a) - 1> 2
5
5. 9. 11. 23. 29. 35. 39.
(d) 0 x s 2x - 1 d dx = 2 cos dx = 2 7. 2 1 -p L L (a) 4 (b) 2 (c) - 2 (d) - 2p (e) 8>5 8>3 13. 62 15. 1 17. 1>6 19. 18 21. 9>8 8 22 - 7 22 p2 25. 4 27. + - 1 32 2 6 Min: 4, maks: 0, alan: 27@4 31. 6@5 x sin t y = a t b dt - 3 37. - 4s cos x d1>2 + C 5 L t3 4 41. u2 + u + sin s 2u + 1 d + C + t + C 3
-1>2 0
(b) 31
(c) 13
19. 2@x 17. 1@2 1 sin 4y sin y 21. 23. 1>6 25. s x d dx 1y 2 1y 0 L 29. (a) 0 (b) - 1 (c) - p (d) x = 1 (e) y = 2x + 2 - p (f) x = - 1, x = 2
(g) [ - 2p, 0]
BLM 6
Blm 6.1, Sayfa 405409
1. (a) As x d = ps 1 - x 2 d (b) As x d = 4s 1 - x 2 d (c) As x d = 2s 1 - x 2 d (d) As x d = 23s 1 - x 2 d 16 3. 16 5. 7. (a) 2 23 (b) 8 9. 8p 3 32p 2 p 11. (a) s 2h (b) s 2h 13. 15. 4 - p 17. 5 3 p 11 19. 36p 21. p 23. p a + 2 22 25. 2p b 2 3 117p 2p 27. 2p 29. 3p 31. p2 - 2p 33. 35. 5 3 7p 4p 37. ps p - 2 d 39. 41. 8p 43. 3 6 32p 8p 224p 45. (a) 8p (b) (c) (d) 5 3 15 16p 56p 64p 47. (a) (b) (c) 15 15 15 ph 2s 3a - h d 1 2 2 m> @sec sn 49. V = 2a bp 51. (a) V = (b) m 3 120p 55. V = 3308 cm3 2 57. (a) c = p (b) c = 0 V (c)
2 2
1 45. 16 47. 2 49. 1 51. 8 cos s 2t 3>2 d + C 3 53. 27 23> 160 55. p> 2 57. 23 59. 6 23 - 2p 61. - 1 63. 2 65. - 2 67. 1 69. 22 - 1 71. (a) b (b) b -6 75. 25F 77. 22 + cos3 x 79. 81. Evet 3 + x4 83. - 21 + x 2 85. maliyet < 10,899 $ alt toplam kullanarak 87. 600, 18.00 $ 89. 300, 6.00 $ 43. -

1. (a) Evet 5. (a) 1@4 7. s x d = 11. 36@5
y
y= x2 3 4 2 8 4 0 4 3 y = 4
(b) Hayr 3 (b) 2 12 x
2x 2 + 1
9. y = x 3 + 2x - 4
2 V = c +
4c 2
1 2 13. - p 2
y
1 yt
2/
Blm 6.2, Sayfa 414416

1. 6p
t
3. 2p 15.
5.
13. (b) 4p 21. 16p 3
y sin t
16p A 3 22 + 5 B 15 6p 4p 23. (a) (b) 5 5
14p 3
7. 8p
5p 6 8p 17. 3 9. (c) 2p
7p 15 4p 19. 3 11. (d) 2p
C-34
Blm 6: Cevaplar 31. x = y = 1> 3 33. x = a> 3, y = b> 3 ap 37. x = 0, y = 4 35. 13d> 6
25. (a) x-ekseni etrafnda: V =
27. 29. 33. 35.
2p p ; y-ekseni etrafnda: V = 15 6 p 2p (b) x-ekseni etrafnda: V = ; y-ekseni etrafnda: V = 15 6 5p 2p 4p (a) (b) (c) 2p (d) 3 3 3 7p 48p 4p 24p (a) (b) 31. (a) (b) 5 5 15 30 9p 9p (a) (b) 16 16 Disk: 2 integral, pul: 2 integral, kabuk: 1 integral
Blm 6.5, Sayfa 444447

1. (a) 2p
p>4 2 0 L
tan x 21 + sec4 x dx
(c) L 3.84
1 -4 3. (a) 2p y 21 + y dy 1 L
4
(c) L 5.02 (c) L 63.37
5. (a) 2p
1 L
s 3 - 1x d2 21 + s 1 - 3x -1>2 d2 dx
y
Blm 6.3, Sayfa 423424

1. 13. 5 210 3 99 8 3. 7 5. 21 2
2 -1 L
7. 12
9.
53 6
11.
123 32
15. 2
p 0 L 3 -1 L
17. (a)
21 + 4x 2 dx (c) L 3.82 (c) L 9.29
(c) L 6.13
a tan t dt b sec y dy (c) L 2.08 7. (a) 2p 0 0 L L 9. 4p 25 11. 3p 25 13. 98p> 81 15. 2p 17. p A 28 - 1 B > 9 19. 35p 25> 3 21. 253p> 20 25. 2p 27. 35. 43. s cos x d 21 + sin2 x dx -p>2 L Her renkten 226.2 litre smarlayn. 31. 5 22p 33. 8p2 37. 3p 25 41. V = 32p, S = 32 22p 52p> 3 2a 4b 2 45. x = 0, y = p 47. x = 0, y = 4p 3p 2a 3 51. 22pa 3s 4 + 3p d> 6 3
p>2
p>3
19. (a) 21. (a) 23. (a)
21 + cos2 y dy 21 + s y + 1 d2 dy sec x dx
p>6
0 L 25. Evet, s x d = ; x + C , C herhangi bir reel say 27. (a) (1, 1)den (4, 2)ye y = 1x (b) Sadece bir. Fonksiyonun trevini ve deerini xin bir deerinde biliyoruz. 29. (a) p (b) p
(c) L 0.55
49.
Blm 6.6, Sayfa 452455

1. 5. 9. 15. 400 N # m 3. 4 cm, 0.08 J (a) 7238 lb> in (b) 905 in-lb, 2714 in-lb 7. 780 J 72,900 ft-lb 13. 160 ft-lb (a) 1,497,600 ft-lb (b) 1 sn, 40 dak (d) 62.26 lb> ft3te a) 1,494,240 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak 62.59 lb> ft3te: a) 1,502,160 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak 37,306 ft-lb 19. 7,238,229.47 ft-lb (a) 34,583 ft-lb (b) 53,483 ft-lb 23. 15,073,100.75 J 85.1 ft-lb 29. 64.6 ft-lb 31. 110.6 ft-lb (a) 325 y 375 ft iin r s y d = 60 - 250 2 - s y - 325 d2
Blm 6.4, Sayfa 434435

1. 7. 9. 13. 17.
4 ft 3. (L> 4, L> 4) 5. M0 = 8, M = 8, x = 1 M0 = 15> 2, M = 9> 2, x = 5> 3 11. M0 = 3, M = 3, x = 1 M0 = 73> 6, M = 5, x = 73> 30 15. x = 1, y = - 3> 5 x = 0, y = 12> 5 19. x = 0, y = p> 8 x = 16> 105, y = 8> 15 2 21. x = 1, y = - 2> 5 23. x = y = 4 - p 25. x = 3> 2, y = 1> 2 224p 27. (a) (b) x = 2, y = 0 3 (c) y
4 y= 4 x
17. 21. 27. 33.
(b) V L p[60 - 22500 - s y - 325 d2]2 y (c) W = 6.3358 # 10 7 ft-lb 35. 91.32 in-oz 37. 5.144 * 10 10 J
Blm 6.7, Sayfa 459461

1684.8 lb 3. 2808 lb 5. (a) 1164.8 lb (b) 1194.7 lb 1309 lb 9. 41.6 lb 11. (a) 93.33 lb (b) 3 ft 1035 ft3 15. wb> 2 Hayr. Tank taacaktr, nk hareket edebilen u tank dolduunda sadece 3 1 3 ft ilerlemi olacaktr. 19. 4.2 lb 21. (a) 374.4 lb (b) 7.5 in (c) No 1. 7. 13. 17.
(2, 0) 0 1 4 x
y= 4 x

1. 9p 280 3. p2 5. 72p 35
Blm 7: Cevaplar 7. (a) 2p 9. (a) 8p (b) p (c) 12p> 5 (d) 26p> 5 (b) 1088p> 15 (c) 512p> 15 11. (a) y = x dorusuna gre simetrik
y 1 y = 1 x 2 0x1
C-35
11. p A 3 23 - p B > 3 13. (a) 16p> 15 (b) 8p> 5 (c) 8p> 3 (d) 32p> 5 28p 3 10 285 9p 15. ft 17. 19. 21. 10 23. 3 3 8 2 25. x = 0, y = 8> 5 27. x = 3> 2, y = 12> 5 29. 35. 41. 45. x = 9> 5, y = 11> 10 31. 28p 22> 3 33. 4p 76p> 3 37. 4640 J 39. 10 ft-lb, 30 ft-lb 418,208.81 ft-lb 43. 22,500p ft-lb, 257 sn. 332.8 lb 47. 2196.48 lb 49. 216w1 + 360w2
13. -1s xd = 2x - 1 17. -1s xd = 2x - 1
3 15. -1s x d = 2 x + 1
5 19. -1s x d = 2 x ; tanm kmesi: - q 6 x 6 q ; deer kmesi: - q 6 y 6 q

2x - a 3. s x d = 2C 2 - 1 x + a, burada where C 1 C 1dir. A p n 5. x = 0, y = , s 0, 1> 2 d 2n + 1 9. (a) x = y = 4s a 2 + ab + b 2 d> s 3ps a + b dd (b) s 2a> p, 2a> p d 1. s x d = 11. 28> 3 13. 4h 23mh 15. L 2329.6 lb 3 (b) s 6a 2 + 8ah + 3h 2 d> s 6a + 4h d
21. -1s x d = 5 2x - 1 ; tanm kmesi: - q 6 x 6 q ; deer kmesi: - q 6 y 6 q 1 23. -1s xd = ; tanm kmesi: x 7 0; deer kmesi: y 7 0 2x 3 x 25. (a) -1s xd = 2 2 y (b)
3 y = f (x) = 2 x + 3
1
17. (a) 2h> 3
y=f 3/2 0 3/2
(x) =
x 3 2 2 3 x
BLM 7
Blm 7.1, 473475
1. Bire-bir 7. D: (0, 1]
y y=f
1
3. Bire-bir deil R: [0, q d

(x) y=x
5. Bire-bir
(c) 2, 1> 2 27. (a) -1s xd = (b)

5 y
5 x + 4 4
y = f (x) = 4x + 5
1 y = f (x) 1 x
5 4 0 5 4
y=f
x 5 (x) = + 4 4 5 x
9. D: [ - 1, 1] R: [ - p> 2, p> 2]
y 2 1 1 2 1 2 y=f
1
(x) y=x y = f (x)
(c) - 4, - 1> 4 29. (b)

2 1
y y = x3 y = x 1/3 x
1 2
x 2 1 1 2 1 2
(c) nin (1, 1)deki eimi: 3; gnin (1, 1)deki eimi: 1> 3; nin (1, 1)deki eimi: 3; gnin (1, 1)deki eimi: 1> 3
C-36
Blm 7: Cevaplar x 2x 2 + 1 1 x 2 c + 2 d 2>3 x 3 s x + 1d x + 1 sx + 1d 2x 1 3 xs x - 2 d 1 1 b a + - 2 3 B x2 + 1 x x - 2 x + 1 (a) Max = 0 at x = 0, min = - ln 2 at x = p> 3 (b) Max = 1 at x = 1, min = coss ln 2d at x = 1> 2 and x = 2 ln 16 73. 4p ln 4 75. p ln 16 (a) 6 + ln 2 (b) 8 + ln 9 (a) x L 1.44, y L 0.36 (b) y
3 (d) y = 0, x = 0da y = x3e teettir; x = 0, x = 0da y = 2 xe teettir. 31. 1> 9 33. 3 1 -1 35. (a) s xd = m x (b) 1in grafii 1> m eimiyle orijinden geen dorudur. 37. (a) -1s xd = x - 1
65. 67. 69. 71. 77. 79.
y 2 1 2 1 1 2
y=x+1 y=x
y=x1 1 2 x
y= 1 x
(b) 1(x) = x b. 1in grafii nin grafiine paralel olan bir dorudur. ve 1in grafikleri y = x dorusunun zt taraflarnda bulunurlar ve bu eriden eit uzaklktadrlar. (c) Grafikleri birbirlerine paralel olacak ve y = x dorusunun zt taraflarna, bu eriden eit uzaklkta bulunacaklardr.. 1 41. Artan, dolaysya bire-bir; d -1> dx = x -2>3 9 1 -1 43. Azalan, dolaysyla bire-bir; d > dx = - x -2>3 3
(1.44, 0.36) 0 1 2
81. y = x + ln x + 2
83. (b) 0.00469
Blm 7.3, Sayfa 493495

1. (a) 7.2 (b) 1 x2 x (c) y 3. (a) 1 (b) 1 (c) - x 2 - y 2 5. e 2t + 4 7. e 5t + 40 9. y = 2xe x + 1 11. (a) k = ln 2 (b) k = s 1> 10 d ln 2 (c) k = 1000 ln a ln .4 ln 2 13. (a) t = - 10 ln 3 (b) t = (c) t = k ln .2 15. 4 s ln x d2 17. - 5e -5x 19. - 7e s5 - 7xd 21. xe x 2 2 23. x 2e x 25. 2e u cos u 27. 2ue -u sins e -u d 1 - t 29. 31. 1> s 1 + e u d 33. e cos ts 1 - t sin t d t ye y cos x 2e 2x - cos s x + 3y d 35. s sin xd> x 37. 39. y 1 - ye sin x 3 cos s x + 3y d 1 3x -x sx + 1d 41. e - 5e + C 43. 1 45. 8e 47. 2 + C 3 2r -t 2 1>x 49. 2e 51. - e + C 53. - e + C 55. e + C 1 sec pt r 57. p e 59. 1 61. ln s 1 + e d + C + C 63. y = 1 - cos s e t - 2 d 65. y = 2s e -x + xd - 1 67. Maksimum: 1 at x = 0, minimum: x = ln 2de 2 2 ln 2 69. x = 1> 2ede alnan 1> (2e) deerinde mutlak maks. 71. 2 73. y = e x>2 - 1 d 1 75. (a) s x ln x - x + Cd = x # x + ln x - 1 + 0 = ln x dx 1 (b) e - 1 77. (b) u hata u < 0.02140 79. 2.71828183
Blm 7.2, Sayfa 484485

1. (a) ln 3 - 2 ln 2 (b) 2 s ln 2 - ln 3d (c) - ln 2, 1 2 1 (d) ln 3 (e) ln 3 + ln 2 (f) s 3 ln 3 - ln 2d 3 2 2 3. (a) ln 5 (b) ln s x - 3d (c) ln s t 2 d 1 5. 1> x 7. 2> t 9. - 1> x 11. 13. 3> x u + 1 1 - ln t 15. 2 s ln t d + s ln t d2 17. x 3 ln x 19. t2 1 1 21. 23. 25. 2 cos s ln u d x ln x xs 1 + ln xd2 tan s ln u d 3x + 2 2 27. 29. 31. u 2x s x + 1 d t s 1 - ln t d2 x 10x 1 2 + 33. 2 35. 2x ln x - x ln 37. ln a b 3 2s 1 - xd x + 1 22 1 39. ln y 2 - 25 + C 41. ln 3 43. s ln 2d2 45. ln 4 47. ln 6 + 3 tan t + C 49. ln 2 51. ln 27 53. ln s 1 + 2x d + C 2x + 1 1 1 1 b = 55. a b 2xs x + 1 d a x + 2 x + 1 2 2xs x + 1 d t 1 1 1 1 b = a 57. a b 2 At + 1 t t + 1 2 2t s t + 1 d3>2 59. 2u + 3 s sin u d a 1 + cot u b 2s u + 3 d 1 1 1 + d = 3t 2 + 6t + 2 61. t s t + 1 ds t + 2 d c t + t + 1 t + 2 u + 5 1 1 c - + tan u d 63. u cos u u + 5 u
Blm 7.4, Sayfa 500502

1. (a) 7 3. (a) 2x 7. x = 12 (b) 22 (b) x
2
(c) 75 (c) sin x
(d) 2
(e) 0.5 (f) - 1 ln 3 5. (a) (b) 3 (c) 2 ln 2
9. x = 3 or x = 2
11. 2x ln x
Blm 7: Cevaplar 13. a ln 5 2 2s b 52s 17. - 22 cos us22 - 1d sin u
C-37
15. px sp - 1d
19. 7sec us ln 7d2s sec u tan u d 23. 29. 1 u ln 2 25. 3 x ln 4 27.
21. s 3 cos 3t ds 2sin 3t d ln 2 2s ln r d r s ln 2 ds ln 4 d
23. (a) O(n log2n) adm gerektiren algoritma 25. Bir sral arama iin bir milyon, bir ikili arama iinse en fazla 20 adm gerekebilir.
Blm 7.7, Sayfa 530534

1. 3. 5. 7. 9. 11. (a) (a) (a) (a) (a) (a)
-2 1 31. sin s log7 u d + cos s log7 u d ln 7 s x + 1ds x - 1d 1 1 1 33. 35. t s log2 3 d3log 2 t 37. t ln 5 39. s x + 1dx a x + lns x + 1d b x + 1 41. s 2t dt a ln t 1 + b 2 2
p> 4 (b) - p> 3 - p> 6 (b) p> 4 p> 3 (b) 3p> 4 3p> 4 (b) p> 6 p> 4 (b) - p> 3 3p> 4 (b) p> 6
(c) p> 6 (c) - p> 3 (c) p> 6 (c) 2p> 3 (c) p> 6 (c) 2p> 3
43. s sin xdxs ln sin x + x cot xd 47. 57. 5x + C ln 5 s 23 + 1d 3x 23 + 1 49. + C 65. 1 2 ln 2
ln x 2 45. s x ln x d a x b 51. 1 ln 2 61. 53. 6 ln 7 55. 32760
13. cos a = 15.
59. 322 + 1
s ln xd2 1 a b + C 2 ln 10 17. 25. 33. 39.
63. 2s ln 2d2 71. 77. 81. 85. 87.
3 ln 2 67. ln 10 69. s ln 10d ln ln x + C 2 lns ln xd, x 7 1 73. - ln x 75. 2 ln 5 [10 -7.44, 10 -7.37] 79. k = 10 (a) 10 -7 (b) 7 (c) 1 : 1 83. x L - 0.76666 (a) Ls xd = 1 + s ln 2dx L 0.69x + 1 (a) 1.89279 (b) - 0.35621 (c) 0.94575 (d) - 2.80735 (e) 5.29595 (f) 0.97041 (g) - 1.03972 (h) - 1.61181
5 13 13 12 12 , tan a = , sec a = , csc a = , cot a = 5 5 13 12 12 25 2 1 sin a = , cos a = , tan a = - 2, csc a = , 2 25 25 1 cot a = 2 4 + 23 21. 23. 1 1> 22 19. - 1> 23 2 23 2x 2 + 4 - 22 27. p> 6 29. 31. 29y 2 - 1 2 29 - 4y 2 2x 2 - 2x 37. 21 - x 2 35. x - 1 3 2 2x - 16 41. p> 2 43. p> 2 45. p> 2 x 49. 1 - 2x 21 - x
4
47. 0
51.
22 21 - 2t 2 - 2x
Blm 7.5, Sayfa 508511

1. 3. 9. 13. 15. 21. 23. (a) - 0.00001 (b) 10,536 yl (c) %82 54.88 g 5. 59.8 ft 7. 2.8147498 * 10 14 (a) 8 yl (b) 32.02 yl 11. 15.28 yl (a) A0 e 0.2 (b) 17.33 yl; 27.47 yl %4.50 17. 0.585 gn (a) 17.5 dak (b) 13.26 dak 27. 41 yanda - 3C 25. Yaklak 6658 yl 53. 57. 63. 69. 75. 81. 85. 89. 97. 103.
Blm 7.6, Sayfa 515517

1. (a) yava (b) yava (c) yava (d) hzl (e) yava (f) yava (g) ayn (h) hzl 3. (a) ayn (b) hzl (c) ayn (d) ayn (e) hzl (f) hzl (g) yava (h) ayn 5. (a) ayn (b) ayn (c) ayn (d) hzl (e) hzl (f) ayn (g) yava (h) hzl 7. d, a, c, b 9. (a) yanl (b) yanl (c) doru (d) doru (e) doru (f) doru (g) yanl (h) doru 13. nin derecesi gnin derecesine eit veya ondan az olduunda. 15. 1, 1 6 6 21. (b) lns e 17000000 d = 17,000,000 6 s e 17 * 10 d1>10 = e 17 L 24, 154, 952.75 (c) x L 3.4306311 * 1015 (d) They cross at x L 3.4306311 * 1015
55. s x 2 + 1d 2x 4 + 2x 2 2s + 1 2s 2 + s -1 -1 1 59. 61. s tan-1 x)(1 + x 2 d 21 - t 2 2 2t s 1 + t d - et - 2s n -1 65. 67. 0 = 2e 2t - 1 21 - s 2 e t 2s e t d2 - 1 x x 1 73. tan-1 + C sin-1 x 71. sin-1 + C 7 217 217 5x 1 77. 2p> 3 79. p> 16 sec-1 ` ` + C 22 22 3 - p> 12 83. sin-1 2s r - 1d + C 2 22 - 1 x - 1 2x - 1 1 87. sec-1 ` tan a b + C ` + C 2 4 2 22 1 p 91. p> 12 93. sin-1 y 2 + C 95. sin-1 s x - 2 d + C 2 y - 1 1 101. 2p p 99. tan-1 a b + C 2 2 -1 1 sec-1 x + 1 + C 105. e sin x + C 107. s sin-1 (x d3 + C 3 111. 23 - 1 113. 5 2p ,x 7 1 3 115. 2
109. ln tan-1 y + C 121. y = sin-1 x
123. y = sec-1 x +
C-38
Blm 7: Cevaplar 1 b L 54.7 (b) 0 2s xd 2s xd 75. (b) i) s xd = + 0 = s xd , ii) s xd = 0 + = s xd 2 2 mg 77. (b) (c) 80 25 L 178.89 ft> sec A k 6 79. y = sech-1s xd - 21 - x 2 81. 2p 83. 5 455p 85. 16p ln 6 + 9 89. (c) a L 0.0417525 (d) L 47.90 lb 73. (a) 0
23 133. (a) Tanml; teeti 2 olan bir a var. (b) Tanml deil; kosins 2 olan bir a yok. 135. (a) Tanml deil; hibir ann sekant 0 deildir. (b) Tanml deil; hibir ann sins 2 deildir. 137. 3 25 ft. 139. Evet, sin-1s xd ve - cos-1s x d p@2 kadar farkeder. 147. p2> 2 149. (a) p2> 2 (b) 2p 151. (a) 0.84107 (b) - 0.72973 (c) 0.46365 p 153. (a) Tanm kmesi: k bir tamsay olmak zere + kp eklinde 2 olanlar dnda btn reel saylar; deer kmesi: - p> 2 6 y 6 p> 2. (b) Tanm kmesi: - q 6 x 6 q ; deer kmesi: - q 6 y 6 q 155. (a) Tanm kmesi: - q 6 x 6 q ; deer kmesi: 0 y p (b) Tanm kmesi: - 1 x 1; deer kmesi: - 1 y 1 157. Grafikler ayndr.
127. u = cos-1 a

1. - 2e -x>5 9. - 8-ts ln 8d 13. s x + 2d 17.
x+2
3. xe 4x
5.
2 sin u cos u = 2 cot u sin2 u 15. 1
7.
2 s ln 2dx
11. 18x 2.6 s lns x + 2d + 1d 21 - u 2 t 1 -1 19. tan s t d + 2t 1 + t2 23. - 1 tan 2x d 1 1 1 1 + d + 1 t - 1 t - 2 t + 3
-1
Blm 7.8, Sayfa 542546
1. cosh x = 5> 4, tanh x = - 3> 5, coth x = - 5> 3, sech x = 4> 5, csch x = - 4> 3 3. sinh x = 8> 15, tanh x = 8> 17, coth x = 17> 8, sech x = 15> 17, csch x = 15> 8 x 1 5. x + x 7. e 5x 9. e 4x 13. 2 cosh 3
2
21 - x 2 cos-1 x 1 - z + sec-1 z 21. 2z 2 - 1 2s x 2 + 1 d 2x + c 2 25. x + 1 2cos 2x s t + 1 ds t - 1 d 5 d c 27. 5 c t s t - 2 ds t + 3 d 29.
15. sech 2t +
tanh 2t 2t
17. coth z
19. s ln sech u ds sech u tanh u d 21. tanh3 y 23. 2 1 1 25. 27. - tanh-1 u 1 + u 2 2x s 1 + x d 1 ln 2 29. 31. - sech-1 x 33. - coth-1 2t 2u 2 2t 1 1 + a b 2 B cosh 2x 35. sec x 41. + C 2 x 43. 12 sinh a - ln 3 b + C 45. 7 ln e x>7 + e -x>7 + C 2 5 1 47. tanh ax - b + C 49. - 2 sech 2t + C 51. ln 2 2 3 3 53. 59. + ln 2 55. e - e -1 57. 3> 4 + ln 22 32 8 - ln 3 61. ln (2> 3) 63. 65. ln 3 2 -1 67. (a) sinh s 23d (b) lns 23 + 2d 1 1 69. (a) coth-1s 2d - coth-1s 5> 4d (b) a b ln a b 2 3 12 4 71. (a) - sech-1 a b + sech-1 a b 5 13 (b) - ln a
ln 2sin u 1 + u cot ub s sin u d2u a 31. - cos e x + C 2 2u - ln 7 33. tans e x - 7d + C 35. e tan x + C 37. 3 39. ln 8 41. ln (9> 25) 43. - [ln cos s ln y d ] + C 1 45. - s ln xd-2 + C 47. - cot s 1 + ln r d + C 2 2 1 s 3x d + C 49. 51. 3 ln 7 53. 15> 16 + ln 2 2 ln 3 55. e - 1 57. 1> 6 59. 9> 14 7 9 ln 2 1 3 3 61. C s ln 4 d - s ln 2 d D or A ln 2 B 3 63. 65. p 3 3 4 67. p> 23 73. 79. 85. 97. 99. 101. 103. 105. 109. 111. 71. p> 12 t + 1 1 75. p> 2 77. sec-1 a sin-1 s x + 1 d + C b + C 3 3 ln 2 1 81. y = ln x - ln 3 83. y = y = 1 - ex ln s 3> 2 d ln 10 87. ln 2 89. 5 91. - q 93. 1 95. e 3 (a) ayn oran (b) ayn oran (c) doru (d) doru (e) ayn oran (f) ayn oran (a) doru (b) yanl (c) yanl (d) doru (e) doru (f) doru 1> 3 x = e> 2de mutlak maksimum = 0, x = 0.5te mutlak minimum = 0.5 1 107. 1> e m> sn birim uzunluu birim ykseklikte, 1> 22 1> 2e A = 1@2e < 0.43 birim2 ln 5x - ln 3x = ln s 5> 3 d 113. 1> 2 69. sec-1 2y + C
1 + 21 - s 4> 5d2 1 + 21 - s 12> 13d2 b + ln a b = s 12> 13d s 4> 5d 3 - ln a b + lns 2d = lns 4> 3d 2
Blm 8: Cevaplar 115. (a) x = e2de 2> e deerinde mutlak maksimum s e 8>3, s 8> 3de -4>3 d , (e8@3, (8@3)e4@3)te bkm noktas, (e8@3, )da yukar konkav, (0, e8@3)te aa konkav (b) x = 1de 0 deerli mutlak maksimum, s ; 1> 22, 1> 2e d ,de bkm noktalar, s - q , - 1> 22d s 1> 22, q d ,da yukar 1 3 sin u + C 3 2 1 (b) sin u - sin3 u + sin5 u + C 5 3 (c) L cos9 u du = = L cos8 u s cos u d du
C-39
83. (a) sin u -
konkav s - 1> 22, 1> 22dde aa konkav (c) x = 0da 1 deerli mutlak maksimum (1, 2> e)de bkm noktas, (1, )da yukar konkav, (, 1)de aa konkav 117. 18,935 yl 119. 20s 5 - 217d m
85. (a)

1. p> 2 3. 1> 2e 1 1 9. , , 2:1 ln 2 2 ln 2 ln 4 21. x = p , y = 0 5. ln 2 7. (a) 1 11. x = 2 25. (b) 61
13. 2> 17
(b) p> 2
(b) (c) p (c) (d)
BLM 8
Blm 8.1, Sayfa 558560
1. 2 28x 2 + 1 + C 3. 2s sin y d3>2 + C 5. ln 5 1 7. 2 ln A 1x + 1 B + C 9. - ln sins 3 - 7x d + C 7 u 11. - ln csc s e + 1 d + cot s e u + 1 d + C 13. 3 ln ` sec
87. 2 22 - ln A 3 + 2 22 B 91. ln A 2 + 23 B
s 1 - sin2 u d4 s cos u d du L 1 tan u du tan3 u du = tan2 u 2 L L 1 = tan2 u + ln cos u + C 2 1 tan3 u du tan5 u du = tan4 u 4 L L 1 tan5 u du tan7 u du = tan6 u 6 L L 1 tan2k + 1 u du = tan2k u tan2k - 1 u du 2k L L 89. p2 ln A 2 22 + 3 B 1
93. x = 0, y =
Blm 8.2, Sayfa 568570
1. - 2x cos s x> 2 d + 4 sin s x> 2 d + C 3. t 2 sin t + 2t cos t - 2 sin t + C
5. ln 4 -
t t + tan ` + C 3 3 15. - ln csc s s - p d + cot s s - p d + C 19. e tan y + C

sx + 1d 2w
17. 1
3 2 23. + C + C ln 3 ln 2 25. 3 tan-1 3u + C 27. p> 18 29. sin-1 s 2 + C -1 31. 6 sec 5x + C 33. tan-1 e x + C 35. ln A 2 + 23 B 21. 37. 41. 43. 45.
7. 9. 11. 13. 15. 17. 21. 23. 25. 27. 29. 31. 33. 37. 41.
y tan-1s y d - ln 21 + y 2 + C x tan x + ln cos x + C s x 3 - 3x 2 + 6x - 6 de x + C s x 2 - 7x + 7 de x + C s x 5 - 5x 4 + 20x 3 - 60x 2 + 120x - 120 de x + C 5p - 3 23 p2 - 4 19. 8 9 1 s - e u cos u + e u sin u d + C 2 e 2x s 3 sin 3x + 2 cos 3x d + C 13 2 A 23s + 9 e 23s + 9 - e 23s + 9 B + C 3 p 23 p2 - lns 2 d 3 18 1 [ - x cos s ln x d + x sin s ln x d] + C 2 (a) p (b) 3p (c) 5p (d) s 2n + 1 dp 2ps 1 - ln 2 d 35. (a) ps p - 2 d (b) 2p 1 s 1 - e -2p d 39. u = x n, dy = cos x dx 2p u = x n, dy = e ax dx 43. x sin-1 x + cos s sin-1 x d + C
3 4
2p 39. sin-1 s t - 2 d + C sec1u x + 1 u + C iken u x + 1 u 1 tan x - 2 ln csc x + cot x - cot x - x + C 47. x - ln x + 1 + C 49. 7 + ln 8 x + sin 2x + C t 51. 2t 2 - t + 2 tan-1 a b + C 53. sin-1 x + 21 - x 2 + C 2 55. 22 57. tan x - sec x + C 59. ln 1 + sin u + C 61. cot x + x + csc x + C 65. 22 p 69. ln 12 + 1 - ln 12 - 1 71. 4 2 73. - ln csc s sin u d + cot s sin u d + C 63. 4 75. ln sin x + ln cos x + C 79. sec-1 ` x - 1 ` + C 7 67. 2
77. 12 tan-1 A 2y B + C
81. ln sec s tan t d + C
C-40
Blm 8: Cevaplar 47. Evet
45. x sec-1 x - ln x + 2x 2 - 1 + C 49. (a) x sinh-1 x - cosh s sinh-1 x d + C (b) x sinh-1 x - s 1 + x 2 d1>2 + C
Blm 8.5, Sayfa 591592

1. ln 29 + y 2 + y + C 7.
t 225 - t 25 -1 t sin a b + + C 5 2 2
2
3. p> 4
5. p> 6
Blm 8.3, Sayfa 579581

3 3 1 2 3. + + x - 3 x - 2 x + 1 s x + 1 d2 17 -2 2 -1 - 12 5. z + 2 + 7. 1 + + z - 1 t - 3 t - 2 z 1 9. [ln 1 + x - ln 1 - x ] + C 2 1 11. ln s x + 6 d2s x - 1 d5 + C 13. s ln 15 d> 2 7 1 1 1 15. - ln t + ln t + 2 + ln t - 1 + C 17. 3 ln 2 - 2 2 6 3 x + 1 x 1 19. ln ` 21. s p + 2 ln 2 d> 8 + C ` 4 x - 1 2s x 2 - 1 d 1 23. tan-1 y - 2 + C y + 1 25. - s s - 1 d-2 + s s - 1 d-1 + tan-1 s + C -1 27. 2 + ln (u2 + 2u + 2) - tan-1 s u + 1 d + C u + 2u + 2 x - 1 29. x 2 + ln ` x ` + C 1 31. 9x + 2 ln x + x + 7 ln x - 1 + C y2 et + 1 1 33. 35. ln a t - ln y + ln s 1 + y 2 d + C b + C 2 2 e + 2 sin y - 2 1 37. ln ` ` + C 5 sin y + 3 s tan-1 2x d2 6 39. - 3 ln x - 2 + + C 4 x - 2 6t 41. x = ln t - 2 - ln t - 1 + ln 2 43. x = - 1 t + 2 45. 3p ln 25 47. 1.10 1000e 4t 49. (a) x = (b) 1.55 gn 499 + e 4t 22 51. (a) (c) Alan 0.003ten kktr. - p (b) %0.04 7 1.
9.
24x 2 - 49 2x 1 ln ` + ` + C 7 7 2 2y 2 - 49 y - sec-1 a b R + C 7 7 13. 2x 2 - 1 + C x
11. 7 B 15.
- 2 24 - w 2 1 2 s x + 4 d3>2 - 4 2x 2 + 4 + C + C 17. w 3 x + C 19. 4 23 - 4p> 3 21. 2x 2 - 1 5 4x 1 21 - x 2 + C 23. - a 25. 2 tan-1 2x + + C b x 5 s 4x 2 + 1 d 27. y 1 a b + C 3 21 - y 2 33. sec-1 x + C
3
31. p> 6
29. ln 9 - ln A 1 + 210 B 35. 2x 2 - 1 + C
37. y = 2 B 39. y = 43.
2x 2 - 4 x - sec-1 a b R 2 2 41. 3p> 4 47. ` + C 23p 9
3p 3 x tan-1 a b 2 2 8
2 + C 1 - tan s x> 2 d 1 22 ln `
45. 1
49.
51. ln `
1 + tan s u> 2 d ` + C 1 - tan s u> 2 d
tan s t> 2 d + 1 + 22
tan s t> 2 d + 1 - 22
Blm 8.6, Sayfa 600603

x - 3 b + C 3 A 23 2s x - 2 d 3. 2x - 2 a + 4b + C 3 1. 2 5. 7. s 2x - 3 d3>2s x + 1 d + C 5 atan-1
Blm 8.4, Sayfa 585586
1. 8> 15 3. 4> 3 5. 16> 35 7. 3p 9. p 11. 2 13. 1 15. 4 17. 2 19. 2 ln A 1 + 22 B 21. 22 23. 2 23 + ln A 2 + 23 B 25. 4> 3 27. 4> 3 4 29. 2s 1 - ln 2 d 31. - ln 23 33. - 6> 5 35. p 3 37. 0
2
29 - 4x - 3 - 29 - 4x 2 ` + C - ln ` x 3 29 - 4x + 3 s x + 2 ds 2x - 6 d 24x - x 2 x - 2 9. + 4 sin-1 a b + C 6 2 11. 1 27 ln ` 27 + 27 + x 2 ` + C x
39.
3 2p a A 9 2 4 + 1 B 3>2 - 1 b
43. p > 2
27
41. ln A 1 + 22 B
2 + 24 - x 2 ` + C x p 25 -1 p 15. 225 - p 2 + sin + C 5 2 2 13. 24 - x 2 - 2 ln `
Blm 8: Cevaplar 17. 2 sin-1 19. 21. 23. 25. 1 r - r 24 - r 2 + C 2 2 p 1 1 - tan-1 c tan a - u b d + C 3 3 4 e 2t s 2 cos 3t + 3 sin 3t d + C 13 x2 1 1 cos-1 s x d + sin-1 s x d - x 21 - x 2 + C 2 4 4 s + 3 s 1 + ln ` ` + C 108 s - 3 18s 9 - s 2 d
C-41
27. 29. 31. 33. 37. 39.
24x + 9 24x + 9 - 3 2 ` + C + ln ` x 3 24x + 9 + 3 3t - 4 + C 2 23t - 4 - 4 tan-1 A 4 x2 x3 1 tan-1 x + ln s 1 + x 2 d + C 3 6 6 sin s 7t> 2 d sin s 9t> 2 d cos 5x cos x 35. 8 c + C d + C 7 10 2 9 6 6 sin s u> 12 d + sin s 7u> 12 d + C 7 x 1 1 ln (x 2 + 1) + + tan-1 x + C 2 2 2s 1 + x 2 d 1 1 b sin-1 2x + 2x - x 2 + C 2 2 1 + 21 - sin2 t ` + C sin t
83. 22 + ln A 22 + 1 B 85. p> 3 1 1 1 4 87. sinh 3x cosh 3x sinh2 3x cosh 3x + cosh 3x + C 120 90 45 2x x2 2 89. sinh 3x cosh 3x + sinh 3x + C 3 9 27 7 sech x 91. 101. 2p 23 + p 22 ln ( 22 + 23) + C 7 103. x = 4> 3, y = ln 22 105. 7.62 107. p> 8 111. p> 4
x 22x xpx px 2 x2x 2x 79. c d + C + C 2 ln 2 ln 2 ln 2 ln p s ln 2 d s ln p d2 1 81. [sec s e t - 1 d tan s e t - 1 d + ln sec s e t - 1 d 2 + tan s e t - 1 d ] + C 77.
Blm 8.7, Sayfa 613619

1. I: (a) 1.5, 0 (b) 1.5, 0 (c) %0 II: (a) 1.5, 0 (b) 1.5, 0 (c) %0 3. I: (a) 2.75, 0.08 (b) 2.67, 0.08 (c) 0.0312 L 3% II: (a) 2.67, 0 (b) 2.67, 0 (c) %0 5. I: (a) 6.25, 0.5 (b) 6, 0.25 (c) 0.0417 L 4% II: (a) 6, 0 (b) 6, 0 (c) 0% 7. I: (a) 0.509, 0.03125 (b) 0.5, 0.009 (c) 0.018 L 2% II: (a) 0.5, 0.002604 (b) 0.5, 0.0004 (c) 0% 9. I: (a) 1.8961, 0.161 (b) 2, 0.1039 (c) 0.052 L 5% II: (a) 2.0045, 0.0066 (b) 2, 0.00454 (c) 0% 11. (a) 0.31929 (b) 0.32812 (c) 1> 3, 0.01404, 0.00521 13. (a) 1.95643 (b) 2.00421 (c) 2, 0.04357, - 0.00421 15. (a) 1 (b) 2 17. (a) 116 (b) 2 19. (a) 283 (b) 2 21. (a) 71 (b) 10 23. (a) 76 (b) 12 25. (a) 82 (b) 8 27. 15,990 ft3 29. 5166.346 ft L 0.9785 mil 31. L 10.63 ft 33. (a) L 0.00021 (b) L 1.37079 (c) L 0.015% 35. (a) 3.11571 (b) 0.02588 (c) M = 3.11 ile ET s p3> 1200 ds 3.11 d 6 0.081 buluruz. 39. 1.08943 41. 0.82812 43. (a) T10 L 1.983523538, T100 L 1.999835504, T1000 L 1.999998355 (b) n ET = 2 - Tn 10 100 1000 0.016476462 = 1.6476462 * 10 -2 1.64496 * 10 -4 1.645 * 10 -6
41. ax -
43. sin-1 2x - 2x - x 2 + C 45. 21 - sin2 t - ln `
47. ln ln y + 23 + s ln y d2 + C 49. ln 3r + 29r 2 - 1 + C 51. x cos-1 2x + 53. 55. 57. 61. 1 -1 1 sin 2x - 2x 2 2 2 sin2 2x cos 2x sin4 2x cos 2x 10 15 3 cos 2pt sin 2pt cos3 2pt sin 2pt + p p 2 3 2 3 sin 2u cos 2u sin 2u 59. + + C 10 15 tan2 2x - 2 ln sec 2x + C x2 + C 4 cos 2x + C 15 + 3t + C 2 3 tan t + C 3
1 3 cot t + cot t + t d + C 3 s sec px ds tan px d 1 65. + p ln sec px + tan px + C p 63. 8 csec2 3x tan 3x 2 + tan 3x + C 3 3 - csc3 x cot x 3 csc x cot x 3 69. - ln csc x + cot x + C 4 8 8 x2 e 3x 71. 4x 4s ln x d2 - 2x 4s ln x d + 73. s 3x - 1 d + C + C 2 9 x 75. 2x 3e x>2 - 12x 2e x>2 + 96e x>2 a - 1 b + C 2 67.
(c) E10n L 10 -2 En (d) b - a = p, h 2 = p2 ,M = 1 n2 2 p p p3 En 12 a 2 b = n 12n 2 3 p = 10 -2 En E10n 12s 10n d2
C-42
Blm 8: Cevaplar 77. (a)

0.4 0.3 0.2 0.1 x 3 2 1 0 1 2 3 x y
45. (a) s x d = 2 cos s x 2 d - 4x 2 sin s x 2 d (b) y = 4x2 sin(x2) + 2 cos(x2)

y
(c) Grafik, 1 x 1 iin 3 (x) 2 olduunu gsterir. 1 - s - 1d x 2 (d) ET s x 2 ds 3 d = 12 2 0.12 x 2 (e) ET (f) n 20 6 0.01 2 2 47. (a) 2.3, 1.6, 1.5, 2.1, 3.2, 4.8, 7.0, 9.3, 10.7, 10.7, 9.3, 6.4, 3.2 6 1 (b) (c) < 34.7 in3 s Cs y dd2 dy 4p L 0 (d) V L 34.79 in.3 Simpson Kuralndan V < 34.79 in3 Simpson Kuralnn tahmini, Yamuk Kuralnn tahmininden daha iyi olmaldr. Simpson Kural tahminindeki hata x4 = 0.0625 ile orantldr. Oysa, Yamuk Kuralnn tahminindeki hata, x = 0.5 in iken daha byk bir say olan x2 = 0.25 ile orantldr. 49. (a) L 5.870 (b) ET 0.0032 51. 21.07 in 53. 14.4 55. 54.9
(b) L 0.683, L 0.954, L 0.997 81. Iraksar 83. Yaknsar 85. Yaknsar
87. Iraksar

1. 5. 9. 13. 17. 23.
s 2x + 1 d5>2 s 2x + 1 d3>2 1 3. s 4x 2 - 9 d3>2 + C + C 12 10 6 28x 2 + 1 1 7. ln s 25 + y 2 d + C + C 8 2 - 29 - 4t 4 9 5>3 11. sz + 1 d5>3 + C + C 8 25 1 1 15. - ln 3 + 4 cos t + C + C 4 2s 1 - cos 2u d 1 2x - 1 1 19. - cos3 s e u d + C 21. - e cos 2x + C + C 2 3 ln 2 -1 25. ln 2 + tan x + C ln ln y + C 29. 1 -1 3t sin a b + C 3 4 + C - 2 b + C 2 + C
27. sin-1 s 2x d + C
Blm 8.8, Sayfa 631633

1. p> 2 3. 2 15. 25. 35. 43. 51. 59. 65. 67. 75.
y 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 5 10 15 sin t dt Si(x) = t L 0
x
7. p> 2 9. ln 3 11. ln 4 13. 0 p 21. - 1 23. 1 23 17. p 19. ln a1 + b 2 33. ln 2 - 1/4 27. p> 2 29. p> 3 31. 6 Iraksar 37. Yaknsar 39. Yaknsar 41. Yaknsar Iraksar 45. Yaknsar 47. Yaknsar 49. Iraksar Yaknsar 53. Yaknsar 55. Iraksar 57. Yaknsar Iraksar 61. Yaknsar 63. Yaknsar (a) p 6 1 iken yaknsar (b) p 7 1 iken yaknsar 1 69. 2p 71. ln 2 73. (b) L 0.88621 (a) 5. 6
y 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 0.2 20 25 x 5 10 15 20 25 t y = sin t t
5x 1 sec-1 ` ` 5 4 y x - 2 1 35. sin-1 a 37. tan-1 a b + C 2 2 sin 2x x 39. sec-1 x - 1 + C 41. 2 4 u u 2 43. cos3 a b - 2 cos a b + C 3 2 2 31. 33. 45.
t 1 tan-1 a b + C 3 3
tan2 s 2t d 1 - ln sec 2t + C 4 2 1 47. - ln csc s 2x d + cot s 2x d + C 49. ln 22 2 x 53. 2 22 55. x - 2 tan-1 a b + C 2 57. x + x 2 + 2 ln 2x - 1 + C y 1 59. ln s y 2 + 4 d - tan-1 a b + C 2 2
51. 2
(b) p> 2
t 61. - 24 - t 2 + 2 sin-1 a b + C 63. x - tan x + sec x + C 2 1 65. - ln sec s 5 - 3x d + tan s 5 - 3x d + C 3 x 67. 4 ln ` sin a b ` + C 4 69. - 2
A 21 - x B 3
3
A 21 - x B 5
5
+ C
Blm 8: Cevaplar 1 A z 2z 2 + 1 + ln z + 2z 2 + 1 B + C 2 - 21 - x 2 73. ln y + 225 + y 2 + C 75. + C x 71. 77. x 21 - x sin x + C 2 2

-1 2
C-43
163. 165. 167. 171. 175.
79. ln `
2x - 9 x + ` + C 3 3
2
81. 2w 2 - 1 - sec-1s w d + C 83. s x + 1 ds ln s x + 1 dd - s x + 1 d + C 1 85. x tan-1 s 3x d - ln s 1 + 9x 2 d + C 6 87. s x + 1 d2e x - 2s x + 1 de x + 2e x + C 2e x sin 2x e x cos 2x + + C 89. 5 5 91. 2 ln x - 2 - ln x - 1 + C 1 93. ln x - ln x + 1 + + C x + 1 cos u - 1 1 95. - ln ` ` + C 3 cos u + 2 1 97. 4 ln x - ln s x 2 + 1 d + 4 tan-1 x + C 2 s y - 2 d5s y + 2 d 1 99. ln ` ` + C 16 y6 23 t 1 101. tan-1 t tan-1 + C 2 6 23 x2 2 4 103. + ln x + 2 + ln x - 1 + C 2 3 3 3 9 x2 105. - ln x + 3 + ln x + 1 + C 2 2 2 2x + 1 - 1 1 107. ln ` 109. ln 1 - e -s + C ` + C 3 2x + 1 + 1 111. - 216 - y + C
2
u sin (2u + 1) cos (2u + 1) + + C 2 4 2 x 1 + 2x + 3 ln x - 1 + C 2 x - 1 - cos (2 2x) + C 169. - ln csc (2y) + cot (2y) + C 1 2 tan x + C 173. - 24 - (r + 2) 2 + C 2 22 1 sec2 u + C 177. 4 2 ( 22 - x) 3 - 2 22 - x b + C 3 181. tan-1 ( y - 1) + C
179. 2 a 183. 185. 187. 191. 197. 203. 207. 211. 213. 217.
1 ln sec u3 + C 3 1 1 z 1 1 1 ln z - c ln (z 2 + 4) + tan-1 Q R d + C 4 4z 4 2 2 2 1 1 189. ln sin u - ln (1 + sin2 u) + C - 29 - 4t 2 + C 4 2 u + 2 ln sec 2y + C ` + C 193. - u ln ` 195. x + C u - 2 cos x t 199. ln (1 + e ) + C 201. 1> 4 + C 2 2 3>2 ln ln sin y + C 205. x + C 3 273u + 1 1 1 209. a - tan-1 cos (5t) + C b + C 5 3 ln 27 2 2r - 2 ln (1 + 2r) + C y 7m 2 2 215. 4 sec-1 a b + C ln ` ` + y - 2 + C y + 2 2 y 28 - 1 6 219. p (3b - a) + 2 2

1. xs sin-1 x d2 + 2s sin-1 x d 21 - x 2 - 2x + C x 21 - x 2 - sin-1 x x 2 sin-1 x + + C 2 4 ln sec 2u + tan 2u + 2u 5. + C 4 1 7. aln A t - 21 - t 2 B - sin-1 t b + C 2 3. x 2 + 2x + 2 1 1 ` + s tan-1 s x + 1 d + tan-1 s x - 1 dd + C ln ` 2 16 8 x - 2x + 2 11. 0 13. lns 4 d - 1 15. 1 17. 32p> 35 19. 2p 21. (a) p (b) ps 2e - 5 d 9. 23. (b) p a 8s ln 2 d2 16s ln 2 d 16 + b 3 9 27 25. a e2 + 1 e - 2 , b 4 2
115. ln 119. 123. 127. 133. 135. 145. 151. 153.
29 - x 2 cos5 x cos7 x tan5 x 121. + + C + C 5 7 5 cos u cos 11u 125. 4 21 - cos s t> 2 d + C + C 2 22 En az 16 129. T = p, S = p 131. 25F (a) <2.42 galon (b) <24.83 mil@galon 139. ln 3 141. 2 143. p> 6 p> 2 137. 6 Iraksar 147. Iraksar 149. Yaknsar 2x 3>2 - x + 2 2x - 2 ln ( 2x + 1) + C 3 2 2x x 1 ` - a b + C ln ` 2 2x 2 + 1 2x 2 + 1
+ C
1 113. - ln 4 - x 2 + C 2 x + 3 1 117. ln ` ` + C 6 x - 3
27. 21 + e 2 - ln a 29. 6
155. sin-1 (x + 1) + C 157. ln u + 21 + u 2 + C 159. - 2 cot x - ln csc x + cot x + csc x + C 161. 3 + y y 1 1 ln ` ` + tan-1 + C 12 3 - y 6 3
21 + e 2 1 + e b - 22 + ln A 1 + 22 B e 33. (b) 1
31. y = 2x, 0 x 4 1 1 ln 2 37. a = , 39. 6 p 1 2 4 2
C-44
41.
Blm 9: Cevaplar dy 4y , = 10 100 + t dt y = 2s 100 + t d 47. x ln s ax d - x + C (e) ? ???????????? ?
e 2x s 3 sin 3x + 2 cos 3x d + C 13 cos x sin 3x - 3 sin x cos 3x 43. + C 8 ax e s a sin bx - b cos bx d + C 45. 2 a + b2
(d)
ys 0 d = 50,
150 4 t b a1 + 100
188.6 ????? ? ? ?????? ?????? = ????????? ????? ????? ???? 125
BLM 9
Blm 9.1, Sayfa 648650
2 3>2 y - x1>2 = C 11. e y - e x = C 3 13. - x + 2 tan 2y = C 15. e -y + 2e 2x = C 17. y = sins x 2 + C d 19. (d) 21. (a) 23. 25. y 9.
L 27. y(27.8) < 14.8 lb, t < 27.8 dak 29. t = ln 2 sec sn R V V V V -3 -3 31. (a) i = - e = s 1 - e d L 0.95 amp R R R R 1 3 -3 33. y = 35. y = 1 + Cx 1 + Ce -x
(b) %86
Blm 9.3, Sayfa 664665

tam d = 1. y s exact 3. 5. 7. 9. 11. x 4 - x , y1 = - 0.25, y2 = 0.3, y3 = 0.75 2 tam d = 3e xsx + 2d, y1 = 4.2, y2 = 6.216, y3 = 9.697 y s exact 2 tam d = e x + 1, y1 = 2.0, y2 = 2.0202, y3 = 2.0618 y s exact y L 2.48832 , tam deer e dir y L - 0.2272 , tam deer 1> A 1 - 2 25 B L - 0.2880dir. z 1 4.2 6.81984 11.89262 y-yaklak 3 4.608 7.623475 13.56369 y-tam 3 4.658122 7.835089 14.27646 Hata 0 0.050122 0.211614 0.712777
27.
y
29.
y
x 0 0.2 0.4 0.6

x
4 3 2 1 4 3 2 1 1 2 3 4 1 2 3 4
x
4 3 2 1 4 3 2 1 1 2 3 4 1 2 3 4
Blm 9.2, Sayfa 657659

1. y = 5. 9. 11. 13. 15. 19. 23. 25. ex + C C - cos x , x 7 0 x , x 7 0 3. y = x3 C 1 1 x>2 1 y = - x + 2 , x 7 0 7. y = xe + Ce x>2 2 2 x y = xs ln x d2 + Cx C t t3 + s = 3s t - 1 d4 s t - 1 d4 s t - 1 d4 r = s csc u ds ln sec u + C d, 0 6 u 6 p> 2 3 p 1 1 17. y = - cos u + y = - e -2t u 2 2 2u 2 2 ex 21. y = y0 e k t y = 6e x x + 1 (b) doru, fakat (a) deil (a) 10 lb> dak (b) (100 + t) galon y (c) 4 a b lb> dak min 100 + t
13. Euler yntemi y < 3.45835 y L 3.45835 ; verir; tam zm y = 1 + e < 3.71828 dir 15. y < 1.5000; tam deer 1.5275dir. 1 17. (a) y = 2 , ys 3 d = - 0.2 x - 2x + 2 (b) 0.1851, hata < 0.0149 (c) 0.1929, hata < 0.0071 (d) 0.1965, hata < 0.0035 1 19. Tam zm y = 2 ,dir, dolaysyla y(3) = 0.2. x - 2x + 2 Yaklam bulmak iin, x0 = 2 ve y0 = 1@2 balang koullar ile zn = yn - 1 + 2yn
- 1 (xn - 1
- 1) dx ve
yn = yn - 1 + s yn 2 - 1 s xn - 1 - 1 d + zn 2 s xn 2 - 1 dd dx olsun. (a)dan (d)ye kadar, belirtildii gibi, bir hesap makinesi veya BCS kullann. (a) 0.2024, hata < 0.0024 (b) 0.2005, hata < 0.0005 (c) 0.2001, hata < 0.0001 (d) Her defasnda adm bykl ikiye blnr, hata, en byk adm byklnn yaklak drtte birine indirgenir.
Blm 9.4, Sayfa 671672

1. y = s y + 2 ds y - 3 d (a) y = 2 ve kararl olmayan denge deeri y = 3 tr.
Blm 9: Cevaplar (b) y = 2s y + 2 d ay y' > 0 4 y'' < 0 2 y'' > 0 0
C-45
1 b s y - 3d 2
y' < 0 2 y'' < 0 y' > 0 4 y'' > 0 y
7. y = s y - 1 ds y - 2 ds y - 3 d (a) y = 1 ve y = 3 kararl olmayan denge deerleridir, y = 2 bir kararl denge deeridir. (b) y = s 3y 2 - 12y + 11 ds y - 1 ds y - 2 ds y - 3 d = s y - 1 d ay y' < 0
6 - 23 6 + 23 b s y - 2 d ay b s y - 3d 3 3
y' > 0 1 2 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0 y' < 0 3 y'' < 0 y' > 0 4 y'' > 0 y
0.5
(c)
4 2 y = 1/2 0.5 2
y y' > 0, y'' > 0 y' < 0, y'' < 0 0.5 1 1.5 x 0
y'' < 0
6 3 1.42 3
6 + 3 2.58 3
y' < 0, y'' > 0 y' > 0, y'' < 0
(c)
4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5
3. y = y - y = s y + 1 d y s y - 1 d (a) y = 1 ve y = 1 kararl olmayan denge deerleridir, y = 0 bir kararl denge deeridir. (b) y = s 3y 2 - 1 dy = 3s y + 1 d A y + 1> 23 B y A y - 1> 23 B s y - 1d
y' < 0 1.5 y'' < 0 1 y' > 0 y' < 0 y' > 0 y 0.5 0 0.5 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 1 3 1 3 1.5 y'' > 0
y' > 0, y'' > 0 y' < 0, y'' < 0 y' < 0, y'' > 0 y' > 0, y'' < 0 y' > 0, y'' > 0 y' < 0, y'' < 0 x 1 2 3
9.
dP = 1 - 2Pnin P = 1@2de bir kararl dengesi vardr; dt 2 d P dP = 2 = 2(1 2 P ) dt dt 2

P 1.5
(c)
1.5
y' > 0, y'' > 0 y' < 0, y'' < 0 0.5 y' < 0, y'' > 0 0.5 0.5 0.5 1 1.5 2 2.5 y' > 0, y'' < 0 y' > 0, y'' > 0 y' < 0, y'' < 0 1.5 x
1 P' < 0, P'' > 0 0.5 P' > 0, P'' < 0 0.25 0.5 0.5 0.75 1 1.25 1.5 1.75 t
11.
5. y = 2y, y 7 0 (a) Denge deerleri yok. 1 (b) y = 2

y' > 0 y 0 1 2 y'' > 0 3 4
dP = 2Ps P - 3 dn P = 0da bir kararl dengesi ve P = 3te dt kararl olmayan bir dengesi vardr; dP d 2P P = 3; 2 = 2s 2P - 3 d = 4Ps 2P - 3 ds P - 3 d dt dt
P' > 0 1 0.5 P'' < 0 0 0.5 1 P'' > 0 P' < 0 1.5 2 2.5 P'' < 0 3 P' > 0 3.5 4 P'' > 0 P
(c)
17.5 15 12.5 10 7.5 5 2.5 2
p y' > 0 y'' > 0 4 3 2 1 0.1 1 2 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 P' > 0, P'' > 0 P' < 0, P'' < 0 P' < 0, P'' > 0 t 0.7 P' > 0, P'' < 0
C-46
Blm 9: Cevaplar
13. Felaketten nce, nfus logistik bir byme sergiler ve P(t) deeri kararl denge M0a doru artar. Felaketren sonra, nfus lojistik olarak azalr ve P(t) deeri yeni kararl denge M1a doru azalr
Felaketten sonra P P Felaketten nce
Blm 9.5, Sayfa 680681

3. ss t d = 4.91s 1 - e -s22.36>39.92dt d 150 5. (a) Ps t d = 1 + 24e -0.225t (b) Yaklak 17.21 hafta; 21.28 hafta 8 * 10 7 7. (a) ys t d = Q ys 1 d L 2.69671 * 10 7 kg 1 + 4e -0.71t (b) t < 1.95253 yl 400 9. (a) y = 2e t - 1 (b) ys t d = 1 + 199e -200t P0 1 11. (a) Ps t d = (b) t = da dikey asimptot 1 - kP0 t kP0 13. x 2 + y 2 = C
y
1. (a) 168.5 m
(b) 41.13 sn
M0 Pc M1 tfelaket t tfelaket t
15.
k dy = g - m y2, dt dy Denge: = g dt d 2y Konkavlk: 2 = dt (a) dy >0

0 dt d 2y <0 dt 2
g, k, m 7 0 ve ys t d 0 mg k 2 my = 0Qy = A k dy k k k - 2 am y b = - 2 a m y b ag - m y 2 b dt
dy <0 dt d 2y >0 dt 2 v
mg yeq = k
(b)
mg k
1 1 15. ln y - y 2 = x 2 + C 2 2
y
(c)
son
160 = 178.9? ????? ? ????? ????? 0.005
dy 1 17. F = Fp - Fr; ma = 50 - 5 y ; = m s 50 - 5 y d . Maksidt dy mum hz = 0 veya y = 10 ft@sn iken ortaya kar. dt 19. Faz dorusu:
di >0 dt d 2i <0 dt 2 ieq = V R di <0 dt d 2i >0 dt 2 i
kx 2 + y 2 = 1
17. y = ; 22x + C
y
anahtar t = 0 da kapatlrsa i(0) = 0 ve zmn grafii aadaki gibi gzkr:

i V R
V t t (t) q , is :iken d : iikararl . steadydurum state = R
Blm 10: Cevaplar
C-47

1. y = atan-1 a 5. 7. 11. 15. 21. 25. 29. x + C bb 3. y 2 = sin-1 s 2 tan x + C d 2 4 2 y = - ln aC - s x - 2 d5>2 - s x - 2 d3>2 b 5 3 tan y = - x sin x - cos x + C 9. s y + 1 de -y = - ln x + C 4 x - 1 x x>2 13. y = y = C x e + Ce x>2 4 x 2 - 2x + C e -x + C 17. y = 19. xy + y 3 = C y = 2 1 + ex 2x 2x 3 + 3x 2 + 6 y = - 2 + lns 2 - e -x d 23. y = 6s x + 1 d2 1 -x3 y = s 1 - 4e d 27. y = 4x - 4 2x + 1 3 y = e -x s 3x 3 - 3x 2 d x 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 31. 33. y(3) L 0.9063 35. (a) y 0 0.1000 0.2095 0.3285 0.4568 0.5946 0.7418 0.8986 1.0649 1.2411 1.4273 x 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2.0 y 1.6241 1.8319 2.0513 2.2832 2.5285 2.7884 3.0643 3.3579 3.6709 4.0057
2
1 2 3 1 x - ; y(2) L 0.4 ; tam deer dir. 2 2 2 2 tam d = - e sx - 1d>2; y(2) L - 3.4192 ; tam deer 39. ys exact 3@2 e < 4.4817dir. 41. (a) y = 1 kararl ve y = 1 kararszdr. d 2y dy (b) = 2y = 2ys y 2 - 1 d 2 dx dx 37. ys exact tam d =
y = 1 dy >0 dx d 2y <0 dx2 dy <0 dx dy <0 dx y=1 dy >0 dx d 2y >0 dx2
d 2y d 2y >0 <0 dx2 dx2 y=0
(c)
2 1
0 1 2
0.5
1.5
2.5
1. (a) y = c + s y0 - c de -k sA>V dt (b) Kararl durum zm : yq = c 3. %0.179
BLM 10
Blm 10.1, Sayfa 693697
1. y 2 = 8x, Fs 2, 0 d , dorultman: x = - 2 3. x 2 = - 6y, Fs 0, - 3> 2 d , dorultman: y = 3> 2 y2 x2 5. = 1, F A ; 213, 0 B , V s ; 2, 0 d , 4 9 3 asimptotlar: y = ; x 2 x2 7. + y 2 = 1, F s ; 1, 0 d, V A ; 22, 0 B 2 9. 11.
y y 2 = 12 x x = 3 3 x 2 2 3 0 F(3, 0) 0 F(0, 2) x 2 = 8y x y=2 y
[0.2, 4.5] by [2.5, 0.5]
(b) ydeerleri ok hzl azaldndan ve hesap makinemiz x 1 iin hesaplamay kontrol edemediinden kk bir x-deerleri aral setiimize dikkat edin. (Analitik zm y = 2 + ln(2 ex) olduundan ve x = ln 2 < 0.69de bir asimptotu bulunduundan bu byledir. Akas, Euler yaklamlar, x 0.7 iin yanl olurlar.
[1, 0.2] by [10, 2]
C-48
13.
Blm 10: Cevaplar 15.

y y = 4x2 x = 3 y 2 1 4 1 F 0, 16 1 F ,0 12 0 1/4 1 dorultman y = 16 x 1 6 0 1 12 1 6 y
29. Asimptotlar: y = ; x
y2 x2 =1 8 8 F1
x=
1 12 22 x
F2
17.
y y2 + =1 25 16 x2
19.
y 2 1 F1 y2 x2 + =1 2
31. Asimptotlar: y = ; 2x
y
2 x2 y =1 2 8
F1 10
F2 10 x
F1 5 3 0
F2 3 5 x 0 1 x
1 4
F2
33. Asimptotlar: y = ; 23.
x 2
10
y F1 y2 x2 =1 2 8
21.
y 3 1 F1 x x2 y2 + =1 2 3
y
2 x2 y + =1 9 6
2 x
0 1 F2
F1 3 0
F2 3 3 x 10 F2
y x2 + = 1 4 2 27. Asimptotlar: y = ; x 25.
y2 x2 = 1 9 16 39. (a) Tepe noktas: s 1, - 2 d ; odak: s 3, - 2 d ; dorultman: x = - 1 (b) y 35. y 2 - x 2 = 1 37.

( y + 2) 2 = 8( x 1) x F(3, 2) V (1, 2) 4 x
2 0 x2 y2 = 1 2 1 2 3
F1 2
F2 2
Blm 10: Cevaplar 41. (a) Odaklar: A 4 ; 27, 3 B ; Tepe noktalar: (8, 3) ve (0, 3); merkez: (4, 3) (b) y
(x 4) 2 ( y 3) 2 + =1 16 9 F1(4 7, 3) C (4, 3) (0, 3) F1(4 + 7, 3) 0 4 8 x (8, 3)
C-49
V(0, 2); asimptotlar: (y 2) = (x 1) s y - 3 d2 x2 67. Hiperbol: = 1, Cs 0, 3 d, Fs 0, 6 d ve 6 3 Fs 0, 0 d, V A 0, 26 + 3 B ve V A 0, - 26 + 3 B ; 69. asimptotlar: y = 22x + 3 veya y = - 22x + 3 asymptotes: 71. y y
4 3 2 1 3 2 1 0 1 2 3 4 9x 2 + 16 y 2 144 x 2 + 4y 2 4 4 3 2 1 and 4x 2 + 9y 2 36
65. Hiperbol: s x - 1 d2 - s y - 2 d2 = 1, Cs 1, 2 d, F A 1 + 22, 2 B ve F A 1 - 22, 2 B , V s 2, 2 d ve
43. (a) Merkez: (2, 0); odaklar: (7, 0) ve s - 3, 0 d ; Tepe noktalar: 3 (6, 0) ve s - 2, 0 d ; asimptotlar: y = ; s x - 2 d 4 (b) y
3 y = (x 2) 4 (x 2) 16
2
1 2 3 4
4 3 2 1 0 1 2 3 4
1 2 3 4
y2 =1 9
73.
4 3 2 1 4 3 21 1
y=
3 (x 2) 4
4y 2 x 2 4 x 1 2 3 4
(3, 0) 0 (2, 0) 2
(7, 0) (6, 0)
2 3 4
45. s y + 3 d2 = 4s x + 2 d, V s - 2, - 3 d, F s - 1, - 3 d , dorultman: x = - 3 47. s x - 1 d2 = 8s y + 7 d, V s 1, - 7 d, F s 1, - 5 d, dorultman: y = 9 s y + 1 d2 s x + 2 d2 + = 1, F A - 2, ; 23 - 1 B , 49. 6 9 Vs - 2, ; 3 - 1 d, Cs - 2, - 1 d 51. s y - 3d sx - 2d + = 1, 3 2 V A ; 23 + 2, 3 B , C(2, 3) s y - 2 d2 s x - 2 d2 = 1, 5 4

2 2
77. 79. 81. 85.
3x 2 + 3y 2 - 7x - 7y + 4 = 0 s x + 2 d2 + s y - 1 d2 = 13 . Nokta emberin iindedir. (b) 1 : 1 83. Uzunluk = 2 2, genilik = 2, alan = 4 24p 87. s 0, 16> s 3p dd
Blm 10.2, Sayfa 701702
1. e = 3> 5, Fs ; 3, 0 d, x = ; 25> 3 3. e = 1> 22, Fs 0, ; 1 d, y = ; 2 5. e = 1> 23, Fs 0, ; 1 d, y = ; 3 7. e = 23> 3, F A ; 23, 0 B , x = ; 3 23 9.
F s 3, 3 d ve F s 1, 3 d,
y2 x2 + = 1 27 36
53.
C s 2, 2 d,
Fs 5, 2 d ve Fs - 1, 2 d,
25 sx - 2d 2 2 2 55. s y + 1 d - s x + 1 d = 1, C s - 1, - 1 d, F A - 1, 22 - 1 B ve F A - 1, - 22 - 1 B , V s - 1, 0 d ve Vs - 1, - 2 d; asimptotlar s y + 1 d = ; s x + 1 d 57. C s - 2, 0 d, a = 4 59. V s - 1, 1 d, Fs - 1, 0 d V s 4, 2 d ve V s 0, 2 d; asimptotlar asymptotes: : s y - 2d = ; 61. Elips: s x + 2 d2 + y 2 = 1, C s - 2, 0 d, F s 0, 0 d ve 5 Fs - 4, 0 d, V A 25 - 2, 0 B ve V A - 25 - 2, 0 B
y2 y2 25 x 2 x2 13. e = + = 1 , + = 1 4851 4900 3 9 4 2 2 y x 15. e = 1> 2, + = 1 64 48 2 s y - 4 d2 sx - 1d 19. + = 1, F A 1, 4 ; 25 B , e = 25> 3, 4 9 y = 4 ; A 9 25> 5 B 11. 21. a = 0, b = - 4, 23. e = 22, 25. e = 22, 27. e = 25, 29. e = 25,
2
F A ; 22, 0 B , Fs 0, ; 4 d,
c = 0,
x = ; 1> 22
e = 23> 2
F A ; 210, 0 B , F A 0, ; 210 B ,
y = ;2
x = ; 2> 210 y = ; 2> 210
63. Elips:
s x - 1 d2 + s y - 1 d2 = 1, C s 1, 1 d, F s 2, 1 d ve 2 Fs 0, 1 d, V A 22 + 1, 1 B ve V A - 22 + 1, 1 B
y2 x = 1 33. x 2 = 1 31. y 2 8 8 2 y2 y x2 = 1 37. e = 2, x 2 = 1 35. e = 22, 8 8 3
C-50
39.
Blm 10: Cevaplar 5.

y x2 y2 = 1 y = x 1 t=0 0 x
s y - 6 d2 s x - 1 d2 = 1 36 45
7.
y
Blm 10.3, Sayfa 707709

1. 9. 17. 21. 25. 27. 29. Hiperbol 3. Elips 5. Parabol 7. Parabol Hiperbol 11. Hiperbol 13. Elips 15. Elipse x 2 - y 2 = 4 , hyperbola 19. 4x 2 + 16y = 0 , parabol y 2 = 1 , paralel dorular 23. 2 22x 2 + 8 22y = 0 , parabol 4x 2 + 2y 2 = 19 , elips sin a = 1> 25, cos a = 2> 25 A = 0.88, B = 0.00, C = 3.10, D = 0.74, E = - 1.20, F = - 3, 0.88x 2 + 3.10y 2 + 0.74x - 1.20y - 3 = 0 , ellipse A = 0.00, B = 0.00, C = 5.00, D = 0, E = 0, F = - 5, 5.00y 2 - 5 = 0 or y = ; 1.00 , paralel dorular A = 5.05, B = 0.00, C = - 0.05, D = - 5.07, E = - 6.18, F = - 1, 5.05x 2 - 0.05y 2 - 5.07x - 6.18y - 1 = 0 , hiperbol y 2 y 2 x 2 x 2 (a) 2 + 2 = 1 (b) 2 - 2 = 1 b a a b 1 2 2 2 (c) x + y = a (d) y = - m x b 1 (e) y = - m x + m 2 2 (a) x - y = 2 (b) x 2 - y 2 = 2a 43. (a) Parabol (a) Hiperbol (b) y
y = 2 x + 3 4 3 y = 2 x 3 2 1 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 y= 2 x x1
t=0 0 1 1
9.
y
11.
y x2 y2 = 1 y = 4 x 2
31. 33.
t=0 t=2 2 x
t=0 1 0
35.
13. x = s a - b d cos u + b cos a y = s a - b d sin u - b sin a
a - b ub, b
37. 45.
a - b ub b 17. (1, 1)
15. x = a sin2 t tan t, y = a sin2 t
Blm 10.5, Sayfa 718719

x
1. a, e; b, g; c, h; d, f 3.
y 2, 2 x (2, 0) (2, 0) 2, 2
1 2 3 4
(c) y = - 2x - 3, y = - 2x + 3
Blm 10.4, Sayfa 712713

1.
y 5 x2 + y2 = 1
3.
y
2 x2 y + =1 16 25
(a) a2, (b) (c)
t= 0
t=0 x 1
t= 0
t=0 4
(d) 5. (a)
(e) (3, 0)
p p + 2np b ve a - 2, + s 2n + 1 dp b , n bir tamsay 2 2 s 2, 2np d ve s - 2, s 2n + 1 dp d, n bir tamsay 3p 3p a2, + 2np b ve a - 2, + s 2n + 1 dp b , 2 2 n bir tamsay s 2, s 2n + 1 dp d ve s - 2, 2np d, n bir tamsay (3, 0) (b) s - 3, 0 d (c) A - 1, 23 B (d) A 1, 23 B (f) A 1, 23 B (g) s - 3, 0 d (h)
A - 1, 23 B
Blm 10: Cevaplar 7.

2 y r=2
C-51
9.
y r1 x
Blm 10.6, Sayfa 725726

1. x-ekseni
y
3. y-axis
y
r = 1 + cos 1 1 0
r = 1 sin 1 x
11.
13.
3 0 6 r0 x 1 1
y = 3 1 r 3
3 0 2
5. y-ekseni
y 3
7. x-ekseni
y r = sin ( /2) 2 2
15.
17.
2 r0 =
y 2 r = 2 + sin 1 1 2 1 0 1 1 2 x x 2 2 1 x
r=1 0
9. x-ekseni, y-ekseni, orijin

y 1 3 4 4 0r1
y r 2 = cos
19.
21.
2 1 0 1 2
2 2 1r2
23. 25. 27. 29. 31. 33. 35. 37. 39. 41. 43. 45. 47. 53. 57. 61. 63.
23y + x = 4 49. r cos u = 7 51. u = p> 4 r = 2 or r = - 2 55. 4r 2 cos2 u + 9r 2 sin2 u = 36 r sin2 u = 4 cos u 59. r = 4 sin u r 2 = 6r cos u - 2r sin u - 6 s 0, u d , u herhangi bir a
x = 2, (2, 0)dan geen dikey doru y = 0, x-ekseni y = 4, (0, 4)ten geen yatay doru x + y = 1 , doru, m = - 1, b = 1 x 2 + y 2 = 1 , ember, C(0, 0), yarap 1 y - 2x = 5 , doru; m = 2, b = 5 y 2 = x , parabol, tepe noktas (0, 0), saa alr y = e x , doal eksponansiyel fonksiyonun grafii x + y = ; 1 , 1 eimli iki doru, y-kesim noktalar b = ; 1 s x + 2 d2 + y 2 = 4 , ember, Cs - 2, 0 d , yarap 2 x 2 + s y - 4 d2 = 16 , ember, C(0, 4), yarap 4 s x - 1 d2 + s y - 1 d2 = 2 , ember, C(1, 1), yarap 22
11. y-ekseni, x-ekseni, orijin

1
y r 2 = sin
13. x-ekseni, y-ekseni, orijin
15. Orijin
C-52
Blm 10: Cevaplar 31. (0, 0), s 1, p> 2 d, s 1, 3p> 2 d 35.
17. s - 1, p> 2 ddeki eim 1, s - 1, - p> 2 ddeki eim 1dir.

y 1, 2
33. (0, 0), A 23, p> 3 B , A - 23, - p> 3 B 37. s 1, p> 12 d, s 1, 5p> 12 d, s 1, 13p> 12 d, s 1, 17p> 12 d
r = 1 + cos
A 22, ; p> 6 B , A 22, ; 5p> 6 B

51. 2y = 2 26 9
43. (a)
1, 2
Blm 10.7, Sayfa 730731

1. 18p 3. p> 8 5. 2 7. p - 1 2 9. 5p - 8 23 p + 3 2
19. Eim s 1, p> 4 dte 1, s - 1, - p> 4 dte 1, s - 1, 3p> 4 dte 1, s 1, - 3p> 4 dte 1dir.
y 1, 4 1, 4
11. 3 23 - p 17. (a)
13.
15. 12p - 9 23
3 p 19. 19> 3 2 4 23. 3 A 22 + ln A 1 + 22 B B 29. p 22
r = sin 2
21. 8 3 p 25. 27. 2p + 8 8 5 31. 2p A 2 - 22 B 37. a a, 0 b 6
Blm 10.8, Sayfa 737739

3 1, 4 3 1, 4 y
21. (a)
(b)
3 2 r= 1 + cos 2 1 2 3 2 x
1. r cos s u - p> 6 d = 5, y = - 23x + 10 3. r cos s u - 4p> 3 d = 3, y = - A 23> 3 B x - 2 23 5. y = 2 - x 7. y = 9. p p r cos au - b = 3 11. r cos au + b = 5 4 2 17. C(2, 0), yarap = 2 r = 8 cos u 15. r = 2 22 sin u C(1, p), yarap = 1 21. s x - 6 d2 + y 2 = 36, r = 12 cos u x 2 + s y - 5 d2 = 25, r = 10 sin u s x + 1 d2 + y 2 = 1, r = - 2 cos u 29. r = 2> s 1 + cos u d x 2 + s y + 1> 2 d2 = 1> 4, r = - sin u r = 30> s 1 - 5 sin u d 33. r = 1> s 2 + cos u d r = 10> s 5 - sin u d 39. y y
x=1 2
1 , 0 2
A 23> 3 B x + 2 23
1 2
1 r = + sin 2
1 2
1 2 y 1 2
1 2
23. (a)
3 2
(b)
3 r = + cos 2 3 2
13. 19. 23. 25. 27. 31. 35. 37.
3 2 r= 3 sin 2
x = 5 5
5, 3
r=
r=
1 1 + cos x
25 10 5 cos (5, 0) x
1 0 1 1
5 , 0 3
1 2
5 2
2 5 2
3 2
25.
y r=2
27.
0 r 2 2 cos 2
41.
50 , 3 2
y y = 50 400 r= 16 + 8 sin
43.
y r= 8 2 2 sin x
r = 1 x 4 0 x
50, 3 2
2 0
50 , 3 3 2
2
2, 3 2
y = 4
Blm 10: Cevaplar 45.

y 0 r 2 cos 4 0 2 x 3 x2 0 7 x 2 1 1 2
C-53
5. e = 3> 4
7. e = 2
y
2 x2 y + =1 7 16
y = 3x y2 =1 3 x
57. (b)
Gezegen
Merkr Vens Dnya Mars Jpiter Satrn Urans Neptn Plto
Perihelyon
0.3075 AU 0.7184 AU 0.9833 AU 1.3817 AU 4.9512 AU 9.0210 AU 18.2977 AU 29.8135 AU 29.6549 AU
Aphelyon
0.4667 AU 0.7282 AU 1.0167 AU 1.6663 AU 5.4548 AU 10.0570 AU 20.0623 AU 30.3065 AU 49.2251 AU
3 4 y = 3x
9. (x 2)2 = 12(y 3), V(2, 3), F(2, 0); dorultman: y = 6 s y + 5 d2 s x + 3 d2 11. + = 1, Cs - 3, - 5 d, Vs - 3, 0 d ve 9 25 Vs - 3, - 10 d, Fs - 3, - 1 d ve Fs - 3, - 9 d 13. 8 Vs 2, 0 d,
A y - 2 22 B 2
59. (a) x 2 + s y - 2 d2 = 4, x = 23 (b)

r = 4 sin (23, /3) (3, 3) y
asimptot: y = 2x - 4 + 2 22 ve y = - 2x + 4 + 2 22 s x - 2 d2 - y 2 = 1, F A 2 ; 25, 0 B , 4 1 asimptot: y = ; s x - 2 d Vs 2 ; 2, 0 d, Cs 2, 0 d; asymptotes: 2 17. Parabol: s y - 1 d2 = - 16s x + 3 d, Vs - 3, 1 d, F(7, 1); dorultman: x = 1 s y - 2 d2 s x + 3 d2 19. Elips: + = 1, F A ; 27 - 3, 2 B , 16 9 Vs ; 4 - 3, 2 d, Cs - 3, 2 d 15. Hiperbol:
s x - 2 d2 = 1, C A 2, 2 22 B , V A 2, 4 22 B ve 2 F A 2, 210 + 2 22 B ve F A 2, - 210 + 2 22 B ; -
(2, /6) (3, 1) 0 x r = 3 sec
61. r = 4> s 1 + cos u d 63. (b) neler 2 in aralkl olmal. 65. r = 2a sin u (bir ember) 67. r cos s u - a d = p (bir doru)
21. ember: s x - 1 d2 + s y - 1 d2 = 2, Cs 1, 1 d,yarap radius = = 22 23. Elips 25. Hiperbol 27. Doru 29. Elips, 5x 2 + 3y 2 = 30 31. Hiperbol, y 2 - x 2 = 2 33. 35. y y
4y 2 4x 2 = 1 1 t=0 y = x2 1 t=

1.
1 y y=1 x 3 x= 4 0 x 2 = 4 y 2
3 , 0 4
3.
2
y y 2 = 3x
1 t=0 2 0 1 x 1 x 0 1 x
0 (0, 1)
37.
y 0 r 6 cos
39. (d)
41. (l)
43. (k)
45. (i) 47. (0, 0) 51. Grafikler akr
49. s 0, 0 d, s 1, ; p> 2 d 53. A 22, p> 4 B
C-54
55. y =
2
Ekler: Cevaplar
61. x + s y + 2 d = 4 63. A x - 22 B + y = 2 65. r = - 5 sin u 67. r = 3 cos u 69. 71. y y

2 2 2
3 2 2 r= 1 + cos (1, 0) 2 3 x (6, ) (2, ) 0
A 23> 3 B x - 4
57. x = 2
59. y = - 3> 2
19. x = s a + b d cos u - b cos a y = s a + b d sin u - b sin a
a + b ub, b
a + b ub b
6 r= 1 2 cos x
21. (a) r = e 2u 25. r =
(b)
2 4 75. r = 77. 9p> 2 1 + 2 cos u 2 + sin u 79. 2 + p> 4 81. 8 83. p - 3 85. A 2 - 22 B p 87. (a) 24p (b) 16p 73. r =

1.
y x
2 7 y = 2 2
33. e = 22> 3 35. Evet, bir parabol 8 2a 37. (a) r = (b) r = 3 cos u p 1 + cos au - b 4 3 (c) r = 1 + 2 sin u p p 43. p> 2 47. a2, ; b , 51. p> 2 53. p> 4 3 2 31. 1 107 mil
4 1 + 2 cos u
25 4p 32p - 4p 22 23. se - 1d 5 2 2 27. r = 29. (a) 120 2 + sin u
3. 3x 2 + 3y 2 - 8y + 4 = 0
EKLER
Ek E.5
1. (a) (14, 8) (b) s - 1, 8 d (c) s 0, - 5 d 3. (a) zyi reel eksene gre yanstarak (b) zyi sanal eksene gre yanstarak (c) zyi reel eksene gre yanstp, vektrn boyunu 1> z 2 ile arparak 5. (a) x2 + y2 = 4 emberinin zerindeki noktalar (b) x2 + y2 = 4 emberinin iindeki noktalar (c) x2 + y2 = 4 emberinin dndaki noktalar 7. 1 yarapl, merkezi (1, 0)daki bir emberin zerindeki noktalar 9. y = x dorusu zerindeki noktalar 11. 4e 2pi>3 13. 1e 2pi>3 15. cos4 u - 6 cos2 u sin2 u + sin4 u 19. 2i, - 23 - i, 23 - i 21. 17. 1, 23 1 i ; 2 2
x F(4, 0)
5. s 0, ; 1 d 7. (a) 11.
y x 2 + 4y 2 4 = 0 5 x2 y 2 1 = 0 x2 9 + y2 16 1 4
s y - 1d x2 = 1 16 48
(b)
16 ay + 25
3 b 4
2x 2 = 1 75
13.
y
26 26 22 22 i, i ; ; 2 2 2 2
1 0
23. 1 ; 23i, - 1 ; 23i
x 2 + y 2 25 = 0
15.
y 9 x 2 + 4y 2 36 = 0 3 4 x 2 + 9y 2 = 16
17.
y2 x 2 = 9 y
x 0 y2 + x 2 = 9 3
NDEKS
Not: italik saylar ekilleri tler tablolar; eler altrmalar gstermektedir. 70 Kural, 551e Abel, Niels, 299 Absis, 9 A(lar), eim as, 10, 11 dzlemler arasnda, 887, 887, 888e vektrler arasnda, 863, 863865, 870871e, 1063e A anlamas, 50 Ak aralk, 3 Ak blge, 970 Asal momentum, 963e Adm bykl, 603 Aa diyagram, Zincir kural ve, 997998, 1000, 1002 Arlk-younluu, 456 Ak, ember zerinden, 11571158, 1159e bulunmas, 1197, 11971198, 12121213 darya doru. Bkz. Darya doru ak dolam ve, 1159 dzlem eri zerinden, 11561158, 1157, 12251226e iin yzey integrali, 11871188 tanm, 1187 vektr alanlarnn, 1188, 1188 Ak integral(i)(leri), 1159e hz alanlar iin, 11551156 Ak, helis boyunca, 11551156 Akm dorular, tnel iinde suyun akm dorular, 1150, 1150 Ak younluu, 1170, 11701171, 1171 Akkan basnlar, 456461 Akkan kuvvet(i)(leri), 460461e, 463464e, 465e bulunmas, 458 iin integral, 457, 457458 sabit-derinlik forml, 456, 456 ve merkezler, 458, 458 Alan, yaklam, 325, 325328, 326 -a sonlu yaklamlar, 328t, 328 limiti, 339340 belirli integral hesaplamak iin, 353 belirli integral erilerinin altndaki, 349 Alan, yaklam(Devam) bulmak, 353e, 565, 727, 727728, 728 ters trev kullanarak, 363, 363, 364, 364 doru altnda, 350, 350 dnel yzeyin, 436447, 463e, 730, 730731 dzgn erinin, 1195 dzlemde, 725, 725727, 741e, 879e dzleme izdm paralel kenarnn, Ek-28, Ek-29 dzlemde snrl blgelerin, 1081, 10811083, 1082 eri altndaki, 373, 373 eriler arasnda, 379, 379381, 549e dnm, 376387 sadelemesi, 363, 363364 elipsin, 590, 590591, 1047e, 1136e kesien eriler arasnda, 380, 380381 pozitif fonksiyonun grafii altndaki, 349351 toplam, 363, 365e, 388389e, 384386e genin, 876, 879e ve uzunluk, kutupsal koordinatlarda, 726731 yamuun, 351, 351 Alan(lar), korunmal olmayan, 1166 sral, AP-10 Albert of Saxony, 551552e Alt aralk(lar), 340342, 341 Alterne Seri Teoremi, 797 Alterne seri testi, 787 Alterne seriler tahmin teoremi, 788, 816, 817 Anlk hz, 172 Anlk surat, 7475, 139 Araba hzlandrmak, takip, 216, 216217 Ara Deer zellii, 130131, 155, 155 Ara Deer Teoremi, 130131, 131, AP-10 Aralk(lar), mutlak deer ve, 6 ak, 5 kapal, 249250, 250, 253e, 342 tanm, 3 tipleri, 4t yaknsaklk, kuvvet serilerinin 799, 804e yar-ak, zerinde eksremum deerler, 267 Arama(lar), sral ve ikili, 514515 Arccosins, arcsins ieren zdelikler, 521, 521 Arccotanjant erisi, (ne) teet doru, 527 Archimet forml paraboln hacmi iin, 695e Archimet forml, paraboller iin, 366e Archimet prensibi, 1227e Archimet spiralleri, 742e Archimet, emberin evresi ve, 416, 417 Arcsins, arccosins ieren zdelikler, 521, 521 ve arccosins fonksiyonlar, 519521, 520 Arctanjant(lar), 828829 ve arctanjant fonksiyonlar, 522, 522524, 523 Argand diyagramlar, Ek-16Ek-17 Artm Teoremi, iki deikenler fonksiyonlar iin, 993, AP-25AP-27 Artmlar, 1012, 17e koordinat, 10, 10 Asal birim normal vektr N, 940 Asal birim normal vektr, 938, 938 Asal birim normal, 940 Asl kpr kablolar, 695e Asl planr uuu, 911, 911 Asimptot(lar), 118, 118120, 119, 120 dikey, 622626 eik, 111, 111 hiperboln, 691692, 692, 697e yatay, 109110, 109 Astroid, uzunluu, 419, 419 Astronomic birim, 698 a u integrali, 496497 a x, 495497, 500e Ay nfusu, modellemek, 677679, 677 Ayrlabilir denklemler, 645647, 648649e Balantllk, 131 basit, 11611162 Balon, ykselen, (dan) den paket, 311312 patlayan, yarap 219 ykselen, deiim hz ve, 215, 215216 Baraj, inaas, 456, 456 Basn-derinlik denklemi, 456 Basit harmonik hareket, 186, 186, 189e Baskn terimler, 120121 Balang deer problemleri, 315316e, 321e, 366e, 375376e, 389e, 391e, 490491, 494e, 532e, 580e, 591e, 832e, 841e birinci-mertebe, 643 birinci-mertebe lineer, 653654, 658e
-1
-2
ndeks
Birinci trev teoremi, 247 Birinci-mertebe balang deer problemi, 643 Birinci-mertebe diferansiyel denklemler. Bkz. Diferansiyel denklem(ler), birinci-mertebe Birinci-mertebe lineer balang deer problemi, 653654, 658e Birinci-mertebe lineer diferansiyel denklemler, 650657 Birleik faiz, 504505 Birleim, kmelerin, 3 Blge(ler) ak ve kapal, 970, 1099 Blm(ler), 39, 45e, AP-18 arpmlar ve, 163166 Blm kural, 187188 trev, 165166, 167 Bln [a,b]nin, 340 Bln Rnin 1068, 1068 Bln, normu, 1116 Bo kme, 3 Brachistochrone(lar), 711712, 712 BSTK kural, 50, 51 Burulma, 943945, 944, 950e bulmak, 948, 949e hesaplamas iin formller, 947 Buz pateni, 674 Byk-o notasyonu, 514, 515 Byme modeli, lojistik, 676, 676 Byme ve bozulma, stel, 502511 Byme, lojistik, 670 Byme oran(lar), karlatrmalar, 512513 fonksiyonlarn, 511, 511513, 512, 548549e bal, 511517, 675, 675t Cad Erisi, 212e Calculus, Temel Teoremi Bkz Calculusun Temel Teoremi Calculusun Temel Teoremi, 312, 356368, 358, 367e, 478, 915, 919e, 12191220 uygulamalar of, 359360 Cauchy Ortalama Deer Teoremi, 294, 294 Cauchy sklatrma test, 776 Cauchy-Schwartz eitsizlii, 872e Cavalieri prensibi, 398, 399, 406e Cebir, Temel, AP-29AP-30 Temel teoremi, AP-20AP-21 Cebir kurallar, 337, 338, 1012, 1014e Cebirin Temel Teoremi, AP-20AP-21 Cebirsel fonksiyonlar, 31 Cebirsel zellikler, 1 Cebirsel Sistemler, bilgisayar (BCS), 593, 598600, 741e uzayda yzey canlandrmak, 897 Clairaut teoremi, 991992 Cosines kural, 54 arpmlar, 39, 45e sins ve cosinsn, 585, 586e ve blmler, 163166 arpm kural, trev, 163165 genelletirilmi, 170e, 242e integral formda, 561565 arpm, 1in bir formu ile, 557558, 559e arpm, skaler, 856 arpma kural, sabit, 161, 161 ember(ler), 13, 13, 17e alan, 335e, Ek-39 birim, zerinde haraket, 935, 935 ap, alan dnm, 172 evre(leri) of, 416, 417, 418419, 732e deen, 241e, 939, 939 parabol iin, 939940, 940 dzlemde, 13 eimi, 206, 206207 erilii, 937 erilik, 939, 943e dzlemsel eriler iin, 939940 etrafnda dolam, 1156, 1225e ii ve d, 14, 14 -in kutupsal denklemler, 732, 732734, 733, 737e merkezi, 14 parametrik eriler ve, 196, 196 zerinde ak, 11571158, 1159e zerinde ekstemum deerler, 10441045, 1045 yarap, 14 embersel yaylar, 56 ereve(ler), grafik izimi, 5963 orba soutmak, 667671 zm erileri, 666667, 667 Dalma Kural, vektrel arpmlar iin, AP-22AP-23 Dallanma kural 282, 282283, 283 De Moivre Teoremi, Ek-19 Dedekind, Richard, 381, Ek-11 Deen ember, 939 parabol iin, 939940, 940 Deer(ler), 19 ekstremum. Bkz. Ekstremum deerler ortalama. Bkz. Ortalama deer(ler) tablosu, fonksiyonlarn, 23, 23 Deiim, deiimin yn, 1013 hassasiyeti, 179, 229231, 1022, 1022, 10251026e, 10611062e oran(lar), 139, 140e, 1065e anlk, 171 trev olarak, 171183 ve limitler, 7381, 90e tahmini, 1024, 10611062e stel, kural, 502503, 674675 ve ilikili oranlar, 213217 Deiim oranlar, ve limitler, 7381 ilikili, 213217 Deiken(ler), kstl, ile ksmi trevler, 10491054, 1053, 10621063e, 1064e bamsz, 19 bal, 19 kt, 965 fonksiyonlarn, 965975
Balang deer problemleri, (Devam) diferansiyel denklemler ve, 310 kuvvet serisi zmleri, 824827 seri zmleri, 824825 tanm, 310 Bataklk, kurutmak, 613, 613 Belirli integral(ler), uygulamalar, 396465 -de dnm(ler), 376387 eri altnda alan, 349 hesaplanmas, 383384e, 915 alan iin, 353 iin Ortalama Deer Teoremi, 356, 356357, 357, 361 ksmi integrasyon hesab, 565 kurallar, geometrik yorumu, 348 ispat, 348349 notasyonu ve varl, 344346 zellikleri, 346349 Sfr Uzunlukta Aralk Kural, 476 snrlar bulmak, 349 tanm, 344, 368 tahmin etmek, 827828 varl, 345 vektr fonksiyonlarn, 915 Belirsiz form(lar), 292, 296297, 298e, 832e hesaplanmas, 829830, 841e Belirsiz integral(ler), 312313, 543e, 553 bulunmas, 314315e, 321e, 914915 tanm, 368 ve deiken dnm kural, 368376 vektr fonksiyonlarn, 914915 Bernoulli, John, 292 Beyzbol topu, vurmak, 926927, 928e, 930e Braklan kargo, 199200, 200 Bileen testi, tamlk iin, 1167 Bileke(leri), srekli fonksiyonlarn, 128, 128129, 129 Bilgisayar Cebir Sistemleri (BCS), 593, 598600, 739e, 1049e Binom Teoremi, 160, Ek-29Ek-30 Binom serisi, 823, 831832e kuvvetler ve kkler iin, 822824 Bileke fonksiyonlar, 40, 4041, 4546e, 133e trevi, 191, 191193, 192 Bilgisayarlar(la), grafik izmek, 5965, 277e boyutlu, 970971, 972 Bire-bir fonksiyon(lar), 466467 iin yatay doru testi, 467, 467 tanm kmesi, 467 tanm, 466 Birim binormal vektr B, 943, 943 Birim ember, 13 zerinde hareket, 935, 935 Birim fonksiyon, 79, 79, 94, 95 Birim kare, geometrisi, AP-13 Birim normal vektr N, 940 Birim teet vektr T, 933935 Birim vektr(ler), 858, 858, 862e, 1159e dzleme, 876 ortogonal, 872e silindirik koordinatlar ve, 964e
ndeks
Deiken(ler), kstl, ile ksmi trevler, (Devam) girdi, 965 iin Taylor forml, 10561059 ikiden fazla, fonksiyonlarn, 981, 989, 1023 iki, fonksiyon(lar), 966968, 974e grafik izmek, 968, 968 iin artm teoremi, 993, AP-25AP-27 iin Zincir Kural, 997, 1000, 1003e ksmi trevleri, 984986, 985, 986 lineerletirilmesi, 10181019, 1019 snrlar, 976977, 978979 srekli, 979, 979 sessiz, 345 , fonksiyonlar, 969970, 998999, 10121013, 1025e iin Zincir Kural, 999, 1000, 1003e Deiken dnm(leri), 529, 530, 1140e basitletirme, 554555 belirli integrallerde, 376377 iki katl integrallerde, 11281132, 1129, 1130 ile Taylor serisi bulmak, 815, 819e integral hesab iin, 371 katl integrallerde, 11281137 kullanm, 372373 trigonometrik, 586592, 591e katl integrallerde, 1132, 11321135, 1133, 1134 temel, 587, 587591, 588, 589 ve eriler arasnda alan, 376387 ve zdelikler, 372 Deiken dnm forml, 376378 Deiken dnm kural, 370, 371, 553 belirsiz integraller ve, 368376 Deiken, integrasyon, 312 Deiken-derinlik forml, 457, 457458 Deiken-younluklu ubuk, 428, 428 Dekartn folyumu, 206, 208, 208, 212e Delta(lar), bulmak, cebirsel, 95, 9596, 96, 99e iin tanm uygulamak, 104, 104 verilen epsilonlar iin, 9497 Deneysel model(leme), 37, 6365 Denge deerleri, 665666 Denge, 667671 Denklemler, geometrik yorumlar, 849, 851, 852e grafikleri, 850, 850 Deprem, iddeti, 499 Derece(ler), polinomlarn, 30 derece ve radyanlar, 190e, 195 Descartesin folyosu, 206, 208, 208, 212e Desibel l, 499 Determinant(lar), vektrel arpm ve, 875876 Jacobiyen, 1129, 1133, 11361137e Determinant forml, 874876 Da doru ak, 1179e, 12151216 hesaplanmas, 1175 D merkezlik (leri), 697698 gezegen yrngelerinin, 698, 698t elipsin, 697, 698 hiperboln, 699, 699700, 702e paraboln, 700 Diferansiyel(ler), 222, 225227, 226, 10211024 teet dzlemler ve, 10151027 toplam, 1021, 1023 Diferansiyel denklem(ler), otonom, tanm, 665 grafii, 665671 ayrlabilir, eim alanlar ve, 642650 birinci-mertebe, 642644 uygulamalar, 673680 zmleri, 643 birinci-mertebe lineer, 650657 zmek, 825827 snr deer problemleri ve, 310 tanm, 310 ve snr deer problemleri, kuvvet serisi zmleri, 824827 Diferansiyel form, 441, 441 yzey alanlar iin, 441, 441442 Diferansiyel form(lar), tam, 11661167, 1169e Diferansiyel forml, ksa, 422, 422 Diferansiyel operatrleri, 150 Diferansiyel yaklam, (daki) hata, 227, 227229 Dik dorular, 1213 Dikdrtgen(ler), zerinde iki katl integraller, 10671068 yerletirmek, 280, 280281 Dik Eksen Teoremi, 10861087 Dik-kesit(ler), 890 cisimlerin, 396, 397 Dikey doru hareketi, 200201 Dikey doru testi, 23, 24 Dikey hareket, 176, 176177, 288e Dikey teet, 140141e Diocles, testere dilisi, 212e Diren kuvveti, 669670, 669 Diren, hzla orantl, 673674 Dirichlet cetvel fonksiyonu, 145 Disk yntemi, dnel cisim, 399402, 400, 401, 402, 406407e Diskriminant fnin, 1030 Diskriminant testi, 705706 Diverjans(), 1211, 1219, 1220 testleri, 627629 boyutta, 1211 vektr alanlarnn, 1170, 11701171, 1171 Diverjans Teoremi(ni), 1219, 1220 bir birletirme teoresi, 12111222 eitli blgeler iin, 12141215 desteklemek, 1212 zel blgeler iin, 12131214, 1214 ve Green Teoremi, 1219, 1220 Dizi(ler), 747756 sonsuz. Bkz. Sonsuz dizi(ler) Doal logaritma fonksiyonu, 476 Doal logaritmalar. Bkz. Logaritma(lar), doal Doal saylar, 2, AP-12 Doal tanm kmesi, 20 Doal stel fonksiyonu, 486 Doru(lar), altnda alan, 350, 350 boyunca hareket, 172, 269270, 276e, 288e boyunca uzaklk, 933
-3
Doru(lar), altnda alan, (Devam) emberler, ve paraboller, 916 dz, 1012 erilii, 937, 937 dz, zerinde hareket, 918 dzlemde, kesiimleri, 885886 iin, kutupsal denklemler, 732, 732, 737e, 741e iin, parametrik denklemler, 881 iin vektrel denklem, 880 iki dorudan geen, 1112, 12 kesiimleri, 884886 normal, dzleme paralel, 1063 paralel, 1213 parametrelenmesi, 197, 881 teet. Bkz. Teet doru(lar) ve dzlemler, uzayda, 880, 880887 Doru paras, ynl, 853, 854 orta noktas, 18e, 860, 860, 861e parametrelenmesi, 881, 881882 Doru parasnn orta noktas, 18e, 860, 860, 861e Dorultu trev(ler)i, 10051014, 1008, 1010 Dolam, ember etrafnda, 1156 bulmak, 1204, 12041205 hz alanlar iin, 11551156 Dolam younluu, saat ynnn tersine ve saat ynnde, 1172, 1172, 1179e iki-boyutlu alanlarn, 1201, 1201 vektr alanlarnn, 1171, 1171 Dnel cisim(ler), 551e hacimleri, 399404, 400, 401, 402, 403, 407e, 589590, 590 Dnel cisimler iin kabuk forml, 412 Dnel yzey(ler), alanlar, 436447, 463e, 729730, 729 Dnme as, 704, 704 Dnme, as, 704, 704 Dnme, eksen etrafnda, 11711172 Dnm nokta(s)(lar), 248, 268269, 269 Dnm(ler), integrasyon ve, 11301132, 11341135 Jacobiyen determinant, 11331134, 1134 trigonometrik grafiklerin, 55 Dnm formlleri, 48 Drte-bir blgeler, 9 Durak noktalar. Bkz. Denge deerleri Den cisim, kar kuvvet ve, 669670, 669 Dzlem(ler), -de alan, 725, 725727, 741e, 879e -e birim vektr, 876 -e dik vektr, 875, 875876 -de Green teoremi, 11691181 -de noktalar, iin uzaklk forml, 13 dorularn kesiimi ve, 885886 teet. Bkz. Teet dzlem(ler) uzayda, 880, 880887, 888e noktadan geen, 884 e says, ondalk alm, 494e, 502e limit olarak ifadesi, 491492 ln xin tersi 486, 486 tanm, 477
-4
ndeks
Erilik, emberin, (Devam) dzlem erinin, 936, 936939 hesapla formlleri, 947 helisin, 940, 940941, 942e iin vektr forml, 947 tanm, 936 ve vektrler, eriler iin, 940 Erisel integral(ler), 1143, 11431149 eklenmi iki yol iin, 1145 hesaplanmas, 1144, 1144, 1168e, 1223e iin Green Teoremi, 11741175 korunmal alanlarda, 11621164 temel teoremi, 1162 toplanabilirlik ve, 1145 Ekonomide trevler, 177, 177178 Eksen, etrafnda dnme, 11711172 Ekstrem fonksiyon deerleri, ember zerinde, 10441045, 1045 Ekstremum(lar), mutlak. Bkz. Mutlak ekstremumlar bulunmas, 247252, 248 yerel. Bkz. Yerel ekstremumlar bal, 247 Ekstremum Deer(ler)(i), fonksiyonlarn, 244252 iki deikenli fonksiyonlar ve, 1027, 1027, 1028 yerel, 246247, 247 aramak, 1031, 1031 birinci trev teoremi, 247 bulunmas, 1029, 1029, 1030 ikinci trev testi, 1031 maksimum, 1028, 1028, 1033, 1034e minimum, 1028, 1033, 1034e trev testleri, 10271031, 1028 Ekstremum Deer Teoremi, 347, AP-10, 247, 247 Elektrik akm, 654655 Elektrik yk, yzeyde dalm, 1185, 1185 Elektrik, ev elektrii, 374, 374 Elektriksel direnler, 989, 989990 Elektromagnetik Teori, Kanunu, 12161217 Eleman(lar), kmenin, 3 Elemanter olmayan integraller, 597598, 617e hesaplanmas, 827828 Elips(ler), 44, 4445, 48e, 688690, 694e, 701e, 935e alan forml, 708 alan 590, 590591, 1136e asal ekseni, 44, 689, 689 denklemleri, 690 dmerkezlii, 697698, 698 dorultmanlar, 698, 699 kutupsal denklemleri, 734736, 736, 737738e merkez odak uzakl, 689 merkezi, 44, 45 odak ekseni, 688, 688 odaklar, 688, 698 parametrik eriler ve, 198199 tanm, 688 Elips(ler), (Devam) teet doru, 1011, 1011 tepe noktalar, 688, 688, 699 uzaklk ekstremumlar, 1046, 10461047 yedek ekseni, 44, 689 yar asal eksen, 689 yar yedek eksen, 689 Elipsoid(leri), 693, 693, 891892, 892, 1109e dnel yzey, 892 En byk tam say fonksiyon, 25, 126, 126, 158e En kk st snr, AP-10 Enerji, ktle korunumu, 230231 Epsilonlar, iin deltalar bulmak, 9497 E Alan Kanunu, 953, 953954 Eitsizlik(ler), mutlak deerler ve, 67 Cauchy-Schwartz, 872e zmleri, 35, 4 geometrik yorumu, 849, 851, 852e iin kurallar, 2 gen, 6 Elenik(ler), mutlak deeri, Ek-22 -le kompleks aritmetik, Ek-22 Euler forml, AP-17 Euler methodu, 659664, 660, 664e, 677 gelitirilmi, 663, 663t, 664e doruluu, 661662, 661t, 662, 662t kullanm, 660661 Euler zdelii, 818, 821e Euler sabiti, 776777 Eulerin gamma fonksiyonu, 660e Eyer noktas, 896897, 1029, 1029, 1031, 1031, 1033 nin diskriminant 1030 Faiz, srekli bileik, 504505, 510e Faktoriyel notasyonu n!, 754, 759e Faraday Kanunu, 1227e Fark kural, 162 Fark oran, 139 Farklar, 39, 45e, 159163 Faz doru(lar), 666, 670, 670, 671e Fermat Prensibi, 281, 281282, 289e Fibonacci saylar, 755 Fick, Adolf, 220e Fsldayan salonlar, 693 Fonksiyon(lar), 19, 26e, 69e arcsins ve arccosins, 519521, 520 arctanjant ve arccotanjant 522524, 522, 523 artan, 262264 artan ve azalan, 33, 474e ayn oranda byme, 513 azalan, 262264 belirleme, 2838 bileen, 906 bileik. Bkz. Bileke fonksiyonlar bilekeleri, 40, 70e birim adm, 125, 125 limitleri, 4244
Eik asimtotlar, 111, 111 Eim(ler), 16e, 202e, 211212e, 237e emberin, 206, 206207 dorunun, 10, 1011 erinin, 137 kutupsal erilerin, 719721, 725e parametrik erilerin, 197 teet, 195 ve teet, 138, 138, 140e, 156e, 169170e ve y-kesim noktas, 12 y-dorultusunda yzeyin, 988, 988989 Eim, as, 10, 11 Eim alan(lar), 644, 644645, 645, 649650e, 675, 676 ve diferansiyel denklemler, 642650 Eim-kesim denklemi, 12 Eri(ler), arkkotanjanta teet doru, 527 altnda alan, 373, 373 arasnda alan, 379381, 379 bulmak, 310311, 311, 316e, 392e evresinde dolam, 1155 dzgn, 417 uzunluu, 931 dzlem, erilik emberi, 939940 zerinden ak, 11561158, 1157, 12251226e eimi, 137 grafii, 721, 721 iin, erilik ve normal vektrler, 940 konkavl, 267, 267272 kontur, 968, 969 kuadratik, 277e, 322e, 702, 705t kutupsal, uzunluu, 728729, 731732e eimi, 719721, 725e trevlennebilir, arasnda a, 872873e uzunluk(lar) of, 416424, 462e, 732e iin parametrik formller, 419, 419 parametrik olarak tanml, 417, 417419 ve ember evreleri, 418419 retmek, silindir iin, 889, 890 seviye, 968, 969, 973e, 974e gradiyentleri ve teetleri, 10101011, 1011 sonlu ve sonsuz, 619, 619 sonsuz sayda asimptotlu, 119, 119 parametrik. bkz. Parametrik eri(ler) parametrelenmi, 440, 440 paral dzgn, 910, 910, 11611162 teet, 135, 135, 1027e, 1064e teete, 134135, 135, 137, 167, 167 uzay, boyunca yay uzunluu, 931, 931932 zerinde bir kuvvetin yapt i, 1152 uzayda, 906 iin formller, 949 sreklilii, 909 y f (x), uzunluu, 419 yaklam, 63 -ye teet doru, 1014, 1061e Erilik, emberin, 939 dzlemsel eriler iin, 939940 bulmak, 940, 940941, 948, 960e dorunun (sfr olarak), 937, 937
ndeks
Fonksiyon(lar), (Devam) birletirilmeleri, 3845, 40 byme oran, 511, 511513, 512, 548549e cebirsel, 31 ift, integrali, 379 ift ve tek, 33, 3738e, 48e iin Taylor serisi, 821e zm, 643644 deer kmesi, 19, 20, 965, 966, 973e deikenleri, 965975 ekstremum deerleri, 244252 en byk tam say, 24, 25, 126, 126 grafikleri, lekleme ve yanstma, 4244 kaydrma, 4142, 42 hesaplanmas, 966 hiperbolik. Bkz. Hiperbolik fonksiyonlar iki deikenli, 966968, 974e ikiden fazla deikenli, 981, 989, 1023 lineerletirilmesi, 10231024 integrallenebilir, 345, 1068 ortalama deeri, 1083 integrallenemeyen, 346 kapal olarak tanml, 205207 karekk, 29, 30e kubik, 30, 254e kurulmas, 360 kuvvet, 29, 29, 30 kp kk, 29, 30 limitleri, 103, 103 lineer (dorusal), 28, 28 ortalama deeri, 331, 331 logaritmik, 3132, 33 monoton, 262264, 263 mutlak deer, 128 negatif olmayan, ortalama deeri, 331, 331 ok diyagram olarak, 20, 20 ortalama deeri, 331, 331, 352, 352, 354e zdelik, 79, 79, 94, 95 paral-tanml, 24, 25, 2627e, 70e paral-srekli, 346 peryodik, 52 iin Taylor polinomlar, 821e polinom, 30, 30, 127128 potansiyel, 11651166, 1168e pozitif, grafii altndaki alan, 349351 quadratik, 30 rasyonel. Bkz. Rasyonel fonksiyon(lar) reel-deerli, 20, 965 sabit, 28, 28, 79, 79, 94, 95 trevi, 159, 159 sadan-srekli, 125 salnm, 104105, 105 saysal temsili, 23 sfr(lar) (kkleri), 131, 132 sk salnan, 61, 6162, 62 simerik, belirli integralleri, 378379, 378 skaler, 907 srekli. Bkz. Srekli fonksiyon(lar) srekli tretilebilen, 417 soldan-srekli, 125 Fonksiyon(lar), (Devam) tablo deerleriyle tanmlanan, 23 tanm kme(si)(leri) , 19, 19, 20, 965, 966, 968, 973e tanmak, 33, 37e tanm, 79 tamsay taban, 24, 25 ters. Bkz. Ters fonksiyon(lar) ters trigonometrik. Bkz. Ters trigonometrik fonksiyon(lar), ters transandant, 3233, 33, 466552 trigonometric. Bkz. Trigonometrik fonksiyon(lar) trevlenebilir. Bkz. Trevlenebilir fonksiyon(lar) trevi sfr, 258 trevinden bulmak, 157 deikenli, 969970, 10121013, 1025e iin Zincir Kural, 995, 1000, 1003e stel. Bkz. stel fonksiyon(lar) vektr (vektr-deerli). Bkz. Vektr fonksiyonlar (vektr-deerli) ve grafikleri, 19, 21, 21, 22, 22, 26e, 6970e, 7172e ve trevler. Bkz. Trev(ler), ve fonksiyonlar yye gre integrasyon ve, 381382, 382 yakn nokta, davran, 7778, 78, 78t yzeyler zerinde tanml, 9991001 Fonksiyon deerleri, tahmini, 619 Fonksiyonlar, uzayda, ortalama deerleri, 1105, 1105 Fourier serileri, 586e, 833838, 836, 842e Fourier yaklam fonksiyonlar, 837, 837 Fourier, Joseph, 833 Fractal havuzlar, Newton yntemi ve, 303305, 304 Franklin, Benjamin, vasiyeti, 510e Freethin Nefroidi, 725e Frenet erevesi, 943945, 945, 950e Fubini Teoremi, 1069, 10691071, 1073 Fubini, Guido, 1070 Gabrielin borusu, 632e Galileo Kanunu, 74 Galileonun serbest dme forml, 180e Gateway Arch, batya, 535 Gauss Kanunu, 12161217 Geici zm, 655 Gelir, marjinal, 178, 182e, 241e, 282283, 283 Genel zm, 311 Genel kuvvet fonksiyonu, 496 Genel lineer denklem, 12 Genel sins erisi, 55, 58e Genel sins fonksiyonu, 55 Genelletirilmi integral(ler), 553, 619630 Genetik data, deiime duyarllk, 179 Genileme, srekli, 143 Geometri, 72e, AP-30AP-31 grafik izimi ve, AP-21 Gezegen hareketi, 950958, 952, 952953 Gezegen(ler), gneten uzaklk, 36t
-5
Gezegen yrngeleri, 737, 737, 739e, 957, 957t, 958t dmerkezlikleri, 698, 698t Global ekstremumlar, 244 Grnt penceresi, 59, 60 Grnt, 1128 Gr ereve(leri), 59, 60, 66e Gradiyent(ler), cebir kurallar, 1012, 1014e seviye erilerine, 10101011, 1011 Grafik(ler)(i), 9, 69e byk lekte zde, 121, 121 izimi, 2122, 22 -den limitler, 8182 fonksiyonlar ve, 26e, 6970e, 7172e fonksiyonlarnn, lekleme ve yanstma, 4244 kaydrma, 4142, 42, 4647e iki deikenli fonksiyonlarn, 968 kaydrma, 4142, 4647e rasyonel fonksiyonlarn, 61, 61 yay uzunluu forml, 420 Grafik izimi, hesap makinesi ve bilgisayarla, 5965 trevlenebilir fonksiyonlarn, 272273, 273, 275276e trevlerin, 150151, 151, 156157e ve geometri, AP-21 Gradiyent alan(lar), 11521155, 1158e, 1169e Gradiyent kurallar, 1012 Gradiyent vektr, 1008 Grafik izim penceresi, 5963 Gravitasyon sabiti, 952 Green forml, 1222e Green Teoremi, 11691181, 12181219, 1220, 1225e erisel integralleri hesaplama, 11741175 ve Laplace denklemi, 1181e ve Stokes Teoremi, 1203, 1203 Green Teoremi ve, 1181e Hacim(ler), -de deiim, 10211022 bulmak, 1074, 11011102, 1102 bulmak iin pul ve kabuk yntemleri, 475 cisim(lerin), 396, 397, 398, 461462e, 1106e, 11261127e dnel cisimlerin, 399404, 400, 401, 402, 403, 407e, 589590, 590 eksenler etrafnda lekleme ve dndrme ile, 396409 iin Pappus teoremi, 443, 443 kst ile, 10321033 krenin, 400, 400401 olarak iki katl integral, 10681069, 1069 silindirin, 218e, 1025 silindirik kabuklarn, 409, 409416, 410 sonsuz cismin, 626, 626 prizmann, 1075, 1075 piramidin, 398
-6
ndeks
Hzl salnan fonksiyon, grafii, 61, 6162, 62 Hidrodinamik, sreklilik denklemi 1217, 12171218 Hidrojen iyon konsantrasyonu, 499 Hiyerbol(ler), 690692, 694e, 701702e, 708e asimptotlar, 691692, 692, 697e d merkezlii, 699700, 699, 702e iin denklem(ler), 692, 699701, 701, 703704e, 703 odak ekseni, 691, 691 odaklar, 690, 690, 699 parametrelenmesi, 709710, 710 iin kutupsal denklemler, 734736, 736, 737738e tepe noktalar, 691, 691 Hiperbolik fonksiyon(lar), 535536, 535t, 601e deerleri ve zdelikleri, 542543e iin integral formlleri, 537538, 537t tanmlar ve zdelikleri, 535537, 535t tersleri, 538539, 539 -a yol aan integraller, 541542, 542t hesaplanmas, 543544e iin zdelikler, 539t, 539541 trevleri, 540542, 540t trevleri, 537538, 537t, 543e Hiperbolik cosins, ters, trevleri, 540541 Hiperboloid(ler), 894896, 895, 896 Hooke kanunu, yaylar iin 449 Huygens, Christiaan, sarka saati, 710, 710 Is iletimi, 507508 arpm. Bkz. Nokta arpm()(lar) nokta(lar), 3, 967, 967, 1031 -da dikey asimtotlar, 624, 624 uzay blgeleri iin, 970, 970 ki katl integral formlleri, 54, 57e kinci trev testi, 283, 322e, 820e, 1033 tretimi, 10541056, 1055 lerleme ve ykselme, 10 likili oranlar denklemi, 214217 ndirgeme forml(leri), 567568, 570e, 595597, 601e ndis, 747, 764 ndisi, toplamn, 336, 337 ntegral(ler), 325, 481483, 493494e, 622 ak. Bkz. Ak integral(leri) akkan kuvvetleri iin, 457 belirli. Bkz. Belirli integral(ler) belirsiz. Bkz. Belirsiz integral(ler) bilinmeyen, zmek, 564565 birletirilmesi, geometri ile, 383, 383 deiimi, snr, uydurmak iin deiim, 381, 381 doal logaritmann, 563 dnmleri, 373 Erisel. Bkz. Erisel integral(ler) elemanter olmayan, 597598, 617e, 841e hesaplanmas, 827828 genelletirilmi, 553, 619630 hesaplama iin deiken dnm, 371 ntegral(ler), (Devam) hesaplanmas, 353e, 361363, 365e, 374375e, 531532e, 580e raksak genelletirilmi, 623624 iin Toplanabilirlik Kural, 360, 1145 iki katl, 10671081, 1140e -de deiken dnm, 11281132, 1129, 1130 kutupsal formda, 10921098 katl, 10671142 deiken dnmleri, 11281137 tanmlar, 1067 kutupsal koordinatlarda, 10921093 pozittif olmayan fonksiyonlarn, 354 tan x ve sec xin kuvvetleri(nin) 583 tekrarl, 1070 temel formllere uydurmak, 558 ters hiperbolik fonksiyonlara yol aan, 541542, 542t snrl dikdrtgensel olmayan blgeler zerinde 10721075 secant ve cosecant, 558 tablolar, T-1T-6 trigonometrik, 581586 katl, 1098, 10981099, 1106e, 1140e deiken dnm, 1132, 11321135, 1133, 1134 kartezyen koordinatlarda, 10981109 silindirik koordinatlarda ve kresel koordinatlarda, 11141128 zellikleri, 11051106 stel fonksiyonlarn, 489491, 495497 vektr fonksiyonlarn, 914916 yaln hesaplanmas, 626 yoldan bamszl, 11621163 ntegral formlleri, 528529 ntegral tablolar, 593595, 600601e ntegral teoremleri, 12181220 ntegral testi, 772775, 773, 774 ntegrandlar, 370, 622626 ntegrasyon, 325395, 642681 belirsiz, terim-terime, 313314 BCS ile, 598600 deikeni, 312, 345 katl, 1071 ksmi, 561568, 568e, 569e sabiti, 313314 snrlar, 10931095, 1095, 11001105, 1102, 1103 bulunmas, 10761077 sra(lar), 1104, 11041105 deiimi, 11081109e, 1141e srann deiimi, 1077, 1077, 1079e silindirik koordinatlar, 11151119 snrlar, 1116, 11161117 saysal, 603619, 617e sonsuz snrlar, 619, 619620 tablolu, 565567 teknikleri, 553633 terim-terime, 801802 vektr uzaylarnda, 11431228 yye gre fonksiyonlar ve, 381382, 382
Hacim(ler), -de deiim, (Devam) tanm, 1099 takozun, 399, 399 torusun, 407408e, 443, 443 vazonun, 617 Halley kuyruklu yldz, 698699, 699, 739e Hareket, doru boyunca, 172, 269270, 276e, 288e basit harmonik, 186, 186, 189e birim ember zerinde, 935, 935 dikey, 176, 176177, 288e dikey doru, 200201 doru zerinde, 918 dorultusu, 173, 173, 910 gezegen, 950958, 952, 952953 kutupsal koordinatlarda, 951, 951, 963e mermi. Bkz. Mermi hareketi silindirik koordinatlarda, 951, 951, 964e ters trevler ve, 311 yatay, 174, 174 Newton Kanun(lar) of, 669, 673 uzayda, 906964 yay zerinde, 186, 186 vektr fonksiyonlarn trevleri ve, 909, 909911 Hareket eden parak, 525526 Harita, zerinde conturlar, 10051006, 1006 Harmonik seri, 772773 Hassaslk, deiime, 179, 229231 ilaca, 170e, 290e minimum maliyet, 284285 Hastalk, bulamak, yaylma, 504, 509e Hata(lar), diferansiyel yaklamda, 227, 227229 kesme, 815817 Hata tahmini, 793e, 811819, 820e, 1022, 10251026e Hata terimi, 318 Heaviside metodu 576577 ile integrasyon, 577578 Helikopter, uuu, 882 Helis, bilgisayarla retilen, 908, 908 boyunca ak, 11551156 erilii, 940, 940941, 942e grafii izimi, 907, 907 Hesap makineleri, ile grafik izmek, 5965, 267e Hz(lar), ivmeden, 259260, 261e -a orantl kar diren, 673674 anlk, 172 iki paracn, 242e son, 670 srat arp yn olarak, 859 ortalama, 172 ve uzayda ivme, 916917 yar arabasnn, 172 Hz alanlar, 11551156 Hz fonksiyonu, merminin, 329 Hz vektr(leri), 853, 853, 862e, 910, 1150, 11501152
ndeks
ntegrasyon arpm, 651 ntegrasyon formlleri, 528, 553558, 554t ntegre et komutu, 598 ntegre etmek, stelleri, 490 rrasyonel saylar, 3 , 447455, 463e, 465e, 868869, 872e deiken kuvvetin yapt, 448, 452453e uzay erileri zerinde, 1154, 11541155 korunmal alanlarla, 1163 sabit kuvvet, 447448, 868, 868, 1169e tanm, 447, 868 uzayda eri zerinde kuvvetin yapt, 1152, 11521155, 1158 integrali, 1155, 1169 aret kural, AP-29 lemler cebiri, vektrler ieren 856, 856858, 857 vme, 175 hz ve konum formu, 259260, 261e normal bileenin, 966 teetsel ve normal bileenleri 945947, 946, 947, 949e uzayda, hz ve, 916917 vme vektrleri, 910 z, 890 Jacobi, Carl, 1129 Jacobiyen determinant(lar), 1129, 11301131 dnmn, 11331134, 1134 Joule, 447 Joule, James Prescott, 447 Kalan Tahmin Teoremi, 813814, 815, 816, 817 Kalan, n. mertebeden 812, 813 Kalnlk deiimi, 412 Kan ekeri, konsantrasyonu, 150151, 150, 151 Kapal aralk, 3 Kapal blge, 970 Kapal tretme, 205, 205211, 206, 207, 208, 211e, 236e, 995e, 10011002, 1004e, 1060e Kar ekli erisi, Helga Von Kochun, 771e Kar, marjinal, 282283, 283 Kararl denge, 667671 Kararl-konum zm, 655 Kararl-konum deeri, 655 Kararsz denge, 667671 Karbon-14, 506507, 511e Kardioid(ler), 720, 720, 725e, 744745e uzunluu, 729, 729 Kare ereve, 60, 60 Kare matris, AP-24 Kare, kareye tamamlama, 555, 559e, AP-38 Karekk fonksiyonu, trevi, 149, 149 Karekk(ler), karekkten kurtulmak, 556, 559560e, 583 Kareye tamamlama, 529530, AP-30 Kark trev teoremi, 991992, AP-23AP-25 Karm problemleri, 655 Karlalatrma test(leri), 628, 629, 629, 777780 Kartezyen denklem(ler), ve kutupsal denklemler, 716, 716717, 718719e dorunun kutupsal denklemleri, 733, 733, 741742e Kartezyen dzlem, 9 Kartezyen integraller, 10951096, 1096 Kartezyen koordinat sistemi, 848, 848, 874 Kartezyen koordinat sistemi, 9 Kartezyen koordinatlar, 9, 9, 848, 1126e, 1139e -da) katl integraller, 10981109, 1139e Katar (tren), 33, 33, 546e Kat cisim(ler), dik-kesitleri, 396,397, 405e bklm, 406 hacim(leri) of, 396, 397, 398, 461462e, 11261127e eylemsizlik momenti, 1123 sonsuz, hacmi, 626, 626 uzayda, ktle merkezi 11101111, 1111 Katlar, 159163 trevleri, 158 Katsay(lar), 30, 571, 578 Kaydrma formlleri, 41 Kaydrma, grafik, 4142, 4647e Kayma dzeltmesi, 524, 524 Kepler denklemi, 963e Kepler Metodu, paraboller iin, 697e Keplerin birinci kanunu, 953956 Keplerin hipotezi, 63 Keplerin ikinci kanunu, 953, 953954 Keplerin nc kanunu, 3537, 956, 959e Kesim noktalar, 12, 16e Kesir(ler), integrasyonu, 573574 indirgenmesi, 556557 ayrlmas, 557, 559e Kesirli tek kuvvet, grafii, 62, 6263 Keisim noktalar, gizli, 722723, 723 Kesme hatas, 815817 Keyfi sabit, 307 Ksmi trev(ler), 9651066, 10001001, 1001 birinci-mertebe, 994e drdnc-mertebe, 992 fonksiyon olarak, 984986, 987988, 10631064e hesaplanmas, 987989, 1060e kstl deikenlerle, 10491054, 10531054e, 10621063e, 1064e ikinci-mertebe, 991992, 1060e, 994995e ve sreklilik, 990, 990 yksek mertebeden, 992 Ksmi kesir(ler), 570579 Kinetik enerji, 1085, 10851086 i ve, 457458e Kiri doru(lar), 75 Kiri, 50, 75 Kk(ler), 131, 133e, 143e drdnc derece, AP-20 kompleks, 306e, AP-22 kuvvetler ve, AP-21AP-22 iin kuvvet serileri, 822824 Kk bulma, 131, 132, 305e, 306e Kk testi, 784785 Kompleks elenik, Ek-16
-7
Kompleks say sistemi, Ek-14 Kompleks say(lar), Ek-12Ek-22 Koni(ler), 893894, 1097e eliptik, 893, 893894 hacmi, 408e, Ek-31 parametrelenmesi, 1193, 1193 yzey alana, 240e, 11951196 Konik bantlar, yzey alan ve, 442, 442 Konik kesit kural, 953 Konik kesit(ler), 685, 686, 740741e, 743e d merkezliye gre snflamak, 697701 kutupsal koordinatlarda, 732736, 741e kutupsal denklemleri, 734, 734, 735, 737e ve kutupsal koordinatlar, 685745 Konik tank, doldurmak, 217, 217 Konkavlk testi, 268, 268 Konkavlk, 267, 267272 Kontur erileri, 968, 969 Konum vektr, 1064e Konum, ivmeden, 260261, 262e Korunmal alan(lar), kapal-dng zellii, 1163, 11631164, 1164 iin bileen testi, 1164 iin potansiyeller, 11641166 yapt i, 1163 yoldan bamszlk ve, 1161 ve Stokes Teoremi, 12081209, 1209 Koordinat artmlar, 10, 10 Koordinat erevesi, sa-el kuralna gre, 848, 848 Koordinat iftleri, 9 Koordinat dnm formlleri, 1123 Koordinat dzlem(ler)i, 848849, 849 etrafnda birinci moment, 1110 iinde trigonometrik fonksiyonlar, 52 Koordinat eksenleri, 9 dnm, 703, 707708e etrafnda eylemsizlik momenti, 1111, 1111 Koordinat sistemleri, -boyutlu, 848851 Koordinatlar, 69e, 952953. Bkz. ayrca Kartezyen koordinatlar; Silindirik koordinatlar; kutupsal Koordinatlar Kosekant, 50 Kosins(ler), 50, 51t hesaplama iin dndrme, 707, 707 kural, 54 ve sinsler, kuvvetlerinin arpm, 581583, 585586e Kosins fonksiyonu, trevleri, 184185, 185 Kotanjant, 50 Kova, kaldrmak, 450, 450 Kramer Kural, 212e Kritik nokta(ler), 248, 1033, 1035e, 1035e mutlak ekstremum deer olmayan, 250, 250 tanm, 1029 Kutu, arpm, 877, 877878, 879e Kutu, retimi, 278, 278, 286287e Kutupsal denklem(ler), 715716, 718e emberler iin, 732734, 732, 733, 737e dorular iin, 732, 732, 737e Kartezyen formda, 732, 732, 741e
-8
ndeks
Kresel koordinatlar, 1126e, 11391140e -da hacim bulmak, 1122, 11221123 -de katl integraller, 11141128 denklemleri, 11191121, 1120, 1121 tanm, 1119 ve integrasyon, 1119, 11191122, 1120 Ktle(ler), doru boyunca, 424426, 425 dzlemsel blgelerde, 428, 428429 enerji korunumu, 230231 eylemsizlik momenti ve, 1109, 11091110 hesaplanmas, 1146, 11461147 merkezi, momentler ve, 424435, 464e ve momentler, hesaplanmas, 11451147, 1146, 1146t boyutta, 11091114 lHopital Kural, 292293, 295, 297, 298e, 320e, 752753 lHopital, Guillaume de, 292 Lagrange arpanlar, 10381049, 1062e Lagrange, Joseph-Louis, 257 Laplace denklemi(leri), 995996e, 1005e Lastik band, germek, 134, 452e Leibniz forml, 828829 Leibniz kural, 243e, 393e, 1064e Leibniz notasyonu, 222, 225, 418 Leibniz teoremi, 787 Leibniz, Gottfried Wilhelm, 150, 344, 356 Lemniscate, 722723, 722 Limaon(lar), 725e, 727728, 727 Limit(ler), 77, 531e, 532e, 550e deiim oranlar ve, 7381 fonksiyon deerlerinin, 7780 fonksiyonlarn, 103, 103 iki deikenli, 976979 hesaplanmas, 79, 8489, 8990e, 977978 iin hesap makineleri ve bilgisayarlar, 8081, 81t iki-tarafl, ispat, AP-7 integrasyonun, 10931095, 1095, 11001105, 1102, 1103 karlatrma testi, 628, 629, 629 kesin tanmlar, 9198, 92, 94, 145e kuvvet serisi kullanan, 829830 olmad, iki-yol testi, 980, 980981 tek-tarafl, 102107 polinomlarn, 86, AP-7 rasyonel fonksiyonlarn, 113114e, AP-7 Riemann toplamlarnn, 343356 sadan, 102, 102, 104, 104 ispat, AP-6 sk karlalan, AP-7AP-9 (sin 0)/0 ieren, 105, 105107 soldan 102, 102, 104, 104 ispat, AP-7 sonlu, x sonsuza yaklarken, 107, 107108, 113e sonlu toplamlarn, 339340 sigma notasyonu ve, 335343 sonsuz, 115118, 122e integralin, 619, 619620 Limit(ler), (Devam) sonsuzda, 107114, 108, 108 st, toplamlarn, 343 varl, 82 ve sreklilik, 73141, 142143e vektr deerli fonksiyonlarn, 908 yksek boyutta, 976984 Limit blm kural, ispat, AP-5AP-6 Limit arpm kural, ispat, AP-4AP-5 Limit karlatrma testi, 778780 Limit kurallar, 8489, AP-4 Limit nfus, 670 Limit Teoremleri, ispatlar, AP-4AP-7 Lineer arpan(lar), farkl, 572573 Heaviside rtme yntemi iin, 576 tekrarl, 573, 579e Lineer denklem(ler), 12 zm, 651652 Lineer fonksiyon, 91, 9192 ortalama deeri, 331, 331 Lineer yaklam(lar), 223, 231e, 232e, 234e, 822e 3-boyutlu uzayda, 10231024 bulunmas, 1058 iin hata forml, 1056 standart, 1019, 1020, 1025e Lineerletirme(ler), 221225, 222, 223, 224, 231e, 240e, 494e, 501e bulunmas, 10191020, 1025e, 1061e fonksiyonlar ve, 234e, 10181019, 1019, 10231024 ve lineer yaklamlar, 223, 231e, 234e Logaritma(lar), 10 tabannda, 499500 a tabannda, 497, 497, 498t ieren trevler ve integraller, 498499 doal, 476485 grafik ve deerleri, 480481, 481 integralleri, 563 trevleri, 478479, 484e zellikleri, 479480, 484e Logaritmik fonksiyon(lar), 3132, 33 farkl tabanlarda, 513 Logaritmik tretme, 483484, 485e, 500e, 547e Logistik byme, 670 Lorentz kstlamas, 144e Maclaurin serileri, tanm, 806 bulunmas, 820 seri temsilleri, 806 Taylor serisi ve, 805810 Maksimum(lar), mutlak, 244 kapal snrl blgelerde, 1031 kstlanm, 10381041 yerel, 247 Maks-min testleri, 1033 Maliyet(ler), gnlk ortalama, 284, 284 marjinal. Bkz. Marjinal maliyet minimize etmek, 284, 284 minimum, hassasl, 284285
Kutupsal denklem(ler), (Devam) elipsler, paraoller ve hiperboller iin, 734736, 736, 737738e Kartezyen denklemler, 716, 716717, 718719e konikler iin, 734, 734, 736 Kutupsal eri(ler), 728729, 731e Kutupsal grafik, -in kesiimleri, 722723 simetri ve, 719, 725e Kutupsal integraller, 10951096, 1096 Kutupsal koordinatlar, 714, 714718, 718e, 10041005e, 11381139e, 1141e -da alan ve uzunluk, 725730, 1095, 1097e -da hareket, 951, 951, 963e -da integraller 1092, 10921093, 1093 grafik izimi, 719724 konic kesitler ve, 685745, 732736, 741e kullanarak integral hesab, 1096, 1096 yanltc, 722 Kuvvet(ler), 159163, AP-19 almlar, 555556 sins ve cosinsn kuvvetleri, arpmlar, 581583, 585586e tan x ve sec xin 586e integralleri, 583 trigonometrik, 560e ve kkler, AP-21AP-22 iin binom serisi, 822824 Kuvvet(ler), sabit, yapt i, 447448, 868, 868, 1169e akkan. bkz. Akkan kuvvet(leri) deiken, yapt i, 448, 452453e etkili, 855, 855 uzay arac zerinde, 870 Kuvvet fonksiyonlar, 29, 29, 30, 496 Kuvvet kural, 168, 369 genel formu, 492 integral formda, 368370 irrasyonel kuvvetlerle, 493 pozitif tam saylar iin, 160 rasyonel kuvvetler iin, 209211 Zincir Kural ve, 211 Kuvvet sabiti, 449 Kuvvet serileri, 794803, 796, 840841e arpm, 803 kullanarak limitler, 829830 problem zmnde, 824827 uygulamalar, 822831 Kuvvet vektr, 859, 861862e Kuvvet Zincir Kural, 194 Kuyu, derinlii, 227, 229230 Kk-o notasyonu, 514 Kmelerin kesiimi, 3 Kre(ler), 892 hacmi, 400, 400401, 1140e, AP-31 merkez ve yaraplar, 851, 851, 852853e parametrelenmeleri, 1193, 1194 uzayda, uzaklk ve, 850851 yzey alan, 1196
ndeks
Marjinal gelir, 178, 182e, 241e, 282283, 283 Marjinal kar, 282283, 283 Marjinal maliyet, 177, 178, 182e, 276e, 282283, 283 Marjinal vergi oran, 178 Matematiksel indksiyon, AP-1AP-4 Matematiksel modeller, fonksiyonlar iin, 2838, 35 Maya, 64, 64 Mendel, Gregor Johann, 179 Mercek(ler), 207, 208 Merkez (i), ktle, yay, 1147, 1147 bulmak, 1189, 11891190, 1198, 1198 deiken younluklu plakann, 432433, 1084, 10841085 hesaplanmas, 1146, 11461147, 1149e ince bir plakann, 429, 429433, 430, 10831085, 1084 momentler ve, 424435, 464e sabit younluklu plakann, 431432, 432 sabit younluklu telin, 433, 433 tanm, 426 uzayda bir cismin, 11101111, 1111 Merkez(ler), 433, 462463e, 602e, 1089e, 1111, 1127e, 1138e, 1141e, 1191e akkan kuvveti, ve, 458, 458 bulmak, 1118, 11181119 geometrik ekillerin, 1088, 10881089 yarm daire blgelerin, 443, 443444, 444 Merkez, emberin, 14 Mermi hareketi, 180e, 871e, 960961e ideal, 923, 923 ykseklik, uu zaman ve erim, 922923, 927e iin vektr ve parametrik denklemler, 920922, 921 ideal yrngeleri, 923924, 930e modellemesi, 920927 rzgar iinde, 926928 Mermi, ykseklii, 329 hz fonksiyonu, 329 ideal, ateleme, 921922, 924926 Mertebe ve o-gsterimi, 514, 516e Meyve sinekleri (Drosophila), ortalama byme oran, 7576, 76, 157e belirli bir gnde byme oran, 7677, 76 Minimum(lar), mutlak, 244 kapal snrl blgelerde, 1031 kstl, 10381041, 1041, 1047e yerel, 247 Moment(ler), 11271128e, 1138e birinci, 1086 koordinat eksenleri etrafnda, 1110 ikinci, 1086 kutupsal, 10861087, 1138e orijin etrafnda sistemlerin, 425 ve ktle merkezleri, 424435, 464e ve momentler, ince kabuklarn, 1189, 11891190, 1189t boyutta, 11091114 Moment, asal, 963e Moment(ler) eylemsizlik, 1085, 10851088, 1086, 10891090e, 1112e, 1140e, 1180e hesaplanmas, 11461147, 1149e jirasyon yarap ve, 10871088, 1090e, 1112e, 1127e, 1138e koordinat eksenleri etrafnda, 1111, 1111 ktle ve, 1109, 11091110 Monoton fonksiyonlar, 262264, 263 Motor silindiri, yapm, 100 Mbius band, 1187, 1187 Mutlak deer(ler), 5, 6, 8e, 69e Mutlak ekstremum, 244, 244, 245, 246 bulmak, 250, 1031, 10311032, 1034e, 1062e kapal aralk zerinde, 249250, 251 u noktalarda, 249, 249 Mutlak maksimum, 244, 1031 Mutlak minimum, 244, 1031 Mutlak yaknsaklk testi, 789790 Napier eitsizlii, 551e Napier, John, 479, 510e Negatif tam saylar, iin kuvvet kural, 166168 Newton (NewtonRaphson) methodu, 299, 321e, 758e, 760e baarszl, 303, 303, 304 fractal havuzlar ve, 303305, 304 iin prosedr, 299300, 300 uygulamalar, 300302, 301 yaknsakl, 302, 302 Newton, Sir Isaac, 150, 356 hareket kanun(lar), 669, 673, 952, 952 ikinci, 230 soutma kanunu, 507508, 668, 668 Newton serpentini, 534e Nokta arpm()(lar), 862870 bulunmas, 863, 863864 zellikleri, 866 tanm, 863 l, 877, 877878, 879e Nokta arpm kural, ispat, 912 Nokta izimi, 63 Nokta-eim denklemi, 11, 137 Nfus art, 670, 671672e modellemesi, 674679 snrsz, 503504 Nfus seviyeleri, tahmini, iin eri, 64, 6465, 65 Nfus, snrlamak, 670 dnya, 675, 675t, 675, 676t maksimum, 676 Ohm kanunlar, 654 Ok diyagram(lar), 20, 20, 10521053 Oku, yanar ok atmak, 924, 924926, 925, 929e Ondalklar, tekrarl, 765, 770e O-notasyonu, 514, 516e Optimizasyon, 278285 Oran testi, 781784, 796, 799, 844e Oranlar, trigonometrik, 50, 50 Orantllk, 35, 38e, 391392e Ordinat, 9 Oresme Teoremi, 844e
-9
Orijin, koordinat sisteminin, 9 Orta nokta kural, 327, 327 Ortak arpan, sadeletirme, 8687, 87 yaratmak, 87 Ortalama deer(ler), integrallenebilir fonksiyonlarn, 1083 lineer fonksiyonlarn, 331, 331 negatif olmayan fonksiyonlarn, 331, 331 sin x in, 331332, 332 Ortalama Deer Teoremi, 257, 257258, 258, 260e, 262, 266, 319e, 437, 438, 812, AP-26AP-27 belirli integraller iin, 356, 356357, 357, 361 sonular, 258259, 259 Taylor teoremi ve, 820e Ortalama deiim hz, limiti, 90 ve kiri dorular, 75 Ortalama gnlk maliyet, 284, 284 Ortalama hz, 172 Ortalama hz(lar), 7374, 74t Ortalama karenin karekk, 374 Ortogonal eriler, 502e Ortogonal gradient teoremi, 1042 Ortogonal vektrler, 865, 869, 869870 Ortogonal yrnge(ler), 679, 679680, 680 Ortogonallik, 865 Otomobil, askya almak, 448 lekleme, yanstma, 43, 4344 dikey ve yatay, 47e ngrnt, 1128 zdelik(ler), 5354, 240241e, 1208, AP-32 arcsins ve arccosins ieren, 521, 521 deiken dnm ve, 372 Euler, 818, 821e ters fonksiyon, ters kofonksiyon, 527 ters hiperbolik fonksiyonlar iin, 539t, 539540 Pappus forml, 1091e, 1114e Pappus teorem(i)(leri), 442444,443, 444, 447e Papyon ekilleri, 204e Parabol(ler), 14, 17e, 277e, 685688, 693694e d merkezlii, 700 dorultman, 685, 687, 687, 687t, 736737, 736 ekseni, 15, 15 izimi iin Kepler methodu, 697e grafii, 1516, 16 iin Archimed alan forml, 366e iin deer ember, 939 iin kutupsal denklemler, 734736, 736, 737738e kullanarak yaklam, 608613 oda, 685, 697e odak uzakl, 686 parametrelenmesi, 709, 709 parametrik eriler ve, 197, 197 teet doru, 136, 136, 158e tepe noktas, 15, 15, 686, 686 yanstma zellikleri, 692693, 693, 696697e
-10
ndeks
Potansiyel fonksiyon(lar), 1161, 11651166, 1168e Potansiyeller, korunmal alanlar iin, 11641166 Prizmalar, AP-31 p-serileri, 774775 Pul yntemi, dnel cisimler, 403, 403404, 407e Quadratik arpan(lar), paydada, ile integrasyon, 574575 Quadratik denklem(ler), grafikleri, 705 ve dndrmeler, 702707 Quadratik eriler, 702, 705t Quadratik forml, AP-30 Quadratik yaklamlar, 234e, 811e, 822e, 10581059e Quadratik yzey(ler), 891897, 902e Raabe testi, 844e Radon-222, 513e Radyan l(ler), 4850, 48, AP-33 sfr olmayan, 49, 49 Radyanlar, 190e, 195 Radyoaktif bozulma, 505 Radyoaktif element, yar mr, 506 Radyoaktivite, 505507 Rasyonel fonksiyon(lar), 31, 31, 61, 61, 113114e, 116, 120, 127128 integralleri, ksmi kesirlerle, 570579 limitleri, 86 Rasyonel kuvvetler, 209211 Rasyonel saylar, 2, AP-13 Reel doru, 1 Reel saylar, 17 gelitirilmesi, AP-12AP-13 zellikleri, AP-9 teorisi, AP-9AP-12 Reel saylarn kuruluu, Ek-10Ek-11 Relativistik toplamlar, 904e Richter lei, 499 Riemann, Bernhard, 340 Riemann toplam(lar), 340342, 396, 397, 410, 438, 1067, 1068, 1069, 1069, 1072, 1078, 1116, 1121 iin dikdrtgenler, 341, 342 limitleri, 343356 yaknsakl, 345 RL devre(leri), 654, 654655, 655 Rolle Teoremi, 255, 255257, 256, 262e, 819 Rot F, bulmak, 1202 kk ark yorumu, 12051206, 1206 Rotasyonel. Bkz. ayrca Dolam younluu -in k-bileeni, 11711172 Sabit asal hz, 1206, 1206 Sabit derinlik forml, akkan kuvvetleri iin, 456, 456 Sabit fonksiyon(lar), 94, 95 Sabit koordinat denklemleri, 1115, 1115 Sabit kuvvet, (in) yapt i, 447448, 868, 868, 1169e Sabit oran, 503 Sabit younluk, 427, 427428 Sabit younluklu ince kabuk, 1191e Sabitle arpm Kural, 161, 161, 768 Sa-el kural, 873 Sandwich teoremi, 8789, 88, 90e, 110111, 110e, 983e, AP-6 sonsuz seriler iin, 751752 Sarka saat, Huygensin, 710, 710 Sarmak Erisi, Dioclesin, 212e Saylar saymak, Ek-12 Saysal zm, 659 Saysal deerler, xe atanan, 578579 -den trev, 164165 Saysal integrasyon, 603619, 617e Saysal yntem, 659 Sekizde bir blgeler, 848 Serbest dme 74, 175, 175 Seri arpm Teoremi, 803 Seriler, sonsuz. Bkz. Sonsuz seriler Ses, 499, 500 Seviye erileri. Bkz. Eri(ler), seviye Seviye yzey(leri), 969970 Scaklk, Alaskada, 55, 5556, 56, 58e, 203e dnya yzeyi altnda, 971, 971 ortalama almak, 605606 Sfr (kk) fonksiyonlarn, 131, 132 Sfr paydalar, cebirsel yoketmeler, 8687 Sfr Uzunlukta Aralk Kural, 476 Sfr(lar), ile blme, AP-29 Snr deiimi, integral snrlarn deitirmek, 381, 381 Snr noktalar, 3, 967, 1031, 1032 uzay blgesinin, 970, 970 Snrl blge, 967 Snrsz blgeler, 967 Sra zellikleri, 2, AP-9 Svlar, pompalanmas, 450, 453454e Sigma notasyonu, 335343 Sigma ekli, 671, 671 Sikloid(ler), 424e, 709712, 710 Silindir(ler), 889891 eliplik, 890, 891 hacmi, Ek-39 tahmini, 1025 hiperbolik, 890891, 891, 1039, 10391040, 1040, 1041, 1041 parabolik, 890, 890 parametrelemek, 11931194, 1194 tanmlar, 889 rete erileri, 889, 890 Silindirik bantlar, konik bantlar, yzey alan ve, 442, 442 Silindirik kabuklar, hacimleri, 409, 409416, 410, 1137e Silindirik koordinatlar, 1115, 1116, 1126e, 11391140e -da hareket, 951, 951, 964e -da integrasyon, 11151119 snrlar, 1116, 11161117 -da katl integraller, 11141128 Silindirik kutu, tasarlamak, 278280, 279
Paraboloid(ler), 892893, 893, 1140e, 1141e hiperbolik, 896, 896, 898e Paralel dorular, 1213 Paralel Eksen Teoremi, 1091e, 11131114e Paralelkenar(lar), 871e, 903e alan, 874, 874, AP-31 dzlemi izdm, AP-28AP-29 toplama kural, 856, 856, 863, 863864 Paralelkenar kutu, hacmi, 877, 878 Parametre aral, 196 Parametrik eri(ler), 196, 196, 205e eimleri, 197 uzunluk(lar), 418, 423e Parametrik denklemler, 195197, 196, 203e -den kartezyen denklemler, 202203e dzlemde, 741e konic kesitlerin, 712713e ve sikloidler, 743e Parametrize eriler, 440, 440 Parametrize yzey(ler), 975e, 11921201, 1224e Paral dzgn eri(ler), 910, 910, 11621163 Paral dzgn, 1186 Paral-tanml fonksiyonlar, 24, 24, 25, 25, 2627e, 70e Perihelyon, 738739e, 952, 952953 Periyod(lar), trigonometrik fonksiyonlarn, 53, 52 Periyodik fonksiyon, 52 Petrol pompalamak, 250252, 250 Petrol rafineri depolama tank, 655657, 656, 664 pH lei, 499, 501e Pi, tahmini, 305e, 306e, 832e, 833e Pi/2, hzl tahmini, 845e Piramid, hacmi, 398 Pisa Kulesi, 241e Pisagor teoremi, 53, 251, 850, AP-13, AP-30 Pisagor lleri, 758759e Plaka(lar), sabit-younluklu ktle merkezi, 431432, 432 deiken-younluklu ktle merkezi, 432433 dikey-dz akkan basnc, iin integral 457 ince-dz ktle merkezi, 429, 429430, 430 iin ktle ve birinci moment forml, 1084t Planr, ald yol, 931932, 932 uuu, 915916 Pluto, yrngesi, 737, 737 Poiseuille, Jean, 230 Polihedral yzeyler, iin Stokes Teoremi, 1207, 12071208 Polonium-210, yar-mr, 506, 510e Polinom(lar), 30, 30 kompleks kkler, AP-22 kubic, yatay teetleri, 256 limitleri, 86 Taylor, 807810, 808, 809, 810, 810e trigonometrik, 204205e trevleri, 162163
ndeks
Silindirik tank, boaltmak, 214215, 214 Silkinme, 175, 186 Simetri(ler), 3334, 34, 1128e kutupsal koordinatlarda, 719, 719 ve kutupsal grafikler, 719, 725e Simetri ekseni, 15 Simpson kural, 608, 608613 Sins(ler), 50, 51t, 581583, 585586e hesaplama iin dndrmeler, 707, 707 Sins erileri, genel, 58e, 55 Sins fonksiyonu, trev(leri), 183184 Sins kural, 58e Sins-integral fonksiyonu, 616e, 632e Sinzoid, 55 Skaler bileenler, 866867, 867, 868 Skaler arpm, 856 Skaler arpm. Bkz. Nokta arpm(lar) Skaler fonksiyonlar, arpmlar, 919e Skylab 4, 958e, 962e Snell Kanunu, 282, 282283, 283 Son hz, 670 Sonlu aralklar, 3 Sonlu toplam(lar), cebir kurallar, 337, 338 limitleri, 339340 sigma notasyonu ve, 335343 tahmin etmek, 325335, 388e Sonsuz aralklar, 3 Sonsuz dizi(ler), snrl azalmayan, 755756, 756 azalmayan dizi teoremi, 756 grafik temsilleri, 748, 748 raksak, 750 iin sandwich teoremi, 751752 iin srekli fonksiyon teoremi, 752 kuruluu, tekrarlamal, 755 limit(leri), 749, 749, 757758e, 759e hesaplanmas, 750752, 760e snrll, 756 tanm, 747748 tekrarlamal tanmlar, 755, 760e st snr, 756, 759e yaknsakl ve raksakl, 748749, 840e, 843e Sonsuz limitler, integrasyonun, 619, 619620 Sonsuz seriler, 761769 alterne, 787, 793e harmonik, 787, 788 yeniden dzenleme, 791792 ksmi toplamlar, 788, 788 p-serileri, 790 allmas, 802 harmonik, 772773 koullu yaknsaklk, 789 logaritmik p-serileri, 776 mutlak ve koullu yaknsaklk, 789790 sonsuz toplamlar ve, 746 yaknsakl veya raksakl, 770e, 775776e, 781e, 786e yeniden dzenleme teoremi ve, 790, 794e yeniden dzenlenmesi, 790791 Sonsuz yar-silindir, 1142 Sosyal difzyon, 580e, 672e Standart denklem, 1314, 650651 Standart konum, 48, 49 Stirling formul, 640e Stokes denklemi, yarkre iin, 12031204 Stokes Teoremi, 12011209, 1207, 1219 Srdrlebilir kapasite, 670, 676 Srat, 174, 910 ortalama ve anlk, 7375, 139 yer, vektrler ve, 857858, 858, 859 Srekli, bir noktada, 125 Srekli faiz oran, 505 Srekli fonksiyon teoremi, 752 Srekli fonksiyon(lar), 127128, 128, 143e, 345, 909 ara deer teoremi, 130131, 357 aralkta, 127 bileke fonksiyonlarn, 981 bilekeleri, Ek-7 blgede, 125, 125 -n ortalama deeri, 351, 351352 kapal ve snrl kmeler zerinde, 981 noktada, 125 Srekli genileme(ler), 129, 129130, 130, 133e, 983e, 1060e, 1063e Sreklilik, 124134 bir noktada, 124, 124 ksmi trevler ve, 990, 990 limitler ve, 73141, 142143e srekli fonksiyonlarn bilekelerinin, 128, 128129, 129, 981 tanm, limit cinsinden, 979 trevlenebilirlik sreklilii gerektirir, 994 ve trevlenebilirlik, 154155, 157158e Sreklilik denklemi, hidrodinamiin, 1217, 12171218 Sreksizlik(ler), dy/dxte, 421, 421 kaldrlabilir, 126, 134e noktas, 125 salnan, 126, 126 srama, 125, 125, 126, 126 sonsuz, 126, 126 tek nokta, 979980 T ve N, 938939 Taban noktas, 931 Tahliye borusu, 451, 451452, 452 Takoz, hacmi, 399, 399 Tamlk zellii, 2, Ek-9, Ek-10 Tamlk, bileen testi, 1167 Tamsaylar, 2, AP-12 iin kuvvet kural, 160, 166168 ilk n, toplam, 338 Tank, konik, -den petrol pompalamak, 450, 450451 boaltmak, 183e, 239e, 454e, 647, 647 doldurmak, 658e silindirik, pompalamak, 463e Tasarruf hesab, bileik faiz ve, 505 Taylor forml, 812, 843e iki deiken iin, 10561059 Taylor polinomlar, 807810, 808, 809, 810, 810e
-11
Taylor serileri, 821e, 830, 841e, 843e birletirmek, 817 bulmak, 807, 810811e, 815, 819e seriler ve temsiller, 805806 sk kullanlan, 831t tanm, 806 ve Maclaurin serileri, 805810 yaknsakl, 811819 Taylor Teoremi, 811813, 814 ispat, 818819 ve Ortalama Deer Teoremi, 820e Teet(ler), 50, 51t, 202e, 204e, 211212e, 237 dikey, 140141e erilere, 134135, 135, 137, 167, 167 ve gradientler, seviye erilerine, 10101011, 1011 ve trevler, 134139 paralel, 212e, 262e parametrik erilere, 203e, 237e yatay, kubik polinomlarn, 256 bulunmas, 163, 163, 169e Teet doru(lar), 137, 188189e, 910 arccotanjant erisine, 527 eri(lere), 1014, 1061e, 1017, 1017, 1024e elipse, 1011, 1011 parabole, 136, 136, 158e Teet dzlem(ler), tanm, 1015, 1015 ve diferansiyeller, 10151027 ve normal dorular, 10151017, 1016, 1024e, 1063e Teet eimler, 195 Teet vektrler, 910, 1159 Tekrarlamal formller, 755 Tel(ler), sabit-younluklu, ktle merkezi, 433, 433 ve ince ubuklar, 426428 Teleskop, yanstma, 693, 693 Teneke zehirlenmesi, 289e Tepe noktas, paraboln, 15, 15 Tepe voltaj, 374 Terim-terime integrasyon 801802 Terim-terime tretme, 799800, 839e Ters denklemler, 487, 498 Ters fonksiyon(lar), 467472, 538539, 539 bire-bir, 466467, 467 iin formller, 473474 integrasyonlar, 570 trevlerin, 474e, 524, 524, 525, 526, 526, 527530 Ters fonksiyonters kofonksiyon zdelikleri, 527 Ters trev(ler), 307314 formlleri, 308t, 309 kullanarak alan bulma, 363, 363, 364, 364 ve hareket, 311 Ters trev alma, 307 Ters trev lineerlik kurallar, 309310, 309t Ters(ler), 517519, 521524 Testere dii erisi, 204e Tkanm damarlar amak, 230 TNB erevesi, 943945, 945, 950e Top, zplayan, 764, 764765
-12
ndeks
Trev(ler), uygulamalar, (Devam) doal logaritmann, 478479, 487e dorultu. Bkz. Dorultu trev(ler)i ekonomide, 177, 177178 hesaplama(lar), 169e tanmdan, 148, 148150 hiperbolik fonksiyonlarn, 537538, 537t, 543e iin Newton Nokta Kural, 947 iin semboller, 168 ikinci, 168 ikinci ve daha yksek mertebeden, 168 ksmi. Bkz Ksmi trev(ler) noktada, 139, 153154 sabit fonksiyonun, 159, 159 sadan, 152 saysal deerlerden, 164165 sfr trev, trevi sfr fonksiyonlar, 258 sins fonksiyonunun, 183184 soldan-trev, 152 teetler ve, 134139 tek-tarafl, 152, 152153, 153, 157e ters, deeri, 472, 472 ters fonksiyonlarn, 474e, 524, 524, 525, 526, 526, 527530 ters hiperbolik kosinsn, 540541 ters hiperbolik fonksiyonlarn, 540542, 540t trevlenebilir fonksiyonlarn terslerinin, 470472 polinomun, 162163 nc mertebe, 168 stel fonksiyonlarn, 489491, 495497 ve fonksiyonlar, 147155, 155156e, 235236e, 261e, 273274 vektr fonksiyonlarn, ve hareket, 909, 909911 yksek mertebe, 168 yksek mertebelerin, 209 Trev blm kural, 165166 Trev arpm kural, 163165 Trev forml, uygulamalar, 525 Trev toplam kural, 161163 U.S. Posta pulu, fiyat, 63, 63t, 64 Uydu(lar), 950958 yrngeleri, 742743e, 957, 957958 Uzaklk Forml, dzlemdeki noktalar iin 13 Uzaklk, hesaplanmas, 13 extremumlar, elit zerinde, 1046, 10461047 iki nokta arasnda, 850, 850, 852e katedilen, yer deitirme, 330 noktadan doruya, 883, 888e noktadan dzleme, 886, 886887 ve dzlemde emberler, 13 ve uzayda kreler, 850851 Uzay arac, zerinde kuvvet, 870 Uzay blgeleri, iin noktalar, 970 Uzay, gemotrisi, vektrler ve, 848905 Uzunluk, yay, 48 astroid, 419, 419 cardioid, 729, 729 kutupsal erilerin, 728729, 731732e parametrik erilerin, 418, 423e sabit, vektr fonksiyonlarn of, 913, 913914 ve alan, kutupsal koordinatlarda, 726731 vektrlerin, 855 gen(ler), AP-30 alan, 876, 879e, 1224e gen eitsizlii, 72e l skaler arpm(lar), 877, 877878, 879e l vektr arpmlar, 904e retim, marjinal maliyet, 177, 177 s snr, AP-10 sler kural, 488489, 494e, AP-29 ssler, kurallar, 488489, 494e, AP-29 stel byme ve bozulma, 502511 stel deiim, 502503 stel deiim kural, 502503, 674675 stel fonksiyon(lar), 31, 32, 486495 ift ve tek ksmlar, 535 farkl tabanlarda, 513 Vektr(ler), ivme, 910 arasnda a, 863, 863865, 870871e, 1063e asal birim normlar, 938, 938 bileenleri, 854855, 858 binormal, 949e birim. Bkz. Birim vektr(ler) birim binormal B, 943, 943 birim normal N, 940 birim teet, 934, 935e birim teet T, 933935 byklk (uzunluk), 855 cebirsel ilemler, 856, 856858, 857 dzleme dik, 875, 875876 dzlemde, compleks saylar ve, AP-22 gradiyent, 1008 hz, 853, 853, 862e, 910 izdmler, 866, 866868 konum, bilgisayarla-retilmi uzay erileri ve, 906, 907 kuvvet, 859, 861862e ortogonal (dik), 865 toplam olarak vektr, 869, 869870 ortogonal vektrlerin toplam olarak, 869, 869870 paralel, 873 skaler bileenleri, 866867, 867, 868 standart konumda, 854, 854 sonu, 856 tanm, 853 teet, 910 toplama, 856, 856 ve erilik, eriler iin, 940 ve uzayn geometrisi, 848905 vektrel arpm(lar), 873, 873874, 879e iin Dalma Kural, AP-22AP-23 yer hz ve dorultu ve, 857858, 858 ynl doru paras olarak, 854, 854, 862e
Toplam(lar), 39, 45e, 159163 alt, 326327, 326, 345 relativistik, 904e sonlu. Bkz. Sonlu toplam(lar) sonsuz, sonsuz seriler ve, 746 st, 326, 327, 345 st snrlar, 343 Toplam Kanunu, paralel kenar 856, 856, 863, 863864 Toplam kural, 162163, 168 Toplama formlleri, 53, 57e Toplama, indisi, 336, 337 Toplanabilirlik Kurallar, integraller iin, 360, 1145 Toplanabilirlik zellii, 1072, 1072 Tork sistem, 425 Tork, 425, 876, 876877, 902e Torricelli Kanunu, 647648 Torus, hacmi, 407408e, 443, 443 Totokron(lar), 711712, 712 Transandant fonksiyonlar, 3233, 33, 466552 Transandant saylar, 487 Trigonometri formlleri, AP-31AP-32 Trigonometrik deiken dnm(leri), 586592, 591e Trigonometrik fonksiyon(lar), 31, 32, 4851, 5657e, AP-33 periyodiklik ve grafikleri, 5253 tanm kmesi kstlamalar ve, 517519 tersleri, 517534, 528t trevleri, 183188 Trigonometrik grafikler, 55 Trigonometrik integraller, 581586 Trigonometrik zdelik(ler), 555556, 559e Trigonometrik polinomlar, 204205e Trokoid(ler), 712713e Tretebilirlik, 993994 sreklilii gerektirir, 994 ve sreklilik, 154155, 157158e Tretilebilir fonksiyon(lar), 148, 154155, 242e, 746, 993 grafikleri, 272273, 273, 275276e rasyonel kuvvetlerin, 209211 tersleri, trevleri, 470472 Tretilebilir, 148, 152, 152153, 153 Tretme, 147243, 547e, 578 kapal, 205, 205211, 206, 207, 208, 211e, 236e, 995e, 10011002, 1004e, 1060e logaritmik, 483484, 485e, 500e, 547e mertebesi, seimi, 992 ksmi, BCS hesaplama, 987 kapal, 988 kurallar, 159168 terim-terime, 799800, 839e Tretmeler, ve ispatlar, 7172e Tretme kurallar, 911913 vektr fonksiyonlar iin, 912 Trev(ler), uygulamalar, 244324 ara deer zellii, 155, 155 cosins fonksiyonunun, 184185, 185 deiim oran olarak, 171183
ndeks
Vektr alan(lar), 11491152, 1150, 1152, 1158e ak younluu, 1170, 11701171, 1171 -da integrasyon, 11431228 diverjans, 1170, 11701171, 1171 dolam younluu, 1171, 1171 Vektr fonksiyonlar (vektr-deerli), 906916 belirsiz integrallerin, 914915 integralleri, 914916, 917e ters trevleri, 914, 919e trev iin trev kurallar, 912 trevleri ve hareket, 909, 909911 snrlar, 908 ve uzayda hareket, snrlar, 906964 Vektr ilemleri, 877, 877 Vektr toplama, 856, 856 Vektrel arpm kural, ispat, 912913 Vektrel arpm(lar), 873878, 874 Vergi oran, marjinal, 178 Viking I, yrngesi, 958e Volkanik lav pskrtme, 183e Voltaj, ev elektrii, 374, 374 Weierstrassn hibir yerde trevlenemeyen fonksiyonu, 158e Wilson lot l forml, 290e, 994e, 1026e x-ekseni, etrafnda dnel silindirik kabuklar, 413, 413, 415e etrafnda dnme, 438 y-ekseni, etrafnda dnel silindirik kabuklar, 412, 412413, 414415e etrafnda dnme, 419, 419 Yaknsaklk, tanm, 622 Fourier serilerinin, 838 kuvvet serileri ve, 795798 kuvvet serilerini yaknsaklk iin test etmek, 799 oran testini kullanarak test etmek, 796, 847e testleri, 627629, 631e Yaknsaklk teoremi, kuvvet serileri iin, 797798 Yaklam (lar), alanlara, 325, 325328, 326, 328t alanlara sonlu, 339340 dorusal. Bkz. Lineer yaklam(lar) parabol kullanarak, 608613 yamuk yaklam, 603606 Yaklam analizi, 63, 65, 6667e, 66t, 67t Yaklam doru(lar), 6364, 63t, 64 Yaklam erisi, 63 Yaklam forml, 830 Yamuk, alan, 351, 351, AP-31 Yamuk kural, 603604, 604, 605,605 doruluk iin adm, 608, 608 iin hata tahmini, 606607 yaklamlar, 611612, 612t Yamuk yaklam(lar), 603606 Yanstma zellikleri, parabollerin, 692693, 693, 696697e Yanstmalar, ve leklemeler, 4344, 43 Yar ember blge, merkezi, 443, 443444, 444 Yar ember, iin snrlar, 103, 103 Yar kre, iin Stokes denklemi, 12031204 Yar-ak aralk, 3 Yarap, jirasyon, hesaplanmas, 11461147, 1149e eylemsizlik momenti ve, 10871088, 1090e, 1112e, 1127e tanm, 1087 Yarap, emberin, 14 Yarap, yaknsaklk, 798799 Yarm-a formlleri, 54 Yar-mr, radyoaktif bir maddenin, 506 Yatay asimptot(lar), 109, 109110 Yatay hareket, 174, 174 Yatay teet(ler), bulunmas, 163, 163 Yay(lar), sktrmak, 449, 449 germek, 449, 449450, 452e, 463e iin Hooke Kanunu, 449 zerinde hareket, 186, 186 Yay, (n) ktle merkezi, 1147, 1147, 1225e Yay sabiti, 449, 452e Yay uzunluu, 48, 534e, 545e, 602e, 931933, 935e grafikler iin, 420 Yer deitirme, 172, 172 ve kat edilen mesafe, 330 Yerel ekstremumlar, 247 Yerel eksremumlar, iin birinci trev testi, 264, 264266, 266, 271 iin ikinci trev testi, 270 Yerel maksimum, 247 Yerel minimum, 247 Younluk, sabit, ubuun, 427, 427428 tanm, 427 Yol, uzayda, 906, 909 Yoldan bamszlk, 1161, 11621163 Yn, vektr ve, 857859, 858 Ynl alan(lar), 644645, 644, 645, 649650e Ynl alan, AP-10 Yrnge(ler), 698, 698 gezegen, 957, 957t, 958t
-13
Yrnge datas, 957, 957, 957t Yrnge periyod(lar), 36t, 959e Ykseklii, merminin, 329 Yzde hata, 10221023, 1025e Yzey(ler), parametrik olarak tanmlanm, 1197 delik, iin Stokes Teoremi, 1208, 1208 dzgn, alan, 1195 iki-tarafl, 1187, 1187 parametrize, 975e, 11921201, 1224e uzayda, ve canlandrma, 897 zerinde integral, 1186, 11861187, 1197 zerinde tanml fonksiyonlar, 9991001 ynlendirilebilir, 1187, 1187 ynl, 1187 Yzey alan(lar), 1182, 11821185, 1183, 11941196, 1195 bulmak, 445e, 11831185, 1184, 11951196 iin diferansiyel form, 441, 441442 iin forml, 446447e, 1183 iin Pappus teoremi, 444, 444 iin zel formller, 11911192, 1192 silindirik ve konik, 442, 442 tanm, 436, 436439, 437, 438 uygulamas, 438, 438439 ve yzey integralleri, 1182, 11821192 Yzey alan ve diferansiyel, 1186 Yzey integral(leri), 11851187, 1190e, 11961198 parametrik, 1197 yzey alan ve, 1182, 11821192 Zaman-mesafe kural, 956, 959e Zincir Kural, 192193, 204e, 216, 222, 251, 368, 370, 945, 951, 9961005, 1003e aa diyagram ve, 997998, 1000, 1002 drt-deiken formu, 1053 fonksiyonun kuvvetleri ile, 194195 i-d kural olarak, 193 iki-deikenli fonksiyonlar iin, 997, 1000, 1003e ispat, 228229, 913 kullanm, 193194, 1063e Nyi hesaplamak iin, 938 ters hiperbolik cosins ve, 541 -deikenli fonksiyonlar iin, 999, 1000, 1003e stel fonksiyon ve, 490 ve kuvvet kural, 211 Zipper teoremi, 759e
KISA BR NTEGRAL TABLOSU

1. 3. 5. L L L u dy = uy L y du 2. 4. n Z -1 6. L L L a u du = au + C, ln a a Z 1, a 7 0 cos u du = sin u + C s ax + b dn dx = s ax + b dn + 1 + C, as n + 1 d sin u du = - cos u + C 1 s ax + b d-1 dx = a ln ax + b + C
s ax + b dn + 1 ax + b b 7. xs ax + b dn dx = c d + C, 2 n + 2 n + 1 a L x b 8. xs ax + b d-1 dx = a - 2 ln ax + b + C a L 9. L L xs ax + b d-2 dx = b 1 c ln ax + b + d + C ax + b a2
n+2
n Z - 1, - 2
10.
11.
A 2ax + b B
2 A 2ax + b B dx = a n + 2
dx x 1 = ln ` ` + C b ax + b L xs ax + b d L 2ax + b dx = 2 2ax + b + b x dx L x 2ax + b
+ C,
n Z -2 (b)
12.
13. (a)
dx ax - b 2 = tan-1 + C A b L x 2ax - b 2b
2ax + b - 2b dx 1 = ln ` ` + C L x 2ax + b 2b 2ax + b + 2b 2ax + b a dx + C bx 2 b L x 2ax + b L x 2ax + b dx x x 1 17. + = tan-1 a + C 2 2 2 2 2 2 3 2a s a + x d 2a L sa + x d 15. dx = 2
2ax + b 2ax + b a dx dx = + + C x 2 2 x L L x 2ax + b dx x 1 16. = a tan-1 a + C 2 2 La + x 14. 18.
dx x + a dx x x + a 1 1 19. = ln ` x - a ` + C = + ln ` x - a ` + C 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 a a x s a x d 2 a s a x d 4 a L L dx x 20. = sinh-1 a + C = ln A x + 2a 2 + x 2 B + C L 2a 2 + x 2 x a2 21. 2a 2 + x 2 dx = 2a 2 + x 2 + ln A x + 2a 2 + x 2 B + C 2 2 L x a4 22. x 2 2a 2 + x 2 dx = s a 2 + 2x 2 d 2a 2 + x 2 ln A x + 2a 2 + x 2 B + C 8 8 L
T-1
T-2
23.
2a 2 + x 2 a + 2a 2 + x 2 dx = 2a 2 + x 2 - a ln p p +C x x
24.
2a 2 + x 2 2a 2 + x 2 + C dx = ln A x + 2a 2 + x 2 B x 2 x L x2 L 2a 2 + x 2 dx L x 2a + x
2 2
25.
dx = -
x 2a 2 + x 2 a2 ln A x + 2a 2 + x 2 B + + C 2 2 27. dx L x 2a + x
2 2 2
26.
a + 2a 2 + x 2 1 = - a ln ` ` + C x x = sin-1 a + C
= -
2a 2 + x 2 + C a 2x
28.
dx L 2a 2 - x 2
29.
2a 2 - x 2 dx =
x a 2 -1 x 2a 2 - x 2 + sin a + C 2 2
a 4 -1 x 1 30. x 2 2a 2 - x 2 dx = sin a - x 2a 2 - x 2 s a 2 - 2x 2 d + C 8 8 L 31. 33. L 2a 2 - x 2 a + 2a 2 - x 2 dx = 2a 2 - x 2 - a ln p p + C 32. x x x2 dx = a 2 -1 x 1 sin a - x 2a 2 - x 2 + C 2 2 2a 2 - x 2 2a 2 - x 2 x + C dx = - sin-1 a x 2 x L a + 2a 2 - x 2 dx 1 = - a ln ` ` + C 34. x L x 2a 2 - x 2 dx x = cosh-1 a + C 36. 2 2 L 2x - a = ln x + 2x 2 - a 2 + C n Z -1 n Z 2
L 2a 2 - x 2 2a 2 - x 2 dx + C = 35. a 2x L x 2 2a 2 - x 2 x a2 37. 2x 2 - a 2 dx = 2x 2 - a 2 ln x + 2x 2 - a 2 + C 2 2 L 38. L
A 2x - a B dx =
2 2 n
x A 2x 2 - a 2 B n + 1
39.
L A 2x - a
2
dx
2 n
40.
L L L
x A 2x - a
2
x A 2x 2 - a 2 B s 2 - n da
2
n-2 na 2 A 2x 2 - a 2 B dx, n + 1L
2-n
n+2
2 n
B dx =
A 2x 2 - a 2 B
n + 2
n - 3 dx , 2 2 s n - 2 da L A 2x - a 2 B n - 2 + C, n Z -2
41.
x 2 2x 2 - a 2 dx =
x a4 s 2x 2 - a 2 d 2x 2 - a 2 ln x + 2x 2 - a 2 + C 8 8
42.
2x 2 - a 2 x dx = 2x 2 - a 2 - a sec-1 a + C x
43.
2x 2 - a 2 2x 2 - a 2 dx = ln x + 2x 2 - a 2 + C x 2 x L x2 L 2x - a
2 2
44.
dx =
a2 x ln x + 2x 2 - a 2 + 2x 2 - a 2 + C 2 2 46. dx L x 2 2x 2 - a 2 = 2x 2 - a 2 + C a 2x
45.
dx L x 2x 2 - a 2
x a 1 1 = a sec-1 a + C = a cos-1 x + C
T-3
47.
dx L 22ax - x L L
2
= sin-1 a
x - a a b + C
48.
22ax - x 2 dx =
2 n
x - a a 2 -1 x - a sin a a b + C 22ax - x 2 + 2 2 s x - a d A 22ax - x 2 B n + 1

n
49.
A 22ax - x B dx =
dx
n
50.
L A 22ax - x 2 B L L
s x - a d A 22ax - x 2 B s n - 2 da 2
n-2 na 2 A 22ax - x 2 B dx n + 1L
2-n
51.
x 22ax - x 2 dx =
s x + a ds 2x - 3a d 22ax - x 2 a 3 -1 x - a + sin a a b + C 6 2
n - 3 dx s n - 2 da 2 L A 22ax - x 2 B n - 2
52.
22ax - x 2 x - a dx = 22ax - x 2 + a sin-1 a a b + C x
53.
22ax - x 2 2a - x x - a dx = - 2 - sin-1 a a b + C x 2 A x L x dx x - a = a sin-1 a a b - 22ax - x 2 + C L 22ax - x 2 L L L L 1 sin ax dx = - a cos ax + C sin2 ax dx = sin 2ax x + C 2 4a sinn - 1 ax cos ax n - 1 + n na L sinn - 2 ax dx 55. dx 1 2a - x = -a + C A x L x 22ax - x 2 L L 1 cos ax dx = a sin ax + C cos2 ax dx = sin 2ax x + + C 2 4a
54.
56.
57.
58.
59.
60.
sinn ax dx = cosn ax dx =
cosn - 2 ax dx L coss a + b dx coss a - b dx 62. (a) sin ax cos bx dx = + C, 2s a + b d 2s a - b d L 61. (b) (c) L L sin ax sin bx dx = cos ax cos bx dx = sins a - b dx sins a + b dx + C, 2s a - b d 2s a + b d sins a - b dx sins a + b dx + + C, 2s a - b d 2s a + b d
cosn - 1 ax sin ax n - 1 + n na
a2 Z b2
a2 Z b2 a2 Z b2 sinn ax cos ax dx = sinn + 1 ax + C, s n + 1 da cosn + 1 ax + C, s n + 1 da n Z -1 n Z -1
63.
sin ax cos ax dx = -
cos 2ax + C 4a
64.
L L
65.
cos ax 1 dx = a ln sin ax + C sin ax L L sin ax 1 cos ax dx = - a ln cos ax + C
66.
cosn ax sin ax dx = -
67.
T-4
68. L L
sinn ax cosm ax dx = sinn ax cosm ax dx =
sinn - 1 ax cosm + 1 ax n - 1 + sinn - 2 ax cosm ax dx, m + nL as m + n d
n ax indirgenir) n Z - m (sin s reduces sinn ax d
69.
sinn + 1 ax cosm - 1 ax m - 1 + sinn ax cosm - 2 ax dx, m + nL as m + n d b2 7 c2
m ax indirgenir) m Z - n (cos s reduces cosm ax d
70.
dx b - c ax p -2 = tan-1 c tan a b d + C, 2 2 4 2 b + c sin ax b + c A L a 2b - c
71.
c + b sin ax + 2c 2 - b 2 cos ax dx -1 = ln ` ` + C, 2 2 b + c sin ax L b + c sin ax a 2c - b dx ax p 1 = - a tan a b + C 4 2 1 + sin ax L dx b - c ax 2 = tan-1 c tan d + C, 2 Ab + c L b + c cos ax a 2b 2 - c 2 73.
b2 6 c2
72.
dx ax p 1 = a tan a + b + C 4 2 1 sin ax L
74.
b2 7 c2 b2 6 c2
75.
c + b cos ax + 2c 2 - b 2 sin ax dx 1 = ln ` ` + C, b + c cos ax L b + c cos ax a 2c 2 - b 2 dx ax 1 = a tan + C 2 L 1 + cos ax L L L L L L L L L L x sin ax dx = x 1 sin ax - a cos ax + C 2 a L x n - 1 cos ax dx 77.
76.
dx ax 1 = - a cot + C 2 L 1 - cos ax L L L L L L L x cos ax dx = x 1 cos ax + a sin ax + C 2 a L x n - 1 sin ax dx
78.
79.
80.
xn n x n sin ax dx = - a cos ax + a 1 tan ax dx = a ln sec ax + C
81.
xn n x n cos ax dx = a sin ax - a
82.
83.
1 cot ax dx = a ln sin ax + C 1 cot2 ax dx = - a cot ax - x + C cotn ax dx = cotn - 1 ax cotn - 2 ax dx, as n - 1 d L n Z 1
84.
1 tan2 ax dx = a tan ax - x + C tann ax dx = tann - 1 ax tann - 2 ax dx, as n - 1 d L n Z 1
85.
86.
87.
88.
1 sec ax dx = a ln sec ax + tan ax + C 1 sec2 ax dx = a tan ax + C secn ax dx = secn - 2 ax tan ax n - 2 + secn - 2 ax dx, n - 1L as n - 1 d cscn - 2 ax cot ax n - 2 + cscn - 2 ax dx, n - 1L as n - 1 d secn ax na + C, n Z 0
89.
1 csc ax dx = - a ln csc ax + cot ax + C 1 csc2 ax dx = - a cot ax + C
90.
91. n Z 1
92.
93.
cscn ax dx = -
n Z 1 cscn ax cot ax dx = cscn ax na + C, n Z 0
94.
secn ax tan ax dx =
95.
T-5
96.
L L L L L L L L L L L L L L L L L L
1 sin-1 ax dx = x sin-1 ax + a 21 - a 2x 2 + C tan-1 ax dx = x tan-1 ax x n sin-1 ax dx = x n cos-1 ax dx = x n tan-1 ax dx = 1 ln s 1 + a 2x 2 d + C 2a
97.
1 cos-1 ax dx = x cos-1 ax - a 21 - a 2x 2 + C
98.
99.
xn+1 a x n + 1 dx sin-1 ax , n + 1 n + 1 L 21 - a 2x 2 xn+1 a x n + 1 dx cos-1 ax + , n + 1 n + 1 L 21 - a 2x 2 xn+1 a x n + 1 dx tan-1 ax , n + 1 n + 1 L 1 + a 2x 2
n Z -1 n Z -1
100.
101.
n Z -1 1 b ax b ax dx = a + C, ln b L L L L n 1 x ne ax dx = a x ne ax - a e ax sin bx dx = b 7 0, b Z 1 x n - 1e ax dx
102.
1 e ax dx = a e ax + C xe ax dx = e ax s ax - 1 d + C a2 x nb ax n x n - 1b ax dx, a ln b a ln b L
103.
104.
105. b 7 0, b Z 1 107.
106.
x nb ax dx =
e ax s a sin bx - b cos bx d + C a + b2
2
108.
e ax cos bx dx = x ns ln ax dm dx =
e ax s a cos bx + b sin bx d + C a2 + b2 x n + 1s ln ax dm m x ns ln ax dm - 1 dx, n + 1 n + 1L s ln ax dm + 1 + C, m + 1 m Z -1
109.
ln ax dx = x ln ax - x + C
110.
n Z -1 dx = ln ln ax + C x ln ax L L L 1 cosh ax dx = a sinh ax + C cosh2 ax dx = sinh 2ax x + + C 4a 2
111.
x -1s ln ax dm dx =
112.
113.
1 sinh ax dx = a cosh ax + C sinh2 ax dx = sinhn ax dx = coshn ax dx = sinh 2ax x - + C 4a 2 sinhn - 1 ax cosh ax n - 1 - n na L L
114.
115.
116. sinhn - 2 ax dx, coshn - 2 ax dx,
117.
n Z 0 n Z 0 x 1 x cosh ax dx = a sinh ax - 2 cosh ax + C a xn n x n cosh ax dx = a sinh ax - a L x n - 1 sinh ax dx
118.
coshn - 1 ax sinh ax n - 1 + n na
119.
x 1 x sinh ax dx = a cosh ax - 2 sinh ax + C a xn n x n sinh ax dx = a cosh ax - a L x n - 1 cosh ax dx
120.
L L L
121.
122.
123.
1 tanh ax dx = a ln s cosh ax d + C
124.
1 coth ax dx = a ln sinh ax + C
T-6
125. L L L L L L L L L L
0 L
1 tanh2 ax dx = x - a tanh ax + C tanhn ax dx = cothn ax dx = tanhn - 1 ax + tanhn - 2 ax dx, s n - 1 da L cothn - 1 ax + cothn - 2 ax dx, s n - 1 da L n Z 1 n Z 1
126.
1 coth2 ax dx = x - a coth ax + C
127.
128.
129.
1 sech ax dx = a sin-1 s tanh ax d + C 1 sech2 ax dx = a tanh ax + C sechn ax dx =
130.
L L
ax 1 csch ax dx = a ln ` tanh ` + C 2 1 csch2 ax dx = - a coth ax + C
131.
132.
133.
sechn - 2 ax tanh ax n - 2 + sechn - 2 ax dx, n - 1L s n - 1 da cschn - 2 ax coth ax n - 2 cschn - 2 ax dx, n - 1L s n - 1 da sechn ax + C, na n Z 0 a2 Z b2 a2 Z b2 136.
n Z 1 n Z 1 cschn ax coth ax dx = cschn ax + C, na n Z 0
134.
cschn ax dx = -
135.
sechn ax tanh ax dx = e ax sinh bx dx = e ax cosh bx dx =

q
137.
e ax e bx e -bx c d + C, 2 a + b a - b e ax e bx e -bx c + d + C, 2 a + b a - b n 7 0
138.
139.
x n - 1e -x dx = s n d = s n - 1 d!,
p>2 p>2 0 L
140.
0 L
e -ax dx =
1 p , 2A a
a 7 0
141.
0 L
sin x dx =
1 # 3 # 5 sn - 1d # p , 2#4#6n 2 cosn x dx = d # # 2 4 6 sn - 1d , 3#5#7n
( nn is 2an bireven ift tamsay ise if integer 2 ( nn is 3an birodd tek integer tamsay ise if 3
1. Tanmlar ve Temel zdelikler Sine: Cosine: Tangent: 2. zdelik sin s - u d = - sin u, sin u + cos u = 1,
2 2
P(x, y) r u x y x
tan s A + B d = tan s A - B d = sin aA sin aA +
tan A + tan B , 1 - tan A tan B tan A - tan B 1 + tan A tan B cos aA p b = sin A 2
y 1 sin u = r = csc u x 1 cos u = r = sec u y 1 tan u = x = cot u
p b = - cos A, 2
cos s - u d = cos u sec u = 1 + tan u,

2 2 2
p p b = cos A, cos aA + b = - sin A 2 2 1 1 sin A sin B = cos s A - B d - cos s A + B d 2 2 1 1 cos A cos B = cos s A - B d + cos s A + B d 2 2 csc u = 1 + cot u
2 2
sin A cos B =
1 1 sin s A - B d + sin s A + B d 2 2
sin 2u = 2 sin u cos u, cos2 u =
cos 2u = cos u - sin2 u
1 + cos 2u 1 - cos 2u , sin2 u = 2 2 sin s A + B d = sin A cos B + cos A sin B sin s A - B d = sin A cos B - cos A sin B cos s A + B d = cos A cos B - sin A sin B cos s A - B d = cos A cos B + sin A sin B
1 1 s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 sin A - sin B = 2 cos s A + B d sin s A - B d 2 2 1 1 cos A + cos B = 2 cos s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 cos A - cos B = - 2 sin s A + B d sin s A - B d 2 2 sin A + sin B = 2 sin
Radyan l
p p 2
p 2
3p 2
p 2
p 2
3p 2p 2
Derece
Radyan
y y tan x 1 3p p p 2 2 0 p p 3p 2 2 x 3p p p 0 2 2
y sec x
s 1
Bi
45 2 45 90 1 1 2
p 4
p 4
1
p 2
p p 3p 2 2
r
be
r
ri m e m
1
Tanm Kmesi: p/2nin tek tamsay kat Tanm Kmesi: x p, 3p , . . . 2 2 dndaki btn reel saylar Deer Kmesi: (, 1] h[1, ) Deer Kmesi: (, )
r ya
r a p l e m
be
r
30 2 3 2
p 3 p 2 p 6
3
1 p p 0 2 p 2
y csc x
y cot x
1 p 3p 2p 2 x p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
60
90 1
u s r = 1 = u
veya or
s u = r,
180 = p radyan
SERLER
Taylor Serileri 1 = 1 + x + x 2 + + x n + = a x n, 1 - x n=0
q q
x 6 1 x 6 1
1 = 1 - x + x 2 - + s - x dn + = a s - 1 dnx n, 1 + x n=0 ex = 1 + x + sin x = x cos x = 1 xn x2 xn + + + = a , 2! n! n = 0 n!

q
x 6 q x 6 q x 6 q -1 6 x 1 x 6 1
q s - 1 dnx 2n + 1 x3 x5 x 2n + 1 + - + s - 1 dn , + = a 3! 5! s 2n + 1 d! n = 0 s 2n + 1 d! q s - 1 dnx 2n x2 x4 x 2n + - + s - 1 dn , + = a 2! 4! s 2n d! s 2n d! n=0 q s - 1 dn - 1x n x2 x3 xn + - + s - 1 dn - 1 n + = a , n 2 3 n=1 q
ln s 1 + x d = x ln
x3 x 2n + 1 1 + x x5 x 2n + 1 = 2 tanh-1 x = 2 ax + + + + + b = 2a , 5 1 - x 3 2n + 1 n = 0 2n + 1
q s - 1 dnx 2n + 1 x3 x5 x 2n + 1 + - + s - 1 dn + = a , 5 3 2n + 1 2n + 1 n=0
tan-1 x = x -
x 1
Binom Seriler s 1 + x dm = 1 + mx + ms m - 1 dx 2 ms m - 1 ds m - 2 dx 3 ms m - 1 ds m - 2 d s m - k + 1 dx k + + + + 2! 3! k! x 6 1,
q m = 1 + a a b x k, k=1 k
olduundan m k 3 iin a b = m, 1 ms m - 1 d m a b = , 2! 2 ms m - 1 d s m - k + 1 d m a b = k! k for k 3.
LMTLER
Genel Kurallar L, M, c ve k reel saylar ve
x:c
zel Formller Ps x d = an x n + an - 1 x n - 1 + + a0 , ise

x:c
lim s x d = L
ve and
lim gs x d = M M,
then dr.
x:c
lim Ps x d = Ps c d = an c n + an - 1 c n - 1 + + a0 .
ise aadakiler geerlidir. Toplam Kural: Fark Kural: arpm Kural: Sabitle arpm Kural: Blm Kural:
x:c x:c x:c x:c
lim s s x d + gs x dd = L + M lim s s x d - gs x dd = L - M P(x) ve Q(x) iki polinom ve Q(c) lim 0 ise
lim s s x d # gs x dd = L # M lim s k # s x dd = k # L dir. M Z 0
Ps x d Ps c d = . Qs c d x : c Qs x d
s x d L lim = , M x : c gs x d
Sandvi Teoremi cyi ieren bir ak aralkta g(x) (x) h(x), x = c hari olabilir, ise ve
x:c
(x) fonksiyonu x = cde srekli ise

x:c
lim s x d = s c d .
lim gs x d = lim hs x d = L ,
x:c
dir.
ise limxc (x) = Ldir. Eitsizlikler cyi ieren bir ak aralkta (x) f(x), x = c hari olabilir, ise ve her iki limit mevcut ise
x:c x:0
lim
sin x x = 1
and ve
x:0
lim
1 - cos x = 0 x
lim s x d lim gs x d .
x:c
LHpital Kural a noktasn ieren bir I ak aralnda (a) = g(a) = 0 ise ve hem ve hem g mevcut ise, ayrca I zerinde iken g(x) 0 ise sa taraftaki limitin var olmas kouluyla lim s x d sxd = lim , gs x d x : a gsxd
dir.
Sreklilik g fonksiyonu Lde srekli ise ve limxc (x) = L ise

x:c
x:a
lim g(s x dd = gs L d . dir.
dir.
NTEGRAL KURALLARI
Genel Formller
a
Sfr: ntegrasyon Sras: Sabitle arpm Kural:
a L a b L b
s x d dx = 0
b
s x d dx = -
a L
s x d dx
b
b a L b b
(k herhangi bir say) s Any number kd sk = - 1d

b
- s x d dx = -
a L
s x d dx
b
Toplamlar ve Farklar: Toplanabilirlik:
a L b a L
c
a L
s x d dx ;
c a L
a L
gs x d dx
s x d dx +
b L
s x d dx =
s x d dx
Max-Min Eitsizlii: fonksiyonunun a, b] aral zerindeki maksimum ve minimum deerler max ve min ise
b
min # s b - a d
a L b
s x d dx max # s b - a d . dir.
b
Basknlk:
sxb d ] zerinde gs x d on (x [a b]g(ximplies [a, ) , ) ise [ )] 0 ise a, s xb d ] zerinde 0 on [( a,x b implies

a L
a L b
s x d dx
a L
gs x d dxdir.
s x d dx 0dr.
Analizin Temel Teoremi Ksm 1 fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fs x d = 1a s t d dt fonksiyonu [a, b] zerinde sreklidir, (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi (x)dir; F (x) = d s t d dt = s x d. dx L a
x
Ksm 2 fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve Fde nin [a, b] aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b a L
olur. Belirli ntegrallerde Deiken Dnm

b a L gsbd
Ksmi ntegrasyon
gsad L
s gs x dd # g s x d dx =
s u d du
b a L
s x d g s x d dx = s x d gs x d D a b
b a L
s x d gs x d dx
1. Tanmlar ve Temel zdelikler Sine: Cosine: Tangent: 2. zdelik sin s - u d = - sin u, sin u + cos u = 1,
2 2
P(x, y) r u x y x
tan s A + B d = tan s A - B d = sin aA sin aA +
tan A + tan B , 1 - tan A tan B tan A - tan B 1 + tan A tan B cos aA p b = sin A 2
y 1 sin u = r = csc u x 1 cos u = r = sec u y 1 tan u = x = cot u
p b = - cos A, 2
cos s - u d = cos u sec u = 1 + tan u,

2 2 2
p p b = cos A, cos aA + b = - sin A 2 2 1 1 sin A sin B = cos s A - B d - cos s A + B d 2 2 1 1 cos A cos B = cos s A - B d + cos s A + B d 2 2 csc u = 1 + cot u
2 2
sin A cos B =
1 1 sin s A - B d + sin s A + B d 2 2
sin 2u = 2 sin u cos u, cos2 u =
cos 2u = cos u - sin2 u
1 + cos 2u 1 - cos 2u , sin2 u = 2 2 sin s A + B d = sin A cos B + cos A sin B sin s A - B d = sin A cos B - cos A sin B cos s A + B d = cos A cos B - sin A sin B cos s A - B d = cos A cos B + sin A sin B
1 1 s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 sin A - sin B = 2 cos s A + B d sin s A - B d 2 2 1 1 cos A + cos B = 2 cos s A + B d cos s A - B d 2 2 1 1 cos A - cos B = - 2 sin s A + B d sin s A - B d 2 2 sin A + sin B = 2 sin
Radyan l
p p 2
p 2
3p 2
p 2
p 2
3p 2p 2
Derece
Radyan
y y tan x 1 3p p p 2 2 0 p p 3p 2 2 x 3p p p 0 2 2
y sec x
s 1
Bi
45 2 45 90 1 1 2
p 4
p 4
1
p 2
p p 3p 2 2
r
be
r
ri m e m
1
Tanm Kmesi: p/2nin tek tamsay kat Tanm Kmesi: x p, 3p , . . . 2 2 dndaki btn reel saylar Deer Kmesi: (, 1] h[1, ) Deer Kmesi: (, )
r ya
r a p l e m
be
r
30 2 3 2
p 3 p 2 p 6
3
1 p p 0 2 p 2
y csc x
y cot x
1 p 3p 2p 2 x p p 0 2 p 2 p 3p 2p 2 x
60
90 1
u s r = 1 = u
veya or
s u = r,
180 = p radyan
SERLER
Taylor Serileri 1 = 1 + x + x 2 + + x n + = a x n, 1 - x n=0
q q
x 6 1 x 6 1
1 = 1 - x + x 2 - + s - x dn + = a s - 1 dnx n, 1 + x n=0 ex = 1 + x + sin x = x cos x = 1 xn x2 xn + + + = a , 2! n! n = 0 n!

q
x 6 q x 6 q x 6 q -1 6 x 1 x 6 1
q s - 1 dnx 2n + 1 x3 x5 x 2n + 1 + - + s - 1 dn , + = a 3! 5! s 2n + 1 d! n = 0 s 2n + 1 d! q s - 1 dnx 2n x2 x4 x 2n + - + s - 1 dn , + = a 2! 4! s 2n d! s 2n d! n=0 q s - 1 dn - 1x n x2 x3 xn + - + s - 1 dn - 1 n + = a , n 2 3 n=1 q
ln s 1 + x d = x ln
x3 x 2n + 1 1 + x x5 x 2n + 1 = 2 tanh-1 x = 2 ax + + + + + b = 2a , 5 1 - x 3 2n + 1 n = 0 2n + 1
q s - 1 dnx 2n + 1 x3 x5 x 2n + 1 + - + s - 1 dn + = a , 5 3 2n + 1 2n + 1 n=0
tan-1 x = x -
x 1
Binom Seriler s 1 + x dm = 1 + mx + ms m - 1 dx 2 ms m - 1 ds m - 2 dx 3 ms m - 1 ds m - 2 d s m - k + 1 dx k + + + + 2! 3! k! x 6 1,
q m = 1 + a a b x k, k=1 k
olduundan m k 3 iin a b = m, 1 ms m - 1 d m a b = , 2! 2 ms m - 1 d s m - k + 1 d m a b = k! k for k 3.
LMTLER
Genel Kurallar L, M, c ve k reel saylar ve
x:c
zel Formller Ps x d = an x n + an - 1 x n - 1 + + a0 , ise

x:c
lim s x d = L
ve and
lim gs x d = M M,
then dr.
x:c
lim Ps x d = Ps c d = an c n + an - 1 c n - 1 + + a0 .
ise aadakiler geerlidir. Toplam Kural: Fark Kural: arpm Kural: Sabitle arpm Kural: Blm Kural:
x:c x:c x:c x:c
lim s s x d + gs x dd = L + M lim s s x d - gs x dd = L - M P(x) ve Q(x) iki polinom ve Q(c) lim 0 ise
lim s s x d # gs x dd = L # M lim s k # s x dd = k # L dir. M Z 0
Ps x d Ps c d = . Qs c d x : c Qs x d
s x d L lim = , M x : c gs x d
Sandvi Teoremi cyi ieren bir ak aralkta g(x) (x) h(x), x = c hari olabilir, ise ve
x:c
(x) fonksiyonu x = cde srekli ise

x:c
lim s x d = s c d .
lim gs x d = lim hs x d = L ,
x:c
dir.
ise limxc (x) = Ldir. Eitsizlikler cyi ieren bir ak aralkta (x) f(x), x = c hari olabilir, ise ve her iki limit mevcut ise
x:c x:0
lim
sin x x = 1
and ve
x:0
lim
1 - cos x = 0 x
lim s x d lim gs x d .
x:c
LHpital Kural a noktasn ieren bir I ak aralnda (a) = g(a) = 0 ise ve hem ve hem g mevcut ise, ayrca I zerinde iken g(x) 0 ise sa taraftaki limitin var olmas kouluyla lim s x d sxd = lim , gs x d x : a gsxd
dir.
Sreklilik g fonksiyonu Lde srekli ise ve limxc (x) = L ise

x:c
x:a
lim g(s x dd = gs L d . dir.
dir.
NTEGRAL KURALLARI
Genel Formller
a
Sfr: ntegrasyon Sras: Sabitle arpm Kural:
a L a b L b
s x d dx = 0
b
s x d dx = -
a L
s x d dx
b
b a L b b
(k herhangi bir say) s Any number kd sk = - 1d

b
- s x d dx = -
a L
s x d dx
b
Toplamlar ve Farklar: Toplanabilirlik:
a L b a L
c
a L
s x d dx ;
c a L
a L
gs x d dx
s x d dx +
b L
s x d dx =
s x d dx
Max-Min Eitsizlii: fonksiyonunun a, b] aral zerindeki maksimum ve minimum deerler max ve min ise
b
min # s b - a d
a L b
s x d dx max # s b - a d . dir.
b
Basknlk:
sxb d ] zerinde gs x d on (x [a b]g(ximplies [a, ) , ) ise [ )] 0 ise a, s xb d ] zerinde 0 on [( a,x b implies

a L
a L b
s x d dx
a L
gs x d dxdir.
s x d dx 0dr.
Analizin Temel Teoremi Ksm 1 fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fs x d = 1a s t d dt fonksiyonu [a, b] zerinde sreklidir, (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi (x)dir; F (x) = d s t d dt = s x d. dx L a
x
Ksm 2 fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve Fde nin [a, b] aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b a L
olur. Belirli ntegrallerde Deiken Dnm

b a L gsbd
Ksmi ntegrasyon
gsad L
s gs x dd # g s x d dx =
s u d du
b a L
s x d g s x d dx = s x d gs x d D a b
b a L
s x d gs x d dx

Thomas Calculus 11ed (TR) - 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Thomas Calculus 11ed (TR) - 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THOMAS

eviren: Recep Korkmaz

11. Baskdan eviri 1. Bask - Austos 2009 - STANBUL

ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8

3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8

Belirli ntegrallerin Uygulamalar

TEKRAR SORULARI 461 PROBLEMLER 461 EK VE LER ALITIRMALAR

Integrasyonun Dier Uygulamalar

Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler

Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar

Vectrler ve Uzayda Geometri

Vektr-Deerli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket

Vektr Alanlarnda ntegrasyon

Ksa Bir ntegral Tablosu

Onbirinci Basmdaki Deiiklikler

y (x, R(x)) (x, r(x))

Reel Saylar ve Reel Doru

0 olmak zere m@n gibi bir kesir ek200 ve , and 13 57 . 1

Reel Saylar ve Reel Doru

eklinde gsterilebilir. Btn tamsaylar kmesi

TABLO 1.1 Aralk eitleri

Notasyon Sonlu: (a, b) [a, b] [a, b) (a, b] Sonsuz: s a, q d [a, q d s - q , bd s - q , b] s - q, q d

Aklama 5x a 6 x 6 b6 5x a x b6 5x a x 6 b6 5x a 6 x b6 5x x 7 a6 5x x a6 5x x 6 b6 5x x b6 ( btn reel saylar kmesi)

Tip Ak Kapal Yar-ak Yar-ak Ak Kapal Ak Kapal Hem ak hem kapal

Aadaki eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel doruda gsterin. (b) x 6 2x + 1 3 (c) 6 5 x - 1

ki tarafa da 1 ekleyin. ki taraftan da x karn.

zm kmesi s - q , 4 d araldr (ekil 1.1a).

EKL 1.1 rnek 1 deki eitsizliklerin zm kmeleri

Reel Saylar ve Reel Doru

zm kmesi (1, 11@5] yar-ak araldr (ekil 1.1c).

Mutlak Deerleri Bulmak

gen Eitsizliini Aklamak

EKL 1.3 uxu a ifadesi xin a ile a arasnda olmas demektir.

Mutlak Deerli bir Denklemi zmek

zellik 5 ten, 2x 3 = 7 dir, u halde iki olaslk vardr: 2x 3 = 7 2x = 10 x=5 2x 3 = 7 2x = 4 x = 2

u2x 3u = 7nin zmleri x = 5 ve x = 2dir.

Mutlak Deer eren Bir Eitsizlii zmek

Reel Saylar ve Reel Doru

5 karn 1 ile arpn 2 terslerini aln.

RNEK 6 Eitsizlikleri zn ve zm kmesini reel doruda gsterin.

zellik 8 3 ekleyin 2 ile bln

EKL 1.4 zm kmesi (a) [1, 2] ve (b) s - q , 1] [2, q d rnek 6.

zm kmesi s - q , 1] [2, q d (ekil 1.4b).

4. 1 y 5 1 ise, y hakknda aada sylenenlerden hangileri dorudur? a. 4 6 y 6 6 c. y 7 4 e. 0 6 y - 4 6 2 1 1 1 6 y 6 g. 6 4 b. - 6 6 y 6 - 4 d. y 6 6 y f. 2 6 6 3 2 h. y - 5 6 1

kinci Dereceden Eitsizlikler

41. x 2 - x 6 0 6. 8 - 3x 5 8. 3s 2 - x d 7 2s 3 + x d 6 - x 3x - 4 6 10. 4 2 x + 5 12 + 3x 12. 2 4

512 altrmalarnda, eitsizlikleri zp zm kmelerini izin. 5. - 2x 7 4 7. 5x - 3 7 - 3x 7 1 9. 2x - 7x + 2 6 4 1 11. s x - 2 d 6 s x - 6 d 5 3

iin bu eitlik dorudur? Hangileri iin yanltr?

2 28. ` x - 4 ` 6 3 31. 1 - x 7 1 34. ` 3r 2 - 1` 7 5 5

Dorular, emberler ve Paraboller

Dorular, emberler ve Paraboller

Dzlemde Kartezyen Koordinatlar

C(5, 6) 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 (2, 3) A(4, 3) x 2 y 8 D(5, 1) 1 2 3 4 5 x B(2, 5) y 5, x 0

RNEK 1 A (4, 3) noktasndan B (2, 5) noktasna gidilirken x- ve y-koordinatlarndaki

sabitine dikey olmayan P1P2 dorusunun eimi denir.

Dorular, emberler ve Paraboller

EKL 1.10 Eim alar x-ekseninden saat ynnn tersine llr.

elde ederiz. x = 0 iin y = 6 dr. Dolaysyla doru y-eksenini y = 6 da keser.

ki noktadan geen bir dorunun denklemi

(2, 1) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun denklemini yazn.

Her iki ekilde de dorunun denklemi y = x +1dir (ekil 13).

Bu doru boyunca, x=2 Bu doru boyunca, y=3 (2, 3)

y = mx + b denklemine eimi m ve y-keseni b olan dorunun eim-kesim noktas denklemi denir.