restorasy n 54

Yapm
Teknikleri
Asndan
restorasy n 55
Eski alardan bu yana nemli Bir kent olan stanbuldaki slami yaplarn en nemli rneklerinden
Camilerin ayrlmaz paras minarelerin ortaya k ve tarihi sre iindeki geliimi oluturulan
tablo yardmyla zetlenmitir. Kgir minare rneklerinde geleneksel yapm teknii temelden
leme anlatlmtr. Yaplan Tipolojik alma ile elde edilen veriler dorultusunda geleneksel
yapm teknikleri hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr.
Kvan H. Kuzm / Mimar
Vakfar stanbul I.Blge Mdrl
STANBUL
MNARELER
restorasy n 56
slam corafyasnda mimarinin merkezini tekil eden
balca yap tiplerinden olan cami ve mescitlerin en
karakteristik unsurlarndan biri olan minare, bu yaplar iin
simgesel deer tamaktadr. yle ki minare, sz konusu
yaplara dnem ve slup zellikleri bakmndan belirli bir kimlik
vererek, yaplar kent dokusunda daha anlaml hale getirir. Bu
zellii ile minare, kubbe, eyvan, ta kap ve dekoratif ayrntlar
aan grsel bir stnle sahiptir.
1
Tarihte ilk olarak kare kesitli olarak karmza kan
minareler, (Bkz. Tablo.1.-1,2,3,4) zamanla malviya tipi, (Bkz.
Tablo.1.-5,6,7) ve konik - silindirik ekle dnmtr. Tarihi
sre ilerledike minare yksekliklerinin artt, gvde
kalnlklarnn inceldii grlmektedir.
Konyadaki nce Minareli Medresenin minaresi ve
Gaznedeki III. Mesut Camii minaresinin erefeden sonraki petek
blmleri eitli nedenlerle yklm olup, her iki minarede de
yklan blm tamamlama yoluna gidilmemi, erefe kotu
basit bir rt ile kapatlarak mevcut halleriyle korunmutur.
(Bkz. Tablo.1.-10,14)
Osmanl minarelerinde petek ve alem ksm dier
rneklerine gre daha uzun tutulmutur. Osmanl mimarisinin
bu zellii daha yksek ve gvde kalnl daha ince minare
retmesinde katk salamtr. (Bkz.Tablo.1.-15,16,17)
slam corafyasnda, Mimar Sinann stanbul
Sleymaniye Camii ve Edirne Selimiye Camii ile minareler, en
gzel rneklerini vermitir. (Bkz.Tablo.1.-16,17)
stanbul ehri, Milattan nce 5500 yllarndan gnmze
kadar nemli bir merkez olmu ve farkl birok kltre ev
sahiplii yapmtr. 1453 stanbulun fethi ile birlikte Kentte
ou vakf olan cami, medrese, imaret, sbyan mektepleri,
hastane, kpr, su kemerleri vb. sosyal, salk, eitim ve kltrel
alanda hizmet verecek birok eser ina edilmitir.
Bu eserler iinde zellikle camilerdeki minareler
fonksiyonlar, ina teknikleri ve ssleme zellikleriyle ile byk
nem tamaktadrlar.
STANBUL MNARELERNN BLMLER
stanbul Minareleri mimari olarak 9 blmden oluur.
Bunlar temel, kaide, pabu, gvde erefe, petek, klah, alem,
merdivenlerdir.
Minare temelleri toprak altnda kald iin ekli, derinlii
ve rgs hakknda bilgimiz snrldr. Temeller; kaidenin
plan ve boyutlarna, zemin yapsna bal olarak deierek
kaideye gre genellikle ampatmanl olarak byyerek ekil
alr. Genellikle 2 veya 3 ampatmanldr. Minareler basamaklara

1
H.Ayverdi, (1985), Osmanllarda Minare Makaleler, stanbul,60.
Sultan Ahmet Camii
restorasy n 57
bal olarak; yedekli ve yedeksiz, d duvarlarna bal olarak da
gmlekli ya da gmleksiz olarak ina edilir.
Minareyi ii bo silindir olarak kabul edersek, merdiven
basamak rgs ile silindirin i boluun yaklak %30
ile %50 dolu hale gelmektedir.Genellikle minarenin petek
ksmlar gnmze orijinal olarak ulaamamtr. Petek duvar,
gvde duvarna gre daha ince olmasndan, i blmnde
basamaklarn devam etmemesinden ve erefe kap boluunun
da bu blmde yer almasndan dolay statik adan zayf
kalmaktadr. Bu yzden minarenin petek blmleri deprem,
rzgr etkisinde ilk zarar gren blm olmutur.
STANBUL MNARELER
stanbulun 1453teki fethinden itibaren, ehirde
yaptrlan minarelerin balcalarn, bal olduklar camilerin
byklne gre ayrlmas tercih edilmitir. Her ne kadar
byk camilerin minareleri ile ufak mescitlerin minareleri
arasnda ortak zellikler bulunmakta ise de, her gurubun
kendine zg nitelikleri de vardr. Mimar Sinan devrine
kadar stanbulda ina edilen minareler seltin camilerine ait
olanlarna oranla az bir deiiklik ile zamanmza kadar gelmi
olmalaryla birlikte, geneli vzera cami olan orta byklkteki
camilerin iinde zgn minaresini hala koruyan ok azdr. Fakat
sonraki dnemlerde onarma urayan minarelerin dikkatli
incelenmesi, bunlarda 15-16. yzyllara ait ksmlarn varln
ortaya koymaktadr. Bu devirde byk ta minarelerin yan sra,
daha ufak lekte birtakm tula minareler de yaplmtr. Bu
devre ait ahap minarelerden hibir iz kalmamtr. Yalnz baz
mescitlerin kk minarelerini, zamann ahap minarelerinin,
ta ve tuladan yaplm kopyalar olarak kabul edebiliriz.
2

Tablo, 1- Minarelerin Tarihi Srete geliimi (Cz. K. H. KUZM)
ekil, 1- Minarenin Blmleri (z. K.H. Kuzm)
2
Semavi Eyice, (1963), stanbul Minareleri, Gzel Sanatlar Akademisi Trk Sanat Tarihi Enstits Yaynlar:1, Berksoy Matbaas, stanbul,s.8.
restorasy n 58
1.FETHTEN SNAN DEVRNE KADAR
Bu dnemde eski bir Bizans Kilisesinden camiye evrilen
Arap Camiinin an kulesi klah ve alem eklenmek suretiyle
minareye evrilmitir. (Bknz. Tablo.2- B.F.1) Bu dnemden
gnmze ulaabilen minareler incelendiinde tek erefeli
olular ve erefe altlarnda gvde blmnde sslemeleri
dikkat ekmektedir.
stanbulda zellikle vezirler tarafndan, XV.-XVI. yzyl
balarnda ina ettirilen minarelerin ounun dnemsel
zgnl bozulmutur. Minarelerde sadece kaide ve kp
blmlerinde yapld dnemin izlerini bulmak mmkndr.
3
Davut Paa ve Smbl Efendi Cami minarelerinde pabu
blmlerindeki yedi sekizli (ksa baklaval) geiler dneminin
zelliini yanstmaktadr.
2.MMAR SNANDAN LALE DEVRNE KADAR
XVI. yzyln ilk yarsnn ortalarndan itibaren Mimar Sinan
tarafndan inasna balanan binalar ile Osmanl mimarisinin
klasik devri balar. Sinan ve onu takip eden Davud Aa, Dalg
Ahmed Aa ve Mehmed Aa gibi mimarlar eski tarz devam
ettirmilerdir. Bu bir buuk yzyl iinde stanbulda birok
Cami ina edilmi ve birok yangn ve depremlere ramen
bunlardan byk ksm zgn minareleri ile zamanmza kadar
gelebilmitir. Bu dnemle birlikte, minare gvde aplarnda
incelme balamtr. erefelerin altndaki stalktitlerde
uygulanan sarktmalar (pskl) ile grsel zenginlik artrlmtr.
4

3.LALE DEVRNDEN GNMZE KADAR
Tablo, 2- stanbul Kagir Minareleri (Dz. K.H.Kuzm)
3
S. Eyice,a.g.e.,s.13.
4
S. Eyice,a.g.e.,s.20-21.
Resim,1-Sultanahmet Camii (Foto:M.Sav)
restorasy n 59
XVIII. yzyln ilk yarsndan itibaren Osmanlda
grlmeye balanan barok slubun ksa zamanda tamamen
benimsenmesi sonucu minarelerde bu slupla yaplmaya
balanmtr. Bu akmn etkisi ile mmkn olduunca ince
ve bezemeli minareler ina edilmitir. Fakat bu byklkte
olan minareler ince yaplmlar ise de eskisine oranla daha
sadedirler. Trk sanatnda bat sluplarnn etkisi ile yerleen
barok ve ampir sluplarn, XIX. yzyl ortalarndan itibaren
ise eklektik (karma) slubun takip ettii grlr. Yarm yzyl
daha devam eden eklektik devirde her devirden ve sluptan
eler karma ekilde stanbul Minarelerinde uygulanmtr. Bu
uygulamalardan sonra, Trk mimarlar arasnda yeni klasik akm
baladysa da srekli ve etkili olmamtr.
5
Osmanllarda eski uzunluk birimlerinden bina ve mimar
arn 75,8 cm.dir. 2,5 mimar arn, 1,895 m. yani, 1 kulatr.
6
Tablo 2 deki minarelerin metrik sistemdeki uzunluklar eski
l birimlerine evrilerek deerlendirildiinde net rakamlara
ulalmaktadr. Bu l birimleri, yapda kullanlan malzeme,
yapm teknolojisi kadar nemli bir bulgudur. Medeniyetlere
ve devirlere zg olarak farkl l birimleri kullanld
dnldnde, stanbul minarelerinde ulalan bu veriler,
eserlerin Osmanl medeniyetinin birer rn olduunu
vurgulamaktadr. Bunlardan birka aada rneklenmitir.
Eski bir Kilise olan Arap Camii (B.F.1) Minaresi can kulesinden
evrilen bir yapdr. Osmanl eki klah ve alemiyle toplam minare
37,87 metre = 50 mimar arn = 20 kula uzunluundadr.
Eminn Beyazt Camii (B.F.2) Minare ykseklii 54,68 metre =
72,1 mimar arn = 28,9 kula uzunluundadr.
Sleymaniye Camii iki erefeli (B.L.3) minaresi 55,32
metre = 73 mimar arn, erefeli (B.L.4) minaresi 76,09
metre = 100,4 mimar arn uzunluundadr. Fatih Camii (B.L.2)
minaresi 76,52 metre = 100,9 mimar arn uzunluundadr.
Suadiye Camii (O.L.11) Minaresi 24,98 metre = 33 mimar
arn uzunluundadr. Mimar Sinan Mescidi (M.S.5) minaresinin
erefe penceresi 0,77 cm. = 1 arn, gvdesi 4,58 m = 6 arn,
toplam minare 12,19m = 16,1 mimar arn uzunluundadr.
STANBUL KGR MNARELERNN GELENEKSEL YAPIM
TEKNKLERNN NCELENMES
Minarenin ana malzemeleri; ta, talar yatayda ve dikeyde
balayan metal aksam; kenet, zvana ve dolgu malzemesi,
yaptrc olarak kullanlan horasan har ve kurundur. Resim,5
Basamak varsa yedek basamak ve ayn kottaki d
duvarlarn birlemesi ile oluan sisteme minarede kur denir.
5
S. Eyice,a.g.e.,s.35-36.
6
M.Sertolu, (1986), Osmanl Tarih Lgat, stanbul, s. 19; A.lgen, (1996) Klasik Devir Minareleri, Osmanl Cami plannda Minarenin
Konumu, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul.
Resim,2-Bayezid Camii (Foto:M.Sav,2008).
restorasy n 60
Kurdaki basamak ve duvar oluturan talar genellikle yekpare
byk paralar eklinde rgye sokulur. Kurda basamak ve
d duvar talar kenet vastasyla yatayda balanr. malatta
kullanlan suyu alnm dvme demir kenetlerin taa giren az
ksm zvana benzeri ie doru genilemektedir.
Bir st kura geilirken zvanalar devreye girer. Zvanalar
ise kurun dklerek tala birletii noktada kma olmamas
iin yuvada di olacak ekilde hazrlanmtr.
Zvanalar minare duvar rgsnde dikey ve yatay gelebilecek
deprem ykne kar almaktadr.
D duvar rgsndeki talar, derzler st ste gelmeyecek
ekilde artmal olarak rlr. Basamaklar da d duvara 10-15
cm girecek ya da d duvar boyunca (25-30 cm) yerletirilir.
Yedekli, yedeksiz gmlekli, gmleksiz olarak ina edelin 4
farkl tablodan da anlald gibi en zayf rg yedeksiz olarak
ina edilen statik olarak en salkl olanda gmlekli ve yedekli
olandr.
Yedekli basamak rg sisteminde 2-3 basamakta bir
ekirdekli basamak yedek basaman stne bindirilir. Yani
minareye karken iki ekirdekli, bir ekirdeksiz basama
grmekteyiz. ekirdekli ve ekirdeksiz basamak yan yana
rgye sokulabilecei gibi ann byk tutulduu durumlarda
araya dolgu malzemesi gelebilmektedir. Araya dolgu olarak tek
Resim,3-Sleymaniye Camii,
minare (V..1.B.M.A.1969)
Resim,4-Fatih Mimar Sinan Mescidi (V..1.B.M.A.1967 onarm)
ekil, 2- Ta Minarelerin Ana rg Elemanlar (z. K.H.KUZM) ekil, 3- Yedek basamakl Minare ardk iki kur plan (z. K.H.KUZM)
restorasy n 61
para ta ta gelse buna 2. yedek basamak diyemeyiz.
Minare erefe konsollarnn dikeyde bast nokta
olmadndan (Baknz ekil.6) yer dzlemine ters ynde bir
kuvvet oluacaktr. Bu noktada seri bir ekilde petek imalat
yaplarak kuvvet dengelenir. Petek imalat yaplmadan, erefede
yk arttrc erefe korkuluu imalat yaplmamaktadr. ekil.6:
Minareler geleneksel imalat tekniimiz asndan tm
detaylar iinde barndran, dnem teknolojisinin en st
noktada kullanld yaplardr. Minaredeki yk, basamaklar ile
ekirdee ve yan gvde duvarlarna aktarlarak zemine kadar
ulatrlr.
Minareler; klliye iindeki en yksek noktay
oluturmaktadr. Uzunluuyla siluet iinde dikkat ekici
olmalarnn yan sra, grsel adan bezeme zelliklerini de
zaman zaman bnyelerinde barndrabilirler. zellikle, erefe
blm sslemenin en youn kullanld blmdr.
Yakn dnem minarelerinde tayclk gvdeden ok
ekirdek ve merdivenlerden oluan sarmal blme aktarlmtr.
Bu husus merdiven basaman yedek ksmnn daha geni al
yaplarak dolu i blm artrlmasyla salanmtr.
Resim,5- Edirnekap Mihrimah Sultan Camiinden yedek basamak imalat ve gmlekli kaide kaide plan
ekil, 4- Basamak ve gmlek Sistemine gre Minare gvdesi Plan Kesiti (z. K.H.KUZM)
restorasy n 62
NOT
Semavi Eyicenin stanbul Minareleri adl eserindeki snfandrmaya
gre bir deerlendirme yaplarak Tablo.2 oluturulmutur. Tablo
olutururken Minare seiminde Vakfar Blge Mdrl arivinde izimi
yaplan yaplar ele alnmtr. 74 adet minarenin izimleri, kullanlarak
oluturulan tablodaki Ayasofya Cami Minaresi ve ehzade Cami
Minaresi izimleri iin stanbul Vakfar Blge Mdrl arivindeki
ozalit projeler, dier Cami Minarelerin izimleri iin ise Vakfar Blge
Mdrl Dijital Arivinden faydalanlmtr.
Minareler; bal bulunduklar camilerin byklklerine gre byk
camilerin minareleri (B), orta byklkteki camilerin minareleri (O),
mescit minareleri (M) harfi ile kodlanmtr. Yapm tarihlerine gre ise;
Fetihten Sinan Devrine kadar (F), Mimar Sinandan Lale devrine kadar
(S), Lale Devrinden gnmze kadar (L) harfi ile kodlanmtr. rnein
Sleymaniye Camii minaresi byk cami ve Mimar Sinandan Lale devrine
kadar olan sre iinde yapldndan (B.S.3 ve 4) kodu alarak tablodaki
sra say rakam da sonuna eklenerek belirtilmektedir.
ekil, 5- Yedek basamakl Minare kur planlar (z. K. H.KUZM)
ekil, 6- Minarede statik hareketler (z. K. H. KUZM)
restorasy n 63
1.FETHTEN SNAN DEVRNE KADAR
B.F.1. Arap Cami Minaresi
B.F.2. Beyazt Cami Minaresi
B.F.3. Yavuz Sultan Selim Cami Minaresi
O.F.1. Akpaa Cami Minaresi
O.F.2. Ali Pertek Cami Minaresi
O.F.3. Davutpaa Cami Minaresi
O.F.4. Smbl Efendi Cami Minaresi
O.F.5. Firuzaa Cami Minaresi
O.F.6. Seluk Sultan Cami Minaresi
O.F.7. Piri Mehmet Paa Cami Minaresi
M.F.1. Fatih Cami Minaresi (Mescit-Bykekmece)
M.F.2. Tabakc Yunus Cami Minaresi
M.F.3. Sar Beyazd Cami Minaresi
M.F.4. Karaali avu Cami Minaresi
2.MMAR SNANDAN LALE DEVRNE KADAR
B.S.1. ehzade Cami Minaresi
B.S.2. skele Mihrimah Cami Minaresi
B.S.6. Yeni Valide Cami Minaresi
B.S.3. Sleymaniye cami minaresi (2 erefeli)
B.S.4. Sleymaniye cami minaresi (3 erefeli)
B.S.5. Ayasofya Cami Kuzeybat Minaresi
O.S.1. Haseki sultan cami minaresi
O.S.2. Hadm brahim Paa Cami Minaresi
O.S.3. Sinan Paa Cami Minaresi
O.S.4. Ferruh Kethda Cami Minaresi
O.S.5. Fndkl Molla Celebi Cami Minaresi
O.S.6. Bali Paa Cami Minaresi
O.S.7. Zal Mahmut Paa Cami Minaresi
O.S.8.Sokullu Mehmet Paa Cami Min.
O.S.9. Kl Ali Paa Cami Minaresi
O.S.10. emsipaa Cami Minaresi
O.S.11. Nianca Mehmet Paa Cami Minaresi
O.S.12. Kazasker vaz Efendi Cami Minaresi
O.S.13. inili Cami Minaresi
M.S.1. Takkeci Mescidi Minaresi
M.S.2. Helvacba Cami Minaresi
M.S.3. rakc Hasan Paa Cami Minaresi
M.S.4. Katip Muslahattin Cami Minaresi
M.S.5. Mimar Sinan Mescidi Minaresi
M.S.6. Ramazan Efendi Cami Minaresi
M.S.7. Tavai Hasan Aa Cami Minaresi
M.S.8. Nesliah Sultan Cami Minaresi
M.S.9. Sahaf Muhittin Cami Minaresi
M.S.10. Arakiyeci Cami Minaresi
M.S.11. Hac Hsrev Cami Minaresi
M.S.12. Kzl Mescit Minaresi
M.S.13. mer Avni Cami Minaresi
M.S.14. Malc Mehmet Paa Cami Minaresi
3.LALE DEVRNDEN GNMZE KADAR
B.L.1. Nuruosmaniye Cami Minaresi
B.L.2. Fatih Cami Minaresi
B.L.3. Mihriah Valide Sultan Cami Minaresi
B.L.4. Beylerbeyi Cami Minaresi
B.L.5. Selimiye Cami Minaresi
B.L.6. Dolmabahe Cami Minaresi
B.L.7. Byk Mecidiye Cami Minaresi
B.L.8. Pertevniyal Valide Sultan Cami Minaresi
B.L.9. Mihrimah Sultan Cami Minaresi (Edirnekap)
O.L.1. Krkba Cami Minaresi
O.L.2. Vasat Atik Ali Paa Cami Minaresi
O.L.3. Zeyrek Cami Minaresi
O.L.4. 3.Mustafa skele Cami Minaresi
O.L.5. Hamidi Evvel Cami Minaresi
O.L.6. Cerrahpaa Cami Minaresi
O.L.7. Defterdar Tahir Aa Cami Minaresi
O.L.8. Tevfikiye Cami Minaresi
O.L.9. Vakf Gureba Cami Minaresi
O.L.10. Kk Mecidiye Cami Minaresi
O.L.11. Suadiye Cami Minaresi
M.L.1. Kumrulu Mescit Minaresi
M.L.2. Hac Beiraa Cami Minaresi
M.L.3. Kk Efendi Fevziye Cami Minaresi
M.L.4. Bala Sleyman Aa Cami Minaresi
M.L.5. Bedrettin Cami Minaresi
M.L.6. Erturul Tekke Cami Minaresi
M.L.7. Sitti Hatun Cami Minaresi
TABLO 2 deki MNARELER
restorasy n 64
KAYNAKLAR
A.lgen, (1996) Klasik Devir Minareleri, Osmanl Cami plannda Minarenin Konumu, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul.
E.H.Ayverdi, (1985),Osmanllarda Minare Makaleler, stanbul.
M.Sertolu, (1986),Osmanl Tarih Lgat, stanbul.
Semavi Eyice, (1963), stanbul Minareleri, Gzel Sanatlar Akademisi Trk Sanat Tarihi Enstits Yaynlar:1, Berksoy Matbaas, stanbul