2

Sambor Grucza

Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego

Studi@ Naukowe
IKL@

pod redakcj naukow Sambora Gruczy

Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski

Studi@ Naukowe 2
Komitet Redakcyjny prof. Sambor Grucza (przewodniczcy) dr Anna Borowska, dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc Rada Naukowa prof. Tomasz Czarnecki (przewodniczcy) prof. Adam Elbanowski, prof. Elbieta Jamrozik, prof. Anna Tylusiska-Kowalska, prof. Aleksander Wirpsza, prof. Ewa Wolnicz-Pawowska, dr hab. Silvia Bonacchi, dr hab. Magdalena Olpiska-Szkieko

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski WARSZAWA 2013

Sambor Grucza

Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski WARSZAWA 2013

Komitet redakcyjny prof. Sambor Grucza, dr Anna Borowska, dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc Redakcja techniczna prof. Sambor Grucza, mgr Agnieszka Kaleta Projekt okadki BMA Studio e-mail: biuro@bmastudio.pl www.bmastudio.pl Zaoyciel serii prof. dr hab. Sambor Grucza ISSN 2299-9310 ISBN 978-83-64020-01-8 Wydanie trzecie

Publikacja Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego jest dostpna na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa-Uycie niekomercyjne-Bez utworw zalenych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autora. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako waciciela praw do tekstu. Tre licencji jest dostpna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/ Redakcja nie ponosi odpowiedzialnoci za zawarto merytoryczn oraz stron jzykow publikacji.

Adres redakcji Studi@ Naukowe Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa tel. (+48 22) 55 34 253 / 248 e-mail: sn.ikla@uw.edu.pl www.sn.ikla.uw.edu.pl

Spis treci
WPROWADZENIE ..................................................................................................6 1. TERMINY JZYKI SPECJALISTYCZNE LINGWISTYKA JZYKW SPECJALISTYCZNYCH: ZARYS STANU BADA ................11 1.1. Lingwistyka jzykw specjalistycznych w Niemczech......................................12 1.1.1. Zarys historii ..............................................................................................12 1.1.2. Kierunki, tematy i cele ...............................................................................14 1.1.3. Podsumowanie ...........................................................................................18 1.2. Lingwistyka jzykw specjalistycznych w Polsce .............................................20 1.2.1. Zarys historii ..............................................................................................20 1.2.2. Kierunki, tematy i cele ...............................................................................21 1.2.3. Podsumowanie ...........................................................................................25 2. ONTOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA I POJCIOWA DYFERENCJACJA RZECZYWISTOCI OKRELANEJ JAKO JZYKI SPECJALISTYCZNE.........................................................27 2.1. Idiolekty specjalistyczne vs. polilekty specjalistyczne.......................................28 2.2. Jzyki specjalistyczne a specjalistyczna kompetencja komunikacyjna ...................................................................................................31 3. ZARYS ROZWOJU LINGWISTYKI TEKSTU..............................................34 3.1. Dziedzinowy rozwj lingwistyki tekstu .............................................................34 3.2. Rozwj perspektywy badawczej lingwistyki tekstu...........................................40 3.2.1. Etap koncepcji transfrastycznych...............................................................41 3.2.2. Etap koncepcji semantycznych ..................................................................43 3.2.3. Etap koncepcji komunikatywno-pragmatycznych .....................................45 3.2.4. Etap koncepcji kognitywnych (niemodularnych).......................................50 3.3. Podsumowanie kilka uwag krytycznych .........................................................53 4. TEKSTY...............................................................................................................56 4.1. Dotychczasowe sposoby pojmowania tekstw...................................................56 4.2. Teksty a teksty ich stratykacja ...................................................................61 4.3. Teksty a dyskursy ................................................................................................65 4.4. Teksty a konteksty ...............................................................................................67 4.5. W sprawie analizy tekstw.................................................................................69

5. ELEMENTY RELATYWISTYCZNEGO PODEJCIA DO TEKSTW ....73 5.1. Ku relatywistycznemu podejciu do tekstw .....................................................73 5.2. Podstawowe zaoenia relatywistycznego podejcia do tekstw .......................75 5.3. Teksty a jzyk (idiolekt, polilekt).......................................................................77 5.4. Relatywistyczne podejcie do dziedzin tekstologicznych ..................................80 6. TEKSTY SPECJALISTYCZNE........................................................................82 6.1. Fachowo jej wyodrbnianie i dyferencjowanie............................................82 6.2. Relatywistyczne podejcie do tekstw specjalistycznych ..................................85 6.3. W sprawie mierzenia fachowoci tekstw specjalistycznych ............................89 7. PRZEDMIOT LINGWISTYKI TEKSTU A PRZEDMIOT LINGWISTYKI TEKSTU SPECJALISTYCZNEGO ....................................92 7.1. Dotychczasowe sposoby wyodrbniania i charakteryzowania przedmiotu lingwistyki tekstu ...............................................................................................92 7.2. Relatywistyczna wizja przedmiotu lingwistyki tekstu .......................................94 7.3. Oglny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego ....................................98 7.3.1. Dotychczasowe traktowanie lingwistyki tekstu specjalistycznego.............................................................................99 7.3.2. Relatywistyczna wizja przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego...........................................................................100 7.4. Dyferencjacja i klasykacja czstkowych przedmiotw i zada lingwistyki tekstu specjalistycznego ................................................................103 8. PODSUMOWANIE...........................................................................................106 BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................110

Wprowadzenie
Szczegln rol znajomoci jzykw obcych we wspczesnym wiecie i potrzeb jej upowszechniania podkrelaj ju od dawna niemal wszyscy autorzy odnonych prac glottodydaktycznych. Znajomo jzykw obcych zmienia si bowiem w cigu poprzedniego wieku z potrzeby o charakterze elitarnym w potrzeb o charakterze powszechnym. Nic te dziwnego, e zagadnienia dotyczce nauczania i uczenia si jzykw obcych stay si tematem szeroko zakrojonych i intensywnie uprawianych bada naukowych, co doprowadzio do ukonstytuowania si w drugiej poowie XX wieku samodzielnej dziedziny nauki glottodydaktyki zajmujcej si zarwno nauczaniem i uczeniem si jzykw obcych, jak i ksztaceniem nauczycieli tych jzykw. Powstay take liczne instytucje akademickie prowadzce nie tylko badania w tym zakresie, lecz take ksztacce nauczycieli jzykw obcych na odpowiednio ugruntowanych podstawach naukowych. Wci jednak zarwno w nauce jzykw obcych, jak i w ksztaceniu nauczycieli jzykw obcych niedostatecznie uwzgldniane s umiejtnoci (kompetencje) tekstowe, a w szczeglnoci kompetencje dotyczce tworzenia i rozumienia tekstw specjalistycznych. Sowem: wci jeszcze za mao uwagi powica si w obrbie glottodydaktyki jzykom specjalistycznym. Podobnie sprawa ta przedstawia si w obrbie ksztacenia tumaczy. Wprawdzie ju stosunkowo dawno temu dostrzeono wag umiejtnoci interlingwalnego tumaczenia tekstw, jednake do niedawna koncentrowano si w zasadzie tylko na umiejtnociach tumaczenia literatury piknej. Z reguy umiejtnoci te traktowano jako pewien rodzaj literackiej zdolnoci, ktrej nauczy si ani naucza nie sposb. W kadym razie pierwotnie tzw. teoria tumaczenia interesowaa si niemal wycznie zagadnieniami zwizanymi z przekadem tekstw literackich. Dziao si tak, poniewa tym wanie tekstom czy tej literaturze jeszcze do niedawna przypisywano najwysz rang spoeczn, a uznaniem obdarzano z reguy tylko tumaczy literackich. Tymczasem w codziennym funkcjonowaniu spoecznoci ludzkich niezmiernie wzroso znaczenie nieliterackich tekstw, a zwaszcza tekstw okrelanych od pewnego czasu jako teksty specjalistyczne (fachowe). W konsekwencji wzrosa nie tylko potrzeba uczenia si i nauczania umiejtnoci tworzenia tego rodzaju tekstw oraz efektywnego posugiwania si nimi, lecz take potrzeba ksztacenia odpowiednich nauczycieli oraz tumaczy tekstw specjalistycznych. Spoeczne zapotrzebowanie na tumaczy tekstw nieliterackich zaczo by na szersz skal widoczne dopiero w drugiej poowie poprzedniego wieku najwczeniej w Ameryce, w szczeglnoci w zwizku z II wojn wiatow, a potem take w Europie Zachodniej po zakoczeniu tej wojny. Narasta zaczo ono z jednej strony wraz z powstaniem multinarodowych i multijzykowych instytucji, takich jak NATO i Unia Europejska, a z drugiej wraz z intensykacj rozwoju gospodarczego i naukowego oraz jego globalizacj: W zwizku z burzliwym postpem nauki i techniki oraz szybkim rozwojem rodkw masowego przekazu w wiecie wspczesnym powstaa konieczno przeamania barier jzykowych, ktre hamuj przepyw stale rosncego 6

zasobu informacji (Kielar 1988: 7). W Polsce do 1989 r. zapotrzebowanie na tego rodzaju specjalistw byo znikome. Natomiast od 1989 r. zaczo rosn niezwykle szybko, a wraz z przystpieniem Polski do NATO i Unii Europejskiej nastpi wrcz wybuch zapotrzebowania na tumaczy tekstw nieliterackich otworem stoj przed nimi obecnie take kariery europejskie. Zapotrzebowanie to wywoao proces konstytuowania si nie tylko lingwistyki tekstw specjalistycznych, lecz take translatoryki tekstw specjalistycznych. Efektem wspomnianego rozwoju jest rwnie powstawanie coraz to nowych jzykw specjalistycznych, ich intensywny rozwj oraz wzrost ich znaczenia w komunikacji midzyludzkiej. Ich istnienie i stan ich rozwoju determinuj poziom komunikacji profesjonalnej adnej wiedzy specjalistycznej nie da si bowiem dokadnie przedstawi w jzyku oglnym. Specjalistyczna wiedza, specjalistyczny opis i specjalistyczna komunikacja wymagaj odpowiednich jzykw specjalistycznych (Grucza F. 2002, 2004). Szczegowa historia tych jzykw jest duga. Jednake istotnego znaczenia zaczy nabiera dopiero w czasach nowoytnych w Anglii w XVIII wieku, w Niemczech w XIX wieku, a w caej Europie w pierwszej poowie XX wieku. W lad za tym ju wwczas zaczy pojawia si pierwsze systematyczne zainteresowania terminologiczne. S. Gajda zauway trafnie, e: Pocztkw wiadomej i planowej dziaalnoci terminoznawczej naley szuka w XVIII w. i wiza je z osobami K. Linneusza (17071778) w dziedzinie biologii oraz A.L. Lavoisiera (17431794) w chemii. Pierwszy z nich, wprowadzajc binominalny sposb budowy terminu, nawizujcy do antycznego jeszcze sposobu klasykowania i deniowania per generis proximum et diferentiam specicam, uporzdkowa nazewnictwo botaniczne (1751) i zoologiczne (1758). Posuy si przy tym acin, ktra tracia ju na znaczeniu jako midzynarodowy jzyk nauki, ale tu zachowaa funkcj identykujc i dlatego dzieo Linneusza przetrwao do dzi. Drugi, posugujc si jzykiem narodowym francuskim, zaproponowa modele terminotwrcze dla nazw zwizkw chemicznych (Gajda 1990: 9). Rzecz znamienn jest natomiast poniekd, e procesu konstytuowania si bada terminologicznych nie zainicjowali lingwici, lecz badacze z innych dziedzin, zwaszcza uczeni-inynierowie w Niemczech E. Wster, w Polsce W. Nowicki. Take proces wyodrbniania si bada obejmujcych cae jzyki specjalistyczne nie zosta zainicjowany przez lingwistyk, lecz przede wszystkim przez glottodydaktyk i translatoryk. Lingwistyka odkrya jzyki specjalistyczne tak naprawd dopiero jakie 2030 lat temu wczeniej wykazywaa co najwyej pewne zainteresowanie ich skadnikami leksykalnymi, czyli tzw. terminologiami. Na paszczynie instytucjonalnej proces wyodrbniania i konstytuowania si nauki zajmujcej si jzykami specjalistycznymi jako jej gwnym przedmiotem badawczym zacz dokonywa si dopiero na naszych oczach. Powoana do ycia w 2000 r. na Wydziale Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosowiaskich Uniwersytetu Warszawskiego Katedra Jzykw Specjalistycznych, to pierwsza jak si zdaje tego typu samodzielna instytucja akademicka nie tylko w Polsce, lecz take w skali europejskiej. Zarazem podkreli trzeba jednak, e w innych krajach zaczto interesowa si jzykami specjalistycznymi z punktu widzenia naukowego znacznie wcze7

niej ni w Polsce, i e w niektrych krajach (m.in. w Niemczech) s one wci jeszcze uprawiane intensywniej ni u nas. Ale cho potrzeb bada nad jzykami specjalistycznymi zauwaono w obrbie glottodydaktyki i translatoryki ju kilkadziesit lat wczeniej, i cho ju take lingwistyka zajmuje si nimi od pewnego czasu, to jednak na razie brak prb ujcia w jedn ram koncepcyjn wynikw lingwistycznych, glottodydaktycznych i translatorycznych bada i rozwaa nad jzykami specjalistycznymi. Tak prb podejmuj w niniejszej pracy. Pierwotnie zamierzaem zaj si gwnie problemem ksztacenia tumaczy tekstw specjalistycznych, a w szczeglnoci zagadnieniami doboru, selekcji, adaptacji i preparacji tekstw specjalistycznych dla potrzeb ksztacenia tumaczy tekstw specjalistycznych. Zamiar ten podjem z nastpujcego powodu: cho w procesie ksztacenia tumaczy ju od pewnego czasu zwraca si coraz wiksz uwag na jzyki specjalistyczne, to jednak na razie brak gbszej naukowej reeksji na ten temat, w szczeglnoci nad instrumentalizacj (doborem, adaptacj, selekcj i preparacj) tekstw specjalistycznych dla celw dydaktyki translacji, czyli translatoryki, zajmujcej si ksztaceniem tumaczy tekstw specjalistycznych. W adnym wypadku praktyka nauczania translacji tekstw specjalistycznych nie jest jeszcze dostatecznie ufundowana naukowo. Wyodrbnienie i ukonstytuowanie dziedziny zajmujcej si badaniem procesw nauczania i uczenia si tumaczenia tekstw specjalistycznych jest konieczne, albowiem: Wydaje si, e dydaktyzacja okrelonych dziedzin zaley midzy innymi od ich teoretycznego opracowania (Grucza F. 1981a: 21). Realizacji tego zamiaru nie porzuciem. Przesunem j na plan drugi, poniewa chcc zaj si selekcj, adaptacj i preparacj tekstw specjalistycznych dla jakichkolwiek specjalistycznych celw, trzeba z jednej strony koniecznie zastanowi si nad jzykami specjalistycznymi i poniekd nad jzykami w ogle, a z drugiej nad tekstami specjalistycznymi i tekstami w ogle, nad ich tworzeniem i rozumieniem, nad posugiwaniem si nimi. Zrazu wydawao mi si, e lingwistyczn baz dla zamierzonych przeze mnie rozwaa translatorycznych, dotyczcych w szczeglnoci dydaktyki translacji, uda mi si pozyska drog zsumowania wynikw dotychczasowych przedstawionych w odnonej literaturze bada nad tekstami. Jej studiowanie doprowadzio mnie jednak do przekonania, i drog prostego zsumowania nie sposb ich zintegrowa, i e jest tak dlatego, poniewa badania te zostay wykonane z bardzo rnych punktw widzenia i te na podstawie rnych, czasem heterogenicznych, zaoe metodologicznych. Z kolei studium relatywistycznej teorii jzykw ludzkich, w tym rwnie jzykw specjalistycznych, zarysowanej przede wszystkim w pracach F. Gruczy (1983, 1993b, 1997, 2002, 2004), doprowadzio mnie do przekonania, i wyniki dotychczasowych rozwaa nad jzykami i tekstami specjalistycznymi mona nie tylko zintegrowa, lecz take rozwin, o ile podejdzie si do nich z punktu widzenia tej teorii. Wyniki podjtej przeze mnie prby przeniesienia jej zaoe zarwno na grunt lingwistyki tekstu w ogle, jak i lingwistyki tekstw specjalistycznych w szczeglnoci przedstawiam w kolejnych rozdziaach tej pracy. Pewnego rodzaju ladem wspomnianego pierwotnego zamysu badawczego jest to, e uwzgldniona tu literatura przedmiotu jest w zasadzie ograniczona do literatu8

ry polskiej i niemieckiej. Tumaczenie jakichkolwiek tekstw jest zawsze realizowane w jakiej parze jzykw, z reguy w parze jzyk ojczysty jzyk obcy, natomiast znacznie rzadziej w parze jzyk obcy jzyk obcy. Dlatego rwnie programy ksztacenia tumaczy z reguy obejmuj par jzyk ojczysty jzyk obcy, a znacznie rzadziej par jzyk obcy jzyk obcy. Std te zakres niniejszych rozwaa zosta z gry ograniczony do pary jzyk ojczysty jzyk obcy. Bd one dotyczy odpowiednich jzykw oglnych (standardowych), lecz przede wszystkim odpowiednich jzykw specjalistycznych w tym wypadku pary polskie jzyki specjalistyczne niemieckie jzyki specjalistyczne. Mimo i punkt cikoci niniejszej pracy nie spoczywa ani na jzykach ludzkich w ogle, ani nawet nie na jzykach specjalistycznych, lecz na tekstach, a zwaszcza na tekstach specjalistycznych, to jednak nie sposb podjtego tu zadania wykona bez zarysowania przynajmniej stanowiska zajtego wobec niektrych podstawowych kwestii dotyczcych jzykw ludzkich w ogle, a jzykw specjalistycznych w szczeglnoci. Kady konkretny tekst jest bowiem konkretnym tworem konkretnej osoby (konkretnego autora), wytworzonym na podstawie jej konkretnego jzyka na podstawie konkretnego jzyka dokonuje si take kade rozumienie kadego tekstu. Zarazem kady tekst specjalistyczny jest pewnym rodzajem tekstu w ogle. A kady jzyk specjalistyczny pewnym rodzajem jzykw ludzkich w ogle. Nie sposb byo take nie dotkn w tej pacy zagadnie zwizanych z posugiwaniem si tekstami (specjalistycznymi), poniewa umiejtno posugiwania si nimi implikuje konieczno posiadania odpowiedniej specjalistycznej kompetencji komunikatywnej komunikatywnej kompetencji tekstowej. Z kolei kwestiami dotyczcymi tekstw w ogle, czyli kwestiami z zakresu oglnej lingwistyki tekstu trzeba si tu byo zaj dlatego, e teksty specjalistyczne przynajmniej jako wyraenia jzykowe stanowi pewn kategori tekstw w ogle, co oznacza zarazem, e nie sposb zaj si lingwistyk tekstu specjalistycznego bez zajcia si lingwistyk tekstu w ogle. W konsekwencji tych stwierdze dyskusj dotyczc tekstw specjalistycznych poprzedz dyskusj dotyczc tekstw w ogle, a dyskusj dotyczc historii konstytuowania si lingwistyki tekstu specjalistycznego analiz historii konstytuowania si lingwistyki tekstu w ogle. Natomiast rozwaania dotyczce jzykw specjalistycznych rozpoczn od przegldu dotyczcej ich niemieckiej i polskiej literatury naukowej przegldowi temu powic pierwszy rozdzia niniejszej pracy. Natomiast gwne elementy przyjtej tu lingwistycznej (relatywistycznej) koncepcji (wizji) jzykw ludzkich w ogle, a jzykw specjalistycznych w szczeglnoci, przedstawi w rozdziale 2. W pierwszym rozdziale poddam analizie niemieck i polsk literatur powicon jzykom specjalistycznym. Przegldowi poddam najpierw literatur niemieck, a nastpnie polsk dlatego e dziedzina nauki, zajmujca si badaniem jzykw specjalistycznych, wczeniej ukonstytuowaa si w Niemczech, a dopiero pniej w Polsce, a zwaszcza dlatego, e w Niemczech badania nad jzykami specjalistycznymi prowadzone s intensywniej ni w Polsce. Zarwno w czci powiconej badaniom niemieckim, jak i w czci powiconej badaniom polskim zarysuj najpierw histori wyodrbniania w obu krajach jzykw specjalistycznych jako spe9

cycznego przedmiotu zainteresowa nauki. Nastpnie sprbuj sklasykowa odnone prace z zakresu bada nad jzykami specjalistycznymi w zalenoci od tego, (a) jak szeroki zakres rzeczywistoci jzykowej bior pod uwag ich autorzy, oraz (b) jakie stawiaj sobie czstkowe cele poznawcze przede wszystkim. W trzecim rozdziale zarysuj histori dziedzinowego konstytuowania si lingwistyki tekstu oraz najwaniejsze etapy jej rozwoju od koncepcji transfrastycznych poczwszy, poprzez etap koncepcji semantycznych oraz komunikatywnopragmatycznych, a do najnowszych koncepcji kognitywnych (niemodularnych). Gwn cz tej pracy stanowi jednak rozdziay 4., 5., 6. i 7. W rozdziale czwartym najpierw podsumuj krtko histori rozwoju pojmowania tekstu, nastpnie przedstawi kilka przykadw wspczesnych denicji tekstu i wreszcie poka najwaniejsze ich decyty. W drugiej czci tego rozdziau sprbuj odpowiedzie na pytanie, co trzeba zrobi, by znale zadawalajce odpowiedzi na ontologiczne i komponentalne pytania dotyczce tekstu. W kolejnym rozdziale (5.) zaprezentuj prb pojciowej, funkcjonalnej i strukturalnej charakterystyki tekstw z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw, zarysowanej w pierwszym rozdziale niniejszej pracy. Tu rwnie przedstawi podstawowe kwestie dotyczce relacji miedzy tekstami a jzykiem (idiolektem) oraz zarysuj relatywistyczne podejcie do wyodrbniania, dyferencjacji i stratykacji dziedzin tekstologicznych. Rozdzia szsty jest prb udzielenia odpowiedzi na pytanie, co wyrnia teksty specjalistyczne w obrbie tekstw w ogle, oraz co je wyrnia w obrbie tego zbioru prymarnie. Najpierw przedstawi stanowiska innych autorw zajmowane w tej sprawie, a na gruncie relatywistycznego podejcia do tekstw specjalistycznych omwi przede wszystkim zagadnienia dotyczce fachowoci, a w szczeglnoci terminologicznoci tekstw specjalistycznych. W rozdziale sidmym omwi dotychczasowe sposoby wyodrbniania i charakteryzowania przedmiotu lingwistyki tekstu, przedstawi relatywistyczn wizj przedmiotu lingwistyki tekstu i lingwistyki tekstu specjalistycznego, a wreszcie zarysuj dyferencjacj i klasykacj przedmiotw i zada czstkowych lingwistyki tekstu specjalistycznego. Kocowa cz rozdziau sidmego stanowi zarazem swoisty pomost do pracy, w ktrej zamierzam zrealizowa mj pierwotny zamys, tzn. podda moliwie systematycznej analizie zagadnienia dotyczce dydaktyki translacji, ktr traktuj jako pewn cz szerzej rozumianej translatoryki, a t z kolei podobnie jak glottodydaktyk w zgodzie z Polsk Szko Lingwistyki Stosowanej jako relatywnie odrbn dziedzin nauki (wicej w tej sprawie Kielar, Bartoszewicz, Lewandowski 1994 oraz Kielar, Krzeszowski, Lukszyn, Namowicz 2000).

10

1. Terminy jzyki specjalistyczne lingwistyka jzykw specjalistycznych: zarys stanu bada

Zainteresowania jzykami specjalistycznymi wyrosy z zainteresowa terminami, a te z potrzeb czysto praktycznych w pewnym momencie w wielu dziedzinach tak dziaalnoci praktycznej, jak i naukowej konieczne stay si unikacja i normalizacja sownictwa specjalistycznego. Z zainteresowa terminami wyrosa zajmujca si nimi nauka, czyli terminologia. Jednake zarwno w niemieckiej, jak i polskiej literaturze przedmiotu wyraenie terminologia jest uywane w sposb wieloznaczny: po pierwsze, uywa si go zarwno na okrelenie terminologii oglnej (teoretycznej), jak i szczegowej, czyli terminologii zajmujcej si konkretnym zbiorem terminw; po drugie, zarwno na okrelenie terminologii jako pewnej dziedziny nauki, jak i na okrelenie terminologii jako pewnej dziedziny praktyki (normalizacji), a take na okrelenie efektu tej praktyki, czyli odpowiednio znormalizowanego zbioru wyrazw; po trzecie, na okrelenie najistotniejszej czci jzykw specjalistycznych, czyli ich leksykonu. Pragn ju w tym miejscu zaznaczy, e terminologi traktuj jako samodzieln dyscyplin (Lukszyn/ Zmarzer 2001). Zgadzam si bowiem ze stanowiskiem, e ani zakresy przedmiotw obu tych dyscyplin, ani zakresy ich zada nie pokrywaj si, a jedynie przecinaj si. Poza tym, terminologia zajmuje si w zasadzie tylko zbiorami terminw dziedzin stosunkowo cisych, tzn. takich, ktre poddaj si unikacji i normalizacji. Natomiast lingwistyka jzykw specjalistycznych interesuje si take jzykami dziedzin mniej czy mao cisych. Wreszcie obie dziedziny zdaj si rni z punktu widzenia stawianych sobie zada, ale o tym wicej w innym miejscu. Jeeli chodzi o pogldy innych autorw w sprawie dziedzinowych zwizkw pomidzy badaniami nad jzykami specjalistycznymi i badaniami terminologicznymi, to w gruncie rzeczy mona je podzieli na dwie rne grupy. Jedni uwaaj, e badania nad jzykami specjalistycznymi s czci terminologii, a inni odwrotnie e terminologia jest subdziedzin bada nad jzykami specjalistycznymi. Jednake niezalenie od tego, ktre z tych stanowisk uzna si za suszne, zarwno w rozwaaniach nad jzykami specjalistycznymi, jak i w rozwaaniach dotyczcych tekstw specjalistycznych trzeba wzi pod uwag histori i dokonania terminologii zarwno czystej (teoretycznej), jak i normatywnej (aplikatywnej). Przedstawiona w dalszych czciach tego rozdziau analiza naley w duej mierze do zakresu (paszczyzny) metalingwistyki. Jej przedmiotem s bowiem nie tyle jzyki specjalistyczne, co dotyczce ich badania i/lub rozwaania na ich temat oraz wyniki tak jednych, jak i drugich, a w pewnym stopniu take jzyki odnonych publikacji, stanowice pewien specyczny rodzaj jzykw specjalistycznych. Przegldu zarwno niemieckiej, jak i polskiej literatury przedmiotu dokonam najpierw w zalenoci od tego, jaki zakres rzeczywistoci jzykowej uwzgldniaj reprezentowane w poszczeglnych pracach koncepcje jzykw specjalistycznych, a nastpnie w zalenoci od tego, jakie czstkowe (szczegowe) cele poznawcze (czyste, stosowane, konfrontatywne, diachroniczne, historiograczne itd.) stawiaj sobie ich autorzy. 11

1.1. Lingwistyka jzykw specjalistycznych w Niemczech

1.1.1. Zarys historii Pierwotnie terminy wyrniano w niemieckich pracach za pomoc aciskiej nazwy terminus technicus lub jej krtszej formy terminus. Ale niebawem do obiegu wprowadzno take takie nazwy, jak: Kunstwort i technischer Ausdruck. Z czasem ponadto pojawiy si w niemieckojzycznych pracach okrelenia Fachwort, Fachausdruck, natomiast konkretne zbiory terminw zaczto z czasem okrela w nich za pomoc wyraenia Terminologie lub Fachterminologie (Hoffmann 1988). Korzenie naukowego zainteresowania terminami w Niemczech sigaj wedug niektrych autorw pocztku XIX wieku (Drozd/ Seibicke 1973, Albrecht/ Baum 1982, Roelcke 1999). Pierwsze prby ich instytucjonalizacji w Niemczech podjo ju powoane w roku 1859 w Dsseldore stowarzyszenie Verein Deutscher Ingenieure. Zarwno stowarzyszenie to, jak i zainteresowania terminami w ogle wyrosy z potrzeby poddania terminologii przynajmniej niektrych dziedzin normatywnej kodykacji. W niektrych dziedzinach techniki pojawia si ju wwczas potrzeba tego rodzaju kodykacji, nawet w wymiarze midzynarodowym. Intensywniejszy rozwj bada nad terminami nastpi jednak dopiero na pocztku XX wieku. Potrzeb ich uprawiania szczeglnie dobitnie pokaza E. Wster w pracy Internationale Sprachnormung in der Technik. Besonders in der Elektrotechnik, opublikowanej w 1931 r. (Wster 1979). Zarazem autor ten przedstawi systematyczne zrby naukowego podejcia do zagadnie dotyczcych terminw. W kadym razie jego praca staa si fundamentem, na ktrym zaczto tworzy nauk zajmujc si badaniem i normowaniem terminologii. Doda do tego wypada, e ju wwczas zainteresowano si w Niemczech rwnie terminologiami ekonomicznymi i e ju wtedy do niemieckojzycznej literatury wprowadzona zostaa nazwa Wirtschaftslinguistik, a take nazwa fachsprachliche Terminologielehre (szerzej na ten temat Drozd/ Seibicke 1973, von Hahn 1983, Bungarten 1997). E. Wster nie by jednak lingwist, lecz inynierem. Jeli chodzi o lingwistyczne zainteresowania terminami, to ich pocztki przypadaj wprawdzie rwnie ju na przeom XIX i XX wieku (interesowali si nimi ju wwczas O. Dittrich i R. Steche, por. Grucza F. 1983: 348 i 347), niemniej pocztek intensywniejszych lingwistycznych zainteresowa jzykami specjalistycznymi przypada w Niemczech dopiero na przeom lat 50. i 60. XX wieku. Ich dalsz histori mona podzieli na dwa etapy: pierwszy etap to lata 60. i 70., a drugi to lata 80. i 90. Dla lat 60. i 70. XX wieku charakterystyczne s prace zajmujce si przede wszystkim teori jzykw specjalistycznych; s to prby zmierzajce do wypracowania odpowiedzi na pytanie, czym s jzyki specjalistyczne i co je wyrnia, czyli prby ustalenia cech dystynktywnych jzykw specjalistycznych. W kolejnych dwch dekadach lata 80. i 90. dominuj natomiast prace, w ktrych pytania o istot jzykw specjalistycznych jakby systematycznie omija si. Inne charakte12

rystyczne cechy prac z tego zakresu to metodologiczna niepewno i terminologiczna powierzchowno. Zdaniem Th. Bungartena (1993: 23) s to pewnego rodzaju konsekwencje permanentnego poszerzania zakresu bada lingwistyki jzykw specjalistycznych i wczania do jej obrbu coraz to nowych perspektyw i zarazem nieuwzgldniania wynikw wczeniejszych bada nad jzykami specjalistycznymi. Jednym z podstawowych efektw rozszerzenia perspektywy badawczej z pocztkowo (czysto) terminologicznej na szeroko pojt lingwistyczn jest niewtpliwie fakt, e odtd w niemieckojzycznej literaturze coraz czciej wystpuje nazwa Fachsprache. Nazwa ta urobiona zostaa prawdopodobnie, tak jak nazwa Terminologie, ju w XIX wieku, niemniej na pocztku posugiwano si z reguy nie ni, lecz niewtpliwie czciej takimi okreleniami, jak Berufssprache lub technische Sprache. Pniej do obiegu weszy poza tym te takie wyraenia, jak: Fachjargon, Spezialsprache, Gruppensprache, Berufssprache, Sachsprache, Zwecksprache, Arbeitssprache, Expertensprache, fachlicher Soziolekt, Subsprache, Register, Sprachvariante, Variett, Teilsprache. W pracach popularnonaukowych wszystkie te nazwy pojawiaj si i dzisiaj, ale w wypowiedziach naukowych operuje si obecnie ju niemal wycznie okreleniem Fachsprache. Tylko sporadycznie spotka mona w najnowszych niemieckich pracach dotyczcych lingwistyki jzykw specjalistycznych rwnie takie okrelenia, jak Technolekt lub Fachlekt (Laurn/ Nordmann 1996). W wyniku niezwykej popularnoci, jak w latach 70. i 80. poprzedniego wieku zyskaa lingwistyka tekstu, dokonao si kolejne poszerzenie zakresu zainteresowa badawczych nad jzykami specjalistycznymi. Pod wpywem lingwistyki tekstu lingwistyka jzykw specjalistycznych przestaa si zajmowa tylko terminami i/lub specjalistycznymi elementami zdaniowymi (skadniowymi) jzykw specjalistycznych i zaja si take, a potem nawet gwnie, tekstami specjalistycznymi jako pewnymi faktami jzykowymi. Teksty sformuowane w jzykach specjalistycznych okrelano na pocztku mianem Fachprosa, Gebrauchsliteratur lub Fachliteratur. Wraz z dziedzinowym wyodrbnianiem lingwistycznych bada nad tekstami specjalistycznymi, teksty te zaczto okrela jako Fachsprachentexte lub w skrcie jako Fachtexte. Dziedzin zajmujc si badaniem tego przedmiotu obecnie nazywa si Fachsprachentextlinguistik lub w skrcie Fachtextlingustik (Hoffmann 1983, Baumann 1992, Schrder 1993b). W wyniku kolejnego rozszerzenia w ostatnich latach perspektywy badawczej lingwistyki jzykw specjalistycznych poprzez wczenie w jej zakres zainteresowa zagadnie dotyczcych szeroko pojtej komunikacji specjalistycznej pojawiy si w niemieckich pracach z zakresu jzykw specjalistycznych takie nazwy, jak: Fachsprachenkommunikation i Fachkommunikation (von Hahn 1983, Hoffmann 1993). Na og obie te nazwy s uywane jako synonimy, ale czasem nazw Fachsprachenkommunikation uywa si w sensie implikujcym tylko werbaln komunikacj specjalistyczn, a nazw Fachkommunikation w sensie implikujcym take inne formy tego rodzaju komunikacji. Ale w obu wypadkach nazwy Fachsprachenkommunikation i Fachkommunikation okrelaj zarwno przedmiot, jak i dziedzin bada. Wraz z wczeniem do bada nad jzykami specjalistycznymi zagadnie zwi13

zanych z szeroko pojt komunikacj specjalistyczn dokonaa si zarazem dalsza dyferencjacja czstkowych przedmiotw bada nad jzykami specjalistycznymi, co z kolei wywoao tendencj do ukonstytuowania coraz to nowych dziedzin bada nad jzykami specjalistycznymi. I tak, w konsekwencji wyrnienia werbalnej komunikacji specjalistycznej, a zwaszcza dyskursywnej (konwersacyjnej) formy tej komunikacji (okrelanej jako Fachdiskurs, Fachgesprch lub mndliche Fachkommunikation), powstay dziedziny, okrelane jako: Fachdiskursanalyse (analiza dyskursu specjalistycznego), Fachgesprchsanalyse (analiza rozmowy specjalistycznej) (Hoffmann/ Kalverkmper/ Wiegand 1998), Fachkommunikation (komunikacja specjalistyczna) (Langeheine 2001), Fachtexttranslation (translacja tekstw specjalistycznych) (Buhl, Gerzymisch-Arbogast 1996, Forner 2000), Wirtschaftskommunikation (komunikacja w gospodarce) (Brnner 2000), Verstndlichkeitsforschung (badania nad zrozumiaoci tekstw specjalistycznych) (Busse 1989, Jahr 1993a, 1993b, 1996, Niederhauser 1999, Behrendt 1998, Nckles 2001), Transfer von Fachtextinhalten (transfer treci tekstw specjalistycznych) (Homberger 1990, Baler 1996, Gpferich 1997). 1.1.2. Kierunki, tematy i cele Jak ju wspomniaem, w tym podrozdziale podejm prb analizy niemieckich prac z zakresu bada nad jzykami specjalistycznymi najpierw w zalenoci od tego, (a) jak szeroki zakres rzeczywistoci jzykowej bior pod uwag ich autorzy, a potem (b) jakie stawiaj sobie czstkowe cele poznawcze. W pierwszym wypadku chodzi w gruncie rzeczy o to, na bazie jakiego modelu czy jakiej koncepcji lingwistycznej analizowane prace (badania) zostay wykonane. Z punktu widzenia tego kryterium mona odnone badania niemieckie podzieli na trzy grupy na prace wykonane na podstawie modelu (1) strukturalnego, (2) pragmatycznego i (3) kognitywnego (Gardt 1998, Kalverkmper 1998, Roelcke 1999). Doda wypada do tego, e klasykacja ta odzwierciedla zarazem historyczny rozwj bada w zakresie lingwistyki jzykw specjalistycznych. Model strukturalny (a) lea u podstaw bada dotyczcych jzykw specjalistycznych w latach 19501970, tzn. w pierwszym okresie rozwoju lingwistyki jzykw specjalistycznych. Cech charakterystyczn tego okresu stanowi pojmowanie jzyka specjalistycznego jako systemu zoonego ze znakw jzykowych oraz regu syntaktycznych uywanych w ramach komunikacji specjalistycznej (Hoffmann 1976, Nabrings 1981, Brutto 1987, Steger 1988). Jak ju wspomniaem, w tym okresie zajmowano si bardzo intensywnie pytaniem, co wyrnia jzyki specjalistyczne. Jednym z efektw poszukiwa odpowiedzi na to pytanie jest to, e ju pod koniec lat 50. XX wieku zaczto w niemieckiej literaturze lingwistycznej stosunkowo systematycznie odrnia jzyki specjalistyczne, okrelane jako Fachsprachen, od jzyka oglnego, okrelanego jako Gemeinsprache (Seibicke 1959, Mhn 1968, Mentrup 1979). Jednake jedni autorzy traktowali w tamtym okresie jzyki specjalistyczne w taki sposb, jakby stanowiy one pewne rwnorzdne odmiany jzyka oglnego, a inni w taki sposb, jakby 14

stanowiy one pewnego rodzaju jzyki podrzdne, w zwizku z czym zaczli je okrela jako subjzyki. Strukturalne podejcie do jzykw specjalistycznych mona dodatkowo podzieli na okres leksykalny i syntaktyczny. Dla pierwszego z nich (lata 60. poprzedniego wieku) znamienne s kwantytatywne i kwalitatywne analizy charakterystycznych cech leksyki specjalistycznej. Drugi (lata 70. poprzedniego wieku) wyrnia si wieloma pracami empirycznymi, zmierzajcymi do wyonienia syntaktycznych cech charakterystycznych dla jzykw specjalistycznych (szerzej na ten temat m.in. Hoffmann 1988, Fraas 1998). Przeniesienie na grunt lingwistyki jzykw specjalistycznych pragmatycznej wizji jzykw ludzkich, co miao miejsce na przeomie 80. i 90. lat XX wieku, spowodowao znaczne poszerzenie jej dotychczasowego zakresu zainteresowa. Odtd w badaniach dotyczcych jzykw specjalistycznych niemieccy autorzy bior pod uwag ju nie tylko kwestie terminw i cech syntaktycznych jzykw specjalistycznych, lecz take kwestie dotyczce tekstw specjalistycznych i ich kontekstowego otoczenia. Jednake w pewnym momencie autorzy reprezentujcy pragmatyczne podejcie do jzykw specjalistycznych jakby przestali si interesowa tymi jzykami i zaczli koncentrowa sw uwag niemal wycznie na samych tekstach specjalistycznych. W efekcie lingwistyka jzykw specjalistycznych zacza si przeksztaca w lingwistyk tekstw specjalistycznych. W kadym razie autorzy odnonych prac z tego okresu czciej posuguj si wyraeniami Fachtext (tekst specjalistyczny) i Fachsprachentext (tekst sformuowany w jzyku specjalistycznym) ni wyraeniem Fachsprache (jzyk specjalistyczny) (Hoffmann 1985, 1990, Schrder 1991). Wikszo z nich kieruje si w swych badaniach postulatem, wedug ktrego lingwistyka jzykw specjalistycznych gwnym przedmiotem analizy powinna uczyni konkretne teksty specjalistyczne rozumiane jako kompleksowe wypowiedzi jzykowe, a ich typologii dokonywa nie tylko wedug kryteriw formalnych, lecz take funkcjonalnych. Drug faz okresu pragmatycznego nazywa si w literaturze niemieckiej faz komunikacyjn. Zacza si ona pod koniec lat 80. i trwaa do koca lat 90. XX wieku. W tym czasie nastpio w badaniach nad jzykami specjalistycznymi dalsze rozszerzenie perspektywy badawczej. Teraz wczono do niej te zagadnienia dotyczce samych procesw komunikacji specjalistycznej, a poniekd ju take kwestie dotyczce mwcw-suchaczy (jako partnerw interakcyjnych), a nawet pytania o niektre elementy komunikacyjnego kontekstu, warunkujce efektywny przebieg tej komunikacji. W okresie tym nastpia ponadto wspomniana ju dalsza znaczna dyferencjacja nauki o jzykach specjalistycznych. Jak susznie zauwaa Th. Roelcke (1999: 22), usytuowanie tekstu specjalistycznego w obrbie komunikacji specjalistycznej oraz wczenie tej ostatniej w zakres bada nad jzykami specjalistycznymi wymusio postawienie pyta daleko wykraczajcych poza tradycyjn, tzn. leksykalno-gramatyczn, perspektyw badawcz. Pytania te obejmoway ju nie tylko zagadnienia czysto lingwistyczne, lecz rwnie zagadnienia natury socjologicznej i socjolingwistycznej oraz psychologicznej i psycholingwistycznej. Ju na pocztku lat 90. XX wieku zaczto przenosi na grunt rozwaa i bada 15

nad jzykami specjalistycznymi koncepcje lingwistyki kognitywnej. W pewnym momencie zwolennicy tego kierunku bada nad jzykami specjalistycznymi przestali w ogle koncentrowa si na tekstach i zaczli si skupia na uwarunkowaniach kognitywnych procesw komunikacji specjalistycznej. Przedstawiciele tego kierunku bada nad jzykami specjalistycznymi coraz czciej okrelaj go za pomoc nazwy kognitive Fachsprachenlinguistik (kognitywna lingwistyka jzykw specjalistycznych). W centrum zainteresowa badawczych przedstawicieli tego kierunku znajduj si procesy jzykowego przekazywania i przetwarzania wiedzy specjalistycznej (Hoffmann 1993, Jahr 1993a, 1996). Ich zdaniem w badaniach nad jzykami specjalistycznymi trzeba wzi pod uwag waciwoci mzgu ludzkiego, pozwalajce tworzy odpowiednie specjalistyczne struktury kognitywne, a zwaszcza waciwoci mzgu, umoliwiajce (i) jzykowe odtwarzanie tych struktur, (ii) abstrahowanie i konkretyzacj jako pewne wspczynniki przetwarzania wiedzy, (iii) asocjacj i dysocjacj jako wspczynniki syntetycznego i analitycznego mylenia. Kognitywna lingwistyka jzykw specjalistycznych posuguje si w opisie jzykw specjalistycznych m.in. pojciami funkcja wyraania i funkcja przedstawiania (Knobloch, Schder 1996). Z punktu widzenia funkcji przedstawiania reprezentanci tego kierunku uznaj za podstawowe cechy dystynktywne jzykw specjalistycznych takie ich atrybuty, jak: dokadno, zrozumiao, ekonomiczno rodkw wyrazu, okrelono (stopie anonimowoci) nadawcy (Baumann 1998a, Fijas 1998, von Hahn 1998a, 1998b, Oksar 1998). Identykacji jzyka specjalistycznego przedstawiciele tego kierunku dokonuj natomiast na podstawie identykacji grupy zawodowej, ktra danym jzykiem si posuguje (Becker, Jger, Michaeli, Schmalen 1990, Roelcke 1991, Baumann 1995, Jahr 1993a). Drugie z wzitych tu pod uwag kryteriw klasykacji prac na temat jzykw specjalistycznych stanowi ich wewntrzne czstkowe cele poznawcze (b). Z tego punktu widzenia badania dotyczce jzykw specjalistycznych mona podzieli m.in. na (1) badania deskryptywno-eksplikatywne, (2) badania diachroniczne, (3) badania konfrontatywne, (4) badania aplikatywne (dydaktyka jzykw specjalistycznych, aspekty translatoryczne). Wrd prac deskryptywno-eksplikatywnych mona wyrni: (i) prace analizujce konkretne jzyki specjalistyczne (najczciej s to prace dotyczce jzyka prawnego i prawniczego, ekonomicznego, medycyny, a take jzykw rnych dziedzin nauki), (ii) prace przedstawiajce elementy teorii jzykw specjalistycznych (Hoffmann 1976, 1978, Fluck 1985, Mhn/ Pelka 1984, Buhlmann 1989, Buhlmann/ Fearns 1987, 2000, Bungarten 1980, 1993, Becker/ Hundt 1998, Fraas 1998), (iii) prace dotyczce komunikacji specjalistycznej (von Hahn 1983, Lothar 1984, Hoffmann 1985, Schaeder 1994); wrd nich mona wyrni dalej m.in. prace prezentujce badania nad pisan komunikacj specjalistyczn (Steiger 1989, Pogner 1999) oraz nad mwion komunikacj specjalistyczn (Lenz/ Schrder 1993c). Badania diachroniczne mona z kolei podzieli na: (i) historyczne analizy jzykw specjalistycznych (Drge 1978, Denk 1981, Haage 1993), (ii) diachroniczne badania porwnawcze (Bahner 1986, Bungarten 1992, Roelcke 1999) i (iii) badania dotyczce genezy poszczeglnych jzykw specjalistycznych (Hums 1989). 16

W ramach bada konfrontatywnych na wyrnienie zasuguj przede wszystkim (i) interkulturowe analizy jzykw specjalistycznych (Boelcke/ Thiele 1988, Schrder 1993a, 1993b, Fix/ Habscheid/ Klein 2001) i (ii) konfrontatywne analizy tekstw specjalistycznych (Trumpp 1988, Pll 1993, Eckkammer/ Hdl/ Pckl 1999, Adamzik 2001). Stosunkowo szczegowy przegld bada konfrontatywnych przedstawiony zosta w pracy zbiorowej Kontrastive Fachsprachenforschung (Baumann/ Kalverkmper 1992). Dotyczce jzykw specjalistycznych badania aplikatywne mona podzieli na takie, ktre (i) maj na celu przyczynienie si do naukowego ufundowania nauczania jzykw specjalistycznych, czyli ufundowania dziedziny okrelanej jako Fachsprachendidaktik lub Fachfremdsprachenunterricht (Jasny 2001, Hebel, Hoberg, Jahn 2002, take czasopismo Materialien Deutsch als Fremdsprache), oraz takie, ktre (ii) maj na celu przyczynienie si do racjonalizacji dydaktyki translacyjnej (Petioky 1991, Thiel 1991, Gercken 1999, Pchhacker 2000, SnellHornby et al. 1998, Schmitt 1999). Jeeli chodzi o badania na rzecz nauczania jzykw specjalistycznych, to mona je dalej podzieli w zalenoci od tego, czy ich celem jest przyczynienie si do naukowego ufundowania nauczania danego jzyka specjalistycznego jako jzyka ojczystego, czy raczej nauczania tego jzyka specjalistycznego jako jzyka obcego. W niemieckojzycznej literaturze przedmiotu na okrelenie tych zakresw aplikacyjnych bada nad jzykami specjalistycznymi uywa si odpowiednio nazw: muttersprachlicher Fachsprachenunterricht (Fluck 1985: 221) oraz fachbezogener Fremdsprachenunterricht lub Fachfremdsprachenunterricht (Fluck 1985: 219). Jedn z pierwszych prac, w ktrych zostay podjte zaganienia dotyczce nauczania jzykw specjalistycznych, jest artyku L. Hoffmanna, opublikowany w 1968 r., ktry ukaza si pod tytuem Probleme der Fundierung eines modernen fachbezogenen Fremdsprachenunterrichts. Od czasu tej publikacji zakres zagadnie, ktrymi zajmuj si niemieccy glottodydaktycy specjalistyczni, poszerzy si znacznie. Podejmowane w odnonych pracach zagadnienia, problemy i/lub tematy mona podzieli na dotyczce: (a) podstawowych problemw nauczania jzykw specjalistycznych (Hoffmann 1968, 1982, Beier/ Mhn 1983, 1988, Fluck 1992, 1997, 1998, Domiczak 1997), (b) zagadnie zwizanych z opracowywaniem materiaw dydaktycznych do nauczania niemieckich jzykw specjalistycznych (Piepho 1982, Beier/ Mhn 1983, Schleyer 1992), (c) miejsca nauki jzykw specjalistycznych w nauczaniu jzyka niemieckiego jako ojczystego (Lauschem al. 1978, Buhlmann/ Fearns 1998, 2000), (d) przystosowania tekstw specjalistycznych do nauczania jzykw specjalistycznych (Beier/ Mhn 1984, (e) akwizycji obcego jzyka specjalistycznego w ramach akwizycji jzyka obcego w ogle (Lttich 1987), (f) roli jzykw specjalistycznych w nauczaniu rnych przedmiotw szkolnych (Bach 1984, Deppner 1989). W najnowszych pracach podejmowane s te zagadnienia moliwoci zastosowania w nauczaniu i uczeniu si jzykw specjalistycznych najnowszych osigni technicznych, czyli zagadnienia multimedialnego nauczania i uczenia si jzykw specjalistycznych (Dodigovic 1995). Jeli chodzi o podejmowane w niemieckiej literaturze przedmiotu zagadnienia z zakresu translatoryki jzykw specjalistycznych, to generalnie mona je podzieli 17

na takie, ktre stanowi pewne warianty kwestii dyskutowanych przez translatoryk w ogle, oraz na takie, ktre dotycz specycznych aspektw translacji tekstw specjalistycznych. W literaturze niemieckiej podejmowane s kwestie dotyczce: (a) procesw translacyjnych zachodzcych podczas tumaczenia tekstw specjalistycznych (Bhler 1988, Gerzymisch-Arbogast 1996), (b) oglnych problemw tumaczenia tekstw specjalistycznych (Wilss 1979, Bachmann 1992, Arntz 1998), (c) problemw translacyjnych, na ktre napotykaj tumacze tekstw specjalistycznych sformuowanych w konkretnych jzykach, (d) problemw translacyjnych, na ktre napotyka tumacz przy tumaczeniu konkretnych rodzajw tekstw specjalistycznych (Gpferich 1993, 1995), (e) problemw maszynowego tumaczenia tekstw specjalistycznych, (f) modeli i metod ksztacenia tumaczy w zakresie jzykw specjalistycznych (Gnutzmann, Turner 1980). W skrcie mona powiedzie, e gwne cele aplikatywnych bada dotyczcych jzykw specjalistycznych w Niemczech s, zreszt podobnie jak w Polsce, wyznaczane z punktu widzenia potrzeb: (1) dydaktyki jzykw specjalistycznych, (2) ksztacenia tumaczy w zakresie jzykw specjalistycznych, (3) tumaczenia maszynowego, (4) unikacji i normalizacji terminologicznej oraz (5) dokumentacji elektronicznej. 1.1.3. Podsumowanie Podsumowujc przedstawiony zarys rozwoju bada nad jzykami specjalistycznymi w Niemczech oraz krtki przegld niemieckojzycznej literatury przedmiotu wypada przede wszystkim stwierdzi, i aktualnie, tzn. na pocztku XXI wieku, badania te i odnone prace przedstawiaj si jako niezwykle zrnicowane zarwno z punktu widzenia ich czstkowych przedmiotw (tematw), jak i celw, a take reprezentowanych w nich kierunkw metodologicznych. Nastpnie wypada stwierdzi, i rozwj tych bada polega gwnie na staym poszerzaniu zbioru objtych nimi zagadnie i stawianych im celw, czyli na permanentnym wzbogacaniu ich rnorodnoci. I wreszcie trzeba stwierdzi, e owo permanentne wzbogacanie tych bada powodowao zarazem ich coraz dalej idc atomizacj. Nic wic dziwnego, e w tej sytuacji pojawiy si prby koncepcyjnego ufundowania integracyjnych bada nad tekstami (jzykami) specjalistycznymi. Za potrzeb ukonstytuowania takich bada wypowiedzia si bardzo wyranie K.D. Baumann (1992). Jego zdaniem obecnie jest wrcz konieczne podjcie wysikw zmierzajcych do integracji wszystkich czstkowych perspektyw i/lub celw bada nad tekstami specjalistycznymi celw lingwistycznych, socjologicznych, psychologicznych, a take celw dziedzin, ktrych wiedz teksty te reprezentuj (Kalverkmper 1996, 1998). Podjte prby integracyjnego podejcia do bada nad tekstami specjalistycznymi zaowocoway m.in. zwikszeniem aplikacyjnego potencjau wypracowanych modeli. Dla okrelenia szeroko pojtej dziedziny bada nad jzykami specjalistycznymi uywa dzisiaj si w niemieckojzycznej literaturze przedmiotu przewanie nazwy Fachsprachen-Forschung lub Fachsprachenforschung (Skowronek/ Budin 1985, 18

Hoffmann 1987, 1998c, Kalverkmper 1998). Natomiast na okrelenie caoci lingwistycznych bada nad jzykami specjalistycznymi uywa si w Niemczech przewanie okrelenia Fachsprachenlinguistik. Zarwno dziedzin nazywan Fachsprachenforschung, jak i dziedzin nazywan Fachsprachenlinguistik traktuje si jako odrbne wzgldem dziedziny okrelanej jako Terminologieforschung, lub w skrcie jako Terminologie. Jednak podjte w Niemczech prby integracji bada nad jzykami specjalistycznymi na razie nie przyniosy znaczcych efektw. W Niemczech nadal uprawiane s takie badania, jak leksykograa specjalistyczna (Fachsprachenlexikograe) (Schaeder/ Bergenholtz 1994, Wiegand 1995) czy sowotwrstwo jzyka specjalistycznego (Fachsprachenwortbildung) (Picht 1988, Duhme 1991, Fraas 1998), tzn. badania znajdujce si nadal pod zdecydowanym wpywem tradycyjnej terminologii (Terminologie(forschung)) (Spiegel 1988, Arntz 1988, Felber/ Budin 1989, Arntz/ Picht 1982, Felber 1993, Budin 1993, Wendt 1997). Zarazem uprawiane s w Niemczech te takie nowsze kierunki bada, jak: lingwistyka tekstu specjalistycznego (Fachtextlinguistik) (Harweg 1993, Klauke 1994, Dietz 1995, Gpferich 1995, Spillner 1996, Baumann 2001), pragmatyka tekstw specjalistycznych (Fachtextpragmatik) (Schrder 1993c, Pogner 1999), kognitywna lingwistyka jzykw specjalistycznych (Kognitive Fachsprachenlinguistik) (Knobloch/ Schder 1996), dydaktyka jzykw specjalistycznych (Fachsprachendidaktik) (Fluck 1997, 1998, Domiczak 1997, Buhlmann/ Fearns 2000). Mniej lub bardziej wyczerpujce informacje o historii bada nad jzykami specjalistycznymi w Niemczech mona rzecz jasna znale w wielu niemieckich pracach powiconych zagadnieniom jzykw specjalistycznych. Przewanie dotycz one jednak tylko bada przeprowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku. Dokadniejsze omwienie najstarszej historii tych bada mona znale w pracach L. Drozda i W. Seibicke pt. Deutsche Fachund Wissenschaftssprache. Bestandsaufnahme Teorie Geschichte (1973) oraz J. Albrechta i R. Bauma pt. Fachsprache und Terminologie in Geschichte und Gegenwart (1982). Najobszerniejsz prezentacj wszelkich kierunkw i koncepcji bada nad jzykami specjalistycznymi powstaymi w Niemczech, take pod koniec poprzedniego wieku, zawiera ogromne dwutomowe dzieo zbiorowe, ktre ukazao si w 1998 r. pt. Fachsprachen. Ein internationales Handbuch zur Fachsprachenforschung und Terminologiewissenschaft (Hoffmann/ Kalverkmper/ Wiegand 1998; dokadniej omwiem je w Grucza S. 2002/2003). Natomiast krtki krytyczny opis kierunkw badawczych w Niemczech mona znale w jednej z najnowszych prac powiconych teorii jzyka specjalistycznego, ktrej autorem jest T. Roeckle; nosi ona tytu Fachsprachen (1999). Systematycznie wyniki najnowszych bada niemieckojzycznych nad jzykami specjalistycznymi prezentowane s w czasopimie Fachsprache Internationale Zeitschrift fr Fachsprachenforschung, -didaktik und Terminologie (Wien, Verlag Braumller) oraz w ramach nastpujcych serii wydawniczych: (a) HAIN. Hamburger Arbeiten zur Fachsprachenforschung (wicej na ten temat Bungarten 1992), (b) FIN. Forum Fr Fachsprachen-Forschung (Tbingen, Gunter Narr Verlag), (c) FAK. Fachsprachliche Kommunikation (Instytut Germanistyki Uniwersytetu 19

w Lund), (d) Beitrge zur Wirtschaftskommunikation. Publikationen des Arbeitsbereiches Unternehmenskommunikation, (e) Leipziger Fachsprachen-Studien, (f) Materialien Deutsch als Fremdsprache. Jeli chodzi o bibliograe dotyczce bada nad jzykami specjalistycznymi, to na specjalne wyrnienie zasuguj nastpujce: Barth (1971), Bungarten (1981), Schrder (1991) (prawdopodobnie jest to przypadek, e prace te ukazyway si w odstpach dziesicioletnich). Obszerny spis literatury przedmiotu zamieszczony zosta take w nastpujcych pracach: Fluck (1996), Roelcke (1999), Eckkammer/ Hdl/ Pckl (1999). Hoffmann/ Kalverkmper/ Wiegand (1998). Poza tym od numeru 13. (opublikowanego w 1991 r.) czasopismo Fachsprache Internationale Zeitschrift fr Fachsprachenforschung, -didaktik und Terminologie zamieszcza regularnie analityczn bibliogra najnowszych publikacji dotyczcych bada nad jzykami specjalistycznymi. Informacje bibliograczne dotyczce prac z zakresu lingwistyki jzykw specjalistycznych zamieszczane s take systematycznie w germanistycznym czasopimie bibliogracznym Germanistik. Internationales Referatenorgan mit bibliographischen Hinweisen, w podrozdziale Wissenschafts-, Fachund Sondersprachen rozdziau Variettenlinguistik. Na uwag zasuguje take katalog 100 najwaniejszych prac naukowych z zakresu bada nad jzykami specjalistycznymi oraz prac dotyczcych uczenia jzykw specjalistycznych opublikowanych w Niemczech, Austrii i Szwajcarii, ktry zosta zamieszczony na stronach internetowych Goethe-Institut Inter Nationes (www.goethe.de).

1.2. Lingwistyka jzykw specjalistycznych w Polsce

1.2.1. Zarys historii Polskie zainteresowania jzykami specjalistycznymi wyrosy take z zainteresowa terminologicznych. Te ostatnie maj rwnie w Polsce ju do dug tradycj i stosunkowo bogat literatur. Pierwsz jak si zdaje syntetyczn polsk prac dotyczc zagadnie terminologii stanowi ksika W. Nowickiego, opublikowana pod tytuem O ciso poj i kultur sowa w technice. Ksika ta ukazaa si w 1978 r. nakadem Wydawnictwa Komunikacji i cznoci w Warszawie (Nowicki 1978). Gwny tytu tej ksiki jest nieco mylcy, ale podtytu precyzuje jej tre. Brzmi on nastpujco: Poradnik terminologiczno-jzykowy opracowany na przykadzie telekomunikacji i dziedzin pokrewnych. Nastpna syntetyczna praca terminologiczna napisana przez tego samego autora W. Nowickiego w 1986 r. nosi ju cakiem jednoznaczny tytu: Podstawy terminologii (Nowicki 1986). Autor rozwija w niej i ucila idee przedstawione w pracy z 1978 r. Wany krok w rozwoju polskich rozwaa na temat terminologii jako pewnej dziedziny bada stanowi monograa opolskiego jzykoznawcy S. Gajdy, ktra ukazaa si w 1990 r. pt. Wprowadzenie do terminu (1990), a nastpnie take praca zbiorowa przygotowana pod redakcj F. Gruczy Teoretyczne podstawy terminolo20

gii (1991). Najwieszym jak na razie syntetycznym ujciem polskiej terminologii jest monograa J. Lukszyna i W. Zmarzer, zatytuowana Teoretyczne podstawy terminologii (2001). Wymienione ksiki S. Gajdy, F. Gruczy oraz J. Lukszyna i W. Zmarzer kad solidne podwaliny pod polsk terminologi jako odrbn i wzgldnie samodzieln dziedzin szeroko rozumianego jzykoznawstwa. Ich treci nie bd tu jednak referowa, albowiem w dalszych czciach niniejszej rozprawy bd si jedynie okazjonalnie zajmowa kwestiami dotyczcymi tak rozumianej terminologii. Systematycznie bd si zajmowa tu przede wszystkim problemami nauki o jzykach specjalistycznych, ktry traktuje jako dziedzin wzgldem terminologii odrbn, czyli tak, jak si dzisiaj j traktuje w Niemczech. Polskojzyczna literatura z zakresu nauki o jzykach specjalistycznych jest na razie o wiele skromniejsza tak w porwnaniu z polsk literatur terminologiczn, jak i w porwnaniu z niemieck literatur referujc badania nad jzykami specjalistycznymi. Ale podobnie jak w niemieckiej, tak te w polskiej literaturze przedmiotu uywane s rne nazwy na okrelenie badanej rzeczywistoci jzykowej; nale do nich m.in.: jzyki zawodowe (Zawiliski 1927), podjzyki (Biniewicz/ Starzec 1995: 399), subjzyki specjalistyczne (Wojnicki 1991a), technolekty (Grucza F. 1991), jzyki fachowe, jzyki rodowiskowe, warianty jzyka, odmiany funkcjonalne polszczyzny, style polszczyzny. W odniesieniu do tej rzeczywistoci czsto mwi si w polskiej literaturze poza tym o rozwarstwieniu spoecznozawodowym jzyka oglnonarodowego oraz o zrnicowaniu jzyka w tzw. przekroju pionowym (Kwiryna-Handke/ Rzetelska-Feleszko 1977: 149). Wypada przy tym doda, e wikszo autorw polskich posuguje si jednoczenie terminami w rodzaju podjzyki, jzyki rodowiskowe czy style itd., nie troszczc si ani o zachodzce midzy nimi relacje, ani o objanienie ich znacze. W konsekwencji jawi si one jako wieloznaczne i czsto trudne do zrozumienia. Jako przykad takiego stanu rzeczy mona wymieni tytu pierwszego rozdziau pracy A. Biniewicz i A. Starzec (1995), ktry brzmi nastpujco: Miejsce stylu naukowego wrd innych odmian jzyka polskiego. e autorzy synonimicznie traktuj nazw styl naukowy i odmiana jzyka to oczywiste, ale nie jest jasne, dlaczego tak postpuj. 1.2.2. Kierunki, tematy i cele Generalnie mona wyrni dwa koncepcyjnie odmienne podejcia polskich autorw do jzykw specjalistycznych oraz relacji pomidzy jzykami specjalistycznymi a jzykiem oglnym. Dla pierwszego z tych podej charakterystyczne s z jednej strony wyraenia w rodzaju warianty jzyka, odmiany jzyka polskiego, odmiany funkcjonalne polszczyzny, style polszczyzny, a z drugiej strony wyraenia w rodzaju subjzyki. Drugie podejcie do jzykw specjalistycznych zostao zapocztkowane w pracach F. Gruczy (1991, 1994). Co si tyczy pierwszego z tych podej, to (zreszt podobnie jak w Niemczech) jedni jego reprezentanci ujmuj relacje pomidzy jzykami specjalistycznymi a jzykiem oglnym tak, jakby te pierwsze stanowiy pewne rwnorzdne odmiany 21

jzyka oglnego, natomiast drudzy tak, jakby stanowiy one wzgldem niego pewnego rodzaju podjzyki. (Bodaj najwyraniej koncepcj t wida w: KwirynaHandke/ Rzetelska-Feleszko (1927: 149): wierzchoek (tego ukadu) stanowi jzyk literacki...) pitro niej znajduj si rne odmiany jzyka mwionego warstw kulturalnych, niej za potoczny jzyk rnych grup i rodowisk spoecznych. Stosunkowo powszechnie reprezentowane jest to podejcie take w literaturze niemieckiej; jego eksponentami s okrelenia z jednej strony jzykw specjalistycznych: Sprachvarietten, Subsprachen, Sprachregister, Sprachstile, Jargon, a z drugiej jzykw oglnych: Gesamtsprache, Gemeinsprache. Podejcie to mona nazwa hierarchicznym podejciem do rzeczywistoci jzykowej i zilustrowa tak:

jzyk oglny

j. specjalistyczne

dialekty

socjolekty

konkretny j. specjalistyczny

konkretny j. specjalistyczny

konkretny j. specjalistyczny

Schemat 1.

Ani traktowanie jzykw specjalistycznych jako podjzykw jzyka oglnego, ani traktowanie ich w kategoriach wariantw nie jest suszne. Nie jest bowiem prawd, jakoby zarwno w jzyku oglnym, jak i w jzykach specjalistycznych mona byo mwi rwnie cile o tych samych zakresach rzeczywistoci. Inny ewidentny mankament hierarchicznego traktowania rzeczywistoci jzykowej polega na tym, e ujmuje ona jzyk oglny jako sum wszystkich odmian. Prace wykonane w ramach tego podejcia do jzykw specjalistycznych zawieraj jednoczenie pierwsze prby koncepcyjnego ufundowania lingwistyki jzykw specjalistycznych w sensie pewnej relatywnie samodzielnej dziedziny. Gwn myl drugiego sposobu ujmowania relacji pomidzy jzykami specjalistycznymi a jzykiem, zaprezentowanego przez F. Grucz, mona w skrcie przedstawi nastpujco: jzyk oglny i jzyki specjalistyczne nie s jzykami funkcjonalnie kompatybilnymi, lecz komplementarnymi, i dlatego trzeba je traktowa jako jzyki w duej mierze, zwaszcza funkcjonalnie, odrbne. Oznacza to, e mwcsuchacza Polaka znajcego zarwno oglny jzyk polski, jak i jaki polski jzyk 22

specjalistyczny trzeba traktowa w pewnym sensie jako osob bilingwaln (dokadniej to podejcie do jzykw specjalistycznych zreferuj w rozdziale 6. Pojawienie si koncepcji F. Gruczy zaowocowao wzrostem liczby prac badawczych z zakresu szczegowej lingwistyki jzykw specjalistycznych. Charakterystyczne jest wystpowanie w nich wyrae jzyki specjalistyczne i technolekty. Ale ju pocztek lat 80. XX wieku przynis wzrost zainteresowania jzykami specjalistycznymi w rozwaaniach glottodydaktycznych i translatorycznych. Pierwsze publikacje na te tematy ukazay si w wydawanym od 1978 r. Przegldzie Glottodydaktycznym. Wikszo z nich dotyczya jednak tylko zagadnie zwizanych z organizacj nauczania specjalistycznych jzykw obcych na lektoratach w uczelniach wyszych. Tematyce tej redakcja Przegldu Glottodydaktycznego powicaa regularnie oddzielny rozdzia, zatytuowany Glottodydaktyka w szkole wyszej. Szczegln uwag zwraca fakt, e dotychczasowe, cho nieliczne, rozwaania na temat dydaktyki jzykw specjalistycznych byy prowadzone w ramach bada glottodydaktyki obcojzycznej. Prawie zupenie brak prac dotyczcych nauczania polskich jzykw specjalistycznych, zarwno jako jzyka ojczystego, jak i obcego. Rzadko, w kadym razie rzadziej ni w literaturze niemieckiej, jest podejmowana w literaturze polskiej dyskusja na temat przedmiotu lingwistycznych bada nad jzykami specjalistycznymi. Nieliczne s na razie take polskie prace z zakresu bada konfrontatywnych i diachronicznych nad tymi jzykami. W polskiej literaturze przedmiotu dziedzina nauki zajmujca si badaniem jzykw specjalistycznych jest obecnie rnie okrelana i traktowana. W tradycji badawczej zapocztkowanej przez F. Grucz dla okrelenia tej dziedziny nauki uywa si nazwy badania nad jzykami specjalistycznymi (1991: 40). F. Grucza zaproponowa w jednej ze swych prac dla okrelenia tej dziedziny utworzenie przez analogi do nazwy dialektologia nazwy technolektologia. Wraz z ukazaniem si drugiego tomu serii, zatytuowanej Problemy technolingwistyki (Lewandowski 2002), do terminologii metalingwistycznej zostaa wprowadzona nazwa technolingwistyka, okrelajca dziedzin lingwistyki zajmujc si badaniem jzykw specjalistycznych. Obie nazwy nie utrwaliy si jednak jeszcze wystarczajco mocno. Dla okrelenia bada nad jzykami specjalistycznymi mona zaproponowa take nazw lingwistyka technolektalna. Trzeba jednak przyzna, e wszystkie trzy okrelenia: technolektologia, technolingwistyka i lingwistyka technolektalna nie s nazwami idealnymi i maj zarwno wady, jak i zalety. Pierwsze dwie nazwy s porczne w uyciu. Nazwa technolektologia, cho utworzona przez analogi do starych nazw dziedzin lingwistycznych, moe moim zdaniem, w zwizku z nieatwym do rozszyfrowania znaczeniem, utrudnia zrozumienie, o jaki zakres bada naukowych chodzi. Nazwa technolingwistyka, w wikszym stopniu odnosi si do bada lingwistycznych nad jzykami specjalistycznymi, ale z drugiej strony jej znaczenie mona tumaczy jako lingwistyczne badania techniki. Ostatnia z nazw, lingwistyka technolektalna, jest przez swoj dwuczonowo mniej porczna w uyciu, ale znaczenie jej poszczeglnych czonw w najwikszym stopniu oddaje znaczenie okrelenia lingwistyczne badania nad jzykami specjalistycznymi. Nazwy technolektologia, technolingwistyka i lingwistyka technolektalna s jednak o tyle niebezpieczne, e sugeruj, jakoby 23

jzyki specjalistyczne byy wycznie przedmiotem zainteresowania lingwistyki. W sumie wydaje si, e nazwa badania nad jzykami specjalistycznymi jest najbardziej adekwatna i jako nazwa najbardziej pojemna. Na okrelenie lingwistycznych bada nad jzykami specjalistycznymi bd uywa skrtu lingwistyka jzykw specjalistycznych. Jeli na plan pierwszy wysun cele przedstawione w poszczeglnych pracach, badaniach czy rozwaaniach, to polsk literatur z zakresu lingwistyki jzykw specjalistycznych mona podzieli m.in. na: (a) czyst lingwistyk technolektaln: Grucza F. (1994, 2002, 2004), Lukszyn (1991a, 1999), Woniakowski (1994a), Bajerowa (1980), Wojnicki (1991a), Skowronek/ Budin (1985), Rudziski (1996), Lewandowski (2002), (b) lingwistyk tekstu specjalistycznego: Lukszyn (2002a), Konik (2002), ydek-Bednarczuk (1985), Malinowska (1988), (dyskurs specjalistyczny) Mamet (2002), (c) szczegow lingwistyk technolektaln (przykadowo): Wrblewski (1948), Tomiczek (1977), Gajda (1982, 1990b), Marciniak (1987), Mikoajczyk (1990), Biniewicz/ Starzec (1995), Trybulec (1998), Piekos (1999), Doroszewski (1999), Zieliski (1999), Weigt (2000), Schatte Cz. (2001), Frczek (2001), Kobia (2002a), (d) translatoryk i dydaktyk translacji: Kielar (1973, 1977, 1981, 1991, 1996, 1999, 2000, 2002), Kozowska (1995), Dyjak (1999), Kierzkowska (2000, 2001), Weigt (2001a, 2001b, 2004), Hejwowski (2001), Wille (2001), Kawczyska (2001), Korzeb (2001), Szubert (2003), Dykiel (2003), Marchwski (2003), Grucza S. (2004), (e) glottodydaktyk: Wojnicki (1979, 1984, 1991b), Woytowicz-Neymann (1980), Berdychowska (1982, 1987, 1990), Skowronek (1982, 1986a, 1986b, 2001), Grabarczyk (1989), Zydro (1993), Bartoszewicz (1994), Jancewicz (1994), Siemianowska (1994), Jaworski (1984), Dominczak (1997), Kieb-Starczewska (1999), Szelest (2000), Wilk-Janik (2000), Dakowska (1990), (f) konfrontatywn lingwistyk technolektaln (take w aspekcie translatorycznym): Kozowska (1982, 1984), Kaniuka (2001), Ktny (2001), Szubert (2001), (g) diachroniczn lingwistyk technolektaln: Czyewska-Parys (2001), (h) histori bada nad jzykami specjalistycznymi: Gajda (1990a, 1990b), Lewandowski (1994), Grucza F. (2001), Grucza S. (2002). Sporo ciekawych informacji na temat polskich bada nad jzykami specjalistycznymi mona znale w: (a) Materiaach z sympozjw organizowanych przez Instytut Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, opublikowanych pod redakcj naukow prof. F. Gruczy (Grucza F. 1976, 1981a, 1981b, 1985, 1986, 1992a, 1992b, 1993, Kielar/ Bartoszewicz/ Lewandowski 1994, Grucza F./ Dakowska 1997, Grucza F./ Kozowska 1994, Grucza F./ Chomicz-Jung 1996, Kopczyski/ Zaliwska-Okrutna 2001) (szczegln uwag warto zwrci na tom Jzyki Specjalistyczne Grucza F./ Kozowska 1994), (b) w poszczeglnych tomach serii Jzyki 24

Specjalistyczne, zaoonej przez J. Lukszyna i wydawanej przez Katedr Jzykw Specjalistycznych Wydziau Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosowiaskich Uniwersytetu Warszawskiego: Lukszyn (2001), Lewandowski (2002), Kielar/ Grucza S. (2003), Lewandowski (2004). Stwierdzenie, e w niniejszej pracy nie bd zajmowa si problemami dotyczcymi terminologii jako pewnej dziedziny nauki, nie oznacza jednak, e nie bd si tu zajmowa terminologi w ogle. Bd si ni zajmowa jednake przede wszystkim o tyle, o ile wyraenie terminologia oznaczy tyle co zbiory terminw, te bowiem stanowi istotne wspczynniki jzykw specjalistycznych. Z tego powodu trzeba, zarwno w rozwaaniach nad jzykami specjalistycznymi, jak i w rozwaaniach dotyczcych tekstw specjalistycznych, koniecznie wzi pod uwag histori i dokonania terminologii zarwno czystej (teoretycznej), jak i normatywnej (aplikatywnej). W zwizku z tym pragn zwrci uwag, i wrd polskich prac powiconych terminologii s zarwno takie, ktre mona zaliczy do zakresu (a) terminologii czystej: Szymczak (1961, 1978), Borek (1976), Jadacka (1976, 1978), Nowicki (1978b, 1984, 1986), Buttler (1979a, 1979b), Gajda (1982, 1990a), Grucza F. (1991), Jurkowski (1991), Lejczyk, Biesiekirska (1998), Lukszyn (1993, 1998, 2001a, 2004), Lukszyn/ Zmarzer (2001), jak i do zakresu (b) terminologii konfrontatywnej: Kielar (1973), Stoberski (1982), Gajda (1989), Berdychowska (1996), Podobiski (1999). 1.2.3. Podsumowanie Podsumowujc przedstawione uwagi na temat stanu polskich bada nad jzykami specjalistycznymi, pragn stwierdzi, e badania te s prowadzone w Polsce coraz intensywniej, cho jeszcze nie tak intensywnie jak w Niemczech. Mimo e zakres bada prowadzonych w Polsce mona oglnie oceni rwnie jako stosunkowo szeroki, to jednak nie jest on jeszcze w peni zadowalajcy. Powodw do niezadowolenia jest kilka. Podstawowy z nich to fakt, e nike jest u nas jeszcze zainteresowanie lingwistyki komunikacj profesjonaln (specjalistyczn). Pozytywny wyjtek stanowi tu bezsprzecznie badania zarwno nad jzykami specjalistycznymi, jak i tekstami specjalistycznymi, prowadzone w ramach bada translatorycznych. Znacznie gorzej jeeli chodzi o zakres prac badawczych sprawa przedstawia si w wypadku bada glottodydaktycznych. Wikszego zainteresowania badaniami nad jzykami specjalistycznymi naleaoby oczekiwa take ze strony polonistyki polskiej. Przedstawiona sytuacja bdzie zapewne zmierza ku lepszemu, poniewa w Polsce obserwuje si coraz wiksze zainteresowanie jzykami specjalistycznymi i rosnce zapotrzebowanie spoeczne na ksztacenie tumaczy w zakresie tych jzykw. Mona zatem zaoy, e w niedalekiej przyszoci bdzie ono dotyczy take polskich jzykw specjalistycznych. W zwizku z tym akademickie zainteresowanie jzykami specjalistycznymi odnosi si dzisiaj w mniejszym stopniu do bada czysto naukowych, a w wikszym stopniu jest ukierunkowane na rnorakie praktyczne 25

ksztacenie w zakresie jzykw specjalistycznych. Wynika to m.in. z faktu, e zarwno decydenci edukacyjni, jak i sami zainteresowani postrzegaj ksztacenie umiejtnoci umoliwiajcych uczestniczenie w komunikacji specjalistycznej nie jako luksus, lecz jako konieczno wynikajc z uwarunkowa ycia codziennego.

26

2. Ontologiczna charakterystyka i pojciowa dyferencjacja rzeczywistoci okrelanej jako jzyki specjalistyczne 1

Punkt wyjcia rozwaa, ktre zamierzam przedstawi w tej czci pracy, stanowi nastpujce zaoenia generalne: (1) Podobnie jak wikszo wspczesnych autorw zajmujcych si jzykami specjalistycznymi uwaam, e jzyki specjalistyczne naley bada jako jzyki autonomiczne. Zarazem jednak podzielam pogld, i nie s one w lingwistycznym znaczeniu wyrazu jzyk penymi jzykami (), e aden z nich nie jest jzykiem kompletnym, e kady z nich jest cile zwizany z jakim jzykiem oglnym czy podstawowym (Grucza F. 2002: 15). Przede wszystkim fonemiki, grafemiki, morfemiki i gramatyki jzykw specjalistycznych pokrywaj si z fonemikami, grafemikami, morfemikami i gramatykami odpowiednich jzykw oglnych, a ich skady leksykalne i wzorce tekstowe tylko czciowo si pokrywaj. Zilustrowa mona to nastpujco:

idiolekt specjalistyczny

idiolekt podstawowy

terminologia tekstemika

fonemika grafemika morfemika gramatyka leksyka tekstemika

leksyka tekstemika

Schemat 2: Wsplny zakres jzykw oglnych i specjalistycznych

(2) Jzyki specjalistyczne nie s adnymi wariantami (odmianami) jzykw oglnych, albowiem nie mona posugiwa si bd jzykiem specjalistycznym, bd jzykiem oglnym w odniesieniu do tego samego zakresu rzeczywistoci. Tekstu sformuowanego w jzyku specjalistycznym nie mona przetumaczy na tekst w jzyku oglnym z zachowaniem tej samej wartoci (cisoci) informacyjnej. Jzyki specjalistyczne to specyczne jzyki ludzkie, tworzone przez specjalistw na potrzeby komunikacji profesjonalnej w obrbie odpowiednich wsplnot specjalistw. (3) Do jzykw specjalistycznych stosuj si w rwnej mierze co do jzykw
1

Niektre przedstawione tu myli udao mi si ucili dziki dyskusji z prof. F. Grucz, ktremu w tym miejscu bardzo za to dzikuj.

27

oglnych zaoenia koncepcji przedstawionej przez F. Grucz w monograi Zagadnienia metalingwistyki (Grucza F. 1983: 137340), swymi korzeniami sigajcej prac J. Baudouina de Courtenay i pogbionej w pniejszych pracach F. Gruczy (1988, 1992a, 1992b, 1993, 1997), a dyskutowanej m.in. w pracach: Kielar/ Woniakowski (1984), Wsik (1986), Sadziski (1987), Woniakowski (1994a, 1994b), Dbski (2000) i przeniesionych potem do koncepcji translatorycznych, w tym take do koncepcji dydaktyki translacji, przede wszystkim w pracach: Kielar (1991, 1996, 1999, 2000, 2002, 2003b), Marchwski (1993, 2003). Nie bd tu jednak referowa caej lingwistycznej dyskusji na ten temat, sprbuj jedynie wyprowadzi z niej odpowiednie wnioski w odniesieniu do sposobw pojmowania jzyka specjalistycznego. (4) Tak naprawd nie istniej dzisiaj, szczeglnie w obrbie tzw. wiata rozwinitego, osoby jednojzyczne (monolingwlane) w cisym rozumieniu tego sowa. Kady dorosy czowiek operuje dzisiaj rnymi jzykami (lektami) przynajmniej jakim standardowym jzykiem oglnym (powszechnym) i pewnymi socjolektami (jakim jzykiem rodzinnym, towarzyskim itd.), ale czsto take jakim dialektem. W szczeglnoci monolingwalny nie jest dzisiaj aden specjalista. Kady specjalista zna bowiem oprcz odpowiedniego standardowego jzyka oglnego i pewnych socjolektw take okrelony jzyk specjalistyczny.

2.1. Idiolekty specjalistyczne vs. polilekty specjalistyczne

Zgodnie z przyjt tu koncepcj na plan pierwszy bada lingwistycznych nie naley wysuwa ani jzyka rozumianego jako pewien byt idealny, ani idealnych mwcwsuchaczy; zarwno punktem wyjcia, jak i punktem ostatecznego odniesienia bada lingwistycznych trzeba uczyni jzyki konkretnych osb (ludzi), albowiem rzeczywicie istniej tylko konkretne osoby i ich konkretne jzyki (ich wyposaenia jzykowe). Przyjmujc to podejcie, lingwistyka zajmujca si jzykami specjalistycznymi powinna wysun na pierwszy plan swych zainteresowa konkretnych specjalistw i ich konkretne jzyki specjalistyczne. Inaczej mwic, badania lingwistyczne nad jzykami specjalistycznymi trzeba rozpocz od badania konkretnych jzykw specjalistycznych konkretnych osb. Kady jzyk specjalistyczny jest bowiem najpierw i przede wszystkim jzykiem specjalistycznym jakiego konkretnego mwcysuchacza. Rzeczywicie istniej tylko konkretni specjalici i ich konkretne jzyki specjalistyczne. Jzyk specjalistyczny dowolnej konkretnej osoby to jej specjalistyczny idiolekt. Logiczna suma i/lub przekrj dowolnego zbioru idolektw, tj. logiczna suma i/lub przekrj skadajcych si na te idiolekty elementw, to polilekt wszystkich branych pod uwag osb: O istnieniu jzyka w rozumieniu kolektywnym, czyli jako pewnej wasnoci spoecznej, mona mwi z sensem tylko pod warunkiem, e si go traktuje albo jako sum wzitych pod uwag idiolektw, albo jako ten ich fragment, ktry si w nich powtarza (Grucza F. 1992a: 15). 28

Polilekt rozumiany jako logiczny przekrj to faktycznie wsplne czci jzykw branych pod uwag podmiotw zbiorowych wsplnot. Tylko tak rozumiane polilekty s jzykami faktycznie istniejcymi. W zwizku z tym odrni trzeba polilekty naturalne (rzeczywiste) od polilektw poddanych standardyzacji i/lub kodykacji (t kwesti nie bd si jednak zajmowa). Tradycyjnie w kategoriach logicznego przekroju pojmuje si w lingwistyce fonemiki i gramatyki jzykw ludzkich, natomiast w kategoriach logicznej sumy ich skady leksykalne (sowniki). Co si jednak tyczy specjalistycznych leksykonw polilektalnych, to wydaje si, e naley je rwnie interpretowa w kategoriach logicznego przekroju. Pojcie polilektu rozumianego jako logiczna suma i/lub logiczny przekrj dwch lub wicej idiolektw (I) mona zilustrowa w nastpujcy sposb:

I1

I2

polilekt

I3

Schemat 3: Czci polilektalne (tzn. wsplne) dowolnego zbioru idiolektw

Najprostszym polilektem specjalistycznym jest polilekt stanowicy sum logiczn i/lub przekrj logiczny idiolektw specjalistycznych (A i A) dwch osb (specjalistw). Pewn wspln cz maj idiolekty dowolnych specjalistw zajmujcych si tym samym fragmentem rzeczywistoci. Szczeglnie interesujce s jednak polilekty specjalistw reprezentujcych t sam dziedzin, ten sam kierunek badawczy czy t sam szko naukow. Pojcie polilektu specjalistycznego rozumianego jako logiczna suma i/lub logiczny przekrj dwch lub wicej idiolektw specjalistycznych (IS) mona zilustrowa w nastpujcy sposb:

29

IS 1

IS 2

polilekt

IS 3

Schemat 4: Czci polilektalne (tzn. wsplne) dowolnego zbioru idiolektw specjalistycznych

Generalnie mona powiedzie, e im cilejsza jest dziedzina, ktr reprezentuj brani pod uwag specjalici, tym bardziej pokrywaj si ich idiolekty, tym wiksze czci ich idiolektw wchodz w zakres ich wsplnego polilektu. I odwrotnie: im mniej cisa jest dziedzina, ktr reprezentuj brani pod uwag specjalici, tym bardziej rni si ich idiolekty, tym mniejsze czci ich idiolektw wchodz w zakres ich wsplnego polilektu. Chocia ani idiolekty specjalistyczne, ani polilekty specjalistyczne nie s cakiem autonomicznymi lektami (jzykami), jako e ich fonemiki (fonetyka), grafemiki (grafetyka), gramatyki i czciowo leksyki pokrywaj si z fonemikami, gramatykami i czciowo leksykami odpowiednich jzykw oglnych, to jednak idiolekty specjalistyczne nie s adnymi wariantami odpowiednich idiolektw oglnych, a polilekty specjalistyczne nie s wariantami polilektw oglnych. Zarwno idio-, jak i polilekty specjalistyczne trzeba traktowa jako lekty funkcjonalnie wzgldnie autonomiczne. Autonomiczne wzgldem siebie s na paszczynie funkcjonalnej te idiolekty i polilekty specjalistyczne skadajce si na rne jzyki specjalistyczne. W adnym razie nie mona posuy si dwoma rnymi idiolektami/polilektami specjalistycznymi w odniesieniu do tego samego zakresu rzeczywistoci. Tekstu specjalistycznego sformuowanego w jzyku ekonomicznym nie mona przetumaczy na prawny tekst specjalistyczny. O osobie, ktra zna dwa idiolekty specjalistyczne, mona powiedzie, e jest ona w tym sensie bilingwalna. W wietle przedstawionych rozwaa wida wyranie, e nazwa jzyk specjalistyczny jest wieloznaczna, e znaczy zarwno tyle, co idiolekt specjalistyczny i tyle, co specjalistyczny polilekt, i e poza tym jest czsto niesusznie uywana zarwno w znaczeniu polilekt naturalny, jak i w znaczeniu polilekt standardowy (skodykowany), wobec czego wypada uzna, i wyraenie jzyk specjalistycz30

ny nie nadaje si do bardziej precyzyjnego opisu odnonej rzeczywistoci jzykowej. Mona powiedzie, e rnica midzy klasyczn terminologi a lingwistyk jzykw specjalistycznych polega na tym, e najwyszym celem tej pierwszej jest unikacja i normalizacja (normatywna kodykacja) polilektalnych leksykonw dziedzin w miar cisych, a zadaniem tej drugiej, tzn. lingwistyki jzykw specjalistycznych, jest przede wszystkim opisanie oraz wyjanienie nie tylko leksykonw, lecz caych jzykw specjalistycznych rnych dziedzin, niezalenie od tego, jak s one cise. Celem (zadaniem) lingwistyki jzykw specjalistycznych nie jest unikacja, a tym bardziej kodykacja badanych jzykw. Ostatecznym jej celem jest dostarczanie wiedzy pozwalajcej odpowiedzie na pytanie, jak mona usprawni jzyki specjalistyczne i/lub posugiwanie si nimi, wobec czego mona, a nawet trzeba podzieli lingwistyk jzykw specjalistycznych na czyst i stosowan. Zakresy zainteresowa lingwistyki jzykw specjalistycznych i terminologii w jej klasycznym rozumieniu czciowo pokrywaj si te z tego powodu, e niektre jzyki specjalistyczne, zwaszcza jzyki specjalistyczne cisych dziedzin nauki i techniki, a take medycyny, implikuj wysoce skodykowane leksykony.

2.2. Jzyki specjalistyczne a specjalistyczna kompetencja komunikacyjna

Podobnie jak lingwistyka w ogle, tak te lingwistyka jzykw specjalistycznych nie moe si ograniczy z gry do badania tylko jzykw specjalistycznych jako takich do analizy i opisu gramatyk i leksykonw odpowiednich specjalistycznych idioi/lub polilektw, lecz musi wzi pod uwag i uczyni przedmiotem swych zainteresowa ponadto (a) umiejtnoci posugiwania si (operowania) nimi, czyli umiejtnoci pozwalajce ludziom (specjalistom) tworzy odpowiednie wypowiedzi teksty specjalistyczne, oraz (b) umiejtno adekwatnego posugiwania si (operowania) tymi ostatnimi. Szeroko rozumiana lingwistyka jzykw specjalistycznych musi wczy w orbit swoich zainteresowa take odpowiednie zagadnienia glottodydaktyczne i translatoryczne, a poniekd rwnie problemy dydaktyki translacji. Stosowana lingwistyka jzykw specjalistycznych powinna dostarczy glottodydaktyce i translatoryce potrzebne im aplikatywne informacje, potrzebn im aplikatywn wiedz. Co si tyczy aplikatywnych informacji glottodydaktycznych i aplikatywnych informacji translatorycznych, to nie bd si tu nimi szerzej zajmowa. W sumie oznacza to, e zarwno zakres przedmiotu lingwistyki jzykw specjalistycznych, jak i zakres jej zada badawczych mona zakreli wziej lub szerzej. Poniewa od czasu ukazania si pracy N. Chamskiego Aspects of the Theory of Syntax (1965) umiejtno posugiwania si jakimkolwiek jzykiem rozumianym jako suma odpowiednich regu operacjonalnych oraz leksykon nazywa si kompetencj jzykow, a od czasu opublikowania krytycznych uwag w tej sprawie przez D. Hymesa (On Communicative Competence, 1985) umiejtno posugiwania si wypowiedziami (tekstami) jzykowymi w zgodzie z kontekstem i sytuacj nazywa 31

si kompetencj komunikatywn, mona teraz powiedzie, e lingwistyka jzykw specjalistycznych moe wprawdzie w konkretnych wypadkach ograniczy si do bada samych tylko jzykw specjalistycznych, ale do oglnego zakresu swych bada powinna wczy te specjalistyczn kompetencj jzykow oraz specjalistyczn kompetencj komunikatywn. Rzecz jasna, e ta ostatnia implikuje odpowiedni specjalistyczn kompetencj jzykow, a ta z kolei znajomo odpowiedniego jzyka specjalistycznego. Ale specjalistyczna kompetencja komunikatywna implikuje ponadto znajomo odpowiedniej wiedzy specjalistycznej, a take nazwijmy j tak odpowiedniej kultury dziedzinowej, zwaszcza tej jej czci, ktr nazywa si pragmatyk (dokadniej na ten temat m.in. Grucza F. 1988). Co si tyczy kompetencji jzykowej, to jej zakres wbrew pozorom wcale nie jest z gry czy z natury zdeterminowany. Zakres rzeczywistoci nazywanej jzykiem (idiolektem) nie jest w obrbie mentalnego wyposaenia, konkretnych ludzi wyranie odgraniczony od innych zakresw tego wyposaenia. Inaczej mwic: granice tego wyposaenia, nazywanego jzykiem, mona zakreli wziej lub szerzej. Do zakresu pojcia jzyk specjalistyczny mona wic wczy same tylko reguy tworzenia wypowiedzi, a mona obj nim rwnie odpowiednie leksykony i mona do niego wczy dodatkowo jeszcze take okrelony zbir form i schematw wypowiedzi (Grucza F. 1992a: 21). Skadajce si na kompetencj jzykow umiejtnoci jzykowe tradycyjnie dzieli si na umiejtno pisania, mwienia, czytania, suchania. Podzia ten nie odzwierciedla jednak wystarczajco dokadnie ich wewntrznego zrnicowania. O wiele dokadniejsza jest dyferencjacja i klasykacja umiejtnoci jzykowych zaproponowana przez F. Grucz (1983: 164 i n., 1988, 1993a: 164 i n.). Dlatego sprbuj przenie t klasykacj i dyferencjacj na grunt jzykw specjalistycznych. Zgodnie z t klasykacj specjalistyczne umiejtnoci jzykowe ludzi trzeba podzieli najpierw na umiejtnoci formacyjne i funkcyjne. Umiejtnoci formacyjne trzeba z kolei podzieli na substancyjne i gramatyczne, a umiejtnoci substancyjne na foniczne i graczne. Umiejtnoci formacyjne warunkuj zdolno mwcwsuchaczy do fonicznego lub gracznego generowania i ksztatowania oraz identykowania i dyferencjowania odebranych wypowiedzi jzykowych. Substancyjne umiejtnoci formacyjne skadaj si na zdolno mwcw-suchaczy do materialnej realizacji sygnaw, tj. do formowania tych sygnaw w postaci sygnaw fonicznych (waciwoci fonematyczne) lub gracznych (waciwoci grafematyczne), a umiejtnoci gramatyczne (morfologiczne i syntaktyczne) m.in. na zdolno mwcw-suchaczy do tworzenia i formowania tekstw. Umiejtnoci funkcyjne trzeba podzieli na umiejtnoci semantyczne i pragmatyczne. Umiejtnoci semantyczne warunkuj znajomo funkcji znaczeniowych rnych jednostek jzykowych oraz znajomo regu znaczeniowego czenia tych jednostek ze sob. Umiejtnoci pragmatyczne ujawniaj si na paszczynie konkretnych aktw komunikacyjnych i dotycz waciwego doboru jzykowych rodkw wyraania oraz oceny doboru rodkw jzykowych uytych przez nadawc. Oglnie mona powiedzie, e umiejtnoci funkcyjne skadaj si na zdolnoci 32

mwcw-suchaczy do posugiwania si wyraeniami fonicznymi lub gracznymi w funkcji znakw. Umiejtnoci funkcyjne s warunkowane przez umiejtnoci formacyjne. W funkcji znakowej moe si posugiwa wypowiedziami tylko mwca-suchacz potracy odpowiednio formowa i nadawa lub odbiera oraz identykowa znaki. Jzykowe umiejtnoci funkcyjne determinuj z kolei (do pewnego stopnia) kognitywne waciwoci mwcy-suchacza. Zdaniem M. Dakowskiej (2001:79) umiejtnoci jzykowe maj struktur hierarchiczn:
W przypadku jzykowej sprawnoci mwienia na szczycie hierarchii jest nadrzdny cel wyraenia intencji komunikacyjnej, niej znajduj si plany syntagmatyczne przedwerbalne, a najniej formy werbalne (...). Struktura sprawnoci wynika z procesu transformowania intencji komunikacyjnej (...). Nisze poziomy hierarchii sprawnoci zdeterminowane s przez jej wyszy poziom: intencj, a take normy komunikacyjne. W momencie komponowania wypowiedzi mwicy dokonuje wyborw na rnych poziomach hierarchii sprawnoci od intencji, przez plany wypowiedzi a po jej werbalizacj w uamku sekundy. Na wyszych, waniejszych poziomach hierarchii s to na og procesy kontrolowane, na niszych za z zasady automatyczne.

Zdaniem W. Woniakowskiego (1994b: 58n.) w zasadzie nie ma przesanek do wyodrbnienia spord umiejtnoci formacyjnych takich umiejtnoci, ktre naleaoby uzna za specyczne skadniki specjalistycznej kompetencji jzykowej. Wedug niego za specyczne skadniki jzykw specjalistycznych mona uzna co najwyej niektre reguy morfologiczne, gwnie sowotwrcze, umoliwiajce tworzenie sygnaowych postaci terminw (ib., s. 59). Rwnie wedug W. Woniakowskiego uzasadnione jest uznanie za wyspecjalizowane niektrych umiejtnoci funkcyjnych, przede wszystkim umiejtnoci onomazjologicznej, tj. umiejtnoci nazywania rzeczy, zjawisk, stanw itd. (zob. w tej sprawie take Grucza F. 1983: 424 oraz Roeckle 1999: 71), oraz pewnych umiejtnoci pragmatycznych. Sdz, e wyniki licznych bada nad jzykami specjalistycznymi uprawdopodobniaj nastpujce przypuszczenie W. Woniakowskiego: Nie jest wykluczone, e wytumaczenia fenomenu zrnicowania jzykowego naley szuka przede wszystkim nie w paszczynie systemowej, lecz w paszczynie realizacyjnej, nie w specyce regu, lecz w specyce umiejtnoci posugiwania si nimi, czyli w sferze sprawnociowej (Woniakowski 1994b: 59). Inaczej sprawa ta przedstawia si, jeli do zakresu jzyka specjalistycznego wczy si take odpowiednie schematy zda specjalistycznych, a take pewne formy tekstowe i dyskursywne (zob. wyej). Wwczas okae si, e wiele jzykw specjalistycznych ma w swym skadzie zarwno specyczne reguy formacyjne, jak i funkcyjne, a tym samym take specyczne skadniki zarwno kompetencji jzykowej, jak i kompetencji komunikatywnej. Ale tak czy inaczej t formacyjn i funkcyjn specyk jzykw specjalistycznych musi wzi pod uwag tak dydaktyka jzykw specjalistycznych, jak i dydaktyka translacji tekstw specjalistycznych.

33

3. Zarys rozwoju lingwistyki tekstu

Zarwno pojciowe wyodrbnianie i kategorialne charakteryzowanie tekstw, jak i poszerzanie perspektywy ich ogldu, a take precyzowanie charakterystyki wyodrbnionych kategorii lub aspektw tekstw oraz wzbogacanie i doskonalenie metod ich analizy dokonywao si w miar postpu metodologicznego naukowych rozwaa nad tekstami, czyli w miar postpu procesu konstytuowania si lingwistyki tekstu. Dlatego t cz niniejszej pracy zaczn od rozdziau (rozdzia 3.1.), w ktrym zarysuj szkic historii konstytuowania si dziedziny lingwistycznych bada nad tekstem i dokonam przegldu literatury, przy czym najpierw zreferuj literatur niemieck, a potem polsk. W nastpnym rozdziale (rozdzia 3.2.) przedstawi pokrtce histori poszerzania wachlarza zagadnie i paszczyzn branych pod uwag w badaniach nad tekstami, prb podziau jej na etapy oraz krtk charakterystyk wyodrbniania si rnych kierunkw bada nad tekstami. W ostatnim rozdziale tej czci (rozdzia 3.3.) sprbuj podsumowa najwaniejsze wyniki dotychczasowych rozwaa lingwistycznych nad tekstami, pokaza ich decyty i wskaza, w jakim kierunku naleaoby pj, by moliwe stao si ich przezwycienie.

3.1. Dziedzinowy rozwj lingwistyki tekstu

W niemieckojzycznej literaturze dziedzin lingwistyki zajmujc si badaniem tekstw okrela si z reguy jako Textlinguistik. Rzadziej uywa si nazwy Textanalyse i Textgrammatik, jeszcze rzadziej nazwy Textwissenschaft. W literaturze angielskojzycznej na jej okrelenie uywa si nazw: discourse analysis i discourse linguistics. W krajach romaskich lingwistyka tekstu, wedug M.-H. Prennec (2000: 145), nie ukonstytuowaa si dotychczas jako samodzielna dyscyplina naukowa i dlatego na okrelenie tych bada niektrzy autorzy piszcy w jzykach romaskich uywaj niemieckiego wyrazu Textlinguistik. W polskiej literaturze przedmiotu najczciej uywana jest nazwa lingwistyka tekstu, take nazwa tekstologia. W najnowszych polskich pracach zaproponowano, by nazw lingwistyka tekstu zastpi nazw tekstologia (Ostaszewska/ Sawkowa 1996: 9, Bartmiski 1998: 19, Grzegorczykowa 1998: 42) i by uywa jej jako okrelenia caego pola lingwistycznych bada nad tekstem (Bartmiski 1998: 19). Tutaj nie bd jednak wdawa si w dyskusj, ktra z tych nazw adekwatniej okrela lingwistyczne badania nad tekstem lingwistyka tekstu czy tekstologia. W tej sprawie powiem tylko tyle: nazwa tekstologia jest niewtpliwie porczniejsza ni nazwa lingwistyka tekstu. Niemniej jednak w ramach tej pracy bd uywa nazwy lingwistyka tekstu przede wszystkim z uwagi na to, e leksykalnie koresponduje ona z pierwotn nazw linguistica del texto oraz z niemieck nazw Textlinguistik. I dodam: sama zmiana czy modykacja nazwy dziedziny nie po34

woduje jej rozwoju, a przede wszystkim nie przyczynia si do wyodrbnienia i wyszczeglnienia jej przedmiotu. P.L. Vlzing (1979) i W. Dressler (1978) susznie zauwaaj, e lingwistyczne komentarze tematyzujce pewne problemy rozwaane dzi w ramach lingwistyki tekstu zostay sformuowane ju przez W. von Humboldta (17671835) i H. Paula (18461921), cho rzecz jasna aden z tych autorw nie uywa jeszcze okrelenia lingwistyka tekstu. Korzenie lingwistycznych zainteresowa tekstami sigaj jednak jeszcze dalej w przeszo, jako e tekstami zajmowaa si przecie ju staroytna lologia, a potem take retoryka i stylistyka, chocia nie zawsze i nie od pocztku z czysto lingwistycznego punktu widzenia. W zwizku w poszukiwaniem historycznych korzeni lingwistyki tekstu ywo dyskutowane jest m.in. pytanie, czy retoryka i stylistyka byy, czy nie byy protoplastami lingwistyki tekstu. By si o tym przekona, wystarczy zapozna si z artykuami H. Kalverkmpera (2000) i W. Sandersa (2000). Zdaniem H. Kalverkmpera (2000: 1) retoryki nie naley jednak traktowa jako protoplasty lingwistyki tekstu, lecz jako wzgldem niej historycznie starsz dyscyplin. Uwaa on, e tylko cz zagadnie, ktrymi zajmowaa si i zajmuje retoryka, zostao wczonych w latach 70. XX wieku rwnie do zakresu bada lingwistycznych, co przyczynio si nastpnie do ukonstytuowania si lingwistyki tekstu. H. Kalverkmper (2000: 14) pisze, e poniewa dicere zawiera si w textere, a textere w agere, trzeba retoryk potraktowa jako cz lingwistyki tekstu, a t ostatecznie jako cz pragmatyki tekstu. W. Sanders (2000: 23) stwierdza, e w prawie kadej pracy na temat lingwistyki tekstu dyskutuje si retoryk i stylistyk w kategoriach dziedziny, ktre day pocztek lingwistycznym badaniom nad tekstami, i uwaa dalej, e w odniesieniu do tych trzech dyscyplin mona mwi o pewnej chronologisch xierbaren ,Translatio artium : retoryka daa pocztek stylistyce, a ta lingwistyce tekstu abstrahujc od rnic w denicji tekstu, oraz w zaoeniach metodologicznych i teleologicznych midzy stylistyk a lingwistyk tesktu. W. Sanders nazywa to nastpstwo czasowe co prawda, scheinbare Kontinuitt (Sanders 2000: 23), ale w innym miejscu expressis verbis opowiada si za takim wanie pojmowaniem ich historii: Die Stilistik ist einerseits Nachfolgerin der alten Rhetorik, andererseits Vorluferin der modernen Textlinguistik (ib., s. 26). W. Sanders zadaje te pytanie, czy stylistyka i lingwistyka tekstu to dwie rne dyscypliny, dziay jednej wsplnej dyscypliny, czy te dyscypliny uzupeniajce si i ostatecznie stwierdza, e s to dwie dyscypliny, ktre czy wsplny przedmiot bada, lecz dziel perspektywy badawcze. Mona si wprawdzie zgodzi, e stylistyka i lingwistyka tekstu to dwie (rne) dziedziny nauki, ale nie mona si zgodzi, e dzieli je tylko perspektywa badawcza. Stylistyk, retoryk i lingwistyk tekstu mona uzna za rne dziedziny nauki, jeeli uda si wykaza, e przedmioty ich bada s rne. Jeli za prawd jest, e retoryka, stylistyka i lingwistyka tekstu zajmuj si tym samym przedmiotem, to nie jest prawd, e s one rnymi dziedzinami nauki. O pojawieniu si jakiejkolwiek odrbnej dziedziny albo mwic inaczej: o wyodrbnieniu si jakiejkolwiek dziedziny nauki mona mwi dopiero od momentu, w ktrym reprezentujcy j podmiot zdoa wyranie okreli przedmiot jej naukowego badania i poznania. Oczywiste jest, e korzeni lingwistyki tekstu mona doszukiwa si w rnych 35

wczeniejszych wypowiedziach na temat tekstw, jednak jej histori w sensie dziedziny relatywnie odrbnej mona datowa dopiero od momentu, w ktrym w miar wyranie zosta okrelony jej przedmiot bada. Trzeba zatem odrni pytanie o to, kiedy uczyniono pierwsze lingwistyczne wypowiedzi dotyczce tekstu, od pytania o to, kiedy tekst uznano za przedmiot bada lingwistycznych. Co si tyczy tego ostatniego pytania, to tak naprawd tekst zosta uznany za przedmiot bada lingwistycznych dopiero w pracach przedstawicieli Szkoy Praskiej. Dopiero w tych pracach uczyniono tekst explicite przedmiotem bada lingwistycznych. Niestety znaczenie tych prac zostao zauwaone i docenione dopiero pod koniec lat 60. XX wieku. Wedug J. Mazura (2000: 154) niedoceniane s wypowiedzi dotyczce pojmowania tekstu w kategoriach transfrastycznych, sformuowane przez R. Ingardena i M.N. Bachtina. Badacze ci postulowali konieczno prowadzenia bada nad tekstem ju w latach 30. XX wieku, czyli w tym samym czasie, co Szkoa Praska (Mazur 2000, Warneke 2002: 6). Pierwszym, ktry uy nazwy lingwistyka tekstu (linguistica del texto) w naukowym znaczeniu, by najprawdopodobniej E. Coseriu (1962: 289), natomiast niemieckiej nazwy Textlinguistik jako pierwszy uy H. Weinrich (1967: 289). Moim zdaniem jednak dopiero prace P. Hartmanna, a zwaszcza opublikowany w 1964 r. artyku Text, Texte, Klassen von Texten (1964, zob. take Hartmann 1968, 1971) mona uzna za programowy dla ukonstytuowania si lingwistycznych bada nad tekstem w ich dzisiejszym rozumieniu. P. Hartmann (1971: 10) jako pierwszy przypisa tekstowi charakter znakowy: das originre sprachliche Zeichen. Na szersz skal lingwistyka tekstu jako nowa dziedzina bada lingwistycznych zacza skupia na sobie uwag w obrbie lingwistyki germanistycznej pod koniec lat 70. XX wieku (zob. Hartmann 1968, 1972, Isenberg 1974, 1976, 1977, Dressler 1970, 1972, Brinker 1971, 1972, 1979, Schmidt 1972, Kallmeyer et al. 1974, Klein 1972). Lata 80. XX wieku przyniosy niezmiernie intensywny rozkwit bada nad rnymi zagadnieniami dotyczcymi tekstu, a take poszukiwa nowych rozwiza natury teoretycznej i metodologicznej. Skal rozwoju tych bada ilustruj odnone bibliograe (zob. np. Grucza S. 1999, Brinker et. al 2000). Z kolei w latach 90. XX wieku pojawiaj si publikacje prbujce sumowa osignicia lingwistyki tekstu (Vater 1990a, Heinemann/ Viehweger 1991, Brinker et. al 2000). W ostatnim okresie pojawiaj si te prby przedstawienia historii lingwistycznych bada nad tekstem w krajach niemieckiego obszaru jzykowego (Schoenke 2000). Coraz czciej publikowane s te zarysy i kompendia z zakresu lingwistyki tekstu jedn z ostatnich prac tego typu stanowi monograa K. Adamzik (2004). W krajach anglojzycznych bada lingwistycznych nad tekstami z reguy nie wyrnia si w sposb szczeglny. Przewanie s one prowadzone w ramach lingwistyki dyskursu, ewentualnie analizy dyskursu. Zdaniem W. Thiele (2000: 132) dzieje si tak dlatego, e zarwno lingwistyka brytyjska, jak i amerykaska zajmuj si tekstami najczciej z perspektywy socjolingwistycznej i funkcjonalnej, wysuwajc na pierwszy plan dyskursywny charakter komunikacji ludzkiej: Daher sind Zugnge zur Beschreibung schriftlicher Kommunikate hug durch ein Teorie- und Medieninventar gekennzeichnet, das fr die mndliche Kommunikation entwickelt worden ist (ib.). W. Thiele susznie zauwaa, e rezultatem takiego podejcia do 36

tekstu jest przejmowanie do lingwistyki tekstu metod badawczych wypracowanych w ramach analizy dyskursu. Prace badawcze prowadzone w ramach lingwistyki tekstu (analizy dyskursu) dotycz przede wszystkim analiz kontrastywnych, jzykw specjalistycznych, glottodydaktyki. W. Thiele (2000: 137) stwierdza ponadto, e badania nad jzykami specjalistycznymi w krajach angielskiego obszaru jzykowego stanowi istotny element w lingwistycznych badaniach nad tekstem. N.-E. Enkvist (2000), charakteryzujc rozwj lingwistyki tekstu w krajach skandynawskich Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja stwierdza, e przy rnych tradycjach akademickich w tych krajach jest on zbieny z oglnym rozwojem tej dziedziny: the domain has expanded form from the study of textual parameters in syntax and form intersententional cohesion to coherence, contextualized discourse, pragmatics, rhetoric, and human interaction (Enkvist 2000: 143) i dodaje, e badania te byy ukierunkowane raczej empirycznie ni teoretycznie. Piszc o lingwistycznych badaniach nad tekstem prowadzonych w krajach romaskich, M.-H. Prennec (2000) zauwaa, e lingwistyka tekstu nie ukonstytuowaa si w tych krajach jako samodzielna dyscyplina naukowa. Diagnoz tak potwierdza jej zdaniem fakt, e nie ma w nazewnictwie romaskim jednoznacznej nazwy na okrelenie tych bada. Wedug M.-H. Prennec recepcja literatury anglojzycznej i niemieckojzycznej z zakresu lingwistyki tekstu jest w krajach romaskich bardzo rna. Na przykad we Francji bariera jzykowa oraz brak tumacze na jzyk francuski spowodoway, e wczeniejsze publikacje angloi niemieckojzyczne s tu prawie nieznane. Zupenie inaczej jej zdaniem sytuacja przedstawia si w Hiszpanii. Szybkie i bardzo liczne tumaczenia na jzyk hiszpaski przyczyniy si do szerokiej recepcji najnowszych kierunkw i prdw lingwistyki tekstu w tym kraju. Autorka dodaje, e niezalenie od trendw wiatowych w krajach romaskich podejmowano liczne i oryginalne badania z zakresu lingwistyki tekstu, do ktrych M.-H. Prennec zalicza m.in. izotopow koncepcj A.J. Greimas i teori tekstu J.-M. Adama. Historia lingwistyki tekstu w krajach sowiaskich siga, jak si zdaje, nieco dalej w przeszo ni historia niemieckiej lingwistyki tekstu. W krajach sowiaskich lingwistyka tekstu zostaa bowiem zapocztkowana ju przez Szko Prask, a jej fundament stworzy V. Mathesius, opracowujc koncepcj funkcjonalnej perspektywy zdania (Mathesius 1929), ktra nastpnie zostaa rozwinita m.in. przez E. Benea (1967, 1973) i F. Danea (1968, 1970) (por. take prace R. Ingardena i M.N. Bachtina). Cho lingwistyka tekstu zostaa w krajach sowiaskiego obszaru jzykowego, zwaszcza na terenie Czech i Polski, zapocztkowana wczeniej ni gdzie indziej, to jednak w adnym z tych krajw nie zajto si ni pniej tak intensywnie jak w Niemczech. Zdaniem J. Mazura (2000) nie doszo w nich do powstania adnego innego szczeglnego kierunku badawczego w zakresie lingwistyki tekstu poza opracowan ju w ramach Szkoy Praskiej koncepcj struktury rematyczno-tematycznej, nie wyodrbni si aden szczeglny kierunek badawczy w zakresie lingwistyki tekstu. J. Mazur pisze: Im slawischen Sprachraum gibt es auer der Prager Schule keine andere textlinguistische Schule im engeren Sinne (2000: 153). Ponadto w wikszoci krajw sowiaskich nie wypracowano kompleksowego instrumenta37

rium badawczego opartego na spjnych teoretyczno-terminologicznych podstawach. Przyczyn tego stanu J. Mazur doszukuje si w tym, e w krajach sowiaskiego obszaru jzykowego lingwistyk tekstu zajmuj si nieliczni badacze, ktrzy interesuj si tylko wybranymi zagadnieniami lingwistyki tekstu. Co si tyczy sytuacji lingwistyki tekstu w Polsce, to pragn zauway, e cho nie doszo jeszcze do instytucjonalnego (akademickiego) wyodrbnienia i usamodzielnienia si lingwistyki tekstu (nie ma jeszcze na razie adnego czasopisma naukowego), niemniej powicona jej polskojzyczna literatura przedstawia si w sumie do okazale, zarwno gdy chodzi o jej objto, jak i zrnicowanie tematyczne. Obszerniej polskie dokonania z zakresu lingwistyki teksu prezentuj dwie publikacje: Ostaszewska (1991), Mazur (2000). Obie prace przedstawiaj szerzej stan bada nad tekstem w krajach sowiaskiego obszaru jzykowego. D. Ostaszewska (ib.) zwraca ponadto szczegln uwag na badania nad tekstem prowadzone w lingwistyce radzieckiej. Badania nad tekstem prowadzone w lingwistyce bugarskiej zostay opisane m.in. w pracy Dimitrova, Karshakova (1992). Pocztki intensywniejszego rozwoju polskich bada dotyczcych tekstu przypadaj na lata 70. XX wieku. S one zasug przede wszystkim M.R. Mayenowej organizowanych przez ni konferencji IBL PAN i publikacji z tych konferencji, zawierajcych w tytuach nazw tekst (Mayenowa 1973, 1974c, 1976, 1978, Abramowicz/ Bartmiski 1989). Dziaalno M.R. Mayenowej kontynuowaa nastpnie T. Dobrzyska (1986b, 1990, 1992c, Dobrzyska, Janus 1983). Do rozwoju lingwistyki tekstu ukierunkowanej pragmatycznie przyczyniy si z kolei prace K. Pisarkowej, a nastpnie prace S. Gajdy i M. Balowskiego. Prnym orodkiem polonistycznych bada z zakresu lingwistyki tekstu jest dzi powstay w 1992 r. Zakad Tekstologii i Gramatyki Wspczesnego Jzyka Polskiego na UMCS. Gdy chodzi o czasopisma, na amach ktrych s zamieszczane programowo artykuy dotyczce zagadnie lingwistyki tekstu, to przede wszystkim wypada wymieni czasopismo Stylistyka, ktrego pierwszy numer ukaza si w 1992 r. pod redakcj S. Gajdy, oraz czasopismo Etnolingwistyka, zaoone w 1988 r. przez J. Bartmiskiego. W sumie, cho literatura polska, ktr mona zaliczy do zakresu lingwistyki tekstu, jest o wiele skromniejsza ni odpowiednia literatura niemieckojzyczna, to jednak dotyka ona niemal wszystkich tematw poruszanych w literaturze niemieckojzycznej, poza moe zagadnieniami o charakterze metalingwistycznym, tzn. dotyczcymi metodologicznego wyodrbniania i konstytuowania si lingwistyki tekstu. Spord podjtych w polskich pracach tematw z zakresu lingwistyki tekstu wyrni daj si przede wszystkim nastpujce: (a) koncepcje tekstw: Mayenowa (1974a), Wawrzyniak (1980, 2003), Bogusawski (1983), Ostaszewska (1991), Dobrzyska (1993a, 1993b), Grzegorczykowa (1998), Bartmiski (1998), Duszak (1998), (b) analiza struktur dialogowych: Pisarkowa (19741975, 1977a, 1978a, 1978b), Boniecka (1983), Tomczyk-Popiska (1987, 1995, 1997, 1999, 2001, 2003), Warchala (1991), ydek-Bednarczuk (1993, 1995), Labocha (1996a, 1996b), BilutHomplewicz (1999), (d) spjno tesktu: Bartmiski (1974b), Woronczak (1976), Kopczyska, Pszczoowska (1978), Wajszczuk (1983), Dobrzyska (1983, 1984, 1986), Lachur (1984), Trzsiecki (1983, 1990), Bartmiski, Tokarski (1986), Du38

szak (1992), Niebrzegowska (1998), (e) elipsa w tekstach: Grochowski (1978), Bednarczuk (2002), (f) struktura tematyczno-rematyczna: Huszcza (1983, 1990a, 1990b), Duszak (1990), Bartmiski (1990), Miczka (1996a), Szumska (1996), Gaca (1997), (g) delimitatory tekstu: Dobrzyska (1971, 1974a, 1974b, 1978), Kawka (1990), Krauz, Litwin (1996), Makuchowska (1996), Witosz (2001a), Gajewska (2002), (h) aspekty pragmatyczne konstytucji tekstw: ydek-Bednarczuk (1999), Mayenowa (1971), mudzki (1989, 1992), Dobrzyska (1990, 2001), Mazur (1990), (i) rozumienie tekstw: Zawisawska (1989), Miczka (1996b), Puzynina (1997), Waszakowa (1998), (j) typologia tekstw: Pisarkowa (1976), Wierzbicka (1983), Wilko (1987, 2000), Dobrzyska (1992), Gajda (1993), Bilut-Homplewicz (1998), ydek-Bednarczuk (2001, 2003), (k) stylistyka tekstw: Wilko (1978), Gajda (1982, 1983), Mazur (1990), Skubalanka (1991, 2000), Dobrzyska (1992a, 1996a, 1996b), Witosz (2001b), Konik (1996, 1997). Z teleologicznego punktu widzenia mona je natomiast poklasykowa nastpujco: (a) badania kwantytatywne: Nagrko (1974), Pawowski (2001), (b) badania konfrontatywne: Maciejewski (1983), Grucza S. (1993), (c) badania translatoryczne: Wawrzyniak (1986), Kielar (1992, 2000), mudzki (1997, 1999), Kozak (2000), (d) badania glottodydaktyczne: Wawrzyniak (1975, 1978), Krzeszowski (1976), Wjcik (1984), Kozowski (1986, 1987, 1990), Karolak (1991), Lewicka (1995, 1996), Pfeifer (1997), Grucza S. (1998, 2000). Co si tyczy bada nad tekstami specjalistycznymi, to trzeba powiedzie, e badania te rozwiny si w Niemczech niemal rwnolegle z badaniami nad tekstami w ogle, ale szczeglnie intensywnie w wyniku niezwykej popularnoci badawczej, jak lingwistyka tekstu zyskaa na przeomie lat 70. i 80. XX wieku. Wtedy te zacza wyodrbnia si lingwistyka tekstu specjalistycznego jako autonomiczna dziedzina bada lingwistycznych nad tekstami specjalistycznymi, nazywana po niemiecku Fachtextlinguistik (Hoffmann 1983, 1990) lub Textuelle FachsprachenLinguistik (Kalverkmper 1983). Jej przedmiot bada teksty specjalistyczne okrela si jako Fachsprachentexte lub w formie skrconej Fachtexte. Trzeba jednak zauway, e lingwistyka tekstu specjalistycznego nie wyodrbnia si w Niemczech jako w miar samodzielna dziedzina nauki z lingwistyki tekstw, lecz z bada nad jzykami specjalistycznymi w konsekwencji rozszerzenia perspektywy badawczej na teksty specjalistyczne. Z tego powodu lingwistyka tekstu specjalistycznego jest z reguy zaliczana do bada nad jzykami specjalistycznymi, a nie do bada z zakresu lingwistyki tekstu. Prawdopodobnie dlatego te autorzy dwutomowej pracy zbiorowej Textund Gesprchslinguistik (Brinker et. al 2000) stosunkowo niewiele miejsca powicili zagadnieniom tekstw specjalistycznych. W tomie 1. tej pracy tylko 9 artykuw na czn liczb 80 dotyczy tekstw specjalistycznych. Ponadto w artykuach tych zostay przedstawione jedynie wyniki analizy pewnych rodzajw tekstw specjalistycznych. Brak tu, moim zdaniem, artykuu przedstawiajcego oglne zagadnienia lingwistyki tekstu specjalistycznego. Lektura prac z zakresu lingwistyki tekstu skania do wniosku, e dla tej dziedziny badania nad tekstami specjalistycznymi sprowadzaj si do analizy cech, ktre wyrniaj teksty specjalistyczne spord tekstw w ogle. Traktowanie lingwistyki tekstu specjalistycznego jako subdziedziny bada nad 39

jzykami specjalistycznymi jest prawdopodobnie take efektem tego, e rozwaania prowadzone w ramach lingwistyki tekstu specjalistycznego s prowadzone na gruncie koncepcji teoretycznych sformuowanych w ramach lingwistyki jzykw specjalistycznych. Taki stan rzeczy prawdopodobnie wynika z tego, e w ramach bada nad tekstami specjalistycznymi waciwie nie podejmuje si dyskusji natury teoretycznej nad koncepcj tekstu. Ponadto w badaniach z zakresu lingwistyki tekstu specjalistycznego na pierwszy plan s wysuwane z reguy zagadnienia dotyczce teorii jzykw specjalistycznych, natomiast zagadnienia dotyczce teorii tekstu pozostaj na drugim planie. Rola lingwistyki tekstu w niemieckich badaniach nad jzykami specjalistycznymi jest dyskutowana m.in. w pracach: Hoffmann (1983, 1987), Arntz (1988), Thiel, Thome (1988), Kalverkmper (1987), Klauke (1994), Harweg (1993), Knobloch (1998), Ickler (1997). Zagadnieniom lingwistyki tekstu w badaniach nad jzykami specjalistycznymi zostao powicone m.in. sympozjum AILA w 1987 r. (Hildesheim, 1316. 04. 1987), a materiay z tej konferencji zostay opublikowane w pracy Textlinguistik und Fachsprache (Arntz 1988). Najobszerniejsz do tej pory prezentacj wszelkich kierunkw i koncepcji bada nad tekstami specjalistycznymi w Niemczech prezentuje wymieniona ju w rozdziale 1.1.3. dwutomowa praca zbiorowa, ktra ukazaa si w 1998 r. pt. Fachsprachen. Ein internationales Handbuch zur Fachsprachenforschung und Terminologiewissenschaft (Hoffmann/ Kalverkmper/ Wiegand 1998).

3.2. Rozwj perspektywy badawczej lingwistyki tekstu

Histori lingwistycznego poszerzania perspektywy badawczej, wczania do zakresu jej przedmiotu badawczego coraz to nowych aspektw tekstw, ich funkcji, sposobw posugiwania si nimi czy paszczyzn ich rozwaania mona podzieli na cztery nastpujce etapy etap transfrastyczny, semantyczny, komunikatywnopragmatyczny i kognitywny (niemodularny). Kady z tych etapw mylenia o tekstach jako przedmiocie bada zaowocowa wzbogaceniem zbioru zagadnie uznanych za problemy, ktrymi powinna si zaj lingwistyka tekstu, czyli inaczej mwic pewn modykacj dotychczasowego sposobu widzenia jej przedmiotu. W obrbie kadego z tych etapw wyrni kilka koncepcji, w zalenoci od tego, w czym ich autorzy upatruj to, co wyrnia i/lub konstytuuje przedmiot lingwistyki tekstu. L. Gobyn (1984) podzieli brane przy tym pod uwag kryteria podziau na trzy kategorie: wewntrztekstowe, zewntrztekstowe i takie, ktre cz jedne i drugie. Poszczeglne koncepcje, a w szczeglnoci brane w ich obrbie kryteria, omwi w tej kolejnoci, w jakiej zostay tu wymienione, albowiem w tym mniej wicej porzdku nawarstwiay si one historycznie. Jednak nie wszystkim koncepcjom powic rwnie wiele uwagi. Dwie pierwsze przedstawi skrtowo, poniewa dzi maj one ju tylko warto historyczn, znacznie wicej uwagi powic koncepcji komunikatywno-pragmatycznej i kognitywnej, albowiem na nich opiera si te mj 40

pogld w sprawach tekstu, przedstawiony w kolejnych rozdziaach. Czytelnikw zainteresowanych dokadniej historycznym rozwojem lingwistycznego rozumienia tekstu odsyam do pracy K. Ehlicha (1984) i M. Schernera (1996), a czytelnikw zainteresowanych literaturoznawczym lub hermeneutycznym podejciem do tekstw, odpowiednio do pracy G. Martensa (1984) i C. Knoblocha (1990). Wczeniejsze dokonania lingwistyki tekstu podsumowa Z. Wawrzyniak (1980), ale sporo informacji o poszczeglnych etapach i rnych koncepcjach tekstu mona znale te w innych polskich pracach, w szczeglnoci w: Pisarkowa (1983), mudzki (1989, 1992), Mazur (1990), Grzegorczykowa (1991, 1998), Ostaszewska (1991), Dobrzyska (1990, 1993a, 1993b, 2001), Boniecka (1994, 1995), Puzynina (1997), Bartmiski (1998), Majer-Baranowska (1998), Duszak (1998), Szwed (1999), Wilko (2002), Wawrzyniak (2003). 3.2.1. Etap koncepcji transfrastycznych Lingwistyk tekstu zapocztkowali badacze, ktrzy zrozumieli, i trzeba wyrni te pewne struktury jzykowe wiksze (wyszego rzdu) od struktur zdaniowych, czyli teksty, i e tych ostatnich nie da si opisa w kategoriach czy rodkami tradycyjnej gramatyki. R.M. Mayenowa (1974b: 299, 301) trafnie zauwaya, e: Teksty wielozdaniowe wymykaj si obserwacjom tej dyscypliny, ktra cakowicie wyczerpuje si w ramach szeroko rozumianej gramatyki, oraz e (...) mamy na terenie tekstu do czynienia z innymi zagadnieniami ni na terenie jzyka w Saussureowskim znaczeniu tego sowa. W kadym razie pocztek rozwoju lingwistyki tekstu wyznaczyo spojrzenie na teksty jako na jednostki jzykowe wiksze od jednostek zdaniowych. W konsekwencji tego spojrzenia wyraenie tekst nabrao sensu strukturalnego. Pionierzy lingwistyki tekstu usiowali zdeniowa teksty jako pewne jednostki jzykowe przede wszystkim w kategoriach formalnych (syntaktycznych). Sformuowane przez nich koncepcje nazywa si transfrastycznymi. Inaczej mwic, transfrastyczne koncepcje tekstu to koncepcje tekstw poszukujce istoty tekstw w ich strukturze formalnej. Chocia wszyscy przedstawiciele transfrastycznych koncepcji tekstu poszukiwali ich istoty w ich strukturze, to jednak nie wszyscy przypisywali funkcj konstytuujc teksty tym samym czynnikom jzykowym i nie wszyscy byli zainteresowani tymi samymi aspektami tekstw. W zalenoci od udzielanej odpowiedzi na brane pod uwag aspekty tekstw, transfrastyczne koncepcje tekstw mona podzieli na strukturalistyczne i generatywne. Co si tyczy strukturalistycznych koncepcji tekstu, to oglnie rzecz biorc, mona powiedzie, e wszystkich przedstawicieli tych koncepcji czy szczeglne zainteresowanie pytaniem o czniki/spjniki tekstu lub koherencj/kohezj tekstu (de Beaugrande, Dressler 1981, Kalverkmper 1981). Najstarsza koncepcja etapu transfrastycznego, oparta na zaoeniach strukturalistycznych, stanowi opracowany w ramach ju wspomnianej Szkoy Praskiej tematyczno-rematyczny model struktury tekstu, nazywany rwnie funkcjonaln perspektyw zdania. W swojej pierwotnej wersji model ten zakada, i struktur tekstu 41

stanowi tzw. tematyczno-rematyczny ukad przekazywanej za jego porednictwem informacji (Bene 1967, 1973, Dane 1970, Agricola 1969, 1976, 1977, 1979, Lutz 1981, Ltscher 1987). Podstawowymi kategoriami tematyczno-rematycznej koncepcji tekstu s temat zdania (informacja znana odbiorcy tekstu) i remat zdania (informacja nowa dla odbiorcy). Struktura tematyczno-rematyczna tekstu jest realizowana w ten sposb, e temat danego zdania tekstu nawizuje do rematu zdania poprzedniego. Autorzy tej koncepcji tekstu proponuj wyrni trzy podstawowe typy tematyczno-rematycznych relacji: (a) tematyczna progresja linearna (temat 1 remat 1 temat 2 remat 2 ), (b) progresja z jednym tematem (temat 1 (remat 1); (remat 2); ), (c) progresja z rozwinitym tematem (temat 1 (temat 2 remat 2); (temat 3 remat 3);). Struktura tematyczno-rematyczna tekstw bya take tematem licznych polskich prac badawczych, zob. m.in.: Huszcza (1983, 1990a, 1990b), Duszak (1990), Bartmiski (1990), Miczka (1996a), Szumska (1996), Gaca (1997). Kolejny wariant strukturalistycznej koncepcji tekstu stanowi przedstawiona przez Z.S. Harrisa (1952) gramatyka multizdaniowa. Ta koncepcja bazuje na zaoeniu, i teksty implikuj podobne cechy strukturalne co zdania, i e wobec tego teksty mona opisa za pomoc tych samych kategorii i tych samych metod badawczych, ktrymi posuguje si dystrybucjonalizm. W skrcie mona powiedzie, e koncepcja Z.S. Harrisa w istocie wyrnia si tym, i postuluje przeniesienie lingwistycznej analizy zdania na teren lingwistycznej analizy tekstu. Ale na wyrnienie koncepcja ta zasuguje przede wszystkim dlatego, e po raz pierwszy wyranie uznaje tekst, a nie zdanie za prymarny przedmiot syntaktycznej analizy lingwistycznej. Inny wariant transfrastycznego podejcia do tekstw skoncentrowa uwag badaczy na poszukiwaniu specycznych strukturalnych spjnikw i zarazem indykatorw tekstu. Na przeomie lat 60. i 70. XX wieku ich uwag zajmowao przede wszystkim poszukiwanie typw cznikw zda traktowanych jako formalne wyznaczniki spjnoci tekstu. Midzy innymi zaliczono do nich niektre spjniki, zaimki, rodzajniki, intonacj i akcent zdaniowy. Na szczegln uwag zasuguje w tym zwizku praca R. Harwega z 1968 r. (Harweg 1968), jako pierwsza obszerna prba strukturalnego wyjanienia pronominalnej czliwoci tekstu. Koncepcja ta bya nastpnie udoskonalana przez samego R. Harwega (1968a, 1969a, 1969b), a take przez innych autorw (Raible 1972, Vieweger 1976). Bya te dyskutowana m.in. w pracach: Dressler (1972), Agricola (1976, 1979), Vieweger (1976, 1977), Koch (1971). Stosunkowo wczenie zagadnieniem tekstowej funkcji niektrych cznikw zda zaja si w Polsce K. Pisarkowa (1968, 1971, 1974, 1977b) i I. Bellert (1970, 1971). Nieco pniej czliwoci pronominaln zajmowano si m.in. w nastpujcych pracach: Wawrzyniak (1980), Tschauder (1989), Stroiska (1992), Grochowski (1996), Schreiber (1999). Krytyczn ocen tych koncepcji przedstawi ostatnio H. Feilke (2000: 69). Najnowsze wyniki bada nad pronominalnymi cznikami tekstu przedstawili: M. Grozeva (2003) i R. Rath (2004) (obie prace dotycz funkcji tekstowej rodzajnikw), C. Szakmary (2002) (praca opisuje funkcj tekstow zaimkw osobowych). Z. Berdychowska (2003) powicia ostatnio wiele uwagi funkcji tekstowej wyrae deiktycznych. 42

Przeniesienie generatywnej wizji jzyka na grunt rozwaa dotyczcych tekstu spowodowao, i zaczto si interesowa nie tylko poszukiwaniem specycznych cznikowych czy kohezyjnych sowem tekstotwrczych elementw jzykowych, lecz take generatywn kompetencj jzykow (tekstow). Pierwsz prb zastosowania koncepcji lingwistycznej lecej u podstaw gramatyki transformacyjno-generatywnej do analizy tekstu wykona K.-E. Heidolph w pracy pod tytuem Kontextbeziehungen zwischen Stzen in einer generativen Grammatik (1966). Jest to zarazem prba poszerzenia zakresu zada pierwotnej gramatyki transformacyjnogeneratywnej, tak by moga si ona zaj take poszukiwaniem regu generowania tekstu. Mona zatem powiedzie, e praca K.-E. Heidolpha daa pocztek etapowi, ktry mona nazwa generatywnym podejciem do tekstu. Ale ani prba K.-E. Heidolpha, ani prby przedstawione przez jego nastpcw nie wykroczyy poza obszar poszukiwania formalnych zwizkw midzyzdaniowych. Ich krytycy nie dopatrzyli si w tych prbach niczego specjalnie nowego: H. Isenberg (1974) uzna, e nie doprowadziy one do powstania generatywnej gramatyki tekstu, a tylko do stworzenia gramatyki odnoszcej si do tekstu. Z kolei P. Mayer (1975: 39, podobnie ju Weinrich 1972, Brinker 1973), oceniajc pierwsze prby zajcia si tekstem w ramach gramatyki generatywnej, stwierdzili, i w zasadzie doprowadziy one tylko do tego, e tekst zaczto traktowa jako struktur zdaniow-mamut (MammutSatzgefge). Nie s to jednak opinie adekwatne. Wprawdzie zamiar sformuowania regu generowania tekstw pozostaje nadal w tym samym sensie nie zrealizowanym postulatem, w jakim by on w czasie, gdy wypowiadali si na jego temat najpierw M.A.K. Halliday, A. McIntosh i P. Srens (1966: 27), a potem take T.P. Krzeszowski (1979: 26), niemniej spojrzenie na teksty z punktu widzenia lecej u ich podstaw kompetencji jzykowej (tekstowej) wypada niewtpliwie uzna za istotne poszerzenie ich ogldu. Prby zrekonstruowania generatywnych regu tekstowych to bowiem w istocie prby pewnego zrekonstruowania w stosunku do tradycyjnej gramatyki generatywnej dodatkowego zakresu (ludzkiej) kompetencji jzykowej. 3.2.2. Etap koncepcji semantycznych Kolejne poszerzenie perspektywy ogldu tekstw przynioso zajcie si nimi przez lingwistw w szczeglny sposb zainteresowanych semantyk. W przeciwiestwie do autorw koncepcji etapu transfrastycznego (zarwno strukturalnych, jak i generatywnych), autorzy etapu semantycznego, poszukujc specycznych wyrnikw i zarazem spjnikw tekstw jako pewnych jednostek jzykowych, bior pod uwag nie tylko ich formalne waciwoci, lecz take, a niekiedy przede wszystkim, ich waciwoci znaczeniowe. Koncepcje semantyczne tekstu wniosy istotn zmian do analizy spjnoci tekstw: przeniosy punkt cikoci tej analizy z paszczyzny gramatycznej na znaczeniow. Take w obrbie koncepcji semantycznych tekstu mona wyrni kilka podje. Pierwsz prb znalezienia semantycznych wspczynnikw spjnoci tekstu przedstawi bodaj A.J. Greimas (1966, 1971). Powsta w efekcie tej prby koncepcj autor nazwa izotopow koncepcj tekstu. Wedug tej koncepcji o spjnoci tek43

stu decyduje relacja ekwiwalencji pomidzy poszczeglnymi semami zda. Semy to jednostki znaczeniowe poszczeglnych zda. Koncepcj tekstu A.J. Greimas zmodykowa E. Agricola (1969) i U. Groe (1974), a rozwinli autorzy pracy Kallmeyer et al. (1974). Oglnie trzeba stwierdzi, e izotopowe poczenia wewntrztekstowe stanowi wany, ale niewystarczajcy warunek spjnoci tekstu. W innym kierunku izotopowe podejcie do tekstu rozwinli M.A.K. Halliday i R. Hasan (1976), a na pocztku lat 80. XX wieku podejcie izotopowe tekstu wczono do innych modeli tekstu, na przykad do modelu referencji w tekstach (zob. Vater 1990a, 1990b), do pragmatycznego modelu tekstu (de Beaugrande, Dressler 1981, Brinker 1985, Ltscher 1987, Heinemann, Viehweger 1991), a take do psycholingwistycznych koncepcji tekstw (Scherner 1984). Za pewnego rodzaju wariant semantycznego podejcia do tekstw wypada te uzna powsta na gruncie semantyki generatywnej koncepcj opracowan przez T. van Dijka. Stanowi ona swoiste rozwinicie wspomnianej ju generatywnotransformacyjnej koncepcji tekstu i zakada, e z tzw. bazy semantycznej mona nie tylko wyprowadzi struktury zdaniowe, ale take okrelone struktury tekstowe i ostatecznie sformuowa reguy generowania tekstw. Do modelowania gbokich struktur tekstu (textual deep structure van Dijk 1972a) wykorzystuje si reguy formalno-logiczne. Szerzej zagadnienia te zostay przedstawione w pracach: Petfi (1971a, 1971b, 1971c), Rieser (1973, 1978), Ihwe (1972), van Dijk (1972a, 1972b, 1972). Koncepcje powstae na gruncie semantyki generatywnej nie przezwyciyy jednak podstawowego decytu koncepcji genertywno-transformacyjnej, polegajcego na tym, e tekst traktuje si jako zbir zda i zakadaa, po pierwsze, e tekst jako cao mona opisa analizujc poszczeglne jego zdania, i po drugie, e zarwno denicja tekstu, jak i zasady jego analizy, mog by sformuowane bez uwzgldnienia czynnikw pragmatyczno-komunikatywnych. W. Heinemann i D. Viehweger (1991: 41) susznie ocenili ten stan rzeczy:
(...) entscheidend fr dieses Umdenken war offenkundig die Einsicht, da mit Hilfe dieses Modells immer nur Stze innerhalb von Texten generiert werden konnten, nicht aber ganzheitliche Texte mit den fr sie relevanten Eigenschaften, da Texte nicht als bloe Summierung der Eigenschaften der in ihnen enthaltenen Konstituenten verstanden werden knnen.

Oryginalny wariant semantycznego podejcia do tekstu stanowi rwnie propozycjonalna koncepcja tekstu, zaproponowana przez T. van Dijka (1977). Koncepcja ta traktuje teksty jako pewne propozycjonalne caoci albo lepiej: jako pewne propozycjonalne kompleksy. Propozycja to wedug T. van Dijka znaczenie pojedynczego zdania. Koncepcja propozycjonalna zakada, e za pomoc tak rozumianej kategorii propozycji mona opisa zarwno treci poszczeglnych zda, jak i poczenia pomidzy treciami tworzcymi kompleksy propozycjonalne hiperpropozycje. Celem propozycjonalnej analizy tekstu jest wykrycie, opis, klasykacja i eksplikacja zachodzcych w nich relacji propozycjonalnych. Przedstawiciele koncepcji propozycjonalnej traktuj teksty jako uporzdkowane cigi propozycji poczonych ze sob za pomoc relacji interpropozycjonalnych. W istocie rzeczy koncepcja ta jest owocem poczenia rozwinitej izotopowej koncepcji tekstu z koncepcj tekstu powsta 44

na gruncie gramatyki generatywnej. Pewien rozwinity wariant propozycjonalnej koncepcji tekstu stanowi zaproponowana przez T. van Dijka (1980) kilka lat pniej koncepcja makrostruktur tekstu. O ile w modelu propozycjonalnym zakada on istnienie pewnych specycznych relacji pomidzy kolejnymi propozycjami, o tyle w koncepcji makrostruktur tekstu zakada istnienie take pewnych specycznych relacji pomidzy jednostkami semantycznymi wyszego rzdu. Ta koncepcja zasuguje na szczegln uwag, gdy tworzy spjn podstaw do analizy struktur semantycznych tekstu. Jako pewne relatywnie odrbne semantyczne podejcie do tekstu trzeba wyrni te koncepcj hierarchii tematycznej, przedstawion w pracach K. Brinkera (1973) i E. Agricoli (1976, 1977, 1979), ktrzy na pierwszy plan wysuwaj temat tekstu jako element konstytuujcy jego koherencj. Pojcie tematu tekstu jest jednak w ramach tej koncepcji inaczej rozumiane ni pojcie tematu, wprowadzone przez Szko Prask w koncepcji tematyczno-rematycznej struktury tekstu. Koncepcja tematyczno-rematycznej struktury tekstu odnosia si do pocze tematycznych pomidzy tematami poszczeglnych zda, a koncepcja hierarchii tematycznej postuluje analiz koherencji tekstu w odniesieniu do relacji, jakie zachodz pomidzy gwnym tematem caego tekstu (tj. baz tematyczn tekstu) a tematami poszczeglnych czci tego tekstu (por. take Kallmeyer, Meyer-Hermann 1980: 253). Wedug koncepcji hierarchii tematycznej tekst skada si z szeregu propozycji poczonych ze sob przez baz tematyczn caego tekstu. Analiza tekstu polega zatem na opisaniu tematw poszczeglnych propozycji oraz na rekonstrukcji zachodzcych midzy nimi relacji. 3.2.3. Etap koncepcji komunikatywno-pragmatycznych Kolejny wany krok w procesie poszerzania zakresu badania tekstw dokona si wraz z przeniesieniem wynikw tzw. pragmatycznego zwrotu w badaniach lingwistycznych na grunt lingwistyki tekstu. Jeli zarwno w transfrastycznych, jak i semantycznych koncepcjach tekstu koncentrowano si przede wszystkim na wewntrznych aspektach lub elementach tekstw, to w konsekwencji przeniesienia na grunt rozwaa tekstologicznych pragmatycznych wizji jzyka zaczto uwzgldnia w tych rozwaaniach take zewntrzne (sytuacyjne) aspekty tekstw. Podejmujc pojciowe rozrnienia poczynione w rozdziale 2., mona powiedzie, i teraz zaczto si interesowa tekstem ju nie tylko jako pewn jednostk jzykow i nie lec u podstaw tekstw kompetencj jzykow, ale take tymi aspektami czy wspczynnikami, ktre s istotne z punktu widzenia komunikatywnej kompetencji tekstowej. Mianem zwrotu/przeomu pragmatycznego w naukach humanistycznych i spoecznych okrela si z reguy rne prdy i kierunki, ktrychwsplnym mianownikiem jest przekonanie, i wypowiedzi jzykowe (teksty) s pewnego rodzaju instrumentami dziaania (oddziaywania) jzykowego. W efekcie tego zwrotu do rozwaa nad tekstem zostay wprowadzone takie kategorie, jak: mwca, mwienie i dziaanie jzykowe, a w kocu take wspomniana ju komunikatywna kompetencja j45

zykowa. Inaczej mwic, odtd w rozwaaniach tych bierze si pod uwag nie tylko sam tekst, ale take jego twrc i odbiorc oraz ich cele czy intencje, a take sytuacje komunikacyjne. H. Feilke (2000: 64) uj to nastpujco:
() die pragmatische Wende beansprucht ein Aufbrechen etablierter Konzeptualisierungen nicht nur von ,Text, sondern qua Text von ,Sprache im Verhltnis zum Sprecher und dem Sprechern allgemein. Die Kenntnis sozial bestimmter Handlungszusammenhnge ist Voraussetzung sozialen Handelns (por. te Stachowiak 1993, Verschueren 1995).

W pewnym momencie D. Viehweger (1979: 113) postawi w centrum uwagi lingwistyki tekstu nie tekst, a jego twrc (odbiorc): Als den spezischen linguistischen Gegenstand, auf den das Ttigkeitsprinzip bezogen wird, bezeichnen wir die sprachlich-kommunikative Ttigkeit des Menschen, als relevante Analyseeinheit dieses Erklrungsschemas betrachten wir die Sprechhandlung; na nastpnej stronie (ib., s. 114) postawi t spraw jeszcze wyraniej: Sprachlich-kommunikative Ttigkeit wird () in der unlsbaren Einheit mit dem Subjekt dieser Ttigkeit, dem Menschen verstanden (...). Trzeba jednak zauway, e tak D. Viehweger, jak i inni pragmatycy brali przy tym pod uwag tylko oglnego mwc-suchacza, oglny jzyk, oglne dziaania jzykowe i jakie bardziej lub mniej oglne sytuacje, a nie konkretnych twrcw i odbiorcw tekstw, ich konkretne idiolekty i/lub rzeczywiste wsplne jzyki (polilekty), ich konkretne dziaania jzykowe itd. Co si tyczy powstaych pod wpywem lingwistycznej pragmatyki uj tekstu, to oglnie rzecz biorc, rni si one od poprzednich, poniewa rozwaaj teksty jako cigi nastpujcych po sobie dziaa jzykowych, a nie jako cigi nastpujcych po sobie zda. Pierwsz prb kompleksowego przeniesienia do rozwaa nad tekstem pragmatycznej wizji jzyka podj, jak si zdaje, D. Viehweger w pracy zatytuowanej Semantische Merkmale und Textstruktur. Kwintesencj wynikw tej prby wyrazi on nastpujco:
Unter dem Text wollen wir ein sprachliches Zeichen verstehen, d.h. eine nach einem bestimmten Handlungsplan (Regel der Textkomposition oder Regel der Abwicklung eines Themas) erfolgte und durch die Regel des Sprachsystems realisierte Zuordnung von Bewutseinsinhalten als Abbildern von Sachverhalten und Erscheinungen der Wirklichkeit und Lautbzw. Graphemfolgen. Jeder Text ist somit die Nomination eines bestimmten Ereignisses, Prozesses, Sachverhaltes, Zustandes oder einer bestimmten Situation der Wirklichkeit, er reprsentiert eine uerungsfolge, die Gegenstnde und Situationen der Wirklichkeit und die zwischen diesen tatschlich existierenden oder potentiellen Relationen widerspiegelt. Texte sind das Resultat der sprachlichen Ttigkeit des Menschen (Viehweger 1976: 197).

Jednake w tej pracy D. Viehweger kadzie nadal gwny nacisk na tekst jako jednostk jzykow (znak jzykowy). Dopiero w nastpnej rozprawie powiconej temu zagadnieniu zaczyna traktowa tekst jako pewien rezultat celowych dziaa jzykowych, speniajcych konkretne funkcje komunikatywne:

46

Jeder Text erfllt als Resultat zielgerichteter sprachlich-kommunikativer Handlungen eine erkennbare kommunikative Funktion, die den Ablauf des Textprozesses steuert. Nur durch die von einem Sprecher intendierte und von dem (den) Kommunikationspartner(n) in einer bestimmten Kommunikativen Situation erkennbare Funktion wird eine Menge sprachlicher uerungen, d.h. Stze oder satzwertige Einheiten, zu einem Text (Viehweger 1977: 156).

Kolejny krok w rozwoju pragmatycznego mylenia o tekstach zosta wykonany w momencie wyranego umiejscowienia ich w modelu komunikacji jzykowej, co spowodowao, i odtd zaczto wyranie stawia pytania dotyczce czynnikw towarzyszcych powstawaniu i recepcji tekstw. Odtd rozwaa si tekst jako jeden z elementw komunikacji, jako element determinowany przez t komunikacj (por. Schieben-Lange 1979). U. Oomen (1974: 55) uja ten pogld w postaci nastpujcych dwch twierdze: I. Ohne kommunikative Funktion ergibt sich kein Text. II. Die jeweilige Kommunikationsfunktion steuert den spezischen Ablauf des Textprozesses. Natomiast I. Rosengren (1980: 276) przedstawia tkwesti tak:
Der Text mu immer als eine kommunikative Einheit, d.h. als eine thematische Einheit, die im Kommunikationsproze eine illokutive Funktion erfllt, betrachtet werden.

Z kolei D. Viehweger (1980: 13) podsumowa swj odnony pogld, piszc:

Der theoretische Rahmen, in dem die Textlinguistik zu betreiben ist, bildet das Modell der sprachlichen Kommunikation, das als Orientierungsgrundlage fr linguistische Textmodelle diejenigen Erscheinungen des Objektbereichs der sprachlichen Kommunikation abbildet, die fr linguistische Textmodelle als relevant angesehen werden.

Do zapocztkowania kolejnej fazy pragmatycznego mylenia o tekstach doszo w wyniku wprowadzenia przez E. Morgenthalera (1980: 25) pojcia gramatyki zorientowanej komunikacyjnie (kommunikationsorientierte Grammatik). Gramatyk t autor przeciwstawia gramatyce tekstu wprowadzonej do tekstologicznej dyskusji przez T. van Dijka (1972). Ale E. Morgenthaler nie odrzuca gramatyki tekstu w ogle, lecz przede wszystkim przedstawion w niej hierarchi celw poznawczych. Pierwotnie nadrzdnym celem gramatyki tekstu byo opisanie regu tworzenia tekstw, a zagadnienia zwizane z relacj pomidzy tekstem a dziaaniem jzykowym odgryway w tym modelu rol drugorzdn. Natomiast zdaniem E. Morgenthalera (1980: 25) opis regu tworzenia tekstw i opis reguy tekstowego dziaania jzykowego powinny by traktowane jako rwnorzdne paszczyzny opisu tekstu. E. Morgenthalera napisa:
Der wesentliche Unterschied () (der S.G.) Textgrammatik im Vergleich zur kommunikationsorientierten Grammatik besteht darin, da in der Textgrammatik der Schwerpunkt auf der Gewinnung des Regelsystems fr die sprachlichen Ausdrucksmittel liegt. Die Konzeption der Regeln der sprachlichen Ebene hat Vorrang vor denen der Handlungsseite, die erst sekundr als zustzliche Komponente unter anderen in die Grammatik eingebaut wird, whrend eine kommunikationsorientierte Grammatik von der Gleichrangigkeit der beiden Ebenen auszugehen hat (...).

47

Do problemu podjtego przez E. Morgenthalera, tzn. problemu paszczyzn opisu tekstu, nawiza zreszt take D. Viehweger, gdy pisa:
Wir wollen die Strukturierungsebene von Texten, durch die die Prinzipien der semantischen Einheitenbildung, d.h. propositionalen Struktturbildungsprozesse reprsentiert werden, als propositionale Ebene der Textstruktur bezeichnen, die Ebene hingegen, die die interaktionalen Aspekte reektiert, wird aktionale bzw. Handlungstrukturebene oder auch Illokutionsstrukturebene des Textes genannt (Viehweger 1982: 156f.).

Do dalszego zmodykowania komunikatywnopragmatycznego podejcia do tekstw doprowadzio te przeniesienie na grunt lingwistyki tekstu modularnej teorii procesw kognitywnych (modularnej teorii systemw kognitywnych) J.A. Fodora, przedstawionej w pracy The Modularity of Mind (1983). Koncepcja dziaania jzykowego zakada m.in., e w ludzkim mzgu istniej okrelone systemy, moduy wiedzy, systemy postaw, zasad ewaluacyjnych oraz umiejtnoci, ktre determinuj dziaania jzykowe mwcy-suchacza. Pierwsze zarysy modularnej koncepcji tekstu zostay przedstawione niemal rwnoczenie, a mianowicie w pracy Sprachhandlung, Satz und Text, ogoszonej przez W. Motscha i D. Viehwegera (1981), oraz w pracy Ein pragmatisches Textanalyseprogramm, ogoszonej przez W. Kocha, I. Rosengren i M. Schonebohma (1981). Koncepcja ta zyskaa szybko wielu zwolennikw. A stao si tak, jak si zdaje, za spraw zakrojonego na szerok skal, bo nansowanego od 1987 r. przez szwedzki Reichsbankfonds i od 1988 r. take przez Deutsche Forschungsgemeinschaft projektu badawczego Sprache und Pragmatik. W kadym razie w latach 80. i 90. XX wieku na kanwie tej koncepcji powstaa spora literatura naukowa (Esser 1983, Brandt et al. 1983, Viehweger 1988, 1989a, 1989b, Viehweger/ Spies 1987, Rosengren 1983, 1987, 1988, Motsch 1986, 1989, 1991, 1992, 1996a, 1996b, Motsch/ Reis/ Rosengren 1990, Motsch/ Viehweger 1981, Brandt/ Rosengren 1991a, 1991b). W. Motsch (1978: 20) charakteryzuje koncepcj modularn w nastpujcy sposb:
Sprachliches Handeln als komplexe Erscheinung beruht u. A. auf interrorisierten Systemen von Kenntnissen, Einstellungen, Wertungen sowie Fhigkeiten, Plne fr Sprachhandlungen in Abhngigkeit von kommunikativen Situationen und Zielen aufzubauen, zu vollziehen und anhand einer Einschtzung des Erfolges zu kontrollieren.

Koncepcja ta zakada dalej, e poszczeglne moduy s wysoce autonomiczne, oraz e s pewnego rodzaju zamknitymi caociami. Oznacza to m.in., e moduu A nie mona automatycznie odnie do moduu B, to znaczy, i opis kadego z nich trzeba sporzdzi oddzielnie. Zwolennicy modularnej koncepcji tekstw traktuj teksty jako produkty wspdziaania, lub inaczej mwic: interakcji, szeregu rnych moduw. Przyjmuj, e tworzenie i rozumienie tekstw jest czym, co dokonuje si w wyniku wspdziaania (interakcji) przede wszystkim nastpujcych moduw: (1) moduu wiedzy jzykowej (gramatyka), (2) moduu illokucyjnego, (3) moduu globalnych struktur tekstu 48

i (4) moduu wiedzy encyklopedycznej. Na pytanie, jakie systemy wiedzy s konieczne, by moliwe stao si zrozumienie tekstu, W. Motsch i R. Pasch (1986: 12) odpowiadaj, e sprawa ta ma si nastpujco: interpretacja wypowiedzi jzykowych jest regulowana przez wiedz jzykow i wiedz o relacjach zachodzcych pomidzy wyraeniami jzykowymi oraz cechy charakterystyczne dla kontekstu komunikacyjnego, w jakim pojawia si dana wypowied. D. Viehweger i G. Spies (1986: 81) uwaaj, e na zasadnicze waciwoci strukturalne tekstw skadaj si (a) zwizki semantyczne zachodzce pomidzy wyraeniami zdaniowymi konstytuujcymi tekst oraz (b) zwizki zachodzce pomidzy dziaaniami illokutywnymi. W. Motsch i D. Viehweger (1991) podkrelaj dalej, e zaoenia dotyczce modularnej teorii maj w zasadzie charakter metodologiczny i e jej zwolennicy nie zmierzaj do stworzenia modelu odwzorowujcego procesy produkcji i interpretacji tekstw, lecz staraj si uporzdkowa zagadnienia zwizane z pojciem tekstu. Take A. von Stechow i W. Sternefeld (1988: 14) mwi o tej koncepcji jako o pewnym programie badawczym (Forschungsprogramm). W podobny sposb wypowiada si w pniejszych pracach take W. Motsch (1996a: 7):
Wir gehen weiterhin davon aus, da die Beschreibung des Kommunikationswissens in einer Form erfolgen kann, die keine psychologische Realitt beansprucht. Es handelt sich also nur um mgliche Ordnungen der als Fakten betrachteten Phnomene, die in letzter Instanz nach Kriterien fr optimale Generalisierungen bewertet werden (por. take Motsch 1989: 43).

Ostatni wariant komunikatywno-pragmatycznych podej do tekstw, ktry pragn tu wyrni, powsta w wyniku zaadoptowania opracowanej przez A.A. Leonteva (1975) teorii dziaalnoci mownej, przeciwstawiajcej dziaalno mown dziaaniom jzykowym. Po sformuowaniu zarysu teorii tekstu na podstawie teorii dziaalnoci mownej A.A. Leonteva W. Heinemann i D. Viehweger uznali w swej ksice Textlinguistik. Eine Einfhrung (1991), i wszystkie komunikatywno-pragmatyczne podejcia do tekstu mona podzieli na dwa podstawowe typy: modele kontekstowe (Kontextmodelle) i modele komunikatywne w cisym rozumieniu tego sowa (kommunikative Textmodelle i. e. S.), a te na modele bazujce na teorii dziaania (handlungstheoretisch orientierte Modelle) oraz modele oparte na teorii dziaalnoci (Ttigkeits-Modelle). W modelach kontekstowych punkt wyjcia opisu tekstu stanowi waciwoci lingwistyczne tekstu, a czynniki komunikatywno-pragmatyczne bierze si jedynie pod uwag w uzupenieniu tego opisu. Ponadto cech charakterystyczn modeli kontekstowych jest to, e uwzgldniaj w szerokim zakresie relacje midzy tekstem a kontekstem komunikatywno-sytuacyjnym, w jakim dany tekst wystpuje (por. Isneberg 1976, Langner 1984). W modelach komunikatywnych sensu stricto punkt wyjcia opisu tekstu stanowi paszczyzna komunikatywno-pragmatyczna, a waciwoci lingwistyczne tekstu maj jedynie funkcj instrumentaln w ramach szeroko pojtej komunikacji ludzkiej. Inaczej mwic, u podstaw modeli komunikatywnych sensu stricto ley zaoenie, e teksty peni funkcj instrumentaln w ramach dzia49

alnoci ludzkiej (por. Motsch 1975), wobec czego analiza tekstu powinna si opiera na badaniu funkcji tekstw w komunikacji (por. Ghlich/ Raible 1977, Heinemann 1982). Rnica pomidzy modelami opartymi na teorii dziaania jzykowego a modelami opartymi na teorii dziaalnoci polega na tym, e pierwsze wprowadzaj do analizy tekstu pojcie moduowoci, a drugie analizuj tekst jako holistyczn cao. Pojcie moduowoci nie jest tosame z pojciem modularnoci. Podstawy teoretyczne modeli opartych na teorii dziaania jzykowego stanowi teoria aktw mowy J. L Austina (1962) i J. Searla (1969), a podstawy teoretyczne modeli opartych na teorii dziaalnoci stanowi wspomniana ju teoria A.A. Leonteva. Szerzej na temat rnic pomidzy teori dziaania jzykowego a teori dziaalnoci pisz M. Langner (1984) i W. Hartung (2000). Krytyczny przegld rnych wariantw teorii aktw mowy przedstawi te S. Krmmer (2001). 3.2.4. Etap koncepcji kognitywnych (niemodularnych) Take kognitywne koncepcje, albo lepiej sposoby widzenia tekstu, s wynikiem pewnej (kolejnej) zmiany w zakresie lingwistycznej optyki w ogle: tym razem zmiana ta dokonaa si pod wpywem psychologii, zwaszcza psycholingwistyki. Pocztki jej rozwoju sigaj pierwszej poowy XX wieku. Jednake intensywniej zaczto si ni interesowa dopiero pod koniec lat 80. tego wieku (por. Rickheit/ Strohner 1985, Strohner 1990, de Beaugrande 1992, von Stutterheim 1992, Rothkegel 1992). W efekcie tych zainteresowa wyodrbni si do wyranie kierunek bada nazywany lingwistyk kognitywn, ktry zyska w latach 90. XX wieku spor popularno. Popularno ta spowodowaa, e w obrbie lingwistyki zaczto si niezwykle chtnie posugiwa przymiotnikiem kognitywny. T.P. Krzeszowski (1997: 31) napisa w zwizku z tym:
Zakres uycia przymiotnika ,kognitywny jest bardzo szeroki, gdy dotyczy praktycznie wszystkich aspektw poznania. Wspczesne jzykoznawstwo jest wic w swojej istocie ,kognitywne niezalenie od tego, czy wyznawcy poszczeglnych jego kierunkw stosuj ten przymiotnik.

I dlatego jego zdaniem zasadnicz lini podziau trzeba przeprowadzi midzy jzykoznawstwem modularnym i niemodularnym, a nie midzy lingwistyk kognitywn i niekognitywn. Podzielam ten pogld i dlatego do nazwy omawianego tu etapu rozwoju bada dotyczcych tekstw wprowadziem dodatkowo przymiotnik niemodularny. Na pierwszym miejscu pozostawiem jednak przymiotnik kognitywny, dlatego e jako niemodularne koncepcje tekstu trzeba by w pewnej mierze potraktowa take wspominane ju modele bazujce na teorii dziaalnoci mownej A.A. Leonteva. By moe, e najlepiej byoby kognitywne podejcia do tekstu zaliczy w lad za W. Heinemannem i D. Viehwegerem (1991:66) do podej proceduralnych i zrezygnowa z wyrniania go w sposb szczeglny, jako e wielu badaczy zaliczajcych siebie (lub zaliczanych) do lingwistyki kognitywnej interesuje si nie tyle za50

gadnieniami zwizanymi z wyodrbnianiem i/lub charakteryzowaniem tekstw jako pewnych jednostek jzykowych, ile problemami dotyczcymi przetwarzania wiedzy reprezentowanej przez te teksty. Osobicie uwaam jednak, e warto je potraktowa odrbnie przynajmniej z uwagi na to, e dopiero przedstawiciele lingwistyki kognitywnej zaczli wyranie wiza struktury jzykowe z odpowiednimi strukturami kognitywnymi i e w zwizku z tym podjli prby wykrycia i opisania relacji zachodzcych pomidzy jzykowymi strukturami tekstw a odpowiednimi strukturami kognitywnymi zarwno w procesie produkcji, jak i recepcji tekstw. Zdaniem M. Schernera (2000: 189, por. take Scherner 1994) ta wanie innowacja odrnia kognitywne podejcia do tekstu od czysto psycholingwistycznych, albowiem w tych ostatnich w przeciwiestwie do kognitywnych prawie wcale nie zwraca si uwagi na wewntrzne (czysto jzykowe) struktury tekstu. Z punktu widzenia historii rozwoju lingwistyki tekstu za kognitywn, cho tylko do pewnego stopnia, wypada uzna ju wspominan koncepcj tekstu T. van Dijka (1972), w ramach ktrej wprowadzi on do analizy tekstu pojcie makrostruktur, rozumiane przez niego jako pewnego rodzaju struktury gbokie tekstu (textual deep structure) reprezentujce globalne znaczenie tekstu. T. van Dijk (1972: 325) przyjmuje, e makrostruktury le u podstaw produkowania i rozumienia tekstw. Wedug niego teksty nie s magazynowane w mzgach ludzkich w caoci jako takie magazynowane s tylko ich makrostruktury. Produkowanie i rozumienie tekstw to dla T. van Dijka (1972: 134f.) procesy algorytmiczne. Za now faz rozwoju etapu kognitywnego podejcia do tekstu trzeba uzna koncepcj W. Kintscha (1974), stanowic rozwinicie pierwotnej koncepcji T. van Dijka. W swoim modelu produkowania i rozumienia tekstw W. Kintsch (1974) uwzgldni ju takie wspczynniki kognitywnej rzeczywistoci, jak mylenie i pami. W odniesieniu do tekstw wprowadzi rozrnienie pomidzy mylow baz tekstu (schematem) a tekstem, czyli rozrnienie pomidzy strukturami mentalnymi a produktem procesw mentalnych. Kolejn faz kognitywnego, zacztego przez T. van Dijka, etapu mylenia o tekstach wyznaczya wsppraca W. Kintscha i T. van Dijka, ktra zaowocowaa pogbieniem analizy rozumienia tekstw (zob. Kintsch/ van Dijk 1978, van Dijk/ Kintsch 1983). Najszerzej wyniki tej wsppracy omwi T. van Dijk w pracy On macrostructers, mental models, and other inventions: A brief theory of the Kintschvan Dijk theory (van Dijk 1995). W skrcie pogld W. Kintscha i T. van Dijka mona przedstawi nastpuj co: na rozumienie tekstw skadaj si trzy rne, ale skorelowane ze sob procesy: (1) przetwarzanie propozycji w koherentne mikrostruktury, (2) przetwarzanie tych mikrostruktur w koherentne makrostruktury, (3) produkcja tekstu na podstawie makrostruktur. W tym modelu rozumienie tekstu jest interpretowane jako proces cyklicznego przetwarzania lecych u jego podstaw propozycji. W. Kintsch i T. van Dijk sformuowali przykadowe makroreguy, ktrych cykliczne i hierarchiczne zastosowanie prowadzi do utworzenia makrostruktur w postaci list propozycji. Rozbudowana koncepcja makrostruktur tekstu, a co za tym idzie rozumienia tekstu, zostaa przedstawiona w pracy van Dijk (1980) i uzupeniona w van Dijk, Kintsch (1983). W szczeglny sposb do rozwoju kognitywnej analizy tekstw przyczynili si 51

R. de Beaugrande i W. Dressler prac zatytuowan Einfhrung in die Textlinguistik (1981). Bodaj jako pierwsi uznali oni, e odpowiedzi na pytanie o spjno tekstu trzeba prymarnie poszukiwa nie tyle na paszczynie strukturalnej, ile kognitywnej, poniewa to na tej paszczynie tworzony jest wiat tekstu (Textwelt) skadajce si na koncepty (Konzepten) i relacje pomidzy nimi. Dla okrelenia spjnoci tekstu R. Beaugrande i W. Dressler wprowadzili okrelenia koherencja (Kohrenz) i kohezja (Kohesion), ale zdeniowali je inaczej ni autorzy posugujcy si wczeniej tymi okreleniami. Kohezja okrela wycznie gramatyczne relacje pomidzy elementami tekstu, a koherencja relacje pomidzy korelatami kognitywnymi, powstajcymi w trakcie rozumienia tekstu w mzgu odbiorcy tekstu. R. de Beaugrande i W. Dressler uwaaj, e koherencja determinuje kohezj oraz e kohezja jest indykatorem koherencji. Do tej koncepcji nawizao wielu innych autorw, por. np. prace Klein, von Stutterheim (1987, 1991), Vater (1992), Sandig (2000, 2006). Mwic o etapie kognitywnego rozwaania zagadnie dotyczcych tekstu, trudno przynajmniej nie wspomnie o sposobach traktowania tekstw na gruncie psycholingwistyki. Podsumowanie psycholingwistycznych rozwaa nad tekstem przedstawi H. Strohner w artykule Wissenssysteme Wissensstrukturen Gedchtnis (2000). Wedug H. Strohnera (2000) teksty nie s jednostkami paszczyzny komunikacyjnej, lecz jej konstytuantami. H. Strohner uwaa dalej, e relacji pomidzy kognicj a tekstem nie mona traktowa jako prostego zwizku pomidzy procesem a produktem tego procesu. Jest to raczej relacja pomidzy licznymi procesami, ktre s uzupeniajcymi si elementami kognitywnej i komunikatywnej caoci: Die Relation zwischen Kognition und Text ist nicht nur die Beziehung zwischen Prozess und Produkt, sondern auch eine solche zwischen verschiedenen Teilprozessen in einer kognitiven und kommunikativen Gesamtheit (Strohner 2000: 261). Oglnie mona powiedzie, e zaoenia kognitywnego ujmowania tekstu s nastpujce: (a) teksty s waciwymi znakami jzykowymi, (b) teksty powinny by analizowane w odniesieniu do wiedzy, mylenia, pamici i postrzegania, (c) przedmiotem badawczym kognitywnej lingwistyki tekstu s procesy produkowania i rozumienia tekstw, (d) procesy produkowania i rozumienia tekstw powinny by pojmowane jako procesy przetwarzania informacji, (e) kognitywna lingwistyka tekstu charakteryzuje si interdyscyplinarn kognitywn perspektyw badawcz, (f) kognitywna lingwistyka tekstu opiera si take na koncepcjach informatycznych. Interdyscyplinarny charakter lingwistyki kognitywnej bardzo wyranie podkreli wczeniej H. Strohner (1990; zob. take Knobloch 1994, Schnotz 1994, Sucharowski 1996, Figge 2000, Christmann 2000, de Beaugrande 1996). Jak pisze H. Strohner (1990: 66), na gruncie psycholingwistyki tekst jest traktowany jako jednostka informacji:
Er ist in kognitiver Hinsicht die Information und in kommunikativer Hinsicht die Nachricht, die es bei der Textverarbeitung zu verstehen gilt. Da bei der alltglichen Textverarbeitung der Text selten allein, sondern meistens in einer situativen Einbettung wahrgenommen wird, mu auch diese bei der Textanalyse beachtet werden. Das gesamte Objekt des Textverstehens ist deshalb nicht nur der Text an sich, sondern der situierte Text.

52

W podejciu kognitywnym dokonao si zwizanie eksplikacji tekstu z procesem informacyjnego przetwarzania tekstu oraz zwizanie przetwarzania tekstu z procesami kognitywnymi. H. Strohner (1990: 15) mwi w tym kontekcie o kognitywnym systemie przetwarzania informacji (das kognitive Informationsverabreitungsystem).

3.3. Podsumowanie kilka uwag krytycznych

W. Hartung (2000: 83), zastanawiajc si nad pytaniem, w czym zawierao si novum pragmatyczno-komunikatywnego podejcia, doszed do wniosku, e byo nim: die Ausweitung der bislang vornehmlich zeichenorientierten Perspektive auf sprachliche Einheiten zu einer (auch) funktionsorientierten. Przy okazji autor ten zwrci te uwag na to, e przesunicie perspektywy badawczej lingwistyki poza granic zdania zbiego si z ogln zmian zapatrywania si na jzyk, z odejciem od de Saussurowskiego pojmowania jzyka jako systemu per se i zwrceniem si w kierunku jzyka jako determinandum spoecznego funkcjonowania uytkownikw tego jzyka, i e konsekwencj tej zmiany byo zainteresowanie si pozatekstowymi faktami komunikacji jzykowej: Damit wurde ein funktionsorientiertes Herangehen, eine Analyse unter Verwendung nicht nur textinterner, sondern auch textexterner Kriterien, eigentlich erst realisierbar (Hartung 2000: 84). Mniej wicej to samo co W. Hartung powiedzia o pragmatycznokomunikatywnym etapie, mona powiedzie o wszystkich pozostaych etapach rozwoju mylenia o przedmiocie lingwistyki tekstu: novum kadego z nich polegao w gruncie rzeczy na poszerzeniu dotychczasowej perspektywy ogldu tekstw, wniesieniu do dyskusji o nich nowych zagadnie i/lub dodatkowych paszczyzn rzeczywistoci zwizanych z tekstami. W istocie rozwj lingwistycznego mylenia o tekstach polega na odkrywaniu wci nowych aspektw analizy tekstw i tym samym na uzupenianiu zbioru aspektw branych pod uwag w badaniach wczeniejszych. Co si natomiast tyczy jego sdu, e kady kolejny etap zosta wywoany jak zasadnicz zmian w zakresie lingwistycznej perspektywy w ogle, to trudno si z nim nie zgodzi, ale wypada do tego doda, i owoce rozwaa nad tekstami powodoway te zmiany zwrotne, tzn. zmiany w zakresie caej perspektywy lingwistycznej. Taka zmiana dokonaa si na przykad w momencie poszerzenia tradycyjnych rozwaa lingwistycznych o rozwaania nad tekstami. Konstytuowanie si lingwistyki tekstu rozpoczo si od (jak ju wspominaem) zdania sobie sprawy z tego, e take teksty trzeba rozwaa jako pewne kategorie jednostek jzykowych, i lingwistycznej analizy nie mona koczy na analizie kategorii jednostek jzykowych nazywanych zdaniami. Pierwotnie punkt cikoci rozwaa lingwistyki tekstu stanowio pytanie o konstytuenty tekstu, czyli o jednostki wchodzce w jego skad i o to, jakie elementy jzykowe spajaj te jednostki z sob. Pniej (etap drugi) wczono do zakresu rozwaa lingwistyki tekstu semantyczne aspekty (funkcje) tekstw, a w kocu przesunito ich punkt cikoci z paszczyzny wyraeniowej na znaczeniow. Kolejny etap, czyli etap pragmatycz53

no-komunikatywny, zaowocowa wczeniem do zakresu bada lingwistyki tekstu pragmatycznych i komunikacyjnych funkcji tekstu, zagadnie dotyczcych uywania tekstw, ich zalenoci kontekstowej, ich rl spoecznych itd. Wreszcie ostatni (jak na razie) etap jest nacechowany wczeniem do rozwaa nad tekstami takich elementw, jak: wiedza, informacja, przetwarzanie informacji, struktury kognitywne. Naszkicowany rozwj mylenia o przedmiocie i zadaniach lingwistyki tekstu wymaga jednak pewnej krytycznej oceny. Jeli bowiem przyjrzymy mu si nieco dokadniej, to okae si, e za rzeczywisty rozwj mona go uzna tylko po czci, a mianowicie tylko o tyle, o ile zaowocowa on permanentnym poszerzaniem perspektywy badawczej lingwistyki tekstu, wczaniem do zakresu jej bada coraz to nowych paszczyzn rzeczywistoci jzykowej i/lub komunikacyjnej, czyli paszczyzn (jako) zwizanych z tworzeniem i rozumieniem tekstw. Natomiast z punktu widzenia pytania, czy rozwj ten przynis zarazem pogbienie odpowiedzi na pierwotne pytania lingwistyki tekstu, czyli na pytania o to, czym jest tekst, z czego si skada itd., trzeba uzna, i w duej mierze mamy tu do czynienia tylko z pseudorozwojem. Owo permanentne rozszerzanie perspektywy badawczej lingwistyki tekstu, polegajce na wczaniu do jej zakresu coraz to nowych zagadnie, nie skutkowao pogbieniem analizy jej zagadnie pierwotnych, lecz spychaniem ich na drugi plan lub nawet cakowitym przemilczaniem i przesuwaniem dyskusji tekstologicznej na owe nowe pytania czy zagadnienia. A w kadym razie nie byo tak, e na kadym kolejnym etapie dokonywao si zarwno poszerzanie perspektywy badawczej, jak i pogbienie odpowiedzi na pytania stawiane na etapie poprzednim. W skrcie mona powiedzie, e rozwaania dotyczce tekstu rozpoczy si od poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczce tekstu jako pewnej kategorii wyrae jzykowych, co tak rozumiane teksty konstytuuje i/lub odrnia od innych kategorii wyraeniowych, a skoczyy na pytaniach dotyczcych tego, co teksty wyraaj i/lub powoduj, czyli na pytaniach o procesy poprzedzajce wytworzenie i nadanie tekstu i/lub wywoane jego recepcj. Tekstolodzy zajmujcy si ostatnim typem pyta nie zajmuj si tekstem jako takim ju prawie w ogle. Psycholingwici zdaj zajmowa si tekstami tylko o tyle, o ile daj one im pretekst do zajmowania si przetwarzaniem informacji. Niektrzy z nich przedstawiaj przy tym spraw tekstw w taki sposb, jakby ju byo wiadomo, czym s teksty (tak np. Strohner 2000). Nierzadko histori rozwoju lingwistycznego mylenia o tekstach traktuje si tak, jakby kady jego nowy etap cakowicie uniewania sposoby widzenia tekstu w poprzednim etapie i tym samym przekrela sens zagadnie stawianych i rozwaanych na tym etapie. Rzecz jasna, e w takich wypadkach nie mamy do czynienia z poszerzeniem czy wzbogaceniem lingwistyki tekstu, lecz raczej z prb konstytuowania innej dziedziny. W moim przekonaniu rwnie ten kierunek mylenia zasuguje raczej na opatrzenie okreleniem pseudorozwj, ni na miano nowego kierunku lingwistycznego mylenia o tekstach. W centrum zainteresowa lingwistyki tekstu musz pozosta kwestie dotyczce tekstw jako pewnej kategorii jzykowych obiektw, ich natury i wewntrznej struktury, ich konstytuentw i wewntrznych spjnikw. Lingwistyka tekstu nie 54

moe przesta zajmowa si tymi zagadnieniami, mniej wicej z tych samych powodw, co kardiologia nie moe przesta zajmowa si zagadnieniami dotyczcymi budowy serca. Natomiast niewtpliwie trzeba si zgodzi, e lingwistyka tekstu nie moe poprzesta na rozwaaniu pyta dotyczcych tekstw jako pewnych jzykowych jednostek wyraeniowych, e zajmujc si nimi nie powinna zajmowa si nimi w taki sposb, jakby istniay one (byy wytwarzane) same dla siebie, e musi rozwaa je w powizaniu z ich funkcjami, z ich twrcami (mwcami-suchaczami czy pisarzami-czytelnikami), z sytuacjami, w ktrych wystpuj, ze wspczynnikami kognitywnymi konstytuujcymi je i przez nie konstytuowanymi, czy oglniej, z wywoywanymi przez nie skutkami. Mwic krtko, musi si zaj ich tworzeniem i ich rozumieniem ich rolami komunikacyjnymi i kognitywnymi. Z tego punktu widzenia przedstawiony rozwj lingwistyki tekstu jawi si w duej mierze jako pewien pseudorozwj przede wszystkim dlatego, e nie przynis on pogbienia odpowiedzi na wspomniane prymarne pytania tej dziedziny, czyli pytania o to, czym s teksty, z czego si skadaj itd.

55

4.

Teksty

Powtrzmy: w centrum zainteresowa lingwistyki tekstu musz pozosta kwestie dotyczce tekstw jako pewnej kategorii jzykowych obiektw, tzn. pytania o ich natur i wewntrzn struktur, o ich konstytuenty i wewntrzne spjniki. Lingwistyka tekstu nie moe przesta zajmowa si tymi zagadnieniami z analogicznych powodw, co kardiologia nie moe przesta zajmowa si pytaniami, czym jest i z czego skada si serce. Ma wic racj A. Wilko (2002: 18), e problem tekstu to cigle problem otwarty, dyskusyjny. W rozdziale 4.1. najpierw podsumuj krtko histori rozwoju pojmowania tekstu, a nastpnie przedstawi kilka przykadw wspczesnych denicji tekstu i poka najwaniejsze ich decyty, a w rozdziale 4.2. sprbuj odpowiedzie na pytanie, co trzeba zrobi, by znale zadowalajce odpowiedzi na ontologiczne i komponentalne pytania dotyczce tekstu.

4.1. Dotychczasowe sposoby pojmowania tekstw

Pierwotnie, tzn. na etapie transfrastycznym podejcia do tekstw, niejako z gry zakadano, e teksty s pewnego rodzaju wielkimi zdaniami, skadajcymi si ze zda, wobec czego zajmowano si waciwie tylko pytaniem, jakie elementy jzykowe spajaj zdania w tak rozumiane teksty. Na pocztku doszukiwano si zdaniowych spjnikw wycznie na paszczynie wyraeniowych jednostek jzykowych, pniej zaczto ich poszukiwa na paszczynie znacze zdaniowych. Poza tym na pocztku zajmowano si wycznie tekstami pisanymi, i to nie tylko na etapie transfrastycznym, lecz take pniej. Oglnie mona powiedzie, e stan ten trwa a do przeniesienia na grunt lingwistyki tekstu pierwszych wynikw naukowych bada nad jzykiem mwionym. Nawet teoria aktw mownych (wbrew swej nazwie) zajmowaa si pierwotnie tekstami pisanymi, a nie tekstami mwionymi, jzykiem pisanym, a nie jzykiem mwionym, zakadajc milczco, jakoby rzecz jasn byo, czym s skadajce si na ni zdania. W konsekwencji tego zaoenia jej przedstawiciele nie podjli nawet krytycznych pyta wzgldem delimitatorw zdania. Dopiero wyniki bada nad jzykiem mwionym zmusiy do zasadniczej zmiany podejcia do tekstw, pokazujc, e s teksty, ktre nie skadaj si ze zda. Zarazem ujawniy one cakiem zasadnicze decyty dotychczasowych sposobw pojmowania i deniowania zdania. Ale wedug R. Ratha (1992: 251) take pniejsze prby nie doprowadziy do sformuowania jasnej i akceptowanej, choby tylko przez wikszo lingwistw, denicji zdania, a pokazay do wyranie, i precyzyjne jej sformuowanie nie jest niemoliwe. Przeom wywoany przez wyniki bada nad jzykiem mwionym zmusi jednak do poszerzenia dotychczasowego rozumienia systemu jzyka o struktury jednostek wikszych od struktur zdaniowych. Co si tyczy sporu o konstytuenty tekstw, to mona powiedzie, e jest on dzi 56

bardziej otwarty i dyskusyjny ni na pocztku. W kadym razie tych, ktrzy si wzgldem niego ustosunkowuj, mona podzieli na takich, ktrzy zdecydowanie uwaaj, e teksty skadaj si ze zda, i takich, ktrzy twierdz, e z wyrazw. Teksty jako cigi zdaniowe wspomniany ju A. Wilko (2002: 9) charakteryzuje nastpujco: Tekst w naszym ujciu to przekaz pisany lub oralny, tworzcy skoczony lub nieskoczony cig zda lub jedno zdanie (bd wyraenie w funkcji zdania), zwizany z okrelonym gatunkiem, funkcj i struktur semantyczn ponadzdaniow. Jest to cig linearny, ktry jednak ma te struktur paradyg matyczn, pionow w zakresie organizacji semantycznej tematu. Teksty jako cigi wyrazowe T. Dobrzaska (1993: 8) charakteryzuje w sposb nastpujacy:
Jednostka zwana tekstem obejmuje cigi wyrazowe o rnej rozpitoci, rozmaitym stopniu zoonoci i rnie przekazywane. Jej manifestacj stanowi wypowiedzi zarwno wielo-, jak i jednozdaniowe, proste komunikaty potoczne i teksty literackie o skomplikowanej, kunsztownej strukturze, przekazy jzykowe pisane oraz mwione.

W sumie jednak zbir odpowiedzi udzielanych wspczenie na pytania o to, czym s teksty i z czego si skadaj, nie dzieli si tylko na odpowiedzi zdaniowe i wyrazowe, lecz jest o wiele bardziej zrnicowany. A dzieje si tak m.in. dlatego, e autorzy rnych odpowiedzi na te pytania do dowolnie wybieraj sobie ktr z koncepcji sformuowanych na ktry m etapie rozwoju mylenia o tekstach i na pierwszy plan wysuwaj ktry z wyrnionych aspektw czy funkcji tekstw. W kadym razie jedni z nich charakteryzuj tekst jako (a) znak jzykowy, inni jako (b) sygna jzykowy lub (c) komunikat, a jeszcze inni jako (d) narzdzie dziaania jzykowego, (e) rezultat dziaania jzykowego, lub nawet jako (f) narzdzie konstytuowania wiedzy czy (g) element konstytuowany przez kontekst. Oto przykady: (a) Unter dem Text wollen wir ein sprachliches Zeichen verstehen, d.h. eine nach einem bestimmten Handlungsplan (Regel der Textkomposition oder Regel der Abwicklung eines Themas) erfolgte und durch die Regel des Sprachsystems realisierte Zuordnung von Bewutseinsinhalten als Abbildern von Sachverhalten und Erscheinungen der Wirklichkeit und Lautbzw. Graphemfolgen. Jeder Text ist somit die Nomination eines bestimmten Ereignisses, Prozesses, Sachverhaltes, Zustandes oder einer bestimmten Situation der Wirklichkeit, er reprsentiert eine uerungsfolge, die Gegenstnde und Situationen der Wirklichkeit und die zwischen diesen tatschlich existierenden oder potentiellen Relationen widerspiegelt. Texte sind das Resultat der sprachlichen Ttigkeit des Menschen (Viehweger 1976: 197); (b) Text ist die Gesamtmenge der in einer kommunikativen Interaktion auftretenden kommunikativen Signale (Schmidt 1974: 45), Ein Text ist jeder geuerte sprachliche Bestandteil eines Kommunikationsaktes in einem kommunikativen Handlungsspiel, der thematisch orientiert ist und eine erkennbare kommunikative Funktion erfllt, d.h. ein erkennbares Illokutionspotential realisiert (Kallmeyer et al. 1974: 45), Jeder Text ist eine linear geordnete Aufeinanderfolge von sprachlichen Signalen, die als 57

Anweisungen des jeweiligen Senders an den jeweiligen Adressaten aufzufassen sind, die Textsignale in bestimmter Weise zu verarbeiten (Wawrzyniak 1980: 7); (c) Jeder Text erfllt als Resultat zielgerichteter sprachlich-kommunikativer Handlungen eine erkennbare kommunikative Funktion, die den Ablauf des Textprozesses steuert. Nur durch die von einem Sprecher intendierte und von dem (den) Kommunikationspartner(n) in einer bestimmten kommunikativen Situation erkennbare Funktion wird eine Menge sprachlicher uerungen, d.h. Stze oder satzwertige Einheiten, zu einem Text (Viehweger 1977: 156); (d) Der Text ist also ein sprachliches Handlungsmittel, um die Gebundenheit dieses Handelns an die Unmittelbarkeit und die Vergnglichkeit ihres Vollzuges zu berwinden (Ehlich 1984: 18); (e) Text wird im Folgenden als Ergebnis von externalisierten Sprechhandlungen verstanden, die durch das Zusammenwirken verschiedener Wissenssysteme des Menschen produziert werden. Grundlegend dabei ist die Annahme, da sprachliche Kommunikation (hier als Textproduktion und rezeption verstanden) einem komplexen Zusammenwirken (einer Interaktion) von verschiedenen Wissenssystemen unterliegt (Heinemann/ Viehweger 1991: 126); (f) Texte sind Mittel nicht nur der Wissensreprsentation und Wissensarchivierung (sind also nicht blo sprachliche ,Realisate von kognitiven Konzepten, Strukturen und Prozessen), sondern Texte sind wie die Schreibforschung zeigt (...) zentrale Mittel auch der individuellen wie sozialen Wissenskonstitution (...) (Antos 1997: 45); (g) Text stellt somit die Einheit dar, die man als Schnittpunkt oder Bezugssystem zwischen Kontext, sozialer Umgebung, gesellschaftlicher Realitt und der Versprachlichung dieser Gegebenheiten bezeichnen kann (Vlzing 1979: 11); (...) tekstowo wypowiedzi potocznych to nie tyle kwestia samej ich jzykowej struktury, co kwestia ksztatowania si tej struktury w zalenoci od stopnia spojenia wypowiedzi z rnymi komponentami aktu komunikacji (komponentami sytuacji) (...). Tekstowo wypowiedzi potocznych jest pochodn kompleksowoci ludzkich zachowa (...) (Boniecka 1999: 7). Niekiedy mona odnie wraenie, e zwolennicy tezy, i teksty skadaj si ze zda, nie wdaj si w wyjanianie sensu wyraenia zdanie lub postpuj tak, jakby w lingwistyce istniaa jednomylno co do jego denicji, by jak sdzi R. Rath unikn zwizanych z tym trudnoci eksplikacyjnych. Wydaje si, e analogicznie i z reguy z tych samych powodw postpuj te zwolennicy tezy, i zdania skadaj si z wyrazw. Niezalenie jednak od tego, czy odnone uniki metodologiczne praktykowane s wiadomie czy nie i te niezalenie od powodw tego postpowania, z punktu widzenia potrzeb nauki trzeba je uzna za kontraproduktywne. Na gruncie nauki konieczne jest moliwie wyrane artykuowanie wszystkich problemw i moliwie wyrane zajmowanie wobec nich stanowiska, niezalenie od tego, 58

czy potra si je w danej chwili rozstrzygn. Kwestii dotyczcej komponentw tekstw albo, mwic inaczej: ich komponentalnej struktury, ani kwestii dotyczcej ich wyrnikw, czyli kwestii wyartykuowanych ju na etapie transfrastycznych koncepcji tekstw, nie mona pomija milczeniem niezalenie od tego, jak beznadziejna wydaje si moliwo osignicia jednomylnoci w tej sprawie. Poza tym, brak jednomylnoci czy jasnoci w sprawach dotyczcych zarwno tekstu, jak i zdania oraz wyrazu to jeden problem, natomiast nierespektowanie moliwych, a nawet koniecznych, wspomnianych ju dyferencjacji oraz stratykacyjnych rozrnie w zakresie rzeczywistoci tekstowej, zdaniowej czy wyrazowej (nazwijmy j tak oglnie) to problem drugi. Wydaje si, i wprowadzenie do dyskusji na ten temat choby tylko jasnego odrnienia rzeczywistoci wyraeniowej od rzeczywistoci denotatywnej moe zmniejszy dotychczasowy brak jasnoci i/lub jednomylnoci w odnonych sprawach. Co si tyczy istniejcego dotychczas braku jednomylnoci w zakresie rozumienia zdania, to wbrew temu, co sugeruje R. Rath, nie ma jej nawet w odniesieniu do interpunkcyjnego wyrniania zda konkretnych. R. Rath (1992: 251) pisze:
Heute scheint bereinstimmung darber zu bestehen, ,Satz im linguistischen Sinne in zweifacher Hinsicht zu verwenden, als ein Abstraktum, nmlich als die Menge aller Regeln zu seiner Bildung, und als ein Konkretum, die durch Zeichensetzung abgesetzte und durch Vollstndigkeitsbedingungen begrndete konkrete Einheit.

A. Wilko (2002: 21) twierdzi w zwizku z tym, e zdanie wcale nie musi by tworem okrelonym interpunkcyjnie: Nawet s takie teksty, ktre s jednym zdaniem bez kropek lub w ogle bez znakw interpunkcyjnych (...). Gwny mankament przytoczonych wypowiedzi/denicji tekstw polega na tym, e wszystkie s adekwatne i nieadekwatne zarazem, e adna z nich nie jest w peni zadowalajca, e kada uwypukla tylko jaki istotny aspekt czy waciwo lub funkcj tekstw, albo jaki aspekt, jak waciwo czy funkcj pewnego rodzaju tekstw, a nie wszystkich, ale jednoczenie sugeruje, e deniuje wszystkie teksty. Kada z nich jest adekwatna i nieadekwatna zarazem, bo niewtpliwie s teksty, ktre skadaj si ze zda i takie, ktre nie skadaj si ze zda, ktre mona okreli jako cigi wyrazw. I mona nazwa teksty komunikatami lub sygnaami komunikacyjnymi i zarazem nie mona. I mona o nich powiedzie, e s one zarwno efektem, jak i przyczyn dziaania jzykowego, a take, e wiedza konstytuuje je i zarazem jest przez nie konstytuowana. Ale jeli jest naprawd tak, e wszystkie dotychczasowe wypowiedzi/denicje tekstu s i zarazem nie s adekwatne, to znaczy, e lingwistyka tekstu ani nie zdoaa jeszcze w dostatecznie jednoznaczny sposb zdyferencjonowa zakresu rzeczywistoci, ktrym si zajmuje lub ktrym pragnie si zajmowa, ani nie zdoaa jeszcze dostatecznie sprecyzowa swego jzyka, to znaczy jzyka, za pomoc ktrego (czy w ktrym) wypowiada si o tej rzeczywistoci. Przytoczone wypowiedzi/denicje tekstu pokazuj wyranie, e specjalistyczny jzyk lingwistyki tekstu jest na razie, mwic delikatnie, mao precyzyjny. Jzyk ten pozwala na to, e lingwici rnie, to znaczy za pomoc innych nazw, okrelaj te 59

same elementy czy skadniki rzeczywistoci jzykowej wczonej przez nich w zakres zainteresowa lingwistyki tekstu i tak np. wzgldem tekstu uywaj nie tylko wyraenia tekst, lecz take takich wyrae, jak: sygna, znak, dyskurs, komunikat. Zarazem rnie, niekiedy zupenie inaczej, interpretuj te same wyraenia, w tym wypadku wyraenie tekst. To, e specjalistyczny jzyk lingwistyki tekstu jest na razie mao precyzyjny, zauwayli te inni autorzy. Na brak ustabilizowanego uzusu terminologicznego i wynikajce z tego faktu problemy, z jakimi boryka si, tumaczc prac zredagowan przez T. van Dijka Discourse as Structure and Process, wskaza G. Grochowski we wstpie do polskiego jej wydania Dyskurs jako struktura i proces (van Dijk 2001). Inni autorzy rwnie zwrcili uwag na potrzeb jego doskonalenia. W. Heinemann i D. Viehweger (1991: 14) napisali: Eine Wissenschaft von Text mu () vor allem versuchen, Widersprche bei der Begriffsbestimmung auszurumen und Vagheit abzubauen (). Jeszcze wyraniej wypowiedzia si w tej sprawie J. Bartmiski (1998: 16), piszc: Uporzdkowanie terminologii stanowi piln potrzeb tekstologii. Stan jzyka specjalistycznego lingwistyki tekstu nie jest jednak jedynym powodem wspomnianej niepodanej rnorodnoci wymienionych denicji tekstu. Jego dodatkowym powodem jest to, e wielu badaczy posuguje si tym jzykiem w sposb mao staranny, uywajc na przykad na okrelenie tych samych elementw rzeczywistoci innych nazw, nie wyjaniajc, czy owe rne nazwy (sygna, znak, tekst, dyskurs, komunikat) traktuj synonimicznie, czy inaczej albo podstawiajc w miejsce wyraenia tekst takie wyrazy, jak: znak lub sygna z sugesti, jakoby ich znaczenia byy oczywiste, cho w rzeczywistoci tak nie jest. Efekt tego postpowania jest taki, e czsto nie jest jasne, o czym ci autorzy naprawd mwi lub pisz. Stan tych wypowiedzi budzi jednak zastrzeenia nie tylko dlatego, e zostay one sformuowane w mao uporzdkowanym (jasnym) jzyku specjalistycznym, ale rwnie dlatego, e zostay tylko po czci sformuowane w jzyku specjalistycznym, a po czci w jzyku potocznym. Jak dalece niezrozumiale wypowiadaj si niektrzy autorzy w sprawach tekstu, mona si przekona, analizujc nieco dokadniej nastpujce wypowiedzi na temat tekstu, sformuowane przez J.S. Schmidta, A. Wierzbick, I. Rosengren, R. Grzegorczykow, B. Bonieck i G. Strohnera. J.S. Schmidt (1974: 33): Texte sind jeweils sprachliche Realisierungen von Textualitt in kommunikativen Handlungsspielen, die als Organisationsstruktur fr Texte dienen; A. Wierzbicka (1983: 125): Uniwersum mowy nie skada si z wyrazw ani zda: skada si z wypowiedzi (aktw mowy); I. Rosengren (1987: 29): (a) Texte bestehen aus Illokutionen (also aus Handlungen) und nicht direkt aus Stzen und knnen deshalb nicht als Verbindungen zwischen Stzen beschrieben werden; (b) Illokutionen werden aber durch Stze realisiert, weshalb die Textstruktur von den vom Sprachsystem gestellten Bedingungen fr Satzstrukturen indirekt mit determiniert wird; 60

R. Grzegorczykowa (1998: 42): (...) dyskursem proponowaabym nazwa wikszy (wielozdaniowy, najczciej dialogowy) tekst zawierajcy rozumowanie lub te odpowiadajc mu jednostk komunikacyjn, tzn. dusz wypowied tworzon i percypowan na ywo, zawierajc elementy rozumowania, modykowanego w kontakcie z odbiorc; B. Boniecka (1983: 231, przypis 4): Twierdzenie o tekstowoci jzyka jest zasadniczym twierdzeniem wspczesnej lingwistyki, a podstawowym pojciem staje si tu pojcie tekstu jako jednostki jzykowej (...); G. Strohner (2000: 261): Texte und Gesprche sind Resultat kognitiver Prozesse der sie produzierenden und rezipierenden Menschen. Aby mc zrozumie wypowied J.S. Schmidta, trzeba by wiedzie, czym jest tekstualno (Textualitt) w jego rozumieniu? Co to znaczy, e teksty s realizacj tekstualnoci? Co to s gry komunikatywnych dziaa (komunikative Handlungsspiele) i w jaki sposb tworz one struktur organizacyjn (Organisationsstruktur) tekstw? Aby mc zrozumie A. Wierzbick, trzeba by wiedzie, co w jej rozumieniu oznacza mowa i uniwersum mowy oraz na jakiej podstawie wypowied zostaa utosamiona z aktem mowy? Aby mc zrozumie I. Rosengren, trzeba by wiedzie, o jakie znaczenie wyrazu Text chodzi, skoro teksty mog skada si z dziaa (Handlungen)? Co to znaczy, e teksty nie skadaj si bezporednio ze zda? Co to jest struktura tekstu? I co to znaczy, e struktura tekstu jest porednio determinowana przez struktur zda, skoro tekst nie skada si bezporednio ze zda? Aby mc zrozumie wypowied R. Grzegorczykowej, trzeba by wiedzie, co znaczy wikszy tekst? Jak dugi musi by taki tekst? Co to jest dialogowy tekst zawierajcy rozumowanie? Jak rozumowanie zawiera si w tekcie? Co to jest jednostka komunikacyjna i jak zawiera si ona w tekcie? W jakim sensie jednostka komunikacyjna odpowiada tekstowi? Co znaczy dusza wypowied? Jak duga powinna ona by? Aby mc zrozumie wypowied B. Bonieckiej, trzeba by wiedzie, co to jest tekstowo? W jakim sensie dotyczy ona jzyka? W jakim sensie tekst jest jednostk jzykow? Aby mc zrozumie G. Strohnera, trzeba by wiedzie, jaka jest relacja midzy tekstami (Texte) i rozmowami (Gesprche)? Co to znaczy kognitywne procesy ludzi (kognitive Prozesse der Menschen)? O jakie procesy w tym wypadku dokadnie chodzi?

4.2. Teksty a teksty ich stratykacja

Porzdkowanie specjalistycznego jzyka (terminologii) lingwistyki tekstu (tekstologii) nie jest spraw prost, jak wskazuj chociaby przytoczone dotychczas wypowiedzi. adnego jzyka specjalistycznego, a wic take specjalistycznego jzyka lingwistyki tekstu, nie sposb bowiem uporzdkowa, sprecyzowa czy udoskonali bez jednoczesnego uporzdkowania, sprecyzowania czy udoskonalenia pojciowej dyferencjacji (dekompozycji) rzeczywistoci, ktr dana dziedzina si zajmuje i ktrej jzyk specjalistyczny dotyczy ktr odwzorowuje. Doskonalenie jzyka 61

i dyferencjacji opisywanej za jego pomoc rzeczywistoci to dwie nierozerwalne strony tego samego procesu. Oznacza to, e jeli za konieczne uzna si wykonanie jednego zadania, to tym samym za konieczne trzeba uzna te wykonanie drugiego. Cho w caej rozcigoci podzielam przytoczony wyej pogld J. Bartmiskiego, i uporzdkowanie jzyka lingwistyki tekstu jest konieczne, to jednak w ramach tej pracy nie mog podj si zadania uporzdkowania caego jzyka specjalistycznego lingwistyki tekstu. W tym miejscu mog co najwyej egzemplarycznie pokaza, jakie kryteria (rozrnienia) trzeba wzi pod uwag w realizacji tego zadania. Std ogranicz si w zasadzie do prby kategorialnej dyferencjacji i stratykacji obiektw zwizanych z wyraeniem tekst. Jednake przedstawion dyferencjacj i stratykacj tych obiektw traktuj zarazem jako prototypow, tzn. jako pewien wzr, wedug ktrego si powinno podda dyferencjacji i stratykacji ca rzeczywisto wczon w zakres zainteresowa lingwistyki tekstu w trakcie zarysowanego w poprzedniej czci rozwoju mylenia o jej przedmiocie. Precyzowanie specjalistycznego jzyka lingwistyki tekstu trzeba zacz od prby uporzdkowania kwestii dotyczcych z jednej strony wyraenia tekst, a z drugiej (z)wizanych z nim obiektw, albowiem tekst stanowi niewtpliwie centralny element tego jzyka. Inaczej mwic, porzdkowanie tych kwestii trzeba rozpocz od wyranego odrnienia tekstu (w cudzysowie) jako pewnej jzykowej jednostki wyraeniowej od tego, do czego si ona odnosi, co referencjalnie reprezentuje, co znaczy, co stanowi jej tre, a co bd przedstawia za pomoc tekstu zapisanego kursyw. adne znaczenie tekstu, czyli aden tekst, nie zawiera si w wyraeniu tekst. Natomiast znaczenia tekstu, zreszt podobnie jak znaczenia wyrazw i zda, mona zinterpretowa rnie albo jako pewne byty istniejce poza tym wyraeniem, albo jako pewnego rodzaju czyste funkcje tego wyraenia. Ale ani w jednym, ani w drugim wypadku znaczenie nie jest jego inherentnym skadnikiem ani strukturalnym, ani substancjalnym ani tekstu, ani wyrazu, ani zdania (Grucza F. 1993b). Rzeczywisto, do ktrej si odnosz (ktr reprezentuj) teksty, zdania lub wyrazy (jako wyraenia), trzeba podzieli przynajmniej na dwie paszczyzny: na paszczyzn denotatw oraz desygnatw. Denotaty to fakty/obiekty mentalne przede wszystkim pojciowe odwzorowania lub uoglnienia konkretnych desygnatw, teoretyczne konstrukty, wytwory wyobrani itp. Sowem: trzeba najpierw wyranie odrni tekst od tego, do czego si on odnosi (jest odnoszony), oraz ponadto dwie paszczyzny jego znaczeniowych odniesie: paszczyzn desygnatw i denotatw. e wspomniane funkcje znaczeniowe wyrazw, zda i/lub tekstw trzeba wczy do zakresu rzeczywistoci czysto jzykowej, oraz e do tego zakresu nie naley paszczyzna desygnatw, nie ulega wtpliwoci. Natomiast spraw otwart jest (pozostaje), czy lub w jakiej mierze mona (naley, trzeba) wczy do zakresu rzeczywistoci czysto jzykowej (w skrcie: do danego jzyka) paszczyzn (rzeczywisto) denotatw, czyli znacze rozumianych jako pewne jednostki czy fakty mentalne. Strukturalici nie wczali ich do zakresu jzykw, nie wczali ich te klasyczni generatywici. W jakiej mierze do zakresu jzyka wczyli je generatyw62

ni semantycy. Jeszcze dalej poszed T. van Dijk, a potem W. Kintsch oraz T. van Dijk i W. Kintsch, a najdalej poszli kognitywni psycholingwici. W moim przekonaniu alternatywne rozstrzyganie tej kwestii nie jest suszne. O wiele trafniej problem ten rozwizuje relatywistyczne podejcie do jzykw ludzkich (dokadniej w tej sprawie Grucza F. 1983, 1993a, 1993b, 1997). Nie ulega bowiem wtpliwoci, e niektre kategorie wyrae jzykowych, zwaszcza kategoria wyrazw, s w sposb stay (spoecznie utrwalony) zwizane ze swymi denotatami. W wypadku wyrazw-terminw zwizek ten jest nawet skodykowany. Na poziomie zda zwizek ten jest, jak si zdaje, mniej spoecznie usankcjonowany ni na poziomie wyrazw, a na poziomie tekstw jeszcze mniej ni na poziomie zda. Niemniej jednak formy niektrych zda s, podobnie jak wyrazy, zleksykalizowanymi formami nale do nich na przykad tzw. frazeologizmy. Poza tym wydaje si, e niektre typy zda, a take niektre typy tekstw s zwizane na stae z pewnymi denotatywnymi elementami, takimi na przykad, jak: oznajmianie, pytanie, polecenie, rozkaz itd. Take w rozwaaniach dotyczcych wyraenia tekst trzeba odrni przynajmniej dwie paszczyzny. W konkretnym wypadku moe bowiem chodzi albo (a) o sam jego leksykaln form (struktur), albo (b) o jego konkretn realizacj substancjaln implementujc t form (struktur). T rnic nie bd si zajmowa dokadniej, poniewa nie jest ona istotna z punktu widzenia rozwaanych tu kwestii. W odniesieniu do niej powiem tylko tyle: Formy (struktury) tekstu to w wypadku konkretnego mwcy-suchacza obiekty (fakty) mentalne, tzn. obiekty istniejce w jego mzgu jako pewne elementy jego wiedzy strukturalnej i operacjonalnej. Konkretne realizacje tekstw to obiekty eksternalizowane, czyli istniejce samodzielnie w postaci (z reguy) dwikowej (fonicznej) lub literowej (gracznej), a czasem take dotykowej (taktylnej). W kadym razie czym innym s rozwaania dotyczce tekstw jako konkretnych wyrae, a czym innym rozwaania dotyczce ich mentalnych (jzykowych, idiolektalnych) form, wobec czego trzeba odrni struktury tych pierwszych od struktur tych drugich. Sygnaami mona nazwa tylko konkretne wyraenia, czyli m.in. konkretne teksty, a nie ich formy. Nieodrnianie tych paszczyzn tekstu jest konsekwencj nieodrniania paszczyzny idiolektalnej i paszczyzny polilektalnej. Wszystkie zasygnalizowane tu rozrnienia trzeba uwzgldni w rwnej mierze w analizie kadego leksykalnego skadnika (terminu) kadego jzyka specjalistycznego, a wic take jzyka specjalistycznego lingwistyki tekstu, obojtnie, czy s one oryginalnymi elementami tego jzyka, czy zostay zaczerpnite z (oglnego) jzyka lingwistyki. W rzeczywistoci trzeba wszystkie te rozrnienia uwzgldni w analizie takich wyrae, jak: sygna, znak, wyraz, dyskurs, komunikat. Dlatego rwnie ich postacie wyraeniowe bd wyrnia za pomoc cudzysowu, czyli jako sygna, znak, wyraz, dyskurs, komunikat. Natomiast gdy bdzie chodzio o ich denotaty, bd posugiwa si kursyw i zaznacza je jako sygna, znak, wyraz, tekst, dyskurs, komunikat. A gdy bdzie chodzio o ich desygnaty, to bd poprzedza je wyrazem konkretny. Natomiast gdy bdzie chodzio o ich postacie wyraeniowe i o ich denotaty zarazem, to posugiwa bd si nimi bez specjalnego wyrniania. 63

Co si tyczy wspomnianego wyej gwnego sporu o wewntrzn struktur tekstu, to toczy si on nadal, jak ju wspominaem, midzy zwolennikami pogldu, e teksty skadaj si ze zda oraz zwolennikami pogldu, e skadaj si one z wyrazw. Z reguy spr ten jest jednak toczony nadal w kategoriach globalnych, to znaczy, e jego uczestnicy przewanie nie wyjaniaj, czy spieraj si o to, e ze zda lub wyrazw skadaj si teksty rozumiane jako wyraenia, czy raczej o to, e ze zda lub wyrazw skadaj si teksty rozumiane jako denotaty. Nie jest te jasne, czy mwic o wyrazach lub zdaniach mwi o nich jako o odpowiednich jzykowych formach (strukturach), czy raczej o ich konkretnych realizacjach. Ma racj F. Grucza (1992a: 13), e w dyskusji tej:
(...) przewanie miesza si (...) nie tylko zdania z wypowiedziami w ogle, lecz jednoczenie zdania jako okrelone struktury gramatyczne ze zdaniami jako konkretnymi wypowiedziami implementujcymi te struktury.

Poniewa badania nad tekstami pisanymi i tekstami mwionymi wskazuj, e ludzie w trakcie tworzenia tekstw pisanych posuguj si strukturami zdaniowymi, a nie respektuj ich w trakcie tworzenia tekstw mwionych, uwaam, e nie naley kontynuowa dyskusji, czy teksty skadaj si ze zda, czy te nie w kategoriach globalnych. Rozpoczynajc rozwaania od tego problemu, naley ju na wstpie dokona dyferencjacji, czy chodzi o teksty pisane, czy teksty mwione, a analiz tekstw pisanych, od razu podzieli na analiz odtworzonych dwikowo tekstw pisanych oraz na analiz dialogw naturalnych i dialogw nienaturalnych (np. dialogw skonstruowanych w dzieach literackich, dialogw lmowych itd.). Nastpnie trzeba dla uporzdkowania jzyka lingwistyki tekstu wyranie odrni kwestie dotyczce konstytuentw tekstw jako (zinternalizowanych) form/struktur jzykowych od kwestii dotyczcych konstytuentw konkretnych tekstw. Wyranie trzeba take odrni kwestie dotyczce konstytuentw konkretnych tekstw od kwestii dotyczcych regu tworzenia i/lub rozumienia konkretnych tekstw. O co innego pytamy bowiem, gdy chcemy si dowiedzie, z czego teksty si skadaj, a o co innego, gdy chcemy si dowiedzie, jak si je tworzy. Ostatniego typu kwestii nie mona z sensem postawi wzgldem tekstw rozumianych jako jzykowe formy (struktury). Poza tym trzeba wyranie powiedzie, czy struktury tekstu traktuje si w sensie generatywnym, tj. jako pewne zbiory regu tworzenia tekstw i/lub ich rozumienia, czy wcza si do nich odpowiednie reguy pragmatyczne, tj. reguy uywania tekstw, czy raczej traktuje si je jako nienalece do systemu jzyka. Pytajc o konstytuenty tekstw, trzeba ju w momencie formuowania odpowiednich kwestii zda sobie spraw z tego, co teksty rzeczywicie zawieraj, tzn. co mona a czego w ogle nie mona nazwa ich inherentnymi komponentami. Nie ulega np. wtpliwoci, e, jak ju wspomniaem, za ich inherentne komponenty nie mona uzna ich znacze, i to niezalenie od tego, jak si ich znaczenia rozumie. Ich inherentnym skadnikiem nie jest rwnie jzyk, na podstawie ktrego zostay one utworzone. Inherentnymi komponentami tekstw s w gruncie rzeczy tylko ich waciwoci zykalne, tj. waciwoci, () na ktrych opiera 64

si moliwo ich substancjalnej identykacji i dyferencjacji, czyli fonemiczna i gramatyczna poznawalno (Grucza F. 1993: 157). Waciwoci te s jednak relewantne tylko o tyle, o ile mwcy-suchacze wyrnili je jako waciwoci dystynktywne. Natomiast waciwoci semantyczne (znakowe) tekstw s im przypisywane umownie, nie mona wic uzna ich za waciwoci inherentne wypowiedzi. Sowem: nie naley poszukiwa znaczenia w tekcie, bo go tam nie ma.

4.3. Teksty a dyskursy

Cho tak si je czsto okrela, to jednak nie jest prawd, e jzyki s rodkami midzyludzkich interakcji komunikacyjnych. Faktycznymi instrumentami tych interakcji s (konkretne) teksty (wypowiedzi) jako wyraenia jzykowe, natomiast jzyki s rodkami tworzenia i rozumienia tekstw. W tej sprawie F. Grucza (1989: 29) wypowiedzia si w nastpujcy sposb: Z punktu widzenia aktu komunikacyjnego rzeczywistymi rodkami komunikacyjnymi s wycznie konkretne wypowiedzi (teksty), tzn. wypowiedzi faktycznie zrealizowane i uzewntrznione, na przykad w postaci konkretnych cigw dwikowych czy zapisw gracznych. Natomiast wyrazy s, podobnie jak okrelone reguy morfologiczne lub morfosyntaktyczne, rodkami budowy wypowiedzi jzykowych, wobec czego mona powiedzie, e s one pewnego rodzaju pproduktami komunikacyjnymi. Poniewa konkretne jzyki, czyli idiolekty, rzeczywicie istniej, tylko w postaci wiedzy i sprawnoci konkretnych mwcw-suchaczy (zob. rozdzia 2.), wic w szerzej rozumianych rozwaaniach dotyczcych tekstw trzeba uwzgldni take wyniki analizy tych ostatnich. Ale to ju problem, ktrym zajm si nieco dokadniej w nastpnym rozdziale. Co si natomiast tyczy samych interakcji, to wi si z nimi m.in. takie wyraenia, jak: dyskurs, dialog i rozmowa. W polskiej lingwistyce tekstu nazwa dyskurs jest uywana przez rnych autorw rnie i w dodatku nieprecyzyjnie, na co uwag zwrcia ju A. Duszak (1998). B. Boniecka (1998: 62) uwaa, e: pojcie dyskursu jest dubletem pojcia tekst, wobec tego na okrelenie rzeczywistego dyskursu wprowadza okrelenie tekst dialogowy (Boniecka 1983). Natomiast J. Bartmiski (1998: 18) pisze: Terminy ,tekst i ,dyskurs na gruncie polskim nie s oczywicie synonimami (...) i proponuje, by nazw tekst okrela pewn jednostk jzyka, a nazw dyskurs uycie tej jednostki w akcie mowy. W sumie mona powiedzie, e wyraz dyskurs jest uywany w polskojzycznej literaturze przez jednych autorw dla okrelenia rozmowy skadajcej si z sekwencji wypowiedzi ustnych, a przez innych jako synonim wyrazu tekst. W pracach niemieckich stosunkowo wyranie rozrnia si znaczenia wyrazw tekst i dyskurs. Pierwszy jest z reguy uywany w znaczeniu monologowa wypowied pisemna, a drugi w znaczeniu rozmowa (dialog, konwersacja). To rozrnienie jest przenoszone take do polskich prac germanistycznych. Rwnie w niniejszej pracy bd odrnia znaczeniowo tekst i dyskurs, ale w sposb nieco bar65

dziej zdyferencjowany ni ma to miejsce w pracach niemieckojzycznych. Dyferencjacji tej dokonam w konsekwencji przeniesienia na grunt rozwaa dotyczcych dyskursu rozrnie wprowadzonych do rozwaa odnoszcych si do tekstu a opartych na relatywistycznej koncepcji jzykw. Wobec tego bd rozrnia z jednej strony najpierw midzy dyskursem jako wyraeniem i dyskursem jako pewnym znaczeniem zwizanym z tym wyraeniem, a nastpnie midzy dyskursem jako pewn form (jzykow) tego wyraenia (jako pewnym elementem jakiego idiolektu) oraz dyskursem jako konkretnie zrealizowanym wyraeniem. Natomiast z drugiej strony bd odrnia midzy dyskursem jako pewnym mentalnym (pojciowym) denotatem oraz dyskursem jako pewnym desygnatem wyraenia dyskurs, czyli konkretnie zrealizowanym cigiem tekstw rnych autorw uczestnikw dyskursu jako interakcji. To ostatnie znaczenie wyraenia dyskurs jest znaczeniem, ktrego nie ma wyraenie tekst. Wydaje si, e rdem wielu nieporozumie dotyczcych dyskursu jest to, e nie odrnia si w nich, a w kadym razie nie odrnia si wystarczajco wyranie, (a) dyskursu jako cigu tekstu oraz (b) jako pewnego rodzaju komunikacyjnej interakcji. Dla jasnoci bd uywa w odniesieniu do pierwszego okrelenia tekst-dyskurs a w odniesieniu do drugiego interakcja-dyskurs. Wypada doda, e w gruncie rzeczy interakcja-dyskurs jest komunikacj jzykow, albowiem racj ma H. Isenberg (1976: 47), e komunikacja jzykowa zawsze dokonuje si za pomoc tekstw: sprachliche Kommunikation (vollzieht S.G.) sich stets in Form von Texten. A skoro tak jest, to wyraenia interakcja-dyskurs i komunikacja jzykowa wypada uzna za synonimy, i to samo trzeba te powiedzie o wyraeniach dyskursywna kompetencja i jzykowa kompetencja komunikacyjna. Teoretycznie interakcja-dyskurs da si pomyle jako czyst interakcj, tzn. jako samo tylko dziaanie. Tu jednak bd rozumia interakcj-dyskurs w sensie implikujcym tekst-dyskurs. Wyraenia dialog i rozmowa traktuj jako okrelenia dwch rnych rodzajw dyskursu dialog jako okrelenie dyskursu (komunikacyjnej interakcji) midzy dwiema osobami, a rozmow jako okrelenie dyskursu (komunikacyjnej interakcji) midzy wicej ni dwiema osobami. Rzecz jasna, e zarwno w wypadku dialogu, jak i w wypadku rozmowy trzeba zastosowa wszystkie rozrnienia poczynione wzgldem dyskursu, czyli rozrni midzy dialogiem i dialogiem oraz midzy rozmow i rozmow. W odniesieniu do wszystkich rodzajw dyskursu trzeba doda, e (1) kady tekst-dyskurs jest cigiem przemiennym tekstw rnych autorw, (2) pojcie interakcja-dyskurs nie obejmuje regu dotyczcych tworzenia tekstw, ani regu posugiwania si nimi, natomiast obejmuje struktur komponentaln rozwaanego cigu tekstw. Oznacza to, e w dyskusji nad dyskursem trzeba oddzieli od siebie wystarczajco wyranie: po pierwsze, kwestie dotyczce interakcji tekstowej (dziaa tekstowych), tj. paszczyzny pragmatyki, od kwestii dotyczcych tworzenia samych tekstw; po drugie, kwestie zwizane z dyskursem prowadzonym za pomoc tekstw mwionych i kwestie zwizane z dyskursem prowadzonym za pomoc tekstw pisanych oraz kwestie zwizane z dyskursem hybrydowym, tj. prowadzonym zarwno za pomoc tekstw mwionych, jak i tekstw pisanych. 66

4.4. Teksty a konteksty

Nie ulega wtpliwoci, e w lingwistycznych rozwaaniach nad tekstami (szerzej rozumianej lingwistycznej analizie tekstu) trzeba uwzgldni take rol tworzenia i rozumienia tekstw, a take posugiwania si nimi. Jest to konieczne, poniewa rozumienie tekstw nie polega na wyjmowaniu z nich treci znaczeniowych, lecz na rekonstruowaniu tych treci:
(...) wypowiedzi, rozumiane jako konkretne obiekty sygnaowe (zykalne) w sensie dosownym, nie zawieraj w sobie adnej treci znaczeniowej. Znaczenie jest waciwoci przypisan wypowiedziom przez mwcw-suchaczy. A zatem znaczenie wypowiedzi nie jest waciwoci przez dan wypowied inherentnie posiadan, ale jest waciwoci zalen od stosunku zajtego wobec niej przez tworzcego j wzgldnie interpretujcego mwc-suchacza (Grucza F. 1983: 294).

Dobrze zatem si stao, i na rol kontekstw zwrcono uwag w ramach tekstologicznych rozwaa ju stosunkowo wczenie. Jako pierwsi zajli si nimi przedstawiciele wymienionych wyej koncepcji pragmatyczno-komuniktywnych. Zajmowali si jednak z reguy tylko kontekstami zewntrznymi (zob. niej). Natomiast kontekstom wewntrznym w sposb systematyczny uwag zaczli powica waciwie dopiero przedstawiciele kognitywnego podejcia do tekstw. Mimo e znaczenie kontekstu od dawna bierze si pod uwag w badaniach nad tekstami, to nadal rozwaania te s prowadzone bez odpowiedniego uporzdkowania poszczeglnych zagadnie. Problem jednak w tym, e ani w pracach przedstawicieli pragmatycznokomunikatywnego, ani kognitywnego podejcia do tekstw kwestie kontekstw nie s wystarczajco wyranie oddzielane od czysto jzykowych kwestii dotyczcych tekstw i/lub ich czysto jzykowego tworzenia albo rozumienia, ale przede wszystkim nie s w nich wystarczajco systematycznie oddzielane od siebie kwestie konkretnych kontekstw od kontekstw rozumianych oglnie, jako pewne uoglnienia. Podobnie zreszt jak nie s w nich odrniane konkretne jzyki (idolekty) konkretnych mwcw od jzyka rozumianego jako pewne uoglnienie polilektalne. Jak si wydaje, wiele nieporozumie w sprawach tekstu ma swoje rdo w braku jasnoci, co traktuje si jako tekst, a co jako kontekst, oraz co zalicza si do kontekstu tworzenia tekstw, a co do kontekstu tekstowych interakcji czy te kontekstu rozumienia tekstw itd. Tymczasem zagadnienia te mona w powanej mierze uporzdkowa, jeli oceni si je z punktu widzenia wspomnianego twierdzenia, e (a) kady konkretny tekst jest tworem konkretnej osoby, wytworzonym przez ni na podstawie jej konkretnego idiolektu i e (b) kade konkretne rozumienie jakiegokolwiek konkretnego tekstu jest rozumieniem jakiej konkretnej osoby, zrealizowanym na podstawie jej idiolektu (tzn. jej wiedzy jzykowej, cho nie tylko na podstawie tej wiedzy), oraz wreszcie, e zarwno kade konkretne tworzenie, jak i rozumienie dokonuje si w obrbie konkretnego kontekstu wewntrznego oraz zewntrznego. Kontekst wewntrzny to, jak wiadomo, wiedza o wiecie, o partnerze/partnerach komunikacyjnych, dowiadczenie yciowe i komunikacyjne oraz inne tego rodzaju wypenienia mzgu czy umysu (wiadomoci) tak mwicej, jak 67

i rozumiejcej osoby. Konkretny kontekst zewntrzny to konkretna sytuacja, w ktrej dokonuje si z jednej strony tworzenie danego tekstu, a z drugiej jego rozumienie i oczywicie dyskursywna interakcja. Ten ostatni rodzaj kontekstu T. Milewski (1965) trafnie nazwa konsytuacj. Jest oczywiste, e podobnie jak teksty, tak rwnie konteksty mona, a nawet koniecznie trzeba, podda kategoryzacji i podzieli na rnego rodzaju gatunki (a) w zalenoci od tego, jaki rodzaj tekstw w nich wystpuje, (b) w zalenoci od tego, jakie wspczynniki pozatekstowe s dla nich typowe, a wic np. w zalenoci od sytuacji lokalnej, temporalnej itd., (c) w zalenoci od rodzaju dyskursywnej interakcji i na kocu take w zalenoci od celw tej interakcji (szerzej na temat kategoryzacji tekstw zob. Glich/ Raible 1972, Lux 1981, Mackeldey 1991, Dobrzyska 1992, Gajda 1993, Heinemann 1998a, 1998b, Sandig 1972, 2000, 2006, Miczka 2000, Wilko 2000, ydek-Bednarczuk 2001, Fix/ Habscheid/ Klein 2001). Wymienione rodzaje kontekstw trzeba odrni od takich kontekstw, jak: (a) konteksty stanowione dla wyrazw przez zdania, w ktrych wyrazy te wystpuj, (b) konteksty stanowione przez teksty skadajce si z wielu zda dla zda wystpujcych w obrbie tych tekstw (por. zdanie wyjte z kontekstu) oraz (c) konteksty stanowione przez teksty-dyskursy dla tekstu (wypowiedzi) konkretnego uczestnika danego interakcji-dyskursu. W adnym razie nie wystarczy tylko powiedzie, jak to uczynia na przykad B. Boniecka (1999: 49), e:
(...) sytuacj jest to wszystko, co dla mwicych ma znaczenie wtedy, gdy konstruuj teksty, czy te to, co powinni bra pod uwag, gdy mwi inni, wreszcie to wszystko, z czego powinni sobie zdawa spraw, wchodzc w interakcj, przy zaoeniu, e stronom zaley na osiganiu konkretnych celw.

Sytuacje, konsytuacje to tylko jeden z rodzajw kontekstw tworzenia i/lub rozumienia tekstw. Prcz nich trzeba wzi pod uwag koniecznie przynajmniej wewntrzne konteksty tych procesw czy dziaa jzykowych. Poza tym nie wszystkie wspczynniki kadego kontekstu determinuj w jednakowej mierze tworzenie i rozumienie tekstw. Na istotn rol wewntrznych kontekstw w aktach rozumienia tekstw wyranie zwrcia uwag B.Z. Kielar, piszc (1992: 231):
Aby z posiadanych lub dostpnych, ogromnych zasobw wiedzy o wiecie wybra informacj istotn dla zrozumienia danego tekstu, mwca-suchacz przede wszystkim odnosi je do swojego wewntrznego modelu czy obrazu wiata, dziki czemu moe tworzy hipotezy co do odbieranej informacji.

Na znaczenie kontekstw nazwanych tu wewntrznymi kontekstami zwrcio te uwag wielu innych autorw wspominanych wczeniej, m.in. W. Motsch (1979: 24f.), ktry okreli je jako konguracj nastawienia mwcy-suchacza (Einstellungskongurationen) i scharakteryzowa w nastpujcy sposb:
Eine Einstellungskonguration ist Bestandteil des Handlungsplans des Sprechers, sie ist Teil des aktualisierten Wissens, das der Wahl geeigneter sprachlicher Ausdrcke zur Erreichung des Sprecherhandlungsziels zugrunde liegt

68

(). Eine Einstellungskonguration ist eine Struktur, die sich aus Einstellungen verschiedenen Typs zusammensetzt.

Dokonujc kategoryzacji konkretnych kontekstw albo, mwic inaczej, nadajc rnym kontekstom charakter oglniejszy, trzeba powiedzie, e kademu efektowi tej kategoryzacji czy tego uoglnienia mona przypisa tylko pewn relatywn warto, a nie absolutn dotyczy to gwnie wyrnionych kontekstw wewntrznych. To, czy konkretny odbiorca zrozumie (jest w stanie zrozumie) odebrany konkretny tekst zgodnie ze znaczeniem nadanym mu przez jego twrc, zaley przede wszystkim od stopnia zbienoci jego idiolektu z idolektem twrcy danego tekstu, a przede wszystkim od denotatywnej zbienoci tych idiolektw. Nastpnie zaley to od stopnia cisoci tych idiolektw, dalej od stopnia zbienoci wewntrznych kontekstw (wiedzy, dowiadczenia itd.) wzitych pod uwag przez twrc i odbiorc, wreszcie take od stopnia zbienoci zewntrznych kontekstw tworzenia i rozumienia danego tekstu. Jest to wane wtedy, gdy tworzenie i nadawanie oraz odbieranie i rozumienie danego tekstu nie dokonuje si w bezporedniej interakcji. Od tych samych wspczynnikw zaley take stopie rozumienia konkretnego tekstu przez dowolny podzbir czonkw dowolnej wsplnoty. Im wiksze czci idiolektw, wiedzy o wiecie itd., sowem: zakresy kompetencji komunikacyjnej osb stanowicych dan wsplnot pokrywaj si, tym wiksza szansa, e dany tekst bdzie rozumiany w obrbie danej wsplnoty w taki sam sposb.

4.5. W sprawie analizy tekstw

Mona si zgodzi z K. Brinkerem (2000a: 164), e celem analizy tekstu jest wykrycie i systematyczny opis zwizkw zachodzcych pomidzy konstytutywnymi elementami tekstu. Trudniej natomiast zgodzi si z nim, gdy uwaa, e zwizkw tych trzeba szuka na trzech paszczyznach (wyrnionych przez niego na podstawie dokonanego przez J.R. Searlea (1969) podziau aktu mownego): gramatycznej (zwizkw zachodzcych pomidzy zdaniami tekstu i ich elementami), tematycznej (zwizkw zachodzcych pomidzy elementami tematycznymi tekstu) i pragmatycznej (zwizkw zachodzcych pomidzy elementami illokucyjnymi tekstu). Ustosunkowanie si do tej propozycji K. Brinkera jest trudne, nie jest bowiem rzecz jasn, czy wyrnione przez niego paszczyzny dotycz tekstw jako cigw konkretnych wyrae czy tekstw jako cigw znacze, tj. denotatw. Sprawa ta nie jest jasna nawet w wypadku wyrnionej przez niego paszczyzny analizy gramatycznej. A wszystko to nie jest jasne rwnie dlatego, e K. Brinker zdaje si dopuszcza myl, i znaczenia w jaki sposb zawieraj si w tekstach jako cigach wyraeniowych. Tymczasem w wyraeniach faktycznie nie zawieraj si nawet gramatyczne znaczenia skadajcych si na nie wyraeniowych wykadnikw odpowiednich kategorii gramatycznych. Propozycja K. Brinkera budzi te wtpliwoci dlatego, e pojcie struktury tekstu zdaje si on odnosi zarwno do koherencji, jak i kohezji, a tym samym nie odrnia pomidzy koherencj a kohezj. Pomimo tych wad warto uwagi metodologiczne K. Brinkera przenie na grunt 69

lingwistyki tekstu specjalistycznego i sprbowa uporzdkowa je w odniesieniu do wprowadzonego tu odrnienia midzy tekstami a tekstami. To samo dotyczy metodologicznej warstwy studiw (podjtych w ramach bada nad gramatyczn struktur tekstw) dotyczcych zwizkw anaforycznych i kataforycznych w tekcie (prace: Harweg 1968, Steinitz 1968, Isenberg 1970, Dressler 1970, Brinker 1973, Kallmeyer et al. 1974, Viehweger 1976, Vater 1991, Grucza S. 1995a, 1995b, Cambourian 2001, Consten 2004). Bardzo interesujce s te studia powicone tematowi tekstu (Fritz 1982). Ale przenoszc idee przywiecajce tym badaniom na grunt lingwistyki tekstu specjalistycznego, trzeba mie wiadomo, i ich autorzy rozumiej niejednolicie to, co nazywaj tematem tekstu, w zwizku z czym rnie konceptualizuj analiz tematu tekstu. Generalnie mona wyrni trzy konkretyzacje tej analizy: (a) analiz struktury rematyczno-tematycznej tekstu (Bene 1967, 1973, Dane 1970, Agricola 1975, 1976, 1977, 1979, Lutz 1981, Bock 1985, Ltscher 1987, Shmokawa 1986, Valaityte 1989), (b) analiz makroi superstruktury tekstu (van Dijk 1980), (c) analiz rozwinicia tematu w tekcie (Themenentfaltung) (Brinker 1980, 1983, 1985, 1988, 1997, 2000a). Analiza struktury rematyczno-tematycznej tekstu oraz analiza makroi superstruktury tekstu zostaa ju nieco dokadniej omwiona w rozdziale 3.2. niniejszej pracy. Natomiast co si tyczy analizy rozwinicia tematu tekstu w tekcie, to K. Brinker (2000a: 170) pisze, e podstaw tej analizy stanowi nastpujce zaoenia: (a) Teksty maj semantyczno-tematyczn baz; (b) Temat tekstu jest rdzeniem treci tekstu; (c) Podstawowym mechanizmem rozwijania tematu jest struktura anaforyczna (Wiederaufnahme), ktra w tekcie manifestuje si w formie nominalnej lub pronominalnej. Pierwszym krokiem opisu rozwinicia tematu tekstu jest okrelenie (gwnego) tematu tekstu na podstawie interpretacji znaczenia caego tekstu. Nastpnym krokiem jest ustalenie tematw podrzdnych. Ostatnim krokiem jest opisanie struktury tematycznej tekstu, czyli opisanie relacji midzy tematem gwnym a tematami podrzdnymi. K. Brinker sformuowa dwie zasady, na podstawie ktrych mona opisa struktur tematyczn tekstu: zasad derywacji (Ableitbarkeitsprinzip) i zasad zgodnoci (Kompatibilittsprinzip). Zasada derywacji (Ableitbarkeitsprinzip) mwi, e gwnym tematem tekstu jest ten temat, z ktrego rozwinite s tematy podrzdne: Als Hauptthema des Textes ist das Thema zu betrachten, aus dem sich die anderen Themen am berzeugsten (bezogen auf das jeweilige Textverstndnis) ableiten lassen (nicht im logisch-deduktiven Sinne) (Brinker 2000a: 170). Zasada determinacji (Kompatibilittsprinzip) stanowi, e temat tekstu i jego komunikatywna funkcja wzajemnie si determinuj. Wedug tej zasady tematem gwnym jest temat najbardziej zbieny z pragmatyczn funkcj tekstu:
Die Grundformen der Themenentfaltung gehren zum Alltagswissen der Sprachteilhaber; sie geben den Kommunizierenden mehr oder weniger feste Orientierungen fr die thematische Konstitution von Texten (ibid., s. 171).

Interesujce s take prby analizy struktury tekstu na paszczynie pragmatycznej, a wrd nich przede wszystkim analizy struktury illokucyjnej tekstu (Motsch/ Pasch 1986, Ghlich/ Kotschi 1986, Motsch/ Reis/ Rosengren 1990). Autorzy tych prb przyjmuj moim zdaniem jednak bdnie, e tekst jest zoonym dziaa70

niem jzykowym. Jeli jednak przeformuuje si to zaoenie na zaoenie tekst jest efektem dziaania jzykowego, to w pewnej mierze mona si zgodzi z tym, e teksty mona analizowa pod ktem tego, czy lub w jakiej mierze implementuj one struktury illokucyjne ich twrcw. Cakowicie trzeba si zgodzi z autorami tych analiz co do tego, e partnerzy interakcji jzykowych za pomoc wypowiadanych tekstw nie tylko informuj si, lecz take konstytuuj midzy sob relacje. Warto jeszcze doda, e w analizach illokucyjnych teksty s opisywane jako acuch elementarnych illokucji. M. Brandt, W. Koch, W. Motsch, I. Rosengren, D. Viehweger (1983) przyjmuj, e w kadym tekcie mona wyrni przynajmniej jedn gwn illokucj (dominierende Illokution) i ewentualnie jedn lub wicej uzupeniajcych illokucji (subsidre Illokutionen). Jak pisz W. Motsch i R. Pasch (1986: 72), illokucje uzupeniajce wspieraj gwn illokucj tekstu: Sie sind gewissermaen Hilfshandlungen zur Sicherung des Erfolges einer Haupthandlung. W jednej z pniejszych prac W. Motsch (1996a) wprowadzi do rozwaa nad struktur illokucyjn tekstu pojcie hierarchii illokucji (Illokutionshierarchien). Illokucja gwna i illokucje uzupeniajce, ktre razem tworz struktur illokutywn tekstu, mog by poczone ze sob koordynatywnie lub subordynatywnie. W pierwszym wypadku czce si ze sob illokucje s rwnorzdne: Ihr kommunikativer Sinn ist die Summe der kommunikativen Sinne der koordinierenden illokutiven Handlungen (ib., s. 71). W. Motsch, D. Viehweger stwierdzaj, e wystpowanie pocze subordynatywnych wynika z moliwoci wspierania dziaania gwnego poprzez dziaania wspierajce. W tym wypadku osignicie celu dziaania gwnego zaley od osignicia celw dziaa wspierajcych:
(...) die Prinzipien der subordinativen Verknpfung leiten sich aus der generellen Mglichkeit ab, Ziele einer dominierenden Handlung durch subsidre Nebenhandlungen zu sttzen, d.h., es wird eine Abhngigkeit des Erfolgs einer Handlung vom Erfolg begleitender Handlungen angenommen (Motsch/ Viehweger 1991: 121; szerzej na temat sekwencyjnoci illokucji Motsch 1996b).

Podejmowane byy te prby opracowania stosownych metod dla analizy funkcji tekstu. Jedn, jak si zdaje, z pierwszych prb przedstawi E.U. Groe (1976). Wedug E.U. Groe funkcja tekstu polega na wyraaniu komunikacyjnego zamiaru jego autora. Zamiar ten manifestuje si przez okrelony typ zdania semantycznego (Typus semantischer Stze). Wedug E.U. Groe zdania semantyczne skadaj si z propozycji (Proposition) i bazy metapropozycjonalnej (metapropositionale Basis). Wyraajc baz metapropozycjonaln, mwca instruuje suchacza, w jaki sposb powinien zrozumie dan propozycj. E.U. Groe (1976: 45 i n.) wyrnia sze typw bazy metapropozycjonalnej: rzeczywisty (wirklich), moliwy do zrealizowania (realisierbar), ewentualnie moliwy (vielleicht mglich), konieczny (notwendig), zamierzony przez nadawc (vom Sender gewollt), pozytywnie/negatywnie oceniony przez nadawc (vom Sender positiv/negativ gewertet) oraz trzy typy propozycji: propozycja JA (ICH-Prposition), propozycja TY (DU-Prposition), propozycja X (X-Prposition). Poprzez kombinacje propozycji otrzymuje si typy zda semantycznych okrelajcych funkcje danego tekstu. Zda71

niem E.U. Groe analiza funkcji tekstu powinna polega na analizie relacji pomidzy propozycjami i baz metapropozycjonaln. Inn ciekaw metodologiczn propozycj dla opisu funkcji tekstw przedstawili W. Skeland (1980) i K. Brinker (1983, 1985, 1997, 2000b), a ostatnio zmodykow j E. Rolf (1993, 2000). K. Brinker (1985: 81 i n.) przyjmuje, e kady tekst posiada funkcj dominujc, ktra jest funkcj komunikatywn danego tekstu i wyrnia pi podstawowych funkcji dominujacych: funkcj informacyjn (Informationsfunktion), funkcj apelu (Appellfunktion), funkcj zobowizania (Obligationsfunktion), funkcj kontaktu (Kontaktfunktion) i funkcj deklaracji (Deklarationsfunktion). E. Rolf (1993: 65 i n.) korzysta z terminologii wprowadzonej przez J.R. Searlea (1969) i w celu okrelenia funkcji tekstu uywa nastpujcych nazw: funkcja asertywna (assertive Funktion), funkcja dyrektywna (direktive Funktion), funkcja zobowizania (kommissive Funktion), funkcja ekspresywna (expressive Funktion), funkcja deklaratywna (deklarative Funktion). Wedug K. Brinkera analiza funkcji tekstu sprowadza si do analizy indykatorw typu dziaania jzykowego (Indikatoren des Sprechhandlungstyps), ktre okrela on take jako indykatory illokucji (Illokutionsindikatoren). S to konwencjonalne rodki jzykowe wskazujce na odpowiedni typ dziaania jzykowego (np. eksplicytne formuy performatywne, partykuy, tre propozycjonalna). W. Skeland (1980: 76 i n.) wykaza, e w odniesieniu do prostych dziaa jzykowych mona wyrni indykatory illokucji, ktre dominuj nad innymi. Pierwsze nazwa indykatorami sekundarnymi (Sekundrindikatoren) (partykuy, tre propozycjonalna, cechy prozodyczne), drugie indykatorami bazowymi (Basisindikatoren) (eksplicytne formy performatywne, typ zdania). W. Skeland uwaa, e indykatory sekundarne dominuj nad indykatorami bazowymi i to wanie one wskazuj na waciw rol illokucyjn wypowiedzi. K. Brinker (2000b: 180) stwierdza, e cho nie ma jeszcze dokadnych bada nad typologi indykatorw funkcji tekstu, to jednak mona je podzieli na indykatory tekstowe i kontekstowe. Sdzi on bowiem, e to wanie kontekst determinuje w efekcie funkcj tekstu: Der Kontext ist (...) letztlich ausschlaggebend fr die kommunikativ-funktionale Interpretation des Textes (ib.). Do indykatorw tekstowych zalicza on nie tylko elementy i struktury gramatyczne, ale take rodzaj tematu tekstu, ukad podtematw, wybr rodzaju rozwinicia tematu, rodzaj stylistycznego ujcia tematw, a ponadto take elementy graczne (graka, zdjcia itp.). Natomiast do indykatorw kontekstowych K. Brinker (ib.) zalicza: sytuacyjne, medialne oraz instytucjonalne otoczenie tekstu.

72

5.

Elementy relatywistycznego podejcia do tekstw

W momencie swego konstytuowania si lingwistyka tekstu susznie uznaa za centralny problem znalezienie odpowiedzi na pytanie, czym rni si tekst wzgldem zdania. Ale wielu jej pniejszych przedstawicieli, jak ju wspomniaem, zamiast zaj si pytaniem, czym jest tekst, wolao wzbogaca wczeniejsze rozwaania o coraz to nowe aspekty tekstw, cho oczywicie byli wrd nich i tacy, ktrzy o problemie denicji tekstu nie zapominali i podejmowali prby jego rozwizania. O efektach wysikw tych ostatnich mwi si jednak niekiedy to samo, co R. Rath (1992) powiedzia w odniesieniu do denicji zdania, a mianowicie e nie tylko nie udao si w tej sprawie osign jednomylnoci, lecz e coraz wicej badaczy jest zadania, i jej osignicie nie jest w ogle moliwe, czyli e wysiki te nie przyniosy adnych pozytywnych rezultatw. Nie podzielam tej tak negatywnej oceny. Uwaam, i wysiki te przyniosy take niewtpliwe efekty pozytywne. Za ich najwaniejszy pozytywny efekt wypada uzna wedug mnie akurat fakt, i w ostatnich latach coraz wicej autorw zajmujcych si lingwistyk tekstu zrozumiao, e nie sposb sformuowa jednej denicji adekwatnej wzgldem wszystkich rodzajw tekstu, e nie sposb nawet wyranie oddzieli tekstw od nietekstw, zreszt podobnie jak zdania od niezdania. Zrozumienie tego faktu budzi bowiem nadziej, e lingwistyka tekstu przestanie poszukiwa jednej jedynie susznej odpowiedzi na pytanie, a zacznie odpowied t relatywizowa w zalenoci od rodzaju i/lub gatunku rozwaanych tekstw.

5.1. Ku relatywistycznemu podejciu do tekstw

W sprawie niemonoci wyranego oddzielenia tekstw od nietekstw, albo inaczej mwic, zdeniowania w generalnych kategoriach tego, co teksty wyrnia (czyli ich tekstowoci, niem. Textualitt) wypowiedziaa si B. Sandig (2000: 8), piszc: Text ist nicht genau von Nicht-Text abzugrenzen (zob. te Sandig 2006: 309 i n.). Podobnie wypowiedzieli si w tej sprawie take inni autorzy (Vater 1992, Scherner 1994: 146, Warnke 2002). W kadym razie coraz wicej autorw podziela pogld, e nie ma wikszego sensu dalsze poszukiwanie jednej jedynie susznej denicji tekstu (Klemm 2002a, 2002b, Eckkrammer 2002, Ebert 2002, Janich 2002, Meier 2002, Mller 2002, Prennec 2002, Adamzik 2002) i zdaje si akceptowa wstpne zaoenia podejcia do tekstw, ktre nazw relatywistycznym podejciem do nich i zarysuj w drugiej czci tego rozdziau. Najdalej w kierunku relatywistycznej koncepcji tekstw posza, jak si zdaje, B. Sandig, jej prac mona uzna za pewnego rodzaju podsumowanie wysikw zmierzajcych w tym wanie kierunku, i dlatego zreferuj tu jej pogld w sprawie tekstw nieco dokadniej. Ot B. Sandig (2000) uwaa wprawdzie, e nie ma wyranej granicy midzy tekstami i nietekstami, ale e warto si pokusi przynajmniej o oglne zarysowanie zbioru cech czy wspczynnikw wyrniajcych teksty, czyli 73

stanowicych o ich tekstowoci, i e warto si przy tym posuy teori prototypw. Rnice midzy poszczeglnymi kategoriami czy gatunkami tekstw polegaj jej zdaniem na tym, e kady z nich realizuje ten lub inny podzbir tekstowoci albo ten lub inny skadnik tekstowoci w mniejszym lub wikszym stopniu, B. Sandig zakada bowiem, e niektre elementy tekstowoci maj charakter gradualny. Z pomoc tak rozumianej tekstowoci mona zdaniem B. Sandig dokona kategoryzacji tekstw na rnych poziomach abstrakcji i wyrni rne klasy tekstw, w zalenoci od tego, jakie cechy tekstw w nich wystpuj. Wedug B. Sandig (2000:101): Es gibt prototypische und weniger typische Texte. Cech charakterystyczn okrelonych typw tekstw jest to, e s one realizacjami pewnych wzorw tekstw (Textmuster). Autorka zwraca uwag na cis relacj pomidzy tekstami a wzorcami tekstw. Typowe teksty s realizacjami wzorcw tekstw, a te z kolei koreluj z konkretnymi wzorcami dziaania jzykowego: Typische Texte sind (...) auf Muster bezogen, auf komplexe Handlungsmuster (...) (ib., s. 102). Dodajmy, e M. Heinemann i W. Heinemann (2002:21) mwi w tym kontekcie o wzorcowym uksztatowaniu konstytucji tekstu (Mustergeprgheit der Textkonstitution) lub wzorcach strukturyzacji tekstu (Textstrukturierungsmuster). B. Sandig przyjmuje, e do skadu prototypowych (centralnych) wspczynnikw tekstowoci naley zaliczy: kohezj (Kohsion), koherencj (Kohrenz), intencjonalno (Intentionalitt), funkcj tekstu (Textfunktion), sytuacyjno (Situationalitt), temat (Thema), informacyjno (Informativitt), intertekstualno (Intertextualitt) i akceptabilno (Akzeptabilitt) (por. take Beaugrande/ Dressler 1981). Za najwaniejszy wspczynnik tekstowoci trzeba uzna jej zadaniem funkcj tekstu, za wspczynnik dominujcy koherencj, a za wspczynnik nieobligatoryjny kohezj (podobnie w tej sprawie take Vater 1992: 64). Sumujc, B. Sandig (2000: 99) scharakteryzowaa tekst w nastpujcy sposb:
Texte als in der Regel komplexe Einheiten werden in Situationen (Situationalit) verwendet, um in der Gesellschaft Aufgaben zu lsen (Intentionalit/Textfunktion), die auf Sachverhalte (Thema, Kohrenz) bezogen sind. Kohrenz sorgt lokal fr die Integration.

Naley jednak zauway, e koherencja nie jest immanentn cech tekstw, lecz cech im przypisywan. Teksty s bd nie s koherentne tylko dla konkretnego mwcy-suchacza. Na fakt ten zwrcili uwag ju m.in. W. Heinemann i D. Viehweger (1991:126), piszc: Kohrenz ist vom Produzenten intendiert, vom Rezipienten wird diese erwartet und im Proze des Textverstehens uerungsfolgen zugeschrieben. Jednake gwny decyt rozwaa B. Sandig zawiera si w tym, i nie odrnia dostatecznie wyranie tekstowoci tekstw rozumianych jako cigw wyraeniowych od tekstw rozumianych jako cigi denotatywne. Zarwno podejcie B. Sandig do problemu tekstowoci, jak i relatywizacj kwestii koherencji, przedstawion przez W. Heinemanna i D. Viehwegera, wypada uzna za pierwsze kroki w kierunku relatywistycznego podejcia do tekstw oraz ich analizy.

74

5.2. Podstawowe zaoenia relatywistycznego podejcia do tekstw

Za najsuszniejsze, jak na razie, wypada uzna moim zadaniem podejcie do tekstw, ktre mona nazywa relatywistycznym, albowiem pozwala ono rozwiza stosunkowo najwicej dotychczas problematycznych kwestii dotyczcych tekstw. W kadym razie podejcie to pozwala zdyferencjowa i tym samym skonkretyzowa wiele pyta postawionych dotd w kategoriach oglnych. Podejcie to bazuje na wspominanej ju relatywistycznej teorii jzykw ludzkich. Przedstawiona tu wersja relatywistycznego podejcia do tekstw w pewnej mierze teori t zarazem rozwija, a mianowicie o tyle, o ile wcza w jej obrb zagadnienia dotyczce tekstw. U podstaw reprezentowanego w tej pracy podejcia do tekstw le dwa ju wspomniane przekonania, podzielane przez coraz wicej autorw zajmujcych si tekstami. Pierwsze z nich to przekonanie, e na paszczynie konkretnych obiektw midzy tekstami i nietekstami nie ma wyranej granicy i e w konsekwencji przejcie od tekstu do nietekstu na tej paszczynie jest relatywne. Drugie z nich to przekonanie, e wobec tego mao sensowne jest poszukiwanie kryteriw, ktre pozwoliyby zdeniowa tekst w ogle, e rne rodzaje (np. realizacyjne, ale nie tylko) i gatunki tekstw rzdz si swoimi prawami. Jednake jako relatywistyczne okrelam niniejsze podejcie do tekstw nie tylko z tych powodw. Przede wszystkim czyni tak z nastpujcych wzgldw: Podejcie to nazywam relatywistycznym dlatego, e w zgodzie z relatywistyczn teori jzykw zakada ono, i analiz tekstw trzeba rozpoczyna od analizy konkretnych tekstw w powizaniu z ich konkretnymi twrcami i/lub odbiorcami, i e trzeba j od razu podzieli w zalenoci od tego, czy jej przedmiotem gwnym s teksty jako konkretne wyraenia, czy raczej ich znaczenia, a nastpnie w zalenoci od tego, czy jej gwnym celem jest zrekonstruowanie form (struktur), na podstawie ktrych zostay one wytworzone jako wyraenia, czy raczej form (struktur), na podstawie ktrych zostay wytworzone ich znaczenia. Gdy chodzi o znaczenia, to reprezentowane tu podejcie jest ponadto relatywistyczne dlatego, e odrnia przynajmniej dwie paszczyzny znacze paszczyzn denotatw i desygnatw, a nastpnie dlatego, e ani jednych, ani drugich nie traktuje jako obiekty zawierajce si (w dosownym sensie tego wyrazu) w tekstach (wyraeniach), lecz jako wartoci przypisywane (przypisane) im z jednej strony przez ich twrcw, a z drugiej strony przez ich odbiorcw. Inaczej mwic, na gruncie relatywistycznej teorii jzykw znaczenia nie s traktowane w kategoriach wartoci absolutnych, lecz w kategoriach wartoci relatywnych. Teksty jako wyraenia peni tylko funkcj zastpnikw znacze nadanych im przez ich twrcw. Ci jednak mog sformuowa konkretne zastpniki w sposb mniej lub bardziej trafny (suszny). W zwizku z tym znaczenie zrozumiane przez odbiorc danego tekstu wcale nie musi by identyczne ze znaczeniem nadanym mu przez jego nadawc: Mona () powiedzie, e znaczenie wypowiedzi zalene jest od stosunku zajtego wobec niej z jednej strony przez twrc, a z drugiej przez jej odbiorc (adresata) i interpretatora (Grucza F. 1993: 157). Zbieno obu znacze jest zalena najpierw od zbienoci obu idiolektw, ich cisoci, starannoci 75

posugiwania si nimi, nastpnie od zbienoci wewntrznych kontekstw tworzenia i/lub rozumienia tekstw. Zbieno obu znacze jest relatywna, albowiem zaley wreszcie od kontekstw zewntrznych. Przy okazji powtrzmy, e aden tekst nie zawiera (w dosownym sensie tego wyrazu) rwnie jzyka (idiolektu), na podstawie ktrego zosta wytworzony, lecz go jedynie odzwierciedla, zreszt w tym samym sensie, co kady inny twr odzwierciedla system regu, na podstawie ktrego zosta wytworzony (Grucza F. 1992, 1993). Ale nie kady tekst odzwierciedla swj jzyk (idiolekt) rwnie dokadnie ju choby dlatego, e nie kady zosta sformuowany rwnie starannie (dokadnie) i dlatego, e kady tekst odzwierciedla swj jzyk (idiolekt) tylko relatywnie dobrze. Gdy natomiast chodzi o wyraeniow stron tekstw, to reprezentowane tu podejcie jest relatywistyczne najpierw dlatego, e take po tej stronie rozrnia dwie paszczyzny (paszczyzn form i paszczyzn konkretnych realizacji), nastpnie dlatego, e pojmowanie tekstw z gry uzalenia od tego, czy chodzi o teksty pisane czy teksty mwione i wreszcie do tego, czy chodzi o teksty rozwaane jako pewne obiekty niezalene czy raczej o teksty jako elementy interakcji (komunikacji) jzykowej i wreszcie od tego, o jaki rodzaj lub gatunek tekstw chodzi. Poza tym podejcie to jest relatywistyczne dlatego, e ani podziau dyskursw, ani podziau tekstw na gatunki nie traktuje w kategoriach jedynie susznych, lecz w kategoriach relatywnych: tak jak nie ma wyranej granicy midzy tekstami i nietekstami, tak te nie ma wyranej granicy midzy monologami i dyskursami ani midzy innymi gatunkami tekstw. Pewien element prezentowanego tutaj podejcia do tekstw stanowi przeniesiona, zmodykowana koncepcja tekstowoci, przedstawiona przez B. Sandig (2000). Dokonana modykacja jej podejcia polega przede wszystkim na tym, e tekstowoci nie traktuje si jako czego istniejcego a priori, lecz jako pewien wytwr lingwistycznego mylenia, i e w zwizku z tym pytania dotyczce tekstowoci w rozumieniu niniejszej koncepcji nie naley stawia wzgldem tekstw w ogle, lecz najpierw wzgldem konkretnych tekstw, w dodatku oddzielnie wzgldem tekstw jako cigw wyraeniowych, oddzielnie wzgldem tekstw jako cigw denotatywnych, e w adnym razie nie naley miesza wyraeniowych wyrnikw z ich wyrnikami funkcjonalnymi, w tym znaczeniowymi. Podsumowujc, pragn podkreli, e moim zdaniem wszystkie pytania dotd postawione wzgldem tekstw, a wic rwnie pytania dotyczce ich tekstowoci, ich konstytuentw, ich spjnikw, ich koherencji i kohezji itd., s nadal aktualne. Nie oznacza to jednak, e ich rozwizanie naley uzna za niemoliwe. Ale pragnc kwestie te rozwiza czy znale na postawione pytania zadowalajce odpowiedzi, trzeba je postawi oddzielnie wzgldem tekstw pisanych i tekstw mwionych i oddzielnie wzgldem tekstw rozumianych jako wyraenia, a oddzielnie wzgldem tekstw rozumianych jako pewne formy/struktury denotatywne i na kocu rwnie oddzielnie wzgldem rnych rodzajw czy gatunkw tekstw. Bez szans na powodzenie jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o teksty w ogle, analogicznie do poszukiwa takich odpowiedzi w odniesieniu do zdania i wyrazu. 76

5.3. Teksty a jzyk (idiolekt, polilekt)

Do wielu nieporozumie w dotychczasowych dyskusjach dotyczcych tekstw nie doszoby, gdyby na ich pocztku zostao dokonane wyrane ustalenie, w jakim sensie teksty nale lub mog by zaliczone do jzyka (do rzeczywistoci czysto jzykowej), a w jakim nie, a take, jak maj si konkretne teksty do jzyka, na podstawie ktrego zostay wytworzone. Na razie w sprawach tych nie ma jednomylnoci ani jasnoci. Tymczasem z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw nie ulega wtpliwoci, e do zakresu jzyka (rzeczywistoci czysto jzykowej) nie nale ani teksty jako konkretne wyraenia, ani okrelane (wyrniane) za ich pomoc desygnaty. Do rzeczywistoci czysto jzykowej nale natomiast na pewno wyraenia rozumiane jako formy, wzorce czy struktury konkretnych wyrae, operacjonalne reguy, na podstawie ktrych te ostatnie s wytworzone, oraz znaczeniowe funkcje wyrae w czystym rozumieniu. Co si natomiast tyczy zwizanych z tekstami denotatw, czyli ich znacze rozumianych jako pewne jednostki mentalne, to niektrzy badacze zaliczaj je do rzeczywistoci czysto jzykowej, a inni nie. Z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw odpowied na pytanie, czy naley je zaliczy, czy te nie naley do rzeczywistoci czysto jzykowej, trzeba uzaleni od stopnia trwaoci ich zwizania z odpowiednimi formami tekstowymi. Zreszt podobnie przedstawia si z tego punktu widzenia sprawa denotatw zdaniowych i wyrazowych. Najwaniejszym wnioskiem, jaki z tych stwierdze wynika, jest to, e w adnym razie nie mona postawi znaku rwnoci pomidzy jzykiem a tekstami rozumianymi jako konkretne wyraenia. Tak rozumiane teksty jak ju wspomniaem w adnym razie nie nale do zakresu jzyka (idiolektu). Ani jzyk nie jest ich sum, ani teksty nie zawieraj si w jzyku. Wicej: konkretne teksty, z wyjtkiem wyuczonych na pami, z reguy w ogle nie s magazynowane w mzgach konkretnych ludzi. Do jzyka mona i trzeba zaliczy reguy (sposoby) tworzenia tekstw oraz trwae (spoecznie usankcjonowane) sposoby ich rozumienia (denotaty), a take trwae formy tekstw po stronie wyraeniowej, a tak e tekstw po stronie znaczeniowej jeeli takie istniej. Uwaam rwnie, e:
adne wypowiedzi jzykowe (czyli teksty S.G.) nie zawieraj adnego jzyka, lecz co najwyej odzwierciedlaj niektre waciwoci jzyka, na podstawie ktrego zostay wytworzone (F. Grucza 1993: 43).

Kady konkretny tekst jest konkretnym produktem konkretnego czowieka. A to znaczy zarazem, e kady konkretny tekst jest produktem powstaym na bazie jakiego konkretnego jzyka, czyli idiolektu, a nie na bazie jakiego jzyka rozumianego jako pewna abstrakcja. Kady konkretny tekst to jak ju wspomniaem od pocztku jego utworzenia albo dwikowy, albo graczny, albo taktylny cig sygnaowy. Inaczej mwic: kady konkretny tekst jest (z)realizowany albo w postaci dwikowej, albo literowej, ale nigdy nie we wszystkich tych postaciach 77

zarazem. Z reguy zosta on zrealizowany w tej lub innej postaci w zalenoci od komunikacyjnej sytuacji, w ktrej znajduje si jego konkretny twrca. e trzeba wobec tego niejako z gry odrni teksty pisane i teksty mwione, jest rzecz oczywist. Rzecz oczywist jest rwnie, e kady z tych rodzajw tekstw jest tworzony na podstawie innego, jak to si zwykle okrela, wariantu jakiego jzyka. Warianty te okrela si w literaturze polskiej jako jzyk pisany i jzyk mwiony, a w literaturze niemieckiej odpowiednio jako geschriebene Sprache i gesprochene Sprache. Rzecz oczywist nie jest natomiast ani jak dalece, ani pod jakimi wzgldami te warianty odpowiednich jzykw si rni. W konsekwencji rzecz oczywist nie jest te, czy kwestie dotyczce tekstw pisanych i tekstw mwionych naley oddzieli od siebie cakowicie, czy tylko czciowo. Spr dotyczcy tego zagadnienia w adnym razie nie jest zakoczony. Zapewne przede wszystkim dlatego, e dopiero od niedawna zaczto zajmowa si badaniem tekstw mwionych. Ale w pewnej mierze take z tego powodu, e wielu autorw wypowiadajcych si w sprawach tekstw nadal nie respektuje konsekwentnie oddzielajcych je rnic. Do koca lat 60. XX wieku zajmowano si wszdzie niemal wycznie badaniem pisanego wariantu odpowiedniego jzyka narodowego, czyli jzyka, ktry w Polsce nazywa si jzykiem literackim, a w Niemczech Schriftsprache. Rwnie dialektolodzy niemieccy nie zajmowali si pierwotnie badaniem odpowiednich jzykw mwionych w sposb, w jaki czyni si to dzisiaj; waciwie dopiero w latach 70. XX wieku zacza si konstytuowa w Niemczech dziedzina zajmujca si lingwistycznym badaniem tekstw mwionych. Jednake w dalszym cigu nie wyprowadza si lingwistycznych wnioskw z faktu, e kady konkretny tekst jest tworem jednej konkretnej osoby, powstaym na podstawie jej konkretnego idiolektu, a nie na podstawie jakiego abstrakcyjnego jzyka. W zwizku z tym, e jzyki nie zawieraj si w tekstach, uywanie okrele jzyk pisany i jzyk mwiony oraz geschriebene Sprache, gesprochene Sprache wypada uzna za rozwizanie niezbyt szczliwe. Natomiast za stosunkowo trafne mona uzna terminy tekst pisany i tekst mwiony oraz odpowiednio geschriebener Text, gesprochener Text (w dalszych rozwaaniach nie bd ju bra pod uwag ani tekstw taktylnych, ani ich jzyka). Stawiane przez licznych autorw pytanie o podobiestwa i rnice pomidzy jzykiem pisanym a jzykiem mwionym jest w gruncie rzeczy pytaniem o to, czy naley przyj, i konkretny mwca-suchacz posuguje si rnymi jzykami (idiolektami), gdy tworzy teksty pisane i/lub teksty mwione, czy nie. Dyskusj przeprowadzon w obrbie niemieckiej lingwistyki w tej sprawie podsumowa R. Rath (1992) w artykule Sprechen wir in Stzen? ber Einheitenbildung im Alltagsdialog. Autor artykuu uwaa, e problem zdania to w gruncie rzeczy problem lingwistyki zajmujcej si tekstami pisanymi, a nie lingwistyki zajmujcej si tekstami mwionymi. Zdaniem R. Ratha pytanie o to, czy u podstaw wariantw pisanych i ustnych le rne systemy jzykowe, czy raczej ten sam system, czy te wariant ustny jest uboszy od wariantu pisanego, stao si z czasem w badaniach 78

nad jzykiem mwionym i jzykiem pisanym pytaniem kanonicznym. W innym artykule R. Rath (1994: 384f.) stwierdza, i mona wyrni trzy hipotezy, stanowice prby odpowiedzi na to pytanie: (1) hipotez autonomicznoci (Autonomiehypothese), ktrej autorzy zakadaj, e jzyk pisany i jzyk mwiony to dwa autonomiczne systemy, (2) hipotez interdependencji (Interdependenzhypothese), ktrej autorzy uwaaj, e jzyk pisany i jzyk mwiony to dwa rwnorzdne systemy majce w wielu wypadkach wsplne cechy, (3) hipotez zalenoci (Abhngigkeitshypothese), ktrej autorzy twierdz, e jzyk pisany determinuje jzyk mwiony. W kadym razie dotychczas przeprowadzone badania nad polskimi i niemieckimi mwionymi i pisanymi tekstami wykazay wyranie, e w obu jzykach istniej odrbne struktury typowe dla tekstw pisanych i tekstw mwionych (Rath 1985: 162f., Steger 1997: 43 i n., Motsch 1992: 244 i n.). W cytowanym ju artykule z 1992 r. R. Rath (1992: 251 i n.) pisze, e teksty pisane s jednostkami okrelonymi w kategoriach syntaktycznych i/lub interpunkcyjnych: Die Schriftsprache ist nach Stzen gegliedert, der ,Satz ist ihrer Angelpunkt, a teksty mwione jednostkami okrelonymi w kategoriach interaktywnych i kognitywnych:
uerungseinheiten sind dagegen Ergebnisse interaktiver und kognitiver Prozesse. Diese Prozesse setzten syntaktische Regeln voraus und relativieren diese Zugleich, indem sie neue Grenzen fr sprachliche Einheiten einfhren (podobnie take Strecker 1994).

Uwzgldniajc powysze rozrnienia, trzeba zgodzi si z tym, e ludzie mwic nie tworz tekstw zdaniowych tylko wyrazowe, ale piszc tworz teksty zdaniowe i e wobec tego teksty mwione i teksty pisane s tworzone na podstawie przynajmniej czciowo rnych idiolektw. Nieco dokadniej zajm si rnicami midzy tekstami mwionymi i tekstami pisanymi w nastpnym rozdziale. Przy okazji wspomn, e analizy syntaktyczne zda w niektrych typach tekstw pisanych wykazay, i piszcy czsto uywaj struktur skadniowych uwaanych tradycyjnie za charakterystyczne dla tekstw mwionych. Najnowsze badania z tej dziedziny dotycz tzw. komunikacji SMS-owej. Opis odpowiedniego projektu badawczego zosta przedstawiony w pracy Androutsopoulos, Schmidt (2002; tam te obszerna bibliograa prac dotyczcych tego rodzaju komunikacji). Wspomn te jeszcze, e w konsekwencji wczenia do midzyludzkiej komunikacji elektronicznych mediw telekomunikacyjnych powstay ju i nadal powstaj nowe rodzaje tekstw, hybrydy tekstw pisanych i mwionych, oraz tekstw monologowych (e-maile i SMS) i wypowiedzi dialogowych (dialogi e-mailowe, chatowe, SMS-owe) (por. np. Beiwenger 2001, Ziegler/ Drscheid 2002). W ostatnim wypadku mona mwi nawet o interaktywnym tworzeniu tekstw albo o ich dialogowym pisaniu. S to zjawiska, do ktrych odnosz si takie wyraenia, jak: pol. esemesowa, chatowa, e-mailowa; niem. simsem, chatten, emailen/ e-mailen.

79

5.4. Relatywistyczne podejcie do dziedzin tekstologicznych

Rne odpowiedzi udzielane na pytanie, czym jest dyskurs, tekst czy dialog, powodoway, e rnie kwalikowano dziedziny zajmujce si ich badaniem. Tutaj nie bd si jednak wdawa w szczegow analiz stanowisk zajtych przez rnych autorw polskich lub niemieckich w sprawie zakresw rnych dziedzin zajmujcych si badaniem tekstw, dyskursw czy dialogw lub w sprawie zachodzcych midzy nimi relacji czy wreszcie w sprawie dotyczcych ich nazw. Przytocz tylko wypowiedzi kilku autorw w celu pokazania, w jakim kierunku dyskusja ta si toczy. Podsumowujc, powiem tu tylko tyle, i za najsuszniejsze podejcie, rwnie do tych kwestii, uwaam podejcie relatywistyczne. Z punktu widzenia natury ich przedmiotw moliwe jest zarwno wczenie analizy dyskursu do zakresu lingwistyki tekstu, jak i wczenie lingwistyki tekstu do zakresu analizy dyskursu. Moliwe jest bowiem potraktowanie dyskursu jako tekstu skadajcego si z tekstw, czyli cigu tekstu, ale moliwe jest rwnie potraktowanie dyskursu jako nadrzdnej kategorii jzykowej, zwaszcza gdy dyskurs potraktuje si jako jednostk impelentujc nie tylko cig tekstw, lecz take interakcyjno tego cigu. Tutaj opowiadam si za rozdzielnym traktowaniem lingwistyki tekstu i analizy dyskursu, ale za wczeniem dialogu jako cigu tekstowego w zakres zainteresowa lingwistyki tekstu. Oznacza to, i zajmuj stanowisko podobne do stanowiska zajtego przez Z. Bilut-Homplewicz (1999: 40): Die Einheit (Dialog S.G.) sollte auch meines Erachtens als sprachliche Interaktionsform par excellans in die Textlinguistik nden. Oglnie rnice midzy lingwistyk tekstu a analiz dyskursu (w zakresie zainteresowa dyskursem) mona uj w skrcie tak: lingwistyka tekstu jest zainteresowana gwnie jzykowymi aspektami dyskursu, analiza dyskursu natomiast jest zainteresowana tymi aspektami tylko midzy innymi, uwzgldni musi bowiem take socjologiczne, etnologiczne i inne aspekty dyskursw. Niektrzy autorzy proponuj wprowadzenie w jzyku niemieckim nazwy zbiorczej Textwissenschaft (Petfi 1983, Spiewok 1985) na okrelenie wszystkich poddziedzin, ktre zajmuj si badaniem tekstu. W. Spiewok (1985: 12) proponuje nawet, by takiej oglnej dziedzinie, ktr nazywa Textwissenschaft, nada charakter integracyjny: (...) eine dem Wesen des Textes geme Integration verschiedener Disziplinen allein die Chance bietet, eine optimale Interpretation zu leisten (...). H. Kalverkmper (1981: 4) mwi nawet o metodologicznym zblieniu si lingwistyki i literaturoznawstwa dziki nazwie Textwissenschaft: (...) methodologischen Annherung von Linguistik und Literaturwissenschaft ber die Brcke des gemeinsamen Forschungsgegenstandes Text (...). T. van Dijk (1980: 1f., podobnie Wawrzyniak 1980) jest odmiennego zdania i uwaa, e w ramach oglnej dziedziny Textwissenschaft naley jednak wyrni dyscyplin lingwistyczn Textlinguistik oraz literaturoznawcz literaturwissenschaftliche Textanalyse. Badacz (ib.) wypowiada si w tej sprawie nastpujco: Textwissenschaft zielt auf Allgemeineres und Umfassenderes (...). Aus einer solchen Betrachtungsweise heraus ist die Textwissenschaft zweifellos integrativ, und zwar hinsichtlich der vergleichba80

ren Gegenstnde und Problemstellungen, nmlich Textstruktur und Textgebrauch in verschiedenen kommunikativen Kontexten. Niestety, zwolennicy zintegrowania lingwistyki tekstu Textlinguistik i literaturoznawczej analizy tekstu literaturwissenschaftliche Textanalyse nie wyjaniaj dokadnie, wedug jakich kryteriw tak integracj naley przeprowadzi. Sam T. van Dijk (1980: 3 i n.) w jednym miejscu stwierdza:
Die Textwissenschaft stellt in erster Linie eine Verallgemeinerung dar gegenber der Literaturwissenschaft und den einzelnen auf eine Sprache bezogenen Studien, a w innym nawouje literaturoznawstwo i lingwistyk, aby ograniczyy swe badania do ich aktualnych przedmiotw: (...) so, da gengend Raum bleibt fr eine selbstndige Textwissenschaft zum Studium der anderen Eigenschaften von uerungen in Kommunikationsformen.

W polskiej literaturze na temat okrelenia lingwistycznych bada nad tekstem bodaj najobszerniej wypowiedzia si J. Bartmiski (1998: 19), piszc midzy innymi:
Jeli idzie o okrelenie caego pola lingwistycznych bada nad tekstem, za najwaciwszy uwaam termin, tekstologia. Jest on najoglniejszy i zarazem najbardziej przejrzysty, bo zbudowany paralelnie do nazw innych dziedzin lingwistyki, takich jak: fonologia, morfologia (...).

W podobnym duchu wypowiedziaa si take R. Grzegorczykowa (1998: 42): Cao dyscypliny opisujcej reguy tworzenia tekstw, jzykowe wyznaczniki ich budowy, wariancj i inne przeksztacenia mona nazwa tekstologi. W odniesieniu do nazwy lingwistyka tekstu J. Bartmiski (1998: 19) doda: Konkurencyjna nazwa ,lingwistyka tekstu ma gwnie funkcj dyferencjujc odgranicza badania lingwistyczne tekstu od innego typu bada nad tekstem: literaturoznawczych, antropologiczno-kulturowych, oglnosemiotycznych, socjologicznych itd.. Przedstawione przez niego argumenty przemawiajce za okrelaniem caoci bada nad tekstami jako tekstologia s moim zdaniem przekonujce. Tutaj posuguje si jednak nazw lingwistyka tekstu, albowiem bior pod uwag tylko, a w kadym razie gwnie, lingwistyczne kwestie dotyczce tekstw, a nie literaturoznawcze itd. Natomiast nie mam nic przeciw, aby tak rozumian lingwistyk tekstu wczy w obrb znacznie szerzej rozumianej tekstologii. Ale w obrb tej ostatniej naleaoby w takim razie wczy nie tylko literaturoznawcze itd. rozwaania dotyczce tekstw, jak chce J. Bartmiski, lecz take rozwaania prowadzone w ramach szerzej rozumianej analizy dyskursu. Zainteresowanych w sposb szczeglny histori konstytuowania si i nazywania rnych dziedzin zajmujcych si tekstem i/lub dyskursem odsyam poza tym do nastpujcych prac: Edmonson (1981), Fritz/ Hundsnurscher (1994), Lrscher, Schulze (1994), Schopf (1997), Jger (1999), Bilut-Homplewicz (1999, 2003), Brinker et. al (2000), Mazur (2000), Ventola (2000), Duszak (1998), Angermller (2001), Stenschke (2002), Warnke (2002), Fiehler et. al. (2004).

81

6.

Teksty specjalistyczne

Jest rzecz oczywist, e teksty specjalistyczne stanowi pewien rodzaj tekstw w ogle. Rzecz oczywist nie jest natomiast ani odpowied na pytanie, co je wyrnia w obrbie tekstw w ogle, ani na pytanie, czy wszystkie wyrniki tekstw w ogle (tzn. wszystkie skadniki oglnej tekstowoci) s relewantne w odniesieniu do tekstw specjalistycznych. Poza tym pierwsze z tych pyta implikuje dwa pytania czstkowe najpierw pytanie o to, co w ogle wyrnia teksty specjalistyczne w obrbie oglnego zbioru tekstw, a nastpnie pytanie o to, co je wyrnia w obrbie tego zbioru oraz pytanie, ktre wyrniki s prymarne, a ktre sekundarne. W analogii do wyrae teksty specjalistyczne i jzyki specjalistyczne naleaoby okreli to, co wyrnia teksty specjalistyczne jako ich specjalistyczno. Tutaj bd jednak wyrnia ich specjalistyczno za pomoc wyraenia fachowo. Rwnie w tej czci przedstawi najpierw odpowiedzi innych autorw na pytania dotyczce fachowoci tekstw specjalistycznych oraz ich krtk ocen, a dopiero potem wasne stanowisko w tej sprawie.

6.1. Fachowo jej wyodrbnianie i dyferencjowanie

W niemieckiej literaturze przedmiotu o fachowoci tekstw specjalistycznych dyskutuje si ju od duszego czasu. W dyskusji tej rozrnia pytania dotyczce wyraeniowej fachowoci tekstw specjalistycznych, od pyta dotyczcych fachowoci treci tekstw specjalistycznych (Glser 1992, 1998, Baumann 1994, Baumann 1998b, Niederhauer 1999, Schmidt 2003). Cakiem jednoznacznie wypowiedzia si w tej sprawie V.A. Schmidt (2003: 47), piszc: Der Begriff ,Fachlichkeit ist () inhaltsseitig motiviert, der Begriff Fachsprachlichkeit ausdrucksseitig motiviert. W odniesieniu do wyraenia Fachsprachlichkeit bd uywa okrelenia fachowo wyraeniowa, natomiast w odniesieniu do wyraenia Fachlichkeit bd posugiwa si okreleniem fachowo informacyjna, poniewa jest rzecz jasn, i dotyczy ona strony znaczeniowej, ale nie jest jasne, czy odnosi si ona do fachowoci denotatywnej, czy raczej do fachowoci desygnatywnej tej strony. W dalszym cigu zamiast wyraenia fachowo tekstw specjalistycznych bd uywa te jego skrconej formy fachowo. To, e pojcie tej ostatniej nie jest w dyskusjach jej dotyczcych na razie wyranie okrelane, zauway ju C. Knobloch. Uwaa on jednak, e cho pojcie fachowo informacyjna jest niewyraziste i o nieostrych granicach, to jest jednak przydatne w analizie konkretnych tekstw specjalistycznych: Sie ist intensional synkretisch, grenzunscharf und nicht przise zu bestimmen, aber extensional fr alle praktischen Zwecke hinreichend eindeutig (Knobloch 1998: 445). Problemy dotyczce fachowoci jzykw specjalistycznych byy w Niemczech szczeglnie intensywnie dyskutowane w ramach poszukiwania odpowiedzi na pyta82

nie, co rni jzyki specjalistyczne (Fachsprachen) od jzyka oglnego (Gemeinsprache). D. Mhn (1998a: 157) napisa, e w tym okresie, tzn. w latach 70. XX wieku, w ogle w dobrym tonie byo obszerne przedstawianie w poszczeglnych pracach z zakresu bada nad jzykami specjalistycznymi caej dyskusji na temat rnic pomidzy jzykami specjalistycznymi (Fachsprache) a jzykiem oglnym (Gemeinsprache). Pewnego rodzaju podsumowaniem dyskusji dotyczcej wyznaczania rnic pomidzy jzykiem specjalistycznym a jzykiem niespecjalistycznym oraz na temat zasadnoci dokonywania takich podziaw bya doroczna konferencja Instytutu Jzyka Niemieckiego (IdS) w Mannheimie, ktrej pokosie ukazao si w tomie Deutsche Gegenwartssprache. Tendenzen und Perspektiven (Stickel 1990). Za istotny krok w rozwoju mylenia o fachowoci tekstw specjalistycznych trzeba uzna moment, w ktrym o fachowoci tej zaczto dyskutowa w kategoriach gradualnych. H. Kalverkmper (1990: 112) mwi w zwizku z tym o stopniach nacechowania tekstw specjalistycznych fachowoci. Uj on to zagadnienie nastpujco:
Die grundstzliche Eigenschaft (...) der Skala ist die Fachsprachlichkeit, wie sie sich in den einzelnen Texten der Lebenspraxis (zwischen Alltag und Beruf) verdeutlicht; und zwar in gestufter Weise zwischen den Polen (extrem) merkmalreich und (extrem) merkmalarm.

Gradualn koncepcj fachowoci tekstw specjalistycznych trzeba uzna za istotny krok na drodze poszukiwania odpowiedzi na pytania, co teksty specjalistyczne wyrnia, albowiem jest to zarazem pierwszy krok w kierunku relatywistycznego ujmowania fachowoci tekstw specjalistycznych. W moim przekonaniu w kategoriach gradualnych trzeba jednak rozwaa nie tylko fachowo tekstw specjalistycznych, lecz take fachowo specjalistycznych jzykw. W kadym razie trzeba jedn i drug fachowo wyranie od siebie oddzieli: czym innym jest bowiem pytanie o relacje pomidzy jzykiem specjalistycznym a jzykiem niespecjalistycznym, a czym innym pytania o relacje pomidzy tekstem specjalistycznym a tekstem niespecjalistycznym. Za kolejny istotny krok w rozwoju mylenia o fachowoci trzeba uzna wyrnienie fachowoci interakcji profesjonalnej. H. Kalverkmper (1990: 120) uwaa nawet, e fachowo tekstu specjalistycznego ujawnia si tak naprawd dopiero w jego (funkcjonalnym) interakcyjnym kontekcie: Nur in Text-in-Funktion zeigen sich Merkmale der Fachsprachlichkeit (...). Dodajmy, e H. Kalverkmper zdaje si w tej pracy uznawa za prymarn fachowo informacyjn tekstw specjalistycznych, a nie ich fachowo wyraeniow: fachowo naley rozwaa jego zdaniem jako pewn kognitywn wielko (kognitive Gre) (podobnie take: Arntz/ Eydam 1993: 190, Kalverkmper 1998: 11). K.-D. Baumann (2001: 42 i n., take 1997) wprowadza dodatkowo do dyskusji nad fachowoci tekstw pojcie systemw wiedzy w tekstach specjalistycznych (Kenntnissysteme in Fachtexten). Wedug K.-D. Baumanna systemy te bior udzia w produkcji i recepcji tekstw specjalistycznych. Uwaa on take, e wprowadzenie pojcia systemy wiedzy tekstw specjalistycznych jest rozszerzeniem perspektywy 83

badawczej lingwistyki technolektalnej o aspekty kognitywne. K.-D. Baumann (2001: 42) wyrnia nastpujce systemy wiedzy w tekstach specjalistycznych: system kulturowy (kultureles Kenntnissystem), system socjalny (soziales Kenntnissystem), system mentalny (mentales Kenntnissystem), system technolektalny (fachsprachliches Kenntnissystem), system funkcjonalny (funktionales Kenntnissystem), system tekstowy (texteuelles Kenntnissystem), system stylistyczny (stilistisches Kenntnissystem), system semantyczny (semantisches Kenntnissystem). O ile powysza propozycja wyrnienia szczegowych systemw wiedzy zasuguje na uwag, o tyle zdecydowanie krytycznie trzeba si odnie do zwizanej z ich wyrnieniem sugestii K.-D. Baumanna, jakoby wyrnione systemy wiedzy zawieray si w tekstach. O istnieniu okrelonych systemw wiedzy mona mwi bowiem jedynie w odniesieniu do konkretnych umysw ludzkich w konkretnych tekstach, jak i w prototypach tekstw adnej wiedzy, a tym bardziej jakich systemw wiedzy nie ma i by nie moe. Z tego punktu widzenia teksty s instrukcjami, za pomoc ktrych w mzgu odbiorcy okrelony zakres wiedzy moe by aktywowany bd konstruowany. Z faktu, e na podstawie tekstu mona oceni stan wiedzy konkretnego mwcy-suchacza, a take okreli rodzaj tej wiedzy, nie mona wyciga wniosku, e wiedza ta jest zawarta w tekstach. Jeli chodzi o sam dyferencjacj rodzajw wiedzy, a take pytania, czy s to systemy, moduy, czy te rodzaje, mona jedynie powiedzie, e cho kwestia ta wymaga jeszcze gbszej dyskusji, to nie jest ona dla niniejszych rozwaa szczeglnie istotna. Nie ulega jednak wtpliwoci, e komunikacja specjalistyczna opiera si na szczeglnym rodzaju wiedzy, ktry mona nazwa wiedz specjalistyczn. cile rzecz ujmujc stwierdzenie komunikacja specjalistyczna opiera si na wiedzy specjalistycznej nie jest do koca precyzyjne. Waciwie naley powiedzie, e cho komunikacja specjalistyczna jest uwarunkowana posiadaniem (przynajmniej w minimalnym stopniu) wiedzy specjalistycznej przez partnerw tej komunikacji, to wiedza ta jest zarazem przedmiotem komunikacji specjalistycznej. Wracajc do zagadnie dotyczcych fachowoci tekstw specjalistycznych, trzeba stwierdzi, e w midzyczasie wykonano i opublikowano ju sporo prac, ktrych celem byo wykrycie i/lub opisanie wyraeniowych wykadnikw fachowoci, nazywanych zreszt take lingwistycznymi identykatorami tekstw specjalistycznych (szerzej na ten temat Lukszyn 2003). Analizie tych wyrnikw czy identykatorw fachowoci polskich tekstw specjalistycznych powicone s nastpujce prace: Gajda (1982, 1990b, 1999), Mikoajczyk (1990), Biniewicz/ Starzec (1995), Olpiska-Mazurek/ Stpnikowska (1996), Schatte Ch. (1997), Trybulec (1998), Piekos (1999), Doroszewski (1999), Zieliski (1999), Weigt (2000), Schatte Cz. (2001), Lukszyn (2002), Kornacka (2002, 2003), Pytel (2003), Waszczuk (2003), Grnicz (2003). Jeli chodzi o wykadniki fachowoci niemieckich tekstw specjalistycznych, to dotycz ich m.in nastpujce prace: Tomiczek (1977), Kalverkmper (1990), Fluck (1996), Baumann (1998b), Hoffmann (1998b), Fraas (1998), Kohrt (1998). Najobszerniej zagadnienia dotyczce wykadnikw fachowoci niemieckich tekstw specjalistycznych zostay omwione w pracach: Baumann (1998a), von Hahn (1998a,1998b), Fijas (1998), Oksar (1998). 84

W sumie wyniki dotychczasowych bada wykadnikw/identykatorw fachowoci konkretnych tekstw specjalistycznych uzasadniaj wprawdzie tez, i przynajmniej niektre z badanych wykadnikw mona uzna za typowe dla tekstw specjalistycznych, ewentualnie dla niektrych rodzajw tekstw specjalistycznych, to jednak nie pozwalaj one wystarczajco wyranie zdeniowa fachowoci tekstw specjalistycznych albo inaczej mwic: w sposb zadowalajcy odpowiedzie na pytanie, co teksty te wyrnia w sposb wyrany spord innych tekstw, a zwaszcza nie pozwalaj w sposb zadowalajcy odpowiedzie na pytanie, czym rni si teksty specjalistyczne rnych specjalnoci. W skrcie mona powiedzie, e poszukiwania wykadnikw fachowoci zaczy si od bada ich skadnikw leksykalnych, czyli wystpujcych w nich terminw, i w kocu do nich znw powrciy. W pracy ogoszonej pt. Fachwisssen und Fachkommunikation. Zur Dialektik von Systematik und Linearitt in den Fachsprachen L. Hoffmann (1993), jeden z gwnych twrcw podstaw lingwistyki tekstu specjalistycznego, uzna, e najwaniejszym moduem procesw mylowych w komunikacji specjalistycznej jest tezaurus, rozumiany jako pewien rodzaj (leksykalnosemantycznego) mentalnego moduu. Wedug L. Hoffmanna w konkretnym wypadku jest to pewien dynamiczny mechanizm mentalny, za pomoc ktrego znaki jzykowe s przyporzdkowane okrelonym zakresom wiedzy specjalistycznej:
Mit Thesaurus ist in diesem Zusammenhang natrlich (noch) nicht die systematische Sammlung standardisierter Termini in Form von Wrterbchern oder Sprachdatenspeichern als Grundlage fr automatisierte Systeme der Informationsrecherche und verschiedene Arten der Textverarbeitung gemeint. Es handelt sich zunchst einmal um den dynamischen Zuordnungsmechanismus von sprachlichen Zeichen zu Fachbegriffen im Gedchtnis des Fachmanns als Basis fr kognitive und kommunikative Prozesse () (ib., s. 605).

Ale mianem tezaurusa L. Hoffmann okrela take relacje logicznosemantyczne pomidzy terminami. W procesie produkcji tekstu specjalistycznego dochodzi do eksterioryzacji tezaurusa: Der Exteriorisierungsproze besteht im bergang vom fachbezogenen Textinhalt zur sprachbezogenen Textform, d.h. zum Text als sprachliches Zeichen und als Kommunikat (ib., s. 610). L. Hoffmann podkrela, e cho tezaurus jest elementem konstytutywnym informacji tekstu, to struktura informacyjna tekstu nie odzwierciedla struktury tezaurusa, poniewa struktura tezaurusa odpowiada relacjom pojciowym, a struktura tekstu jest podporzdkowana linearnoci temporalnej i przestrzennej.

6.2. Relatywistyczne podejcie do tekstw specjalistycznych

Pragnc uporzdkowa rozwaania dotyczce tego, co teksty specjalistyczne wyrnia spord innych tekstw, albo inaczej mwic: na czym polega ich fachowo, trzeba, tak jak w wypadku rozwaa dotyczcych pyta o tekstowo tekstw w ogle, zacz je od uwiadomienia sobie, i jak kady inny konkretny tekst, tak te kady konkretny tekst specjalistyczny jest obiektem wytworzonym przez jakiego konkretnego 85

mwc-suchacza na podstawie jego jzyka specjalistycznego (idiolektu specjalistycznego). Nastpnie trzeba zda sobie spraw z tego, e konkretnymi twrcami konkretnych tekstw specjalistycznych s konkretni specjalici, a wreszcie take z tego, e kady z nich jest reprezentantem jakiej okrelonej zawodowej/fachowej specjalnoci. W konsekwencji tych stwierdze trzeba si zgodzi, e o uznaniu lub nieuznaniu konkretnych tekstw specjalistycznych decyduje najpierw ich geneza. Teksty specjalistyczne to teksty wytworzone przez specjalistw w celu wyraenia odpowiedniej specjalistycznej wiedzy. Rzecz jasna, e postawienie tej sprawy w ten sposb wymagaoby wyjanienia, kogo i na jakiej podstawie zalicza si do zbioru specjalistw. Jednake tej sprawy nie bd tutaj rozwaa dokadnie. Po prostu zakadam, i skdind wiadomo, kto jest, a kto nie jest specjalist w danym zakresie, i e poszczeglne osoby zalicza si do zbioru specjalistw albo ze wzgldu na posiadan przez nich wiedz, albo ze wzglgu na posiadane przez nich praktyczne sprawnoci i wreszcie, e nikt nie jest specjalist w ogle, a zawsze tylko specjalist w jakim zakresie, cho rzecz jasna granice rozdzielajce poszczeglne zakresy nie musz by, i z reguy nie s, wyrane. Biorc pod uwag te stwierdzenia, podzielam pogld wyraony ju wczeniej przez innych autorw, i prymarnych kryteriw pozwalajcych podzieli teksty na specjalistyczne i niespecjalistyczne trzeba szuka w sferze ich fachowoci informacyjnej, dokadniej: w obrbie specjalistycznej wiedzy, wyraanej za ich pomoc przez ich twrcw. Podzielam rwnie pogld, i fachowo ta ma charakter gradualny. I wreszcie podzielam przekonanie, e cho wszystkie teksty mona podzieli na teksty specjalistyczne i teksty niespecjalistyczne, to jednak granicy midzy nimi nie naley traktowa jako granicy ostrej. Odpowiednie wnioski w odniesieniu do fachowoci tekstw specjalistycznych trzeba te wyprowadzi ze stwierdzenia, e nikt nie tworzy tekstw specjalistycznych w ogle, e kady konkretny specjalista tworzy zawsze tylko teksty z zakresu jego dziedziny specjalistycznej, e aden specjalista nie jest specjalist w ogle, lecz zawsze tylko specjalist w jakim zakresie, e kady konkretny tekst specjalistyczny jest egzemplarzem jakiego konkretnego gatunku tekstu, i to w tym samym sensie, co kady tekst jest zarazem jakim zrealizowanym tekstem pisanym albo mwionym. Wiadomo, e rne dziedziny specjalistyczne posuguj si pewnymi charakterystycznymi dla siebie gatunkami tekstw. I tak na przykad w obrbie sdownictwa wysoce znamienny gatunek tekstw stanowi pozwy i wyroki, a w obrbie ksigowoci rachunki i faktury (szerzej na temat kategoryzacji tekstw specjalistycznych: Hoffmann 1990, Klauke 1994, Gpferich 1995, Kalverkmper/ Baumann 1996, Trumpp 1998, Mhn 1998b). Wiadomo te, e wiele gatunkw tekstw powszechnych, jak rwnie literackich, jest z gry wykluczone z obrbu tekstw dopuszczonych na gruncie wikszoci dziedzin specjalistycznych. Nie wdajc si w tym miejscu w dyskusje na temat tego zagadnienia, mona powiedzie, e w pewnej mierze fachowo tekstw specjalistycznych tej lub innej dziedziny okrela (wyznacza) zbir wytworzonych specycznych przez ni i/lub dopuszczonych do uytku w jej obrbie gatunkw/rodzajw tekstw. Dla wygody nazw ten skadnik czy wyrnik fachowoci tekstw specjalistycznych po prostu gatunkowoci. Jeli gatunkowo potraktuje si jako pewn miar fachowoci tekstw specjalistycznych, to rzecz jasna, e trzeba j 86

traktowa jako warto relatywn. Dokadniejsza dyskusja zagadnienia gatunkowoci na razie nie jest moliwa, poniewa nie powicono mu jeszcze prawie w ogle prac szczegowych. Co si natomiast tyczy gatunkowej klasykacji czy typologii tekstw specjalistycznych oraz branych pod uwag przy tym kryteriw, to t spraw do obszernie omwia W. Zmarzer (2003, zob. take Gpferich 1995, ydek-Bednarczuk 2001, 2003). Z faktu, e po pierwsze: kady konkretny tekst specjalistyczny (jako konkretny cig wyraeniowy) zosta wytworzony przez jakiego konkretnego specjalist (a) na podstawie jego specjalistycznego jzyka (idiolektu specjalistycznego) (b) dla wyraenia jakie porcji jego specjalistycznej wiedzy, oraz e po drugie: elementarne wykadniki jego wiedzy stanowi skadniki jego jzyka specjalistycznego (idiolektu specjalistycznego), nazywane terminami, wynika, i podstawowym wykadnikiem fachowoci tworzonych przez niego tekstw jest ich nasycenie odpowiednimi terminami. Zdaniem J. Lukszyna i W. Zmarzer (2001: 47) terminom trzeba przyzna tekstotwrcz funkcj wzgldem tekstw specjalistycznych, poniewa okrelaj struktur konceptualn tekstu specjalistycznego. Jeli nasycenie konkretnego tekstu specjalistycznego terminami okrelimy jako terminologiczno, to okrelon tak terminologiczno bdziemy mogli uzna za pewien rodzaj (albo skadnik) ich fachowoci wyraeniowej. Jest rzecz oczywist, e tak rozumiana terminologiczno ma charakter gradualny, e konkretne teksty specjalistyczne mog wykazywa wyszy lub niszy stopie terminologicznoci. Ale terminologiczno trzeba uzna te z innego powodu za relatywn miar fachowoci tekstw specjalistycznych, a mianowicie z tego wzgldu, e (a) rne dziedziny specjalistyczne posuguj si bardziej lub mniej cisymi jzykami specjalistycznymi i e (b) rne terminy stanowice skadniki tego samego jzyka specjalistycznego s zwizane z mniej lub bardziej okrelonymi denotatami i/lub desygnatami. Waciwe okrelenie termin powinno si stosowa wycznie wzgldem leksykalnych elementw jakiego jzyka, ktrych denotaty zostay okrelone jednoznacznie i ktre wszyscy uytkownicy posugujcy si nimi uywaj wycznie w ich jednoznacznie okrelonym z gry znaczeniu. Jednake w praktyce okrelenia termin uywa si wzgldem wszystkich elementw leksykalnych uznanych za specyczne elementy leksykalne jzyka danej specjalnoci. Wicej na temat terminologicznoci jako miary fachowoci tekstw specjalistycznych w nastpnym rozdziale. W tym miejscu dodam jeszcze w sprawie terminw tylko to, e w rzeczywistoci nie ma wyranej granicy midzy terminami a nieterminami, a w kadym razie midzy naturalnymi terminami a nieterminami. Stosunkowo ostra granica dzieli jedynie terminy wyranie zdeniowane od wyrazw, ktre takiej procedurze nie zostay poddane. Prb uporzdkowania odnonych kwestii podjli J. Lukszyn (2001) i W. Zmarzer, (2003) wprowadzajc do dotyczcej ich dyskusji podzia odpowiednich zbiorw leksykalnych na nomina, quasi-terminy, pseudo-terminy i terminy. Sumujc uwagi dotyczce terminologicznoci tekstu specjalistycznego wypada powiedzie, e terminologiczno t mona (trzeba) mierzy (ocenia) zarwno z punktu widzenia liczby wystpujcych w nim terminw, czyli kwantytatywnie, jak 87

te z punktu widzenia jakoci wystpujcych w nim terminw, czyli kwalitatywnie. Procedury kwantytatywnej oceny terminologicznoci tekstw specjalistycznych s stosunkowo proste i dlatego czsto stosowane. Natomiast prawdopodobnie dlatego, e ocena kwalitatywna terminologicznoci tekstw specjalistycznych nie jest atwa, nie zostay jeszcze opracowane procedury jej praktycznego zastosowania. Kwalitatywna ocena terminologicznoci, a w rezultacie take jej ocena kwantytatywna, jest jednak trudna nie tylko z powodw proceduralnych, lecz dodatkowo dlatego, e w tekstach wytwarzanych w obrbie niektrych specjalnoci wystpuj do czsto pseudo-terminy lub terminy ornamentowe, tzn. terminy (wyraenia) uyte nie tylko dla odzwierciedlenia istotnej nowej wiedzy specjalistycznej, a jedynie po to, by nada tworzonemu tekstowi fachowy charakter. Wracajc do pytania o wspczynniki fachowoci tekstw specjalistycznych w ogle, trzeba teraz postawi pytanie, czy teksty specjalistyczne wyrniaj si te w jaki sposb na poziomie dyskursw, albo inaczej mwic, trzeba zapyta, czy w ogle a jeli tak, to co wyrnia teksty-dyskursy specjalistyczne spord innych tekstw-dyskursw. Jednak odpowiedzie na to pytanie nie jest atwo, poniewa dotychczas powicono temu zagadnieniu bardzo mao uwagi w literaturze przedmiotu. Do nielicznych prac, w ktrych zostao ono poruszone, nale: von Hahn (1983), Lenz (1989), Kalverkmper (1996), Lee (1992, 1993), Schrder (1993a). Na podstawie przedstawionych w nich uwag oraz wynikw wasnych rozwaa mona powiedzie, e specjalistyczne teksty-dyskursy rni si od innych przynajmniej pod tym wzgldem, e charakteryzuj si wyszym stopniem implementacji niektrych oglnych wspczynnikw tekstowoci tekstw-dyskursw, takich jak: zasady logiki, dyscyplina tematyczna, struktura tematyczno-rematyczna lub jednoznaczno referencyjna. Na koniec trzeba te zapyta, czy s jakie charakterystyczne wyrniki fachowoci tekstw specjalistycznych, w tym rwnie tekstw-dyskursw specjalistycznych na poziomie tekst-kontekst. Na to pytanie jeszcze trudniej odpowiedzie, poniewa nie zostao ono poddane adnym szczegowym badaniom. Jednak na podstawie przeprowadzonych rozwaa mona powiedzie, e (oglnie rzecz biorc) teksty specjalistyczne cechuje wyszy stopie niezalenoci kontekstowej. Inaczej mwic: teksty specjalistyczne to teksty, ktre zostay sformuowane w taki sposb, e ich znaczeniowa interpretacja jest niezalena od kontekstu, zarwno wewntrznego, jak i zewntrznego, w ktrym si ona dokonuje. Poniewa rwnie w tym wypadku mamy do czynienia z pewnym gradualnym wspczynnikiem fachowoci tekstw specjalistycznych, mona wic aktualny stan rzeczy wyrazi w nastpujcy sposb: teksty specjalistyczne s tekstami specjalistycznymi o tyle, o ile ich rozumienie nie jest zalene ani od wewntrznych, ani od zewntrznych kontekstw. Oznacza to, e teksty specjalistyczne s tekstami specjalistycznymi o tyle, o ile ich rozumienie jest niezalene z jednej strony od takich wspczynnikw wewntrznych kontekstw, jak stan emocjonalny mwcy i/lub odbiorcy, a z drugiej od takich, jak partnerzy komunikacyjni, miejsce lub czas komunikacyjnej interakcji itd. Poniewa stopie kontekstowej niezalenoci tekstw specjalistycznych jednych dziedzin specjalistycznych jest wyszy, a innych niszy, trzeba fachowo tekstw specjalistycznych rwnie z tego powodu ocenia jako 88

warto relatywn. Z tego punktu widzenia rozwj poszczeglnych dziedzin mona ocenia w zalenoci m.in. od stopnia wyspecjalizowania (w tym take cisoci) tekstw wytworzonych przez specjalistw (wicej na ten temat Grucza F. 2004).

6.3. W sprawie mierzenia fachowoci tekstw specjalistycznych

Z przedstawionych dotychczas uwag wynika m.in., e za gwny wyznacznik (wykadnik) fachowoci tekstw specjalistycznych, czyli tego, co je odrnia od tekstw niespecjalistycznych, trzeba uzna ten ich wspczynnik, ktry zosta okrelony jako terminologiczno. Nastpnie z uwag tych wynika, e fachowo tekstw specjalistycznych mona mierzy miar ich terminologicznoci i wreszcie te to, e mierzy j mona zarwno kwantytatywnie, jak i kwalitatywnie, czyli zarwno z punktu widzenia iloci, jak i jakoci wystpujcych w nich terminw. Wspomniaem te, e na razie przewanie autorzy zajmujcy si terminologicznoci tekstw specjalistycznych badaj j (i mierz) kwantytatywnie, poniewa jest to metoda prostsza ni metoda kwalitatywna. Z tych samych powodw chtnie posuguj si ni take w badaniach porwnawczych. W zwizku z tym warto zwrci uwag na fakt, i w praktyce nie sposb zrealizowa bada czysto kwantytatywnych. Efekty bada kwantytatywnych s bowiem wysoce zalene od wstpnych decyzji o charakterze kwalitatywnym. Przystpujc w konkretnym wypadku do okrelenia stopnia terminologicznego nasycenia konkretnego tekstu, trzeba najpierw zdecydowa, ktre z elementw leksykalnych oglnego zbioru, skadajcych si na dany tekst specjalistyczny, trzeba (mona) uzna za terminy, czyli za elementy jzyka specjalistycznego danej dziedziny, a ktre nie trzeba, a take ktre z nich naley z pragmatycznego punktu widzenia uzna za terminy rzeczywiste, a ktre za pozorne czy tylko ornamentalne. W kadym wypadku trzeba podj tak decyzj, poniewa nie ma wyranej granicy midzy terminami i nieterminami, podobnie jak nie ma jej midzy tekstami specjalistycznymi i tekstami niespecjalistycznymi oraz midzy tekstami i nietekstami. Midzy terminami i nieterminami nie sposb wyznaczy trwaej granicy rwnie dlatego, e terminologie, a take jzyki specjalistyczne w caoci poszczeglnych dziedzin rozwijaj si permanentnie niektre terminy dezaktualizuj si, inne s wprowadzane w miar wzbogacania si wiedzy specjalistycznej, precyzowania, pogbiania, dyferencjacji rzeczywistoci, ktr si ona zajmuje. W wielu dziedzinach granicy takiej nie da si zarysowa take dlatego, e funkcjonujce w ich obrbie rne szkoy, a niekiedy rne podmioty, podchodz do tego samego przedmiotu, do skadajcych si na niego obiektw z rnych punktw widzenia lub rnie rozkadaj punkty cikoci swych zainteresowa. Z tak sytuacj mamy do czynienia w obrbie lingwistyki tekstu i lingwistyki tekstu specjalistycznego. Dodatkowy problem, ktry trzeba wzi pod uwag w wypadku kwantytatywnego mierzenia terminologicznoci konkretnego tekstu specjalistycznego, polega na tym, e nie wszystkim wyraeniom leksykalnym uznanym za terminy rzeczywiste mona przypisa t sam warto. R. Arntz i E. Eydam (1993) zwracaj uwag na przykad na to, e nasycenie ter89

minologiczne nie jest jedynym kryterium, na podstawie ktrego mona ocenia fachowo danego tekstu, e oceniajc j, trzeba wzi pod uwag take zoono uytych w danym tekcie ewentualnie terminw oraz zakres i stopie zoonoci takich rodkw wyraeniowych, jak formuy matematyczne lub grafemy. Poza tym trzeba ich zdaniem wystpujce w danym tekcie terminy podzieli przynajmniej na trzy nastpujce rodzaje na takie, ktre s terminami (a) dyscypliny waciwej, okrelonej przez nich jako Fach, (b) dyscypliny ramowej, okrelonej jako Rahmenfach i (c) dyscypliny podstawowej, okrelonej jako Grundlagenfach. Przedstawiona przez R. Arntza i E. Eydama ocena fachowoci tekstw specjalistycznych na podstawie ich terminologicznoci (terminologicznego nasycenia) obejmuje nastpujce kroki: najpierw wyrnia si wystpujce w tekcie wyraenia uznane za terminy i zalicza do jednego z wyrnionych rodzajw terminw, tzn. do terminw (a) dyscypliny waciwej, (b) dyscypliny ramowej, (c) dyscypliny podstawowej. Nastpnie przypisuje si terminom dyscypliny waciwej wartoci 1, terminom dyscypliny ramowej warto 2, a terminom dyscypliny podstawowej warto 3. Kolejny krok tego postpowania polega na zsumowaniu wartoci przypisanych wszystkim terminom i podzieleniu sumy wszystkich wartoci przez liczb wszystkich wyrnionych terminw. Tak otrzyman liczb zapisuje si na wsprzdnej poziomej raz po prawej, a raz po lewej stronie zaznaczonego na niej miejsca. Na wsprzdnej pionowej zapisuje si liczb wszystkich terminw danego tekstu. Gracznie metod t R. Arntz i E. Eydam zilustrowali nastpujco:

Schemat 5

W powyszym schemacie warto kta pomidzy ramionami trjkta opisuje stopie fachowoci danego tekstu im bardziej jest on zwarty, tym wikszy jest stopie fachowoci danego tekstu. Cho powysza metoda wyznaczania stopnia fachowoci tekstw specjalistycznych na pierwszy rzut oka robi wraenie metody cakiem obiektywnej, to jednak dokadniejsze przyjrzenie si jej prowadzi do wniosku, e i ona obiektywizuje mierzenie fachowoci tekstw specjalistycznych co najwyej powierzchniowo, albowiem rwnie kady badacz posugujcy si t metod musi najpierw zdecydowa, 90

ktre wyraenia leksykalne wystpujce w danym tekcie specjalistycznym uzna za terminy, a ktrych nie uzna, a nastpnie take, do ktrej z wyrnionych przez ich autorw grup naley zaliczy poszczeglne terminy. Poza tym, cho R. Arntz i E. Eydam wspomnieli o tym, e nasycenie terminologiczne nie jest jedynym kryterium, na podstawie ktrego naley ocenia fachowo danego tekstu, to jednak ich metoda ogranicza si wycznie do oceny terminologicznoci tekstw specjalistycznych i wreszcie metoda ta nie uwzgldnia faktu, na ktry zwrcili uwag J. Lukszyn i W. Zmarzer (2001: 21 i n., zob. te Zmarzer 2003: 31), e nonikami wiedzy specjalistycznej mog by nie tylko terminy, lecz take inne jednostki leksykalne. Na koniec trzeba podkreli, i mierzenie fachowoci informacyjnej tekstw specjalistycznych, czyli inaczej mwic: ocena fachowoci ich strony znaczeniowej (denotatywnej) nie jest spraw lingwistyki tekstu specjalistycznego, a w kadym razie nie jest to tylko jej sprawa. Ocena paszczyzny fachowoci informacyjnej tekstw specjalistycznych naley przede wszystkim do kompetencji dziedziny specjalistycznej, ktrej przedstawiciele s autorami badanych tekstw specjalistycznych. Z tego zreszt powodu lingwistyki tekstu specjalistycznego nie mona uzna za jak zwyk poddziedzin lingwistyki tekstu ani za dziedzin nalec tylko do zakresu lingwistyki. Podobnie jak terminologia (rozumiana jako pewna dziedzina nauki) jest dziedzin wykraczajc poza zakres lingwistyki i wkraczajc po czci na teren rnych innych dziedzin specjalistycznych, tzn. na teren dziedzin, z ktrych badane teksty pochodz, a ktrych gwnymi wykadnikami po stronie wyraeniowej s odpowiednie terminy. Cenna jest natomiast uwaga R. Arntza i E. Eydama dotyczca potrzeby zrnicowania dziedzinowej przynalenoci zarwno badanych tekstw specjalistycznych, jak i wystpujcych w nich terminw. Wedug niej nie wystarczy wyrni przy tym samej tylko dziedziny waciwej, okrelonej przez nich jako Fach, lecz trzeba okreli take szersz dziedzin, czyli Rahmenfach, w ramach ktrej ta pierwsza niejako tkwi, i wreszcie take dziedzin nazwan przez R. Arntza i E. Eydama Grundfach, w ktrej tkwi obie. Jest to uwaga cenna, albowiem uwzgldnia potrzeb traktowania jzykw specjalistycznych rozumianych jako polilekty w kategoriach wzgldnych, tzn. jako wsplne waciwoci mniejszych lub wikszych zbiorw reprezentujcych je specjalistw. Gdy chodzi o analiz dotyczc zagadnie tekstowoci tekstw specjalistycznych, to na grunt lingwistyki tekstu specjalistycznego trzeba przenie metody i procedury bada zaproponowane na gruncie lingwistyki tekstu, o ktrych m.in. bya mowa w rozdziale 4.5. Rzecz jasna, e stosujc je trzeba sprawdzi, w jakiej mierze nadaj si one do analizy tekstw specjalistycznych. Trzeba te ustali, czy odkrytym w wyniku stosowania tych metod elementom tekstu trzeba na gruncie lingwistyki tekstu specjalistycznego przypisa warto absolutn (dany tekst jest tekstem specjalistycznym, jeeli wykazuje okrelone cechy), czy tylko warto relatywn (tekst jest tekstem specjalistycznym, o ile implementuje okrelone cechy).

91

7.

Przedmiot lingwistyki tekstu a przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego

Najwaniejszym zadaniem stojcym przed kad dziedzin nauki, jak rwnie przed kad czci (poddziedzin) danej dziedziny jako czci pewnego zakresu nauki jest moliwie dokadne okrelenie jej przedmiotu bada, czyli wyodrbnienie i moliwie dokadne nazwanie tego, czym si ona zajmuje (zajmowa pragnie), a mianowicie wykazanie, e adna z ju istniejcych dziedzin lub poddziedzin nauki nie zaja si nim dotychczas. Obowizek moliwie jasnego przedstawienia przedmiotw bada dotyczy w rwnej mierze lingwistyki tekstu, co lingwistyki tekstu specjalistycznego. I dlatego zajm si w tym rozdziale w sposb bardziej szczegowy kwestiami dotyczcymi przedmiotu lingwistyki tekstu, a take zagadnieniami dotyczcymi przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego. Rozdzia 7.1. powic przedmiotowi lingwistyki tekstu w ogle, rozdzia 7.2. przedmiotowi lingwistyki tekstu specjalistycznego, a rozdzia 7.3. wewntrznej dyferencjacji lingwistyki tekstu specjalistycznego. W kadym z tych rozdziaw sprbuj najpierw zarysowa rozwj wczeniejszych prb wyodrbnienia i zdeniowania ich przedmiotw, a nastpnie podejm prb przedstawienia ich z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw. Analiza literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, e zarwno przedstawiciele lingwistyki tekstu, jak i lingwistyki tekstu specjalistycznego z reguy zaniedbywali obowizek zdeniowania przedmiotu swych bada. Poczynione przez nich w tej sprawie uwagi maj charakter oglnikowy i zostay sformuowane na marginesie rozwaa dotyczcych innych zagadnie. Charakteryzujc sw dziedzin bada, jej przedstawiciele wymieniaj bardzo czsto zamiast opisu jej przedmiotu jedynie jej oglne zadania czy cele poznawcze. Jednake za pomoc wyliczenia samych tylko jej oglnych zada i celw poznawczych nie sposb wyodrbni, a tym bardziej scharakteryzowa adnej dziedziny nauki, albowiem im wszystkim przywiecaj w gruncie rzeczy te same cele poznanie jej przedmiotu, tzn. opisanie jego skadnikw, komponentw, struktury, wyjanienie zachodzcych w jego obrbie zwizkw czy procesw itd. W skrcie mona powiedzie, e po to, by zrozumie sens jakiegokolwiek szczegowego (konkretnego) celu badawczego, trzeba wiedzie moliwie dokadnie, czego on dotyczy, czyli inaczej mwic, trzeba wiedzie, co si wyjania i jak wiedz pragnie si za pomoc danego opisu i wyjanienia zdoby, a wic np. czy opisuje si konkretne teksty jako wyraenia, czy raczej ich formy (struktury), czy ich znaczenia itd.

7.1. Dotychczasowe sposoby wyodrbniania i charakteryzowania przedmiotu lingwistyki tekstu

Na paszczynie oglnej historia rozwoju wyodrbniania i ujmowania przedmiotu bada lingwistyki tekstu jest zbiena z rozwojem lingwistycznego mylenia o tekstach w ogle, wobec czego mona j podzieli na te same etapy i fazy, ktre zostay wyod92

rbnione w rozdziale 3. W tym miejscu powtrz jedynie to, co z punktu widzenia konstytuowania si lingwistyki tekstu wypada uzna za najwaniejsze, a mianowicie, e kolejne etapy rozwoju lingwistycznego mylenia o tekstach to w gruncie rzeczy: (a) coraz dalej idce poszerzanie zakresu przedmiotu lingwistyki tekstu oraz (b) przesuwanie punktu cikoci jej zainteresowa na owe nowe elementy jej przedmiotu, gwnie na te, ktre na danym etapie zostay do wczone. Zainteresowania lingwistyki tekstu na etapie transfrastycznym ograniczay si w zasadzie do przedmiotu obejmujcego tylko teksty jako pewn kategori wyrae jzykowych wikszych od wyrae o strukturze jednozdaniowej. W nastpnym etapie (semantycznym) wczono do zakresu przedmiotu zainteresowa lingwistyki tekstu take semantyczne aspekty (funkcje) tekstw, a pniej przesunito punkt cikoci rozwaa wanie na te aspekty. W kolejnym etapie, pragmatyczno-komunikatywnym, poszerzono zakres zainteresowa lingwistyki tekstu o zagadnienia zwizane z pragmatyczn i komunikacyjn funkcj tekstu i/lub dotyczce m.in. uywania tekstw, ich zalenoci kontekstowej, rl spoecznych, nastpnie przesunito punkt cikoci zainteresowania lingwistyki tekstu na te zagadnienia. W etapie kognitywnym w obrb zainteresowa lingwistyki tekstu wczono takie elementy, jak: wiedza, informacja, przetwarzanie informacji, struktury kognitywne itd., by w kocu zajmowa si gwnie nimi. Owo poszerzanie przedmiotu rozwaa czy zainteresowa lingwistyki tekstu naley uzna za zjawisko pozytywne. Negatywnie wypada natomiast oceni przesuwanie punktu cikoci zainteresowa czy rozwaa lingwistyki tekstu w taki sposb, jakby poprzednie czstkowe zakresy przedmiotu lingwistyki tekstu traciy sw relewancj. Negatywnie wypada oceni te to, e dotychczas prbowano lingwistyk tekstu z reguy charakteryzowa jako now dziedzin nie tyle w kategoriach przedmiotu, ile w kategoriach szczegowych celw badawczych. Natomiast ci lingwici, ktrzy wypowiedzieli si take w sprawie jej przedmiotu, uczynili to niejako na marginesie i bardzo oglnikowo. Poza tym negatywnie trzeba te oceni, e usiowali oni opisa jej przedmiot i jej cele (zadania) tylko za pomoc takich okrele, jak: tekst, rozumienie tekstu, posugiwanie si tekstem, konguracje znakw, w dodatku z reguy nie wyjaniajc dokadnie, do czego odnosz te okrelenia i jak je rozumiej. Tutaj nie bd jednak omawia dokadnie wszystkich decytw przedstawionych dotychczas charakterystyk lingwistyki tekstu. Ogranicz si do wymienienia kilku, ktre mona uzna za typowe. Czytelnikw zainteresowanych histori deniowania lingwistyki tekstu odsyam do nastpujcych prac: Ghlich/ Raible (1977), Kallmeyer/ Meyer-Hermann (1980), Rosengren (1980), Scherner (1984), Brinker (1985), de Beaugrande (1990), Vater (1990a), Heinemann/ Viehweger (1991), Klemm (2002), Heinemann/ Heinemann (2002). Jako przykad prby wyodrbnienia i zdeniowania lingwistyki tekstu w kategoriach teleologicznych mona przytoczy nastpujc jej charakterystyk, przedstawion przez W. Kalmmayera, W. Kleina, R. Meyera-Hermanna, K. Netzera i H.J. Sieberta: Mit Textlinguistik bezeichnen wir die Wissenschaft, die zum Ziel hat, die Voraussetzungen und Bedingungen der menschlichen Kommunikation sowie deren Organisation zu beschreiben (1974: 25). Jej dodatkowy decyt polega na tym, e ostatecznie przedmiotem lingwistyki tekstu czyni ona ludzk komunikacj (menschliche Kommunikation). 93

Inaczej W. Kallmayer wypowiedzia si pniej na temat lingwistyki tekstu w artykule napisanym razem z R. Meyerem-Hermannem, bowiem tym razem przedmiot lingwistyki tekstu zosta wyjaniony za pomoc wyraenia teksty (Texte), dokadniej za pomoc wyraenia wystpowanie tekstw (Textvorkommen): Textlinguistik soll (...) als diejenige linguistische Disziplin charakterisiert werden, deren Gegenstandsbereich ,Texte, genauer Textvorkommen, natrlicher Sprachen sind (...) (Kallmeyer/ Meyer-Hermann 1980: 245). Podobnie przedmiot lingwistyki tekstu scharakteryzowa Z. Wawrzyniak (1980: 21), piszc: Die Lehre vom sprachlichen Text nennen wir Textwissenschaft (Textologie) (por. take Bartmiski 1998: 19 i n.). Natomiast W. Heinemann i D. Viehweger (1991: 17) uczynili przedmiotem lingwistyki tekstu wycznie tekst: Der Text selbst bildet (...) den primren und originren Gegenstand der Wissenschaft vom Text, die zentrale Aufgabe der Textlinguistik schlechthin. Przykadem opisu przedmiotu lingwistyki tekstu odwoujcym si do znaku (dokadniej konguracji znakw Zeichenkongurationen) jest wypowied J.S. Petego (1983: 412):
Als Objekt der x-ologichen Forschung (textologischen S.G.) betrachte ich einerseits (a) beliebige Zeichenkongurationen mit einem dominanten natrlichen Kern, wobei ich diese als Endprodukte einer abgeschlossenen Kommunikation ansehe, andererseits (b) alle mit ihnen zusammenhngenden, ber sie interpretierbaren Operationen. Diese Konguration nenne ich Texte ohne Rcksicht auf Medium und/oder ihren Typ.

Wszystkie denicje charakteryzujce czy wyjaniajce przedmiot lingwistyki tekstu, za pomoc wyraenia tekst maj charakter tautologii (lingwistyka tekstu zajmuje si tekstem). Zarwno te denicje lingwistyki tekstu, jak i te, ktre charakteryzuj lingwistyk tekstu jako dziedzin zajmujc si pewnym rodzajem znakw (jzykowych), cechuje ten wsplny mankament, e nie wiadomo, czy deniuj lingwistyk tekstu, czy skazuj lingwistyk tekstu na zajmowanie si tekstami i/lub znakami jako pewnymi obiektami realnymi, czyli konkretnymi tekstami, czy raczej ich formami (strukturami). I wreszcie tak jedne, jak i drugie nie s zadowalajce z tego powodu, e jedynie jakby przesuwaj niewiadom z pytania o przedmiot na pytanie o tekst lub znak. Natomiast denicje idce w kierunku uczynienia przedmiotem lingwistyki tekstu komunikacj w ogle nie wyjaniaj niczego, bo nie wyodrbniaj lingwistyki tekstu w aden sposb.

7.2. Relatywistyczna wizja przedmiotu lingwistyki tekstu

By sformuowa odpowied na pytanie o prymarny przedmiot lingwistyki tekstu w sposb speniajcy wymogi wspczesnej teorii nauki, w adnym razie nie wystarczy powiedzie, e lingwistyka tekstu to lingwistyka zajmujca si tekstem, lecz trzeba przynajmniej wymieni konstytuujce ten przedmiot: (a) konkretne obiekty, (b) ich konkretne waciwoci i (c) zachodzce midzy tymi ostatnimi relacje. Formalna denicja przedmiotu jakiejkolwiek dziedziny nauki i/lub jakiejkolwiek poddziedziny ma 94

posta zbioru skadajcego si z trzech podzbiorw (dokadnie w tej sprawie wypowiada si Grucza F. 1983, 1993a, 1993b, 2003):

{O1 ... Ox; W1 ... Wy; R1 ... Rz}

Zbir {O1 ... Ox} to zbir obiektw branych pod uwag, zbir {W1 ... Wy} to zbir waciwoci obiektw branych pod uwag, zbir {R1 ... Rz} to zbir relacji pomidzy tymi waciwociami i relacji pomidzy obiektami branymi pod uwag. Zdecydowana wikszo przedstawicieli lingwistyki tekstu uwaa, e zbir {O1 ... Ox} stanowi teksty. Nie maj jednak racji. By zrozumie, dlaczego nie maj racji, a zarazem, jakie obiekty trzeba uzna za rzeczywicie prymarne obiekty lingwistyki tekstu i wobec tego zaliczy do zbioru {O1 ... Ox}, trzeba zda sobie spraw po pierwsze z tego przypomn e teksty nie zawieraj (w sensie dosownym) jzyka, oraz po drugie uwiadomi sobie, co jest specycznym (nalnym) celem poznawczym lingwistyki tekstu. W adnym razie nalnym celem lingwistyki tekstu nie jest sama tylko analiza, opisanie lub eksplikacja konkretnych tekstw jako konkretnych cigw wyraeniowych. Celem tym jest poznanie (rekonstrukcja) mentalnych form (struktur, regu), na podstawie ktrych ludzie z jednej strony tworz teksty jako znaczce cigi wyraeniowe, a z drugiej rozumiej konkretne teksty, a take reguy praktycznego (komunikacyjnego) posugiwania si nimi. A skoro formy te, jak ju wspominaem w czci pierwszej, nie istniej w postaci obiektw samodzielnych, tylko w postaci pewnych obiektw mentalnych (wiedzy) w mzgach konkretnych ludzi, to jest oczywiste, e za obiekty konstytuujce prymarny przedmiot lingwistyki tekstu trzeba uzna konkretne osoby konkretnych twrcw i/lub odbiorcw konkretnych tekstw. Ale rzecz jasna, e lingwistyki tekstu nie wyrnia to, i interesuje si ona konkretnymi mwcami-suchaczami, poniewa tymi zajmuj si take wszystkie poddziedziny lingwistyki. Lingwistyk tekstu wyrnia zbir {W1 ... Wy}, czyli zbir waciwoci, z uwagi na ktre zajmuje si ona ludmi w powizaniu z (wy)tworzonymi przez nich i/lub stanowicymi przedmiot ich rozumienia konkretnymi tekstami. Waciwoci ludzi (mwcw-suchaczy), ktrymi lingwistyka tekstu interesuje si w sposb szczeglny, nazywam waciwociami tekstowymi i rozumiem jako pewien rodzaj ich waciwoci jzykowych. Zbir waciwoci wszystkich branych pod uwag mwcw-suchaczy {MS1 ... MSy}, ktrymi interesuje si lingwistyka tekstu, mona przedstawi nastpujco:

{W(T)1 W(T)y}
Formalny zapis przedmiotu lingwistyki tekstu mona wobec tego przedstawi nastpujco:

{MS1 ... MSx; W(T)1 ... W(T)y; R(T)1 ... R(T)z}

95

Zbir {MS1 ... MSx} to zbir ludzi (mwcwsuchaczy), twrcw i/lub odbiorcw tekstw branych pod uwag (obiekt bada lingwistycznych), zbir {W(T)1 ... W(T)y}, to zbir waciwoci tekstowych mwcwsuchaczy (przedmiot bada lingwistyki tekstu), zbir {RT1 ... RTz} zbir relacji zachodzcych pomidzy tymi waciwociami i relacji pomidzy branymi pod uwag mwcamisuchaczami. Wraz z wyrnieniem zbioru W(T) jako zbioru specycznych ludzkich waciwoci i wczeniem tych waciwoci w zakres zainteresowa lingwistyki dokonao si istotne poszerzenie dotychczasowego zakresu zainteresowa lingwistyki w ogle, jako e tradycyjna lingwistyka interesowaa si wprawdzie rwnie tekstami (jako materiaem badawczym), jednake po to tylko, by pozna (zrekonstruowa) fonemiczne, morfologiczne, sowotwrcze i/lub zdaniowe waciwoci odpowiednich mwcw-suchaczy, tzn. ich wiedz i sprawnoci, na podstawie ktrych owi mwcysuchacze teksty te wytworzyli (wytwarzaj) i/lub rozumiej. Zarazem uznanie zbioru {W(T)1 W(T)y} za zbir pewnych waciwoci jzykowych powoduje konieczno poszerzenia dotychczasowego rozumienia jzykw ludzkich. Jeli waciwociom fonemicznym, morfologicznym, sowotwrczym i zdaniowym przypisa odpowiednio oglne indykatory F, M, S, Z, to zbir waciwoci, ktrymi interesowaa si tradycyjna lingwistyka, mona przedstawi nastpujco:

{W(F, M, S, Z)1 W(F, M, S, Z)y}

Natomiast zbir waciwoci interesujcych lingwistyk poszerzon o lingwistyk tekstu mona przedstawi nastpujco:

{W(F, M, S, Z, T)1 W(F, M, S, Z, T)y}

Z tego punktu widzenia lingwistyk tekstu trzeba uzna za pewien nowy czy dodatkowy skadnik lingwistyki w ogle, natomiast w adnym razie nie sposb uzna jej za jak inn lingwistyk. Z kolei wewntrzny rozwj lingwistyki tekstu mona teraz opisa jako poszerzanie zbioru W(T)1 o podzbiory coraz to nowych waciwoci, aspektw i/lub funkcji tekstw, a po ich zwizki z ich kontekstami. Powtrzmy: zrazu lingwistyka tekstu braa pod uwag tylko strukturalne (komponentalne), potem generatywne, potem rwnie semantyczne, a pniej take dyskursywne itd. waciwoci ludzi (mwcw-suchaczy) tworzcych i/lub rozumiejcych tekst, posugujcych si (potracych si posugiwa) nim interakcyjnie, a wreszcie take waciwoci kontekstowe. Nie jest jednak tak, e wszystkie te waciwoci trzeba koniecznie uzna za waciwoci jzykowe. W obrbie mentalnej rzeczywistoci nie ma bowiem wyranej granicy midzy jzykowymi i niejzykowymi waciwociami ludzi. Zaliczajc wszystkie waciwoci do zbioru waciwoci jzykowych, mona podzieli go (z punktu widzenia relatywistycznego stanowiska wzgldem nich) na jzykowe w wskim rozumieniu i na jzykowe w szerokim rozumieniu tego sowa. 96

Ale niezalenie od tego, czy do zbioru waciwoci W(T), ktrymi powinna si zaj lingwistyka tekstu, zaliczy si wszystkie wymienione waciwoci tekstowe ujawnione i wyrnione w procesie lingwistycznego mylenia o tekstach, czy te si ich nie zaliczy, w konkretnym wypadku lingwistyka tekstu (jej podmiot) moe si skoncentrowa na tym lub innym ich rodzaju. W konkretnym wypadku lingwistyka tekstu nie musi te bra pod uwag wszystkich ludzi skadajcych si na oglny zbir {MS1 ... MSx}, lecz moe wzi pod uwag tylko niektrych z nich. Na tym wanie midzy innymi polega relatywistyczne podejcie do przedmiotu lingwistyki w ogle i lingwistyki tekstu w szczeglnoci. W konkretnym wypadku lingwistyka tekstu moe na przykad, a nawet powinna, ograniczy si do analizy konkretnego rodzaju i/lub gatunku tekstw oraz zwizanych z nimi konkretnych tekstowych waciwoci konkretnych mwcw-suchaczy. Inaczej mwic, z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw lingwistyka tekstu powinna rozpocz od poszukiwania i rekonstruowania tekstowoci poszczeglnych rodzajw i/lub gatunkw tekstw, a nie od poszukiwania i rekonstruowania tekstowoci w ogle. Charakter kanoniczny ma natomiast zdanie, i punkt wyjcia rozwaa lingwistyki tekstu w kadym wypadku stanowi konkretni mwcysuchacze (pisarze-czytelnicy) i zwizane z nimi konkretne teksty. Do uwag tych wypada doda, e kady z dodatkowo wyrnionych zbiorw (rodzajw) waciwoci tekstowych mona i trzeba wewntrznie podzieli na rne rodzaje. I tak na przykad, mona je podzieli na odpowiednie waciwoci wyraeniowe i/lub znaczeniowe, a waciwoci wyraeniowe na waciwoci, na podstawie ktrych ludzie identykuj, dyferencjuj i segmentuj teksty, oraz na takie waciwoci, na ktrych opiera si rozumienie tych tekstw przez mwcw-suchaczy. Wane jest, by, poszukujc tekstowoci, nie miesza waciwoci rzeczywicie istniejcych w tekstach (immanentnych) z waciwociami przypisanymi (przypisywanymi) im przez ich twrcw i/lub odbiorcw. Wane jest rwnie, by nie miesza tekstowoci konkretnych tekstw z tekstowoci ich mentalnych form. Rzecz jasna, e ani celem lingwistyki w ogle, ani celem lingwistyki tekstu nie jest zrekonstruowanie wycznie idiolektalnych kompetencji jzykowych i/lub tekstowych, ani te ich odpowiednich idiolektalnych kompetencji komunikacyjnych. Ostatecznym celem kadej z nich jest ustalenie skadw odpowiednich kompetencji polilektalnych, czyli tego, co jest wsplne dla wszystkich, a przynajmniej dla wikszoci czonkw danej wsplnoty. Wiele nieporozumie w obrbie lingwistyki tekstu ma swoje rdo w tym, e jej przedstawiciele nie zajmuj si rekonstrukcj rzeczywicie istniejcych (funkcjonujcych) ludzkich jzykw, lecz suponuj istnienie odpowiednich jzykw idealnych, a w konsekwencji istnienie odpowiednich idealnych waciwoci i kompetencji, a wic take idealnych waciwoci i kompetencji tekstowych.

97

7.3. Oglny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego

Lingwistyk tekstu specjalistycznego mona uzna (rzecz z pozoru paradoksalna) zarwno za dziedzin znacznie starsz ni lingwistyka tekstu, jak i za dziedzin znacznie od niej modsz. Za starsz mona, a nawet trzeba, j uzna, jeli jej genez zwie si z rozwaaniami czy z badaniami terminologicznymi, czyli terminologi jako pewn dziedzin nauki. Natomiast za znacznie modsz trzeba j uzna jako dziedzin majc na celu rekonstrukcj tekstowoci, czyli zbioru specycznych waciwoci {W(T)1 W(T)y} twrcw i odbiorcw tekstw specjalistycznych, zwaszcza jeli celem tej rekonstrukcji jest podzbir pewnych ich waciwoci. W kadym razie podejmujc prb charakterystyki lingwistyki tekstu specjalistycznego, a przede wszystkim jej prymarnego przedmiotu, trzeba wzi pod uwag oba rda jej genezy terminologi i lingwistyk tekstu. Z punktu widzenia terminologii sprawa konstytuujcych jej przedmiot obiektw przedstawia si nastpujco: do zbioru tych obiektw zalicza si co prawda, podobnie jak w wypadku lingwistyki tekstu, a take lingwistyki w ogle, konkretne osoby, konkretnych mwcwsuchaczy, jednake zalicza si ich do tego zbioru nie z tego wzgldu, e znaj okrelony jzyk, lecz z uwagi na ich fachowo, wyraan przez nich za pomoc odpowiednich tekstw specjalistycznych, a przede wszystkim tych ich elementw, ktre zostay uznane za wykadniki ich fachowoci. Upraszczajc nieco, mona powiedzie, e konkretne osoby zalicza si do zbioru {O1 ... Ox}, konstytuujcego przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego z uwagi na te waciwoci, na podstawie ktrych okrela si ich jako specjalistw. Z tego punktu widzenia ich waciwoci czysto jzykowe trzeba uzna za ich waciwoci wtrne i wanie dlatego lingwistyki tekstu specjalistycznego nie mona uzna za zwyk poddziedzin lingwistyki tekstu w ogle. Przedmiot bada lingwistyki tekstu specjalistycznego jest tylko przedmiotem czstkowym oglnego przedmiotu bada lingwistyki tekstu, a jest nim o tyle, o ile pytania o tekstowo mona postawi take wobec tekstw specjalistycznych, a nie jest o tyle, o ile pytania o fachowo (w tym przede wszystkim o terminologiczno) mona postawi z sensem tylko wzgldem tekstw specjalistycznych. W nastpnym podrozdziale podejmuj prb poczenia obu punktw widzenia. Jej wyjciowe zaoenia polegaj na tym, e do zbioru tekstw specjalistycznych zaliczam teksty w zalenoci od tego, czy zostay one stworzone przez przedstawicieli jakiej specjalnoci, a nastpnie dziel ten zbir na odpowiednie podzbiory (kategorie) w zalenoci od tego, jacy specjalici (nalecy do jakiej specjalnoci) je wytworzyli, czyli w zalenoci od terminologicznej specyki tych tekstw. Gwny cel badawczy lingwistyki tekstu specjalistycznego formuuj w analogii do gwnego celu lingwistyki tekstu w ogle: podstawowym zadaniem lingwistyki tekstu specjalistycznego w przedstawionym tu rozumieniu jest rekonstrukcja tekstowoci wyrnionych tekstw specjalistycznych, a zwaszcza ich jzykowej tekstowoci. Inaczej mwic, gwnym zadaniem lingwistyki tekstu specjalistycznego jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, co (prcz ich skadnikw natury terminologicznej) wyrnia dane teksty specjalistyczne danej specjalnoci. 98

7.3.1. Dotychczasowe traktowanie lingwistyki tekstu specjalistycznego W zwizku ze wspominan, ale dotychczas mao uwiadomion, podwjn genez lingwistyki tekstu specjalistycznego, a zwaszcza w zwizku z faktem, i jej terminologiczna zaleno jest starsza od jej zalenoci tekstologicznej, wikszo jej przedstawicieli do niedawna gwny, a nawet wyczny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego upatrywaa w terminologicznych aspektach tekstw specjalistycznych, a tylko niektrzy w badaniu ich tekstowoci rozumianej jako specyczny rodzaj tekstowoci w rozumieniu oglnym lingwistyki tekstu. Dlatego czsto przedstawia si lingwistyk tekstu specjalistycznego tak, jakby jej przedmiot prymarny stanowiy po prostu okrelone zbiory terminologiczne i jakby przedmiot ten by przynajmniej oglnie zbieny z przedmiotem terminologii. By moe wanie dlatego uwag dotyczcych wyrniania specycznego przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego jako pewnej czstkowej dziedziny lingwistyki tekstu nie ma w dotychczasowej literaturze przedmiotu prawie wcale i autorzy, ktrzy wypowiadaj si na ten temat, czyni to w kategoriach teleologicznych (a nie ontologicznych), tzn. w kategoriach komunikacyjnego bd pragmatycznego posugiwania si nimi. Co si tyczy historii wyrniania zainteresowa (celw) badawczych lingwistyki tekstu, czyli inaczej mwic: historii charakteryzowania lingwistyki tekstu specjalistycznego, to mona powiedzie, e pocztkowo zainteresowania te ograniczano niemal wycznie do terminologicznych elementw tych tekstw, i e dopiero pniej wczono do tych zainteresowa elementy skadniowe. Jeszcze pniej wczono do zakresu zainteresowa znaczenie tekstw specjalistycznych, a wreszcie, rwnie na pocztku lat 80. XX wieku, odpowiednie ich aspekty pragmatyczne, czyli aspekty zwizane z uywaniem tekstw specjalistycznych w aktach komunikacji profesjonalnej, inaczej mwic aspekty zwizane z kontekstami ich tworzenia i odbierania. Pod koniec lat 90. XX wieku zaczto interesowa si take paszczyzn kognitywn, tj. rozumieniem tekstw specjalistycznych, a take przetwarzaniem specjalistycznych informacji itd. (Jahr 1996). Wedug H. Schrdera (1993: XI) zwrcenie uwagi na aspekty pragmatyczne tekstw (specjalistycznych) pozwolio lepiej zrozumie mechanizmy komunikacji specjalistycznej:
Durch die Fachtextpragmatik knnen Fachsprachen als Ausdruck einer bestimmten Form sozialen Handelns im Fach (zwischen Fchern sowie zwischen Fach und ffentlichkeit), d.h. als Interaktion verschiedener Kommunikationspartner in fachlichen Situationen beschrieben werden. Die Fachtextpragmatik ist dabei nicht nur auf die Klrung kommunikativer Einbettung von Fachtexten orientiert; vielmehr thematisiert die Fachtextpragmatik auch kognitive Aspekte der Textverarbeitung und die Ebene der Wirkung von Texten.

Dokadniejsza analiza odpowiednich bada prowadzi jednak do wniosku, e (wbrew temu, co sugeruje H. Schrder) ani tzw. przeom pragmatyczny, ani tzw. zwrot kognitywny nie zrewolucjonizowa niestety dotychczasowej wiedzy o tekstach w ogle ani o tekstach specjalistycznych, tzn. ani w sprawie tekstowoci, ani w spra99

wie fachowoci tekstw specjalistycznych. Poniekd w ich wyniku stao si nawet inaczej. Zainteresowanie zagadnieniami pragmatycznymi spowodowao, i badania nad tekstami specjalistycznymi zamieniy si w analiz komunikacji profesjonalnej, a zainteresowanie zagadnieniami kognitywnymi spowodowao, e lingwistyka tekstu bardziej zajmuje si przetwarzaniem informacji ni samymi nonikami tych informacji. Przesunicie punktu cikoci na zagadnienia pragmatyczne i kognitywne spowodowao, e w lingwistyce tekstu specjalistycznego w badaniach nad tekstem bardzo szybko zapomniano o zagadnieniach zwizanych z tekstowoci tekstw specjalistycznych. W gruncie rzeczy na pocztku XXI wieku zainteresowanie lingwistycznymi zagadnieniami tekstw specjalistycznych zaczyna male. Jest to zapewne efekt wikszego zainteresowania pozalingwistycznymi perspektywami badawczymi oraz prbami integracyjnego i interdyscyplinarnego podejcia do jzykowej komunikacji specjalistycznej. Trzeba jednak pamita o tym, e adnego rodzaju komunikacji jzykowej nie da si w sposb wyczerpujcy opisa bez wyczerpujcego opisania narzdzi tej komunikacji, czyli tekstw. Nie jest jednak tak, e nikt dotd nie zajmowa si adnymi pozaleksykalnymi elementami tekstowoci tekstw specjalistycznych, tzn. elementami, ktre je wyrniaj i/lub pozwalaj identykowa. W tym miejscu trzeba wymieni przede wszystkim nastpujce publikacje: Marciszewski (1977), ydek-Bednarczuk (1985, 1999), Schatte Ch. (1997), Lukszyn (2002a, 2003), Konik (2002), Pytel (2003), Kornacka (2003), Waszczuk (2003), Grnicz (2003), Zmarzer (2003). 7.3.2. Relatywistyczna wizja przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego Z przedstawionych ju uwag powiconych tekstom specjalistycznym (rozdzia 6.) wynika, e o uznaniu lub nieuznaniu konkretnych tekstw za specjalistyczne decyduje najpierw ich geneza. Teksty specjalistyczne to teksty wytworzone przez specjalistw w celu wyraenia odpowiedniej specjalistycznej wiedzy. Do zbioru specjalistw zalicza si poszczeglne osoby albo ze wzgldu na posiadan przez nie wiedz, albo ze wzgldu na posiadane przez nie praktyczne sprawnoci. aden specjalista nie jest specjalist w ogle kady jest zawsze specjalist w jakim zakresie, cho poszczeglnych zakresw wiedzy specjalistycznej z reguy nie mona wyranie rozgraniczy. Z tego z kolei wynika, e specjalista nie tworzy, a nawet wicej: nie moe tworzy tekstw specjalistycznych w ogle, lecz zawsze tylko teksty charakterystyczne dla danej dziedziny specjalistycznej. W skrcie oznacza to, e realnie nie sposb uprawia lingwistyki tekstu specjalistycznego w ogle, zreszt w tym samym sensie nie sposb realnie uprawia lingwistyki tekstu w ogle. Faktycznie lingwistyka tekstu specjalistycznego jest zawsze lingwistyk zajmujc si pewnym rodzajem (podzbiorem) tekstw specjalistycznych, tzn. tekstami specjalistycznymi typowymi z punktu widzenia indywidualnego lub zbiorowego podmiotu okrelonej specjalnoci. Natomiast specyczny cel tak rozumianej lingwistyki tekstu specjalistycznego mona okreli (podobnie jak w wypadku lingwistyki tekstu w ogle) jako zmierzanie do poznania (zrekonstruowania) mentalnych form (struktur, regu), na podstawie ktrych ludzie (specjalici) 100

z jednej strony tworz teksty specjalistyczne jako znaczce teksty wyraeniowe, a z drugiej rozumiej konkretne teksty specjalistyczne, a take jako zmierzanie do zrekonstruowania regu praktycznego (komunikacyjnego) posugiwania si tymi tekstami. Inaczej mwic, celem lingwistyki tekstu specjalistycznego jest poznanie (zrekonstruowanie) zbioru waciwoci, gwnie jzykowych waciwoci osb stanowicych dan specjalno, na podstawie ktrych tworz oni i rozumiej dane teksty specjalistyczne, a nastpnie posuguj si nimi interakcyjnie (dyskursywnie). Co si natomiast tyczy kontekstw tworzenia, rozumienia i interakcyjnego posugiwania si tekstami specjalistycznymi, to ta sprawa zdaje si wyglda zupenie inaczej ni w wypadku tekstw i interakcji niespecjalistycznych. Ot generalnie mona powiedzie, i teksty specjalistyczne s tekstami specjalistycznymi tylko o tyle, o ile ich rozumienie nie jest uzalenione od zewntrznych kontekstw, w ktrych si dokonuje. Nastpnie mona powiedzie, e teksty specjalistyczne s tekstami specjalistycznymi o tyle, o ile ich rozumienie jest rwnie niezalene od takich wspczynnikw wewntrznych kontekstw, jak stan emocjonalny mwcy i/lub odbiorcy lub nastawienie do rzeczy, albo nastawienie do mwcy i/lub odbiorcy. Poniewa stopie kontekstowej niezalenoci tekstw specjalistycznych jednych specjalistycznych dziedzin jest wyszy, a innych niszy, trzeba specjalistyczno tekstw rnych dziedzin oceni jako relatywn. Z tego punktu widzenia rozwj poszczeglnych dziedzin mona ocenia w zalenoci m.in. od stopnia wyspecjalizowania (w tym take cisoci) tekstw (wicej na ten temat Grucza F. 2004). Jeli dowolnej osobie uznanej za specjalist przypisze si indykator SP, to zbir obiektw konstytuujcych prymarny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego mona wyrni jako zbir:

{SP1 ... SPx}

Na gruncie lingwistyki tekstu osoby zaliczone do zbioru specjalistw nie s jednak rozwaane z uwagi na ich waciwoci specjalistyczne (wiedz i sprawnoci specjalistyczne), lecz z uwagi na ich specyczne jzykowe waciwoci (wiedz i sprawnoci) specjalistyczne. Inaczej mwic, lingwistyka tekstu specjalistycznego interesuje si nimi jako pewnym podzbiorem mwcw-suchaczy wyrniajcych si tym pord innych mwcw-suchaczy, e potra tworzy i rozumie teksty zaliczone do okrelonego zbioru tekstw specjalistycznych. Jeli specjalistom rozwaanym jako specjalistyczni mwcy-suchacze przypiszemy indykator MS/SP, to zbir mwcw-suchaczy branych pod uwag przez lingwistyk tekstu specjalistycznego mona zapisa nastpujco:

{MS/SP1 ... MS/SPx}

Zbir {MS/SP1... MS/SPx} to zatem zbir mwcw-suchaczy-specjalistw potracych tworzy i/lub odbiera teksty specjalistyczne. Waciwoci mwcw-suchaczy-specjalistw, ktrymi interesuje si lingwistyka tekstu specjalistycznego w sposb szczeglny, nazywam specjalistycznymi waci101

wociami tekstowymi. Kad waciwo tekstow rozumiem jako pewien rodzaj wiedzy, wraz ze zwizan z ni sprawnoci posugiwania si t wiedz. Jeli kadej specjalistycznej waciwoci tekstowej wzitych pod uwag mwcw-suchaczy-specjalistw przypiszemy indykator W(Ts), to zbir specjalistycznych waciwoci tekstowych, ktrymi interesuj si lingwistyka tekstu specjalistycznego, mona przedstawi nastpujco:

{W(Ts)1 W(Ts)y}
Zbir relacji zachodzcych pomidzy tymi waciwociami i pomidzy mwcami-suchaczami-specjalistami branymi pod uwag mona przedstawi nastpujco:

{R(Ts)1 R(Ts)z}
Wobec powyszego prymarny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego mona przedstawi w nastpujcy sposb:

{MS/SP1 ... MS/SPx; W(Ts)1 ... W(Ts)y; R(Ts)1 ... R(Ts)z}

Nie jest jednak tak, e wszystkie specjalistyczne waciwoci tekstowe s rwnie wane. Z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzyka mona je podzieli (podobnie zreszt jak i inne rodzaje waciwoci tekstowych) na istotniejsze i mniej istotne. Do zbioru najwaniejszych trzeba zaliczy te, ktre mona nazwa jzykowymi (w wskim rozumieniu tego sowa) specjalistycznymi waciwociami tekstowymi. Jeli tym ostatnim przypiszemy indykator W(TsJ), to zbir tych waciwoci, tzn. cile jzykowych specjalistycznych waciwoci tekstowych, mona przedstawi nastpujco:

{W(TsJ)1, , W(TsJ)x}
W konsekwencji wyrnienia tego podzbioru trzeba odrni dwa rozumienia prymarnego przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego, a w kocu take rozumienia tej dziedziny wsze i szersze. Wyej przedstawione zostao jej szersze rozumienie. W tym rozumieniu lingwistyka tekstu specjalistycznego jest dziedzin zajmujc si badaniem wszystkich specjalistycznych waciwoci tekstowych wzitych pod uwag mwcw-suchaczy. Natomiast w wszym znaczeniu lingwistyka tekstu specjalistycznego to dziedzina zajmujca si (cile) jzykowymi waciwociami tekstowymi wzitych pod uwag mwcw-suchaczy. Jej przedmiot, tzn. przedmiot wsko rozumianej lingwistyki tekstu specjalistycznego, mona przedstawi nastpujco:

{MS/SP1 ... MS/SPx; W(TsJ)1 ... W(TsJ)y; R(TsJ)1 ... R(TsJ)z}

102

Jzykowe specjalistyczne waciwoci tekstowe mwcw-suchaczy (specjalistw) mona oczywicie podzieli na rne kategorie (podzbiory). Najpierw na podzbir waciwoci wyraeniowych, tzn. na podzbir waciwoci tworzenia, identykowania i dyfrencjowania tekstw specjalistycznych jako wyrae oraz na podzbir waciwoci denotatywnych, tj. na podzbir waciwoci, na ktrych opiera si rozumienie tych tekstw przez mwcw-suchaczy (specjalistw).

7.4. Dyferencjacja i klasykacja czstkowych przedmiotw i zada lingwistyki tekstu specjalistycznego

Przedstawiony w poprzednim rozdziale opis przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego jest opisem uoglnionego przedmiotu. Z dalszych poczynionych tam uwag, a gwnie ze stwierdzenia, i w kadym konkretnym wypadku twrcy tekstw wchodzcy w skad zbioru {O1 ... Ox} s do niego zaliczani z uwagi na to, e reprezentuj konkretn specjalistyczn dziedzin pracy (zycznej lub intelektualnej) wynika, i w rzeczywistoci lingwistyka tekstu specjalistycznego ma do czynienia tylko z przedmiotami partykularnymi. W tym stanie rzeczy zawiera si pierwsze kryterium jej koniecznej przedmiotowej dyferencjacji. Dyferencjacja ta jest konsekwencj naturalnego zrnicowania jej przedmiotw. Lingwistyka tekstu specjalistycznego nie moe si zajmowa jakim jednym oglnym jzykiem specjalistycznym, bo taki w ogle nie istnieje. W rzeczywistoci nie istnieje aden jednorodny ani aden jeden jzyk specjalistyczny rwnie na paszczynie idiolektw. Lingwistyka tekstu specjalistycznego zajmuje si konkretnymi jzykami i wytworzonymi przez uytkownikw tych jzykw tekstami. Drugi podzia wewntrzny jest z kolei konsekwencj faktu, e lingwistyka tekstu specjalistycznego w konkretnym wypadku moe zajmowa si albo specjalistycznym idiolektem dowolnego specjalisty, albo polilektem dowolnej grupy specjalistw. Z tego punktu widzenia mona podzieli j na idiolektaln lingwistyk tekstu specjalistycznego i polilektaln lingwistyk tekstu specjalistycznego. Co si tyczy polilektalnej lingwistyki tekstu specjalistycznego, to pamita trzeba, e mona j z kolei zrnicowa (w zasadzie dowolnie) w zalenoci od tego, czy bierze ona pod uwag idiolekty dwch, trzech, czy wreszcie wszystkich specjalistw danej specjalnoci. Trzecie kryterium wewntrznego podziau lingwistyki tekstu specjalistycznego polega na tym, e w konkretnym wypadku nie musi ona (tym razem podobnie jak inne dziedziny lingwistyki) zajmowa si wszystkimi rodzajami czy gatunkami tekstw specjalistycznych zarazem, lecz tylko jednym z nich, tj. tylko podzbiorem wzitego pod uwag rodzaju czy gatunku tekstw specjalistycznych. Lingwistyka tekstu specjalistycznego moe zajmowa si rnymi rodzajami/gatunkami tekstw specjalistycznych: tekstami pisanymi, mwionymi, monologowymi, dialogowymi itd. Badajc waciwoci wzitych pod uwag twrcw i/lub odbiorcw tekstw specjalistycznych moe te idc ladem R. Arntza i E. Eydama (1993) podzieli je na takie, ktre mona uzna za typowe dla dyscypliny waciwej, ramowej i podstawowej. 103

Oba wymienione rodzaje wewntrznego podziau lingwistyki tekstu specjalistycznego s podziaami dokonanymi z punktu widzenia rnic w obrbie przedmiotw wzitych przez ni w konkretnym wypadku pod uwag raz rnic dotyczcych zbioru konstytuujcych jej przedmiot obiektw (specjalistw), a raz z punktu widzenia rnic dotyczcych zbioru waciwoci tych obiektw. Wypada do tego doda, i przedmiotowo mona lingwistyk tekstu specjalistycznego zrnicowa w zalenoci od tego, jakie relacje zachodzce midzy jej obiektami s brane pod uwag w konkretnym wypadku, ale tu wspomn jedynie, i moe przy tym chodzi: po pierwsze, o relacje midzy rnymi waciwociami wzitych pod uwag obiektw (specjalistw), a po drugie, o zwizki midzy nimi (np. o zwizki interakcyjne) i wreszcie po trzecie, o zalenoci zachodzce midzy branymi pod uwag twrcami i/lub odbiorcami tekstw specjalistycznych a tym wszystkim, co si skada na zewntrzne konteksty. Jednake lingwistyk tekstu specjalistycznego trzeba zrnicowa nie tylko z punktu widzenia jej przedmiotu, lecz take z punktu widzenia jej poznawczych zada czstkowych, czyli wedug okrelonych kryteriw teleologicznych. W tej sprawie pragn tu zwrci uwag na nastpujce okolicznoci: (1) Podstawowym zadaniem lingwistyki tekstu specjalistycznego jest (tak samo jak kadej innej dziedziny) oczywicie opisanie wyrnionego i badanego przedmiotu. Jednak opis w wypadku lingwistyki tekstu specjalistycznego znaczy co innego ni w wypadku wielu innych dziedzin, albowiem rzeczywisty przedmiot jej opisu, czyli ostatecznie jzyk (skadajca si na wiedza operacjonalna) nie jest dostpny bezporedniej obserwacji. W wypadku opisu tekstw specjalistycznych jest w dodatku tak, e opisywany jzyk w ogle si w nich nie zawiera. Dlatego w wypadku lingwistyki tekstu specjalistycznego deskrypcja jest zawsze cile zwizana z eksplikacj, a jej celem, a nie efektem (rezultatem) nie jest opis w dosownym rozumieniu wyraenia opis, tylko pewna hipoteza lub pewien zbir hipotez. (2) Nawet tak szeroko rozumiane opisywanie przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego, tzn. opisywanie implikujce eksplikacj, nie wyczerpuje listy jej czstkowych zada badawczych. Podobnie jak kada inna dziedzina, tak te lingwistyka tekstu specjalistycznego moe i powinna postawi sobie poza tym zarwno cele komparatywne, jak i aplikatywne. (3) Co si tyczy celw komparatywnych, to lingwistyka tekstu specjalistycznego moe porwnywa albo (a) zbiory tekstw i/lub jzyki specjalistyczne rnych dziedzin specjalistycznych funkcjonujcych w obrbie tej samej oglnej wsplnoty jzykowej, albo (b) zbiory tekstw i/lub jzyki specjalistyczne dziedzin specjalistycznych funkcjonujcych w obrbie dwch lub wicej rnych oglnych wsplnot jzykowych. W odniesieniu do pierwszego rodzaju bada porwnawczych mona mwi o monolingwalnych porwnaniach specjalistycznych, a w odniesieniu do ich drugiego rodzaju o porwnaniach bilingwalnych lub multilingwalnych. Tak w jednym, jak i w drugim wy padku mona pyta tylko o rnice na poziomie terminologii (o rnice zachodzce midzy stopniami nasycenia terminologicznego), a mona take o rnice na poziomie tekstowego dyskursu czy tekstowej 104

interakcji, jak rwnie o rnice wystpujce na poziomie gatunkw tekstw (np. sposb i stopie ich sformalizowania). (4) Badania natury aplikatywnej lingwistyka tekstu specjalistycznego moe podj z dwch powodw: (a) By ulepszy stwierdzony stan badanych tekstw specjalistycznych, czyli sposoby ich tworzenia i moliwoci rozumienia, a wic po to, by ulepszy stan odpowiednich jzykw specjalistycznych i/lub dotychczasowe sposoby posugiwania si nimi; (b) By dostarczy innym dziedzinom potrzebn im wiedz o tekstach i/lub jzykach specjalistycznych. Do dziedzin tych nale przede wszystkim glottodydaktyka i translatoryka. Jest bowiem oczywiste, e dydaktyk jzykw specjalistycznych i dydaktyk translacji tekstw specjalistycznych trzeba oprze na wynikach bada kontrastywnej lingwistyki tekstu specjalistycznego. Z punktu widzenia podziau jej zada czstkowych, czyli ze wzgldu na odpowiednie kryteria teleologiczne, mona lingwistyk tekstu specjalistycznego podzieli przynajmniej na: (a) deksryptywno-eksplikatywn, (b) komparatywn oraz (c) aplikatywn. Trzeba do tego doda, e badania komparatywne realizuje si niekiedy wyranie z myl o potrzebach innych dziedzin i e ten rodzaj bada komparatywnych ju od duszego czasu wyrnia si za pomoc okrelenia badania (studia, analizy) konfrontatywne/kontarstywne albo lingwistyka konfrontatywna/kontrastywna. W konsekwencji ten rodzaj bada, tzn. bada komparatywnoaplikatywnych, mona okreli jako kontrastywn lingwistyk tekstu specjalistycznego. Byby to w takim razie czwarty rodzaj szczegowej lingwistyki tekstu specjalistycznego wyrniony wedle kryteriw teleologicznych.

105

8.

Podsumowanie

Nie ulega wtpliwoci, e niejedna z przedstawionych w tej pracy propozycji i niejedno z zarysowanych w niej rozwiza metodologicznych wymaga dodatkowego namysu. Wydaje mi si jednak, e w efekcie spojrzenia na podstawowe zagadnienia lingwistyki tekstu oraz lingwistyki tekstu specjalistycznego, w tym przede wszystkim na kwestie dotyczce tekstw w ogle oraz kwestie dotyczce tekstw specjalistycznych z punktu widzenia relatywistycznej teorii jzykw udao si je w duej mierze uporzdkowa, a przynajmniej i dokadniej ni dotychczas ustali, do czego si one naprawd odnosz. Szczeglnie pomocne w trakcie porzdkowania wspomnianych kwestii okazao si przyjte za punkt wyjcia dla ich analizy (skdind oczywiste) zaoenie, i kady konkretny tekst, a wic take kady konkretny tekst specjalistyczny, jest wytworem konkretnej osoby (konkretnego mwcy-suchacza), wytworzonym przez ni na podstawie jej konkretnego jzyka (idiolektu). Przy tym zaoeniu staje si jasne na przykad, e czym innym jest pytanie o idiolektalne waciwoci tekstu, a czym innym o waciwoci polilektalne, i e odpowiedzi na ostatnie pytania maj z zasady charakter relatywny. Do wniosku, e niektre pytania dotyczce tekstw, w tym rwnie tekstw specjalistycznych, jak i odpowiedzi na nie, trzeba zrelatywizowa, doszli ju take inni autorzy zajmujcy si tymi kwestiami. Nikt jednak na razie nie podj prby zastosowania relatywistycznego podejcia do caoci zagadnie zwizanych z lingwistyk tekstu w ogle ani do caoci zagadnie zwizanych z lingwistyk tekstu specjalistycznego. Niniejsza praca jest tak prb. Mam nadziej, e w jej rezultacie udao mi si stworzy w miar jednolite podstawy do dalszej dyskusji na temat tekstw specjalistycznych oraz ksztatu lingwistyki tekstu specjalistycznego, a w jakim stopniu take lepiej ufundowa dyskusj na temat tekstw w ogle i oglnej lingwistyki tekstu. Na list mniej lub bardziej szczegowych wynikw przedstawionych rozwaa mona, jak mi si zdaje, nanie midzy innymi nastpujce wnioski i/lub dostrzeenia: (i) Konieczno poszerzenia ramy relatywistycznej teorii jzykw ludzkich o czon reprezentowany przez lingwistyk tekstu, a ten o czon reprezentowany przez lingwistyk tekstu specjalistycznego dotychczas ramy tej teorii nie obejmoway zagadnie dotyczcych tekstw. (ii) Uszczegowienie etapowej charakterystyki rozwoju lingwistyki tekstu, co stao si moliwe w wyniku spojrzenia na dotychczasow histori bada nad tekstami z punktu widzenia charakterystyki oglnego przedmiotu nauki. Z tego punktu widzenia rozwj lingwistyki tekstu przedstawia si jako proces poszerzania zakresu jej bada o coraz to nowe aspekty tekstw i/lub wczania coraz to nowych zakresw rzeczywistoci (albo jej paszczyzn) (jako) zwizanych z tworzeniem i rozumieniem tekstw. (iii) Spojrzenie na histori lingwistyki tekstu z tego samego punktu widzenia pozwolio zarazem ujawni pewne negatywne efekty uboczne jej rozwoju, do 106

ktrych naley przede wszystkim fakt, i wspomniane permanentne poszerzanie perspektywy badawczej lingwistyki tekstu, polegajce na obejmowaniu ni coraz to nowych zagadnie, nie powodowao pogbienia analizy jej zagadnie pierwotnych, lecz czsto wywoywao efekt odwrotny: spychanie ich na drugi plan lub nawet cakowite przemilczanie, a w kadym razie przesuwanie punktu cikoci dyskusji tekstologicznej na owe nowe pytania czy zagadnienia. Nierzadko przedstawiciele kolejnego nowego etapu traktowali zagadnienia podejmowane na etapie poprzednim w taki sposb, jakby ich koncepcje uniewaniay te ostatnie, jak gdyby przekrelay sens ich dalszego rozwaania. A tak, jak si okazuje, nie jest. (iv) Przeprowadzona kategorialna dyferencjacja i stratykacja obiektw zwizanych z wyraeniem tekst stworzya podstaw do sformuowania pewnego rodzaju metodologicznego prototypu, tzn. wzoru, ktry mona/powinno si zastosowa do analizy wszystkich istotnych wyraeniowych skadnikw (terminw) tak jzyka lingwistyki tekstu w ogle, jak i jzyka lingwistyki tekstu specjalistycznego. Pierwszy krok tego porzdkowania polega na kategorycznym oddzieleniu poszczeglnych elementw tych jzykw jako wyrae od zwizanych z nimi znacze, a nastpnie na oddzieleniu mentalnych postaci poszczeglnych wyrae od ich postaci konkretnych (zycznych), od ich mentalnych postaci znacze (denotatw). Nastpny polega na oddzieleniu z jednej strony poszczeglnych wyrae rozumianych jako pewne fakty mentalne (formy, reguy, porcje wiedzy) od wyrae rozumianych jako fakty zyczne (konkretne realizacje), a z drugiej strony na oddzieleniu rwnie znacze rozumianych jako fakty mentalne (denotaty) od znacze rozumianych jako konkretne obiekty czy zdarzenia zyczne (desygnaty). I wreszcie trzeci krok polega na oddzieleniu idiolektalnych postaci wyrae, jak i znacze rozumianych jako fakty mentalne, od postaci polilektalnych. (v) Negatywne skutki nierespektowania przedstawionej dyferencjacji i stratykacji natury obiektw zwizanych z wyraeniem tekst mona podzieli z grubsza na dwa rodzaje: (a) notoryczne mylenie konkretnych tekstw (realizacji) z ich formami mentalnymi; (b) notoryczne wpisywanie w teksty jako konkretne realizacje rzeczy, ktrych w nich nie ma. Szczeglnie wiele nieporozumie, le postawionych pyta i le sformuowanych odpowiedzi (w dotychczasowych dyskusjach dotyczcych tekstw) udao si te dostrzec w wyniku spojrzenia na nie z punktu widzenia dokonanych rozrnie midzy jzykiem rozumianym jako idiolekt i jzykiem rozumianym jako polilekt oraz wzicia pod uwag faktu, e kady konkretny tekst jest zawsze tworem konkretnej osoby, wytworzonym przez ni na podstawie jej jzyka (idiolektu). W dotychczasowej literaturze konkretne teksty traktuje si czsto w taki sposb, jakby byy one tworami jakiego oglnego twrcy, wytworzonymi przez niego na podstawie jakiego jzyka oglnego, a nawet abstrakcyjnego. (vi) Konsekwencje wynikajce ze stanowiska, i analiz tekstw trzeba koniecznie zaczyna od analizy konkretnych twrcw i/lub odbiorcw konkretnych tekstw, od rekonstrukcji ich mentalnego wyposaenia, na podstawie ktrego wy107

(vii)

(viii)

(ix)

(x)

(xi)

tworzyli i/lub rozumiej te teksty, ka uzna, e uoglniania wiedzy uzyskanej t drog trzeba dokonywa oddzielnie w odniesieniu do tekstw mwionych i do tekstw pisanych, a take oddzielnie w odniesieniu do rnych gatunkw tekstw. Do wniosku takiego zdaj si zreszt zmusza take wyniki wspomnianych bada nad jzykiem mwionym. Przeniesienie rozrnie dokonanych w trakcie analizy wyraenia tekst do rozwaa dotyczcych dyskursu pozwolio oddzieli najpierw kwestie dotyczce dyskursu jako pewnego rodzaju interakcji jzykowych od kwestii dotyczcych dyskursu jako pewnego rodzaju tekstw, a nastpnie kwestie dotyczce dyskursu rozumianego jako pewien cig wyraeniowy, od kwestii dotyczcych dyskursu rozumianego jako pewien cig znacze zwizanych z tym pierwszym. Wprowadzenie tych rozrnie pozwolio nastpnie uporzdkowa w analogiczny sposb take kwestie dotyczce dialogu i rozmowy. Zarysowane odrnienie pozwolio take ucili pytania dotyczce tekstowoci tekstw w ogle i odrni wyranie tekstowo tekstw rozumianych jako cigi wyraeniowe od tekstowoci tekstw rozumianych jako cigi denotatywne. Wiele nieporozumie w dotychczasowych dyskusjach na ten temat (np. w dyskusjach illokucyjnych) ma swoje rdo w tym, e te ostatnie rozwaa si w taki sposb, jakby tekstowo znaczeniowa zawieraa si w tekstachwyraeniach, a tak nie jest. W rezultacie przeprowadzonej analizy okazao si, i, podobnie jak pytania o tekstowo tekstw w ogle, tak te pytania o fachowo tekstw specjalistycznych trzeba oddzielnie stawia wobec tekstw specjalistycznych rozumianych jako konkretne wyraenia (cigi wyraeniowe) i oddzielnie wobec tekstw specjalistycznych rozumianych jako znaczenia (cigi znacze). W konsekwencji tego odrnienia okazao si, i prymarnie teksty specjalistyczne wyrnia ich geneza, czyli fakt, e s one tekstami wytworzonymi (wytwarzanymi) przez osoby uznane za specjalistw, a nastpnie to, e zostay one wytworzone dla wyraenia ich specjalistycznej wiedzy. Z faktu, i specycznym instrumentem wyraania tej wiedzy s terminy/terminologie wynika, i fachowo (specjalistyczno) tekstw specjalistycznych jako wyrae (cigw wyrae) trzeba oceni przede wszystkim miar ich terminologicznoci. Stwierdzenie, e konkretne teksty nie zawieraj ani jzykw, na podstawie ktrych zostay wytworzone, ani adnych znacze (nie tylko desygnatw, lecz take denotatw), zmusza do uznania, i wbrew temu, co sugeruje jej nazwa to nie konkretne teksty i nie ich waciwoci stanowi gwne kategorie obiektw i waciwoci konstytuujcych przedmiot prymarny lingwistyki tekstu. Za obiekty konstytuujce prymarny przedmiot lingwistyki tekstu wypada uzna twrcw i/lub odbiorcw konkretnych tekstw, a za jej gwny cel rekonstrukcj waciwoci, na podstawie ktrych tworz oni i rozumiej teksty. Teksty stanowi jedynie materia (punkt wyjcia) dla rozwaa (nazywanych te analiz) lingwistyki tekstu. Analogicznie sprawa ta przedstawia si w odniesieniu do przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego. Wyrane okrelenie centralnego zbioru obiektw konstytuujcych prymarny 108

przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego, a take zbioru waciwoci konstytuujcych ten przedmiot, stworzyo podstaw do sformuowania jasnych kryteriw wewntrznego podziau tej dziedziny. Pierwsze z tych kryteriw mona nazwa kryterium przedmiotowym. Trzeba je jednak podzieli na dwa jakby kryteria czstkowe. Pierwsze z tych kryteriw czstkowych dzieli lingwistyk tekstu specjalistycznego na rne poddziedziny w zalenoci od tego, ile lub jaki rodzaj obiektw wchodzcych w skad oglnego zbioru obiektw konstytuujcych prymarny przedmiot lingwistyki tekstu specjalistycznego bierze ona pod uwag. Drugie kryterium przedmiotowe kryterium czstkowe, dzieli lingwistyk tekstu specjalistycznego na rne poddziedziny ze wzgldu na to, jakie waciwoci tych obiektw bierze ona pod uwag. Drugie kryterium podstawowego podziau lingwistyki tekstu specjalistycznego mona nazwa kryterium teleologicznym, albowiem dzieli j ono na rne poddziedziny, w zalenoci od tego, jakie czstkowe cele poznawcze stawiaj sobie owe poddziedziny przede wszystkim. (xii) W efekcie przeprowadzonej analizy zagadnie dotyczcych tekstw, w tym rwnie tekstw-dyskursw, tekstw specjalistycznych (specjalistycznych tekstw-dyskursw), a take przedmiotu lingwistyki tekstu i przedmiotu lingwistyki tekstu specjalistycznego stosunkowo jasne stao si rwnie, jakie badania w jej obrbie trzeba zrealizowa, by uzyska wiedz potrzebn do stworzenia racjonalnych podstaw zarwno dla dydaktyki jzykw specjalistycznych, jak i dla dydaktyki translacji tekstw specjalistycznych.

109

Bibliograa
Abramowicz, M./ J. Bartmiski (red.) (1989), Tekst ustny texte orale. Struktura i pragmatyka problemy semantyki ustno w literaturze, Wrocaw. Adamzik, K. (2001), Grundfragen einer kontrastiven Texttologie, (w:) K. Adamzik (red.), Kontrastive Textologie, Tbingen, s. 1348. Adamzik, K. (2002), Zum Problem des Textbegriffs. Rckblick auf eine Diskussion, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos / M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 163171. Adamzik, K. (2004), Textlinguistik. Eine einfhrende Darstellung, Tbingen. Adamzik, K. (red.) (2002), Texte, Diskurse, Interaktionsrollen. Analysen zu Kommunikation im ffentlichen Raum, Tbingen, 118. Agricola, E. (1969), Semantische Relationen im Text und im System, Halle. Agricola, E. (1976), Vom Text zum Thema, (w:) F. Dane/ D. Viehweger (red.), Probleme der Textgrammatik, Berlin, s. 1327. Agricola, E. (1977), Text Textaktanten Informationskern, (w:) F. Dane/ D. Viehweger (red.), Probleme der Textgrammatik I, Berlin, s. 1132. Agricola, E. (1979), Textstruktur Textanalyse Informationskern, Leipzig. Albrecht, J./ R. Baum (1982), Fachsprache und Terminologie in Geschichte und Gegenwart, Tbingen. Androutsopoulos, J./ G. Schmidt (2002), SMS-Kommunikation: Ethnograsche Gattungsanalyse am Beispiel einer Kleingruppe, (w:) Zeitschrift fr Angewandte Linguistik 36, s. 4979. Angermller, J. (red.) (2001), Diskursanalyse: Theorien, Methoden, Anwendungen, Hamburg. Antos, G. (1997), Texte als Konstitutionsformen von Wissen. Thesen zu einer evolutionstheoretischen Begrndung der Textlinguistik, (w:) G. Antos/ H. Tietz (red.), Die Zukunft der Textlinguistik. Traditionen, Transformationen, Trends, Tbingen, 4363. Arntz, R. (1988a), Einleitung: Zum Verhltnis von Textlinguistik und Fachsprache, (w:) R. Arntz (red.), Textlinguistik und Fachsprache. Akten des Internationalen bersetzungswissenschaftlichen AILA-Symposiums Hildesheim, 13.16. April 1987, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 35. Arntz, R. (1988b), Zur Rolle der Denition in der mehrsprachigen Terminologiearbeit, (w:) R. Arntz (red.), Textlinguistik und Fachsprache. Akten des Internationalen bersetzungswissenschaftlichen AILA-Symposiums Hildesheim, 13.16. April 1987, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 173185. Arntz, R. (1998), Die Rolle von Fachsprachen im Kontakt von Einzelsprachen IV: Fachbersetzung in den Naturwissenschaften und Technik, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 792800.

110

Arntz, R. (red.) (1988c), Textlinguistik und Fachsprache. Akten des Internationalen bersetzungswissenschaftlichen AILA-Symposiums Hildesheim, 13.16. April 1987, Hildesheim/ Zrich/ New York. Arntz, r., E. Eydam (1993), Zum Verhhltnis von Sprach und Sachwissen beim bersetzen von Fachtexten, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 189227. Arntz, r., H. Picht (1982), Einfhrung in die bersetzungsbezogene Terminologiearbeit, Hildesheim/ Zrich/ New York. Austin, J.L. (1962), How to do things with words, Oxford. Bach, S. (1984), Systematische und empirische Untersuchungen ber das Verhltnis von Umgangssprache und Fachsprache im gymnasialen Physikunterricht, Hamburg. Bachmann, R. (1992), bersetzen technischer Fachtexte. Was mu man knnen? Wie kann man es lernen? Ein Beitrag aus praktischer und didaktischer Sicht, (w:) Lebende Sprachen 37, s. 145151. Bahner, W. (red.) (1986), Fachlexik im 19. Jahrhundert: Studien zur Fachsprache der Chemie und Elektrotechnik, Berlin. Bajerowa, I. (1980), Wpyw techniki na ewolucj jzyka polskiego, Krakw. Baczerowski, J./ J. Pogonowski/ T. Zgka (1999), Wstp do jzykoznawstwa, Wrocaw. Barth, E. (1971), Fachsprache. Eine Bibliographie, (w:) Germanistische Linguistik 3, 209363. Bartmiski, J. (1974a), O pewnej rnicy pomidzy jzykiem mwionym a pisanym (zasada minimalizacji wyboru), (w:) Prace Filologiczne 25, s. 225232. Bartmiski, J. (1974b), O spjnoci pieni ludowej, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw, s. 107129. Bartmiski, J. (1990), Kolekcja w strukturze tematycznej tekstu ustnego, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 155174. Bartmiski, J. (1992), Streszczenie w aspekcie typologii tekstw, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Warszawa, s. 714. Bartmiski, J. (1998), Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin, s. 925. Bartmiski, J. (2001), Kontekst zaoony, historyczny czy teoretyczny?, (w:) A. Pajdziska/ R. Tokarski (red.), Semantyka tekstu artystycznego, Lublin, s. 109121. Bartmiski, J./ R. Grzegorczykowa (red.) (1991), Funkcje jzyka i wypowiedzi, (w:) Jzyk a Kultura t. 4, Wrocaw. Bartmiski, J./ R. Tokarski (1986), Jzykowy obraz wiata a spjno tekstu, (w:) T. Dobrzyska (red.), Teoria tekstu. Zbir studiw, Wrocaw, s. 6581. Bartoszewicz, I. (1994), Propozycje wykorzystania tekstw prasowych o tematyce politycznej i reklamowej w nauczaniu jzyka niemieckiego, (w:) Orbis Linguarum. Legnickie rozprawy lologiczne 1, s. 7984. Bartoszewicz, L. (1994), W poszukiwaniu modelu nauczania czytania obcojzycznych tekstw naukowych, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska (red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, s. 6170. 111

Baler, H. (1996), Wissenschaftstransfer in intrafachlichen Vermittlungsgesprchen. Eine empirische Untersuchung von Unterweisungen in Lehrwerksttten fr Automobilmechaniker, Tbingen. Baumann, K.-D. (1992), Integrative Fachtextlinguistik, Tbingen. Baumann, K.-D. (1994), Fachlichkeit von Texten, Engelsbach. Baumann, K.-D. (1995), Die Verstndlichkeit von Fachtexten. Ein komplexer Untersuchungsansatz, (w:) Fachsprache 17, s. 115126. Baumann, K.-D. (1997), Die interdisziplinre Betrachtung von Kenntnissystemen auf der Ebene der Fachtexte, (w:) A. Wolff/ W. Scheyer (red.), Materialien Deutsch als Fremdsprache 26), Fachund Sprachunterricht: Gemeinsamkeiten und Unterschiede. Studiengnge Deutsch als Fremdsprache: Von der Theorie zur Praxis, Regensburg, s. 520. Baumann, K.-D. (1998a), Das Postulat der Exaktheit fr den Fachsprachengebrauch, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 373377. Baumann, K.-D. (1998b), Textuelle Eigenschaften von Fachsprache, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 408416. Baumann, K.-D. (2001), Kenntnissysteme im Fachtext, Egelsbach/ Frankfurt a. M./ Mnchen/ New York. Baumann, K.-D./ H. Kalverkmper (red.) (1992), Kontrastive Fachsprachenforschung, Tbingen. Bausch, K.R./ U. Bliesener/ H. Christ/ K. Schrder/ U. Weisbord (red.) (1978), Beitrge zum Verhltnis von Fachsprache und Gemeinsprache im Fremdsprachenunterricht der Sekundarstufe II, Manuskripte zur Sprachlehrforschung 1213, Bochum. Bk, M. (1984), Powstanie i rozwj terminologii nauk cisych, Wrocaw. Beaugrande, R. de (1990), Textlinguistics Through the Years, (w:) Text 10, z. 12, s. 917. Beaugrande, R. de (1991), Textsorten im Mittelpunkt zwischen Theorie und Praxis, (w:) R. Mackeldey (red.), Textsorten/Textmuster in der Sprechund Schriftkommunikation, Leipzig, s. 174190. Beaugrande, R. de (1992), Theory and Practice in the Design of Text Production Models, (w:) H.P. Krings/ G. Antos (red.), Textproduktion. Neue Wege der Forschung, Trier, s. 544. Beaugrande, R. de (1996), New Foundations for a Science of Text and Discourse, London. Beaugrande, R. de/ W. Dressler (1981), Einfhrung in die Textlinguistik, Tbingen. Becker, A./ M. Hundt (1998), Die Fachsprache in der einzelsprachlichen Differenzierung, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 118133. Becker, T./ L. Jger/ W. Michaeli/ H. Schmalen (red.) (1990), Sprache und Technik. Verstndliches Gestalten technischer Fachtexte, Aachen. Bednarczuk, L. (2002), Elipsa a spjno tekstu, (w:) M. Krauz/ K. Ooga (red.), Skadnia, stylistyka, struktura tekstu, Rzeszw, s. 4245. 112

Behrendt, M. (1998), Die Verstndlichkeit von Fachtexten in Abhngigkeit vom Gegenstandsbereich, Egelsbach etc. Beier, r., Mhn D. (1983), Merkmale fachsprachlicher bungen. Beschreibungskategorien fr das Hamburger Gutachten (w:) Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache 9, s. 194228. Beier, r., Mhn D. (1984), Fachtexte in fachsprachlichen Lehrund Lernmaterialien fr den fremdsprachlichen Unterricht, (w:) Fachsprache 6, z. 34, s. 89115. Beier, r., Mhn D. (1988), Fachsprachlicher Fremdsprachenunterricht. Voraussetzungen und Entscheidungen, (w:) Die neueren Sprachen 87, z. 12, s. 1975. Beiwenger, M. (red.) (2001), Chat-Kommunikation: Sprache, Interaktion, Sozialitt und Identitt in synchroner computervermittelter Kommunikation. Perspektiven auf ein interdisziplinres Forschungsfeld, Stuttgart 2001. Bellert, I. (1970), Conditions for the coherence of texts, (w:) Semiotica 2, s. 335363. Bellert, I. (1971), O pewnym warunku spjnoci tekstu, (w:) R.M. Mayenowa (red.), O spjnoci tekstu, Wrocaw, s. 4775. Bene, E. (1967), Die funktionale Satzperspektive. Thema Rhema Gliederung im Deutschen, (w:) Deutsch als Fremdsprache 1, s. 2328. Bene, E. (1973), Thema Rhema Gliederung und Textlinguistik, (w:) H. Sitta/ K. Brinker (red.), Studien zur Texttheorie und zur deutschen Grammatik. Festgabe fr Hans Glinz, Dsseldorf, s. 4262. Berdychowska, Z. (1982), Jzyk fachowy w nauczaniu jzyka niemieckiego na studiach germanistycznych, (w:) Acta Universitatis Wratislaviensis 649), Germanica Wratislaviensia XLIX, s. 5964. Berdychowska, Z. (1987), bungsgestalltung im fachbergreifenden Fremdsprachenunterricht auf der Grundlage von fachspezischen Texten, (w:) Skamandros Germanistisches Jahrbuch DDR-VR Polen, s. 152159. Berdychowska, Z. (1990), Zum Stellenwert der Fachtextanalyse im Fremdsprachenunterricht, (w:) W. Pfeiffer (red.), Deutsch als Fachsprache in der Deutschlehrerausbildung und Fortbildung, Pozna, s. 6567. Berdychowska, Z. (1993), Specjalizacja tumaczenia na studiach lologicznych. Przesanki i propozycje programowe, (w:) F. Grucza (red.), Przyczynki do teorii ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy, Warszawa, s. 8188. Berdychowska, Z. (1996), Polsko-niemiecka terminologia gramatyczna, Krakw. Berdychowska, Z. (2003), Personaldeixis. Typologie, Interpretation und Exponenten im Deutschen und Polnischen, Krakw. Berutto G. (1987), Variett, (w:) Sociolinguistics 1, s. 263267. Bilut-Homplewicz, Z. (1993), Zu ausgewhlten Fragen der linguistischen Textbeschreibung (dargestellt am Beispiel literarischer Texte), (w:) J. Darski/ Z. Vetulani (red.), Sprache Kommunikation Informatik, Tbingen, s. 735739. Bilut-Homplewicz, Z. (1998), Zur Dialogtypologie in der Erzhlung aus textlinguistischer Sicht, Rzeszw.

113

Bilut-Homplewicz, Z. (1999), Zum Textstatus des Dialogs, (w:) Z. BilutHomplewicz (red.), Zur Mehrdimensionalitt des Textes. Reprsentationsformen, Kommunikationsbereiche, Handlungsfunktionen, Rzeszw, s. 3746. Bilut-Homplewicz, Z. (2003), Der literarische Text und der literarische Dialog als zuknftige Aufgabenstellung der Textlinguistik, (w:) M. Cieszkowski/ M. Szczepaniak (red.), Texte im Wandel. Beitrge zur moderenen Textwissenschaft, Frankfurt a. M., s. 179195 Biniewicz, A./ A. Starzec (1995), Styl naukowy, (w:) S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole, s. 397430. Biniewicz, J. (1990), Rozwj polskiej terminologii chemii nieorganicznej, Opole. Bock, Ch. (1985), Untersuchungen zur Topikstruktur des Textes, (w:) Textlinguistik 12, s. 149158. Boelcke, E./ Thiele P. (1988), Vergleichende Landeskunde in der Fachsprache Wirtschaft, (w:) Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache 15, s. 270285. Bogusawski, A. (1983), Sowo o zdaniu i o tekcie, (w:) T. Dobrzyska, Janus, E. (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 731. Boniecka, B. (1983), Pole gramatyczne jako czynnik spjnoci tekstu dialogowego, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 231245. Boniecka, B. (1994), Tekst w kontekcie (problemy metodologiczne), (w:) Polonica XVI, s. 4367. Boniecka, B. (1995), Pragmatyczne aspekty wypowiedzi dziecicych, Lublin. Boniecka, B. (1996), Intertekstualny charakter wypowiedzi dziecicych, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 87110. Boniecka, B. (1998), Tekst potoczny a dyskurs, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin, s. 4562. Boniecka, B. (1999), Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka, Lublin. Borek, H. (1976), Stan bada i postulaty badawcze w zakresie rozwoju terminologii specjalistycznej, (w:) Zeszyty Naukowe. Prace Studium Praktycznej Nauki Jzykw Obcych 4, s. 315. Brandt, B. (1988), Wortschatzminimum und kommunikative Orientierung im Fremdsprachenunterricht, (w:) Deutsch als Fremdsprache 4, s. 198203. Brandt, M./ I. Rosengren (1991a), Handlungsstruktur und Informationsstruktur zwei Seiten einer Mnze, (w:) Sprache und Pragmatik. Arbeitsberichte 24, s. 120139. Brandt, M./ I. Rosengren (1991b), Zur Handlungsstruktur des Textes, (w:) Sprache und Pragmatik. Arbeitsberichte 24, s. 346. Brandt, M./ W. Koch/ W. Motsch/ I. Rosengren / D. Viehweger (1983), Der Einu der kommunikativen Strategie auf die Textstruktur dargestellt am Beispiel des Geschftsbriefes, (w:) I. Rosengren (red.), Sprache und Pragmatik. Lunder Symposium 1982, Stockholm, s. 105135. Brinker, K. (1971), Aufgaben und Methoden der Textlinguistik, (w:) Wirkendes Wort 21, s. 217237.

114

Brinker, K. (1973), Zum Textbegriff in der heutigen Linguistik, (w:) H. Sitta/ K. Brinker (red.), Studien zur Texttheorie und zur deutschen Grammatik, Mannheim, s. 941. Brinker, K. (1979), Zur Gegenstandsbestimmung und Aufgabenstellung der Textlinguistik, (w:) J.S. Pet (red.), Text vs. Sentence, Hamburg, s. 312. Brinker, K. (1980), Textthematik als spezisch textlinguistischer Forschungsbereich, (w:) W. Khlwein/ A. Raasch (red.), Sprache und Verstehen. Kongreberichte der 10. Jahrestagung der Gesellschaft fr Angewandte Linguistik GAL, Main 1979, t. II, Tbingen, s. 138141. Brinker, K. (1983), Textfunktionen. Anstze zu ihrer Beschreibung, (w:) Zeitschrift fr germanistische Linguistik 11, s. 127148. Brinker, K. (1985), Einfhrung in die Textlinguistik, Berlin. Brinker, K. (2000a), Textstrukturanalyse, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Text- und Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 164 175. Brinker, K. (2000b), Textfunktionale Analyse, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 175186. Brinker, K. (1997), Linguistische Textanalyse. Eine Einfhrung in Grundbegriffe und Methoden, Berlin. Brinker, K./ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.) (2000), Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung, t. 12, Berlin/ New York. Brnner, G. (1993), Mndliche Kommunikation in Fach und Beruf, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 2: Konzeptionen und theoretische Richtungen, Toestedt, s. 730771. Brnner, G. (2000), Wirtschaftskommunikation: Linguistische Analyse ihrer mndlichen Formen, Tbingen. Bugajski, M. (2000), O perswazyjnej funkcji terminw naukowych, (w:) K. Madelewski (red.), Regulacyjna funkcja tekstu, d, s. 419424. Buhl, S./ H. Gerzymisch-Arbogast (red.) (1996), Fach Text bersetzen: Theorie Praxis Didaktik mit ausgewhlten Beitrgen des Saarbrcker Symposiums 1996, St. Ingbert. Bhler, H. (1988), bersetzungstyp und bersetzungsprozeduren bei sogenannten Fachtexten, (w:) R. Arntz (red.), Textlinguistik und Fachsprache. Akten des Internationalen bersetzungswissenschaftlichen AILA-Symposions Hildesheim, 13.16. April 1987, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 281297. Buhlmann, R. (1989), Fachsprache Wirtschaft gibt es sie?, (w:) Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache 15, s. 82108. Buhlmann, R./ A. Fearns (1987), Handbuch des Fachsprachenunterrichts. Unter besonderer Bercksichtigung naturwissenschaftlich-technischer Fachsprachen, Berlin etc. Buhlmann, R./ A. Fearns (2000), Handbuch des Fachsprachenunterrichts: Unter besonderer Bercksichtigung naturwissenschaftlich-technischer Fachsprachen, (6. berarbeitete und erweiterte Auage), Tbingen. 115

Bungarten, Th. (1992), HA I N. Hamburger Arbeiten zur Fachsprachenforschung. Ein neues Forum fr die pragmatische Diskussion, (w:) Th. Bungarten (red.), Beitrge zur Fachsprachenforschung. Sprache in Wissenschaft und Technik, Wirtschaft und Rechtswesen, Toestedt, s. 914. Bungarten, Th. (1993), Hinsichten zu einer Theorie der Fachsprachen. Zur Einfhrung, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 1335. Bungarten, Th. (red.) (1981), Wissenschaftssprache. Beitrge zur Methodologie, theoretischen Fundierung und Deskription, Mnchen. Bungarten, Th. (red.) (1988), Sprache und Information in Wirtschaft und Gesellschaft, Toestedt. Bungarten, Th. (red.) (1993), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, t. 2: Konzeptionen und theoretische Richtungen, Toestedt. Bungarten, Th. (red.) (1997), Aspekte der Unternehmungskultur und Unternehmensidentitt in der historischen Wirtschaftslinguistik. Beitrge zur Wirtschaftskommunikation, t. 1, Toestedt. Burzyska, A.B./ A. Libura (1998), Analiza nieokrelonych implikatur konwersacyjnych na przykadzie tekstw wywiadw prasowych, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin, s. 7184. Busse, D. (1989), Sprachwissenschaftliche Terminologie. Verstndlichkeitsund Vermittlungsprobleme der linguistischen Fachsprache, (w:) Muttersprache 99, s. 2738. Butler, D. (1979a), O wzajemnym oddziaywaniu terminologii i sownictwa oglnego I: Terminologizacja wyrazw potocznych, (w:) Poradnik Jzykowy 2, s. 58 66. Butler, D. (1979b), O wzajemnym oddziaywaniu terminologii i sownictwa oglnego II: Determinologizacja wyrazw z leksyki specjalnej, (w:) Poradnik Jzykowy 3, s. 127135. Chomsky, N. (1965), Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge, Mass. Christmann, U. (2000), Aspekte der Textverarbeitungsforschung, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 113122. Coseriu, E. (1962), Teoria del linaje u linguistica general, Madrid. Czerni, S. (1977), Sowniki specjalistyczne, Warszawa. Czyewska-Parys, M. (2001), Jzyki fachowe a puryzm w jzyku niemieckim na przeomie XIX i XX wieku, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 716. Dakowska, M. (1990), Psycholingwistyczne aspekty procesu rozumienia jzyka pisanego a techniki pracy z tekstem fachowym, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 11, s. 4553. Dane, F. (1968), Typy tematickch poslopnosti v textu (na materiale eskho tesxtu odbornho), (w:) Slovo a Slovestnost 29, s. 125141. Dane, F. (1970), Zur linguistischen Analyse der Textstruktur, (w:) Folia Linguistica 4, s. 7278. 116

Data, K. (1996), Wpyw czynnikw interakcyjnych na tekst, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Wrocaw, s. 8386. Dbski, A. (2000), Problem stosowalnoci opisu lingwistycznego, (w:) B.Z. Kielar / T.P. Krzeszowski/ J. Lukszyn/ T. Namowicz (red.), Problemy komunikacji midzykulturowej. Lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Warszawa, s. 35 66. Dietz, G. (1995), Titel wissenschaftlicher Texte, Tbingen. Dijk, T.A. van (1972), Some aspekcts of text grammars. A study in theoretical linguistics and poetics, Paris. Dijk, T.A. van (1977), Text and context. Explorations in the semantics and pragmatics of discourse, London. Dijk, T.A. van (1980), Textwissenschaft. Eine interdisziplinre Einfhrung, Mnchen. Dijk, T.A. van (1995), On macrostructures, mental models, and other inventions: A brief theory of the Kintsch van Dijk theory, (w:) Ch.A. Weaver III/ S. Mannes/ Ch.R. Fletscher (red.), Discourse comprehension. Essay in Honor of Walter Kintsch, Hillsdale, NJ, s. 383410. Dijk, T.A. van (red.) (2001), Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa. Dijk, T.A. van/ W. Kintsch (1983), Strategies of discourse comprehension, New York/ London. Dimitrova, St./ R. Karshakova (1992), Bulgarian Text Lingustics Present State and Prospects, (w:) P. Godglck (red.), Text Fachwort bersetzen. Beitrge eines Kolloquiums in Soa/Bulgarien, Frankfurt a. M. etc., s. 941. Dobrzyska, T. (1971), O gosowej delimitacji tekstu, (w:) R.M. Mayenowa (red.), O spjnoci tekstu, Wrocaw, s. 149188. Dobrzyska, T. (1974a), O pocztkach i kocach bajek zwierzcych, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw, s. 131163. Dobrzyska, T. (1974b), Delimitacja tekstu literackiego, Wrocaw. Dobrzyska, T. (1976), Tempo jako wykadnik spjnoci w tekcie mwionym, (w:) R.M. Mayenowa (red.), Semantyka tekstu i jzyka, Wrocaw, s. 129143. Dobrzyska, T. (1978), Delimitacja tekstu pisanego i mwionego, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst, jzyk, poetyka, Wrocaw, s. 101118. Dobrzyska, T. (1984), Metafora, Wrocaw. Dobrzyska, T. (1986a), Warunki interpretacji wypowiedzi metaforycznych, (w:) T. Dobrzyska (red.), Teoria tekstu. Zbir studiw, Wrocaw, s. 5564. Dobrzyska, T. (1990), Wypowied przenona relacjonowana w mowie zalenej, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 187 203. Dobrzyska, T. (1992a), Badania struktury tekstu nowe rdo inspiracji stylistyki, (w:) Stylistyka I, s. 5166. Dobrzyska, T. (1992b), Gatunki pierwotne i wtrne, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Warszawa, s. 7580. Dobrzyska, T. (1993a), Tekst. Prba syntezy, Warszawa. Dobrzyska, T. (1993b), Tekst, (w:) J. Bartmiski (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspczesny jzyk polski, Wrocaw, s. 283304. 117

Dobrzyska, T. (1996a), Tekst i styl, (w:) S. Gajda/ M. Balowski (red.), Styl a tekst, Opole, s. 2128. Dobrzyska, T. (1996b), Tekst w perspektywie stylistycznej, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 125143. Dobrzyska, T. (2001), Od niespjnoci do (super)koherencji, (w:) A. Pajdziska/ R. Tokarski (red.), Semantyka tekstu artystycznego, Lublin, s. 4757. Dobrzyska, T. (red.) (1986b), Teoria tekstu, Wrocaw. Dobrzyska, T. (red.) (1990b), Tekst w kontekcie, Wrocaw. Dobrzyska, T. (red.) (1992c), Typy tekstw. Zbir studiw, Warszawa. Dobrzyska, T./ E. Janus (red.) (1983), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw. Dodigovic, M. (1995), Computergesttztes Lernen und Lehren einer Fachsprache, Bremen. Dominczak, H. (1997), Probleme der Fachsprache im praktischen Unterricht Deutsch als Fremdsprache: Grundfragen Konzeptionen Methoden, Tbingen. Doroszewski, J. (1999), Polski jzyk medyczny, (w:) W. Pisarek (red.), Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, Krakw, s. 3349. Dressler, W. (1970), Modelle und Methoden der Textsyntax, (w:) Folia Linguistica 4, 6471. Dressler, W. (1972), Einfhrung in die Textlinguistik, Tbingen. Dressler, W. (1978), Wege der Textlinguistik, (w:) W. Dressler (red.), Textlinguistik, Darmstadt, 115. Dressler, W. (red.) (1989), Fachsprache und Kommunikation: Experten im sprachlichen Umgang mit Laien, Wien. Drge, K. (1978), Die Fachsprache des Buchdrucks im 19. Jahrhundert, Lemgo. Drozd, L./ W. Seibicke (1973), Deutsche Fachund Wissenschaftssprache. Bestandsaufnahme Theorie Geschichte, Wiesbaden. Duhme, M. (1991), Phraseolgie der deutschen Wirtschaftssprache, Essen. Duszak, A. (1990), O lokalizacji tematu w zdaniu polskim, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 105123. Duszak, A. (1992), Tekst spjny, nieuporzdkowany? Niektre typologiczne uwarunkowania organizacji tekstu, (w:) W. Woniakowski (red.), Modele komunikacji midzyludzkiej, Warszawa, s. 3140. Duszak, A. (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa. Dyjak, R. (1999), Specyka tumacze tekstw technicznych, (w:) P. Pusa (red.), Aktualne kierunki traduktologii polskiej, Czstochowa, s. 713. Dzieranowski, H. (1981), Metodyka nauczania tumaczenia tekstw pisanych, (w:) F. Grucza (red.), Glottodydaktyka a translatoryka, Warszawa, s. 127140. Ebert, H. (2002), Brauchen wir einen neuen Textbegriff? Thesen, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 7376. Eckkammer, E.M. (2002), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 3159. Eckkammer, E.M./ N. Hdl/ W. Pckl (1999), Kontrastive Textologie, Wien. 118

Edmonson, W. (1981), Spoken Discourse. A Model for Analysis, London. Ehlich, K. (1984), Zum Textbegriff, (w:) A. Rothkegel/ B. Sandig (red.), Text Textsorten Semantik. Linguistische Modelle und maschinelle Verfahren, Hamburg, s. 925. Ehlich, K. (1991), Textsorten berlegungen zur Praxis der Kategorienbildung in der Textlinguistik, (w:) R. Mackeldey (red.), Textsorten Textmuster in der Sprechund Schriftkommunikation, Leipzig, s. 1730. Enkvist, N.-E. (2000), Text Linguistics in the Nordic Countries, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung, t. 1, Berlin/ New York, s. 140145. Esser, U. (1983), Textverarbeitung ein schemageleiteter kognitiver Proze, (w:) Deutsch als Fremdsprache 1 (1983), s. 2629. Feilke, H. (2000), Die pragmatische Wende in der Textlinguistik, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung, t. 1, Berlin/ New York, s. 6482. Felber, H. (1993), Fachsprache aus der Sicht der Allgemeinen Terminologielehre, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 3663. Felber, H./ G. Budin (1989), Terminologie in Theorie und Praxis, Tbingen. Fiehler, R./ B. Barden/ M. Elstermann/ B. Kraft (2004), Eigenschaften gesprochener Sprache, Tbingen. Figarski, W. (2003), Proces glottodydaktyczny w szkole, Warszawa. Figge, U.L. (1994), Kognitive Grundlagen textlicher Kohrenz, (w:) P. Canisius/ C.P. Herbermann/ G. Tschauder (red.), Text und Grammatik. Festschrift fr Roland Harweg zum 60. Geburtstag, Bochum, s. 128. Figge, U.L. (2000), Die kognitive Wende in der Textlinguistik, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung, t. 1, Berlin/ New York, s. 96104. Fijas, L. (1998), Das Postulat der konomie fr den Fachsprachengebrauch, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 390397. Fix, U./ S. Habscheid/ J. Klein (red.) (2001), Zur Kulturspezik von Textsorten, Tbingen. Fluck, H.-R. (1985), Fachsprachen, (3. aktualisierte und erweiterte Auage), Mnchen. Fluck, H.-R. (1992), Didaktik der Fachsprachen. Aufgaben und Arbeitsfelder, Konzepte und Perspektiven im Sprachbereich Deutsch, Tbingen. Fluck, H.-R. (1996), Fachsprachen: Einfhrung und Bibliographie (5. berarbeitete und erweiterte Auage), Tbingen/ Basel. Fluck, H.-R. (1997), Fachdeutsch in Naturwissenschaft und Technik: Einfhrung in die Fachsprachen und die Didaktik/Methodik des fachorientierten Fremdspra119

chenunterrichts (Deutsch als Fremdsprache), (2. neu bearbeitete Auage), Heidelberg. Fluck, H.-R. (1998), Bedarf, Ziele und Gegenstnde fachsprachlicher Ausbildung, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 944954. Fodor, J.A. (1983), The Modularity of Mind. An Essay on Faculty Psychology, Cambridge, Mass. Forner, W. (red.) (2000), Fachsprachliche Kontraste oder: die unmgliche Kunst des bersetzens. Akten des SISIB-Kolloquiums vom 11.12. Juni 1999, Frankfurt a. M. Fraas, C. (1998), Lexikalisch-semantische Eigenschaften von Fachsprache, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 428437. Frczek, A.J. (2001), Jzyk fachowy w dwujzycznych sownikach oglnych. Na podstawie dawnych i wspczesnych sownikw niemiecko-polskich i polskoniemieckich, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 3956. Fritz, G./ F. Hundsnurscher (red.) (1994), Handbuch der Dialoganalyse, Tbingen. Gaca, A. (1997), Zur Textkonnexion aus deutscher und polnischer Sicht, (w:) Studia Germanica Posnaniensia XXII, s. 6782. Gajda, S. (1976), Rozwj polskiej terminologii grniczej, Opole. Gajda, S. (1982), Podstawy bada stylistycznych nad jzykiem naukowym, Wrocaw. Gajda, S. (1988), Jzyk osobniczy jako przedmiot bada lingwistycznych, (w:) J. Brzeziski (red.), Jzyk osobniczy jako przedmiot bada lingwistycznych, Zielona Gra, s. 2334. Gajda, S. (1989), Internacjonalne aksy w terminologii, (w:) Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Jzykoznawstwo XIV, Opole. Gajda, S. (1990a), Wprowadzenie do teorii terminu, Opole. Gajda, S. (1990b), Wspczesna polszczyzna naukowa. Jzyk czy argon, Opole. Gajda S. (1993), Gatunkowe wzorce wypowiedzi, (w:) J. Bartmiski (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspczesny jzyk polski, Wrocaw, s. 245258. Gajda, S. (1999), Jzyk nauk humanistycznych, (w:) W. Pisarek (red.), Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, Krakw, s. 1232. Gajda, S./ A. Adamiszyn (red.) (1991), Jzyk potoczny jako przedmiot bada jzykoznawczych, Opole. Gajda, S./ M. Balowski (red.) (1996), Styl a tekst, Opole. Gajewska, U. (2002), Metatekstemy charakteryzujce wprowadzanie treci pod wzgldem epistemicznym, (w:) M. Krauz/ K. Ooga (red.), Skadnia, stylistyka, struktura tekstu, Rzeszw, s. 6073. Gardt, A. (1988), Sprachtheoretische Grundlagen und Tendenzen in der Fahsprachenforschung, (w:) Zeitschrift fr Germanistische Linguistik 26, s. 3166. Gercken, J. (1999), Kulturen, Sprache und Text als Aspekte von Original und bersetzung. Theoretische Grundlagen und Exemplizierung eines Vergleichs kulturspezischer Textinhalte, Frankfurt a. M. 120

Gerzymisch-Arbogast, H./ J. Pfeil (1996), Das neue Saarbrcker Curriculum, (w:) A. Lauer/ H. Gerzymisch-Arbogast/ J. Haller/ E. Steiner (red.), bersetzungswissenschaft im Umbruch. Festschrift fr Wolfram Wilss zum 70. Geburtsag, Tbingen, s. 307312. Gerzymisch-Arbogast, H. (1996), Termini im Kontext. Verfahren zur Erschlieung und bersetzung der textspezischen Bedeutung von fachlichen Ausdrcken, Tbingen. Glser, R. (1998), Fachsprachen und Funktionalstile, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 199208. Glser, R. (red.) (1992), Aktuelle Probleme der anglistischen Fachtextanalyse, Frankfurt a. M. Glewski, W. (1986), Z dowiadcze nauczania tumaczenia kabinowego w ILS, (w:) F. Grucza (red.), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej, Warszawa, s. 111119. Gliwiski, T./ Z. Weigt (1997), Fachdeutsch fr Dolmetscher und bersetzer, Warszawa. Godowski, W. (1999), Bez sowa. Komunikacyjne funkcje zachowa niewerbalnych, Warszawa. Gnutzmann, C./ J. Turner (red.) (1980), Fachsprachen und ihre Anwendung, Tbingen. Gny, M. (red.) (1996), Bibliograa analityczna glottodydaktyki polskiej, t. 3: Jzyk polski jako obcy, cz. 2: Sowniki i rozmwki za lata 19801995, Warszawa. Gobyn, L. (1984), Textsorten. Ein Methodenvergleich, illustriert an einem Mrchen, Brssel. Gpferich, S. (1993), Die translatorische Behandlung von Textsortenkonventionen in technischen Texte, (w:) Lebende Sprachen 38, s. 4953. Gpferich, S. (1995), Textsorten in Naturwissenschaften und Technik. Pragmatische Typologie Kontrastieung Translation, Tbingen. Gpferich, S. (1997), Fachliches adressatengerecht vermitteln. Interkulturelles Technical Writing. Ein Lehrund Arbeitsbuch, Tbingen. Grnicz, M. (2003), Terminologizacja tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 106117. Grabarczyk, Z. (1989), Preparacja materiaw glottodydaktycznych w zakresie tekstw specjalistycznych, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 10, s. 8399. Greimas, A.J. (1966), Smantique structurale, Paris. Greimas, A.J. (1971), Strukturale Semantik, Braunschweig. Grochowski, M. (1978), Czy zjawisko elipsy istnieje?, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst, jzyk, poetyka. Zbir studiw, Wrocaw, s. 7385. Grochowski, M. (1996), Anafora w strukturze tekstu, Warszawa. Groe, E.U. (1974), Texttypen. Linguistik gegenwrtiger Kommunikationsakte, Stuttgart. Groe, E.U. (1976), Text und Kommunikation. Eine linguistische Einfhrung in die Funktionen der Texte, Stuttgart. 121

Grozeva, M. (2003), Grammatische Mittel der Textkohsion oder ber die Funktion des Artikels im Text, (w:) Germanistische Lingusitsik 171172, s. 153166. Grucza, F. (1983), Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa. Grucza, F. (1985), Lingwistyka, lingwistyka stosowana, glottodydaktyka, translatoryka, (w:) F. Grucza (red.), Lingwistyka, glottodydaktyka, translatoryka, Warszawa, s. 1944. Grucza, F. (1988), Zum Begriff der Sprachkompetenz, Kommunikationskompetenz und Kulturkompetenz, (w:) N. Hosza/ H.-G. Rolaff (red.), CHLOE. Beihefte zum Daphnis 7. Da eine Nation die Andere verstehen mge. Festschrift fr Marian Szyrocki zu seinem 60. Geburtstag, Amsterdam, s. 309331 Grucza, F. (1991), Terminologia jej przedmiot, status i znaczenie, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 1143. Grucza, F. (1992b), O komunikacji midzyludzkiej jej podstawach, rodkach, rodzajach, paszczyznach, skadnikach i zewntrznych uwarunkowaniach, (w:) W. Woniakowski (red.), Modele komunikacji midzyludzkiej, Warszawa, 930. Grucza, F. (1993a), Jzyk, ludzkie waciwoci jzykowe, jzykowa zdolno ludzi, (w:) J. Piontka/ A. Wierciska (red.), Czowiek w perspektywie uj biokulturowych, Pozna, s. 151174. Grucza, F. (1993b), Zagadnienia ontologii lingwistycznej: O jzykach ludzkich i ich (rzeczywistym) istnieniu, (w:) Opuscula logopaedica. In honorem Leonis Kaczmarek, Lublin, s. 2547. Grucza, F. (1994), O jzykach specjalistycznych (= technolektach) jako pewnych skadnikach rzeczywistych jzykw ludzkich, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska (red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, s. 727. Grucza, F. (1997), Jzyki ludzkie a wyraenia jzykowe, wiedza a informacja, mzg a umys ludzki, (w:) F. Grucza/ M. Dakowska (red.), Podejcia kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, Warszawa, s. 721. Grucza, F. (2001), Origins and Development of Applied Linguistics in Poland, (w:) E.F.K. Koerner/ A. Szwedek (red.), Towards a History of Linguistics in Poland. From the Eraly Beginnings to the End ot the Twentieth Century, Amsterdam/ Philadelphia, s. 53100. Grucza, F. (2002), Jzyki specjalistyczne indykatory i/lub determinatory rozwoju cywilizacyjnego, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 926. Grucza, F. (2003), Zum Basisgenestand der polnischen (Universitts) Germanistik: Versuch einer wissenschaftlichen Begrndung ihrer Einheit, (w:) Kwartalnik Neolologiczny L, 12, s. 99115 Grucza, F. (2004), O jzykach dotyczcych europejskiej integracji i Uni Europejskiej i potrzebie ukonstytuowania oglnej lingwistyki jzykw specjalistycznych, (w:) J. Lewandowski (red.), Leksykograa terminologiczna teoria i praktyka (= Jzyki Specjalistyczne 4), Warszawa, s. 951. Grucza, F. (red.) (1976), Glottodydaktyka a lingwistyka. Materiay z II Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Jadwisin 1315 listopada 1974 r., Warszawa. 122

Grucza, F. (red.) (1981a), Glottodydaktyka a translatoryka. Materiay z IV Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Jachranka 3 5 listopada 1976 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1981b), Bilingwizm a glottodydaktyka. Materiay z V Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Biaowiea 2628 maja 1977 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1985), Lingwistyka, glottodydaktyka, translatoryka. Materiay z VIII Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Jadwisin 57 listopada 1982 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1986), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej. Materiay Sympozjum Instytutu Lingwistyki Stosowanej UW, Biaowiea 1517 maja 1983 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1991), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw. Grucza, F. (red.) (1992a), Bilingwizm, bikulturyzm, implikacje glottodydaktyczne. Materiay z XII Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Zaborw 1820 wrzenia 1986 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1992b), Jzyk, kultura kompetencja kulturowa. Materiay z XIII Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Zaborw 58 listopada 1987 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1992c), Gramatyka konstrukt intelektualny czy rzeczywisto: glottodydaktyczne implikacje tej alternatywy. Materiay z XIV Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Warszawa 1618 grudnia 1988 r., Warszawa. Grucza, F. (red.) (1993), Przyczynki do teorii ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy. Materiay z XVI Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Biaobrzegi 1617 listopada 1990 r., Warszawa. Grucza, F./ K. Chomicz-Jung (red.) (1996), Problemy komunikacji interkulturowej: Jedna Europa wiele jzykw. Materiay z XIX Oglnopolskiego Sympozjum Instytutu Lingwistyki Stosowanej UW i Polskiego Towarzystwa Lingwistyki Stosowanej. WarszawaBemowo, 1719 lutego 1994 r., Warszawa. Grucza, F./ M. Dakowska (red.) (1997), Podejcie kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce. Materiay z XX Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW i Polskie Towarzystwo Lingwistyki Stosowanej, Grzegorzewice 1214 stycznia 1996 r., Warszawa. Grucza, F./ Z. Kozowska (red.) (1994), Jzyki specjalistyczne. Materiay z XVII Oglnopolskiego Sympozjum ILS UW, Warszawa 911 stycznia 1992 r., Warszawa. Grucza, S. (1993), Zur Konfrontativen Textlinguistik, (w:) J. Darski/ Z. Vetulani (red.), Sprache Kommunikation Informatik, Tbingen, s. 425429. Grucza, S. (1995a), Referenz von Nominalphrasen im Deutschen und Polnischen. Eine konfrontative Untersuchung und ihre glottodidaktischen Implikationen, Saarbrcken 1995 (rozprawa doktorska). Grucza, S. (1995b), Aspekte der linguistschen Referenzforschung, (w:) Kwartalnik Neolologiczny XLII, 3 (1995), s. 325344. 123

Grucza, S. (1995c), Zum Gegenstand der Textlinguistik, (w:) Zeitschrift fr Germanistik 1/1995, s. 122130. Grucza, S. (1999), Kommentierte Auswahlbibliographie zur Germanistischen Artikelforschung, (w:) Kwartalnik Neolologiczny XLV, 3, s. 275304. Grucza, S. (2002), Badania nad jzykami specjalistycznymi w Niemczech, (w:) L. Lukszyn/ J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 81100. Grucza, S. (2002/2003), rec.: Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung. / Linguistics of Text and Conversation. An International Handbook of Contemporary Research, Klaus Brinker, Gerd Antos, Wolfgang Heinemann, Sven F. Sager (red.), t. 1 i 2 (= Handbcher zur Sprachund Kommunikationswissenschaft, t. 16.1 i 16.2), BerlinNew York, 2000, (w:) cz 1: Kwartalnik Neolologiczny L, 1 (2002); cz 2: Kwartalnik Neolologiczny L, 3 (2003). Grucza, S. (2003), Badania z zakresu lingwistyki tekstu specjalistycznego, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 3555. Grzegorczyk, P. (1967), Idex Lexicorum Poloniae, Warszawa. Grzegorczykowi, R. (1991), Problem funkcji jzyka i tekstu w wietle teorii aktw mowy, (w:) J. Bartmiski/ R. Grzegorczykowa (red.), Funkcje jzyka i wypowiedzi (= Jzyk a Kultura 4), Wrocaw, s. 1128 Grzegorczykowi, R. (1998), Gos w dyskusji o pojciu tekstu i dyskursu, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin, s. 3743. Glich, E./ Kotschi Th. (1986), Reformulierungshandlungen als Mittel der Textkonstitution. Untersuchungen zu franzsischen Texten aus mndlicher Kommunikation, (w:) W. Motsch (red.) Satz, Text, sprachliche Handlung/ Berlin, s. 199 261. Glich, E./ W. Raible (1977), Linguistische Textmodelle. Grundlagen und Mglichkeiten, Mnchen. Glich, E./ W. Raible (red.) (1972), Textsorten. Differenzierungskriterien aus linguistischer Sicht, Frankfurt a. M. Hahn, W. von (1983), Fachkommunikation. Entwicklung. Linguistische Konzepte. Betriebliche Beispiele, Berlin/ New York. Hahn, W. von (1998a), Das Postulat der Vagheit fr den Fachsprachengebrauch, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 378382. Hahn, W. von (1998b), Das Postulat der Explizietheit fr den Fachsprachengebrauch, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, 383389. Halliday, M.A.K./ A. McIntosh/ P. Srens (1966), The linguistic sciences and language teaching, London. Halliday, M.A.K./ R. Hassan (1976), Cohesion in English, New York. Handke, K. (1993), Polskie nazewnictwo przyrodnicze oczami jzykoznawcy, (w:) Historia lekw naturalnych, t. 4, Warszawa, s. 1123. Harris, Z.S. (1952), Discourse Analisysis, (w:) Language 28, s. 130. 124

Hartmann, P. (1964), Text, Texte, Klassen von Texten, (w:) Bogawus 2, s. 1525. Hartmann, P. (1968), Textlinguistik als neue linguistische Teildisziplin, (w:) Replik 1, 2, s. 27. Hartmann, P. (1971), Texte als linguistisches Objekt, (w:) W.-D. Stempel (red.), Beitrge zur Textlinguistik, Mnchen, s. 929. Hartmann, P. (1972/ 1964), Text, Texte, Klassen von Texten, (w:) W.A. Koch (red.), Strukturelle Textanalyse, Hildesheim/ New York, s. 122. Hartmann, P./ H. Rieser (red.) (1974), Angewandte Textlinguistik, Hamburg. Hartung, W. (2000), Komunikationsorientierte und handlungstheoretisch ausgerichtete Anstze, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 8396. Harweg, R. (1968a), Pronomina und Textkonstitution, Mnchen. Harweg, R. (1968b), Textanfnge in geschriebener und gesprochener Sprache, (w:) Orbis 17, s. 343388. Harweg, R. (1969a), Bemerkungen zum sogenannten Identittspronomen derselbe, (w:) Zeitschrift fr Dialektologie und Linguistik 36, s. 269303. Harweg, R. (1969b), Nachfolgeradjektive, (w:) Folia Linguistica 3, s. 333347. Harweg, R. (1993), Narrative Fachsprache. Ein Beitrag zur Fachtextlinguistik am Beispiel von Sportberichten, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, 848879. Hebel, F./ R. Hoberg/ K.-H. Jahn (red.) (2002), Fachsprachen und Multimedia, Frankfurt a. M. Heidolph, K.-E. (1966), Kontextbeziehungen zwischen Stzen in einer generativen Grammatik, (w:) Kybernetika 2, s. 274281. Heinemann, W. (1982), Textlinguistik heute. Entwicklung, Probleme, Aufgaben, (w:) Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl-Marx-Universitt Leipzig. Gesellschaftsund Sprachwissenschaftliche Reihe s. 210221. Heinemann, W. (1998a), Textsorte Textmuster Texttyp, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 507523 Heinemann, W. (1998b), Aspekte der Textsortendifferenzierung, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin, New York, s. 523546 Heinemann, W./ D. Viehweger (1991), Textlinguistik. Eine Einfhrung, Tbingen. Heinemann, W./ M. Heinemann (2002), Grundlagen der Textlinguistik, Tbingen. Hejwowski, K. (2001), Jzyki specjalistyczne a kompetencja tumaczeniowa, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 171 180. Hildebrandt, K. (1998), Zagadnienia doboru materiaw dydaktycznych i wicze do zaj z terminologii kultury oraz historii sztuki, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 16, s. 6169. Hoffmann, L. (1968), Probleme der Fundierung eines modernen fachbezogenen Fremdsprachenunterrichts, (w:) R. Rika (red.), Probleme der strukturellen Grammatik und Semantik, Leipzig, s. 271287. 125

Hoffmann, L. (1976), Kommunikationsmittel Fachsprache. Eine Einfhrung, Berlin. Hoffmann, L. (1978), Sprache in Wissenschaft und Technik, Leipzig. Hoffmann, L. (1982), Linguistische Analyse, didaktische Aufbereitung und effektive Vermittlung von Fachsprachen, (w:) W. Pfeier (red.), Deutsch als Fachsprache. Materialien des Internationalen Symposiums des Polnischen NeuphilologenVerbandes und des Internationalen Deutschlehrer-Verbandes, Pozna 3. 6.9.1981, Pozna, s. 1730. Hoffmann, L. (1983), Fachtextlinguistik, (w:) Fachsprache 5.2, s. 5768. Hoffmann, L. (1985), Kommunikationsmittel Fachsprache. Eine Einfhrung, (2. vllig neu bearbeitete Auage), Berlin. Hoffmann, L. (1987), Ein textlinguistischer Ansatz in der Fachsprachenforschung, (w:) M. Sprieser (red.), Standpunkte der Fachsprachenforschung, Tbingen, 91 105. Hoffmann, L. (1988), Vom Fachwort zum Fachtext. Beitrge zur Angewandten Linguistik, Tbingen. Hoffmann, L. (1990), Fachtexte und Fachtextsorten, Leipzig. Hoffmann, L. (1993), Fachwisssen und Fachkommunikation. Zur Dialektik von Systematik und Linearitt in den Fachsprachen, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 2: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 595617. Hoffmann, L. (1998a), Fachsprachen als Subsprachen, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, 189 199. Hoffmann, L. (1998b), Syntaktische und morphologische Eigenschaften von Fachsprache, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 416427. Hoffmann, L. (1998c), Anwendungsmglichkeiten und bisherige Anwendun von linguistischen Methoden in der Fachsprachenforschung, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 249269. Hoffmann L./ H. Kalverkmper / H.E. Wiegand (red.) (1998), Fachsprachen. Ein internationales Handbuch zur Fachsprachenforschung und Terminologiewissenschaft, t. 12, Berlin,/ New York. Homberger, D. (1990), Von Experte zu Laie. Fachsprachliche Kommunikation und Wissenstransfer, (w:) G. Rickheit/ S. Wichter (red.), Dialog. Festschrift fr Siegfried Grosse, Tbingen, s. 375393. Hums, L. (1989), Zur Genese der Fachsprache der Eisenbahn, (w:) Muttersprache 1, s. 3954. Huszcza, R. (1983), O pewnych uniwersaliach w tematycznorematycznej strukturze zdania, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 97124. Huszcza, R. (1990a), Tematyczno-rematyczna struktura zdania w jzykach rnych typw (normalny podzia tematyczno-rematyczny), (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 5595. 126

Huszcza, R. (1990b), Czy istniej zdania czysto rematyczne?, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 97103. Hymes, D. (1972), On Communicative Competence, (w:) J.P. Pride/ J. Holmes (red.), Sociolinguistics: Selected Readings, Harmondswoth, s. 269293. Hymes, D. (1985), Toward Linguistic Competence, (w:) AILA Review 2, s. 923. Ickler, Th. (1997), Die Disziplinierung der Sprache. Fachsprachen in unserer Zeit, Tbingen. Ihwe, I. (1972), Linguistik in der Literaturwissenschaft. Zur Entwicklung einer modernen Theorie der Literaturwissenschaft, Mnchen. Isenberg, H. (1970), Der Begriff Text in der Sprachtheorie, (w:) ASGBericht 8, Berlin. Isenberg, H. (1974), Texttheorie und Gegenstand der Grammatik, Berlin. Isenberg, H. (1976a), Einige Grundbegriffe fr eine Linguistische Texttheorie, (w:) Dane F./ Viehweger D. (red.), Probleme der Textgrammatik I, Berlin, s. 47 146. Isenberg, H. (1977), Text vs. Satz, (w:) Dane F./ Viehweger D. (red.), Probleme der Textgrammatik II, Berlin, s. 119146. Jadacka, H. (1976), Termin techniczny pojcie, budowa, poprawno, Warszawa. Jger, S. (1999), Kritische Diskursanalyse. Eine Einfhrung (2. berarb. und erw. Auage), Duisburg. Jahr, S. (1993), Verstndlichkeit von Fachtexten in der Verstndigung zwischen Experten und Laien, (w:) Informationen Deutsch als Fremdsprache 20, s. 651 658. Jahr, S. (1996), Das Verstehen von Fachtexten. Rezeption Kognition Applikation, Tbingen. Jancewicz, Z. (1994), Nauczanie jzyka specjalistczynego w kierunku midzynarodowej wsppracy naukowo-technicznej, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska (red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, s. 9398. Janich, N. (2002), Des Kaisers neue Kleider oder: Die Suche nach einem neuen Textbegriff, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 7782. Jasny, S. (2001), Trennbare Verben in der gesprochenen Wissenschaftssprache und die Konsequenzen fr ihre Behandlung im Unterricht fr Deutsch als fremde Wissenschaftssprache, Regensburg. Jaworski, M. (1984), W sprawie terminologii stosowanej w szkole, (w:) Poradnik Jzykowy s. 447451. Jurkowski, M. (1991), Metajzyk terminologii, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 4560. Juszkiewicz, U. (1982), Z historii i teorii prac nad polsk terminologi techniczn, (w:) Poradnik Jzykowy 2, s. 8288. Kallmeyer, W./ W. Klein/ R. Meyer-Hermann/ K. Netzer/ H.J. Siebert (1974), Lektrenkolleg zur Textlinguistik, t. 1: Einfhrung, Frankfurt a. M. Kallmeyer, W./ R. Meyer-Hermann (1980), Textlinguistik, (w:) Lexikon der Germanistischen Linguistik, t. 2, Tbingen, s. 245258. Kalverkmper H. (1981), Orientierung zur Textlinguistik, Tbingen. 127

Kalverkmper, H. (1983), Textuelle Fachsprachen-Linguistik als Aufgabe, (w:) Zeitschrift fr Literaturwissenschaft und Linguistik 1315, s. 124166. Kalverkmper, H. (1990), Der Einu der Fachsprachen auf die Gemeinsprache, (w:) G. Stickel (red.), Deutsche Gegenwartssprache. Tendenzen und Perspektiven, Berlin/ New York, s. 88101 Kalverkmper, H. (1987), Vom Terminus zum Text, (w:) M. Sprieser (red.), Standpunkte der Fachsprachenforschung, Tbingen, s. 3969. Kalverkmper, H. (1996), Im Zentrum der Interessen: Fachkommunikation als Leitgre, (w:) Hermes 16, s. 161. Kalverkmper, H. (1998a), Fach und Fachwissen, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 124. Kalverkmper, H. (1998b), Fachsprache und Fachsprachenforschung, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 4859. Kalverkmper, H. (2000), Vorlufer der Textlinguistik: die Rhetorik, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 117. Kalverkmper, H./ K.-D. Baumann (red.) 1996), Fachliche Textsorten. Komponenten Relationen Strategien, Tbingen. Kaniuka, W. (2001), Specyka jzyka biznesu w aspekcie gramatyki konfrontatywnej, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 17, s. 3944. Karolak, G. (1991), Zum Problem kommunikativer Didaktisierungsmglichkeiten literarischer Texte im Fremdsprachenunterricht, (w:) Studia Germanica Posnaniensia XVIIXVIII, 181187. Kawczyska, U. (2001), Praktyczne aspekty zaj translatorskich ze studentami germanistyki specjalizacja: jzyk gospodarczy, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 151162. Kawka, M. (1990), Metatekst w tekcie narracyjnym na przykadzie wspczesnych utworw literatury dla dzieci, Krakw. Ktny, A. (red.) (2001), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko. Ktny, A. (2001), Kontakty jzykowe a sownictwo specjalistyczne, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 1725. Kielar, B.Z. (1973), Angielskie ekwiwalenty polskich terminw prawnoustrojowych, Warszawa. Kielar, B.Z. (1977), Language of the Law in the Aspect of Translation, Warszawa. Kielar, B.Z. (1981a), Nauczanie tumaczenia w zakresie subjzyka specjalistycznego, (w:) F. Grucza (red.), Glottodydaktyka a translatoryka, Warszawa, s. 111125. Kielar, B.Z. (1981b), Bilingwizm a nauczanie tumaczenia, (w:) F. Grucza (red.), Bilingwizm a glottodydaktyka, Warszawa, s. 5561. Kielar, B.Z. (1986), O adekwatne ujcie jzykowych waciwoci tumacza, (w:) F. Grucza (red.), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej, Warszawa, s. 2938. Kielar, B.Z. (1988), Tumaczenie i koncepcje translatoryczne, Wrocaw. Kielar, B.Z. (1991), Problemy tumaczenia tekstw specjalistycznych, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 133140. 128

Kielar, B.Z. (1992a), Sposoby interpretacji zjawisk kulturowych przy nauczaniu jzyka obcego oraz tumaczenia, (w:) F. Grucza (red.), Bilingwizm, bikulturyzm, implikacje glottodydaktyczne, Warszawa, s. 5163. Kielar, B.Z. (1992b), O wzorach kulturowych i tekstowych w tumaczeniu i w dydaktyce translacyjnej, (w:) F. Grucza (red.), Jzyk, kultura kompetencja kulturowa, Warszawa, s. 229242. Kielar, B.Z. (1993), Nauczanie tumaczenia: rozwaania nad ekwiwalencj i ekwiwalentnym tekstem przekadu, (w:) F. Grucza (red.), Przyczynki do teorii ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy, Warszawa, s. 139150. Kielar, B.Z. (1994), Ksztatowanie si translatoryki w latach 19721992, (w:) B.Z. Kielar/ L. Bartoszewicz/ J. Lewandowski (red.), Polska szkoa lingwistyki stosowanej, Warszawa, s. 4560. Kielar, B.Z. (1996), Translating statutory texts: in search of meaning and relevance, (w:) M. Thelen/ B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.), Translation and Meaning, Part 4, Maastricht, s. 393398. Kielar, B.Z. (1999), Aspects of Legal Language and Legal Translation, (w:) J. Tomaszczyk (red.), Aspects of Legal Language and Legal Translation, d, s. 183190. Kielar, B.Z. (2000), O tumaczeniu tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ T.P. Krzeszowski/ J. Lukszyn/ T. Namowicz (red.), Problemy komunikacji midzykulturowej. Lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Warszawa, s. 235246. Kielar, B.Z. (2001), Harmonizacja terminologii w sowniku, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 37146. Kielar, B.Z. (2002), Jzyki specjalistyczne a translatoryka, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, 171180. Kielar B.Z. (2003a), TS w ukadzie midzynarodowej komunikacji zawodowej (na przykadzie tumaczenia tekstw prawnych), (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 121133. Kielar, B.Z. (2003b), Zarys translatoryki, Warszawa. Kielar, B.Z. (2003c), Aspekty komunikacyjne i funkcjonalne tumaczenia w dydaktyce translacyjnej, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 18, s. 512. Kielar, B.Z./ W. Woniakowski (1984), rec.: Grucza F./ Zagadnienia Metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, (w:) Kwartalnik Neolologiczny XXXI, 3/1984, s. 369373. Kielar, B.Z./ L. Bartoszewicz/ J. Lewandowski (red.) (1994), Polska szkoa lingwistyki stosowanej. Materiay XVIII Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW. Warszawa 1819 grudnia 1992 r., Warszawa. Kielar, B.Z./ S. Grucza (red.) (2003), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa.

129

Kielar B.Z./ T.P. Krzeszowski/ J. Lukszyn/ T. Namowicz (red.) (2000), Problemy komunikacji midzykulturowej. Lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Warszawa. Kieb-Starczewska, E. (1999), Nowa dziedzina studiw lologicznych jzyk biznesu aktualne koncepcje ksztacenia w uczelniach wyszych, (w:) P. Pusa (red.), Aktualne kierunki traduktologii polskiej, Czstochowa, s. 2936. Kierkowska, D. (2000), Praktyczne ksztacenie tumaczy prawniczych i sdowych, (w:) A. Setkowicz (red.), O nauczaniu przekadu, Warszawa, 131135. Kierkowska, D. (2001), Polski jzyk prawny w przekadzie prawa wsplnotowego, (w:) A. Kopczyski/ U. Zaliwska-Okrutna (red.), Jzyk rodzimy a jzyk obcy. Komunikacja, przekad, dydaktyka, Warszawa, s. 173182. Kintsch W. (1974), The representation on meaning in meaning, Hillsdale, NJ. Kintsch, W./ T.A. Dijk van (1978), Toward a model of text comprehension and production, (w:) Psychological Review 85, s. 363394. Klauke, M. (1994), Fachtexte, Fachtextsorten, Fachtextstrukturen, (w:) B. Schaeder (red.), Fachsprachen und Fachkommunikation in Forschung, Lehre und beruicher Praxis, Essen, 8397. Klein, J. (red.) (1972), Textlinguistik, Frankfurt a. M. Klein, W./ Ch. von Stutterheim (1991), Text Structure and Referentail movement, (w:) I. Rosengren (red.), Sprache und Pragmatik 22, s. 132. Klein, W./ Ch. von Stutterheim (1987), Questio und referentielle Bewegung in Erzhlungen, (w:) Linguistische Berichte 109, s. 163183. Klemm, M. (2002a), Ausgangspunkte: Jeden seinen Textbegri i n. Textdenitionen im Vergleich, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 1729. Klemm, M. (2002b), Textbegriff? Pragmatische Antworten auf eine Gretchenfrage der (Text)Linguistik, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 143161. Knobloch, C. (1990), Zum Status und zur Geschichte des Textbegriffs. Eine Skizze, (w:) Zeitschrift fr Literaturwissenschaft und Linguistik ,77, s. 6687. Knobloch, C. (1994), Sprache und Sprechttigkeit. Sprachpsychologische Konzepte, Tbingen. Knobloch, C. (1998), Grundlegende Begriffe und zentrale Fragestellungen der Textlinguistik, dargestellt mit Bezug auf Fachtexte, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 443456. Knobloch, C./ B. Schaeder (red.) (1996), Nomination fachsprachlich und gemeinsprachlich, Opladen. Koch, W.A. (1971), Textologie des Englischen. Versuch einer einheitlichen Beschreibung der englischen Grammatik und englischer Texte, Mnchen. Koch W./ I. Rosengren/ M. Schonebohm (1981), Ein pragmatisches Textanalyseprogramm, (w:) I. Rosengren (red.), Sprache und Pragmatik. Lunder Symposium 1980, Lund, s. 155203. Kohrt, M. (1998), Graphematisch-phonologische, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 438442. 130

Konik, T. (1996), O Badaniach zmian stylistyczno-retorycznych w redakcji tekstw pisanych, (w:) Grucza F./ K. Chomicz-Jung (red.), Problemy komunikacji interkulturowej: Jedna Europa wiele jzykw, Warszawa, s. 121133. Konik, T. (1997), Koncepcja gury i ta w analizie stylistyczno-retorycznej tekstw pisanych, (w:) F. Grucza/ M. Dakowska (red.), Podejcie kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, Warszawa, s. 6573. Konik, T. (2002), O prognozach spoeczno-gospodarczych z perspektywy jzykoznawczej, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 101115. Kopczyska, Z./ L. Pszczoowska (1978), Forma wierszowa a zagadnienie spjnoci tekstu, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst, jzyk i poetyka. Zbir studiw, Wrocaw, s. 119127. Kornacka, M. (2001), Sowniki terminologii jzykoznawczej, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne), Warszawa, s. 4583. Kornacka, M. (2002), Jzyki programowania jako jzyki specjalistyczne, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 116131. Kornacka, M. (2003), Identykatory morfologiczne tekstw specjalistycznych, (w:) Kielar, B.Z./ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 7493. Korzeb, M.A. (2001), Gwne problemy dydaktyczne zwizane z tumaczeniem tekstw prasowych, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 163169. Kowalewska-Dbrowska, J. (1998), Wielotekst quasi-cyklu (na przykadzie piciu wierszy Jana Twardowskiego). Szkic interpretacyjny, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin, 5570. Kozak, J. (2000), The spirit of the letter. Standards of textuality and the semic codes in translemic analisys, (w:) Kwartalnik Neolologiczny XLIX, 4, 457476. Kozowska, Z. (1982), Translatoryczne aspekty konstrukcji biernych w tekstach naukowych (na materiale rosyjskim), (niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski), Warszawa Kozowska, Z. (1995), O przekadzie tekstu naukowego (na materiale tekstw jzykoznawczych), Warszawa. Kozowski, A. (1986), Textlinguistik und ihre glottodidaktischen Implikationen, (w:) Folia Linguistica. Acta Universitatis Lodziensis 14, s. 91105. Kozowski, A. (1987), Probleme der Textentschlsselung und Textanalyse im Fremdsprachenunterricht, (w:) Folia Linguistica. Acta Universitatis Lodziensis 15, s. 133142. Kozowski, A. (1990), Der Text im Mittelpunkt des Fremdsprachenunterrichts, (w:) Glottodidaktika XX, s. 2132. Kobia, J. (2002a), Jzyk literatury piknej jako jzyk specjalistyczny, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 132140. 131

Kobia, J. (2002b), Kilka uwag o krytyce tumaczenia, (w:) J. Kobia (red.), Recepcja. Transfer. Przekad, t. 1, Warszawa, s. 4755. Krmmer, S. (2001), Sprache, Sprechakt, Kommunikation. Sprechakttheoretische Positionen des 20. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. Krauz, M./ J. Litwin (1996), Delimitatory pocztku tekstu, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 3139. Krzeszowski, T.P. (1976), Gramatyki zdania, tekstu i dyskursu a gramatyki pedagogiczne, (w:) F. Grucza (red.), Glottodydaktyka a lingwistyka, Warszawa, s. 37 52. Krzeszowski, T.P. (1997), O znaczeniu przymiotnika kognitywny, (w:) F. Grucza/ M. Dakowska (red.), Podejcia kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, Warszawa, s. 2334. Kuratczyk, M. (2001), Leksykograczny obraz lingwistyki w Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne), Warszawa, s. 84102. Kwiryna-Handke K./ Rzetelska-Feleszko E. (1977), Przewodnik po jzykoznawstwie polskim 19011970, Wrocaw. Labocha J. (1996a), Odbiorca w tekcie i wypowiedzi, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Wrocaw, s. 5560. Labocha, J. (1996b), Tekst, wypowied, dyskurs, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Wrocaw, s. 4953. Lachu, C. (1984), Charakterystyka temporalna tekstu a typ tekstu, (w:) M. Blicharski (red.), Problemy lingwistyki tekstu, Katowice, s. 3443. Langeheine, V. (red.) (2001), Deutsch in der beruichen Kommunikation: Grundlagen, Unterrichtspraxis, Materialien, Gttingen. Langner, M. (1984), Rezeption der Ttigkeitstheorie und der Sprachttigkeitstheorie in der BRD. Teil I, (w:) Deutsche Sprache 3, s. 110140. Laurn, Ch./ M. Nordmann (1996), Wissenschaftliche Technolekte, Tbingen. Lee, W. (1992), Untersuchungen zur mndlichen russischen Fachkommunikation: Gesprche ber kulturwissenschaftliche Fragen in Sendungen des sowjetischen Fernsehens, Berlin. Lejczyk, W.M./ L. Biesiekirska (1998), Terminoznawstwo: przedmiot, metody, struktura, Biaystok. Lenz, F. (1989), Organisationsprinzipien in mndlicher Fachkommunikation. Zur Gesprchsorganisation von Technical Meetings, Frankfurt a. M. Lenz, F. (1993), Anstze zur Analyse mndlicher Fachkommunikation, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 341367. Leontev, A.A. (1975), Psycholinguistische Einheiten und die Erzeugung sprachlicher uerungen, Berlin. Leski, K. (1978), Zasady budowy tezaurusa, Warszawa. Lewandowski J. (1994), Scjentystyczny model bada naukowych prowadzonych przez ILS w latach 19721992, (w:) B.Z. Kielar/ L. Bartoszewicz/ J. Lewandowski (red.), Polska szkoa lingwistyki stosowanej, Warszawa, s. 3544. 132

Lewandowski J. (2001), Jzyki specjalistyczne. Bibliograa prac opublikowanych w Polsce w latach 19982000, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 155161. Lewandowski, J. (2002), Paratypologie i quasi-klasykacje polskich jzykw profesjonalnych, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki specjalistyczne 2), Warszawa, s. 2740. Lewandowski, J. (red.) (2004), Leksykograa terminologiczna teoria i praktyka (= Jzyki Specjalistyczne 4), Warszawa. Lewandowski, J. (red.) (2002), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa. Lewicka, G. (1995), Zur Rolle des Textes bei der Entwicklung der kommunikativen Kompetenz im fremdsprachlichen Unterricht fr Anfnger, (w:) Orbis Linguarum. Legnickie rozprawy lologiczne 2, s. 167170. Lewicka, G. (1996), Lingwistyka tekstu a nauczanie komunikacji w jzyku obcym, (w:) Orbis Linguarum. Legnickie rozprawy lologiczne 5, s. 195210. Lrscher, W./ R. Schulze (1994), Die britische Diskursanalyse, (w:) G. Fritz/ F. Hundsnurscher (red.), Handbuch der Dialoganalyse, Tbingen, s. 5168. Lothar, H. (1984/ 1985), Kommunikationsmittel Fachsprache. Eine Einfhrung, Berlin. Ltscher, A. (1987), Text und Thema, Tbingen. Lukszyn, J. (1991), Lingwistyczne problemy bada terminologicznych, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 7996. Lukszyn, J. (1993), Ksztacenie tumaczy i nauczycieli jzykw obcych w zakresie leksykograi dydaktycznej, (w:) F. Grucza (red.), Przyczynki do teorii ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy, Warszawa, 8993. Lukszyn, J. (1994a), Kierunki dziaalnoci badawczej w Zakadzie Leksykograi i Gramatykograi Dydaktycznej, (w:) B.Z. Kielar/ L. Bartoszewicz/ J. Lewandowski (red.), Polska szkoa lingwistyki stosowanej, Warszawa, s. 6163. Lukszyn, J. (1994b), O jednostkach leksykogracznych w obcojzycznym sowniku dydaktycznym, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska (red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, s. 3943. Lukszyn, J. (1999), O substracie lingwistycznym terminologii translatorycznej, (w:) P. Pusa (red.), Aktualne kierunki traduktologii polskiej, Czstochowa, s. 5158. Lukszyn, J. (2001a), Termin i system terminologiczny w wietle praktyki, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 725. Lukszyn, J. (2001b), Systemowy sownik terminologii branowej, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 103119. Lukszyn, J. (2002), Uniwersalia tekstw specjalistycznych, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 4148. 133

Lukszyn, J. (2003), Parametry analizy tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 923. Lukszyn, J. (2004), Leksykon specjalistyczny sownik terminologiczny seria terminograczna, (w:) J. Lewandowski (red.), Leksykograa terminologiczna teoria i praktyka (= Jzyki Specjalistyczne 4), Warszawa, s. 5564. Lukszyn, J. (red.) (1993), Tezaurus terminologii translatorycznej, Warszawa. Lukszyn, J. (red.) (1998), Tezaurus terminologii translatorycznej (wydanie II, poprawione i uzupenione), Warszawa. Lukszyn, J. (red.) (2001), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa. Lukszyn, J. (red.) (2002), Jzyki specjalistyczne. Sownik terminologii przedmiotowej, Warszawa. Lukszyn, J./ Zmarzer W. (2001), Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa. Lttich, E.W.B. (1987), Fachsprachenerwerb im Zweitsprachenerwerb. Probleme der Vermittlung von Fachsprachen in ethnisch heterogenen Gruppen, (w:) M. Sprieser (red.), Standpunkte der Fachsprachenforschung, Tbingen, s. 111128. Lutz, L. (1981), Zum Thema Thema. Einfhrung in die Thema Rhema Theorie, Hamburg. Lux, F. (1981), Text, Situation, Textsorte. Probleme der Textsortenanalyse, dargestellt am Beispiel der britischen Registerlinguistik, Tbingen. Maciejewski, W. (1983), Podstawy polsko-szwedzkiej kontrastywnej lingwistyki tekstu, Pozna. Mackeldey, R. (red.) (1991), Textsorten/Textmuster in der Sprechund Schriftkommunikation. Festschrift zum 65. Geburtstag von Wolfgang Heinemann, Leipzig. Majer-Baranowska, U. (1998), Tekst jako jednostka jzykowa i jego warianty, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin, s. 2735. Makuchowska, M. (1996), O delimitacji tekstw modlitewnych, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 7176. Malinowska, E. (1988), Komunikacja urzdowa i jej zrnicowanie, (w:) Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego 17. Jzykoznawstwo s. 93100. Mamet, P. (2002), Relacja pomidzy kompetencj jzykow a kompetencj merytoryczn na przykadzie jzyka biznesu, (w:) J. Lewandowski (red.), Problemy technolingwistyki (= Jzyki Specjalistyczne 2), Warszawa, s. 141151. Marchwiski, A. (1985), Pragmatyczne aspekty tumaczenia, (w:) F. Grucza (red.), Lingwistyka, glottodydaktyka, translatoryka, Warszawa, s. 263271. Marchwiski, A. (1992a), Kompetencja kulturowa a kompetencja translatorska. Implikacje dydaktyczne, (w:) F. Grucza (red.), Jzyk, kultura kompetencja kulturowa, Warszawa, s. 243253. Marchwiski, A. (1992b), Gramatyka a kompetencja tumacza, (w:) F. Grucza (red.), Gramatyka konstrukt intelektualny czy rzeczywisto: glottodydaktyczne implikacje tej alternatywy, Warszawa, s. 103110. Marchwiski, A. (1993), Z problematyki dydaktyzacji tumaczenia, (w:) F. Grucza (red.), Przyczynki do teorii ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy, Warszawa, s. 133138. 134

Marchwiski, A. (2001), Zwizki interdiscyplinarne w sowniku terminologii lingwistycznej, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 147154. Marchwiski, A. (2003), Determinanty ekwiwalencji przekadowej tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 147158. Marciniak, S. (1987), Jzyk wojskowy, Warszawa. Marciszewski, W. (1977), Zarys programu bada nad struktur tekstu, (w:) Zagadnienia Informacji Naukowej 1. Marniok A. (1996), Zum Problem der Textfunktion und Deskription in einem phnomenologischen Text, (w:) Studia Germanica Posnaniensia XXIII, s. 105 114. Martens, G. (1984), Text, (w:) Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte 4, s. 403417. Mathesius, V. (1929), Zur Satzperspektive im modernen Englischen, (w:) Archiv fr das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 155, s. 202210. Mayenowa, M.R. (1971a), Spjno tekstu a postawa odbiorcy, (w:) M.R. Mayenowa (red.), O spjnoci tekstu, Wrocaw, s. 189205. Mayenowa, M.R. (red.) (1971b), O spjnoci tekstu, Wrocaw. Mayenowa, M.R. (red.) (1973), Semiotyka i struktura tekstu, Wrocaw. Mayenowa, M.R. (1974a), Poetyka teoretyczna. Zagadnienia jzyka, Wrocaw. Mayenowa, M.R. (1974b), Teoria tekstu a tradycyjne zagadnienia poetyki, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw, s. 299 311. Mayenowa, M.R. (red.) (1974c), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw. Mayenowa, M.R. (red.) (1976), Semantyka tekstu i jzyka, Wrocaw. Mayenowa, M.R. (red.) (1978), Tekst, jzyk, poetyka, Wrocaw. Mayer, P. (1975), Satzverknpfungsrelationen. Ein Interpretationsmodel fr situationsunabhngige Texte, Tbingen. Mazur, J. (1986), Organizacja tekstu potocznego. Na przykadzie jzyka polskiego i rosyjskiego, Lublin. Mazur, J. (1989), Semantische und kommunikative Organisation der gesprochenen Mitteilung, (w:) M. Abramowicz/ J. Bartmiski (red.), Tekst ustny Texte orale. Struktura i pragmatyka. Problemy systematyki, Wrocaw, s. 4776. Mazur J. (1990), Styl i tekst w aspekcie pragmatycznym (z zagadnie teoretycznometodologicznych), (w:) Socjolingwistyka 9, s. 7186. Mazur, J. (1997), Packungsbeilage als Textmuster, (w:) Lubelskie Materiay Neolologiczne 21, s. 93216. Mazur, J. (2000), Textlinguistik im slawischen Sprachraum, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenssischer Forschung, t. 1, Berlin/ New York, s. 153163. Meier, J. (2002), Zwischen Textphilologie, Kulturwissenschft und neuen Medien. Interdisziplinre Anmerkungen und Fragestellungen zum Textbegriff, (w:) U. 135

Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 8392. Mazur, M. (1961), Terminologia techniczna, Warszawa. Mentrup, W. (1976), Gemeinsprache und Fachsprache. berlegungen zur Methodik ihrer lexikographischen Erfassung, (w:) Wirkendes Wort 26, s. 431443. Miczka, E. (1996a), Rola kategorii ponadzdaniowych w procesie rekonstrukcji tekstu, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 4152. Miczka, E. (1996b), Sytuacja tekst rozumienie tekstu, (w:) Stylistyka V, s. 113127. Miczka, E. (2000), Prototyp w lingwistyce tekstu, (w:) D. Ostaszewska (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy pikno wielorakie, Katowice 2031. Mikoajczyk, S. (1990), Skadnia tekstw naukowych (dyscypliny humanistyczne), Pozna. Milewski, T. (1965), Jzykoznawstwo, Warszawa. Mhn, D. (1968), Fachund Gemeinsprache. Zur Emanzipation und Isolation der Sprache, (w:) W. Mitzka (red.), Wortgeographie und Gesellschaft. Festgabe fr Ludwig Erich Schmitt zum 60. Geburtstag, Berlin. Mhn, D. (1998a), Fachsprachen und Gemeinsprache, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 157 181. Mhn, D. (1998b), Textsorten und Wissenstransfer, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 561574. Mhn, D./ R. Pelka (1984), Fachsprachen. Eine Einfhrung, Tbingen. Mller, L. (2002), Beitrag zur Diskussion: Brauchen wir einen neuen Textbegriff?, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 9397. Morgenthaler, E. (1980), Kommunikationsorientierte Textgrammatik. Ein Versuch die kommunikative Kompetenz zur Textbildung und -rezeption aus natrlicher Sprachkompetenz zu erschlieen, Dsseldorf. Motsch, W. (1975), Sprache als Handlungsinstrument, (w:) Linguistische Studien 19, s. 165. Motsch, W. (1978), Sprache als Handlungsinstrument, (w:) W. Motsch (red.), Kontexte der Grammatiktheorie, Berlin, s. 1149. Motsch, W. (1979), Einstellungskongurationen und sprachliche uerungen. Aspekte des Zusammenhangs zwischen Grammatik und Kommunikation, (w:) Untersuchungen zum Verhltnis von Grammatik und Kommunikation, Berlin, s. 1947. Motsch, W. (1986), Anforderungen an eine handlungsorientierte Textanalyse, (w:) Zeitschrift fr Germanistik 3 (1986), 261282. Motsch, W. (1987), Zur Illokutionsstruktur von Feststellungstexten, (w:) Zeitschrift fr Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikation (ZPSK) 40, z. 1, 4567. Motsch, W. (1989), Dialog Texte als modular organisierte Strukturen, (w:) Sprache und Pragmatik 11, s. 3767. Motsch, W. (1991), Anforderungen an eine modulare Textanalyse, (w:) Sprache und Pragmatik 24, s. 4761. 136

Motsch, W. (1992), Ist die Sprechakttheorie eine Theorie der gesprochenen Sprache?, (w:) M. Kohrt/ A. Wrobel (red.), Schreibprozesse Schreibprodukte. Festschrift fr Gisbert Keseling, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 243253. Motsch, W. (1996a), Ebenen der Textstruktur. Begrndung eines Forschungsprogramms, (w:) W. Motsch (red.), Ebenen der Textstruktur. Sprachliche und kommunikative Prinzipien, Tbingen, s. 333. Motsch, W. (1996b), Zur Sequenzierung von Illokutionen, (w:) W. Motsch (red.), Ebenen der Textstruktur. Sprachliche und kommunikative Prinzipien, Tbingen, s. 333. Motsch, W./ D. Viehweger (1981), Sprachhandlung, Satz und Text, (w:) I. Rosengren (red.), Sprache und Pragmatik. Lunder Symposium 1980, Lund, s. 125 153. Motsch, W./ D. Viehweger (1991), Illokutionstruktur als Komponente einer modularen Textanalyse, (w:) Germanistische Linguistik 106107), s. 107132. Motsch, W./ M. Reis/ I. Rosengren (1990), Zum Verhltnis von Satz und Text, (w:) Deutsche Sprache 2, s. 97125. Motsch, W./ R. Pasch (1984), Bedeutung und illokutive Funktion sprachlicher uerungen, (w:) Zeitschrift fr Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikation 37), s. 471489. Motsch, W./ R. Pasch (1986), Illokutive Handlungen, (w:) W. Motsch (red.), Satz, Text, sprachliche Handlung, Berlin, s. 1179. Nabrings, K. (1981), Sprachliche Varietten, Tbingen. Nagrko, A. (1974), Ilociowy opis kategorii nazw wykonawcw czynnoci w systemie i tekstach wspczesnego jzyka polskiego, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw, s. 243269. Niebrzegowska, S. (1998), Ptla semantyczna w paradygmacie spjnociowym tekstu, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin, s. 169185. Niederhauer, J. (1999), Wissenschaftsprache und populrwissenschaftliche Vermittlung, Tbingen. Nord, C. (1991), Textanalyse und bersetzen. Theoretische Grundlagen, Meoden und didaktische Anwendungen einer bersetzungsrelevanten Textanalyse, (2. verb. Auflage), Heidelberg. Nord, C. (1996), Wer nimmt den ersten Satz? berlegungen zu neuen Arbeitsformen im bersetzungsunterricht, (w:) A. Lauer/ H. Gerzymisch- Arbogast/ J. Haller/ E. Steiner (red.), bersetzungswissenschaft im Umbruch. Festschrift fr Wolfram Wilss zum 70. Geburtsag, Tbingen, s. 313327. Nowicki, W. (1978), O ciso poj i kultur sowa w technice. Poradnik terminologiczno-jzykowy opracowany na przykadzie telekomunikacji i dziedzin pokrewnych, Warszawa. Nowicki, W. (1978a), O cisoci poj i kultur sowa, Warszawa. Nowicki ,W. (1978b), Dziaalno twrcza i dziaalno odtwrcza w pracach terminologicznych, (w:) Zagadnienia Naukoznawstwa 4. Nowicki, W. (1984), System pojciowy terminologii, (w:) Nauka Polska 3. 137

Nowicki, W. (1985), Zarys metody pracy terminologicznej w wybranej dziedzinie wiedzy, (w:) Zagadnienia Naukoznawstwa 3. Nowicki, W. (1986), Podstawy terminologii, Wrocaw. Nckles, M. (2001), Perspektivbernahme von Experten in der Kommunikation mit Laien, Mnster. Oksar, E. (1998), Das Postulat der Anomimitt fr den Fachsprachengebrauch, (w:) L. Hoffmann/ H. Kalverkmper/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen, t. 1, Berlin/ New York, s. 397403. Olpiska, M. (2003), Struktura podrcznika Tumaczenie pisemne tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 159168. Olpiska-Mazurek, M./ A. Stpnikowska-Berns (2000), Terminologia prawnicza i ekonomiczna. Wybr niemieckich i polskich tekstw specjalistycznych z dziedziny prawa i ekonomii dla tumaczy, Warszawa. Olpiska-Mazurek, M./ A Stpnikowska. (1996), Wybrane zagadnienia z zakresu analizy niemieckiego jzyka prawnego i prawniczego, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 15, 7989. Oomen, U. (1974), Systemtheorie der Texte, (w:) Folia Linguistica 5, z. 12, s. 1234. Ostaszewska, D. (1991), Organizacja tekstu a problem gromadzenia i scalania jego informacji, Katowice. Ostaszewska, D. (red.) (2000), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy pikno wielorakie, Katowice. Ostaszewska, D./ E. Sawkowa (1996), Kontekst rozwaania w strukturze tekstu (Analiza funkcjonalnostrukturalna), (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst i jego odmiany, Warszawa, s. 718. Paryl, W. (1992), Jzykoznawstwo polonistyczne. Przewodnik naukowobibliograczny dla studentw i nauczycieli polonistw, Wrocaw. Pawowski, A. (2001), Metody kwantytatywne w sekwencyjnej analizie tekstu, Warszawa. Prennec, M.-H. (2000), Textlinguistik im romanischen Sprachraum, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 145153. Prennec, M.-H. (2002), Von der notwendigent Untersuchungen von Fiktion und NichtFiktion bei einer TextTypologie, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 97107. Petioky, V. (1991), Fachsprachen in der Dolmetscherausbildung, (w:) V. Kapp (red.), bersetzen und Dolmetschen. Theoretische Grundlagen, Ausbildung, Berufpraxis, (2. durchges. und erw. Auage), Heidelberg, s. 109122. Pet, J.S. (1971a), Probleme der ko-textuellen Analyse von Texten, (w:) J. Ihwe (red.), Literaturwissenschaft und Linguistik, t. 1, Frankfurt a. M. s. 173212. Pet, J.S. (1971b), Transformationsgrammatiken und eine ko-textuelle Texttheorie, Frankfurt a. M. 138

Pet, J.S. (1971c), Generativity and Textgrammar, (w:) Folia Linguistica 5, s. 277309. Pet, J.S. (1973), Towards an empirically motivated grammatical theory of verbal texts, (w:) J.S. Pet/ H. Rieser (red.), Studies in Text Grammar, Boston, s. 205 275. Pet, J.S. (1983), Das Forschungsobjekt X und Aspekte der X-ologie, (w:) M. Faust et al. (red.), Allgemeine Sprachwissenschaft, Sprachtypologie und Textlinguistik, Tbingen, s. 403415. Pfeiffer, W. (1997), Tekst w nauczaniu jzykw obcych. Metodologiczny przyczynek do glottodydaktycznej typologii tekstu, (w:) A. Dbski (red.), Plus ratio quam vis. Festschrift fr Aleksander Szulc zum 70. Geburtstag, Krakw, s. 119127. Picht, H. (1988), Fachsprachliche Phraseologie, (w:) R. Arntz (red.), Textlinguistik und Fachsprache, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 187196. Piekos, J. (1999), Podstawy juryslingwistyki. Jzyk w prawie prawo w jzyku, Warszawa. Piepho, H.-E. (1982), bungsund Aufgabengestalltungen im Deutschfachsprachenunterricht, (w:) W. Pfeier (red.), Deutsch als Fachsprache, Pozna, s. 5762. Pisarkowa, K. (1968), Funkcje skadniowe polskich zaimkw odmiennych, Wrocaw/ Warszawa/ Krakw. Pisarkowa, K. (1971), Uwagi o dystrybucji i zakresie funkcji polskiego zaimka odmiennego, (w:) R.M. Mayenowa (red.), O spjnoci tekstu, Wrocaw, s. 123 139. Pisarkowa, K. (1974), O spjnoci tekstu mwionego, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst i jzyk. Problemy semantyczne, Wrocaw, s. 4171. Pisarkowa, K. (1975), Skadnia rozmowy telefonicznej, Wrocaw. Pisarkowa, K. (1976), O zalenoci pomidzy typem tekstu a jego struktur skadniow. Miejska polszczyzna mwiona. Metodologia bada. Materiay z Konferencji naukowej w Sosnowcu w dn. 2021 VI 1974, Katowice, s. 7384. Pisarkowa, K. (1977a), Odchylenie a kreatywno, (w:) Polonica III, 141179. Pisarkowa K. (1977b), Zur Rolle der Personalpronomina, (w:) T.A. van Dijk/ S.J. Pet (red.), Grammars and Decriptions, Berlin/ New York, s. 395401. Pisarkowa, K. (1978a), Odchylenie twrcze w jzyku potocznym, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Tekst, jzyk, poetyka. Zbir studiw, Wrocaw, s. 163172. Pisarkowa, K. (1978b), Zdanie mwione a rola kontekstu, (w:) T. Skubalanka (red.), Studia nad skadni polszczyzny mwionej, Wrocaw, s. 124139. Pisarkowa, K. (1983), Pisemny akt mowny jako lekarstwo na konikt, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 161169. Podobiski ,S. (1999), Adaptacja zapoycze w polskim sownictwie technicznym w obrbie nazw osb, (w:) P. Pusa (red.), Aktualne kierunki traduktologii polskiej, Czstochowa, s. 8796. Pogner, K.-H. (1999), Schreiben im Beruf als Handeln im Fach, Tbingen. Pll B. (red.) (1993), Fachsprache kontrastiv: Beitrge der gleichnamigenSektion des 21. sterreichischen Linguistentages, Salzburg, 23.26. Oktober 1993, Berlin. 139

Puzynina, J. (1996), Przesunicia kategoryzacji w sowniku i w tekcie, (w:) R. Grzegorczykowi/ A. Gajdziska (red.), Jzykowa kategoryzacja wiata, Lublin, s. 113128. Puzynina, J. (1997), Kontekst a rozumienie tekstu, (w:) Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego LIII, s. 1532. Pytel, W. (2003), Identykatory semantyczne tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 5973. Raible, W. (1972), Satz und Text. Untersuchungen zu vier romanischen Sprachen, Tbingen. Rath, R. (1979), Kommunikationspraxis. Analysen zur Textbildung und Textgliederung im gesprochenen Deutsch, Gtingen. Rath, R. (1983), Grammatische Abweichung und interaktioneller Erfolg in der Kommunikation mit Gastarbeitern, (w:) R. Rath (red.), Sprachund Verstndigungsschwierigkeiten bei Auslnderkindern in Deutschland, Darmstadt, s. 19 40. Rath, R. (1985), Geschriebene und gesprochene Form der heutigen Standardsprache, (w:) W. Besch et al. (red.), Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, t. 2, Berlin/ New York, s. 1651 1663. Rath, R. (1992), Sprechen wir in Stzen? ber Einheitenbildung im Alltagsdialog, (w:) P. Suchsland (red.), Biologische und soziale Grundlagen der Sprache. Interdisziplinres Symposium des Wissenschaftsbereichs Germanistik der FriedrichSchiller-Universitt Jena. 1719 Okt. 1989, Tbingen, s. 249263. Rath, R. (1994), Was ist aus der Erforschung der gesprochenen deutschen Sprache geworden? Anmerkungen zur Geschichte eines Wissenschaftsgebietes, (w:) H. Lfer/ K. Jakob/ B. Kelle (red.), Texttyp, Sprecher gruppe, Kommunikationsbereich. Studien zur deutschen Sprache in Geschichte und Gegenwart. Festschrift fr Hugo Steger zum 65. Geburtstag, Berlin/ New York, s. 375395. Rath, R. (2005), berschriften von Kurznachrichten, (w:) M. Wierzbicka/ M. Sieradzka/ J. Homa (red.), Moderne deutsche Texte. Beitrge der Internationalen Germanisten-konferenz Rzeszw 2004), Frankfurt a. M. etc. Rickheit, G./ H. Strohner (1985), Psycholinguistik der Textverarbeitung, (w:) Studium Linguistik 1718, s. 178. Rieser, H. (1973), Probleme der Textgrammatik, (w:) Folia Linguistica 6, s. 28 46. Rieser, H. (1978), On the development of text grammar, (w:) W. Dressler (red.), Textlinguistik, Darmstadt, s. 620. Rieser, H./ J. Wirrer (1974), Zu Teun van Dijks Some Aspects of Text Grammars. Ein Beitrag zur Textgrammatikund Literaturdiskussion, (w:) J. Ihwe/ J.S. Pet (red.), Probleme und Perspektiven der neueren textgrammatischen Forschung I, Hamburg, s. 180. Roeckle, Th. (1991), Das Eindeutigkeitspostulat der lexikalischen Fachsprachensemantik, (w:) Zeitschrift fr germanistische Linguistik 19, s. 194208. Roeckle, Th. (1999), Fachsprachen, Berlin. 140

Rolf, E. (1993), Die Funktion der Gebrauchstextsorten, Berlin/ New York. Rosengren, I. (1980), Texttheorie, (w:) H.P. Althaus et al. (red.), Lexikon der Germanistischen Linguistik, Tbingen, s. 275286. Rosengren, I. (1983), Die Textstruktur als Ergebnis strategischer berlegungen des Senders, (w:) Sprache und Pragmatik. Lunder Symposium 1982, Lund, s. 157 191. Rosengren, I. (1987), Hierarchisierung und Sequenzierung von Illokutionen zweier interdependente Strukturierungsprinzipien bei der Textproduktion, (w:) Zeitschrift fr Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikation 40, s. 2844. Rosengren, I. (1988), Die Beziehung zwischen Satztyp und Illokutionstyp aus einer modularen Sicht, Lund. Rothkegel A. (1992), Textstruktur und Computermodelle der Textgenerierung, (w:) H.P. Krings/ G. Antos (red.), Textproduktion. Neue Wege der Forschung, Trier, s. 339353. Rudziski, G. (1996), O potrzebie prowadzenia jzykowych bada tekstw naukowych, (w:) Acta Universitatis Lodziensis 6, s. 511. Sadziski, R. (1986), rec.: F. Grucza: Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa 1983, (w:) Zeitschrift fr Phonetik und Kommunikationsforschung 39/4, s. 495498. Sadziski, R. (1987), rec.: F. Grucza: Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa 1983, (w:) Zeitschrift fr Sprachwissenschaft 6/1, s. 156160. Sanders, W. (2000), Vorlufer der Textlinguistik: die Stilistik, (w:) G. Antos/ K. Brinker/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 1728. Sandig, B. (1972), Zu Differenzierung gebrauchssprachlicher Textsorten im Deutschen, (w:) E. Ghlich/ W. Raible (red.), Textsorten. Differenzierungskriterien aus linguistischer Sicht, Frankfurt a. M., s. 113124. Sandig, B. (2000), Text als prototypisches Konzept, (w:) M. Mangasser-Wahl (red.), Prototypentheorie in der Linguistik, Tbingen, s. 93112. Sandig, B. (2006), Textstilistik des Deutschen, Berlin/ New York. Schaeder, B. (red.) (1994), Fachsprachen und Fachkommunikation in Forschung, Lehre und beruicher Praxis, Essen. Schaeder, B./ H. Bergenholtz (red.) (1994), Fachlexikographie. Fachwissen und seine Reprsentation in Wrterbchern, Tbingen. Schatte, Ch. (1997), Fachsortenspezische Verbumschreibungen und ihre lexikographische Beschreibung, (w:) W. Fleischmann (red.), Translationsdidaktik Grundfragen der bersetzungswissenschft, Tbingen, s. 483487. Schatte, Cz. (2001), Jzyk reklamy a jzyki fachowe, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 7179. Scherner, M. (1984), Sprache als Text. Anstze zu einer sprachwissenschaftlich begrndeten Theorie des Textverstehens, Tbingen. Scherner, M. (1994), Textverstehen als Spurenlesen Zur texttheoretischen Tragweite dieser Metapher, (w:) P. Canisius/ C.-P. Herbermann/ G. Tschauder 141

(red.), Text und Grammatik. Festschrift fr R. Harweg zum 60. Geburtstag, Bochum, s. 317340. Scherner, M. (1996), Text. Untersuchungen zur Begriffsgeschichte, (w:) Archiv fr Begriffsgeschichte XXXIX, s. 103160. Scherner, M. (2000), Kognitionswissenschaftliche Methoden in der Textanalyse, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 186195. Schleyer, W. (1992), Mglichkeiten und Bedingungen der bungsgestaltung im fachsprachlichen Fremdsprachenunterricht, (w:) J. Albrecht/ R. Baum (red.), Fachsprache und Terminologie in Geschichte und Gegenwart, Tbingen, s. 277 294. Schmidt, J.S. (1974), Skizzen zu einer Texttheorie, (w:) W. Kallmeyer/ W. Klein/ R. Meyer-Hermann/ K. Netzer/ H.J. Siebert (red.), Lektrenkolleg zur Textlinguistik, t. 2: Einfhrung, Frankfurt a. M., s. 3046. Schmidt, S.J. (1972), Text als Forschungsobjekt der Texttheorie, (w:) Der Deutschunterricht 24/4, s. 728. Schmidt, S.J. (1974), Literaturwissenschaft als argumentierende Wissenschaft. Zur Grundlegung einer rationalen Literaturwissenschaft, Mnchen. Schmidt, V.A. (2003), Grade der Fachlichkeit in Textsorten zum Themenbereich Mathematik, Berlin. Schmitt, P.A. (1987), Fachtexte fr die bersetzer-Ausbildung. Probleme und Methoden der Textauswahl, (w:) R. Ehnert/ W. Schleyer (red.), bersetzen im Fremdsprachenunterricht: Beitrge zur bersetzungswissenschaft Annhrungen an eine bersetzungsdidaktik. Materialen Deutsch als Fremdsprache, Regensburg, s. 111151. Schnotz, W. (1994), Aufbau von Wissenstrukturen. Untersuchungen zur Kohrenzbildung beim Wissenserwerb mit Texten, Weinheim. Schoenke, E. (2000), Textlinguistik im deutschsprachigem Raum, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Text- und Gesprchslinguistik, t. 2, Berlin/ New York, s. 123131. Schopf, A. (1997), Fnfzig Jahre englische Sprachund Literaturwissenschaft: vom Strukturalismus zur Textlinguistik, von Beda Venerabilis zu Dylan Thomas, Neuried. Schreiber, (1999), Textgrammatik gesprochene Sprache Sprachvergleich: Proformen im gesprochenen Franzsichen und Deutschen, Frankfurt a. M. etc. Schrder, H. (1993a), Interkulturelle Fachkommunikationsforschung. Aspekte kulturkontrastiver Untersuchungen schriftlicher Wirtschaftskommunikation, (w:) Th. Bungarten (red.), Fachsprachentheorie, t. 1: Fachsprachliche Terminologie, Begriffsund Sachsysteme, Methodologie, Toestedt, s. 517550. Schrder, H. (1993b), Thematische Einleitung. Von der Fachtextlinguistik zur Fachtextpragmatik, (w:) H. Schrder (red.), Subject-oriented Texts. Language for Special Purposes and Text Theory, Berlin/ New York, IXXIII. Schrder, H. (red.) (1991), Subject-oriented Texts. Language for Special Purposes and Text Theory, Berlin/ New York. Schrder, H. (red.) (1993c), Fachtextpragmatik, Tbingen. 142

Searl, J.R. (1969), Speech acts, Cambridge. Seibicke, W. (1959), Fachsprache und Gemeinsprache, (w:) Muttersprache 69, s. 7084. Shmokawa, Y. (1986), Zur thematischen Textstruktur. Thematische Progression und Theme Thema Gliederung, (w:) W. Heydrich/ J.S. Pet (red.), Aspekte der Konnexitt und Kohrenz von Texten, Hamburg, s. 103114. Siemianowska, U. (1994), Terminologia glottodydaktyczna jzyka polskiego i rosyjskiego. Wybrane zagadnienia, Toru. Skowronek, B. (1982), Fachsprache in der Hochschule am Beispiel der Polonistikstudenten, (w:) Pfeifer W. (red.), Deutsch als Fachsprache, Pozna, 117 125. Skowronek, B. (1986b), Zur Beschreibung der Fachsprachen fr den Gesteuerten Fremdsprachenunterricht, (w:) Glottodidactica XVIII, s. 4957. Skowronek, B. (2001), O nauczaniu jzykw specjalistycznych, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 115121. Skowronek, B./ G. Budin (1985), Zur Methodologie der Fachsprachenforschung und der fachsprachlichen Barrieren, Pozna. Skubalanka, T. (1991), Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej, Lublin. Skubalanka, T. (2000), Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej jzyka polskiego, (wyd. II popr. i uzup.), Lublin. Snell-Hornby M./ H.G. Hnig/ P. Kumaull/ P.A. Schmidt (red.) (1998), Handbuch Translation, Tbingen. Skeland, W. (1980), Indirektheit von Sprechhandlungen: eine linguistische Untersuchung, Tbingen. Spiegel, H.-R. (1988), Fachsprachenforschung und Terminologiearbeit, (w:) Die neueren Sprachen 87, s. 91111. Spiewok, W. (1985), berlegungen zur Produktion und Rezeption von Texten, (w:) Greifswalder Germanistische Forschungen 7, s. 423. Spillner, B. (red.) (1996), Stil in Fachsprachen, Frankfurt a. M. Stachowiak, H. (1993), Sprache Zeichen Form. Einleitendes zum vierten PragmatikBand, (w:) H. Stachowiak (red.), Pragmatik. Handbuch pragmatischen Denkens, t. 4, Hamburg, s. XVIILXVII. Stechow, A./ W. von Sternefeld (1988), Bausteine syntaktischen Wissens. Ein Lehrbuch der modernen Generativen Grammatik, Opladen. Steger, H. (1988), Erscheinungsformen der deutschen Sprache. Alltagssprache Fachsprache Standardsprache Dialekt und andere Gliederungstermini, (w:) Deutsche Sprache 16, s. 289319. Steger, H. (1997), Bilden gesprochene Sprache und geschriebene Sprache eigene Sprachvarietten?, (w:) H. Aust (red.), Wrter, Schtze, Fugen und Fcher des Wissens. Festgabe fr Theodor Lewandowski zum 60. Geburtstag, Tbingen, s. 3558. Steiger, J. (1989), Der geschriebene Fachtext: zur Entwicklung schriftlicher Fertigkeiten auf naturwissenschaftlich-technischem Gebiet (auf der Stufe des studienbegleitenden Deutschunterrichts fr auslndische Studierende), Dresden. 143

Stenschke, O. (2002), Einmal Text-Diskurs und zurck. Welches Interesse hat die diskursanalytische Forschung daran, Ordnung ins Dickicht der Textdenition(en) zu bringen?, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 113 120. Stickel, G. (red.) (1990), Deutsche Gegenwartssprache. Tendenzen und Perspektiven, Berlin/ New York. Stoberski, Z. (1981), Tumaczenia i terminologia w lingwistyce stosowanej, (w:) F. Grucza (red.), Glottodydaktyka i translatoryka, Warszawa, s. 85109. Stoberski, Z. (1982), Midzynarodowa terminologia naukowa. Problemy, postulaty, oczekiwania, Warszawa. Strecker, B. (1994), Dialoganalyse und Grammatik, (w:) G. Fritz/ F. Hundsnurscher (red.), Handbuch der Dialoganalyse, Tbingen, s. 281298. Strohner H. (1990), Textverstehen: Kognitive und kommunikative Grundlagen der Sprachverarbeitung, Opladen. Strohner, H. (2000), Wissenssysteme Wissensstrukturen Gedchtnis, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 261274. Strohner, H./ G. Rickheit (1990), Kognitive, kommunikative und sprachliche Zusammenhnge: Eine systemtheoretische Konzeption linguistischer Kohrenz, (w:) Linguistische Berichte 125, s. 323. Stroiska, M. (1992), Styl bezosobowy a spjno referencjalna w dyskursie, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Wrocaw, s. 1525. Strzelecka, G. (2001), Bibliographie zu ausgewhlten Problemen der Fachsprachenforschung, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 191208. Stutterheim, C. von (1992), Questio und Textstruktur, (w:) H.P. Krings/ G. Antos (red.), Textproduktion. Neue Wege der Forschung, Trier, s. 159171. Sucharowski, W. (1996), Sprache und Kognition. Neue Perspektiven in der Sprachwissenschaft, Opladen. Szakmary, C. (2002), Personenreferenz und Textplannung, Frankfurt a. M. Szubert, R. (2001), Deutsch-polnische kontrastive Untersuchungen im Bereich der juristischen Fachsprache, Wrocaw. Szubert, R. (2003), Sowniki dwujzyczne a tumaczenie tekstw specjalistycznych, (w:) Studia Niemcoznawcze. Studien zur Deutschkunde 25, s. 795804. Szumska D. (1996), Bez rematu. Metodologia opisu organizacji tematycznej tekstu w ujciu konfrontatywnym, Krakw. Szwed, J. (1999), Illokutionsstruktur im Geschftsbrief, (w:) Z. Bilut-Homplewicz (red.), Zur Mehrdimensionalitt des Textes. Reprsentationsformen, Kommunikationsbereiche, Handlungsfunktionen, Rzeszw, s. 225236. Szymczak, M. (1961), Uwagi sowotwrcze o polskim wspcze snym sownictwie technicznym, (w:) Poradnik Jzykowy, s. 269278. Szymczak, M. (1978), Rola i miejsce terminologii w jzyku oglnonarodowym, (w:) Zagadnienia Naukoznawstwa 4, s. 513521. 144

Thiel, G. (1991), Anstze zu einer Methodologie der bersetzungsrelevanten Textanalyse, (w:) V. Kapp (red.), bersetzen und Dolmetschen. Theoretische Grundlagen, Ausbildung, Berufpraxis, (2. durchges. und erw. Auage), Heidelberg, s. 174185. Thiel, G./ G. Thome (1988), Isotopiekonzept, Informationsstruktur und Fachsprache. Untersuchung an wissenschaftjournalistischen Texten, (w:) R. Arntz (red.), Textlinguistik und Fachsprache, Hildesheim/ Zrich/ New York, s. 299331. Thiele, W. (2000), Textlinguistik im englischsprachigem Raum, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 1, Berlin/ New York, s. 132139. Tomasik-Beck, J. (1977), Zasady budowy tezaurusw wielojzycznych, Warszawa. Tomczyk-Popiska, E. (1987), Linguistische Merkmale deutscher gesprochener Standardsprache, (w:) Gesprochene Sprache 4, s. 336358. Tomczyk-Popiska, E. (1995), Metatextuelle Mittel in Gewhlten Textsorten der deutschen dialogischen Sprache, (w:) Glottodidactica XXIII, s. 93100. Tomczyk-Popiska, E. (1997), Untersuchungen zu mediolektalen Unterschieden im dialogischen Gegenwartsdeutsch. Didaktische Implikationen, Warszawa. Tomczyk-Popiska, E. (1999), Skadniowe cechy niemieckich dialogw symulowanych, Warszawa. Tomczyk-Popiska, E. (2001), Zagadnienia specyki mwionego jzyka niemieckiego w glottodydaktyce, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 17, s. 6975. Tomczyk-Popiska E. (2003), Subjetattribute im Gegenwartsdeutschen: In spontanen und simulierten Gesprchen, (w:) Studia Niemcoznawcze. Studien zur Deutschkunde XXV, s. 751759. Tomiczek, E. (1977), Rewolucja naukowo-techniczna a procesy jzykowe na przykadzie sownictwa wspczesnego jzyka niemieckiego, (w:) Germanica Wratislaviensia XXIV, s. 7995. Trumpp, E.C. (1998), Fachtextsorten kontrastiv. Englisch Deutsch Franzsisch, Tbingen. Trybulec, Z. (1998), O jzyku tekstw w matematyce, (w:) Studia Semiotyczne XXIXXII, s. 7990. Trzsiecki, K. (1983), Problem spjnoci tekstu w zwizku z aksjomatyczn teori tekstu, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 201221. Trzsiecki, K. (1990), Tekst fragment tekstu, (w:) T. Dobrzyska (red.), Tekst w kontekcie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 135144. Tschauder, G. (1989), Textverbindungen. Anstze zu einer Makrotextologie, auch unter Bercksichtigung ktionaler Texte, Bochum. Urbanek, D. (2004), Pkniete lustro. Tendencje w teorii i praktyce przekadu na tle myli humanistycznej, Warszawa. Valaityte, D. (1989), Die Beschreibung der rhema-tematischen Stze zu ihrem Kontext, (w:) Deutsch als Fremdsprache 2/19898, s. 108110. Vater, H. (1982), Strukturalismus und Transformationsgrammatik. berblick und Anwendung aufs Deutsche, Trier. Vater, H. (1990a), Einfhrung in die Textlinguistik, Kln. 145

Vater, H. (1990b), Referenzrelationen in Texten, (w:) K. Brinker (red.), Aspekte der Textualitt, Hildesheim etc., s. 1954. Ventola E. (2000), Discourse Studies in the EnglishSpeaking Countries, (w:) K. Brinker/ G. Antos/ W. Heinemann/ S.F. Sager (red.), Textund Gesprchslinguistik, t. 2, Berlin/ New York, s. 979994. Verschueren, J. (1995), The Pragmatic Perspective, (w:) J. Verschueren/ J.O. stmann/ J. Blommaert (red.), Handbook of Pragmatics. Manual, Amsterdam/ Philadephia, 119. Viehweger, D. (1976), Semantische Merkmale und Textstruktur, (w:) F. Dane/ D. Viehweger (red.), Probleme der Textgrammatik I, Berlin, s. 195206. Viehweger, D. (1977), Struktur und Funktion nominaler Ketten im Text, (w:) W. Motsch (red.), Kontexte der Grammatiktheorie, Berlin, s. 149168. Viehweger D. (1979), Handlungsorientierte vs. Ttigkeitsbezogene Sprachbetrachtung. Einige methodologische berlegungen, (w:) Lingustische Studien 62, 106117. Viehweger, D. (1980), Methodologische Probleme der Textlinguistik, (w:) Zeitschrift fr Germanistik 1, s. 620. Viehweger, D. (1982), Sequenzierung von Sprachhandlungen und Prinzipien der Einheitenbildung im Text, (w:) R. Ruzicka/ W. Motsch (red.), Untersuchungen zur Semantik, Berlin, s. 369394. Viehweger, D. (1988), Illokutionswissen und Handlungsstruktur, (w:) Neuphilologische Mittelungen LXXXIX, s. 497512. Viehweger, D. (1989a), Illokutionswissen: Reprsentationsformen und Organisationsprinzipien, (w:) Linguistica 17, s. 3348. Viehweger, D. (1989b), Illokutive Handlungen, globale Handlungen, Illokutionsstrukturen, (w:) Linguistische Studien 191, s. 2035. Viehweger, D./ G. Spies (1987), Struktur illokutiver Handlungen in Anordnungstexten, (w:) W. Motsch (red.), Satz, Text, sprachliche Handlung, Berlin, s. 81118. Vlzing, P.L. (1979), Text und Handlung, Frankfurt a. M./ Bern/ Los Angeles. Wajszczuk ,J. (1983), Tekst spjny czy po prostu tekst?, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 225229. Warchala, J. (1991), Dialog potoczny a tekst, Katowice. Warnke, J. (2002), Adieu Text bienvenue Diskurs? ber Sinn und Zweck einer poststrukturalistischen Entgrenzung des Textbegriffs, (w:) U. Fix/ K. Adamzik/ G. Antos/ M. Klemm (red.), Brauchen wir einen neuen Textbegriff?: Antworten auf eine Preisfrage, Wien, s. 125141. Warnke, J. (2002), Texte in Texten. Poststrukturalistischer Diskursbegriff und Textlinguistik, (w:) K. Adamzik (red.), Texte, Diskurse, Interaktionsrollen. Analysen zu Kommunikation im ffentlichen Raum, Tbingen, s. 117. Waszakowa, K. (1998), Neologizmy tekstowe w wietle ram interpretacyjnych, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin, s. 21 33. Waszczuk, O. (2003), Identykatory derywatorologiczne tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 94105. 146

Wawrzyniak, Z. (1975), Konfrontative Textlinguistik und Fremdsprachenunterricht, (w:) A. Schulz (red.), Sprachwissenschaft und Fremdsprachenunterricht, Pozna, s. 139147. Wawrzyniak, Z. (1978), Einige Bemerkungen zur kommunikativen Textkompetenz in der Fremdsprache, (w:) Deutsch als Fremdsprache 5, s. 284286. Wawrzyniak Z. (1980), Einfhrung in die Textwissenschaft. Probleme der Textbildung im Deutschen, Warszawa. Wawrzyniak, Z. (1986), Rozumienie i zrozumienie tekstu, (w:) F. Grucza (red.), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej, Warszawa, s. 131137. Wawrzyniak, Z. (2002), Tytu a tekst, (w:) M. Krauz/ K. Ooga (red.), Skadnia, stylistyka, struktura tekstu, Rzeszw, s. 8588. Wawrzyniak, Z. (2003), Zum Begriff der Textpraxis, (w:) Cieszkowski M./ Szczepaniak M. (red.), Texte im Wandel. Beitrge zur moderenen Textwissenschaft, Frankfurt a. M., s. 1524. Wsik, Z. (1986), W sprawie koncepcji antropocentrycznej jzyka na potrzeby lingwistyki stosowanej. Na marginesie ksiaki Franciszka Gruczy Zagadnienia Metalingwistyki, (w:) Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Linguistica X, s. 91102. Weigt, Z. (2000), Pragmatyczno-jzykowe aspekty powszechnej informacji medycznej na przykadzie polskich i niemieckich ulotek do lekarstw, (w:) K. Madelewski (red.), Regulacyjna funkcja tekstu, d, s. 425433. Weigt, Z. (2001a), Jzyki fachowe w pragmatyce zaj tumaczeniowych, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 129 138. Weigt, Z. (2001b), Jzyk polityki i prawa w dydaktyce tumaczeniowej, (w:) A. Kopczyski/ U. Zaliwska-Okrutna (red.), Jzyk rodzimy a jzyk obcy. Komunikacja, przekad, dydaktyka, Warszawa, s. 183190. Weigt, Z. (2004), Jzyk specjalistyczny dydaktyka sownik, (w:) J. Lewandowski (red.), Leksykograa terminologiczna teoria i praktyka (= Jzyki Specjalistyczne 4), Warszawa, s. 202212. Weijenberg, J. (1978), Deutsch als Fremdsprache: ein Zwischenbericht, (w:) Zielsprache Deutsch 3, s. 921. Weijenberg, J. (1980), Authentizitt gesprochener Sprache in den Lehrwerken fr Deutsch als Fremdsprache, Heidelberg. Weinrich, H. (1967), Syntax und Didaktik. Bochumer Diskussion, (w:) Poetica 1, s. 109126. Weinrich, H. (1972), Die Textpartitur als heuristische Methode, (w:) Der Deutschunterricht 4, s. 4360. Wendt, S. (1997), Terminus Thesaurus Text: Theorie und Praxis von Fachbegriffsystemen und ihrer Reprsentation in Fachtexten, Tbingen. Wiegand, H.E. (1995), Fachlexikographie. Lexicographie spcialise. Lexicography for Special Purposes, (w:) Lexikographica 11, s. 1134. Wierzbicka, A. (1983), Genry mowy, (w:) T. Dobrzyska/ E. Janus (red.), Tekst i zdanie. Zbir studiw, Wrocaw, s. 125137. 147

Wilko, A. (1978), Jzyk a styl tekstu literackiego, (w:) A. Wilko (red.), Jzyk artystyczny, t. 1, (w:) Prace naukowe Uniwersytetu lskiego w Katowicach, s. 238, 1121. Wilko, A. (1987), Typologia odmian jzykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice. Wilko, A. (2000), Gatunki pierwotne i wtrne w perspektywie historycznej i wspczesnej, (w:) D. Ostaszewska (red.), Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy pikno wielorakie, Katowice, s. 1319. Wilko, A. (2002), Spjno i struktura tekstu, Krakw. Wille, L. (2001), Jzyk fachowy w dydaktyce translacji na przykadzie jzyka sportowego, (w:) A. Ktny (red.), Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji, Olecko, s. 39150. Wilss, W. (1977), The science of translation: problems and methods, Tbingen. Witosz, B. (2001a), Metatekst w opisie teoriotekstowym, stylistycznym i pragmalingwistycznym, (w:) B. Witosz (red.), Stylistyka i pragmatyka, Katowice, s. 73 81. Witosz, B. (red.) (2001b), Stylistyka i pragmatyka, Katowice. Wojnicki, S. (1984), Nauczanie do celw ograniczonych jako ukad glottodydaktyczny, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 6, s. 714. Wojnicki, S. (1991a), Subjzyki specjalistyczne, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 6177. Wojnicki, S. (1991b), Nauczanie jzykw obcych do celw zawodowych, Warszawa. Wojtan, W. (1936), Historia i bibliograa sownictwa technicznego polskiego, Lww. Woronczak, J. (1976), O statystycznym okrelaniu spjnoci tekstu, (w:) M.R. Mayenowa (red.), Semantyka tekstu i jzyka, Wrocaw, s. 165173. Woytowicz-Neymann, M. (1980), Angielski jzyk ekonomii i metody jego nauczania. Zagadnienia wybrane, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 5, s. 8399. Woniakowski, W. (1994b), Badania w zakresie lingwistyki czystej prowadzone w Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego prba charakterystyki przez odniesienie do bada wiatowych, (w:) B.Z. Kielar/ L. Bartoszewicz/ J. Lewandowski (red.), Polska szkoa lingwistyki stosowanej, Warszawa, s. 81100. Woniakowski, W. (1994a), Lingwistyczny status tzw. subjzykw specjalistycznych, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska (red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, s. 45 60. Wrblewski, B. (1948), Jzyk prawny i prawniczy, Krakw. Wster, E. (1979), Einfhrung in die Allgemeine Terminologielehre und Terminologische Lexikograe, Wien/ New York. Wysocka, F. (1980), Polska terminologia lekarska do 1836 r., t. 1: Anatomia, Wrocaw. Zawiliski, R. (1927), O jzyku zawodowym, (w:) Poradnik Jzykowy 4, s. 4951. Zawisawska, M. (1989), Rama interpretycyjna jako narzdzie analizy tekstu, (w:) J. Bartmiski/ B. Boniecka (red.), Tekst. Analizy i interpretacje, Lublin, s. 544. Ziegler A./ Ch. Drscheid (red.) (2002), Kommunikationsform E-Mail, Tbingen. 148

Zieliski, M. (1999), Jzyki prawne i prawnicze, (w:) W. Pisarek (red.), Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, Krakw, s. 5074. Zmarzer, W. (1991), Leksykograa terminologiczna, (w:) F. Grucza (red.), Teoretyczne podstawy terminologii, Wrocaw, s. 117132. Zmarzer, W. (2001), Typologia sownikw terminologicznych, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 2644. Zmarzer, W. (2003), Typologia tekstw specjalistycznych, (w:) B.Z. Kielar/ S. Grucza (red.), Lingwistyczna identykacja tekstw specjalistycznych (= Jzyki Specjalistyczne 3), Warszawa, s. 2434. Zmarzer, W. (2004), W kwestii typologii slownikw terminologicznych, (w:) J. Lewandowski (red.), Leksykograa terminologiczna teoria i praktyka (= Jzyki Specjalistyczne 4), Warszawa, s. 6572. Zwierzcho, E. (2001), Zasady systematyzacji terminologii w sowniku, (w:) J. Lukszyn (red.), Metajzyk lingwistyki. Systemowy sownik terminologii lingwistycznej (= Jzyki Specjalistyczne 1), Warszawa, s. 120136. Zydro, J. (1993), Redundancja jzykowa w tekstach popularnonaukowych i materiaach glottodydaktycznych, (w:) Przegld Glottodydaktyczny 12, s. 2534. migrodzka, B. (1996), Testament prba rekonstrukcji wzorca gatunkowego, (w:) Stylistyka V, s. 183197. mudzki, J. (1989), Das Ziel als Kategorie der kommunikativpragmatischen Textanalyse, (w:) M. Abramowicz/ J. Bartmiski (red.), Tekst ustny texte orale. Struktura i pragmatyka problemy semantyki ustno w literaturze, Wrocaw, s. 119140. mudzki, J. (1992), Dynamika tekstu a jego struktura, (w:) T. Dobrzyska (red.), Typy tekstw. Zbir studiw, Wrocaw, s. 145155. mudzki, J. (1997), ber einige Aspekte der Textualitt in der Rezeptionsperspektive des Konsekutivdolmetschen, (w:) G. Antos/ H. Tietz (red.), Die Zukunft der Textlinguistik. Traditionen, Transformationen, Trends, Tbingen, s. 179192. mudzki, J. (1999), ber Heterogenitt intertextueller Relationen, (w:) Z. BilutHomplewicz (red.), Zur Mehrdimensionalitt des Textes. Reprsentationsformen, Kommunikationsbereiche, Handlungsfunktionen, Rzeszw, s. 247259. ydek-Bednarczuk, U. (1985), Wyznaczniki prawidowej komunikacji w jzyku zawodu, Z problemw wspczesnej polszczyzny, (w:) Prace Jzykoznawcze 10, s. 98109. ydek-Bednarczuk, U. (1993), Ein Textinterpretationsmodell und eine Alltagsgesprchsanalyse, (w:) J. Darski/ Z. Vetulani (red.), Sprache Kommunikation Informatik, Tbingen, s. 757762. ydek-Bednarczuk, U. (1994), Struktura tekstu rozmowy potocznej, Katowice. ydek-Bednarczuk, U. (1995), Text und Kontext in der gesprochenen Sprache (am Beispiel des Alltagsgesprchs), (w:) Linguistica Silesiana 16, s. 93104. ydek-Bednarczuk, U. (1999), Pragmatyka funkcjonalna w aspekcie lingwistyki tekstu (na przykadzie analizy tekstu w instytucji), (w:) Z. Bilut-Homplewicz 149

(red.), Zur Mehrdimensionalitt des Textes. Reprsentationsformen, Kommunikationsbereiche, Handlungsfunktionen, Rzeszw, s. 261273. ydekBednarczuk, U. (2001), Typy, odmiany, klasy tekstw. W poszukiwaniu kryteriw, (w:) B. Witosz (red.), Stylistyka i pragmatyka, Katowice, s. 114125. ydekBednarczuk, U. (2003), Texttypen, Gattungen/Textsorten, Klassen von Texten. Auf der Suche nach Klassikationsprinzipien, (w:) M. Cieszkowski/ M. Szczepaniak (red.), Texte im Wandel. Beitrge zur moderenen Textwissenschaft, Frankfurt a. M., s. 2537.

150

IKL@
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski