Nikel Raporu

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI
NKEL RAPORU
Kasm 2012
Tm haklar sakldr. TMMOB Maden Mhendisleri Odasnn yazl izni

olmakszn bu kitap ya da kitabn bir ksm herhangi bir biimde oaltlamaz. ISBN : Teknik Hazrlk : Kapak Fotoraf : Bask : Bask Tarihi : steme Adresi : Tel : nternet Adresi : : E-Posta 978-605-01-0430-1 Maden Mhendisleri Odas Goro Nikel Projesi Gurup Matbaaclk, 0312 384 73 44 Kasm 2012 TMMOB Maden Mhendisleri Odas Selanik Cad. 19/4 Kzlay-ANKARA 0312 425 10 80 Faks: 0312 417 52 90 www.maden.org.tr maden@maden.org.tr
SUNU Son dnemde yaplan baz madencilik faaliyetleri toplumda tartma konusu olmaktadr. Bu almalara kar kanlar da destekleyenler de birbirlerini sulamaktadr. Bu tr yaklamlar anlaml bir tartmann nne geerek belirli noktalarda ortaklaabilecek kesimleri bile kar karya getirebilmekte, sorunun zmn zorlatrmaktadr. Madenler; yenilenemeyen ve retildiklerinde tkenen kt kaynaklardr. Ekonomik rezervler belli blgelerde younlamtr. Bu nedenle, madencilikte yer seme ans yoktur ve madenin bulunduu yerde retilmesi zorunludur. Yapld blgelere sosyal, kltrel ve ekonomik adan nemli katklar salayan madencilik sektr, emek youn bir istihdam gerektirdiinden krsal kesimden gleri nleyici ve gelir dalmn dzenleyici bir etkisi bulunmaktadr. Aranmalar, retim iin gereken yatrmlar ve iletilmeleri byk mali kaynak ve zaman gerektirir. Buna karlk, madenciliin her aamas riskli, yatrmn geri dn sreci uzundur. Madencilik sektr; sanayi bata olmak zere, ekonominin dier sektrlerinin temel hammadde gereksinimlerini salamaya ilaveten, yatrm bedelinin ou makine, elektrik ve inaat kalemlerini oluturduundan, ekonomik kalknmay balatan sanayilemenin lokomotifi konumundadr. Madencilik sektrnn tm alt sektrlerinde retim artrlrken sz konusu retimin hedefi hammadde olarak d satm deil, lke sanayi sektrleri olmaldr. Madencilik sektrnn lke kalknmasndaki kritik nemi, fazla miktarlarda retilip yurt dna satlarak dviz elde edilmesinde deil, yerli sanayiye dk maliyette ve kaliteli girdi salamasndadr. Bu erevede, madencilik sektrnn planlanmasnda lke sanayi sektrleri ile entegrasyon n planda tutulmaldr. Mevcut kaynaklarn en iyi ekilde kullanm, kaynaklarn atl durumda braklmamas ve bilinmeyen kaynaklarn belirlenerek retilmesi ile lke sanayisinin gelimesine hz verilmesi gerektii tartlmaz bir gerektir. Fakat, bir lke kendi kaynaklarnn yurt iinde ilenip nihai rne ynelik politikalar gelitirip uygulayamyorsa; bu lke sanayilemi lkelere ucuz hammadde salamaktadr. Dier bir deyimle lke zenginliklerini gerek deerlerinin ok altnda yurt dna aktarmaktadr. Yaanan kreselleme sreci ile; ok uluslu irketlerin kar paylarn artrmak, sermayenin ve mal dolamnn nndeki tm engellerin kaldrlmas amalanmtr. Bu gelimeler; sahip olduklar bilgi birikimi, sermaye kaynaklar, ekonomik ve politik gleri sayesinde dizginleri ellerinde tutan gelimi lkelerin lehine olmaktadr. lkemizde 80li yllardan bu yana izlenen neo-liberal politikalar ile; pek ok sektr gibi madencilik sektr de ok byk ykm grm, zelletirme uygulamalar ile bu ulusun diinden trnandan artrarak oluturduu kamu iletmeleri yok pahasna yerli ya da yabanc sermaye gruplarna satlmak suretiyle elden karlmtr. IMF ve Dnya Bankas reeteleriyle lkemizde kamu ma-
TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU
dencilik kurulularnn zelletirilmesi veya kapatlmas madencilik sektrnn daralmasna ve yok olmasna neden olmutur. Yatrm yaplmayarak retimden ekilmek zorunda braklan kamu madencilik kurulular son aamada sermayesi gl yabanc irketlerin eline gemekte ve kaynaklarmzn kullanm da bu gler tarafndan deerlendirilmektedir. lkemizin sanayileememesi ve mamul madde retiminin yeterince yaplamamas madenlerimizin hammadde olarak ihrac sonucunu dourmaktadr. 2011 ylnda tm madenlerimizden elde edilen ihracat gelirimiz yaklak 4 milyar dolar olmutur. Ayn yl sadece ithal kmre ve demire 3 milyar dolara yakn dviz denmitir. Bu tek rnek bile yanl bir politika izlendiinin ak bir gstergesidir. Nikel, dier madenlerimiz gibi yeralt zenginliklerimizden birisidir. Nikel madeninin aranmas ve retilmesinin dier metal madenlerinden fazlaca bir fark yoktur. Son zamanlarda gndemde yer alan bu konu ya iletme teknolojisi ve evre ya da ekonomik boyutuyla gndeme getirilmitir. Ancak sorun, bir btnsellik iinde ulusal madenciliimizin temel tercihleri ve politikalarnn neler olmas gerektii asndan yeterince deerlendirilmemitir. Sorunlarn farkl temellerde tartlmas zm daha da zorlatrmtr. Hibir lkede toplumun btn ihtiyalarn karlayacak kadar bol retim yapmak mmkn olmadna gre, retimde kullanlacak kt kaynaklar konusunda tercih yapmak bir zorunluluk olabilmektedir. Byle bir tercih yapldnda yaplan tercihin rasyonel saylabilmesi iin, feda edilen deerlerin, alternatif maliyetlerinin yaplan tercihten fazla olmamas gerekir. rnein; nikel madenciliinin tercih edilmesi; o yredeki tarm, turizm vb. gibi alternatiflerden daha ok ve daha uzun sreli ekonomik avantajlar salamaldr. Bu nedenle her nikel madeni iin ayr ayr alternatifler ortaya konulmal, alternatif maliyet analizleri yaplmal ve bu verilere gre tercihte bulunulmaldr. Yaplacak tercihlerde sosyal maliyetlerin de gzetilmesi gerekmektedir. Kaynak kullanm ok alternatifli, ok parametreli bir sorunu ifade etmektedir. Bu durum nikel madencilii iin de geerlidir. Nikel madencilii, pek ok lkede gerekli nlemler alnarak yaplmaktadr. Gnmzde evreye kar ok duyarl birok lkede sadece nikel deil her trl yeralt kayna, (maden, petrol, doal gaz, endstriyel hammadde) yerst zenginliklerine ve evreye en az zarar verecek ekilde planlanp iletilebilmektedir. Dolaysyla baz zel durumlar (arkeolojik alan, sit alan, milli park, vb.) dnda madencilik, uygun bir planlamayla evre ile bark olarak yaplmaktadr. evre faktr gz ard edilerek madencilik faaliyetlerinin yrtlmesi, iinde bulunduumuz yzylda mmkn deildir. Madenciliin evreye etkileri yadsnamaz. Ancak, madencilik sektrnde, evre dostu teknoloji ve yntemlerin kullanlmas, madencilik srelerinde ya da sonrasnda evrenin korunmasna ya da yenilenmesine ynelik nlemlerin alnmas bir zorunluluktur. Bu konuda gelimi lke-
lerdeki olumlu rnekler lkemizde de uygulanmaldr. Yerel halkn onayn almam hibir ekonomik giriimin lkeye yarar getirmesi beklenemez. Madencilik sektrne ilikin alnacak kararlarda ilgili yre halknn da katlm salanmaldr. Burada asl sorun, tm alanlarda olduu gibi madencilik sektrnde de kamu denetiminin gevetilmesi ya da denetimin zelletirilmesidir. Bu nedenle yasalarda belirtilen denetimler dahi yeterince yaplamamaktadr. nlemlerin alnp alnmad denetlenememekte, sonu olarak genel anlamda bir gvensizlik ortam olumaktadr. Meslek Odalarnn da devre d braklarak, kamusal denetimin gz ard edilmesiyle piyasa mant gerei braknz yapsnlar braknz gesinler dncesi her alanda egemen olmaktadr. Toplumsal, ekonomik ve evresel bakmdan srdrlebilir bir madencilik sektrnn geliimi; devlet, sektrde faaliyet gsteren kurum ve kurulular ile demokratik kitle rgtlerinin yapc ibirlii ile mmkndr. Sz konusu taraflarn dorudan katlmlar olmakszn hazrlanacak herhangi bir sektr plannn ya da plan uygulamasnn baarl olmas mmkn grlmemektedir. Gerek sahibi halkmz olan ve yenilenemez ve tkenme zelliinden dolay gelecek nesillerimizin de hak sahibi olduu tm stratejik madenlerimiz kamu yarar dorultusunda iletilmeli, kamu denetimi mutlaka salanmaldr. Bu almada, Nikel madencilii tm boyutlaryla incelenmi ve lkemizdeki rezervler ile retim boyutu irdelenmitir. Raporun editrln yapan ve almada byk emekleri olan Sayn Dr. Mehmet KARADENZ bata olmak zere, katk koyan akademisyenlere ve meslektalarmza teekkrlerimizi sunarz. Kasm 2012 YNETM KURULU
NDEKLER
1. Giri. ....................................................................................................9 2. Genel Bilgiler ve Tarihe....................................................................9 2.1. Doada Bulunuu..............................................................................11 2.2. Kullanm Alanlar. .............................................................................14 2.3. retim Yntemleri............................................................................18 2.4. Nikel Cevherlerinin Zenginletirilmesi. ............................................18 2.4.1. Slfrl Nikel Cevherlerinin Zenginletirilmesi..............................19 2.4.2. Lateritik Cevherlerden Nikel Kazanm............................................20 3. Nikel Madenciliinin evresel Etkileri............................................26 4. Dnyada Nikel.................................................................................28 4.1. Rezervler ..........................................................................................28 4.2. Dnya Nikel retimi. ........................................................................31 4.3. Dnya Nikel Tketimi. ......................................................................34 4.4. Nikel Fiyatlar...................................................................................37 5. Trkiyede Nikel...............................................................................37 5.1. Trkiye Nikel Rezervleri..................................................................37 5.2. Trkiye Nikel retimi. ......................................................................39 5.3. Trkiyenin Nikel D Ticareti..........................................................41 6. Dnya ve Trkiyede Mevcut Durumun Deerlendirilmesi.............41 6.1. Dnyada Mevcut Durum.................................................................41 6.2. Trkiyede Mevcut Durum...............................................................43 7. Gelecekte Beklenen Gelimeler........................................................44 8. Stratejik ngrler. ...........................................................................47 Kaynaka. ....................................................................................................49
1- GR nsanolunun yaamna girmesinin zerinden binlerce yl gemi olsa bile, nikelin, sanayi iin bir meta haline gelmesi, yalnzca bir-iki asr nce gereklemitir. Sahip olduu fiziksel ve kimyasal zellikler sayesinde, kullanm alan hzla genileyen bu metalin cevherlemesine ynelik aramalar younlam, teknolojik gelimelerin de katksyla retim ve tketimi zaman iinde byk art gstermitir. Mevcut veriler, nikelin 21. yzylda daha da fazla aranan bir metal haline geleceine iaret etmektedir. Geen yzyl boyunca asl tketici olanlar, beklenebilecei ya da kolayca tahmin edilebilecei zere, sanayilemi batl lkeler iken, bilhassa 1990larn ortalarndan itibaren gl biimde sanayileen ve ekonomisi kararl gelien in, hem en nemli retici, hem de tketicilerden biri haline gelmitir. Bilinen rezervlerine bakldnda, Manisa-Turgutlu-alda ve ManisaGrdesdeki lateritik yataklardr. Bunlarn dnda henz, dnya leinde kayda deer cevherlemesi grlmeyen Trkiyenin, yava bir tempoyla hareketlendii grlmekte ise de, henz gerek anlamda retime getii sylenemez. te yandan, nikelin sanayide tketimi yalnzca birka bin t kadardr. Bugn itibariyle, retimi tetiklemekten uzaktr. Buna karn, nmzdeki yllarda iki yataktan da nikel retiminin devreye girmesi plnlanmaktadr. Mevcut gelimelerin, hlihazrdaki durumu ve gidiat hzla olumlu ynde deitirmesi yksek bir olaslktr. Trkiye ekonomisi asndan, belki, nikele ilikin belirtilebilecek en umut verici ayrnt, jeolojik yapsnn nikel cevherlemesine uygun olmasdr. Bu da, gz ard edilemeyecek bir arama yatrmn, bir baka deyile, risk sermayesini gerekli klmaktadr. 2- GENEL BLGLER VE TARHE Ni sembol ile gsterilen, 4. Periyot 8B grubunda yer alan, atom numaras 28, bal atom ktlesi 58,6943, younluu 8,912 g/cm3, ergime scakl 1.455 0 C, kaynama scakl 2.913 0C olan nikel bir gei metalidir. Kristal yaps kbik olup, gm renginde ve parlaktr. Nikel, zellikle alkalilerden kaynaklanan korozyona kar dayankldr. Kolaylkla, hem zc, hem de znen alamlar yapmaya eilimlidir ve katalitik davran gsterir. Oda scaklnda ferromanyetiktir. Fiziksel olarak da nemli baz nitelikler tar. Yumuaktr, dolaysyla, tel ve levha haline getirilebilir. Yksek scaklklarda krlganlamayp mukavemetini, sfrn altndaki scaklklarda ise snekliini ve tokluunu korur. Souk ve scak olarak kolaylkla ilenebilir. Bu nedenle, kaynak edilebilir ve tornadan geirilebilir. Buna karn, s ve elektrik iletkenlii grece dktr. Sahip olduu kimyasal ve fiziksel zelliklere bal olarak kullanm alan geni
bir metaldir. Sanayinin gelimesiyle birlikte kendisine duyulan ihtiya giderek artan nikel, ilk kez, 1751de sveli kimyac Baron Axel Frederik Cronstedt tarafndan saptanmtr. Nikolit (nikelin) mineralinden (aslnda bakr iermeyen, ama bakr krmzs rengi olan nikel arsenit (NiAs)) bakr karmaya alan Cronstedt, bakr yerine beyaz metal elde edince, ona, Almancada Old Nicks copper - eytann bakr anlamna gelen nikel adn vermitir. Kimyasal olarak saptanmas yalnzca birka yzyl ncesine dayanmasna karn, birok toplum, yksek olaslkla bilincinde olmakszn, binlerce yl bu metalin alamlardaki stnlklerinden faydalanmtr. Kullanmnn M.. 3500lere kadar uzand bilinmektedir. Suriyede bulunan bronz eserlerde % 2ye varan oranlarda nikele rastland kaytlara gemitir (http://www.minara.com.au/files/docs/ 8_FactSheet_Nickel.pdf). Pai thung veya beyaz bakr olarak bilinen alam ise 1700lerin sonlarnda inden Avrupaya getirilmitir ve gme kar ucuz bir seenek olarak sunulmutur (Mudd, 2010). Nikel asndan nemli bir dier tarih, Avusturyada, Gersdorff tarafndan ilk metalurjik tesisin ald 1824tr. Bu arada, 1823de, Ernest August Geitner yeni bir Cu-Ni alam bulmu ve Alman gm olarak adlandrlan bu alam, 1830larda Almanya ve ngilterede ok tutulur hale gelmitir. Sonrasnda, nikelin insan yaamndaki yeri giderek salamlamtr. lk madeni para, ki altndr, M.. 700lerde Lidyada kullanlmken, saf nikelden yaplm paralar, 1881de svirede tedavle girmitir (Molloy, 2001). Modern anlamda ilk nikel retimi 1848 ylnda Norvete gerekletirilmitir. Sz edilen dnemde, tm Avrupada ufak apl nikel madencilii ve izabesi yaplrken, Gney Norvete de, 1870 itibariyle, 40 kadar kk nikel madeni faal haldedir. Bunlar, yaklak % 1-2 civarnda Ni ieren slfrl yataklardr (Mudd, 2010). Ayn dnem iinde, 1863de, Yeni Kaledonyann Fransz topraklarndaki Dumbea Nehrinde Jules Garnier, daha sonra garniyerit ad verilen bir nikel minerali kefetmitir. Olduka yksek tenrl (balangta % 12 ve 1909larda % 5e inmitir) bu lateritik (kalnt) yatak 1875de retime geirilmi, 1880de de Yeni Kaledonyann dou kysndaki Thioda bir izabe tesisi kurulmutur. Ksa bir sre sonra da, Kanadadaki Sudbury Ni-Cu yata bulunmu, nce bakr olduu dnlen yatan, 1886da Ni-Cu cevherlemesi olduu fark edilmitir. Hemen ardndan, ayn yatak iin, Cu ile Niin birbirlerinden ayrlmas amacyla Orford sreci gelitirilmitir. elik endstrisinde kullanlmaya balanp, 1889 senesinde, paslanmaz elik retimine geilmesi ile birlikte nikel en nemli metallerinden biri haline gelmitir (http://www.metanikel.com.tr/en/nickel). yle ki, I. Dnya Sava ncesinde, aa yukar 20.000 t mertebesindeki retim, 1918de 44.000 tu amtr. Dnya ekonomik krizinin yaanmaya baland 1920lerde azalan nikel retimi, 1936da 95.500 ta ulam, II. Dnya Sava srasnda, 1943de 130.000
10
tu gemitir. Bu artlarda, 1930lu yllarda Sovyetler Birlii tarafndan Kola ve Taimyr Yarmadalarnda (Peninsula) bulunan slfrl sahalarn rol oynad sylenebilir. Bir yandan teknoloji geliir ve talep art yaanrken, dnyann farkl blgelerinde yeni yataklarn kefi de srmtr. Kanadada, Kuzey Manitobadaki Thompson nikel yata 1956da, inin Kuzey-batsndaki Gansu Blgesinde slfrl byk Jinchuan nikel cevherlemesi ise 1960larn balarnda bulunmutur. zellikle lateritik nikel yataklarn kapsayan ok sayda proje, bata Yeni Kaledonya, Karayipler ve Bat Pasifik takmadalarnda ve daha kk apllar Dou Avrupa ve Rusyada olmak zere, 1950lerden itibaren hz kazanmtr (Mudd, 2010). te yandan, 20. yzyln sonu ve 21. yzyln balangc itibariyle, alamlarda nikel, zellikle elik, ilveten kimyasal rnler ve piller gibi bir dizi kullanm alanlarnda, nemli rol oynamaya devam etmektedir. Norilsk ve Rusyann yan sra, Avustralya, Yeni Kaledonya, Endonezya ve in gibi dier reticilerin ykselmesiyle, Kanadann en batan beri sren egemenlii gerilemitir (Mudd, 2010). Tketim alan genilemeye devam eden nikele talep ve doal olarak retim yldan yla hatr saylr lde artmaktadr. Artk, son derece nemli bir metal haline gelen nikelin fiyat, arz yetersizlii ile dnemin ekonomik ve siyasal koullar iinde, 2007 Mays aynda 50.000 ABD $/tu dahi aabilmitir. 2.1- Doada Bulunuu Yerkabuunun % 0,008 kadarn oluturan nikel, ekirdein derin ksmlarnda demir, oksijen, silis ve magnezyumdan sonra en bol bulunan beinci elementtir. Nikel doada oksitler, slfitler ve silikatlar halinde bulunur. Belli bal nikel mineralleri arasnda pentlandit ((Ni, Fe)9S8), nikelin (NiAs), kloantit (NiAs2-3), milerit (NiS), anaberjit ((Ni)3(AsO4)2.8H2O) ve garniyerit (Ni, Mg)3Si2O5(OH)4 saylabilir. Yine, sklkla nikel ile birlikte bulunan baz kobalt mineralleri de bunlara dhil edilebilir. Lateritik nikel cevherlemelerinde, mineralden ok Co, Fe, ve Mn oksitleri ile silis ve alminyumun karm olarak tanmlanp (Gltekin, http://web.itu.edu.tr/~gultekin/Kalinti.htm), (Co,Ni)1-y(MnO2)2-x(OH)2-2y+2x. nH2O) veya (Ni,Co)x(Mn(O,OH)4.nH2O) gibi farkl formllerle verilen asbolan ile litiyofanite (Al,Li)MnO2(OH)2) de rastlanr. Pentlandit: Kbik sistemde kristallenen, younluu 4,5-5,0 g/cm3 ve sertlii 3-4 (Mohs lei) arasnda olan pentlandit, ak bronz sars rengindedir. Grnm metalik parlaklkta ve izgi rengi yeilimsi siyahtr. Pirotin, kalkopirit ve bazik, ultrabazik kayalarla ilikili dier slfit cevherleri ile birlikte bulunur.
11
Nikelin: Nikolit adyla da bilinen, kristal yaps hegzagonal, grimsi krmz veya soluk bakr krmzs renginde, yaklak 7,8 g/cm3 younluunda ve sertlii 5,0-5,5 arasnda deien bir mineraldir. izgi rengi kahverengimsi siyahtr. Dier nikel slfrler, kalkopirit ve pirotinin yan sra, gm ve kobalt mineralleri ile birlikte masif ya da sanml halde bulunur.
Kloantit: Skutterudit grubundan, beyaz veya gri renkli, metalik parlaklkta, izomerik kristaller olarak bulunan bir mineraldir. Rengi kalay beyazndan elik grisine deikendir. Sertlii 6, younluu ise 6,4-6,8 g/cm3 arasndadr.
Milerit: Hegzagonal sistemde kristallenen milerit, romboedral dilinimli, metalik parlaklkta, younluu 5,2-5,6 g/cm3 arasnda deien, sertlii 3,0-3,5 olan, pirin sars renginde, opak bir mineraldir. izgi rengi yeilimsi siyahtr.
12
Anaberjit: Kimyasal bileiminden de grld gibi, sulu nikel arsenattr. Kristal sistemi monoklinik olup, younlu 3,18 g/cm3, sertlii 1,5-2,5 aralnda, cams parlaklktadr. Koyu morumsu krmz, pembe renktedir. izgi rengi de krmzdr. Eritrit (Co3(AsO4)2.8H2O) ile izomorf yapdadr. Kobalt ve nikel ieren birincil minerallerin oksitlenme yzeylerinde ikincil olarak oluur.
Garniyerit: Monoklinik sistemde kristalleen, bnyesinde nikel ile beraber magnezyum silikat bulunan bir serpantin mineralidir. Rengi, bnyesindeki safszlk varlna bal olarak yeilimsi sardan koyu yeile deikendir. Sertlii 2,0-2,5, younluu 2,27-2,87 g/cm3 aralndadr. Nikelce zengin olivin ve serpantin kayalarnn bozumas sonucunda oluur. Nipuit, numeit isimleriyle de anlan bu mineral ayn zamanda bir ss tadr.
Genel olarak nikel, tm dnyada iki tip cevher yatandan retilmektedir. Bunlardan biri lateritlerdir.
13
Dnyada bilinen nikel cevheri yataklarnn % 60-% 70 civarndaki ksm lateritik tip olup retiminin % 43 bu tr cevher yataklarndan yaplmaktadr. Jeolojik dnemler boyunca tropik ve/veya subtropik iklim koullar altnda, ar ya ve scaklk deiimlerine maruz kalan mamatik kkenli kayalarn doal ayrmasn tanmlayan bir jeolojik srecin neticesinde ortaya kan kayalar Lateritik kayalar olarak tanmlanr. Lateritleme, madencilik teknolojisi asndan irdelendiinde, yerinde doal bir ztleme (li) srecidir. eriklerinde genelde, % 0,1-0,3 nikel ve kobalt tr metaller bulunan ultramafik kkenli ana kayalarn atmosferik ve hidrosferik olaylarla ayrmas sonucu lateritlemesiyle, % 1-3 tenrl lateritik nikel cevher yataklar oluur. Bunlar; Grece dk demir ierikli (Saprolitik, % 1,5-2,5 nikel tenrl) yataklar, Yksek demir ierikli (Limonitik, % 1-2 nikel tenrl) yataklar ve Limonitik ve saprolitik lateritler arasnda gei zonunu oluturan nontronitik yataklardr. Lateritik yataklarda, nikelin yan sra kobalt da % 0,1den dk konsantrasyonlarda bulunur. Ana cevher mineralleri nikel ieren (nikeliferus) limonit [(Fe,Ni)O(OH) ve bir magnezyum ve demirli nikel silikat olan garniyerittir ((Ni, Mg)3Si2O5(OH)4). Dieri de magmatik slfit yataklardr. Bu tip yataklanmalar, ultra bazik ve bazik magmatik kayalarn ilerinde geliir. Bunlarda esas cevher minerali pentlandittir. Nikel slfitler ounlukla ultramafik olarak adlandrlan demir ve magnezyumca zengin kayalarla ilikilidir. Ayrca, bakr ve platin grubu minerallere de sklkla rastlanr. Nispeten yksek tenrlerine karn, kk rezervleri olan ve daha az nem atfedilen hidrotemal yataklar ise nc tip olarak verilebilir. Ultramafik kayalar kesen gen pltonik ve volkanik kayalar iinde meydana gelir. Hidrotermal zeltilerin ultramafik kayalardan zdkleri nikelin krk ve atlaklar boyunca yeniden kelmeleri sonucu bu tip yataklar oluurlar. 2.2- Kullanm Alanlar Levha, toz, pelet ya da kle halinde satlan nikel, tad kimyasal ve fiziksel niteliklere binaen, kullanm yelpazesi son derece geni, genileme sreci de srmekte olan bir metaldir. Buna karn, yaklak % 85i dier metallerle alam yaplarak ve bylelikle, farkl fiziksel ve mekanik zellikler kazandrlarak tketilmektedir. Bakr ve nikel alamnn, zellikle 19. yzyldan itibaren, deiik lkelerde para yapmnda kullanm yaygndr. te yandan, nikel, belki dorudan deil,
14
ama onu ieren malzemeler, yeterince bilinmemekle beraber, ada yaamn birok ynne ihmal edilemeyecek katk yapmaktadr. Nikelli malzemelerin listesi uzundur. Binalarda, altyaplarda, kimyasal retiminde, haberlemede, enerji arznda, evre korumada, gda hazrlamada, su artmada ve daha birok alanda nikel, bnyesine girdii malzemelere kazandrd nitelikler ve ikamesinin gl dolaysyla nemli bir metaldir. Nikel tketiminin genel sektrel dalmnda lkelerin sanayi yaps ve zaman belirleyici etken olmakla birlikte, tm dnya esas alndnda, farkl kaynaklara ve kstaslara gre deien kullanm oranlar olduu grlmektedir. izelge 1. Nikel tketiminin sektrel paylar Kullanm alan Roskill* Minara** Paslanmaz elik (% ) 66 65 Demir d metal (% ) 12 12 Elektro-kaplama (% ) 7 8 elik dkm (% ) 4 Dier alam elikleri (% ) 5 10 Dier kullanmlar (% ) Nikel esasl alamlar (% ) Dier alamlar (% ) arj edilebilir piller (% ) Kimyasallar (% )
*
Mudd*** 58 9 9 (Dkm + Alam elikleri toplam) 5 14 5
LME**** 65 8
22 5
Roskill raporu, 2010 Minara Limited isimli Avustralya irketinin web sitesinden *** Mudd, 2010 **** LMEnin (London Metal Exchange) web sitesinden
**
15
izelge 2. 2005 2011 arasnda kle/levha edeeri olarak paslanmaz ham elik retimi (x 1000 metrik ton) (ISSF, 2012) lke/Blge 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* Belika 1,032 1,522 1,521 1,471 1,045 1,306 1,241 Finlandiya 1,124 1,303 975 957 726 998 1,003 Fransa 658 529 308 297 202 276 300 Almanya 1,592 1,724 1,505 1,574 1,320 1,509 1,502 talya 1,606 1,832 1,558 1,471 1,216 1,587 1,602 spanya 1,127 1,257 1,105 998 693 844 807 sve 639 684 645 574 445 546 586 ngiltere 408 375 351 340 224 279 330 Dier AB 130 152 148 158 114 152 183 AB 8,316 9,379 8,115 7,838 5,986 7,497 7,554 ABD 2,238 2,460 2,171 1,925 1,617 2,201 2,074 Brezilya 450 491 433 390 324 409 413 Amerika 2,688 2,951 2,604 2,315 1,942 2,609 2,486 3,427 3247 2,607 3,882 3,567 4,073 Japonya 3,983 2,157 2,048 1,660 1,677 1,942 2,292 2,278 G. Kore 1,514 1203 1,468 1,515 1,297 1,724 Tayvan 1,514 6,943 8,805 11,256 12,592 5,299 7,206 3,160 in 2,022 2,163 1,721 1,966 1,832 2,006 Hindistan 1,804 Asya 12,753 15,380 16,510 15,299 16,277 20,267 21,361 G. Afrika 564 727 651 528 546 480 443 Rusya 101 131 143 135 86 122 125 Ukrayna 124 138 124 104 67 118 147 24,546 28,706 28,146 26,218 24,904 31,094 32,116 Dnya * 2011e ait olanlar, kesin olmayan verilerdir. Mevcut durumda byk pay izelge 1den de grld zere, paslanmaz elik retimine aittir. Yaklak 100 yldr gelitirilmekte olan paslanmaz elik retimi, sonuncusunda da yaand gibi, byk ekonomik krizlerde d eilimine girse de, zellikle 20. yzyln ortalarndan itibaren kararl bir art seyri izlemitir. izelge 2de verilen 2005 sonrasna ait veriler, gidiatta bir deiim olmadna iaret etmektedir. Bu da nikelin, gelecekte tketim alanlarnn banda, paslanmaz elik sektr olacann ak kantdr. te yandan, yine Minara Limited tarafndan hazrlanan ve nikel alamlar ile
16
paslanmaz eliklerin kullanm alanlarnn (nikel rnlerinin ikincil tketimleri) dalmn ieren veriler, elektroniin % 18, kimyasal srelerin % 16, otomotivin % 15, gda ve ieceklerin % 13, enerjinin % 10, mimarln % 9, suyun % 2 ve dierlerinin % 17lik paya sahip olduunu gstermektedir.
ekil 1. Nikel alamlar ile paslanmaz eliklerin kullanm alanlarnn (nikel rnlerinin ikincil tketimleri) dalm (Minara Limited) elik retiminde nikel, genellikle krom ile birlikte kullanlmaktadr. Kromnikelli elikler paslanmaz olup, yksek scakla dayankldr. elikte nikel ierii olduka deikendir. Otomobil sanayinde hareketli miller, sbaplar ve benzeri makine elemanlar yapmnda kullanlan sementasyon eliklerinde nikel oran % 0,5-1,5 arasndadr. Yaklak 100 0Ca kadar boyut deiimine uramadndan laboratuvar aletlerinin retiminde tercih edilen eliklerde % 36-46, elektrik diren telleri yaplan eliklerde % 24-32 ve tuzlu su ve korozyona kar dayankl eliklerde de % 22 nikel bulunmaktadr (Yldz, 2010). Malzemelere, bilhassa korozyona kar dayankllk salamak ve dekoratif grnm kazandrmak amacyla uygulamas yaygn olan elektrokaplama (galvanoplasti), uzun sredir iyi bilinen bir tekniktir. Son zamanlarda gelien, plstikler zerine kaplama tekniinden ise otomobil deme, banyo armatrleri ve elektronik balant aparatlarnda yararlanlmaktadr. Kimyasal srelerde oynad katalizr rol nedeniyle, bitkisel yalarn hidrojenasyonu, hidrokarbonlarn dzenlenmesi ve ayrca, gbre, bcek ve mantar ldrclerin retilmesinde de kullanlmaktadr (Cutler, 1998). Ayrca, metalik malzemelerin korozyona maruz kald yerlerde, kostik zeltilerin, svlatrlm gazlarn naklinde ve muhafazasnda, petrol sanayinde; mutfak eyalar (atal, bak, kak gibi), ev aletleri (eki, pense gibi) ve tbbi gerelerin retiminde yararlanlmaktadr.
17
Yine, motorlu aralar ve paralar, elektrikli makineler ve paralarnda da nikel girdi maddeleri arasndadr. Baz zel alamlar yksek scaklkta basn ve korozyona dayankl olduundan gaz tribnleri ve jet motorlarnn retiminde, uaklarda elektrolizle kaplama gerektiren ksmlarn yapmnda nikel kullanlmaktadr. Gemiler ve dier deniz tatlarnda birok donanm srekli tuzlu suyla temas ettiinden, bunlarn dayanklln arttrmak zere de nikelli malzemelerden imal edilmeleri gerekmektedir. Burada, nikel talep eden baka birok sektr sralanabilir. yle ki, bunun son kullanm uygulamas olarak 300.000i atndan sz edilmektedir (Mukherjee, 1998). Verilen rakam abartl olsa bile, srdrlen malzeme gelitirme aratrmalar ve istikrarl biimde artan tketim miktar da dikkate alndnda, nikelin giderek daha fazla alanda ihtiya duyulan bir girdi maddesi olduunu ileri srmek yanl olmayacaktr. rnein, 17 Kasm 2011 tarihinde, Kaliforniya Malibudaki HRL Laboratuvarlar yetkilileri, California Institute of Technology ve University of California ile ortak alan aratrmaclarnn, dnyann en hafif malzemesini rettiklerini duyurmulardr. Nikel-fosfor alamndan retilen sz konusu malzeme, metalik mikrokafes olup, younluunun 0,9 mg/cm3 olduu belirtilmitir (http://www.hrl.com/hrlDocs/pressreleases/2011/ prsRls_111117. html). Sonular Science dergisinde de yaymlanan almada gelitirilen mikrokafesin, potansiyel uygulamalar olarak termal ve titreim izolatrleri ve ayrca, pil elektrotlar ve katalizr destekleyicileri verilmektedir. 2.3- retim Yntemleri Dier metal madenlerinde de olduu zere, nikel madenciliinde retim hem ak iletme, hem de yeralt iletme yntemleriyle yaplmaktadr. Doal olarak, burada asl belirleyici olan, yatan yzeyden ne kadar derinlikte yer alddr. Genelde, lateritik yataklar yzeyde ya da yzeye yakn seviyelerde bulunduundan ve geni alana yayldklarndan ak iletme yntemiyle retilmektedir. letme maliyetlerinin aa ekilmesiyle de dk tenrl cevherlerin iletilmesi mmkn olmaktadr. Nikel lateritler genellikle 60 m derinlie kadar ak iletme yntemiyle retilmektedir (Emery, Salier ve Michniewicz, 2007). Buna karn, slfrl yataklarn yzeye yakn st ksmlar ak iletmeye uygun olsa da, ounlukla yeralt yntemleriyle retim gerekletirilmektedir. 2.4. Nikel Cevherlerinin Zenginletirilmesi Bilindii gibi, cevherlerin oluum srelerindeki farkllklar, yataklarn mineralojik bileim ve yapsn btnyle deitirebilmekte, bu da, hazrlama ve zenginletirme aamalarnda, uygulanacak yntemler bakmndan belirleyici olmaktadr.
18
Slfrl nikel cevherlerinde serbestleme tane boyutuna inildikten sonra cevher, flotasyon veya manyetik ayrmla zenginletirilirken, lateritik yataklarda genellikle andrma (scrubbing) ileminin ardndan, cevherin mineralojik yapsna gre, hidrometalurjik, pirometalurjik veya her ikisinin birletirildii yntemlerden biri tercih edilmektedir. Cevherin tenrne bal olarak bakr, ya nemli bir yan rndr veya nikel gibi, dorudan rn nitelii tamaktadr. Norilsk ve Sudbury yataklarnda grld zere, nikelin yan sra, sklkla altn, gm ve platin grubu mineraller (PGM) de kazanlmaktadr. Gemiten gnmze, nikel arlkl olarak slfrl kaynaklardan retilegelmitir. Ancak retim, giderek lateritik cevherlere kaymakta olup, 2012 itibariyle % 50yi gemesi beklenmektedir (Dalvi, Bacon ve Osborne, 2004). Bu gidiatn sebebi, yeni aramalar sonucu lateritik rezervlerin bollamasna ve metal kazanmnda hidrometalurjinin artan kullanmna dayandrlmaktadr (Moskalyk, Alfantazi, 2002). Xinfang da (2008), bu gr destekleyerek, byk lateritik nikel yataklar sayesinde, lateritlerin geleceinin parlak olduunu ve baskn kaynaa dneceini vurgulamaktadr. 2.4.1. Slfrl Nikel Cevherlerinin Zenginletirilmesi Slfrl cevherler, hidrometalurjik ya da pirometalurjik ilemlerin dorudan uygulanmasna uygun deildir. O nedenle, nikel mineralleri, serbestlemenin saland boyut kltme sonrasnda, fiziksel veya fizikokimyasal zenginletirme ile konsantre edilirler. Ancak, cevherin yapsnda PGM ya da kromit varsa veya nemli miktarda silikat ieriyorsa, nce bir gravite ayrma yntemiyle rnein, ar ortam uygulamasyla n konsantre elde etme yoluna gidilebilmektedir. Ardndan, flotasyon ve manyetik ayrma yntemlerinden biri kullanlarak zenginletirme yaplmaktadr. Belirtmek gerekir ki, manyetik ayrm kstl hallerde yaplan bir zenginletirme ilemidir. Kimi zaman, flotasyon ncesinde n zenginletirme iin kullanlr. Genelde bu yntem, cevher, zellikle pirotin gibi manyetik nitelik tayan minerallerin varlnda, manyetiklerin pentlandit ve kalkopirit trnden nikel ve bakr minerallerinden uzaklatrlmasnda kullanlmaktadr. te yandan, flotasyon uygulamalarnda dikkat edilen temel husus, bakr konsantresi iinde nikel kalmasndansa, nikel konsantresi iine bakr kaann tercih edilmesidir. nk ergitme srecinde, bakr konsantresinde bulunan nikelde byk kayplar yaanrken, nikel konsantresi iinde yer alan bakr ok daha yksek verimle kazanlabilmektedir. Flotasyonda, % 90lar mertebesinde bir verimle, % 10-12, bazen % 18 -20 gibi yksek Ni ieren (Averbury ve Mt. Keith- Avustralya) bir konsantre elde edilebilmektedir. Sonrasnda, nikel konsantresi, demirce zengin bir crufun syrlp uzaklatrlmas amacyla frnlarda ergitme ilemine tabi tutulur ve bylelikle,
19
daha youn nikel mat elde edilir. Matn bnyesinde arlkl olarak nikel ve demirin yan sra bakr ve kobalt bulunur. lemler srdrlerek, nihayetinde nikel metali ve dier metal yan rnleri retilir. Son yllarda gelitirilen ve slfrl nikel konsantresinin dorudan metalik rne dntrlmesine imkn veren Activox srecinde, ince tlm Ni-CoCu konsantresi basnl kazanda (otoklavda) ilemden geirilerek zelti retilir. Bir dizi kimyasal saflatrma aamasyla safszlklar uzaklatrlp, Ni, Cu ve Co ayrlr. Elektrolizle yksek nitelikli elektrolitik nikel kazanlr (Emery, Salier ve Michniewicz, 2007). 2.4.2. Lateritik Cevherlerden Nikel Kazanm Lateritik cevherlerden nikel kazanm, magnezyum ierii ve nikel/demir oranna bal olarak, hidrometalurjik, pirometalurjik ve hidrometalurjikpirometalurjik yntemlerin birlikte uygulanmas olmak zere farkl yntemle gerekletirilmektedir. Pirometalurjik yntemler, genellikle dk demir/nikel oranl ve dk rutubetli cevherler iin tercih edilen yntemlerdir. Elektrikli frnlarda, nikel demirle birlikte indirgenip ferro-nikel alam veya kkrt ilvesiyle nikel matna ulalr. Balca dner frnlarda kurutma, kalsinasyon, nindirgeme (kmr veya kokla) ve ark frnnda ergitme ilemlerini ierir. Ayrca, retilen alama S ve P gibi elementlerden artma uygulanabilir. Elde edilen Ferro-nikel adl rnn nikel ierii % 20 ile % 50 arasnda deimektedir. Bu yntemde, crufun ergime noktasn kontrol edebilmek iin cevher arjnn demir, magnezyum ve silika ieriinin belli oranlarda sabit tutulmas ok nemlidir. Bu yntem, genel olarak dk nikel ierikli ve demir ierii % 25den yksek cevherler iin kullanlmaz. Pirometalurjik yntemler iin uygun olmayan lateritik nikel yataklar iin de Caron, Yksek basnl slfrik asit ztlemesi (HPAL) ve Atmosferik ztleme (Yn ve kartrmal tank ztlemesi) olarak tip hidrometalurjik yntem vardr. Caron yntemi: tlen cevher indirgeyici bir ortamda kavrularak iindeki nikel ve kobalt metalik forma dntrlr. Daha sonra, amonyak-amonyak karbonat zeltisi ile dk scaklkta ve atmosferik basn altnda seimli olarak zeltiye alnr. Amonyan uzaklatrlmas ile kelen nikel karbonat kalsine edilerek nikel oksit retilir. Nikel oksit ise sl ilem ile indirgendirgenerek % 99,5 saflkta nikel metali elde edilir. Caron yntemi Yabulu, Queensland (Avustralya), Nicaro (Kba) ve Punta-Gordada (Kba) uygulanmaktadr.
20
Yksek basnl asit ztlemesi (High pressure asid leaching - HPAL): Caron yntemindeki yksek enerji tketen basamaklar devre d brakmak iin gelitirilmitir. Boyutlandrlm cevher nce yksek basn ve scaklkta slfrik asitli ortamda zlr ve znen demirin hematit eklinde kmesi salanarak asit tketimi kontrol altnda tutulur. Daha sonra metallerle ykl zelti kire ta ile ntrletirme ve demir ktrme ilemine tabi tutulur. zeltiyi kirleten alminyum, krom ve birinci artma aamasnda ktrlemeyen demir kalsiyum hidroksitle ikinci aamada ktrlr. Artm zeltiden nikel ve kobalt magnezyum oksitle ktrlerek nikel ve kobalt hidroksit (MHP) elde edilir. MHP retimini zeltiden manganezin ktrlmesi ilemi takip eder. Eer ktrme ilemi hidrojen slfr gaz ile yaplacak olursa nikel kobalt slfr (MSP) elde edilir. Bu yntem asit tketimi yksek cevherler iin yaygn bir ekilde gemite kullanlm, u anda kullanlan ve gelecekte kullanlmas plnlanan bir yntemdir. Moa Bay (Kba), Murrin Murrin, Cawse ve Bulong, Ravensthorpe (Avustralya), Carol Bay (Filipinler), Goro (Yeni Kaledonya), Ramu (Papau Yeni Gine), Ambatovy (Madagaskar) bu yntemin seildii nemli projelerdir.
ekil 2. Lateritik cevherden yn ztlemesi ile nikel kazanm genel akm emas
21
izelge 3. Nikel cevherlerinin ilenmesi iin mevcut teknolojilerin karlatrmal tanmlar lenmi Atk Nikel Cevheri Mevcut leme Uygulama Alan Depolama Teknolojileri Gereksinimi Genelde, nikel Pirometallurjik (tm cevherin, ierii % 4den demir-elik sanayinde kullanlan izabe yksek cevher ve Arta kalan cruf yntemlerine benzer tekniklerle, ok nikel hurdalarnn ve tozlar atk yksek scaklkta ergitilip nikel mat rafinasyonunda, olarak depolanr. retilmesi ve daha sonra rafinasyonu entegre tesislerde, veya ferro-nikel elde edilmesi) kullanlmaktadr.
Hidro-Pirometallurjik (tm cevherin, tme sonrasnda, yksek scaklkta indirgenmek zere kavrulup amonyak ile ztlenmesi ve rafinasyon/solvent ekstraksiyonu sonrasnda, nikel oksit ve/ veya metalik nikel eldesi) (Caron Yntemleri) Hidrometalurjik Ocaktan karlan cevherin, tme sonrasnda, otoklavlar iinde 250 C zerinde scaklk ve 40-45 atmosferlik basn altnda slfrik asit ierisinde zndrlmesi, daha sonra, bu Lateritik cevherlerde bulamacn ak uygulanmaktadr. tanklara alnmas ve kireta ilve edilip ierisindeki Fe, Al ve Crun ktrlerek ayrlmas, ardndan, nikel ve kobaltn, kalan zeltiden hidrojen slfr ilvesiyle ktrlmesi Eski bir teknolojidir. Son 20 ylda kurulan tesislerde uygulanmamaktadr. Nikeli alnm olan amur halindeki ilenmi cevher atk barajna gnderilir.
Yksek Basnl Asit ztlemesi
Nikeli alnm olan amur halindeki ilenmi cevher atk barajna gnderilir.
22
Yn ztlemesi
Atmosferik ztleme
Atmosferik Klorr ztlemesi
Ocaktan karlan cevherin, tmeksizin krlarak (-30 mm), taban geirimsiz tabakalar zerine serilmesi ve damlama yntemi ile zerine seyreltik (% 5lik) slfrik asit verilmesi, szlen asit tarafndan zeltiye alnan nikel, kobalt, demir ve manganez gibi metallerin yn tabanndan zel havuzlara alndktan sonra fizikokimyasal yntemlerle ierisindeki nikel ve kobaltn hidroksit bileiminde kazanlmas Genelde, slfrik asitle, yksek nikel ieren (>% 15) konsantre cevher ve pirometalurjik nikel mat rnlerinin rafinasyonunda kullanlmaktadr. Genelde, hidroklorik asitle, pirometalurjik nikel mat rnlerinin rafinasyonunda kullanlmaktadr.
Lateritik cevherlerde uygulanmaktadr.
erisindeki nikel alnm cevher iin ayrca bir atk depolama barajna gereksinim yoktur. Cevher asidi ykanm ynda kalacaktr.
Lateritik cevherler iin uygulama projesi yoktur.
Lateritik cevherler iin uygulama projesi yoktur.
Atmosferik ztleme (Atmosperic leaching AL) (Yn ve kartrmal tank ztlemesi (Heap and Agitated tank leaching HL ATL)): Basnl asit ztlemesi yntemine alternatif olarak nerilmektedir. nce boyuta tlen cevher, kartrmal tank iinde slfrik asit ile ztlenir. Elde edilen zeltiden
23
nce safszlklar (dier metaller) uzaklatrlr, sonra da nikel ktrlerek kazanlr. Eramet irketine ait Endonezyada kurulmakta olan Weda Bay tesisi buna rnek olarak verilebilir. Yn ztlemesinde ise, krlan cevher kil ve jeomembrandan oluan geirimsiz bir taban zerine ylr. Ynn stne damlama yntemi ile asit beslenerek nikel zeltiye alnr. Nikel ile birlikte zeltiye alnan demir, alminyum ve krom gibi istenmeyen metaller ktrldkten sonra nikel kazanlr (ekil 2). Slfrl bakr, nikel, kobalt cevherinin slfrik asitle tetiklendii bio-yn ztlemesi, Finlandiyadaki Talvivara Projesinde uygulanmaya balanm olup in, Avustralya, Brezilya ve Filipinlerdeki yn ztlemesi projeleri iletmeye alnm veya alnma aamasndadr. Son on yl iinde iletme hazrlklar yaplan ve/veya iletmeye alnm lateritik nikel maden iletmeleri incelendiinde, cevherin petrografik ve mineralojik zelliklerine gre: * Yksek basnl asit ztlemesi ya da * Yn ztlemesi teknolojilerinin uyguland grlmektedir. Yntemlerin karlatrmas izelge 3de zet olarak verilmitir. Lateritik cevher ileyen bir maden iletmesinde, kullanlan teknoloji ne olursa olsun, cevher istihrac (kartlmas/retimi) ve ekonomik deeri olmayan kaya malzeme depolama ilemlerinde herhangi bir farkllk yoktur. Kullanlabilecek her iki teknolojide, belirli konulardaki ortak noktalar ve farkllklar ise izelge 4de karlatrmal olarak sunulmutur. izelge 4. Yksek basnl asit ztlemesi ile yn ztlemesi tekniklerinin ortak noktalar ve farkllklar
Uygulama Konusu Cevher stihrac Cevher Krma Cevher tme Otoklav Yn ztlemesi Alan Slfrik Asit Tketimi Yksek Basnl Asit ztlemesi Ak (veya Kapal) Ocak Evet Evet Evet Hayr Yn ztlemesi Ak (veya Kapal) Ocak Evet Hayr Hayr Evet
Asit Tketimi, hidrometalurjik yntemden ok cevherin tipi ve mineralojsine baldr. Mg, Ca gibi asit tketen elementleri ieren cevherlerin, doaldr ki, asit tketimleri de yksek olacaktr. Asit retim deerleri ve mevcut lojistik verileri irdelenerek, gerektii durumlarda slfirik asit tesislerinin projeye dhil edilmesi gndeme gelebilir.
24
Kireta (Kalker) Elektrik Enerjisi Temini Otoklav Is Enerjisi Gereksinimi SO2 emisyonu Su Temini
Evet
Evet
Projede elektrik retimine uygun proses yok ise dardan temin edilir. Evet, (Genelde kmr santral) Hayr
lenmi Atklarn Ynetimi
Saha Rehabilitasyonu
Emisyon limiti dhilinde Emisyon limitinin ok altnda Hidrometalurjik yntemden ok proje konumu ve blgesel artlara gre deiir. Su; zel ina edilmi barajdan, tesisin artlm proses sularndan, yzey (akarsular gibi) veya yeralt kaynaklarndan salanabilir. ri tane boyutunda alldndan nce tane boyutunda alldndan atk baraj gerekli deildir, asidi geirimsiz atk barajna ykanm yn, ztleme alannda depolanacaktr. kalacaktr Evet Yn ztleme veya kat Evet Atk barajnn en az be atk depolama alannn, en az be yl bakm, izlenmesi ve doaya yl bakm, izlenmesi ve doaya yeniden kazandrlmas yeniden kazandrlmas Teknolojik Sorun zm Srekli bakm gereksinimi/ maliyet Proses optimizasyonu Atk baraj kapasitesinin, retim plan ile uyumlu ve acil durumlar da gz nne alnarak, seimi; baraj yapmnda uygun zemin yaltmnn salanmas; yeterli sayda yeralt suyu gzlem kuyusu almas Teknolojik Sorun Ynda geirgenliin azalmas zeltiden metal tuzlar elde edilmesi zm Ykleme ncesi aglomerasyon gereksinimi Proses optimizasyonu
Otoklavlarda korozyon ve jips Balca Teknolojik kabuklamas Sorunlar ve zmler zeltiden metal tuzlar/metal elde edilmesi
Atk barajnn ve barajdan olas szntlarn kontrol altnda tutulmas
iddetli yalarda ynlardan darya taabilecek suyun ynetimi
Ynlarn plstik rtler ile rtlmesi veya yalarda artan zelti ve kaak su hacmine uygun ztleme sonras ekipman boyutlarnn seilmesi
25
letme sonras atk barajnn iyiletirilmesi
Barajn ve baraj etrafndaki yeralt sularnn en az 5 yl boyunca kontrol
letme sonras ynlarn ynetimi, iyiletirilmesi
Doaya yeniden kazandrma ilemleri uygulanmas letme sonrasnda uzun sreler ynlarn bakm ve ynlardan szlen sularn ynetimi iin teknik ve ekonomik plnlama Limanda ve tesis sahasnda yeterli byklkte ve emniyette depolama ngrlmesi Tamada bu i iin uygun gemi, vagon, kamyon kullanlmas
letme sonras yllarda, ynlarda kme ve durayllk bozukluu
Slfrik asit retimi iin gerekli olan kkrt veya dardan getirilen asidin lojistii
Limanda ve tesis sahasnda yeterli byklkte ve emniyette depolama ngrlmesi Tamada bu i iin uygun gemi, vagon, kamyon kullanlmas
Slfrik asit retimi iin gerekli olan kkrt veya dardan getirilen asidin lojistii
Maden Finansman iin ngrlen Ni fiyat
Ortalama 13.600 ABD$/t (uluslararas finans kurulular)
3. NKEL MADENCLNN OLASI EVRESEL ETKLER Arama, hazrlk, yerkabuundan ak ya da kapal ocak yntemleriyle karma ve zenginletirme ilemlerini kapsayan aamalar, hemen her maden iin ortak srelerdir. Bazen, kimi metaller iin izabe ilemleri de dierlerini izler. Sralanan aamalarda deiik niteliklerde evresel etkiler sz konusudur. Bu faaliyetler esnasnda toporafyann deimesi, alc ortamlarda kirlenme ile
26
birlikte hayvan ve bitki topluluklarnn (flora-fauna) zarar grmesi, evre ynetimi uygulanmayan veya nlemler alnmayan madencilik faaliyetleri neticesinde, genel anlamda beklenebilecek etkilerdir. Madene zg farkllklar, yerel corafik koullar ve iletilecek yatan jeolojik yaps tayin eder. Dolaysyla, ayn tr maden sahalarnda olas etkilerde farkllklar grlmesi doaldr. Nikel retilen lateritik ve slfitli yataklar jeolojik ve mineralojik ynleriyle birbirlerinden tamamen ayr zelliklerdedir. Lateritik olanlar daha ok tropikal iklimin hkim olduu blgelerde ve deien derinliklerde bulunup, ak ocak yntemiyle karlrken, slfitliler ekseriyetle bakr ieren cevherlerle birlikte yer alp, kapal ocak iletmesiyle retilir (World Bank Group, 1998). Buna gre, toporafya zerindeki tahribatlar farkldr. Ak iletmeyle retim yapldnda, yeralt metoduna kyasla, zellikle retim miktarna bal olarak, etkilenen ve deiime urayan alanlar genitir. Nikel cevherlerine ilikin nemli bir ayrnt da bakr, kobalt, molibden gibi metallere kout olarak, hemen daima ok dk tenrl olmasdr. Bir baka deyile, zenginletirme sonucu aa kan ve bertaraf edilmesi gereken artklarn miktar yksektir. Serbestlemenin ok kk tane boyutunda gerekletii cevherlerin artk ynlar, nlem alnmadnda, toz sorunu dourabilir. Ayrca, ynn mineralojik ieriine, geirdii hazrlama ve zenginletirme ilemlerine bal olarak, sularda organik ve inorganik kirliliklerle kar karya kalnabilir. Yine, bu ynlarn slfr ierikli olmas halinde, sulak alanlarda ve kellerde asit maden drenaj geliimine bal asidite, tuzluluk ve metal kirlilii ortaya kmas da olaslk dhilindedir. Genelde, nikel madenleri iin dier tm maden iletmelerinde karlalanlara benzer evresel sorunlardan bahsedilebilir. Ancak, zenginletirmede gravite, manyetik ve flotasyon gibi geleneksel yntemlere ilveten hidrometalurjik (ztleyerek zeltiye alma) tekniklerin uygulanmas ihtiyac ve izabe ilemlerine bavurulmas nikel madenciliini bir lde dierlerinden ayrmaktadr. Slfrik veya hidroklorik asit ya da amonyak ile zeltiye alma sreleri, kendi balarna kirlilik yaratmann tesinde, bnyedeki sair bileenleri de zmek, paralamak suretiyle, zeltinin znm ve askda kat, eitli anyon-katyonlar, metalik karmaklar gibi kirleticilerle yklenmesine sebep olurlar. zeltiye alma sreleri esnasnda aa kmas muhtemel gaz salnmlarnn kontrol ve sonunda ortaya kan kat ve zelti atklarnn evresel etkileri, iyiletirmeyle dnya standartlarndaki kabul edilebilir seviyelere indirilebilmektedir. Nikel madencilii-evre ilikisine cevherin tr asndan bakldnda, bir baka farklln zenginletirme srelerinden kaynakland grlr. ounlukla yksek nem (serbest ve bal su olarak) ierikli olan lateritlerin bnyesindeki kimyasal bal suyun uzaklatrlmas ve nikel oksidin indirgenmesi amacyla indirgeme frnlarndan yararlanlr. Baz lateritlerde mat elde edilirken slfr
27
ilvesi gerekir. Slfrlerde ise, sklkla geleneksel zenginletirmeyi takiben izabe srecine geilir. Ancak neticede, izabe ilemi uygulamas dolaysyla, her iki tr cevher iin de havaya srm (emisyon) meselesi gndeme gelir. Slfrl nikel cevherlerin kavrulmas ve ergitilmesi esnasnda aa kan slfr dioksit (SO2) hava kirliliine yol aan balca unsurdur. Konsantredeki nikel oran % 6-20 iken, S % 30lar dzeyine kadar kabilir. Buna gre, retilen nikelin tonu bana salnan SO2in 4 ta ulaabilecei belirtilmektedir (World Bank Group, 1998). Tabii ki, hem SO2, hem de parack (partikl) konsantrasyonlar kullanlan pirometalurjik yntemler arasnda deikenlik arz etmektedir. te yandan, amonyak ztlemesi uygulandnda amonyak ve hidrojen slfr, asitle ztlemede ise hidrojen slfr aa karak hava kirliliine neden olabilir. Nikel matnn rafinasyonunda akkan yatak kavurmas ve klorin-hidrojen indirgemesi gibi eitli srelerden yararlanlarak, tenr % 95in zerinde nikel oksit retilebilir. Ancak yksek saflkta nikel peleti retmek iin buhar, rnein karbonil sreci kullanlabilir. Bu durumda ise, hayli zehirleyici olan nikel karbonil gz ard edilmemesi gereken bir kirleticidir. Pirometalurjik ilemler genel olarak kuru olduundan, su kirlilii asndan ok da nemli olmamakla beraber, gaz artmnda ya elektrostatik presipitatrler kullanldnda, ortaya kan atk sularn metal ykleri yksektir. Burada, nikel madencilii ile ilgili olarak verilen evresel etkiler potansiyel tehditler olup, birok madende grld zere, daha iletme ncesi uygulamaya konulacak evre ynetim plnlaryla, byk lde ortadan kalkacak veya kabul edilebilir risklere dnecektir.
4. DNYADA NKEL 4.1. Rezervler Tm dnyada, tenr % 1 veya daha yksek olan kaynaklarn en az 130 milyon t kadar nikel ierdii ifade edilmektedir (Kuck, 2012). Bunun yaklak % 60 lateritlerde ve % 40 da slfitli yataklarda yer almaktadr. Ayrca, manganez tabakalarndaki ve yumrucuklardaki (nodller) derin deniz nikel kaynaklar, zellikle Pasifik Okyanusunda olmak zere, okyanus tabannda geni alanlar kaplamaktadr.
28
ekil 3. Lateritik ve slfitli yataklarn yeryzndeki dalm (Sardes Nikel Madencilik, 2005) Geleneksel maden blgelerinde yeni slfitli yataklarn bulunmasndaki uzun dnemli azalma, maden irketlerinin, aramalar Arap Yarmadas, merkezi dou Afrika ve Gney Kutbu gibi daha fazla ilgi duyulan alanlara kaydrmasna neden olmaktadr. Ayrca 2007de, Kanadada, Ontarionun kuzey-batsndaki James Bay ovalarnda, umut vadeden yksek tenrl slfr kaynaklar bulunmutur. Doal demir-nikel alam olan, pentlandite kyasla daha kolay zenginletirilebilen ve Kanadann dier blgelerinde bulunan avaruit (Ni2Fe Ni3Fe) yataklarnn gelitirilmesi durumunda, uzun vadedeki Ni konsantresi ann giderilmesine katk yapaca ne srlmektedir (Kuck, 2012). Genellikle % 1-3 civarnda nikel ieren slfitli yataklarn byk rezervli olanlar Kanada, Gney Afrika Cumhuriyeti, Rusya, Finlandiya ve Avustralyada bulunurken, daha dk nikel ierikli lateritik yataklarn Kba, Yeni Kaledonya, Endonezya, Filipinler, Avustralya, Madagaskar, Papua Yeni Gine ve Brezilyada olduu grlmektedir (ekil 3).
29
izelge 5. Dnya nikel rezerv verilerinin metal edeeri olarak yllara gre deiimi (USGS, 2000, 2005, 2010, 2012)
lke Rezervler (t) 2000 9.100.000 780.000 670.000 3.700.000 720.000 3.200.000 410.000 2.500.000 6.300.000 560.000 5.500.000 6.600.000 4.500.000 450.000 240.000 450.000 46.000.000 Rezervler (t) 2005 22.000.000 490.000 4.500.000 1.100.000 720.000 3.200.000 940.000 3.700.000 4.800.000 830.000 5.600.000 6.600.000 560.000 4.400.000 490.000 15.000 1.300.000 62.000.000 Rezervler (t) 2010 26.000.000 490.000 4.500.000 1.100.000 840.000 3.200.000 940.000 3.700.000 4.100.000 1.700.000 5.500.000 6.600.000 490.000 7.100.000 490.000 3.800.000 71.000 000 Rezervler (t) 2012 24.000.000 490.000 8.700.000 3.000.000 1.000.000 3.900.000 1.100.000 3.700.000 3.300.000 720.000 5.500.000 1.600.000 6.000.000 12.000.000 4.600.000 80.000.000
Avustralya Botsvana Brezilya in Dominik Endonezya Filipinler Gney Afrika Kanada Kolombiya Kba Madagaskar Rusya Venezuella Y. Kaledonya Yunanistan Zimbabve Dier Toplam
Dnya nikel kaynak ve rezervleri verilerine ilikin ilgi ekici ayrnt deien deerlerdir. Kukusuz, yeni bulunan yataklar, nceden kaynak olarak nitelenen sahalarn sonradan ortaya kan bulgularla rezerve dnmesi ve srdrlen retimler gibi sebeplerle deimesi doaldr (izelge 5). Ancak ABD Jeolojik Surveyden (USGS) alnan rakamlarla oluturulan izelge 5 retim deerlerini yanstan izelge 5 ile karlatrlarak irdelendiinde, listede yer verilen baz lkelerin, sanki rezervleri tkenmiesine alglanacak biimde listeden kartlmas dikkate ayandr. Her ne kadar, kimi lkelerden salkl veri temininde sorunlar yaansa da, bu tek bana aklayc olmaktan uzaktr. rnein, Madagaskarn, yaplan aramalarla ciddi nikel rezervlerine sahip olduunun anlalmas gayet tabii iken, Yunanistan ve Venezuelladaki durumun retime balanmas mmkn gzkmemektedir. Bu lkelerin, dierleri altnda verilmesini olas kabul etmek gerekebilir. Bu manada, yalnzca lkeler zelinde deil, dnya leinde de verilen rezerv rakamlarna temkinli yaklamak daha doru grnmektedir. lve edilmesi gereken bir husus da, her yl artan retim deerlerine karn, rezervlerin hzla bymesidir.
30
4.2. Dnya Nikel retimi ada anlamdaki madenciliine 19. yzyln ilk yarsnda geilen nikelin retimi, 20. yzyln ortalarna dein inili kl bir seyir izlemi, sonrasnda ise kararl bir art kaydetmitir. Nihayet, 1,8 milyon t civarna ulamtr. Mudd (2010) tarafndan verilen ve 1950-2009 arasndaki yllk retim ile birlikte fiyat deiimlerini kapsayan grafikte (ekil 4), ortalama retim art yaklak % 4,4 olarak ifade edilmektedir.
ekil 4. Dnya nikel retim ve fiyatlarnn zamana bal deiimi (Mudd, 2010)
Dnyann eitli noktalarna dalm birok lkenin retici olarak tanmlanmas mmkndr, ama retim, byk oranda Rusya, Kanada, Avustralya ve Gney Amerika olmak zere drt blgeden gerekletirilmektedir. izelge 4 incelendiinde, teden beri belli bal reticiler olan Kanada, Yeni Kaledonya, Avustralya, in ve Rusyann yan sra, Brezilya, Endonezya, Gney Afrika Cumhuriyeti ve Kbann azmsanmayacak rezervlerinin bulunduu anlalmaktadr. Dolaysyla, bu lkelerin, yakn gelecekte retimlerini giderek arttracaklarn dile getirmek yanl olmayacaktr. Ayrca, 10 yl ncesine kadar nikel rezervine sahip lkeler arasnda yer almayan Madagaskarn da ortaya konan son rezerv verileriyle, nemli reticilerden birine dnecei sylenebilir. Yine izelge 6dan kolayca anlalabilecei gibi, Brezilya, in, Endonezya, Filipinler ve Dier grubu iinde bulunan lkelerde nikel retimi kayda deer lde artmaktadr. Nikel retiminde irketler mercek altna alndnda, madencilikte ve neredeyse her sektrde gzlenen, snrl saydaki retici adnn hkimiyeti, nikel retiminde de aka ortaya kmaktadr. irketlerin, 2011 yl itibariyle, retim miktarlarnn ve pazar paylarnn verildii izelge 7de, yalnzca 5 irketin tm retimin % 48,6sn, 10 irketin ise % 62,6 kadarn rettii grlmektedir (Bell, 2012; Troszkiewicz, 2012).
31
Btn bunlarn tesinde, birlemeler ve edinimlerle birlikte durum daha da pekimektedir. zellikle 2000lerin balarndan itibaren, en byk retici Norilskin dnda kalanlarda, bu adan youn bir sre yaanmtr. BHP Billiton, 2005de, WMC Resources bnyesine katm, Falconbridge ve Noranda ayn yl birlemitir. Xstrata, 2006da Falconbridgei, 2007de VALE de Incoyu almtr. izelge 6. Dnya nikel retim verilerinin yllara gre deiimi (USGS, 2000, 2005, 2010, 2012)
lke Avustralya Botsvana Brezilya in Dominik Endonezya Filipinler Gney Afrika Kanada Kolombiya Kba Madagaskar Rusya Venezella Y. Kaledonya Yunanistan Zimbabve Dier Toplam
*
retim (t) 2000 168.300 34.465 45.317 51.100 39.943 98.200 23.500 36.616 190.728 58.927 68.305 270.000 2.472 127.493 19.535 8.160 8.200 1.250.000
retim (t) 2005 189.000 28.000 52.000 77.000 46.000 160.000 26.600 42.500 198.000 89.000 72.000 315.000 20.000 112.000 23.200 9.500 25.000 1.490.000
retim (t) 2010 170.000 28.000 59.100 79.000 232.000 173.000 40.000 158.000 72.000 70.000 15.000 269.000 130.000 99.000 1.590.000
retim (t) 2011* 180.000 32.000 83.000 80.000 14.000 230.000 230.000 42.000 200.000 72.000 74.000 25.000 280.000 140.000 100.000 1.800.000
2011 yl rakamlar tahmini olup, USGS Mineral Commodity Summaries 2012 verileridir.
32
izelge 7. Nikel sektrnde, 2011 itibariyle, en byk 10 irketin retim rakamlar ve pazar paylar (Bell, 2012; Troszkiewicz, 2012a)
Ni retimi (t) Pazar pay (% ) 286.000 17,2 206.000 12,4 127.000 7,6 106.000 6,4 83.000 5,0 Toplam 808.000 48,6 Sumitomo Metal Mining Co. 65.000 3,9 Eramet SA 54.000 3,2 Anglo American Plc. 48.000 2,9 Sherritt nternational Corp. 35.000 2,1 Minara Resources Ltd. 30.000 1,8 10 irket iin toplam 1.040.000 62,6 Dnya genel toplam (2011) 1.662.000* 100
*
irket MMC Norilsk Nickel Vale SA Jinchuan Group Ltd. Xstrata Plc. BHP Billiton Ltd.
LMEnin (London Metal Exchange) web sitesinden
Norilsk Nickel: Nikel reticilerinin en by olan ve onun yan sra pltin ve bakr (dnyadaki pay srasyla % 12 ve 13 civarndadr) madencilii yapan Norilsk Nickel bir Rus irketidir. Sahalarndaki, ortalama % 1,3 tenrl olan toplam nikel varlnn 478 milyon t olduu belirtilmektedir. irketin Ni yataklarnn arlkl blm Taimyr Peninsuladaki Talnakh cevher sahasnda, Gney-bat Sibiryada (birka maden iletmesi ile birlikte zenginletirme ve izabe tesisleri bulunmakta) ve Kola Peninsuladaki Zhdanovskoye sahasnda (tenr % 0,7, rezerv 160 milyon t) yer almaktadr. Rusyann tm ihracatnn % 4,3n gerekletiren Norilsk, milli gelirde % 2lik rol oynamaktadr. VALE: Kuzey Amerika, Brezilya ve Gney-dou Asyada faaliyetlerini srdren VALE, Incoyu bnyesine katnca, dnyann ikinci byk nikel reticisi konumuna ykselmitir. Bakr, mangan, alminyum ve kaolen madencilii de yapmakta olan irketin, Ontario-Sudburyde % 1,2lik 163 milyon t, Endonezyada % 1,8lik 90 milyon t, Thompson-Manitobada % 1,9luk 25 milyon t ve Kanada Voiseys Bayde % 3,0lk 32 milyon tluk rezervleri bulunmaktadr. Bunlarn bazlarnn ortadr. Ayrca, Yeni Kaledonya-Goroda, Brezilya-Vermelho ve Onca Pumada da retim veya retime hazrlk yapt nikel sahalar mevcuttur. Bunlarla beraber ngiltere, Japonya, in, Gney Kore ve Tayvanda kendine ait ya da ortakl bulunan zenginletirme ve rafinasyon tesisleri vardr.
33
Jinchuan: Nikel haricinde bakr, kobalt, nadir toprak elementleri ve deerli metal reten grup, slfrik asit, kostik soda, sv klor, hidroklorik asit ve sodyum slfit retimini kapsayan kimya sektrnde de faaliyet yrtmektedir. inin nikel retiminin % 88ini gerekletirmektedir. Gansu Blgesindeki slfrl nikel rezervleri Jinchuana aittir. Sadece rettii nikeli deil, ayn zamanda, ithal ettii tuvnan cevheri de kendi tesislerinde zenginletirmektedir (FD Capital, 2007). Xstrata: Merkezi svirede bulunan ve zellikle baz metal madencilii ile ilgilenen grup nikelle birlikte bakr, inko, vanadyum, ferrokrom ve kmr retimi yapmaktadr. Falconbridgei aldktan sonra, nikel sektrndeki drdnc byk olmutur. Quebec-Raglanda % 2,8 Ni ieren 14,8 milyon t, Sudburyde % 1,2 tenrl 8 milyon t ve Dominik Cumhuriyetinde Falcondoda % 1,2lik 54 milyon t rezervli tamam kendisine ait nikel yataklarna sahiptir. Bunlarn dnda, Yeni Kaledonya Koniamboda nikel ierii % 2,1 olan 142 milyon t rezerve lateritik yatan da % 49luk hissesini elinde bulundurmaktadr. BHP Billiton: Avustralyal BHP ve ngiliz Billitonun 2001 ylnda birletirilmesiyle meydana getirilen irket, nikel dnda alminyum, elmas, kmr, bakr, kurun, inko, uranyum ve petrol retimi de yapmaktadr. nc byk nikel reticisi olan BHP Billiton, Avustralya Mt Keithde % 0,5lik 243 milyon t, Leinserde % 0,9luk 189 milyon t, Columbia-Cerro Matosoda % 2,3lk 43 milyon tluk nikel yataklarna sahiptir veya byk ortak durumundadr. Ayrca, Avustralya, Queensland-Yabulu, Kalgoorlie ve Kwinanada ve bunlarla beraber Yeni Kaledonya, Endonezya ve Filipinlerde zenginletirme, izabe ve rafinasyon tesisleri bulunmaktadr. 4.3 Dnya Nikel Tketimi htiyaca, artan nfusa ve yeni kullanm-tketim alanlarna binaen byyen talep dolaysyla, genel olarak, birok hammaddenin tketimi giderek artmaktadr. Tabiatyla, an nemli metallerinden biri olan nikel iin de ayn durum geerliliini korumaktadr. Bunun da tesinde, yllk tketimdeki art oranlar, dier baz metallere kyasla yksektir. Aa yukar 19. yzyln ikinci yarsndan, daha dorusu, zellikle son 10 ylndan itibaren giderek deer kazanp, yeni yataklarn bulunmas, retim teknolojisinin gelimesi ve tketim alanlarnn yaygnlamas ile nem verilen bir metal haline gelen nikelin tketimi, ekonomik gelimelerle ilintili olarak zaman iinde ksa sreli dler gsterse bile genelde artagelmitir.
34
izelge 8. Nikelin, 1996-2007 dnemindeki yllk ortalama tketim art (Triland Metal, 2008)
lke Avrupa Japonya ABD Brezilya Rusya Hindistan in BRH* Toplam Dnya Toplam 1996-2001 (% ) 6,2 -2,9 1,6 6,5 -2,7 6,1 12,4 6,9 4,4 2001-2006 (% ) -0,2 2,3 2,3 3,3 -1,2 -6,3 23,7 14,5 4,2 1996-2006 (% ) 2,9 -0,3 1,9 4,9 -1,9 -0,3 17,9 10,7 4,3 1996-2007 (% ) 1,9 -0,6 0,8 5,2 2,0 2,8 19,5 12,8 4,1
BRH, Brezilya, Rusya, Hindistan ve ini iine alan bir ksaltma olup, uluslararas ifadesi BRICs eklindedir.
*
Nikel talebinin, 1998 ile 2008 yllar arasnda, yllk ortalama % 2,4 tutturarak 1 milyon tdan 1,28 ta kt eklinde bir istatistie yer verilirken (INSG, 2012), Triland Metals tarafndan hazrlanan ve 1996 2007 yllarn kapsayan verilerde, bu orann % 4,1 olduu (izelge 8) belirtilmektedir. Aradaki ciddi farkn ana nedeni, kukusuz, 2007de ABDden balayarak tm dnyaya yaylan ekonomik sknt sreci olmutur. te yandan, talep kaynaklarna bakldnda, ekil 4den grld zere byk tketiciler, in, Japonya, ABD, Almanya ve Gney Kore gibi sanayilemi lkelerdir. Nikel talepleri 100.000 t ya da daha fazla olan bu lkeler arasnda in, ayn zamanda nemli reticilerden biridir. Henz en byk retici olmasa da, retim miktarn istikrarl ve hzl biimde arttrmaktadr. Dolaysyla, imdilik kaydyla kendi ihtiyacn karlamaktan hayli uzak olup, en byk ithalat durumundadr. Japonya, ABD, Almanya ve Gney Kore ise, kendi rezervleri ya ok snrl ya da hi olmayan lkelerdir ve balca ithalatlardr. Ykseli eiliminde esas belirleyici, hemen her alandaki tketimi bymekte olan in iken, kresel ekonomik kriz nedeniyle, 2007de 1,323 milyon ta kan sonraki yl 1,28 milyon ta gerileyen tketim, genel art orann aaya ekmi grnmektedir. Ancak en byk tketici konumundaki in (ekil 5) ylesine gl bir etki yaratmaktadr ki, yalnzca bu lkenin talebi dahi art eilimi sergilenmesi iin yeterli izlenimi brakmaktadr. Royal Nickel Corporation (RNC) tarafndan, ubat 2012de yaymlanan verilere gre, inin nikel tketimi 2000de 63.000 t iken, 2005de 183.000 ta ve 2011de de 702.000 ta km grnmektedir. Balang yl 2000 alndnda, 2010a kadar ortalama % 25 olan
35
art, 2004 ile 2007 arasnda % 30u yakalam, krizin tm dnyay sard 2007 2010 arasnda ancak % 19a inerken, 2009 2011 dneminde, ylda 100.000 tunun zerinde art ortaya koymutur (RNC, 2012).
ekil 5. lkeler baznda 2011 yl dnya nikel tketiminin, ilk 10 lke arasndaki dalm (Troszkiewicz, 2012b)
Denge
retim
Tketim
ekil 6. 2000 2009 Yllar arasnda dnya nikel, retim, tketim ve pazar dengesi (1.000 t) (Roskill Report, 2010)
36
Bu arada, 2000 yl sonrasnn retim-tketim ilikisine bakldnda, talebin hzl art gsterdii baz dnemlerde, arzn talebi karlayamad, ama zellikle 2007nin ardndan, ekonomik krizle beraber tketimin dmesi nedeniyle, retim fazlal yaand anlalmaktadr (ekil 6). Dnya nikel ihtiyacnn karlanmasnda gz ard edilmemesi gereken kaynaklardan biri de hurda nikeldir. Sanayi uzmanlarnca, ylda 4,4 4,6 milyon t civarnda nikel ieren hurda toplanp geri dntrlmektedir. Arlkl olarak paslanmaz elik sanayi tarafndan kullanlan sz konusu hurdann yaklak 350.000 t nikel ierdii sanlmaktadr. Sektrde byk lekte 4 ya da 5 kadar firma, nikel hurda kazanmyla itigal etmektedir (International Nickel Study Group, 2012). 4.4. Nikel Fiyatlar Dnya metal ticaretinde, normal koullarda arz-talep durumuna bal olan fiyatlarn belirlendii merkezlerin banda Londra Metal Borsas (LMB London Metal Exchange (LME)) gelmektedir. Bilhassa, 1900lerin bandan itibaren ticareti yaygnlaan nikelin fiyat, ekonomik gelimelerden ve dolayl olarak arztalep dengesizliklerinden etkilenerek inili kl bir eilim gsterirken, genelde 10.000 15.000 ABD$ aralnda seyretmitir. Nikel fiyatlar her daim deikenlik sergilemesine karn, 1970lerin sonundan balayarak, dikkate deer lde oynaktr (ekil 3). Bu dnemde, gerek fiyatlar 1988de 20.000 ABD$nn zerine km, ancak Dou Blokunun kmesiyle beraber de gemi ve nihayet 1998de 5.000 ABD$ seviyesine dek inmitir. Tm dnyadaki genel olumlu gidiat sonucu 2000lerin hemen banda kararl bir ykselie geen rakamlar 2007 yl Maysnda 52.179 ABD$na ulamtr. Bu tarihten itibaren ba gsteren kriz nedeniyle tekrar dme eilimine girmitir. Aralk 2009da 10.000 ABD$nn altna inen fiyatlar, 2009 ortalarndan sonra yeniden ka gemi olup, 2012nin ilk yars itibariyle, 20.000 ABD$nn biraz altnda seyretmektedir.
5. TRKYEDE NKEL 5.1 Trkiye Nikel Rezervleri Karmak jeolojisinin bir sonucu olarak baz maden trleri ve maden eitlilii asndan varsl grnen Trkiye, mevcut verilere gre, nikel rezervleri bakmndan zengin deildir. Ancak eldeki bilgilerin gerei ne denli yanstt phelidir. Kalknma plnlarnn sonuncusunda, konu hakknda yaplan bir
37
yorumlamada, Trkiye maden rezervlerinin zenginlik snflandrmas ynnden nikel, ok zengin ve zengin olmayan normal-fakir grubunda yer almaktadr. deerlendirmeler, snflandrmalar sbjektif ve rezervlere ilikin bilgiler ou zaman tartmaldr. Bu bakmdan bu konuda yaplan deerlendirmeleri belirli bir ihtiyatla karlamak daha gereki bir yaklam olacaktr (DPT Madencilik zel htisas Komisyonu, 2006) denmektedir. nk nikel cevherlemelerine ilikin rezerv ve ierik deerleri, muhtemelen balang verilerinin dk tenrlere iaret etmesi veya ekonomik ve teknik koullar sebebiyle, sondaj skl ve derinlikleri de dikkate alndnda, birok sahada yeterli aramann yaplmadn dndrmektedir. Ayrca, Nikelin doada bulunu ekli incelenirken belirtilmi olan yatak tipleri ve jeolojik ortamlar gzden geirildiinde, hemen ortaya kt gibi, Trkiye nikel bakmndan ok elverili olanaklara sahiptir. yle ki, nikelin sk bir beraberlik gsterdii ultramafik kayalar yurdumuzda nemli bir yer kaplarlar. Keza nikelin birlikte bulunduu asit pltonik kayalar da memleketimizde bol olarak bulunurlar. Dolaysyla, sorun, bu elverili ortamlarn nerelerinde nikelin ekonomik olarak birikimler yapm olduunu ortaya koymaktr, Bu da her bir yatak tipi iin kendine zg ve uygun bir arama yntemi kullanmakla olasdr (Aslaner, 1979) ifadesi, ileri srlen dnceyi dorular mahiyettedir. Nitekim son yllarda, eski verileri kullanan ve zerine yeni almalar ekleyerek sahalarda arama ve rezerv gelitirme abalarn srdren zel sektr madenciliinin bulgularnn, nikel madenciliinin geleceine dair umutlar arttrd gzlemlenmektedir. te yandan, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrlnn (MTA) kuruluundan nceki yllarda, nikel arama almalarna ya da tespit edilmi nikel cevheri zuhurlar kaytlarna rastlanmamtr. MTAnn arama faaliyetlerine balad yllardan itibaren, metalik madenlere paralel olarak nikel arama almalar da srdrlmtr. Dikkati eken, fakat ekonomik rezervi olmadna karar verilen ilk zuhur, Kastamonu ban Ky civarnda, 1937 ylnda saptanan lateritik cevherlemedir. Sonraki yllarda da devam eden arama faaliyetlerinde, 1939da Diyarbakr Pirajman yresinde Cu-Pb-Zn cevherlemesine paralel gelien ve % 3,07 Ni ieren, ama yeterli rezervi bulunmayan cevherleme hari, Sivas-Divrii-Gne sahasnn 1959daki prospeksiyonuna kadar kayda deer bir bulgu elde edilememitir (Yldz ve Artan, 1985). Olumsuz sonulara karn abalamaktan vazgeilmemi ve takip eden yllarda, MTA elemanlarnca gerekletirilen almalarla, Anadolunun farkl noktalarnda hem lateritik, hem de slfitli tip nikel cevherlemelerinin varl saptanmtr. Bulunan rezervlerin en nemlisi ise, 1940lardan itibaren bir demir yata olarak bilinen, ama 1977de nikel iin prospeksiyon almalarna geilen Manisa-Turgutlu-aldada yer almaktadr. alda dndaki lateritik yataklar; Manisa-Grdes, Uak-Banaz, Bolu-Mudurnu-Akaalan, Eskiehir-Mihalk-Yunus Emrede ve Uak-Banaz-
38
Murat Danda bulunmaktadr. Bitlis-Pancarl, Bursa-Orhaneli-Yapkydere, Sivas-Divrii-Gne ve Hatay-Payas-Drtyol ise slfitli yataklardr. Trkiyenin bilinen nikel rezervleri toplam yaklak 40 milyon t olup, bunun 33,3 milyon kadar Manisa-Turgutlu-alda yatandadr. Tenr % 0,93 - % 1,95 arasnda deien yatan ortalama tenr % 1,137 ve nikel metali ierii ise yaklak 378000 tdur. Ak ocak madenciliine uygun bu sahada, tenr % 0,042-0,060 aralnda deien, ortalama % 0,05 Co bulunmaktadr. Yine Manisada, Akhisar ve Grdes ileleri arasnda yer alan lateritik cevherleme sahasna ait analizler, genellikle nikel ieriinin % 1in altnda olduunu gstermitir. Analizlerde, silika apkalarnn altnda ya da laterit oluumunun daha derin ksmlarnda % 1,23, % 2,80, % 2,99, % 10,24 gibi daha yksek deerlerin de saptand ifade edilmitir. MTA tarafndan yaplan, almalar sonucunda 5,3 km alan ierisinde % 1 ve zerinde nikel ieren 68,5 milyon t tahmini rezervin olduu belirtilmitir (Aaayak, 2008). Eskiehir-Mihalk-Yunus Emre lateritik kkenli nikel cevherlemesinde % 1-4 Ni ve % 0,2-0,3 Co deerlerine rastlanmtr. Sahann 50 km2lik alannn nikel ve kobalt asndan da olduka ilgin olduu belirtilmitir (Aaayak, 2008 Boyal, 1984den). Demir tenr asndan da dikkate deer (% 25-35 yer yer % 55-63 Fe) olan Hatay-Payas-Drtyol nikel yata baz kaynaklarda slfitli olarak verilmise de aslnda lateritiktir (Ko ve Deer, 1992) ve % 0,004-1,57 arasnda deien miktarlarda nikel deerlerine sahiptir. Yatakta, 6,1 milyon t grnr, 12 milyon t mmkn rezerv tespit edildii belirtilmitir (http://atlas.cc.itu.edu.tr/~gultekin/ Kalinti.htm). Metamorfizma sonucu oluan Bitlis-Pancarl ve Tatvan-Pancarl sahalar iki farkl nikel cevherlemesinden mrekkep slfitli Ni-Cu yataklardr. TatvanPancarl % 2-3 Ni ve % 1,34 Cu ierirken mmkn rezervinin 15500 t, buna karn, % 1-4 Ni tenrl Bitlik-Pancarlnn tahminen 120.000 t olduu belirtilmektedir (Aaayak, 2008). Bir dier slfitli nikel yata Bursa-Orhaneli-Yapkyderede bulunmaktadr. Ni tenrnn % 1-4 arasnda deitii ifade edilen saha iin, 99.200 t grnr + muhtemel ve 81.000 t muhtemel rezerv tahmin edilmektedir (MTA, 2009).
5.2. Trkiye Nikel retimi imdiye dek bulunan nikel yataklarnn ya dk tenrl veya kk rezervli olmas, aramalarn yetersiz kalmas ve nikeli hammadde olarak kullanan sanayi dallarnn istenen seviyede gelitirilememesi, sat fiyatlarnn istikrarsz ve genelde dk seyretmesi gibi sebeplerle, Trkiyede, uzun sre retime
39
geilememitir. Nikel fiyatlarnn 2000li yllarn bandan itibaren ykselmesiyle birlikte, bu alana yatrmda bir hareketlenme olmutur, ama gerek manada bir nikel retiminden sz edilemez. retilecek nikel metali iin pazarlama sorunu grnmemesine ramen, aramalar tetikleyecek olan i talebin olduka snrl olmas da bir baa etkendir. Bununla birlikte, zellikle Manisa aldada deneme kapsamnda balatlan retimlerin ardndan, son yllarda, daha byk apl projelerin gelitirilmesi neticesinde, giderek kayda deer retim srecine girildii sylenebilir. Hlihazrda, baz sahalarda nikel ileyecek tesisler oluturulmu ve zenginletirme almalarna balanm olduu bilinmektedir. Uzun zaman retime geilemeyen alda Lateritik Nikel yatanda, 2001 ylnda zel bir irket tarafndan 10.000-15.000 t kadar ham cevher retilmitir (MTA, http://www.mta.gov.tr/v1.0/turkiye_maden/maden_potansiyel_2010/ manisa_madenler.pdf). letme hakk, European Nickel tarafndan alnm ve hazrlk srecinde, 4.000 t ve 9.000 tluk ynlarda deneme retimi yaplmtr. Bu iletme, VTG Holding bnyesinde kurulan alda Nikel Madencilik San. ve Tic. A. . tarafndan 2011 yl iinde European Nickel irketinden satn alnmtr. retim hazrlklar devam etmektedir. Trkiyedeki nemli nikel sahalarndan biri de, iletme hakk Meta Nikel Kobalt MadencilikSanayi ve Ticaret A. .nin elinde bulunup Manisann Akhisar ve Grdes ileleri arasnda Fundack-iekli-Kabakoz ve Kalemolu kyleri dolaylarnda yer almaktadr. Grdes Nikel letmesinde, 2003 ylndan itibaren alan iki adet maden ocandan retilen 230.000 t nikel cevherinden, 150.000 tonu Yunanistan, Makedonya ve ine ihra edilmitir. Kalan yaklak 80.000 t nikel cevheri iletme stok alannda tesisin deneme retiminde kullanlmak zere stoklanmtr. zleyen srete, 2008 ylndan sonra yatrm projesi hedeflenerek nikel cevherinin Trkiyede ilenmesine karar verilmi, bu nedenle ihracat faaliyetlerine son verilmitir. (Meta Nikel, 2012). Alnan karar dorultusunda, 2013 ortalarnda Ni-Co konsantresi retmek zere tesis yatrmna balanmtr. Yine bu irkete bal olan ve 2009da kurulan Yunusemre Nikel letmesi ise, Eskiehirde Yunus Emre ve Mihalk blgelerinde faaliyetlerini arama ve rezerv gelitirme almalaryla srdrmektedir. Eskiehir-Mihalk-Yunus Emre beldesi snrlar ierisinde faaliyet gsteren bir baka irket de Fe-Ni Madencilik Petrol rnleri Nakliye naat Turizm Sanayi ve Ticaret Limited irketidir. Buradan demir ve nikel retildii, retilen nikelin yurtdna ham cevher olarak ihra edildii ifade edilirken, miktara dnk bilgi verilmemektedir (Fe-Ni Madencilik, 2012). Nikelin, 2000li yllarn bandan itibaren gsterdii arz-talep ve fiyat eilimi ile birlikte, bilhassa, zel sektr kurulularnn ortaya koyduu arama, rezerv gelitirme ve retim-zenginletirme abalar, yakn gelecekte, nikel retiminde ciddi art yaanacana iaret etmektedir.
40
5.3. Trkiyenin Nikel D Ticareti Trkiyede, son on yla kadar nikel retimi sz konusu olmadndan, ihracat da olmamtr. Ancak, retim bal altnda da deinildii zere, kesin rakamlar bilinmemekle birlikte, snrl bir miktar ihracat gerekletirildii irketlerin kendi aklamalarndan anlalmaktadr. te yandan, dnya tketimiyle kyaslandnda, Trkiyede az miktarda nikele, zellikle kaplama sanayi ve alaml elik dkmlerinde kullanmak iin, ok az miktarda ihtiya duyulmaktadr. Bu talep, 1980lerin ortalarnda 600 tlar mertebesinde (Yldz ve Artan, 1985) iken, sonraki yllarda, 3.500-4.000 t civarna ykseldii tahmin edilmektedir. Cevherden, henz daha zenginletirme ve rafine ilemleri yoluyla saf nikel retimi yaplmadndan dolay, ihtiyacn ithalt yoluyla karland ve miktarnn da bu deerlerde seyrettii sylenebilir.
6. DNYA VE TRKYEDE MEVCUT DURUMUN DEERLENDRLMES Gelecee dair ngrlerde bulunup, ekonomik koullarn yarataca fakl durumlara gre senaryolar ortaya koyabilmek adna, ncelikle, bu metalin, insanolunun yaamnda tuttuu yerin giderek geniledii son yz yllk sreci ve mevcut artlardaki konumunu doru analiz edip, yorumlamak gereklidir. Ancak Trkiye, ie kapank bir ekonomik model uygulamayan, dnya ile btnleme abas gsteren bir lke olduundan, yalnz isel vaziyeti deil, ayn zamanda dnya leinde sektrn tmn, z de olsa irdelemek zorunludur. 6.1. Dnyada Mevcut Durum Paslanmaz elik, alam elikleri, kaplama, dkm, nikel ve bakr bazl alamlar gibi iyi bilinen alanlar dnda da, birincil kullanm yelpazesi olduka geni olan nikelin tketimi, geride kalan yz yllk zaman sresince, kimi dnemlerde dnya ekonomisindeki koullara bal ksa sreli dler gstermekle beraber, ortalama olarak yllk yaklak % 4 artmtr. Bu artta, kukusuz balca etken, paslanmaz elik retimindeki istikrarl bymedir. Ayrca ulam, elektrik-elektronik, inaat, metalik eya gibi ok sayda nihai kullanc sektrde, yzlerce fakl uygulama alannda kullanm imkn bulunan nikel, sahip olduu fiziksel ve kimyasal nitelikleri sayesinde, tabiatyla, yeni malzemelerin gelitirilmesinde de nemli rol oynamaktadr. Tm bunlarn nda nikelin, gelecein toplumlar iin vazgeilmez metallerden biri olacan dnmek son derece doal grnmektedir. Bir rnn retiminin ve buna bal olarak da tketiminin artmas, fiyatnn
41
yan sra, arz ve talebinde istikrarn srmesi veya en azndan pazar paynn korunmas yatrmc iin hayati nem tamaktadr. Burada belirleyici olan birok unsurdan bir tanesi, phesiz mteri memnuniyetidir. Nikelin tketildii mallarn, tketim ve yatrm mallar ile beraber gelecein toplumlarnn ihtiyalar ynyle bir deerlendirilmesi yapldnda, ortaya olumlu bir grnt kt anlalmaktadr. Tketim mallarnda cazip grnml, mkemmel performansl, yksek nitelikli, temiz ve shhi olduundan; yatrm mallar dikkate alndnda ise; alma mr bakmndan etkin maliyetli, ngrlebilir teknik performansl, tedariki hususunda eksiksiz sistem destekli, mrn tamamladnda maddi deer tama gibi son derece tatminkr zellikler tad sonucuna varld grlmektedir. Ayrca, artan kaynak verimlilii (daha azyla fazlasn yapma), uzun mrl rnler, hafiflik, retimde ve kullanmda enerji verimlilii, yeniden kullanm ve geri dnm salayan zellikleriyle de gelecein toplumlar iin deerini koruyaca dnlmektedir (Kirman, 2004). Mevcut retim eilimleri incelendiinde, Brezilya, in, Endonezya ve Filipinlerin kararl biimde retimlerini arttrdklar, ama in haricindekilerin tketim boyutlarnn Ona benzer eilim sergilemedii grlmektedir. Gelimekte olanlar snfndaki bu reticiler byk lde ihracata dnk retim yapmaktadr. Bata Madagaskar olmak zere, henz retici lkeler sralamasnda dier grubunda bulunanlarn, byk ihtimalle yeni bulunan yataklar sayesinde, retimlerini kayda deer oranda arttrmalar dikkat eken bir baka ayrntdr. Nikel reten irketler ele alndnda, son 10 yldaki en nemli gelimelerden biri irketler aras birlemeler ve byklerin kkleri bnyesine katmasdr. Gidiatn tekelleme ynnde olduu aktr ve retimin % 60dan fazlasnn yalnzca 5 irkete gerekletiriliyor olmas, durumun ciddiyetini ortaya koymaktadr. Zira bu gidiatn, hem fiyatlar ve hem de arz gvenlii unsurlar asndan, inin retim ve tketim boyutlar gz nne alnrsa, gelecekte sknt kaynana dnmesi olasln dourmaktadr. Burada, zerinde durulmas gereken bir dier nokta, her ne kadar malmun iln olsa da, sektr kontrol altnda tutan sz konusu irketlerin retim yerlerinin arlkl olarak gelime srecindeki lkeleri iine almasdr. rneini, Brezilya kkenli VALE (Companhia Vale do Rio Doce) Kuzey Amerika dnda Brezilya, Gney-dou Asya ve Endonezyada; Avustralya-ngiltere ortakl olan BHP Billiton (Broken Hill Proprietary Company Limited) Yeni Kaledonya, Endonezya ve Filipinlerde retim ve/veya yatrm yapmaktadr. svire kuruluu Xstratann ise, ok saydaki iletmelerinden bir ksm Dominik Cumhuriyeti, Tanzanya, Yeni Kaledonya ve Brezilyada bulunmaktadr. Buna karn, izabe ve saflatrma gibi katma deer yaratacak ilemlerin yapld tesisler, teki nikel retici lkelere de yaylmaya balam olmakla beraber, ounlukla ABD, Kanada, in, Japonya, sve, Avustralya ve Almanyada faaliyettedir. Nikele ilikin daha
42
ileri sanayi kurulularna gelince; bunlarn neredeyse tamam gelimi lkelerde bulunmaktadr. thalt ve ihracatn ynne bakldnda, byk apl tketiciler bata in olmak zere, Japonya, ABD, Almanya ve Gney Koredir. Sralamadaki ilk 15 lke ise, Tayvan ve Hindistan hari tutmak gerekirse, tmyle gelimilerden ibarettir. 6.2. Trkiyede Mevcut Durum Aranmas almalarna MTAnn kurulmasnn hemen ardndan balanan nikel iin, Trkiyenin jeolojik yapsnn cevherlemeye gayet uygun olduu dile getirilmise de, imdiye dein, ap dnya leinde bir yatak bulunamamtr. Bunda olas sebeplerden biri, yeterince arama yatrm yaplmamas ve teki de, Trkiyedeki maden aramaclnn geneli adna da geerlilii bilindii zere, inilen derinliklerin yetersiz kalmas olarak verilebilir. Fakat zellikle 2000li yllarla beraber, nikel fiyatlarndaki hzl ykseliin ivmelendirdii zel sektr giriimleri, nikel madenciliine bir hareketlenme getirmitir. Neticede, bu dnemde, gelecekte nemli hale gelebilecek kimi Ni-Co yataklarnn bulunmaya baland grlmektedir. imdilik kaydyla, bilhassa Manisa-Turgutlu-alda, Manisa-Grdes ve Eskiehir-Mihalk-Yunus Emrede yer alan sahalarda faaliyetler srdrlmektedir. Bunlardan Manisa-Turgutlu-aldada ayr ocakta ak iletme yntemiyle cevher retimi ve yn ztlemesiyle zenginletirme uygulamas iin hazrlklar yapld bilinmektedir. Manisa-Grdes nikelin ilk ihracatna konu retimin yapld yerdir. Orada da, retim hazrlklarnn yan sra zenginletirme, arama ve rezerv gelitirme abalar devam ettirilmektedir. Her iki blgedekine kout olarak Eskiehir-Mihalk-Yunus Emrede bulunan nikel yataklar zerinde ve evresinde de retim, arama, rezerv gelitirme kapsamnda almalar gerekletirilmektedir. Nikelin, Trkiye snrlar dhilindeki yer kabuunda varlnn saptanmas, ok daha fazla rezervin bu topraklar altnda bulunduunun ortaya konmas ve kartlmas, lke iin mutlaka ki nemlidir, ama yksek katma deerle ekonomiye kazandrlmas da en az o denli ehemmiyet tamaktadr. Oysa metal sektrne gz atldnda, ithalt rakamlarndan anlald kadaryla, nikel talebinin zerinde durulmayacak lde snrl olduu grlmektedir. Bu noktada nikel madencilii geliimine paralel olarakta bu kolun besleyecei endstri dallarna da mutlaka yatrm yaplmaldr. Bir baka deyile, miktar olarak, yaplan veya istenirse gerekletirilebilecek retim i talebi rahatlkla karlayabilir durumdadr. Fazlasnn, hammadde ya da tuvnan halinde ihra edilmesinin g olmayaca bellidir. Buna karn, fiyatlar ne kadar yksek seyrederse seyretsin, var olan koullar altnda, ekonomiye katks yok hkmnde deilse bile, ona yakndr.
43
7. GELECEKTE BEKLENEN GELMELER Kukusuz hibir maln retimi fiyatndan bamsz dnlemez. Buna ramen, nikelin 1900lerin bandan itibaren izdii arz-talep miktarlar ve fiyat eilimleri incelendiinde, ilgin bir ayrnt dikkat ekmektedir. Her ne kadar baz yllarda ya da ksa sren dnemlerde snrl dler gzlenmi olsa da, dnya nikel retiminin ve ihtiyacnn kararl bir art sergiledii ortadadr. Burada, oalan nfusun, iyileen refah dzeyinin ve eitlenen tketim alanlarnn talep artna katksnn olaca tabiidir ve gzden rak tutulamaz. Ancak, te yandan, bu metalin ederinin son derece oynak olduu, yzyllk srete hemen her devirde (scak-souk savalar, bar, ekonomik kriz, refah) geni bir bantta deikenlik gsterdii bilinmektedir. Ayn durum, ekonomik refah ve kriz dnemlerinin birbirini izledii, blgesel lekte grnse bile kresel etki yaratan scak savalarn yaand 2000li yllarda da geerliliini korumutur. Sz edilen yaklak bu 10 yllk srete, nikel pazarnda belirleyici rol oynayabilecek etmenler zerine bir deerlendirme yaplm, neticede, ok sayda amil bulunduu sonucuna varlmtr. Bunlar; dk seyreden fiyatlar (2000 balar) nedeniyle, nikel retim kapasitesindeki yatrm eksiklii, birinci nesil basnl asit ztlemesi projelerinin potansiyeli karlamadaki baarszl, retim maliyetlerinde iilik, enerji giderleri ve hammadde yetersizliine bal artlardr. Ayrca, sonraki nesil nikel projeleriyle ilikili sermaye maliyetlerindeki byk dalga ve inin nikelli pik demir sektrnn ortaya kyla nikel maliyetlerinin ykselmesidir. Bunlarla beraber, talep bymesinin, zellikle in ve dier gelimekte olan ekonomilerde metalyoun byme dneminin balangcna yansmas, OECD lkelerinde ekonomik genilemenin srmesi, nikel fiyatlarnn ABD$nn deerinin uzun sreli dyle desteklenmesi ve hedge fonlarnn genilemesidir (Triland, 2008). Tm bu etkenlerin e zamanl bir araya gelmesiyle, nikel fiyatlar 50.000 ABD$nn zerine kmtr. Bu analiz nda, olas talep koullarn, daha nemlisi arzda bilinen deiimler ile beraber stoklar ve fiyat arasndaki tarihsel ters ilikiyi ya da sektrn retim maliyetiyle balantl tevik fiyatlarn kullanarak gelecee dnk fiyat kestirimi yapldnda, yakn gelecekte de, nikel fiyatlarnn kararsz gidiatn srdrecei ngrlmektedir (Triland, 2008). Gelecee dnk beklentilerin ikinci ayan, doal olarak, retim miktarn ve gidiatn ynlendiren talep ya da tketim eilimleri tekil etmektedir. Belirleyici etkenler ise, tarihsel ve blgesel tketim alkanlklar, nihai kullanm ekilleri, uzun vadeli byme potansiyeli gstergeleri, ikame maddelerin basks ve ekonomik ortamdr. zerinde zellikle durulmas gereken konu, yeni birok uygulama alannda kullanm artan ve nikel talebinde en nemli sektr olan
44
paslanmaz eliktir. Teknolojik gelimeler ile birlikte dier ikame maddelerinin getirdii rekabet alam elikleri, demir d alamlar ve dkm gibi alanlarda gerilemeler yaanmasna sebep olmasna karn, genel talebin artmasnda paslanmaz elik sektr tayin edici rol oynamaktadr. Dolaysyla, nikel talebinin ykselmesine % 70 etki eden in ekonomisinin genilemeye devam etmesi ve bunun sonucunda da paslanmaz elik talebinin arttrmas ile nikele olan talebin bymesi beklenmektedir (Dalvi, Bacon ve Osborne, 2004). lkeler ynyle deerlendirildiinde; bata in olmak zere, Brezilya, Rusya ve Hindistana (BRH lkeleri) ek olarak gelien ekonomilerin etkisiyle, ikame maddelerin aksi ynl rolne ramen, 2012 2017 arasnda nikel talebinin yllk % 5,6 civarnda artaca, 2017 itibariyle kresel tketimin 2,475 milyon ta ulaaca sanlmaktadr (Triland, 2008). Talepten bamsz olmamakla beraber; yrmekte olan projelerin haricinde taahht edilen projelerin muhtemel zamanlamas, gerekletirilme olasl yksek projelerin gelitirilmesi ve in nikelli pik demir retiminin eiliminin kresel nikel arznn boyutlarn ve ynn tayin edecei dnlmektedir. Bir baka etmen de retim maliyetleridir. Yksek maliyetli nikelli pik demir retiminin geliimine ilveten, dier faaliyetlerde retim maliyetleri artmaktadr. ilik cretleri, enerji ve dier hammadde gibi maliyetlerle ilikili maliyetlerdeki genel artlardan ayr olarak, basnl asit ztlemesi projelerinin gelitirilmesiyle balantl sermaye maliyetlerinde byk artlar sz konusudur. Bunun da sadece nikel retiminde deil, ayn zamanda, fiyatlarnda da tayin edici etki yapaca aktr. Bu arada, retimde beklenen gelimelerle ile ilgili deerlendirmeler yaplrken, iki konu ne kmaktadr. Bunlardan birincisi, retim iin hangi tip yataklarn stnlk salayaca ve neticede tercih edilecei iken, ikincisi, kullanlacak olan teknolojilerdir. lk ilenen nikel yataklar lateritik olmasna karn, 1900lerin balarndan itibaren slfitli yataklar nem kazanm, sonrasnda retim, ounlukla bu tip cevher yataklarndan yaplagelmitir. Halen daha slfitli yataklarn retimdeki pay % 50nin zerindedir. stelik grnr gelecekte de bu tr yataklardan gerekletirilen retimin az da olsa artn srdrecei dnlmektedir. Ancak, nceden de belirtildii gibi, hlihazrda, dnya nikel sahalarnn % 60-% 70 kadarn lateritik olanlar oluturmaktadr. ekil 7 incelendiinde, lateritik yataklardan retimin toplamdaki paynn giderek artt anlalmakta, gidiatn bu ynde srecei dnlmektedir. Lateritik yataklar iin beklentileri ekillendiren unsurlardan biri de nikel kazanm sreleridir. Fiyatlarn grece dk seyrettii dnemlerde ve cevher yatann dk tenrl olduu koullarda, seilecek zenginletirme ilemleri daha da nemli hale gelmektedir. teden beri lateritik nikelin kazanmnda kullanlan
45
ve dierlerine kyasla verimi dk kalan Caron sreci, fiyatlarn dmesi halinde ekonomik olmaktan kmakta, ergitme ve asit ztleme yntemleriyle rekabet edememektedir. Hidrometalurjik kazanma uygun olan limonitik, nontronitik ve baz saprolitik nikel lateritlerin bol bulunmas; kurutma ve kalsinasyon gibi ilve ilemler gerektirmemesi nedeniyle, ergitme sreleri kadar enerji youn olmamas ve Ni-Co kazanma veriminin % 90lar seviyesine kmas asit ztlemeyi avantajl klmaktadr. Ancak, asitle ztleme sreleri yarm asrdan fazla bir zamandr uygulamada olmasna karn, ynteme ilikin olarak teknik, mhendislik ve proje ynetimi gibi konularda halen kimi skntlar da yaanmaktadr. Sralanan meselelerin de zaman iinde zmlenmesiyle, lateritlerden retim miktar byyecektir. Burada vurgulanmas gereken lkedeki niversitelerin zerinde allan konular zerinde yaptklar almalarn mutlaka desteklenmesi gereidir. Sorunlar n grmenin etkili yollarndan biri de, tam kapasite tesislerin tasarm aamasnda; a. Farkl leklerde test almalar yaplmas, b. Pilot tesisler kurarak n almalar gerekletirilmesi, c. Bu iki aamada elde edilecek sonularn uzman mhendislik disiplinleri tarafndan deerlendirilmesinin ve yorumlanmasnn salanmasdr. Deerlendirmelerde, tm dnyada kabul gren modelleme ve plnlama programlarndan faydalanlmas da kukusuz nemlidir.
ekil 7. Cevher tipine gre kresel nikel retimi (Mudd, 2010) Yakn zamanda gelitirilen baz yeni teknolojilerin gelecei ise, sermaye ve iletme maliyetlerinin drlebilmesine, kk apl tesislerde ekonomik uygulanabilirliklerine baldr.
46
8. STRATEJK NGRLER Dnya nikel sektrne rezerv byklkleri, retim miktarlar, talep durumu, ara mal retimi (hammaddeden u rne), malzeme gelitirme aratrmalar ve sat fiyatlar bakmndan bakldnda ve bu rakamlar Trkiyedeki mevcut verilerle karlatrldnda, ortaya olumsuz bir resim kmaktadr. rnein, yalnzca inin 700.000 tu aan yllk nikel talebi ele alndnda, bilinen rezervi 400.000 tunun altndaki Manisa-Turgutlu-aldadaki tm cevher retilse dahi, bu lkenin neredeyse yarm yllk talebini ancak karlayabilmektedir. Dahas, dnyann 80 milyon tluk rezervi 130 milyon tluk kayna dnldnde, Trkiye mevcut rezervlerinin ok kk (<% 0,5) kald grlmektedir. Bilinen verilerin izdii, karamsarlk uyandrabilecek bu tabloya ramen, lkemizin jeolojik yaps Ni-cevherlemesine uygundur. Kstl denebilecek aramalarda alnan neticeler de, bu nermeyi dorular niteliktedir. Ancak, yine, vurgulanmas gereken bir dier ayrnt, Ni arama faaliyetlerinin ve ayrlan btelerin, gerekenden ok az olduu gereidir. Youn arama faaliyetleri neticesinde Avustralyada 12 yllk bir srede Ni rezervleri 9 milyon tdan 24 milyon ta ve Brezilyada ise daha byk oransal bir artla 670 bin tdan 8,7 milyon ta kmtr. Eer, Ni arama faaliyetlerine gereken arlk verilirse, bu olumsuz tablonun deimesi yksek bir olaslktr. Trkiyenin bilinen nikel rezervleri, yllk retim, i talep ve bunlara bal ithalt miktarlar dikkate alndnda da, dnya leinde kayda geebilecek deerlerle karlalmamaktadr. Ayrca nikel sektrnn Trkiye ekonomisine katksnn olduka az olduu ileri srlebilir. Ancak, ngrlere gre nikel yalnzca bugn iin deil, gelecekte de nemli olacak ve bunun tesinde, ada insann yaamnda daha byk yer tutacaktr. Dolaysyla, gelecek iin hazrlk yaplmasna ve plnlamaya bugnden balanmas lkemizin yararna olacaktr. nk jeolojik bulgular, Trkiyenin nikel asndan varsl bir lke olabileceine iaret etmektedir. Aslnda, stratejik anlamda gerekletirilmesi gereken eylemler, lkemizin madencilikte uzun zamandr yz yze kald tkanklklar amak iin teden beri nerilen zm yollar ile birebir ayndr. phesiz ki, Cumhuriyet dneminde madencilik alannda kmsenemeyecek ilerlemeler salanmtr, ama hemen her tr maden kaynanda geerli olduu zere, nikel aramaclnda da yeterli yatrm yaplmamtr. Dolaysyla, Trkiye, ncelikle nikel aramalarna ayr bir nem ve hz vermek durumundadr. Nikelin birok lkede olduu gibi, Trkiye iin de bir stratejik metal olduunun kabul edilmesi nikel aramalarn ve madenciliini byk lde destekleyecektir. kincisi, bu metali lkemizde retme aamasdr. Afrika ve Latin Amerika rneklerinden bilindii gibi, bir lke yeralt kaynaklar ynyle ne denli zengin
47
olursa olsun, hammadde ihrac vastasyla ekonomisinde ilerleme kaydetmesi, gelimiler snfna dhil olmas mmkn deildir. O halde, yerkabuundan karld haliyle dorudan veya sonrasndaki temel zenginletirme ilemleriyle konsantreye dntrp satmak yerine, sanayinin dorudan kullanmna hazr hale getirilmesi ksa veya orta vadede ulalmas gereken bir hedef olmaldr. ncs, metal sektrnn nikel ithalt verileri, henz, istatistik rakamlarna dahi yanstlmaya deer bulunmamaktadr. nk bnyesinde nikel bulunduran tketim veya yatrm mallarna dnk sanayi faaliyetleri ve malzeme aratrmalar ya son derece clz ya da hi yoktur. Bu durumda, sz edilen sahalarda yatrm yaplmas gerektiinin ak gstergesidir. Tabii ki, tm bunlarla beraber, evre basks ve onun doup bymesinde gz ard edilemeyecek katks olan yanl uygulamalar ve kaytszlk, sadece nikel madenciliinin deil, btnyle madencilik sektrnn, zme kavuturulmas gereken temel sorunlarndan biridir. Toplumsal, ekonomik ve evresel bakmdan srdrlebilir bir madencilik sektrnn geliimi; devlet, sektrde faaliyet gsteren kurum ve kurulular ile demokratik kitle rgtlerinin yapc ibirlii ile mmkndr. Sz konusu taraflarn dorudan katlmlar olmakszn hazrlanacak herhangi bir sektr plannn ya da plan uygulamasnn baarl olmas mmkn grlmemektedir. Yerel halkn onayn almam hibir ekonomik giriimin lkeye yarar getirmesi beklenemez. Madencilik sektrne ilikin alnacak kararlarda ilgili yre halknn da katlm salanmal ve madencilik ile ilgili politikalarn gelecek nesillerin haklarnn da kollanarak tayin edilmesi gerekmektedir. evre faktr gz ard edilerek madencilik faaliyetlerinin yrtlmesi, iinde bulunduumuz yzylda mmkn deildir. Madenciliin evreye etkileri yadsnamaz. Ancak, madencilik sektrnde, evre dostu teknoloji ve yntemlerin kullanlmas, madencilik srelerinde ya da sonrasnda evrenin korunmasna ya da yenilenmesine ynelik nlemlerin alnmas bir zorunluluktur. Bu konuda gelimi lkelerdeki olumlu rnekler lkemizde de uygulanmaldr. Gerek sahibi halkmz olan, yenilenemez ve tkenme zelliinden dolay gelecek nesillerimizin de hak sahibi olduu tm madenlerimiz, kamu yarar nceliiyle mhendislik bilim ve teknii dorultusunda iletilmeli, kamu denetimi mutlaka salanmaldr.
48
KAYNAKLAR Aaayak, T., 2008; Karaam (Eskiehir) Lateritik Nikel Cevherinin Fiziksel ve Kimyasal Yntemlerle Zenginletirilmesi, Doktora Tezi, Seluk niversitesi Maden Mhendislii Anabilim Dal, Konya Aslaner, M., 1979; Nikel Yataklar ve Trkiye Nikel Olanaklarna Toplu ve Yeni Bir Bak, Jeoloji Mhendislii, 25-36 Bell, T., 2012; 10 Biggest Nickel Producers http://metals.about.com/ od/ suppliersaz/tp/10-Biggest-Nickel-Producers.htm Cutler, P., 1998; Nickel, Nickel Everywhere, Nickel Development Institute Reprint Series No. 14048 reprinted from Materials World, http://www.nickelinstitute.org/ en/TechnicalLiterature/Reprint/Nickel_NickelEverywhere_14048_.aspx Dalvi, A. D., Bacon, W. G. and Osborne, R. C., 2004; The Past and Future of Nickel Latertites, PDAC International Convention, pp 1-27. Available online: http://www.pdac.ca/pdac/publications/papers/2004/techprgm-dalvi-bacon.pdf DPT Madencilik zel htisas Komisyonu, 2006; Dokuzuncu Kalknma Pln (2007-2013) Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Emery, J., Salier, B. and Michniewicz, A., 2007, The Nickel Sector: Metal and Equity Review, http://xenetra.eu/storage/1185465555_sb_ni.pdf FD Capital 2007, The Nickel Sector: Metal and Equity Review, Fox-Davies Capital, London, http://www.fox-davies.com (accessed 1 September 2008). Fe-Ni Madencilik, 2012; http://www.fenimining.com/en/turkiye-ve-dunyadamadencilik/ Gltekin, A. H., http://web.itu.edu.tr/~gultekin/Kalinti.htm http://www.hrl.com/hrlDocs/pressreleases/2011/prsRls_111117.html, HRL Researchers Develop Worlds Lightest Material http://www.lme.com/nickel_industryusage.asp
49
http://www.minara.com.au/files/docs/8_FactSheet_Nickel.pdf INSG (International Nickel Study Group), 2012; http://www.insg.org/recycling. aspx ISSF (International Stainless Steel Forum), Stainless Steel in Figures 2012, http://www.worldstainless.org/Files/issf/non-image-files/PDF/Stainless_Steel_ in_ Fig ures _2012.pdf Kirman, I., 2007; Nickel Use in Changing Times: Future Opportunites and Challenges, Presented at PacRim Stainless 2004, http://www. nickelinstitute.org Ko, . ve Deer, M. A., 1992; Karstik Payas (Hatay) Cevherlemelerinin Kaynana Ynelik Jeokimyasal Veriler, MTA Dergisi 114, 95-110 Kuck, P. H., 2000; http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/nickel/ mcs-2000-nicke.pdf Kuck, P. H., 2005; http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/nickel/ mcs-2005-nicke.pdf Kuck, P. H., 2010; http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/nickel/ mcs-2010-nicke.pdf Kuck, P. H., 2012; http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/nickel/ mcs-2012-nicke.pdf Meta Nikel, 2012; http://www.metanikel.com.tr/tr/gordes-nikel-isletmesi Molloy, B., 2001; Trends of Nickel in Coins - Past, Present and Future, International Nickel Study Group - Environmental and Economics Committee Meeting, held in Stockholm, Sweden, http://web.archive.org/ web/20060929095200/http://www.nidi.org /index.cfm/ci_id/160.htm Moskalyk, R. R. and Alfantazi, A .M., 2002; Nickel Laterite Processing and Electrowinning Practice, Minerals Engineering, pp 593-605 MTA Genel Mdrl, 2009; Trkiye Yeralt Kaynaklar (llere Gre), Yer
50
Bilimleri ve Kltr Serisi 5, Net Ofset Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti., Ankara MTA Genel MDRL, 2010; http://www.mta.gov.tr/v1.0/turkiye maden/ maden_potansiyel_2010/manisa_madenler.pdf Mudd, G. M., 2010; Global trends and environmental issues in nickel mining: Sulfides versus laterites, Ore Geology Reviews 38, pp. 926 Mukherjee, A. B., 1998; Nickel: A Review of Occurrence, Uses, Emissions and Concentration in the Environment in Finland, Environ. Rev. 6: 173-187 Roskill Report, 2010; Steel Alloys/Nickel: Market Outlook to 2014, 12th edition 2010, http://www.roskill.com /reports/steel-alloys/nickel Royal Nickel Corporation (RNC), 2012; Nickel Supply The Cupboard is Bare CRU Stainless Conference, www.royalnickel.com Sardes Nikel Madencilik, 2005; http://www.fenimining.com/tr/madencilikdosyalari/, Nikel Modern Hayat ve leri Teknoloji iin Vazgeilmez Metal Triland (Mitsubishi Corporation), 2008; Outlook for Nickel to 2017, www. triland.com Troszkiewicz, A., 2012a; Worlds 10 Biggest Refined-nickel Producers in 2011, http://www.bloomberg.com/news/2012-03-02/world-s-10-biggest-refinednickel-prod ucers-in-2011-table-.html Troszkiewicz, A., 2012b; Worlds 10 Biggest Nickel-consuming Countries in 2011, http://www.bloomberg.com/news/2012-05-28/world-s-10-biggest-nickelconsuming-countries-in-2011.html World Bank Group, 1998; Nickel Smelting and Refining, Pollution Prevention and Abatement Handbook Xinfang, J., 2008; Ferro-nickel/NPI Production from Laterite Nickel Ore in China, Tsinghsan Holding Group, www.insg.org/presents/Mr_Xinfang_Oct08.pdf
51
Yldz, M. ve Artan, ., 1985; Trkiye Nikel Yataklar MTAnn Nikel Aramaclndaki Yeri, MTA Genel Mdrl 50. Yl Sempozyum Bildirileri, Edit. Erden, M. E. ve Gncolu, M. C., Basm 1987, 54-62 Yldz, N., 2010; Demir Cevheri, Ertem Basm Yayn Datm Sanayi ve Ticaret Ltd. ti., Ankara
52

Nikel Raporu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nikel Raporu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI

Tm haklar sakldr. TMMOB Maden Mhendisleri Odasnn yazl izni

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

Mudd*** 58 9 9 (Dkm + Alam elikleri toplam) 5 14 5

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

Yksek Basnl Asit ztlemesi

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

Atmosferik Klorr ztlemesi

Lateritik cevherlerde uygulanmaktadr.

Lateritik cevherler iin uygulama projesi yoktur.

Lateritik cevherler iin uygulama projesi yoktur.

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

lenmi Atklarn Ynetimi

Atk barajnn ve barajdan olas szntlarn kontrol altnda tutulmas

iddetli yalarda ynlardan darya taabilecek suyun ynetimi

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

letme sonras atk barajnn iyiletirilmesi

Barajn ve baraj etrafndaki yeralt sularnn en az 5 yl boyunca kontrol

letme sonras ynlarn ynetimi, iyiletirilmesi

letme sonras yllarda, ynlarda kme ve durayllk bozukluu

Maden Finansman iin ngrlen Ni fiyat

Ortalama 13.600 ABD$/t (uluslararas finans kurulular)

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

LMEnin (London Metal Exchange) web sitesinden

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI / NKEL RAPORU