TVHB zmir Veteriner Hekimler Odas Yayn No:2013/1

NTERNET VE MEDYADA YER ALAN KASAPLIK PL ( BROILER ) ET VE YUMURTA HABERLER ZERNE BR DEERLENDRME

Yazan: Adnan SERPEN Veteriner Hekim zmir Veteriner Hekimler Odas Veteriner Halk Sal alma Grubu yesi

zmir/Eyll 2013

TVHB zmir Veteriner Hekimler Odas

Yayn No:2013/1

NTERNET VE
K A S A P L I K P L Y U M U R T A H

Yazan: Adnan SERPEN Veteriner Hekim zmir Veteriner Hekimler Odas Veteriner Halk Sal alma Grubu yesi

zmir 2013

ZMR VETERNER HEKMLER ODASININ CRETSZ YAYINIDIR, PARA LE SATILMAZ

ZMR VETERNER HEKMLER ODASI BAKANLII Kbrs ehitleri Caddesi No:117, Kat:3 , Daire:4 35220 Alsancak / ZMR Tel: ( 232 ) 465 10 63 465 10 93 Faks: ( 232 ) 465 10 61 Web: www.izmir-vho.org Elektronik Posta Adresi: izmvetoda@hotmail.com

Adres:.
Tel: ( 232 ) .. Faks: ( 232 ) . Web: . Elektronik Posta Adresi: .

NSZ
nsan sal iin beslenmenin gerekliliine dair tespitler bilimsel tbbn kurucusu olarak kabul edilen eski an en byk hekimi olan Hipokrat ( Hippocrates ) dnemine kadar uzanmaktadr. Yine Dnya Salk rgt [ DS ( WHO < World Health Organization >)] insan saln fiziksel, zihinsel ve sosyal ynden tam bir iyilik hali olarak tanmlamaktadr. nsanlarn salk hali ise genetik yap ve beslenme ile yakndan ilgilidir. Beslenme, saln idamesi iin vazgeilemez bir insani ihtiya olup organizmaya giren eitli organik ve inorganik gdalarn metabolizmas, asimilasyonu ve oksidasyonu, vitaminlerin katalitik prosesleri ile mmkndr. Bu nedenle srdrlebilir bir yaam iin her canl beslenmek, daima gda tketmek zorundadr. Bunun iin tabiatta mevcut veya teknik mdahalelerle hazrlanm hayvani (hayvansal) ve nebati (bitkisel) btn yiyecek ve ieceklerden faydalanrz. Beslenme asndan nemli bir yere sahip olan gerek bitkisel, gerek hayvansal gdalar canl tarafndan tketilirken beraberinde kendi organizmalar iin zararl olabilecek bulac ve bulac olmayan hastalk etkenlerini bilerek veya bilmeyerek gda ile birlikte alabilirler. Bu nedenle gvenli ve salkl beslenmek iin tketilecek gdann her bakmdan gvenli olmas gerekmektedir. Gda gvenliinin gemii insanlk tarihi kadar eskidir. Tarihi incelediimizde yaanm nemli gda gvenlii olaylaryla karlarz. nsann dnyada var oluundan bugne kadar yaanan gda kaynakl salk sorunlarnn zmne ynelik elde edilen birikimler gnmz modern dnyann gda gvenlii temel politikalarn oluturur. zellikle mikrobiyoloji, toksikoloji ve epidemiyoloji biliminde ki gelimeler saye sinde gda gvenlii asndan nemli mesafeler kazanlmtr. Tkettiimiz gdalar ne kadar hijyenik, ne kadar stn teknoloji ile retilmi olursa olsun doal olmayan her gda organizma iin zararl etkiye sahiptir. Bu nedenle tketilecek gdann gvenli olmas sadece patojenlerin yani hastalk yapan mikroorganizmalarn bertaraf edilmesi yetmez, doal yapsn muhafaza etmesi gerekir ki vcudumuzun tm fizyolojik olaylar iin ihtiyac olan tm maddeler karlanabilsin. Bundan dolaydr ki gda gvenliinin z; tketilen herhangi bir gdann, tketen kii veya kiilerde veya toplumda veya halkta hastalk halinin ortaya kmamas esasna dayanr.

Toplum salnn korunmas iin gdadan kaynaklanabilecek salk sorunlarnn ve genel sal etkileyen salk sorunlarnn ortadan kaldrlabilmesi iin gda gvenliine ynelik tarladan sofraya kadar salk bakmndan sorumlu tm kamu rgtlerince yrtlen her trl kontrol ve denetim faaliyetleri geni kapsaml, ada anlamda halk sal progra mn ierdii iin gda gvenliinin salanmas bir halk sal hizmetidir. nsanlarn beslenmesinde ok nemli bir yere sahip hayvansal gdalarn insan tketimine sunulurken ok ciddi gvenlik tedbirlerinin alnmasn gerektirmektedir. Gda retim endstrisindeki denetimler, gvenilir gda tedariki srasnda hastalkl ya da kesime uygun olmayan hayvanlarn kullanlmasn nleyerek gvenli hayvansal gda tketimi salanr. Bu denetimler iftlikten sofraya ok geni bir alan iermektedir. Tm dnyada olduu gibi lkemizde de toplumumuzun salkl ve gvenli hayvansal gda tketebilmesi iin iftlikten sofraya kadar hayvansal gda retim zincirinin tm safhalarnda Veteriner Hekimlerimiz gece gndz hi durmadan almaktadrlar. Veteriner Hekimlerimizin tm abalarna ramen son zamanlarda grsel ve yazl medya yayn organlarnda yer alan tavuk eti ve yumurta ile ilgili gerei yanstmayan yorum ve aklamalar halkmz tedirgin etmi , bunun sonucunda halkmzn beslenmesinde nemli bir yere sahip tavuk eti ve yumurtann tketiminde baz tereddtler olumutur. Bu tereddtleri giderebilmek amacyla odamz yesi ve odamz Veteriner Halk Sal alma Grubu Sekreterya Grevlisi Veteriner Hekim Adnan SERPEN tarafndan byk emek sarf edilerek olduka detayl olarak hazrlanan ve iftlik Dergisinin web sayfasnda yaynlanan NTERNET VE MEDYADA YER ALAN TAVUK ET VE YUMURTA HABERLER ZERNE BR DEERLENDRME balkl makale, tavuk eti ve yumurta hakknda kamuoyunda yer alan yanl bilgilerin ortadan kaldrlabilmesi iin zmir Veteriner Hekimler odamzn bir yayn olarak kitapk haline getirilip sizlere sunulmas uygun grlmtr. zmir Veteriner Hekimler Odamz, bu kitapk ile tavuk eti ve yumurta hakknda kamuoyuna ynelik nemli bir bilgilendirme grevini yerine getirmi olaca inancndadr. Mesleki sayglarmla H. Gkhan ZDEMR zmir Veteriner Hekimler Odas Bakan

NTERNET VE MEDYADA YER ALAN KASAPLIK PL ( BROILER ) ET VE YUMURTA HABERLER ZERNE BR DEERLENDRME
Canllarn hayatlarn srdrmeleri, bymeleri, gelimeleri ve salkl yaamalar iin; yeterli, dengeli ve salkl besinlere ihtiya vardr. Salkl olmayan besinler hayvan olsun insan olsun canl zerinde hastalk halinin ortaya kmasna neden olmaktadr. Yaplan epidemiyolojik almalar sonucunda insanlarda meydana gelen hastalklarn % 33e yaknnn aldmz gdalardan kaynakland belirtilmitir. Gda kaynakl hastalklarn % kan kanser oluturduuna dair kesin ve net bir bilgi bulunmamakla birlikte kanser olaylarnn % 2535 inin beslenmeyle ilgili olduu yllar nce ileri srlmtr. Beslenme ile kanser olgular arasndaki iliki deiik kaynaklarda belli bal olarak yle ifade edilmektedir: Gda ve ieceklerdeki kimi katk maddeleri, gda ve ieceklerdeki renk maddeleri, suni tatlandrclar, hazr orbalarda ki MSG maddesi, zeytin gibi rnleri olgunlatrmada kullanlan baz kimyasallar, kimi besinler deki ve sudaki nikel, kadmiyum, kurun, arsenik, asbest v.b.nin snr deerlerinin zerinde bulunmas, alkoll ikiler, kurutulmu besinlerdeki aflatoksin maddesi, eitli besinlerde meydana gelen kflenmeler, baz konserve gdalar, gdalardaki nitrat ve nitritler, turu ve salamura gibi ar tuzda bekletilmi gdalar, ttslenmi gdalar, belli besinlerin srekli, tek ynl ve ar tketimi, kepeksiz un, srekli scak veya souk yemek ve imek alkanl, baharatl maddeleri ar tketmek, ar kzartmaya bal beslenme, ar krmz ete dayal beslenme, ok miktarda hayvansal ya ve protein ihtival gdalar, yksek scaklktaki kzarm, kzlenmi ve zgara edilmi gdalar, yeterli su ime alkanlna sahip bulunmamak, beslenme yetersizlikleri ve ar diyet, anne stnde bulunabilen poliklorinat bifenil maddesi, ar beslenmeye dayal imanlk, zayflama amal kimi diyet uygulamalar, yal besinlerle beslenme, baz ime sular, ar azot gbresi verilmi yeil rnler, baz zirai mcadele ilalarnn kalntlarnn etkileri, baz yem katk maddelerinin hayvansal rnlere etkileri, baz veteriner ilalarnn hayvansal rnlere etkileri, turfanda rnlerde kullanlan baz bitki byme dzenleyicilerin etkisi, transjenik (Transgenic) rnler, plastik trevi besin ambalajlar (1). Grld zere kanser zerine aratrmalar yapan nl bilim insanlar, beslenmeyle

kanser olgular arasnda ki ilikiyi ortaya koyan nedenler arasnda, beslenmek iin aldmz gdalarn salkl olmas ve retilmelerinin yannda hazrlan ve saklama ekillerinin de nemli olduunu belirtmilerdir. O nedenle her canl beslenmek iin tkettii gdann salkl olmasna her ynyle zen gstermek zorundadr. Kanser zannedildiinin aksine ada bir hastalk deildir. Daha ilk an hekimlerinden Hipokrat bu kelime iin Yenge anlamna gelen Canceros adn kullanm; ancak amzda kazand ivme ile kanser gerekten dikkate deer bir konum elde etmi ve etmektedir (1). Yunanca "yeni byme" anlamna gelen neoplazi; bir doku veya organdaki hcre lerin anormal ve kontrolsz ekilde oalmasdr. Neoplazmalar ounlukla ayrt edilebilecek kitleler (tmrler) oluturacak ekilde byrler. Her tmr ( hcrelerin ar oalmasyla dokularda oluan ve byme eilimi gsteren yumru, ur ) kanser manasna gelmez. Neoplasmalar iyi huylu (benign) ve kt huylu ( habis ya da malign ) olarak ikiye ayrlrlar. yi huylu olanlar kanser deildir. Bunlar sklkla cerrahi olarak alnrlar ve ou zaman tekrarlamazlar. yi huylu tmrlerdeki hcreler vcudun dier taraflarna yaylmazlar ve en nemlisi iyi huylu tmrler nadiren hayat tehdit ederler. Habis ( kt huylu) neoplazmalar ise yksek derecede anaplazi ( normalden uzaklama ) gsterirler ve evrelerindeki yaplar igal edebilme zelliine, lenf sistemi ve kan dolam yoluyla dier organlara yaylabilme yeteneine sahiptirler. Kanser malign ya da habis neoplazi terimi ile aa yukar e anlaml olup kontrolsz, anormal hcre oalmas ile karakterize edilen birok hastalk iin genel bir terim olarak kullanlr. Kanserler kken aldklar doku ve organlara gre isimlendirilirler. Belirti, bulgu ve tedavileri de kanserin cinsine gre deimektedir. Ksaca kanser, hcrelerin kontrolsz ekilde oalmalar demektir. Bu oalma srasnda kanser hcresinde, normal hcrelere gre yapsal farkllklar ortaya kt gibi, ilevleri asndan da farkllklar ortaya kacaktr. Bazen hcre normalde yapt ilevlerini yapamazken, bazen de normalde olmayan yeni ilevleri de yapmaya balayabilecektir. Anormal ekilde oalmaya balayan bu hcreler bulunduklar yerdeki doku ve organlar igal edecek hatta daha uzaktaki organlar igal edecek ve igal ettii bu blmlerin grevlerini yerine getirmesine mani olacaktr (2).

Fransann nl kanser uzman Prof. Dr. Maurice Tubianann da iaret ettii zere; artk kanser, zerinde en ok aratrma yaplan, en ok yaz yazlan ve en ok konuulan hastalklardan birisidir (1). Bu nedenle bir Veteriner Hekim ve ayn zamanda tketici olarak uzun sredir lkemiz de kanser konusunda aklamalaryla dikkat eken Sayn Dr. Yavuz Dizdar yazl ve grsel medyada yakndan dikkatle izliyorum. Yapt aklamalarn mevcut bilgilerimle srekli karlatryor, kontrol ediyor ve deerli aklamalarndan srekli faydalanyorum. Bu nedenle kendisine nemli aklamalarndan dolay teekkr etmek istiyorum. Fakat Sayn Dr. Yavuz Dizdarn kendi alannn ok dnda olan, drt ve be yllk faklte eitimi gerektiren; yumurta tavuu, yumurta, kasaplk pililer (Broiler) ve kasaplk pili etleri ile ilgili yapt konumalarnn ve yorumlarnn kaynak gsterilerek yazl ve grsel medya ile eitli canl yayn program larnda yer alan baz aklama ve yorumlarna, kendisi iin inandrc olsa da bir Veteriner Hekim olarak inandrclktan uzak ve bilimsel gereklerle badamad iin katlmam ok zor. rnein Sayn Dizdarn basnda yer alan Yaplan aratrmada doal rnle beslenen civcivlerin 45 gn sonra ayakta duramad grld. Tavuk diye nnze konulan hayvann karnndan tmrler fkryor. Bu endstrinin grevi size zerinde et tutturulmu bir ey vermek. Hayvann salkl olmas umurlarnda deil. (3,4) aklamasnda olduu gibi. Peki, madem bu hayvanlar salkl deil ise nasl oluyor da hayvann zerinde et bulunuyor, birileri salkl olmayan havyann zerine etleri yaptrc ile mi yaptrd ?. Her eyden nce salkl olmayan bir hayvan yeteri kadar beslenemedii iin kilo kayb kanlmaz olduundan kaektik [ Cachectic (zayf yeterli kas dokusunun < etin > olmamas ) ] tir. Oysa bu gibi hayvanlarn et ve yumurta retmesi mmkn olmayp, verim hemen annda sfra kadar der. Yine hayvann karnndan tmr fkryor eklinde ki aklamasna gelince; acaba bahsettii hayvana otopsi mi yapt ?, ayet bu hayvanlarn karnndan tmr fkryor ise o zaman bu hayvan/hayvanlar nasl yayor?, ayet durum bu kadar ok kt ise Sayn Dizdar konumasna konu olan hayvanlarn salndan sorumlu Veteriner Hekim ile veya konunun uzman bir Veteriner Hekim ile grebilirdi. Aklamalarndan bunu da yapmad anlalmaktadr. Peki, niin grp bilgi almadan byle bir aklamaya ihtiya duydu veya duyuyor ? veya niin Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlna veya bu bakanln stanbul , Pendikte bulunan uluslararas nitelikte Veteriner

Kontrol Enstits Mdrlnn Tavuk Hastalklar Tehis Laboratuvarna mracaatta bulunmaz?, henz bunu anlayabilmi deilim. Belli ki kendisini sektrle uzaktan yakndan alkas olmayan kii/kiiler yanl bilgilendiriliyor veya elde ettii elindeki kaynaklarn yetersiz olduu yapt konumalarndan ve yorumlarndan anlalmaktadr. Bir hayvann sal ne ise insann sal da odur, aralarnda hibir fark yoktur. Yani hayvan en kt salk artlarnda dahi olsa her eyi retir diye bir ey yok, hele hele bu hayvan kanatl grubundan bir tavuk veya kasaplk pili ise bu asla mmkn deil. nk hayvanlar iinde salk asndan en hassas hayvan grubu kanatllar olup yetitirilirken byk ihtimam gerekmektedir. Bu hayvan grubuna ynelik sala aykr bir uygulamada bulunulduunda hayvan zerinde veya rnlerinde etkilerini en ksa zamanda grmeniz mmkn. Ayrca bu hayvanlar bir iletmede ise maddi ynden iletmeye faturas ok ar olur. Her eyden nce bir hayvan ve bahse konu olan hayvandan elde edilen rnler hakknda yorum yapabilmek iin, sz konusu hayvann / hayvanlarn yetitirilmesi, beden yaplar ve organlarnn alma zellikleri hakknda ok detayl ve derin bilgi sahibi olmak gerekir. Bu bilgilere sahip olmadan yaplacak yorumlar ve aklamalar gerei yanstmayaca iin afaki olur. Dnya Gazetesinin web sayfasnda yer alan haberin baln oluturan Tavuklar yediini ete dntren makine haline geldi eklinde haberini de inceledim, daha sonra bu habere konu olan rportaj Youtubedan tekrar tekrar izledim. Dnya Gazetesinin web sayfasnda yer alan habere balk oluturan Sayn Dizdarn aklamalar kelimesi kelimesine hayvana kendine ait hibir ey tanmakszn sadece yedii yemi ete dntren bir makine haline evirmiler, salksz hayvanlar istedik leri kadar modern tesis gstersinler nemli deil, pitii zaman tad yok, dokusu bozuk (5,6) eklinde. Sayn Dizdarn hayvan bir makine haline evirmiler eklinde ki yorumuna katlmyorum, doru bir deerlen dirme deil. nk hayvan biyolojik bir canl, biyolojik yapsna mdahale ederek makine haline evirmeniz asla mmkn deil, her eyden nce biyoloji kurallarna aykr. Bilakis doa hayvan bu ekilde yaratm, hayvan yedii otu veya yemi et'e, st'e ve yumurtaya eviren, dnyada ei ve benzeri bulunmayan canl, yani biyolojik bir makinedir. Byle bir benzetme yllar nce 1848 ylnda iftlik hayvanlar birer makinedir, tketirler ve retirler eklinde zootekninin tarifini yapan Fransz Bilim

Adam J. Baudement tarafndan yaplmtr (7). Fransz Bilim Adam J. Baudement tarafndan kullanlan bu tabir sr ve koyunlar iinde geerlidir. Fransz Bilim Adam J. Baudementin byle bir ifadeyi kullanmasnda ki ama, hayvann insanlk iin ne kadar retken ve faydal bir canl olduunu dile getirmeye yneliktir. Bu deerlendirmeyi biyolojinin snrlarn aan olaanst bir olaym gibi gsterip kamuoyuna lanse etmeye kalkmak hayvan yeteri kadar tanmamaktan kaynaklanmaktadr.
izelge 1: eitli Hayvansal rnlerin retilmesinde Biyolojik Verimlilik Oranlar (9) Hayvansal rnn Tr (*) ( ** )
St 5,1 5,3 Yumurta 5,4 4,5 Pili Eti 7,0 5,7 Tavan Eti 6,8 7,6 Domuz Eti 6,9 7,05 Hindi Eti 12,3 5,6 Sr Eti 19,2 22,7 Kuzu Eti 16,7 25,0 ( * ) retilen birim enerji iin yemde bulunmas gereken birim enerji miktar ( ** ) retilen birim protein iin yemde bulunmas gereken birim protein miktar

Tavukuluk sektrmzde kullanlan gerek kasaplk pili ve gerek yumurtac rklarn asla genleriyle oynanmam ve Animal Welfare ( Hayvan Refah ) kurallarna aykr, biyolojinin snrlarn zorlayacak ekilde hayvana bir uygulama yaparak rn elde edilmesi asla sz konusu deildir. Bu hayvanlar bilakis biyolojinin kurallarna uygun melezleme ( hibridasyon ) sonucu elde edilmi rklardr. Melez azman olarak da nitelendirilen ticari tavuklarn elde edilmesinde genlerin additif etkilerinin yannda non-additif etkilerinden de faydalanlr (8). Tavuklar, biyolojik verimlilikleri ynnden dier hayvan trlerine gre olduka yksek seviyede canllardr. Bu nedenledir ki ksa zamanda byk miktarlarda hayvansal retim gerekletirme zelliine sahiptirler. Bunu anlayabilmek iin izelge - 1 de ki eitli hayvansal rnlerin retiminde bilimsel olarak tespit edilmi eitli hayvanlara ait biyolojik verimlilik oranlarna bakmak yeterlidir. Bu tabloda yumurta tavukuluu ve kasaplk pili yetitiricili inde; hayvanlarn zelliklerinden dolay bu hayvanlarn rn olan kasaplk pili etleri ve yumurta dier hayvansal rnlere gre daha ucuza

mal olduu iin tketiciye dk fiyatla sunulabilme avantajna sahip olmasndan dolay lkemizde ve dnyada nemli bir sektr haline gelmitir. Bunun yannda pili etinin ince lifli, yasz, proteince zengin, anatomik yaps gerei kk kemikli, lezzetli, yumuak, yemek olarak kolay hazrlanabilirlii ve ierdii ok dk katlgan dokudan dolay sindiriminin kolay oluu da tm dnyada ve lkemizde talebin ve tketimin artmasna neden olmu ve olmaktadr (10,11). Bu zelliklerini grmeden ve dikkate almadan kalkp farkl ekilde veya ekillerde yorumlarda bulunmak byk bir hatadr. Sayn Dizdar'n aklamalar Trkiye' de nsan Tbb ile Veteriner Tbb arasnda ki bilim sel kopukluun ne kadar vahim dzeylerde olduunu ortaya koyan ok arpc nemli bir kant olduunu dnyorum. nk dnyada gelimi lkelerde Sayn Dizdar'n alan dahil bir ok alanda insan hekimlii ile Veteriner Hekimlii meslekleri TEK SALIK (ONE HEALTH) ats altnda birlikte ortak bilimsel almalar yrterek insanln bir ok salk sorunlarna ortak are bulmak iin almaktadrlar. Fakat lkemizde byle bir i birliinden bahsetmek ne yazk ki ok zor. Bunun, her iki meslek grubunun fakltelerinde eitilmeleri srasnda uygulanan eitim politikalarndan kaynaklandn dnyorum. Bir dier husus, stanbul gibi dnya apnda bir kentimizde stanbul niversitesi bnyesinde Veteriner Fakltesi bulunmasna ramen bu fakltemizle hibir ekilde irtibata gemeyerek, kendisine kimler tarafndan ne ekilde bilgi aktarldn bilmediimiz kaynaklardan sunulan, doruluu tartmal baz bilgileri gerek basn aklamas, gerek canl yayn ve gerek ise konferanslarda doruymu gibi srarla dile getirmesi bu sektrde alanlar zd gibi Veteriner Hekimler olarak biz meslek mensuplarn da zan altnda brakmakta ve vicdanlar derinden yaralamaktadr. Yine 13.03.2013 tarihinde Habertrk TVde yaynlanan ve katld Trkiyenin Nabz programnda yapt aklamalarn da dikkatle izledim. Trkiyede ki Veteriner Bilim camias Sayn Dizdarn alan olan kanser zerine yapt almalara asla yabanc deildir. Bu konuda yllar nce A.B.Dden gelen davet zerine uzun yllar A.B.Dde bulunmu, kanser zerine insan tbb ile uluslararas interdisipliner almalar yapm olan A..Veteriner Fakltesi Patoloji Anabilim Dalnn retim yelerinden, ok deerli hocamz ve meslek bym Sayn Prof. Dr. Mahir Pamukuyu rnek vermek mmkn (12). ayet Sayn Dizdar kendi alann

yakndan ilgilendiren, insan beslenmesinde nemli bir yere sahip kasaplk pili eti ve yumurta tketimine bal olas insan sal sorunlar ile ilgili olarak gerekten dorular bulmak, renmek ve sorunu saptayp are bulma isteinde iyi niyetli ise ve birazda cesareti varsa gerekleri grmesi ve renmesi iin drst bir ekilde kendisini interdisipliner alma yapmaya davet ediyorum. nk gerek bilim insan; varsaymlar zerin den hareket eden deil, bedeli ne olursa olsun tpk Galileo gibi daima dorular bulup, dile getirip savunan cesur insandr. Unutmayalm ki bilim uzun vadeli bak as ve alglamadr. Uzun yllar tavukuluk sektrne ynelik olarak kamuda grev yapm ve son altm yla ait sektrle ve mesleimle ilgili arive sahip, Veteriner Halk Sal alannda uzun yllar alan bir Veteriner Hekim olarak Sayn Dizdarn eitli yayn organlarnda yer alan baz aklamalar beni de rahatsz etmesi ve kamuoyundan gelen talep zerine, kamuoyuna sektrle ilgili gerekleri anlatabilmek, baz yanllar dzeltebilmek ve bilgilendirmek amacyla bu yayn kaleme alma ihtiyac duydum. nk, her ne ekilde olursa olsun kasaplk pili eti, yumurta ve GDO konusunda dile getirilenler sradan bir gda veya gda gvenlii konusu olmayp halk saln yakndan ilgilendirdii iin nsan Hekimlii Halk Sal ve Veteriner Hekimlii Veteriner Halk Sal ile dorudan balantl, ayr ele alnmas hibir ekilde mmkn olmayan, i ie gemi konulardr. nsann var oluundan itibaren hayvansal rnlerin insan beslenmesindeki neminin tespit edilmesi, yn, kl, boynuzu, derisi, gbresi ve gc, krsal blgelerde yaratt istihdam gibi birok yarar nedeniyle ekonomik ve sosyal yaamda nemli ilevi olan hayvanclk tarih boyunca stratejik bir sektr olarak konumunu muhafaza etmi (13), bu gnde uzay ana ramen bu konumunu srdrmee devam etmektedir. nk; ok eskiden beri et, st, ya, yumurta ve bal gibi hayvansal gda maddeleri, insanlarca beslenme ihtiyalarn giderebilmek iin tketilmektedir. Bir memlekette zinde, yapc ve yaratc nesillerin meydana gelmesi, koruyucu hekimliin gayesine ulamas ancak orada yaayanlarn dengeli ve salkl bir ekilde beslenmeleri ile mmkndr. Dengeli beslenmede hayvansal gdalarn rol ok byktr. Biyolojik deeri fazla olan proteinli besin maddelerinin esas kaynan hayvanlar tekil eder. Hayvanclk sektrnn bu kadar stratejik konumunun yan sra dnya nfusu, yeryznde yaayan insan says doru olarak bilinmemekle birlikte insann var olduu gnden

itibaren saysnn srekli art kaydettii bilinmektedir. Dnyann 135 milyon kilometre karelik, yani 13,5 milyar hektar arazinin tarmsal retimde kullanlan ksm eskiden beri olduu gibi bugn de daha ok orta iklim kuana isabet eden kara parasn oluturmakta , her sene dnyada retilen tarmsal gda maddelerinin Kuzey Yarm krede ki orta iklim kua karalardan temin edildii yllar nce saptanmtr (14). Tarmsal retim sadece bitkisel retimden ibaret olmayp hayvansal retim ile birlikte oluturulan bir retimdir. Amac, insanlarn ihtiyac olan hayvansal ve bitkisel gdalarn retimini gerekletirmek ve hizmetine sunmaktr. Gnmzde meydana gelen kresel snmaya bal olarak ortaya kan iklim deiiklii sonucunda bu retim alanlar deiik ekillerde etkilenmi ve FAO raporlarnda bu tehlikeli gelimeye dikkat ekilmitir. Bunun sonucunda dnyamzda kstl alana sahip gerek bitkisel, gerek hayvansal gda retim kaynaklar ve retim alanlarnn etkilenmesi nedeniyle tarm sektrn daha da stratejik hale gelmitir. Durum byle olunca tm dnyada hayvansal gdalarn salkl retimi zerinde ciddi bilimsel almalar yrtlmekte, bunun iin eitli lkeler tarafndan ciddi bteler ayrlmaktadr. Gnmzde Tavukuluk Sektr Niin nemli Hale Geldi? Zaman ierisinde, katlanarak artmaya balayan dnya nfusunun gda gereksinimini karlayabilmek amacyla, dier gda maddeleri gibi hayvansal gda temini amacyla kitleler halinde retim ekli hayvan yeti tiriciliinde yerini almtr. Entansif tavuk yetitiricilii Amerikan kaynaklarna gre, 1923 ylnda A.B.Dde Delmarva ( Deleware Maryland Virginia ) yarmadasnda ki Oceanviewda yaayan ve aile tipi tavukuluk yapan Celia Steelein yumurtac yarka siparii yaparken 50 adet yerine yanllkla 500 adet siparite bulunmas sonucunda gelen fazlalk hayvanlar bakmak zorunda kalmas ile balad belirtilmektedir. Bu kadar sayda hayvan o yllarda fabrikasyon retimine balanlan konsantre tavuk yem leri ile besleyerek ok sayda hayvann bakm sorununu giderdii gibi o tarihlerde ok kt olan yumurtay satarak gzel gelir elde etti. Celia Steele 500 adet yarkann yetitiriciliini yaparken kazand tecrbe sonunda 1926 ylnda bu sayy 10.000 yarkaya kararak gittike byyen bir yetitirici haline gelmi, bunu gren evrede iftilik yapan ailelerin de ayn yolu izlemeleri sonunda on yl iinde Delmarva yarmadas o yllarda

dnyann tavukuluk merkezi haline geldi. Bu gelimeler ikinci dnya savana kadar tavukuluk sektrnn gelimesine ortam salad (15). Hayvan yetitiricilii hayvansal gdalarn temin edildii nemli bir sektrdr. Hayvansal gda denilince; karada ve suda yaayan evcil ve evcil olmayan eitli hayvan trlerinden elde edilen ve insan beslenmesi iin tketime sunulan bata; krmz et, st, kanatl eti, yumurta, eitli deniz canllar rnleri, bal v.s gibi hayvan kaynakl gdalarn tamam aklmza gelir. Hayvansal gda retimi, blgenin corafi zelliklerine gre eitli hayvanlarn yetitirilmesiyle gerekletirilir. Tek bir retim ekliyle, tek bir kaynaktan ihtiya duyulan hayvansal gdann tamamnn karlanmas mmkn deildir. O nedenle herhangi bir lkede toplumun hayvansal gda ihtiyac eitli hayvan trlerinin yetitirilmesiyle ok farkl kaynaklardan elde edilen rnlerle karlanr, yetitirilemeyen hayvanlarn rnleri ise dardan ithal edilerek temin edilmeye allr. Kanatl yetitiricilii [Tavuk, Kasaplk Pili, Hindi, rdek, Kaz, Bldrcn v.s.] izelge-1de grld gibi hayvansal gda retimi iinde et ve yumurta retimi asndan byk neme sahiptir. nk kanatl yetitiricilii iinde yer alan yumurta tavuu ve kasaplk pili yetitiricilii hayvansal rnlerin temin edildii dier hayvan trlerine gre ksa srede, byk miktarlarda hayvan sal retimin yapld, yemin ete ve yumurtaya en ekonomik bir ekilde dnmnn saland, biyolojik verimlilii olduka yksek bir yetitiricilik eklidir. Bu nedenle kanatl yetitiricilii iinde yumurta tavukuluu ve kasaplk pili yetitiricilii hem dnya ekonomisi ve ticareti, hem istihdam, hem sanayi (ekipman, yem, gda, ila v.s.), hem insan beslenmesi, halk sal ve veteriner hizmetleri asndan hayvanclk sektr iinde nemli bir yere sahiptir. Bunun farkna varlmas nedeniyle dnyann her yerinde olduu gibi lkemizde de ncelikli olarak krmz et retiminde yaanan arz sorunu sonucunda ortaya kan hayvansal gda ann kapatlabilmesi amacyla eitli ekillerde kasaplk pili ve yumurta tavuu yetitiricilii yaplmaktadr. Trkiyede her ne kadar uluslararas standartlarda entansif tavukuluk yaplmakta olsa da ok yaygn olmamakla birlikte yurdumuzun dei ik blgelerinde aada ki tavuk yetitiriciliklerini grmek mmkn. Aile Tipi Tavuk Yetitiricilii, Yetitirilen hayvan says az olup 510 tavuk ile bir tane horozdan ibarettir. Sofra artklar ve elde mevcut baz hububat taneleri ve

yeillikler yem olarak kullanlr (16). Genelde ehirlerin kenar mahallelerinde, krsalda, mezralarda bu tip yetitiricilik yapanlar grmek mm kndr. Ky Tavukuluu, Aile ihtiyac iin yetitirilen ve hayvan saysnn en ok 25 adet tavuktan ibaret yaplan yetitiriciliktir. Bu ekilde yetitiricilik ile aile yumurta ve et ihtiyacn karlar (16). Pek yaygn olmasa da yine de ehirlerimize ok uzak ve yakn mesafede bulunan kylerde, yerleim alanlarnda grmek mmkndr. iftlikte Yaplan Tavuk Yetitiricilii, Bu ekilde yaplan yetitiricilik, deiik tarmsal faaliyetin yapld iftliklerde gelir elde edebilmek amacyla yaplan yetitiricilik eklidir. Hayvan says en ok 500 adet dolayndadr (16). Gnmzde bu ekilde bir yetitiricilik hemen hemen yok sona ermitir. ehir civar yetitirme, Genelde ehirlerin kenar blgelerinde mevcut gelirlerine ilave olarak yaplan yetitiricilik eklidir (16). Bu ekilde yetitirme ekli iftlik tarz yetitiricilie benzer niteliktedir. Gnmzde bu ekilde bir yetitiricilik hemen hemen yok sona ermitir. Ticari maksatla yaplan entansif yetitiricilik, Tamamen ticari amala yaplan bir yetitiricilik olup yumurta ve kasaplk pili eklinde yaplmaktadr (16). Genelde en az 5-10 binden balayan kmeslerde veya entegre tarznda zel sektr tarafndan binlerce kanatlnn bulunduu kmeslerde hayvanlarn beslenip yetitirilmesiyle gerekletirilen bir yetitiricilik ve retim eklidir. Ticari ve ticari olmayan amala yaplan organik tavuk yetitiricilii Bu tarz yetitiricilik kiisel ihtiyalar karlamann yan sra genelde ticari amala yaplan bir yetitiricilik eklidir. iftlik hayvanclna benzer tarzda hayvanlarn doal fizyolojik ihtiyalarna uygun bakm ve besleme yntemlerinin uyguland, koruyucu hekimlik temelinde, gerektiinde alternatif ila ve tedaviye ncelik verilerek hayvan salnn korunduu doal bir yetitirme sistemi iinde (17) yumurta retiminin ve kasaplk pili yetitiriciliinin yapld bir retim eklidir. Son yllarda entansif retim eklinde retilen hayvansal gdalarn doall

asndan baz tartmalarn gndeme gelmesine bal olarak bu retim ekli gittike gelimekte ve genilemektedir. Tarm oluturan Hayvan Yetitiriciliinin bir alt dal olan Tavukuluk Sektr veya Tavuk Yetitiricilii; entansif olsun veya olmasn, ok geni istihdam alan yaratmas, kentlerden balayarak krsalda mezrada ve kylerde yaayan toplumun beslenmesi iin ihtiyac olan hayvansal gdann retilerek temininde byk rol oynayan, sosyoekonomik boyutu ok geni olan bir faaliyet olmas nedeniyle nemli konuma sahiptir. Sektr, faaliyeti gerei ok geni bir alana hitap ettii iin multidisipliner bir yapya sahip, bnyesinde ok farkl meslekleri de barndrdndan, interdisipliner almay gerektirmektedir. Tavukuluk sektrnn bugnk duruma gelmesinde byk paya sahip bir takm eti ve yumurtac ticari srlerin retimi; yirminci yzyln ortalarna doru, ekonomik dnce, retimle ilgili tm alanlar etkisi altna almas sonucunda gittike artan dnya nfusu, sanayileme, kentlileme, ve bunlara bal olarak talebin artmas karsnda, zellikle sanayilemi olan lkelerden balayarak gnmzde hayvan yetitiricilii ve hayvansal gda retimi bata olmak zere tm retim dallarnn verimliliklerini mmkn olan en yksek dzeye karma araynn zorlamasnn bir sonucudur. Son yetmi ylda ok hzl bir ekilde gelien hayvanclk iletmelerinde ki verimlilik; bakm, yemleme, rnlerin ilenmesi, hasta lklarla sava, pazarlama gibi alanlarda elde edilen yeni bilgilerin uygulamaya konulmas ile hzl bir ekilde artmtr. Bu artn gereklemesinde iftlik hayvanlarnn genetik yaplarnn onarlmasna ynelik almalarn rol hibir zaman yadsnamaz. Kolay uygulanabilirlii nedeni ile yeni hayvan slah ve retim yntemleri, tavuk yetitiriciliinde en nce ve yaygn olarak kullanlm yntemdir (9). Bu nedenle tavukulukta yaanan gelimeler dier hayvancln alt retim dallar olan sr, koyun v.s yetitiriciliklerine gre daha hzl olmutur. Bunda izelge-1de ki biyolojik deerlerin rol byktr. Bugnk Ticari Tavuklarn, Pililerin Kkeni: Kanatl hayvanlar kkenini, srngenlerden aldklar sylenir. Evcil tavuk, zoolojik sistemde, omurgallarn ( vertebrata ), kular ( aves ) snfnn, tavukgiller ( gallinacea ) takmnn, slngiller ( phasinidae ) familyasnn, tavuk ( gallus ) cinsinin, evcil tavuk ( gallus domesticus ) trndendir (9). Tarihi bilgilere gre bugnk evcil tavuun atasnn Gney Dou

Asyadan Galus Bankivadan orijinlendii zannedilmektedir (18). Akdeniz snf tavuk rklar Asya rklarndan farkl olduklar iin soyunun baka bir yabani tavuk olduu kabul edilmektedir (19). Tavuun ilk kez ndus vadisinde M..2000 yllarnda evcilletirildii kabul edilmektedir. Evcil formun yaylmas konusunda ki genel kan, ndus vadisinden Mezopotamya yoluyla Anadolu, Yunanistan ve tm Avrupa ile ngiltereye yayld eklindedir. 18 ve 19 y.y. da ok popler olan horoz dv ve sergi hayvan zellikleri iin yetitirme ve seleksiyon sonucu son derece dvken, kuvvetli, cesur ve ok ekici bir renk rtsne ynelik bu seleksiyon almalarnn bugn bilinen standart saf rklarn geliiminde ki rol hibir zaman yadsnamaz. Bilhassa son 200 ylda birok tavuk rk ve varyetesi gelitirilmi, byk bir ksmnn standartlar belirlenmi ise de bu sarf rklar ticari ynden nemlerini hibritlere brakmlardr. Bu saf rklar, 1943 ylnda ilk defa A.B.Dde tasnife tabi tutularak bugn ancak ticari amala ve damzlk iletmeleri tarafndan slah programlarnda, hibrit elde etme almalarnda kullanlmak zere retimleri yaplmakta, bu ekilde nadir rklarda bulunan belirli gen karakteristikleri devam ettirilmekte veya muhafaza edilmektedir (18,20). Dnyaca tannm olan saf tavuk rklarna baktmzda belli ballar yledir: Akdeniz Snf Tavuk Irklar, Daha ziyade ufak csseli ve hafif vucut arlklarna sahiptirler, hepsi yumurta rk olup yumurtalar beyaz kabukludur. Bu grupta yer alan rklar; Leghorn, Minorca, Anconas, Mavi Andalusians, Buttercup, Catalana ve Spanish dir (9,18,20). Bu rklar doudakilere gre daha iyi yumurtacdrlar. Asya rklar ile ve hatta melezleri ile yeni tipler elde etmek amac ile iftletirilmilerdir, birletirilmilerdir ve kullanlmlardr (8). Amerikan Snf Tavuk Irklar, Amerikan snfnda ki btn tavuklarn bacaklar tyszdr. Vcut byklkleri orta arlktadr. Bu snftaki rklar yumurta ve et tipi tavuk rklar olup ayaklar ve derileri sardr. Yumurtalar, Holand hari hepsi kahverenklidir. Bu grupta yer alan rklar; Plymuth Rock, Wyandote, Rhode Island red, New Hampshire, Jersey Black Giant, Javas Dominigue , Java, Buckey, Chantecler, Holand ve Delewaredir (9,18,20). ngiliz Snf Tavuk Irklar, ngiliz snfnda ki tavuk rklar tm dnyada et tipi tavuk rk olarak bilinir. Vcut byklkleri orta arlktadr. Yumurtalar kahve

renklidir. ngiliz rklar; Orpington, Australarp, Cornish, Dorking, Sussex, ve Red Cap dir (9,18,20). Asya Snf Tavuk Irklar, Bu rklar dnyann eitli yerlerinde et retimi iin yetitirilirler. Bacaklar tyl, geni gvdeli ve kemikli bir yapya sahip olup yksek vcut arlklarna sahiptirler. Yumurtalar kahve renklidir. Asya snf tavuk rklar; Brahma, Cochin ve Langshandr (9,18,20). Kaltsal yap ve evre artlar ( her trl bakm, besleme, hastalklar v.b faktrler ) hayvanlarn verim potansiyellerini snrlayc faktrlerdir. Yani bir hayvann belli bir verim zellii iin kaltsal yapsnn belirledii bir tavan vardr. evre artlar ne kadar iyiletirilirse iyiletirilsin bu tavann zerine klamaz. Dier taraftan evre artlar kt olduu takdirde bir hayvann genotipi ne kadar stn olursa olsun ondan yksek verim salamak mmkn olmaz. Bu nedenle hayvanclkta baar iin hem kaltsal yapnn hem de evre artlarnn birlikte iyiletirilmesi gerekmektedir. Hayvan slah bu nedenle gerekmektedir. Hayvan slah, hayvanlarn iyiletirilmesi, yani onlarn insanlara daha yararl hale getirilmesi anlamn tar. Bu nedenle yabani hayvanlarn evciltilmesi ilk slah almalar olarak kabul edilebilir (21). Evcil hayvan; insan eli altnda yaayan, oalan yani yetitirilen, insanlara ekonomik yararlar ve zevk salayan hayvanlardr (22). Hayvann slah edilmesi ile daha ksa zamanda, daha fazla ve daha kaliteli rn elde edilir. Bu durumlar, genetik yap ve evre artlarnda meydana gelen iyilemelere bal olarak gerekleir. Genellikle slah edilen besleme, hastalktan korunma ve barndrma gibi evresel etkenler retim zerine ok hzl bir etkiye sahiptir. Genetik yapnn slah ise daha yava, uzun sreli ve sreklidir. Genetik yap ve onun esaslar XX. yzyl bandan bu yana anlalabilmitir. lk 20-30 ylda kaltsalln nasl iledii akla kavumu, son 50 yl iinde de kaltsallk olaylar hayvanlardan daha fazla yararlanmak iin kullanlmaya balanmtr. Hayvan slahnda kullanlan seleksiyon, hayvancln kalite ve kantite bakmndan iyiletirilmesi iin kullanlan slah metotlarndan birisidir. Hayvan slah ynnden seleksiyon; poplasyon veya sr iindeki hayvanlardan slahta ele alnan karakter bakmndan stn genotipik deerlere sahip olanlarn ayrlmasna ve gelecek jenerasyonun bunlardan elde edilmesine denir.(21).

Saf rklarn oaltlmas ve datlmas almalarnn srdrld 1950li yllarda dnyadaki gelimeler et ve yumurta retimine ynelik uygulamalarn ayrlmaya baland; retimde saf rklarn yerini melezler ve hibrit tiplerin ald dnem olarak bilinmektedir. Tm dnyada mevcut saf rklar zerinden 1950li yllardan itibaren melez yetitirme ve hibrit retimine ynelik almalar ncelik kazanm, bugn gerek yumurtac, gerek kasaplk pili retimine ynelik yksek verimli nemli hibritler gelitirilmitir (23). Hayvan yetitiriciliinde iki ayr hayvan rknn birletirilmesine melezleme, elde edilen dllere de MELEZ denir. HBRT kelimesi ise ayr trler arasnda birletirme anlamna gelir. Tavukulukta melez ve hibrit e anlaml olarak kullanlmaktadr (8,23). Hibritler birden fazla rkn melezlenmesi ya da ayn rk iinde deiik zellikler iin gelitirilmi hatlarn birletirilmesi ile elde edilmektedir (21).
Temel Tavuk Srleri

Gelitirilmi Soylar 20 50 Ayr Sr Seilmi Soylar

Saf Soy Familya Seleksiyonu Kontrol Soylar

Akrabal Yetitirme

Karlkl Seleksiyon

2 3 4l aprazlamalar oaltma Program Byk Byk Ebeveyn Srs (GGP) Byk Ebeveyn Srs ( GP ) Ebeveyn Srs ( P ) Ticari Tavuklar

En yi Ticari Melezlerin Karlatrlmas

izelge-2: Bir slah program ve Ticari Srlerin Elde Edilii (9,24)

Deiik rklar veya ayn rk iindeki ayr soy ve hat gibi farkl genetik yapda olan tm gruplar arasndaki birletirmelere melezleme veya hibridasyon, elde edilen dllere de melez veya hibrit denilir. Her melezleme, stn verimli dller retmeyi salamaz (9). Burada esas, mmkn olduu kadar farkl genotipik gruplar yaratmak ve bunlarn birletirilmesi ile elde edilen yksek heterozisten (melez azmanl) yararlanlmaktr. Genetik yaplar birbirinden uzak fertleri birletirerek ya-ama gc yksek yavrular elde etme olayna (21) veya yavruya ait performansn en iyi bir ebeveyinden daha iyi veya en dk verimli bir ebeveyinden daha dk olmas haline pratikte az olarak tesadf edilir ve bu olaya HETEROZS denilir. Heterozis etkisi pozitif ynde ise bu MELEZ AZMANLII ( Hybrid, Vigor, Nicking ) adn alr. Bu nedenle gnmzde tavuk yetitiriciliinde Heterozisten olduka faydalanlmaktadr (8,23). Pili eti ve yumurta retiminde kullanlan stn verimli ticari srler, deiik dzeylerde seilmekte ve izelge-2de grld zere nceden denenip belirlenmi bir plan ve program uyarnca do al ekillerde melezlenip oaltlarak izelge-3de grld ekilde ticari isimler altnda yetitiricilere veya yetitiricilik yapan firmalara sat yaplmaktadr (9,24). izelge 3: Trkiyeye Deiik Tarihlerde thal Edilmi Baz nemli Hibritler ( 22,24 ) Hibrit in Tr thal Hibritlerin isimleri Arbor Acres, Cobb, Hubbard, Hybro, Indiar River, Kasaplk Yumurtac
Kimkros, Lohmann, Ross, Starbro, Wantress Welp Rock Arbor Acres, Babcock, Dekalp, Hisex, Hyline, Keth Line, Kimber, Parks, Ross Apollo, Shaver, Sterling, Welp Line, Barred Rock

Yllar nce yumurtac bir tavuk rkndan hayatn ilk 500 gnde 180 yumurta almak ya da, eti bir rktan 8 haftada 1 kg canl arla ulamak byk bir baar olarak grlrken bugn yumurta retiminde 300 adedin, kzartmalk pilite ise 2 kg' n zerine klabilmitir. 1940'larda 1,6 kg arla 12 haftada ularken, bugn 1,75 kg arla 6 haftada ulaabilmektedir. retimde bu kadar artlar meydana geldii gibi retimin verimliliinde de byk artlar salanabilmitir. rnein nceleri eti rklarda 1 kg canl arlk ya da yumurtac rklarda 1 kg yumurta elde

etmek iin 3.5-4 kg yem tketimi olurken bugn ayn retim iin yem tketimi1.9-2.5 kg dr. Bunda yemin kalitesinin iyiletirilmesi olduu kadar hayvann yemden yararlanma kabiliyetinin gelitirilmesinin de pay vardr. Ticari yetitirmede ama en fazla miktarda, en iyi kalitede ve en ucuz maliyetle hayvansal rn elde etmektir. Ticari yetitirme, kullanlan hayvan varlnn kaynana gre nce trler aras ve rklar aras birletirmeler olarak iki blmde ele alnabilir. Ticari Yetitirmenin dayand ilke heterozigot yapsnn salad stnlktr. Bu durum heterozis ya da melez azmanl olarak adlandrlr. Heterozisin baarl rnekleri bitki yetitiriciliinde hibrit msr ve hibrit domates, hayvan yetitiriciliinde de hibrit yumurta ve et tavuklardr (21). lkemizde tavukuluk sektrnde deerlendirilmek zere deiik tarihlerde ithal edilen eitli firmalara ait ticari yumurtac ve eti hibritler ticari isimleriyle izelge-3de grlmektedir. Yerli Tavuk Irklarmz: Tarihi belgeler ok eskiye dayanan bir tavuk yetitiriciliimizin olduunu ortaya koymakla beraber gemie ait tavuk yetitiricilii bilgileri yetersizdir. Bunda, kayt tutma alkanlmzn olmamasnn nedeni byktr. Osmanl imparatorluu zamannda yumurta ihracat yapld, fakat daha sonra dnyada tavukuluk alannda yaanan gelimelere ayak uydurulamaynca gelimi lkelerle aramzda meydana gelen bakm ve yetitiricilik farkll ihracat olanamzn hzla kaybedilmesine neden olmutur. Bunu uzun yllar kt bakm ve beslenme artlar izlemi, bunun sonucunda iddetli bir tabii seleksiyona maruz kalmalar sonucunda kendilerine has rk zelliklerini kaybetmelerine neden olmutur. nk bizdeki tavukuluk, uzun sre samanlk, ahr kelerinde barndrlan, avlu, bahe ve sokak tavukuluu eklinde olmutur. Bu olumsuzluklarn yannda gerek hastalk, gerek kt artlarda yaama zellii kazanmlardr. Yerli tavuk rklarmzn bu duruma dmesinde en byk neden bilgisizlik ve ilgisiz liktir. Bunlarn gelimesi yava olup, et ve yumurta verimleri ok dktr ve slah da ok gtr. Bugn yurdumuzda yerli tavuklar arasnda az ok kendine has rk zelliini muhafaza eden tavuk rklar, Denizli, Gerze, Hackadn ve Sultan tavuklardr. Denizli tavuk rk Ege blgesinde zellikle Denizli ilimize has bir rk olup yllk yumurta verimi ortalama 100 - 120 adet arasnda deiir, et verimi iyidir, bilhassa pililerinin etleri gevrek ve lezzetlidir. Gerze tavuk rk ise Karadeniz blgemizden Samsun

ve Sinop illerimize has yetitirilen bir rk olup yllk yumurta verimi ortalama 80-120 adet arasnda deiir, et verimi orta derecelidir. Hackadn, orta anadolumuza ait lokal, yerli bir rkmzdr. Sultan, stanbuldan kken alan bir rk olup orta irilikte beyaz kabuklu yumurta yumurtlayan, 1854de ngiltereye gtrlm, 1874de A.B.D standartlarna girmi lokal bir yerli rkmzdr (9,18,25,26) Kylerimizdeki Tavuklarn Bugnk Durumu ve Ky Tavukuluu:

ekil -1: zmirin, Urla ilesi yaknlarnda bir kyde ekilmi kr Evcil kanatllarn olarak yetitirildikleri krsal yrelerde ortamnda serbest serbest dolaan ky tavuklar lkemizin deiik blgelerinde kylerde kr ortamnda serbest olarak gezinip karnlarn doyuran, zaman zaman sahipleri tarafndan dane msr, buday ile veya zaman zaman piyasada satlmakta olan fabrika yemi olarak nitelendirilen konsantre kanatl yemleri ile yemlenerek kyn

avlusunda, evin izbesinde, samanlk, ahr kelerinde veya derme atma evlerin avlusuna veya bahelere yaplan kmeslerde barnacak ekilde beslenmekte olan tavuklardr. Bugn kylerimizde yerli tavuklar arasnda az ok kendine has rk zelliini muhafaza eden Denizli ve Gerze tavuun dnda saf rk kalmam olup 1952 ylnda zamann Tarm Bakanl tarafndan A.B.Dden tavukuluu gelitirmek amacyla bakanla bal kurululara ithal edilen, daha sonra zel yetitiricilere ve halka datlan Plymouth Rock, New Hampshire ve Leghorn gibi gnlk civciv olarak getirilen eitli rklarla karm, melez, doa ortamna alm yumurta verimleri dk hayvanlar bulunmaktadr (18, 25, 26, 27). Ky tavuu olarak bilinen saf rk zelliini yitiren tavuklarn gelimesi yava, et ve yumurta verimleri dktr (25). Ky tavukuluunun ne olduunu anlata-bilmek iin zmirin Urla ilesi yaknlarnda ki bir kyde kr ortamnda fotoraf makinemle ektiim gezinen ky tavuklarnn grntlerini oku-yucularmla paylamak zere ekil-1de sunuyorum. Beslenebilmek amacyla gezindikleri doal ortamda faydal yem maddelerini aldklar gibi yem niteliindeki eitli yem maddeleriyle birlikte zehirli maddeleri de alabilmektedirler. Dolaysyla havyann neyi yiyip neyi yemeyeceine karar vermeniz, kontrol etmeniz mmkn deildir. Gezindikleri serbest ortamda aldklar zehirli veya istenmeyen maddeler kendileri iin lmcl miktarda olmasa dahi vcutlarna geer, buradan da bu hayvanlar gda amac ile tketen insanlara tanr. Krsalda uygulanan eitli zirai ilalamalarda kullanlan insektisidler, herbisidler, dezenfektanlar ve evreden bulaan muhtelif kimyasal maddeler bu adan nem tamaktadr (11). Bunun sonucunda istenmeyen baz zararl kimyasallarn yumurta veya et ile insana tanmas olasdr. Yine ky tavuu olarak yetitirilen bu hayvanlar zaman zaman tedavi amal veya koruyucu amal olarak reete mecburiyeti olmayan veya olsa bile kolaylkla reetesiz temin edilebilen bata antibiyotik olmak zere kanatl grubunda kullanlan bir ok veteriner ilalar genelde ou kez Veteriner Hekime danlmadan rahatlkla kullanlabilmektedir. Dolaysyla bu hayvanlarn et ihtiyac iin kesilip tketilmesi veya yumurtalar tketilmesi halinde et ve yumurtalar ile herhangi bir kimyasal kalnt veya veteriner ila kalnts rahatlkla bir insana tanabilmektedir. Bir hayvann, gdai deeri olan rnlerine eitli kimyasal maddeler ieren bulama kaynaklarnn neler olduu kabaca izelge4de grlmektedir.

Yem Katk Maddeleri

Pestisitler

la Kalnts

evresel Kontaminant Maddeler

Hayvan
YUMURTA ST

ET

izelge - 4: Hayvansal orijinli gdalarda farkl rezid ( kalnt ) orijin kaynaklar ( 28 ) K Ky tavukuluunda hayvanlar, ekil-1de grld zere snrsz bir ekilde serbest ortamda dolatklar iin doal mera ortamnda veya benzer yeillik alanlarda bol yeil bitkilerle, yabani bitki tohumlaryla, haere, kurt, bcek, solucan v.s ile beslenirler (26,27). Bunlarn dnda hayvan sahipleri tarafndan zaman zaman buday ve msr gibi dane yem ler verilirken, son zamanlarda fabrika yemini kefeden ky ve krsalda ta vuk yetitiricilii yapan baz hayvan sahiplerince de, konsantre fabrika tavuk yemi kullanlmaktadrlar. Fabrika yemini kullandklarnda bugn kamuoyunda tartma konusu olan konvansiyonel tavukulukta hayvanlara verilmekte olan konsantre fabrika yemi iinde bulunan baz GDOlu (soya v.s.) hammadde, daneli tohumlar da kullanlmaktadrl. Ar mevsim ve k artlarnda hayvanlarn kmeslerinden darya kmalar mmkn olmad iin kmeslerinin iinde yemlemeleri yaplr. Dolaysyla bugn ok az sayda vatandamzn yetitirdiklerinin dnda krsal ve kylerimizde yetitirilen tavuun ky tavuu olarak herhangi bir nemi bulunmamaktadr. Bugn pazarlarda satlan canl tavuklarn byk ounluuda konvansiyonel tavukuluktan retimden karlm kma tavuklar ve satlan

yumurtalarda saman iine konularak ky yumurtas ss ve izlenimi verilmi yumurtalardr. Organik ( Ekolojik, Biyolojik ) Tavukuluk: Entansif ya da konvensiyonel tarmsal retimin dnda yeni bir retim modeli olarak tanmlanan organik tarmn tarihesine ilikin bilgiler 100 yl ncesine kadar uzanmaktadr. Amerikal bilim adam F.H. Kingin, 1900l yllarda in, Kore, Japonya gibi lkelerde tarm inceleyerek yaz m olduu ve 1911de yaymlanan 40. Yzyln iftileri adl kitab, organik tarmla ilgili birok almaya kaynak tekil etmitir (29). evreyi ve doay koruyan, evre ile dost retim tekniklerini ieren ve reticiden tketiciye dek tm zincirde refahn arttrlmasn hedefleyen organik tarm sisteminin yllar boyunca geirdii sre incelendiinde, tarmda kimyasal kullanmnn balad 1900l yllarn ilk yarsnda Avrupada ki baz nclerin toprak verimlilii kavramna farkl yaklamlar sergileyerek orga nik tarmn temelini oluturduklar grlmektedir (30). Organik tarm iinde yer alan organik hayvanclkta ilke olarak hayvan refah, uygun barnak koullar, hastalklara dayankllk ve uygun rk seimi, organik yemle besleme ve salkl hayvan yetitiricilii prensip leriyle her zaman her aamas kontroll, sertifikal ve szlemeli bir retim biimidir. Ksaca sylemek gerekirse; organik hayvanclk bitkisel retimle birlikte yrtlen her aamas kontroll ve sertifikal bir retim biimidir. Organik hayvanclk zellikle organik bitkisel retim yapan iletmelere nerilir. nk organik hayvan yemi, organik hayvansal retimin temel unsurudur. Organik yetitiricilikte ama mmkn olmadnca ila kullanmamaktr (31). Entansif hayvanclk retimin dnda yeni bir retim modeli olan ekolojik ya da organik hayvanclkta, damzlk veya retim iin evreye, iklim koullarna ve hastalklara dayankl hayvanlar seilir. Bu nedenle blgeye adapte olmu yerli rklar ve melezleri ncelikle dnlr. Fakat organik yumurta ya da pili eti retiminde kltr rk ya da rklarn kullanlmasnn ekonomik verimlilik ynnden daha uygun olabilecei gz nne alnan nemli bir ayrntdr (32). Zamann Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yaynlanan 18.08.2010 tarih ve 27676 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Organik Tarmn Esaslar ve Uygulanmasna likin Ynetmelik te belirtildii zere, Organik hayvansal retim: Damzlk hayvan veya sperma kullanlarak hayvan retilmesi, hayvansal rnlerden insan gdas ile hayvan ve bitki besleme rnleri

retilmesi, hammaddesini tarmdan alan sanayilere ve bilimsel almalara organik hammadde temini, her aamas bu Ynetmelie gre yetkilendirilmi kurulu tarafndan kontrol edilen ve sertifikalandrlan retim faaliyeti eklinde tarif edilmektedir.
ller
Samsun Bolu Bursa Elaz zmir Krklareli Konya Manisa Toplam

letme Says
1 2 1 4 3 1 2 1 15

Verim Yn
Broiler Yumurtac Broiler Yumurtac Yumurtac Yumurtac Yumurtac Yumurtac Yumurtac Yumurtac -

Tavuk Says ( Adet )

249.600 20.000 24.310 4.600 1.970 11.700 6.500 6.000 5.800 11.649 342.129

Tavuk Eti retimi (Ton )

500 50 550

Yumurta ( Adet )
6.000.000 1.350.000 471.300 2.720.000 1.100.000 1.752.000 1.095.000 3.401.508 17.889.808

izelge -4: Trkiyede Organik Tavuk Yetitiriciliinin Yapld ller (17) Organik yumurta ya da pili eti retiminde hayvanlar kafeslerde tutulmadan ak yetitirme koullarnda rahata dolaabilecekleri ve dier hayvanlarla bir arada olaca barnaklarn planlanmas esastr (17). Yapm olduum aratrmalar sonucunda hayvanlarn d ortamda gezinebilmesi iin hayvan bana 4 m2, kapal ortamda barnabilmeleri iin 6 kmes hayvanna 1 m2 lik alan tahsis edilmektedir. Organik kanatl yetitiriciliinin genelinde olduu gibi organik tavuk yetitiriciliinde de organik retim yaplacak arazi ve otlaklar iki yllk gei srecine alnr. Hayvanlara uygulanacak gei sresi et retimine ynelik kanatllarda 3 gnlk yatan byk olmamak kaydyla 10 hafta, yumurta retimine ynelik kanatllarda ise 6 haftadr. Kanatl karma yemi; re, bymeyi uyarclar, hormon, antibiyotik ve koksidiyostat iermez. Bunun yan sra, probiyotik, enzim, organik asitler, tahl krntlar, melas ve tuzun kullanlmasna izin verilmektedir. Yem koruyucusu olarak; bakteri ve enzimler, gda endstrisi yan rnleri, bitkisel kaynakl rnler kullanlr, sentetik koruyucular zel

iklim artlarnda kullanlr. Etlik pili rasyonlarna (yemlerine) yem katk maddesi ilave edilmesinin yem deerlendirme zerine herhangi bir olumlu ya da olumsuz etkisinin olmad, buna karn canl arlk, yem tketimi ve karkas arl deerlerini olumlu ynde etkiledii bildirilmitir (32). lkemizde organik yumurta ve kasaplk pili retiminin yapld iller ile iletme ve hayvan says ve retim bilgileri izelge-4de grlmektedir. Organik yumurta ya da pili eti retiminde hayvanlarn bulac hastalklardan korunmas iin koruyucu alamalar yaplmaktadr. Organik tavuk yetitiricilii ky tavukuluundan tamamen farkl bir yetitiricilik sistemidir. nk ky tavukuluunda tavuklar tamamen serbest ve snrsz bir ekilde bulunduklar evreyi gezip bulduklar her trl yiye cekle beslenirken, organik yetitiricilikte bunun tamamen tersi olup snrl bir alanda hayvanlarn gezmesi sz konusu olduu iin snrl bir serbestlik vardr. Nitekim zamann Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yaynlanan 18.08.2010 tarih ve 27676 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Organik Tarmn Esaslar ve Uygulanmasna likin Ynetmelikte de belirtildii zere Kanatllar iklim koullarnn elverdii durumlarda ak hava barnaklarna ulaabilmeli ve bu durum yaamlarnn asgari 1/3nde uygulanmaldr. Bu ak hava barnaklar ounlukla bitki rts ile kaplanr, koruyucu tesisler bulunur ve hayvanlarn yeterli sayda suluk ve yemliklere erimelerine imkn verir. eklinde belirtilmitir. Bu snrl alanda sz konusu ynetmelikte de, Yem maddeleri, yem katk maddeleri, yem ilemeye mahsus yardmc maddeler ve hayvan beslenmesinde kullanlan rnler; genetii deitirilmi organizmalar veya bunlardan elde edilmi rnler kullanlarak retilemez. eklinde belirtildii gibi nceden belirlenmi ve hazrlanm organik olarak nitelendirilen yemleri tketmeleri sz konusudur. Yine ar mevsim ve k artlarnda hayvanlarn kapal alandan darya kmalar mmkn olmad iin nceden belirlenmi yemleri tketirler. Yine ayn tarihli Organik hayvan yetitiriciliinde tabii tohumlama esastr. Damzlk hay vanlardan tamamen doal yntemlerle elde edilen, saklanan ve kullanlan sperma ile suni tohumlama yaplabilir. denilmektedir. Bahse konu ynetmelikte belirtildii zere, Yava gelien kanatl genotiplerinin iletmeci tarafndan kullanlmad yerlerde asgari kesim ya; Tavuklar 81 gn, Et horozlar 150 gn, Erkek hindi ve kaz 140 gn, Dii hindiler 100 gn,

Organik etlik pili yetitiriciliinde yava gelien genotiplerin kullanlmas durumunda asgari kesim ya 72 gn olarak belirlenmitir. Bugnk Kasaplk Pili (Broiler)lerin Kkeni ve retimi: Tavukuluun salad ekonomik yararlarn banda yumurta ve pili retimi gelmektedir. Pili eti retimi, nceleri yumurta retiminin yan rn olarak dnlrken bugn kasaplk pili retimi bal bana bir retim dal olarak geliti. Kasaplk bir pilicin kalitesine, byme derecesi, et ve kemik oran, yksek et verimi ve geni gsllk, etin derinin rengi, yemden yararlanma ve tylenme derecesi, yumurtadan kma kabiliyetinin yksek olmas gibi zellikler etki etmektedir (8, 20). Kasaplk pili eti yetitirmede melezlemeden faydalanlr. Melezlemeden gaye en ksa zamanda en fazla et yapmaktr. Kasaplk pili eti yetitiricilii iin yaplacak melezlemede fazla et veren eti rklar ile kombine rklar kullanlr. Bylece kombine rklarn yumurta verimi ve yumurtadan kma kabiliyeti ile eti rklarn fazla et verme zelliinden faydalanlr (20). Bunun iin gnmz tavukuluunda heterozisten olduka yararlanlmaktadr (8). rnein broiler ad verilen kzartmalk pili elde etmek iin olduka yaygn ekilde Cornish ve Beyaz Plymuth rklar arasnda melezlemeler yaplmaktadr (21). Yakn zamana kadar bir sr olarak saklanan bu melezleme ve yeti tirme bilgileri bugn zootekni biliminde ki gelimeler sayesinde sr olmaktan kmtr (8). Her firma piyasann talebine ve gelien artlara gre melezleme ve yetitirme almas yaparak deiik adlar altnda et ve yumurta ynl rklar retimini yapmaktadr. Sofralarmza gelen kasaplk pili etlerin retimlerinin yapld Broiler yetitiriciliinde; heterozisten , melez azmanlndan faydalanlrken burada gdlen ama, karlkl olarak birletirildikleri zaman kendilerinden daha stn verimli yavrular veren, yani yavrularnda pozitif heterozis grlen, yeterli sayda baba ve ana materyali elde etme esasna dayanarak (7) retilmi ve yetitirilmi hayvanlarn etleridir. Bugnk Yumurtac Tavuklarn Kkeni: Bugnk yumurtac tavuklar, yumurtac ebeveyn hatlar, beyaz ya da kahverengi kabuklu yemeklik yumurta elde etmek amacyla gelitirilmilerdir. Yumurtac rklar genelde kk vcutlu olup kafi miktarda yumurta retirler (18). Bu melezler daha ziyade yumurta rklarnn birbirleri arasnda veya yumurta rklar ile kombine rklar arasnda yaplmaktadr. Yumurta melezlemesinde esas unsurun birini (tavuk veya horoz)

yumurtac zellie sahip Leghorn rk tekil etmektedir (20). Bugn yumurta retiminde kullanlan ticari yumurtac rklar izelge-2ye gre retilmekte ve izelge-3de ki ticari isimleri altnda yumurta retiminde kullanlmak zere yumurta reticisi firma ve yetitiricilere sat yaplmaktadr. Tavuk Yetitiriciliinde Kuluka ve Civciv retimi: Tavuklarda reme dier iftlik hayvanlarndaki remeden eitli bakmlardan farkldr. Bunlarda reme ok daha hzldr; tavuun vcudunda dllenen bir yumurta yumurtlandktan sonra embriyonal geliim tavuun vcudunun dnda geliir (33). Bu geliim ya doal olarak gurk olmu ana tavuun kanatlar altnda veya suni kuluka sistemi olan kuluka makinelerinde 21 gnlk kuluka sresinde gerekleir. Tavuklarn nesillerini devam ettirebilmek amacyla gstermi olduklar tabii ve fizyolojik arzuya kuluka veya hayvann gurk olmas denir. Mevsimsel olarak ilkbaharda tavuklarn kulukaya yatma arzusunun ortaya kmas ile hayvann davranlarnda dtan takip edebileceimiz deiiklikler ortaya kar ki bunlardan bir tanesi de hayvann gurk gurk eklinde sesler karmasdr. Baz tavuklarn yaz ve sonbahar mevsimlerinde de gurk olduklarna rastlansa da en uygun zaman ilkbahar mevsimidir. Bu nedenle kuluka arzusu ortaya kan hayvana ayn zamanda gurk olmu deriz. Zorla kulukaya yatrlan tavuklarn hepsi hakiki gurk olmazlar, bir ksm yalan gurk olabilirler. Tavuk, hindi v.s gibi kmes hayvanlarnn altna yumurta koyarak civciv karma usulnde, her eyden evvel gurk olmas (tavuun kulukaya yatmas) beklenecei iin elimizde bulunan tavuklar iinde ne kadar tavuk gurk olursa o kadar tavuun altna koyacamz 1315 adet yumurtadan kacak civcivler ile yetinmek gerekmektedir (27). Halbuki normal bir tavuk horoz ile birlikte yaplan yetitiricilikte gurk olma dnemin dnda da dll kulukalk yumurta retir. te tavuklarn gurk olma dnemin dnda yumurtlam olduu dll yumurtalarn deerlendirilebilmesi amacyla gurk tavuun vcut artlarnn zelliini tayacak ekilde istediimiz her an civciv karabilmek iin bir takm uzun aratrmalar yaplarak bugnk kuluka makineleri imal edilmitir. Bugn birok yerde deiik kapasiteye sahip kuluka makineleri suni kuluka esasna dayanr. Suni kulukay binlerce yl evvel inliler ve Msrllar bulmulardr. Yaptklar zel frnlarda ve ihtimar etmekte

olan taze beygir gbrelerinden faydalanarak 21 gnde civciv karmay baarmlardr. Asrlarca bu ekilde civciv karmaa devam edildikten sonra 1745 ylnda fizik bilim insan Reomr tarafndan bugnk kuluka makinelerinin ilk rnei gelitirilerek hayata geirilmitir. Suni kulukann esas gurk olan ana tavuun taklit edilmesine dayanr (27). Suni kulukada kullanlmak zere ilk kuluka makinesinin 1745 ylnda hayata geirilmesi ile dnya zerinde tavukuluun hzla gelierek bugne gelmesinde ki rol hibir zaman yadsnamaz. Bugn suni kuluka iin kullanlmakta olan kuluka makineleri elektronik ve makine sanayinde meydana gelen gelimelere bal olarak teknoloji harikas olarak tavuklarn dnda tm kanatllarn retiminde kullanlmaktadr. Suni kulukada ki teknolojik gelimeler; tavukuluk sektrnn gerek lkemizde, gerek dnya zerinde bugnk dzeye gelmesinde byk rol oynamtr. nk ksa zamanda ok sayda hayvan kulukadan karp yetitirilmek zere retime sevk etmek ancak suni kuluka ile mmkn olmu ve olmaktadr. Bu nedenlerden dolay tavukuluk sektr, hayvancln dier alt dallarnda ki trlere gre kendi trnn salad retim avantaj sayesinde hzla retim art salayacak ekilde byk bir retim avantajna sahiptir. Suni kuluka ile kuluka sresini deitirmek mmkn olma yp kuluka doann belirledii snrlar iinde gerekleen biyolojik faaliyettir. Tavukulukta gerek doal, gerek suni yollarla kuluka yntemiyle civcivin yumurtadan kma sresi maksimum 21 gn olup Sayn Dizdar'n civcivlerin kulukadan kma sresi 17 gne indirilmi eklinde ki aklamalar ve yorumlar hibir ekilde gerei yanstma-maktadr. nk suni kulukada kullanlan kuluka makinelerinin iinde kulukalk yumurtalarn konduu raflar; srekli dnen ve hareket eden, yumurtalarn dmeyecei ve sy eit alacak ekilde tasarland iin yumurtadan kacak civcivlerin bu raflarda canl kalmalar ok zor olup canl kalsalar bile dp sakatlanmalar olasdr. Bu nedenle klarna ok az bir sre kala baka bir blme alnarak salkl bir ekilde yumurtadan klar salanmaktadr. Kulukalk yumurtann kuluka sresi 21 gn olup asla bu srenin ne ekilmesi mmkn deildir, 20inci gnden itibaren civcivler gagalar ile kabuk alt zarlarn yrtp yumurta kabuunu krarak 612 saatlik bir sre iinde maksimum 21inci gnde klarn gerekletirirler. Dolaysyla Sayn Yavuz Dizdarn belirttii gibi kuluka sresinin ksaltl mas sz konusu deildir.

Ticari, Organik ve Aile-Ky Tavukuluunda Kullanlan Yemler: Beslenme, organizmann bymesi, ypranan ve yaralanan dokula rn tamiri iin yiyecek maddelerinin (yemlerin) alnmasndan onlarn asimile edilmesine kadar geen olaylar serisidir. nsan ve hayvanlarda beslenme bir igd olarak balar. nsan ve hayvan beslenmesinde besin maddeleri gereksinmeleri deneysel almalarla saptanm, bylece dengeli beslenme iin yiyecek maddelerinden hangilerinin birlikte ve ne miktar yenmesi gerektii bilimsel olarak saptanmtr (34). Hayvann madde ve enerji bakmndan yaama ve verim pay besin maddeleri ihtiyacn karlamak amac ile hayvana yedirilebilen, sala zararsz bitkisel ve hayvansal kkenli btn maddelere Yem Maddesi ya da sadece Yem (34), veya hayvanlar tarafndan yenilen ve organizmada kullanlabilecek unsurlar ieren her trl maddeye Yem Maddesi denir. Yem maddesini oluturan unsurlardan sindirilip, emilerek organizmaya geenler Besin Maddesi olarak isimlendirilir (9). Bir maddenin yem olabilmesi iin ilk koul, belirli snrlar iinde ve biimde verildii zaman hayvann saln bozmamas gerekir. rnek vermek gerekirse; tahl taneleri ve zellikle bunlarn unlar hayvan trlerine gre deiik miktarlarda ve baka yemlerle verildiinde hayvanlarda hibir hastala neden olmad halde, ayn yemler fazla miktarlarda ve yalnz bana verilecek olursa, sindirim bozukluu yapar ve hatta ar derece tketmise hayvann lmne neden olur. Yemlere, hayvanlarn gsterdii reaksiyonlardaki varyasyonlarda hayvann genetik yapsnn pay gz ard edilemez ve bu husus beslenmeyle ilgili aratrmalarda daima gz nnde bulundurulur (34). Bir yem formlnn hazrlanmasnda ama; elde bulunan hayvanlarn ihtiyac olan besin maddelerini yeterli miktarda ieren dengeli bir karm hazrlamada hangi ham maddelerin ne oranlarda kullanlacann tespit olunmasdr (9). Tavuk yemleme uzun yllar bilimden ziyade bir sanatt. Yemleme tavuk yetitiriciliinde en ok baar salam kiilerin grglerinin anla tm olan kurallar, yntemler sistemi zerine kurulmutu. Belli bir kuraln veya yntemin niin iyi sonular vermekte olduu ounlukla bilinmezdi; fakat bir kural veya yntem uygulandnda muhtemelen iyi sonular alna ca gerekti. Bununla beraber tavuk besleme zerine yaplan bilimsel almalar, mevcut durumda byk deiiklikler yapt. Bugn tavuk yemlemesi, bilimsel bir temel zerine oturtacak ekilde bilgiler toplanm du-

rumdadr; ancak bu bilgilerin ou pratik tavuk yetitiricileri iin tavuk yemleme bir bilim olmaktan ziyade hl bir sanattr. nk tavuk besleme konusunda geni bilgi sahibi olan tavuk yetitiricisinin kendi bilgilerinden yararlanma ve kendini tatmin etme duygusu, otomobilin yaps hakknda geni bilgi sahibi olan bir otomobil srcsnn kendi bilgilerinden fayda lanma ve kendini tatmin etme duygusunun hemen hemen aynisidir. Herhangi bir kii bu bilgilere sahip olmakszn da iyi bir ofr olabilir. Fakat bir arza vukuunda bilgisiz olmas nedeniyle otomobiline nemli zararlar verebilir. Bundan baka otomobilini tekrar iletmek iin tamamyla bakalarna bal olur. Ayn ekilde bir kimse tavuk besleme konusunda geni bilgi sahibi olmakszn da tavuk yetitirebilir; fakat tavuklar gerei gibi bymedikleri veya yumurtlamadklar zaman yetitirici zarar eder, bunun nedenlerini bulmada ve hatay dzeltmede tamamyla bakalarna bal olur. Bununla beraber bir tavuk yetitiricisi tavuklarnn besin maddeleri ihtiyalar, yemlerin besleyici zellikleri ve beslenme hastalklar hakknda sahip olduu eksiksiz bilgilerle nemli miktarda kazan salayabilir ve kendini tatmin edebilir (33). Kanatllarn kkenine inilecek olursa bunlarn tane yemle beslenen hayvanlar olduklar grlr. Bu nedenle yemle beslenirken gagalamay severler (38). Tavua yem verilirken bu zellii dikkate alnarak hazrlanr ve verilir. Tavua eitli usullerde yem verilmektedir. Yem olarak verilecek yem maddelerini (msr, buday, arpa v.s.) ok ince krmak lezzetini azalttndan tercih edilmez (26). Yemin toz halinde verilmesi phesiz kanatllarn ne tat alma duygular ile ve ne de i gdleri ile badamaz (35). nk gagalayarak beslenmeyi sevdikleri iin toz yemi gagalama anslar olmaz. nce ve kaba krlm yemler zerinde yaplan aratrmalara gre, kaba krlm olarak yem maddelerinin yumurta verimi zerine olumlu etkisi olduu bulunmutur. rnein: ok ince tlm yemlerin bazen civcivlerin n solunum sistemine kamas sonucunda nekrozlara sebep olduu tespit edilmitir. ok eskiden ince yemlerin bu etkisinin nne ge mek iin olsa gerek yemler slatlarak verilmekte idi. Yine yava yava az yiyenlere itahlarn arttrmak iin de bazen slatlp verilmekte idi (26). Tavuun yemlenmesinde yemin hazrlan kadar nemli bir konuda yemin sunuluudur (27). Bu nedenle kanatllarn doal beslenme ekli dikkate alnarak btn dnyada olduu gibi entansif kasaplk pili ve yumurta tavuu yetitiriciliinde sadece karma yemler kullanlmakta ve bunlar otomatik veya yar otomatik yemliklerle yiyebildikleri kadar serbest, ( ad libitum) eklinde

sunulmaktadr. Entansif kasaplk pili ve yumurta tavuu yetitiriciliinde kullanlan karma yemlerin temelini msr, soya kspesi, balk unu, DCP v.s . gibi hammaddeler oluturur. Karma yem hazrlanrken hayvann enerji ve besin maddesi dikkate alnarak konsantre ham maddesi katlr. Tavuklar bilimsel olarak yemlemenin en kolay yolu, phesiz rnlerini mevcut besleme bilgilerinin yardm ile mmkn olduu kadar iyi hazrlayabildiini ispat eden gvenilir bir imalt tarafndan imal edilmi hazr yemler kullanmaktr (33). Tavukulukta, civciv, pili ve tavuklarn verim zellikleri onlarn genetik yaplar ile belirlenmitir. Ancak bu genetik potansiyelin ortaya kmas, iyi bakm artlarnn ve uygun evre koullarnn salanmas ile mmkndr (9). Bir tavuk tarafndan tketilen yemin byme, hayatn devam veya yumurta verimi iin emilmesinden ve kullanlmasndan nce sindirilmesi gerekir (33). Bu nedenle vcuda alnan yemin et ve yumurtaya dnmesinde sindirim sistemi vcudun ok nemli bir blmdr (18). Yemden yararlanma karakteri ise genel olarak kaltsaldr. Fakat kaltsal olmasnn yannda tavuklarn sindirim sisteminin ok ksa olmas ve dier hayvanlara gre anatomik yaplarnn ok farkl olmas nedeniyle gevi getiren hayvanlar gibi aldklar yemi yararl hale getiremezler. Bundan dolay tm besin maddelerinin aldklar yemin iinde dengeli bir ekilde bulunmas gerekir (37). Yem hem kasaplk pili hem de yumurta tavuu yetitiriciliinde retimin ana unsurudur. Bu nedenle tavukuluun verim yksekliini salayan etkenler; genetik almalarla yksek verimli hatlarn elde edilmesi, normlara uygun kmes ve ekipmanlarn kullanlmas, hastalklarn kontrol alnmas ile tavukuluk iletmelerinde iletme eko nomisi ve retim dzeyinde en nemli rol oynayan tavuklarn dengeli ve salkl beslenmesidir (27). Tavuklarn salna uygun olmayan yemlerin verilmesi halinde hayvann sal bozulur ve hastalk hali ortaya kar. Salkl olmayan yemler hastalk yapc zoonotik ve zoonotik olmayan hastalk etkenlerini veya hastalk yapc zararl kimyasallar ieriyor ise bunlar hayvann salna zarar verdii gibi, bazlar izelge4de grld zere hayvann etine ve yumurtasna gemesi, bu rnlerin insanlar tarafndan tketilmesi halinde insan vcudunda gdaya bal salk sorunlarnn ortaya kmas olasdr. Bu nedenle yem gvenlii gda gvenliinin temelini oluturduu iin yemin tketilecek kanatllar asndan gvenli olmas gerekir.

Tavuun yedii yemin byk bir ksm enerji retimi iin, bir ksm yeni dokularn yapm (rnein, byme ve yumurta retimi) ve hormonlarla fermentlerin sentezi iin kullanlr; bir ksm ya ve glikojen olarak depo edilir; kalan ksm ise gbre ile dar atlr. Enerjinin bir ksm i veriminde (kas aktivitesi), bir ksm kimyasal olaylarn meydana gelmesinde kullanlr; kalan s olarak belirir (33). Etlik pililer daha hzl gelitiklerinden, vcut arlklarnn her bir birimi iin daha fazla yem tketirler (38). Yemlerin besleyici deerini, kapsad su miktar, kimyasal kompozisyonu, saklama metotlar ve ekildii topran nitelii etkilemektedir (34). Bitkiler ekosistemlerde besin zincirinin en nemli halkasn oluturmaktadr. nk insan beslenmesinde gda ve hayvan beslenmesinde yem olarak kullanlmaktadr. Bu nedenle tohumluklar bitkisel retimin ana retim girdisi olduu gibi, retim kts olarak da nemli bir insan ve hayvan gdasdr. Bundan dolaydr ki tohumluklar yerellikleri ve eit lilikleri sayesinde ekosistemlerdeki ve tarm ekosistemlerindeki biyoeitliliin devamlln salamakta, besin zincirlerinin kopmasn, bozulmasn engellemektedir. Tohumluklar bu zellikleri nedeniyle konvansiyonel olduu kadar organik hayvan ve tavuk yetitiricilii asndan da nemli bir role sahiptir. Bitkisel retimde nemli bir yere sahip tahllarn dnyada hayvan yemi olarak kullanm oran, hayvansal gda arznn artmasna paralel olarak artmtr(39) . Tahllar, tavuk yetitiriciliinde yem yapmnda byk oranda kullanlmaktadr. Dolaysyla bitkisel retimin gvenlii dorudan insan beslenmesinde nemli bir yere sahip kasaplk pili etinin ve yumurtann gvenliini de yakndan ilgilendirmektedir. Tarihsel sre ierisinde gda gvence ve gvenilirlii, insan topluluklarnn bin yllardr gelitirdikleri yerel bitki, hayvan tr ve eitleri ile yerel beslenme alkanlklar sonucu oluan ok sayda lokal tarm ekosistemleri ve srdrlebilir besin zincirleri sayesinde salan mtr. Gnmzde bu yerel tarm ekosistemlerinin eitli nedenlerle hzla yok edilmesi, krsal nfusun kentlerde ki nfusa eklenerek alk ve yetersiz beslenme sorununun artmasna yol amaktadr (39). Bunun yannda gdann bulunmas ( gvencesi ) yerini gdalarn zellikleri ve kalitesi ( gvenilirlii ) kaygs almtr. Bu kaygnn artmasnda baz GDOlu yem hammaddelerinin ( GDOlu tohumlar ) tavuk yemlerinde kullanlmas nemli bir yere sahiptir. nk tm dnyada olduu gibi lkemizde de

hakl olarak GDOlu yemlerle beslenen hayvanlarn rnlerini tketen insanlarda kanser riski kaygs srmektedir. Fakat kalp damar hastalklarndan sonra ikinci lm nedeni olan kanser hastal ile ilgili olarak Ankara niversitesi Tp Fakltesi Tbbi Onkoloji Bilim Dalndan Sayn Prof. Ahmet Demirkazk, tarafndan bu yln ubat aynn bana medyaya yapm olduu aklamada " GDO'lu gdalarn kanseri artrdna dair kant yok. (40) eklinde belirtmitir. Dolaysyla GDOlu tohumlardan retilmi yemlerle beslenen kasaplk pililerden elde edilen kasaplk pili etleri ile yumurta tavuklarndan elde edilen yumurtalarla ilgili gda gvenlii ynnden sorun yarattna dair u ana kadar bilimsel kanta kaynak oluturacak ekilde tamamlanm ve yaynlanm bilimsel aratrmalar bulunmamaktadr. Son zamanlarda yaplan bilimsel aratrmalar sonucunda her ne kadar retilmelerine dikkat edilse de dnyada GDOlu bitkilerle, GDOsuz bitkilerin bir arada retilmeye balamasyla artk yeni bir tarmsal biyo eitliliin oluaca ve tarm ekosistemlerine zararlarn kalc hale geldii bildirilmektedir. Bu bitkilerden gen ka, antibiyotik bulakl, zararl ot ve bceklere direnlilik ve daha gl virs mutasyonlar sonucu oluacak yeni biyoeitliliin tm flora ve fauna zerinde olumsuz etkilerinin geri dnlemez olduu vurgulanmaktadr (39). Bu gelimeler GDOsuz tohumlarn yem yapmnda kullanld organik hayvan ve tavuk yetitiriciliini de tehlikeye sokmas olas grlmektedir. Bugn organik tavukuluun, konvansiyonel tavukuluktan tek ayrld nokta, GDO iermeyen tohumluklardan elde edilen yem hammaddelerinden yaplan yemlerin kullanl mas ileride GDO riski ile kar karya kalmas olas grnmektedir. Kasaplk Pili Eti zerine Yaplan Deerlendirmeler, Byme Ve Et verimi: nsanlar, asrlarca hayvanlarn hayati fonksiyonlarn ve onlarn dokularnda oluan biyokimyasal reaksiyonlar ve bunlara bal olarak ekillenen deiiklikleri bilmeksizin hayvanlarn yenilenebilir dokularndan yani etlerinden yararlana gelmitir (41). Bu etlerin iinde eitli kanatl etleri de bulunmaktadr. Kanatl eti denilince, et temini amacyla evcil olarak yetitirilen kanatllarn etleri anlalr. Bunlarn ierisinde srasyla; kma tavuk etleri, kasaplk pili etleri, hindi, rdek ve kaz etleri nem tar (11). Kasaplk pili eti veya etlik pili terimleri ngilizce bir kelime olan Broiler ( Broyler)in karldr (18,42). Kanatl etleri iinde yer alan

kasaplk pili etleri insan beslenmesinde hayvansal protein asndan nemli ve deerli bir gda maddesidir. Bunun nedeni beyaz, gevrek ve kolay sindirilebilir olmasdr (45). nsan beslenmesinde kanatl eti olarak tketilen kasaplk pili etleri hayvann bedenini saran, istemli hareketini salayan ve i organlar d etkenlere kar koruyan kaslardr (9). Kanatl hayvan etlerini oluturan bu kaslarn grn, gvdenin blgelerine gre, hayvanlarn yana ve kaslarn grevlerine gre deiiklik gsterir (11). Bu kaslar izgili lifli, beyaz lifli ve izgili - beyaz kark lifli olmak zere gruba ayrlr. izgili lifli kaslar yaplarnda; hemoglobine ok benzeyen, oksijen ve demir ieren myoglobin bulundururlar. Bu nedenle izgili lifli bu kaslar ok alan kaslar olduu iin koyu renkli tavuk but ve boyun etlerini meydana getirirler. Bu izgili kaslarn etraf kan damarndan zengin, kas liflerinin arasnda ya tabakalar bulunur. kinci grup beyaz lifli kaslar ok az altndan daha az myoglobin tadklar iin but etlerine gre beyaz renkli olup hayvann gs blmnde bulunurlar ve bildiimiz gs etlerini olutururlar. Yaplarnda ekerce zengin glikojen bulundururlar. nc grup izgili - beyaz kark lifli kaslar her iki grubun zelliklerini tayan kas grubudur (9,11). Bu kas gruplar insanlar tarafndan et olarak tketilir ve beslenme ihtiyacn giderirler. Yem, pilicin bykln, vcut derisinin rengini ve genel grnm ile ette depo edilen element dzeyini ve etin lezzetini etkiler (34). Bunun yan sra etin kalite ve lezzet nitelikleri elde edildikleri hayvanlarn tr, rk, cins ve yalarnn yan sra ncesi ve sonras sahip olduklar koullara da baldr. Yan azalmas et lezzetini drr, lezzet maksimum olarak seksel olgunlukta grlr. Kesim yann aaya ekilmesi, kas miyoglobin miktarnn drr (41,44). Tavuk derisine sar rengi veren yemdeki xanthophyllerdir (34). Tavuk etinin lezzeti, rengi ve kvam ya ile ilgili olduundan ticarette ya bakmndan muhtelif snflara ayrlmaktadr (45). Ete zg balca kalite nitelikleri renk, su tutma kapasitesi ve zsu ierii, tekstr ve olgunluk, tat ve kokudur. Eer et bu organo leptik nitelikleri stn dzeylerde ieriyorsa byk olaslkla kimyasal, mikrobiyolojik ve besleyici deer bakmndan da stn kalite niteliklerine sahiptir. Kanatl etleri, dier kasaplk hayvan etlerine nazaran ince liflidir (11). Ayn rkn kaslar arasnda renk farkll vardr, rnein; kanatllarn gs kaslar bacak kaslarndan olduka ak renklidir. Bunun en nemli

nedeni beyaz lifli kaslar olduu iin daha az myoglobin tadklar iin but etlerine gre beyaz renklidirler (43). Yine Tavuk ve hindi etleri, dier evcil kanatllarn etlerine oranla ak renkli olur. rdek ve kaz etleri genel olarak koyu renklidir. Kanatl etlerinin lezzeti, kokusu ve yumuakl, rka, cinsi yete, yaa ve uygulanan yemlemeye bal olarak deiir. Kanatl etlerinin lezzeti, kokusu, gevreklii ve rengi zerine yan byk etkisi olduundan, et kalitesinin tespitinde yan nemi vardr (11). Kasaplk bir pilicin kalitesine, byme derecesi, et ve kemik oran, etin ve derinin rengi, yemden yararlanma ve tylenme derecesi gibi zellikleri etki yapmaktadr (8). Bunlarn dnda kas dokularnn kas hcreleri arasnda yer alan ba dokusunun oran kanatl etlerinin kalitesini belirler. Kasaplk pili etlerinde intramuskuler (eti oluturan kas lifleri arasnda) ya dokusunun bulunmamas nedeniyle krmz ete nazaran daha az yaldr. Yal kanatllarda bu ya oran hayvann besi durumuna, yana ve cinsiyetine gre % 3,55 arasnda deiir (11,46). Tavuk etinde, kasaplk pili etinde yeteri kadar itihay kamlayan ve sindirim sistemini uyaran et bazlar mevcuttur (45). Metabolizma hayvansal organizmada yer alan kimyasal deimelerin tmn kapsayan fizyolojik ve biyokimyasal faaliyetleri ierir. Bu deimelere katlan materyaller hayvan vcudunu meydana getiren dokular, tketilen yem ve su ve solukla alnan havann oksijenidir. Metabolizma sonucunda ortaya kan bir hayvann byme hz birok fak trlere bal olmakla beraber byk lde hayvann tr, cinsiyeti, ya, rasyonun ( yemin ) yeterli olup olmamas ve yoaltlan yemin miktar ile ilgilidir. Baz hayvan trleri dierlerinden daha hzl byrler; rnein, rdek, tavuktan daha hzl byr. Tavuklarda ve dier kanatl hayvanlarda erkekler diilerden daha hzl byme eilimindedirler. Bir hayvann mutlak byme hz (arln yzdesi olarak ifade edilen art) hayvann yana bal olarak bir zaman iin artar sonra azalr. Nispi byme hz (arln yzdesi olarak ifade edilen art) balangta yava, sonra ok hzl bir ekilde yaa bal olarak azalr. Tamamyla yeterli bir rasyon, bir veya birka esansiyel besin maddesi bakmndan ksmen yetersiz olan bir rasyondan daha fazla byme hz salar. Byyen bir hayvan genel likle daha fazla yem tketir, daha hzl arlk art salar. Gen ve aktif ekilde byyen hayvan normal olarak daha yal olan bir dier hayvana kyasla tketilen yemin beher arlk birimi bana daha fazla

canl arlk art meydana getirir. Yani hayvann canl arl arttka belirli miktarda ki bir yemle yapaca art azalr. Byme dnemindeki hayvanlarda canl arlk ile yem tketimi arasnda ki iliki, azalan verim kanunu olarak bilinen olduka basit ve belirli bir kanuna gre seyreder. Byme iin yemi deerlendirme derecesi sadece hayvanlarn rklar ve yemleri ile deil ayni zamanda evre koullar (s, rutubet ve hastalk dzeyi) ile de deiir (33). Bu artlarn salanmas halinde biyolojini kural gerei, hayvan yalandka yemden faydalanmas azalr, buna bal olarak yemin ete dnm de azalr (47) ve byme yavalar. Byme ile birlikte hayvann iskelet yapsnda, organlarnda, vcudunu saran kaslarda ve kaslar meydana getiren dokularda gelimeler meydana gelir. skelet sisteminde ki yap, organlar belli bir dzeye geldiinde bymesi yavalar fakat insan gdas olarak tketilen, canl arlkta nemli bir yere sahip kaslarda ve kas dokusunda byme ve gelimeler devam eder. Piyasada satlmakta olan kasaplk pili etleri veya kma tavuk etlerinin oluumu yukarda belirtildii ekilde herhangi bir hormon v.s. ilavesi olmadan hayvann tamamen doal biyolojik seyri iinde her canlda var olan fiziki byme sonucunda gerekleen ve ortaya kan gdai deeri olan bir rndr. Yapm olduum aratrmalar sonucunda bugn kasaplk pililer 3845 gn arasnda istenen canl arla ulatnda kesime sevk edilmektedir. Bu nedenle kasaplk pili eti retimi iin yetitirilen kasaplk pililerle ilgili internette, yazl ve grsel medyada yer alan haberler bilimsellikten uzak, gerei yanstmamaktadr. Yumurta retimi ve verimi, Yumurta zerine Yaplan Deerlendirmeler: Hayvanlar ve bitkiler alemi eitli ekillerde trlerinin devamn salar (48). Tavuk ta yumurta ile trnn devamn salar. Bizlerin insan gdas olarak tkettii tavuk yumurtas hayvann cinsel hayat sonucunda gerekleen biyolojik bir oluumdur, rndr (36). O nedenledir ki soframzda tkettiimiz yumurta genelde tavuklarn neslinin devam iin 70 - 75 cm uzunluunda olan, dlerme organlarnda bir dizi aamalar sonunda 24 25 saatte meydana gelen, biyolojik bir yapdr (49). Bu cinsel hayat havyann iinde ve dnda birbirini otomatik olarak kontrol eden ve yneten bir mekanizma ile gerekleir. etkenler, hayvann hcre gruplar arasnda koordinasyonu salayan hormonal ve sinir sisteminden oluan sistemler grubudur. Hormonal sistemin endokrin bezleri, sinir sisteminin, hipofizin

n lobunda yer alan merkezi sinir sistemi yani hypotalamus ile irtibat halindedir. D etkenler ise, yumurtann hazrlanmasnda nemli role sahip yem, k, evre, s, bal nem v.s.dir (36). Bu i ve d artlar arasnda bir yumurtann retimini gerekletirecek ekilde gerekli irtibat ve ortam salanmad veya olumad taktirde hayvann yumurta retmesi ya hi olmaz veya zor artlarda sorunlu bir ekilde (yumurta veriminde dme ve anomaliler) gerekleir. Her ikisi de birbirini tamamlayan, yumurta retimi iin uyum iinde ve i birlii halinde olmas gereken unsurlardr.
( Tavuun ovumu ile horozun spermasnn birletii ve oviduk boyunca ilerlemesi iin zorland yer) (Yumurta sarsnn yapld ve olgunlat yer)

Oviduct ( Oviduk) : Yumurta Yolu Kanal

( Yumurta aknn yapld yer )

( Yumurta sars ve aknn yumurta kabuu zar ile kapland yer )

(Yumurta akna ozmotik basnla mineral maddelerin eklendii, Yumurta sars ve aknn yumurta kabuu ile kapland ve yumurtann ekil ve kabuunun renk ald yer)

( Yapm tamamlanm yumurtann kabuk gzeneklerinin bloom veya ktikil ile kapland yer )

Cloak
( Yapm tamamlanm yumurtann yumurtlanmak zere bekledii yer )

ekil-2: Tavuklarda reme Sistemi (36,48,50,51) Yumurta denildiinde, genellikle tavuk yumurtas anlalr. Dier kanatllarn yumurtalar yumurtlayan hayvann nevi ile birlikte (rnein: rdek yumurtas v.s. gibi) belirtilir (49). nsan gdas olarak tketilen yumurta genelde tavuk yumurtasdr. Yumurta retimi; ekil-2 grld zere ovaryumda [Ovary (Yumurtalk)], ovulasyon (Yumurtann sarsnn

braklmas) ile balar etraf yumurta ak ve kabukla kaplanm olarak kloaka (Cloak)ya gelir ve buradan dar karak retim gereklemi olur. Be devrede tam teekkl eden yumurta nn bu sreci 2326 saat kadardr (17,48,50,51). lk ovulasyonun nasl balatld bilinmemektedir. kinci ovulasyon ilk yumurtann yumurtlanmasndan yaklak 1540 dakika sonra gerekleir. Daha sonraki ovulasyonlar da yine ayni zaman intravelleri ile olur. lk ovulasyon ile oluan sar karacierde meydana getirilen ve kan yolu ile tanan materyalle geliir. Meydana gelen yumurta sars yemde bulunan ve bir karotin pigmenti olan ksantofilin kan yolu ile transferi sonucunda sar rengi alr(18). Yumurta sarsnda; vitaminler, yalar, albuminli maddeler bulunur (48). Magnumdan saatlik gei sresi srasnda yumurta ak ile kaplanr (18). Akn kalitesi magnumdan salglanan ovumicin ile sk skya balantldr. Yumurta aknda sadece albumin vardr (48). Daha sonra bu oluum isthmusa geerek 75 dakikalk sre zarfnda etraf kabuk zar ile kaplanr ve uterusa geer (18). Uterusda kald 18 20 saatlik sre zarfnda hem kabukla kaplanr, hem de kabuk pigmenti (rklara gre beyaz, sar, kremidi, krem, ve krmzmtrak) belirlenir (18,26,47). Kan yolu ile kabukla kaplanmak zere ihtiya duyulan kalsiyum uterusa tanr. Yumurta kabuunun tamamna yakn ksmn kalsit (CaCO3) , ok az bir ksmn sodyum, potasyum ve magnezyum oluturur (18). Bir tavuk yumurta kabuu yapm iin vcut kalsiyumunun % 47si kadar kalsit kullanr (48). Kabukla kaplanan yumurta ak ve sars buradan vaginaya geer (17,44). Vaginada kald 12 dakikalk srede kabuk gzenekleri bloom veya ktikli olarak bilinen bir materyalle kaplanr ve kloakaya geer. Kloaka yumurtlama veya ovipozisyon (oviposition) ncesi son eklini alm yumurtann birka saat bekletildii bir yerdir. Kloakada yumurtann kt ksm ne gelecek ekilde 180 derece dnerek 1-2 dakikada yumurtlanmaya hazr gelir, bu ilemler geliirken yumurt lanmadan 1 2,5 saat nce vcut scaklnda art meydana gelir, bu s art yumurtann yumurtland srada 1 o Cye ular ve ekil-2de grld zere yumurtlama gerekleir (18). Bir tavuk devaml yumurtluyor ise aralk vermeden ilk yumurtadan 30 dakika sonra ikinci bir ovulasyon gerekleir (48). lk yumurta yumurtlanrken ikinci yumurta uterus ta yumurtlanmak iin hazrlklar srdrlr (18).

Tavuk yemleri vitaminlerden zengin olursa bu yumurtaya da yansr (48). Bir tavuk srsnn yumurta verimi, birinci yldan sonra her yl kararl bir ekilde azalr. Bu nedenle damzlk ya da ticari tavuk srleri birinci yl yumurta verimleri sonunda retimden karlrlar. Baz koullarda ise, srlerin bir yldan sonra tekrar retimde kullanlmas ekonomik olabilir (9). Yumurtann bykl hem genetik ve hem de beslenmeye baldr. Pililer yumurtlamaya baladklarnda yumurtalar kktr, ya landka yumurtalar da byr. Yine yumurtann bykln diyetteki protein miktar da etkiler. Dk proteinli veya esansiyel amino asidlerden bir veya bir kandan yoksun diyetlerle beslenen tavuklarn yumurtalar kktr. Dolaysyla yem, yumurtann bykln, kabuun kalitesini, yumurta sarsn; yumurtann ya asitleri miktar ve bileimini, vitamin ve iz elementlerin miktarn ve az da olsa lezzetini etkiler (34). Yumurta sarsnn rengi beslenme ile ilgilidir. Doal ortamda (ekil-1de grld zere) yeil ot ve msrla beslenen tavuklarn yumurtalarnn sars koyu renkli olur. Bu rengi veren xanthophylle ve zeaxanthinedir. Yeillik az tketen tavuklarn sars soluk renklidir (48,52). K mevsimine girince hayvanlarn doal ortamdan beslenmeleri kstlannca yumurtann pigment ierii der. Msr danesindeki zeaxanthine (3.3-Dhydroxy- Carotin) ve lutein veya btn yeil yem bitkilerindeki xanthophylle (3.3-Dhydroxy Carotin) karma yemlerin en nemli yumurta sars pigmentlerini tekil eder (53). Yumurta sarsnn renklendirilmesi asndan, gereksinme duyulan renk maddelerinin hayvana yem ile verilmesinde zorunluluk vardr (54). nk Kanatl hayvanlar karotenoidleri sentezleyemezler ve oksikarotenoid olarak depo ederler. Bu nedenle dnyann bir ok lkesinde sentetik ve doal renk kaynaklar rasyonlara ilave edilmektedir. Doada pigment kaynaklar doal ve sentetik olarak vardr. Tavuklar birok doal kaynak lar pigment kayna olarak kullanabilirler. Bu doal kaynaklar msr, yonca unu, kadife iei ve krmz biber gibi maddelerden olumaktadr (55). Organik yumurta tavuu yetitiriciliinde yumurta sars bildiimiz kadife ieinden hazrlanan renk maddesi ile doal rengi salanmaktadr. Konvansiyonel yumurta tavuu yetitiriciliinde bir ara krmz biber (paprika) unu yumurta sarsnn doal rengini vermek iin kullanlm fakat ok yksek maliyet getirdii iin ticari olarak retilmekte olan sentetik renklendirici karofil kullanlmaktadr.

Tavukta cinsel hayatn ekillenmesini salayan d etkenlerden yem hayvann kulukadan kt andan olgunlap yumurtlamaa balad an dahil olmak zere tm yaamn yakndan ilgilendiren bir unsurdur. Yem yumurta retiminde ve hayvann yaamn srdrebilmesi iin bata gelen temel faktrlerden birisidir. ayet hayvan asndan yaamsal neme sahip yem, su gibi ihtiyalarnn salanmamas durumunda hayvan yaamn sr drebilmek iin vcudunun gs blgesinde bulunan beyaz gs etleri vastasyla vcudunun bedensel ihtiyacn belli bir sre karlar (37). Bu srenin uzamas halinde hayvann gs etlerinde stoun sfrlanmas sz konusu olaca iin lm gerekleir. Yumurta, ilk oluundan son yumurtland safhaya kadar geirdii srete gerek entansif, gerek ky tavukuluu veya organik tavukuluk tarznda yetitiricilik eklinde olsun daima yumurtada yapsal bozukluklarn grld yumurta anomalilerine rastlamak mmkndr. Veteriner biliminde patolojik vaka olarak deerlendirilen bu gibi anomali vakalar yumurta anomalisi ( normal olmayan yumurta) olarak isimlendirilmektedir. Bu gibi anomali vakalar, hayvann genetii, beslenmesi, metabolizmas ve sal ile yakndan ilgilidir. Bu yumurtalar kulukalk olarak kullanlmazlar. Yumurta anomalilerini yle sralayabiliriz: 1. ift sarl yumurta A. Ayni anda infundibuluma iki ayr yumurta sarsnn dmesi, B. Bir gn evvelki yumurta sars vcut boluunda kalarak ertesi gnk sar ile infundibuluma dmesi ile 2. Sarsz yumurta, 3. Yumurta iinde yumurta 4. Kan lekeli yumurta, 5. Et lekeli yumurta, 6. Yumuak kabuklu yumurta, 7. nce kabuklu yumurta, 8. Deiik renkli sarl yumurta, 9. Cam grnl veya tebeir benzeri kabuklu yumurtalar, 10. Deiik kokulu yumurtalar, 11. Kabuksuz yumurta, 12. Kulukalk yumurtalar, 13. Donmu yumurtalar,

14. Kirli yumurtalar, 15. Yabanc cisim ihtiva eden yumurtalar, 16. Solucan ihtiva eden yumurtalar: yumurta aknda l veya diri cestod, nematod ve trematod snfndan parazitlere ender de olsa rastlanan yumurtalardr. 17. eitli mikroorganizmalar (proteus, paratyphus v.s.) ihtiva eden yumurtalar, 18. Kokmu yumurtalar (27,48). Yukarda grld zere insan gdas olarak tketilmek zere gerekleen yumurta retimi, cinsel olgunlua erien pililerin horozla iftlemeden, vcutlarnda ki otuzu akn hormonun (32) oluturduu doal hormon ve sinir sistemlerinin, nda uyarmas sonucunda yumurtalklar zerinde oluturulan etkiye bal olarak gerekleen cinsel aktivitenin, ovulasyonun bir sonucudur. Ovulasyona horozun iftlemesi de dahil olursa o zaman dll yumurta elde edilir ki bu yumurtalar civciv karlmasnda kullanlan dll yumurtalardr. Bugne kadar internet, yazl ve grsel medyada yer alan yumurtann hayvan tarafndan meydana getirilii ile ilgili hayal mahsul aslsz aklamalar bilimsellikten uzak olduu iin gerei yanstmamaktadr. Sonu: Geni bir ekilde kaynak gstererek yumurta retimi ve kasaplk pili retiminin ne ekilde gerekletiini anlatmaya altm mekanizma gerek konvansiyonel, gerek ky tavukuluunda ve gerek organik tavuk yetitiriciliinde hayvann doal, biyolojik yapsna herhangi bir ekilde mdahalede bulunulmadan gereklemektedir. lkemizde, genelde, farkl retim teknii olan, konvansiyonel, ky tavukuluu ve organik tavuk yetitiricilikleri ile retilen tavuk eti ve yumurta retiminde, sadece yetitirme ekli, kullanlan yemlerin hazrlan ve zellikleri bakmndan farkllklar bulunmaktadr. rnein: organik tavuk yetitiriciliinde hayvanlarn beslenmesinde organik yem kullanma mecburiyeti bulunmakta, konvansiyonel tavukulukta byle bir mecburiyet bulunmamakta, ky tavukuluunda hayvanlar serbest bir ekilde herhangi bir snrlama yaplmakszn gezindikleri kr ortamndaki arazi artlarnda, bata solucan, yaban kurt ve bcekleri, korunga, trfl, srgan otu v.s gibi doada serbest olarak bulunan bitkisel ve hayvansal kaynaklarla iptida ekilde beslenir.

Dolaysyla bu retim eklinde de havyann vcudunda gerekleen et ve yumurta retimi, biyolojinin doal seyri ile gerekleen doal bir gdadr. Bu nedenle ilenmemi olarak insan tketimine sunulmak zere sata sunulan i kasaplk pili eti (btn halde veya para halde) ve yumurtann yapsnda kanser hastalna sebebiyet verecek histolojik, biyokimyasal v.s yapsal herhangi bir deiiklik sz konusu deildir. Hayvann doal seyri iinde retimi gerekleen ve gdai deeri olan kasaplk pili eti ve yumurtann kanserojen olduuna ilikin veya kanserle ilikili olduuna dair bir deerlendirme yapmak ok zor olup byle bi r ilikiyi varm gibi deiik ekillerde telaffuz etmeye almann byk hakszlk olacan dnyorum. nk konuyla ilgili olmas nedeniyle getiimiz yllarda TBMMde kanser hastal konusunun ara-trlarak alnmas gereken nlemlerin belirlenmesi amacyla kurulan meclis aratrma komisyonu tarafndan Aralk 2010 tarihli yaynlanan komisyon raporunda entansif tavuk yetitiricilii tarafndan retilen kasaplk pili eti ve yumurtalarn gda olarak insanlarmz tarafndan beslenmek amacyla tketilmesi halinde veya tketiminin kanserle ilikisine veya herhangi bir hastalkla/hastalklarla ilikili olduuna dair en ufak bir aklamaya yer verilmemitir. Bu rapor zerinde yaptm detayl incelemeler sonunda yaptm tespitler yledir: T.B.M.M, Kanser Aratrma Komisyonu raporunun, 187inci sayfa,1.14.Kanserle ilikilen-dirilen gdalar bal incelendiinde ve 199uncu sayfada, bu baln sonunda yer alan zet ve Sonular bal altnda; mevcut raporlara gre, kanser riski ile ilgili spesifik bir gdann kanserojenitesinden bahsetmek mmkn deildir. Bununla birlikte, yaplan almalar, yksek miktarda krmz et, deiik tekniklerle dayankllk kazandrlm et, tuzla muhafaza edilmi et ile tuzun mide ve kolokteral kanser riskini arttrabileceini gstermitir. eklinde ifade edilmektedir. Yine zet ve Sonular bal altnda; Birincil gdann (avlanma ve balklk yoluyla elde edilen rnler dhil olmak zere topraktan ve hayvan yetitiriciliinden elde edilen retim rnleri ) retiminde kullanlan kimyasallarn belli bir disiplin altna pazarlanmas ve kullanmna ynelik dzenlemeler mevcuttur. Ancak bu dzenlemelerin yeterli olmad aktr.Bu nedenle konu ile ilgili ek dzenlemeler gelitirilmelidir. Mevzuat dzenlemelerinin gelitirilmesi srasnda, beeri ilalarn pazarlanmasndaki sistem de dikkate alnmal ve yeni dzenlemeler gecik meksizin hayata geirilmelidir. la sat ve kullanm bu yolla etkin olarak

kontrol edilebilir yapya dntrlmeli ve sistem yetkili otorite tarafndan gvence altna alnmaldr. (2) eklinde yoruma yer verilmitir. Dolaysyla ne endstriyel, ne organik ve ne de ky tavukuluuna ynelik bir deerlendirme bulunmamaktadr. Bir dier deerlendirme ise yine ayni raporun 455inci sayfada, Altnc Blm, Salk Bakanlnn Kanserle Sava Faaliyetleri Blm, 459uncu sayfasnda 6.1.2.2. Epidemiyolojik almalar bal altnda yaplan almalara baktmzda gda kaynakl kanser vakalar ile herhangi bir epidemiyolojik alma bulunmamaktadr. Yine 462inci sayfaya baktmzda 6.2.2. Epidemiyoloji ve Kayt Altkurulu bal altnda yer alan, Yakn dneme kadar bu konuda lkemiz verilerine ulamakta ciddi skntlarn varl bir gerekti. Yakn dnemde bu konuda salanan atlmn desteklenmesi ve doru ynlendirilmesi, kanser ile ilgili gerek verilere ulamay ve kanser politikasnn salam bir zemine oturmasn mmkn klacaktr. (2) eklindeki aklamalar ok dikkat ekicidir. Demek ki yakn dneme kadar kanserle ilgili doru drst kayt tutulmad anlalmaktadr. Ayni raporun 481inci sayfada yer alan 6.5. KANSER NLEME ALIMALARI baln ieriine baktmzda, gda kaynakl kanserlerle ilgili bir ayrntya rastlayamyoruz. Raporun tamamnn deerlendirildii 648nc sayf ada ki Blm zetleri, Sonu ve neriler bal altnda yer verilen II. Sonu bal altnda Beslenme ve Gda Gvenlii alt balnda 187inci ve 199uncu sayfadaki bilgiler tekrarlanm olup herhangi bir sektr belirtilmeden lkemizde gda iletmelerinde kayt dlk hala nemli bir problemdir. Uzmanlar; merdiven alt diye tabir edilen bu tip iletmelerde gda boyalar ve koruyucularn kontrolsz kullanm, kalitesiz hammaddeyle salksz retimin byk bir tehlike oluturduuna iaret etmektedir. Bu nedenle, merdiven alt retim engellenmeli, gda zincirinde yer alan tm iletmeler kayt altna alnmaldr. Birincil gda retiminde kullanlan kimyasallarn belli bir disiplin altnda pazarlanmas ve kullanmna ynelik dzenlemeler gelitirilmelidir. Bu almalarda beeri ilalarn pazarlanmasndaki sistem rnek alnarak yeni dzenlemeler yaplmal ve ila uygulamalarnn etkin olarak kontrol salanmaldr. Genetii deitirilmi rnlerin (GDO) etiketlenmesiyle ilgili kurallarn uygulanmas takip edilmeli ve tketicilerin doru bilgiye ulamas gvence altna alnmaldr. gibi bir deerlendirmeye yer verildiini gryoruz. Komisyon 648inci sayfada yer alan II. neriler bal altnda,

Beslenme ve Gda Gvenlii alt bal ile 187inci, 199uncu, 481inci ve 648nc sayfadaki bilgiler tekrarlanacak ekilde zetlenerek maddeler haline dntrlm bulun-maktadr. Salk Bakanlnn TBMMde verilen bir soru nergesi zerine cevap olarak yapt aklamada Trkiyenin kanser haritas ekil-3de grlmektedir.

ekil-3: Blgelere gre Trkiyenin Kanser haritas (56) Dikkatlice ekil-3 incelediimizde, baz kanser vakalar, yukarda T.B.M.M. Kanser Aratrma Komisyonu raporunun 648inci sayfada ki Blm zetleri, Sonu ve neriler bal altnda yer verilen II. Sonu bal altnda Beslenme ve Gda Gvenlii alt balnda yer alan aklamada yer alan Birincil gda retiminde kullanlan kimyasallarn belli bir disiplin altnda pazarlanmas ve kullanmna ynelik dzenlemeler gelitirilmelidir. eklinde ki deerlendirme, bitkisel retimde birincil retimde kullanlan kimyasallarn ulat tehlikeli boyuta dikkat ekilmesi ile rtr mahiyettedir. nk lkemizde esas sorun bitkisel retimde kullanlan zirai ilalardr. Organik bitkisel retimin dnda dier retim ekillerinde hemen hemen ila kullanlmadan retim yaplmamakta. ayet Sayn Dizdar gda kaynakl kanser sorununu gerekten zmek istiyor ise muhakkak zirai mcadelede kullanlan ilalara el atmaldr.

Bunun iin izelge-5 ve 6ya bakmak yeterli. izelge 5de grld zere yllar itibariyle ok ciddi miktarlarda pestisit tketimi art gzmze arpmakta ve bu tketim giderek artarak haa 1.705 Kgr boyutuna ulam bulunmaktadr. Oysa Almanyada bu tketim miktar haa 2,5 grdr. izelge-5: Yllara Gre Pestisit Tketimi < e.m > (57)
Yllar Tketim ( Ton ) Birim Alana Tketim ( g/ha )
506 708 571 663 703 683 726 1.047 1.118 1.209 950 1.234 1.703

1978 8.396 1983 12.146 1989 10.875 1993 12.566 1997 13.083 2000 12.458 2004 13.146 2006 18.258 2007 18.944 2008 20.032 2009 15.412 2010 20.121 2011 26.770 NOT: Bakr Slfat ve Toz Kkrt hari Kaynak: Tarm.Bak.,TUK Verilerine Gre

izelge-6: Trkiyeden AB lkelerine Gnderilip Pestisit Kalnts nedeniyle geriye dnen bitkisel rn parti saylar ( 57 ) Yl Parti Says 2000 0 2001 2 2002 9 2003 22 2004 17 2005 33 2006 21 2007 28 2008 56 2009 32 2010 49 2011 111 2012 61 (16 Kasm
2012 Tarihine Kadar )

Bir dier husus ise tarm ilalarnn ruhsatlandrlmasnda yaanan sorunlar. Tarm ilalarnn ruhsatlandrlmasnda yaanan en byk sorun lkemize yeni giren veya ilk defa ruhsatlandrlacak orijinal pestisitlerin emsal preparatlarnn ruhsatlandrlmasnda yaanmaktadr. Orijinal pestisitlerin ruhsatlandrlmasnda gsterilen ciddiyet emsal preparatlarn ruhsatlandrlmasnda gsterilmemektedir. Birok dnya lkesinde msaade edilmeyen baz preparatn emsal preparat statsnde ruhsatlandrlmas sonucunda 2011 yl sonu itibariyle ruhsatlandrlan emsal preparat says % 94.15i bulmutur. Bunun yan sra 1984 ylnda Tarm ve Kyileri Bakanlnda yaplan reorganizasyon sonucunda Zirai Mcadele ve

Karantina Genel Mdrl nn kaldrlmas ile hizmet btnl dalm, bitki koruma disiplininin ve standart yapnn bozulmas en nemli sorunlarn banda gelmektedir. Bunun sonu-cunda, izelge-6da grld zere lkemizde birincil bitkisel retimde pestisit kullanm, gda g venlii asndan risk oluturan bir yapy ortaya karm bulunmaktadr. Bugn yurt dna gnderilecek bitkisel rnlerin retiminde daha ciddi ve dikkatli retim yaplrken i piyasaya satlmak zere retilen rnler iin ayn titizliin gsterilip gsterilmedii bilinmemektedir (58). rnein: semt pazarlarnda yazn satlmakta olan taze brlcenin tarm yaplrken ballk hastaln nlemek amacyla kullanlmamas gerekirken kanserojen ve ticari ismi Tamaron olan ilacn kullanldn birka yl nce bir yetitiriciden renince hayretler iinde kaldm. Zirai ilalarn kullanlmasndan doan, yabani yaam, iftlik hayvanlar, toprak ve toprak floras, su kirlilii, evre ve insan sal asndan olan yan etkilerini bilemiyoruz. Doal denge ve insan sal buna karlk olarak da fazla besin retimi arasnda ki karmak ilikiyi zirai mcadele ilalar daha da karmak hale getirmitir (59). Bu nedenle Sayn Dizdarn konvansiyonel tavuk yetitiricilii ile kanser hastal arasnda balant kurmaya alacana, bitkisel retimde kullanlan zirai ilalarn kanserle olan ilikisini incelemesinin daha mantkl ve yerinde olacan dnyorum. nk kanser hemen bir anda meydana gelmiyor, yllarn birikimi sonucunda ortaya kan sinsi bir hastalk. Getiimiz gnlerde ABnin gelimi lkelerinde bayanlarda yksek oranda sigaraya bal kanser olgularnn artt, nedenleri zerine geriye ynelik yaplan bir aratrmada ellili ve altml yllarda bayanlar arasnda modernlemenin gerei olarak bayanlarda sigara iiminde ki artla ilgili olduu ortaya kt. lkemiz asndan benzer deerlendirmeyi ellili yllardan it ibaren birincil bitkisel retim tarmsal faaliyet asndan yaptmzda; ellili yllardan itibaren Trk tarmnda balayan endstriyelleme sonucuna bal olarak gittike artan tarmsal zirai mcadele ilac kullanmnda ki art yetmili, seksenli, doksanl ve iki binli yllarda izelge-5de grld zere giderek kademeli bir ekilde ykselen bir trend ile artmas sonucunda bu ilalarn kullanld, dorudan tketime sunulan birincil bitkisel kkenli gdalarn halkmz tarafndan tketilmesi bugnk sindirim sistemi kanser vakalarnn artnn arkasndaki gizli tehlikeyi oluturmaktadr.

Sayn Dizdarn bu gerei grmeyip, 2000li yllardan itibaren lkemizde tavukuluk sektrnde gda gvenlii bata olmak zere bir ok konuda ABye uyum erevesinde olaan st aba ve gayretle gvenli, halkmzn rahatlkla tketebilecei kasaplk pili eti ve yumurta retimi gerekletirirken, yine zamann Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl tarafndan tm valiliklere gnderilen 09.12.2005 tarih ve 250.10.10.13/VEE/ 15597-027676 sayl yazlarnda yer alan 2005/74 sayl genelge ile Gda Olarak Deerlendirilen Hayvanlarn Bulundurulduu Hayvanclk letmelerinde la Kullanm kontrol ve gemiten bugne uzun yllar Canl Hayvan ve Hayvansal rnlerde Kalnt zlenmesi yaplmasna, en son Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl tarafndan Canl Hayvan ve Hayvansal rnlerde Kalnt zlenmesi ne ilikin 01.03.2013 tarih ve 9 nolu genelgeye ramen kanserle ilikilendirmeye kalkmas abesle itigaldir. ayet bu ilikiyi ortaya koyacak bir bilimsel veri Sayn Dr. Yavuz Dizdarn elinde varsa, bizlerle paylarsa ok memnun oluruz. Tavukuluk sektr lkemizde hayvanclk sektr iinde en sistemli, en son bilimsel gelimelere ve uluslar aras standartlara uygun olarak retim yapan bir sektrmzdr. phe niteliinde de olsa da Sayn Dr. Yavuz Dizdarn ortaya at ve ileri srd gerekeler vete riner bilim camiasnca asla kabul edilir nitelikte deildir. Tm bu alamalarmn nda ayet kasaplk pili eti ve yumurta alnp gda sanayinde ilenip baz katk maddeler ilave edilerek, bir takm ilemlerden geirilip hayvandan elde edildii ekli olan doal yaps deiiklie uruyor ise o zaman bu gibi ilenmi gdalar hakknda Sayn Dizdara katlyor ve pheye dme hakkmzn olduunu dnyorum. nk sanayilemi, kentsel topluluklarda tketici, yiyeceklerinin byk bir blmn ilenmi olarak salar. Bu yiyeceklerin tketiciye sunulmadan ilemenin amalarn yle sralayabiliriz: Yiyeceklerin saklanmasn ve tanmasn kolaylatrmak, eitli yiyeceklerin bulunmayan mevsim ve yrelerde bulunmasn salamak, Yiyeceklerin lezzetini ve grnn hoa gider duruma getirmek, Yiyeceklerin hazrlanmasnda, piirilmesinde kolaylk salamak ve eidini arttrmak,

Yiyeceklerin bileiminde bulunabilecek zararllar yok etmek (zararllar mikroorganizmalar olabildii gibi toksik ve sindirimi zorlatrc da olabilirler) , Yiyecekleri karmlar haline getirerek besin deerlerini ykseltmek (60) eklinde ileme tabi tutulmaktadr. Bu ekilde ileme tabi tutulmu kasaplk pili etleri ve yumurtalar elbette endstriyel gda kapsamnda olduu iin tm dnyada bilim evrelerinin belirttii gibi insan kaynana ynelik kayglara katl mamak mmkn deildir. Bugn halkmzn hangi gdalarn kanserojen olduuna dair salkl karar verebilmesi iin TBMM Kanser Aratrma Komisyonunun uzun uralar sonunda hazrlad toplam 790 sayfalk kanser raporunu http://www.tbmm.gov.tr/ sirasayi/donem23/yil01/ ss648.pdf linkinden bilgisayarlarna indirip okumalarn neririm. Bugn, lkemiz tavukuluk sektr, hayvanclk kollar ierisinde, yetitirme ve besleme modelleri, insanlarn beslenmesine ynelik en salkl zm en ksa srede retme abas ierisinde bulunan, dnyada ki tm bilimsel almalar yakndan takip eden, FAO, WHO gibi kuru lularn belirledii normlara uygun olarak, lkemiz artlarna uygun retim yapan nemli bir sektrdr. Tavukuluk sektrnde, kmesten balamak zere tketicinin sofrasna kadar olan tm retim sreci Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl tarafndan ok sk bir ekilde denetlenmektedir. Sayn Dizdarn tavukuluk sektrne ynelik kasaplk pili eti ve yumurta retimi ile ilgili ynelttii eletirileri gerekle badam olsayd Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl oktan retimi yapan kii ve kurulular hakknda gereini yapm olacakt. Fakat bugne kadar byle bir durum sz konusu deildir. O nedenle bugn, lkemizde, farkl retim teknii olan, konvansiyonel, ky tavukuluu ve organik tavuk yetitiriciliklerinde retilen kasaplk pili eti ile yumurtalar isteyen istedii ekilde tketme serbestliine sahiptir. Bu serbestlii grmezlikten gelerek Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl tarafndan denetimi yaplan bir sektrn yapt retimi elde bilimsel veri olmakszn, tahminler ve varsaymlar zerinden hareket ederek kanserle ilikilendirecek ekilde hastalk kayna olarak lanse ederek gstermeye almak ok byk hatadr. Bir Veteriner Hekim olarak sektrle ilgili, bilimsel herhangi bir alma yaplmakszn veya bilimsel almaya dayandrmakszn yaplan aklamalar kabul etmem asla mmkn deil. Uzun bir emekle hazrlam olduum bu makalemi,

Sayn Dr. Yavuz Dizdarn aklamalarn ieren internet, yazl ve grsel medyada yer alan haber bilgileriyle karlatrp tarafsz bir ekilde deerlendirilmek zere tm kamuoyunun takdirine sunuyorum. Kaynaklar: 1. CVELEK,A.Y.( 2000 ) Harward niversitesinden Prof. Dr. Seluk TMEKin destekleriyle hazrlanm Besinlerle Giden Salk; Gda Maddelerinin Felaket Senaryolarnda Barol Oynamas, (Gncel-1) balkl makale. Tarm ve Kyileri Bakanlnn Temmuz - Austos 2000, Say:34, Tarm ve Ky Dergisi ANKARA 2. T.B.M.Msi Kanser Aratrma Komisyonu Raporu ( 2010 ). T.B.M.M, Kanser Hastal Konusunun Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu Raporu ,S. Says:648- ANKARA 3. Tavuk Diye nnze Konulan Hayvana Dikkat ( 2013 ), 30 Ocak 2013 Tarihli Mynet nternet haberi http://haber.mynet.com /tavuk-diye-onunuze-konulan-hayvana-dikkat-675724-guncel/ 4. Tavuk Diye nnze Konulan Hayvana Dikkat ( 2013 ). 30 Ocak 2013 Tarihli Milliyet Gazetesi nternet Haberi http://gundem. milliyet.com.tr/-tavuk-diye-onunuze-konulan-hayvana-dikkat-edin/gundem/gundemdetay/30.01.2013/1661939/default.htm#comments croller 5. Tavuklar Yediini Ete Dntren Makine haline geldi ( 2013 ). 02 Ocak 2013 Tarihli Dnya Gazetesi nternet Haberi,http://www. dunya.com/tavuklar-yedigini-ete-donusturen-makinehaline-geldi176758h.htm 6. Tavuklar Yediini Ete Dntren Makine haline geldi ( 2013 ) Canl Haber Program kayd.http://www.youtube.com/watch?v =3vHEKX-2vvA 7. OAN,M. ve ark.( 2011 ) Temel Zootekni.Anadolu niversitesi Yayn No: 2316, Ak retim Fakltesi Yayn No:1313 ESKEHR 8. ARITRK, E., AKSOY, F. T. ( 1975 ) Tavuklarda Ekonomik Karakterlerin Kaltm ve Kantitatif Seleksi yonu. A..Veteriner Fakltesi yaynlar:312, Yardmc ders Kitab: 213 - ANKARA

9. AKSOY, T. ( 1991) Tavuk Yetitiricilii,I.Bask - ANKARA 10. KOAK, . (1988) Etlik Pili retimi ZMR 11. NAL,T. (1992) Besin Hijyeni ( Hayvansal Gdalarn Salk Kontrolu ) STANBUL 12. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesinin Tarihsel Geliimi, http://www.veterinary.ankara.edu.tr/docs/veteriner_fakultesi_60_yi l_tarihce.pdf 13. TEMEL, M. ( 2010 ) Atatrk Dnemi Hayvanclk Politikas. Mula niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi ( LKE ), Bahar 2010, Say:24 MULA 14. TRKOLU, A. ( 1979 ) Gda Maddeleri.ktisadi corafya I.Kitap, ..Yayn No:2563, ktisat Fakltesi Yayn No: 438 STANBUL 15. KARGICI, G. ( 2012 ) eviri: Hayvan Yemek,Siren Yaynlar STANBUL 16. Tavukuluk ( 1973 ) Trkiye Zirai Donatm Kurumu Kltr Yaynlar ANKARA 17. ZTRK,A.K., TRKOLU, M. ( 2012 ) Trkiyede Organik Tavukuluk.Lalahan Hayvanclk Aratrma Enstits Dergisi, 2012, 52 (1) 41-50 - ANKARA 18. ERENSAYIN, C. (1991) Bilimsel-Teknik-Pratik Tavukuluk, Cilt1.-TOKAT 19. ALILAR, T. (1977) Tavuk Diseksiyonu. F..Veteriner Fakltesi Yaynlar:10, Ders Kitab:4 ELAZI 20. LDENZ, C. (1968) Kuluka Makinalar ve Civciv karmakSTANBUL 21. AKSOY, A. R. (2003) Hayvan Islah Ders Notlar Kafkas niversitesi Veteriner Fakltesi KARS 22. ZCAN, H. (1976) Genel Zootekni. Frat niversitesi Veteriner Fakltesi Yaynlar No:7, Ders Kitab: 1 - ELAZI 23. SARICA, M. ve ark. ( 2012) Trkiyede Kanatl Islah Stratejilerine Bak. 3-5 Ekim 2012 Ulusal Kmes Hayvanlar Kongresi ZMR 24. AKSOY,T. ( 2012) stn verimli ticari tavuk srlerinin srr NEDR ?, http://www.ciftlikdergisi.com.tr/ustun-verimli-ticarita vuk-surulerinin-sirri-nedir.html

25. ALDEMR, S. ve BAYSAL, B. ( 1974 ) Kasaplk Pili Yetitiricilii ANKARA 26. ULUDA, N. ( 1971 ) Tavuk Yetitirme ve Yemlenmesi.Tarm Bakanl, Veteriner leri Genel Mdrl, Yetitirici Brorleri Serisi A-45 nolu bror ANKARA 27. HEMNLOLU, M. ( 1958 ) Yeni Tavukuluk Teknii -ZMR 28. GROSSKLAUS,D. Et al (1991) Notes on technical progress in veterinary public health. Rev. Sci. Tech. Off. int. Epiz.,1991, 10 (4), 995-1018.Paris-FRANCE 29. BABAOLU, M, ( 2006 ). Dnyada Organik Tarm Uygulamalar, Uluslararas Rekabet Aratrmalar Kurumu Dernei Yaynlar, Yayn No:2006/1, stanbul. 30. AKSOY, U. ( 2001 ) Ekolojik Tarm: Genel Bir Bak.14-16 Kasm 2001, Trkiye 2. Ekolojik Tarm Sempozyumu-ANTALYA. 31. NAL,S.( 2004 ) Organik Hayvancln Esaslar ve Hayvan Besleme. zmir Blgesi Veteriner Hekimler Odas 28 Nisan 1 Mays 2004 1.Uluslararas Organik Hayvansal retim ve Gda Gvenlii Kongresi, Pine Bay Holiday Resort, Kuadas/AYDIN 32. AYAN,Y., POLAT,M.( 2002 ) Ekolojik (Organik, Biyolojik) Hayvansal retimin Temel lkeleri - Organik Tarm,T.C.Tarm ve Kyileri Bakanl, zmir l Mdrl Bornova/ ZMR 33. OKUYAN, M.R. ve YELDAN, M. ( 1973 ) EVR: Tavuklarn Bilimsel Yemlenmeleri. TAPGEM Yaynlar, No:14 ANKARA 34. ENEL,S.( 1986 ) Hayvan Besleme.:.Veteriner Fakltesi Yaynlar, Rektrlk No:3210, Dekanlk No: 5 -STANBUL 35. ZGEN, H.( 1978 ) Hayvan Besleme. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Yaynlar:341, Ders Kitab:241 - ANKARA 36. BERK,M. Yumurta Verimini Etkileyen Faktrler. Lalahan Zootekni Aratrma Enstits Deneme iftlii Mdrl zel Yayn, Cilt:XIV, Say: 1-2 Sayfa: 53 -65 - ANKARA 37. SAKAL, S. Tavuk Beslemede Enerji ve Protein. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, Bilgi Profili No:74 ANKARA 38. AKBAY,R.( 1986 ) Tavukulukta verimlilii etkileyen evre koullar. 19 - 20 Haziran 1986 Trkiye 4. Tavukuluk Kongresi ANKARA

39. DELCE,N.Y, ZKAYA,T.( 2008 ) Trkiyede Gda Gvence ve Gvenilirliinde Tohumluklarn Yeri ve nemi.Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 2008, 12(2): 49 -57 ANLIURFA 40. DEMRKAZIK, A.( 2013 ) Trkiyede her yl 100 bin kii kanserden lyor. 04 ubat 2013 Pazartesi 13:46, Salkl Yaam/ Kanser. http://www.saglikaktuel.com/haber/turkiyede-her-yil-100bin-kisi-kanserden-oluyor-30037.htm , eriim tarihi: 22.02.2013 41. Krmz ve Beyaz Et Kesim Yerlerinde Kontrol Esaslar ve Et Kalitesini Etkileyen Faktrler ( 1994 ). 29 Kasm 1 Aralk 1994 Tarm ve Kyileri Koruma ve Kontrol Genel Mdrl ANKARA 42. OLGUN,T.Kasaplk Pili ( Broiler ) Yetitiricilii. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kuru- mu, Bilgi Profili.53 - ANKARA 43. TRKER,S.( 1997) Hayvansal Gdalarda Kalite Kontrol ANKARA 44. TOPKM ( 1978 ) Broyler Yetitiricilii . Topkap la ve premiks Sanayi ve Ticaret A. STANBUL 45. TOLGAY, Z., TETK,. ( 1964 ) Muhtasar Gda Kontrol ve Analizleri Klavuzu - ANKARA 46. SALAM, M. ( 1977 ) Genel Histoloji. A..Veteriner Fakltesi Yaynlar:334, Ders Kitab: 234 - ANKARA 47. AHN, S. ( 2001 ) eviri: Kanatl Etlerinde leme Kalitesi ve Duyusal Deiiklikler - Kanatl Etleri ve Gda Gvenlii,Kanatl Ar-Ge Yaynlar:3 , Derlemeler:1 Kanatl Hayvanlar Aratrma ve Gelitirme San.ve Tic.A..- BOLU 48. VARDAR, S.( 1965 ) Yumurta ve Kanatllarda et Muayenesi. Bornova Veteriner Aratrma Enstits Dergisi,Yl:6, Say:11, Haziran 1965 Bornova/ZMR 49. TEKNEN,O.C. ( 1980 )Yumurta, Tavukular Dernei Yaynlar No:1 ANKARA 50. JONCHRE,V. et al.( 2010 ) Gene expression profiling to identify eggshell proteins involved in physical defense of the chicken egg. http://www.biomedcentral.com/1471-2164/11/57 51. SHUEN-EI,C. Reproductive Organs in Poultry. http://www.as. nchu.edu.tw/lab/5c/course/ production% 5C2007Lecture5.pdf

52. ZER,.( 1959 ) Trk Veteriner Hekimleri Dernei Yaynlar No:7 ANKARA 53. AKYILDIZ, R. ( 1979 ) Karma Yemler Endstrisi ANKARA 54. KILI, A.( 1985 ) eviri: Hayvan Besleme.TUBTAK Veteriner ve Hayvanclk Grubu yayn ANKARA 55. GRBZ, Y. ve ark. Doal Karotenoid Kaynaklar ve yumurta Sars.http://www.organikpin.com/tavuk%20rasyonunda%20do%C 4%9Fal%20renklendirici.pdf, 01.04.2013 56. Trkiyenin Kanser Haritas ( 2012 ) 07.12.2012 tarih ve 14.22 zamanl internet haberi. http://www. tumhaber.com.tr/HaberOku. php?haber_id=114922 , eriim: 22.02.2013 57. DELEN, N. ( 2012 ) Trkiyede ki Tarm lac Tketiminin Deerlendirilmesi. 27 Kasm 2012, zmir Ticaret Odas, 85inci Kimyasal Maddeler Grubu Meslek Komitesi tarafndan dzenlenen Tarladan Sofraya Salkl Beslenme Bilgilendirme Toplants - ZMR 58. 27 Kasm 2012, zmir Ticaret Odas, 85inci Kimyasal Maddeler Grubu Meslek Komitesi tarafndan dzenlenen Tarladan Sofraya Salkl Beslenme Bilgilendirme Toplants Prof.Dr. Nafiz Delenin Trkiyede ki Tarm lac Tketiminin Deerlendirilmesi isimli sunuma ait toplant notlar- ZMR 59. ECEVT,O.,ve ark.( 2006 ) Tarmsal Mcadele lalar ve evreye Olan Etkileri,2.Bask. Ondokuz Mays niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Kitab No: 32 SAMSUN 60. BAYSAL,A. ( 1977 ) Beslenme, II Bask. Hacettepe niversitesi Yaynlar ANKARA

ZMR VETERNER HEKMLER ODASI Kbrs ehitleri Caddesi No:117 Alsancak ZMR Tel: +90(232) 465 10 63 Fax: +90(232) 465 10 61 izmvetoda@hotmail.com www.izmir-vho.org