GEOPOLITI KI ASOPIS

IDENTITET BEOGRADA

GEOPOLITI KI ASOPIS

AUTORI:
Prof. dr Aleksandar RASTOVI Istorijski institut, Beograd Prof. Dr Mirjana ROTER BLAGOJEVI Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd Ognjen RADONJI Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Simona OGNJANOVI Nezavisna istoriarka umetnosti Ivana BENOVI Nezavisna istoriarka umetnosti; lanica Meunarodnog udruenja likovnih kritiara (AICA). Slobodan Gia BOGUNOVI Akademija arhitekture Srbije Tamara KRSTI Radio Beograd Zoran BLAINA Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd Ingrid HULJEV Univerzitet u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd Zoran OSI Univerzitetski kliniki centar Dragoslav Miovi, Beograd Haris DAJ Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Jovan IRILOV teatrolog Nikola SAMARDI Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu Simona UPI Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Vesna PERI Radio Beograd
CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 32 LIMESplus: geopolitiki asopis/ 2004, Beograd (ubrina 5) HESPERIAedu, 2006, Beograd Za izdavaa: Zorica Stablovi Bulaji Greenfield 24 cm Tri puta godinje ISSN 1820-0869= LIMESplus COBISS SR-ID 114047756

_____________________ Broj 1-2/2012 _____________________

Nauna redakcija: Ivo GOLDSTEIN, Duan JANJI, Miodrag LEKI, Predrag MATVEJEVI, Anelka MIHAJLOV, Vuk OGNJANOVI, Darko TANASKOVI, Predrag SIMI, Aleksandra STUPAR, Aleksandar MIRKOVIC, Erick VIVER, Erick GORDI, Margerita PAULINI Izdava Beograd, ubrina 5 E-mail: h.edu@eunet.rs www.limesplus.rs; www.hedu.biz Za izdavaa Zorica Stablovi Bulaji Odgovorna urednica Adele Mazzola Urednik izdanja Nikola Samardi Izvrna redakcija: Haris DAJ, Mijat LAKIEVI, Aleksandra PROLE, Maja VASILJEVI, Alenka ZDEAR IRILOVI Tehniki urednik Predrag Kneevi Prodaja i pretplata Ivana Stojanovi Korektura Jelena Stojanovi tampa Greenfield, Beograd www.greenfield.rs

ISSN 1820-0869

Izlazak ovog broja pomogao je Sekretarijat za zatitu ivotne sredine Grada Beograda

sadraj br. 12/2012

UVODNIK

Nikola Samardi: IDEJA BEOGRADA

Deo I Sukob tradicije i inovacije 5 17 41 57 Aleksandar Rastovi: BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU Mirjana Roter Blagojevi: STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA Ognjen Radonji: PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA Simona Ognjanovi, Ivana Benovi: PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Deo I II I Uticaj i proimanje kultura 71 85 93 105 115 Slobodan Gia Bogunovi: ID-ENTITET BEOGRADA Tamara Krsti: KNJIEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA Zoran Blaina: VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU Ingrid Huljev: ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA Zoran osi: PUT ZDRAVIH GRADOVA

Deo I Razvoj i modernizacija za opstanak 123 139 143 159 171 Haris Daj: RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA Jovan irilov: BITEF I BEOGRAD Nikola Samardi: IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO? Simona upi: TRAJANJE I TRENUTAK: SLIKA BeogradA (1900 1941) Vesna Peri: FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

UMESTO UVODA

UDK:

IDEJA BEOGRADA
LIMESplus je izdanje za Jugoistonu Evropu italijanskog geopolitikog asopisa Limes. Adele Macola je odgovorna urednica od osnivanja. Od 2004. do 2008. objavljeno je 10 brojeva asopisa. Italijanski asopis LIMES (http://temi.repubblica.it/limes/) pokrenuo je 1993. Luo Karaolo, professor na Katedri za politiku geografiju i ekonomiju Fakulteta politikih nauka u Rimu. Karaolo je takoe glavni urednik asopisa LIMESplus. Engleski partner asopisa Limes je Heartland, Eurasian Review of Geopolitics (http:// temi.repubblica.it/limes-heartland/). Beograd se suoava s deficitima ljudskih i ekonomskih resursa, i nema jasnu ideju svoje budunosti u savremenoj regionalnoj i globalnoj konjunkturi. Jedna od putanja unapreenja tih resursa bila bi i otvorena rasprava o najvanijim pitanjima prolosti i stratekim reformskim i razvojnim opredeljenjima. Beograd mora postati tema nauke i javne politike, podrazumevajui racionalne uvide u prolost, i reenja koja e prethoditi problemima, umesto samoviktimizirajue patetike, mitova i suoavanja s poledicama ekonomskih, kulturnih ili ljudskih katastrofa. U perspektivi bliske prolosti i predstojee budunosti, Beograd istovremeno pripada paradigmi jugoslovenske dezintegracije i paradigmi globalizacije. Odnos prema Beogradu i njegovom savremenom identitetu podrazumeva odgovornost koja nije samo akademska. Beograd je evropska prestonica koja je pretrpela najvie razaranja, migracija, ekonomskih sunovrata i kriza identiteta u dva veka moderne istorije. Prethodno je bio najvaniji predmet rivalstva Osmanske i Habzburke imperije, i strateki cilj Srpske revolucije. Beograd je evropska prestonica koja je u modernoj epohi najee bila ili odredite ili pokreta ratne agresije. Dramatine drutvene i ekonomske promene povremeno su vodile samodestrukciji. Zahvaljujui upornosti koju je posvetio opstanku i traganju za sopstvenim smislom, Beograd je trajao i kao sopstvena iluzija, kao nevidljiva, ali veoma osetna energija iekivanja, nadanja, uspona i padova. Beograd je istovremeno izvorite ogromnog stvaralakog napora, i crna rupa nostalgije, uzaludnosti i nesree. Oskudicu, u svojoj kulturnoj istoriji, u odnosu na evropske prestonice, Beograd je ispunio jednom izuzetnom hronikom svakodnevice obinih, za oficijelnu ili veliku istoriju, malih, nekad i anonimnih linosti, koje je nosila stihija opredeljenja sopstvene drave, drava agresora i drava saveznica, i ishoda odluka, posledica koje su obino due trajale od procesa koji su ih izazvali. Ukoliko je pojam kulture gotovo podudaran sutini odnosa koji se uspostavljaju i u umetnikom stvaranju i u ritualima svakodnevice, i svesnim i nesvesnim, kulturna istorija Beograda iziskuje jedan poseban pristup, i ona se ne moe zaustaviti na stvarnom i imaginarnom gradu, na gradu koji je opstao ili onome 1

IDENTITET BEOGRADA

gradu koji je sahranjen u ruevinama, zabeleen, za pamenje, samo na skicama, nacrtima, urbanim vedutama ili fotografijama. U svojstvu srpske i jugoslovenske prestonice, Beograd je uivao tri perioda relativno mirnog razvoja: od predaje kljueva 1867. do poetka Pr vog svetskog rata 1914, drugi, izmeu 1918. i 1941, kad je izgradio obrise svoga evropskog identiteta, i od 1944. do poetka jugoslovenske dezintegracije 1991. Pr vi i trei period trajali su po 47, drugi svega 22 godine. Izmeu 1867. i 1914. u Beogradu su ubijeni knez Mihailo Obrenovi, ve 1868, i kralj Aleksandar Obrenovi 1903, i Srbija je vodila etiri rata, protiv Turske 18761878, Bugarske 1885, i dva Balkanska rata 19121913. Kao jugoslovenska prestonica, nakon ogromnih ratnih razaranja, patnji i gubitka najaktivnijeg stanovnitva, Beograd je bio poprite estokih politikih i nacionalnih obrauna, i podneo pritisak Velike depresije. Drugi svetski rat nije proizveo samo razaranje i novu ljudsku tragediju. Brutalna posleratna sovjetizacija, migracije, drastina promena imovinske strukture i pritisci vladajue ideologije, koja je takoe bila promenljiva, nekad i nepredvidiva, to ponovo nisu bili povoljni uslovi za nastavak urbanizacije i ukljuivanje u kulturne tokove razvijenog i slobodnog sveta. Prestonica i simbol naizgled humanog i slobodnog socijalizma, Beograd je nakon ruenja Berlinskog zida spustio Gvozdenu zavesu na sebe samog, svrstavajui se uz svet koji vie ne postoji, svet logora, redova, spiskova, komiteta, rezolucija, takica, oskudica, paranoje, dostavljanja i dostavljaa, oajanja i pesimizma, i na toj taki su ostala otvorena sutinska pitanja njegove budunosti. Beograd je bio predmet i ljubavi i mrnje svojih itelja, pridolica, branilaca i osvajaa. Podsticaji razvoja, ideje, projekti, i, uporedo s tim, ruralizacije, provincijalizacije i destrikcije, takoe su dopirali i spolja i iznutra. Bio je i gradilite i poprite ruenja, i muzaj i deponija, i zamka i utoite. Jedna je od evropskih prestonica dugorono lienih ekonomskih i kulturnih sposobnosti i sklonosti da odravaju najmanje privid megalopolisa, glamura i bogatstva. Istorija beogradske kulture otkriva znaajne slojeve siromatva, izolacije, samoizolacionizma, samozaljubljenosti i samodovoljnosti. Za Beograd je njegova kulturna antropologija jednako vana istoriji kulturnog stvaranja ili razaranja. Posebnost, duh, proimanje kultura, civilizacija i var varstvo, itaju se, u zamrenom jedinstvu sloenih odnosa, u onim posebnostima Beograda koji je istovremeno bio provincija provincija velikih sistema (u modernoj istoriji Ugarske, Austrije, Turske), urbano ostr vo ili metropola na ruralno-nomadsko-palanakom prostoru Zapadnog Balkana, nikad do kraja urbanizovan i nikad do kraja ruralizovan. Nikad do kraja izgraen, nikad u potpunosti u svakom smislu pokoren i uniten. I centralne gradske zone su doziivane, nadziivane, urbana dinamika neureena, orijentalizirana, neretko i nasilna, fasade, urbani mobilijar, inae nestandardizovan, plonici, parkovi vandalizirani. I u kulturnoj istoriji Beograda prepoznaje se sistem odnosa izmeu neureenih, otuenih, korumpiranih institucija, urbanih vrednosti, lutajuih ljudskih grupa i tradicionalnog drutva.

Balkanske kulture su o sebi ostavljale svedoanstva o velikim zamislima, dubokim meditacijama, ali i naroitim mentalitetima. Samospoznaja Balkana odvija se u prostranstvu izmeu uverenja o sumornom opstanku na margini, na dalekoj, usamljenoj granici, na periferiji civilizacija, i miljenja da je taj prostor kljuno poprite evropske istorije. Beograd ima izuzetno mesto, fiziko, kulturno, ekonomsko, smeten na mitskom Limesu koji je delio var vare i civilizacije. Evropska kultura zapostavljala je Balkan u svojim povremenim odustajanjima i od njegove prolosti i od njegove budunosti. Ali je Beograd i zanimljivo okrilje ljudske svakodnevice. I prolost i budunost Beograda podloni su neprestanom preispitivanju. Poslednja validna, pouzdana kulturna istorija Beograda pojavila se u trotomnoj ediciji Istorija Beograda koju je objavila Prosveta 1974. Od ostvarenja tog impresivnog projekta ve nas deli itava jedna istraivaka generacija. Vaan osvrt na njegovu kulturnu prolost bila je Kratka istorija Beograda Milorada Pavia, i ona je vaan podsticaj, moda i opravdanje, da se stvarni procesi i injenice posmatraju i u jednom linom, intimnom osvetljenju. Jedno od uporita ovog projekta je Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka Slobodana Gie Bogunovia, atipini istorijsko-analitiki enciklopedijski pregled najrelevantnijh topografskih injenica, graevina, ambijentalnih celina, linosti, pojmova i pojava u graditeljskoj, arhitektonskoj i urbanistikoj kulturi Beograda, ishod jednog oevidno divovskog posla, napisana uz ogroman nauno literarni instrumentarij, sa primernom naunom strogou i tanou. (Mihailo Mitrovi). Na poetku XXI veka Beograd se suoava sa izazovima koji podseaju na potrebu jednoga novog osvrta na onu prolost koja otkriva sutinju njegove ljudske svakodnevice i vanih slojeva kulturnog identiteta. Beograd ima ansu da se globalizaciji prepusti svojim kreativnim snagama, umesto da tavori u onom nerazumevanju svoga vremena koje nije bilo svojstveno generacijama koje su, u nekoliko navrata, iznele izuzetne napore modernizacije i evropeizacije. U toku dve poslednje decenije Beograd posre pod pritiskom post-ruralnog populizma, ivei punim pluima, u svakom smislu, traume politike i drutvene dezintegracije, ostavi bez daha u nastojanju da svome duhu privede sve koji, bez obzira da li su u njemu ponikli, taj duh, u pustoi ovoga vremena, nisu u stanju da razumeju ili, najmanje, da ga osete. Nove, zbunjene generacije otkrivaju nedostatak sposobnosti da sopstveni identitet vezuju za racionalno promiljanje prolosti i budunosti. Beograd je prestonica u svakom smislu nove drave-nacije, takoe liene jasnog prostornog, kulturnog i politikog identiteta. Ovde je preputen i sasvim slobodan prostor, da promiljanje Beograda i njegovog identiteta ostane i sasvim lino. Beograd, 20. februar 2012. Nikola Samardi

UDK:

BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U Prof. dr Aleksandar RASTOVI * Istorijski institut, Beograd 19. I 20. VEKU
Zbog svog povoljnog geografskog poloaja Beograd je vekovima bio meta stranih osvajaa, ali i vana destinacija mnogobrojnih evropskih putnika i putopisaca koji su ga rado i esto pohodili. Britanski putnici su takoe rado svraali u njega, premda su mnogi od njih dolazili sa uvreenim stereotipima da se radi o pljavom, orijentalnom, gradiu koji je krajnje nezanimljiv i nema bog zna ta da ponudi onima koji su ga poseivali. Meutim, svi su oni bili veoma iznenaeni onime to su videli. Od relativno male turske varoi Beograd je vremenom izrastao u veliki evropski grad koji je pratio sva najnovija modernizacijska dostignua u raznim oblasti arhitektura, infrastruktura, moda, kultura i slino. Sve te promene engleski putnici su rado beleili u svojim putopisima i knjigama koje predstavljaju danas vano i nezaobilazno svedoanstvo o razvoju i napretku srpske i jugoslovenske prestonice na razmeu devetnaestog i dvadesetog veka.
Kljune rei: Beograd, Srbija, Velika Britanija, putnici, pisci, novinari, slika grada

ojaano interesovanje britanske javnosti za Beograd i njegov balkanizam kako istie Vesna Goldsvorti u svojoj studiji Izmiljanje Ruritanije zapoinje poetkom tree decenije devetnaestog veka, i to nekoliko godina pre dolaska pukovnika Hodesa, pr vog britanskog konzula u Beograd 1837. godine. Inae, Balkan je poeo da postaje tema interesovanja zapadnog kulturnog kruga, a samim tim i Engleza u drugoj polovini osamnaestog veka. Tako na primer erl Kroford u svojim Memoarima iz 1753, opisuje uee u bici za Beograd 1739, kada je i ranjen (Goldsvorti 2000, 19). Pr vi britanski putnici u Beogradu u devetnaestom veku nisu ostavili opirne podatke o prestonici mlade Kneevine Srbije. Oni saoptavaju tek po neku vest ili injenicu
* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

IDENTITET BEOGRADA

o njegovom geografskom poloaju, izgledu ili o politikoj klimi koja je preovladavala u njemu. Za razlikiu od drugih delova Evrope u Velikoj Britaniji kako primeuje Marija Todorova putopisna literatura je bila najpopularniji segment knjievnosti. Putopisi su se po itanosti nalazili na drugom mestu, odmah posle romana (Todorova 1999, 167). U tom periodu prisutni su mnogi negativni kliei o Balkanu i Srbiji kao o divljim i eg zotinim krajevima Istoka, a od sredine istog veka jedna od glavnih tema britanskih putopisa o ovim krajevima je njihova odbrana od ruskog imperijalizma (Jelavich 1955, 396). Pr vi britanski putopisac koji je kroio na tle Beograda bio je Dord Tomas Kepl koji se tokom 1829, i 1830, nalazio na proputovanju krot evropske delove Turske. Tom prilikom obiao je i Beograd. Svoje utiske o srpskoj prestonici izneo je u delu Narative of a Journey across the Balkans, by two Passes of Selimno and Paravadi; also of a Visit to Azari and other Newly discovered Ruins in Asia Minor in the Years 18291830. In two Volumes, London 1830. Na njega Beograd nije ostavio neki dublji utisak, sem to je panju obratio na Kalemegdan o kome je ostavio podatak da se nalazi u katastrofalno loem stanju. Primetio je i da runou grada ublaava poneka hrianska kua koja razbija jednolinost turske dr vene arhitekture. (Levental 1989, 274). Nakon Kepla u Beogradu je 1835. godine boravio Aleksandar Vilijam Kinglejk. Kratka zapaanja o Beogradu ostavio je u knjizi Eothen objavljenoj 1844, koja se smatra najboljim engleskim putopisom toga vremena ( 1990, 61). Zadojen predrasudama o Srbiji, napisao je da se Beograd nalazi na kraju Evrope, i da ulazi u zemlju koja sadri sjaj i pusto Istoka ( 1993, 6). Kinglejk je takoe ostavio sumornu zabeleku o izgledu srpske prestonice primeujui da je muslimanski deo grada naputen i pust, pun ubreta i ptica (rode i dralovi), a da se u vazduhu osea miris sprenih kora od limuna, pomorandi i zaina ( 1993, 6). Takoe vrlo oskudna svedoanstva o Beogradu dao je Majkl Kvin, irski novinar i izdava u delu A Steam Voyage down the Danube iz 1835. On je Beograd predstavio kao sjajan skup damija sa visokim belim minaretima, dok je beogradska tvrava mona graevina, dobro postavljena za odbranu ( 1993, 27). Neto opsenije zapise ostavila je Dulija Pardju, pesnikinja u putopisu The City of the Sultan and Domestic Manners of the Turks publikovanom 1837. Vraajui se parobrodom iz Carigrada 1836. zadrala se u Beogradu tek nekoliko sati. Zabeleila je da je to poslednji grad u Evropi koji ima minarete, dok je Kalemegdan na nju ostavio posebno snaan utisak. Tvrava zastraujue izgleda i da je data nekoj evropskoj sili bio bi to opasan poklon. Uoila je da Osmanlije ive u podnoljivoj harmoniji sa Jevrejima, a ostavila je i vaan podatak da je u to vreme u gradu ivelo dvanaest hiljada Srba i osam hiljada Turaka i Jevreja ( 1993, 34). Fransis Er ve je Beograd doarao u knjizi A Residence in Greece and Turkey izdatoj 1837. Njegove impresije o Beogradu su za razliku od njegovih sunarodnika preteno pozitivne. Po njemu to je stari i nadaleko uveni grad oko koga su se vodile tolike bitke, i 6 koga su mnoge vojske toliko puta osvajale i gubile. Beograd je ivopisan grad, neobinog

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

izgleda, drugaiji od ustaljenih engleskih predstava, lepi i evropskiji od bilo kog grada kroz koji je proao. Koristei kitnjaste stilske ekskursije pie da je Beograd poslednji spomenik Istoka, romantini predeo gde civilizacija nije toliko prodrla da bi unitila iskonska obeleja zemlje, gde nonja i obiaji i danas podseaju na najzanimljivije periode, gde divlje, uzvieno i ivopisno naizmenino pokazuju svoje ari, gde se velianstvenost i rasko obilno ispoljavaju, i gde gruba priroda nikad nije osetila ljudsku ruku koja sve kvari. ( 1993, 5051) Beograd je u tri navrata 1839, 1843, i 1844. obiao i diplomata i putopisac Endrju Aribald Pejton. Svoja zapaanja o izgledu grada, politikim, privrednim i kulturnim prilikama izneo je u knjigama Servia, the Youngest member of the European Family, i The Highlands and the Islands of the Adriatic. Pr vi put boravei u Beogradu 1839. primetio je da se radi o orijentalnoj varoi sa puno primesa istoka u oblasti arhitekture, nonji, manirima, dok je ve prilikom sledee posete uoio da varo gubi orijentalna obeleja, da se u njemu puno gradi po evropskim nazorima ( 2003, 163). Veliko interesovanje za obilazak Balkana i Beograda, tih divljih i eg zotinih delova Evrope, podstakla je urednitvo uvene londonske izdavake kue Don Mjurej da 1840. godine objavi svojevrsni turistiki vodi za putovanja po Turskoj odnosno njenim evropskim delovima i provincijama. To samo pokazuje glad tamonje javnosti za podruje Balkana (John Murray 1840). Naravno sve je to bilo u skopu narativne kolonizacije tog prostora koja je zapoela odlaskom Bajrona u Grku gde je trebalo da se pridrui borbi Grka za osloboenje (Goldsvorti 2000, XIV). Beograd i Srbiju je tokom jula 1850. posetila i Lujza Hej Kar, i to u pratnji Vuka Karadia i njegove erke Mine (Luki-Tipsarevi 1988, 71). Ona je 1847. pr va na engleski jezik prevela Rankeovo delo Istorija srpske revolucije. Uspomenu na putovanje po Srbiji je sauvala u dnevniku Nekoliko dana po Srbiji 1850. godine, koji je na njenu molbu pedantno vodila Mina Karadi. Zabeleke je kasnija prevela na francuski jezik, a eda Mijatovi njen prijatelj uz njenu dozvolu preveo na srpski jezik i objavio 1895. u Brankovom kolu ( 1964, 208; - 19831984, 47). Tokom osamnaestodnevnog boravka pored Beograda posetila je i Obrenovac, abac, Loznicu, odnosno Mavu i Podrinje. Njene beleke ne sadre politike ocene o Srbiji i njenim vladarima, ve donose zanimljive i kratke opise srpskih gradova, i podatke o karakteristinim srpskim obiajima koji su danas skoro zaboravljeni. Za Pale (Obrenovac) je zapisala da je malo ali isto mesto. Primetila je da na putu od Beograda do apca postoji veliki broj krajputua, dr venih ili kamenih spomenika koji oznaavaju mesto pogibije junaka ili putnika sa ispisanim imenima i datumima njihove smrti (- 19831984, 755756). Srbiju su u vie navrata i to 1862, 1863. i 1864, posetile Engeskinje Georgina Mjur Mekenzi i Adelina Paulina Irbi i to u sklopu balkanske turneje kada su obile i Makedoniju, Staru Srbiju i Crnu Goru (Luki-Tipsarevi 1988, 75; 2000, 48). Kao rezultat njihovih briljivih zapaanja nastala je 1868. voluminozna knjiga Travells in the 7

IDENTITET BEOGRADA

Slavonic Provinces of Turkey in Europe za ije je drugo izdanje 1877. Viljem Gledston, veliki prijatelj slovenskih naroda napisao inspirativni predgovor u kome je izrazio svoje divljenje prema dve engleske putnice koje su objektivno prikazale stanje u kome se nalazila hrianska populacija u ondanjim delovima evropske Turske. Pr vi put na tle Kneevine Srbije Georgina Mekenzi i Adelina Irbi su kroile poetkom avgusta 1862, i to preko Nia, dolazei iz pravca Jedrena. U Beograd su pristigle 4. septembra i tom prilikom su ih doekali Franjo Zah i Nikola Krsti, inae njihov domain koji je imao zadatak da ih naui srpski jezik. Tokom svoje pr ve posete Beogradu odsele su u kui Alekse Simia ( 1983; 1929, 58). Prilikom vienedeljnog boravka Irbijeva i Mekenzijeva su se interesovale o politikoj situaciji u zemlji, stanju sloboda, odnosu srpskog kneza prema naelima liberalizma, kulturnim prilikama u gradu ( 1983, 396). U Beograd su se ponovo vratile 24. septembra 1863. i u njemu ostale godinu dana, sve do 29. septembra 1864. Zanimljivo je da su prilikom ovog boravka napisale veliki deo svoje knjige Travells in the Slavonic Provinces i poele da prevode na engleski jezik knjigu Istoriju serbskog naroda, koju je za potrebe uenika gimnazije priredio njihov prijatelj i verni pratilac Nikola Krsti. Jednogodinji boravak u Beogradu su iskoristile da prisustvuju brojnim sveanostima, izmeu ostalih i proslavi dana Svetog Save u novootvorenom Kapetan Miinom zdanju, obiu Topider. Nikola Krsti je u svojim memoarima beleio njihove beogradske aktivnosti, premda su i one dosta oskudne i uglavnom sadre njihove poglede na politiki i drutveni ivot onovremene Srbije i Beograda. Inae, Krsti je redovno izvetavao kneza Mihaila o svojim razgovorima sa dve Engleskinje. U vezi sa opisom Beograda dragocen je podatak da je Mjur Mekenzi 28. septembra 1863. posetila staro zdanje kneevog konaka koje je nije impresioniralo, i koga je okarekterisala kao prljavu zgradu ( 2005, 127). Takoe, iz Krstievih dnevnikih beleki doznajemo da su se u Beogradu viale sa svojim starim prijateljima, i to sa Filipom Hristiem, ali i sa vladikom Platonom Simonoviem ( 2005, 10). U studiji Travells in the Slavonic Provinces samo su se u jednom pasusu u trinaestoj glavi osvrnule na Beograd napominjui da lei na uu dve plovne reke i da je prirodno predodreen za glavnu stanicu za gvozdene puteve koje e sjediniti Severno more sa Egejskim i Crno more sa Jadranskim, u trgovini i u ratu on je klju od istoka i ve ga je veliki engleski slobodnjak u trgovakoj politici Kobden oznaio kao jedno od buduih slobodnih evropskih pristanita. (Mackenzie and Irby 1877, 148). U nastavku konstatovale su da je grad esto menjao gospodare i da je bio bedem zapadne civilizacije i kapija na tamnici turskog var varstva, a da je sada u rukama srpskog naroda (Mackenzie i Irby 1877, 148). O Beogradu je u formi kratke pustolovne prie pisao i plodni viktorijanski romanopisac i diplomata arls Liver. On je 1868. godine u Blekvuds Magazinu pod pseudo8 nimom Bob Konsindajn objavio priu ta sam radio u Beogradu. Autor pie o pustolo-

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

vinama mladog Engleza koji zapada u dugove zbog kocke i bei iz zemlje u Beograd kod svog druga inae tamonjeg britanskog diplomate. Vreme prekrauje tako to se uputa u analizu srpskog pitanja, a stanuje u jednom pansionu koji dri stara Albanka. Ovde je re o odsustvu njegovog neposrednog poznavanja grada, ve je uglavnom sve bazirano na bujnoj mati, sa ponekom injenicom. Meutim, i pored toga i ova pria pokazuje koliko je britanska javnost bila zainteresovana za Beograd, makar se radilo o imaginaciji (Goldsvorti 2000, 159160). Najopirnija svedoanstva o prestonici Kraljevine Srbije na kraju XIX veka ostavio je Herbert Vivijan u knjizi Servia. The Poor Mans Paradise tampanoj 1897. On je Beograd posetio u zimu 1895, a zatim i u vreme obeleavanja petsto sedme godinice Kosovske bitke u leto 1896. Posveujui Beogradu celo jedanaesto poglavlje (naslovljeno Prelepi Beograd) svoje knjige, autor napominje da je kao i njegovi prethodnici imao predrasude o tom gradu kao i o Srbiji, jer dolazei nije nita spektakularno oekivao, ali kada ga je video zaljubio se u njega (Vivian 1897, 195). Beograd je doiveo kao manju ali lepu verziju Budimpete. Za njega je to bio potpuno novi, moderan grad, skoro zapadnjaki u kome itelji ne imitiraju najnoviju evropsku modu, ve su tradicionalnu nonju prilagodili svojim potrebama. Kue u gradu su udobne, ali po engleskim standardima gledano skromno nametene, bez preteranog luksuza. Primetio je da je skoro svaka druga kua pretvorena u kafanu, a svaka druga radnja je menjanica novca. Sedite ministarstva spoljnih poslova se izdvajalo po reprezentativnosti, ali ga je prenerazio izgled zgrade Narodne skuptine koju je opisao kao bednu kolibu odnosno uplju rupu (Vivian 1897, 195). Grad je bio vrlo uredan, a ulice iste. Prijatno ga je iznenadilo da Beograani rado poseuju pozorite, koga opisuje kao lepu utu zgradu, gde se dva do tri puta nedeljno daju lake komedije i operete francuskih autora. Meutim, uoio je da ivot u prestonici zamire ve u devet sati uvee, kada ulice potpuno opuste. Sumirajui svoje impresije o Beogradu zapisao je da je zadivljujue da je grad doiveo toliki prosperitet od turskih vremena, napominjui da su Terazije samo pre trideset godina izgledale kao lo zemljani put u koji je putnik mogao da potone do kolena zbog blata (Vivian 1897, 195). Za razliku od devetnaestog veka engleski putopisci koji dolaze u Srbiju i u Beograd na poetku dvadesetog stolea ire dijapazon svog interesovanja i osim politikih tema njih sve vie interesuju i druga pitanja na primer iz drutvenog ivota (razvoj privrede, izgled gradova i sela, obiaji srpskog naroda, mentalitet, muzika, ishrana, nonja, tok modernizacije srpskog drutva). Kao i njihovi prethodnici i oni su dolazili sa velikim predrasudama i jednostranim sudovima o Srbiji i Srbima ( 2005, 431). Meutim, vrlo brzo stvarnost ih je demantovala i mnogi od njih su to i priznavali u svojim radovima i putopisima ( 2005, 432). Od brojnih putnika i putopisaca toga doba koji su due ili krae boravili u Beogradu, i o njemu u veoj ili manjoj meri pisali u svojim radovima izdvajaju se Herbert Vivijan, Meri Daram, Hari de Vindt, Don Frejzer,

IDENTITET BEOGRADA

Frenk Foks, Redinald Rankin, Elen Dejvis, Alis i klod Askju, Izabel Haton, Franeska Haton, Malkolm Ber, Rebeka Vest. Pored pomenutog Herberta Vivijana koji je i pr vih nekoliko godina dvadesetog veka dolazio u Srbiju i svoja zapaanja o Beogradu ostavio u knjizi The Servian Tragedy with some Impresions of Macedonia tampanoj 1904, Beograd je obila i antropolog Meri Daram koja je zanimljiva zapaanja o srpskoj prestonici ostavila u odlinom putopisu Through the Lands of the Serb objavljenom 1904. Detaljno prikazujui Beograd istakla je da ima najlepi poloaj i neobinu spoljanju lepotu. To je ist, svetao grad sa ezdeset hiljada stanovnika, veinom pravoslavnih Srba. Kue su uglavnom graene na dva sprata i veoma su solidne izrade. Grad obiluje duanima, a ulice su iroke i na njima uvek vlada vesela atmosfera. Iznenaena njegovom lepotom zapisala je da Beograd izgleda tako napredan, a njegovi stanovnici veoma moderni, vojnici uredni, inovnici otmeni, a novi vladini uredi tako zadivljujui da se ovek iznenadi kada sazna da je zemlja zbog loe uprave finansijski skoro u oajnom stanju ( 1997, 113). U Beogradu se tokom 1904. godine obreli i uveni britanski sineasti Arnold Mjur Vilson i Frenk Storm Motero. Njihov boravak desio se u vreme krunidbenih sveanosti i predstavljao je hrabar in na koji su se odluili s obzirom da su bili jedini Englezi koji su ne samo doli u dravu sa kojom njihova vlada nije imala diplomatske odnose da bi prisustvovali tom sveanom inu ve su po povratku serijom predavanja i filmskih projekcija pribliili svojim sunarodnicima dravu i narod koji su bili na crnoj listi britanske vlade. Arnold Mjur Vilson je bio jedan od pr vih Engleza koji se saznavi iz britanske tampe da se spremaju sveanosti povodom krunisanja kralja Petra obratio Aleksandru Joviiu izraavajui svoju elju da u svojstvu srpskog konzula u efildu prisustvuje tom dogaaju ( 1994, 170). O toj nameri Vilsona Jovii je upoznao srpsku vladu 25. jula 1904. godine kada je i preporuio da im se rezer viu mesta za krunisanje. Mislio je da bi njihova misija u Srbiji mogla da bude od velike koristi u vreme kada su odnosi dve drave bili zamrznuti.1 Iz jednog drugog izvetaja koji je 1. septembra te godine poslao u Beograd saznajemo da je Vilson posetio srpsko poslanstvo u Londonu traei da se i njegovom prijatelju Frenku Stormu Moterou, filmskom snimatelju omogui odlazak u Srbiju kako bi sinematografisao najvanije momente tih sveanosti. Taj materijal bi bio upotrebljen za prikazivanje javnosti na predavanjima. Za Moterua je tvrdio da je odani prijatelj Srbije i njenog kralja, a njegova predavanja i filmske projekcije bi bacile novo svetlo na Srbiju koja se u Velikoj Britaniji i dalje smatrala zemljom kraljeubica.2 Arnold Mjur Vilson i Frenk Motero su u Beograd stigli 19. septembra 1904. Najdragocenije svedoanstvo o krunisanju i prisustvu dvojice Engleza tim sveanostima ostavio je Frenk Motero koji je izmeu ostalog snimio scene sa beogradske ulice na dan krunisanja,
1 Arhiv Srbije, Ministarstvo inostranih dela, Politiko odelenje, 1904, Fascikla-V, Dosije-II, Poverljivo broj 1156, Jovii-Paiu, 12/25. VII 1904. (=AS, MIDS, PO, F, D, Pov. br.) 2 AS, MIDS, PO, 1904, F-V, D-II, K/252, Pov. br. 1466, Jovii-Paiu, 19. VIII/1. IX 1904.

10

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

sveanu povorku prilikom odlaska u Sabornu crkvu, smotru vojske na Banjici. Pored Beograda, dvojica Engleza su posetila i Kraljevo, Raku, manastire iu i Studenicu, Novi Pazar, Andrijevicu, Cetinje. Celo putovanje je ostalo zabeleeno na filmskoj traci i slobodno moemo rei da predstavlja istorijski izvor pr vog reda. Po povratku u Veliku Britaniju, Vilson i Motero su odrali niz predavanja i filmskih projekcija sa sadrajem koji je snimljen tokom boravka u Srbiji. Beograd je 1905. posetio i novinar i putopisac Hari de Vindt koji je u srpskoj prestonici pr vi put boravio jo 1876. za vreme srpsko turskog rata. Inae, svoje utiske sa putovanja po balkanskim dravama kao specijalni dopisnik The Westminster Gazette izneo je u knjizi Throught Savage Europe. S obzirom na to da je Beograd pr vi put posetio pred Berlinski kongres, zanimljivo je njegovo uporeenje glavnog grada Srbije iz 1905. sa onim od pre tridesetak godina. Ukazao je da je u Beogradu sedamdesetih godina devetnaestog veka ivelo trideset hiljada ljudi. Bio je to turoban, primitivan i prljav grad, neudoban za ivljenje. Meutim, bio je iznenaen velikim promenama koje su ostvarene tridesetak godina kasnije. Prilikom njegove druge posete primetio je da u gradu nema pranjavih i blatnjavih ulica, da dominiraju prostrani i dugaki bulevari puni luksuznih automobila, a da moderni Beograd ine Terazije s otmenim zgradama, odlinim hotelima, luksuznim stanovima, osvetljenim prodavnicama. Uvee taj kvart grada postaje modna pista na kojoj se mogu videti najelegantnija odela i veernje toalete. Od svitanja do ponoi ulice i kafane vr ve od ljudi. Sa svojim beliastim zgradama, veselim ulicama, raskonim zelenilom, Beograd je najatraktivniji glavni grad meu balkanskim dravama. To je moderna prestonica sa ljudima koji su ukusno i po meri obueni i u njemu nikada nije dosadno (Windt 1907, 473474). Sredinom avgusta 1906. godine u Beogradu je nakratko boravio i britanski novinar Don Foster Frejzer o emu svedoe i dva dokumenta srpskog ministartva inostranih dela ( 2005, 482). Iz njih saznajemo da je Frejzer 19. avgusta uputio pismo Ljubomiru Stojanoviu, tadanjem predsedniku vlade u kome izraava zahvalnnost na dobrodolici koja mu je ukazana prilikom posete Beogradu. Inae, utiske sa putovanja po Srbiji i boravka u Beogradu izneo je u studiji Pictures from the Balkans, objavljenoj u Londonu 1906. godine. Svoje pr vobitne predrasude o Beogradu za koga je verovao da je azijski grad promenio je ve prilikom ulaska u njega tvrdei da se radi o evropskom gradu, koji odie istoom, belinom, svetlou. Dokaz da je Beograd moderan evropski grad potkrepio je postojanjem elektrinih tramvaja, gradske elektrine rasvete ( 2005, 485). U svojoj knjizi Frejzer se osvrnuo i na beogradsku modu. Uoio je da bolje stojei graani vie i skoro ne oblae tradicionalnu srpsku nonju, ve se oblae kao i graani u veini evropskih metropola (Petkovi 1996, 23). Kuriozitet je da je prilikom posete Beogradu obiao i grobnicu kraljevskih suprunika Drage Main i Aleksandra Obrenovia, primeujui da su jedini znaci koji govore o tome da se u njima nalaze njihova tela dva dr vena krsta na kojima je pisalo Aleksandar Obrenovi i Draga Obrenovi. Izrazio je nadu da e oni jednog dana ipak biti sahranjeni onako kako dolikuje poloaju koji su zauzimali. Konstatovao je da je Evropa s pravom bila konsternirana zbog tog ubistva koji e ostati zabeleen crnim slovima u srpskoj istoriji. Smatrao je i da srpski narod 11

IDENTITET BEOGRADA

ne odobrava drastina sredstva koja su upotrebljena u uklanjanju branog para Obrenovi. Srbi su samo eleli njihovo udaljavanje s prestola ali ne i ubistvo ( 2005, 486). Tokom balkanskih ratova Beograd su posetili novinari Frenk Foks i Redinald Rankin. Foks inae ratni dopisnik Morning Posta sa Balkana posetio je Beograd u dva navrata i to u predveerje Pr vog balkanskog rata, a zatim i decembra 1912. Dragocene podatke o srpskom glavnom gradu ostavio je u svojoj knjizi-dnevniku The Balkan Peninsula. Tako je na primer pod datumom 21. oktobar 1912, zabeleio da stare turske etvrti grada ine uzani, nepoploani, pranjavi sokaci sa niskim udericama, dok moderni srpski deo grada ima lepe graevine uglavnom izgraene prema uzoru na ruski arhitektonski stil, elektrine tramvaje, moderne puteve. U blizini eleznike stanice, na levoj turskoj strani ulice primetio je da se nalaze redovi kua-straara, a na drugoj strani ulice velika kola (Fox 1915, 124125). Redinald Rankin, ratni izveta Tajmsa tokom Pr vog balkanskog rata zadrao se samo jedan dan u Beogradu i to 22. oktobra 1912. Ipak u svojoj studiji The Inner History of Balkan War izneo je vane detalje o glavnom gradu Srbije, za koga je zapisao da kopira Brisel (Rankin 1930, I 66). Dvorski konak je opisao kao grozomornu utu palatu sagraenu u rokoko stilu, gde su muki ubijeni kralj Aleksandar i kraljica Draga. Kada se gleda sa ulice palata deluje moderno i civilizocano, a unutra se dogodilo ubistvo koje umnogome podsea na najkr vavije periode srednjevekovne istorije (Rankin 1930, I 67). Beograd je bio zanimljiva destinacija za mnogobrojne Engleskinje i Engleze i tokom Pr vog svetskog rata. Jedna od pr vih Engleskinja koja ga je obila posle izbijanja Pr vog svetskog rata, tanije oktobra 1915. godine je bila Elen ivers Dejvis, pripadnica jedinice Farmera. Svoja zapaanja o Beogradu i Srbiji zabeleila je u knjizi A Farmer in Serbia objavljenoj 1916. godine. Gradom nije bila oduevljena. Za njen ukus bio je suvie sumoran i pust. U to vreme Beograd je ve bio zbog poprita borbi bio u ruevinama o emu je pisala u svojoj knjizi (Petkovi 1996, 65). Srpsku prestonicu su u dva navrata obili britanski brani par pisaca Alis i Klod Askju, ali kao pripadnici Pr ve britanske poljske bolnice. Pr vi put su u njega kroili krajem septembra 1915. godine kada su uoili da u njemu vlada neizvesnost i strah zbog toga to je jedan austrijski avion bacio nekoliko bombi od kojih je poginulo nekoliko graana. Inae, smatrali su da je Beograd jedini pravi grad u Srbiji, a posebno su bili oduevljeni glavnom dugakom ulicom koja je bila poploana dr vetom (Petkovi 1996, 77). O Beogradu, ali i drugim mestima u Srbiji koje su posetili ostavili su dragocene podatke u delu The Stricken Land: Serbia as We Saw It. Posle zavretka rata, poznati Englezi i Engleskinje nastavilu su da nesmanjenim intezitetom dolaze u Beograd. Jedna od takvih osoba je bila Izabel Haton, koja je pripadala Bolnici kotskih ena. Hatonova je u jesen 1919. godine postavljena za upravnika ortopedske bolnice u Beogradu, tako da je na licu mesta mogla da oseti sve njegove ari. 12 Budno je pratila kako se Beograd oporavlja posle stravinih ratnih razaranja, a jedan od

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

pokazatelja napretka je bio i iv i bogat umetniki odnosno muziki ivot u prestonici. Muziki komadi nisu izvoeni u pozoritu koje je bilo oteeno tokom rata, ve u vojnoj koli jahanja gde je publika sedela na dr venim stolicama i paljivo pratila premijeru uvenog dela Madam Baterflaj koji je preveden na srpski jezik (Petkovi 1996, 86). O Beogradu i Srbiji Izabel Haton je pisala u dve svoje knjige With a Woman s Unit in Serbia, Salonika and Sebastopol i Memories of a Doctor in War and Peace. Veliki dobrotvor Franeska Vilson koja je stigla u Srbiju tokom Pr vog svetskog rata, preselila se u Beograd u zimu 1919. godine kada je otvorila obdanite za decu na Kalemegdanu, dok je u Ortopedskom centru za invalide na Avali vodila brigu o ratnim siroadima koje je poduavala zanatima. Pored Vilsonove u Beograd je po svretku rata doputovao i pisac i prirodnjak Malkolm Ber koji je u prestonici nove drave dobio zaposlenje. Utiske o Beogradu je izneo u knjizi Slouch Hat. Zanimljivi su njegovi opisi grada i okoline. Ber konstatuje da je okolina grada najlepa u prolee kada svaka srpska ljiva buja od cvetova (Petkovi 1996, 93). Najdragocenije i najlepe utiske o Beogradu izmeu dva svetska rata ostavila je kontroverzna britanska knjievnica Rebeka Vest u svojoj ivotnoj studiji Black Lamb and Grey Falcon: A Journey Through Yugoslavia, iji se pr vo izdanje pojavilo 1941. godine. O glavnom gradu Kraljevine Jugoslavije, Beogradu koga je posetila u tri navrata i to 1936, 1937. i 1938. godine pisala je u ak devet poglavlja ove zanimljive knjige to jest na ukupno devedeset osam strana. Kalemegdan je ocenila kao jedan od najlepih parkova na svetu koji poseduje arobnu lepotu. Osvrui se na geografski poloaj jugoslovenske prestonice slikovito je primetila: Otkako su ljudi pr vi put naselili ovaj komad kopna koji zadire u vodu, on je znaio ivot za one koji su ga drali i smrt za one koji bi ga izgubili. Njegov pramac zalazi izmeu dve reke i gleda na istok preko ogromne panonske ravnice koja se preko Maarske prostire ka srednjoj Evropi. A iza njega lei sigurnost valovitog terena i ume. (Vest 2004, 359). Na Rebeku Vest je naroito snaan utisak ostavio Metroviev spomenik pobedniku na Kalemegdanu koga je opisala kao ratni spomenik Jugoslaviji i divnu neodevenu figuru (Vest 2004, 361). Konstatovala je da u Beogradu nema velikih vila, velikih kola, skupih restorana, niti luksuznih zlatarskih i krznenih radnji, jer je grad do nedavno bio balkansko selo to jest sveto balaknsko selo (Vest 2004, 370). Detaljno se pozabavila ishranom Beograana, primeujui da se u Beogradu obilno jede i da je ishrana zasnovana na tradiciji finih i jakih zaina pri emu se jede mnogo mesa, i malo salate i povra. Stanovnici glavnog grada obilato koriste alevu papriku kojom zainjavaju orbe i kuvana jela, smatrajui da ona moe da zameni zelenu salatu (Vest 2004, 365). Ocene britanskih putnika koji su poseivali Beograd tokom devetnaestog i dvadesetog veka bilo one ture ili obimne predstavljale su znaajna svedoanstva o izgledu grada, njegovom razvoju, modernizaciji i urbanizaciji, obiajima koji su vladali, modi, kulturnim deavanjima, drutvenom ivotu koji se vodio kako na njegovim ulicama tako i u raznim gradskim institucijama. Podaci koje su zabeleili Englezi pokazuju ka- 13

IDENTITET BEOGRADA

ko se jedna varo sa dosta orijentalnih obeleja s poetka devetnaestog veka postepeno transformisala u grad sa evropskim elementima. Predrasude koje su pr vobitno stvarali o Beogradu vrlo brzo su naputali jer su se lino uvereli da ta negativna matrica o srpskoj prestonici, a koju su sticali pre polaska na put ne odgovara istini i stvarnosti koju su doiveli. Beograd je za veinu njih predstavljao prijatno iznenaenje.

Izvori: Neobjavljeni:
Arhiv Srbije Ministarstvo inostranih dela, Politiko odelenje

Literatura:
, . . 1997. . John Murray. 1840. A Handbook for Travellers in Turkey: describing Constantinople, European Turkey, Asia Minor, Armenia and Mesopotamia. London: John Murray , . 1983. . . . . 1862, 1863. 1864. . 2930 (19821983) , . 1993. . : XIX , . . . Fox, F. 1915. The Balkan Peninsula. London Goldsvorti, V. 2000. Izmiljanje Ruritanije. Imperijalizam mate. Beograd. Jelavich, B. 1955. The British Traveller in the Balkans: the Abuses of the Ottoman Administration in the Slavonic Provinces. The Slavonic and East European Review 33/81 (June) , . . 1993. . : XIX , . . . , . 1994. 1904. . 39 (1992) , . 2005. . . I. . . , 2005. . . II. . . , , . . 1993. . : XIX , . . . , . 1929. . Levental, Z. 1989. Britanski putnici u naim krajevima od sredine XV do poetka XIX veka. G. Milanovac , . 19831984. 1850. . : . , XXI.

14

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

1988. Seanja britanskih putnica koje su putovale po naim krajevima u 18. i 19. Veku. Jugoslovensko-britanski odnosi. Beograd: Institut za savremenu istoriju Mackenzie, M. M., and A. P. Irby. 1877. Travells in the Slavonic Provinces of Turkey in Europe. London: Daldy, Isbister & co , J. 1964. 1850. : . . VI. , . 1990. - 1650. II . 2003. . : . , . 1993. . : XIX , . . . Petkovi, N. 1996. Britanci o Srbiji 19001920. Beograd Rankin, R. 1930. The Inner History of the Balkan War. III. London , . 2000. 18781889. 2005. 19031914. Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd Vest, R. 2004. Crno jagnje i sivi soko. Putovanje kroz Jugoslaviju. Beograd Vivian, H. 1897. Servia. The Poor Mans Paradise. London-New York-Bombay Windt H de, 1907. Through Savage Europe. London

ABSTRACT:
Due to its geographic position, for centuries Belgrade had been target of invaders, but also important destination of numerous European travelers and writers that readily and often came to it. British travelers were also glad to visit, although many of them came believing in stereotype that it is a dirty Oriental town, utterly bland and with very little to offer. Anyway, all of them were surprised with what they saw. From relatively small Turkish town, in time Belgrade grew to become European city in line with the most modern achievements in different areas: architecture, infrastructure, fashion, culture, and alike. British travelers were happy to record all these changes in their journey descriptions and books, so today they are important and unavoidable testimony of development and progress of Serbian and Yugoslav capital at the turn of the century and early in the twentieth century. Keywords: Belgrade, Serbia, Great Britain, travelers, writers, journalists, urban image

15

UDK:

STVARANJE MODERNOG Prof. Dr Mirjana ROTER BLAGOJEVI KULTURNOG IDENTITETA Univerzitet u Beogradu, * Arhitektonski fakultet, Beograd BEOGRADA
U rekonstrukciji Beograda i izgradnji u istorijskim ambijenata sve vie je prisutan negativan odnos prema ouvanju najstarijih stambenih zagrada nastalih u periodu do Prvog svetskog rata, jer su one uglavnom u veoma loem stanju ouvanosti. Neophodno je da se ovaj trend zaustavi i delovanje usaglasi sa savremenom doktrinom zatite u svetu koja se zalae za humanu dimenziju odrivog razvoja i potovanje identiteta, autentinosti i slojevitost istorijskih ambijenata. Upravo porodine kue i vieporodine stambene zgrade nastale u gradu tokom XIX i poetkom XX veka u savremenom dobu svedoe o poecima njegovog modernog razvoja i prosperiteta. One su bile odraz integracije srpskog dutva u evropsko, ali i vievekovnog razvoja pod orijentalnim uticajem. S jedne strane, u sebi sadre globalne karakteristike evropskih stambenih koncepata i dokaz su integracije Srbije u savremene tokove, a s druge strane imaju brojne autentine karakteristike koje ih izdvajaju i daju im posebnu vrednost kao izraza ouvanja identiteta i autohtone tradicije. Njihovim nestajanjem gube se osnovne istorijske i kulturne vrednosti starih ambijenata, dokazi njihovog nastajanja i razvoja, slojeviti karakter arhitekture i prepoznatljivost. Onemoguava se praenje i sagledavanje kontinuteta razvoja stambene izgradnje u Srbiji i porekla modernih shema koje su nastale u narednim periodima.
Kljune rei: identitet, tradicija, autentinost, graditeljsko naslee, stambena arhitektura

Uvod znaaj ouvanje znaenja, identiteta i autentinosti istorijskih mesta

akcije istorije i kulture prethodnih generacija sa savremenim trenutkom. Moderni urba* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

Gradovi u kojima ivimo odraz su inter-

17

IDENTITET BEOGRADA

nistiki razvoj od poetka 20. veka, a naroito tokom druge polovine veka, doveo je do uniformnog izgleda savremenih gradova, kao posledice slinih ivotnih i kulturnih navika gradskih itelja savremenog doba. Proces sveukupne globalizacije savremenog drutva uticao je negativno na nasleeno tkivo istorijskih urbanih mesta, menjajui njihovu tradicionalnu morfologiju i tipologiju ambijenata koji su se razvijali kroz istoriju. Gubitak vlastitog identiteta, koji predstavlja osnovnu karakteristiku savremenih gradova, uticao je da teoretiari arhitekture istiu znaaj ouvanja istorijskih ambijenata i njihove prepoznatljive arhitekture kao nosioc identiteta u savremenom gradu, jer oni grade i uvaju specifinu memoriju mesta. Prema miljenju arlsa Denksa: Staro se vrednuje ne toliko radi njega samoga, koliko kao oznaka kontinuiteta meu generacijama i kao spoj sa prolou. (Denks 1985, 88). Identitet mesta se u memoriji i svesti ljudi, izmeu ostalog, najvie formira u zavisnosti od njegove morfologije i izgleda graenih struktura. U naoj svesti, upravo oblikovanje graevina i slobodnih prostora daje mestima odreeni specifini karakter koji pamtimo. Delove istorijskih naselja, koji su u sebi sauvali tragove prolih vremena i specifinosti svoje tradicionalne arhitekture, itelji savremenih gradova doivljavaju kao mala harmonina ostr va, retke autentine ambijente koji nam govore o specifinom razvoju, istoriji i kulturi odreenih perioda i ljudi koji su u njima iveli. Kada se o njima govori naglaavaju se njihove posebne ambijentalne vrednosti i prepoznatljiv karakter, jer oni sadre one kvalitete koje podrazumevamo pod tradicijom i pojmovoma autentino, autohtono, samosvojno, unikatno, neponovljivo i sl. Pri tome se misli na njihov specifian, prepoznatljiv karakter, njihov karakteristini duh (genius loci) (Norberg-ulc 1999, 51) nastao pod uticajem podneblja i tradicije, ali i specifinog duha vremena (zeitgeist) (Vidi: Gombrich 2002, 163, 164171) u kojima je ambijent oblikovan. Upravo istorijska arhitektura reflektuje ideje, ukuse i kulturu vremena kada je nastajala, manifestujui u savremenom trenutku drutvenu evoluciju kroz istorijsko vreme (Tournikiotis 1999, 23). Posebno se meu teoretiarima arhitekture Kristijan Norberg ulc zalagao za potovanje duha mesta, odnosno postojeeg okruenja, prirodnog i graenog, materijalnog i nematerijalnog. Po njemu, graenjem se stvara jedan naseljeni pejza, materijalizuju se i ine vidljivim duhovne i socijalne karakteristike, kao i kulturne i estetske vrednosti, jednog mesta. Oseban karakter nekog mesta prisutan je u stvarima i delima, odnosno materijalnim i nematerijalnim aspektima mesta, tako da ovek svoj identitet gradi kroz identifikaciju sa svojim okruenjem. Zato, po ulcu, duh mesta nije izraz nacionalnog duha naroda, ve izraz tradicionalnog duha naroda, odnosno rezultat svega to se na nekom mestu taloilo kriz vreme i sublimisalo kao njegov autentini izraz. Stara naselja i gradovi su u polosti pr venstveno bili mesta (place) sa svojim duhovnim znaenjem i istorijom, sa kojima smo mogli da se identifikujemo i jasno ih prepoznamo po specifinostima njihovih graenih formi. Ona su davala ljudima koji su u njima iveli (ili danas 18 ive) oseanje pripadnosti i emocionalne sigurnosti (Norberg-Schulz 1978, 1113).

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Tumaenja teoretiara arhitekture vezana za znaenje i duh mesta doprinela su da se u doktrini zatite kulturnog i graditeljskog naslea, poslednjih decenija XX veka, intezivira razmiljanje kako da se da odgovor na pitanja: ta se podrazumeva pod kontinuitetom tradicije, identitetom, autentinou i sl; odnosno, ta je u savremenom trenutku vredno da se sauva kao odraz memorije mesta, njegovog istorijskog i kulturnog trajanja? Uoeno je da je poseban kvalitet drutava iz prolih epoha bilo to to je kod njih bio prisutan kontinuirani proces prenosa znanja, shvatanja i duhovnih vrednosti. Da bi se to oivelo doktrina zatite kulturne batine vie se ne fokusira, preovladavajue, na materijalne ostatke, ve se u veoj meri usmerava na ouvanje same kulturne tradicije.1 Shvata se da je sutina kvalitetne obnove i revitalizacije istorijskih graevina u razumevanju njihovog osnovnog duha, ideje i potrebe koja je dovela do njihovog nastanka, odnosno produbljenoj spoznaji nematerijalnih aspekata naslea i razliitih dimenzija njegovog znaenja.2 Smatra se da svi vredni elementi, ukljuujui i ljudska dela, ma koliko skromna bila, imaju znaaj u odnosu na celinu koji se ne sme zanemariti.3 Pored toga to se vea panja usmerava ka kulturnoj razliitosti i kulturnoj specifinosti, odnosno specifinom identitetu i autentinosti nekog istorijskog mesta, ipak se ravnopravnp posmatraju i globalni uticaji i elementi koji pokazuju ukljuivanje u opte civilizacijske tokove razvoja, uticaj opteg istorijskog i kulturnog konteksta, regionalnog i ireg, u kome je odreena graevina nastala.4 Posmatranje istorijskog mesta kao specifine i neponovljive tvorevine odreene kulture i podneblja, udruenih sa globalnim uticajima, zahteva da se jasnije sagleda i definie pojam autentinost, odnosno koji su to elementi i kvaliteti koji doprinose da se pojedina istorijska mesta izdvajaju u odnosu na ostala i uvaju za budue generacije kao autentini izraz njihove istorije i tradicije. Smatra se da se autentinost izraava u opiljivim i neopipljivim aspektima bilo koje ljudske delatnosti, da nije nepromenljiva, ve da je izraz istorijskog ivota i promena kroz vreme. U arhitekturi se izraava kroz
1 Na nematerijalne aspekte istorijskih mesta se pr vi put ukazuje u Preporuci o zatiti i savremenoj ulozi istorijskih podruja (Safeguarding and Contemporary Role of Historic Areas, UNESCO, 1976). (Vidi: Jukilehto 2004, 910) 2 Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine (Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, UNESCO, 2003) oznaila je neopipljive tradicionalne i duhovne zajednice, one koja ona prepoznaje kao svoju batinu, kao znaajne za ouvanje (Vidi: MKRS 2009) 3 Povelje iz Bure (Burra Charters, 1981, 1988, 1999) dalje razradjuju termin kulturni predeo, te se istorijska mesta posmatraju kao predeli mesta sa specifinim tradicionalnim vrednostima i nefizikim aspektima koji im daju poseban karakter i vrednost. Dokument o autentinosti iz Nare (Nara Document on Authenticity, 1994) dalje pojanjava pojam autentino. (Vidi: Jukilehto 2003, 1012) 4 Prepoznaju se zajednike tradicije i uloga svake kulture u stvaranju zajednikog evropskpg nasledja koji povezuje narode Evrope. Helsinka dekleracija 1996. (Vidi: EXPEDITIO 2005)

19

IDENTITET BEOGRADA

koncepciju i formu, materijal i sutinu korienja i funkcije, tradiciju i tehniku, situaciju i poloaj, duh i izraz, originalno stanje i istorijsko nastajanje. Istie se da su kod vrednovanja autentinosti nekog mesta ili graevina, posebno vani oni elementi koji izraavaju njihov istorijski ivot, doprinos razliitih drutvenih, kulturnih i umetnikih perioda i generacija. Vaan je kontinuitet odreene tradicije ili ideje koja je realizovana kroz vreme u razliitim oblicima i tehnikama.5 U odnosu na navedene aspekte i tumaenja duha mesta, identiteta i autentinosti istorijskih mesta, te potrebe da se oni bolje upoznaju, definiu, valorizuju i ouvaju u savremenom dobu, neophodno je razmotriti i pojedine aspekte vezane za stvaranje i trasformacije identiteta Beograda u novijoj istoriji. Mada grad ima kulturnu i graditeljsku batinu koja see daleko u prolost, na alost ona nije ouvana u velikom obimu i nije ravnomerno zastupljena u pojedinim etapama razvoja, tako da danas teko sagledavamao pojedine periodima urbanog razvoja grada i njegovog arhitektonskog oblikovanja. U dananjem graevinskom fondu najzastupljenija je savremena arhitektura iz perioda nakon Drugog svetskog rata, u znatno manjoj meri su prisutne zgrade graene u meuratnom periodu, a najmanje ima sauvanih zdanja iz perioda pre Pr vog svetskog rata. Urbano i arhitektonsko nasledje novijeg doba se ne posmatra u svojoj ukupnosti, ve se posebna panja posveuje samo monumentalnim javnim graevinam i pojedinim reprezentativnim primerima stambene arhitekture. To proizilazi iz nedovoljnog poznavanja znaaja ovih poetnih etapa razvoja za izgradnju modernog identiteta i lika srpske prestonice. Najstariji istorijski ambijenti grada uglavnom se nalaze se u okviru granica tzv. Starog Beograda koji se razvijao tokom XIX i poetkom XX veka,6 za koji je inicirana zatita kao kulturnog dobra, ali koja je ve vie godina u proceduri. Kako je grad znaajnu ekspanziju i razvoj doiveo u periodu izmeu dva svetska rata, kada se grad proirio na periferna podruja ka istoku, jugu i zapadu na Zvezdaru, Bulbuder, Paino brdo, Duanovac, Vodovac, Dedinje i Senjak, van zatienog podruja ostae mnogi znaajni istorijski ambijentai grada znaajni po svom specifinom karakteru i ambijentalnim vrednostima (Roter-Blagojevi 2010, 6576). U ovom radu e se razmatrati upravo transformacije identiteta prostora definisanog kao Stari Beograd, kako bi se istakle specifine etape njegovog razvoja koje su uticale na stvaranje pojedinih prepoznatljivih ambijenata koji su vaan deo savremenog identiteta grada. Mada e se posmatrati jedan relativno kratak vremenski period od samo jednog veka, moe se rei da on predstavlja vreme kada su se deavale najznaajnije promene u modernoj politikoj i kulturnoj istoriji Srbije i kada se radjao identitet Beograda kao
5 Koncept autentinosti u kontekstu savremenog pluralistikog drutva razmatran je 1994. na skupovima u Bergenu (Nor veka) i Nari ( Japan). (Vidi: Jukilehto 2002, 1112, 14) 6 On se priblino poklapa sa granicama gradskog reona utvrena je 1906. i njena granica je bila kod Troarinske stanice na Topiderskom drumu, dolinom Mokrolukog potoka (danas trasa Auto-puta kroz Beograd), preko Svetosavskog platoa i imanja V. Kalenia (danas prostor oko Kaleni pijace) i pravcem Grobljanske ulice. (Maksimovi 1970, 315)

20

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

moderne evropske prestonice. One su u mnogome bile posledica sudaranja i preplitanja Istoka i Zapada, konzer vativnog i progresivnog, tradicionalnog i modernog, lokalnog i globalnog. To je posebno bilo vidno u menama lika grada, koji je gubio svoja levantinska obeleja, a usvajao srednjoevropska. Posebno je to bilo vidno kod novoj racionalistikoj regulacije grada i podizanju novih stambenih zgrada po ugledu na evropske varoi u emu su se potpuno gubila spontano nastala orijentalna obeleja stare balkanske varoi i stare bondrune kue. Novi stambeni oblici koncipirani i razvijani od poetka XIX veka bili su osnov na kome se tokom pr ve polovine XX veka razvijalo moderno stanovanje u Srbiji. Zato je znaajno njihovo trajno uvanje, da bi se shvatila slojevitost i postepenost transformacija, kako se kroz jedan vek postepeno dostizao razvoj modernih evropskih metropola i oslobaalo od vievekovne zaostalosti (Roter-Blagojevi 2008, 117128).

Zaeci transformacije orijentalnog identiteta grada u evropski poetkom XIX veka

Proces modernizacije graditeljstva u tek obnovljenoj kneevini Srbiji zapoinje knez Milo uvoenjem pr vih propisa o izgradnji i uspostavljanjem dravnih ustanova koje e se brinuti o regulaciji naselja i izgradnji u veim selima i varoicama u Srbiji (Maksimovi 1938, 54). Stara varo Beograd opasana ancem bila je najrazvijenije naselje, ali jo uvek pod turskom vojnom upravom i muslimansko stanovnitvo se opirali promenama i izgradnji. Meutim, veliko doseljavanje stanovnitva uticalo je na izuzetno oivljavanje graevinske delatnosti u Beogradu (Maksimovi 1970; 1983). Pored potrebe za novim dravnim zdanjima u koja e se smestiti novoosnovane ustanove, veoma je bila izraena i potranja za novim stambenim prostorom. Kako je u gradu 1834. godine zabeleeno 7 033 hriana na samo 769 domova, jasno je da je ivot u varoi bio veoma neudoban, jer su kue bile u izuzetno tronom stanju i relativno male (sa dve do tri prostorije) za broj itelja koji je u njima obitavao.7 Oskudica u graevinskom materijalu znatno je oteavala razvoj grada u etvrtoj i petoj deceniji XIX veka. Vredniji i kvalitetniji materijali i savremena masivna konstrukcija od kamena i opeke koristili su se samo kod izgradnje reprezentativnih dravnih zdanja i kua najbogatijih graana. Ostale stambene zgrade, kao i dravna zdanja utilitarne namene, graeni su po tradicionalnom obrascu, u bondrunoj konstrukciji, ili u kombinaciji bondruka i opeke.8
7 Pr vi popis stanovnika iz 1834. je u Beogradu zabeleio 7 033 hriana, Srba i Jevreja. 1838. broj hriana se uveao na 8 483, a pored njih ivelo je i 2 700 Turaka, 1 500 Jevreja i 250 stranaca, to je ukupno 12 963 stanovnika. (Vidi: Radovanovi 1974, 271, 274) 8 Najee je osnovna nosea konstrukcija bila od dr vene grae, a ispuna od pletera atme i nepeene cigle erpia. Vezivo je (ak i onda kada se ispuna radila u opeci) bilo od blata (ilovae). Dolo je do promene u obliku i nagibu krovnih povrina, jer su (po ugledu na graevine u Vojvodini) krovovi bili veeg nagiba i preteno pokriveni ravnim crepom. (Vidi: Nenadovi 2002, 79, 85)

21

IDENTITET BEOGRADA

Korienje tradicionalne bondrune konstrukcije, kao i injenica da su majstori koji su gradili stambene zgrade uglavnom bili domaeg porekla ili stranci pridoli sa Juga, uticali su tokom druge i tree decenije XIX veka, naroito kod stambenih zgrada, preovlada izgradnja po ugledu na zgrade orijentalnog tipa i narodno graditeljstvo prisutno u srpskim varoima i selima u prethodnom periodu (Deroko 1968, 1520; Koji 1949, 6683). Tokom etvrte decenije, u graditeljstvo su polako prodrli novi materijali i tehnike graenja po ugledu na arhitekturu iz krajeva preko Save i Dunava, u Zemunu i Panevu.9 Da bi se ovo ostvarilo bila je neophodna smena starih neimara i dunera sa juga Balkana bau-maisterima iz Zemuna i Paneva vinim graenju u masivnoj konstrukciji od opeke. Napori kneza Miloa da se za izgradnju dravnih zdanja angauju graditelji sa strane, govore o njegovoj elji da se prekine orijentalna tradicija i potpuno prihvati uticaj savremene zapadne klasicistike arhitekture (Kolari 1966). Ipak, tek od sredine tridesetih godina XIX veka su se u veoj meri primenjivali novi materijali i tehnike graenja, ali uglavnom kod dravnih zdanja i privatnih kua bogatijih graana, a skromnije stambene zgrade u bondrunoj ili kombinovanoj bondrunoj i masivnoj konstrukciji podizane su i polovinom veka. To nam govori da su poreklo, ekonomska mo i drutveni status vlasnika kue presudno uticali na nain gradnje, primenjene materijale i koncept stambenog prostora. Danas jedan od retkih sauvanih ambijenata Beograda koji jo uvek uvaju tragove levantinski identitet grada i nekadanjeg postojanja brojnog muslimanskog ivlja je Dunavska padina. Da je ovaj deo grada dugo bio pod uticajem tradicionalnog orijentalnog graditeljstva svedoe brojne stare fotografije koje doseu do tridesetih godina XX veka, ali su danas ouvan samo u retkim ostacima sakralne arhitekture Bajrakli damiji i turbe na uglu Vinjieve ulice, kao i jedna od najstarijih gradske kue iz turskog perioda, danas Vukov i Dositejev muzej (uri-Zamolo 1977, 131137). S druge strane, prostrana porodina kua bogatog srpskog trgovca Boia (Gospodar Jevremova 19) podignuta 1836. godine u ovom kraju10 svedoi o promenama i postepenom irenju srpskog stanovnitva na ovaj, nekada iskljuivo turski deo grada. Mada su i dalje svoje kue gradili u orijentalnoj tradiciji, bogati srpski graani su ve prihvatali uticaje iz preka, pa se na njihovim kuama pojavljuju ulazni portici sa klasinim stubovima i timpanonima. Drugi deo grada koji danas svedoi o njegovom razvoju u doba kneza Miloa, dvadesetih i tridesetih godina XIX veka, je Savska padina i ambijent oko dananje Saborne crkve i tadanje Glavne arije (danas Kralja Petra ulica) u kojoj su duane i kue imali srpski trgovci i zanatlije. Naspram crkve je knez Milo podigao ili obnovio Stari
9 Vujovi u odnosu na primenjene materijale i konstrukciju izdvaja tri etape: pr vu u kojoj se gradi po tradicionalnom obrascu definie 18151825, drugu prelaznu u kojoj se pojavljuju pojedini elementi zapadnjake arhitekture 18251833. i zavrnu u kojoj se gradi u duhu zapadnjake arhitekture 18331839. (Vujovi, 1986, 127144) 10 Verovatno se nalazi na temeljima starije zgrade iz 18. veka, odnosno vremena Austrijske vlasti. (Vidi: Vujovi 1986, 143)

22

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

konak, svoje administrativno sedite u Staroj varoi, orijentalnog izgleda (Vujovi 1986, 128130), a kua Nauma Ika (Vujovi 1986, 131) i kua danas poznata kao Kafana Kod znaka ? nam govore da su imuni trgovci iz kneevog okruenja sledili njegov primer, takoe gradei svoje kue u orjentalnom duhu (Vujovi 1986). Kosaniev venac i ambijent oko Varo kapije zadrava karakter spontano nastalog hrianskog kraja, a najreprezentativnije zdanje je svakako bio Kneev konak u Varoi (Konak kneginje Ljubice, Kneza S. Markovia 8), izgraen 18291831. godine, sa orijentalnim prostornim konceptom i bondrunom konstrukcijom, ali sa zidovima i svodovima od opeke, kao spoljanjim oblikovanj kod koga se prepliu elementi orijentalne i zapadnjake arhitekture, pod uticajem ampira i klasicisma, to nam ukazuje na uticaj graditelja iz Vojvodine (Vujovi 1986, 137139). Istorijski ambijent oko Saborne crkve, izgraene 1836. sa elementima barokne i klasicistike arhitekture, u okruenju Novog kneevog konaka i zgrade Kafane kod ? danas svedoe o preplitanju orjentalnih i zapadnjakih uticaja tokom pr vih godina obnove Kneevine, to je davalo poseban karakter i slikoviti izgled varoi. Spontano nastale ulice poploane kaldrmom i danas krivudaju Konsanievim vecem, sputajui se niz padinu ka Karaorevoj ulici i Savskom pristanitu, odolevajui vie od dva veka pokuajima regulacije i uvajui poslednje tragove pr ve etape razvoja stanbene arhitekture grada, u vidu oronulih prizemnih kua koje postepeno nestaju. Mada su davale specifian identitet ovom delu grada stare kue neumitno nestaju (to je sluaj sa zgradama od bondruka koje su bile u Pariskoj 5, Svetozara Radia 4, a danas jo uvek postoji stara bondruna zgrada na Kosanievom vencu 18 i u Frukogorskoj 10). Na osnovu dananjeg izgleda, teko je shvatiti da je do sedamdesetih godina XIX veka i odlaska muslimanskog stanovnitva iz varoi, upravo Savska padina i priobalni deo kod Savskog pristanita, odnosno tadanja Savska varo i ire podruje Varo kapije, bili najrazvijeniji poslovno-trgovaki deo grada i veza sa Vojvodinom i ostalim delovima Habzburke monarhije. Ovde su podizane pr ve kue po ugledu na srednjoevropske trgovake ulice, najee kao obostrano ugraene jednospratne zgrade u nizu, postavljene na regulacionoj liniji ulice i sa stambenom ili kombinovano poslovno-stambenom namenom. Danas jedini sauvani primeri su kua Jakova Jakia, tadanjeg ministra finansija i zgrada do nje (Karaoreva 37 i 39)11, koje su bile svedok brzog razvoja savskog priobalja u funkciji pristanita i trgovine. Unutranji sadraji zgrada su se razvijali po dubini parcele u ulinim korpusima i dugim dvorinim krilima, esto sa dr venim tremovima u prizemlju, sa kojih se dr venim stepenitem pelo na otvorene doksate na spratu. U prizemlju su bili duani i zanatske radnje, a na spratu stambene prostorije vlasnika.12 I kod njih se

11 Kua J. Jakia podignuta je 1832. (Vidi: Gordi 1966, 1617) 12 Ove zgrade bile su prisutne u Savamalskoj ulici (Gavrila Principa) i Abadijskoj ariji (Kraljice Natalije). (Vidi: Deroko 1968, foto. dok. sl. 326)

23

IDENTITET BEOGRADA

u konstrukciji, primenjenim materijalima,prostornom konceptu i oblikovanju prepliu orijentalna tradicija i moderni zapadnjaki uticaji (Roter-Blagojevi 2006, 42). Izgradnja mosta sredinom tridesetih godina XX veka, potpuno je razorila urbanu morfologiju savskog priobalja, ali su i danas, neposredno uz most i u Karaorevoj ulici, sauvani pojedini znaajni primeri trgovakih kua reprezentativne stilske arhitekture, koja svedoi o znaaju ovog poteze i njegovom modernom evropskom izgledu sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka Nereavanje problema intezivnog teretnog saobraaja u priobalnoj zoni potpuno je devastiralo ovaj deo grada, doprinosei gubitku interesa za ouvanje njegove istorijske arhiterture i karaktera. U savremenim urbanistikim planovima uglavnom se predlae ruenje postojeih zgrada i intezivna savremena izgragdnja na prostoru Kosanievog venca i savskog priobalja, koje e potpuno promeniti njegov kulturni i graditeljski identitet vezan za pr ve etape razvoja srpske Kneevine poetkom XIX veka. Izgubie se najstariji tragovi graditeljstva, istorijska silueta savskog fronta sa Sabornom crkvom kao dominantom, naruie se uspostavljeni prostorni odnosi i tradicionalni identitet. U isto vreme, sredinom tridesetih godina XIX veka, drugi smer razvoja graditeljstva u poetnoj etapi razvoja, predvodila je politika i kultuna elita pridola uglavnom iz Vojvodine, koja je gradila svoje kue po ugledu na varoi Austrijske carevine Zemun, Panevo i Novi Sad. Najizrazitiji primer graenja po evropejskom vkusu je kua Cvetka Rajovia, upravitelja varoi, izgraena na samoj ivici varoi, naspram Gradskog polja (Kalemegdana) i Utvrenja. Ona, mada je skromnih razmera, predstavlja izuzetan primer veoma reprezentativne klasicistike arhitekture, jer je verovatno podignuta po projektu in. Franca Jankea pr vog kolovanog dravnog inenjera pridolog iz Bea.13 I druge gospodske kue, izgraene oko Velike pijace (danas Studentski trg), u Gospodskoj ulici (danas Brankova) i oko Terazija, tokom etvrte i pete decenije XIX veka, u potpunosti su bile graene u duhu nove zapadnjake arhitekture.14 Jedna od novih zgrada na Velikoj pijaci bila je jednospratna palata Jevrema Obrenovia, guvernera varoi, ije je planove verovatno izradio palir Karel Arent (Vujovi 1986, 149150). Promene su se ogledale u primeni masivne konstrukcije od kamena i opeke, novom prostornom konceptu i arhitektonskom oblikovanju, koji je potpuno sledio obrasce tadanje srednjoevropske klasicistike arhitekture, u emu se izraavao raskid sa orijentalnom prolou i prelaz na moderni nain ivljenja. Ipak, danas sa velikim tekoamo moemo da govorimo o ovim novim zgradama tadanjoj Staroj varoi, jer je od pomenutih zgrada sauvana samo Kua Cvetka Rajovia, kasnija Realka, to joj daje poseban istorijski i kulturni znaaj.
13 Poznata je i kao zgrada beogradske Realke, nalazi se u Uzun Mirkovoj 14, a izgraena je 1836 37. (Vidi: Vujovi 1986, 147148) 14 U literaturi se kao karakteristian primeri navode kua Stojana Simia na Terazijama, u Kralja Milana ulici (kasnije Rusko poslanstvo) i jednospratna kua D. Radovia, blizu Realke, jedna od pr vih kua od tvrdog materijala i sa balkonom. (Vidi: Nestorovi 1955, 253)

24

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Ukoliko se posmatra ukupna slika urbanog razvoja i napredka u graditeljstvu do polovine XIX veka, moe se zakljuiti da je Beograd, tada najrazvijenija varo u obnovljenoj Kneevini, ali jo uvek pod tuskom upravom i brojnim muslimanskim stanovnitvom, svoj identitet gradio na orijentalnom nasleu. Samo pojedini ambijenti Staroj varoi opasane ance, posebno priobalni deo oko Savskog pristanita i Saborne crkve, kao i prostor oko Velike pijace, poeli su da se menjaju pod uticajem Zapada, ali politika i ekonomska situacija u nisu omoguavali bru modernizaciju. Znaajnu transformaciju je doivela nakadanja Sava-mala, izdvojeno naselje na padinama zapadnog Vraara, okrenutim ka Savi, gde je ivelo srpsko stanovnitvo. Ovde nastaje novi administrativni centar, na raskrsnici dananje Kneza Miloa i Nemnjine ulice, sa dravnim zdanjima kao centrima tadanje vlasti Sovjetom, Kasarnom i Kneevim dvorom. (Vujovi 1986, 147) Zapoinje i razvoj novih trgovakozanatskih ulica, Abadijske i Savamalske, a nastaje i savremeni rezidencijalni kvart sa regulisanim pravim i irokim ulicama, du koji se placevi dele dravnim inovnicima koji podiu male prizemne porodine kue.15 Knez Milo na taj nain zapoinje izgradnju moderni proevropskog Beograda, tzv. Novog Beograda, van stare orijentalne varoi, jasno izraavajui kroz zapadnjaku klasicistiku arhitekturu dravnih zdanja, raskid sa prolou i turskom politikom dominacijom.

Nestajanje tradicionalnog balkanskog identiteta srpske prestonice sredinom 19. veka

Beograd aprila 1841. godine biva proglaen za prestonicu Kneevine to doprinosi da se tendencija stalnog priliva stanovnika nastavlja, tako da je 1846. godine imao 14 386 stanovnika u 1 714 kua. I kasniji popisi belee dalji porast itelja, uz tendenciju smanjenja broja stanovnika u jednom domu, to govori o stalnom poboljava uslova stanovanja.16 Na osnovu sauvanog Turskog plana iz 1863. godine, koji prikazuje vlasnitvo nad parcelama, odnosno gde su bile srpske, jevrejske i turske kue, iz njega saznajemo da je srpsko stanovnitvo, u tom trenutku uglavnom, posedovalo placeve na prostoru oko Varo-kapije, Saborne crkve, Delijske ulice (priblino na trasi dananje Knez Mihailove ulice) i Velike pijace (danas Studentski trg). Turci su zadrali posede oko Stambol-kapije i na celoj Dunavskoj padini, a Jevreji su, kao i prethodnih vekova, iveli na Jaliji, u blizi-

15 Ove kue nisu sauvane, bile su sa dve do tri prostorije, najee postavljene na regulacionoj liniji ulice i prislonjene sa jedne strane uz susednu zgradu, nastale pod uticajem vojvoanskih seoskih i varokih kua. (Vidi: Nestorovi 1955, 252254) 16 Broj stanovnika varoi se 1856. g. popeo na 18 860, a broj kua je 1859. bio 2 095. Kasnije je 1862. u gradu bilo 1 241. srpska kua i 1 118 turskih, od kojih su Srbi i Jevreji iveli u 1 509. (1867. godine je bilo 24768 stanovnika), (1866. je bilo 3 458 kua) (Vidi: Radovanovi 1974, 271, 272, 273)

25

IDENTITET BEOGRADA

ni Dunava.17 Nastavlja se iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Stare varoi u ancu, a njihove posede kupuje drava ili novodoseljeni srpski itelji. Roman Zmorski, poljski putopisac, koji je 185556. godine boravio u Beogradu, zabeleio je da je bogatije srpsko stanovnitvo sve vie potiskivalo muslimansko iz centralnih delova grada, ka Dorolu i Dunavu, gde su zajedno iveli Turci, Jevreji i siromani Srbi. On izdvaja novi deo koji je imao udobne, ravne i iroke ulice i u njima tvrdo zidane zgrade od opeke (Zmorski 1967, 12, 1622). I drugi putopisci koji su pedesetih godina boravili u gradu uoili su promene u njegovom izgledu i postepeno menjanje lika, tako da Feliksu Kanicu zapaa da je padao u oi otro odudarajui zapadnjaki kroj na Terazijama, Vraaru i u pojedinim ulicama varoi, kako na srpskim slubenim zgradama, kolama i mnogim privatnim kuama, tako i na odevanju ... (Kanic 1967, 185). I pored nestabilne politike situacije u Kneevini, usled promene dinastije i dolaska kneza Aleksandar I Karaorevia na vlast, tokom etrdesetih i pedesetih godina ostvaren je znaajan ekonomski napredak. Tome je doprinela dozvola za slobodnu plovidbu celim tokom Dunava. Dolo je do breg razvoja trgovine, renog saobraaja i poveanja broja zanata. Zanatski sloj graana je do kraja pedesetih godina bio najbogatiji, a kasnije jaa trgovaki i inovniki sloj. Da se zemlja modernizuje svedoi i otvaranje manjih industrijskih preduzea i radionica. Ipak za razliku od prethodnog perioda, kada je knez Milo preduzimao obimne zahvate na regulaciji i izgradnji novih delova varoi, od etrdesetih do ezdesetih godina su uglavnom parcijalno regulisani i komunalno opremani samo pojedini delovi, kaldrmisani su kolovozi i trotoari, saeni dr voredi, podizane esme i sl. to je sve doprinosilo poboljanju komunalne opremljenosti grada. Ostvaren je i znatan kvalitativan skok u graevinarstvu, koji se ogledao u napredku tehnika graenja i kvalitetnijoj izgradnji. U samom gradu mogli su da se nabave raznovrsniji materijali, ali su oni bili preskupi za prosene graane (Nestorovi 2006, 160169). Polovinom veka poveava se broj kolovanih graditelja u dravnoj slubi, jer u Srbiju dolaze brojni graevinari i ininjeri sa srednjoevroskog prostora, Nemci, esi, Slovaci i Italijani,18 ali se obrazuju i domai kadrovi19 i donese pr vi zakonski akti koja e regulisati izgradnju.20 Nastupio je novi period u razvoju srpske arhitekture, koja vie nije
17 Plan su pr vi objavili G. Elezovi i P. Popovi kao Dva turska plana Beograda, BON, 1937, 250 252. (Vidi: uri-Zamolo 1977, 214) 18 U Odeljenju graevina u Ministarstvu unutranjih dela (kasnije je preraslo u Glavnu upravu graevina) pedesetih i ezdesetih godina su radili: Jan Nevole, August Cerman, Jovan K. Risti, Josif Kasano, Franc Mil, Erazmus Klominski, Jovan Novak, Josif Silvi, August Lange, Andrija Vukovi, Jovan Francl i dr. (Vidi: Nestorovi 2006, 165168) 19 Knez Milo je 1838. preporuio da se na Liceju zaposli jedan indinir koji bi acima pruio osnovna znanja iz oblasti graevinarstva i tako ih pripremio za rad u dravnoj slubi. To je ostvareno 1839. kada je angaovan Atanasije Nikoli iz Novog Sada, obrazovan na Artiljerijskoj koli u Beu i na Petanskom univerzitetu. (Vidi: Roter-Blagojevi 1997, 125168) 20 Poetkom etrdesetih godina javljaju se pr vi pokuaji da se organizuje posebna dravna struna sluba koja bi rukovodila poslovima oko izgradnje dravnih zdanja. Do kraja pr ve polovine veka

26

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

bila delo majstora zidara i kolovanih graditelja skromnog znanja, uglavnom graevinskih inenjera, ve su njeni tvorci postali arhitekti kolovani u razvijenim srednjoevropskim centrima, Peti, Beu i Pragu, gde su stekli veoma iroko znanje iz inenjerstva i arhitekture. Promene su se ogledale ne samo u viem nivou izvoenja, ve je dolo i do promene stilskih shvatanja, jer su graditelji iz srednje Evrope doneli aktuelne stilske tendencije, koje je u velikoj meri karakterisao romantiarski duh i okrenutost ka nacionalnom srednjovekovnom nasleu. On je bio veoma brzo prihvaen jer su u Srbiji bile snano izraene nacionalne ideje o osloboenju od tudinske vlsti. Promene su se posebno odrazile na izgradnju dravnih zdanja, kojih ipak u ovom periodu nije bio veliki broj. Najznaajniji domet je ostvaren na privatnoj reezidenciji, gradjenoj po ugledu na evropske gradske palate, Kapetan Miinom zdanju21, koje je, projektovao arhitekta Jan Nevole, pr vi graditelj u dravnoj slubi zaposlen 1845. godine u zvanju arhitekte, s obzirom da je obrazovan na Umetnikoj akademiji u Beu.22 Ova druga dvospratna graevina u varoi23 graena je za tada najbogatijeg graanina, koji je kroz njenu arhitekturu reprezentovao svoj imetak, ali i patriotizam poklanjajui je oteestvu u prosvetne svrhe, odnosno za Veliku kolu i ostale kulturne i obrazovne ustanove Kneevine. Ambijent Velike pijace ispred zdanja Univerziteta bio je jo uvek neureen i zimao je orijentalna obeleja, mada ga ve tada okruuju prizemne i spratne zgrade zapadnjake arhitekture. On je u tom trenutku bio glavni kulturni, obrazovni i poslovno-trgovaki centar Stare varoi u ancu, a njegova ivost i izgled su veoma slikovito prikazani na Kanicovom crteu iz ezdesetih godina. Zbog politike situacije, prisutnosti turske vlasti i vojne posade u tvravi i varoi, kao i injenice da je muslimansko stanovnitvo bilo u posedu kua i placeva nije moglo da se zapone ureenju i rekonstrukcije Stare varoi u ancu, tako da je osim najueg prostora oko Velike pijace, staro istorijsko jezgro grada jo uvek bilo zaputeno, sa oronulim turskim kuama. Svojom solidnijom gradnjom i zapadnjakom arhitekturom izdvajale su se samo pojedina dravna zdanja, vladarske rezidencije i kue bogatih graana podizani na zapadnom Vraaru, Zelenom vencu i Terazijama. Kao ambijent koji se postepeno ureuje, uz otpore vlasnika parcela, bilo je upravo Terazije, koji svoj reprezentativni znaaj dobija nakon ureenja Starog konaka kao nove kneevske rezidencije (Nestorovi 2006, 173174), za kneza Aleksandra Karaorevi. Uz konak se nakon povratka Obrenovia
tehnikim poslovima oko izgradnje dravnih zgrada, regulacije i komunalnog ureenja varoi bavilo se Graevinsko odeljenje pri Ministarstvu unutranjih dela (formirano 1851). Krajem pedesetih godina formirana je posebna Glavna uprava graevina (sa posebnim Arhitektoninim odeljenjem), koja je 1862. prerasla u Ministarstvo graevina. (Vidi: Roter-Blagojevi 1998, 249255) 21 Zgrada je verovatno zapoeta 1860. i zavrena 1863. (Vidi: Nestorovi 196263, 8197) 22 Jan Nevole (18121903) autor Vojne bolnice (18461849) i Artiljerijske kole (oko 1850). (Vidi: uri-Zamolo 1981, 7376) 23 Pr va je bila Gostionica kod Jelena kod Saborne crkve, izgradjena 1841, u vlasnitvu porodice Obrenovi. (Vidi: Nestorovi 2006, 107)

27

IDENTITET BEOGRADA

na vlast 1860. godine gradi novi Dvorac za prestolonaslednika Mihaila.24 Kao i kod Kapetan Miinog znanja, i na dvorcu se na slikovit nain, u romantiarskom maniru, spajaju srednjovekovne, orijetalno i klasino renesansno forme, to je bila tendencija u tadanjoj evropskoj istoricistikoj arhitekturi. Podiu se i brojne gospodske kue i rezidencije imunih graana,25 vee porodine kue u masivnoj konstrukciji, koje su po svojoj dispoziciji na parceli i prostornoj organizaciji sledile zapadnjaki koncept. U literaturi se kao znaajni primeri navode dve porodine kue u Gospodskoj ulici, Filipa Hristia26 i Jovana Marinkovia27 , kao i dve jednospratne poslovno-stambene zgrade, Ilije Kolarca kod Pozorinog trga28 i Valjevske banke na Zelenom vencu.29 To nam govori da se nova stambena izgradnja uglavnom deava na prostoru izvan Stare varoi u ancu, gde su se polako oblikovali novi reprezentativni rezidencijalni ambijenti modernog zapadnjakog izgleda. Ipak, siromaniji itelji varoi i dalje su gradili skromne zgrade na periferiji, najvie u kombinaciji bondrune i masivne gradnje, koje su se sastojale od dve do tri prostorije i bile na prelazu iz seoskih u gradske vidove stanovanja.30

Utemeljenje evropskog identiteta grada u poslednjim decenijama XIX veka

Period nakon 1867. godine nakon ostvarivanja politike nezavisnosti tadanje Kneevine kao rezultata napora kneza Mihaila Obrenovia, te iseljavanja turskih vojnih posada iz tvrava i muslimanskog stanovnitva iz varoi, stvorene su preduslovi za zapoinjanje svarne modernizacije i rekonstrukcije srpske prestonice. To je period kada se rekonstruou i Be i Budimpeta, na koje se u svom predlogu za urbanistiko uree24 Gradnju novog Dvorca zapoeo je knez Milo na mestu gde je dan. Novi dvor. Ne zna se pouzdano da li je autor projekta bio Kosta replovi (18361872). Kako je glavni dravni arhitekta tada bio Nevola, kome je replovi pomagao na izgradnii Kapetan Miinog zdanja, moda je Nevola imao presudan uticaja na arhitekturu Dvorca, a replovi izradio planove. (Vidi: Nestorovi 2006, 181182; uri-Zamolo 1981, 110111) 25 Oko 1860. g. podignuta je kua Steve Mihailovia (Kneza Miloa 43, ugao Biraninove, poruena pred Drugi svetski rat), koju je projektovao Andrija Vukovi. Imala je prizemlje i sprat, ali nije poznat njen pr vobitni izgled. (Vidi: uri-Zamolo 1981, 3233) 26 Prizrenska 13, izgraena pre 1875. poruena. (Vidi: Nestorovi 1955, 255257) 27 Brankova 15, izgraena oko 1860. g., poruena. (Vidi: uri-Zamolo, 11) Videti: uri-Zamolo, Graditelji Beograda, 11. 28 U Makedonskoj ulici, izgraena oko 1860. g., poruena. Zgrada je zabeleena na staroj razglednici iz 1900. g. (Vidi: uri-Zamolo 1981, 11) 29 Danas Zeleni venac 8, izgraena oko 1860. poruena. (Vidi: uri-Zamolo 1981, 146) 30 Osim malih jednoporodinih kua, koje su bile izgraene na regulacionoj liniji ulice i ugraene sa jedne strane uz susednu zgradu, zabeleeni su i primeri prizemnih zgrada sa dva vea stana (sa obe strane sredinjeg kolskog prolaza koji je sa ulice vodio u dvorite). One su imale poduni ulini korpus, celom irinom parcele, i bona dvorina krila, u kojima su se, ponekad, nizali mali dvodelni i trodelni stanovi. (Vidi: Nestorovi 1955, 256, 257)

28

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

nje grada ugleda i Emilijan Josimovi u svom predlogu regulacije Varoi u ancu 1867 (Maksimovi 1970, 636641). Urbana transformacija stare orijentalne varoi zapoinje ureenjem nove Knez Mihailove ulice i njenim povezivanjem sa Terazijama, te se nastavlja preko prostora Velike pijace ka Dorolu, gde su bila naputena turska imanja, gde nove prizemne i spratne kue u masivnoj konstrukciji sa stilskom arhitekturom zamenjuju oronule bondrune kue. Tome je doprinelo poboljanje ekonomskih prilika u zemlji i donoenje vre zakonske regulative u graevinarstvu. Znatno bolje i lake bilo je i snabdevanje graevinskim materijalom, tako da su se raznovrsni materijali iz zemlje i inostranstva mogli nabaviti na stovaritima lociranim du Savskog pristanita. U veoj meri su usavreni i graevinski zanati, jer je bilo vie kolovanih zanatlija, a u samom gradu otvoren je veliki broj zanatskih radionica za izradu finijih graevinskih radova, stolarije i bravarije. Ipak, jo uvek nije bilo dovoljno modernih tehnikih uslova i finansijskih sredstava da se savremeni graevinski materijali upotrebljavaju u veoj meri. Na poveanje obima izgradnje uticalo je na osnivanje pr vih novanih zavoda i drutava koji su ulagali u graevinarstvo.31 Prosperitet grada privukao je veliki broj graditelja, inenjera i arhitekata iz inostranstva, meu kojima su preovladavali Srbi roeni u Vojvodini i kolovani u srednjoevropskim centrima, nemakim i austrijskim visokim tehnikim kolama i umetnikim akademijama u Peti, Beu, Minhenu, Cirihu, koji su potisnuli graditelje stranog porekla (Roter-Blagojevi 1997, 140159). Oni su u graditeljstvo u Srbiji uneli elemente aktuelnih evropskih arhitektonskih shvatanja, akademskog nivoa. Deluje i pr va generacija arhitekata roenih u Srbiji, koji su se posle dobijanja osnovnog tehnikog obrazovanja na Tehnikom fakultetu Velike kole usavravali u inostranstvu na evropskim visokim tehnikim kolama i umetnikim akademijama. Najznaajniji predstavnici pr ve generacije srpskih graditelja, koja je delovala tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, bili su Andrija Vukovi, Aleksandar Bugarski, Jovan Ilki, Konstantin Jovanovi i Svetozar Ivakovi (uri-Zamolo 1981, 2228, 4751, 5558). Oni su osim znaajnih dravnih zdanja, koja su projektovali kao dravni arhitekti u Ministarstvu graevina, bili autori i reprezentativnih prizemnih i spratnih kua vienijih graana, kao i pr ve dvospratne vieporodine zgrada, stambene palate za rentiranje, po ugledu na srednjoevropske primere. Autor najveeg broja gospodskih kua u varoi bio je Aleksandar Bugarski, koji je u svom autografu naveo da je u Beogradu projektovao 120 javnih i privatnih zgrada, meu kojima je izdvojio 12 najznaajnijih u Knez Mihailovoj ulici i okolini (Niki 1976, 6367). Teko je precizno utvrditi koje zgrade su projektovali drugi graditelji, jer nisu sauvani njihovi planovi i drugi podaci o gradnji, ali verovatno je estoj angaovanosti
31 Godine 1882. osnovano je Prvo srpsko graevinsko drutvo (koje je bilo deoniarsko drutvo). Jedan od najpoznatijih graditelja investitora sa vlastitim biroom bio je in. Milo Savi, jedno vreme ministar graevina, predsednik Beogradske optine, predsednik upravnog odbora Prometne i Izvozne banke. (Vidi: Nestorovi 2006, 311, 314317)

29

IDENTITET BEOGRADA

Bugarskog,32 kao i Ilkia,33 na izgradnji zdanja bogatih investitora (ministara, visokih dravnih inovnika, advokata i trgovaca) doprinela injenica da su bili visoko cenjeni dvorski arhitekti. Jovanovi, koji je takodje projektovao i izgradio brojne gospodskih kua, je bio sin Anastasa Jovanovia, dvoroupravitelja Obrenovia i brat slikarke Katarine Jovanovi, a iveo je i imao privatni biro u Beu.34 Ova tri autora bila su najzaslunija za utemeljenje reprezentativnog akademskog lika glavnih beogradskih trgovakih ulica Terazija, Knez Mihailove i Kralja Petra. to dovodi do potpune transformacije identiteta centralnih delova varoi, kod kojih se potpuno zatiru orijentalni tragovi, rue oronule damije i turski konaci. Na samom kraju XIX veka navedenim graditeljima se pridruila sledea, mlaa, generacija Milan Kapetanovi, Dimitrije T. Leko, Milorad Ruvidi, Danilo Vladisavljevi i Milan Antonovi, koja je u arhitekturu stambenih zgrada unela slobodniji pristup i eklektinije evropske uticaje. Za veliki broj zgrada izgraenih u ovom periodu, takoe nisu poznati autori, ali se moe pretpostaviti da su one bile delo upravo ovih arhitekata, kao i drugih graevinskih inenjera i arhitekata zaposlenih u dravnim graevinskim slubama (Nestorovi 1937, 6263; uri-Zamolo 1981, 22, 29, 32, 36, 40, 44, 67, 79, 86, 88, 96, 115), ali i graditelja koji su radili kao privatni preduzimai, na pr. inenjeri Milo Savi i Jovan Smederevac.35 Pojedine manje porodine kue su, prema tuim ili svojim planovima, podizali i graevinari-preduzimai, kao to su bili Ernest Gajzler, baumajstor Haderera iz Bea, tajnlehnerovi (otac Josif, sin Josif i unuk Glia) i Jovan tok.36 Meutim, da bi se proces modernizacije i uvoenja evropskih standarda u izgradnji zakonski utemeljio bilo je neophodno donoenje akata koji e propisati naine izgradnje na teritoriji gradskog reona, kao i nain usvajanja planova, njihovog sadraja i sl. Na dalji uspon graevinarstva presudno je uticalo donoenje Zakona graevinskog za varo Beograd (decembra 1896) i Graevinskog pravilnika za varo Beograd (marta 1897, izmenjenog i dopunjenog u pojedinim odredbama decembra 1898). Tek nakon njihovog usvajanja i sprovodjenja graditeljstvo u Srbiji je dostiglo savremen standarde razvijene Evrope u ukljuilo se u tokove modernog urbanog i arhitektonskog razvoja.
32 A. Bugarski je kao svoje pr vo znaajno delo projektovao Kraljev dvor (188184). (Vidi: Stojanovi 1912, 21; Nestorovi 1937, 51) 33 S. Stojanovi navodi da medju arhtektama starije grupe "Ilki se smatra kao radnik najplodniji i najduhovitiji". (Vidi: Stojanovi 1912, 2122) 34 Palata Narodne banke kraljevine Srbije je izgraena 18881890. (Vidi: Babi 1960, 7) 35 In. Savi je nakon studija u Nemakoj i povratka u zemlju 1891. sa arh. G. Bekerom osnovao privatni biro za projektovanje i izvoenje. Priblino u isto vreme, oko 1893.i J. Smederevac je otvorio privatni biro. M. Antonovi je takoe krajem 19. veka imao privatni biro. (Vidi: Stojanovi 1912, 3137; uri-Zamolo 1981, 17, 91, 94) 36 J. tajnlehner je svoje delovanje zapoeo u pr voj polovini 19. veka, njegova porodica je gradila najznaajnija dravna zdanja (Kapetan Miino zdanje, Narodno pozorite i Kraljev dvor). (Vidi: Stojanovi 1912, 5354; Gordi 1966, 31, 37)

30

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Pojava pr vih zakonskih propisa i standarda znaajno je uticala na urbane, konstrukcijske, prostorne i oblikovne karakteristike stambenih zgrada. Zakonsko definisanje prostora gradskog reona na kom su vaili graevinski propisi, direktno je uticalo na to da se stambene zgrade podignute u granicama reona, po vaeim propisima i standardima, svojim oblikom, dispozicijom, kvalitetom gradnje i opremljenosti znatno razlikuju od kua koje su stihijski graene na okolnom prostoru, van reona, bez potovanja osnovnih normi gradnje. Da se u zakonu vodilo rauna o poboljanju uslova ivota u gradu, govori podatak da je radi dobre insolacije domova propisano da visina kua od trotoara do streje na sme biti vea od irine ulice i da se u ulicama iskljuivo za obitavanje ne smeju podizati zgrade koje bi zbog svoje namene bile na dosadu graanstvu.37 Uvoenje zakonske odredbe da za sve nove zgrade treba da se priloi overeni projekat, spreilo je dalju izgradnja nekvalitetnih zgrada, koje su bile delo zidarskih majstora, a ne kolovanih inenjera i arhitekata. Novim propisima je uvedeno i izvesno zoniranje u okvirima varoi, jer je bilo predvieno da se u centralnim delovima grada podiu zgrade u kontinualnom nizu, na regulacionoj liniji ulice i celom irinom parcele, dok je u pojedinim delovima, na primer na zapadnom Vraaru, bila predviena izgradnja slobodnih vila, slobodnostojeih zgrada u prostranim batama. To je uticalo da se svojim specifinim likom, karakterom arhitekture i identitetom izdvoje pojedini kvartovi, posebno Istoni i Zapadni Vraar, koji i danas predstavljaju rezidencijalne ambijenti specifine reprezentativne arhitekture (Krunska ulica, Smiljanieva, Zorina, Kneza Miloa i dr). 38 Centralnim delovi grada i glavne trgovake ulice (na Terazijama i Zelenom Vencu, u Knez Mihailovoj, Kolarevoj, Vase arapia i Kralja Petra ulici) su zadrale svoj trgovako-poslovni karakter, gde su se gradili nizovi jednospratnih zgrada, sa lokalima u prizemlju i jednim ili dva stana na spratu. Najreprezentativnije jednospratne zgrade sa duanima u prizemlju podignute su od kraja ezdesetih do kraja osamdesetih godina u novoj Knez Mihailovoj ulici. One danas nisu sauvane na celom potezu te ulice, ali je najstariji ambijent u delu od Delijske esme do Kalemegdana (od Vuka Karaie do Pariske) relativno dobro ouvan sa nizom jednospratnih trgovakih zgrada koje svedoe o njenom nastanku i danas su najznaajnija njena vrednost. O modernom karakteru ulice, na samom poetku njenog razvoja, svedoe pr ve dvospratne vieporodine poslovnostambene zgrade R. Barlovca (Knez Mihailova 40, oko 1872, arh. A. Bugarski), K. Mesarovia (Knez Mihailova 18, 1883, arh. A. Bugarski) i N. Spasia (Knez Mihailova 33, 1889, K.A.Jovanovi), oblikovane po ugledu na monumentalne gradske palate sa veim brojem reprezentativnih stanova za rentiranje, graene krajem 19. veka u srednjoevrop37 lan 19. Zakona. (Vidi: Maksimovi 1978, 27) 38 Graevinski pravilnik je predviao podizanje zgrada po tipu vila samo u ulicima u kojima nisu trgovinske i zanatske radnje. Vile su trebale da budu povuene 5m od regulacine linije, jedino je u Ulici Kneza Miloa bilo doputeno da vile budu na regulacionoj liniji. (Vidi: Maksimovi 1978, 28, 33)

31

IDENTITET BEOGRADA

skim prestonicama. Tokom poslednje decenije 19. veka nastavljeno je sa izgradnjom dvospratnih stambenih palata veoma reprezentativni predstavnici su palata osiguravajuih drutava Nord Briti i Merkantil u Knez Mihailovoj ulici i palata Anker na Terazijama, obe izgraene 1899. godine prema projektu arh. Milana Antonovia (uri-Zamolo 1981, 1214; Nestorovi 2006, 337349; Roter-Blagojevi 2006, 5657). Ipak, prizemne jednoporodine kue su i dalje inile najvei deo rezidencijalnog fonda van najueg gradskog centra na Kosanievom vencu, Dunavskoj padini, zapadnom Vraaru, Kopitarevoj gradini i u drugim perifernim delovima varoi. One su se gradile u solidnoj masivnoj konstrukciji, sa zidovima od kamena i opeke i fasadama sa stilskim elementima obraenim u malteru. Posebna panja posveivana je obradi prozorskih otvora, ulaznih portala, krovnih venaca, atika i slino. Najreprezentativniji primeri su bili: kua Alekse Krsmanovia na Terazijama (Terazije 34, 1885. arh. J. Ilki), kua arhitekte Ilkia na zapadnom Vraaru (M. Pocerca 32, 1895. arh. J. Ilki) i kua porodice Vuo na Slaviji (Deligradska 2, 1893. arh. D. T. Leko). Pored njih izgraeni su i pojedini izuzetni primeri spratnih rezidencija imunih graana, kao to su kua Milana Piroanca ispod Pozorita (Francuska ul. 7, oko 1885. arh. J. Ilki), kua Dimitrija Krsmanovia kod Saborne crkve (Kneza S. Markovia 2, 1898 1899. arh M. Ruvidi), kua Marka Stojanovia (Pariska 15, 18991900. arh. K. A. Jovanvi), i kua Jevrema Grujia (Svetogorska 17, 1896. arh. M. Kapetanovi) (Roter- Blagojevi 2006, 58). Siromani itelji iveli su na obodu varii oko gradskog reona, na Paliluli i istonim i junim delovima Vraara u skromnim stanovima, sa jednom ili dve sobe, koji su bili u samostalnim prizemnim zgradama ili su se nizali u prizemnim dvorinim krilima. Do danas su sauvani samo pojedini skromni primeri ovih kua u veoma loem stanju, koji rapidno nestaju, a zamenjuju ih savremene viespratnice.39 Krajem XIX veka zapoela je i gradnja kua za odmor poljskih vila ili vila letnjikovaca na padinama Topiderskog brda i Senjaka, na prostoru juno od Mostara, za koje V. Kari 1887. godine navodi da su bile: lepe gospodske kue u vinogradima.40

Zaetak identiteta moderne evropske metropole poetkom XX veka

Poetkom novog veka izgraeni prostor varoi znatno se proirio tako da je utvrena nova teritorija gradskog reona (1906) od Troarinske stanice na Topiderskom
39 Prostor oko Trga Slavija poinje da se izgrauje ve sedamdesetih godina 19. veka o emu svedoi prizemna kua izgraena u Beogradska 21 oko 1870. Posle osamdesetih godina bio je parcelisan prostor iznad Zorine ulice, vie Englezovca, tzv. Grantovac, izmeu dan. Marala Tolbuhina i Krunske ulice. (Vidi: Roter-Blagojevi 2006, 5758) 40 Poznati primeri su: Simiev letnjikovac Vila Miomir podignut 1885. i Vila . Pavlovia (Vase Pelagia 40), danas poznata kao Kua kralja Petra, 1896. U zaostavtini arh. Konstantina A. Jovanovia pronaene su skice za dvorac letnjikovac i vilu, ali nema podataka da li su one bile raene za investitora u Srbiji. (Vidi: Roter-Blagojevi 2006, 59; Babi 1960, 2526)

32

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

drumu i dalje dolinom Mokrolukog potoka, preko imanja V. Kalenia, Grobljanskom ulicom, odakle je izbijala na Dunav (Maksimovi 1970, 315). Ona se priblino poklapa sa granicama prostora koji je u novije vreme, Generalnim planom 2021, definisan kao Stari Beograd i u procesu je proglaenja za spomenik kulture.41 Grad se i dalje irio, te je do 1910. on zahvatio i prostor prema jugu i jugoistoku, oko uburskog i Bulbuderskog potoka (danas prostor oko Junog bulevara). Takoe su regulisani i novi blokovi na istonm Vraaru, tzv. Grantovca (izmeu dananje Beogradske, Krunske i Makenzijeve ulice) (Roter-Blagojevi 2006, 6061). Van ove regulisane gradske teritorije i dalje se spontano naseljavalo stanovnitvo koje nije moglo da plati visoku rentu stanova u varoi, ni preskupe slobodne placeve u granicama reona. Gradska uprava se, kao i u prethodnom periodu, i dalje suoavala sa problemom bespravne izgradnje, nekontrolisanog irenja grada i prenaseljenosti postojeeg stambenog fonda.42 Beogradska optina i dalje nije imala jasno izgraenu politiku sveobuhvatnog razvoja grada ve je, zbog nedostatka materijalnih sredstava, sprovodila samo parcijalne akcije tehnikog ureenja pojedinih delova (Maksimovi 1970, 317). Nakon dobijanja stranog zajma Optina je bila u mogunosti da formira Tehniku upravu (1910) koja je trebalo da se bavi planiranjem i praenjem regulacije i izgradnje. Za direktora je postavljen Eduar Lee, mladi inenjer iz Pariza (Nedi 1976, 206, 209). Meutim, izgradnja i ureenje grada i dalje su tekli bez sveobuhvatnog plana, te su beogradski inenjeri i arhitekte stalno kritikovali gradsku upravu zbog neadekvatnog pristupa reavanju gradskih problema. Oni su se, po ugledu na evropske metropole, zalagali za izradu Generalnog urbanistikog plana kojim bi se definisala ukupna politika razvoja grada i osmislila estetska slika grada u duhu novih modernih evropskih urbanistikih teorija. Ali Generalni urbanistiki plan koji je 1912. godine izradio francuski arhitekta Alban ambon nije ispunio oekivanja. Mada je plan bio pr vi pokuaj da se oblikuje celovita slika grada i u jedinstvenu celinu poveu stari i novi delovi, na njemu je preovladala tenja ka oblikovanju monumentalnih kompozicija sa znaajnim javnim graevinama, u duhu prevazienog evropskog akademskog urbanizma prethodnog perioda. Grad je samo formalno preoblikovan u monumentalnu evropsku metropolu sa reprezentativnim bulevatima i trgovima, po ugledu na Petu, Be i Pariz, dok su sutinski problemi grada i ouvanje identiteta i nasleene urbane strukture ostali su zanemareni (Milutinovi 1980, 221237). Ipak, novi vek je doneo znaajne promene u arhitektonskom oblikovanju javnih i privatnih zdanja. Pored graditelja koji su bili aktivni krajem XIX veka na arhitektonsku scenu stupa veliki broj novih mladih autora. To su bili graditelji kolovani u inostranstvu, uglavnom na nemakim akademijama i visokim tehnikim kolama, i zaposleni kao
41 Teritorija Starog Beograda iz Nacrtu Generalnog urbanistikog plana 2021. definie se na priblino istoj teritoriji do Dunavske, Cvijieve, Grobljanske, Golsvortijeve, Bulevara osloboenja i Bulevara F. Deperea. (Vidi: Nacrt Genaralnog plana 2002, 162) 42 Godine 1900. 69 769 itelja je stanovalo u 5 692. kue, dok je 1910. odnos bio 89 876 stanovnika na 6 964 domova. (Vidi: Radovanovi 1974, 270271, 291)

33

IDENTITET BEOGRADA

dravni slubenici u Ministarstvu graevina, Ministarstvu vojnom, Beogradskoj optini i na Tehnikom fakultetu Dragutin orevi, Nikola Nestorovi, Petar Bajalovi, Branko Tanazevi i Milenko Turudi (uri-Zamolo 1981, 20, 36, 79, 106; Roter-Blagojevi 1997, 152159). Takoe su bili prisutni i graditelji iz pr vih generacija arhitekata kolovanih na Arhitektonskom odseku Tehnikog fakulteta (osnovanog 1897), Jelisaveta Nai i Stojan Titelbah. Veliki broj zgrada su projektovali i izgradili inenjeri i arhitekte koji su imali privatne tehnike biroe tehnike kancelarije, kao to su bili Milo Savi, Jovan Smederevac, Stojan Veljkovi, Sava Dimitrijevi, Jovan Novakovi, Matija najder, Oto Lorenc i drugi (Stojanovi 1912, 1825, 3137). Pored njih zabeleena su i imena brojnih graevinara: braa Spasi, Janako Kosti, ura Nikoli, Andra Jovanovi, braa Filip i Vojin Stojanovi, Ivan Stojanovi, Gavra Saboljevi, Neko orevi, Zarije Radosavljevi, Milan Bogdanovi, Mijajlo Jovanovi, Bogdan Damjanovi, Stevan Huibler, Jozef Gara i Gapar Miler (Stojanovi 1912, 5378). Strani i domai graditelji, uglavnom kolovani na strani, doneli su nove tendencije u oblikovanju privatnih zgrada, koje se ogledaju, uglavnom, u znatno modernijim koncepcijama prostornog sklopa zgrada i organizacije stanova, kao i u promenama vezanim za kompoziciju fasada i eklektiniju primenu stilskih i modernih, secesijskih i Ar-Nuvo (Art Nuoveau), dekorativnih elemenata. Slikovita i koloristiki bogata secesijska arhitektura, kombinovana sa elementima klasine barokne i nacionalne srednjovekovne arhitekkture, tzv. Srpsko-vizantijskog stila, daje poseban identitet arhitekturi srpske prestonice. Moderni uticaji se prepoznaju i u podizanju pr vih trospratnih stambenih plata sa veim brojem stanova za rentiranje zahvaljujui upotrebi novog materijala armiranog betona i savremenijh konstrukcijskih reenja. Novina je i to to se fasadne povrine oslobaaju od punih zidnih masa, jer se na fasadama otvaraju vei otvori i obezbeuje se vea osunanost stanova i bolje vizure (Roter-Blagojevi 2006, 6267, 299357). Brzi razvoj grada i velika potranja stambenog prostora uticali su na poveanje vrednosti gradskog zemljita i pojavu pekulisanja prilikom izgradnje viespratnih zgrada sa stanovima za prodaju ili rentiranj, to je bio negativan uticaj progresa. To je naroito bilo izraeno kod zgrada u centralnom delu grada, jer se kod njihove izgradnje maksimalno koristila povrina placa, te su se mnoge prostorije osvetljavale preko malih svetlarnika, okan,43 to nije prualo zdrave uslove ivota u njima. Ipak, i pored izuzetno ive graevinske delatnosti i napretka, u Beogradu su se i dalje, preteno, gradile prizemne i jednospratne zgrade, skromnih razmera, sa prostranim batama. Podaci iz popisa 1906 07. godine potvruju da je grad jo uvek imao karakter nerazvijene varoi, a ne metropole, jer je bio naselje prizemnih kua, koje su inile 83% ukupnog fonda, dok je jedno43 U lanu 30. Graevinskog pravilnika za varo Beograd, od 1. marta 1897. g., navodi se: Okna (dvorita) za osvetljenje moraju imati najmanje 12 kvadratnih metara povrine, ako imaju da osvetle sobe i kujne, a ako osvetljavaju hodnike, nunike i druge prostorije, u kojima se ne obitava, najmanje 6 kvadratnih metara povrine. Okna za ventilaciju nunika ne mogu imati manju povrinu od jednog kvadratnog metra. (Vidi: Roter-Blagojevi 2006, 64)

34

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

spratnica bilo 16%, a samo 1% viespratnica (ili svega 60 zgrada). Pored toga postojei stambeni fond je bio loeg kvaliteta, o emu govori podatak da je 52,7% stanova, uglavnom najamnih, imalo nedostatke (uri-Zamolo 1980, 9; Maksimovi 1983, 31). Velike dvospratne i trospratne stambene palte, sa poslovnim sadrajima u prizemlju i stanovima na spratu, uglavnom su, i u ovom periodu, graene u glavnim trgovakim ulicama u centralnom delu grada, a podizala su ih osiguravajua drutva, banke, tedionice i bogati graani. Specifian spoj poslovne i stambene namene ostvaren je kod velikog trospratnog bloka koji je izgradila Beogradska zadruga u Karaorevoj ulici, kod koga je u delu ka Svetonikoljskom trgu bio Hotel Bristol, a ka Maloj pijaci stanovi (Karaoreva 4850, projektovana 1910, zavrena 1912, arh. N.Nestorovi). Izgradnjom Palate Beogradske zadruge (Karadjordjeva 48, 1907. A.Stevanovi i N.Nestorovi) i zgrada ora Vua (Karaoreva 61, 1908. D. T. Leko) Mali pijac postaje jedan od najreprezentativnijih ambijenata varoi. I u drugim prometnim trgovakim ulicama podignute su brojne trospratne i dvospratne zgrade meu kojima su se, po svojim dimenzijama i bogatoj arhitektonskoj obradi one podignute na na Prestolonaslednikovom trgu (Terazijama) Palata Atina (Terazije 28, 1902. D. T. Leko), palata J. Jovanovia-apanina, rentijera (Terazije 7, 1902. D. Vladisavljevi i M. Savi), palata V. Markovia (Terazije 38, oko 1905. N. Nestorovi i A. Stevanovi) i palata M. Viktorovia, dvorskog apotekara (Terazije 22, oko 1910. Matia najder). Pored toga i deo tadanje Dubrovake ulice (dan. Kralja Petra), izmeu Knez Mihailove i Vasine, dobija veoma reprezentativnu secesijsku arhitekturu i prepoznatljiv izgled izgradnjom zgrade aka Bulija (Kralja Petra 58, oko 1910. S. Titelbah), zgrada Arona Levija (Kralja Petra 39, 1907. S. Titelbah) i zgrada S. Stamenkovia (Kralja Petra 41, 190607. N. Nestorovi i A. Stevanovi). Kod ovih modernih stambenih palata pojavljuje se, po ugledu na evropske prestonice, novi element ulinog proelja mezanin, meusprat izmeu poslovnog i stambenog dela, prisutan kod palate Dimitrija ivadinovia (Knez Mihailova 41, 1912, K. A. Jovanovi), palate Smederevske kreditne banke (Terazije 39, 1910, M. Ruvidi), palate Banke Nikole Bokovia (Dr D. Jovanovia 1, 1914, N. Nestorovi) i palate Vraarske tedionice (Kralja Milana 9, 1906, D. Vladisavljevi). On pokazuje dalje pribliavanje graditeljstva u srpskoj prestonici tadanjim evropskim modernim arhitektonskim trendovima (uriZamolo 1980, 56; uri-Zamolo 1981, 8081; Nestorovi 2006, 446451, 457492; Roter-Blagojevi 2006, 6465). Posebno znaajnu novinu, koja govori o usvajanju progresivnih koncepata sa Zapada, predstavljaju stambene zgrade socijalnog karaktera koje je podigla Beogradska optina je 19101911 godine u tzv. Dunavskom kraju, industrijskom delu varoi, odnosno prvi radniki stanovi prema projektu pr ve ene arhitekte u Srbiji Jelisavete Nai. Kompleks sa vie jednospratnih zgrada sa vie stepeninih vertilkala okruivao je zajedniko dvorite iz koga se ulazilo u zgrade.44
44 Nalaze se na uglu ulica . akovia 13 i Gundulievog venca. (Vidi: uri-Zamolo 1981, 71)

35

IDENTITET BEOGRADA

Kao to je ve reeno, Beograd je dominantno bio naselje prizemnih porodinih kua, koje su najzastupljenije bile na Dunavskoj padini, sa novim delovima od Vidinske ulice (danas Cara Duana) ka Dunavu (Budimska, Knez Miletina, Carigradska, Gunduliev venac i dr.) i na zapadnom Vraaru (Deligradska, Biraninova, Katieva, Vojvode Milenka i Kneza Miloa), sa novim delovima na prostoru Savinca (Kneginje Zorke, Mavanska, Mutapova, F. Kljajia i dr.). Formirane su i nove ambijentalne celine sa veoma lepo oblikovanim prizemnim porodinim kuama u kojima su iveli dravni inovnici, profesori, advokati, generali i pukovnici kraljeve vojske i drugi vieniji graani na Kopitarevoj gradini (J. etkovi, Hilandarska, . Daniia i dr) i na istonom Vraaru, tzv. Grantovcu (Kneginje Zorke, Kumanovska, Smiljanieva i dr). Mogu se izdvojiti porodine kue koje su i danas sauvane i daju posebni znaaj ambijentoima u kojima se nalaze kuu Jovana Cvijia (Jelene etkovi 5, 1905) i kuu Dragoljuba Antonovia (Hilandarska 9, 1907. M. Antonovi) obe na Kopitarevoj gradini; kua prof. Nikole Nestorovia (Kneza Miloa 40, 1903. N.Nestorovi) i kuu prof. Henriha Lilera (Vojvode Milenka 50, 1903, Josipa Kovaevia) obe na zapadnom Vraaru (Roter-Blagojevi 2006, 6566). Posebno su znaajni sauvani projekti za vee slobodnostojee zgrade, povuene od regulacije ulice i okruene batom, u dan. Krunskoj i okolnim ulicama, ukazuju da je neposredno pred Pr vi svetski rat bila planirana izgradnja tzv. vila u ovom, nakon rata, ekskluzivnom rezidencijalnom delu grada. Takoe, na osnovu zapisa savremenika saznajemo da je nastavljena izgradnja poljskih vila ili vila letnjikovaca na Topiderskom brdu, jedan od primera je vila trgovca ike Bogdanovia.45 Pored navedenih solidno graenih prizemnih porodinih kua sa manje ili vie izraenom klasinom akademskom ili modernom secesijskom dekorativnom obradom spoljanje arhitekture, u pr voj deceniji XX veka, kao i u prethodnom periodu, graene su i znatno skromnije zgrade, sa dvorinim krilima koja su obuhvatala zajednika dvorita, iz kojih se ulazilo u vie malih stanova.46 Njihova arhitektura je bila veoma jednostavna, prilagoena skromnim materijalnim mogunostima vlasnika, o emu govori i njihov poloaj, uglavnom na samom obodu varoi gde su, kao na primer na tzv. Novom selitu, na nekadanjim utrinama ili njivama, podignute brojne male kue iji su vlasnici bili sitni inovnici, trgovci, zanatlije i slino, ipak one su ovim krajevima davale poseban slikoviti karakter i duh koji danas nestaje zajedno sa ovim skromnim domovima.

Zakljuak
Istorijska arhitektura je utkana u kolektivno seanje stanovnika grada, formirano unutar urbanih struktura, i prema miljenju Alda Rosija predstavlja svest o gradu i pre45 Sauvani su projekti za vile: prizemne u Smiljanievoj 45 (1905), Krunskoj 54 (1908), Krunskoj 58 (1910); i spratne u Krunskoj 73 (1905) i Krunskoj 55 (1914). (Vidi: uri-Zamolo 1980, table 333, 407, 254 i 329). Bogdanovieva vila bila je podignuta prema projektu arh. J. Novakivia. (Vidi: Stojanovi 1912, 2728) 46 Prema popisu iz 1907. dvorini i jednosobni stanovi inili su 51% graevinskog fonda. Brojni primeri su izgraeni na Novom selitu- uburi. (Maksimovi 1983, 3032)

36

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

obraava postojei prostor u delo zajednice. Verovatno da nam ovaj znaaj istorije, kao kolektivnog seanja, shvaene kao odnos zajednice sa mestom i idejom o njemu, omoguava ili pomae da shvatimo znaaj urbane strukture, njene osobenosti, kao i znaaj arhitekture grada koja pedstavlja formu te osobenosti. (Rosi 1996, 199201). Izloeni prikaz opteg razvoja stambenog graditeljstva Beograda tokom XIX i na samom poetku XX veka, kroz opisivanje njegovih osnovnih karakteristika i raznovrsnosti vrsta stanovanja i njihove arhitekture, daje nam mogunosti da sagledamo osobenosti pojedinih faza razvoja, iz kojih nam je danas ostao relativno mali broj zgrada. Kue iz poetne etape razvoja, do sedamdesetih godina XIX veka, najmanje su zastupljene, zbog ega je izuzetno znaajno ouvanje ono malo primera to je preostalo kako bi se shvatila slojevitosti razvoja stambenih vidova u vremenu kada se Srbija ukljuivala u savremene evropske tokove. Stambena arhitektura se tokom ovog, dosta tekog, perioda ipak stalno unapredjivala i pribliavala modernim evropskim standardima ivota, to je posebno bilo vidno od osamdesetih godina XIX veka. Puna integracija u razvijenije okruenje ostvarena je tek neposredno pred Pr vi svetski rat, kada su viespratne poslovno-stambene palate moderne arhitekture i konstrukcije reprezentovale konano dostizanje evropskog nivo graditeljstva. Mada je istorijski gradjevinski fond iz period do Pr vog svetskog rata ouvan u Beogradu veoma skroman, on je izuzetno raznovrstan i oslikava nain ivota razliitih kategorija gradskih itelja i njihova estetska shvatanja. Trebalo bi ga sauvati u njegovoj ukupnosti, a ne samo kroz najreprezentativnije primere, jer je on osnovni element koji danas gradi osobeni karaktera, autentinosti i ambijentalne vrednosti pojedinih istorijskih rezidencijalnih delova prestonice. Pored toga on je istinsko svedoanstvo negovanja starih tradicionalnih vrednosti i dostignutih novih modernih kulturnih vrednosti. Njihovim nestankom nepovratno se gube materijalni dokazi izvorne strukture i izgleda pojedinih delova grada na samom poetku njihovog nastanka (Savske varoi, Kosanievog venca, Dunavskog kraja, Grantovca, Stare Palilule, Novog selita-ubure i dr). Fragmentarnim uvanjem samo pojedinih istorijski ili arhitektonski vrednih zgrada gubi se i celovitost ovih istorijskih stambenih ambijenata. Takoe se znaajno umanjuje i vrednost sauvanih primera, jer se njihova vrednost u velikoj meri zasniva na tome to su one deo odreene ambijenta specifinih karakteristika i istorijskog razvoja. Zajedno sa zgradama nestaje i nematerijalna kulturna batina, karakter i odnos prema korienju prostora, kao i specifini socijalni odnosi koji su im davali posebno znaenje, specifian duh i identitet istorijskim ambijentima grada.

Literatura:
Babi, Lj. 1960. ivot i rad arhitekte Konstantina A. Jovanovia, posebni deo. Zbornik Arhitektonskog fakulteta 6 Deroko, A. 1968. Narodno neimarstvo II. Spomenik SANU 118

37

IDENTITET BEOGRADA

38

Denks, . 1985. Jezik postmoderne arhitekture. Beograd uri Zamolo, D. 1977. Beograd kao orijentalna varo pod Turcima 15211867. Beograd 1980. Beograd 1898 1914, iz arhive Graevinskog odbora. Beograd 1981. Graditelji Beograda 18151914. Beograd EXPEDITIO Centar za odrivi prostorni razvoj. 2005. Evropske konvencije i preporuke u oblasti kulturnog nasljea. Kotor: EXPEDITIO Centar za odrivi prostorni razvoj Gombrich, E. H. 2002. In search of Cultural history. in: Reading Architectural History, ed. D. Arnold. London/New York Gordi, G. 1966. Arhitektonsko naslee grada Beograda I. Saoptenja ZZSKGB 6 Jukilehto, J. 2002. Aspekt autentinosti. Glasnik Drutva konzervatora 26 2003. Konzervacija izmedju prakse i teorije. Glasnik Drutva konzervatora 27 1012. 2004. Konzervacija i razvoj u istorijskim urbanim prostorima. Glasnik Drutva konzervatora 28 Kanic, F. 1967. Kraljevina Srbija i srpski narod. u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih pisaca. Beograd Koji, B. 1949. Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji. Beograd Kolari, M. 1966. Klasicizam kod Srba. II. Beograd: Graevinarstvo-Narodni muzej Maksimovi, B. 1938. Urbanizam u Srbiji. Beograd 1970. Urbanistiki razvoj Beograda 18301914. Beograd 1978. Idejni razvoj srpskog urbanizma. Beograd 1983. Ideje i stvarnost urbanizma Beograda. Beograd Milutinovi, M. 1980. Alban ambon Generalni urbanistiki plan Beograda. Godinjak grada Beograda 27 Ministarstvo kulture Republike Srbije (MKRS). 2009. Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine. Beograd Nacrt Genaralnog plana Beograda 2021. 2002. Beograd Nedi, S. 1976. Urbanistiko ureenje Beograda od 1886 do 1914. Godinjak grada Beograda 23 Nenadovi, S. 2002. Ilustrovani renik izraza u narodnoj arhitekturi. Beograd Nestorovi, B. 1955. Evolucija beogradskog stana. Godinjak grada Beograda 2 196263. Kapetan Miino zdanje. Godinjak MGB 910: 8197 2006. Arhitektura Srbije u XIX veku. Beograd Nestorovi, N. 1937. Graevine i arhitekti u Beogradu prolog stolea. Beograd Niki, Lj. 1976. Iz arhitektonske delatnosti Aleksandra Bugarskog u Beogradu. Urbanizam Beograda 46 Norberg-Schulz, C. 1978. Building in Old Settings as a Problem of Place. New Building in Old Settings Norberg-ulc, K. 1999. Egzistencija, prostor i arhitektura. Beograd Radovanovi, M. 1974. Demografski odnosi 18151914. u: Istorija Beograda. II. Beograd Rosi, A. 1996. Arhitektura grada. Beograd

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Roter-Blagojevi, M. 1997. Nastava arhitekture na viim i visokokolskim ustanovama u Beogradu. Godinjak grada Beograda 46: 125168 1998. Pojava prvih zakonskih propisa i standarda u oblasti graevinarstva u Srbiji tokom 19. i poetkom 20. Veka. Izgradnja 5 (maj) 2006. Stambena arhitektura Beograda u 19. i poetkom 20. veka. Beograd Roter-Blagojevi, M., M. Nikoli. 2008. Znaaj ouvanja identiteta i autentinosti u procesu urbane obnove grada uloga stambene arhitekture Beograda s kraja 19. i poetka 20. veka u graenju karaktera istorijskih ambijenata. Naslee 9 Roter Blagojevi, M. 2010. Redefinicija odnosa prema ouvanju stambene arhitekture Beograda 19. i 20. veka. u: Ouvanje graditeljskog nasledja stvarno i mogue. Beograd Stojanovi, S. 1912. Srpski neimar. Beograd Tournikiotis, P. 1999. The historiography of modern architecture. Cambridge, Massachusetts Vujovi, B. 1986. Umetnost obnovljene Srbije 17911848. Beograd Zmorski, R. 1967. Na Savi i Dunavu. u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih pisaca. Beograd

ABSTRACT:
Urban reconstruction and construction a new buildings in historical ambiances of Belgrade have an increasingly negative approach to safeguarding the oldest residential houses, erected prior to the WWI, as they are mostly in a bad state of preservation. Important is to stopped such a trend and to bring it into harmony with the modern protection doctrine as seen elsewhere in the world, standing up for a human dimension of the sustainable development and respecting the identity, authenticity and layers of historical ambiances. And it is the family houses and the apartment buildings, built in the 19th and the early 20th century, that in these modern times testify to the beginnings of the modern development and prosperity of Belgrade. They reflected the Serbian integration into the European trends, but also the centuries long history of the Ottoman influence. On the one hand, they feature global characteristics of the European residential concept, and on the other, there are numerous authentic characteristics that distinguish them, bestowing them with a special value of the preserved identity and autochthon tradition. With their disappearance, the essential historical and cultural values of old ambiances disappear as well, the evidence of their origins and development, a layered character of architecture and its recognisability. Consequently, the perpetual development of the residential concept in Serbia and its modern design outcome in the subsequent periods are rendered hard to observe. Keywords: identity, tradition, authenticity, built heritage, residential architecture

39

UDK:

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Ognjen RADONJI Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

U radu se razmatraju pravci promene privredne strukture Beograda i kvalitet tih promena u periodu nakon 2000. Osnovna karakteristika privrede glavnog grada Srbije je deindustrijalizacija sa jedne i ekspanzija nerazmenskog sektora sa druge strane. Kako je osnovna karakteristika nerazmenskog sektora da je uvozno zavisan i da nudi proizvode koji se troe na unutranjem planu, Beograd postaje glavni generator deficita na nivou srpske privrede. Druga strana medalje su velika zaduenost stanovnitva i preduzea i velike zarade u bankarskom sektoru. Problem lei u tome to je dotadanji izvozni sektor devastiran, dok, istovremeno, nisu uspostavljeni novi izvori prihoda. Navodi medija i gradskih zvaninika da je Beograd poslednjih godina omiljena destinacija inostranih turista je mit. Posete stranih turista i zarada od turizma je nezadovoljavajua.
Kljune rei: Beograd, privreda, turizam, privredna struktura, privredni rast Veliki grad ne ini brojno stanovnitvo. Aristotel

Uvod
uspostavljen je centralistiki ekonomski sistem koji je vie troio nego to je proizvodio.
* Ovaj nauni rad je deo projekta broj 179035 koji nansira Ministarstvo za nauku i zatitu ivotne sredine Republike Srbije.

U periodu nakon Drugog svetskog rata

41

IDENTITET BEOGRADA

Stanovnitvo je imalo utisak kvalitetnog i dobrog ivota iz razloga to se nije postavljalo pitanje na koji nain je takav ivot finansiran iz realnih izvora ili na bazi pozajmljivanja. Razvoj gradova je zavisio od planova drave na bazi kojih su sredstva iz centralnog budeta bila distribuirana. Tokom ovog perioda glavna odlika Beograda je bila ubrzana industrijalizacija, dinamina imigracija sa sela, nedovoljna razvijenost infrastrukture i odsustvo privatnog vlasnitva nad kljunim gradskim resursima. Sa smru Josipa Broza Tita, kreatora jugoslovenske verzije privrednog sistema koji se zasnivao na kolektivnoj svojini, pa samim tim i suboptimalnoj alokaciji retkih resursa, se u pogon puta spirala dogaaja koji su vodili raspadu SFR Jugoslavije i pogubnim graanskim ratovima u Hr vatskoj i Bosni i Hercegovini. Tokom mranih devedesetih godina prolog veka glavne karakteristike srpske privrede su bila hiperinflacija, do tada druga po razornosti u ljudskoj istoriji1, pljakanje stare devizne tednje graana, pljaka graana preko paradravnih banaka (Dafiment i Jugoskandik) kao i enormno bogaenje politike elite i njima bliskih biznismena kroz razliite operacije u sivoj zoni. U toj sveoptoj konfuziji, gde su se graani u godinama koje su sledile svakodnevno borili sa eg zistencijalnim problemima, politike strukture su, bez ikakve ambicije stratekog razmiljanja, izbegle da preduzmu kljune politike i ekonomske reforme. Zbog sankcija i ratova privredna aktivnost je bila potpuno devastirana, dok je platni promet izmeu Srbije i nacionalnih i meunarodnih finansijskih institucija prekinut. U periodu tzv. blokirane transformacije, politika elita je i dalje insistirala na politikoj centralizaciji, dok su zakoni vezani za privatizaciju, denacionalizaciju, lokalnu samoupravu usvajani usporeno i bez adekvatne implementacije. Urbano planiranje je bilo u zapeku, to je imalo za posledicu ilegalnu gradnju itavih naselja, stanova i poslovnih prostora. Glavni grad ratne i izolovane privrede se, prirodno, tokom itavog ovog perioda suoavao sa dramatinim privrednim i industrijskim opadanjem, sunovratom u kvalitetu komunalnog ser visa i komunalne i socijalne infrastrukture. Broj nezaposlenih je dramatino porastao zajedno sa sivom ekonomijom, siromatvom, nasiljem i kriminalom. Konano, krajem 2000., graani Srbije raskidaju sa ratnim reimom i na papiru se opredeljuju za pokretanje procesa korenitih i sveobuhvatnih politikih i ekonomskih reformi u cilju kreiranja odrivog privrednog sistema. Na nivou grada Beograda osnovna strategija i cilj gradskih vlasti postaje kreiranje postmodernog grada grada kojeg karakterie deindustrijalizacija i transformacija u pravcu centra usluga, obrazovanja, saobraaja
1 Najrazornija hiperinflacija do tada, desila se u Maarskoj kada je u julu 1946. mesena stopa inflacije iznosila 4,19 x 1016%. Tada je emitovana i novanica sa najveom nominalnom vrednou u istoriji oveanstva od 100.000.000.000.000.000.000 penga. Potom je po razornosti sledila hiperinflacija u SR Jugoslaviji kada je mesena stopa inflacije u januaru 1994. iznosila 3,13 x 108%. Iste godine je emitovana novanica u nominalnoj vrednosti od 500.000.000.000 dinara. Ipak, u novembru 2008. je u Zimbabveu generisana hiperinflacija koja je prevazila jugoslovensku, ali ne i maarsku. Mesena stopa inflacije je iznosila 7,96 x 1010%, dok je emitovana novanica u nominalnom iznosu od 100.000.000.000.000 zimbabveanskih dolara.

42

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

i konzumerizma (oping, turizam, kulturni sadraji, kafii, restorani, zabava, rekreacija itd).2 Nedugo zatim, u takmienju koje je organizovao Financial Times, Beograd je za 2006. i 2007. izabran za grad budunosti june Evrope (Beograd 2011), dok je najpopularniji turistiki vodi na svetu Lonely Planet u izdanju iz 2009. (1000 Ultimate Experiences) proglasio Beograd za grad sa najboljim nonim provodom na svetu.3 Ova priznanja neumitno otvaraju pitanje da li je konano Beograd na pragu uspostavljanja i primene modela odrivog privrednog razvoja?4 Privredni rast i promena privredne strukture Beograda nakon 2000. Sa politikim promenama i narastajuim optimizmom, meunarodni investitori su poeli u sve veem broju da pristiu u Srbiju, a najveim delom u Beograd. Posledino, dolazi do otvaranja srpske i beogradske privrede i dinaminog rasta bruto domaeg proizvoda (BDP) i zarada i plata stanovnitva (grafikon 1).
2500 2362.8 2000 1687.8 1500 1133 972.9 762.2 500 384.2 313 179 457 546 748 842 1384.3 1181 990 Beograd Srbija 1980.2

1000

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Grafikon 1. BDP Beograda i Srbije, 20002007. (u mlrd. dinara) Napomena: Za Beograd je BDP raunan samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data procena Privredne komore Beograda. Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 20002006).
2 Strategija razvoja grada Beograda je usvojena 13.11.2011. (Blic 2011a). Osim razvoja industrije usluga i saobraajne infrastrukture, posebna panja je u ovom dokumentu poklonjena ivotnoj sredini, razvoju gasovodnog sistema i obnovljivih izvora energije, novih telekomunikacionih usluga i gradskih institucija. Strategija razvoja grada Beograda. 3 Iza su sledili Montreal (Kanada), Buenos Ajres (Argentina), Dubai (Ujedinjeni Arapski Emirati), Solun (Grka), La Paz (Bolivija), Kejptaun ( Juna Afrika), Baku (Azejberdan), Okland (Novi Zeland) i Tel Aviv (Izrael). (Blic 2009) 4 Odriv razvoj je po definiciji razvoj koji vodi ispunjavanju potreba postojeih generacija bez ugroavanja kapaciteta za zadovoljavanje potreba buduih generacija. Ovako definisan odriv razvoj se sastoji od etiri komponente koje su meuzavisne i podjednako vane: ekonomska, ekoloka, socijalna i kulturna.

43

IDENTITET BEOGRADA

Na grafikonu 1 moemo videti da je beogradski BDP dinaminije rastao u odnosu na srpski. U periodu 20002007. beogradski je rastao po prosenoj nominalnoj godinjoj stopi od 30,2% (realnoj 4,8%), dok je srpski rastao po nominalnoj stopi od 28,9% (realnoj 4,6%).5 U Beogradu ivi oko 25% stanovnitva Srbije dok je udeo Beograda u srpskom BDP-u u periodu 20002007. u proseku iznosio 48,3% (grafikon 2).
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 46.4 41 47 48 54 50 50 50 48.3

Beograd

Srbija

Grafikon 2. Udeo beogradskog BDP-a u srpskom, 20002007. (u %) Napomena: Za Beograd je BDP raunan samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data procena Privredne komore Beograda. Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 20002006) i proraun autora. Dinamian razvoj Beograda moemo uoiti i kada analiziramo kretanje neto plata u proseku kao i prosenih neto plata po oblastima delatnosti. Kao to se moe videti na tabeli 1., prosene neto zarade u Beogradu su za oko 30% iznad srpskog proseka. Prosena neto zarada u Beogradu je u periodu 20022010. rasla po prosenoj nominalnoj godinjoj stopi od 18,4% to je znatno iznad srpskog proseka koji je iznosio 15,9%.6 Tabela 1. Prosene neto zarade u Srbiji i Beogradu (u hilj. dinara) i prosene stope godinjeg nominalnog rasta prosenih neto plata u Srbiji i Beogradu (u %), 20022010.

Izvori: (MFRS; ZIS 20022010) i proraun autora.

44

5 Proraun autora. 6 Proraun autora.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Izrazite razlike u regionalnoj razvijenosti sa jedne i dinamian ekonomski razvoj grada Beograda sa raznovrsnom ponudom kulturnih deavanja, poslova i platama koje su iznad (tabela 1) i nezaposlenou koja je od 2004. ispod srpskog proseka (grafikon 3)7 su podstakle znaajnu unutranju imigraciju iz periferije ka centru (grafikon 4).8
25

20

15 Beograd 10 Srbija

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 3. Stopa nezaposlenosti u Beogradu i Srbiji, 19992010. (u %) Izvori: (MFRS; ZIS 20002010; RZS 20002010), i proraun autora.
30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 -5000 Prirodni prirataj Mehani ki prirataj

Grafikon 4. Prirodni i mehaniki prirataj u Beogradu 20002010. (u hiljadama) Izvori: (ZIS 20002010).
7 Objanjenje vee nezaposlenosti u Beogradu u odnosu na Srbiju u poetnim godinama nakon 2000. bi moglo da bude da je zbog breg prodora ino kapitala i breg razvoja dolo pre do racionalizacije broja zaposlenih jer je devedesetih godina prolog veka zaposlenost u Srbiji odravana fiktivno radnici su bili zaposleni, primali su novac koji je drava nemilice tampala, dok, istovremeno, nije bilo ekonomske aktivnosti. 8 I pored negativnog prirodnog prirataja, broj stanovnika Beograda je u periodu izmeu 2001. i 2010. porastao sa 1,65 na 1,78 miliona to je prirast od 7,8%. (PKB)

45

IDENTITET BEOGRADA

Kada je u pitanju struktura privredne delatnosti, itav period od 2000. do 2010. karakterie dalje uruavanje industrije i razmenskog sektora uopte.9 Usled propadanja industrije u ratnim devedesetim godinama prolog veka i nadalje loe sprovedenog procesa privatizacije industrijska proizvodnja Beograda je 2010. bila na nivou od 59,9% industrijske proizvodnje iz 1990. dok je na nivou Srbije ovaj iznos 45,5% (grafikon 5).
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbija Beograd

Grafikon 5. Industrijska proizvodnja u Beogradu i Srbiji, 19902010. (1990=100) Izvori: (EBRD; PKB) i proraun autora. Istovremeno, dolazi do ekspanzije nerazmenskog sektora: veleprodaje, maloprodaje10, finansijskih usluga i trita nekretnina. Dalje, na tabeli 2 se jasno vidi da je u Beogradu zbirno zaposlenost rasla po nominalnoj prosenoj godinjoj stopi od 1%, pri emu je ona u vanprivredi rasla po stopi od 1,2%, dok je u privredi padala po stopi od 2,6%.11

46

9 Proizvodi razmenskog sektora su namenjeni izvozu, dok su proizvodi nerazmenskog sektora namenjeni unutranjoj potronji. 10 Godinji promet u beogradskoj maloprodaji u pravnim licima je znaajno porastao u periodu 20002010. sa nivoa od 20 na 500 milijardi dinara to je jednako prosenom godinjem nominalnom rastu u iznosu od 38%. Udeo beogradskog prometa u maloprodaji u ukupnom srpskom maloprodajnom prometu je 2001. iznosio 29,7% dok je 2006. i 2007. ovaj udeo iznosio 33,3%, odnosno 36%. U 2010. je veliina maloprodajnog prostora u Beogradu iznosila 1,13 miliona kvadratnih metara to je bilo jednako 26,8% ukupnog maloprodajnog prostora u Srbiji. (ZIS 20002010; RZS 20002010) i proraun autora. 11 Proraun autora.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Tabela 2. Ukupna zaposlenost u Beogradu (u hilj.) i udeo zaposlenosti u Beogradu u ukupnoj zaposlenosti u Srbiji, 20022010.12 Izvori: (ZIS 20022010; RZS 20022010) i proraun autora. Ako dalje obratimo panju na udeo zaposlenosti po oblastima delatnosti u privredi, videemo da su svoj udeo u zaposlenosti najdinaminije poveale trgovina, saobraaj i veze, finansijsko posredovanje i aktivnosti u vezi sa nekretninama. Sa druge strane, najdrastiniji pad u zaposlenosti je karakteristika preraivake industrije.

Tabela 3. Udeo zaposlenosti u pravnim licima u privredi po oblasima delatnosti u ukupnoj zaposlenosti u privredi u pravnim licima u Beogradu, 20022010 (u %) Izvori: (ZIS 20022010) i proraun autora. Posledino, udeo razmenskog sektora u beogradskom BDP-u je pao, dok je, paralelno, udeo nerazmenskog sektora porastao (tabela 4).

12 U pravna lica spadaju preduzea, ustanove i druge organizacije u privatnom i javnom sektoru. U pravnim licima je 2009. i 2010. bilo zaposleno 77%, odnosno 79% ukupno zaposlenih u Beogradu. Ostatak je, ne raunajui sivu ekonomiju, bio zaposlen kod preduzetnika, fizikih lica koja radi sticanja dobiti samostalno obavljaju delatnosti.

47

IDENTITET BEOGRADA

Tabela 4. Udeo izabranih oblasti delatnosti u BDP-u Beograda, 20012005. (u %) Izvori: (ZIS 20012006) i proraun autora. Logino, zbog zatienosti od meunarodne konkurencije, pa samim tim i potencijala monopolistike pozicije, najznaajnije strane privatne investicije su usmerene upravo ka nerazmenskom sektoru.13 Privreda Beograda u funkciji generatora deficita Dakle, jasno je da su u periodu nakon politikih promena nastupile znaajne promene u privrednoj strukturi Beograda. Dolo je do daljeg uruavanja industrijske proizvodnje sa jedne, dok je sa druge strane nerazmenski sektor ekspandirao. Gradske vlasti danas vide Beograd kao grad konzumerizma, grad koji e najvei deo prihoda obezbeivati pruanjem usluga, meu kojima turizam zauzima centralnu poziciju. Pitanje koje se postavlja je da li se privredna struktura grada promenila u paravcu koji obezbeuje odriv razvoj zadovoljenje potreba sadanje generacije bez ugroavanja zadovoljenja potreba buduih generacija? Naravno, osnovni uslov odrivog privrednog razvoja je da manje troimo nego to proizvodimo, to jest da deo svoje proizvodnje prodajemo strancima kroz izvoz, dok je, istovremeno, vrednost uvoza ispod vrednosti izvoza. U suprotnom, vei uvoz od izvoza predstavlja neto odliv bogatstva te stoga, vodi neodrivom razvoju u dugom roku. Pogledajmo sada trgovinski bilans Beograda i Srbije (grafikoni 6,7 i 8).
13 Na primer, norveki Telenor je investirao u telekomunikacije 1,5 mlrd. evra, belgijski Delhaize je kupio maloprodajni lanac Maxi za 932 mil. evra, izraelski Engel Group je investirao u sektor nekretnina 160 mil. evra, italijanska Banca Intesa je u bankarstvo investirala 508 mil. evra, slovenaki Merkator je investirao u maloprodaju 240 mil. evra, nemaki Metro Cash and Carry je investirao u veleprodaju 150 mil. evra itd.

48

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

700000 600000 500000 400000 Uvoz 300000 200000 100000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Izvoz

Grafikon 6. Izvoz i uvoz Beograda, 20002010. (u mil. dinara) Izvori: (ZIS 20002010) i proraun autora. Kao to vidimo, na nivou Beograda dolazi do znaajnog odliva neto bogatsva ka inostranstvu. U periodu 20002010. je izvoz rastao po godinjoj nominalnoj prosenoj stopi od 39,4%, dok je uvoz, sa poetno znaajno vieg nivoa od izvoza, rastao po stopi od 40,2% (grafikon 6).14 15 Da stvar bude gora, pokrivenost beogradskog uvoza izvozom u istom periodu iznosi svega 23% u proseku (grafikon 7).16
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Uvoz Izvoz

Grafikon 7. Udeo izvoza u uvozu Beograda, 20002010. (u %) Izvori: (ZIS 20002010) i proraun autora.

14 U 2000. je izvoz iznosio 6,8 mlrd. dinara, dok je uvoz bio na nivou od 20,6 mlrd. dinara. 15 Proraun autora. 16 Proraun autora.

49

IDENTITET BEOGRADA

Kada dalje pogledamo uee beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u srpskom, vidimo da je uee Beograda u srpskom izvozu u proseku 22%, uvozu znaajnih 44,4% i trgovinskom deficitu ogromnih 66,5% (grafikon 8). Dakle, uloga grada Beograda u generisanju deficita i neravnotea na nivou cele zemlje je, naalost, vodea.
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Udeo Bg uvoza u srpskom uvozu Udeo Bg deficita u srpskom deficitu Udeo Bg izvoza u srpskom izvozu

Grafikon 8. Uee beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u srpskom izvozu, uvozu i trgovinskom deficitu 20012010. (u %) Izvori: (MFRS; ZIS 20012010) i proraun autora. Uzrok lei u degradaciji izvoznog i ekspanziji nerazmenskog sektora pri emu su glavni dobavljai u nerazmenskom sektoru ino, a ne domai. Dakle, maloprodajni lanci, ekskluzivni i bljetavi oping molovi, kockarnice i kladionice (koje esto rade 024), velike banke u modernim zdanjima i pekulativne delatnosti u sektoru nekretnina su kreirali iluziju boljeg ivota ponajvie kroz estetiku i prekomernu potronju i zaduivanje stanovnitva.17 U stvarnosti su upravo ovi sektori predstavljali glavni provodnik odliva bogatstva ka inostranstvu. Kako stvari stoje, tako e biti i u skorijoj budunosti. Razlog tome je uruavanje industrije i poljoprivrede kroz nebrigu, nemar i nedostatak investicija jer je orijentacija srpskog drutva usmerena ka potronji, a ne stvaranju nove vrednosti. Isto tako, vano je spomenuti neadekvatno sproveden proces privatizacije gde novi vlasnici ili nisu bili sposobni da proizvedu viak ili su prevashodno bili zainteresovani za kupovinu biznisa ne radi samog biznisa, ve radi dolaska do ogromne imovine i nekretnina radi budue preprodaje. Kao to se jasno vidi na tabeli 5, industrija i poljoprivreda,

50

17 Znaajan faktor koji je takoe stimulisao prekomernu potronju je precenjeni dinar (jaka valuta u slaboj ekonomiji) koji je kreirao iluziju kod stanovnitva da njihovi dohoci, izraeno u evrima, vie vrede.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

sektori koji preteno troe domae inpute i sirovine, su u periodu 20002010. proseno u izvozu uestvovale sa 94%.18 Ako sa druge strane pogledamo strukuru uvoza po nameni, vidimo da je udeo opreme, to jest realnog kapitala (investicije) zanemarljivo mali (proseno 9%), dok je udeo robe iroke potronje, robe koju najvie kupujemo u maloprodaji, oping molovima, i konzumiramo u kafiima i restoranima nedopustivo veliki (proseno 64%).19 Dakle, dinamian rast beogradskog BDP-a u periodu nakon 2000., svoj izvor ima u prekomernoj finalnoj potronji domaeg stanovnitva koja je finansirana eksternim zaduivanjem (provodnik bankarski sektor koji vie finansira dravu i stanovnitvo, a znatno manje privredu).20 21

Tabela 5. Udeo industrije i poljoprivrede u ukupnom izvozu i udeo opreme i robe iroke potronje u ukupnom uvozu Beograda, 20002010. (u %) Izvori: (ZIS 20002010) i proraun autora.
18 Proraun autora. 19 Proraun autora. 20 Deficit budeta grada Beograda je 2009. iznosio 17 mlrd. dinara i 2010. 18 mlrd. dinara. Deficiti su pokriveni zaduivanjem u inostranstvu, zaduivanjem kod domaih banaka i privatizacionim prihodima (srpska paradigma). Teko je rei koliki e budetski deficit grada Beograda biti u 2011. poto se nagaa da su trokovi izgradnje Mosta preko Ade, koji su finansirani zajmovima, oko 500 miliona evra. 21 Ne manje vano, veliki problem Beograda i Srbije je glomazan, neefikasan i skup javni sektor koji je znaajan generator deficita. Nije logino da na nivou grada zaposlenost u privredi koja generie poreske prihode opada, dok, sa druge strane, zaposlenost u vanprivredi (javni sektor) raste. Tako su, u proseku, neto zarade u privredi manje od neto zarada u vanprivredi. tavie, na nivou Srbije se gotovo ista koliina novca koja se potroi za plate u privatnom sektoru u kome je zaposleno 1,2 miliona stanovnika troi na zarade u javnom sektoru u kome je zaposleno tri puta manje ljudi. Isto tako, u okviru javnog sektora dolazi do neracionalne raspodele. Na nivou Srbije su u 2011., neto zarade u javnom sektoru, kontra logici, najmanje u obrazovanju (35.867 din.) i zdravstvu (36.069 din.), dok je prosek u dravnoj upravi i odbrani 41.667 din. Najvee plate u javnom sektoru Srbije su u dravnim agencijama. Na primer, prosena plata u Agenciji za privatizaciju je oko 100.000 din. Da apsurd bude vei, neto prosene plate u javnim preduzeima gubitaima su neprimereno visoke. Prosek u JAT-u je, na primer, 79.000 din. (vie nego duplo u odnosu na prosek u privatnom sektoru), dok je u Elektroprivredi Srbije 61.000 din. (Blic 2011b)

51

IDENTITET BEOGRADA

Vratimo se sada pitanju Beograda kao postmodernog grada grada konzumerizma. Iz dosadanjeg izlaganja je jasno da koncept konzumerizma u najvioj meri zavisi od toga ko kupuje domae proizvode i usluge. U tom smislu smo, na pr vom mestu konstatovali, da se u Beogradu uglavnom prodaju uvozni proizvodi. Na drugom mestu, ak i kada bismo pretpostavili da su na tritu uglavnom domai proizvodi, neophodnost je da ih kupuju strani graani jer su benefiti prodaje domaih proizvoda domaem stanovnitvu ogranieni iz razloga jer je trite malo i ogranieno. Tako, dolazimo do mita kreiranog u javnosti da je Beograd u poslednjih nekoliko godina omiljena destinacija stranih turista, to zbog bogatog kulturnog sadraja, to zbog kvalitetnog nonog provoda.22 I zaista, ako pogledamo grafikone 9 i 10, videemo da je udeo Beograda u godinjem broju poseta stranih turista i broju noenja stranih turista u Srbiji znaajan i iznosi oko 60%.
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Godinji broj stranih turista Srbija Godinji broj stranih turista Beograd

Grafikon 9. Udeo stranih turista u Beogradu u ukupnom broju turista u Srbiji, 2000 2010. (u %) Izvori: (ZIS 20002010; RZS 20002010) i proraun autora.

52

22 Beograd svakako nije omiljena destinacija za oping jer su domae trgovake mare izuzetno visoke.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Godinji broj no enja - strani turisti Srbija Godinji broj no enja - strani turisti Beograd

Grafikon 10. Udeo noenja stranih turista u Beogradu u ukupnom broju noenja stranih turista u Srbiji, 20002010. (u %) Izvori: (ZIS 20002010; RZS 20002010) i proraun autora. Meutim, kada se pogledaju apsolutne brojke, rezultat je nezadovoljavajui. Tako je, na primer, u 2009. i 2010. Beograd posetilo 370.000, odnosno 395.000 stranih turista to je na nivou Ljubljane koja je po broju stanovnika pet puta manji grad (grafikoni 11 i 12).
800 700 600 500 Godinji broj stranih turista Srbija 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Godinji broj stranih turista Beograd

Grafikon 11. Strani turisti u Beogradu i Srbiji, 20002010. (u hilj.) Izvori: (ZIS 20002010; RZS 20002010) i proraun autora.

53

IDENTITET BEOGRADA

Istovremeno, Budimpetu godinje u proseku poseti oko 2,7 miliona turista, Prag oko 4,5 i Be 5 miliona.23 tavie, ako pogledamo sektor hoteli i restorani u Beogradu, pr vo to moemo da primetimo je da je u tom sektoru prosena neto plata daleko ispod prosene beogradske neto plate 2009. je bila nia za 68% i 2010 za 77% (tabela 1). Dalje, udeo sektora hoteli i restorani u beograskom BDP-u se sa nivoa od 2,5% 2001. smanjio na 1,9% 2005. (tabela 4), dok je udeo zaposlenosti ovog sektora u ukupnoj zaposlenosti u beogradskoj privredi (u pravnim licima) pao sa 3,5% 2002. na svega 2,4% 2010. (tabela 3).
1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Godinji broj noenja - strani turisti Srbija Godinji broj noenja - strani turisti Beograd

Grafikon 12. Broj noenja stranih turista u Beogradu i Srbiji, 20002010. (u hilj.) Izvori: (ZIS 20002010; RZS 20002010) i proraun autora. Dakle, privreda Beograda se nala u raskoraku. Stari izvori izvoznih prihoda su urueni, dok, istovremeno, nisu kreirani novi to nas neizbeno navodi na zakljuak da je ovo stanje, naalost, neodrivo. Zakljuna razmatranja Nakon ratnih godina, siromatva, nematine i sveprisutne neizvesnosti srpska i beogradska privreda su ule u proces trinih reformi i otvorile se za ulaz stranog kapitala. Neizostavno, posle dekade ekonomske neaktivnosti i procvata sive ekonomije, plodovi reformi su bili trenutno uoljivi. Beograd je u stopi privrednog rasta prednjaio.
23 Kada je to ve tako, postavlja se cost-benefit pitanje buke koju proizvode kafii, barovi, diskoteke i splavovi. Ako je poseenost stranih turista slaba, to zapravo znai da beogradska omladina ne spava to je ini neproduktivnom, dok, sa druge strane, buka koju isti proizvode ugroava odmor produktivnog dela stanovnitva. To je, ini se, i razlog zato su gradske vlasti donele odluku u februaru 2011. kojom se ograniava muzika i radno vreme kafia i restorana u stambenim zgradama. Takoe, vano je pitanje splavova na Savi i Dunavu koji, naikani jedan pored drugog, ozbiljno ugroavaju tok reke, pa samim tim i reni ekosistem.

54

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Posle godina praznih rafova u prodavnicama i ekanja u redovima za osnovne ivotne namirnice, dolo je vreme modernih maloprodajnih objekata sa bogatim asortimanom, luksuznih, istih i prostranih multifunkcionalnih oping molova i banaka koje su, za potronjom gladnom stanovnitvu, nudile kredite. Kako je vreme odmicalo, rastao je promet u maloprodaji i poseenost oping molva, dok su paralelno rasli trgovinski deficit, profiti banaka i zaduenost stanovnitva. Sa druge strane, proces propadanja poljoprivrede i industrije, kljunih izvoznih sektora, je nastavljen. Uzroci tome ne lee u nameravanoj akciji gradskih vlasti, ve je deindustrijalizacija posledica nebrige, nemara, dezinvestiranja i promaene privatizacije. Opet, odrivi izvori prihoda nisu kreirani. Turistika ponuda Beograda je nerazvijena to je rezultiralo u nezadovoljavajuem broju poseta i noenja stranih turista. Postmoderni grad nije ni na putu da bude izgraen, i kako sada stvari stoje, ne ini se da e to biti sluaj u skorijoj budunosti. Jedino to ostaje su dugovi i neizvesna budunost i zebnja koju breme dugova nosi. Pitanje je kuda i kako dalje? Iz nae analize nedvosmisleno proizilazi da postojei tempo, a naroito kvalitet rasta beogradske i srpske privrede nije zadovoljavajui i da treba, umesto potroaki orijentisane, prei na investicionu (razvojnu) i izvoznu strategiju. Umesto ekspanzije uvoza i razvoja zasnovanog na ulaganjima u nerazmenski sektor, iskustva uspenih zemalja u tranziciji pokazuju upravo suprotno: ulaganje u industriju namenjenu izvozu. Kljuni pokazatelj uspeha malih zemalja u tranziciji je uee izvoza u BDP-u jer na malom tritu nije mogue optimizirati industrijsku proizvodnju.

Izvori:
Beograd. 2011. Grad budunosti june Evrope. pristupljeno 20. novembra http:// www.beograd.org.rs/cms/view.php?id=1223834 Beograd. Strategije razvoja grada Beograda. http://www.beograd.rs/cms/ view.php?id=1451044 Blic. 2009. 13. novembar Blic. 2011a. 13. novembar Blic. 2011b. 12. decembar European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). http://www. ebrd.com/ Ministarstvo finansija Republike Srbije (MFRS). http://www.mfin.sr.gov. yu/ Privredna komora Beograda (PKB). http://www.kombeg.org.rs/ Republiki zavod za statistiku (RZS). 20002010. Statistiki godinjak Republike Srbije Zavod za informatiku i statistiku (ZIS). 20002010. Statistiki godinjak Beograda

55

IDENTITET BEOGRADA

ABSTRACT: ECONOMIC STRUCTURE AND (NON)SUSTAINABILITY OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF BELGRADE MODEL

This paper investigates direction of Belgrade economic structure changes and quality of these changes in the period after year 2000. Prime economy characteristics of Serbian capital are deindustrialization on one hand, and expansion of non-exchange sector on the other. Since prime features of non-exchange sector are dependence on import and offering of products consumed in internal market, Belgrade becomes main deficit generator in Serbian economy. The other side of the coin is high degree of debt with both population and enterprises and big profits in banking sector. The cause of problem is that former export sector is devastated, while new income sources were not established. Claims of media and city officials that Belgrade lately became favorite destination of foreign tourists are a myth. Visits of foreign tourists and tourism income are not satisfying. Keywords: Belgrade, economy, tourism, economic structure, economic increase

56

UDK:

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Simona OGNJANOVI Istoriarka umetnosti Ivana BENOVI Meunarodno udruenje likovnih kritiara (AICA).

Razmatrajui ukupna zbivanja na beogradskoj sceni vizuelnih umetnosti, autorke u ovom radu pokuavaju da izdvoje njene kljune fenomene i aktere, kao i da istaknu neke od najznaajnijih izlobi koje su obeleile izlagaku sezonu tokom 2011. godine. Kao neizbeni predmet analize nametnula se izlagaka delatnost nekoliko beogradskih muzeja, zatim rad oficijelnih galerijskih prostora s posebnim osvrtom na izlobe istorijskog karaktera, kao i aktivnost privatnih kolekcionara koja se poslednjih godina pokazala izuzetno znaajnom i bogatom. S druge strane, posebnu panju su privukli novi vidovi samoogranizovanja, odnosno privatne inicijative koje bitno unapreuju umetniki ivot prestonice, a koje se nastavljaju na takvu, svega nekoliko godina prisutnu i ivu praksu. Takoe, izlobe umetnika mlae generacije, nekoliko zanimljivih ali nedovoljno artikulisanih fenomena, kao i kratak osvrt na Oktobarski salon nali su svoje mesto u ovom pregledu. Najzad, neophodno je bilo podvui sva ona kljuna mesta koja jednako ugroavaju ili unazauju rad oficijalnog i nezavisnog sektora.
Kljune rei: izlagaka delatnost, vizuelne umetnosti, muzeji, galerije, privatne kolekcije, inicijative samoorganizovanja

umetnike produkcije, kao i izlobi i fenomena koji su obojili prologodinju izlagaku sezonu pokazalo se, moda pre svega, kao vrlo zahtevan i odgovoran poduhvat. Ve na samom poetku suoile smo se sa neminovnou da svaka sinteza samorazumljivo podrazumeva selektivnost, a svaka selekcija po prirodi je redukcija te otuda, bar delimino, nuno odreena subjektivnim izborom. Odabirom arita na koje se mora i treba ukazati duna panja ovim presekom se zato nudi samo jedan od moguih pogleda, sa punom 57

Uobliiti jedan sveden i sintetiki presek

IDENTITET BEOGRADA

sveu da je znatan deo relevantnog materijala svakako ostao nepomenut. Zapravo kao glavni cilj, ovog relativno kratkog osvrta, nametnula nam se pre svega potreba da se s jedne strane mapiraju i podre one pojave i tendencije koje to zasluuju a koje su ili skrajnute ili pak nedovoljno glasno pozdravljene, ali i sve izlobene aktivnosti relevantne i nune za svaku ivu i odgovornu kulturnu sredinu. Nita manje znaajnim pokazae se ambicija da se ukae i na presudna sporna vorita koja beogradsku scenu ve predugo ine disfunkcionalnom, konfuznom, inertnom i nedovoljno atraktivnom. Kada se sve to ima u vidu, naprosto je morala izostati, kao i zbog obima rada, svaka podrobna ocena i analiza postavki iz muzeolokih i kustoskih aspekata. Ujedno, tako struktuirani ciljevi trebalo je i da pomognu preglednoj i lakoj sistematizaciji kljunih punktova.

***
Osim to je po svemu sudei uzaludno, gotovo da je postalo i deplasirano zapoinjati svaki diskurs o aktuelnom stanju na umetnikoj sceni iskazom da su dve kljune institucije kulture, Narodni muzej i Muzej savremene umetnosti u Beogradu, u procesu rekonstrukcije te da je, s obzirom na neizvesnost datuma njihovog ponovnog otvaranja, od urgentne vanosti osmisliti i realizovati daleko vie programa nego to se to ini koji bi omoguili da bogate zbirke i kolekcije iz ovih muzeja participiraju u umetnikom i kulturnom ivotu zemlje i prestonice. Ipak, jednostavno je nemogue ignorisati realitet i zaobii barem detektovanje ovog injeninog stanja. Tako, ne raunajui gostovanja, meu programima koje je tim tragom Narodni muzej inicirao u Beogradu, na jednoj strani stoje izlobe relativno konvencionalnog tipa poput one posveene segmentu slikarskog opusa Katarine Ivanovi upriliene u Atrijumu muzeja, kao i izloba odabranih radova Bore Baruha realizovana u saradnji i u prostoru Galerije RTS-a. S druge pak strane, kroz jednu vie neformalnu i sasvim drugaiju inicijativu, promovisana su odabrana dela domaih i inostranih slikara. Preciznije, njihove kopije su bile izloene u javnom prostoru u uem centru grada, a sve to u okviru projekta pod nazivom Art tura kojim je zamiljeno da muzejski eksponati izau u susret publici, a ne da se posmatra poziva u muzej u koji, ruku na srce, i nije pozvan. Kada je pak re o Muzeju savremene umetnosti, sa istim pretenzijama su i segmenti njegovih zbirki u nekoliko navrata bili izlagani u Beogradu i to pre svega u Legatu Milice Zori i Rodoljuba olakovia. Naime, u okviru kustoskog projekta pod nazivom Grad - hronike urbanog prostora koncipiranog, kako to i sam naslov imlicira, unutar jednog ikonografskog, tematskog okvira, predstavljeni su brojni radovi autora koji su delovali kako u meuratnim tako i u posleratnim godinama, a koje odreuju sasvim raznorodne umetnike poetike i pozicije. U drugom navratu, izloen je deo opusa Ivana Radovia sa ciljem da se, isprativi sve faze slikarskog razvoja, ponovo ukae panja i otvore pitanja 58 o radu ovog umetnika.

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Moe se rei da se izvan muzejskog sektora gotovo svaka izloba istorijskog karaktera po pravilu interpretira i kao mogua, svojevrsna dopuna ovih sporadinih inicijativa i nedovoljno artikulisanih strategija. Naravno, to je samo nemila posledica a nipoto ne i pretenzija pojedinanih autora takvih projekata. U tom kljuu se izmeu ostalog moe vrednovati i nemali broj izlobi revijalnog i retrospektivnog profila, kao i postavke uobliene povodom razliitih godinjica i jubileja koje su naelno i odnele znaajnu prevagu unutar institucinalnih programa tokom minule kalendarske godine. Meu ovakvim projektima po veliini i znaaju izdvaja se izloba Akademici likovni umetnici iz umetnike zbirke Srpske akademije nauka i umetnosti organizovane u Galeriji ove kue povodom 170 godina od osnivanja Drutva srpske slovesnosti, ali takoe i dve velike izlobe istog formata, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka odrane u Velikoj galeriji Doma Vojske Srbije i Kolekcija Pavla Beljanskog: ponovo u Beogradu realizovana u istom prostoru koju je, pomenimo, pratio, u nas vrlo retko prisutan, bogat program poput filmova o umetnicima, debata, strunih i audio voenja, radionice za najmlae posetioce, ali i takozvana taktilna galerija koja omoguava slepim i slabovidim osobama da se na adektvatan nain upoznaju sa izloenom postavkom. Nipoto od manje vanosti nisu ni nekoliko retrospektivnih izlobi monografske orijentacije posveene znaajnim umetnicima srpske moderne poput Milana Konjovia i Miodraga Protia odranih u Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti, kao i predstavljeni izbori radova dva relativno retko izlagana opusa, Rista Stijovia i ivka Stojsavljevia u Galeriji RTS-a. Ujedno, i viegodinji program posveen problemu beogradskog enformela koji je inicirao i organizovao Kulturni centar Beograda takoe je mogue misliti i u ovom kljuu. Raznovrsni sadraji u okviru tog projekta, inae uspeno privedenog kraju prethodne godine, trebalo je da pokrenu preispitivanje i promiljanje razliitih aspekata interpretacije i konceptualizacije beogradskog slikarstva materije, a osim izlagakog programa, realizovane su i promocije nekoliko publikacija ali i diskusije i debate o ovom umetnikom i kulturnom fenomenu. Naravno, ovakvi projekti dragoceni su moda pre svega za uu, strunu javnost koja biva pokrenuta i upuena na kritiko miljenje o onim istorijskim pojavama koje se samo naizgled ine zakljuenim. Vano je pomenuti da se osim izlobe organizovane u okviru ovog projekta na kojoj su predstavljeni radovi umetnika starije generacije Vere Boikovi, Mie Popovia i Lazara Vozarevia u ovaj problem, u jednoj iroj ravni, uklopila i postavka u okviru ciklusa Kritiari su izabrali. U pitanju je izloba vrlo retko vienih dela protagonista vojvoanskog enformela Joefa Aa, Pala Petrika i Bogdanke Poznanovi, a sve po izboru Jerka Denegrija. Zanimljivo je, i to svakako treba naglasiti, da je ve pomenuta izloba ostvarena u saradnji sa Spomen-zbirkom Pavla Beljanskog u Domu Vojske izmeu ostalog organizovana sa jednom jasno uoblienom ambicijom koja podrazumeva promociju linosti, zbirke i ukusa ove istaknute figure, darodavca i kolekcionara. Iznenauje to da je ovo pr vi put da ovoliki broj dela napusti matinu Galeriju i da bude u ovom modalitetu i sa takvim pretenzijama prezentovan javnosti. Moglo bi se rei da to delom stoji i u dosluhu 59

IDENTITET BEOGRADA

sa zanimljivim i zapaenim fenomenom otvaranja i promovisanja privatnih umetnikih kolekcija i njihovih vlasnika, kojem je beogradska, a u izvesnoj meri i srpska javnost, svedok svega nekoliko poslednjih godina. Sasvim predvidivo, i ta pojava je interpretirana kao sredstvo da se nadomesti nedostajua muzejska aktivnost ali i kao dobra prilika da se afirmie izbor i ukus kolekcionara i da se promovisanim zbirkama prui dignitet, koji mnoge od njih svakako i zasluuju. Ovaj trend mogao je ukazati i na jedan potencijalno novi nain finansiranja umetnike produkcije u naoj zemlji jo uvek na zaetku, jo uvek praktikovan tek kod nekolicine malobrojnih ljubitelja umetnosti, ali, kako se uinilo, ipak mogu. Meutim, ini se da je ova praksa bila relativno kratkog daha. Posle ambicioznih projekata iz 2009. i 2010. u kojima su se posebno istakle izlobe kolekcija Vujii i Trajkovi, kao i kolekcije porodice Eri, Duana Vujoevia i ure Popovia, a to sve kulminira otvaranjem pr vog privatnog muzeja u Srbiji u koji je smetena zbirka Madlene Zepter, godina 2011. bila je znatno skromnija u tom pogledu. Ipak, ono to je izuzetno vano, i to bi se na due staze moglo pokazati kao stvaran doprinos privatnih kolekcionara umetnosti i kulturnom sektoru, jeste injenica da su neke privatne zbirke poput kolekcije Vujii i Trajkovi uspele da promocijom i izlaganjem skrenu panju na materijalnu i investicionu vrednost dela konceptualne umetnosti, ali i na znaaj i potencijalnu vrednost ulaganja u savremena umetnika dela. Iako se niko od njih nije usudio da kupuje dela mladih umetnika, treba im odati priznanje jer su meu pr vima reili da se ne upute ve utabanim stazama i da ne kupuju samo dela proverene vrednosti ve da kolekcionarskim angamanom i izlaganjem svojih zbirki utiu kako na aktuelne tokove savremene scene, tako i na potencijalne istorizacije srpske umetnosti. Neto drugaijim povodom, ali koji svakako sudeluje u ovoj tendenciji, u Muzeju 25. maj Narodni muzej je prezentovao javnosti poklon-zbirku Dragoslava Damnjanovia koja je ocenjena i pozdravljena kao nastavak ugledne tradicije darivanja, ali i kao autentina celina koja osim to artikulie ukus darodavca ujedno, mada nehotice, daje i odlian uvid u umetnike prakse hronolokih mea koje obuhvata.

***
Kada se posmatra presek scene savremene vizuelne umetnosti u Beogradu u 2011. godini moe se primetiti da dominiraju samostalne izlobe organizovane kako u institucionalnim galerijama tako i u neoficijelnim prostorima, a da su u manjoj meri zastupljene velike grupne i autorske izlobe. Bacajui pogled u nazad, rezimirajui i sintetiui prethodnu izlagaku sezonu nametnulo se jedno zapaanje koje nikako ne bi trebalo razumeti kao uitavanje nekog a priori, programski utemeljenog i uoblienog koncepta, ve tek kao naknadno i sasvim slobodno donesen uvid. Naime, u okviru nekoliko postavki koje su se mogle videti tokom 2011. godine i to u znaajnim galerijskim prostorima, moglo se primetiti da su i dalje ne samo prisutni, ve i relevantni umetnici koji su bitno odredi60 li identitet umetnike scene osamdesetih. Meu takvim izlobama izdvajaju se projekti

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

realizovani u Galeriji 73 posveeni radovima Vlastimira Mikia i Perice Donkova, zatim izloba Jelice Radovanovi i Dejana Anelkovia u Magacinu koju je pratila monografija Jasmine ubrilo, potom retrospektivna izloba radova Rade Selakovi u galeriji Haos, izlobe Vladimira Peria Talenta u Legatu Milice Zori i Rodoljuba olakovia i Gordane Kaljalovi i ora Odanovia u Prodajnoj galeriji Beograd, i najzad izloba Milete Prodanovia u Kulturnom centru Beograda. Iako se meu ove izlobe moe izuzetno uvrstiti i ona posveena istaknutom protagonisti beogradskih alternativnih i underground umetnikih praksi iletu Markoviu u Galeriji SKC-a, za umetnike devete decenije moe se rei da su se mahom uklopili u tokove oficijelne umetnike scene i tokom godina afirmisali kao njeni vani i ugledni protagonisti, od kojih su mnogi postali i profesori na umetnikim fakultetima. S druge pak strane, izloba odrana u Salonu muzeja savremene umetnosti i Galeriji Studentskog kulturnog centra pod nazivom Protiv umetnosti Goran orevi: kopije 19791985, nepobitno poziva na svojevrsnu rehabilitaciju, a posledino i na revalorizaciju jednog, u strunoj literaturi i istorijskim pregledima nepravedno zapostavljenog umetnikog opusa koji takoe pripada pomenutoj dekadi. Ujedno, ona provocira kritiko i teorijsko promiljanje ne samo o kontekstualizaciji i inetrpretaciji stvaralatva ovog umetnika koji je delovao i stvarao unutar ali i, otvoreno i nedvosmisleno, protiv sistema umetnosti, ve problematizuje i potresa ustaljene paradigme i matrice kroz koje je oekivano misliti i pisati o umetnosti. Tako se orevi, u sasvim osobenom kljuu, kroz ceo svoj takozvani kopistiki opus uspeno poigrava sa temeljnim konceptima sme umetnosti: sa diskursom originalnosti, autentinosti, ali i neponovljivosti i unikatnosti umetnikog dela. Najzad, kustoski projekat 20/4 Biljane Tomi i Jee Denegrija odran u Kui legata, kroz prezentovanu foto-dokumentaciju predstavlja jedan svojevrsni osvrt na rad etiri najznaajnija predstavnika takozvane nove skulpture iz poznih osamdesetih i pr ve polovine devedesetih godina, ali i ujedno promociju njihove aktuelne umetnike produkcije. U pitanju su radovi Srana Apostolovia, Zdravka Joksimovia, Bate Krgovia i Duana Petrovia. Iako izlazi iz domena ovog preseka deavanja, pomenutim vanim protagonistima skulptorske scene, ali i generacije osamdesetih, mogla bi se prikljuiti i monumentalna skulptura Mrana Bajia Radnika klasa ide u raj, predstavljena u kragujevakoj galeriji Rima. Treba dodati i to da su naelno izlobe skulpture, kako aktuelnih tako i istorijskih skulptorskih praksi, nepravedno skrajnute i relativno retko viene u izlagakim prostorima. Otuda je pomenuta izloba 20/4 i utoliko dragocena, jednako kao i veliki revijalni preseci poput izlobe Skulptura objekat: gde je granica koju su organizovali ore Arnaut, Savo Pekovi i Ljubomir Vuini u Paviljonu Cvijeta Zuzori, ili izloba Skulptura posle poznog modernizma u Galeriji 73. U ovom kontekstu su relevantne i izlobe posveene radu jednog umetnika poput izlobe Dragomira Mileusnia u Blok Galeriji, Zorana Kuzmanovia u galeriji Arte, i izlobe Rista Stijovia u Galeriji

61

IDENTITET BEOGRADA

RTS-a koja je inae tendenciozno obezbedila dodatni prostor ne bi li proirila svoju izlagaku politiku u cilju promocije i izlaganja umetnike produkcije u ovom mediju. U odnosu na generaciju osamdesetih, ini se da je rad umetnika osme decenije, iako uvaen u internacionalnom kontekstu, tek u 2011. doekao izvesnu, naravno zasluenu i dugo oekivanu afirmaciju na lokalnoj umetnikoj sceni. Moe se pretpostaviti da je poetni impuls za ovu vrstu revalorizacije doao sa regionalne scene, pa se tako 2011. godine dogodilo da tri nekadanje jugoslovenske republike poalju na Venecijansko bijenale radove protagonista iz ove generacije. Na ovoj najreprezentativnijoj internacionalnoj smotri umetnosti na kojoj je Crnu Goru predstavljala Marina Abramovi a Hr vatsku radovi Tomislava Gotovca, predstavnik Srbije bio je Raa Todosijevi iji su se radovi nakon venecijanske izlobe mogli videti u Legatu Zoriolakovi. Takoe, radovi Ere Milivojevia iz kolekcije Eri prikazani su u Galeriji ULUS, a znaajna za reafirmaciju umetnosti sedamdesetih, posebno njenih vojvoanskih protagonista, bila je izloba konceptualne umetnosti iz kolekcije Trajkovi, prireena u Ustanovi kulture Parobrod. Vana izloba koja se svakako ne moe zaobii kada se govori o umetnikim deavanjima u Beogradu u 2011. godini jeste izloba Kolomana Novaka u Galeriji Kulturnog centra Beograda, koja je prikazala radove umetnika koji se od ezdesetih godina prolog veka aktivno bavi kinetikom i luminokinetikom umetnou, a koja je i tada, ranih ezdesetih, na svetskoj sceni vizuelnih umetnosti bila tek na zaetku. Nosiocima scene savremene umetnosti u Beogradu ipak emo radije nazvati predstavnike mlae generacije umetnika u ijem se radu profiliu odreene teme i problemske celine koje stoje u neraskidivoj vezi sa savremenim drutvenim i kulturnim kontekstom u kojem nastaju. Meu njima svakako treba istai aktuelna socio-politika pitanja (siromatvo, rat, nasilje, politike seanja, fiziki ili prekarni rad), zatim izdvajaju se i problemi rodnog, seksualnog, etnikog i kulturnog identiteta kao i identifikacije raznih spornih mesta vezanih za urbane strukture. Potom prisutno je i poigravanje elementima popularne kulture kao i kritika konzumerizma, neoliberalizma, ali i bavljenje unutranjoumetnikim problemima i to pre svega statusom umetnikog dela i preispitivanjem samog stvaralakog procesa. Najzad, ovi mladi umetnici jednako tretiraju i sasvim privatne narative i formiraju prepoznatljive individualne mitologije. Priblino u ovim, ali i irim tematskim okvirima meu predstavljanjima umetnika ove generacije izdvojile su se izlobe umetnikog para Di-struktura u galerijama Artget i Trei Beograd, izlobe Jamezdina, Ivane Ivkovi, kao i Sinie Ilia i Tine Gverovi u galeriji Kulturnog centra Beograda, Duice Drai u galeriji Doma omladine, u istoj galeriji izlobe Predraga Terzia, Gorana Micevskog i Ane Kneevi, kao i izloba Margarete Jeli u galeriji Haos. U galeriji Zvono izlagao je Nikola Savi, koji ivi u Londonu gde gradi uspenu karijeru, a njegove slike na kojima su ispisani biblijski citati mogu ukazivati na izmetenost iz lokalnog konteksta kada se uporede sa temama i aktuelnim stvaralatvom u Beogradu. Galerija Umetnikog centra Univerzitetske biblioteke Svetozar Markovi, ko62 ja postoji samo zahvaljujui naporima urednika likovnog programa Selmana Trtovca i

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

funkcionie sa sredstvima koja se jedva mogu tako nazvati, trenutno je jedino mesto u Beogradu u kojem svaki mladi umetnik moe dobiti priliku da izlae. Nije sluajno da je inovatna koncepcija, koja podrazumeva dijalog dvoje izlagaa u jednom prostoru, ujedno i praktian nain da se promovie to vei broj mladih umetnika. Svojevrsnu podrku mladim umetnicima pruio je slikar Vladimir Velikovi, iz ijeg se fonda na godinjem nivou dodeljuje nagrada. Po slinom principu funkcionie i nagrada Dimitrije Baievi Mangelos, koja je za 2011. dodeljena Marini Markovi, a koja takoe ukljuuje pratee izlobe na kojima izlau finalisti i dobitnici nagrada za produkciju iz prethodnih godina. Osim rada Marine Markovi, koja se bavi pitanjima konzumerizma, postmodernih obrazaca izgleda i postanoreksinog tela zasnovanim na sopstvenom iskustvu, na izlobi Mangelos nagrade za produkciju izdvojio se i rad Tanje Jurian, koji je pokazao da se manjak kvalitetno izvedenih umetnikih radova ne moe pripisati nedostatku znanja ili ideja, ve upravo nedostatku novca. Tanja Jurian je zahvaljujui sredstvima od nagrade, realizovala rad koji, kad je u pitanju tehnika izvedba, moe da stoji u bilo kojoj svetskoj galeriji i koji se, na primeru oveka slepog od roenja, bavi pitanjem stvaralakog procesa i razlike izmeu onoga to vidimo i oseamo, odnosno doivljavamo vizuelno, verbalno i taktilno. U Galeriji Doma Omladine, po vokaciji vanom aritu umetnikih deavanja vezanih za mladu scenu, izdvojile su se izlobe Duana Radovanovia i Marka Stojanovia. Radovanovi je, voen idejom da na drutveno nevidljiv problem ukae tako to e ga izloiti u kulturnom kontekstu, u galeriju doveo dvadesetak beskunika da u njoj spavaju, dok je Stijovi ukazao na obesmiljavanje i trivijalizaciju dela visoke umetnosti u kontekstu kia, na primeru popularnih zabavnih medijskih sadraja u kojima kao dekor figuriraju neke od poznatih slika moderne i modernistike umetnosti. Meu retkim mladim umetnicima ije su preokupacije vezane iskljuivo za slikarstvo izdvaja se nekadanji polaznik novosadske akademije, Tadija Janii, koji je u 2011. na beogradskoj sceni prisutan sa ak dve izlobe, a koji je u svom radu razvio specifinu poetiku koja formalno pripada figuraciji, a tematski predstavlja kombinaciju psihodelije, banalnosti i humora. Osim samostalnih izlobi, vaan segment scene mlaih umetnika inili su projekti zasnovani na saradnji umetnika i kustosa, meu kojima su se izdvojile izlobe Maje iri, koja je u galeriji Kulturnog centra Beograda predstavila segment rada amerikog umetnika Vorena Najdiha koji se bavi reinterpretacijom istorije umetnosti, i kustoski projekat Boidara Bokovia, u kojem je predstavljen rad amerikog umetnika Danijela Rotbarta koji se, prezentujui elemente popularne kulture, kritiki osvre na amerike mitove i nacionalne simbole. injenica da na sceni savremene vizuelne umetnosti u 2011. dominiraju samostalne izlobe, uz primetan manjak grupnih, posebno autorskih izlobi, moe biti pokazatelj odsustva nekog zajednikog imenitelja preko kojeg bi se artikulisale izvesne umetnike pojave. Radovi veeg broja umetnika, naravno ne raunajui prodajne, zajedno su prikazani mahom na tradicionalnim revijalnim izlobama poput onih u Paviljonu Cvijeta 63

IDENTITET BEOGRADA

Zuzori ili Galeriji 73. Redak poduhvat takvog profila predstavlja Oktobarski salon, bez pogovora jedna od najreferentnijih manifestacija i sa najduom tradicijom u oblasti vizuelnih umetosti, koji je tokom decenija trpeo znaajne idejne i strukturalne promene. Jedna od najradikalnijih svakako se odigrala 2005. godine kada se iz revijalne tranformisao u izlobu autorskog formata i kada je ujedno zapoelo angaovanje inostranih kustosa i umetnika u realizaciji njegovih programa. Oekivano, to je u javnosti propraeno burnim reakcijama i formiranjem za nau sredinu uobiajeno radikalnih dihotomija. Naravno, ono to se i povodom prologodinjeg Salona pokazalo kao urgentno pitanje je dramatino redukovan, malo je rei skroman budet posebno imajui u vidu imperative i oekivanja koja se pred njim postavljaju. Naravno i ove godine iznova je pokrenuto pitanje nedostatka adekvatnog prostora, ali jasno, na taj problem se i dalje niko ne osvre. Iznenaujue, otvoreno iskazano nezadovoljstvo postignutom saradnjom stiglo je i sa adrese kustoskog para Galit Eilat iz Izraela i Alenke Gregori iz Slovenije, ali i od tima ispred Kulturnog centra Beograda. No, kada je re o javnoj percepciji, najvie komentara i kritika izmamili su koncept, teza i ukupne pretenzije autorki projekta, odnosno izbor i ocena pojedinanih radova koji su mahom nedovoljno uspeno odgovorili na pretpostavljeni koncept. Naime, tema prologodinjeg Salona bila je posveena pre svega konceptu odgovornosti u savremenom drutvu i to odgovornosti prema sebi, drugome te posledino i prema drutvu u celini, ali ire, a sa tim u neraskidivoj vezi, i problemu poslunosti odnosno neposlunosti kao i pitanju konformizma i nekonformizma. Preciznije govorei, trebalo je apostrofirati manje ili vie aktuelna ali velika problemska socijalna i politika arita u Srbiji, dovodei ih tendenciozno u vezu sa srodnim iskustvima u udaljenim geopolitikim i kulturnim sredinama. Dakle, ravan lokalnog spram globalnog izgubila bi u tom sluaju svaku esencijalnu razliku. Meutim, s pravom se tvrdi da ni struktura Salona u celini, kao ni veina pojedinanih radova ne uvode nikakve nove pozicije ve samo iznova upiru prstom u dobro poznata stanja i traumatska iskustva, ne nudei opcije izlaza ni mogue putokaze. To onda, sve ukupno, odrava u neku ruku ivim jezgra tretiranih konfliktnih mesta. Ipak, treba pozdraviti vrlo bogat i zanimljiv pratei program kroz koji se, na jednoj proirenoj platformi, mislilo i problematizovalo mnotvo srodnih, relevantnih i vanih pitanja. Kao i kad je u pitanju Salon, primetno je, da se naelno retke kustoske koncepcije, grupiu najee oko politikih tema, a u vezi sa tim mogue je izdvojiti jedan fenomen vezan za politike seanja. Naime, brojne izlobe i manifestacije prireene u 2011. bave se reprezentacijama fenomena vezanih za Titovu Jugoslaviju, i njenih drutveno-politikih i kulturnih osobenosti. Konteksti reprezentacije ovih pojava kreu se od kritikih do idealizatorsko-nostalginih. Tako je veliki i konceptualno aroliki festival Mikser prole godine bio u znaku SFRJ, a najvei broj ovakvih manifestacija odran je u i oko Muzeja 25. maj, posebno vanog u ovom kontekstu kao istorijsko i amblematsko mesto seanja. Osim nekoliko performansa, od kojih je jedan odran na Dan mladosti, u ovom muzeju 64 prireena je i izloba Poslednja mladost u Jugoslaviji koja je ponudila presek novotalasne

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

muzike scene predstavljene, ne bez nostalgije, kao poslednji talas inovacija u integralnom jugoslovenskom kulturnom prostoru pre nego to e se on konano rasparati. I ire od Beograda moe se primetiti slina ju-nostalgina crta. Titov bunker u Konjicu u BiH pretvoren je u izlobeni prostor, a Titov brod Galeb ugostio je, paradoksalno, kolekciju avangardne, neoavangardne i postavangardne umetnosti iz kolekcije Marinko Sudac. Ovaj svojevrsni rivajvl uslovljen je kako savremenim tendencijama na podrujima duha i kulture tako, moda ak i u veoj meri, aktuelnim drutveno-politikim okolnostima koje po prirodi pozivaju na vraanje u prolost. U Muzeju 25. maj prireena je i izloba Iza gvozdene zavese koja je prikazala poljsku umetnost iz privatnih kolekcija nastalu za vreme hladnog rata, i koja je ukazala na mnoge slinosti, ali pre svega na razlike, u odnosu na umetnike pojave u Jugoslaviji u istom periodu i dala jedan zanimljiv otklon istorizacijama ovog perioda u srpskoj umetnosti.

***
Uprkos nepreglednom mnotvu potekoa koje uporno ugroavaju i iscrpljuju kulturni i umetniki ivot scene, u Beogradu je, tokom prethodne godine, preivelo ali i zaivelo nekoliko izuzetno znaajnih umetnikih uporita. Naime, nakon neto vie od godinu dana podizanja na noge fizikog prostora, otvoren je i novi, kako jedan od njegovih osnivaa Selman Trtovac apostrofira, mentalni prostor u beogradskoj umetnikoj zbilji, svojevrsna umetnika zadruga koja pre svega poiva na bespogovornom ali utemeljenom utopijskom poverenju u mo udruivanja, umreavanja i participiranja umetnika u zajednici i zajednitvu sa drugim umetnicima. Naime, re je o projektu pod nazivom Trei Beograd koji se nalazi na levoj obali Dunava, sa one strane panevakog mosta, na kojoj se naalost sasvim lako daju prebrojati institucije i centri kulture. Vano je istai da je Trei Beograd inicirao jednu teorijski i filosofski potkrepljenu, a za beogradsku scenu nesvakidanju vrstu umetnikog samoorganizovanja koja, kako se to istie, na razini mikroutopijskog opredmeeju jedno po svemu utopijsko mesto i jezgro umetnosti. U pitanju je naime potpuno nezavisna, privatna inicijativa koja se nedvosmisleno naslanja na iskustva takozvane dunavske umetnike rute koju od pre svega nekoliko godina ine ITS-Z1 (International Test Site) u Ritopeku Dragana Ilia, ZMUC u Zemunu, Muzej Macura u Novim Banovcima i Umetnika radionica Kuzman Zorana Kuzmanovia. Angaman i rad ovih umetnikih struktura obeleio je zasigurno i proteklu umetniku sezonu. ini se da usled, sada ve tradicionalnog izostanka bilo kakvog stabilnog institucionalnog okvira u kojem bi delovali protagonisti vizuelnih umetnosti, ovakve strategije i inicijative deluju i kao svojevrsni podvizi koje osim strune javnosti medijski aparat nije dosledno podrao. Otuda, to se trenutno namee i kao gotovo nejefikasniji modalitet unutar i pomou kojeg bi se izvan oficijelnog sektora pojedinani umetniki subjetki pokrenuli i otpoeli, naravno onoliko koliko je to u njihovoj moi, uspostavljanje jednog alternativnog okvira, izvan normativnih matrica a u kojem bi sami nametnuli sceni 65

IDENTITET BEOGRADA

vlastite standarde. Kad je pomenuto da su u pitanju podvizi svoje vrste to odista i jeste sluaj, budui da su te umetnike enklave, laboratorije umetnosti, proizvodne radionice i najzad izlagaki prostor muzejskog formata realizovani iskljuivo privatnim kapitalom, i to na obodnim, kulturno mrtvim beogradskim optinama, na obali Dunava a sve uz nadu da e uspeti da opstanu kao samoodrive. Takoe, ITS i Trei Beogard moda su pre svih podignuti i sa idejom da omogue i realizuju saradnje internacionalnog karaktera ali i da podre najraznovrsnije residence programe, radionice, debate, istraivake projekte, dakle osmiljeni su pre kao multumedijalni prostori, neograniavajui se samo na izlagaku delatnost. Ovakve umetnike strukture profiliu se otuda kao zaista autonomne jedinice, nastale izvan, a delom i protiv zvaninog umetnikog sistema pa tako i neoptereene priklanjanju zakonima i represije umetnikog trita. Sam prologodinji program u Treem Beogradu bio je obeleen s jedne strane nizom visoko simbolinih, performativnih umetnikih aktova koje su izneli upravo umetnici koji su i osnivai ovog prostora ali i nekolicinom izlobi ve istaknutih i afirmisinaih mladih autora. Ono to je nesporno od izuzetnog znaaja i to svakako treba pozdraviti jeste saradnja i umreavanje sa inostranim umetnicima. Tako je zahvaljujui Treem Beogradu beogradska publika imala priliku da prisustvuje performansu ruske umetnike grupe Kolektivne akcije iji su radovi bili izloeni na ruskom paviljonu tokom prologodinjeg Venecijanskog bijenala. Naalost, ovaj dogaaj je ostao skromno medijski propraen. Srodne inicijative, kao to je pomenuto, demonstrira i Dragan Ili koji je u ITS-u ugostio uvenog australijskog umetnika Stelarka, oveka-mainu koji se bavi visokotehnolokom umetnou, jo uvek mistifikovanom, a u tehnikom smislu verovatno i neizvodljivom u naoj sredini. Osim ovog dogaaja, u Ritopeku je realizovana nekolicina umetnikih i kustoskih programa koji, naelno govorei, markiraju znaajna odstupanja u odnosu na regularan umetniki program beogradskih galerijskih i muzejskih prostora. Takoe, u godini koja je za nama, gostovanja kako stranih umetnika, tako i kustosa i umetnikih grupa, organizovali su i predstavnici pojedinih institucija. U Salonu Muzeja savremene umetnosti izloba koju je priredio Dejan Sretenovi prikazala je radove dveju Holananki, sestara bliznakinja L. i A. Raven, koje se bave pitanjem identiteta i tela. Iz insitucionalnog sektora potekla je i inicijativa da se u Beogradu predstavi i kustos muzeja DDR, Robert Ruckel. Muzej Nemake demokratske republike jedan je interaktivni muzej neobian po tome to se, za razliku od veine evropskih muzeja, izdrava u celini od sopstvenih prihoda, a orijentisan je pre svega ka atraktivnim i popularnim sadrajima, pa se tako u njemu, gotovo iz pr ve ruke, moe iskusiti ivot u Istonoj Nemakoj pre ruenja Berlinskog zida. Ovo je svakako znaajan dogaaj za, inae slabo umreene, muzejske radnike.

66

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

***
Poto je ovaj pregled nadamo se ipak pruio odreeni uvid u ono to se u toku 2011. godine izdvojilo na sceni vizuelnih umetnosti u Beogradu, smatramo da je u zakljuku uputno ukazati i na ono to se deava iza scene. Bez namere da uzaludno ponavljamo informaciju da su kljuni muzeji nedostupni javnosti, smatramo da je vano rei da je takva situacija pre svega simptom jednog stanja u kulturi i umetnosti za koje je gotovo eufemizam rei da je letargino. Iako naoko, u ovako kratkom pregledu, scena moe delovati ivo i ispunjeno samostalnim izlobama i povremeno veim i znaajnijim projektima, treba imati u vidu da je veina izlobi organizovana iskljuivim trudom samih umetnika i zalaganjem urednika programa i kustosa, ak i u nekim budetskim institucijama, da umetnici u najveem broju sluajeva sami finansiraju produkciju dobrog dela izlobe, neretko i kataloga, i da u veini ovih projekata izostaje podrka nadlenih institucija, koje poslovino izdavajaju malu koliinu sredstava za sufinansiranje odabranih programa. Tako se upravo u 2011. dogodilo da je jedan od kljunih nezavisnih umetnikih centara, galerija Remont, ije se finansiranje jednim delom oslanjalo na podrku institucija i koja je poslednjih deset godina bila vano mesto na beogradskoj i srpskoj kulturnoj mapi, ostala bez prostora za izlaganje, a zbog ega je u njoj, tokom veeg dela godine, izostala svaka izlagaka aktivnost. Iako je ova galerija revitalizovana krajem iste godine u novom, boljem i adekvatnijem prostoru u centru grada, to se dogodilo zalaganjem organizatora programa ove galerije. Moe se zakljuiti da je jedini put ka opstajanju na sceni vizuelnih umetnosti, zapravo samoorganizacija, i to putem tapa i kanapa, odnosno fundraising-a i naslanjanja na, esto veoma neizvesnu i nesistematsku pomo privatnog i nevladinog sektora. Slino se moe rei ak i za izlobe u kojima je predstavljana istorijska, odnosno meuratna i posleratna umetnost, a koje gotovo da ne bi bilo mogue prirediti bez pomoi iz privatnih zbirki. U kulturnom sistemu koji nije samoodriv, kakav je recimo ameriki (gde se muzeji i institucije kulture finansiraju od donacija i prodatih ulaznica), u dravi koja je tranziciona a u kojoj su zakoni dobrim delom nasleeni iz sistema iz kog se pokuava izai, drava je ta koja ima obavezu da se brine o kulturnim institucijama i da ih materijalno podrava. Umesto umanjivanja budeta za kulturu uputno bi bilo doneti zakone koji obezbeuju poreske olakice za ulaganje u kulturu, i time ohrabriti privatni sektor da uestvuje u umetnikom i kulturnom ivotu prestonice i zemlje. I pored svega reenog, iz institucionalnog sektora vezanog za domen vizuelnih umetnosti izostaje inicijativa da se neto promeni i apel zakonodavcima i vlastodrcma da se izmenom zakona utie na prakse finansiranja umetnike produkcije. Sistem otkupa umetnikih dela, koji se do pre nekoliko godina primenjivao, ukinut je i time je zadat poslednji udarac i tako nokautiranoj umetnikoj sceni, koja se poslednjim snagama batrga i bori za opstanak kako bi malobrojnoj publici koja jo uvek ima kulturne potrebe obezbedila sadraje koji nisu banalni, trivijalni i anestezirajui poput onih koje nudi masovna, popularna medijska kultura. Kao jedino potencijalno efikasno ree- 67

IDENTITET BEOGRADA

nje nameu se primeri gore pomenutih nezavisnih inicijativa zasnovanih na hvale vrednom entuzijazmu, koje su, moe se rei, jo uvek u eksperimentalnoj fazi, te e i njihov opstanak zavisiti u velikoj meri od mogunosti da ostvare i odre autonomiju u okviru labavog umetnikog sistema.

Konsultovana literatura i elektronski izvori:

Tatjana Bonjak i dr, Poklon-zbirka Dragoslava Damnjanovia (katalog izlobe), Narodni muzej, Beograd 2011. Jasmina ubrilo, Jelica Radovanovi i Dejan Anelkovi: symptom. dj, Beograd 2011. Jea Denegri, Georg Schllhammer, Dragoljub Todosijevi-Raa: paviljon Srbije na 54. meunarodnoj izlobi umetnosti - la Biennale di Venezia, Novi Sad 2011. Jea Denegri, Nikola uica, Kolekcija Trajkovi: Konceptualna umetnost u regionu (katalog izlobe), UK Parobrod, Beograd 2011. Jea Denegri, Skulptura posle poznog modernizma (katalog izlobe), Galerija 73, Beograd 2011. Jerko Denegri, Joef A, Pal Petrik, Bogdanka Poznanovi: enformel u Vojvodini (katalog izlobe), Kulturni centar, Beograd, 2011. Jea Denegri, Dugo trajanje slikarstva Miodraga B. Protia (katalog izlobe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 2011. Lidija Merenik, Nove skulptotekture Mrana Bajia (katalog izlobe), Galerija Rima, Kragujevac 2011. Jelena Meinski Milovanovi, Akademici likovni umetnici (katalog izlobe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2011. Ljubica Miljkovi, Baruh Bora Baruh (katalog izlobe), Galerija RTS, Beograd, 2011. Koloman Novak, Luminokinetika (katalog izlobe), Kulturni centar Beograd,Beograd 2011. Petar Petrovi, Ivan Stani, Katarina Ivanovi: (slika u ogledalu) (katalog izlobe), Narodni muzej, 2011. Propeler, elektronski asopis za umetnsot i komunikaciju, broj 3, 2011. Olivera Skoko, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka (katalog izlobe), Velika galerija Doma Vojske Srbije, Medija centar Odbrana, Beograd 2011. Jelena Stojanovi i dr, Vera Boikovi Popovi, Mia Popovi, Lazar Vozarevi: radovi (19581969) (katalog izlobe), Kulturni centar Beograda, Beograd, 2011. Miko uvakovi, Bezbrini Duana Radovanovia (katalog izlobe), Dom omladine Beograd, Beograd 2011. Trei Beograd/Osnivanje, aktivnosti, akcije 20092011, Edicija 3BGD, knjiga 1, Beograd 2012. Vreme je da se upoznamo ( katalog 52. Oktobarskog salona), Kulturni centar Beograd, Beograd, 2011. Neboja Vasi, Stvaralatvo jednog veka (katalog izlobe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 2011. Za preglede kalendara deavanja videti sajtove: www.seecult.org; www.arte.rs

www.artmagazin.info

ABSTRACT:
Examining overall activities at visual arts scene of Belgrade, in this paper the authors 68 are attempting to identify its significant phenomena and participants, as well as to highlight

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

some of the most important exhibitions that have marked art season during 2011. Exhibition activities of several Belgrades museums were recognized as an unavoidable subject of analysis, along with working practice of official galleries with particular review of historical exhibitions, and activity of private collectors that turned out to be exceptionally significant and dynamic. On the other hand, particular attention was addressed to the new self-organizing modalities, in other words individual initiatives that have been making a great improvement in art life of the Capital, even though related to practice only present for several years. Moreover, young artists exhibitions, a number of interesting but insufficiently differentiated phenomena, as well as short review of The October Salon found its place in this essay. Eventually, it was obligatory to underline all of those key places which have been menacing or obstructing activity of official as much as independent sector. Keywords: exhibitions, visual arts, museums, galleries, private collections, initiatives of self-organisation

69

70

UDK:

ID-ENTITET BEOGRADA

Slobodan Gia BOGUNOVI Akademija arhitekture Srbije

Umetanje diviza u re identitet, te pokuaj uvoenja i eksplikacije novostvorenog pojma, u najkraem odreuje pravac rada. Analiza sklonosti ka personifikovanju grada isprva dovodi do zakljuka o identitetu kao jednom od brojnih, u grad transferisanih, pojmova ovekove vlastitosti. Kao njihov primalac i nosilac, grad ima identitet, duh, memoriju, a esto izrasta i u linost, u kojoj se onda mogu razaznati njene instance. Po analogiji s klasinim egom, kao i jastvom dubinske psihologije, gradsko Ja se sagledava kao racionalna osa ravnotee, jedinstva i organizacije, ali i kao aktivirajui inilac oblikovanja gradskog identiteta. Mehanizam noen energijom nagona i principom zadovoljstva, nalik psiholokom idu, deluje njemu nasuprot, opirui se ustrojstvu i planovima urbanog sistema. Tvorac je entiteta koji nema organizaciju, ne poznaje vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni moral. Id-entitet, kao opreka i nalije identiteta, javlja se u brojnosti svojih emanacija: samovlasnoj gradnji, arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu bez urbanista, gradskim podrujima alijenacije, neprobirljivom ruenju, primerima zaposedanja, potiranja javnog interesa... Rad se nastavlja navoenjem primera ospoljenog id-entiteta i id-iomatskih graevina Beograda (poput otuenih aglomeracija industrijskog modernizma, graevina pogaenih urbanistikih standarda, egzemplarnog ugroavanja bonum commune u renovacijama gradskih parkova, Mosta na Adi i dr.). Zakljuuje se da je, umesto razvojnom svrhom, dananji izgled Beograda, u mnogome determinisan prostim kauzalitetom, u koji se uplie nuda podmirenja niih potreba, samovlasno preinaavanje i nitenje planiranog, usvajanje drugaijih, esto protivrenih i kratkoronih ciljeva, to vrhuni legalizovanjem brojnih neformalnih tvorevina koje grad potom prikriva lanim oinstvom. Prenosnice vlastitosti se Beogradu otuda vie ne daruju bona fide, on je sve manje predmet personalizacije i personifikacije, empatije, sve ree Ti ili Ja, sve ee To (id): grad ugroenog identiteta i ojaanog id-entiteta.
Kljune rei: id-entitet, grad, Beograd, identitet, id, linost grada, gradsko Ja

71

IDENTITET BEOGRADA

Uvodno pitanje
Nita osim Beograda nije Beograd, Beograd je ono to je Beograd a ne neto drugo, a grad tano istih svojstava kao Beograd, morao bi biti Beograd. Ovo je logiki tano, ali je i trivia koja ukazuje na oiglednost jednakosti sa sobom, jednakosti predmeta istih svojstava, stoga i prostu relaciju ekvivalencije. Logiki principium identitatis je tek poetak i uslov svakog govora o identitetu, ali valja tim putem dalje, tamo gde se predmet stavlja meu ive stvari. Takav, on namah pokazuje lini identitet stoji u prostoru, preivljava u vremenu, jedinstven i razliit od svega drugog. Kao ono to se, nezavisno od svakolikih izobraavanja, odrava u postojanosti, kao nepromenljivo u plimama promenljivog, posebno, celovito, odreeno; a opaa u neprekidnosti svoga prostornog i vremenskog trajanja. No, moe li se neto tako idealno uopte provui kroz tesnace stvarnosti, pojaviti u gradu koji je kroz istoriju nicao iz vlastitog nestanka (V. Popa), a danas biva zahvaen i nezadrivim spoljanjim narastanjem, unitavanjem i nestankom njegovih teko steenih identitetskih mesta, unutranjim bujanjem u priticanju novih stanovnika, divljom gradnjom, depersonalizovanom arhitekturom, samovlasnim reenjima? Ali ponimo od samog odnosa oveka prema gradu, jer je i sam identitet ono to im je zajedniko, ili je tek psihomotorna translacija jedne ovekove dragocenosti u grad, koga potom lake razume pomou samoga sebe?

Ooveavanje grada
Osim tamo gde se pojavljuje kao literarni i pesniki topos, prenos koji ini da grad odzvoni ljudskim osobinama nikada se ne sprovodi u celosti, tim tragom se uglavnom ide samo donekle. Ovo otuda to je proces personalizacije i personifikacije neosveen i emocionalan, i sama personifikacija je meu stilskim figurama emocionalna figura, pa kada gradsko postane odvie ljudsko, govor se netom osvesti i ustukne, a transfer obustavi. A moda bi upravo obrnuto bilo korisno dovesti svu ovekolikost grada i sklonost ka njegovom psihologizovanju do istine na kojoj bi se i fenomen njegovog identiteta pojavio jasniji. Proces, dakle, poinje, ali se obino i zavrava, u prostoru jezikih figura: grad je organizam, bie, ima lice i tkivo, glavna ulica je arterija, splet ulica krvotok, a centar je srce grada. Beograd, primera radi, ima svoje bilo, takoe i hrbat, i kimu, poput beogradske via cardo Knez Mihailove. Grad takoe ima jezgro, kao orah, no nikada ljusku i spoljanju koru. Nou spava i svako jutro se iznova budi. Ima ivot, telo, svoje rak rane, stoga i smrt (svoje odumiranje). Posebno mu pristaju najozbiljnije ooveene prenosnice (Bogdanovi 2008, 1778, 109), poput linosti i samosvesti. Grad, razume se, takoe ima ili nema karakter, poseduje energiju i memoriju (Radovi 2009, 4), njegovi ambijenti imaju ili nemaju duu, duh nekog mesta je prisutan ili izgubljen, to je grad sa 72 identitetom ili bez njega...

ID-ENTITET BEOGRADA

A pri svemu, premda se pomenuto toliko uobiajilo, izostaje vano pitanje. Ako u grad tako tedro unosimo pozajmljenice fizike i psihike vlastitosti, zato to ne inimo i kada na red dou ostala, pa i ona mranija, carstva duevnog aparata nae linosti?

Naini odnoenja
Razliiti stepeni transfera, identifikacije, prisvojenja ili otuenja profiliu odnoajno polje ljudi i grada. Dve najosnovnije relacije se mogu opisati pomou promenljivih vrsta rei i amblematski saeti u pokazni-nelini i prisvojni-lini odnos. Grad moe biti s one strane subjekta, otueno i nedosegnuto to taj grad, ali i ono neposredno, blisko i najblie, moj grad. Javlja se i kao ti, bie koje oslovljavam, posmatram izbliza, ali se s njim ne poistoveujem. Premda se moj glas odavno gubi u njegovim prostranstvima, premda toliko narastao u sloenosti da i svojim stanovnicima izgleda tajanstveno i divlje, grad kao ti je prisan. To je bie s pogledom strelca, pravim i nemim, kako je pevao Crnjanski, ali ne i prosta i otuena naspramnost. On je nemi sabesednik, uzglavlje, krilo i uteha... No prisnost tei i dalje: za junaka Supoovog romana, koji po mranim ulicama Pariza uhodi ljubljenu oret, grad se, uzdignut u izmaglici, okree kao Zemlja oko svoje ose, enstveniji nego ikad: oret je postala grad, a grad ona (Solnit 2010, 208).

Pokazni odnos grad kao id

Preesto je grad samo to ili ono, od mene nezavisna naspramnost mimo svake bliskosti i uoseavanja, stvar, ens reale. U gradu se malo ta odvija zbog mene i zahvaljujui meni: on nije po meni, ve po sebi. Kao nemi otpev drugosti, to uti. Ne dotiu me njegovi procesi, dobra, tradicija, norme, istorija, budunost, mnogo ta u njemu je van moje volje, odgovornosti, ljubavi, verovatno i razumevanja. Sutinska nepripadnost me oslobaa moralnih i estetskih skrupula te poneto i prisvajam najpre svaije kao moje lino. U dobro iz kojeg se ne iskljuuju svi ostali, jer je zajedniko i javno, usuujem se da ukljuim ili u njemu prepoznam samo sebe. Ja sam puki korisnik grada, potroa javnih usluga, branitelj privatnog a ne javnog interesa, a ipak bih se uvredio da kau da nisam graanin. Pokazni odnos je tetan i neprijateljski, upravo onoliko koliko to moe biti voluntarizam divljeg graditelja i huligana, instrumentalizam tajkuna i antigraanina. Za sve koji se pr vi put ka njegovom centru penju Balkanskom ili Nemanjinom s nepoverljivim izrazom doljaka, Beograd je nedokuena antifonija, jednako i za sve neprilagoene, neprigrljene i neodomaene, kojima je kua drugde. Za sve koji ga koriste da bi se njime okoristili, od bespravnog nadzidatelja vlastitog stana u mansardi do novog divelopera, menadera ili modernog gradskog upravljaa on je dobro ili loe uluena prilika. Grad

73

IDENTITET BEOGRADA

je nelina zamenica, bezlino i nelino to, ono, tuin i strantina, latinsko id: neodreeno neto, odrino nita, opte, a u biti takoe neodreeno svata.

Prisvojan odnos grad kao ego

No Beograd, primera radi, moe biti deo moga Ja, uprkos svemu to me u njemu od njega odvraa moj grad. Emocionalno prisvojen, moj grad je vlasnitvo kome ne treba katastarsko peatanje, niti dokaz o prebivalitu i poreklu. I bez dokaza, u njemu sam kod kue, stanujem, u Hajdegerovom znaenju rei, ne prebivam. Od njega se ne otuujem a da sebi ne naudim, kada iz mog grada odem, neto se otkida, opratam se od njega kao od dela sebe. Ma koliko ogroman, zapleten i dugovean, moj grad je smanjen na moju sitnu, jednostavnu i kratkoveku meru, Ja ga je unelo u sebe, onako kao to se jedno Ja poistoveuje s drugim Ja (Frojd 1979, 152). Dakle moj grad, za grupu, zajednicu koja to jednako doivljava, i na. Izmeu dva Platonova simbolona, dve enje ka sjedinjenju, izmeu grada i oveka ne stoji zev. Poput arhetipskog civisa branitelja utvrenja, to vie gradu pripadam, to jae titim ono to je u njemu svaije, zato to je moje. Samo u takvoj sraslosti gradska kultura nalazi svoj visoki izraz. Njen nosilac je osveeni graanin, ne puki stanovnik, ve sopstvenik grada s vrhovnim pravom na takvu svojinu koja je nita do proireni prostor linosti, kadre i voljne da ga brani od prostote, pogrenih odluka, nasilja, runoe, pogani i neureenosti, ali i da doprinese boljitku, lepoti, izrastanju grada. Grad je pounutarnjen dotle da potpada u domen vlastite krivice, vlastitog stida, ali i vlastitog zadovoljstva i ponosa. Tvorevina je vlastite intimnosti, sazdan od cigala koliko i od primisli, seanja, asocijacija, elja, pa je u njemu svaki dragi spomen od stene tei (Bodler 1975, 90). Graanin je agens u empatikom, moralnom i estetskom odnosu sa gradom, izvor samonikle delatnosti i delotvornosti.... Gradu nije potreban bolji zatitnik od graanina, niti graaninu bolji od grada: sadejstvujui, stvaraju se jedan i drugi.

Linosti oveka i grada

Poistoveenost s gradom je najodgovornija za ooveene prenosnice, drugim reima, samo prisvojen i lian, grad moe imati ono to imam sam: duu, identitet i karakter. Ono to su moje najvee dragocenosti, bez ega i ne mogu biti to jesam, ono jedinstveno u meni, rad sam da prenesem u grad i s njim podelim kao zajedniku imovinu. Tako u ga razumeti, ili barem koliko sebe. Objanjavajui urbanu situaciju iz sedamdesetih godina prolog veka, odsustvom karaktera i gubitkom duha mesta, pri emu je ljudska identifikacija s takvim okruenjem oteana i ak nemogua, Norberg ulc je u svom, danas ve klasinom navodu, zapisao: Identitet oveka, prema tome, zahteva identitet mesta. Identitet mesta ne

74

ID-ENTITET BEOGRADA

obitava samo u apstraktnoj prostornoj strukturi koja oveku omoguuje orijentaciju u prostoru, ve pr venstveno u specifinom i konkretnom karakteru (Norberg ulc 2009, 563) (podvukao S.G.B.). Pojmovi s najvrim uporitem znaenja u psihologiji kreu se u otvorenoj transmisiji i transpoziciji, od oveka ka gradu, kako bi se rastumaio i razumeo gradski entitet. Okruenje poseduje ono to imam i sam, a kada to nema ili izgubi, s njim se ne mogu identifikovati. Mesto gubi svoj genius loci, upravo onako kao to bi ja sam, izgubivi karakter i identitet, izgubio sebe. U itavom spektru odnoenja gde je grad to, moje ja ili ti, neto ili svata, ak i ona, samo je korak do toga da zadobije i linost. Za sve ljudsko, naime, to se daruje gradu neophodan je primalac, koji se implicitno pretpostavlja. On meutim ne mora biti ni takav, u subjekt e nuno izrasti poto, oduhovljen i ooveen, poklone primi. Tim pre to grad i ovek velikoduno dele brojna svoja druga blaga i crte, te se kod pr vog jasnovido javlja to i kod drugog: razvoj, rast, red, pravac, ciljevi, organizovanost, planiranje, dinamian i donekle integrisan sklop osobina i svojstava, racionalnost, uoblienost, i mnogo ta jo. Ali jednako i tome suprotno: nazadovanje, degeneracija, nered, besciljnost, neorganizovanost, stihijnost, dezintegrisanost, iracionalnost, neobuzdanost, razoblienost... To to je grad primalac i nosilac identiteta, karaktera i duha nije ipak dovoljno da se sasvim vrsto i uverljivo prometne u linost. Uverenje da tako neto postoji utvruje, naime, druga pretpostavka. Uprkos svim morfolokim, konfiguracijskim, arhitektonskim i drugim promenama kroz koje jedan istorijski grad u svome trajanju moe proi, u rasponu od najmanjih preoblikovanja, do potpunog potiranja njegovog prethodnog stanja i izgleda, on nesumnjivo zadrava neto dublje od imena i matematiko-geografskog poloaja. Taj nematerijalni stoer postojanosti, ouvane jednakosti sa sobom, ta dubinska i osobna neponovljivost i zaokruenost iz jedinstvenog sredita, koja se vidi i ne vidi, podrazumeva i ne podrazumeva, zapravo i nema bolje ime nego linost grada. Ako ne, kojim pojmom ili izrazom objasniti ono to je, primerice, nanovo okupljalo i dizalo Beograd na istom mestu, pod razliitim imenima ali istom svrhom, koji je u sudaru civilizacija, udarima na njegovu fiziku celovitost, ak 37 puta ruen u poslednja dva milenijuma (Velmar-Jankovi 2011, 9)?

Gradotvorno Ja
Linost grada je, meutim, ona nevidljiva granica do koje se u naraciji najdalje stie, ali koja se dalje nerado prelazi. A u njoj se veoma jasno razaznaju i njene instance. Suprotstavljene snage ruenja i razaranja, s jedne, i oporavljanja i stalnog kreiranja gradskog sveta, katkad i iz pepela, s druge, svakako zasluuju imena. Do gradskog Ja se, recimo, nikada ne dospeva, premda je put do njega logino prav. Po uzoru na ego, kao i jastvo dubinske psihologije, to bi, uslovno govorei, mogla biti ona pozitivna osa koja gradu obezbeuje ravnoteu, jedinstvo i stabilnost, u cilju kome se tei, ali koji je retko dostian (Hol i Lindzi 1983, 57,131). Pretpostavimo da su mu vrsti temelji razum i 75

IDENTITET BEOGRADA

razboritost, apolonska tenja ka organizaciji i sintezi sadraja, te da je ovaj dostupni i ozareni deo linosti voen ekonomskim ciljem uspostavljanja harmonije meu silama koje dejstvuju u njemu i na njega (Frojd 1979, 166167; Ellenberger 1970, 516517). Ja usklauje, koordinira naloge spoljnog sveta, moralnih i drutvenih instanci, kao i nagona, nalazei srednji put razbora. Upravo onako kao to se, per analogiam, urbano planiranje pokuava probiti kroz zaguu impulsa koji se nadovezuju oblikujui ili rastvarajui grad, nalazei najbolje puteve u rizomskom prepletu drutveno-istorijskih okolnosti i odnosa, tehnologije, kulture, politike ili prirodnih inilaca, usklaujui suprotstavljene sile graenja i razgraivanja, usmeravajui njegov razvoj i rast. Plan je determinanta, svojevrsni generator koji deluje iznutra ka spolja, zapisao je Korbizje, a spoljanjost rezultat jedne unutranjosti (Le Corbusier 1986, 177). Za gradsko Ja bi se stoga moglo pretpostaviti da je osnova gradotvornosti, kao racionalni napor planiranja i organizacije, te kao konkretni, stvaralaki ishod toga delovanja. Psiholoko Ja, budui da je izvrilac linosti, takoe se doivljava i kao aktivirajui unutranji inilac pri oblikovanju identiteta (Hol i Lindzi 1983, 107,110). Ovog puta u znaenju razliitosti, idiosinkrazije, individualiteta, osobenosti, unikatnosti. Paralela je stoga mogua i ovde: teleoloka osnova gradotvornih napora ne iscrpljuje se u pukoj funkcionalnosti, odrivosti, ekonomiji ili estetici izgraenog, ve takoe u njegovom uposebljavanju. Sav trud upravljaa, arhitekata, planera i graana, u svom idealnom obliku i smera jedinstvenosti graene sredine i nema smisla ukoliko sve sile usavravanja ne pregnu da se u toj celishodnosti uspe. Dosezanje hipotetine posebnosti mogue je pritom samo iz teita svesnog i racionalnog vostva, ali, kako Ja tei oseanju kontinuiteta (Popovi 1977, 125), uz uvaavanje veza izmeu izmeu onoga to je urbana sredina bila nekada, to je danas, kao i onoga to namerava biti sutra. Upravo kao to se psiholoki identitet razumeva kao oseanje jedinstvenosti i zaokruenosti iz sredita svesnog Ja, tako se i gradotvorno Ja, intencijom stalnog uposebljavanja i usavravanja, moe hipostazirati u kreatora mesta, identitetskih obeleja i repera grada, pa otuda posredno i samih pretpostavki identifikacije. No, savremeni grad je sve manje mesto a sve vie radnja (Norberg ulc 2009, 560) koja traje da se nikad ne dovri. Nemajui granice, on ljudima ne prestaje da donosi nove tovare i prizore, a menja se bre no to se menjaju oni sami (Vidi: Pajk 2008). Njegovo unutranje i spoljanje bujanje je kontinualni udar na stabilnost, jedinstvenost, homeostatiku zaokruenost mesta za gradsko Ja, to je neprestano iskuenje diskontinuiteta i disocijacije, pri emu upitanost o krajnjem ishodu takve radnje mahom izostaje.

Zatamnjena polja id-entiteta

Uporedi li se realni izgled Beograda sa njegovom idealnom slikom iz brojnih planova generalne, kao i detaljnije urbanistike regulacije, dobija se prava predstava o 76 delovanju takvih, teko ukrotivih, disocijativnih sila. One katkad deluju i ranije, ve u

ID-ENTITET BEOGRADA

mirnoj luci planova koji bi trebalo da jedni iz drugih proishode, no preesto jedan drugom protuslove. Podudaranje ispr va planiranog idealiteta i docnije opredmeenog realiteta, naime, redak je ishod nalik srenoj entelehiji; gradsko Ja, moglo bi se rei, tada ostvaruje deo svoga pozitivnog nauma; dok je sve ono to iz te podudarnosti odstupa, to se otrglo da prei ili stri, esto skrnavi, odmae i rui, jeste entitet roen stihijno, u kolopletu brojnih pobuda, interesa, sluajnosti, korupcije, nevolje, strasti, neretko i nasilja. Ta odmetnuta podruja nekontrolisane urbanizacije koja se Beogradom ire trodimenzionalno od nadogradnji, preko bizarnih primera arhitekture patopolisa zdanja iji kvadrati zaposedaju parkove, trotoare ili delove zakonom tienih gradskih uma, do itavih naselja poput Kaluerice, Busija, delova Batajnice ili Padine, njegova su oitovana bruka i pokora, ali se potom legalno udevaju u grad postajui deo gradskog jastva koje ga s mukom i nevoljno prima u sebe pokuavajui da ga obavije racionalnou svoje infrastrukture, humanih i kulturnih ciljeva. No njegova divlja fiziognomija, nesklad, protivpravna, neplanska i parazitska struktura, sutinska neloginost, stilska i druga nazadnost, uvek e svedoiti o bastardnom poreklu, ma koliko ga Ja prihvatalo pod okrilje, prikrivajui ga lanim oinstvom. Grad se ne moe praviti po porudbini, zapisuje na jednom mestu B. Bogdanovi, ve nastaje prema nekim sloenim, zametnim, skrivenim i relativno slobodnim pravilima igre do kojih moderan urbanizam, obuzet manijom eg zaktnog planiranja, jo uvek ne moe da prodre. (Bogdanovi 2008, 32). Mehanizam posve slian psiholokom idu, mranom i nedostupnom delu linosti taj kotao uzavrelih impulsa (Frojd 1979, 164) deluje i u gradu i svom bezobzirnou iz njega probija, opirui se ustrojstvu i zakonitostima urbanog sistema. Predstavlja onaj neeljeni viak gradskog znaenja, preteeg, iznenaujueg, nekontrolisanog i nepoznatog, koji se otima ovekovoj potrebi za familijarizacijom i psiholokim obrtanjem u homey environment (Vidi: Haapala 2011). Njegovo skriveno, podrivajue i neoekivano delovanje je antinomno predviakom karakteru svakog, otuda i urbanog planiranja, ono je ignorabimus ili ono to neemo znati dok se ne pojavi u stvarnosti. Tvorac je entiteta satkanog od pletiva koje se u grad teko upreda, koji s njim hoe, ali ga time ne uvruje ve raiva, s kojim je identifikacija nemogua ili sasvim oteana. Kao sam id, noen energijom nagona i principom zadovoljstva, takav entitet nema organizaciju, niti poznaje vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni moral (Frojd 1979, 164165). Id-entitet, pojam se sam namee, predstavlja opreku i nalije identiteta. Ako je re o graevinama identitetskim stoerima grada, tvorevine id-entiteta njihova su protivnost; ukoliko je neka od pr vih dosegla do simbola, njen identitetski pandan je anti-simbol; jednako kao to su uzornim primerima urbanog dizajna suprotnost paradigme urbane razgradnje, a javnom interesu samointeres. Id-entitet se, otuda, u stvarnosti javlja u brojnosti svojih emanacija: samovlasnoj gradnji (bespravnoj, neplanskoj, divljoj), arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu bez urbanista, gradskim podrujima alijenacije i depersonalizovane arhitekture, mirnodopskom zatiranju svedoanstava gradskog trajanja u neprobirljivom ruenju, primerima zaposedanja, skrnavljenja, 77

IDENTITET BEOGRADA

potiranja javnog interesa i dobra... A niz je ovim tek zapoet, ali je za potrebe ovog rada verovatno dovoljan.

Ospoljeni id-entiteti Beograda

Za razliku od tvorevina gradskog Ja, koje nastaju iz procesa ideiranja, oduhovljavanja, uobliavanja, uspinjanja i uposebljavanja, planskih, simbolikih, etikih, estetikih, organizacionih delatnosti, a zapravo viih potreba, id-entitet je uglavnom determinisan niim. On, tavie, u mnogome zavisi od ekonomije niih potreba, ali tako da raste u snazi i pojavi to su vie potrebe utianije a nie glasnije, to je neznatnije uplitanje viih a zadovoljenje niih neposrednije. Imati krov nad glavom je ovekovo osnovno pravo izvedeno iz preke potrebe za sigurnou predvidljivog i strukturisanog sveta. Za legalnog koliko i bespravnog graditelja vai isto, ali naselja ovog drugog grad uvode u zaarani krug nemoi njihovog integrisanja i emulacije, te sve loijeg opsluivanja sve veeg broja stanovnika. Naime, potreba koju bespravni graditelj neposredno podmiruje dovodi u pitanje ak i samu funkcionalnost grada. Ova je opasnost u Srbiji srazmerna obimu takve gradnje, koju, po procenama UNECE (United Nations Economic Commission for Europe), poetkom treeg milenijuma, ini ak do milion nelegalno izgraenih stanova i kua, ija je vrednost 2011. utvrena da iznosi deset milijardi evra. O stepenu ugroenosti Beograda neformalnom gradnjom za sada nema preciznih podataka, ali je izvesno da ga migracioni priliv ini sve veim: za proteklih devet godina stanovnitvo prestonice biva uveano etiri procenta ili 63.000 stanovnika (Vidi: Ekoplan 2011; Ferenak 2006, 14n9). U jednom drugom vremenu, itavoj generaciji itelja nekadanje Jugoslavije potreba za stanovima podmirivana je, istina zakonito i planski, ali takoe nesvakidanje neposredno i brzo, paripskom snagom i istrajnou drutva, u obeanju socijalistikog blagostanja. Preovlaujui ishod bile su, suprotno oekivanjima, obezliene aglomeracije industrijskog modernizma, gde se rodna sutina novih stanovnika gubila pre nego potvrivala. Iz ekonomije niih potreba ispr va je stvaran i Novi Beograd, te je umesto izgraenog identiteta objedinjene gradske sredine, koju kreiraju prostorni odnosi i mesta privlaenja, stvorena id-entitetska megastruktura linearne i zonirane slike, oskudna javnim prostorima a bogata meusobno zamenjivim mestima teko raspoznatljivih graevina zbunjujue numeracije (Bogunovi 2005a, 302303). Tek godinama kasnije, prodiranjem individualnog u kolektivno, uvoenjem estica funkcionalnog i estetskog diverziteta, pojedinanih idiosinkratinih graevina i novih sadraja, dominantni prostorni obrazac Novog Beograda bie donekle izmenjen. To, i pored svega, nije mogao biti dovoljan lek za sve beogradske prostore obezlienja i postvarenja, pokazna mesta gde caruje nedohvatljivo i neuoblieno to. Nove forme id-entiteta, takoe mimo oekivanja, nastajale su iz sve veeg uticaja privatnog vlasnitva na ekono78 miju grada. I samo vieznano mesto vremenom biva svueno na smisaonu ravan lokacije

ID-ENTITET BEOGRADA

ili parcele, a ova na mogunost zarade novog divelopera. Uporedo, stari profesionalizam birokratije, a s njime i tradicionalno planiranje, uzmie pred novim menaderizmom u kojem prednjae biznis, korporacijske vrednosti, tehniko-ekonomske procedure i kriterijumi (Vujoevi i Petovar 2006, 373). Uvaavanje osobenosti mesta, graevina i podruja, kvaliteta urbanog okruenja, istorije, karaktera lokalne zajednice, za proizvoaa prostora, ali nita manje i za novog gradskog upravljaa, opstaje samo u meri u kojoj se to podudara sa interesom investicija i probleskom zarade (Lazarevi-Bajec i Maruna 2009, 108). Nalazei u njemu najefikasniji put do zadovoljenja, sve vie izmiui kontroli gradskog Ja, id se preruio u novac.1 U atmosferi krenja urbanistike regulative, korupcije, apatije ili ak odobravanja strune i ire javnosti, u Beogradu su slobodno nikle tvorevine nove id-iomatike: palate pogaenih urbanistikih standarda poput TV Pink, Intelios u Mileevskoj ulici ili TC Ue. Izigravanje ili preudeavanje osnovnih urbanistikih i konzer vatorskih uslova po nalozima monog naruioca, ali i poputanje pred zahtevima naivnog estetizma do take odricanja strunjaka od vlastitih kompetencija raa i turbo arhitekturu (Bogunovi 2006; Bogunovi 2005b, 14431446). Nemone da odre korak s procesima modernizacije, sruene su i brojne graevine Beograda 19. pa i 20. veka, mnoge ne zbog graevinske i kulturne, ve ekonomske zaostalosti. Kako grad nije zbirka starina gdegod je to bilo nuno, ali ishod procesa obeleenog progonom siromatva i useljavanjem bogatstva, potvrdio je stanje u kome su vrednosti menjane za nevrednosti. Istina, neke od sruenih graevina neko vreme su drutveno branjene vrednosnim bedemom kao spomenika batina, ali vazda manjkom novca koji je nuno uzmicao pred njegovim vikom. Nie vrednosti ruile su zatitu koju su u nekom trenutku uspostavile vie, te je mizanscen istorije i identiteta zamenilo pozorje trine odrivosti, obrtnih finansijskih igara i merkantilnih poduzea. Posledino, itave gradske oblasti i ulice poput ubure ili nedavno Bulevara kralja Aleksandra, pranjene su od istorijske i kulturne sloenosti, ambijentalnih vrednosti i ekolokog kontinuiteta, ostajui bez rodoslova, humanog i estetskog lica (Bogunovi 2010b; 2010a). Pokazalo se da se procesi id-entitetskih aberacija posebno obruavaju na osnovni uslov i uporite identifikacije postojanost mesta ili stabilitas loci.Ve nekoliko izme1 Samo po sebi se razume da je gradskom idu najudobnije u najveoj moguoj osloboenosti od uslovljavanja gradskog ega. No, proirivanje gradskog graevinskog zemljita na neizgraena, dojueranja zelena polja (greenfield) je podruje gde se i samo jastvo, u obeanju nesputanog delovanja u podruju vankontekstualnosti, osea slobodno. Na istinama poput novobeogradskih, oprobava se tvoraka sloboda modernistike neistorinosti, razbatinjenosti, desemantizacije i vanvremenosti. Greenfield bi se stoga mogao nazvati gotovo idealnim stanjem usaglaenosti interesa gradskog ida i ega. Nasuprot greenfieldu, polju vedre ideacije, pozitivnih oekivanja i slobodne razvojnosti, stoji brownfield zaseneni prostor grada, mraan u svojoj zaputenosti, ali premreen ograniavajuim nalozima kontekstualnog usklaivanja, zapleteniji i zakuastiji, ali gradski reverberantniji, neretko i isplativiji. Id-entitetska mesta brownfielda su izazov, iskuenje, no i prilika za najveu afirmaciju gradskog Ja.

79

IDENTITET BEOGRADA

njenih mesta moe znaiti izgubljen, koliko i iznova roen grad, a velika preoblikovanja urbane sredine izvesno su pretnje poistoveivanju graanina sa mestom. Institucije koje stoje na braniku gradskog identiteta, meutim, nikada nisu bile dovoljno drutveno podrane i osnaene da i same ne budu zahvaene vrtlogom gradskog ida. Vredni arhitektonski, ambijentalni i urbanistiki sainioci postojanosti mesta, naime, dobijaju u Srbiji institucionalnu potporu neobino kasno, tek po zavretku Drugog svetskog rata, usvajanjem optih zakonskih normi i akata, te osnivanjem zavoda za zatitu i nauno prouavanje spomenika kulture (Krsti 2006, 9899). Napadi na batinu time ne jenjavaju. Kada se, naime, jedan katalog iz 1966 (Gordi 1966), sa spiskom vrednih graevina Beograda, koje po vremenu nastanka pripadaju dugom 19. veku, uporedi sa dananjom evidencijom kulturnih dobara, uoljivo je da je tokom manje od pola veka nestalo itavo manje naselje potencijalnih spomenika kulture.2 Meu njima i one graevine koje su se, branjene zakonom, a na posletku samo papirnatom i nejakom legislativom, domogle ak i treeg milenijuma. Nimalo iznenaujue, jer, primera radi, proseno vreme od nastanka jednog spomenika kulture s beogradskog Vraara do trenutka njegovog stavljanja pod zatitu iznosi bezmalo 75 godina (ZZS).3 Drugim reima, u otegnutom meuvremenu delovanja gradskog ida, mnoge spomenike vrednote teko su postajale nosioci gradskog identiteta. Mimo pravovremene validacije i brige, id-entitetski preobraene, uruene su ili preinaene nekada i dotle da ih slube vie nisu mogle, a moda ni htele prepoznati. U istom drutvenom i politikom miljeu, partikularni, partokratski, kao i ekonomski samointeres monih drutvenih grupa, ugroava i sam koncept zajednikog dobra. Budui da je i samo znaenje koncepta difuzno, samointeres se iza njega mimikrijski veto skriva. Najee pukim potkupljivanjem ili mehanizmom uzvratnih ustupaka i poklona, u koruptivnu i monopolsku mreu preruenog ida bivaju ulovljene dravne slube svih nivoa, urbanistiki, graevinski i sudski inovnici. Nebranjenoj javnoj povrini, dojueranjem dravnom ili drutvenom zemljitu, volebno se dodeljuje nova namena uprkos otporu graana, njegovih korisnika, jedinih pravih vlasnika i branitelja. Ve u oblasti ozakonjene terminologije planskih dokumenata, kvazistrunim svoenjem trodimenzionalnih objekata pejzane arhitekture na dvodimenzionalne zelene povrine, otvara se mogunost njihove lake anulacije u stvarnosti, budueg pretvaranja u gradske praznine, zapravo neizgraene prostore otvorene gradnji (erimovi 2010, 555, 556, 563). Pseudopreduzetnitvo osokoljeno pseudourbanizmom, s vie ili manje uspeha, pokuava da praznine privede nameni novog id-entiteta (Peti park na Zvezdari, park u ekspirovoj, Dobrinovievoj ulici na Banovom brdu i dr.), pri emu u zasleplje2 Poput kua u Jevremovoj ulici 22, Skender Begovoj 4, Pariskoj 5, Stjepana Radia 4, Gavrila Principa 8, Zmaj Jovinoj 35, Rige od Fere 17, Kosovskoj 30, Crnogorskoj 6, Visokog Stevana 21, Deligradskoj 7, Obilievom vencu 15, Jelene etkovi 9, Deligradskoj 11, Kursulinoj 35 (prepravljena), Jelene etkovi 4, ure Daniia 13, Hilendarskoj 15a, Kneza Miloa 75, Kosovskoj 15, Kneza Miloa 87, i drugih. 3 Izuzimajui pritom Arheoloko nalazite antiki Singidunum, koje je zatieno 1964. godine.

80

ID-ENTITET BEOGRADA

nosti prepoznaje i istorijske prostore kao potencijalnu parcelu (npr. Akademski park na Studentskom trgu (erimovi 368)), a pojas gradske ume kao priliku za stanogradnju i proirenja izgraenog (Zvezdarska uma). Trodimenzionalni svet postaje dvodimenzionalan, racionalno se izvrgava u iracionalno, vie potrebe u nie, a prenamena u sredstvo vulgarne preraspodele dobara da bi jednom zajedniko (dobro) postalo zauvek privatno. Sve vea prevlast izgraene ili ispranjene sredine nad prirodnom i parkovskom, vidljiva je u nedavnim obnovama Terazijskog i Manjekog, posebno Tamajdanskog parka, ali i onog na Topliinom vencu, ime su njihove nasleene prostorno-ekoloke vrednosti mahom svedene na dekorativne, ili ak unitene, a naglaena tenja uobliavanja po slici javnih prostora trgova. Istupanje u ime pr vorazrednog javnog interesa naroito prati izgradnju novoizgraenog Mosta na Adi, ali krucijalno odluivanje biva odreeno simptomima kretanja naravi pre nego diskurzivnim promiljanjem i jasnim uvidom u dalekoseniji smisao, posledice i optu korist od donetih odluka. Gromko obznanjivanje prednosti novog mosta (inenjersko-arhitektonsko reenje, simbolni potencijal, nesumnjiva estetizantnost), ne prikriva protivsmislene izbore unajmanje neusklaene sa bonum commune: lokaciju koja je nalagala premoavanje tri vodene povrine (zimovnik, reka Sava, rukavac) umesto samo glavnog toka reke, probijanje magistrale (Unutranjeg magistralnog poluprstena) kroz stari deo Beograda, podruja od izuzetnog kulturno-istorijskog znaaja i prirodnu batinu (Slubeni glasnik 1987),4 izvesnost ogromnih ulaganja u budunosti da bi most uopte pokazao svoju ve preplaenu upotrebnu vrednost (izgradnja novih pristupnica, kao i tunela kroz Toidersko brdo), zaobilaenje postojeeg saobraajnog reenja (projekat Metro-mosta), i drugo (Vidi: Bogunovi 2011, 2932).5 Razmetno skup za vreme ozbiljne drutvene i ekonomske krize, odmetnut od postojeih planova, zatitarskih i ekolokih aksioma, kao reenje in potentio s debelom kreditnom omom, Most na Adi predstavlja entitet roen u potpunoj zbunjenosti gradskog jastva.

Zakljuak
Premda optoen satelitskim, a unien divljim naseljima, pritisnut nagonskim rastom i prilivom, mnoei u sebi dugovene i nereene probleme saobraaja, kanalisanja, asfaltiranja, ekologije, i mnoge druge, Beograd je danas ipak voen opteprihvaenom strategijskom i politikom uputnicom da predstavlja motor razvoja Srbije. Paradoksalno, njegov razvojni put, umesto da je opredeljen vrsto ocrtanim drutvenim ciljem i promiljanom svrsishodnou (causa finalis), preputen je pokretakom uzroku (causa efficiens) i krajnje pojedno4 Zbog posebnih prirodnih, estetskih, kulturnih i istorijskih vrednosti, prostorna kulturno-istorijska celina Topider je kulturno dobro od izuzetnog znaaja za Republiku Srbiju, dok je Ada Ciganlija podruje prirodnih vrednosti u evidenciji Zavoda za zatitu prirode Srbije. 5 Osim prilaznica ve reenih u tri nivoa, predviaju se nove, kao i tunel koji e povezivati Topider i Autokomandu.

81

IDENTITET BEOGRADA

stavljen u skladu s nalozima investicione i mehanicistike logike. Bez jasnih ciljeva, irei se unutar i van sebe, sve vei grad stenje spasavajui sve manju Srbiju, koja se u njega pretae kao u nespojenom sudu. Zahvaen simptomima Kolhasove Veliine (Kolhas, Mau i Oma 2009, 724725), sa optinama razvejanim po umadiji, Sremu i Banatu, sve tee zadobija i brani svoju posebnost. U neodmerenom narastanju ne jaa i ne pronosi vie potrebe, ne pritiu mu znanja i novi oblici duhovne energije, izostaju vedrina i perspektive doseljavanja. Obremenjen motivacijama iz pomanjkanja a ne razvoja, jer u njega dovodi iznudica, eg zistencijalna nevolja, neznanje i nemanje, zato to se drugde ne moe, biva sve dalji idealu oduhovljene urbane sredine viestrukih identiteta. Teleoloko ipak opstaje u planskim naporima gradskog Ja, u bavljenju svrhovitim i odrivim razvojem, kvalitativnom izrastanju i pokuajima aktualizacije velikih mogunosti Beograda, ali njegov stvarni izgled iz toga esto ne proishodi. Umesto razvojnom svrhom, u mnogome je determinisan pukim kauzalitetom, u koji se uplie nuda podmirenja niih potreba, samovlasno preinaavanje i nitenje planiranog, usvajanje drugaijih, esto protivrenih i kratkoronih ciljeva, to vrhuni legalizovanjem tvorevina brojnih hranitelja gradskog id-entiteta. U meuprostoru i meuvremenu delovanja gradskog ida, stvorene su graevine pa i itava naselja nove id-iomatike. Samointeres monih drutvenih grupa mimikrijski se skrio iza javnog interesa, a mnogo ta, uz hitro donoenje i preudeavanje planova, pojednostavljeno je i preputeno logici biznisa i ekonomskih vrednosti, mimo uea i odobravanja graana. Apsolutni monopol na gradotvornost zaimala je graena sredina, na tetu potovanja prirodne sredine i njenog naslea, a izvorno novo isprednjailo je i potisnulo oivljavanje, tanano inoviranje ili nadograivanje starog. Veliki modernistiki argumenti dobili su na vanosti, iako uinci progresa svud uokolo ne bacaju optimistike zrake. Znaajni graevinski proboji, grandiozne sinteze tehnike, umetnosti i profita, postali su novi ideogrami politikih odmeravanja, ali i nabaene bankarske ome opteg dunikog igrokaza, pre nego apoteoze ovekovog blagostanja. Sve manje predmet empatije, personifikacije, identifikacije, Beograd je sve ree ti, tek nimalo ja, sve ee to. Vlastitost koja se gradu daruje, u njega prenosi svest, duh, karakter; identitet oveka koji zahteva identitet mesta, i dalje postoje, ali u gradu ugroenog identiteta i ojaanog id-entiteta.

Literatura:
Bodler, . 1975. Cvee zla, pariski splin, Beograd Bogdanovi, B. 2008. Tri ratne knjige. Novi Sad Bogunovi, S.G. 2005a. Arhitektonska enciklopedija Beograda. I. Beograd 2005b. Arhitektonska enciklopedija Beograda. III. Beograd 2006. Graevinsko nasilje ili kako je pobeen zdrav razum. Danas, 26. jun

82

ID-ENTITET BEOGRADA

2010a. Drveu postaje teko u Beogradu. Politika, 1., 2. i 3. maj 2010b. ubura bez rodoslova. Politika, 30. oktobar urednik. 2011. Akademija arhitekture Srbije. RadDelaKomentari. Beograd erimovi, V.Lj. 2010. Moi zakonodavne i kvazistrune terminologije. Izgradnja 910 Ekoplan. 2011. pristupljeno 30. decembra http://www.ekoplan.gov.rs/srl/Vrednost-nelegalnihobjekata-procenjena-na-10-milijardi-evra-1200-c31-content.htm Ellenberger, H. F. 1970. The Discovery of the Unconscious. The History and Evolution of Dynamic Psychiatry. New York Ferenak, M. 2006. Regulisanje i unapreenje neformalnih naselja u Srbiji, u: Nacionalna konferencija o stanovanju Ka novoj stambenoj politici u Srbiji, Beograd Frojd, S. 1979. Autobiografija, Nova predavanja za uvoenje u psihoanalizu. u: Odabrana dela S. Frojda, VIII, Novi Sad Gordi, G. 1966. Arhitektonsko naslee grada Beograda I. Katalog arhitektonskih objekata na podruju Beograda 16901914, Beograd Haapala, A. 2011. The Urban Identity: The City as a Place to Dwell. pristupljeno 30. decembra http://www.eki.ee/km/place/pdf/kp3_01_Haapala.pdf Hol, K.S., G. Lindzi 1983. Teorije linosti. Beograd Kolhas, R., B. Mau & Oma. 2009. Bigness, ili o problemu veliine. u: Antologija teorija arhitekture XX veka, ur. M.R. Perovi, Beograd Krsti, B. 2006. Zakonodavstvo arhitektonske batine. Beograd Lazarevi-Bajec, N., M. Maruna, 2009. Strateki urbani dizajn i kulturna raznovrsnost. Beograd Le Corbusier. 1986. Towards new Architecture. New York Norberg ulc, K. 2009. Genius loci. u: Antologija teorija arhitekture XX veka, ur. M.R. Perovi. Beograd Pajk, Barton. 2008. Grad u stalnim promenama. u: Polja III/453, Novi Sad Popovi, B. 1977. Uvod u psihologiju morala. Beograd Radovi, R. 2009. Velika ljudska tvorevina, udo memorije, izmeu snova i stvarnosti (...). u: Forma grada. Osnove, teorija i praksa. Beograd Slubeni glasnik. 1987. Odluka o utvrivanju nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog i od velikog znaaja. Slubeni glasnik SRS 47 Solnit, R. 2010. Lutalatvo: istorija hodanja. Beograd Velmar-Jankovi, S. 2011. Kapija Balkana. Brzi vodi kroz prolost Beograda. Beograd Vujoevi, M., K. Petovar, 2006. Javni interes i strategije aktera u urbanistikom i prostornom planiranju. Sociologija 48/4 (XLVIII) Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda. (ZZS). http://www.belgradeheritage.com/ zavod/vracar.html

83

ABSTRACT: The id-entity of Belgrade

Inserting division (en dash) in the word identity and an attempt to introduce and explain the newly established concept, briefly determine the direction of this work. Analysis of susceptibility to personification initially leads to the conclusion that identity stands as one of the many terms of mans subjectivity transferred to the city. As their recipient and carrier, the city has the identity, the spirit, memory, and often grows into personality, in which can be recognized its instances. By analogy with the classic Ego, as well as the self of the analytic psychology, the Ego of the city is viewed as a rational axis of balance, unity and organization, but also as an activating factor in the formation of urban identity. The mechanism carried by the drive and the principle of pleasure, like the psychological Id, acts contrary, opposing the organization and planning of urban system. It is the creator of an entity that has no organization, no evaluation, not knowing good or evil, neither morality. As the opposite and the reverse side of identity, identity occurs in the number of its emanations: illegal construction, architecture without architects, urban planning without urban planners, areas of urban alienation, unselected demolition, examples of abolishing the public interest... Work continues by stating examples of id-entity and id-iomatic buildings of Belgrade (such as agglomerations of alienated industrial modernism, edifices erected ignoring the standards of urban planning, exemplary betraying of bonum commune in the renovation of city parks, Bridge at Ada, etc.). The conclusion is that, rather than by development purposes, the present appearance of Belgrade, is largely determined by simple causality, activated by the necessity of satisfying lower needs, arbitrary alteration and abandoning of concepts planned, the adoption of different, often contradictory and short-term goals, which all crowns with legalization of a number of informal structures that city then conceals by false paternity. Terms immanent to selfhood are thus no longer given to Belgrade bona fide, it is less and less subject to personalization and personification, empathy, less frequently is You or Me, increasingly it is It (Id) the city of the affected identity and reinforced id-entity. Keywords: Id-entity, city, Belgrade, identity, Id, personality of the city, Ego of the city

UDK:

KNJIEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

Tamara KRSTI Radio Beograd

Rad predstavlja pojedine take na stogodinjoj mapi knjievnog Beograda. U hronolokom sledu izdvojena knjievna dela pokazuju razvoj slike grada, uslovljene, kako razliitim pravcima i tendencijama u knjievnosti XX veka, tako i samom istorijom, socijalnim i kulturnim promenama. Metamorfoze urbanog u knjievnim delima srpskih pisaca i na poetku XXI veka nastaju u sudaru nasleene kulture, kulture jednog kolektiva i onog pojedinca, junaka koji u grad uitava oseanje i duh svog vremena. anrovska odreenja koja stoje u podnaslovima dela kao to su, beogradski roman i roman o Beogradu, omeie gradski prostor teksta nad kojim se raa junak ili lik jednog dela. Zagledani podjednako u prolost i savremenost grad, pokuavae da istinu svog bia pronau u velikom gradu i poistovete je sa svim onim to jeste Beograd.
Kljune rei: srpska knjievnost, Beograd, roman o Beogradu, slika grada, identitet grada Knjievnost i umetnost su za nas beznaajne stvari. Srea i dobro jednog naroda ne lei u njegovom umnom i kulturnom napretku, kao to ste vi nekada mislili, ve u mirnom i pravilnom toku ivota (jelo, pie i odelo); i to kad mi niko ne remeti domai mir, onda je to prava srea. Ah, prekidoh je mi smo to nazivali svinjskim ivotom. oveku smo ostavljali mnogo uzvienije ciljeve... Bili ste na pogrenom putu. Lepo, a ta e vam kole, kada one ne doprinose nita ljudskoj srei onakvoj kakvu vi odreujete? Samo zbog dravnih potreba, inae, razume se , nisu nune. Svetolik Rankovi, U XXI veku

85

IDENTITET BEOGRADA

Majsko jutro 2011. godine posle Hristova roenja, s punim sunanim sjajem, iri se nad pitomim Beogradom. Po bregovima oko ogromnoga grada na sve strane letnjikovci i stanovi u vrtovima punim arenoga cvea. Po vazduhu ajeroplani kao leptirovi nose potu u Ljubljanu Zagreb, Zadar, Sarajevo, Skadar na Bojani, Ohrid, Prizren, Skoplje i Ni. Od nekadanjih varoica Zemuna i Paneva postali su takoe veliki gradovi, vezani elektrinim tramvajima s Beogradom. Na Savi i Dunavu je nekoliko mostova, a bezbroj parnih laica vre saobraaj vodom. elezniki vozovi iz centralne stanice jure svaki as na sve strane u svim pravcima, a najei su i najpuniji ka Jadranskom moru, ka Skadru na Bojani, k Ulcinju i ka Dubrovniku. Stojan Novakovi, Nakon sto godina Beograd je posle 200 godina jedna od najveih varoi na jevropejskom Istoku... Anonimni autor asuprot godinama s kraja XIX veka, u kojima jo uvek preovladava realistina proza okrenuta ruralnom i seoskom ivotu, navedeni delovi utopija nepoznatog autora, Stojana Novakovia (18421915) kao i pripovedne antiutopije Svetolika Rankovia, na koje je skrenuo panju Ivo Tartalja u knjizi Beograd XXI veka, primeujemo moda i pr ve napore i elje da se razume misterija grada, njegovo planiranje i podizanje. Takve projekcije, koje prikazuju Beograd u XXI veku, pokazuju bar delimino jednu od tri ideje o vrednovanju grada u poslednjih dvesta godina koje istie Karl E. oke u svom tekstu Ideja o gradu u evropskoj misli: Od Voltera do penglera.: grada kao vrline u kojem se ureena urbanistika slika prenosi i na idealno socijalno, politiko ureenje zemlje ija se prestolnica prikazuje. U narednim etapama grad e prerasti u porok ,a potom e se razvijati kao grad izvan dobra i zla. Teko je rei koliko je Beograd uspeo u svoju mapu od samo jednog veka da ucrta takve vrste promiljanja i razvoja u knjievnosti pod stalnim pritiskom istorije, politike, ruenja i dograivanja. Slika grada se oblikuje kroz perceptualni zastor stvoren u nasleenoj kulturi i preobraen linim iskustvom dodaje oke a dodaju i srpski pisci okrenuti urbanoj imaginaciji i urbanoj prozi u XX veku. Od slike grada omeenog pogledom na ureenu povrinu gradske zemlje i osvojenog neba nad gradom tehnolokim udima u kojem pojedinac utiskuje vrline, humanistike ideje oblikovanja idealnog mesta za stanovanje, razvitak duhovnih sfera ovekovih kroz knjievnost i umetnost, i mogueg susreta sa drugim, razvijae se knjievni grad do samog teksta, kao lavirinta u kojima se ukrtaju istorijski, kulturni, drutveni porazi generacija i pojedinaca. Grad e itati nas same, pod balastom naslea predaka, palanakog duha i surove, sive svakodnevice zaprljane, za86 gaene nad neostvarenom slikom grada kao vrline, idealnog , tog vinjega Jerusalima

KNJIEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

o kojem je matao jo Konstantin filozof kada je u XV veku u itiju despota Stefana Lazarevia napisao I ko je kadar da pisanjem kae kakav je poloaj, izgled i lepota Beograda. Kada je poetkom januara 1895. godine u kragujevakom listu Potpora objavljena je jedna od pr vih pria Svetolika Rankovia, sa naslovom U XXI veku, srpska knjievnost je jo uvek bila prevashodno okrenuta ka selu i prolosti. Iako autor, zagledan u budunost, nigde direktno ne pominje ime grada u kojem su umesto palanakih kuia izgraene gromade gorostasnih dvorova i palata, tehnoloka uda na nebu naspram asovniarske starudije iz XIX veka, koju poseduje gimnazijski profesor latinskog jezika, a koji meri i vreme u 2095. godini, ini se da, opisuje prestolnicu jednog mirnog i srenog ureenog birokratskog sistema u kojem, naravno, nema mesta za knjievnost i umetnost. U svetlu ove pripovetke ne ini se onda udno to je Svetolik Rankovi u svojim potonjim romanima (Gorski car, Seoska uiteljica, Porueni ideali), zagledan u savremenost prikazivao nagone i mrane strane oveka koji je u neprestanom sukobu sa svetom koji ga okruuje. Takav svet razara i sam ivot junaka ali i idiline slike seoskog ivota, zapisujui neukost, primitvizam i zaostalost sredine i ljudi svoga vremena. Iz istog vremena treba pomenuti pripovetke Iz beogradskog ivota (1891) Sime Matavulja u kojima se java grada dopunjuje snovienjima pripovednih likova, religioznom mistikom, udima i predoseanjem smrti u velikom gradu. Bio to jedan od Matavuljevih naina da mistifkuje usamljeniki, gradskim sivilom obojen ivot junaka iz naroda u gradu. Ove prie nagovetavaju jedan smer urbane imaginacije u srpskoj moderni koji e oslikavati poloaj oveka u gradu, nain ivota, intimni svet junaka i oseanje obeskorenjenosti. (o tome govori Aleksandar Jerkov u pogovoru Antologije beogradske prie). Obeskorenjenost junaka predstavlja poziciju modernog oveka, baenog u svet koji nije njegov. To je doljak iz sveta koji je oblikovala naa realistika pripovetka u Beogradu, kakav je edomir Ili, junak istoimenog romana Milutina Uskokovia (1914), koji se smatra zaetnikom beogradskog romana i nastavljaem zamisli Svetolika Rankovia o romanesknom junaku izneverenih ideala. To je i povratnik iz rata, u meuratnoj knjievnosti, i pariski ak koji se vraa u Beograd. Tako je i u romanu Terazije Boka Tokina gde sama varo ima istu sudbinu koju imaju i ljudi. Gotovo itava meuratna knjievnost poiva na urbanoj imaginaciji, a sama forma dela kao da postaje odraz pokidanosti modernog oveka u razlomljenoj slici grada. Za formu Tokinovog romana o posleratnom Beogradu, kako stoji u podnaslovu, vana je tehnika filma i kolairanja, primetna ve na koricama knjige, kroz fotomontau sastavljenu od slika Beograda (roman je objavljen 1932. godine). Poput trga nekog renesansnog grada, Terazije postaju centar iz kojeg novi ivot grada poinje, mesto sa kojeg se prua i razliva pogled ka novim predragraima. Mesto na kojem e se sabirati sva nova urbanistika i arhitektonska lica grada i svi portreti tadanjih stanovnika: od intelektualaca, politiara, novinara do inovnika. Mesto dnevnog i nonog svetla razlamae gotovo sve segmente gradskog ivota, politikih, so- 87

IDENTITET BEOGRADA

cijalnih, drutvenih prilika, odsjaje dalekog sveta. Pokazatelj da e i pojedinac, a samim tim grad, i u narednim decenijama i vekovima poivati i dalje na disharmoniji. Na tasovima beogradskih Terazija bie Beograd koji je, samo prividno, nestajao, i Beograd koji se formirao kao evropska varo. Istok koji nije sasvim ieznuo i Zapad koji se nije odomaio. Na tasovima Beograda sedee generacije koje u sebi nose raskra i prijatelji iz mladosti koji e se na raskru Terazija rastati a iji e ivoti, pogledi, ivotna promiljanja i duh ubrzanog vremena upravo oblikovati ivot i izgled grada. Imaginarni, mogui, idealni grad pretvorie se u jednu kritiku itavog drutva i nacije: Beograd je bio poluarijski, polumondemski, primitivan, dekorativan, dinamian, vizantijski, rafinovan, nemoralan, zakulisan, brutalan, temperamentan, nemilosrdan, pijan, bezobziran, familijaran, anahronian. Besan i bedan u isti mah. Dungla. Far vest. Carstvo komita i advokata. Postojbina patentiranih patriota, lanih velikih ljudi, snobova, spekulanata, politiara koje niko nije voleo a ceo svet trpeo. Beograd, drevna varo na uu Save i Dunava, sa divnim profilom nije imao svoje ja. Nedovrena simfonija. Ubrzanje vremena i istorijskih tokova, promena politika, sudari kultura i civilizacija uslovie da se nad hronikama samog grada, kao specifinih knjievnih figura, kakve imamo u delima Ive Andria, oblikuje sam ivot i svest junaka u gradu. Pad,bombarodvanje i ruenje Beograda u Drugom svetskom ratu, a potom i oktobarski dani za osloboenje projektovae se i na unutranji svet oveka u priama Ive Andria, naslovljenih kao Beogradske prie i pr vi put objavljenih kao celina 2010. godine. Zajedno sa romanom Gospoica (1945), ove prie bi, prema reima prireivaa anete uki-Perii mogle da budu jedna mogua hronika Beograda. Nad ruevinama jednog grada i jednog drutva, Andri e u svojim priama evocirati enterijere kua, ivote i odnose u graanskim porodicama u Beogradu od 1919. godine (kada i sam dolazi u Beograd), promene, slomove i smrt pojedinca uslovljenih spoljnim prilikama: politikim, socijalnim, drutvenim i ekonomskim promenama u godinama na kraju Drugog svetskog rata, snagu, ponosom onih ljudi koji e aktivnim ueem u borbama uspostaviti jedno novo drutvo (ratne godine proiveo u Beogradu,), do imaginarne projekcije novih generacija iz 1994. godine (koje nije doiveo) gde se nad dnevnikom ratnih godina doekuje proslava etrdeset godina od osloboenja Beograda. Kraj graanske kulture, samim tim i nestanak jednog Beograda, dolaskom nove klase u osloboeni Beograd (Oevi i oci, 1985. i Timor mortis, 1989.), bie uzrok i posledica definitivnog kraha pojedinca, porodice, drutva i drave na kraju XX veka (Ubistvo s predumiljajem, 1993) u delima Slobodana Selenia. Istorija Beograda XX veka oslikae se i kroz jezik junaka ovih romana. Razliiti nanosi dijalekata, argoa i argona dodatno e potisnuti duh intelektualaca i gospode predratnog Beograda i osnaiti grubu, golu, bahatu stvarnost jednog novog nastupajueg posleratnog Beograda. Veoma slino Slobodanu Seleniu, kada je u pitanju narativna struktura i jezik koji 88 dodatno boji sliku vremena i prostora i kojim se predstavlja i diferencira i sam ivot juna-

KNJIEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

ka ( to je odlika jedne generacije pisaca a pokazatelj povratak realizmu u prepisivanju ivota) napisae Dragoslav Mihailovi u romanu Kad su cvetale tikve (1968) o bokseru sa Duanovca. Iako e i ovde kontekst vremena i politikih prilika (godine Informbiroa) u mnogome odretiti tok ivot junaka ipak e presudno, za njegov identitet, biti odrastanje na beogradskoj periferiji. Tako e se i surovost i vrelina beogradskog asfalta ucrtati u svest, jezik i ivot junaka romana Kad su cvetale tikve, predstavljajui u vreme objavljivanja, ne samo politiku provokaciju, ve i knjievnu, prikazivanjem grada i pojedinca u jednom drugom svetlu. Interesantno je da e roman Dragoslava Mihailovia otovriti jedan novi prostor i uticati na formiranje drugaijeg i novog pravca u urbanoj imaginaciji proze i pesnikog jezika grada. Beograd je tema gotovo svih dela Svetlane Velmar-Jankovi. U njima se grad oblikuje kao prostor seanja. Oiljak (1956), Lagum (1990) i Prozraci (2007) koji prerastaju u metaforu seanja na grad i odrastanje nad presudnim ratnim godinama. U realistikom prosedeu romana ukrstie se perspektive linog, porodinog, istorijskog, ideolokog i politkog Beograda XX veka, koji e se, zajedno sa priama o dorolskim ulicama (Dorol,1981) i Vraaru ija pria zapoinje opisom iz XV veka i prostire se do poslednjih godina XX veka (Vraar,1994), uiniti kao priprema za istoriografsku knjigu o Beogradu, objavljenu 2011. godine, Kapija Balkana brzi vodi kroz prolost Beograda. U maniru svojih romana, knjievnica gotovo lirski pripoveda o istoriji grada, od njegovog osnivanja do XX veka. Godine kada se uspostavljalo demokratsko srpsko drutvo, od 1903. do 1914. mnogi su opisivali kao zlatne, dok ih Svetlana Velmar Jankovi vidi kao teke i posute svetlucavim prahom razigranog uma srpskih naunika, graditelja i umetnika. U tim tekim godinama Stojan Novakovi napisae tekst Nakon sto godina o Beogradu kao skladnom gradu, u ijem sreditu stoji dom kulture sa Dositejevim imenom. 2011. Godine. Po mnogo emu njegov opis grada ostae i dalje nedosanjan san. Na poetku XXI veka, nedosanjan san o gradu veitog podneva, bez sutona i senke, pojavie se kao prolog i poetski refren u romanu Vladimira Pitala Milenijum u Beogradu (2000). U realnosti koju prikazuje roman, bie to Beograd u poslednjim decenijama XX veka, grad u rascepima koje su donele devedeste: nad duhovnim uruavanjem od strane njegovih stanovnika i telesnim ruenjem u bombardovanju 1999. godine. Fragmenti jednog vremena i odrastanja jedne generacije iji se emotivni, prijateljski i ivotni oslonci gube nad ratovima, emigracijama, nad roditeljskim grehom a onda i nad istorijom grada nezaceljenih rana predstavljae e potragu glavnog junaka za mozaikom koji e sakupiti sve te oprene detalje svog ivota mozaik na kojem e, konano, biti ispisano: Beograd to sam ja! Beograd u XXI veku bie jo jednom dat u poreenju sa prolim vremenima u romanima Mirjane urevi. Ve samim naslovom Kaja, Beograd i dobri Amerikanac (2010), autorka postavlja grad kao jedan od junaka svog romana. To je predratni Beograd na ijim mapama se trai mogunost jednog Beograda u kojem niste iveli ,kako 89

IDENTITET BEOGRADA

stoji u podnaslovu romana, kao slika graanskog sveta u kome je drugost dobrodola i prihvata se, bilo da je re o maloj budistikoj zajednici nastanjenoj na periferiji grada, bilo da je re o dobrom Amerikancu., diplomati u centru Beogradu. Preispitivanje stavova, uvreenih miljenja i predrasuda, stereotipa dananjeg itaoca dozvoljava da se se grad, u romanu, jednim delom razvija u drugom pravcu od onoga to je zapisano i u zemljinim knjigama. Svojom drugom stranom, podvui e u romanu paralele sa dananjicom Beograda. Otuda ovo postaje pria i o Beogradu u kojem danas ivimo i koji se ne razlikuje mnogo od onog preanjeg, pa ak ni u opstajanju drutva za ulepavanje Vraara. Narav Beograda, Mirjana urevi produbie studijama naravi i karaktera u narednom romanu Bremasoni (2011), u kojem e sliku Beograda upotpuniti pisci Branislav Nui i Borislav Peki. Kroz likove pisaca posredno e progoviriti i njihova dela, bar ona posveena Beogradu. (Hodoae Arsenija Njegovana Borislava Pekia, gotovo sve drame Branislava Nuia i knjiga Beograd nekad i sad) Mape i duh savremenog Beograda oslikae se u romanu Mango (2008) Ljubice Arsi, kroz potragu glavne junakinje za izgubljenim identitetom nad trivijalnou i prazninom ivljenja. Na ivici nebitisanja, prozirnosti, bezlija u kojem sve postaje jedno i nita, bez obzira da li ste u vrevi i sjaju centra ili na periferiji neostvarene svakodnevice, junakinja e na mapi Beograda ucrtati ulice, kafie, radnje i ljude koji e izgraditi mesto u kome e nedostatak ljubavi, komunikacije, mudrosti, znanja biti prikriven svetom mrtvih, arenih krpica. U takvom gradu slatkasti ukus manga prelazi u otunu gnjile, ljudsko postaje izgubljeno u svetu stvari i predmeta, a slika grada pretvara se u stanje uma samog pojedinca. Naslov knjige raslojava se na definiciju manga kao voa i naziva jedne robne marke ija se prodavnica nalazi u centru Beograda. Nije li ta vrsta i eg zistencijalne i duhovne ugroenosti savremenog oveka i njegovog opstanka u gradu o kojoj govori Ljubica Arsi zapravo dostizanje sree, mirnog i lagodnog ivota iji vrhovni principi postaju jelo, pie i odelo u ironizovanom pogledu na XXI vek Svetolika Rankovia, navedenog na poetku teksta!? Na kraju, moda, jo jednom se zagledati u beogradsko nebo, prostrano i visoko, promenljivo a uvek lepo, kako pie Andri u romanu Gospoica: Uvek lepo i bogato, kao naknada ovoj udnoj varoi za sve ono ega u njoj nema i uteha zbog svega onog to ne bi trebalo da bude. Svakako, na kraju ove jednovekovne etnje, po jednoj od moguih mapa knjievnog Beograda, ucrtati velikim slovima jo jedno ime. Milo Crnjanski nije napisao roman o Beogradu ali je napisao poemu Lament nad Beogradom (1962), iji e stihovi uvek biti pr va i poslednja primisao o gradu, ak i onda kada je Beograd najudaljeniji. Ti, meutim,sja, i sad, kroz san moj tavni, kroz bezbroj suza naih, vean,u mrak, i prah. Krv tvoja ko rosa pala je na ravni, ko nekad,da hladi tolikih samrtniki dah. 90

KNJIEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

Grlim jo jednom na Tvoj kamen strmi, I Tebe, i Savu, I Tvoj Dunav trom. Sunce se raa u mom snu. Sini.! Sevni! Zagmi! Ime tvoje, kao iz vedrog neba grom. A kad i meni odbije as stari sahat Tvoj, To ime e biti poslednji apat moj.

Literatura:
Andri, Ivo. 1992. Gospoica, Sabrana dela, III. Beograd: Prosveta- Oktoih- SKZ-BIGZ Crnjanski, Milo. 2008. Lirika Itake i komentari. Beograd: tampar Makarije-Oktoih Dereti, Jovan. 1996. Istorija srpske knjievnosti. Beograd: Trebnik Jerkov, Aleksandar. 1994. Antologija beogradske prie (pogovor). Beograd: Vreme knjige Pitalo, Vladimir. 2000. Milenijum u Beogradu. Beograd: Narodna knjiga Tartalja, Ivo. 1989. Beograd XXI veka. Beograd: SKZ Tokin, Boko. 2011. Terazije, Romani srpske avangarde, prir. Gojko Tei. Beograd: Slubeni glasnik Vladui, Slobodan. 2008. Urbano kao izazov. prir. Slobodan Vladui, Polja 453, Novi Sad

ABSTRACT:
This essay represents highlights in a century old literary map of Belgrade. Chronologically selected literary works show development of urban image, caused by different developments and tendencies of the twentieth century literature as well as by history, social and cultural changes. Cultural clashes, between the inherited one and the culture of the individual are causing the city metamorphosis portrayed in the Serbian literature of XXI century. In the novel about Belgrade or Belgrade novel the new hero or character will be born. Looking into old or contemporary of the city it will try to find the true self in the big city and identify itself with the Belgrade as it is. Keywords: Belgrade, Serbian literature, Belgrade novel, urban image, urban identity

91

UDK:

VREME (PRE)ZAGUENOG Zoran BLAINA DIZAJNA U Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd BEOGRADU
U jednu ruku ovaj rad je lina refleksija o beogradskoj sceni dizajna i o situaciji u kojoj se ona nalazi posle mnogih politikih, ekonomskih i kulturnih potresa koje su poslednjih godina zadesile ovu zemlju. U drugu ruku, poto je i sam autor teksta dizajner i tokom nekoliko decenija je uestvovao i bio svedok kako se ova scena razvijala, rad predlae, s relativnom objektivnou, da bi trebalo uraditi sledee: ponuditi kratak istorijski pregled razvoja dizajna u Srbiji, poevi od 1920. godine, pa sve do danas, podvlaei kreativne vrhunce i neuspehe tog perioda ispitati i analizirati trenutno mesto i ulogu dizajna u Srbiji, postavljajui ga kako u opti okvir vizuelnih umetnosti tako i u iri okvir celokupne ekonomske, politike i kulturne situacije u zemlji. Rad se posebno bavi preovlaujuim strujama u dizajnu koje su visoko indikativne za duboko ukorenjeno nerazumevanje i predrasude, posebno vezane za ovaj vid umetnosti. Takoe, rad postavlja pitanje da li je neka odreena drutvena grupa imala interes u podsticanju ovakvih struja. Dotai se i postojeeg kritikog i teoretskog opusa srpskog dizajna, njegovog dometa, znaaja i sposobnosti kao i ukazati na potrebu za razvijanjem temeljnije, sistematinije i kompetentnije teorije dizajna. Pruiti uvid u skoranji pozitivni razvoj beogradske dizajn scene ( uprkos sveukupnoj bledoj situaciji u Srbiji ), i na osnovu tih pozitivnih pomaka ponuditi odreene smernice za budunost, kada e uloga dizajna biti priznata i cenjena na nain na koji su vizionari, kao to je Stiv Dobs, predvideli da e se desiti irom sveta.
Kljune rei:

93

IDENTITET BEOGRADA

kada sam u SKC-u sluao i gledao Viktora Papaneka1 pun nade, veliki svet posmatram iz ablje perspektive dizajnerske struke, a on sve vie lii na izgubljeni brod koji ve sluti svoju hrid. Nemamo daha da shvatimo, potreban nam je vremenski otklon jer ne vidimo. Novi odnosi, medijski prostori, novo trite i potrebe. U promenama se teko snalazimo. Drutveni ivot se seli iz realnog u virtuelni. Svet beogradskog dizajna nacrtan je iz semantike2 perspektive. Ona ne podrazumeva logiku poretka linearne3 vanvremenske perspektive, da je neto iza manje a neto ispred vee, ve je odnos veliina opsena i relativan pojam. Godine iza nas, kako kae Peki, pojeli su skakavci, Beograd je poetkom sedamdesetih godina dvadesetog veka imao (a sad nema) veliki Dizajn centar na uglu Knez Mihajlove i Zmaj Jovine pod vostvom dr Miroslava Fruhta.4 Centar, koga je identifikovao i danas moderan znak Milana Rakia, funkcionisao je na postulatima Bauhaus kole i bio mesto okupljanja dizajnera iz zemlje (Jugoslavije) i inostranstva. Pratila ga je jaka infrastruktura u vidu respektabilne srednje kole za dizajn, koja je saraivala i sa engleskim koledima i Akademije za primenjenu umetnost i dizajn, gde su Ivan Tabakovi5 i Milo iri6 do sedamdesetih ve uspostavili evropski model u obrazovanju dizajnera. Zatim Muzej primenjene umetnosti, sa moderno ureenim galerijskim prostorom po projektu prof. arh Milana Paliakog u prestinoj zgradi porodice elebonovi, Udruenje likovnih umetnosti primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije - ULUPUDS sa velikim posleratnim imenima arhitekture, dizajna, fotografije, kostimografije. Pratio ih je asopis Industrijsko oblikovanje Zavoda za ekonomiku domainstva (19751983 ). Veina
1 Viktor Papanek (19271998) Dizajner i profesor iz SAD. Gostovao je u Beogradu 1974. u Studenskom kulturnom centru, gde je promovisao svoju knjigu Dizajn za stvarni svijet, (Papanek 1973) 2 Semantika (ikonoloka) perspektiva ne reava odnose veliina meu likovima s obzirom na njihovu udaljenost, ve s obzirom na njihovu vanost. Ve mala djeca koriste semantiku perspektivu; to nazivamo "emocionalni realizam", gde djeca likove koje doivljavaju vanijima prikazuju i veima. Svoju mamu dete e prikazati neproporcionalno velikom i time izraziti njenu vanost i znaenje, a svoja stavove i osjeanja, vrijednosne sudove i opredelenja; time deji crte postaje poruka. Tu se doslovno prikazuje ono to simbolino oznaavamo kao "velike" i "male" ljude: svojoj hijerarhijskoj vanosti; stoga govorimo o perspektivi znaenja 3 Linearna perspektiva geometrijska konstrukcija zasnovana na a nedogledima, vidimo kako se svi oblici koji se udaljuju od posmatraa pravilno smanjuju. 4 Miroslav Fruht (1922 2000) teoretiar i istoriar dizajna. Diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Zvanje doktora nauka stekao je tezom Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnom preduzeu. (Fruht 1981) 5 Ivan Tabakovi (1898 1977) Roen u Aradu, u dananjoj Rumuniji. kolovao se u Budimpeti, Zagrebu i Minhenu. 30-ih je bio lan grupe "Zemlja". U Beogradu je radio kao profesor na Akademiji primenjenih umetnosti 6 Milo iri (1931 1999) professor na FPU. Dizajner i teoretiar dizajna. (Vid: iri 1982; 1986; 1988; 1991; 2009)

Od vremena s poetka sedamdesetih,

94

VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU

dobrih umetnika je bila relativno situirana i obezbeena ateljeima koje su dobili od drave. Ipak, i u to vreme, meu primenjenim umetnicima a naroito dizajnerima, osealo se nezadovoljstvo proisteklo iz uverenja da planska socijalistika privreda i nije plodno tle za dizajn; prevlaivao je stav da je kapitalizam nedosanjano drutvo koje donosi preporod, a dizajnu obezbeuje materijalni stimulans koji relaksira, oslobaa kreaciju. Paralelno, pre skoro 40 godina, imali smo u Beogradu par manjih preduzea za ekonomsku propagandu. Krenulo se od akviziterskih poslova, terenskih propagandista, kontaktmena koji su ne retko sa preduzeima poslove pravili preko praseih uiju i pevaica na kafanskom stolu. Stvari su se polako menjale uvoenjem termina marketing sedamdesetih, i tako sve do otkria gurua marketinga Filipa Kotlera poetkom osamdesetih i pojave domaeg maga promocije i samopromocije Dragana Sakana, oveka koji je meu pr vima gradio svoje kampanje empirijskom metodom i ispod ijeg kaputa su izali gotovo svi oni koji neto danas znae u svetu srpskog advertajzinga. Sreno-nesreni spoj medija, dizajna i marketinga kod nas je dobio obrise dananjih odnosa upravo poetkom osamdesetih. Samo jedan od mnotva zapadnih modela, uspeo je i kod nas pojavom marketing ili advertajzing agencija. Insistiralo se na tome da je dizajn samo deo timskog rada, to je marginalizovalo ulogu dizajnera na vie naina, izmeu ostalog prenoenjem prava na potpis dizajn produkta sa dizajnera na agenciju. Taj novi koncept dovodi do mnogih nesporazuma poto izvestan broj dizajnera ne pristaje da se odrekne autorstva verujui da samo dizajnerska imaginacija i odgovornost, bez obzira na impute tima, proizvodi utilitarnu ali i umetniku vrednost. Dobar primer je izloba dizajnera Miloa Arizovia u Kulturnom centru Beograda 1996. Izloba oko koje se podigla velika praina usled toga to je Arizovi potpisao radove koje je radio za nekolicinu agencija. Pobunili su se kopirajteri, kreativni direktori, account menaderi i ostali, traei u likovno grafikim radovima svoj deo slave. Danas u respektabilnom srpskom Art directors klubu, koji je striktno vezan za struku dizajn, skoro da je isti broj propagandista kao i dizajnera. Ipak, mnogi dizajneri su sa pravom videli agencije kao veliku ansu da rade i da se dalje usavravaju, uverene da dizajn u marketingu moe da se realizuje u nesluenim formama, motivisani i mnogobrojnim advertajzing kolaiima kao to su promocija u status art direktora ili priznanja na festivalima advertajzinga, na kojima je dizajn osnovno izraajno sredstvo, a agencijama uglavnom samopromocija. U datim drutvenim okolnostima, uruavanja jednog i pojave novog, jo nedefinisanog druvenog sistema, dolo je do povezivanja pojedinih agencija sa politikim establimentom, to je dovelo do njihovog jaanja u centre moi koji su, u klimi nepostojanja pravog trita, guili rad i postojanje dizajnera free-lancer-a, studija za dizajn, dizajnerskih menadera pa i promociju institucije dizajnera zvezde. Treba napomenuti da je obrazovna struktura onih koji su se profesionalno bavili dizajnom u Beogradu u pre-informatiko vreme u najveem broju sluajeva bila, diplomirani dizajner, i po neki arhitekt ili slikar. Ako izuzmemo retke inenjere arhitekture, 95

IDENTITET BEOGRADA

prethodne dve struke su uglavnom kod nas kolovane da budu vrhunski kreativci. Elokvencija neophodna za odbranu i definiciju stava, koja se uglavnom neguje kroz teoriju, nije bila u pr vom planu. Ovo je kasnije, u strukturi marketinkog tima, imalo svoje reperkusije, obzirom da su ostali lanovi tima uglavnom dolazili sa fakulteta drutvenog smera - sociolozi, psiholozi, ekonomisti, producenti. Vizuelno ne previe kreativni ali elokventni klikerai sa dobrim organizatorskim sposobnostima, oseajem za racionalno i nosom za novac, nadoknaivali su manjak vizuelne kulture i uglavnom vrlo brzo uspostavljali odnos koji se u agencijama do danas nije promenio.

Digitalna tehnologija
U naem okruenju pr vi grafiki MAC raunari pojavili su se u Beogradu 1986 ( Brana & Zoran studio). Prelaz na digitalnu tehnologiju uinio je da otpadne cela jedna generacija dizajnera koji se nisu prilagodili. Svojim mogunostima ova tehnologija je doprinela formiranju nove svesti i senzibiliteta, i veoma uticala na promenu karaktera dizajna tako da je, posle due vremena, napravljen veliki i pozitivan otklon od Bauhaus kole. Artificijelnost dizajna dobija na snazi, a dizajneru se istovremeno pruaju nove mogunosti da izrazi i pokae dubinu i mo linog i spiritualnog. Sa druge strane, lako dostupan softver daje jednako pravo bilo kome da veruje da moe da se bavi ovim poslom. Pojavilo se dosta onih iz profesija koje nisu bliske dizajnu, autodidakta koji su nesvesni svog eklekticizma. Oni preplavljuju trite, to samo po sebi i ne bi bio problem da postoji pravo trite. Softver je dobar alat u rukama jake kreativne linosti, a gospodari nejakim, koji (ne)svesnim preuzimanjem postojeeg softverskog grafizma poinju da produkuju upravo onu vrstu dizajna koji nanosi najvise stete naoj vokaciji. Rezultati ovog procesa su porazni. Iako je oigledno da likovna, odnosno konceptualna umetnost danas sve vie crpi ideje primenjene umetnosti, sve glasnija je kola miljenja da dizajn nije umetnost. Verujem da taj stav proizilazi iz rezultata banalizacije grafikih komunikacija koje se kao agencijski produkt sve ee javljaju na tritu u trivijalnim oglasnim ili outdoor kampanjama i nestrunim i naivnim projektima vizuelnog identiteta. Pojavljuju se fantomske grupe primenjenih umetnika sa namerom da postanu institucije pod okriljem drave. Etabliraju nove cenovnike dizajnerskih usluga sa poniavajuim iznosima u odnosu na ULUPUDS-ove cenovnike iz sedamdesetih godina. Oni su pravljeni na nivou dogovora - ja ti uradim zatni znak ti mi iskomluje kosu. Duboko neshvatanje dizajna kao umetnike discipline je iroko rasprostranjeno, ak i meu umetnicima. injenica je da svaki dizajner ne proizvodi uvek umetniko delo, ba kao to ga ne proizvodi ni svaki slikar, vajar, muziar, filmski reditelj itd. U jednoj tv emisiji gost je bio umetnik kojeg veoma cenim kao naeg veoma uglednog slikara. Pozvan je da govori s pozicije dekana jednog privatnog fakulteta za primenjenu umetnost i

96

VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU

dizajn. U toj emisiji on je tvrdio, parafrazirau, da dizajn nije umetnost, te da je on vie tehnika podrka umetnosti.

Teorija i kritika
Da li srpski dizajn zapravo nema teorijsko i kritiko utemeljenje? Ne postoji relevantna kola miljenja koja prati, procenjuje i kritiki oblikuje nau dizajnersku scenu. Osim nekoliko asnih izuzetaka, uglavnom nema posveenih istoriara umetnosti koji vole dizajn i koji mogu relevantno da ustanove sistem vrednosti. Pojavljuju se retki i loi prevodi strunih knjiga ili novi naslovi autora koji sutinski niti poznaju niti oseaju dizajn. Ono to je vredno pomena na polju teorije poteklo je od samih dizajnera ili nekolicine teoretiara koji se, naalost ne uju daleko (M. Fruht, M. Mui). Ne moemo zaobii asopise: Industrijsko oblikovanje (19751983), Dizajn (19921993 ), neto kasnije Kvadart. Tu je i trotomno izdanje knjige Znakovito koja, bez obzira na subjektivan pristup dizajnera autora po principu ovoga volim, ovoga ne volim, kao i na pojedine nedopustive interpretacije znakova umesto njihovog faktografskog prikazivanja, ipak predstavlja dokumentarnu vrednost. I najzad, najbitnije, knjige dizajnera i profesora Miloa iria koje su napisane pre vie od trideset godina i koje i danas predstavljaju domau dizajnersku Bibliju. Puno je festivala, advertajzinga koji su zapravo festivali dizajna u advertajzingu. Ljudi iz marketinga su bili vredni pa su ustanovili sisteme istraivanja kojima se valorizuje utilitarnost dizajna, iako tim principima valorizacije, koji potiu delimino iz pretee savremenih grafikih komunikacija heraldike, a delimino iz Bauhaus kole, izmiu nove vrednosti i znaenja ostvareni evolucijom vizuelnih komunikacija i pojavom digitalne tehnologije. Zavidim likovnim umetnostima na njihovoj muci koja se zove teorija i kritika, uprkos tome to pojedini njihovi teoretiari gore od elje da postanu kalifi umesto kalifa. Toliko tekstova koji pribliavaju i demistifikuju stvaralatvo likovnih umetnika. Toliko zapisa za budua pokolenja - dokumenata vremena. U toj hiperprodukciji naravno neemo traiti istinu u pojedinanim subjektivno obojenim tekstovima, ve emo itati izmeu redova. Vano je da se pisana kultura prenosi kroz generacije a inteligencija itaoca i vreme e biti sudije. Teorijski radovi kad je dizajn u pitanju, kod nas skoro da ne postoje. Kroz vreme vas vode sauvani uglavnom Ulupuds-ovi katalozi grupnih izlobi, u kojima o dizajnerima nema nita ili vrlo malo, obino ime i prezime, kuna adresa i fotografija rada. Tu i tamo, dodue retko, poneka porodica dizajnera je sauvala neto od opusa onih koji su nam prethodili. Mnogo znaajnih stvaraoca je zaboravljeno, i ve u sledeem kolenu za njih niko i ne pita. ta danas znae imena Nikola Masnikovi (ULUPUS 1973) (znak Bemusa, Beobanke), Milan Martinovi (ULUPUS 1973) (znak studija B i Muzeja primenjenih umetnosti), Aleksandar Daskalovi (ULUPUS 1973)

97

IDENTITET BEOGRADA

(znak Bim Slavije), Ivko Milojevi (ULUPUS 1973) (znak Novosadskog sajma), Nenada Novakova? Muzej primenjene umetnosti je mesto dizajnerske nade. Deavaju se povremeno velike izlobe, ali ini se da nedostaje ara i energije, ideja, a moda i novca kada je dizajn u pitanju. Pre nekoliko godina ovaj muzej je napravio sjajnu izlobu povodom trideset godina od smrti Dragoslava Stojanovia Sipa (- 2003), kao i vrlo dobru retrospektivnu izlobu naem doajenu Ljubomiru Pavieviu Fisu (Pavievi 2008)7. Fis je jedan od najstarijh i najdugotrajnijih ivih grafikih dizajnera. O Fisu je u katalogu izuzetno nadahnuto pisao odlian teoretiar i likovni kritiar Dejan ori, i za to mu hvala. Od Fisove izlobe nam je ostao katalog, a kako stvari stoje, to e jedino ostati od njegove preko 60 godina duge i uspene karijere. Da li postoji neko kome bi palo na pamet da napravi Fisu jednu ozbiljnu monografiju, ne zbog njega, nego zbog nas? Desila nam se u Muzeju primenjene umetnosti i izloba Primenjena umetnost u Beogradu 1918 1941. Izuzetan tekst Bojane Popovi u prateem katalogu, ali izgleda tanka arhivska graa i nedovoljno sauvanih kvalitetnih eksponata. Oekivanja su bila velika, a posle razgledanja oseate opor ukus: naslee preteno agrarne drave, izale iz ratova. Insistiranje drutva tog vremena na nacionalnom i tamo gde mu nije bilo mesto imalo je za posledicu i problematian stav u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn. Iznad cele izlobe lebdi pitanje - da li je mogue da gledamo pravu sliku tog perioda? Inkinostrio i Pomoriec na toj izlobi izgledaju kao retro i petparaka pria dok Duan Jankovi s nekoliko naalost skromnih radova, vraa nadu da se u tom periodu ipak, osim narodne radinosti, neto deavalo. Grupe Zenit koja je svojom avangardom dala moda najjai peat periodu 1918 1941 na izlobi uopte nema. Koliko se u posleratnom periodu stav drutva promenio u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn? Uzmimo za primer Srpsku akademiju nauka i umetnosti, gde danas osim likovnih, ne postoji ni jedan primenjeni umetnik ili dizajner, a kako stvari stoje, u skorijoj budunosti nee ih ni biti...

Simpatina, gotovo neodoljiva drutvena hipokrizija.

U Beogradu, u priama graanskih krugova, esto se nekada mogao uti popularan stav da je italijanski dizajn njihov brend, nije se razmiljalo o dubini i smislu izgovorenog. Periodini boravci u Londonu 1987 1992. uinili su da sam imao priliku da ivim stav da je njihov dizajn njihov nacionalni brend. To je potpuno novo iskustvo koje vas ispunjava strahopotovanjem i kod stranca apriori izaziva oseaj inferiornosti. Sa kakvom snagom i samouverenou da su najbolji, da su jedini, mediji podiu britanski dizajn. Osea se da je to dravna politika, a dizajn strateki proizvod. Naravno, oni

98

7 Ljubomir Pavievi Fis, pionir srpskog i jugoslovenskog dizajna, zasigurno je na najstariji i najpoznatiji dizajner

VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU

nisu autistini, preko svojih monih medija ne obraaju se samo sebi. Njihovo trite su, pre svega, njihove bive kolonije, sad zemlje Commonwealth-a, a onda i ceo svet. Svaki kreativni dizajner koji eli da se bori za svoju ideju moe dobiti podrku u pr voj robnoj kui iza ugla. A biti dizajner, naroito uspean, tamo je statusni simbol. Zato je vano biti i native speaker, inae ete lako postati junak Romana o Londonu. Dizajnerska hijerarhija se potuje, junior dizajneri sa godinjim platama daleko su ispod senior dizajnera. Senior dizajerima i art direktorima esto je u oglasu pored plate na godinjem nivou nuena kua kao smetaj i slubeni auto. Kategorija dizajnera zvezde je tretirana finansijski i statusno kao i kategorija filmske ili rok zvezde. Oni su za biznis korisni jer se promovisanjem njih kao nacionalnog brenda projektuje potreba za tim brendom. Britanija je stvorila mnogo svojih znaajnih imena . Zahvaljujui ovome, Britanci imaju i veliko trite koje trai taj brend, dakle imaju potranju, zarauju novac i zapoljavaju ljude. Naravno, da bi neko bio promovisan u dizajnera zvezdu njegov rad mora da vredi. Originalnost bi trebalo da bude jedan od osnovnih kriterijuma. Sa druge strane, u poslednje vreme, verovatno zbog ubrzanja obrta kapitala, sve vie se recikliraju stare stvari i ser viraju se kao nove, svee i originalne ideje novim generacijama, koje krupno otvorenih oiju i usta hrle ka ivotu. Ipak, iskustvo mi daje za pravo da verujem da bi, u skoro svakoj generaciji na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu, jedan student potencijalno mogao da bude dizajner zvezda, a do sad je odkolovano vie od ezdeset generacija. U meuvremenu, kod nas se formiralo nekoliko grupa zainteresovane javnosti. U pr voj grupi su oni koji bi da dizajnere nazovu initelji, (termin zanatskog karaktera iz vremena Svetog Save), polu - aljivo obelodanio ga je arh. Pedja Risti alias Pedja Isus, na jednoj tribini sredinom devedesetih. Ili oni koji bi da dizajn zabrane, kako je to poetkom devedesetih formulisao voa (trenutno odsutan) jedne poprilino desne stranke. U drugoj grupi su umetnici poput Rae Teodosijevia, koji, u svom tekstu Edinburka izjava ko profitira od umetnosti a ko poteno zarauje (Todosijevi 2002) nabraja, izmeu ostalih: plakateri, grafiki urednici, dizajneri koji potkradaju umetnike, da bi zakljuio, i svi ostali jeftini politikanti koji su se na tajnovit nain, preko svojih roditelja i veza doepali sinakure, pa sole pamet umetnicima i od tog besmislenog posla zarauju za dva ivota. U posebnu grupu mogli bi se uvrstiti oni koji sa pogledom ka Evropi, trae samo mlade dizajnere sa novim idejama. U sebi se pitate - zato samo mladi a ne dobri dizajneri? Poneti akademskom masom, a duboko zbunjeni i uplaeni sasvim izvesnim rizikom da, ako postavite to pitanje, ne ispadnete glupi i odbaeni, poinjete da viete glasno da vas uju, Samo mladi dizajneri!, i ve kao kameleon jednim okom gledate da li vas posmatra grupa, a drugim traite koji e zbunjeni sluajno da se izlane i naivno pita Zato samo mladi a ne dobri dizajneri? Onda ete ga zgaziti veom estinom nego to bi vas zgazili oni od kojih ste zazirali. Osetiete veliko zadovoljstvo jer pripadate grupi.

99

IDENTITET BEOGRADA

Zato samo mladi dizajneri s novim idejama? Zar nije logino da ne postoji dobar dizajn bez nove ideje? I kakve to ima veze sa godinama dizajnera? Zar nije logino da dizajner kroz godine razvija, usavrava svoj kreativni rukopis i proizvodi kvalitet? Zato ta urbana akademska masa kad ide na, ne daj Boe neku hirurku inter venciju, ne klie Hoemo mladog hirurga sa novim idejama! ? Hipokrizija. Ali ne samo hipokrizija. Filozofija palanke, interes i diskriminacija. Zato samo mladi dizajneri? Jedan od loginih odgovora vezan je za odreenu interesnu grupaciju koja zna da su to jeftini dizajneri, iji se meseni dohodak kree u rasponu od 150 do 300 evra, a radno vreme od 9h do 23h. esto se deava da mladi dizajneri, kako bi dobili pr vu ansu, pristaju da rade besplatno i po est meseci. U poslednjih nekoliko naih vienja pred njegov odlazak Dragan Sakan mi je par puta polurezignirano rekao danas ovde nikoga ne interesuje kreacija, samo novac. I na kraju, zato samo mladi dizajneri? O ovome treba otvoreno govoriti, i zbog sve izraenije generacijske diskriminacije uopte. Uvredljivi diskriminatorski tekstovi u medijima prema starijima, ponienja u rijalitima i tv spotovima, u dnevnoj politici, na ulici. Svi o tome ute. Porueni vrednosni sistem je doprineo da u dananjem srpskom drutvu sve vie i bez otpora jaaju ultra desni stavovi, neko ba pokuava da nas vrati u vreme dvadesetih godina prolog veka, kad smo na velikim svetkim izlobama kao najsavremenije srpske umetnike produkte izlagali pirotske ilime, ne elei da znamo da je deset godina ranije (1910 1911), slovenska dua, Kazimir Maljevi postavio Evropi i svetu domai zadatak slikom crni kvadrat na beloj pozadini, i time stavio taku na klasinu umetnost. Ovo je matrica po kojoj funkcionie nae drutvo u tranziciji iz graanskog u prigradsko. Logina je onda pojava netrpeljivosti prema razliitostima bilo koje vrste. Dizajn opasan i blagotvoran, moe da pomogne, da proima misao, aktivnost i delo, jer on je znak, imid i stav, on je nae lice pred svetom.

New Deal
Devedesete su donele politiki besmisao koji je mnogo tota pojeo sledeim generacijama, ali struka je preivela. U Beogradu je gostovao Dejvid Karson, ovek koji se pr vi usudio da u grafikom dizajnu razbije tekstualni stubac, a od ostatka tipografije napravi umetniko delo. On je jedan od dizajnera koji je smogao snage i hrabrosti da funkciju podredi formi i da svetu kae za mene je dizajn je pr vo umetnost a onda funkcija. U minijaturnom galerijskom prostoru Grafikog kolektiva pojavila se godinja izloba dizajnaGrifon. Od 2000. godine poinje dekada prestrojavanja i promene moi u svetu domaeg advertajzinga. Neke velike svetske advertajzing agencije sa svojim klijentima su dole na nae trite. Dogodila nam se i hiperprodukcija fakulteta i viih kola na kojima se studira 100 dizajn. Danas, u Beogradu, pored dravnog fakulteta FPU ima jo najmanje est privat-

VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU

nih fakulteta. Problem nije uslovljen nedostatkom kvalitetnih profesora ve profitnom politikom vlasnika. Ti nedostatci se nadoknauju agresivnim reklamnim kampanjama, ime se sve vie nameu kao relevantni, dok se dravni Fakultet primenjenih umetnosti, sa viedecenijskom tradicijom i neospornim kvalitetom, po inerciji ponaa pasivno, gotovo indiferentno, neshvatajui da je na tritu i da se stvari mogu brzo promeniti. Sticajem navedenih okolnosti broj dizajnera se viestruko poveao. Problem dobijanja posla je sve izraeniji. Veoma mali broj dizajnera danas ovde ivi od struke. Opstanak u dizajnu nije samo pitanje talenta ve i psihike i fizike izdrljivosti, podrke okoline, sree i oseaja da se ne propusti velika ansa koju esto nije lako odmah prepoznati. Nadarenima, osim mladosti (ako je imaju), nita ne ide na ruku. Lome padovi, usponi, pa opet padovi dravnog projekta Srbija u Evropskoj uniji, a u svakom novom usponu i padu eg zistencijalna pitanja se sve vie zaotravaju. Dravu sve direktnije oseamo kako nam die za vratom. Trite se suava i nestaje. Ekonomska depresija podsea na veliku krizu dvadesetih godina prolog veka iz koje se svet iupao zahuktavanjem ratne mainerije. Amerika kriza tog vremena donela je i neka socijalna reenja New Deal , socijalni program javnih radova koje je potpomogla drava radi ouvanja mnogih radnih mesta ali i grana delatnosti u privredi i kulturi. Kod nas se dogaa neto slino, umesto drave, kreativci sami sebe organizuju shodno vremenu u kome ivimo. Pojavili su se znaajni festivali. Pre svih muziki festival EXIT na kom dizajn ima znaajnu ulogu. Moe se rei da je EXIT kao kulturoloki model otvorio put za kasnija deavanja i pojavu festivala vizuelnih komunikacija No Name u aku, kreativnosti Mikser i Design week i multimedija kompjuter arta B - link u Beogradu.. Ovi festivali su uglavnom graeni na entuzijazmu pojedinaca. Oni pozivaju kreativce da priloe svoje projekte koji su najee uraeni naalost za fiktivnog naruioca i izvedeni o troku autora. U sad ve prezaguenom dizajnerskom prostoru Beograda, ipak ima sve vie malih dizajn studija i neformalnih grupa dizajnera koje ne zavise od agencija i samostalno trae svoj put. Kakva je perspektiva? Onakva kakvu imaju drava i njen narod, ekonomija i trite, nauka i tehnologija, obrazovni sistem, sistem vrednosti, kultura... Istorija umetnosti potvruje tezu po kojoj je kreativnost oveku inherentna zato to kreacija uvek nae put i nain. Istina je i dok je u izvesnim periodima kretivnost cvetala, u drugima je tinjala. Hronoloki gledano, umetnost je prela veliki put od klasinog perioda, kada je postojala u okviru onoga to se zvalo techne. Posmatrajui svet iz one moje ablje perspektive sa poetka ove prie, jo uvek verujem da je dizajn sastavni deo budunosti ovog prostora, onakve budunosti u koju je verovao i kojoj je teio vizionar Steve Jobs, kao i da e uloga dizajna u toj budunosti biti znatno vea od uloge nekih drugih vizuelnih umetnosti. Ovde na Balkanu trebalo to vreme samo da doekamo.

101

IDENTITET BEOGRADA

Literatura:
, . 1982. 1961-1981. : , . 1986. 1954-1984. : iri, Milo. 1988. Heraldika 1, Grb: ilustrovani osnovni pojmovi. Beograd: Univerzitet umetnosti , . 1991. , 2. : , . 2009. . I-V. : Fruht, Miroslav. 1981. Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnoj organizaciji udruenog rada. Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu Papanek, Viktor. 1973. Dizajn za stvarni svijet. Split: Nakladni zavod Marko Maruli Pavievi, Ljubomir. 2008. Pola veka Fis dizajna: katalog izlobe: [04. 09. 2008 - 14. 09. 2008]. Beograd : Muzej primenjene umetnosti -, . 2003. : (1920-1976): . : Todosijevi, Raa. 2002. Hvala Rai Todosijeviu: Muzej savremene umetnosti, Beograd, 2. novembar - 22. decembar 2002. Beograd: Muzej savremene umetnosti Udruenje likovnih i primenjenih umetnosti Srbije (ULUPUS). 1973. Oblikovanje u Srbiji : autori i ostvarenja primenjenih umetnosti i dizajna. Beograd: ULUPUS

ABSTRACT:
At one level this paper is a deeply personal reflection on the Belgrade design scene and the situation in which it has found itself, in the wake of many political, economic and cultural upheavals which have recently befallen this country. At another level, its author being a designer himself, and having participated in, as well as witnessing the evolution of this scene for several decades, the paper proposes to, with relative objectivity, do the following: offer a brief historical overview of the development of design in Serbia starting from the 1920s to the present time, highlighting its creative pinnacles as well as setbacks. examine and analyze the current place and role of design in Serbia, placing it within the framework of visual arts in general as well as within the broader framework of the overall economic, political and cultural situation in the country. It particularly focuses on prevalent attitudes to design, which are highly indicative of a deeply ingrained incomprehension of and prejudice to this particular kind of art. Furthermore, it poses the question whether certain social grouping have a vested interest in perpetuating this kind of attitudes. briefly discuss the existing critical and theoretical body of work on Serbian design, its range, relevance and competence, whilst pointing to the need for developing a better founded and more systematic and competent theory of design. 102

VREME (PRE)ZAGUENOG DIZAJNA U BEOGRADU

give an insight into some recent positive developments on the Belgrade design scene (in spite of the overall bleak situation in Serbia), and taking cue from these, and without being prescriptive, offer some guidelines for the future, in which the role of design will hopefully be recognized and appreciated in the way that visionaries like Steve Jobs have anticipated will inevitably happen worldwide.

Keywords:

103

ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA

Ingrid HULJEV, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd

Tekst obradjuje oblast Odevanja kao izvor / polazite u razumevanju drutvenog trenutka ; snage mehanizama Mode , uticaju na Kulturu odevanja i oblikovanju socijalnog ponasanja drustva u celini. Kroz istorijski sled sa akcentom na karakteristine take razvoja Modne industrije i profesionalnog okruenja u Jugoslaviji/ Srbiji, pojanjava delovanje profesije i uticaju koji ima u oblikovanju dananjeg Beograda . Kreativna industrija u svetu ima novo itanje bogatog i dinaminog sveta mode sa razumevanjem potrebe multidicsiplinarnog pristupa u reavanju pitanja koja postavlja budunost .
Kljune rei : Razumevanja snage mehanizama Mode, kvalitetno obrazovanje , odgovornost profesionalne i drutvene elite.

informacija u razumevanju drutvenih uslovljenosti, individualnih izbora i sudbina. Beograd, u osnovi, ivi kao svi veliki gradovi dananjice, sa svojim specifinostima odrastanja, geopolitikim iskustvima, potencijalno oteavajuim ili olakavajuim mogunostima iji karakter, u krajnjem ishodu, odreuje izbor i sposobnost njegove elite. Kao jedan od fenomena Odevanja, Moda jeste najuticajniji faktor konstantnog preispitivanja usvojenog u Kulturi odevanja. To je sloeni sistem koji nadilazi dizajniranje samih proizvoda, sistem koji objedinjuje kreativnost, inovaciju i proizvodnju. Moda je danas ozbiljna industrija u samom srcu moderne ekonomije. Promocija nematerijalnog u modi 21. stolea je u stalnom porastu; simulirajui realnost, gradi oblik potronje koji podstie ubrzanje ciklusa; periodina pojava izuzetno kvalitetnog dizajna postaje usvojena vrednost, oblikuje i uslovljava kvalitet ivota. Odevanje je najupeatljiviji nain neverbalnog komuniciranja; vetinom koju poseduje, ovek iskazuje sopstveni stav prema sebi i okruenju. U odnosu na stepen

Odevanje predstavlja neiscrpni izvor

105

IDENTITET BEOGRADA

zrelosti i samosvojnosti, pojedinac nekritino prihvata obrasce ponaanja u odevanju i odreuje stepen identifikacije sa odreenom grupacijom. Kodeks odevanja, kao deo etikecije, prisutan je od davnih vremena; u prolosti, esto strogo restriktivno, u cilju strukturisanja drutva i odredjenih privilegija, danas kao preporuka u cilju negovanja usvojenih obrazaca svojstvena ureenim civilizacijama. ta, kako i kad ovek oblai, uslovljava ovekovo ponaanje i obezbeuje ureeniji sistem meuljudske komunikacije. Taj nasleeni sistem vrednosti istovremeno otvara prostor potrebi za kreativnou u traganju za kvalitetnim reenjima u osavremenjivanju oblasti odevanja i kroz modu kao odraz umee ivljenja u duhu s vremenom ( Art de vivre dans `Air du temps *1) Beograd danas pria priu sopstvene prolosti i kroz oblast Odevanja. Poetkom XX veka u Srbiji / Jugoslaviji, po uzoru na Pariske modne salone, otvaraju se Mode saloni u kojima se uglavnom kopiraju modeli iz Pariza, Bea ili izrauju modeli po uputstvima i ilustracijama u dostupnim modnim publikacijama. Mnogobrojnije ruralno stanovnitvo izradjuje tradicionalnu nonju u kunoj radinosti; odea prepoznatljivih obeleja koja vernim ponavljanjem motiva memorie sopstvenu istoriju, time odrava usvojeni obrazac i strukturu socijalnog funkcionisanja. Po zavretku II svetskog rata u Srbiji / Jugoslaviji, novopostavljen socialistiki reim zamenjuje termin Moda terminom Ukus*2 . Od sredine 50 ih godina deo stratekog plana je izgradnja tekstilne industrije, naroito konfekcijske proizvodnje. Nedostatkom iskustva i usvojenih znanja, skromnih kadrovskih kapaciteta, industrijska proizvodnja nije u mogunosti da obezbedi tritu odgovarajui kvalitetan proizvod; odea se uglavnom ije u kunoj radinosti ili koristi usluga krojaa, nove moderne proizvode kupci nalaze u komisionima. Ubrzana industrijalizacija 60 - ih trajno menja demografsku strukturu drutva; mladi naputaju seoske sredine i tradicionalne obrasce odevanja prilagoavajui se gradskim uslovima ivota. Opredeljenost zvanine politike Jugoslavije za odreeni stepen kontrolisane prohodnosti i otvorenosti prema Zapadu stvorilo je specifini ambijent u kome se oblikovao ukus u skladu sa zapadnim modnim tokovima, razvijala domaa odevna industrija, uspostavljala snabdevenost trita i time uticalo na promene u odnosu na sopstveno odevanje. Od 64. porast line potronje je prioritetan cilj sedmogodinjeg plana, nastaje srednja klasa socijalistike Jugoslavije. Liberalizacijom viznog reima sa zemljama zapada otvara se prostor shoping turizmu koji s vremenom postaje znaajan vid snadbevanja modnom odeom, enski asopisi sve vie prikazuju inostranu modu, komercijalne reklame promoviu nove proizvode. Povoljni potroaki krediti, pokrenuli su poveanje line potronje, stvaranje potoakih navika i dalekosenu promenu mentaliteta. Modni kreator Aleksandar Joksimovi postaje zvanina modna zvezda socijalistike Jugoslavije, a njegov Grandioni egzotizam*3, prva autentina Jugoslovenska verzija visoke mode 106 koja prerasta u pokuaj stvaranja oficijelne Jugoslovenske konfekcije sa prepoznatljivom

ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA

upotrebom ornamentike. Odevna industrija kroz tzv. lon poslove, osposobljava tekstilno tehnoloke kadrove, kolovani modni dizajneri sve ee uestvuju u formiranju proizvoda. 70 - ih Masovno proizvedena odea estetskih znamenja popularizirala je modu i proizvela demokratizaciju simbola razlikovanja zastitnih znakova.*4 U Srbiji / Jugoslaviji diferencijacija drutva i potreba za statusnim simbolima vernim praenjem modnih trendova Zapada je ustanovljeni model ponaanja, naroito kod mlae populacije. U okviru najprestinijih modnih manifestacija na Beogradskom sajmu, dva puta godinje prikazuju se kolekcije domaih proizvoaa iz cele Jugoslavije. U kompetitivnoj atmosferi i promovisanju modnih kuca kroz kolekcije koje se , povremeno, podpisuju imenom modnog kreatora odravaju se modne revije, sporadino gostuju poznate modne kue zapadne Evrope . Sajam mode postaje mesto gde se susreu ne samo proizvoai i trgovci, ve prerasta i u jaku marketinku manifestaciju koja privlai potroae, naroito ensku populaciju u potrazi za uzbuenjem u otkrivanju modnih novosti. U Evropi krajem 80 ih, posle perioda krize, Luxory zauzima pobedniki pjedestal i ostvaruje finansijski uspeh u Evropi. To je period koji oznaava poetak liberalne ekonomije sa zlatnim deacima i enama od karijere koji eksplicitnom upotrebom simbola moi u odevanju promoviu sopstveni uspeh i naglo steeno bogatstvo. Fashion is in Fashion (Moda je u modi), njen ritam reflektuje zasljepljujue karijere zvezda promoterstva i sveta zabave; modni dizajneri postaju atraktivne medijske zvezde. Sredinom 80 - ih Italija, Francuska, Nemaka zapoinju proces osposobljavanja tekstilne proizvodnje za sopstvene potrebe u Kini, Rusija otvara svoje trite Zapadu. Na prostoru Srbije / Jugoslavije, istovremeno, preglomazan spor sistem nije u stanju da reaguje na novonastale uslove u preraspodeli svetskog trita odevne industrije. Raspadom Jugoslavije i tranzicijom pod koprenom ratnih deavanja, nestala je svaka mogunost kvalitetne reorganizacije i trajno se gubi stuni kadar. Domae novonastale proizvodnje promoviu se u robne marke u uslovima pada monetarnog sistema, trite prelazi u sivu zonu, srednja klasa nestaje. U takvoj atmosferi marketing postaje jedini akter nudei fikciju uz podrku vladajue nomenklature. Populizam zahvata sve oblasti ivota, maginou sopstvenog povlaivanja lenjosti duha i tela, neverovatnom brzinom ubacuje tek netom donekle edukovanog kupca u vrtlog jeftinih kopija i estradnog miljea kojim dominira manipulacija bazinim emocijama. Srbija, kao zemlja u tranziciji, danas je prvenstveno kupac. Domaa proizvodnja ima minornu ulogu u snabdevanju trita: Trikotaza Ivkovi, AMC, Mona, Jeger,TFY , Azzaro, Nikolas i dr neguju svoje kupce prepoznatljivim asortimanom. Globalne robne marke: Zara, Gap, Mango, Mexx, Marks & Spencer, Top Shop i dr dominiraju tritem Beograda, bogatstvom i brzinom ponude odgovarajuih cena. Prestine marke: Marela, Max Mara, Burberry, Armani i dr predstavljaju izvor odevanja finansijske elite. Riplay, Levi`s, Benetton i dr robne marke tog tipa opstaju kontinuirano u dinaminoj komunikaciji sa svojim potroaima. Kupovna mo odreuje ponudu, s toga, za razliku od 107

IDENTITET BEOGRADA

velikih trnih centara koji su prvenstveno postali mesta susretanja i zabave u arenom svetlucavom ambijentu uz muziku i agor , mesto primamljivog snabdevanja za posetioce iz zemalja okruzenja; Kineski trni centar ostaje i dalje najfrekventnije mesto kupovine, kao maloprodaja ili veleprodaja za domaeg potroaa. Taj profil kupca ini veliki procenat populacije; u elji da ostvare svoje ili potrebe svoje dece za primamaljivim proizvodom koji je moderan, tu nalaze reenje. Beograd danas evidentno ima solidnu ponudu odee, koja je uglavnom prilagoena kupovnoj moi i profilu kupaca, prvenstveno mladoj populaciji koja je postala glavna ciljna grupa. Uopte uzev, taj trend pratimo i u razvijenim zemljama Evrope gde, za razliku od naeg trita, opstaje ponuda odee namenjena osobama srednje i starije dobi odgovarajueg kvaliteta i dizajna, koji prati u osnovi savremenost u kroju, boji i detalju. Beograd karakterie tranzicijski model funkcionisanja grada po principima mode sa evidentnim nedostatkom energije i reenosti njegove elite da definie okvire u kojima proverene vrednosti filtriraju efermernost trendova i omoguuju razvoj civilizovanog suivota. Posledice prepustanja dominacije Estradi u oblasti popularne kulture s pocetka 80 ih i liberalnog glorificiranja folk pevaice promovisane u najnoviji brend tadasnje Srbije /Jugoslavije, asovi fiskulture uz buno sluanje hitova nove zvezde u nekim osnovnim kolama Beogradske periferije; profitabilnost folklorizacije zabavne i rok muzike, uslovljavaju usvojena estetska znamenja u odevanju. Roditelji i deca dele istu fascinaciju, oblikuje se nova generacija koja sa lakoom prihvata, u nastavku, ponuenu folk kulturu 90 ih i njene idole kao izraz nacionalnog i estetskog objedinjavanja. Paradoksalno, u tom periodu ratnih razaranja i stradanja , iste zvezde estrade nalaze pogodno tle i publiku u okruzenju, u miljeu koji evidentno deli identicne bazine vrednosti. Beograd danas nudi svoj novi brend Zabavu - splavovi postaju noni simboli grada, diskoteke, klubovi, restorani, nacionalno i internacionalno meaju se u instant kulturi zabave. Verski i porodini praznici gube svoj sutinski smisao, hedonizam postaje cilj i sto se vie pojaava proces individualizacije, paradoksalno priustvujemo poletu megaprovoda u javnom ali takodje i u privatnom prostoru*5 Masovna kultura je generalno kultura potronje, kult zvezda, Spot kultura, vladavina zvuka nad muzikom, gde kulturu prie na neki nain zamenjuje kultura kretanja, lirska ili melodijska kultura zamenjuje se filmskom kulturom izgraenom na udaru i prototipu slika na traganju za neposrednim osetom, na emociji u sinkopiranom ritmu.*6 Instant kultura uslovljava kretanje po povrini, bez preispitivanja ponuenih reenja, uslovljava uniformisanost sopstvene estetizacije; idealne mere, bujna prsa, frizure, nain minkanja, oblaenja i ponaanja prate dosledno enski idol, inei ga time dostupnim. Posetioci Beograda danas uglavnom primecuju tu uniformiranost, prenaglaenu minku i isticanje stereotipa savrenog tela, provokativnog odevanja svojstvenog scenskoj estetici folk zvezda; maskiranje sopstvene lepote i jedinstvenosti 108 koje nosi uzrast, a oblikuje nadogradnja odrastanja. Muka populacija istog miljea po-

ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA

tencira izgled venog mao deaka, pokuaji maskiranja oblaenjem firmiranog odela, sklonost pogrenom tumaenju sveprisutnog trenda kulta mladosti, nedostatak stava i estetske kultivisanosti, po pravilu razotkriva govor tela i odabir obuce. Nedostatak samopouzdanja, naglaena potreba za pripadanjem po svaku cenu, niski stepen zahtevnosti prema sopstvenom razvitku, prava na izbor i odgovornost koja iz toga proizilazi, izraz je kulture odevanja i socijalnog ponaanja koji odgovara drutvu koje funkcionie po principima mode, odmah i sad, bez vizije definisane strategijom. Drutvena diferencijacija bazirana samo na simbolima mode i moi, supstitucija i upitna zamena vrednosti alarmantno ukazuje na krizu i potekoe u pronalaenju adekvatnih reenja. To je okruenje u kojoj ova nova posleratna generacija pokuava da ostvari prostor za kvalitetni sopstveni razvoj. Proces individualizacije koji obeleava savremeni svet u drutvu u kome opada porodini autoritet, a jaa dijalog kao vid vaspitanja, mladi pokazuju sopstveni ukus kao vid pronalaenja sopstvene autonomije i individualnih merila koja su najcee i merila peer group generacijski uslovljena. Umee odevanja postaje izraz, poruka i pokreta promena ili u najmanju ruku sastavni deo istih, snagom sopstvene prisutnosti mono sredstvo uspostavljanja dijaloga sa sobom i okolinom. U tom svetlu nastaje i drugi deo Beograda, kritiniji, zahtevniji prema sebi i sopstvenom obrazovanju, otvoreniji, spreman da prihvati razliitost kao deo naeg univerzuma, potujuci pravo izbora vapi za prostorom u kome moze da ostvari samog sebe. Ulicama Beograda prepliu se ova dva sveta, rasprostanjenost prvog ne umanjuje znaaj i uticaj drugog koji pokree promene kroz izraz pojedinca ili organizovane manifestacije. Odevanje globalno, danas esto predstavlja ponavljanje usvojenih obrazaca ili elitistiku uniformiranost, bledu kopiju snaznih individua i usvojenih statusnih simbola. Odrivi razvoj, odgovorni dizajn, nomadizam u modi, multi kulturalnost i potreba za individualnou su samo neki od problema koji odreuju kreativni proces i sam karakter kreativnosti u oblasti modne industrije. Multi disciplinarni pristup umetnika kao sto su Yukinori Maeda, Lucy Orta ili Erwin Wurm proimanjem razliitih kreativnih disciplina otvaraju se kreativne mogunosti i ostvaruju nove vrednosti. Oblast kreativne idustrije u sveri odevanja i Moda kao jedan od segmenata, danas poseduje snagu da proizvede iroku paletu komercijalnih, dopadljivih, provokativnih i zanosnih vrednosti koje su namenjene trzistu; istovremeno, nudi oblasti primenjene umetnosti izuzetna dela koja prevazilaze samu utilitarnost ili trenutnu estetinost, dela koja pomeraju stereotipe otkrivanjem lepog preoblikovanjem silueta, proporcije, upotrebom boje i inovativnih materijala. Izraavanjem razliitih pristupa lepoti, pomera se i razumevanje sopstvenog bia u odnosu na prostor, svetlo, zvuk i miris. Poloaj modnih dizajnera ovisi prvenstveno o njihovoj sposobnosti da se u odnosu na mogue odrede i time osvoje okvir koji definie prostor i karakter njihovog profesionalnog rada. U periodu do 90` poloaj modnog kreatora je prvenstveno definisan 109

IDENTITET BEOGRADA

potrebom samog korisnika njegovih usluga i kapaciteta da investira u proces kreativnog izraavanja u kome je dizajner, tada lakonski zvan modni kreator, radio prvenstveno na modno dizajniranom komercijalnom proizvodu i promotivnim kolekcijama koje su sluile preduzeu u borbi za presti na tritu i kao dokaz uspenosti samog rukovodsva preduzea, a autoru kao slobodan prostor u kome moze iskazati sopstvene estetske standarde. Stepen potovanja samog modnog dizajnera, njegove pozicije u samom preduzeu i autonomnost u radu ovisio je o snazi njegove linosti i formiranih odnosa u preduzeu koji su bili esto promenjivi u zavisnost od ekonomskih i politikih kretanja. Sistem velike industrijske proizvodnje, krajnje profesionaliziran, uslovio je ozbiljno shvatanje uloge modnog dizajnera i vanosti njegovog visokog obrazovanja, a njegov zadatak da zadovolji potrebe i zahteve krajnjeg kupca, prolazio je kroz filter slube prodaje sklone ponavljanju uspenih modela i izuzetno oprezne prema novostima za koje se modni dizajner zalagao. U toj kompetitivnosti kadra unutar samih preduzea pronalazila su se nova reenja kroz timski rad, primenom iskustva kroz lon poslove, poseti inostranim sajmovim repromaterijala i gotovih proizvoda. Na Beogradskom sajamu mode po povratku sa svecanog proglasenja u svecanoj sali sajma, tandove nagraenih preduzea ukraavali su buketi cvea, tradicionalna estitka export - import preduzeca Centrotextil nagraenim autorima, komercijala je slavila pobedu. Potreba za sopstvenim ueem u svetu modnog stvaralatva na ovim prostorima danas, moe se prvenstveno posmatrati kroz rad modnih dizajnera srednje i mlae generacije; kao izraz potreba za kreativnou u kome se profesionalno ostvaruju u izrazito oteanim uslovima pristupa repromaterijalu, nedostatku kvalitetnih strunjaka u oblasti oblikovanja i izrade odee, optem siromatvu koje onemoguava ozbiljniji nastup na tritu. Pokuaj grupisanja mladih dizajnera u okviru projekta Cumic District, ukazuje na neka od moguih reenja. Nestankom ozbiljnije proizvodnje, Beogradski sajam mode izgubio je na znaaju. Beogradska nedelja mode BFW je veoma poseena i medijski dobro pokrivena; prezentacija kolekcija profesionalna, to doprinosi popularizaciji mode i motivie mlade dizajnere. injenica da u publici ne sede kupci vec iroka publika, ovu kvalitetnu modnu manifestaciju ograniava na promociju gotovo virtuelnog sveta i ugroava njenu budunost. Dugorono gledano, budunost razvoja kvalitetnog dizajna u oblasti odevanja na naim prostorima je u realnoj opasnosti. Nemogunost sticanja praktinih znanja u zaokruenom profesionalnom okruenju, primenu novih tekstilno tehnolokih dostignua u procesu realizacije osiromauje potencijal.. Danas u dramatino promenjenim uslovima, nedostatak vizije i dugorone strategije karakteristika je veine proizvoaa u Srbiji. Ogranieni profesionalni i finansijski potencijal domae proizvodnje gde vlasnik - gazda ili njemu bliske osobe odreuju estetske standarde u kojima se modni dizajner mora kretati, karakteristika su profesionalne nezrelosti, nesposobnosti da se prihvati profesionalizacija unutar definisanog sistema koji omoguava uspenost trinog pozicioniranja i razvoj sopstvene robne marke koja

110

ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA

moe adekvatnom i pravovremenom primenom dobrog dizajna odgovoriti na aktuelne modne trendove ne gubei sopstvenu prepoznatljivost. Samostalni modni dizajneri koji poseduju sopstvenu prodaju definisali su svoj rad izborom klijentele kojoj se obraaju i sopstvenim pristupom u dizajnu oblikovanja i promovisanja: modno primereno, umereno avangardno, pomodno ili estradno. Ovo poslednje je najrairenije, naravno, primereno dominantnoj estetici u sferi odevanja koja karakterie Beograd, predodreeno linom fascinacijom estradnim glamurom samih autora, svime to to nosi, inei ih vedetama tabloida i promocije tog socialnog modela. Istovremeno u ovom gradu opstaju dizajneri koji u svom radu neguju modno primerenu liniju usaglaenu sa sopstvenim visokim estetskim standardima, uslovljeni sopstvenim tehnolokih uslova realizacije, sa ciljem negovanja klijentele koja prati savremeno oblikovanu odeu rafiniranog ukusa, vernu publiku koja se sa poverenjem oslanja na ponueni dizajn proizvoda koji im omoguava sopstvenu identifikaciju. Umereno avangardni autori uspevaju kroz sopstveni dizajn i primenu inovativnih materijala zadovoljiti klijentelu koju karakterie prvenstveno potreba za odreenim stepenom provokacije, vie ili manje uspeno uspevaju da izbegnu zamku siluete koja se opasno pribliava estradom uzoru, to ovisi o stepenu autorskog kapaciteta i snage da pronikne u sutinu ideje. Pomodno / dopadljivo atraktivne modne linije prate u potpunosti dominantnu modnu ponudu Evrope, proizvode koji komuniciraju sa kupcima po principu sada i odmah, liavajui se sopstvenog autorskog identiteta sa visokim stepenom doslednog kopiranja; ponuda u kojoj, ponekad, ravnopravno opstaju u istom prostoru gotovi proizvodi iz uvoza ili Kineskog trnog centra i sopstvene proizvodnje. Marketinke i modne agencije vre snaan uticaj na modnu scenu promovisanjem sebi svojstvenih estetskih vrednosti u svim oblastima svog rada . Sliku dela modne scene Beograda mogue je stei na BDW . U nekoliko turbolentnih dana, uz guvu koju stvara publika standarnim kanjenjem poetka modnih revija pojaava se tenzija i iekivanje momenta kada se gase svetla; u atmosferi velike urke uz visoke decibele kreu modne revije, smenjuju se kolekcije manje vie slinih estetskih usmerenja; styling postaje sredstvo, a provokacija po svaku cenu krajnji cilj. Iskrenom posveenou odiu, s druge strane, modne revije autora koji grade svoj svet visoke likovnosti bavei se prvenstveno idejom pretoenom u odevne predmete, grade sliku ili atmosferu uz znalako postivanje procesa i negovanjem sopstvenog kreativnog pristupa; kolekcije koje uglavnom ostaju kao impresije kreativne vizije autora, bez znaajnijeg daljeg pretakanja u proizvod namenjen tritu. Potencijalno snaan uticaj, snaniji od vidnog dela modne scene Beograda nadolazi iz kruga mladih modnih dizajnera, kostimografa, grafiara, programera, industrijskih dizajnera, arhitekata, snimatelja, fotografa i generalno, kvalitetno visoko obrazovanih mladih ljudi koji neoptereeno ulaze u svet kreativnosti, tragajui za sopstvenim izrazom i primerenijim vrednostima . To je snaga koja vremenom moe ukloniti pos-

111

IDENTITET BEOGRADA

ledice i samu politiku povlaivanja loem ukusu koji za posledicu donosi neadekvatno socijalno ponaanje i opasnost od otuenja. Svi pokazatelji ukazuju da kvalitetne ilozbe, umetniki saloni, koncerti, predavanja, manifestacije i projekti kao to su BDW, BDF, BITEF, FEST, BEMUS, RING RING, MIXER i sl imaju izuzetnu vanost u pokretanju, oblikovanju kreativne industrije u Srbiji i utiu na formiranju kritike svesti u odnosu na samu kulturu ivljenja. Kreativnost modnih dizajnera, kao deo Kreativne inteligencije, danas u svetu predstavlja znaajan i profitabilan proizvod u Industriji mode iji sistem znaajno obeleava i oblasti dizajna predmeta za kuu i enterijera, gastronomije, kozmetike, oblikovanje ukusa i dr. Beograd je uvek imao dizajnerskog kapaciteta; nekadanji univerzitetski centar Jugoslavije/ Srbije danas, sa respektabilnom tradicijom Univerzitet umetnosti, a posebno Fakultet primenjenih umetnosti u oblasti izuavanja Savremenog odevanja, tokom svog rada odkolovao je znaajan broj studenata, koji su posveeno radili i rade u oblasti Odevanja i modne industrije u zemlji i inostranstvu; ili su nastavili kolovanje u najrespektabilnijim kolama Evrope i Amerike sa zavidnim rezultatima. Kreativna idustrija ima novo itanje bogatog i dinaminog sveta mode; razumevajui povezanost i koleraciju razliitih oblasti u cilju nalaenja odgovora na pitanja koja postavlja budunost, znaaja uticaja na formiranje ljudske svesti i drutva u najirem smislu rei. Konformizmu u odevaju suprostavlja se preispitivanje usvojenih vrednosti kao povod i cilj. Pitanja kao to je odgovorni dizajn i odrivi razvoj su privilegija bogatih drutava, a njihova inicijativa i projekti alarmantno ukazuju na rtve koje po pravilu rade u najsiromanijim sredinama. U traganju za reenjima u ovoj oblasti otvara se komunikacija, razumevanje uzrono posledine povezanosti i namee neophodnost razumevanja privilegije suivota, neophodnost sinteze drutvenog angaovanja. Moda je postala internacionalna u najirem smislu, ne postoji vie Francuska moda ili Italijanska moda, nee nikad postojati Kineska ili Indijska moda. Interpretacija zapadne odee koja nam stie iz Japana, a uskoro iz Kine i Indije, koegzistira sa oivljavanjem ranije skrivenim bogatim kulturnim nasledjem Holandije, Turske, Srbije i dr......... Kreativnost je neistraeno. Moda ne moe vie biti izraz moi*7

Literatura:
*1 , *7 Institut Francais de la Mode , Vingt ans de syste`me de la MODE , IFM, Regard .2008. *2 , *3 Daniela Verimirovi Aleksandar Joksimovi moda i identitet, Utopija, Beograd, 2008 *4 .Lipovecki Lepota prolaznog Izdavaka knjinica Zorana Stojanovia Sremski Karlovci *5 *6 .Lipovecki Paradoksalna sreca Izdavaka knjinica Zorana Stojanovia Sremski Karlovci

112

ODEVANJE OITAVANJE TRENUTKA

ABSTRACT:
The text deals with the area of Clothing as a source and a starting point in understanding the social moment , the force of Fashions mechanisms, and the impact on the culture of dressing and shaping the social behavior of society as a whole. Through historical sequence with emphasis on the development and the characteristic points of the fashion industry and professional environment in Yugoslavia / Serbia clarifies the effects of the profession and the impact it has in shaping the Belgrade today . Creative industry, today has a new reading of a rich and dynamic world of Fashion with an understanding of the needs for multidicsiplinary approach in resolving questions posed by the future. Key words: Understanding the power of Fashion mechanisms, high quality education , professional and social elites bears the responsibility

113

UDK: 620.95

PUT ZDRAVIH GRADOVA

Zoran OSI, Univerzitetski kliniki centar Dragoslav Miovi, Beograd

Zdrav grad je koncept i jedan od pristupa identitetu savremenog globalnog grada. U ovome, modernom obliku, naziv potie iz projekta Svetske zdravstvene organizacije (World Health Organization) 1987. godine. Od poetka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mree zdravih gradova, prvenstveno su bili gradovi u kojima se znaajno moe uticati na unapreenje zdravlja graana. U prvoj deceniji XXI veka grad Beograd je postepeno obnavljao duh jedne od evropskih prestonica, i ponovno uspostavio pokidane veze sa evropskim okruenjem postepenim ukljuivanjem u proces evropskih integracija i regionalne saradnje. Beograd je znaajno promenio svoju demografsku i socijalnu strukturu krajem XX veka, u dinaminim promenama iseljavanja dela mlae i najobrazovanije populacije i velikim pritiskom izbeglica i interno raseljenih lica, kao i imigranata iz osiromaenih krajeva Srbije. Time je izmenjen urbani identitet grada, s dalekosenim posledicama. Svedoci smo zastoja i stagnacije u razvoju strukture zdravstvenih ustanova. Uloena je jedna nova energija u ovu etapu razvoja zdravstva i zdravstvene kulture, i ostvareno je meusobno proimanje zdravstvenog sektora, ekologije i infrastrukture. Sredstva koja se izdvajaju za te potrebe i dalje nisu dovoljna .
Kljune rei: zdrav grad, javno zdravlje, Beograd, urbano

Uvod
dravi grad je termin koji se koristi u javnom zdravstvu i koji ukazuje na mogui uticaj zdravstva, ekologije, urbanizma i javne politike na dobrobit stanovnika gradova. Zdravi grad je koncept i tenja. To je pristup urbanom i savremenom. U ovom modernom obliku naziv potie iz projekta Svetske

115

IDENTITET BEOGRADA

zdravstvene organizacije (World Health Organization) iz 1987. (Awofeso 2003; Ison 2009). Projekat Zdravi grad koji je pokrenula 1987. godine Regionalna kancelarija za Evropu Svetske zdravstvene organizacije sa ciljem da osnai interes za pozitivni koncept zdravlja u gradovima irom Evrope te da potakne i omogui direktnu saradnju meu njima na programima za unapreenje zdravlja bez barijera i politikih granica (ONeill et al. 2006; WHO 2012). Dokumet WHO definie zdrav grad kao (WHO 1998): To onaj grad koji stalno tei novom stvaranju i poboljanju svoga materijalno-fizikog i socijalnog okruenja i stanja, poveanjem resursa zajednice, ime se omoguava stanovnitvu da, podravajui jedni druge u radu i uestvovanju u svim funkcijama ivota maksimalno razvijaju svoje potencijale. Od poetka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mree zdravih gradova, pr venstveno su bili i drugi gradovi u kojima se znaajno moe uticati na unapreenje zdravlja graana. Potrebno je podsetiti se da zdravlje nije samo odsustvo bolesti nego je stanje fizikog, psihikog i socijalnog blagostanja (ONeill et al. 2006; Goodall 1987). Faktori koji deluju na zdravlje su: medicinski, socijalni, ekonomski, bioloki i ekoloki (Dovijani et al. 1995). Socijalna politika jednog drutva poiva na tri stuba: ekonomskom razvoju, socijalnoj zatiti ugroenih i nemonih, kvalitetu i dostupnosti zdravstva i obrazovanja. Grad je vie od naseljenog mesta i skupa ljudi koji ga nastanjuju i koji su organizovani u jednom ogranienom prostoru. Grad je nastanjen prostor sa svim karakteristikama urbanog i gradskim sadrajima koji ga odreuju (Goodall 1987; Kuper et al. 1996). Istorijski, u Evropi, gradovi su podrazumevali urbanizovane celine u ijem centru se nalazi, ili se nalazila, najee katedrala ili crkva i gradsko jezgro u kojem se obino nalaze i srednjovekovne gradske zidine. Grad je relativno velika i permanetna naseobina. Najzad, to je i mesto stvaranja intelektualnog i meusobnog proimanja razliitosti.

Analiza i diskusija
U poslednje vreme, svedoci smo ubrzanog razvoja i popravljanja opte saobraajne i druge infrastukture i ozbiljnih ulaganja u mreu zdravstvenih ustanova Beograda. Ipak, pitamo se ta je to potrebno da Beograd postane zdrav grad i da li je to ostvarljiv cilj. U tradicionalnim drutvima mali broj ljudi je iveo u urbanim podrujima. Danas u industrijalizovanim zemljama izmeu 6090 posto stanovnitva ivi u gradovima npr. u Evropi 73%. Svetski trend je preseljavanje stanovnitva u gradove gde ve sada ivi polovina svetske populacije. Prema podacima Republikog Zavoda za Statistiku u Srbiji je 2005. u ruralnim krajevima ivelo 42,8% a u gradovima 57,2%. Srbija je podeljena na 150 optina, 23 grada i Beogard kao glavni grad. Ima 29 upravnih okruga, ne raunajui Beograd koji je sedite organa dravne uprave. Srbija ima 6169 naselja od toga 207 grad-

116

PUT ZDRAVIHGRADOVA

skih naselja. Priliv stanovnitva u velike gradove drava sline naoj ekonomsko-socijalnoj strukturi, nastavie se narednih decenija (Leeuw 1999; WHOe 2012). Dalji priliv stanovnitva postavlja pitanje prostora za stanovanje i kapitala za izgradnju i razvoj prostora kao i pratee infrastrukture. Tenja ureenom funkcionalnom i lepom gradu uvek u naoj sredini ima protivteu u stihijskom delovanju i stalnoj improvizaciji. U Srbiji je prisutan nezadriv proces urbanizacije koji je praen pojavom nelegalne stambene izgradnje bez ikakvog plana i koncepta. Sva ta improvizovana neplanska izgradnja kasnije uslovljava potrebu za adekvatnim obrazovanjem i zdravstvenom zatitom, koje nije mogue finasijski oekivati od drave, to ima dugorone tetne posledice. Odreena stabilnost u stalnoj populaciji stanovnitva grada je dobra, ali priliv novog stanovnitva u grad je jo vaniji. Univerziteti, kultura i umetnost skoncentrisani su u Srpskim urbanim centrima kao posledica tradicije, specificnih drutveno-ekonomskih uslova i dugogodinjeg razvoja centralizovane strukture vlasti, ali su svakako i posledica koncentracije i dostupnosti kapitala. Gradovi sve vie postaju mesta koordinacije toka informacija rukovoenja poslovnim operacijama i razvijanja novih usluga i tehnologija Sve vie dolazi do istovremene disperzije aktivnosti i moi odreenog broja gradova (Gidens 2001). Zagaenje, stambena kriza, neodgovarajua zdravstvena zatita, hronini su problemi gradova u zemalja u razvoju. Gradske i regionalne vlasti u zemljama u razvoju imaju problem privremenih naselja na obodima gradova gde su uslovi ivota potpuno nepovoljni. Potrebna su znaajna ulaganja da bi se napravio smetaj za te ljude koji pristiu u gradove (Ison 2009; Gidens 2001). Globalizacija donosi znaajne mogunosti za razvoj urbanih podruja. Sa privrednom integracijom, gradovi se pojavljuju kao subjekti na meunarodnom nivou da bi promovisali sebe kao lokacije za investiranje i razvoj i da bi ostvarili samostalno-privredne veze i preko granice svoje drave. Globalizacija predstavlja mogunost za urbane centre u razvoju da postanu vana snaga privrednog rasta. U predmodernim drutvima gradovi su bili zavisni entiteti ali su se i izdvajali iz ruralnih podruja u okruenju. Moderni gradovi su samostalni i nezavisni od ruralnog okruenja i povezani savremenim sredstvima transporta i elektronskim komunikacijama sa slinim gradovima i izvan nacionalnih granica. Finasijska trita su potpuno automatizovana gde elektronska trgovina smanjuje potrebu oslanjanja na konvencionalne naine rada. Politika uloga gradova je sve vea. Sve to pogoduje razvoju zdravstvene kulture u modernim gradvima. Zdrav grad je definisan proces, a ne rezultat. Zdrav grad nije onaj koji je postigao odreeni zdravstveni status ve onaj u kome se tei potizanju jednog duha. To je sredina svesna zdravlja koja nastoji da ga pobolja. Tako svaki grad moe da bude zdrav grad, bez obzira na njegov trenutni zdravstveni status (WHOe 2003; WHO 2010). Organizacija zdravstva jednog grada je od izuzetnog znaaja za funkcionisanje drutva u jednom velikom gradu. Prouavanje, praenje i analiza zdravstvenog sistema 117

IDENTITET BEOGRADA

su neophodni i komplemetarni sa funkcionisanjem urbane gradske zajednice. Zdravlje jedne urbane zajednice je kompleksan koncept. Nije to samo odsustvo bolesti i zaraze u nekom mestu gde ive ljudi nego je to stanje njihovog bitisanja koje se sastoji od niza komponenti koje se mogu definisati kroz pitanja: Gde ti ljudi ive? Da li su oni zaposleni ili ne? Koji su im socijalni i drutveni ser visi dostupni ili nisu? U kakvom je stanju njihova ivotna sredina? Svi ovi ekonomski i socijalni faktori mogu pojasniti stanje zdravlja jedne urbane sredine. Odravanje zdravog ivota je u irem znaenju tog pojma nephodan uslov za stabilnu urbanu zajednicu i kvalitetan razvoj. Zdrav grad je onaj koji neprestano stvara i unapreuje svoje materijalno bogastvo, proiruje svoje drutvene kulturne resurse i omoguava ljudima da meusobno podravaju jedni druge u obavljanju svih funkcija ivota. Neophodna je posveenost zdravlju i procesima kojima se to ostvaruje, kao i pravljenje takve strukture grada da se to moe ostvariti. Evropski projekat Zdravi grad realizovao se u nekoliko faza pri emu su dosad dovrene etiri faze. U pr voj fazi 19871992. godine cilj je bio ojaati uee lokalne zajednice, uklanjajui politike i institucionalne barijere u stvaranju iroke drutvene politike zdravlja. Cilj ove faze bio je izgraditi i staviti u funkciju infrastrukturu za sprovoenje projekta Zdravi grad. U pr voj fazi uestvovalo je 35. Oekivani produkt ove faze izgraditi infrastrukturu za sprovoenje projekta Zdravi grad. U drugoj fazi od 1993. do 1998. godine cilj je bio usvajanje drutvene politike zdravlja na nivou grada, povezivanje raznih sistema u zajednici i graana u alijansu (saveznitvo) za zdravlje; te stvaranje, usvajanje i sprovoenje stratekih dokumenata Zdravog grada Gradske slike zdravlja i Gradskog plana za zdravlje. Ti dokumenti predstavljaju osnovu za odreivanje prioriteta u zajednici, strateko planiranje i brigu za zdravlje. Trea faza od 1998. do 2003. godine imala je za cilj implementirati Gradski plan za odrivi razvoj zdravlja rukovodei se dokumentima Regionalnog evropskog biroa Zdravlje za sve za 21. vek i Lokalni dnevni red za 21. vek. U ovoj fazi, uestvovalo je oko 50-ak velikih evropskih gradova. etvrta faza (20032008) okupila je vie od 90 velikih evropskih gradova i jo mnogo manjih u okviru njihovih nacionalnih mrea. U ovoj fazi fokus interesa su predstavljale etiri centralne teme: zdravo i urbano planiranje, zdravo starenje, procena uinka na zdravlje i telesna aktivnost graana. Radi znaajnih promena u okruenju sredinom etvrte faze uvedeno je nekoliko novih podtema zdravlje migranata, globalno zagrevanje, pripremanje za krizne situacije (incidenti, katastrofe), kreativni gradovi (promovisanje urbanog kvaliteta ivota kroz kreativnost) i socijalni marketing. etvrta faza Evropskog projekta zatvorena je u oktobru 2008. godine usvajanjem deklaracije koja oblikuje vodei izazov u petoj fazi. Peta faza (20082013) se sastoji od tri centralne teme: razvoj okruenja koje 118 omoguava brigu i podrku, zdrav ivot, te zdravo urbano okruenje i dizajn drutvenih

PUT ZDRAVIHGRADOVA

odrednica zdravlja, radi potrebe da se pravinost ugradi u sve lokalne politike. Vodei izazov pete faze baziran je na deklaraciji i glasi: Zdravi grad pre svega treba biti grad za sve svoje stanovnike, inkluzivan, suportivan, socijalno osetljiv i sposoban da odgovori na razliite potrebe i oekivanja svojih graana, a moto projekta u petoj fazi glasi zdravlje i pravinost u svim lokalnim politikama (WHO 2012; WHO 1998). Danas je projekat Zdravi grad svetski projekat u koji je ukljueno oko 2000 gradova irom sveta i jedan je od najperspektivnijih projekata za ouvanje i unapreenje zdravlja. U uslovima ivota savremenog sveta i brojnih rizika za zdravlje, projekat Zdravi grad motivie drave, lokalne zajednice i pojedince da preuzmu odgovornost u brizi o linom i zdravlju svojih graana te da ga sopstvenim snagama unapreuju. Urbanizacija i zdravlje su zadnjih godina predmet interesovanja i rada znaajnih meunarodnih foruma kao to je bila konferencija povodom svetskog dana zdravlja 2010. godine (World Health Day), posveena urbanizaciji i zdravlju gde je poseban akcenat stavljen na socijalno partnerstvo u urbanim centrima (WHO 2010; Leeuw 1999). Beograd se poslednjih decenija suoava s mnotvom izazova: zaguenje saobraaja, buka, kvalitet vazduha, zdravlje stanovnika, sigurnost, kvalitet ivota i gradski prevoz. U okviru programa strategije grada iz 2008, postavljeni su sledei prioriteti (Belgrade): Strateki prioriteti Begrada 20082012: 1. Zatita prirode i ivotne sredine 2. Ekonomski razvoj 3.. Razvoj saobraaja i saobraajne infrastrukture 4.. Razvoj tehnike infrastrukture 5. Socijalni razvoj 6. Razvoj identiteta grada 7.. Razvoj institucija Beograd ima sloenu mreu zdravstvenih ustanova i to: 16 domova zdravlja : Dr Milorad Vlajkovi Barajevo, Vodovac, Vraar, Grocka, Zvezdara, Zemun, Dr ore Kovaevi Lazarevac, Mladenovac, Novi Beograd, Obrenovac, Dr Milutin Ivkovi Palilula, Rakovica, Savski venac, Sopot, Stari grad i Dr Simo Miloevi ukarica, jednu apotekarsku ustanovu Apoteka Beograd; pet zavoda Zavod za zdravstvenu zatitu studenata, Gradski zavod za hitnu medicinsku pomo, Gradski zavod za gerontologiju, Gradski zavod za plune bolesti i tuberkulozu i Gradski zavod za kono-venerine bolesti; etiri kliniko-bolnika centra Zvezdara, Dr Dragia Miovi Dedinje, Zemun i Beanijska kosa; Zavod za biocide i medicinsku ekologiju. Zdravstveni sistem Beograda sastoji se od zdravstvenih ustanova, zdravstvenih radnika kao i pruanja zdravstvenih usluga na tri nivoa zatite. Zdravlje i tenja zdravom gradu nisu samo to. Grad Beograd ima razvijen sistem javnih usluga u oblasti socijalne i 119

IDENTITET BEOGRADA

zdravstvene delatnosti, obrazovne i kulturne institucije. Delovanje zdravstvenih institucija kree se od pruanja usluga na nivou vrhunskih dostignua savremene medicine do elemetarne nefunkcionalnosti osnovnih potreba to je posledica hroninog nedostatka sredstava za razvoj i odravanje, neujednaenosti razvoja stihijnosti i danka prolosti u smislu nedostataka sutinskog koncepta i kontinuitea razvoja u turbulentnom dvadesetom veku. U zdravstvu se primenjuju vrhunske najsavremenije tehnologije a s druge strane na standardne procedure se neki put ekaju ili odlau usled nedostaka kapaciteta. Radi se vrhunska hirurgija a zbrinjavanje teko i neizleivo obolelih od maligniteta i drugih tekih i neizleivih bolesti u smislu palijativne nege prisutno je u rudimentarnim formama. U kadrovskom smislu postoji dosta ljudi s visokim nivoom obrazovanja i tako prepoznat ljudski potencijal potrebno je dodatno angaovati i motivisati. Jedan od problema je i u nejednakoj distribuciji zdravstvenih institucija na teritoriji grada, tako da su neke delatnosti izrazito koncentrisane u centralnim zonama Beograda. Potom, prisutna je i nejednaka dostupnost usluga i kvalitet istih. Grad Beograd ima otvorene mogunosti i realne kapacitete da razvije moderan sistem zdravstvene zatite sa irokom dostupnou. Ovaj moderan sistem podrazumeva pristup i diversifikaciju primarne zdravstvene zatite uz dodatnu promociju usluga u oblasti rekreacije rehabilitacije sporta. Uz to, potrebne su jasnije i vre veze sa privatnim sektorom, razvoj i ukljuivanje civilnog sektora, kao i bolje korienje ve razvijenijih grada. Koncept Zdravih gradova podrazumeva da razvoj grada, u naem sluaju Beograda, treba da bude u direktnoj funkciji poboljanja zdravstvenog stanja graana, i to kroz stalnu procenu razvoja grada u smislu doprinosa boljem i kvalitetnijem zdravstvenom stanju graana. Smatramo da je neophodno poboljanje dostupnosti primarne zdravstvene zatite i stalnoj promociji kvaliteta primarne zdravstvene zatite; multidisciplinarni i multisektorski pristup (saradnja svih zainteresovanih resora naunih slubi i naunih institucija grada ali i udruenja graana) radi smanjenja pojava hroninih nezaraznih bolesti kroz stalno angaovanje u prevencij pojava ovih bolesti, poboljanje finansijske odrivosti sistema zdravstvene zatite i izgradnja sveobuhvatnog informacionog sistema; investiranje u razvoj profitabilnih projekata koji bi, u isto vreme, proirili ponudu zainteresovanim stanovnicima Grada Beograda i to rekreativnih i modernih banjskih kapaciteta ( u originalu Wellness, Spa centri itd ). Prisutna je i nebriga stanovnitva prema sopstvenom zdravlju kao i neprepoznavanje zdravih stilova ivota kao naina kvalitetnog ivljenja.To je posledica nepostojanja kontinuiteta razvoja zdravstvene kulture i viedecenijske nedovoljne brige drave za promociju zdravlja i zdravog ivotnog stila. Neophodno je uloiti sredstva u preventivno deleovanje i promociju zdravlja. Sve to podrazumeva i aktivnosti u skladu s pozitivnim evropskim iskustvima koja se odnose na: smanjenje zagaenja vazduha, podsticanje rekreativne tj. fizike aktivnosti stanovnitva, zatite peaka, dece, starih i invalida, kao i dostupnost zelenih povrina iroj populaciji.

120

PUT ZDRAVIHGRADOVA

Zakljuak
U pr voj deceniji 21. veka grad Beograd je postepeno vratio duh jedne od evropskih prestonica i ponovno uspostavio pokidane veze s evropskim okruenjem, postepenim ukljuenjem u proces evropskih integracija i regionalne saradnje u ekonomskom, kulturnom i svakom drugom smislu. Grad je znaajno promenio demografsku i socijalnu sliku krajem dvadesetog veka, i kvalitativno i kvantitativno, kroz dinamine promene u strukturi stanovnitva grada, s velikim brojem izbeglica i interno raseljenih lica, kao i imigranata iz osiromaenih krajeva Srbije, koji imaju znaajan uticaj na urbani identitet grada i njegovih pojedinih delova. Svedoci smo i pored godina zastoja i stagnacije da se razvija struktura zdravstvenih ustanova Beograda. Prisutan je razvoj savremene urbane zdravstvene kulture, kao i meusobno proimanje zdravstvenog sektora, ekologije i infrastrukture. Da bi se to ostvarilo u skladu sa civilizacijskim zahtevima koji se postavljaju pred nas, neophodno je da zdravlje bude visoko na politikim i socijalnim ciljevima politike Beograda i da se izgradi jak pokret za javno zdravlje. Potrebno je snano naglaavati jednakost, participativno upravljanje i solidarnost, meusektorsku saradnju i aktivnosti na reavanju determinisanih problema. To podrazumeva kombinovanje tri oblasti delovanja urbanog planiranja modernog rukovoenja gradom i dalji razvoj zdravstva. Zdrav grad je stalni proces i tenja koja se kontinuirano sprovodi kroz ekonomske, politike i drutvene procese.

Literatura:
Awofeso, Niyi. 2003. The Healthy Cities approach reflections on a framework for improving global health. Bull World Health Organ 81/3 Prof.dr Dovijani P., Doc.dr Janjanin M., Dr sci.med. Gaji I., Dr sci.med. Radonji V., Prof.dr orevi S., Prof.dr Borjanovi S. 1995. Socijalna medicina sa higijenom i epidemiologijom. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva, 6, 2226 Gidens, Entoni. 2001. Sociologija. 4th edition. Cambrige: Politz Press, 603605 Goodall, B. 1987. The Penguin Dictionary of Human Geography. London: Penguin The City of Belgrade (Belgrade). 2008. City of Belgrade Development Strategy GOALS, CONCEPT AND STRATEGIC PRIORITIES OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2008. Belgrade: Belgrade City Council OSI/LGI (Open Society Institute / Local Government Public Service Reform Initiative) http://www.palgo.org/files/knjige/strategy%20low%20english.pdf Ison, Erica. 2009. The introduction of health impact assessment in the WHO European Healthy Cities Network. Health Promotion International. 24(Supplement 1):i64i71 Castells, M., ed. 2004. The network society: a cross-cultural perspective. London: Edward Elgar. (ebook) Kuper, A. and J. Kuper, eds. 1996. The Social Science Encyclopedia. 2nd edition. London: Routledge

121

IDENTITET BEOGRADA

Leeuw, Evelyne de. 1999. Healthy Cities: urban social entrepreneurship for health. Health Promotion International 14/3: 261270 ONeill M and P. Simard. 2006. Choosing indicators to evaluate Healthy Cities projects: a political task? Health Promotion International 21/2: 145152. World Health Organization (WHO). 1998. Health Promotion Glossary http://www.who.int/entity/healthpromotion/about/HPR%20Glossary%201998.pdf 2010. World Health Day http://www.euro.who.int/worldhealthday/20100325_1 2012. Healthy Cities and urban governance. Copenhagen: WHO Europe. http://www.who. int/heli/risks/urban/urbenvdirectory/en/index.html WHO Europe (WHOe). 2003. Healthy Cities and urban governance. WHO European Healthy Cities Network. 2012. Health impact assessment methods and strategies. http://www.euro.who.int/en/whatwe-do/health-topics/environment-and-health/urban-health/activities/healthy-cities Constitution of the World Health Organization 22 july 1946 New York http://apps.who.int/gb/ bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf

ABSTRACT:

Keywords: healthy city, public health, Belgrade, urban

122

UDK:

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

Haris DAJ Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

Identitet grada je uslovljen njegovim poloajem, stoga nezaobilazni deo identiteta Beograda ine Sava i Dunav i gradsko priobalje ovih reka. Savsko priobalje na desnoj obali Save sa zaleem predstavljalo je jedan od najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja autonomije u prvoj polovini XIX veka. Da bi se razumelo sadanje stanje zaputenosti priobalja neophodno je pratiti njegov razvoj od vremena kada je Beograd postao prestonica Srbije/Jugoslavije. I pored nekoliko velikih urbanistikih planova od 1923., 2010. godine gradski planeri i dalje prepoznaju izazove razvijanja ovog dela Beograda. Nijedna optinska vlast nije bila u stanju da rei probleme ovog dela grada a ponekad su ponavljali i iste greke. U toku ovog dugog perioda, grad se na obali Save razvijao stihijski to je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji. U poslednjih nekoliko decenija planovi koji su se odnosili na priobalje su ili u raskorak sa vremenom i mogunostima, umesto reavanja oiglednih problema saobraajne infrastrukture, predlagani su planovi koji nikad nisu zapoeti. Najznaajniji i najtraginiji simbol toga jeste, i do dananjeg doba, nereiv problem eleznike stanice, mree i tranzitnog saobraaja kojima se tek treba pozabaviti.
Kljune rei: Savsko priobalje, Beograd, identitet grada, urbani razvoj, saobraaj dentitet grada je uslovljen njegovim poloajem, stoga nezaobilazni deo identiteta Beograda ine Sava i Dunav i gradsko priobalje ovih reka. Savsko priobalje na desnoj obali Save sa zaleem predstavljalo je jedan od najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja autonomije u pr voj polovini XIX veka. Posebnost savskog priobalja kao i padine jeste u razvoju koji nije nuno pratio razvoj grada i iao na bolje, suprotno tome priobalje deli sudbinu jo nekih delova grada i ini zaboravljeni i zaputeni identitet Beograda. Da bi se razumelo sadanje stanje zaputenosti priobalja neophodno je pratiti njegov razvoj od poetka stvaranja Beograda kao prestonice.
* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

123

IDENTITET BEOGRADA

***
Prostor Savskog priobalja pripada irem pojasu Savske padine: ona se protee do Kalemegdana, beogradskog grebena (Knez Mihailove ulice), Terazijskog platoa i ulica Nemanjine i Kneza Miloa. esto se, ipak, izjednaava i sa Savamalom (Bogunovi 2005, 344) koja ini samo istorijski deo tog prostora: gornji deo dananje ulice Gavrila Principa. Savsko priobalje pokriva prostor od ua Save u Dunav do kraja Bare Venecije i obale eleznikog mosta. U vremenu koje prethodi meuratnom (19181941) i posleratnom periodu (nakon 1945) savsko priobalje i padina su predstavljali jedan od najvanijih delova grada. Na priobalju je bila i najprometnija granica Srbije od dobijanja autonomije, zatim nezavisnosti, sve do izbijanja Pr vog svetskog rata 1914. godine. Osim za trgovake potrebe ona je bila veoma vana za prodiranje kulturnog uticaja iz Habzburke monarhije ali i ostatka Evrope. Pr ve generacije dravnih stipendista su ili preko te granice. Proces razvoja nije bio jednosmeran i iz razloga njenog ogromnog znaaja su i graani koji su naseljavali savsko priobalje, naroito bogati trgovci, uradili to su vie mogli da od priobalja ali i padine naprave najsavremeniji deo Beograda. Hotel Bristol kao i palata Beogradske zadruge su u vreme izgradnje bili najsavremeniji objekti u Beogradu. Vrhunac uspona ovog dela grada je bio u formiranju Malog Pijaca koji je osim to je bio centar ovog dela grada oznaavao i njegov prosperitet i lepotu (Pavlovi-Lonarski 2005, 117). Razvoj savskog priobalja i Beograda nisu bili paralelni procesi: kako se granica menjala i grad uveavao, stanje priobalja se nije nuno poboljavalo. Ve nakon pr vih planova za varo i grad od 1867. planeri su zaboravili na priobanje ili mu nisu posvetili mnogo panje, te su na taj nain na samom poetku planskog razvoja Beograda napravljene greke koje ni do druge decenije XXI veka nee biti ispravljene. Problem saobraajne mree ovog dela grada je najvei paradoks njegove evolucije: dok je dravna granica ila priobaljem to je bila samo prednost ali kako se granica promenila, upravo su zastarele saobraajne mree postale njegov najvei kamen spoticanja.

Savsko priobanje u vreme Kneevine i Kraljevine Srbije

Nakon to je Beograd postao prestonica Kneevine Srbije znaaj priobalja je postao jo vaniji nego u prethodnim godinama. Meutim, i pre 1841.u toku 20ih i 30ih godina, Milo Obrenovi je poeo sa razvijanjem savskog priobalja i njenog zalea kao alternative dunavskoj obali i padini koja je i dalje bila pod turskom upravom (Nestorovi 1972, 8). Vana godina za razvoj Beograda i Srbije, samim tim i priobanja je 1830. kada je doneen pr vi Hatierif kojim je Kneevini garantovana autonomija, period od 1830. do 1867. godine predstavlja uokvirenu fazu razvoja priobalja (Bogunovi 2005, 345). On se moe posmatrati i podeljen na tri celine u zavisnosti od politiko-drutvenih okolnosti u dravi: 1. Period od 1830.do 1841. kada su na elu drave Milo, potom Mihailo; 124 2. Period od 1841.do 1858. kada je knez Aleksandar na vlasti i poslednji 3. Period nakon

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

povratka dinastije Obrenovi na vlast 1859.do dobijanja gradova od strane turske uprave 1867. samim tim i cele beogradske varoi i tvrave. U toku pr vog perioda oko Karaoreve ulice koja se prostire paralelno sa priobanjem formira se komercijalni centar grada. Njen najznaajniji objekat i simbol njenog trgovakog znaaja je i ujedno najsavremenija graevina tog doba u Beogradu: umurkana (carinarnica) sagraena 1835. (uri-Zamalo 1981, 53). Veruje se da je Franc Janke bio arhitekta, ali to su moda bili Cvetko Rajevi ili Hadi Nikola ivkovi. Ona nije bila vizuelno impresivna kao Saborna crkva ali je njena solidna konstrukcija skupa sa zgradom Konzulata dominirala priobaljem. umurkana je bila zgrada na dva sprata, donji nivo se koristio za carinjenje robe i skladita, a gornji za kancelarije. Konzulat je podignut nekoliko godina ranije i bio je meavina tradicionalno-orijentalnog stila i evropskih trendova neoklasicizma tog vremena. Prevashodna namena Konzulata je bila za smetaj stranih konzula i diplomatskih misija, ali je to zdanje ostalo poznato kao hotel Kragujevac (uri-Zamalo 1988, 41). Ove dve zgrade su sruene nakon bombardovanja 1944. godine. Njihov poloaj na samom priobalju, funkcija i izuzetni znaaj su pokazatelji veoma brzog razvoja priobalja u tom periodu i njegovog trgovako-saobraajnog znaaja. Jako je vano pomenuti da u ovom periodu priobalje nije bilo samo centar trgovakog ivota, ve i kulturnog. Tako su se prve pozorine predstave upravo odigravale u hotelu Kragujevac, osim toga i rezidencijalni znaaj ovog dela grada je rastao. Neparna strana Karaoreve je dobila nekoliko solidnih stambenih kua sredinom veka od kojih su neke ostale do danas (Roter-Blagojevi 1991, 336). Dobijanje gradova 1867. i irenje Beograda na dunavsku stranu je promenilo sliku Beograda: do tada su bila dva Beograda pod razliitim upravama: turski koji se nalazio na dunavskoj strani Beograda i pokrivao iri prostor dananjeg Dorola, a u okviru kojeg je spadala i tvrava i srpski koji je obuhvatao sve ostalo. Priobalje je pripadalo srpskom delu grada ali ono je i pored toga bilo naseljeno brojnom romskom populacijom, kao i grkom i jermenskom (Nestorovi 1972, 6). Potpuna kontrola nad Beogradom i tvravom omogiila je dalji nesmetan i jo bri razvoj savskog priobalja. Nakon 1867. Godine matematiar i beogradski urbanista Emilijan Josimovi je napravio pr vi plan beogradske varoi u ancu, meutim i njegov plan, kao i plan Stevana Zaria iz 1878. nisu se bavili mnogo savskim priobanjem. Razvoj priobalja nakon primopredaje gradova (1867.) je zavisio od trgovine koja je bila najveim delom u rukama trgovaca koji su u periodu nakon 1867. do 1914. dali peat zlatnoj epohi priobalja i zaleine (Pavlovi-Lonarski 2005, 118). Najvaniji dogaaj u daljem razvoju ovog dela Beograda je bilo sticanje nezavisnosti i odredba Berlinskog sporazuma koji je Srbiju obavezao da se eleznicom povee sa ostatkom Evrope. Glavna eleznika stanica koja i danas nosi isto ime je bila gotova 1884. godine, nalazila se na delu Bare Venecije i svojim neoklasinim i renesansim stilom bila najimpresivnije zdanje priobalja (Nestorovi 1972, graevine i arhitekti, 63). Razvoj eleznice, povezivanje Beograda sa drugim evropskim metropolama su doprineli najveem bumu u razvoju priobalja, a materijalni tragovi tog prosperiteta su vidiljivi kroz arhitektonska zdanja tog vremena (Pavlovi-Lonarski 2005, 117). Simboli prosperite- 125

IDENTITET BEOGRADA

ta poslednjih decenija priobalja pred izbijanja rata 1914. jesu hotel Bristol i Beogradska Zadruga koji ine najznaajnija zdanja Malog Pijaca (Pavlovi-Lonarski 2005, 117). Ova dva zdanja su pretstavljala ne samo najsavremenija arhitektonsko-projketantska dostignua Beograda i Evrope tih godina, ve i krunu u zlatnoj epohi razvoja priobalja i privatnog kapitala bogatih trgovaca koji su bili naruioci ovih ali i drugih palata savskog priobalja i padine. Arhitekti Beogradske zadruge Andra Stevanovi i Nikola Nestorovi su radili na projketu od 1907 do 1912. godine, dok je za hotel Bristol Nestorovi bio jedini arhitekta (Nestorovi 1972, 76). Beogradska Zadruga se koristila za bankarskoosiguravajue poslove i u njoj se nalazila i berza, dok je hotel Bristol (u vlasnitvu Beogradske Zadruge) bio meu najmodernijim hotelima Beograda i takoe predstavljao pr vi moderni stambeni blok (sa svih strana je bio i ostao uokviren ulicama). Razvoj Malog Pijaca nije bio spontan, naprotiv, on se uklapao u regulaciju Kraoreve ulice gradskih planera iz 1893.i novi plan je uinio Kraorevu daleko poeljnijom za stanovanje. Potvrda za to se moe videti u palatama i veoma solidnim zgradama koji potiu iz tog vremena. Kue u Kraorevoj 53, 55 i 44 koje su izraene za trgovca Boidara Puria, Dimitrija Markovia i porodicu Nikoli su veoma dobri primeri rezidencijalnih zgrada na prelazu iz 19. u 20. vek. (Pavlovi-Lonarski 2005, 109). Meutim najimpresivnije palate i zrade su bile smetene na samom Malom Pijacu ili oko njega, osim pomenute Beogradske zadruge i Hotela Bristol, znaajne su palate u kojima su iveli najbogatiji trgovci: braa Krsmanovi su imali jednu od svojih palata u Karaorevoj 591; Luka elovi Trebinjac i njegova palata u Kraljevia Marka 1, koja se nalazila preko puta Beogradske zadruge (koja je velikim delom osnovana i njegovim linim kapitalom); palata ora Vua u ulici Kraljevia Marka 2,2 preko puta palate Luke elovi Trebinjca. Pomenute palate su bile podignute u stilu domaeg akademizma koji je bio i najpopularniji arhitektonski stil tog vremena (Kadijevi, 2005, 295-299). Simbol Malog Pijaca je bio crveni mermerni krst koji se nalazio na raskru Travnike i Karaoreve ulice i koji je predstavljao simbol bombardovanja Beograda iz 1862.godine. Postavljen nedugo posle dogaaja iz 1862. godine. Sam trg oko krsta je bilo jedno od najpopularnijih mesta okuplajnja beograana u decenijama koje su sledile. Kako je i pojas oko krsta koji bio premeten u park u neposrednoj blizini Savskog mosta pao u zaborav, takva je bila sudibina i Malog Pijaca u godinama nakon 1918. Tako i statua sirena koja je bila naruena za Mali Pijac nikad nije stigla da bude postavljena usled izbijanja ratnog stanja u toku druge decenije 20.veka (Pavlovi-Lonarski 2005, 115). Mali Pijac prati sudibinu Savskog priobalja i pada u zaborav 20-ih godina 20. veka.
1 Koja je sauvana i uprkos zaputenom stanju lii na palatu i u sadanjim uslovima. 2 Zgrada koja je opstala do dananjih dana i koja je u procesu nacionalizacije i konfiskacije privatne svojine nakon Drugog svetskog rata imala veoma dinaminu istoriju vlasnika i korisnika prostorija od prodavnice za traktorske delove do pekare i prodavnice za stonu hranu (neobjavljena graa iz Istorijskog arhiva Beograda).

126

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

U isto vreme kada su dizane najvea zdanja tog vremena priobalje je dobilo prugu koja e u potonjem razvoju odluujue uticati na degradaciju ovog dela grada, to e se primetiti ve u pr vim godinama nakon Pr vog svetskog rata. Nova gradska klanica podignuta je 1900. godine pored dananjeg Panevakog mosta (GUP 1950, 102). Zbog pruge koja je povezivala klanicu i glavnu elezniku stanicu, obale Dunava i Save odseene su od gradskog jezgra. Upravo e postojanje pruge koja e ostati prisutna i nakon pomeranja klanice dati dananjem priobalju identitet tranzitno-saobraajnog vora. Pr vi Generalni urbanistiki plan za Beograd, koji je izradio Albon ambon 1912. (Maksimovi 1970, 647), vie se odnosio na vizuelna reenja pojedinih izazova, koja su bila i elegantna i monumentalna, ali nisu davala praktine odgovore, niti su bila u skladu sa stvarnou drutva i ekonomije. Plan nije predviao dalji razvoj najvanijeg trgovakog dela grada: savskog priobalja. Njegov najvei doprinos bio je plan ureivanja Terazijskog platoa kao najvanije budue arterije Beograda. Gradski planeri su prihvatili tu ideju, koja nije stigla da se ostvari zbog ratova koji su usledili 19121918 (Maksimovi 1983, 36). Drugi deo ambonovog plana koji se odnosio na priobalje bio je irenje Kalemegdana. Plan je poeo da se ostvaruje na dunavskoj strani, ali su savsko priobalje i padina najveim delom ostali netaknuti (Maksimovi 1983, 36).

Savsko priobalje u Kraljevini SHS/Jugoslaviji

Pr vi svetski rat je doneo velike promene. Na poetku rata priobalje je trpelo posledice bombardovanja, pr vo na udaru, budui da je bilo smeteno na samoj austro-ugarskoj

Mali pijac dananji izgled

127

IDENTITET BEOGRADA

granici. Ua od Dunava, Sava je bila pogodnija za bombardovanje gradskog jezgra. Graevinski polet iz poslednjih nekoliko decenija najednom je zaustavljen. Zato? Nakon 1918. savska strana Beograda je izgubila nekadanji znaaj, naroito trgovaki, i zapoela je degradacija tog dela grada. Nestala je dotadanja granica na Savi i Dunavu (dugorono ustanovljena jo 1699). Nije vie bilo graditeljskog poleta koji su nosile ugledne porodice Krsmanovi, Vuo, Leko, elovi (Lonarski-Pavlovi 2005, 115). Gradske vlasti su 1921. raspisale meunarodni konkurs za Gradski urbanistiki plan, koji, meutim, nije doneo oekivan ishod. Autori su se vie interesovali za celovitu transformaciju urbane strukture Beograda nego za pojedinana reenja urbanih celina (Maksimovi 1970, 649). Gradski odbor je u julu 1923. zavrio pr vi GUP u istoriji Beograda (Maksimovi 1970, 650). Plan je imao da pretvori Beograd u prestonicu jedne daleko vee drave od

128

ambonov plan iz 1912. godine

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

prethodne Kraljevine Srbije. Najvei nedostatak plana bio je u nemogunosti jasnog razgranienja varoi i periferija na kojima je predvieno da nastaju fabrike i nove rezidencijalne etvrti za nove doseljenike i radnike (GUP 1950, 40). Ipak, plan je isticao znaaj obala obe reke i njihovog zalea. Trebalo je pomeriti tranzitni saobraaj koji se kretao du Savske padine, ujedno i Glavnu elezniku stanicu (GUP 1950, 41). Bilo je i zamisli o peakoj zoni koja bi spajala savsku i dunavsku obalu preko Kalemegdana sve do pristanita (Roter 1991, 54). Ali je pomeranje eleznike stanice bio prevelik izazov, i nije se ostvarila i zamisao o irenju zelenih zona na naselja Jatagan mala i Pitolj mala (GUP 1950, 41). Mahale na Savskoj padini bile su dokaz kontinuiteta sa orijentalnim nasleem, bez obzira na modernizaciju od poslednjih decenija 19. veka. Zaustavljanje komercijalnog zamaha dotad jednog od najuglednijih delova grada, doprinelo je opstanku mahala, tavie i njihovom irenju u pojasu savskog priobalja nakon 1918. ali i od 1945. godine. Mahale ali i stambeni prostor socijalno ugroenih graana postali su sve vidljiviji deo identiteta priobalja. Savsko obalu su jednim delom naselile i osiromaene grke i jermenske izbeglike porodice koje su u Beogradu nale svoj dom izmeu dva svetska rata (UGB 3171). Nove okolnosti doprinele su otvaranju skromnih kafana i hotela, s prateim pojavama poput sitnog kriminala, skitnje i prostitucije (UGB 3171). GUP iz 1923. godine urbanisti su smatrali promaajem, sa argumentom da je previe usredsreen na gradski centar i da nema jasna i praktina reenja za delove grada van samog centra, a toliko je redigovan i prepravljan (ak 190 puta do 1934.) da je poetna

GUP Beograd iz 1923. godine

129

IDENTITET BEOGRADA

ideja ustupila mesto potrebi za novim stambenim reenjima u gradu koji se irio snanim prilivom doseljenika (GUP 1950, 41). Jedno od pitanja naroito primetnih na priobalju i padini ostala je mrea tranizitnih puteva, naroito eleznikih. Beogradu su bile potrebne nove veze starih i novih delova grada, a najvea smetnja ostala je pruga od glavne stanice do Panevakog mosta. Izmeu 1923. i 1938. nije ostvaren nijedan od est predloga za izmetanje eleznike pruge (GUP 1950, 44). U meuratnom razdoblju Beograda nije samo Ministarstvo za saobraaj bilo nedosledno. Izmeu 1923. i 1938. Uprava renog saobraaja iznela je nekoliko planova za ureivanje renog priobalja i pristanita, i ti su se planovi znaajno menjali. O tome koliko je bilo razliitih reenja primer je duina ureene obale koja je u aktuelnim urbanistikim planovima varirala od 15 do 45km (GUP 1950, 45). Paradoks razvoja Beograda jeste da je nakon osloboenja 1918. godine postao metropola kao nikada pre toga: stanovnitvo je u grad dolazilo sa svih strana i osim to su u Beograd dole mnogobrojne srpske izbeglice, bio je utoite i velikom broju migranta iz raznih delova Evrope ali i iz drugih delova Kraljevine SHS. Tako se u Beogradu izmeu dva svetska rata poveao broj razliitih etnikih grupa: od Grka i Jermena do Jevreja, Rusa, eha. Sa druge strane paradoks je leao u njegovom razvoju koji je doprineo degradaciji nekada najprometnijih i najvanijih delova grada kao to je bilo priobalje. Osim razloga pomeranja granice ranijeg navedenog, na oblikovanje priobalja uticao je i pr vi ideolog nove drave: kralj Aleksandar, koji je bio najvaniji arbitar u skoro svim pitanji-

130

GUP Beograd iz 1950. godine

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

ma i kljuno je uticao i na oblikovanje meuratnog Beograda. Ugledne i bogatije gradske porodice kao i svi koji su eleli da budu u blizini kralja preselili su se na beogradsko brdo Dedinje (Bogunovi 2005, 121). Sasvim je oekivano da u ovoj novonastaloj teirtorijalnoj konstelaciji porodice koje su ostale du Savskog priobalja nisu imale znaaj kao pre 1914. Kralj Aleksandar je bio posveen izgradnji drugih delova grada koji su zaobilazili i Savsko priobalje i padinu. Najvea zasluga kralja Aleksandra za zapeaenu izolaciju priobalja jeste most koji je po njemu posthumno dobio ime. Most Kralja Aleksandra (otvoren krajem 1934. na ijim temeljima je podignut Brankov most) je napravio priobalje periferijom i degradiranim delom grada. Izazovi koji su se javili na podruju priobalja nisu bili reeni od strane gradskih planera. Gradske vlasti su prepoznale probleme, ali ih nisu reile iz nekoliko razloga: malo vremena koje su imali do poetka novog rata; veliki graditeljski polet koji je velikim delom bio stihijski i koji nije bilo lako obuzdati, a koji je bio direktna posledica poveavanja broja stanovnika glavnog grada i sve veom stambenom potranjom; i nedostatak volje za reavanje najvanijih problema kao to je bilo izmetanje pruge.

Savsko priobanje u Jugoslaviji posle 1945.

Tokom Drugog svetskog rata najvie je stradala dunavska strana Beograda, ali je u bombardovanjima pogoeno i nekoliko vanih zgrada na savskoj padini (Narodna biblioteka na Kosanievom vencu) i na priobalju umurkana uz stradali hotel Kragujevac. Novo posleratno drutvo i nova ideologija prilagoavali su Beograd svojim zamislima i potrebama. Pr vi GUP 1950. (GUP 1950, 510) predvideo je novi administrativni centar na Novom Beogradu, koji je trebalo da smesti doseljenike. Novi Beograd postajao je simbol novog poretka, njegovo institucionalno i drutveno uporite. Stari centar Beograda novoj ideologiji nije pruao dovoljno prostora. Peat je ipak utisnut na Terazijskom platou, Trgu Marksa i Engelsa (danas Trg Nikole Paia) i Slaviji. Oteene zgrade iz predratnog perioda se uglavnom nisu obnavljale. Bio je neprihvatljiv kontinuitet sa starim Beogradom. Na savskom priobalju je, osim zdanja koja se nisu obnavljala uprkos njihovom istorijsko-ambijentalnom znaaju, stradao i most kralja Aleksandra iz 1934. koji je jugoslovenska vojska digla u vazduh pred nemakim ulaskom u grad rukovoena prevazienim ratnim doktrinama. Zidanje novog mosta na temeljima starog je bio jedan od centralnih graditeljskih poduhvata nakon 1945. Tako do 1957. na Savskom priobalju nije podignut nijedan znaajniji objekat osim novog mosta, vidno skromnijeg (koji je bio podignut na temeljima starog mosta). Zidanje novog-starog mosta je samo bila potvrda predhodne izolacije priobalja, jedina razlika je bila to su pored temelja sad bile ruevine i to se predratni obim prometa na priobalju skoro izgubio. GUP iz 1950. predvideo je pomeranje renog saobraaja sa savske obale u Obrenovac, dok je plan bio da se velika luka na Dunavu premesti u Smederevo. Ve naredni plan iz 1972. priznaje poraz obe ove ideje i one se naputaju. 131

IDENTITET BEOGRADA

Kao i GUP iz 1923, GUP iz 1950. posvetio je veliku panju eleznikoj mrei. Ponovo je pozvao da se izmesti eleznika mrea iz centra grada i sa rene obale (GUP 1950, 104). Jedan od veih i modernijih projekata posleratnog Beograda bio je, kao i u predratnom Beogradu, zidanje sajma. Novi Sajam, smeten na obali Save, onemoguio je ideju o pomeranju glavne eleznike stanice ka ukarikoj padini (Mitrovi 1975, 112). Nakon izgradnje Sajma 1957. eleznika mrea je jo vre bila vezana za centar. Pruga je i dalje prolazila kroz priobalje i padinu, a odvajala je reni front i grad. Pomeranje klanice je bilo pomak u urbanom razvoju, ali nije doprinelo ukidanju pruge ispod Kalemegdana. Pruga se idalje koristila u tranzitne svrhe. U Karaorevu ulicu se usmeravao i teki drumski saobraaj, time je dodatno degradirana, kao i bulevar koji je presecao kalemegdanski Donji grad (Mitrovi 1975, 104). Obrenovac nije dobio luku, a Savsko pristanite je nastavilo da slui za pristanak brodova i istovar robe. eleznika stanica u blizini Bare Venecije koristila se za kargo terete i teak saobraaj (Mitrovi 1975, 105). Savsko priobalje i padina su vizuelno izmenjeni podizanjem Beton hale jo 1937. (Delebdi 2007, 200) na poetku Karaoreve ulice (Roter 1991, 103). Na osnovu navedenih promena do kojih je dolo nakon 1950. moe se zakljuiti da nije dolo do veih promena u izgledu priobalja nakon 1945. Najvei problem ostaje reavanje tekog tranzitnog saobraaja. Urbani razvoj posleratnog Beograda odvijao se pod ideolokim i demografskim pritiscima. Pred poetak rata 1941. Beograd je imao 320.000 stanovnika, a 1953. ve 450.000 u uem gradskom podruju koje je obuhvatalo i Savsku padinu. Do 1971. ue gradsko podruje naseljavalo je vie 770.000 stanovnika. Samo je u centralnim gradskim optinama Stari grad i Savski venac broj stanovnika opadao u toku ezdesetih (GUP 1972, 52). Stambeni fond se na Savskom vencu najsporije menjao u periodu izmeu dva popisa 1961. i 1971. stambeni fond u Beogradu poveao se za 18.500 stanova, da bi na optinu Savski venac otilo svega oko 2% (GUP 1972, 64). Bili su specifini i uslovi stanovanja. Savsko priobalje pogaalo je zagaenje ivotne sredine (GUP 1972, 59). Za taj prostor se poeo vezivati i fenomen izrazito nepovoljne socijalne stratifikacije. Staro jezgro Beograda pretrpelo je i snane poremeaje tokom okupacije i holokausta, te posleratne nacionalizacije i konfiskacije privatne imovine. Deo socijalne stratifikacije se ogledao u tome da je radniki sloj koji se naroito poveao u pr vim posleratnim godinama poeo da se naseljava u veem broju du priobalja usled manjka stambenog fonda ali i zaputenosti ovog prostora koji je izgubio veliki broj starih stanara. Razvoj priobalja je podrazumevao ureenje odreenih kulturno-istorijksih celina i njihovu zatitu ali do toga nije dolo u dugom periodu nakon 1945.do druge decenije 21. veka. Beograd je u periodu nakon 1945. nastavio da se razvija zanemarujui reke: iz decenije u deceniju nekadanja prigradska naselja i zaseoci su postali deo gradskog tkiva dok priobalni poloaj oko Save sistematski ostaje zanemarivan. U posleratnim godinama gradski planeri nisu uspeli da pronau dijalog sa svojim 132 predhodnicima (iz 1923. i kasnije) i ree neke od problema koje su oni prepoznali. Ne-

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

postojanje i neprepoznavanje problema iz prolosti samo je dodatno omoguilo ponavljanje istih. U kasnijoj fazi tretiranja problema savskog priobalja, i pored toga to su oni prepoznati, gradski planeri nisu uspeli da ih ree.

Savsko priobanje nakon 1960-ih

Period veeg ekonomskog prosperiteta Jugoslavije nakon druge polovine 1960ih godina u tretiranju priobalja prati velika elja da se u sadraj savskog priobalja unese nov drutveno-kulturni sadraj, ta elja, koja je ostala iluzija je doivela svoj vrhunac poetkom 90ih godina (Savski amfiteatar i prostori uz obale Save 1993, 173). GUP Beograda iz 1972. nameravao je da Beograd preobrazi u modernu evropsku prestnicu (GUP 1972, 64). U nastavku savskog priobalja, jedan od najveih poduhvata bila je izgradnja Ade Ciganlije. Trebalo je unaprediti kvalitet ivota i reiti probleme saobraaja, naroito putovanje stanovnitva koje je radi posla svakodnevno pristizalo s periferija (commuter) (GUP 1972, 106). Za gradske planere, savsko priobalje je bio vaan deo grada u okviru ouvanja istorijskog ambijenta zalea, iji znaaj nije smeo biti naruen (GUP 1972, 4). Jedan od prioriteta bila je zatita i ouvanje odreenih delova savskog priobalja odnosno savske padine (Kosanievog venac, Saborna crkva). Predvieno je i uveanje zelenih povrina, i iskljuivanje teretnog saobraaja (Roter 1991, 332). GUP iz 1972. je prepoznao kao jedne od najveih uzroka degradiranja priobalja tranzitni teretni i putniki saobraaj. Tako je namera ovog plana, kao i prethodna dva, bilo premetenje glavne eleznike stanice iz 1884. i pruge (GUP 1972, 116). Jedna od novina plana iz 1972. bio je metro: kroz Savsku padinu bi prolazio jedan od dva kraka podzemne elenice koji bi spajao juni deo grada sa gradskim centrom, ali taj plan nikad nije ostvaren (GUP 1972, 4) i pored toga to se ponavljao u svim narednim planovima ureivanja ovog dela grada. Plan iz 1972. predviao je da na savskoj obali ostane putniko pristanite koje bi razvijalo turistiki potencijal Beograda. Taksi brodovi bi spajali grad preko obala Save i Dunava (GUP 1972, 27). I taj deo plana revitalizacije gradskih obala je propao. Na osnovu iskazanih namera i njihove realizacije, moe se primetiti da svi vei ciljevi urbanog razvoja nisu ostvareni. Zatiena celina Varo kapije i Kosanievog venca do danas je gotovo neizmenjena. Obala i reno priobalje nisu imali nikakav znaajni preobraaj u decenijama nakon 1945. Problem eleznikog transporta je ostao otvoren, i u sutini se nije promenio od 1900. godine (GUP 1950, 104). Tranzitni drumski saobraaj je delimino rastereen izgradnjom obilaznice Mostar pored Sajma 1970. (Mitrovi 1975, 77), ali je ta obilaznica doprinela da vane rezidencijalne etvrti postanu odseene od gradskog jezgra. Razvoj Beograda zapravo se prilagoavao prevazienim konceptima putnikog i robnog saobraaja. Struktura stanovnitva se nije znaajnije promenila u ovom periodu, odreeni delovi padine su postali revitalizovani, a Kosaniev venac i njegov kulturni znaaj postaje vei. Dolazi do nove stratifikacije stanovnitva i bogatiji graani se mogu nai u sve veem broju u delovima padine kao to je Kosaniev venac 133

IDENTITET BEOGRADA

dok je priobalje i dalje ostalo za siromane graane i radnike slojeve. Tranzitni saobraaj i zagaenje koje se naroito osealo u priobalju je i dalje degradiralo ovaj deo grada i inilo ga veoma nepopularnim za stanovanje. Urbanisti iz 1972. su ipak otili korak dalje u odnosu na svoje prethodnike i osim to su prepoznali najvanije porbleme priobalja, ipak su i reili neke od njih kao to je zatita istorijske ambijentalne celine odreenih delova priobalja i njegove zaleine. U dopuni GUP 1972. iz 1985. je sumorno konstatovano da ureenje gradskog saobraaja u centralnom delu gradu i priobalju kao i izmetanje eleznike stanice i tranzitnih puteva koji su vodili preko priobalja nije uspelo (GUP 1985, 75). Oslobaanje desne obale Save od viestrukih tokova saobraaja i tehnikih postrojenja navodi se kao jedan od najvanijih ciljeva za revitalizaciju priobalja ali i otvaranje puta ureenja beogradske varoi (GUP 1985, 76). Gradski planeri su smatrali da postepenim zatvaranjem uih i irih prstenova za obilazni saobraaj motornih vozila oko ueg podruija grada, moe da se rei problem koji ugroava ivot tog dela grada i ureenje obalskog podruja grada, kao i drugih prostora kroz koji neprekinuto tee tranzitni promet kamiona i drugih tekih vozila (GUP 1985, 76). U periodu od donoenja GUP iz 1972. do sredine 80ih godina kvalitet ivota se pogorao to se moglo pratiti i u prosenom trajanju putovanja graana kao i zaguenja u saobraaju (GUP 1985, 128). Usled recesije s poetka 80ih i rasta gradskog stanovnita kao posledice velikih unutranjih migracija u Jugoslaviji eksploatacija javnog gradskog prevoza nije se razvijala po planu iz 1972. ve je da bi zadovoljila potrebe rastueg grada ila u suprotnom smeru od zacrtanog. Autobuski prevoz koji je i najvei zagaiva i krivac za guve je dodatno potisnuo trolejbuse i tramvaje, a bio je prisutan u gradskom prevozu putnika sa 84% 1982. u odnosu na 73% 1971. godine. Plan iz 1985. je prepoznao da uprkos razvoju novih stambenih delova grada novi stanovnici Beograda i dalje dolaze u istorijski centar usled njegovog kulturno-drutvenog sadraja jer sadraja u novim naseljama nema. Kao logian zakljuak namee se znaaj ouvanja istorijsko-kulturne celine centra grada kao i priobalja, to se samo delimino sprovodi u centralnim delovima gradskog jezgra dok se stanje u priobalju samo pogoralo u razmaku od 1972. do 1985. godine (GUP 1985, 75). Koncept zelenih gradova je bio poznat i 70ih u indutrijalizovanom Beogradu sa velikim prilivom stanovnitva i razvijanjem industrije, te je plan GUP iz 1972. predviao da se Beograd otvori, dodatno ozeleni . Realnost iz 1985. je bila vrlo siva kad je priobalje u pitanju i ekoloka slika ovog podruja je bila daleko loija u deceniji nakon 1972. Porast delatnosti teretnog i tranzitnog saobraaja u obalnom pojasu je osujetio svaki ozbiljan zahvat na ozdravljenju ivotne sredine i obnovi istorijskih graevina (GUP 1985, 75). U kontaktnoj zoni stare beogradske varoi i renih obala nisu ostvareni strateki potezi iz 1972. kao i ni dopune iz 1985, odnosno, lanac ekoloke sanacije priobalja nije bio pokrenut. Ekoloka sanacija priobalja se neznatno popravila u toku prve polovine naredne decenije ali usled zamiranja trgovine i privredne delatnosti kao posledice embarga koji je trpela SR Jugo134 slavija u toku graanskih ratova nakon 1991.godine.

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

Savsko priobalje nakon 1990-ih: izmeu jave i sna

Period nakon poetka 1990ih je poeo ekonomski ohrabrujue i verovatno bi i dugo oekivane promene priobalja doprinele lepoj slici Beograda da graanski rat u Jugoslaviji nije zemlju gurnuo u pusto i zamrznuo, a zatim i degradirao evoluciju Beograda. Uprkos tome postojali su planovi za revitalizaciju savskog priobalja koji se mogu pratiti od poetka 1990ih, a od kojih je najobimnija bila studija mogunosti transformacija prostora u novo gradsko sredite koju je SANU uredio 1993 (Studija 1993). Takva studija je bila oigledan kontrast tadanjim drutvenim okolnostima kao i mogunostima za preobraaj priobalja. Ideje i koncepti koje autori studije predlau mogu se podeliti u dve grupe: 1) one koji se naslanjaju na prethodno proklamovane planove koji se nisu obistinili i 2) nove ideje i kocepte koji su u svojoj smelosti bili futuristiko-fantastini kao to je Savski CITY (Studija 1993, 144). Reenja i mogunosti studija su kontradiktorni ili u zavisnosti od problema priobalja koje tretiraju, veoma nerealni. Uprkos tome to se konstatuje da vaei plan Beograda nema uraen saobraajni plan (Studija 1993, 171), autori plan izgradnje nekoliko linija metroa navode ne samo kao najbolji, ve i kao plan za koji postoje svi preduslovi (Studija 1993, 173). Klju u reavanju problema putnikog eleznikog i autobuskog saobraaja vide u izgradnji podzemne eleznice koja bi na pojedinim etapama morala biti zatiena i elinim omotaem zbog opasnosti od prodiranja podzemnih voda (Studija 1993, 172). I pored konstatovanja da je priobalje optereeno tranzitnim saobraajem u studiji se navodi da je eleznika stanica u Prokopu ve znaajno doprinela rastereenju centralnog dela grada i savskog amfiteatra (radovi na stanici u Prokopu nisu bili gotovi ni do 2010. i novog Generalnog urbanistikog plana za Beograd). Autori su se, moda u duhu vremena stvaranja studije, takoe nadali skorom zavravanju drumskih saobraajnica oko Beograda odnosno obilaznice (Studija 1993, 162), to bi takoe doprinelo rastereenju drumskog teretnog saobraaja priobalja. Za unapreenje kvaliteta i efikasnosti saobraaja tramvaj je naveden, pored metroa, kao idealan nosilac kretanja u savskom amfiteatru (Studija 1993, 174). Drugi deo planova ureenja priobalja se odnose na ekoloko-zelene i kulturno-drutvene izazove priobalja koji se smatraju veoma vanim u pretvaranju priobalja u novi centar grada (Studija 1993, 185). Otvaranje novog parka na savskom priobalju i korienje zelenih povrina se dovodi u vezu sa stvaranjem kulturno-drutvenog centra na desnoj obali Save (Studija 1993, 189). Na osnovu tog plana priobalje bi dobilo veoma sadrajan kulturni, muzejski ali i nauni sadraj: Istorijski muzej, Nacionalni ekoloki centar i prirodnjaki muzej, Nacionalnu galeriju moderne umetnosti, Centar za praenje razvoja nauke i tehnike ali bi ukoliko ostane prostora priobalje moglo primiti i: Muzej srpskog pisma i pismenosti, Srpski crkveno duhovni centar, Centar UNICEFa za Jugoslaviju i Nacionalnu operu i balet uz koncertnu dvoranu (Studija 1993, 189). Za dalji razvoj priobalja kao novog centra Beograda predvien je i razvoj velikog trnog centra ali i Svetskog trgovinskog centra koji bi se nalazio iznad ulice Kraljice Natalije u parku ispod platoa kod terazijske esme 135

IDENTITET BEOGRADA

(World Trade Center je bio projekat brae Kari kojim bi se ne samo zatvorila veza izmeu Terazijskog platoa i savskog priobalja,ve bi nestalo i vizuelnog kontakta). Takvi projketi bi omoguili i veliki razvoj turizma (Studija 1993, 192). Jedini deo tog plana je ostvaren na levoj obali Save izgradnjom trnog centra Ue to je daleko skormnije od svetskog trgovakog centra i to ispunjava samo deo komercijalno-trinih planova za iri prostor savskog amfiteatra. Drugu grupu predloga su inili jo smeliji predlozi za ureenje priobalja, od njih najimpresivnije zvui Savski CITY (Studija 1993, 144) ali ima i smelijih meu kojima je bio predlog da se ceo prostor podeli u tri polja: 1. Ekopolje u sredinjem delu koji bi se naslanjao na reku; 2. Gradsko polje sa promenjivim gradskim aktivnostima i 3. Tehno polje koje bi sadralo krupne saobraajne sisteme, energetsku i drugu infrastrukturu (Studija 1993, 141). Trabalo bi napomenuti da se u ovom predlogu pridaje veliki znaaj neizgraenom prostoru, naroito zelenilu, za slobodne aktivnosti stanovnika grada u skladu sa oekivanim veim slobodnim vremenom u budunosti (Studija 1993, 142). Savski bulevar bi bio nastavak dananje Savske ulice ali bi se on nastavljao do Svetskog trgovinskog centra odnosno podnoija Terazija, osim tog plana predvieno je bilo i preureenje Sarajevske u Knez Mihailovu priobalja i podizanju dva priobalna trga kao nove centre priobalja (Studija 1993, 142). Koliko je priobalje ostalo neatraktivno za stanovanje najbolje se moe primetiti na osnovu novoizraenih objekata u period prve decenije 21.veka kojih je od centralnih gradskih optina bilo najmanje u okviru Savskog priobalja (optine Stari grad I Savski venac). I pored razliitih planova silaska grada na reke trino se to jo nije pokazalo dovoljno interesantnim potencijalnim stanovnicima priobalja. GUP za Beograd iz 2010. pod nazivom Generalni plan Beograda 2012 je kao i predhodni planovi naveo veliki potencijal i znaaj priobalja za dalje razvijanje grada i konstatovao da celina priobalja ima najvei prostorni potencijal za izgradnju novih centralnih, komercijalnih i javnih sadraja u centru Beograda (GUP 2010, 262). Gradski planeri nisu napustili neke od ideja iznetih u studiji iz 1993.godine, ve su dodali i neke nove predloge: 1. irenje komercijlanog i javnog sadraja zauzima vano mesto kao i u predhodnim planovima; 2. Obavezno uee parkova, zelenih povrina i ozelenjavanje prostora priobalja zauzima vano mesto u planiranju. Po planu bi povrina otvorenih javnih prostora na obe strane Save inila oko 50% cele teritorije; 3. Predhodni razvoj ekopolja bi omoguio da priobalje postane i ekskluzivan deo grada za stanovanje u ijem komiluku bi bio novi-stari Savski bulevar (to je takoe batina studije iz 1993.) koji bi spajao Karaorevu i Savsku ulicu sa autoputem, zatim Beogradskim sajmom i Bulevarom vojvode Miia u zoni iza sajma; 4. Objekti kulture i obrazovanja nacionalnog i gradskog znaaja ostaju veoma vani u sadraju priobalja, tako je potencijalno dobra lokacija za zgradu opere (koja se etala od Trga Republike preko parka Ue sve do desne obale Save i priobalja) Karaoreva ulica uz Brankov most (GUP 2010, 263). Kao preduslov za realizaciju ovih planova neophodno je izmestiti elezniku i autobusku stanicu (GUP 136 2010, 248), to bi dovelo do rastereenja saobraajno-tranzitnog optereenja priobalja.

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

eleznika stanica bi bila premetena u Prokop, a autobuska na Novi Beograd (GUP 2010, 264). Izmetanje pruge oko Kalemegdana bi bilo omogueno nakon pomeranja glavne eleznike stanice (GUP 2010, 248). Od plana iz 2010. se oekuje da rei neke od decenijskih, vekovnih izazova za gradske planere u reavanju problema ureenja priobalja, da li e on uspeti u tome bie jasno nakon donoenja narednog generalnog plana. I pored nekoliko velikih urbanistikih planova u periodu od 1923. do 2010. u kojima su prepoznati najvei urbanistiki izazovi priobalja, gradski planeri nisu bili u stanju da ih ree. Paradoksalno oni su ponekad ponavljali i iste greke. Grad se na obali Save u toku ovog dugog perioda razvijao stihijski to je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji. U poslednjih nekoliko decenija planovi koji su se odnosili na priobalje su ili u raskorak sa vremenom i mogunostima, umesto reavanja oiglednih problema saobraajne infrastrukture, predlagani su planovi koji nikad nisu zapoeti. Najznaajniji i najtraginiji simbol toga jeste, i do dananjeg doba, nereiv problem eleznike stanice, mree i tranzitnog saobraaja. Problem koji je nekad jedan od najblistavijih delova grada nainio zaputenom tranzitnom zonom u samom centru grada.

Izvori
Objavljeni izvori: GENERALNI URBANISTIKI PLAN Beograd 1950. GENERALNI URBANISTIKI PLAN BEOGRADA 1972. IZMENE I DOPUNE GENERALNOG URBANISTIKOG PLANA 1985. Savski amfiteatar i prostori uz obalu Save (SANU, odbor za III milenijum) 1993. GENERALNI URBANISTIKI PLAN BEOGRADA 2010. Neobjavljeni izvori: Istorijski arhiv Beograda: fond Uprava Grada Beograda (UGB), kutija 3171 Savamalski kraj.

Literatura
Blagojevi-Roter, Mirjana. 1991. Problemi rekonstrukcije i revitalizacije dela Karadjordjeve ulice na potezu savskog pristanita. Arhitektonika Unapreenje stanovanje 23: 329363 Blagojevi-Roter, Mirjana. 19971998. Prilog prouavanju nastanka i razvoja naselja na prostoru savske padine i transformacije njegovog razvijenog izgleda. Zbornik radova arhitektonska organizacija prostora 75: 91129 Bogunovi, Slobodan. 2005. Arhitektonska Enciklopedija Beograda XIX i XX veka, I III. Beograd: Beogradska knjiga Daj, Haris i Nikola Samardi. 2011. Dijalog istorije i grada istorijski diskurs razvoja savske padine i priobalja 1923/1950/1970 u: Naslee i dijalog, urednik Milica Grozdani. Beograd: Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda

137

IDENTITET BEOGRADA

Delebdi, Mirjana. 2007. Zatita revitaliacije graditeljskog naslea 20. veka na prostoru priobalja Beogradske tvrave. Naslee VIII: 199208 uri-Zamalo, Divna. 1981. Graditelji Beograda 18151914. Beograd: Muzej grada Beograda uri-Zamalo, Divna. 1988. Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu. Beograd: Muzej grada Beograda Kadijevi, Aleksandar. 2005. Estetika arhitekture akademizma (XIXXX veka). Beograd: Gradjevinska knjiga Lonarski-Pavlovi, Vera. 2005. Mali pijac na Savi krajem XIX I poetkom XX veka. Naslee Heritage VI: 107117 Maksimovi, Branko. 1970. Urbanistiki razvoj Beograda 18301941. Beograd: Nauno delo Srpske Akademije Nauka i Umetnosti 1983. Ideje i stvarnost urbanizma Beograda 18391941. Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda 1: 572 Manevi, Zoran. 1972. Novija srpska arhitektura. Muzej savremene umetnosti (mart-april): 938 Mitrovi, Mihajlo. 1975. Novija arhitektura Beograda. Beograd: Jugoslavija Nestorovi, Bogdan. 1974. Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka. Saoptenja Communications X: 141171 Nestorovi, Nikola. 1972. Graevine i arhitekti u Beogradu prolog stolea. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

Abstract:
The identity of the city is determined by its position. An essential part of the identity of Belgrade is marked by the Sava an Danube. Belgrades right bank of the Sava River and its hinterland has constituted one of the most important parts of Belgrade since the first half of the 19th century. The development of the right bank of the Sava river has not kept pace with the development of the city as a whole. To understand the current state of this neglect, it is necessary to follow the coastlines development since Belgrade became the capital of Serbia/Yugoslavia. Despite several large urban development plans in the period since 1923, in 2010 city planners were still recognising the challenges of developing this part of Belgrade. No municipal government has been able to solve them and in fact they are more often than not repeating the same mistakes. During this long period, the city on the banks of the Sava developed spontaneously which in fact contributed to its further degradation. In recent decades, plans related to the coastal area were unrealistic and overly ambitious. The obvious problems of transport and infrastructure were never addressed. To this day, the problem of the railway station, the railway network and transit traffic have yet to be properly addressed. Keywords: Right bank of the Sava River, Belgrade, urban identity, urban development, transport

138

UDK:

BITEF I BEOGRAD
Abstrakt:

Jovan IRILOV teatrolog

Kljune rei: Kada smo Mira Trailovi i ja krajem 60-ih godina osnivali Beogradski internacionalni teatarski festival pre svega smo mislili na nau publiku. Me utim, pokazalo se od samog poetka da Bitef dobija daleko ire evropsko znaenje. Jugoslavija je tih godina imala poseban geopolitiki poloaj, kao najznaajnija evropska nesvrstana zemlja. U tu zemlju sa istom lakoom mogli su da uu stranci sa Istoka i Zapada, sa Severa i sa Juga. Zemlje Istone Evrope (osim moda Poljske) nisu mogle ni da zamisle da osnuju meunarodni festival sa trupama iz celog sveta. Mnoge provokativne trupe sa zapada u to vreme nisu imale pristup Sovjetskom Savezu i drugim zemljama Varavskog pakta.1 Jugoslavija je bila jedina zemlja u kojoj je bilo moguno neto nezamislivo da se neposredno posle agresije snaga Varavskog pakta na demokratski orijentisanu vlast u ehoslovakoj odri festival na kojoj su samo mesec dana posle tog dogaaja bila predstavljena i pozorita i iz SSSR i iz SR.2 Tih godina na predstave Living teatra, Performance grupe, Open teatra, Theatre de Soleil, Zadeka i Steina, Nurie Espert i Barbe, Pine Bausch i Kresnika, dolazili su mladi pozorini umetnici Istoka kao na njima zabranjenu jeres i ulazili na mala vrata na sve predstave. Danas su to znaajni poslenici svetskog pozorinog pejzaa. Bitef nije imao na umu prevashovno tu kulturno politiku ulogu. Ambicije su bile pre svega pozorine dovesti i vrednovati nove pozorine tendencije, kako one ekstremno avangarde, tako i one koje iskustva novog pozorita primenjuju na klasiku. Kao
1 Katalozi Bitefa 145, 19672011. 2 Natalija Vagapova, Bitef: pozorite, festival, ivot; Slubeni glasnik, 2010. god.

139

IDENTITET BEOGRADA

inspiracija savremenog pozorita, jo od Antonin Artaud-a, na Bitef su takoe pozivane trupe tradicionalne umetnosti Azije, Afrike i Latinske Amerike, kao stalne inspiracije tragalakog savremenog pozorita. Ta tendencija je u osnovi ostala prisutna na Bitefu do dana dananjeg. U vreme kontraproduktivne izolacije tree Jugoslavije u oblasti kulture od strane svetske zajednice, za tragine greke politiara za koje umetnici nisu bili krivi niti su s njima bili saglasni, uloga Bitefa je bila da preivi i da svojoj publici i dalje prikazuje ta se deava u svetskom pozoritu. Bitef je ulogu mosta izmeu sveta i Beograda ostvarivao uporno i sa dostojanstvom. Mnogi su u svetu ubrzo shvatili tetu od izolacije jugoslovenskih umetnika od sveta i pomogli da se Bitef ne samo ne ugasi, ve ubrzo i vrati na nivo iz njegovih slavnih pionirskih dana. Bitef je teio da zaista svake godine prikae ta se to novo raa u svetu. Svodei te namere na ono osnovno to se u svetskom pozporitu dogaalo, moe se rei da Bitef je u pr voj deceniji poznih ezdesetih godina selekcijom posveivao panju avangardnom pozoritu toga doba od Living teatra do Grotovskog, sedamdesetih godina akvent jue bio na postmodernom pozoritu i koje se tada raalo, pre svega sa Robertom Wilsonom koji nije ni bio svestan da je predstavnik tog svetskog pokreta u umetnosti i filozofiji. Prve decenije XXI veka Bitef je svojim izborom akcent stavio na neverbalni i postdramski teatar. Koliko je Bitef stekao i sauvao svoj autoritet govori i injenica da je teatrolog koji je skovao termin postdramsko pozorite Lehman tih godina bio na elu internacionalnog irija Bitefa.3 Za Beograd i kulturu Srbije osnivanje i trajanje Bitefa, sada skoro ve pola stolea, moda je najznaajnije to je on ivo i delatno otelotvorenje duge i ive tradicije moderne. Ta tendencija moderne traje jo od Jovana Skerlia, da bi izmeu dva svetska rata dobila snanu potvrdu pojavom nadrealizma i zenitizma u nas. Taj ivi glas modernizma posle Drugog svetskog rata rekao je znaajnu re u protivstavu prema staljinistikom retrogradnom socijalistikom realizmu, i to 1948. godine kada je to i politiki bilo najznaajnije. Ta potraga za sutinski i formalno novim, traje sve do dananjeg dana, upravo kao i sam Bitef, svojom tenjom da otkrije svetsko i nae, novo u moru komercijalizma, trivijalnosti i filistarske upotrebe umetnosti.

Literatura
Jovan irilov, Dnevnici; Grad teatar Budva, 1999. Jovan Hristi, Pozorini referati; Nolit, 1992. Hans-Thies Lehmann, Postdramsko kazalite, Centar za dramsku umjetnost, 2005. Muharem Per vi, Volja za promenom; Muzej pozorine umetnosti Srbije, 1995.

140

3 Hans-Thies Lehmann, Postdramsko kazalite, Centar za dramsku umjetnost, 2005.

BITEF I BEOGRAD

Vladimir Stamenkovi, Kraljevstvo eksperimenata; Nova knjiga, 1987. Natalija Vagapova, Bitef: pozorite, festival, ivot; Slubeni glasnik, 2010. Petar Volk, Bitef i pozorite; Prometej, 2003. Katalozi Bitefa 145, 19672011

ABSTRACT:

Keywords:

141

UDK:

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Nikola Samardi Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet,Beograd

Beograd i srpska kultura kao celina nisu dovoljno razumeli hladnoratovsku paradigmu i istonoevropsku post-totalitarnu tranziciju koja je usledila. Beograd je ostao na zaelju procesa u koji su se ukljuile najuspenije istonoevropske nacije nakon pada Berlinskog zida i dezintegracije Sovjetskog Saveza, 1989-1991. Beograd i dalje nosi oiljke siromatva, izolacije, etnike homogenizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U nekoliko navrata oteene su ili unitene veoma vredne graevine i spomenici. Ideoloka zloupotreba istorijskih promaaja ija je sutina u svim ratovima XX veka, Beograd je uinila nekad rtvom, nekad i agresorom, ometajui obnovu urbanog prostora i opteg oseanja za zajednicu. Urbani pejsa je dodatno naruen siromatvom, ili neodgovornim odnosom institucija i graanstva u odnosu prema javnoj i privatnoj imovini.
Kljune rei: globalni grad, javni prostor, rurbanizacija, urbicid, urbani preobraaj

radovi su istorijske pozornice novog doba. Gradovi su poprita globalizacije, i kad takve svoje uloge nisu svesni, ili se toj ulozi protive. U ekonomskoj, kulturnoj i drutvenoj globalizaciji, svet je postao integrisan i koherentan. Povezala su se ranije odvojena, lokalizovana trita. Proizvodnju i potronju podstiu i usmeravaju globalne institucije i organizacije. Drutveni obrasci i odnosi koji su bili lokalni postali su globalni. I dok se globalizacija odvija pre svega u gradovima, protekle decenije obeleio je rast gradova u veliini i strukturi, i njihovo prostiranje na nove teritorije. Odigrao se preobraaj globalnog drutva koje je postalo preteno urbano, razvijajui nove ivotne stilove.1 Savremeni urbani svet ipak nije uniforman. Globalna proliferacija politikih i ekonomskih sloboda i vladavine prava zaustavila se na kulturnim granicama, i njen pro1 Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

143

IDENTITET BEOGRADA

dor se oteano odvija u autoritarnim sistemima ili sistemima s deficitom tradicije efikasnih institucija. Urbanizacija, urbani rast i globalna proliferacija urbanizma transformiu prostorni i kulturni karakter drutva. Nejednaka je dinamika urbanog razvoja u svakom smislu. Migracije se u savremene globalne gradove, samom svojom dinamikom, ulivaju i kao bujice ruralne kulture. Globalni grad je istovremeno i globalno selo.2 Bez obzira na sve razlike i varijacije u tradiciji i kulturi izmeu nacija i unutar nacija, globalni gradovi otkrivaju vie slinosti nego razlika, pre svega u fizikom izgledu, ekonomskoj strukturi i drutvenoj organizaciji. Dele jednake probleme nezaposlenosti, stanovanja, saobraaja i kvaliteta ivotne sredine (Clark 1996, XI-XII). Prva globalna civilizacija je istorijska stvarnost proteklih decenija. Oko 1700. je manje od 2% ukupnog svetskog stanovnitva ivelo u gradovima, i oni su bili koncentrisani u gradovima-dravama. Prve promene odigrale su se u Britaniji tokom druge polovine XVIII veka, pratei potrebe prvog industrijskog kapitalizma. Na osnovama rane moderne humanistike i kapitalistike civilizacije, industrijski gradovi su zatim nicali u severozapadnoj Evropi i severoistonim SAD. Do poetka XX veka oko 15% svetskog stanovnitva ivelo je u gradovima. Globalna civilizacija i globalna urbanizacija su pojave koje pripadaju tek drugoj polovini XX veka. Zapravo vei deo sveta nije bio obuhvaen urbanim razvojem do poetka sedamdesetih. Veina stanovnika dananjih gradova su neposrednog ruralnog porekla. Urbanizacija do nedavno ruralnih zemalja je nagla promena koja se ne moe osloniti na opipljivo istorijsko iskustvo. I dok se selidba sa sela u gradove odigrava u lokalnom ambijentu, taj proces je istovremeno najvee ljudsko pomeranje ikad zabeleeno u istoriji. U gradovima se odvija i svetska ekonomija, u krugovima njihovih potreba, infrastrukture i razmene. Gradovi vie nisu samo take kupoprodaje robe i usluga koje ukljuuju neposrednu okolinu (takav je njihov ekonomski obrazac, za veinu, do poetka globalne ere), oni su centri artikulacije ukupnih odnosa sa svetom kao celinom. U gradovima se proizvode, redistribuiraju ili troe roba i usluge globalnog porekla, i u njima one stiu novu vrednost. Gradovi su osnove elije lokalnih ili nacionalnih mrea koje su ukljuene u globalnu ekonomiju. Globalno drutvo je sve urbanije. Gradovi su centri proizvodnje i potronje urbane kulture. Najvee i najgue koncentracije stanovnitva razliitog porekla, u njima se prepliu razna verovanja, uverenja, stilovi, vrednosti, tradicije i stavovi. Raznorodni oblici miljenja i ponaanja prenose i ire ljudske migracije i kretanje informacija i ideja. U globalnim okvirima, nova urbana dinamika probija sve tradicionalne, ustaljene granice, podrazumevajui granice gradova. Drutvo postaje urbanizovano u tom smislu da je sve vei broj ljudskih jedinki izloen kulturnim vrednostima koje su vezane za gradski ivot.

144

2 Pojam se ne koristi u onom smislu u kojem ga je sugerisao Marshall McLuhan u svojim studijama The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) i Understanding Media (1964).

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Urbani svet je heterogen. I dok je svetska populacija u geografskom smislu vie urbana nego ruralna, jasna podela na urbani i ruralni nain ivota zahteva jednu vie vrednosnu nego prostornu, fiziku kvalifikaciju. Globalni gradovi su i globalna sela u smislu kontinuiteta, i u prilagoavanju, ruralne kulture. Taj proces se takoe odvija u toku poslednje etiri decenije. Tada se belee i poeci novog talasa ruralne urbanizacije Beograda. Dalje, postoje vane razlike unutar regiona i pojedinanih drava, i, u okvirima regiona i drava, u veliini i razmerama urbane populacije. Primetne su i varijacije u razmetaju urbanih zajednica u skladu s brojem i veliinom gradova. Te razlike su ishod sloenih procesa koji nastaju u dinamici savremenih urbanih promena, koji imaju vaan uticaj na preoblikovanje sveta kao celine, dok se svet integrie usvajanjem naela urbanog ivota. Postojee geografske razlike i razlike u dinamici rasta ukazuju i na budunost urbane evolucije (Clark 1996, 9-13). Globalni gradovi su take na putanji globalnog kruenja. Kruenje je verovatno najvanija putanja razmene roba, migracija, irenja ideja, tehnika ili vrednosti, promena, inovacija, sloboda i bogatstva. Globalni svet je bogatiji, ili manje siromaan, i slobodniji, ili manje sputan, od predglobalnog, i o tome svedoe egzaktne injenice (UN 2004). Ali svaki takav razvoj, a on je u globalnoj sferi utvren na injenicama, da je, svaki istorijski razvoj moe biti i inilac destabilizacije, nekad i unitenja. U prolosti su bile destruktivne i civilizacije, ne samo varvari. Gradovi opstaju na sistemima funkcija, koji ih povezuju sa okolinom, s pripadajuim, zaposednutim ekonomskim prostorom, i sa susednim sistemima. Antiki grki gradovi, povezani pomorskim putevima, pleli su geografske mree u kojima su nastajali vei politiki entiteti, manje ili vie postojani, u obliku federacija gradovadrava. Rimsko carstvo je proirilo grke pomorske mree u zalee, centralizovalo ih i stabilizovalo. Ali nije osporavalo teritorijalni primat grada. Na antikom iskustvu razvijali su se i sistemi funkcija Venecije i Dubrovnika, ulazei vremenom takoe duboko u zalee. Pravoslavni svet u Jugoistonoj Evropi je u toku dugotrajnog diskontinuiteta zaboravio svoje urbano pra-poreklo, ali su Dubrovani upravo Beograd vezali za to prastaro naslee i iskustvo. Moderna epoha je sa svojim imperijalnim sistemima i novim dravama nacijama politiki i duhovno naizgled marginalizovala gradsku civilizaciju. U modernim preobraajima gradovi su tokom XIX veka postajali centri nacionalizama, liavajui se preteno kosmopolitskog karaktera, i kad su bili sasvim provincijalni. Jedno od ishodita devetnaestovekovnog nacionalizma, totalitarizam je za sobom ostavio gradove u ruevinama, prethodno oiene na etnikom i rasnom principu. Naroito alosna sudbina odvijala se sa istone strane Gvozdene zavese poto je jedan od totalitarizama nadiveo i iskustvo i poruke kataklizme Drugog svetskog rata. Globalizacija je tranziciju uinila optom pojavom. Ne postoji dinamino netranziciono drutvo. Globalni gradovi ponikli su u stanju ideolokog pluralizma, iji je znaaj postao drugorazredan u procesima posustajanja Hladnog rata, sloma komunizma i politike, moralne i ekonomske diskreditacije drave nacije. U naporima 145

IDENTITET BEOGRADA

da privuku kapital, talente ili meunarodnu panju, gradovi su se ukljuili u svetsko trite i globalno nadmetanje. Vaan ekonomski resurs postali su znanje, tehnologije, istorijsko naslee, imid. Kultura je postala ekonomsko sredstvo i preimustvo. Obnova starih etvrti dobila je smisao kao i izgradnja novih arhitektonskih ikona globalizacije. Gradovi se suoavaju s novim mogunostima, izazovima i opasnostima. Njihova rastua globalna uloga podrazumeva jednu novu odgovornost. Nacionalne i meunarodne institucije su sve manje delotvorne. Kako bi se promovisali ovi oblici saradnje kultura, gradovi postavljaju nove kulturne i politike modele. Pokreu razgovor civilizacija, kako bi se uspostavila protivtea sukobu civilizacija. Regionalni integracioni projekti takoe se zasnivaju na inicijativama gradova i njihovih mrea. Evropski gradovi, u svojim meusobnim vezama, uspenije promoviu evropsko jedinstvo od zvaninih nacionalnih i evropskih institucija. Globalne promene stvaraju nove napetosti i kontradikcije. Problemi industrijskih gradova pripadaju prolosti, podrazumevajui puteve izlaska iz takvih problema. Rast dinamine kosmopolitske urbane klase, koja obitava pre u u globalnom arhipelagu nego unutar nacionalne teritorije, ukazuje na potrebu da se razumevanje globalnih gradova postavi u okvire nove stvarnosti i da se, uporedo, ponovo modelira konkretan urbani prostor. Neki od vanih procesa odvijaju se gotovo spontano. Stare industrijske etvrti, esto smetene na povoljnim lokacijama, dobijaju nova svojstva. I dok u razvijenim rutvima socijalna zatita nudi sigurnost najnesrenijima, konkretizuju se uvidi u nove oblike iskljuivanja i socijalnog stresa koje proistiu iz obrazovnih i kulturnih razlika. Globalni gradovi su istovremeno globalna sela u tom smislu da siromane imigrantske etvrti ne pripadaju gradskom identitetu, niti globalnom arhipelagu. Socijalne pobune i pobune i teroristike mree ukazuju na opasnosti vezane za brze promene urbane okoline. Globalizacija se odvija i u proliferaciji urbanog nasilja i terorizma (Barcelona, Beirut, Casablanca, Istanbul, London, Madrid, Manchester, Moscow, Nairobi, New York, Omagh, Paris, Riyadh, Rome, Tel Aviv, and Washington, DC) (Lindner 2006, 3). Prilagoavanje tenzijama industrijskih gradova trajalo je u zapadnim drutvima skoro jedan vek. Nacionalna politika iz poslednjih nekoliko decenija, koja podrazumeva ulogu meunarodnih institucija, okorelih i neefikasnih, nudi jednako prevaziena reenja (Prvlakis 2008, 16-26). Procesi urbanog rasta i urbane transformacije osnovna su strujanja globalizacije. Tako je gradski prostor postao najvaniji sadraj savremene istorije i kulture. Gradovi su dominantna globalna stvarnost XXI veka. Globalizacija i nauni razvoj obesmislili su predmetna i metodoloka razgranienja prostornih disciplina - geografije, istorije, arhitekture. U urbane studije su ukljuene istorija umetnosti, studije savremenih umetnikih pojava, tenji i alternativa, antropologija, studije knjievnosti i filma. I kritiko prostorno razmiljanje je transdisciplinarno. Istovremeno su relativizovane granice prolosti i budunosti, i, u tom smislu, nauke i gradske politike.

146

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Globalizacija urbanog identiteta i kulture ne podrazumeva simplifikaciju stvarnosti koja otkriva jednu novu slojevitost. Identitet grada otkriva celokupnu drutvenu arhitekturu, njenu kreativnost, imaginaciju ili destrukciju. Gradski prostor je fiziki i kulturni okvir savremenog svakodnevnog ivota. Grad je najdinaminija interaktivna struktura istorije. Gradski prostor se esto, meutim, svodio na neku vrstu van-drutvenog sadraja. Beograd je istovremeno globalni grad i globalno selo. Dramatini preobraaji, tokom celog XIX i XX veka, odvijali su se, gotovo istovremeno, u smislu urbanizacije i ruralizacije. U nacionalnim i socijalnim pokretima (1804-1830, 1941-1945. i 1989-1999), Beograd je gubio kosmopolitski karakter, ili se, tanije, odvijala etnika ili kulturna homogenizacija. Beograd je bio prestonica dva samo delimino podudarna koncepta, srpskog i jugoslovenskog projekta. Inae su globalni gradovi utoita migranata i imigranata. Evropski ruralni prostor, u razvijenim regionima, urbanizovan je zahvaljujui infrastrukturnim projektima, subvencijama i novim tehnologijama. Identitet Beograda zato je sloen i u istorijskom kontekstu, i u strukturi svoje tekue svakodnevice. Bez obzira na degradaciju iz poslednje dve decenije, Beograd je, ne samo zahvaljujui svojim kontroverzama, izuzetan primer koji u vanim pojedinostima odudara od istonoevropskog post-totalitarnog obrasca razvoja. Osiromaen i zaputen, i potom samo delimino obnovljen i revitaliziran, dok njegov delimian oporavak nisu pratile pozitivne demografske promene, naprotiv je beleio negativan prirataj i u ukupnom broju stanovnika stagnirao, Beograd je u odnosu na ostatak Srbije, i velikog dela biveg jugoslovenskog prostora, uspeo da zadri one prednosti koje su ga inile u prolosti privlanim. Njegova stvarnost gotovo da je postala sklop kulturno i vrednosno neutralnih kulisa jedne stvarne, opipljive istorijske drame. Identiteti su u stalnim procesima izgradnje ili razgradnje. Njihova jezgra, njihova sutina, samo su naizgled stalni, nepromenljivi. Savremena drutvena dinamika se odvija u onome ubrzanju istorije koje doputa da se promene prate u stvarnom vremenu. Dinamici te stvarnosti pripada i diskurs identiteta, podrazumevajui njihovu konstrukciju i dekonstrukciju, proizvodnju, invenciju, ili negaciju. Krize kolektivnih identiteta esto su supstitucija odgovorima na krize ije su osnove i dejstvo egzaktniji. Pitanje identiteta, ko smo mi, je veoma sloeno, i ono se ivi u velikim narativima i performansama kojima se konstruiu ponekad strastveno zamiljeni putevi budunosti, i tim putanjama se istovremeno tumae i prolost i sadanjost u kojoj se odvijaju svakodnevne interakcije, meuljudski odnosi koji su preteno line, intimne, subjektivne prirode. Stvaran, izmiljen ili umiljen, opipljiv ili virtuelan, identitet rukovodi drutvenim delovanjem, i nekad ga tavie predvia. Identitet postavlja ciljeve i prioritete. Identitet je u centru nekih od najozbiljnijih savremenih problema, sukoba drutvenih zajednica, rasizma, diskriminacije, ksenofobije i marginalizacije (Wetherell 2006, VIII).

147

IDENTITET BEOGRADA

Drutvena struktura kolektivnih identiteta preuzimala je materijale za sopstvenu izgradnju od istorije, antropologije, geografije, religije, seksualnosti. Osnovna odlika identiteta je u stvarnim ili izmiljenim razlikama stvarnih ili izmiljenih ljudskih grupa i njihovih kulturnih obrazaca. Granice identiteta su iscrtane percepcijama, emocijama, uverenjima ili predrasudama. Podudarnost ili istovetnost identiteta postavljaju, ponekad, izazove monije od onih koje proizvode razlike. Poput razlika, mehanizmima koji su verovatno veoma slini, bliskost u karakterima moe stvoriti odbrambene mehanizme odbojnosti ili mrnje. Slinosti su pretnja svakom individualnom karakteru. Michael Ignatieff je u istraivanju etnikih mrnji na Balkanu podsetio na Frojdov narcizam malih razlika. To se prokletstvo svodi na oseanje da zajednike osobine, koje pojedinci dele, izgledaju manje vane od njihovog tumaenja percepcije sopstvenih identiteta zasnovanih na sporednim razlikama koje ih dele. Savremene opsesije identitetima imaju neposredno poreklo u kolapsu Hladnog rata, u globalizaciji i uticajima postmodernistike teorije. Pad komunizma proizveo je nove traume, zasnovane na neizleenim, ili na nostalgijom obavijenim seenjem koje je ostalo pod ruevinama Berlinskog zida. Identitet je postao i traganje za smislom na lokalnom nivou u procesima globalizacije. I pad komunizma i globalizacija proizveli su optereenje individualizmom koje je masama ponekad bilo nepodnoljivo. Kao da je primalni bol roenja u okrilju zajednice postao prihvatljiviji od patnje individualne odgovornosti. Snagu nacionalnih mitova ponekad su zanemarivale i politike elite dok su stvarale novi, pan-evropski identitet zasnovan na snazi institucija umesto na snazi kolektivnog pamenja, koje se zasniva i na potiskivanju, ili zaboravu, vanih injenica. Nadnacionalne institucije nisu uvek bile dovoljno privlane u odnosu na koncepciju drave-nacije. Drave-nacije uspele su preiveti zahvaljujui vitalnosti totalitarnih ideja koje su pojedinca, naroito ukoliko pripada veinskoj grupi, titile snagom kolektiva, nekad i od sopstvene, individualne odgovornosti. Globalizacija je, isticanjem individualizma, istovremeno brisala razliitosti, hranei time nove kolektivizme. Oiveli su i narativi ija se vitalnost potcenjivala, o jeziku, mentalitetu, ljudskim razlikama, ponovo se lansirali mitovi i fantazije. Istorija sopstvenog vremena nije dovoljno razumljiva, i, otud, naizgled paradoksalna. (Prolost davnog vremena nije dovoljno razumljiva zbog nedostatka injenica, itd.) Globalizacija nije samo proces koji ukida ekonomske barijere. Globalizacija se sastoji od niza dogaaja koji povezuju ili sukobljavaju kulture. Jihad Vs. McWorld je amerikaniziran u svome karakteru. Antiglobalistiki pokreti, meunarodni kriminal i terorizam su takoe globalne pojave. Globalizacija gotovo da podrazumeva amerikanizaciju, mada vie usled opsednutosti amerikom globalnom moi nego zbog injenice da je ameriko drutvo mala globalna zajednica. Amerikanizacija evropskih gradova se, konkretno, odnosila na razvoj koji je tumaio jednu razliitu tradiciju urbanizma, kad su i evropski gradovi, po ugledu na amerike ili kanadske, poeli da se prostorno razvijaju, mada vie 148 na osnovama disperzije urbanih funkcija nego zbog rasta broja stanovnika: izgradnjom

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

dosadnih standardizovanih naselja sa oping centrima i multipleks bioskopima. Istovremeni trend muzejizacije gradskog naslea dodatno je ugrozio lokalnu specifinost, zasnovanu na konkretnoj eksploataciji urbanog sadraja koji je ve pripao istorijskoj arhitektonskoj tradiciji. Usput su nestajali barovi, restorani i prodavnice, javni prostori ispunjeni lokalnim duhom i intimom (Hurley 2010, 1-54). Ubrzanjem vremena, ili dramatikom svakodnevice, grad je, sam po sebi, postao artefakt. Dok ga istekle sekunde smetaju, ve, u istoriju, ije upoznavanje odbacuje potrebu potovanje istorijske distance, sopstveno vreme postaje vredno beleenja, pamenja, debate. Godinu dana nakon napada na Svetski trgovinski centar 9. septembra u Njujorku, Museum of the City of New York pomogao je da se prepoznaju ostaci, u funkciju, artefakata, s lica mesta (Ground Zero), kako bi se sauvali za naredna pokolenja, a online memorijal rtvama otvorio vizuelni arhiv sa 100.000 slika koje dokumentuju oporavak tog mesta. Muzej je organizovao i izlobu Njujorkera arapskog porekla. Kako prvi put u istoriji veina ljudi ivi u gradovima, a svet konano postao preteno urban, gradovi su dobili priliku da obnove onaj znaaj koji su imali u pojedinim epohama, kad su, u optim okvirima koji su bili znatno ui od globalnih, bili jezgra civilizacija zasnovanih na urbanim vrednostima, organizovanih oko gradskih institucija. Takav povratak u prolost je i naputanje tekue stvarnosti u kojoj su gradovi irom sveta poeli da podseaju jedni na druge (Jones, MacDonald i Darryl McInty 2008, 1-15). U svakom sluaju, konzervacija istorijskih centara nije luksuz. Ona ima svoju ekonomsku ulogu, i, vie od toga, deo je kolektivne odgovornosti u razumevanju istorije i ouvanju kulturnog naslea, podrazumevajui kulturnu razliitost (Williams 2004, 402). I Beograd je grad-muzej, mada njegovo funkcionalno urbano naslee pripada novijem vremenu. Razvoj Beograda se dugo suoava s naizgled apsurdnim dualizmom stvarnosti haotine, divlje gradnje, koja ugroava i istorijsko naslee i urbani karakter zajednice, i istovremeno je sputan sistemom zatite koji je u sutini suprotan naelima nepovredivosti privatne imovine i prioriteta otvorenog trita, i nije dovoljno racionalno postavljen, tako da miri potrebe za konzervacijom, potrebe trita i imovinski suverenitet. Nemogunost slobodnijeg, inventivnijeg prilagoavanja urbanog naslea savremenim graditeljskim i tehnolokim standardima, zajedno sa socijalnom politikom stanovanja u najuem gradskom jezgru, koje vlasnike nekretnina oslobaa odgovornosti za izgled i funkcionalnost fasada, plastike, ulaza, krovova i ostalih zajednikih prostora, sve su to okolnosti koje sputavaju bri i efikasniji prodor Beograda u urbani XXI vek. U amerikom i evropskim drutvima projekti multikulturalizma su se strastveno podravali u ime jednakosti i graanskih prava, isticanjem pozitivnih vrednosti tolerantnog drutva, i opte potrebe za drutvenom harmonijom. Kritiari multikulturalizma tvrde da je u pitanju koncept koji favorizuje manjinske ili marginalne zajednice, podstiui nadmetanje i sukob, dok naglaava etnike i ostale kolektivne razlike, potiskujui potrebe celine drutva i individualizam. U svakom sluaju, privlanost

149

IDENTITET BEOGRADA

gradpva je u mogunosti iskustva i uestvovanja u bogatoj strukturi identiteta i kultura (Nagle 2009, 24). Multikulturalizam Beograda? Kulturne razlike su istovremeno bogatstvo svake ljudske zajednice i izvorite sukoba. Identitet grada nije emanacija zatvorenog, hermetiki zapeaenog drutva i njegove prolosti, nego je iva drutvena konstrukcija naroda s razliitim istorijama iji su ivoti poeli da se prepliu na jednom relativno malom, ogranienom prostoru. Beograd je susret nacija, podrazumevajui i susret srpskih nacija, doseljenika istovetnog naiconlanog identiteta ali veoma razliitih kulturnih specifinosti (Weiss-Sussex i Bianchini 2006, 45-46).Moderna istorija Beograda belei oscilacije u kojima se asimilacija odvijala pod pritiskom, nekad i nasilno, i razdoblja koja su asimilaciju smetala pod okrilje tolerancije i traganja za zajednikim imeniteljem jedinstvene urbane zajednice i njenog idetiteta. Moderna drava nacija sazrevala je u procesima izgradnje institicija, irenja drutvene osnovice uvaavanja volje naroda, ali i u procesima koji su naknadno dobili nazive kulturne asimilacije, etnikog ienja i verskih progona. To procesi su se, moda neoekivano, na evropskim periferijama, preneli i u XXI vek. U tim procesima su i srpska drava i Beograd kao njena prestonica imali ulogu agresora i rtve. Protekla su cela dva veka dd upada ustanika u Beograd kad su, poetkom 1806, napadima na civile pokuali da izmene njegov karakter koji su smatrali neprijateljskim, tuinskim i orijentalnim, a u pokoljima u kojima je etniko poreklo bilo manje vano od kulturnog opredeljenja ili kulturne mimikrije, do napada na multikulturni Beograd 2004. ili 2008, ukljuujui napade na strana diplomatska predstavnitva. Da li se, nakon obrauna na kulturnoj osnovi, potom uspostavljala izvesna ravnotea migracijama iz provincija u kojima su pripadnici iste nacije, u Beogradu, zapravo ponovo zaticali jedno razliito, tue ili neprijateljsko urbano drutvo? Da li su, u sluaju Beograda, nasilje i drutveni nered nastali u kontekstu politike identiteta, u borbi oko suvereniteta i teritorijalnih principa u okruenju, tako da su se sukobi preneli i na sam Beograd? Sva su ova pitanja ujedno veoma osetljiva, pre svega u onom smislu u kojem su preputena budunosti, i kad pripadaju istoriji koja ne dopire neposredno do tekueg vremena (Prato 2009, 1-20). Posebnost Beograda u optoj regionalnoj istoriji zasniva se na stvarnosti u kojoj je bio drutveni i institucionalni okvir razliitosti. Provincija na obodima dve imperije, osmanske i habzburke, relativno je rano stekao izvesne odlike regionalne kosmopolitske prestonice. Globalni grad dobio je, u savremenim tokovima, jednu takoe sasvim posebnu ulogu. Novi svetski nered (the New World Disorder) je heterogenost koju je globalizacija razvila u smislu jednog urbanog konglomerata koji podstie transnacionalne migracije i razvoj informatike ekonomije. Migracije su stvorile etnike i verske tenzije, naroito po evropskim gradovima iji su starosedeoci i imiranti bitno razliiti u etnikom i rasnom poreklu ili verskoj tradiciji. Dodatno su optereenje materijalne i socijalne razlike. Globalizacija i nemo gradova i drava da prevladasju snage trita doveli 150 su do rasparanih gradova (partitioned cities) u kojima novi oblici podela vode do

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

iskljuenja manjina iz uea u osnovnim strujanjima ekonomije, podstiui napetosti i povremeno nasilje. Gradovi irom sveta istovremeno su utoita manjinama, strukture razliitosti i poprita vojnog i paravojnog nasilja, divljanja huligana, nekad i samovolje neasimilovanih ili neprilagoenih individua i zajednica. Ako je kosmopolitizam gradova bio privlana snaga trpeljivosti i prosveivanja u prethodnim vekovima, u glovalnom svetu multikulturalizma i politike identiteta razlike u gradovima podstiu sukobe, ili gradovi kao simboli modernosti postaju mete napada fundamentalistikih pokreta koji zahtevaju povratak na norme obino fiktivnog, zamiljenog tradicionalnog drutva (Davis i de Duren 2011, 1-16). Razvoj, struktura, ekonomija i identitet gradova verovatno e biti najvanije drutveno pitanje XXI veka. U toku velikih promena koje je pokrenuo pad Berlinskog zida, pod pritiskom imigracije, globalnog prilagoavanja, ubrzanog tehnolokog napretka i povremenih trinih poremeaja, evropski gradovi su stekli nov identitet. Oni vie nisu samo gradovi-muzeji. Gradovi su ponovo ivi organizmi u kojima se vodi borba za opstanak. Njihov identitet preputen je nejasnoj budunosti proimanja kultura, koje su ponekad nespojive, budunosti saradnje ili sukoba tradicija i inovacija. Gradovi i dalje privlae migrante i pustolove, proizvode masovna nezadovoljstva i ostale oblike izliva kolektivnih emocija, inspiriu pisce i umetnike. Povremeno postaju ruralni konglomerati, u nemogunosti ili u odustajanju od napora da urbanizacijom i asimilacijom ukrote pocese preputene drutvenoj i kulturnoj stihiji. Gradovi su koncentracije nemira, patologije, prilagoavanja ili nostalgije. Fizike granice ne predstavljaju vie prepreku protoku informacija i kapitala, a urbani nain ivota postaje jedna vrsta opteg dobra dostupnog svima. Meutim, iako su pojaana urbanizacija i urbani rast uticali na stvaranje i irenje gradova u kojima je, trenutno, smeteno oko polovine svetske populacije, injenica je da postoje drastine razlike u nainu i kvalitetu ivota. Danas, naime, urbane vrednosti ne nailaze na prepreke u vidu prostornih distanci, ve osnovne limitatore njihovog irenja predstavljaju snani uticaji tradicije, religije, porodinog i regionalnog parohijalizma... (Stupar 2009, 13). Beograd je u prvoj deceniji XXI veka doiveo vidan oporavak. Poetak XXI veka ipak nije obeleen diskontinuitetom u odnosu na prethodnu epohu. Srpsko drutvo nije uspelo da postigne jasan i veinski drutveni koncenzus u razumevanju istorije sadanjice, a stavovi i vrednosti mainstream-a srpske kulture u istom smislu nisu u stanju da podstiu slobodan i racionalan dijalog prolosti i budunosti. Verovatno je i identitet savremenog Beograda mogue precizno posmatrati u smislu navedenog raskoraka koji ne doputa traganje za onim novim simbolima, estetikom ili liderstvom koji bi podrazumevali i povratak na one tradicionalne vrednosti koje su Beograd, i u njegovim najteim danima, definisale kao zajednicu izuzetnih individua, okupljenih na jednoj izuzetnoj geografskoj taki, ali preputenih nesrenim prilikama i zlom vremenu. Beograd i dalje burno preivljava traumu jugoslovenske dezintegracije, ali ta trauma jo uvek nije postala podsticaj jedne nove kreativnosti ili opteg urbanog razvoja. U identitet 151

IDENTITET BEOGRADA

Beograda spadaju i njegove iseljenike zajednice, koje su ga napustile privremeno ili trajno, dok i one u sebi nose i psihozu krize, koju su odlaskom napustili, i emociju nostalgije, koja ih vezuje i za podsvest i za racionalno seanje. Obrazovni i kulturni profili iseljenika sami po sebi gotovo da definiu identitet grada koji su napustili, preputenog posledicama negativnog prirodnog prirataja, oskudnim investicijama i oskudnim prilivom novih strunjaka, znanja i urbanih iskustava. Tokom poslednje decenije su prioriteti obnove osnovne infrastrukture i regulatornih institucija uinili da budu zapostavljene odlike urbaniteta zasnovane na potrebi ouvanja, interpretacije i daljeg razvoja kulturnog identiteta. Istorijski, tradicionalni identitet Beograda ugroen je dravnom politikom nacionalnog identiteta koja se poziva upravo na uvanje tradicije. Srpska istorijska tradicija gotovo da je liena iskustva modernog evropskog urbaniteta. Zvanini dravni simboli i odgovarajua kulturna politika pozivaju se na predanje feudalizma, klerikalizma i iskustva oslobodilakih ratova. Beograd je u celoj svojoj modernoj i savremenoj istoriji rtva povremenog urbicida, i u stvarnosti velike istorije ratova i osvajanja, i u stvarnosti povremenog naruavanja kontinuiteta urbane kulture. Identitet savremenih evropskih gradova ponikao je i u procesima etnike homogenizacije i asimilacije, i Beograd u tom smislu nije usamljen primer. Zahvaljujui otvaranju evropskim uticajima koji su bili vani za izgradnju drave, Beograd je krajem XIX i poetkom XX veka ponovo otvorio prostor kulturnom pluralizmu, a ulazak u jugoslovensku zajednicu, ija je postao prestonica, uinio ga je, najzad, i kosmopolitskim, u onoj meri u kojoj su to doputale konkretne okolnosti. U XX veku Beograd je pretrpeo znaajna razaranja i ljudske gubitke, 1915, 1941, 1944. i 1999. U prvim posleratnim godinama, nakon 1944, Beograd je traumatiziran stihijskim doseljavanjem ruralnog i planinskog stanovnitva, politikim i ideolokim terorom, kulturnom degradacijom, i taj se proces gotovo ponavljao od kraja ezdesetih, i u poslednjoj deceniji XX veka. Greke iz prolosti ne postaju obavezno iskustvo za budunost. Uloga istorije spada i u povremeno podseanje na njena znanja i poruke, naroito u svetlosti drutvene inercije, i nepromenljivosti ljudskog karaktera. Istovremeno dravna prestonica i ljudska zajednica specifinog porekla i senzibiliteta, ozbiljno naruena stihijom, samovoljom ili urbicidom poslednje decenije XX veka, Beograd se suoava sa ozbiljnim drutvenim poremeajima, i sitemskim propustima. Pod pritiskom dinaminih istorijskih promena, stihija se prenela u XXI vek, u neuspehu pokuaja da se uspostavi vladavina prava, da se privatizacijom izmeni ekonomska i drutvena struktura, da radno aktivni slojevi postanu obezbeenje nezavisnih dravnih institucija i demokratskog razvoja. Ponekad se fenomen modernog urbaniteta u Jugoistonoj Evropi smatra rurbanizacijom, koja se odnosi na usporen razvoj urbane infrastrukture i institucija. Time se tumai i relativan nedostatak urbanog ivotnog stila. Vana pojava u tom smislu je specifina socijalna diferencijacija, koja se odvija iskljuivo u materijalnom domenu. U urbanim gradskim jezgrima, usred velikih stambenih kompleksa, opstale su dvorine zajednice sa izrazitim ru152 ralnim karakteristikama. Pojedina strateka reenja se samo prilagoavaju postojeim

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

stratekim promaajima. Izmeu 1965. i 1974, u razdoblju najintenzivnije izgradnje, za koju se vezuje jedno pozitivno istorijsko pamenje, provuen je auto-put koji je, sa saobraajnim voritima Mostar i Autokomanda, od najueg urbanog cetntra fiziki odsekao rezidencijalna naselja Senjak, Dedinje, Topidersko brdo, Banjicu i Vodovac. Verovatno je, tada koncipirana, eleznika stanica Prokop bila jo jedan od stratekih promaaja. Istovremeno je Savska padina, izloena saobraajnom i socijalnom pritisku eleznike i Autobuske stanice i teretnog drumsko-eleznikog tranzita, preputena propadanju i optoj degradaciji. Vana transformacija u smislu nove izgradnje i urbanizacije, kojom je revitalizovan i unapreen, odigrala se na Novom Beogradu u poslednjoj deceniji. U toku demokratske tranzicije, u kojoj uestvuju i evropske institucije, nisu, meutim, uspostavljeni dovoljni uslovi za javno pretresanje vanih pitanja poput restutucije, vlasnike transformacije javnog prostora i, naroito, gradskog graevinskog zemljita, ili reavanja strukturalnih propusta u urbanom razvoju koji su nasleeni iz prethodnog vremena: nadziivanje, doziivanje, zastaljivanje, splavovi, divlji parkinzi i deponije i ostali oblici uzurpacije nekad i najvrednijeg gradskog javnog prostora, itd. Identitet Beograda su stanje i duh njegovih ulica. Ulice su slika discipline i nereda, simboli i simptomi institucionalnog ureenja i duevnog stanja jednog grada (Fyfe 1998, 1-11). U prestonici su odnosi izmeu urbanog planiranja, arhitekture i razvoja nacionlanog identiteta najneposrednije pod politkim uticajem, ali su i otpori tim uticajima najrazvijeniji (Neill 2004, 17). Beograd i srpsko drutvo su se zatekli u izuzetno nepovoljno prostoru nerazumevanja hladnoratovske i tranzicione paradigme, u koju se uspenije ukljuila veina istonoevropskih nacija nakon pada Berlinskog zida i u toku dezintegracije Sovjetskog Saveza 1989-1991. Beograd i dalje nosi oiljke siromatva, izolacije, etnike homogenizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U nekoliko navrata su oteeni ili gotovo uniteni vani, nekad i izuzetno vredni, gradski objekti i spomenici. Bajrakli damiju je prvobitna srpska drava, u doba autonomije sredinom XIX veka, briljivo obnovila i uvala. Degradiran je odnos prema kulturnim i verskim manjinama. Ideoloka zloupotreba razaranja koja je Beograd pretrpeo u ratovima XX veka, u kojima je imao i ulogu agresora, ne samo ulogu rtve, takoe je jedan od inilaca koji sputava obnovu gradskog prostora i opteg duha zajednice, od ostataka Narodne biblioteke unitene 1941, do ruevina nastalih tokom NATO intervencije 1999. Gradski pejsa dodatno je naruen siromatvom, neodgovornim odnosom institucija i graanstva i prema tuoj, i prema javnoj, nekad i prema sopstvenoj imovini, svakodnevnim vandalizmom i propustima u sprovoenju javnog reda i mira, graanske discipline i uzajamne solidarnosti. Ouvanje ruevina, ukljuujui ideoloku glorifikaciju Dobrovievog generaltaba, gotovo da su smiljena podseanja, i pozivi na ouvanje komunizma, militarizma i nacionalizma. Meu svim pitanjima prolosti i budunosti Beograda, moda bi trebalo posebno istai sledea:

153

IDENTITET BEOGRADA

- Kako da humanistike nauke postanu jedno od sredstava reevanja problema, umesto njihovog izvorita, u beogradskoj urbanoj i srpskoj nacionalnoj politici, ekonomiji i kulturi? - Da li je Beograd globalni grad ili globalno selo? Da li e Beograd pronai jasnije mesto u optim evropskim procesima i, naroito, u debalkanizaciji Balkana? - Kakva je ponuda, za Beograd, idejnih i politikih zamisli, naroito onih koje se odnose na institucionalnu, fiskalnu, ekonomsku i kulturnu decentralizaciju? Da li e se proces decentralizacacije odnositi i na unapreenje gradske autonomije, demokratizacije imovinskih i politikih prava, i podsticanja ekonomskih performansi, ili e Beograd samo nositi teret ekonomske solidarnosti? - Kakvi su realni izgledi oporavka vanih institucija: Narodni muzej, Muzej savremene umetnosti, Narodna biblioteka? Da li postoji svest o potrebi da se takve institucije smeste u nove, funkcionalne objekte? Da li je Beograd kulturna metropola bez zgrade opere? - Da li je postignuta funkcionalna ravnotea izmeu potrebe da se zatiti istorijskog naslea, i potrebe ekonomskog razvoja koji podrazumeva suverena prava na privatnu imovinu? - Na koji nain oplemeniti i unaprediti javne prostore? Kako prilagoditi Beograd zahtevima kulturnog razvoja i trine privrede? - Kako postii sklad funkcionalnosti javnog prostora i javnog zdravlja? Kako Beograd prilagoditi konceptu otvorenih, slobodnih gradova, u smislu investicionog i urbanog razvoja, i kako ga, istovremeno, uiniti zdravijim i humanijim ivotnim prostorom? - Kako postii sklad izmeu multikulturne stvarnosti i potrebe za asimilacijom, za izgradnjom drutva individualne jednakosti i kolektivne odgovornosti u odnosu na zajednicu? Kako uticati na poputanje etnike i kulturne odbojnosti, naroito prema Romima? Kako romsku populaciju uiniti odgovornijom prema sopstvenoj deci, i, u skladu s tim, kako veinsku etniku zajednicu uiniti odgovornijom prema sopstvenoj deci? Da li je budunost beogradske romske populacije u povlaivanju rasnoj alijenaciji veine, ili sopstvenoj samoizolaciji? Kako uticati na promene u tradicionalnom nainu ivota, podrazumevajui razumevanje ivota, kojim se urgoavaju prava sopstvene dece i ostalih nezatienih grupa? U kojoj meri e asimilacija podrazumevati pritiske na brisanje kulturnih i ljudskih spefinosti i razlika? Da li je mogua javna rasprava o obostranoj odgovornosti? - Da li e strategija smanjenja siromatva podrazumevati konkretniju, institucionalizovanu pripadnost manjinskih i marginalizovanih grupa veinskom drutvu? - Kako Beograd vide stranci, i kako se Beograd ophodi prema strancima, prema svemu stranom, i svetu oko sebe? Identitet Beograda zasnovan je na njegovoj stvarnoj i na njegovoj imaginarnoj 154 prolosti.

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Sadanjost i budunost se transponuju u njegove medijske prikaze. tavie je i istorijski prostor grada i stvaran i imaginaran. Grad je i narativan prostor. Tumaenja Beograda su i u konvencionalnom znanju i u urbanim legendama, istina je i u prolaznoj stvarnosti i u sterotipima. Stvarnost Beograda zapisana je u knjievnosti, na filmu, u muzici, vizuelnim umetnostima, mitovima i legendama, turistikim vodiima, ona se provlai kroz gradski marketing i promociju turizma, uva se u svedoanstvima graana i stranaca, preplie u prepriavanjima i ogovaranjima, taksista, frizera, okara, Beograd je, najzad, i u institucijama kolektivnog pamenja, u muzejima i sopstvenim istorijama. Izazov prolosti i budunosti globalnog grada je poseban i zbog injenice da se urbano iskustvo odnosi na svega nekoliko stotina godina razvoja svetskog sistema (Immanuel Wallerstein). Ruralno iskustvo, koje obuhvata ogroman deo ljudske istorije, postalo je neprimenljivo, bez obzira na funkcionalne slunosti svake ljudske zajednice, od malih tribalnih sela do megalopolisa. Svako ljudsko drutvo raspolae izvesnim inkluzivnim odlikama, omoguavajui razmenu vrednosti, transport i komunikacije. Istorijski poetak gradskog drutva je u procesima specijalizacije individua, drutvenih organizacija, kultura i tehnologije. Gotovo da je opte, zajedniko oseanje oveanstvo da se svet ubrzano menja, da je njegova evolucija primetna u stvarnom vremenu. Prolost i budunost Beograda saimaju se upravo u vremenu koje neprestano dobija na ubrzanju, dok se istorijski prostor, i prostor koji pripada saimaju. Teko je povui razgranienje izmeu nedavne istorijske prolosti i sopstvenog trenutka, koji pripada sadanjici. Pristup injenicama, i tehnologija njihove obrade i skladitenja, doputaju uvid u nagomilavanje pitanja koja povezuju prolost i budunost. Na gradskom prostoru su ti fenomeni naroito oigledni. Urbanizacija sveta pribliava ljudske grupe, i u fizikom smislu, i u smislu uzajamne percepcije. Jedna od najvanijih pojava globalizacije je saimanje prostora i vremena (Giddens 1990, 1-18). Ubrzanje istorije, brisanje granica i razvoj tehnologija, naroito informatike i komunikacija, sve su to bili procesi iji se razvoj, ili uticaj, nisu mogli dovoljno jasno predvideti u prethodnoj epohi. Potreba prevazilaenja teorija modernizacije i svetskih sistema delimino se objanjava upravo odvijanjem dogaaja koji pripadaju fenomenu globalizacije: globalizacija menja sisteme vrednosti, transformie pristup informacijama i ekonomskim resursima, utie na mobilnost i sposobnost odravanja drutvenih odnosa na globalnom nivou, komprimuje vreme i prostor na onaj nain na koji to u poslednjim decenijama ine primenjene tehnologije same po sebi, istie vanost novih lokalnih zajednica. Sirovine, roba, radna snaga, znanje i tehnologije osciliraju na berzama bre nego ikad ranije u prolosti ekonomije (Eade 2005, 1-18). Globalizacija dodatno relativizuje stanje bogatstva i siromatva. Svet ivi bolje nego ikad, ali su strepnje i sumnje u sposobnost racionalizacije ekonomskih i bilokih resursa takoe izraenije. U bogatim drutvima se produava ljudski vek, siromane zajednice nisu jo uvek u stanju da primenjuju kontrolu raanja. Razvijene tehnologije sve su vie 155

IDENTITET BEOGRADA

deo reenja, a Trei svet sve vie uzrok problema u domenu globalnog zagaivanja ili klimatskih promena. Najgrublja stratifikacija globalne uspenosti i globalnog siromatva moe se dovesti u vezu s polarizacijom ivotnih ansi u smislu tehnolokog znanja, pristupa telekomunikacijama, nekad i kulturnim resursima, finansijske sposobnosti. Siromani su, na drugoj strani, obino uskraeni oseanja da su uskraeni. Dalje, teorije globalnog drutvenog razvoja znaajno zaostaju za ukupnom istorijskom dinamikom i na osnovu okolnosti u kojima globalne tehnoloke olakice razvijaju nove drutvene zajednice, stvarne ili virtuelne, prevazilazei ustaljene klasne i ekonomske pozicije. Percepcija siromatva zapravo se transformie u jednom drugom smeru. Globalne komunikacije omoguavaju uvid u ivotne uslove na celoj planeti. Sve je jasnija struktura nepovoljnih regionalnih ekonomskih i politikih konjunktura. Globalni gradovi imaju znaaju ulogu u percepciji siromatva i suoavanju s njegovim ekonomskim i politikim korenima. Relativizacija globalnog siromatva podrazumeva nove pristupe i nove standarde, ali socijalne teorije razvoja niti primena novih tehnologija nisu dovoljni da se unapredi kvalitet ivota. Siromatvo podrazumeva drutvenu usamljenost, izloenost bolestima, nekvalitetnoj hrani i vodi, nedostatku sigurnosne mree oko pojedinca. Kompresija vremena i prostora omoguavaju da se drutvene veze odravaju na daljinu, ime se moe umanjiti oseanje izoptenosti u percepciji drutvene osujeenosti. Ali proliferacija drutvenih veza ukljuuje i proliferaciju svih iskuenja, izazova i problema koje te veze podrazumevaju. Globalni grad u svakom sluaju dobija ansu da doprinese ideji prevazilaenja granica u uslovima u kojima uporedo i blisko koegzistiraju bogatstvo i siromatvo. Relatizovane, barijere uspeha i neuspeha se lake prevazilaze. Bogati i siromani u globalnom gradu dele isti prostor, pregovaraju o njegovom korienju, nekad i ugroavaju jedni druge, ali obostrana upuenost moe doprineti obostranim interesima. Nije sluajno u globalnom gradu upravo srednja klasa najranjivijana izazove brzog pada u siromatvo. I svako pitanje srednje klase ostaje sutinsko pitanje demokratije, vladavine prava i stabilnosti institucija. U tom smislu globalni grad preuzima odgovornost jedne konstante u ijim se okvirima odvijao razvoj savremene gradske civilizacije, njenih prednosti, njenih sloboda, i svih njenih kontroverzi.

Literatura:
Clark, David. 1996. Urban World/Global City. London/New York: Routledge Davis, Diane E., and Libertun Nora de Duren. ed. 2011. Identity Conflicts in the Urban Realm. Cities and Sovereignty : Identity Politics in Urban Spaces. Bloomington: Indiana University Press Eade, John, ed. 2005. Introduction, in: Living the Global City. Globalization as a Local Process. London: Routledge Fyfe, Nicholas R. 1998. Introduction: Reading the Street. in: Images od the Street. Planning, Identity and Control in Public Space, 1-11. London: Routledge Giddens, Anthony. 1990. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press

156

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Hurley, Andrew. 2010. Beyond Preservation. Using Public History to Revitalize Inner Cities. Philadelphia: Temple University Press Jones, Ian, Robert R. MacDonald and Darryl McInty. ed. 2008. City Museums and City Development. Plymouth: Realtamira Press Lindner, Christoph, ed. 2006. Urban Space and Cityscapes. Perspectives From Modern and Contemporary Culture. London: Routledge Nagle, John. 2009. Multiculturalisms Double Bind. Creating Inclusivity, Cosmopolitanism and Difference. University of Ulster, Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited Neill, William J. V. 2004. Urban Planning and Cultural Identity. London: Routledge Prato, Giuliana B. 2009. Introduction Beyond Multiculturalism: Anthropology at the Intersections Between the Local, the National and the Global. Beyond Multiculturalism. Views from Anthropology/. Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited Prvlakis, Georges. 2008. City Museums and the Geopolitics of Globalization. u: City Museums and City Development. ed. Ian Jones, Robert R. MacDonald and Darryl McInty, 16-26. Plymouth, Realtamira Press:. Stupar, Aleksandra. 2009. Grad globalizacije. Izazovi, transformacije, simboli. Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu. Beograd: Orion Art United Nations (UN). 2004. Development and Globalization: Facts and Figures. United Nations Conference on Trade and Development. New York and Geneva: United Nations Weiss-Sussex, Godela, and Franco Bianchini. ed. 2006. Urban Mindscapes of Europe. Amsterdam/ New York Wetherell, Margaret. ed. 2006. Identity in the 21st Century. New Trends in Changing Times. Palgrave MacMillan Williams, Harold. 2004. Historic Cities: The Sense of Place, Sacred and Secular. u: Historic Cities and Sacred Sites: Cultural Roots for Urban Futures ed. by Ismail Serageldin, Ephim Shluger, and Joan Martin-Brown. Washington, D.C., The International Bank for Reconstruction and Development.

Abstract:
Belgrade and the Serbian society as the whole have not sufficiently understood the Cold War paradigm and the following Eastern-European post-totalitarian transition. Belgrade remained at the bottom of the process that the most successful Eastern European nations have joined after the Berlin Wall callapse and the disintegration of the Soviet Union 1989-1991. Belgrade still bears the scars of poverty, isolation, ethnic homogenization, conspiracy theories and NATO intervention. On several occasions were damaged or destroyed important, sometimes very valuable city buildings and monuments. Ideological abuse of the historical failures that Belgrade has suffered during the twentieth century wars, both as the victim as the agressor, impede the reconstruction of urban space and the general community spirit. Urban landscape has further undermined by pov- 157

IDENTITET BEOGRADA

erty, or the irresponsible attitude of institutions and citizenship in regard to the public or private property. In this volume, we dare to raise the following important questions: - How can the humanities become a means of resolving problems, rather than the cause, in urban Belgrade and Serbian national politics, economy and culture? - Is Belgrade a global city, or a global village? Whether Belgrade will find a clear place in the general European processes and, particularly, in the de-Balkanization the Balkans? - Is there a genuine offer in political ideas for the future, especially those related to the fiscal, economic and cultural decentralization? Will the decentralization process improve urban autonomy, democratization of property and political rights, and encouraging economic performance. Will Belgrade only bear the burden of political populism and economic solidarity? - How shall we recover the important national and city institutions: the National Museum, Museum of Contemporary Art, the National Library? Is there an awareness of the need for such institutions to accommodate a new, functional role in the future? Is Belgrade a global metropolis remaining deprived of the opera house, or the music halls? - Where could be found a functional balance between the need to protect the historic heritage, and the free market economy, including the sovereign rights of private property? - How do we raise standards of public spaces? How to adjust the requirements of Belgrade cultural development and market economy? - How to achieve a balance of functionality between the public spaces and public health? How to adapt Belgrade to the concept of open, free cities, in terms of investment and urban development, and the concept of healthy city? - How do strangers see Belgrade, and how Belgrade is treating treats and experiencing foreigners? - How to relax ethnic and cultural hostility, particularly against the Roma? How to make the Roma population more responsible to their own future, and, accordingly, the majority ethnic community to the common future? Is the Roma future in convivance of racial alienation, or the self-isolation? How to affect changes in traditional ways of life, irresponsible, selfish and self-sufficient, which are always directed against the interests of children and other defenseless groups? To what extent will the pressures of assimilation imply the erasure of cultural and human differences? Do we need a public discussion of mutual accountability? Keywords: global city, public space, urbanization, urbicide, urban transformation

158

UDK:

TRAJANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

Simona upi Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

irom evropskog kontinenta, u razdoblju fin de sicle-a, uoavaju se dinamine promene drutvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobraajima, revidiranju odnosa prema istorijskom i istorinosti uopte, te loginom pojavljivanju slike modernog ivota kao vizuelne samospoznaje epohe. Umetnost je ostavila trag o transforamciji javnog sveta, o fenomenima maspvnih aktivnosti, ulinog ivota i nove slike grada. Ipak, tokom svojih putovanja po Evropi, srpski umetnici su suvie fascinirani opipljivim dokazima enjivo eljene evropske prolosti da bi uoili taj spektakularni grad. Idealizovana i romantizovana istorija izazivala je vee interesovanje od stvarnosti koja je, u poreenju s prolou, smatrana nevanom i prozainom. Pojava radnike klase u Srbiji, kao i u svim preteno ruralnim drutvima, bila je blisko povezana sa procesom migracija seljaka u potrazi za poslom. Odreena industrijalizacijom, prostorna pokretljivost ljudi vodila je ka pojavi radnike migracije koja je znaajno oblikovala srpske gradove. Prostorna pokretljivost nije se, zapravo, automatski poklapala sa drutvenom pokretljivou; To znai da naputanje sela nije vdilo ka oblikovanju i prihvatanju novog, urbanog identiteta. Oseaj pripadnosti je i dalje bio povezan sa kultom domovine i onemoguavao je sutinsku integraciju pridolih u novo okruenje. Drutveni status, mentalitet, obiaji, uslovi i ivotna polja zabeleeni su na brojnim scenama srpskog slikarstva. Dela u kojima se moe uoiti teak gradski ivot, siromatvo i depresija otkrivaju injenice o socijalnim razlikama koje su su natsale kao rezultata modernizacije, urbanizacije i unapreivanja industrije. Na putanji modernizacije od tradicionalnog do savremenog i evropeiziranog, teme i sadraji sela i grada simbolike su take poetka i kraja takvog procesa.

* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

159

IDENTITET BEOGRADA

Kljune rei: grad, selo, Beograd, modernizacija, slikarstvo, srpski umetnici, drutvena pokretljivost irom evropskog kontinenta, uoavaju se dinamine promene drutvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobraajima, revidiranju odnosa prema istorijskom i istorinosti uopte, te loginom pojavljivanju slike modernog ivota kao vizuelne samospoznaje epohe. Ostavljajui trag o transformaciji javnog sveta, o prostorima u kojima se klasna pripadnost gubila pod svetlima reflektora i alkohola, o fenomenima masovnih aktivnosti, ulinog ivota i nove slike grada, umetnost se poput karusela vrtela oko ovih savremenih hramova. Kako to objanjava Grizelda Polok modernost, kao fenomen 19. veka prihvaena je kao produkt grada. Ona je u mitskoj ili ideolokoj formi odgovor na nove kompleksnosti drutvenog postojanja [...] Modernost se sastoji od mnotva reakcija na ogroman porast populacije, koje vode literaturi gomile i mase, ubrzavanju ivotnog ritma sa njegovim prateim promenama u doivljaju i regulisanju vremena i negovanju tog veoma modernog fenomena, mode promena u karakteru gradova. Gradovi, koji su bili centri sasvim vidljivih aktivnosti manufakture, trgovine, razmene bivaju izdeljeni i raslojeni, sa sve manje vidljivom proizvodnjom, dok njihovi centri, kao u Parizu i Londonu, postaju kljuna mesta potronje i razmetanja, stvarajui ono to Senet oznaava kao spektakularni grad (Polok 2001, NS 6, Bg 8). Tokom pr vih decenija 20. veka, prilikom svojih putovanja po Evropi, srpski umetnici su suvie fascinirani opipljivim dokazima enjivo eljene evropske prolosti da bi uoili taj spektakularni grad. Kada se uporede Milovanoviev Karusel (1906) u Parizu i Park Pino u Rimu (1916), Katedrala u Sevilji (1911) Branka Popovia, Ekievieve Dioklecijanove terme u Rimu (1916), Venecija (1906) i minhenski Paviljon u parku (1908) Natalije Cvetkovi, te Pompeji (1907), Koloseum (1907), Notr Dam (1911), Trokadero u Parizu (1911), Forum Romanum (1911) i Sv. Marko u Veneciji (1914) Nadede Petrovi, skoro programski zvue njene rei iz pisma majci: Valjda ne misli da ivim ovde, pa nita da ne vidim, a kad se vratim kui da ne mogu rei e, sam videla najlepe strane jedne od evropskih prestonica. Nije to povoenje za zapadom, ve jedino moja elja da vidim ono to kod kue ne mogu videti ( 1978, 64). Ipak, moda je vie od mogunosti vienja re o traganju za izgubljenim vremenom, o potrebi da se u segmentima istorije pronau izvori nacionalnog kontinuiteta i kulturolokog razvoja, svedoanstva o sauvanim seanjima drugih. Davanje prednosti trajanju nad trenutkom govori i o, u osnovi, pasivnom stavu ove generacije srpskih umetnika njihovom mirenju sa ulogom posmatraa. Grevito se pridravajui pravila socijalne mimikrije, pr va generacija srpskih modernista traila je potvrdu svoje umetnosti u velikim narativima. Time su drastino redukovane njene tematske i sadrinske preokupacije. Ne elei da pokau kako zalaze u drutveno sporne i neprihvatljive prostore, izbegavaju i izostavljaju hronike o mestima 160 javne zabave, nonom ivotu i novim oblicima iskazivanja slobodne seksualnosti, dok fa-

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

scinacija kulturom prolosti postaje oblik neoromantiarskog poimanja sveta, beg u pejzae istorije. Poetkom stolea, srpski slikari jo uvek ne ive dovoljno dugo graanskim nainom ivota da bi se pobunili protiv njegove rutine i normi. Istim razlogom moe se objasniti i redukcija tematskog spektra izostanak prostora boemskog nezadovoljstva u kojima jo nisu spremni da (pokau kako) aktivno uestvuju. Drugim reima, idealizovane epohe prolosti budile su interesovanje vie nego stvarnost koja se, u poreenju sa eljenom istorijom, doivljava kao beznaajna i banalna. Ipak zbunjuje i skoro potpuno odsustvo slike novih prostora Beograda, koji se dinamino razvijao i nesporno postajao glavni temelj liberalizacije i emancipacije srpskog drutva, te posredno i kulture. Jer kada je u Francuskoj, tokom druge polovine 19. veka, zapoelo impresionistiko naputanje ideje o slici kao pounoj paraboli i uzvienom prizoru, nije se moglo ni slutiti da je re o, kako e se ispostaviti, tematskom prevratu izuzetnih srazmera. Jasno je, takoe, da je novouspostavljeni odnos prema neistorinom, nemitolokom i, u svakom pogledu, neglorifikovanom prizoru, bio odraz koliko umetnikih, toliko i drutvenih procesa. Novo, graansko drutvo krilo je sopstveni prostor. Nouvelle couche sociale prepoznaje se u kafeima, gradskoj guvi, pozoritu, na konjskim trkama, kako uiva u trivijalnosti javne zabave kao sinonimu svih ugodnosti modernog ivota. Jo vanije je, meutim, da se novoformirano graanstvo ne libi da o tome ostavi slikane dokaze, koji se uspostavljaju kao svojevrsni autoportreti epohe (Detaljno: Clark 1986). Otuda i pitanje zato slinu matricu ne prati srpska sredina, koju savremenici kritikuju kao primitivnu, skromnog kulturnog nivoa, sa graanskim drutvom prekonoi proizilim iz opanaka, ( 1939)1 ali koje bi upravo novom slikom (pa makar bila i tek selektivna) moglo da ostavi drugaije svedoanstvo o sebi. Fotografija, iz 1925. godine, seljaka koji sa svinjom prolazi ispred zgrade Narodnog pozorita, na putu do oblinje Velike pijace (na mestu dananjeg Studentskog parka), slika je drutvenih promena. Slika je i kontinuirane modernizacije, esto interpretirane kao jevropeizacije, koja lagano menja vedutu srpske prestonice. Beogradska eleznika stanica otvorena je jo 1885. godine. Elektrina centrala na Dorolu i gradsko osvetljenje puteni su u rad 1893. Sledee godine konjski tramvaj, koji je od Kalemegdana do Slavije saobraao kao pr va linija gradskog prevoza, zamenjen je tramvajem na elektrini pogon, koji je iao od Terazija do Topidera. Pr vi automobil u grad je stigao 1903, vozom iz Bea. etalo se korzom od Albanije do Akademije nauka, a nedeljom popodne ilo se na dansinge. Javne kue nalazile su se na kraju Dorola, ali ih je bilo i u drugim krajevima grada, kao i u ponekom hotelu. Drutvo Trezvenost formirali su 1901. godine lekari-antialkoholiari. Sve se to ini, moda samo na poetku, nedovoljnim, ali i tada podsticajnim ambijentom za formiranje pr vog tematskog prototipa slike modernog ivota. Ipak, morae da prou decenije da se ovi prizori bojaljivo pojave u tematskom repertoaru srpskih slikara. Da-

1 U pitanju je vienje srpskog drutva u decenijama koje su prethodile Pr vom svetskom ratu

161

IDENTITET BEOGRADA

kle, kljuna pitanja nisu samo kada i kako (se uoava modernizacija formalne strukture slike), ve i zato; zato nisu slikali eleznicu, maskenbale, javne kue, dansinge? Jo od kraja 19. veka uoava se revidiranje odnosa prema prolosti olieno u tenji graanske elite da potisne kulturno naslee strane osmanske vladavine iz ulinih prizora, koje je dodatno podstaknuto prilagoavanjem potronim dobrima novog tipa. [...] Zapad potiskuje sve vie Istok u Beogradu. Fes poinje da se gubi pred eirom, opanak pred cipelom, minderluk pred krevetom, sukno pred evropskim odelom ( 2004, 136137). Ipak, sudei po tematskoj apstinenciji, anr-scena aktuelnog trenutka i dalje je posmatrana kao indikativni recidiv vienog, kao niz socioloki i ideoloki neprihvatljivih motiva. Za prefinjeno istanan evropski ukus, kome se trebalo predstaviti, taj anr je bio orijentalno-puki, a nimalo mondenski, pripadajua slika Balkana kao mesta gde se Istok susree sa Zapadom, a ono samo nijednom od tih svetova ne pripada u potpunosti. To je Evroazija, dvosmislena zemlja izmeu onoga to je pravi Istok i onoga to je pravi Zapad, bastardna teritorija razgranienja (Noris 2002, 18). Branko Maksimovi, jedan od tvoraca generalnog urbanistikog plana iz 1923. godine, opisuje Pozorini trg u Beogradu kao mesto na kome su jo uvek mogle da se vide stare i neugledne zgrade, ba kao i straare koje su padale u oi svojom runoom i zaputenou ( 1980, 53). U neposrednoj blizini blatnjava kaldrma, miris rotilja i krezli, tradicionalne turske kafane... Prema oceni Milana Grola, grad je pr vih decenija 20. veka, progutan Levantom, Balkanom, Petom, ali naroito najezdom palanke svih rasa, jezika i vera oko sebe, koja iupana iz korena ovde sada ne ivi ni pod svojim krovom ni u svojoj mli, nego na ulici, u kafani, u bioskopu, baru, bifeu, u evabdinici, u radnji s uikim proizvodima, u bezbrojnim kafanicama sa palanakim panjem i rotiljem pred vratima, ili u takozvanim lokalima umetnike boemije, jednoj od najbanalnijih industrija u tom vaarskom meteu ( 1939). I karikatura objavljena u Narodnom blagostanju 1929. godine pod nazivom Fatalnost geografskog poloaja. Beograd se nalazi na sredokrai izmeu divljakog istoka i uglaenog zapada, ( 1929) govori o uvredljivim sudovima, makar jednog dela srpske elite. Predstava crnog mukarca, u afrikom tradicionalnom kostimu, trebalo bi da predstavlja divljaki istok, dok su obrisi grada i luke u pozadini verovatno uglaeni zapad. Nezadovoljstvo prisustvom orijentalnog u srpskom drutvu i kulturi uslovljeno je permanentnim pokuajima definisanja sopstvenog mesta u irokom polju politike interesnih sfera, praenim naglaenom potrebom da se jasno podvue nacionalni identitet. Aktuelno formiranje nacionalnih drava obeleio je proces zaborava s ciljem da se turska kultura pomeri iz neposredne u potpuno zakljuenu prolost (Slapak 2000, 55). Posledino je prilikom opisivanja turskog naslea, eg zistiralo ono zaziranje koje se po pravilu vezuje za ostatke neprijateljske kulture i naina ivota, pre svega onog njenog dela koji je upisan u svakodnevicu (Slapak 2000, 51). Neeljeni ostaci prolosti izazivali su kompleks drugosti, potenciran frustrirajuom idejom evropske prolosti, idealizovane u svojoj nedostinosti Evropa kao vremenska 162 kategorija (ako se vreme shvata kao razvoj), a ne Evropa kao geografski entitet. (Todo-

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

rova 1999, 81). Pomenute drutvene, politike i, esto, emotivne dileme uoavaju se u graenju novog kulturnog identiteta i u drugim zemljama regiona, koje se odlikuju slinim istorijskim nasleem (Uporedi: 2003). Za razliku od (pre)tekih rei nekih savremenika, raznolikosti beogradske vedute predstavljaju, sa neskrivenim simpatijama, razglednice i ilustrovane dopisnice, rado razmenjivane poetkom 20. veka, na kojima je oigledan doivljaj balkanskog identiteta u kolebanju izmeu jevropejstva i orijentalne razliitosti (Goldsvorti 2005, 2). Tako mlekadije sa ezama, amreladije, okalije sa obramicama, bozadije sa fesovima, bostandije, eerdije, sladoledije, prodavci alve, lue, ueerenog susama i orasa, nesmetano nude svoje proizvode mladim damama u evropskom ruhu. Na ulici su se prodavali i vrui kembii u saftu, kao i gibanica iz tepsija dranih nad arom da bude topla i kvalitetna tako da se mast cedi niz bradu ( 1977, 154). Da je gradski ivot ostajao u znatnoj meri dragovoljno obojen mentalitetom, duhom i atmosferom duboko ukorenjenih prethodnih vekova, dokazuju mnogobrojni predmeti svakodnevne upotrebe, rei, anegdote i fotografije (Detaljnije: 1993, 8286), koje nisu vezane iskljuivo za nie socijalne grupacije. Tako se na fotografiji sa venanja kralja Aleksandra Obrenovia i Drage Main, 1900. godine, pred portom Saborne crkve, dok stoje na kaldrmi posutoj slamom i prekrivenoj ilimima, vide mukarci sa fesovima pored onih koji nose cilindre i irado eire. Na enama se smenjuju libade i ipka, suncobrani i kike upletene oko glave. I kod kraljevskog doma Karaorevia, decenijama kasnije, sreemo sline motive. Tokom prestone besede kralja Aleksandra I Karaorevia, 1932. godine, pirotski ilimi su ukraavali zidove i balkone u Narodnoj skuptini, umesto slika, mozaika ili murala, kao svojevrsna srpska verzija francuskih dvorskih tapiserija. I balkon iznad ulaza u dvor bio je ukraen pirotskim ilimom do poetka Drugog svetskog rata. Da je bilo i drugaijih interpretacija gradskih potreba, konfuzije identiteta i drutvenih razlika, meu mnogim slinim, pokazuje i epopeja projekta izgradnje Umetnikog paviljona na Kalemegdanu, koju Milan Kaanin 1929. godine komentarie reima: Pr vi projekat Paviljona, rad arhitekta Branislava Kojia, koji je dobio pr vu nagradu na konkursu, morao je biti naputen, jer se u beogradskoj Optini nalo da e Paviljon, zamiljen u vrlo interesantnom stilu umadijskih kua, liiti na drumsku mehanu i nagrditi prestonicu [...] Drugi projekat, po kojem je Paviljon najposle sagraen, takoe je izradio Koji, ovaj put u nekom stilu koji nije ni klasian ni moderan, no koji se optinarima vie svideo ( 1968, 117). Kao metafora jednog vremena, moda ponajbolje opstaju zapaanja Isidore Sekuli u eseju Problem malog naroda, gde opisujui situaciju u Srbiji svom engleskom prijatelju objanjava: Znate, s nama, s naim umetnicima i s nama uopte, i s naim evropejstvom, tako je nekako kao sa onim umskim duhom koji je pridobio princezu i odveo je kui, ali ju je tu morao uvati vie no oi u glavi, jer je ona, pored simpatija za novu okolinu i ivot, pokazivala i izvesne naklonosti da bei (Sekuli 2003, 33). Uopte, kada je re o predstavama beogradske vedute, retke su slike na kojima se osea ritam ivota gradskog centra, poput Terazija (1918) Natalije Cvetkovi, Beevie- 163

IDENTITET BEOGRADA

ve Hilandarske ulice pod kiom i Ugla Poenkareove i Paieve ulice (obe oko 1935), Stare kafane Albanija (1936) Miodraga Petrovia ili Milunovieve Knez Mihailove (1938). Neveliki je i broj ostvarenja koja svedoe o letnjikovcima, vilama, rezidencijalnim gradskim etvrtima, onim prostorima modernog urbanizma u kojima se ogleda buroaski obiaj nastanjivanja daleko od fabrike buke i meanja s radnicima ( 2004, 30). ak i na onim malobrojnim radovima gde se vidi neija vlastita kua, nedvosmislena privilegija boljestojeih, kao na Josievoj Vili na brdu (1936) ili Milunovievoj Lozi (1942), Na Senjaku (1942), Iz Topidera (1943), ona se pojavljuje tek kao detalj u kultivisanom iseku prirode. Vrt se tako prepoznaje kao istinski odraz obilja, transformisani pejza koji svoje uesnike klasno odreuje autentian graanski prostor. Slika prirode biva oznaka drutvenog statusa i porekla. Ali predstavljena u svom novom obliju ona je i simbolika oznaka promene. Gvozdenovievo Deje igralite (1934), ba kao i Radovievi beogradski parkovi, Beeviev Studentski park (1936), svedoanstva su o zemlji koja nije naputena, ve je priljeno i sistematino preoblikovana. To je prostor spajanja iskonskog i modernog, geneza slike krajolika, ulepano seanje na prolost, svedoanstvo ruralno-buroaske transformacije olienje novog drutva i njegovih estetskih standarda. Ako je za radnike i seljake priroda bila sinonim tekih poslova koje u njoj obavljaju, za graane je ona mesto predaha i odmora (Uporedi: Clark 1986, 200201). Upravo to ideoloko-prostorno podvajanje ilustruje ure Teodorovi Veernjom etnjom (1935) o kojoj govori: Traei posao iao sam prema Dedinju. Bilo je predvee. ujem topot konja, okrenem se, a ono ide kavalkada konjanika gospoa i gospode i dece na konjima. Ispred grupe konjanika bila su dva tucaa kamena. Gospoa u utom koja je bila na elu konjanika, prolazei pored radnika-tucaa i gomile kamena uzviknula je sa ushienjem: Ah, kako je lepo vee! Odmah mi je sinulo u glavi da to moe biti dobra tema (Prema: 1991, 191). Kalemegdan (1919) Natalije Cvetkovi, Studentski park (1928) i Karaorev park (1932) Ivana Radovia, odnosno predstavljeni ljudi, socioloki su simboli vertikalnog kretanja po drutvenoj lestvici, klase koja ima vremena, elje i mogunosti da poseduje iseak prirode, ili da u njemu provodi vreme u dokolici. To je slika prostora ukrasnog iblja, cvea i bunja biljki bez (korisnih) plodova. Slika preobraaja koji je zapoeo 1904. godine Naredbom o uvanju batica, u kojoj beogradska optina poruuje graanstvu da travu ne utamanjuje, da cvee ne kida, preko ogradica ne prelazi i da klupe ne premeta ( 1904), a nastavio se razvijanjem i uspostavljanjem novih kriterijuma, od marame do eira, od gunja do kaputa, od potrebe do ukrasa.

II
Uslovljena industrijalizacijom devedesetih godina 19. veka, prostorna pokretljivost stanovnitva dovee, tokom pr ve polovine 20. stolea, do pojave radne migracije koja e u znatnoj meri promeniti fizionomiju srpskih gradova. Privredni, socijalni i kul164 turni faktori stvarali su klimu koja je pogodovala procesu iseljavanja i nastajanja brojne

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

fluktuirajue radne snage. Ogranienja seoske privrede i istovremena socijalna i kulturna privlanost grada delovali su kao paralelni faktori ovog procesa. Najvei broj migranata kao motiv za selidbu navodi: tenju za sreom, bekstvo od kontrole zadruge i seoske zajednice i elju da se oslobode strogih moralnih predstava i pravila ponaanja ( 2004, 181). Ipak, podaci vezani za promene u strukturi beogradskog stanovnitva pokazuju da je potraga za poslom bila onaj kljuni pokreta priliva pridolica. injenica da je broj mukaraca bio za etvrtinu vei od broja ena, pokazuje da su najee dolazili bez lanova porodice koji bi predstavljali dodatni ekonomski teret; da su se zadravali tek neko vreme, oigledno rukovoeni namerom da se vrate (Detaljno: 2004, 184 185). Prostorna pokretljivost se iz navedenih razloga nije po automatizmu preklapala sa socijalnom, odnosno naputanje sela nije samo po sebi vodilo oblikovanju i prihvatanju novog, gradskog identiteta. Tako je, na primer, kao direktna posledica migracija broj nepismenih Beograana porastao sa 10% 1914. godine na 20% 1929. godine. Emotivne veze sa ostavljenom porodicom usporavale su proces asimilacije. Oseaj pripadnosti i dalje se vezivao za kult zaviaja onemoguavajui sutinsku integraciju u novu sredinu. U novonastaloj situaciji potreba za kolektivnim identitetom vodila je formiranju privremenih zajednica, etniki i klasno srodnih, iji su se prostori ivljenja naslanjali na grad, ali bez istinske namere da se s njim i spoje. Socijalni profil periferije oblikovan je elementima ruralnog pretvarajui u procesu rustifikacije potencijalna urbana naselja u seoske gradove. Serije predstava gradske okoline, motivi sa Karaburme, Duanovca i Topidera iz dvadesetih i tridesetih godina Borivoja Stevanovia, pejzai Duanovca (192426) Miloa Golubovia, kao i niz Pogleda sa Topiderskog brda (193538) Mila Milunovia, pokazuju kako se ira gradska periferija, zapravo, nije razlikovala od sela. Veliki priliv doljaka, povorke pealbara, prouzrokovale su stalnu potrebu za novim stambenim prostorom. Zbog visokih kirija u centru pridolice su potiskivane ka periferiji, gde nastaju itava naselja prostih radnikih koliba na ivici legalnosti. Ideoloko-urbanistiki koncept Verschnerung des Stadtbildes, ulepavanja slike grada, odnosno osmiljeno drutveno planiranje urbane ekspanzije, pri emu su praktini ciljevi podreeni simbolikoj funkciji predstavljanja, nije se znatnije uoavao u beogradskoj veduti, osim po svom najbanalnijem segmentu podvajanju gradskog jezgra i gradskih rubova. Fotografija iz 1936. godine, zabraenih devojica u treem razredu osnovne kole u Mirijevu, ba kao i prizori seljanki koje ekaju u redu da skrate kosu ne zbog mode ve da bi je prodale u vremenu ekonomske krize, zapravo je slika onog neprivlanog ali stvarnog sveta gradske periferije. Poveanje broja stanovnika, nesumnjivo nije vodilo i nastajanju kultivisane, tipino gradske strukture. Naprotiv stalna migraciona strujanja srodnih drutvenih grupacija obezbeivala su iskljuivo dotok stanara u gusto naseljene, siromane etvrti. Poto su loi stanovi uvek mogli da se izdaju ekonomski interesi ograniavali su zainteresovanost za ozbiljniju sanaciju periferije (Detaljnije: Markovi 1992, 97). U godinama izmeu dva svetska rata gustina stanovnitva na podruju Beograda se utrostruila. Porast broja stanovnika nije pratio i ekonomski boljitak slinog intenziteta. 165

IDENTITET BEOGRADA

Tako se u radnikim kvartovima sve vei broj ljudi ograniavao na sve manje prostora. Na Karaburmi je, recimo, 1932. godine ivelo oko 6.000 ljudi. Naselje nije imalo ni vodovod ni kanalizaciju, a za zidanje objekata nisu se traile graevinske dozvole. Vaila je za prokleto mesto jer je nedaleko od Panevakog mosta bilo gubilite za obine i politike krivce. U blizini se nalazila i kafilerija gde su ubijani psi lutalice koji su zatim drani da bi koa bila tavljena za izradu rukavica (!). Prema podacima koje iste godine iznosi Politika Beograd ima 950 ulica, od ega modernu kaldrmu (kocku) ima 210, tursku kaldrmu 290, dok oko 400 ulica uopte nema vrst finalni sloj. Upravo takvi radniki kvartovi, dvorita sa zajednikim nunicima, okruena stanovima za iznajmljivanje, konopi podboeni dr venim motkama na kojima se sui ve opran u koritu, prepoznaju se u Bijelievom Dvoritu u Lovenskoj ulici (1928). Nedeljko Gvozdenovi o beogradskoj periferiji pria: Moja panja slikara otvarala se tim izbledelim tarabama obojenim plavo, zeleno, arenom rublju koje se sui u dvoritu i sve to patinirano. [...] Vlasnici tih kua bili su doseljenici iz unutranjosti, esto seljaci koji su se trudili da se nekako snau u novoj sredini. Ali, ja nisam samo spolja posmatrao te kue s niskim prozorima, jedva metar iznad plonika. [...] Ja sam ulazio u te male, tople domove, u skromno nametene sobe s dva kreveta i iznad kreveta neizbenim fotografijama suprunika, ljudi iz naroda: on naoit, obino brkajlija, ena krepka, neto tvrda pogleda (Prema: 1987, 36). O mentalitetu sredine i nainu ivota svedoi i Motiv sa ukarice (1927) Mladena Josia. Utisak koji prizor ostavlja ponajmanje se moe dovesti u vezu s fragmentom ivota u prestonici. Da je re o kultivisanom naselju svedoi elektrini stub koji se uoava meu brojnim kuama razliitih tipova, visine, naina i materijala gradnje, izmeu kojih nepravilno vijuga blatnjava staza. Pred jednom od kua stoji bosonoga ena, opasana keceljom, sa detetom u naruju; na pragu preko puta domaica baca vodu na ulicu. Sline naherene kue iskrivljenih krovova i privremenih odaka, fasade okreene samo sa uline strane, uderice, dr vene tarabe, motke namesto podupiraa, prozori razliitih veliina, uline esme, indra i dr vene klupice, sreu se jo od pr ve decenije veka na ostvarenjima Nadede Petrovi i Bete Vukanovi,2 kasnije kod Mihaila Petrova, Zima u Skadarliji (1926), Beograd pod snegom (1926), Beogradska Skadarlija u zimu (1928), Motiv starog Beograda (1931), Ivana Radovia Jatagan-mala (1928) i Jovana Bijelia, Beogradska periferija (1929), Vraka ulica (1929), te na slikama Skadarlije (1928), Kuhinje stare Beogradske mitropolije, Starog Beograda, Velike kole u Beogradu, Kafane Kievo (sve oko 1933) Koste Hakmana. ivot drutvene margine moda je, ipak, najsugestivnije opisan u mapi grafika Jatagan-mala (1934) Arpada Ba2 Nigde nisam imala da zadovoljim slikarsku radoznalost kao u jevrejskoj i ciganskoj mali. Na Jajliji i Dorolu stanovali su siromani 'panski' Jevreji koji su dane provodili na ulici pred svojim siromanim stanovima... Da bih dola do to izrazitijih tipova, odlazila sam u amam u ulici Cara Duana i u mladim nagim enama nalazila modele izvanrednih rasnih tipova. esto sam ila na uburu gde su u ono vreme iveli mnogi Cigani, sa nekima sam bila u prijateljstvu, odlazila im na slavu, dva ili tri puta na ciganski bal; (Prema: Risti 2004, 36).

166

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

laa. Ovoj seriji socijalnih veduta Beograda, kako ih je sm autor nazivao, dogmatska leva kritika zamerala je detaljisanje, ponavljanje, pridavanje znaaja drugorazrednim sitnicama. Ipak, stie se utisak da je upravo ovim pedantnim detaljisanjem, bez agresivne manifestne agitacije, Bala ostavio verodostojnu i sugestivnu hroniku pukog miljea, metropole okruene sirotinjskim pojasom. Problemi obrua siromatva, reonskog pitanja, odnosno sistemski nedefinisanog urbanog prostora, ba kao i, najee neuspeli, pokuaji njihovog reavanja, postaju paradigmatska mesta sloenog procesa razvoja grada iako je modernizacija bila jedini izlaz iz nerazvijenosti i bede, upravo u navedenim uslovima bilo ju je nemogue sprovesti ( 2008, 24). Projekcija socijalne stvarnosti konstituisala je sliku grada kao vizuelni produetak svakodnevice. Balaov bosonogi starac poduprt takama koji u desnoj ruci dri eir i prosi, te Prosjak (1938) Bratislava Stojanovia, ogledalo su podataka banovinskih uprava iz 1933. godine, prema kojima u jugoslovenskim gradovima blizu 250.000 ljudi ivi od milostinje i prosei. Meu njima je dece, ne manje od 185.000, koja stalno borave na ulici, bez staratelja i osigurane eg zistencije: Propitali smo nekoliko od tih malih nesretnika da utvrdimo ta njihovu psihu najvie interesuje... Pre svega ne znaju nita... Jedan nam je odgovorio da je po narodnosti Nasti. kolu ne pohaaju [...] Veina je imala samo jednu strastnu elju da se najede. ( 1932, 56). Na tu, ne toliko strasnu elju, koliko eg zistencijalnu potrebu, Dragan Berakovi ukazuje, do krajnosti uproenim narativom, na slici Hleb (1937): oigledno muen glau, naslonjen rukama na staklo, deak rezignirano gleda u vekne hleba kroz izlog pekare; iza njega se vide fabriki dimnjak i sirotinjske kue. Isti utisak nemonog mirenja sa marginalnim drutvenim statusom, najobespravljenijih meu obespravljenima ena i dece ostavlja Kujna br. 4 (1936) ora Andrejevia Kuna. Ovaj motiv sirove realnosti sirotinjskih kuhinja, sliku depresije i beznaa, Kun dodatno naglaava monotonom sivom gamom kao jasnom aluzijom na sivilo stvarnosti. Nastanak radnike klase u Srbiji, kao i u drugim, prevashodno ruralnim drutvima, neraskidivo je vezan za proces seoskih radnih migracija. Zato je, u navedenim okolnostima, formiranje radnitva oblikovano vie kao socijalni nego ideoloki proces. Klasni status, prostori ivljenja, mentalitet drutveno izjednaenih radnika i seljaka, najjasnije su preslikani u niz prizora iz javnog prevoza: Radoviev Rumunski seljak u vagonu tree klase (1931), kao i crtei tuem i olovkom iste tematike, te Tabakovievi Putnici u ekaonici tree klase (1931), Putnici tree klase (1936), U vagonu tree klase (1936), Putnici u vozu tree klase (1936). Obaveze, potrebe i struktura grada uslovljavali su nunu dnevnu mobilnost kojom se javni prevoz uspostavlja kao mesto spajanja grada i sela, gradskog jezgra i periferije, gunja, ubara i eira simbol svih putnika tree klase (Uporedi: 2004, 2426). Svet iscrpljenih, umornih, klonulih ljudi, na kojima se vidi teina svakodnevice, beda, depresija, selektivno razotkriva prizore koji ukazuju na socijalnu podvojenost, oiglednu posledicu modernizacije i industrijskog napretka. Za razliku od slike sela i, jo vie, seoskog rada kao idealizovane veze sa zemljom, svojom zemljom 167

IDENTITET BEOGRADA

(ak i kada ona to zapravo nije), slika grada u srpskom slikarstvu pr ve polovine 20. veka je slika eksploatisanosti, alijenacije, drutvene margine. Rumene seljanke u ivopisnoj nonji ukraenoj dukatima i vezom suprotstavljene su klonulim zabraenim radnicama koje dremaju na dr venim klupama kao slike promene, od sela ka gradu, od iskonskog do savremenog. Na putanji modernizacije od tradicionalnog do savremenog i evropeiziranog, teme i sadraji sela i grada simbolike su take poetka i kraja takvog procesa.

Literatura:
, . 1978. . : , . 2004. 18151941. : Clio , . 1991. . : , . 2003. . , , (19041912). : Goldsvorti, V. 2005. Izmiljanje Ruritanije. Imperijalizam mate. Beograd: Geopoetika , . 1939. , , . 1987. . , u: . : , . [1929] 1968. . u: . : Clark, T. J. 1986. The Painting of Modern Life. Paris in the Art of Manet and His Followers. Princeton, New Jersey: Princeton University Press , . 1980. . : 19191929. : Markovi, P. 1992. Beograd i Evropa 19181941. Evropski uticaji na proces modernizacije Beograda. Beograd: Savremena administracija , . 2004. . : , . 1977. . : 19001918. : . 1904. , 14. , 1929. 16. Noris, D. 2002. Balkanski mit. Beograd: Geopoetika Polok, G. 2001. Modernost i enski prostori. u: 3+4. Novi Sad Begrad , . 2004. . u: . , . . . . : Clio Risti, V. 2004. Beta Vukanovi. Beograd: TOPY/Vojnoizdavaki zavod/Muzej grada Beograda Sekuli, I. [1932] 2003. Problem malog naroda. u: Balkan. Beograd: Plavi jaha

168

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (19001941)*

Slapak, S. 2000. Haremi, nomadi: Jelena Dimitrijevi. u: ene, slike, izmiljaji, prir. B. Arsi. Beograd: Centar za enske studije , . 2008. . 18901914. : , . 1993. 18391940. : / Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd: Biblioteka XX vek , . 1932. .

ABSTRACT:
All over the European continent in the fin de sicle one could see dynamic changes of the social reality, which led to social transformations, a revised attitude towards historical elements and historicity in general, as well as a logical appearance of the picture of modern life as a visual comprehension of the epoch. Art left traces of the transformation of the public world, of the phenomena of mass activity, street life and a new urban picture. Still, on their journeys around Europe, Serbian artists were more readily fascinated with the symbolism of historical remains of the authentic European than with the new space of the modern city. Idealized and romanticized history caused greater interest than reality which, compared with the past, was considered to be insignificant and prosaic. The appearance of the working classes in Serbia, like in all predominantly rural societies, was closely associated with the process of migrations of villagers in search of jobs. Conditioned by industrialization, spatial mobility of people led to the occurrence of working migration, which largely changed the shape of Serbian towns. Spatial mobility did not, however, automatically match social mobility; that is, leaving villages itself did not lead to shaping and accepting a new, urban identity. The feeling of belonging somewhere was still associated with the cult of the homeland, and it disabled essential integration into the new surroundings. Social status, mentality, customs, conditions and living areas were captured in many scenes in Serbian painting. Works in which one can perceive hard city life, poverty and depression reveal facts about social differences that resulted from the processes of modernization, urbanization and industrial advancement. In the course of the Serbian communitys modernization from primordial and traditional values to contemporary and Europeanized ones, the themes and contents of villages and cities were symbolic points of the beginning and end of this process. Keywords: urban, rural, Belgrade, modernization, painting, Serbian artists, social mobility

169

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Vesna PERI Radio Beograd

U radu se primenjuju pojmovi urbaniteta i urbanog na primeru savremenih filmskih narativa, uglavnom delima reisera. Pored njih, istrauje se i pojam urbicida koji je postao neuralgini fenomen Balkanskih ratova 1990ih, u napisima Bogdana Bogdanovia i Martina Kauarda (Martin Coward) koji je definisao urbanitet kao egzistencijalno stanje mnotva ili heterogenosti. Analizom fimskih predstava beogradskog identiteta koriena je teorijska platforma istoriara i filozofa Andreasa Hujsena (Andreas Huyssen), Svetlane Bojm (Boym), Pola Virilija (Paul Virilio) i Fredrika Dejmsona (Fredric Jameson). Prvo, Beograd se posmatra ne samo kao postavka za melodramu ili drutvenu dramu u periodu tranzicije obeleene 5. oktobrom 2000. godine (Tamo i ovde r. Darko Lungulov), ve i kao palimpsest, .i mesto oseanja nostalgije (Beogradski fantom r. Jovan Todorovi i Montevideo r. Dragan Bjelogrli). S druge strane, Beograd postaje hronotop urbicida (Rat uivo r. Darko Baji, Zemlja istine, ljubavi i slobode r. Milutin Petrovi, ianje r. Stevan Filipovii Kutija r. Andrijana Stojkovi). Najzad, Beograd se poima kao taka mogue debalkanizacije gde su ponori njegove turobne istorije transmutirani u novootkriveni arm i egzotiku (Praktian vodi kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem r. Bojan Vuleti) ili u borbiza ljudska prava kao u kontroverznom filmu o gej parade (Parada r. Sran Dragojevi)
Kljune rei: srpska kinematografija, filmski narativ, Beograd, urbani identitet, urbanitet, urbicid Urbani identitet poziva se na zajedniko pamenje i zajedniku prolost, ali umesto kr vi, tla i iskljuivosti, njegov je koren u prostoru koji je stvorio ovek u urbanoj koeg zistenciji koja je ujedno izvor otuenja i radosnog zanosa.

171

IDENTITET BEOGRADA

Svetlana Bojm, Budunost nostalgije Zapaanje arhitekte i pisca Bogdana Bogdanovia po kome u svakom velikom romanu obitava bar jedan veliki grad (Bogdanovi 1994, 41) u potpunosti moemo primeniti i na film kroz parafrazu u svakom velikom filmu prisutan je bar jedan veliki grad. Dok ni pr vi srpski igrani film, ivot i dela besmrtnog Voda Karaora (r. ia Ilija Stanojevi, 1911) a ni pr vi jugoslovenski, Slavica (r.Vjekoslav Afri, 1947) iz svojih specifinih ideolokih pozicija nimalo nisu tematizovali urbani ivot i duh urbanog, kasnija jugoslovenska i nova srpska kinematografija umnogome eksploatiu kulise velikih gradova (poglavito Beograda) za posebno vizuelno otkrivanje urbaniteta1. Beograd je imanentno filmian grad (kao i Njujork, Pariz, London) kao jedan od starijih evropskih gradova, on nosi potencijal za preplet vie temporalnih ravni, patchwork razliitih arhitektonskih stilova orijentalnog, srednje-evropskog, soc-realistikog, korbizijeovski funkcionalistikog,2 i svedok je braka dveju reka. Krupni plan Beograda nikada nije isti, ali zavisi li on od doslovnog poloaja kamere, otrine i ugla objektiva, osvetljenja, osetljivosti kamere, ili pak od intencije samog oka koje ga gleda, a potom re-prezentuje, i od horizonta oekivanja samog gledaoca...? I to je najvanije, ko/ta je taj Drugi u odnosu na koga se uspostavlja identitet Beograda je li to kultura Orijenta ili savremena potroaka kultura Zapada, nacionalna mitomanija ili kosmopolitizam, navijake kame i kamenice ili zastava duginih boja, Svetosavski hram ili novobeogradski geto blokovi, kolevka novog talasa ili Cecina puna Marakana...? Je li Beograd simptom raspoluenosti na dve Srbije ili pak prevazilazi takvu polarizaciju nosei u sebi i kob autodestrukcije ali i duh progresivnih ideja? Posebno je simptomatina pozicija Beograda tokom ratova devedesetih kao u i post-petooktobarskoj tranzicionoj dekadi na njega bismo mogli primeniti izraz traumatizovani sitiskejp (cityscape) koji je precizno upotrebila teoretiarka Nevena Dakovi u svojoj minucioznoj studiji Balkan kao ( filmski) anr dijagnostifikujui mesto gradskog pejzaa u celovitoj geoestetici Balkana (Dakovi 2008, 181)3. Beograd je postao popri1 Filozof i politikolog Martin Kauard, koji promilja fenomen urbicida (kojim emo se takoe baviti) sa fokusom na rat u Bosni, odreuje urbanitet kao eg zistencijalno stanje pluraliteta ili heterogenosti (Coward 2009, 15) odnosno, urbanitet karakterie agonska heterogenost u kojoj se identitet konstutuie u odnosu na razliitost (Coward 2004, 168). Kako navodi Bogdan Bogdanovi, Re urbanitet (...) u najvanijim evropskim jezicima oznaava uvek isto: uglaenost, artikulisanost, usaglaenost misli i rei, rei i oseanja, oseanja i pokreta...(Bogdanovi 1994, 32). U kontekstu razmatranja urbanog i urbaniteta na filmu podrazumevaemo, pored pojma pluraliteta, heterogenosti, i ton uglaenosti ali i oblik dekadencije, individualiteta, a sam grad kao alatku vienja i razumevanja sveta, sredstvo intelekcije (Bogdanovi 1976, 11). 2 Vano je ovde zapaziti i da Beograd u nekim inostranim savremenim filmskim koprodukcijama uspeno glumi Rim, Budimpetu, Be... 3 Za ovakva razmatranja identiteta Beograda na filmu od izuzetnog znaaja je poglavlje Balkanski grad u pomenutoj autorkinoj studiji u kome ona razmatra ostvarenja kao to su Rane, Apsolutnih sto, Klopka, Sutra ujutro, Kad porastem biu Kengur, Sedam i po...

172

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

te pa time i slika razaranja bive zemlje, mesto burnih demografskih promena odliva mahom visokoobrazovanih mladih ljudi sa jedne i priliva stanovnita iz ratom zahvaenih i devastiranih teritorija bive Jugoslavije sa druge strane. Beograd kao grad, kao bogdanovievski nanos uspomena i depozit antropolokog seanja, moemo itati i kao palimpsest, a svaki film tematski pozicioniran u Beograd otkrivamo i kao raslojavanje i raitavanje dubinskih nanosa i slojeva njegove povesti. Kao i za razarani i iznova graeni Berlin, i za Beograd moemo rei ovaj grad-tekst je ispisivan, brisan, i ponovo pisan kroz vekove nasilja, i njegova itljivost umnogome se oslanja kako na vidljive markere izgraenog prostora tako i na slike i seanja koja su potisnuta i istrzana traumatinim dogaajima4. Filmske slike Beograda istovremeno su i nostalgine i traumatine, i istorine i aistorine, eskapistike i naturalistike. Zanimljivo je zapaziti da se tematski za fluidni i ambivalentni identitet Beograda tokom 90ih kao i u protekloj deceniji, mahom opredeljuju reditelji-debitanti, iji e pr venci biti razmatrani u okviru ovog teksta.5 Beograd je i poprite a i posledica urbicida, ali i topos venog povratka u idealizovanu prolost.

Filmska uprizorenja nostalgije6

Dve savremene filmske nostalgine reminiscencije o Beogradu anrovski moemo odrediti kao filmove nostalgije7. One, pak, apostrofiraju potpuno udaljavanje od modela
4 Istoriar Andreas Hujsen elaborirao je tezu o Berlinu i drugim gradovima kao urbanim palimpsestima u svojoj studiji Sadanje prolosti: Urbani palimpsesti i politika seanja (Huyssen, 2003: 51) 5 Izuzetak su Mia Radivojevi i Darko Baji 6 Nostalgija (gr. nostos povratak kui; algia enja), kao neologizam kojeg je vajcarski student medicine Johanes Hofer skovao u 17.veku, najpre je medicinsko-patoloki oznaavala bol i enju vajcarskih vojnika plaenika za povratkom u domovinu. Kasnije, nostalgija dobija odlike idealizacije prolih iskustava i prolosti uopte. Svetlana Bojm u svojoj studiji Budunost nostalgije istie da je, za razliku od melanholije, koja se ograniava na polje individualne svesti, priroda nostalgije povezana sa odnosom izmeu individualne biografije i biografije odreenih grupa ili naroda, izmeu linih seanja i kolektivnog pamenja. Nostalgija predstavlja elju za ponavljanjem neeg neponovljivog i materijalizacijom nematerijalnog. Bojmova donosi podelu na dve vrste nostalgije: restaurativnu i refleksivnu. Restaurativna naglaava nostos i predstavlja pokuaj transistorijske rekonstrukcije izgubljenog zaviaja. Refleksivnu nostalgiju pothranjuje algia, sama enja, i ona veito odlae povratak u zaviaj sa setom, sa ironijom, iz oajanja. Bojmova navodi da je nostalgija oseanje gubitka i raseljenosti, ali i romansa sa sopstvenom uobraziljom (Bojm 2005, 16) 7 Dijagnostifikujui savremenu drutvenu boljku nemogunosti fokusiranja na sadanjost, u jednoj posve distopijskoj slici sadanjosti, kritiar postmodernog drutva, Fredrik Dejmson u knjizi Postmodernizam ili kulturna logika poznog kapitalizma pripisuje savremenoj umetnosti i filmu kanibalizaciju stilova iz prolosti. Film koji nostalgino porie sadanjost i idealizuje prolost u Dejmsonovoj terminologiji postaje film nostalgije. Filmovi nostalgije nisu istorijski filmovi (npr.istorijski epski spektakli; ono to bi po autorki Svetlani Bojm bio primer restaurativne nostalgije) ve obuhvataju filmove o prolosti ali i filmove koji imaju specifinu referencu na prolost, pobuujui odreenim elementima i mizanscenom oseanja vezana za tu prolost. Ovi

173

IDENTITET BEOGRADA

nadirue jugonostalgije i ala za (proputenom) komunistikom prolou. Beogradski Fantom (r. Jovan B.Todorovi, 2009) i Montevideo, Bog te video! (r.Dragan Bjelogrli, 2010) na svojstvene naine donose nostalgini potencijal urbanog Beograda distanciranog od ideje Jugoslavije i jugoslovenstva. S jedne strane, u Beogradskom Fantomu, identitet Beograda i Beograana jasno je postavljen kao osoben u odnosu na identitet Jugoslovena, a sa druge strane, u Montevideu..., kolektivni duh srpskog fudbalskog tima koji e (paradoksalno) predstavljati Kraljevinu Jugoslaviju ponikao je susretom markantnih beogradskih figura fudbalera Moe i Tirketa. Zasnovan na istinitim dogaajima iz 1979., desetodnevnim eg zibicijama ludih vonji ukradenim belim poreom, koje bi se u svetlu savremene umetnike prakse mogle svrstati u seriju performansa, u okvirima savremenog srpskog filma Beogradski Fantom predstavlja svojevrstan anrovski iskorak u doku-fikciju, igrani film sa elementima dokumentarizma. Vlada Vasiljevi, alias Fantom, beogradski mangup i meker, izdvojio se kao idealna urbana figura za projekciju udnje za slobodom, individualizmom (nasuprot kolektivizmu ju-socijalizma), ispitivanje granica autoriteta (nametnutog sistemom dravnog aparata i policije) i konano, za rivalizaciju sa uber-figurom Josipa Broza. Te jeseni 1979. boravei u Havani na Samitu Nesvrstanih, Broz je simboliki odsutan Otac-Bog, boanstvo pred kolapsom umree naredne godine i oznaiti poetak kraja jugoslovenskog sna. Filmski Fantom, koji se naslanja na protagonistu kontroverznog (i bunkerisanog) ostvarenja Mlad i zdrav kao rua (r. J. Jovanovi, 1971) je mladi buntovni Sin koji rui poredak. I dok stihovi kultne muzike numere Zemljo moja u interpretaciji Ismete Kr vavac (I dok ja nisam tu, pokraj nje, da skupa predamo se snu...) otvaraju uvodne kadrove filma, na ironian nain razara se ideja nacije i Zemlje, nasuprot mitologizaciji Grada - dekadencije, harizme i stila, olienog u tipino romantiarsko-traginom heroju, Fantomu. Neuhvatljivom, to izranja kao fantazam, prikaza, gotovo halucinacija ne kao san-idealizacija ve kao san-simptom, simptom opresije. Nemutost protagoniste (Fantom u tumaenju mladog Milutina Miloevia), njegova neverbalna komunikacija sa graanima, spektakularne vonje i bekstva od beogradske policije, ambivalentna pozicija prestupnika-heroja, klasifikuju ga u mit, koji sa savremenim mladim gledaocem rezonira ak i kroz stilizaciju ranjivog, sanjalakog i usamljenog emo klinca. Beogradski Fantom otvara prostor mnogih kritikih itanja a njegov istovremeno i provokativni i nostalgini i duhoviti rukopis izdvaja ga iz okova naturalistiko-realistikih inter vencija nametnutih post-miloevievskim trenutkom. Rediteljski pr venac glumca Dragana Bjelogrlia Montevideo, Bog te video! kao multimedijalni projekat obuhvata najpre istorijsko-biografski film o poduhvatu osnivanja fudbalske reprezentacije Kraljevine Jugoslavije koja putuje na pr vi mundijal u Urugvaju 1930. Tim je obrazovan og igraa tadanjeg Beogradskog sportskog kluba (BSK)

174

filmovi i ne pokuavaju da reprezentuju stvarnu prolost ve eksploatiu kulturoloke mitove i stereotipe o toj prolosti, oni prilaze 'prolosti' kroz stilistiki konotaciju, komunicirajui prolost putem ispoliranog ljateeg kvaliteta slike. ( Jameson 1991, 19).

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

i rivalskog kluba Jugoslavija, a jezgro tima su inili Milutin Ivkovi (komunista i kasnije partizan), potom, Blagoje Moa Marjanovi i Aleksandar Tirnani Tirke. U holivudskomelodramskom kljuu, film tematizuje prijateljstvo i rivalitet dva uvena igraa Moe (u tumaenju Petra Strugara), ve uspostavljene fudbalske zvezde, i Tirketa (u tumaenju Miloa Bikovia), uburskog klinca u usponu. Montevideo... kostimima i scenografijom evocira najpre trenutak beogradskog belle epoqea (burujski atelje bogate slobodoumne slikarke Valerije koja pronosi duh dekadentnog Pariza, posete elitnom Dokej klubu u Beogradu, Moinu vonju gradom jedinstvenim fordom T), a takoe i duh beogradske ubure nieg socijalnog stalea (iako nije sniman na samoj uburi). Objedinjujui likove najrazliitijh socio-kulturolokih obrazaca graana, skorojevia, doljaka i proletera pod jedinstven kiobran urbanog, Montevideo... je filmski primer refleksivne nostalgije. Eskploatiui sa jedne strane la mode rtro a sa druge ciljajui na buenje i zanos nacional-romantizma (intoniranje himne Boe pravde u toku kljune fudbalske utakmice, koju, meu retkima ne peva Milutin Ivkovi Milutinac), Montevideo postavlja Beograd kao mesto u kome je jedino mogue generisati kolektivni duh pobede, mesto odakle su ponikli tadanji moderni vitezovi sa kopakama koji e srpskom himnom braniti boje Kraljevine Jugoslavije. Nacionalno preplavljuje duh urbanog, individualizam se gubi u kolektivizmu, beogradski klinci postaju nacionalni reprezentativci. Bekstvo iz crno-belog sveta Ivana: Wow! Prelepo! Its more beautiful than in the movies, you know. Dejvid: Its not Belgrade...8 Nasuprot idealizaciji Grada i urbanog duha i alu za nepovratnim vremenima u pomenuta dva filma (refleksivne) nostalgije, stoji nekoliko savremenih filmskih ostvarenja iji junaci, gonjeni centrifugalnom silom pribegavaju bekstvu iz Beograda. U pr vencu Darka Lungulova Tamo i ovde (2009) njujorki andegraund muziar Robert (Dejvid Tornton) pristaje na ponudu mladog srpskog emigranta, Beograanina Branka (Branislav Trifunovi) da otputuje u Beograd i formalno se oeni Brankovom devojkom Ivanom kako bi ona dobila ameriku boravinu vizu. Dejvid se u Beogradu neoekivano zaljubljuje u Brankovu majku Olgu (Mirjana Karanovi) magija Beograda, prizori dorolskih ulica, neposrednost a katkada i intruzivnost njegovih stanovnika uz delikantno razotkrivanje sredovene ene, razvijaju ovu filmsku romansu u kojoj Beograd pobeuje Njujork. Koliko mladi par dvadesetogodinjaka udi da zauvek ode iz besperspektivnog Beograda, toliko se sredoveni Amerikanac nalazi zateen mekom grada ofucanih fasada, Generaltaba razruenog NATO bombardovanjem, lokalne pi8 U poslednjem kadru filma Tamo i ovde, Beograanka Ivana koja konano dolazi kod svog mladia Branka u Njujork, opinjena panoramom Velike jabuke kae da je taj jo grad lepi nego na filmu, na ta Njujoranin Dejvid odgovara Ali nije Beograd.

175

IDENTITET BEOGRADA

ljare, cigania na Bajlonijevoj pijaci, klepetavog tramvaja, i kafana u kojima se slui slow food i vino iz obinih staklenih aa. Drastiniji primer potrebe za bekstvom iz grada i zemlje usred poetka jugoslovenske klanice predstavlja ostvarenje Andrijane Stojkovi The Box (2011) u kome autorka donosi osvrt na poetak raspada Jugoslavije kroz vizure trojice Beograana, angaovanih kao pakeri za jednu holandsku firmu. Protagonisti, pripadnici razliitih (sup)kulturnih grupa, u naputenim ambasadama dobijaju insajderski uvid u intime stranih diplomata koji se nakon donoenja sankcija 1992. iseljavaju iz Beograda. Pakerska trojka su Cvrle, mladi roker (Ivan orevi), Bili, vatreni navija Cr vene Zvezde (Marko Janketi) i Vladan, svreni student elektrotehnike (Slobodan Negi). Kutija, odnosno brojne kutije pri selidbama predstavljaju taj bazini nivo na koji je mogue svesti itav ivot, materijalni ostatak i svedok nekih minulih vremena, ali i televizijsku kutiju koja je poetkom 90ih bespotedno kontaminirala jugoslovensko drutvo u raspadu. Autorka naglaava taj oseaj bezizlaznosti ne samo crno-belom fotografijom ve i dvodimenzionalnou, namernim nedostatkom doivljaja dubine, tree dimenzije. U trenucima svojih ispovesti, gledajui direktno u kameru, u takozvanim testimonijalima, protagonisti sede na stolici u potpuno ispranjenom prostoru, sa belom pozadinom. Scenografija je svedena na tek nekoliko komada nametaja u poslednjoj ambasadi pred zatvarenje u kojoj protagonisti borave, i ona predstavlja jasnu referencu na ba onaj crno-bijeli svijet, jednu od kultnih pop-rok numera bive Jugoslavije. Junaci su ogoljeni u tom prostoru, a sam prostor sugerie jedan nadrealni topos u kojem kao da je vreme stalo, istovremeno i zatvor ali i jedino pribeite. Odsustvo boje u fotografiji sugerie ono ega je najvie u stvarnom ivotu bilo a to je krv na ratitu zemlje u raspadu. Sam Beograd sveden je i spakovan u svega nekoliko enterijera, ispranjenih ambasada zapadnih zemalja. Od prestonog grada preostale su samo kutije, a klaustrofobina perspektiva protagoniste Cvrleta koji sanja jedino o muzikoj karijeri potcrtana je kadriranjem u gluvoj sobi muzikog studija muzika koja se naslanja na grunge9 i indie rok scenu tada dominirajueg grada Sijetla identifikuje beogradsku supkulturnu muziku scenu kao opozit nadiruoj kontaminaciji turbofolkom. Bekstvo je unutra, bekstvo u jedan imaginativni Beograd koji u sebi sadri i zadrava kosmopolitizam. Apartno od pomenutih filmskih autora mlae generacije, motiv bekstva iz rodnog grada uruenog nekim novim socijalnim normama u svom opusu donosi i Mia Radivojevi. Ako je rani Radivojeviev alter ego bio buntovni lik Slobodana Bereka iz Deka koji obeava po imenu Slobodan Miloevi, mladi koji reprezentuje osobeni urbani duh Beograda 80ih, njegov sredoveni alter ego svakako je Svetozar Cvetkovi kao protagonista filmova Ni na nebu ni na zemlji (1994), Buenja iz mrtvih (2005) i Odbaen (2007) Radivojeviev alter ego je uvek jedan marginalizovani, razoaran intelektualac (arhitekta, ili pisac, ili profesor knjievnosti), otueni mizantrop, graanin razorenih

176

9 Bendovi Nirvana, Pearl Jam, Soundgarden...

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

ideala. U Ni na nebu ni na zemlji on ni po koju cenu ne naputa Grad kao hronotop, kao prostor vreme spoznaje sopstvene neprilagoenosti, nalazei utehu u vonjama amcem kraj reke, podno Kalemegdana. U Buenju iz mrtvih, pak, iz postmortem vizure, u vreme NATO bombardovanja Beograda, junak sagledava mogunost bekstva iz grada u prolo vreme, u reminscencije, u obraun sa likom oca koji reprezentuje sistem vrednosti jugosocijalizma. Konano, u Odbaenom, on zaista naputa klaustrofobini tranzicioni Beograd kao kulise jednog neurotinog, mahnitog autodestruktivnog hedonizma i pronalazi smiraj u jednom potpuno drugaijem, primorskom gradu, Perastu, u kome Beograd postaje samo maglovito seanje na sebe ubijenog u gradu i grad ubijen u sebi. Jer, ta u stvari znai ubiti grad? Znai utuliti mu fiziku snagu, utrnuti mu metafiziki eros, volju za ivotom, pamenje, samosvest. Razvejati memoriju na svih sedam vetrova, pokazati mu i dokazati ne samo da ga nema, no da ga nikada nije ni bilo. (Bogdanovi 1994, 51)

Dvostruka ekspozicija: materijalni i duhovni urbicid

Bojim se, alosno je rei, naih majstora ruitelja. Jer, gradovi se ne rue samo spolja i fiziki ve se mogu razarati iznutra i duhovno. Bogdanovi, Grad i smrt Urbicid, kao doslovno ruenje gradskih naseobina, kao ciljano razaranje i devastacija gradova ije se posledice mogu predvideti odnosi se kako na destrukciju graevina koje ine tkivo urbanog10 tako i na destrukciju specifinog naina ivota u takvim materijalnim uslovima. (Coward 2009, 39). Fiziki, materijalni, opipljivi i eklatantni urbicid tematizuju, izmeu ostalih, dva meta-filmska ostvarenja, Rat uivo i Zemlja istine, ljubavi i slobode koja doslovno elaboriraju tezu Pola Virilia da ratni sukobi proteklog stolea u novoj logistici percepcije dosledno primenjuju filmske tehnike, budui da je re o ratu slikom i zvukom, umesto rata oruima. (Virilio 2003, 10) U Ratu uivo (r. Darko Baji, 2000) Sergej (Dragan Bjelogrli), producent filma o beogradskim etnjama 90ih, suoen sa poetkom NATO bombardovanja i pritiscima agenta DB, na samom setu menja filmsku priu saobraavajui je trenutnim realnim okvirima, u kojoj e se pravi Amerikanac naturik u ljubavnoj vezi sa Srpkinjom iskupiti za agresiju svojih sunarodnika. Rat uivo kao film o filmu i film u filmu naglaava neumoljivost stvarnosti u odnosu na fikciju stvarno bombardovanje Generaltaba, stvarna mobilizacija tonskog snimatelja Sergejevog filma, bombardovanje zgrade RTS u kome gine montaer filma i njegova devojka, gotovo bez ikakve vremenske distance iznova donose scenaristike

10 Prevodei sintagmu fabric of the urban, u traganju za ekvivalentom na srpski jezik opredelila sam se za tkivo urbanog.

177

IDENTITET BEOGRADA

prerade filmske prie. Stvarni Beograd nalik je filmskom setu u tom brisanju granica realnog i fiktivnog. U Zemlji istine, ljubavi i slobode (r.Milutin Petrovi, 2000) Beograd je mesto evokacije mitskog kulta vitetva i ratnitva olienog u fikcionalnom junaku Neboji iz filma udotvorni ma (r. Voja Nanovi, 1950). Trenutke estokog NATO bombardovanja protagonista, mladi televizijski montaer Boris (Boris Milivojevi) provodi u improvizovanom sklonitu psihijatrijske klinike elaborirajui svoje teze o teoriji i estetici filma, u pokuaju iskupljenja, budui da je pre bombardovanja zgrade televizije montirao reimske vesti. Reditelj se poigrava sa idejom ulaska i utapanja u svet filmske fikcije koja nadilazi propadljivost i profano (nasuprot) svetom vremenu. Beograd je predstavljen istovremeno i kao poslednji azil rtava torture dekade devedesetih, i mesto kobi, fatuma, ali, u imaginarijum tumaei naglas mrlje Rorahovog testa Boris pie, reira i montira neki svoj film u kome je Beograd i grad intelektualki prinuenih na prostituciju i grad plaenih ubica, Sodoma i Gomora koja odbrojava svoje poslednje dane. Meutim, vratimo li se na pretpostavku da urbicid predstavlja i destrukciju stanja heterogenosti i pluraliteta (ne samo nacionalnog, rasnog, religioznog, ve i pluraliteta miljenja, govora i delanja) tj. destrukciju urbanog naina ivota, dolazimo do motiva jednog mentalnog i duhovnog urbicida, koji je generisan iznutra. U ianju (2010) prii o beogradskoj eskstremnoj huliganskoj navijakoj grupi koja poziva na nasilje i lin svih neistomiljenika, podranoj od strane pojedinih politiara i ideologa neofaizma, antisemitizma i rasizma, homofobije i netolerancije, reditelj Stevan Filipovi je doneo portret jednog pada u nepovrat, jednog talenta u agresiju i mrnju, jedne inteligencije u olienje zla. Oseaj teskobe, neprilagoenosti, nedostatak harizmatine oinske figure kod protagoniste Novice (Nikola Rakoevi), povuenog inteligentnog matematiara srednjokolca, metastazira u in mukog ubistva romskog deaka i prihvatanje faistike ideologije u lokalnom miljeu. Beograd je slikan distorzirano, na mranim, rubnim lokacijama ispod savskih mostova, u podrumskim sastajalitima desniarskih esktremista upadljive faistike ikonografije, na tribinama fudbalskih terena odeljenih metalnom icom i kordonima naoruanih policajaca to je Beograd margine, straha, izolacije koja se izvre u patologiju, Beograd koji osuuje sofisticiranost i kultivisanost (ono to je i sutina urbanog) stigmatizujui ih kao homoseksualizam (Novica e optuiti svog nekadanjeg idola, profesora matematike, da je gej). Neslavno odranu Paradu ponosa u Beogradu, 10. oktobra 2010., nekoliko dana nakon premijere11 filma ianje, obeleio je uveni amaterski video klip postavljen na jutjubu sa sada ve kultnom reenicom mladog policajca upuenoj huliganu u Krunskoj ulici: Moj si Beograd doao da lomi! Mar, bre!. Sublimirajui u toliko spontanom linom iskazu priu o neprestanoj borbi izmeu gradoljublja i gradoomraze i arhe-

178

11 Sluaj je hteo da se beogradska premijera ianja, posveenog svim rtvama navijaa huligana, odri dan nakon incidenta na fudbalskoj utakmici izmeu reprezentacija Srbije i Italije u enovi, koja je stoga i prekinuta.

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

tipalni strah primitivaca od grada (Boganovi 1994, 30) policajac progovara ne iz pozicije uvara reda i zakona ve iz pozicije Beograanina (a Beograaninom se ili raa ili postaje, ili nikada ne prestaje). Fikcionalizovana Parada ponosa, danas, u tranzicionoj Srbiji i post-petooktobarskom Beogradu, pokuaj je filmske inscenacije trijumfa gradoljublja, pa i po cenu rtve jednog (fikcionalnog) lika.

Beograd je (ponovo?) svet

U najnovijem ostvarenju Srana Dragojevia, Parada (2011)12 nakon rata u Bosni (Lepa sela lepo gore, 1995), potom miloevievskog Beograda ogrezlog u kriminalu, narkomafiji, turbofolku i ostalim strategijama nacionalizma (Rane, 1996), kao i neprekidnog pretapanja ordenja u granate u olovnom putu serbskog naciona (Sveti Georgije ubiva adahu, 2009.), nova neuralgina taka autorovog opusa postaje nemogunost izraavanja slobode seksualne orijentacije, posve anacionalni i nadnacionalni fenomen. Zarad verenice (Hristina Popovi) koja po svaku cenu ezne da se distancira od dominantne matrice turbofolka (lik inspirisan Jelenom Karleuom), kao propovednica liberalnih anti-maistikih pogleda, i borkinja za ljudska i prava homoseksualaca (nekadanja pripadnica ruralne Srbije koja pravi emancipovani zaokret ka urbanom), danas periferni kriminalac Limun (u tumaenju Nikole Kojo) najpre pozicioniran kao homofob, okuplja druinu diljem bive Jugoslavije koja e obezbeivati beogradsku Paradu ponosa - Hr vata, Muslimana i kosovskog Albanca.13 Replika Posle pevaljke i ratnih profitera, Limun, ratnik uvar pedera postaje know how za potpunu aboliciju od odgovornosti uesnika paravojske u jugoslovenskim ratovima. Svoje iskupljenje skoro dve decenije kasnije Limun pronalazi u otkriu da i pederi jesu ljudi iz diskursa nacionalizma teleportuje se u diskurs potovanja ljudskih prava, i to na valu jugonostalgije. Ljupki mini moris ofarban u ruiasto kojim Limun u drutvu gej veterinara (Milo Samolov) polazi u avanturu, evocira eksploataciju ruiaste boje automobila iz Dragojevievih ranih radova (Aneli 1 i Aneli 2) koja je tada predstavljala camp, chique i la mode retro, a sada, u Paradi, identifikuje samo i jedino gayness i homoseksualizam, pripadnost stigmatizovanoj grupi koja u ovom sluaju objedinjuje sve to je urbano i sofisticirano, naspram mranog, ruiteljskog i urbicidnog olienog u grupi razularenih neofaista, navijaa i skinheadsa. Ideja da su doskoranji krvni neprijatelji sa ratita ustaa, etnik, balija i iptar14 ujedinjeni u misiji sauvati Prajd pod zastavom duginih boja, predstavlja
12 Premijera filma odrana je oktobra 2011, tri nedelje nakon zakazanog termina odravanja Parade ponosa, koja je iz bezbednosnih razloga otkazana 13 U osvrtu na film, hr vatski pisac i scenarista Ante Tomi protagoniste naziva mukarinama iz dinarskog pojasa u istoimenom autorskom tekstu u Jutarnjem listu. 14 Paradu e se svatko prepoznati i doivjeti je svojom. Film je genijalan primjer umjetnike manipulacije gdje je autor, besramno koristei najuasnije politike nekorektnosti, napravio djelo koje u cjelini nije moglo biti politiki korektnije. istie Ante Tomi u istoimenom tekstu.

179

IDENTITET BEOGRADA

primer filmske utopije. Balkanske zaevice ulaze u svoj time out u jednoj humanoj misiji koja potire sve nacionalne (i verske razlike) te celuloidni Beograd u vreme Prajda postaje mesto instant debalkanizacije15. Utopijska slika oslanja se na ideju da je mogue nadrasti plamenove ento-nacionalizama, i ujediniti se u odbrani jednog objedinjujueg korelativa ljudskih (a ne nacionalnih) prava. Omnibus film Praktini vodi kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem (2011) reditelja Bojana Vuletia na izvestan nain sublimira sve pomenute aspekte reprezentacije Beograda od lociranja Beograda kao mesta pogodnog za emocionalnu eksploziju muziarke iz Francuske u koju se zaljubljuje mladi voza (ili Gaje i Marko Janketi), preko motiva grada-grotla iz ijih eljusti eli da pobegne sredovena hostesa kulturnog centra udajom za amerikog diplomatu (Anita Mani i an-Mark Bar), potom mesta prepoznavanja dva slina senzibiliteta srpskog i orijentalnog, u zagrljaju privlane Beograanke i mladog biznismena Turina (Nada argin i Baki Davrak), pa sve do slike grada kao postojbine robusnih ena, u epizodi udaje Srpkinje i Hr vata (Hristina Popovi i Leon Luev). Kao i u Tamo i ovde, Beograd je mesto nenadanih susreta ljubavnika, Pariz Balkana, ne svojom arhitekturom ve lamour senzibilitetom, onom kvintesencijom kojom je mogue zavoleti i rugobu pojedinih fasada, i specifino orijentalno poimanje vremena (i odgovornosti), iracionalnost i istovremenu autorioniju. Iako jasno pozicioniran u post-miloevievski Beograd, Praktini vodi pokuava biti upravo praktian, sa jasnom to je bilo bilo je politikom i ideolokom porukom Beograd i Beograani nose svoje oiljke iz burne dekade 90ih ali ih ne kriju, i svojevrsnom alhemijskom transmutacijom ispostavljaju ih kao ultimativnu privlanost. Sa strahovima i nadama svojih manino-depresivnih i melanholinih stanovnika, Beograd dokazuje da je (i dalje) svet i istovremeno Istok Zapada i Zapad Istoka, i mesto budue debalkanizacije itavog regiona. Ne sluajno, upravo poslednja pria u omnibusu, romansa policajke iz Beograda i hr vatskog policajca, njihova povest pred sam in venanja (koji e se desiti u Zagrebu) simbolino ponovo obnavlja dijalog Beograda i Zagreba.

Finalna montaa
U tebi nema besmisla, ni smrti Milo Crnjanski, Lament nad Beogradom

180

15 Debalkanizacija bi predstavljala termin reverzibilan politiki izrazito negativno konotiranom terminu balkanizacija fragmentaciji i rascepkavanju teritorija, koji Marija Todorova u svojoj studiji Imaginarni Balkan pominje i kao cepanje geografskih podruja na manje jedinice, neretko neprijateljsko nastrojene, politiki nestabilne, i kao stvaranje malih dravica sa manje-vie nazadnom populacijom, (...)ekonomski slabih koje su i (...)plen velikih sila (Todorova 1997, 33). Debalkanizacija u sluaju bivih jugoslovenskih zemalja ne bi nuno oznaavala novu jugointegraciju ali integraciju u nekom drugaijem obliku svakako bi.

FILMSKI BEOGRAD TREEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Filmska slika Beograda skener je svih njegovih neuralginih taaka, izleenih ili tek otkrivenih socio-kulturolokih maligniteta, ogledalo koje niti minka niti izobliuje, brutalno i iskreno. Filmski Beograd nikada nije konfekcijska razglednica, memorijabilija za poneti, niti muzejski artefakt. To je ivo, pulsirajue tkivo krpljeno takama, protezama, koje se iznova i iznova regenerie i uz svaki oiljak koji tvori novi narativ. Beograd je grad-palimpsest i nikada nije tek puka filmska kulisa. Njegov vieznaan identitet ovaplouju njegovi stanovnici inficirani neponovljivim urbanim duhom autoironije, melanholije i utopije. Finalna montaa za takav sirovi materijal ne postoji Beograd ne poznaje zakonitosti filmske naracije, on joj svesno izmie, i njegova povest je hirbid anrova u kome se briu granice fikcije i stvarnog, protagonisti su i gledaoci, gledaoci su i naratori. Beogradski bioskopi polako odumiru, no sam Beograd je poziv na jednu neprekidnu slobodnu filmsku projekcija pod otvorenim nebom. Vedrim ili tmurnim... Filmografija: Slavica, r.Vjekoslav Afri, 1947, FNRJ ivot i dela besmrtnog Voda Karaora, r. ia Ilija Stanojevi, 1911, SR Mlad i zdravkao rua, r. Jovan Jovanovi, 1971, SFRJ Ni na nebu ni na zemlji, r. Milo Radivojevi, 1994, SRJ Rat uivo, r. Darko Baji, 2000, SRJ Zemlja istine, ljubavi i slobode, r. Milutin Petrovi, 2000, SRJ Buenje iz mrtvih, r.Milo Radivojevi, 2005, SCG Odbaen, r. Milo Radivojevi, 2007, SR Beogradski Fantom, r. Jovan B.Todorovi, 2009, SR Montevideo, Bog te video!, r. Dragan Bjelogrli, 2010, SR Tamo i ovde, r. Darko Lungulov, 2009, SR ianje, r. Stevan Filipovi, 2010, SR The Box, r. Andrijana Stojkovi, 2011, SR Vodi kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem, r. Bojan Vuleti, 2011, SR Parada, r. Sran Dragojevi, 2011, SR

Literatura:
Bogdanovi, B. 1976. Urbs & Logos. Ni 1994. Grad i smrt. Beograd Bojm, S. 2005. Budunost nostalgije. Beograd Dakovi, N. 2008. Balkan kao ( filmski) anr: Slika, tekst i nacija. Beograd Jameson, F. 1991. Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism. Durham Huyssen, A. 2003. Present Pasts: Urban Palimpsest and Politics of Memory. Stanford

181

IDENTITET BEOGRADA

Coward, M. 2004. Urbicide in Bosnia. in: Cities, War and Terrorism: Towards Urban Geopolitic, ed. Graham, S.: 151170 Coward, M. 2009. Urbicide: The Politics of Urban Destruction. New York Todorova, M. 1997. Imagining The Balkans. New York Tomi, A 2011. Mukarine iz dinarskog pojasa. Jutarnji list, 28. decembar http://www.jutarnji.hr/ante-tomicmuskarcine-iz-dinarskog-pojasa/996251/, po se eno 10.1.2012. Virilio, P. 2003. Rat i film. Beograd

ABSTRACT:
In this paper I negotiate terms of urbanity and urban in contemporary film narratives, mostly made by directors-newcomers. I will explore those terms as well as the term urbicide which became a neuralgic phenomenon of the Balkan wars of the 90s, scrutinized both in the writings of Bogdan Bogdanovi and Martin Coward, the latter defining urbanity as an existential condition of plurality or heterogeneity. Analyzing film representations of Belgrade identity I used theoretical platforms of historians and philosophers such as Andreas Huyssen, Svetlana Boym, Paul Virilio and Fredric Jameson. First, I posit Belgrade not only as a setting for a melodrama or social drama in transitional period marked by October 5th, 2000 (Here and There by Darko Lungulov) but also as a palimpsest, a memory depot and a place of the feeling of nostalgia (Belgrade Phantom by Jovan Todorovi and Montevideo by Dragan Bjelogrli). On the other hand, Belgrade becomes a chronotope of urbicide (War Live by Darko Baji, The Land of Truth, Love and Freedom by Milutin Petrovi, Skinning by Stevan Filipovi, The Box by Andrijana Stojkovi). Finally, Belgrade is discerned as a point of possible de-balkanization, where the burden of its turbulent history transmutates both into the rediscovered charm and exotics (Practical Guide to Belgrade with Singing and Crying by Bojan Vuleti) and into the fight for the human rights such as controversial Gay Pride (Parade by Sran Dragojevi). Keywords: Serbian cinematography, film narrative, Belgrade, urban identity, urbanity, urbicide

182