T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2518 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1489

GENEL MATEMATK

Yazarlar Do.Dr. Serkan Ali DZCE (nite 1) Yrd.Do.Dr. Nevin MAHR (nite 2) Ar.Gr.Dr. Derya ELK (nite 3) Yrd.Do.Dr. enay KARAPAZAR (nite 4) Prof.Dr. Hseyin AZCAN (nite 5) Prof.Dr. Mahide KK (nite 6) Yrd.Do.Dr. Bar ERBA (nite 7) Prof.Dr. Nedim DERMENC (nite 8)

Editrler Prof.Dr. ahin KOAK Do.Dr. Nesrin ALPTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Hasan alkan retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Seil Banar r.Gr.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Genel Matematik

ISBN 978-975-06-1187-2

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 118.600 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012

ii

 Iindekiler

iii

Iindekiler
1 Kmeler ve Saylar 1.1 Kme I slemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 sl Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Kkl Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5 Aralklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.8 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Denklemler ve E sitsizlikler 2.1 Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli E sitsizlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli E sitsizlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Fonksiyonlar 3.1 Fonksiyonlarla Tan sma Partisi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Fonksiyonlarn Resmine Bakmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar 4.1 stel Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Logaritmik Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Ne I se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6 13 19 21 23 26 27 28 29 30 38 44 47 51 52 53 55 56 65 71 81 82 83 85 86 93 99

4.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

iv 4.5 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 4.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 5 Yzde ve Faiz Hesaplar 109

5.1 Yzde Hesaplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 5.2 Aritmetik ve Geometrik Diziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5.3 Bile sik Faiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 5.4 Bor Amortisman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 5.5 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 5.6 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 5.7 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler 131 6.1 Iki Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 6.2 Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 6.3 Matrisler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 6.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 6.5 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 6.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 7 Trev ve Uygulamalar 159

7.1 Trevin Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 7.2 Trev Kurallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 7.3 Artan ve Azalan Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 7.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 7.5 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 7.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 8 Integral ve Uygulamalar 185

8.1 Alan Problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 8.2 Ba ska Problem, Yine Toplamlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 8.3 Belirli Integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 8.4 Belirsiz Integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 8.5 Temel Teorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 8.6 Ortalama De ger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 8.7 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 8.8 karn Ka gtlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 8.9 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Kaynaka Dizin 213 214

nsz
Sevgili grenciler, Matematik ille de ask suratl olacak diye bir sey yok. grenme ille de eziyetli olacak diye bir sey de yok. Anlama sreci neden haz dolu bir eylem olamasn? Birok insan tarafndan kolaylkla kavranan bir sey neden ba skalar tarafndan da kavranamasn? Matemati gin ya da bir ba ska bilimin ileri konular zihnimize meydan okuyan zorlukta da olabilir. Ama okul mfredat dzeyine inen bilgi, insanlk kazanmlarnn en ok szgeten gemi s, en yaln formlara ula sm s ve faydal oldu gu sabit olmu s ksmlardr. Bu bilginin, do gru drst aktarld g ve sunuldu gu takdirde her dnya vatanda s tarafndan kolaylkla anla slabilmesi gerekir. Bu inanla matematik grenimini zevkli bir u gra sa dn strmek istedik ve elinizdeki kitab rettik. Ne kadar ba sarl olaca gmz sphesiz zaman gsterecektir, ama sizlerden de aktif bir okuma bekliyoruz. E ger bu kitabn herhangi bir pasaj ile yarm saat sklmadan ve bir seyler grenerek vakit geirebilirseniz kendimizi mutlu sayaca gz. Bir yandan Mete Hoca ile Pnar Hoca, di ger yandan da merakl grencilerimiz Zeynep, Gke, Seluk ve Engin, tart sa tart sa, belki bazen birbirlerine de taklarak, matemati gin temel kavramlarn grenmek istiyorlar. Burada bir para da Platonun okuluna zenmedik desek yalan olur. Monolog yerine diyalogun hem daha zihin ac oldu gunu, hem de insana daha yak st gn d snyoruz. Sizin de kendinizi bu snfn bir paras olarak hissetmenizi, okurken aklnza gelen sorular ya da katklar bize iletmenizi diliyoruz. Hocalarmz da her zaman yeni bir sey grenmeye hazrdrlar ve rne gin Gkenin ya da Selukun bir sorusundan yeni bir bak s as kazand gmz az olmad. Diyalog formatnn kendine has bir dinami gi var, soru soruyu retiyor ve sz bazen birka sayfada kestirip atamyoruz; yani bu kitap alp da yarm sayfas okunabilecek bir kitap de gil. Bu nedenle, niteleri okurken en az bir alt-blm kendi btnl g iinde okumanz neriyor ve iyi okumalar diliyoruz. Kitabn retim sreci bizim iin de keyii bir serven oldu ve kitabn ruhuna uygun olarak, yazar ve editrlerden olu san ekibimiz devaml bir diyalog iinde al st. Matematik greniminde yeniliki bir deneme olarak bize bu olana g veren niversite Ynetimimize, bizi her a samada destekleyen Prof.Dr. Levend Kl, Prof.Dr. Tevk Fikret Uar, Do.Dr. Mjgan Bozkaya, Do.Dr. Cengiz Hakan
A Aydn ve gr.Gr. Cemalettin Yldza; kitabn zgn L TEX stil dosyalarn hazrlayp, dizgide ve sekil

izmede hocalarmza rehberlik eden Do.Dr. Emrah Akyar, Do.Dr. Ali Deniz, Do.Dr. Serkan Ali Dzce ve Yrd.Do.Dr. Yunus zdemire ve her imdat a grsnda yardma ko san Yrd.Do.Dr. Yunus zdemire te sekkrlerimizi sunarz.

Editrler S ahin Koak ve Nesrin Alptekin

Soru, gr s ve nerileriniz iin ileti sim adresimiz: nesrinesen@anadolu.edu.tr

Gke

Zeynep

GENEL MATEMAT IK
Seluk Engin

Pnar Hoca

Mete Hoca

Kmeler ve Saylar
1

1.

Didim Altnkum sahilindeki kum tanelerinin says nedir?

GENEL MATEMATK

NTE

KME

SAYI

4 BO KME
KESM ARALIK

BRLEM

SAYININ KUVVET

1 Kmeler ve Saylar

Giris
Merhaba arkada slar... Matematik ile ilgili baz konular gzden geirmek amacyla bundan byle burada bulu saca gz. Ilk gretimde matematik, lisede matematik, burada da matematik... Bir trl yakamz kurtaramadk Mete Hocam. Nedense kendisiyle aramz pek iyi de gil.

Ben de Gke gibi d snyorum. Oldum olas matematik dersini sevemedim. Matemati gin zor oldu gunu d snmenizi anlyorum. Matematik gerekten usuz, bucaksz bir konudur. Insano glunun yeryzndeki en byk eserlerinden biri, binlerce yllk bilgi birikimi ve deneyimin en saf halidir.

Ben matemati gi bir tr sifreli konu sma gibi grm smdr. Galileo da Evrenin dili matematiktir demi s. Evet Engin, gerekten matemati gin bir dil oldu gunu da d snebiliriz. Hem de, hemen hemen herkesin, su ya da bu sekilde bildi gi, ortak bir dildir. Biz de, bir anlamda bu dilin baz temel dilbilgisi kurallarn, olmazsa olmaz kelimelerini grenmek amacyla buradayz.

Ben matemati gin hayatn her alannda oldu gunu d snyorum.

Evet Zeynep matemati gin ne kadar nemli, ne kadar hayati oldu gunu kabul ederiz ama pek az insan onun ta sd g gzelli gin, derinli gin bilincine varabilir. Gzel mi? Kusura bakmayn hocam ama bir gzelli gi olduunu zannetmiyorum. Aksine, matemati g gi bir tr kbus gibi gryorum. Matematik ile ilgili en basit sorularda bile kalakalyorum.

3 Do grusunu sylemek gerekirse, ben de o gunlu gun matemati ge yakla smnn byle oldu gu d sncesindeyim. Ama kendinize hakszlk etmeyin. Aslnda d snd gnz kadar da bilgisiz, hibir sey yapamaz durumda de gilsiniz. rne gin kmeler konusunu ele alalm. Kme dedi gimde aklnda biraz da olsun bir sey canlanmyor mu Seluk?

Hmm... Bunu cevaplayabilirim. Nesnelerin toplulu guna kme diyoruz.

Hemen bir rnek vereyim. Seluk, Engin, Zeynep ve ben matemati gi anlamayan grenciler kmesini olu sturuyoruz. Bu syledi gin bir kme olu sturur mu Gke? Ben bu kmede oldu gumu d snyor muyum acaba? Hadi bu kmede olduumu kabul ettim diyelim. Matemati g gi anlamayan tek grenciler bizler miyiz?

Zeynep do gru bir belirlemede bulundu Gke... Kme kavramn ifade ederken toplulu gun iyi tanmlanm s nesnelerden olu smasna dikkat etmeliyiz.

Grdnz m hocam gene olmad, bu soruyu bile do gru drst cevaplayamadm.

Hemen moralini bozmak yok Seluk. Dedi gim gibi biraz sabr gerekecek. Daha ilk hatamzda vazgemeyece giz.

Burada iyi tanml ile anlatmak istedi gimiz, bir nesnenin bu kmeye ait olup olmad gn kesin olarak ayrt etmemiz iin yeterli bilginin verilmi s olmasdr.

Pnar Hoca hakl arkada slar... Matemati gi anlamayan grenciler bir kme olu sturur mu? Kime matematikten anlyor, kime anlamyor diyece giz? Gkeye gre matemati gi anlamayan grenciler, Zeynepe gre de matemati gi anlamayan grenciler midir? Bunu ayrt etmek hi de kolay de gil. Byle bir topluluk olu sturulurken byk olaslkla farkl ki silerce farkl seimler olacaktr. Bu nedenle bir

1 Kmeler ve Saylar kmeyi belirlerken, bir nesnenin o kmeye ait olup olmad g, herkes tarafndan net olarak anla slacak biimde ifade edilmelidir. Peki bu iyi tanml olma i sini nasl zece giz? Sylediklerinizden sonra bana iyi tanml nesneler ifade etmek olduka zor grnd Mete Hocam... Kmelerimizi, ne oldu gu hakknda kimsenin sphe duymayaca g nesnelerle olu sturmak i simizi kolayla stracaktr. Burada genel olarak say kmeleri ile u gra saca gmz iin bu konuda bir endi seniz olmasn.

E ger a nesnesi, A kmesinin eleman ise aA ve b nesnesi, A kmesinin eleman de gilse bA olarak gsterilir.

Kme kavramn ifade etti gimize gre kmeler ile ilgili bir takm temel bilgileri artk ifade edebiliriz. Anla sma kolayl g asndan kmeleri A, B , C , . . . gibi byk harerle gsteriyoruz. Bir kmeyi olu sturan nesnelere kmenin eleman diyoruz ve kmenin elemanlarn da a, b, c , . . . gibi kk harerle gsteriyoruz. E ger a nesnesi A eleman de gilse bu durumu b A olarak gsteriyoruz. kmesinin bir elemanysa bu durumu a A, e ger b nesnesi A kmesinin

Kmeleri ifade etmek iin bir takm gsterimler kullanyorduk. Mesela, elemanlarn tek tek yazarak bir kme verebiliriz de gil mi? Evet Engin haklsn. Bir kmeyi belirtmenin bir yolu elemanlarn { }

biiminde iki parantez arasna, aralarna virgl koyarak tek tek ifade etmektir. Bu gsterime liste gsterimi diyece giz. rne gin bir, iki, ve drt saylarndan olu san bir kme {1, 2, 3, 4} biiminde gsterilir.

{a, b, c , d } de bir kme rne gi olabilir de gil mi? Elbette, neden olmasn.

Peki eleman says ok fazla ise ne olacak? rne gin 100den kk do gal saylar kmesini de yine tek tek mi yazaca gz?

5 Elbette eleman says fazla olan bir kmeyi ifade etmek iin bu yntemi kullanmak pek akllca olmaz. Her bir eleman tek tek yazmak yerine bu kmeyi {1, 2, . . . , 99} biiminde ifade edebiliriz. Aradaki saylara ne oldu, utular m? Burada ilk birka eleman ile kmenin hangi elemanlardan olu stu gu anla slyorsa geri kalan elemanlar tek tek yazmak yerine . . . ( nokta) ile ifade ediyoruz. Kmenin elemanlar bir yerde son buluyorsa, son bir ya da birka eleman da yazyoruz.

Bu yntemi bir adm daha geli stirerek bu kmeyi x | x says 100den kk do gal say biiminde de ifade edebiliriz. Bu sekilde, kmeyi olu sturan elemanlar tek tek saymak yerine sa gladklar zelliklerle bu kmeye dahil ediyoruz. Bu gsterime de ortak zellik gsterimi veya kapal gsterim diyece giz. Bu son syledi giniz en iyisi sanki Pnar Hocam. Bir de yuvarlaklar izip, kmenin elemanlarn bu yuvarla gn iine yazyorduk. ok haklsn Gke. Kmeleri gstermek iin bir ba ska yntem de kme elemanlarn dzlemde daire, elips, dikdrtgen vs. biiminde blgeler iine yazmaktr. Bu ynteme kmelerin Venn semas ile gsterimi denir.

rne gin A = {1, 2, 3, 4} kmesini Venn semas ile S ekil 1.1deki gibi gsterebiliriz. Szkonusu problemde birden ok kme ile ilgileniliyorsa Venn semas kullanlarak kmeler arasndaki ili skiyi grmek kolayla smaktadr. A 1 3 4 2

S ekil 1.1: A kmesinin Venn semas ile gsterimi.

1 Kmeler ve Saylar

Kme Islemleri
Tanm A ve B iki kme olsun. Her x A iin x B ise A kmesine B kmesinin altkmesidir denir ve A B ile gsterilir.

S imdi kmelerle ilgili baz temel tanmlar ifade edelim. Elimizde A ve B gibi iki kme olsun. E ger A kmesinin her eleman, B nin de bir eleman ise A kmesine B kmesinin altkmesidir diyoruz ve bu durumu A B olarak gsteriyoruz.

Peki A = {1, 2} ve B = {1, 2, 3, 4} ise A kmesi...

B 3 4
S ekil 1.2: A = {1, 2} ve B = {1, 2, 3, 4} ise A B olur.

1 2

A kmesi B kmesinin altkmesidir, de gil mi?

Evet Seluk, haklsn. Az nce Pnar Hocann syledi gi gibi, bir kmeye ait her eleman bir ba ska kmeye de ait ise ilk kme, ikincinin altkmesidir. Burada hem 1, hem de 2, B kmesinin de eleman oldu gu iin A B olur. A = {1, 2, 3} ve B = {3, 2, 1} kmeleri iin ne diyebilirsiniz

arkada slar?

A kmesi B kmesinin altkmesidir. B kmesi de A kmesinin altkmesidir.

kmeleri iin ne dersiniz?

Do gru sylyorsun Zeynep. Peki C = {1, 1, 1} ve D = {1}

Burada da benzer durum var. 1 hem C kmesinin, hem de D kmesinin eleman, ba ska eleman da yok.

Kme I slemleri Ilk rnekteki A ve B kmeleri ve ikinci rnekteki C ve D kmeleri e sittir. Ilk verdi giniz rnekte elemanlarn yazl s sras farklyd, ikinci rnekte de bir eleman birden fazla yazlm st. O halde bir kmenin elemanlarnn yazl snda srann de gi stirilmesi ya da elemanlarn tekrar edilmesi kmeyi de gi stirmiyor. Tebrikler Engin, haklsn. S unu da ekleyelim, A ve B kmelerinin e sit olmamas durumu da A = B olarak gsterilir.

Tanm E ger A B ve B A ise A ve B kmeleri e sittir denir ve A= B olarak gsterilir.

rnek LEBLEB I kelimesinin hareri kmesi {B, E, I, L }

sidir denir.

Ayrca A B ve A = B ise A kmesi B kmesinin z altkme-

olur. Bu kme ayn zamanda BELL I kelimesinin hareri kmesine de e sittir.

kmesi B = {1, 2, 3, 4} kmesinin z altkmesidir.

Mesela az nce Mete Hocann verdi gi rnekteki A = {1, 2}

ok gzel Seluk, tebrik ediyorum. Peki arkada slar, A = {1, 2} kmesinin tm altkmelerini sayabilir misiniz?

Ben sayaym hocam... {1}, {2}... Galiba bu kadar... {1, 2} kmesi de A kmesinin altkmesidir. A kmesinden her-

hangi bir eleman seti gimizde bu eleman yine A kmesine ait oldu gundan A kmesi kendisinin altkmesidir. Do gru sylyorsun Zeynep. Bunu daha nceden farketmemi stim ama A = {1, 2} kmesi kendisinin altkmesi oldu. O zaman cevabm {1}, {2}, {1, 2} olarak de gi stiriyorum.
A herhangi bir kme olmak zere A A olur.

mal. Ama sorunun cevabn tamamlayamadnz. Bir altkme daha var.

Evet, A kmesinin altkmeleri arasnda {1, 2} kmesi de ol-

Hmm, ba ska ne kald ki? Ben geride kalan bir sey gremiyorum.

1 Kmeler ve Saylar Peki syle soraym. Hi eleman olmayan bir kmeyi nasl ifade ederiz? Hatrlayannz var m?

Bo s kme diyorduk.
Tanm Hibir eleman olmayan kmeye bo s kme denir. Bo s kme

Haklsn Engin. Hi eleman olmayan kmeye bo s kme denir ve

simgesiyle gsterilir. I ste unuttu gunuzu syledi gim kme de bo s kme

simgesiyle gsterilir.

idi. nk bo s kme her kmenin altkmesidir.

A herhangi bir kme olmak zere A olur.

O nedenmi s? Hmm... Byle olmasayd, yani bo s kme bir A kmesinin altkmesi olmasayd, bo s kmede A kmesine ait olmayan bir eleman oldu gunu ifade etmi s olurduk. Ancak bo s kme hi eleman iermedi gine gre bu iddiamz anlamsz olurdu.

A = {1, 2} kmesinin tm altkmeleri , {1}, {2}, {1, 2} olur.

O halde A = {1, 2} kmesinin tm altkmeleri de , {1}, {2}, {1, 2} olur. Sanyorum sonunda do gru cevab verebildim.

Evet Engin, sorunun do gru cevab bu olmalyd.

ise Venn semas syle olur: E A 5 1 8 4 2 6 7 9 3 B

E = {1, 2, . . . , 9}, A = {2, 4, 6} ve B = {6, 7, 9}

Bu konuyu kapatmadan nce evrensel kmenin de ne demek oldu gunu hatrlayalm. Ilgilendi gimiz problemde verilen kmeleri, uygun bir kmenin altkmelerinden semek kimi durumlarda i simizi kolayla strr. Herhangi bir problemle ili skili tm kmeleri kapsayan byle bir kmeye evrensel kme diyoruz. Evrensel kme genel olarak E ile gsterilir. Az nce syledi gim gibi evrensel kme seilen probleme gre de gi sebilen bir kmedir. rne gin yalnz 10dan kk do gal saylar kullanacaksak E = {1, 2, . . . , 9} olarak belirlemek yeterlidir.

Kme I slemleri Bu konuda epey ok sey bildi ginizi gsterdiniz. S imdi de kme i slemleri ile ilgili bir takm konular gzden geirelim. Kmelerin birle simi, kesi simi gibi i slemleri mi kastediyorsunuz? Birle simi ben syleyeyim. Verilen kmelere ait elemanlarn tmnn olu sturdu gu kmedir. Evet Engin, A ve B kmelerinden en az birine ait elemanlarn olu sturdu gu kmeye A ve B kmelerinin birle simi diyoruz ve bu kmeyi A B ile gsteriyoruz. rne gin A = {2, 4, 6} ve B = {6, 7, 9} iin A B = {2, 4, 6, 7, 9} olur.

Tanm A ve B kmelerinden en az birine ait elemanlarn olu sturdu gu kmeye A ve B kmelerinin birle simi denir ve A B ile gsterilir. deyi sle Bir ba ska

A B = x | x A veya x B olur.

A 4 2 6

B 7 9

Key A, B , C kmeleri iin birle sim ile ilgili su zellikler geerlidir. A B = B A (De gi sme zelli gi) A (B C ) = (A B ) C (Birle sme zelli gi) A = A ve A E = E A A B ve B A B Bo s kme eleman iermedi ginden A kmesi ile birle simi A olacaktr. Evrensel kme, ilgili probleme ait tm kmeleri ierdiinden A kmesi ile birle g simi yine evrensel kme olacaktr. Burada iki kmenin birle simini tanmladk. Peki , drt veya daha fazla sayda kme verilseydi, bunlarn birle simini nasl belirleyecektik? Ikiden ok kme verildi ginde birle sim kmesi, yine bu kmelerden en az birine ait olan elemanlarn kmesidir. De gi sme ve birle sme zellikleri sayesinde ikiden ok kmenin birle simi iin, birle simleri hangi srada d snd gmzn bir nemi kalmyor.
ve

S ekil 1.3: A B = {2, 4, 6, 7, 9}

rnek A = {1, 2}, B = {2, 3}, ve C = {3, 4} kmeleri iin A B = {1, 2, 3}, B C = {2, 3, 4},

(A B ) C = {1, 2, 3, 4}

A (B C ) = {1, 2, 3, 4}

Iki kmenin kesi simi de bu kmelerin her ikisine ait elemanlarn kmesidir.

olur.

10

1 Kmeler ve Saylar Do gru sylyorsun Zeynep. A ve B kmelerinin her ikisine

Tanm Hem A hem de B ye ait elemanlarn olu sturdu gu kmeye A ile B nin kesi simi denir ve A B ile gsterilir. deyi sle Bir ba ska

de ait elemanlarn olu sturdu gu kmeye A ile B kmelerinin kesi simi diyoruz ve bu kmeyi A B ile gsteriyoruz. Yine A = {2, 4, 6} ve B = {6, 7, 9} kmeleri iin A B = {6} olur.

Birle sime benzer olarak key A, B , C kmeleri iin kesi sim ile ilgili su zellikler do grudur. A B = B A (De gi sme zelli gi) A (B C ) = (A B ) C (Birle sme zelli gi) A = ve A E = A

A B = { x | x A ve x B } olur.

A 4 2 6 A B

B 7 9

A B A ve A B B Kmelerin kesi siminde de yine de gi sme ve birle sme zelli gi var. O halde ikiden ok kmenin kesi simini de d snrken verilen kmelerin kesi simlerini hangi srada d snd gmzn bir nemi yok.

S ekil 1.4: A B = {6}

A kmesine ait olan ancak B kmesine ait olmayan elemanlarn kmesine ne diyorduk arkada slar? A 4 2 A\ B
S ekil 1.5: A \ B = {2, 4}

B 6 7 9 A fark B kmesi diyoruz. Benzer olarak B ye ait olan ancak Aya ait olmayan elemanlarn kmesine de B fark A kmesi diyoruz.

Tanm Aya ait olan ancak B ye ait olmayan elemanlarn kmesine A fark B kmesi denir ve bu kme A \ B ile gsterilir. A \ B = { x | x A ve x B } Benzer olarak B \ A = { x | x B ve x A} olur.

A 4 2 6

B 7 9 B\A

S ekil 1.6: B \ A = {7, 9}

S imdi de kme i slemleri ile ilgili biraz rnek yapalm.

Kme I slemleri
A 3 5 1 B 2 4

11

rnek A = {1, 3, 5} ve B = {1, 2, 3, 4} kmeleri iin A B = {1, 2, 3, 4, 5} A B = {1, 3} A \ B = {5} ve B \ A = {2, 4} olur. rnek A = {1, 2, 3} ve B = {4, 5, 6} kmeleri iin A B = {1, 2, 3, 4, 5, 6} A B = olur, nk hem A hem de B kmesine ait olan eleman yoktur.

S ekil 1.7: A = {1, 3, 5} ve

A \ B = {5}, B \ A = {2, 4} ve A B = {1, 3} olur.

B = {1, 2, 3, 4} kmeleri iin

A 2 3 1 6

B 5 4

Son rnekteki kmelerin ortak eleman yok.

S ekil 1.8: A = {1, 2, 3} ve A B = olur.

B = {4, 5, 6} kmeleri iin

Evet Engin, ortak elemanlar olmayan, bir ba ska deyi sle kesi simleri bo s olan kmelere ayrk kmeler denir. Son rnekteki A ve B ayrk kmelerdir.

Tanm Kesi simleri bo s olan kmelere ayrk kmeler denir.

Bir kmenin evrensel kmeye gre tmleyenini de syle tanmlyoruz.

Tanm E evrensel kmesi ve bunun bir A altkmesi verilsin. E kmesine ait olup A kmesine ait olmayan elemanlarn kmesine A kmesinin E kmesine gre tmleyeni denir ve bu kme At ile gsterilir. E A 5 rnek E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} ve A = {2, 4, 6} kmeleri iin At = {1, 3, 5, 7} olur. 1
S ekil 1.9: A = {2, 4, 6} kmeleri iin At = {1, 3, 5, 7} olur. E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} ve

4 2 6 3

E evrensel kme olmak zere A ve B kmeleri iin

t

=E
t t

ve = = =

Et = A At B t At B t

(A )

(A B ) t (A B ) t oldu gunu syleyebiliriz.

12

1 Kmeler ve Saylar Az nce Venn semalarndan bahsetmi stik. Venn semalarn kullanarak kesi sim ve birle sim ile ilgili ilk anda kar sk grnen problemleri kolayca zebiliriz. Bu konuda birka rnek verelim.

rnek 30 ki silik bir snfta, belli bir snav dneminde btn grenciler Trke veya Matematik snavlarnn en az birinden ba sarl olmu stur. 12 grenci yalnzca Matematik, 10 grenci yalnzca Trke snavnda ba sarl oldu guna gre hem Matematik hem de Trke snavlarnda ba sarl olan ka grenci vardr?

Evet, yeterince kar sk grnyor hocam. Aslnda o kadar da zor de gil. Trke snavnda ba sarl olan
Hem Matematik, hem de Trke snavnda ba sarl grenciler Trke snavnda ba sarl, Matematik snavnda ba sarsz grenciler

grencilerin kmesini T , Matematik snavnda ba sarl olan grencilerin kmesini M ile isimlendirelim. Her grenci T M kmesinin bir elemandr. Yalnzca Trke snavnda ba sarl grenciler, Matematik snavnda ba sarsz oldu gu iin T \ M kmesini olu sturur. Benzer olarak, yalnzca turur. Bu durumda soldaki gibi bir Venn semas izebiliriz.

T
T\M TM

M
M\T

Matematik snavnda ba sarl grenciler M \ T kmesini olu s-

Matematik snavnda ba sarl, Trke snavnda ba sarsz grenciler

Kesi sim kmesi hem Trke, hem de Matematik snavnda baT 10 ? M 12 sarl grencilerin kmesidir. Yalnzca bir dersten ba sarl olan 10 + 12 = 22 grenci vardr. Snfta toplam 30 grenci oldu guna gre her iki snavda da ba sarl olmu s grenci says 30 22 = 8 olur.
rnek 45 ki silik bir snfta belli bir snav dneminde Trke dersinden ba sarl olanlar 29 ve Matematik dersinden ba sarl olanlar 23 ki sidir. Her iki dersten ba sarl olanlar 17 ki si oldu guna gre her iki dersten de ba sarsz olan ka ki si vardr?

Ben de bu soruyu zmeye al saym. Trke dersinden ba sarl olan grencilerin kmesini T , Matematik dersinden ba sarl olan grencilerin kmesini M ile isimlendirelim. Her iki dersten ba sarl olan grenciler T M kmesini olu sturur. Her nine aittir. Bu kmede ka grenci oldu gunu bulmak istiyoruz. iki dersten de ba sarsz grenciler T M kmesinin tmleye-

Saylar Kesi sim kmesinde 17 ki si oldu guna gre T \ M , yani yalnzca ki sidir. M \ T yani yalnzca Matematik dersinden ba sarl gE T 12 ? Bu derslerin herhangi birinden ba sarl grencilerin kmesi Snava giren 45 grenci, en az bir dersten ba sarl 35 grenci oldu guna gre, her iki dersten ba sarsz olan grenci says 45 35 = 10 olur. T M olur ve bu kmenin 12 + 17 + 6 = 35 eleman vardr. 17 M 6

13

Trke dersinden ba sarl grencilerin kmesi 29 17 = 12 rencilerin kmesi de 23 17 = 6 ki sidir.

Saylar
Kmeler kadar tandk bir ba ska konu da saylar de gil mi arkada slar? Hatta belki kmelerden de tandk. stelik az nce kmeler konusundan bahsederken saylar kullandk. Aranzda do gal saylar kmesini bilmeyen var m?

Do gal saylar kmesini kim bilmez! Ad stnde hocam, 1, 2, 3, . . . diye giden say kmesine do gal saylar kmesi diyoruz.

Evet Seluk, do gru sylyorsun. Bu kmeyi zel olarak

ile

gsteriyoruz. Baz kaynaklar, do gal saylar kmesine sfr saysn dahil etse de, saylarn tarihsel geli simi itibariyle sfr, rasyonel ve hatta irrasyonel saylardan sonra say sistemine dahil olmu stur. Biz doal saylar kmesini g = {1, 2, 3, . . . } olarak alalm. Peki do gal saylar kmesini ieren hangi say kmelerini biliyoruz? Ilk olarak do gal saylara bu saylarn negatierini ve bir de sfr saysn katarak elde edece gimiz tamsaylar kmesini rnek verebiliriz.

14 Tamsaylar kmesini bu kme

1 Kmeler ve Saylar ile gsteriyoruz. Enginin dedi gi gibi

= { 1, 2, 3, . . .} {0} {1, 2, 3, . . .} = {. . . , 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, . . .} biimindedir. Bir de iki tamsaynn oran biiminde ifade edilen rasyonel saylar kmesi var tabii... Evet Zeynep, a ve b iki tamsay olmak zere a/ b biimindeki saylara da rasyonel say diyoruz. Ancak burada b = 0 olmas gerekti gine de dikkat edelim.

Rasyonel saylar kmesini de yonel saylar kmesini = a b

ile gsteriyoruz. O halde ras-

| a, b , b = 0

biiminde ifade edebiliriz. Dikkat ederseniz tamsaylar kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir. Tamsaylar kmesi, rasyonel saylar kmesinin altkmesi mi? O nasl oluyor anlamadm. a

Anlamayacak ne var canm! Herhangi bir a tamsaysn bir rasyonel saydr.

Do gal saylar kmesi tamsaylar kmesinin, tamsaylar kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir.

1 biiminde de ifade edebiliriz. Yani her tamsay ayn zamanda

Yani do gal saylar kmesi tamsaylar kmesinin, tamsaylar kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir. S imdi saylar bir do gru zerine yerle stirdi gimizi d snelim. ncelikle 0 saysn say do grumuza yerle stirelim.

0 0 noktasna ba slang noktas diyelim. Ba slang noktasndan sa ga do gru e sit admlarla ilerlemeye ba slayalm. Ilk admda 1 saysn,

Saylar 0 ikinci admda 2 saysn yerle stirip, 0 1 2 1

15

bu sekilde devam ederek tm do gal saylar say do grusu zerinde gsterebiliriz. 0 1 2 3 4

S imdi tekrar ba slang noktasna, yani 0 saysna dnp, yine e sit uzunlukta admlarla sola do gru ilerlemeye ba slarsak ilk admda 1 1 0 1 2 3 4 ve az nce yapt gmza benzer sekilde devam ederek tm negatif saylar say do grusu zerine yerle stirip, tamsaylar da say do grusu zerinde gstermi s oluruz. 4 3 2 1 0 1 2 3 4

Peki 5/2 says bu do gru zerinde nereye denk geliyor? Evet sra kesirli saylara geldi. Acaba 5/2 gibi kesirli saylar say do grusuna nasl yerle stirece giz? Kesir demi sken hemen bir aklama yapaym. 1 tamsays 1 = 2/2 oldu gundan ayn zamanda rasyonel saydr. 1/2 ise rasyonel saydr ancak tamsay de gildir. I ste bu trden saylara kesirli say diyoruz. Neyse, 5/2 kesrini say do grusuna yerle stirelim. Bu defa da admlar paralayarak ilerleyece giz. 5/2 iin sa ga do gru, att gmz her bir adm iki e s paraya blerek, be s para ileri gidece giz ya da bir ba ska ifadeyle, sfrdan sa ga do gru nce iki adm, sonra yarm adm daha ataca gz. 4 3 2 1 0
1 2

1
3 2

2
5 2

O zaman 4/3 says iin de her bir admmz 3 e s paraya

blerek 4 para ilerleyece giz ya da nce bir adm, sonra 1/3 adm daha ataca gz. Say negatif oldu gu iin bu sefer ynmz sa ga de gil, sola do gru olacak. 4 3 2 1 0 1 2 3 4

4 3

16

1 Kmeler ve Saylar Evet Gke haklsn. Verilen say pozitif ise ba slang noktasndan sa ga, negatif ise sola ilerliyoruz. Bu sekilde ister tamsay ister kesirli say, hepsini say do grusu zerinde gsterebilirim. Peki tm rasyonel saylar alp bu say do grusu zerine yerle stirsek bu do gruyu tamamen doldurmu s olur muyuz? Doldurmak ne demek, bence ta sar bile... Ilk anda dolduraca gn d snebilirsiniz ama tm rasyonel sa-

Pisagor Teoremi: Bir dik gende iki dik kenarn uzunluklarnn kareleri toplam, hipotensn karesine e sittir. Yani a, b, c genin kenar zere uzunluklar olmak

ylar bu do gru zerine yerle stirdi gimizde de bu do gruda bo s yerler kalacak. Yapmayn hocam, ben inanmyorum. O kadar ok sayy yerle stirdik, nerede bo sluk kald? O zaman tm rasyonel saylar yerle stirdikten sonra bu say do grusu zerinde bo s kalan noktalardan birini hep birlikte

b a

grelim. Say do grumuz zerinde kenar uzunlu gu 1 birim olan bir kare ve bu karenin k segenini izelim.

a 2 + b2 = c 2 olur. rnek
c 1 1

Sonra merkezi ba slang noktas ve yarap, bu k segenin uzunlu gu kadar olan emberin say do grusunun pozitif tarafn kesen noktay i saretleyelim. Her iki dik kenarnn uzunlu gu 1 birim olan genin hipotens uzunlu gunun 2 oldu gunu hatrlyorsunuzdur.
2

c 2 = 12 + 12 = 2 oldu gundan c = 2 olur.

2 2

Bu nedenle say do grusu zerinde i saretledi gimiz nokta saysna kar slk gelmektedir.

2 rasyonel bir say de gildir.

Dolaysyla bu say do grusu zerinde herhangi bir rasyonel sayya kar slk gelmeyen noktalar da vardr. Bu trden saylara irrasyonel say diyoruz. Hmm, bu 2 de ne ki?

Saylar I ste rasyonel saylar ile irrasyonel saylar kmesinin birle simi de gerel saylar kmesini olu sturmaktadr. Gerel saylar kmesini ile gsteriyoruz. Rasyonel saylar kmesinin, gerel saylar kmesinin bir altkmesi oldu gu aktr. Evet, nk iki kme iin bu kmelerden herhangi biri, bu kmelerin birle siminin altkmesiydi. Yani kmelerimiz A ve B ise hem A A B hem de B A B idi. Rasyonel saylar gerel saylarn altkmesi oldu guna gre yazabiliriz.

17

Do gru sylyorsun Zeynep, konuyu bu sekilde zetleyebiliriz. Artk elimizde gerel saylar kmesi var. Herhangi iki gerel sayy toplayabilir ya da arpabiliriz. Sonu yine bir gerel say olacaktr. S imdi bize a ve b gibi iki gerel say verilmi s olsun. a saysnn say do grusundaki konumu b saysnnkine gre solda ise a says, b saysndan kktr diyece giz ve bunu a < b olarak gsterece giz. Az nce verdi gim rne ge gre 2 says 4/3 saysndan k4 ktr. Yani 2 < olur. 3 Bu duruma bir ba ska adan bakacak olursak, b says da say do grusunda konum olarak a saysna gre sa gda kald g iin b says, a saysndan byktr diyebiliriz ve bunu b > a olarak gsteririz. O halde 4/3 says, 2 saysndan byktr de diyebili4 rim. Yani > 2 olur. 3 Buna gre diyebiliriz. Mete Hocam, 2 dediniz, irrasyonel say dediniz, getiniz. 2 says da 1 saysndan byktr. Yani 2>1
a = b veya a > b ise ab olarak gsterilir ve a, bden byk e sittir denir. rnek 1 1 olur ancak 1 > 1 de gildir!

a = b veya a < b ise ab olarak gsterilir ve a, bden kk e sittir denir. 4 3

rnek

2 olur.

Homurdandm ama duymadnz. Benim zihnimde bir sey canlanmyor. Irrasyonel saylar biraz daha aklasanz.

18

1 Kmeler ve Saylar 2 saysn ve daha genel anlamda irrasyonel saylar gznzde ok da bytmeyin. saydr. Engin du guna gre gre 2 dedi gimiz, karesi 2 olan pozitif 2nin 1den byk oldu gunu syledi. 2nin karesi 4 ol2 says 1 ile 2 arasndadr. 1,5in karesi 2,25 oldu guna

2 says 1 ile 1,5 arasndadr. Bu sekilde hesap yapmaya devam

edersek 1, 41421356 . . . biiminde sonsuz ondalkl alm elde ederiz.

Ben de sonsuz ondalkl alm olan bir say syleyebilirim. 1/3 = 0, 333 . . . Evet Engin, do gru sylyorsun ama bu iki sonsuz almda bir fark var. Syledi gin saynn ondalk ksmnda 3 durmadan tekrar ediyor. Bu trden, ondalk alm belli bir basamaktan sonra tekrar eden basamak gruplarndan olu san saylara devirli ondalk say diyoruz ve rne gin senin sayn 0, 333 . . . = 0, 3 olarak gsteriyoruz. Devirli ondalk saylar da rasyonel saydr. Ancak 2 = 1, 41421356 . . . saysnda ondalk ksm, hesabmz ne kadar hassasla strrsak hassasla s tralm, tekrar eden basamak gruplarna ula smaz. I ste, irrasyonel saylar, ondalk alm belli bir basamaktan sonra tekrar eden basamak gruplar bulundurmayan saylardr diyebiliriz. Hmm... Zaman zaman gazetelerde Pi saysnn bilmem ka milyar basama g hesapland gibisinden grd gmz haberlerin nedeni bu demek ki! Evet Seluk, emberin evresinin apna oran olan says da irrasyonel bir saydr. Di ger tm irrasyonel saylar gibi says da virglden sonra ka basama g hesaplanrsa hesaplansn, kendini tekrar eden basamak gruplarna ula smayacaktr. Bu nedenle benzer haberleri, basamak says artm s olarak, gelecekte de greceksiniz. Son olarak mutlak de ger kavramndan biraz bahsedelim. Bir a
3 | 3| 3 0 |5|
S ekil 1.11: | 3| = 3, |5| = 5

3, 141 592 653 589 793 . . .

S ekil 1.10: saysnn ondalk almnn ilk 15 basama g.

saysnn mutlak de geri, say do grusunda o saynn ba slang noktasna, yani sfra olan uzakl gdr ve |a| ile gsterilir. Buna gre 3 ve 5 saylarnn mutlak de geri nedir Seluk?

3 saysnn mutlak de geri 3 ve 5 saysnn mutlak de geri de 5 olur. Bunu | 3| = 3, |5| = 5 olarak ifade ederiz.

sl Saylar Sfr d sndaki her say iin, say pozitif de olsa, negatif de olsa mutlak de geri hep pozitif kyor. Sfr noktasnn kendine uzakl g da sfr olaca gndan |0| = 0 olur.

19
Her a says iin |a| 0 olur.

sl Saylar
Bir a gerel saysnn kendisiyle arpmn a2 ile a a a sa-

ysn a3 ile gsteriyoruz ve bu saylara srasyla a saysnn a saysnn arpmn a n ile gsteriyoruz. Yani a2 = aa

karesi ve kp diyoruz. Genel olarak n 2 do gal says iin, n tane

a3 = a a a . . . an = a a... a n tane

a n saysna a saysnn n. kuvveti diyoruz. Peki arkada slar, a m saylarn arpt gmzda ne olacak? yine n 2, m 2 olmak zere n, m do gal saylar iin a n ile

a n says n tane, a m says da m tane a saysnn arpm olduuna gre bu ikisinin arpm n + m tane a saysnn arpmg dr. Engin do gru sylyor. an = a a . . . a ve a m = a a . . . a
n

tane

tane

oldu gundan an am = a a . . . a a a . . . a
n

tane

tane

= a a...a
n+ m

tane

= a n+m oldu gunu elde ederiz. Bu kadar hesap yaptk ama a1 ve a0 ne demek?

20
Tanm a0 = 1 ve a1 = a

1 Kmeler ve Saylar a0 = 1 ve a1 = a olarak tanmlyoruz Seluk. Ayrca a = 0 says ve n do gal says iin an saysn da an = olarak tanmlyoruz. zel olarak a1 =
1 a

olarak tanmlanr. Tanm a = 0 ve n a n = ve zel olarak a 1 = 1 an

1 an

olmak zere

oldu gunu da syleyebiliriz. Dikkat edera seniz, negatif tamsay sler iin de sl saylarn ne anlama

geldi gini ifade etmi s olduk. Yani negatif kuvvetin saynn negatif olmasyla alakas yok mu? Ben hep yle oldu gunu d snrdm.

olarak tanmlanr. rnek 3

2

= = =

1 32

= 1

1 9 = 1 9 1 9

(3)2 32

ssn negatif olmas saynn negatif olmasn sa glamyor. Mesela 23 = 1/23 = 1/8 olur. Tabii saynn kendisi negatif ise o ayr... rne gin (2)3 = 1/(2)3 = 1/8 olur. Son olarak n 2 ve m 2 olmak zere m, n do gal saylar

(3)2 1 32

iin a n saysnn m. kuvvetini, yani (a n )m saysn bulalm. Bir saynn m. kuvveti o saydan m tanesinin arpm olduuna gre a n saysnn m. kuvveti, yani (a n )m says, m tane g a n nin arpm olacaktr. Bu durumda (a n )m = a n a n . . . a n m tane = a ( n + . . . + n) = a nm olur.

Evet Zeynep, do gru sylyorsun. ok gzel ilerliyoruz. Genel durumda a ve b gerel saylar ve m, n tamsaylar iin su zellikler do grudur.
i. a m a n = a m+n ii. a = 0 olmak zere iii. (a m )n = a mn iv. (a b)m = a m b m v. b = 0 olmak zere am bm

am an

= a mn

a b

Kkl Saylar

21

Pnar Hocam, siz de kurallar budur diye sralyorsunuz. Biraz rnek zelim.

Peki Seluk, o zaman seninle ba slayalm. 26 saysnn ka oldu gunu syler misin?

Neyse ucuz kurtuldum. Bilemeyecek bir sey yok zaten. 6 tane 2nin arpmdr. Yani 26 = 2 2 2 2 2 2 = 64 ediyor.

Bir soru da ben soraym. 23 24 saysn hesaplayn. Aaa, bu da kolaym s. Bunu da ben yapaym. 23 24 = 23+4 hesaplam st. 27 = 26 2 = 64 2 = 128 olur.

olur. O halde bu say 27 dir. Seluk 26 saysnn 64 oldu gunu

23 = 8 ve 24 = 16 oldu gundan 23 24 = 8 16 = 128 de diyebilirdin.

Kkl Saylar
S imdi de kkl saylara ili skin bir takm temel bilgilerimizi zere n. kuvveti a olacak biimdeki negatif olmayan sayya a saysnn n. dereceden kk diyoruz ve ise
2 n

gzden geirelim. ncelikle a 0 ve n bir do gal say olmak a ile gsteriyoruz. zel olarak n = 2

a 0 ve n bir do gal say olmak zere n a says n.kuvveti a olan b 0 saysdr.

a yerine

a yazyoruz ve bunu karekk olarak adlandryoruz.

n = 2 ise
2

a yerine a

Yani n tane

a saysnn arpm a olur.

yazlr.

22 Kesinlikle...
rnek 3 3 = 9 oldu gu iin 9 = 3,

1 Kmeler ve Saylar

a=

a...

tane

olur.
2 2 2 = 8 oldu gu iin
3

8=2

olur.

Hmm... Peki (5) (5) = 25 oldu guna gre

25 = 5 mi?

Mete Hoca kkn negatif olmayaca gn sylemi sti. Bu nedenle syledi gin yanl s oluyor. Do grusu 5 5 = 25 oldu gu iin 25 = 5 olmal. Peki neden a saysn negatif almadk?

a saysnn negatif oldu gu her durum, rne gin

de gildir. Bildi giniz gibi bir gerel say pozitif de olsa, negatif biimde bir b gerel says yoktur.

2, anlaml

de olsa karesi pozitiftir. Say 0 olsa, karesi de 0 olur. Yani b2 = 2 olacak

Ama anlaml oldu gu baz durumlar da var de gil mi? Ben kkl ifadeler iine negatif saylar yazd gmz hatrlyorum.

Do gru hatrlyorsun Zeynep. rne gin

8 anlamldr.

nk (2)3 = 8 olur. O halde

Tanm m ve n birer do gal say ve a > 0 olmak zere a
m/n

8 = 2dir.

O halde bu sefer (5) (5) (5) = 125 oldu gu iin

3

= =

am/n

a 1

125 = 5 oldu gunu syleyebiliriz.

am

Evet Seluk, ok haklsn. Daha genel olarak, m ve n birer do gal say ve a > 0 olmak zere a m/ n =
n

olarak tanmlanr.

rnek 3 8 = 2 oldu gu iin 8 olur.

1/3

a m ve am/n =

1
n

am

1
3

1 2

biiminde yazlr. Bu durumda artk saylarn rasyonel kuvvetlerini de tanmlam s oluyoruz.

Aralklar Daha nce saylarn tamsay kuvvetleri iin ifade etti gimiz zellikler rasyonel kuvvetleri iin de geerlidir. zellikle kullanlan kurallardr. a, b > 0 ve n olmak zere a sa gdakiler kkl saylar iin ska

23

i. ii.

ab= a b
n

a b rnek

rnek 27 = = 32 3 32 4 27 4 27 23 3= 6 3 6 3+3 3 (6 + 3) 3 = 9 3 3=3 3

3 27

= =

3 3 3 1 3

108

= = =

ya da 3 27 = = 3 27 1 9 1 3

108 +

27

= =

Aralklar
S imdi biraz da aralklar ile ilgilenelim.

Aralklar, gerel saylarda seilen iki say arasndaki tm saylarn olu sturdu gu kmeler de gil miydi? Evet Engin, dedi gin gibi... a, b herhangi iki gerel say ve a < b olsun. { x | a x b, x } kmesine kapal aralk diyoruz ve bu kmeyi [a, b] olarak gsteriyoruz. Dikkat ederseniz, a ve b saylar bu kmeye aittir. Bu nedenle aral ga kapal diyoruz. a ve b saylarna aral gn u noktalar diyoruz. [a, b] kapal aral g say ekseni zerinde ular a ve b olan do gru paras ile gsterilir.
a b

S ekil 1.12: [a , b] aral g.

24

1 Kmeler ve Saylar

Bunun kapals varsa a g da vardr. Evet Seluk, ak aralklar da

a b

( a, b) = { x | a < x < b, x } olarak tanmlyoruz. a ve b noktalar, yani u noktalar kmeye ait olmad gndan bu aral ga ak aralk diyoruz. Aral gn bir ucu kmeye aitse o taraf k seli, de gilse bildi gimiz parantez i saretiyle yazyoruz. Bu durumda aralklarn bir ucunun kmeye ait, di gerinin ait olmad g iki aralk daha tanmlayabiliriz.

S ekil 1.13: (a , b) aral g.

Evet Gke, gerekten de yar-ak aralklar da senin syledi gin gibi tanmlyoruz. [a, b) = { x | a x < b, x }

S ekil 1.14: [a , b) aral g.

(a , b] = { x | a < x b, x }

S ekil 1.15: ( a , b] aral g.

rnek 1 3 5 7

S ekil 1.16: [1, 5] ile [3, 7] aralklarnn kesi sim kmesi [3, 5] aral gdr.

Bu rnekte verilen aralklarn birle simi de [1, 7] olur de gil mi? Tebrik ederim Seluk, [1, 5] [3, 7] = [1, 7] olur. Bakyorum da, sen de, Gke de hzlandnz.

Peki, bir a saysndan byk btn gerel saylarn kmesini de bir aralk olarak gsteremez miyiz?

Aralklar Evet Zeynep, bu trden aralklar da tanmlayabiliriz. ( a , ) = { x | x > a , x } (, a) = { x | x < a, x } Elbette burada a says kmeye ait de olabilir. Bu durumda a saysnn bulundu gu ucu k seli parantez ile kapatyoruz. Ancak simgesinin bulundu gu tarafta k seli parantezi kullanmyoruz.
a
S ekil 1.17: ( a , ) aral g.

25

a
S ekil 1.18: (, a ) aral g.

Son yazd gnz aralklardaki yan yatm s sekiz nereden kt? Dayanamam s, yere mi yklm s? Ben de simdi ona de ginecektim. Didim, Altnkum sahilindeki kum tanelerini d snelim. Sizce ne kadardr?

Ooo, bence sonsuzdur. Belki uygulamada saylamayacak kadar ok oldu gunu d snd gnz okluklar sonsuz olarak adlandrabilirsiniz. Ancak, ne kadar oldu gunu sayamasak bile, brakalm yalnz bir sahildeki kum tanelerini, dnya zerindeki tm sahillerdeki kum tanelerinin miktar bile sonludur. simgesini sonsuz anlamnda kullanyoruz. Bu konuda pek ok sey sylenebilir ancak sonsuzlu gun matematikteki gerek anlamn burada tart smayaca gz. simgesinin, aral gn kullanld g ucu

ynndeki tm saylarn kmeye ait oldu gunu gsterdi gini sylemekle yetinelim. I slem yaparken bu simgeyi bir say gibi kullanmak bir takm daha dikkatli olmakta fayda var. hatalara neden olabilir. O nedenle simgesiyle kar sla st gnzda biraz

zet
Bu nitede, kmeler ve saylar hakkndaki temel kavramlara de ginilmi stir. Kmeler ile ilgili temel tanmlar ifade edildikten sonra kme gsterimleri ve birle sim, kesi sim gibi kme i slemleri hatrlatlm str. Saylarla ilgili blmde ise say kmelerine dair temel bilgiler gzden geirilmi s, sl ve kkl saylarla ilgili temel i slemler verilmi stir. Son olarak aralklar ile ilgili temel tanmlar ifade edilmi stir.

26

1 Kmeler ve Saylar

Okuma Paras
LK HESAP MAKNELER Herkes say saymaya on parmayla baladndan, u anda varolan saylama dizgelerinin ou on tabanna dayanr. On iki tabann semi baz ilgin rnekler de olmutur. Mayalar, Aztekler, Keltler ve Basklar, bir para eilince ayak parmaklaryla da saylabileceini fark etmiler, bylece yirmi tabann benimsemilerdir. Bilinen en eski yaznn icats olan Smerlere ve srf tarihin en eski sfrn kefettikleri iin sonsuza dek kaytl kalmay hak eden Babillilere gelince, onlar nedendir bilinmez, altm tabanyla sayyorlard. Btn okul ocuklarnn bildii, ayn zamanda pek korktuu u nl zaman saatlere, dakikalara, saniyelere blme sorunlarn, ayn ekilde 60 dakikaya blnm dereceleri ve 60 saniyeye blnm dakikalar olan, tuhaf bir biimde 360 dereceye blnm o daireyi bize brakan onlardr. Ama burada zaten ince hesaplar sz konusudur. Bat Avrupa'da kefedilmi, 20.000 35.000 yllk, zerinde bir ya da birok kertik dizisi bulunan bir sr nkol kemii ve baka hayvan kemikleri, kazbiliminin imdiye dek bilinmezlikten kurtarabildii en eski ``hesap makinelerini'' oluturuyor. Bu kemik ubuklar kullanm olanlar belki mthi avclard. Ne zaman bir hayvan ldrseler bir kemik zerine bir kertik atyorlard. Her hayvan tr iin farkl kemikler kullanlabiliyordu: Biri aylar iin, bir bakas bizonlar iin, yine bir bakas kurtlar iin vb. Bylece saymanln ilk kavramlarn icat etmilerdi, nk gerekte rakamlar olabilecek en yaln saysal iaretleme dizgesiyle yazyorlard. ok ilkel ve gelecei olmayan bir teknik diye dnlecektir. Geri ilkel, ama kesinlikle gelecekten yoksun deil. Hemen hemen hibir deiiklie uramadan bize kadar ulam. Bu tarihncesi insanlar tm alarn en uzun mrl rekorlarndan birini oluturacak bir icat ortaya koymular. Tekerlek bile bu kadar eski deildir. Bu icatla yalnz atein kullanm yarabilir ve belki yar kazanabilir. Aritmetik tarihinde ayn ekilde ihmal edilemez bir nem tayan baka bir eski dizge de akl yn dizgesidir; insan onun sayesinde hesap sanatna balamtr. Abakslerin, rakamlarn henz bilinmedii alarda ilem yapmak iin kullanlm u boncuklu erevelerin kkeninde de bu yntem vardr. Ayrca, hesap (calcul) dediimiz zaman, szcn kendisi bizi uzak alardan gelen bu ynteme gnderir, nk Latince calculus (hesap) szc ``kk akl'' anlamna gelir.
Kaynak : Bir Glgenin Peinde, Rakamlarn Evrensel Tarihi -I-, G. Ifrah (ev., K. Diner), Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Sayfa: 11 - 13, 1995.

karn Ka gtlar

27

karn Kagtlar
1. A = {1, 3, 5, 7} ve B = {2, 4, 6, 8} ise A B A) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} B) {2, 4, 6, 8} C) {1, 3, 5, 7} D) E) {1, 2, 3, 5, 8} olmak zere At a sa gdakilerden hangisidir? A) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} B) {2, 4, 6, 8} C) {1, 3, 5, 7} D) E) {1, 2, 3, 5, 8} 3. 34 a sa gdakilerden hangisine e sittir? A) 81 B) 9 C) 12 D) 27 E) 7 9. 2. E = { x | x 8, x } ve A = {1, 3, 5, 7} 144 1 3 81

a sa gdakilerden hangisidir?

7. A)

says a sa gdakilerden hangisidir? B) 3 4 E) 3 C) 3 4

D) 3
3 , 2

8. a =

b =

3 , 4

saylarnn kkten by ge sralan s a sa gdakilerden hangisidir? A) a < b < c < d B) d < c < b < a C) d < a < b < c D) c < d < a < b E) c < d < b < a A
3 4 2 7 6 5 1

c = 1 ve d = 4

1 4

B Taral kme C olarak verilen a sa gdakilerden

hangisidir?

a sa gdakilerden hangisidir? A) {3, 6} B) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} C) {1, 3, 5, 7} D) {2, 4, 6, 8} E) {3} 5. 64

C = {3, 6, 9} kmeleri iin C (A B ) kmesi

4. A = {1, 3, 4, 5, 7}, B = {1, 2, 3, 6, 8} ve

A) A B B) B C C) A B C D) B (A C ) E) C (A B ) 10. 0, 2 103 + 1, 6 102 says a sa gdaki-

92 A) 32

says a sa gdakilerden hangisidir? B) 16 ve C) 8 (2, 5) D) 4 ak E) 2 aralklarnn

0, 6 lerden hangisidir? A) 6 B) 60

kesi simi a sa gdakilerden hangisidir? A) [8, 1] B) (1, 8) C) (2, 5) D) (1, 5) E) (2, 8)

6. (1, 8)

C) 36 D) 600 E) 360

28

1 Kmeler ve Saylar

zmler
1. A = {1, 3, 5, 7} ve B = {2, 4, 6, 8} kme6. (1, 8) = { x | 1 < x < 8, x } ve (2, 5) = { x | 2 < x < 5, x } kmeleri iin (2, 5) (1, 8) oldu gundan (2, 5) (1, 8) = (2, 5) olur. Do gru cevap C skkdr. 7. 144 81 = = = Do gru cevap E skkdr. 8. 1 1 4
1 4

olur.

lerinin ortak eleman olmad gndan A B =

Do gru cevap D skkdr. 2. A kmesi, E kmesine ait ancak A kmesine ait olmayan elemanlarn kmesi oldu gundan At = {2, 4, 6, 8} olur. Do gru cevap B skkdr. 3. 34 = 3 3 3 3 = 99 = 81 olur. Do gru cevap A skkdr. 4. A = {1, 3, 4, 5, 7}, B = {1, 2, 3, 6, 8} ve A B = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} ve C (A B ) = {3, 6} olur. Do gru cevap A skkdr. 5. 6
4 t

122 92 12 9 4 3

0
1 4 3 4

1
3 2

<

1 4

<

3 4

<

3 2

C = {3, 6, 9} kmeleri iin

olur. Do gru cevap E skkdr. 9. Taral blge ile verilen kme hem A, hem B , hem de C kmesine ait olur. Do gru cevap C skkdr. 10.

92

= =

(2 3 )

0, 2 103 + 1, 6 102 0, 6

= = = =

0, 2 1000 + 1, 6 100 0, 6 200 + 160

6 10

(3 2 )2 34

24 34
4

= 2

360 600

10 6

= 16 Do gru cevap B skkdr. Do gru cevap D skkdr.

Denklem ve Eitsizlikler
1

2.

Diophantos ka yl yaamtr?

GENEL MATEMATK

NTE

1. DERECEDEN DENKLEMLER

HAREZM YNTEM

42. DERECEDEN
ETSZLKLER 2. DERECEDEN DENKLEMLER ZM KMES

1. DERECEDEN ETSZLKLER

CEBRSEL FADE

30

2 Denklemler ve E sitsizlikler

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

Arkada slar bugn Themis heykelindeki e sitlik ve objektii gin simgesi olan terazi ile geldim.

Hocam Themis kim? Yunan mitolojisinde Themis adalet ve dzen tanras olarak bilinir ( Sekil 2.1). Themis heykeli, bir elinde terazi di ger elinde ise kl olan gzleri ba gl bir kadn temsil eder. Bir elindeki terazi, adaleti ve bunun dengeli bir biimde da gtlmasn simgelemektedir. S imdi hatrladm hocam. Adalet Bakanl gnn logosunda da terazi vard. Biz i sin hukuk ksmna girmeden, terazinin e sitlik zelli gi ile ilgilenelim. Size 4 tane 100 gr, 4 tane de 50 gr getirdim. Bunlarn hepsini, terazinin kefelerine, her kefede e sit a grlk olacak sekilde
S ekil 2.1: Themis Heykeli.

yerle stirebilir misiniz?

Her iki kefeye iki ser tane 100 gr, iki ser tane de 50 gr koyarsak a grlklar e sit olur. Terazi de dengede kalr. 2 100 + 2 50 = 2 100 + 2 50 200 + 100 = 200 + 100 300 = 300 Ba ska trl terazi dengede olacak sekilde gramlar yerle stirebilir miyiz? Evet yerle stirebiliriz. Toplam 600 gr oldu guna gre birinci kefeye tane 100, gr di ger kefeye de kalanlar koyarsak, 3 100 = 1 100 + 4 50 300 = 100 + 200 300 = 300 seklinde terazi dengede olur.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Madem Pnar Hoca mitolojiye uzand, ben de tarihten bir rnek vereyim. E sitli gi nl ressam Albrecht Drerin sihirli karesinde de grebiliriz ( Sekil 2.2).

31

Sihirli kare mi?

Evet Gke. S imdi sihirli karedeki sihiri grmeye al sn.

16 5 9 4

3 10 6 15

2 11 7 14

13 8 12 1

Birinci yatay sradaki saylarn toplam otuz drt ve di ger yatay sradakilerin toplam da ayn say. 16 5 9 4 3 10 6 15 2 11 7 14 13 8 12 1 16+3+2+13 5+10+11+8 9+6+7+12 4+15+14+1 = = = = 34 34 34 34

S ekil 2.2: A. Drerin Sihirli Karesi.

Aaa, d sey sradaki saylarn da toplam otuz drt.

16 5 9 4

3 10 6 15

2 11 7 14

13 8 12 1

16 5 9 + 4 34

3 10 6 + 15 34

2 11 7 + 14 34

13 8 12 + 1 34

Sper! Albrecht Drer bir dahi olmal. Sanki Themisin terazisini kullanm s. Terazinin bir kefesine bir k segendeki saylar, di ger kefesine de di ger k segendeki saylar koyarsak terazimiz yine dengede kalr. nk her iki kefedeki saylarn toplam otuz drt olur.

32 16 10 7 1

2 Denklemler ve E sitsizlikler 13 11 6 4

S ekil 2.3: Sihirli karedeki e sitlik durumu.

ok gzel, karedeki sihri zdnz! S imdi e sitlik kavramn matematiksel olarak inceleyelim. Bunun iin cebirsel ifadelerin e sitli ginden bahsedece gim.

Hocam, cebirsel ifade ne demektir?

Bilinmeyen dedi gimiz x , y, z , . . . gibi de gi skenleri, 1, 2, 3, . . . ifadelerdir. rne gin, gibi saylar ve +, , , . . . , kk alma gibi i slemleri ieren 2 x 1, x + 3, x 2 + y 2 , gibi ifadelerdir. S imdi, 2 x 1 ile

x + 5, . . .

x + 3 cebirsel ifadelerinin e sit

olmas durumunu d snelim. Syleyin bakalm, 2x 1 = x + 3 e sitli gi x in hangi de geri iin do grudur?
241 4+3 = = 7 7

x = 4 iin do grudur hocam.

x = 4 iin bu iki ifadenin e sitli gini, S ekil 2.4de verilen dengedeki terazi gibi d snebiliriz.

241

4+3

S ekil 2.4: Terazideki e sitlik durumu.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Bu sekilde, bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin baz de gerleri iin gereklenen e sitliklere denklem diyece giz. Bilinmeyenin denklemi sa glayan de gerine denklemin zm denir. Denklemin zmlerinin kmesine de zm kmesi denir. Denklem bilinmeyenin hibir de geri iin sa glanmyorsa, zm yok ve zm kmesi bo s kmedir diyece giz.

33

dr.

O zaman x = 4 de geri, 2 x 1 = x + 3 denkleminin zm-

Evet Gke. Denklemleri, gnlk hayatmzda kar sla st gmz o gu problemlerin zmnde kullanrz.

Hocam, geen gn amcam bana bir halk bilmecesi sordu. Onu da denklemle zebilir miyiz?

Syle bakalm bilmeceni Seluk. Hep birlikte zmeye al salm. Yerde bir topal kaz varm s. Havada uan bir grup kaza, topal kaz seslenmi s: "Hey yz kaz nereye gidiyorsunuz?" Havadaki kazlardan bir tanesi, "Biz yz kaz de giliz! Bize bizim kadar, bizim yarmz kadar, yarmzn yars kadar eklenirse ve bir de sen olursan ancak o zaman yz kaz oluruz" demi s. Acaba havada uan kaz says katr?

Seluk gzel bir bilmece sordun. Denklemler yardmyla bu bilmeceyi zebiliriz. Bu bilmeceyi zebilmek iin buna uygun bir matematiksel model olan denklem kurmalyz. Uan kazlarn saysna x diyecek olursak, kaz bilmecesine kar slk gelen denklem, x+x+ olur. x 2 + x 4 + 1 = 100

Peki, bu denklemdeki x bilinmeyenini nasl bulaca gz?

34

2 Denklemler ve E sitsizlikler Gke aslnda bir denklemin nasl zlece gini soruyorsun. Bunun iin, e sitli gi bozmayan i slemlerden yararlanaca gz. Bu i slemler, bir e sitli gin iki tarafna ayn saynn eklenmesi veya iki tarafndan ayn saynn karlmas ya da iki tarafnn ayn say ile arplmas veya iki tarafnn sfrdan farkl bir sayya blnmesidir.

Sanrm bu i slemler dengedeki terazi iin de geerlidir. S phesiz. S imdi bu i slemleri kullanarak, x+x+ denklemini zmeye al salm. x 2 + x 4 + 1 = 100

Denklem biraz kalabalk grnyor. E sitli gin sol tarafndaki x leri toplayp sadele stirebiliriz. 2x
(4)

x
(2)

x
(1)

+ 1 = 100

8x + 2x + x 4 11 4

+ 1 = 100

x + 1 = 100

E sitli gin her iki tarafndan 1i karalm: 11 4 x + 1 1 = 100 1 11 4 x = 99

Iyi gidiyorsun Zeynep, devam et istersen.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler S imdi e sitli gin iki tarafn 4le arpp, 4 11 4 x = 99 4 = 99 4

35

11 x sonra iki taraf 11e blelim: 11 x 11 x x x buluruz. = =

99 4 11 99 11 4

= 94 = 36

Denklemlerin hepsini byle i slemler ile zebilir miyiz?

Hayr Gke. Denklemlerin hepsi ayn trden olmad gndan bunu genelleyemeyiz. Bunun iin denklemleri bilinmeyen says ve bilinmeyenlerin en yksek kuvvetine gre snandrp, zm arayaca gz. Biz simdilik bir bilinmeyenli denklemlerle ilgilenece giz. Bir bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin kuvveti bir olan denkleme, birinci dereceden bir bilinmeyenli (veya ksaca birinci dereceden) denklem denir. Bu denklemlere rnek olarak, 3 x + 1 = 0, 2 x 1 = x + 5, . . .

gibi denklemler verilebilir. Bir bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin kuvveti iki olan bir denkleme, ikinci dereceden bir bilinmeyenli (veya ksaca ikinci dereceden) denklem denir. Bu denklemlere de rnek olarak, x 2 + 6 x + 9 = 0, gibi denklemler verilebilir. x 2 3 x + 7 = 0, . . .

O halde, kaz bilmecesinin denklemi birinci dereceden denklem olur.

36

2 Denklemler ve E sitsizlikler Evet. Genel olarak birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler a, b iki gerel say ve a = 0 olmak zere, ax + b = 0 seklindedir. Bu tr denklemlerin zm daha nce bahsetti gim, e sitli gi bozmayan i slemlerle kolayca zlr. ax + b = 0 ax + b b = b ax ax = b b = a b = a b a olarak bulunur.

Tanm Bir denklemde e sitli gi sa glayan bir sayya, denklemin bir zm denir.

a x

Buradan denklemin zm kmesi =

Gke yine mi! Hani cep telefonunu derse girerken kapatacaktn? zr dilerim hocam. Karde sim kaz bilmecesine benzer bir mesaj gndermi s. Okuyorum okuyorum anlamyorum. Ltfen yardmc olabilir misiniz?

Neymi s syle bakalm? Hocam biliyorsunuz indirimler ba slad. Karde simle babamdan para istemi stik. Ona vermi s, bana da ona verdi gi kadar verecekmi s. Fakat beni meraklandrmak iin, babamn verdi gi paray bulmam istiyor. Bu parann be ste ikisine kot, drtte birine kazak aldktan sonra 35 lirasnn kald gn yazyor.

Haydi yine iyisin. 35 liradan fazla alacaksn. Ne istersen alrsn!

S akay brak Seluk, babam fazla para vermez.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Haydi bakalm. Gkeye babasnn ka lira para verece gini bulmaya al salm ve onu meraktan kurtaralm. nce probleme kar slk gelen denklemi yazmamz gerekiyor. Gkenin babasnn karde sine verdi gi paraya x dersek, denklemimiz x= seklinde olur. 2x 5 + x 4 + 35

37

Anladm, bu denklemi zp, babamn verdi gi paray bulabiliriz. S u denklemi bir an nce zp x i bulmak istiyorum. Ben de kotun yatn merak ettim. x = 2x
(4)

x
(5)

+ 35

x x oldu gundan,

= =

8x + 5x

+ 35 20 13 x + 35 20

20 20 x 13 x 20 7x 20 7x x x x

13 x

= 35 = 35 = 35 = 35 20 = 7 = 5 20 = 100

35 20

olur. Gke baban sana 100 TL verecek. Benim merak etti gim 2 kotun yat ise 100 = 40 TLdir. 5

Oh be rahatladm. Hepinize te sekkr ederim.

38

2 Denklemler ve E sitsizlikler

Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

Geen hafta, Almanyadan bir hoca seminer vermek zere matematik blmne geldi. Hocamz lkesine dnmeden nce, bir hal ald.

Nasl bir hal ald hocam?

nn duymu s oldu gu Hereke hals ald.

Hereke hallarnn ok pahal oldu gunu duymu stum. Ne kadar byklkte bir hal ald acaba? ok merak ettim.

Dikdrtgen seklinde bir hal ald. Halnn alan 6 m2 ve uzun kenar ksa kenarndan 1 metre fazlayd.

Hocam, ama halnn boyutlarn sylemediniz.

Ben bu halnn boyutlarn bulabilirim. Dikdrtgenin alan, uzun kenar ile ksa kenarnn arpmna e sittir. Buna gre, halnn ksa kenarna x dersek, uzun kenar x + 1 olur. Buradan, x ( x + 1) = 6 x2 + x = 6 ya da x2 + x 6 = 0 denklemini yazabilirim. Bu denklemde x 2 var. Pnar Hoca byle denklemlere, ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem demi sti ama zmn anlatmam st.

 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Matematik tarihine bakt gmzda, Islam dnyasnn byk bir matematikisi olan Harezmi, bu tr denklemleri geometrik yakla smla zm str. S imdi, Harezminin x 2 + 10 x = 39 denklemini nasl zd gn grelim. nce, kenar uzunlu gu x birim olan bir kare alalm ( Sekil 2.5). Sonra bu kareye iki kenarndan, kenar uzunluklar 5 ve x birim olan iki dikdrtgen ekleyelim ( Sekil 2.5).
x x2 x 5

39

Hocam, ekledi giniz dikdrtgenlerin kenarlarndan birini neden 5 birim aldnz? x 2 + 10 x = 39 denklemini x 2 + 5 x + 5 x = 39 seklinde yazabiliriz. Dikkat ederseniz 5 x br2 ekledi gimiz dikdrtgenlerin alanna kar slk geliyor. Yani, denklemimizde 10 x terimi oldu gu iin, her birinin alan 5 x olan iki tane dikdrtgen ekledik.

x2 x

5x

5x

Sanrm sa g alt k sedeki bo slu gu doldurursak, seklimiz daha gzel grnecek.

x2 x

5x

O zaman seklimizi, alan 5 5 = 25 br2 olan kareyle tamamlayalm ( Sekil 2.5). Olu san bu sekil size tandk geldi mi?

5x

5 5 = 25

Evet hocam, olu sturdu gumuz bu sekil, kenar x + 5 olan bir karedir ve bu karenin alan da ( x + 5)2 olur. Dikkat ederseniz, bu karenin alann, ( x + 5)2 = x 2 + 5 x + 5 x + 25 = x 2 + 10 x + 25 seklinde de yazabiliriz. Harezminin ele ald g denklem, x 2 + 10 x = 39 oldu gundan, yukardaki e sitlikte x 2 + 10 x yerine 39 yazarsak, ( x + 5)2 = 39 + 25 ( x + 5)2 = 64 x +5 = x +5 = 8 x + 5 = 8 64 veya

S ekil 2.5: Kareye tamamlama.

40

2 Denklemler ve E sitsizlikler olur. Artk x kenar uzunlu gunu bulabiliriz. x + 5 = 8, buradan da x = 3 elde ederiz. Peki, x + 5 = 8 alabilir miyiz? Hayr alamayz. nk, x + 5 olu sturdu gumuz karenin kenar uzunlu gudur ve dolaysyla negatif bir say olamaz. Ama bu eksili saylar zorla kapdan bacadan ieri giriyorlar rine yazarsak, x 2 + 10 x = (13)2 + 10 (13) = 169 130 = 39 oluyor, yani -13 says da pekala bir kk. Ama Harezmi onlara itibar etmiyordu. S imdilik biz de bir kenara brakp, Alman hocann halsna dnelim. Halnn boyutlarn bulmak iin, x2 + x = 6
1 2

i ste. x + 5 = 8 dersek, x = 13 olur. Bunu denklemde ye-

denklemini, Harezminin geometrik yakla sm ile zelim. ekil 2.6da grld g gibi Hocam, x 2 + x = 6 denklemini, S bir karenin alan ile iki dikdrtgenin alanlar toplam olarak d snebiliriz. Sonra, alan yerek, kenar uzunlu gu x +
1 1 = 1 metre2 olan kare ekle2 2 4 1 olan kareye tamamlam s oluruz. 2

x x
1 2

x x
1 2

1 2 1 x 2 1 4

Selukun buldu gu karenin alan ( Sekil 2.6) ise, x+ x+ 1 2 1 2

2

x2
1 x 2

=
2

x2 +

1 2

x+ 1 4

1 2

x+

1 4

x2 + x +
2

S ekil 2.6: Kareye tamamlama.

olur. x 2 + x = 6 oldu gundan, x + 1 2 Her iki tarafn karekk alnarak, x+ x+ x+ 1 2 1 2 1 2 = = 5 2 5 2

= 6+ 1 = 4

25 4

bulunur.

25 4 veya

negatif olamayaca g iin x = 2 metre halnn ksa kenardr. olur.

elde edilir. Bylece, x = 2 veya x = 3 buluruz. Ama uzunluk

Uzun kenar ise, bunun 1 metre fazlas oldu gundan 3 metre

 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

41

S imdi, kareye tamamlama krini kullanarak a x 2 + b x + c = 0 genel denklemini zmeye al salm. Yani, a x 2 + b x + c = 0 e sitli gini sa glayan x de gerlerini ara stralm. Bu e sitli gi a = 0 oldu gu iin, a x +
2

Tanm a, b, c gerel saylar ve a = 0 olmak zere, a x 2 + bx + c = 0 seklindeki denklemlere

b a

x+

c a

=0

ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler denir.

seklinde yazabiliriz. Bu e sitli gin her iki tarafna aya blerek elde etti gimiz, =0 a a e sitli gini sa glayan x de gerlerini ara stralm. Bunun iin ( x + y )2 = x 2 + 2 x y + y 2 zde sli ginden yararlanaca gz. Bu zde sli gin her iki tarafndan y 2 terimini kartarak, x 2 + 2 y x = ( x + y )2 y 2 zde sli gini elde ederiz. Burada y yerine x +2
2 b 2a 2

x2 +

x+

( x + y )2 = x 2 + 2 x y + y 2 ( x y )2 = x 2 2 x y + y 2 e sitlikleri herhangi iki x ve y gerel saylar iin do grudur. Byle e sitliklere zde slik denir.
2

alalm. b 2a b 2a
2

b 2a b a

x=

x+

b 2a b
2

x2 + Bylece,

x=

x+

2a c a

x2 +

b a

x+

=0

b e sitli gimizde x 2 + a x yerine e sitini koyarsak,

x+

b 2a

b 2a

c a

=0

e sitli gini elde ederiz. Buradan, x+ b 2a

2

b 2a

c a

b2 4a2

c a

b2 4ac 4a2

seklinde yazabiliriz.

Hocam, e sitlikte sol taraf bir tam kare oldu gu iin her iki tarafn karekkn alrsak x de gerlerini bulabiliriz.

42

2 Denklemler ve E sitsizlikler Evet, ama dikkatli olmamz gerekiyor. Bunun iin x 2 = 1

denklemi zerinde tart salm. Bu denklemin kklerini sorsam ne dersiniz?

gil mi hocam? x = 1 de Negatif saylarn gerel saylar iinde karekk olmaz. nk bir gerel say pozitif de olsa, negatif de olsa, karesi pozitiftir. Sfrn karesi de sfrdr. O halde karesi 1 olan bir gerel say yoktur. Hocam o zaman baz ikinci dereceden denklemlerin zm yoktur.

Arkada slar, demek ki bir saynn karekkn alrken saynn i saretine dikkat edece giz. Hem Zeynepe hem de Seluka birer aferin. Artk, e sitli gimize geri dnp, yarm kalan i simizi bitirebiliriz. Elde etti gimiz
2

x+

b 2 2a

b2 4ac 4a2

e sitli ginde sa g taraf negatif de gilse, yani b b2 4ac

b 4ac 0 ise, x+

2a 2a 2 yazabiliriz. Karekk iinde bulunan b 4ac de geri, diskriminant olarak isimlendirilir ve (Delta) ile gsterilir.

lim.

S imdi, = b2 4ac nin i saretine gre durumu zetleye-

b2 4ac > 0 ise, x1 = x1 = b 2a + b2 4ac 2a b2 2a 4ac , , x2 = x2 = b 2a 2a b2 4ac 2a b2 4ac

b +

yazabiliriz, yani denklemin x1 = b + , x2 = b

2a seklinde iki tane zm vardr.

2a

 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler b2 4ac = 0 ise = 0 olaca gndan, x1 = b + 0 2a b 2a , , x2 = b 0 2a b

Tanm a, b, c ve a = 0 olmak zere, a x 2 + bx + c = 0 ikinci dereceden minde,

43

x1 =

x2 =

2a

denkle-

olup, denklemin kkleri e sit olur. Bu durumda denklemin tek kk vardr. (Ya da iki kat kk vardr da diyebiliriz.) b2 4ac < 0 ise denklemin kk yoktur.

> 0 ise iki kk vardr. x1 = x2 = 2a b b + ,

Demek ki nn durumuna gre verilen denklemlerin zmlerini belirleyebiliriz. S imdi, ikinci dereceden bir denklemin zmn veren forbulabilirsiniz. ml kullanarak, 2 x 2 3 x + 1 = 0 denkleminin kklerini

. 2a = 0 ise tek kk varb dr. x 1 = x 2 = . 2a < 0 ise kk yoktur.

= b2 4ac

Bunu ben zmek istiyorum. nce y bulaca gm. = b2 4ac

= 32 4 1 2 = 98 = 1 pozitif oldu gu iin iki kk vardr. Bunlar, x1 = x2 = b + = = ( 3 ) + 22 ( 3 ) 22 1 1 = = 3+1 4 31 4 = = 1 1 2

2a b 2a 1 2

olup, = 1,

dir.

Aferin Zeynep. Gerekten de, denklemde nce x yerine 1, 1 sonra yazarsak: 2 2 12 3 1 + 1 = 0 2 olur. 1 2
2

1 2

+1 = 0

44

2 Denklemler ve E sitsizlikler

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Esitsizlikler

Artk terazimizin dengesini bozalm arkada slar.

O zaman terazinin bir kefesi a sa gda bir kefesi yukarda olacak. Aslnda terazinin dengesini korumak zor, bozmak ok kolaymini tekrar ele alalm. Hatrlarsanz, bu denklemin zm olan x = 4 denklemde yerine koydu gumuzda terazi dengede kalm st ( Sekil 2.4). Syleyin bakalm 2 x 1 ile x + 3 ifadelerini, x yerine 5 koyarak kefelere yerle stirdi gimizde, terazinin durumu ne olur? dr. Pnar Hocanzn daha nce verdi gi 2 x 1 = x + 3 denkle-

rini alr. x = 5 iin 2 x 1 > x + 3 olur. Dolaysyla terazinin durumu S ekil 2.7de oldu gu gibidir.

x = 5 iin 2 x 1 ifadesi 9 de gerini ve x + 3 ifadesi ise 8 de ge-

5+3 251

S ekil 2.7: Terazideki e sitsizlik durumu.

Acaba terazinin ynn de gi stirebilir miyiz? Sen de bu sefer x = 3 iin dene bakalm.

rini alr. x = 3 iin 2 x 1 < x + 3 olur. Dolaysyla terazinin durumu S ekil 2.8de oldu gu gibidir.
231 3+3

x = 3 iin 2 x 1 ifadesi 5 de gerini ve x + 3 ifadesi ise 6 de ge-

S ekil 2.8: Terazideki e sitsizlik durumu.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli E sitsizlikler

45

Terazinin dengesini bir bozdunuz ki tahterevalli gibi oldu. Dengede olmayan terazide, bir e sitsizlik durumu sz konusudur. Byle e sitsizliklere birinci dereceden bir bilinmeyenli e sitsizlikler denir. Denklemlerin zmnde oldu gu gibi, e sitsizliklerin zmnde de e sitsizliklerle ilgili baz zellikler kullanlr. Bunlar, Bir e sitsizli gin iki tarafna ayn saynn eklenmesi veya iki tarafndan ayn saynn karlmas durumunda e sitsizlik bozulmaz. Bir e sitsizli gin iki tarafnn pozitif bir say ile arplmas veya blnmesi durumunda e sitsizlik bozulmaz. Bir e sitsizli gin iki tarafnn negatif bir say ile arplmas veya blnmesi durumunda e sitsizlik yn de gi stirir.
ax + b ax + b ax + b ax + b > < 0 0 0 0 Tanm a, b gerel saylar ve a = 0 olmak zere,

seklinde yazlabilen bir e sitsizli ge birinci dereceden bir bilinmeyenli e sitsizlik denir.

Negatif saylarla kar sla st gm zaman kafam kar syor. E sitsizli gin son bahsetti giniz zelli gini anlayabilmem iin rnek verebilir misiniz? Gke, 3 < 1 oldu gunu biliyorsun. Her iki taraf 2 ile (2)(3) > (2)(1) 6 > 2 olur.

arparsan,

S imdi a x + b > 0 e sitsizli ginin zm kmesini ara stralm. E sitsizli gin her iki tarafna b eklersek, ax + b b > 0 b ax buluruz. Hocam x i bulmak iin her iki taraf aya blece giz ama, e sitsizli gin blme ile ilgili zelli gini dikkate almamz gerekiyor sanrm. > b

46 Bravo Seluk.

2 Denklemler ve E sitsizlikler

b a
b , a

aral g.

S ekil 2.9:

b sitsizli gin zm kmesi, a > 0 ise x > . Bu durumda e a b b , = x | x , x > aral gdr ( Sekil 2.9). a a b a < 0 ise x < . Bu durumda zm kmemiz, a b b , = x | x ,x < aral gdr ( Sekil 2.10). a a

b a

S ekil 2.10:

b a

aral g.

Hocam, bir rnek verirseniz daha iyi anlayaca gm.

rnek 5 x + 3 > 0 e sitsizli ginin zm kmesini bulalm. 5 x + 3 5 x + 3 3 5 x > > > 0 03 3

5 negatif oldu gundan, 5 ile bld gmzde e sitsizlik yn de gi stirecek. 5 x 5 x < < 3 5 3 5 , 3 5 aral gdr.

buluruz. Buna gre e sitsizli gin zm kmesi 3 5

Di ger e sitsizliklerin zm kmelerini de benzer sekilde bulabiliriz. Ikinci dereceden e sitsizliklere ba slamadan nce bir ara verelim isterseniz arkada slar.

Arkada slar bugn aylar benden.

Hepimize ay smarlayabilecek misin Engin?

 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli E sitsizlikler 20 TL param var. Ama 10 TL ile kitap alaca gm. Bir bardak ay 75 kuru s oldu guna gre, ka ki siye smarlayabilirim? Onu da siz bulun.

47

Bize bir e sitsizlik problemi sordun, farknda msn? E sitsizlik konusunu yeni grendik. Sanrm ben bunu zebilirim. ay iin 10 TL para kalyor. Enginin ay alabilece gi ki si 3 saysna x dersek, 75 kuru s da TLye denk oldu gundan, 4 3 x 4 3x x 10 40 13, 3
rnek 6 x 18 6 x 18 + 18 6x 6x 6 x 0 0 + 18 18 18 6 3

bulunur. E sitsizli gin zmne gre en fazla 13 ki siye ay smarlayabileceksin Engin.

e sitsizli gin zm kmesi (, 3] aral gdr.

0 3

O zaman gelsin aylar!

Pnar Hocaya syleyelim. Ders arasnda bile e sitsizlik problemi zdk.

Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Esitsizlikler

a, b, c gerel saylar, a = 0 ve x herhangi bir gerel say olmak zere, a x 2 + b x + c > 0, a x 2 + b x + c < 0, ikinci dereceden bir bilinmeyenli e sitsizlikler denir. Byle bir e sitsizli gi sa glayan x de gerlerinin kmesine de bu e sitsizli gin zm kmesi denir. Arkada slar, x 2 x 2 > 0 e sitsizli ginin zm kmesini bir2 2

a x 2 + b x + c 0 veya a x 2 + b x + c 0 seklinde yazlabilen e sitsizliklere

x2 x 2 = 0 x x1 x2 = = = b 1+ b2 4ac =2 = 1

de gerleri bulalm. Yani, x x 2 = 0 denklemini zelim. Bu de gerler (, 1) , (1, 2) ve (2, ) aralklardr. Bu aralklarn her birinde, x 2 x 2 ifadesi ya hep pozitif ya da hep negatif de ger alr. x = 1 ve x = 2dir. Bu saylar say do grusunu aral ga ayrr. Bunlar,

likte bulmaya al salm. nce x x 2 ifadesini sfr yapan

2a 1+8

2 1 1+8 2

={1, 2}

48

2 Denklemler ve E sitsizlikler 1 2

Hocam, bu aralklarn herhangi birisinde x 2 x 2 ifadesi, neden hep pozitif ya da hep negatif de ger alr?

Aferin Seluk, ok dikkatlisin. x 2 x 2 ifadesi, bu aralklarn

birisinde farkl i saretli de gerler alm s olsayd bu aralkta en

az bir noktada sfr de gerini almas gerekirdi. Ancak -1 ve 2nin d snda ba ska bir noktada sfr de gerini alamayaca gn biliyoruz. Bu nedenle -1 ya da negatif de gerden pozitif de gere geer. ve 2 noktalarnda x 2 x 2 ifadesi, ya pozitif de gerden negatif de gere

Peki hocam, x 2 x 2 ifadesinin, bu aralklarn hangilerinde pozitif ya da negatif de ger ald gn nasl bulaca gz?

Buldu gumuz de gerin i sareti x 2 x 2nin bu aralktaki i saretidir. nk bu aralkta, x 2 x 2 ifadesinin i saret de gi stirmedi gini biliyoruz.

say seeriz. Bu sayy, x 2 x 2 ifadesinde yerine yazarz.

x 2 x 2nin i saretini belirlemek istedi gimiz aralktan bir

O zaman, belirledi gimiz mavi, siyah, turuncu renkli aralklarndan birer de ger alrm. Bu de gerleri x 2 x 2 ifadesinde yerine yazarm. rne gin, Mavi aralktan 2yi seersem, x 2 x 2 = (2)2 (2) 2 = 4 + 2 2 = 4, Siyah aralktan 1i seersem, x 2 x 2 = (1)2 (1) 2 = 1 1 2 = 2, Turuncu aralktan 3 seersem, x 2 x 2 = (3 )2 (3 ) 2 = 9 3 2 = 4 bulurum. Mavi ve Turuncu aralklarda x 2 x 2 ifadesi pozitif

de ger alr.

 Ikinci Dereceden Bir Bilinmeyenli E sitsizlikler Gke bize, x 2 x 2 > 0 e sitsizli ginin zm kmesini

49

bulmu s oldu. Verilen e sitsizli gin zm kmesi: =(, 1) (2, ).

S ekil 2.11: (, 1) (2, ) aral g

O zaman, Siyah aralk da x 2 x 2 0 e sitsizli ginin zm kmesidir diyebilir miyiz?

Siyah aral ga 1 ve 2 de gerlerini de dahil edersen evet derim. sitsizli ginin zm kmesi [1, 2] O zaman x 2 x 2 0 e olur.

x 2 4 x + 4 ifadesini sfr yapan de gerleri bulabilirsin. Formlden hemen bulurum. x 2 4 x + 4 = 0, x= b b2 4ac = 4 16 16 2

S imdi de x 2 4 x + 4 0 e sitsizli gini zelim. Gke sen

2a = 0 oldu gu iin x 1 = x 2 = 2 dir.

Arkada slar grd gnz gibi tek kk bulduk. Buldu gumuz 2 de geri say do grusunu ikiye ayrr.

olur. Turuncu aralktan x = 3 seersem 9 12 + 4 = 1 > 0 olur. Her ikisinde de pozitif de ger alr.

x 2 4 x + 4 ifadesi, Mavi aralktan x = 1i seersem 1 4 + 4 = 1 > 0

Aaa, iki aralkta da x 2 4 x +4 ifadesi pozitif. Ne olacak simdi?

50

2 Denklemler ve E sitsizlikler x 2 4 x + 4 = 0 ifadesi, hi bir noktada negatif de gil ama ={2} olur.

sitsizli ginin zm kmesi x = 2de sfrdr. x 2 4 x + 4 0 e

Hocam x 2 + 1 > 0 e sitsizli ginde, x 2 + 1 = 0 denkleminin kknn olmad gn biliyoruz. Bu durumda, say do grusunu nasl blece giz? Kk yoksa, x 2 + 1 ifadesi tm gerel saylarda ayn i saretli de geri alr. nk, x 2 + 1 ifadesi i saret de gi stirmi s olsayd, en az bir noktada sfr de gerini alrd. Yani kk olurdu. Ama x 2 + 1 = 0 denklemini sa glayan bir x gerel says olmad gn biliyoruz. Bundan dolay, x 2 + 1 ifadesinin i saretini belirleyebilmemiz iin herhangi bir say seebiliriz. Tamam o zaman, sfr seelim i simiz kolay olsun. x = 0 iin, 02 + 1 = 1 > 0 olur. Buradan, tm gerel saylarda x 2 + 1 ifadesinin pozitif oldu gunu syleyebiliriz. Bylece, bu e sitsizli gin zm kmesi gerel saylar kmesidir diyebilir miyiz hocam? Aferin Zeynep. Syledi gin gibi, x 2 + 1 = 1 > 0 e sitsizli ginin zm kmesi gerel saylar kmesidir.

zet
Bu nitede, gnlk hayatmzda kar sla st gmz problemlerin o gunun zmnde kulland gmz denklemler ve e sitsizlik konular zerinde durduk. Denklemlerle ilgili olarak, birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler ve zmlerinden bahsettik. E sitsizliklerle ilgili olarak, birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli e sitsizlikleri ve zmlerini rneklerle tart stk.

Okuma Paras

51

Okuma Paras

skenderiyeli Diophantos
Ne zaman yaam olduu kesin belli deildir. Diophantos, Bombelliye gre Antoninus Pius (M.S. 150), Eblfaraca gre Mrted Julianus (M.S. 350) zamannda yaamtr. Fakat Psellusa gre, 270 ylnda Laodikea piskoposu olan skenderiyeli Anatolios adl bir bilgin Diophantosa bir kitap ithaf etmitir. Bundan dolay ok defa Diophantosun M.S. 250 civarnda yaad kabul edilir. Anthologia Palatinada rastlanan bir cebirsel bilmece-iirinde Diophantosun hayat yle anlatlmaktadr:

u mezar Diophantosu rtmektedir. Mucizeye bak! Mezar ta lenin sanat sayesinde onun hayat hikayesini retiyor. mrnn altda birini ona Allah ocukluk a iin verdi; mrnn onikide biri daha geince yznde sakallar bitti; hayatnn yedide biri daha getikten sonra evlilik ban kurdu; be yl sonra da bu birlemeden bir olu oldu.
Yazk ki ok sevdii ocuunun babann yar mr kadar yaadktan sonra lmesi mukadderdi. Ondan sonra drt yl byklklerle uramak suretiyle acsn unutmaya alarak en sonunda o da her faninin hedefine ulat. Diophantosun esas eseri olan Arithmetika ok muhterem Dionysios a ithaf edilmitir. Bu ahsn 247 civarnda skenderiye piskoposu olan Aziz Dionysios olmas muhtemeldir. Giriinde eserin 13 kitap olaca bildirilmektedir, ama bunlardan ancak alts zamanmza gelebilmitir. Bu alt kitap zmleriyle birlikte 189 problemi kapsamaktadr. (1)

Diophantosun mezar tanda yazl olan bilmeceye gre; Diophantos ka yl yaamtr? Bu bilmeceye karlk gelen denklem: zere, , Diophantosun yaam olduu yl gstermek

olur. Bir bilinmeyenli birinci dereceden olan bu denklem zlrse, zmn olduu grlr. Buna gre, Diophantos yl yaamtr.

(1)

: Bilimin Uyan, Eski Msr, Babilonya ve Eski Yunan Matematii (s. 460), B.L. Van Der Waerden, ev. Orhan . en ve Ylmaz ner, Trk Matematik Dernei, stanbul, 1994.

52

2 Denklemler ve E sitsizlikler

karn Kagtlar
1. Bir grenci parasnn
3 ini 5

harcadktan

6. x 2 + 2 x + 1 = 0 denkleminin zm kmesi a sa gdakilerden hangisidir? A) {3} D) {1} B) {0, 2} E) {2, 2} C) {1}

sonra 20 liras kalyor. Bu grencinin harcama yapmadan nceki paras a sa gdakilerden hangisidir? A) 100 D) 40 B) 60 E) 30 C) 50

7. Efenin 40 TLsi var. Bu parann 17 TLsi ile bir kitap alyor. Efe geriye kalan paras ile, tanesi 4 TL olan defterlerden en fazla ka tane satn alabilir? A) 3 D) 6 B) 4 E) 7 C) 5

zm a sa gdakilerden hangisidir? 2 D) 2 A) 1 B)1 E)3 C) 3 2

2. 2( x + 3) + 3( x 1) = x + 7 denkleminin

3. Bir annenin ya s o glunun ya snn 5 katdr. 3 yl nce annenin ya s o glunun ya snn 8 kat oldu guna gre, ocu gun ya s a sa gdakilerden hangisidir? A) 7 D) 12 B) 8 E) 15 C) 10

kmesi a sa gdakilerden hangisidir? A) (3, ) C) (, 3) E) (3, ) B) (4, ) D) (, 4)

8. 3( x 1) + 2 > x + 5 e sitsizli ginin zm

9. Yarsnn 8 fazlas 11den byk olan saylarn kmesi a sa gdakilerden hangisidir? mesi a sa gdakilerden hangisidir? A) {0, 1} D) {2} B) {1} E) 4. x 2 3 x + 4 = 0 denkleminin zm kC) {1, 2} A) (, 3) C)(6, ) E) {6} 10. x 2 + 5 x 6 < 0 e sitsizli ginin zm kB) (, 6) D) (6, 1) B) (, 6) D) (3, )

5. Ece odasna dikdrtgen seklinde olan 8 m2 bir kilim ald. Bu kilimin uzun kenar, ksa kenarndan 2 metre fazla oldu guna gre ksa kenar uzunlu gu a sa gdakilerden hangisidir? A) 1 D) 4 B) 2 E) 5 C) 3

mesi a sa gdakilerden hangisidir? A) [6, 1) C) (1, ) E) (6, 1]

zmler

53

zmler
1. x grencinin harcama yapmadan nceki paras olsun. Bu durumda, x= denklemi yazlabilir. x
(5)

nce hesaplanr. =

4. x 2 3 x + 4 = 0 denklemini zmek iin, b2 4ac

3 5

x + 20

= ( 3 )2 4 1 4 = 9 16 = 7 = 20 = 7 negatif oldu gundan gerel zm yoktur. = 20 = 20 = 50 TL Do gru cevap E skkdr. 5. Kilimin ksa kenarna x dersek uzun kenar x + 2 olur. Kilim dikdrtgen seklinde oldu gundan, x ( x + 2) = 8 x +7 x +7 x +7 = denklemi yazlabilir. x 2 + 2 x 8 = 0 ikinci dereceden denklem olup, b2 4ac

3
(1)

5x 3x 5 2x 5 x Do gru cevap C skkdr. 2.

2( x + 3) + 3( x 1) = 2x + 6 + 3x 3 = 5x + 3 = 4x x

= 4 = 1

= 4 4 1 (8) = 4 + 32 = 36 dr. x1 = = b +

Do gru cevap B skkdr. 3. ocu gun bugnk ya sna x dersek anneanne 5 x 3 ya sndayd. Buna gre, 5 x 3 = 8( x 3) denklemi kurulabilir. Bu denklem zlrse, 5 x 3 = 8( x 3) 5 x 3 = 8 x 24 3x x x = 21 21 = 3 = 7 sinin ya s 5 x olur. 3 yl nce ise ocuk x 3 ve x2 =

2a 2 + 36 2 2 + 6

2 = 2 b = 2a 2 36 = 2 2 6 = 2 = 4

mayaca gndan x = 2 metre kilimin ksa kenarnn uzunlu gudur. Do gru cevap B skkdr.

x 1 = 2 ve x 2 = 4dr. Uzunluk negatif ola-

bulunur. Do gru cevap A skkdr.

54 6. x2 + 2x + 1 = 0 = b2 4ac

2 Denklemler ve E sitsizlikler =(3, ) aral gdr. 9. x 2 x 2

Do gru cevap A skkdr. + 8 > 11

= 4411 = 44=0 x = = = b

+ 8 8 > 11 8 x 2 x > 3 > 6

2a 2 0 2 2

=(6, ) aral gdr.

Do gru cevap C skkdr. 10. x 2 + 5 x 6 < 0 e sitsizli ginin zm

2 = 1 zebilirdik:

iin nce,

Do gru cevap D skkdr. Bu soruyu syle de -

x 2 + 5 x 6 = 0 denkleminin kkleri bulunur. x = = = b 5 5 7 2 x1 = 5 7 2 12 2a 25 4 1 (6) 2

x + 2 x + 1 = ( x + 1) zde sli gi geerlidir. O halde, ( x + 1 )2 = 0 x +1 = 0 x bulunur. = 1

x1 =

2 x 1 = 6

kalyor. x defter saysn gstermek zere, 4x x x 23 23 4 5, 75

7. Efenin defterler iin 40 17 = 23 TLsi

x2 =

5 + 7 2 2

x2 =

2 x2 = 1

6 ile 1 arasnda bulunan x de gerleri iin (6, 1) aral gndan x = 0 seilip, x 2 + 5 x 6 ifadesinde yerine konulursa 02 + 5 0 6 =

olur. Bylece Efe en fazla be s defter alabilir. Do gru cevap C skkdr. 8. 3( x 1) + 2 > 3x 3 + 2 > 3x 1 > 2x 2x 2 x x +5 x +5 x +5

x 2 + 5 x 6 ifadesinin i saretini bulmak iin

aralkta negatif oldu gu grlr.

6

6 < 0 olur. Bylece x 2 + 5 x 6 ifadesinin bu

1

> 6 6 > 2 > 3

=(6, 1) aral gdr.

Do gru cevap D skkdr.

Fonksiyonlar

3.

Belgrad Ormannda yaprak saylar eit olan iki aa var mdr?

GENEL MATEMATK

NTE

TANIM KMES

BRE-BR FONKSYON

DEER KMES TERS FONKSYON BLEKE FONKSYON

DORU DENKLEM

FONKSYON GRAF

56

3 Fonksiyonlar

Fonksiyonlarla Tansma Partisi!

S airim, Ziri karanlkta gelse siirin has, Ayak seslerinden tanrm. Ne zaman bir ky trks duysam, S airli gimden utanrm... demi s sair. Peki kimdir bu sair biliyor musunuz?

Ben biliyorum hocam. Bedri Rahmi Eybo glu. ok da severim bu siiri.

Bravo Engin! Genler bugn size nl sairlerin siirlerinin bulundu gu gzel bir siir kitab getirdim.

Ya sasn! Arkada slar bugn matematikten kurtulduk.

Olur mu Gke? Matemati gin olmad g bir yer var m? nl Bilim insan Galileo bu konuyla ilgili bak ne gzel sylemi s: "Kainat dedi gimiz kitap, yazld g dil ve harer grenilmedike anla slamaz. O, matematik dilinde yazlm s; hareri gen, daire ve di ger geometrik sekillerdir. Bu dil ve harer olmakszn kitabn bir tek szc gn anlamaya olanak yoktur." Vay be hocam, bir de biz grebilsek evrendeki matemati gi ok gzel olacak. O bizimle saklamba oynuyor sanki. Mesela bu siir kitabnn neresinde matematik var ok merak ettim do grusu.

Sabrl ol Seluk. Birazdan elimdeki bu kitapla bir fonksiyon tanmlayaca gz. Fonksiyon mu! Oldum olas sevemedim gitti su fonksiyonlar konusunu! Bana kalrsa kesin fonksiyonlarla ilgili bir siir var o kitapta, ba ska ne olabilir ki?

Fonksiyonlarla Tan sma Partisi! Her zamanki gibi atladn yine Gke! nce bir d sn bakalm, bir fonksiyon tanmlamak iin neler gerekliydi?

57

Tanm Bo s kmeden farkl A ve B kmeleri alalm. A kmesinden B kmesine bir f

ncelikle, fonksiyonun tanm kmesi dedi gimiz bir kme ile fonksiyonun de ger kmesi adn verdi gimiz bir kme olmal.

fonksiyonu, A kmesinin her elemanna B kmesinin bir tek elemann kar slk getirir. Burada A kmesine f fonksiyonunun tanm kmesi, B kmesine ise de ger kmesi denir. A kmesinden B kmesine bir f linde gsterilir. fonksiyonu,
f

Bravo Zeynep! Sonra da tanm kmesindeki her elemana deer kmesinden bir eleman kar g slk getirilmeli. Fakat bir noktay vurgulayalm. Bu gnderimde tanm kmesindeki bir elemana deer kmesinde birden fazla eleman kar g slk getirilmemeli. rne gin, A = {1, 2, 3} ve B = {a, b, c , d } kmeleri iin, a sa gdaki e slemeler A kmesinden B kmesine birer fonksiyon olamaz. A 1 2 3 B a b c d A 1 2 3 B a b c d

f : A B veya A B sek-

Fonksiyonun tanm kmesine kalk s kmesi diyebildiimiz gibi, de g ger kmesine de var s kmesi diyebiliriz.
f

B a b c d

Bu e slemelerin neden fonksiyon olmad gn aklayn bakalm.

1

Hocam soldaki e slemede A kmesinin eleman olan 2, B kmesinin hem b hem de c elemanyla, yani birden fazla elemanyla e slendi ginden bir fonksiyon olamaz. Di ger e slemede ise A kmesinin eleman olan 3, B kmesinin hibir elemanyla e slenmemi stir. Bu yzden bu e slemeler fonksiyon olamaz.

2 3

{a , b, c , d } kmesine bir fonksiyon.

S ekil 3.1: {1, 2, 3} kmesinden

Gzel! Hadi bakalm simdi de siz bana A = {1, 2, 3} kmesinden B = {a, b, c , d } kmesine birer fonksiyon tanmlayn.

A 1 2

B a b c d

Ben bir f fonksiyonu tanmladm, ama yer kaplamasn diye vitrine yerle stirdim, malum daha grenece gimiz ok sey var. S ekil 3.1e bakabilirsiniz.

{a , b, c , d } kmesine bir ba ska fonksiyon.

S ekil 3.2: {1, 2, 3} kmesinden

Bir fonksiyon da ben tanmlayaym, ad da g olsun. Ben de vitrine koydum, S ekil 3.2de.

58

3 Fonksiyonlar Bravo size! Syleyin bakalm 1in f altnda grnts olan

Bir f : A B fonksiyonunu

f (1) ve g altnda grnts olan g (1) nedir? Hocam ne var ki bunda, ben bile biliyorum bunu! 1den kan oku takip edince sonucu buluruz. f (1) = a ve g (1) = bdir. Benzer sekilde, f (2 ) = c , g (2 ) = b , f (3 ) = b , g (3 ) = c .

ve A kmesinin bir a elemann d snelim. f fonksiyonunun tanm kmesindeki a elemann, de ger kmesinde e sledi gi elemana, ann f altndaki grnts diyece giz ve f (a) ile gsterece giz.

siyonu iin, A kmesindeki elemanlarn f altndaki grntlerinin olu sturdu gu kmeye, f nin grnt kmesi denir ve bu kme f (A) olarak gsterilir. O halde f nin grnt kmesi, f (A) = { f (a) | a A} kmesidir.

Tanm f : A B fonk-

Tamam ok iyi. S imdi de Engin ve Gkenin verdi gi fonksiyonlarn grnt kmelerini bulalm. Grnt kmesi deyince, tanm kmesindeki elemanlarn fonksiyon altndaki grntlerinin olu sturdu gu kmeyi anlyoruz. Grnt kmesinin de ger kmesinin alt kmesi oldu guna da dikkat ediniz. Hocam, o zaman bu fonksiyonlarn grnt kmelerini ben bulaym. f (A) = { f (1), f (2), f (3)} = {a, b, c } kmesidir. S imdi de g nin grnt kmesini bulaym: g (A) = { g (1), g (2), g (3)} = { b, c }.

S imdi gelelim siir kitabmza ve onun yardmyla verece gimiz fonksiyon rne gimize. Tanmlayaca gmz fonksiyonun tanm kmesi bu kitaptaki siirlerin kmesi olsun. Peki, simdi size Istanbulu dinliyorum gzlerim kapal desem, hangi sair gelir aklnza?

Orhan Veli gelir tabii ki hocam.

Hmm, benim zihnimde sklar yanmaya ba slad sanki!

Fonksiyonlarla Tan sma Partisi! S iirsever Engine bravo. Tanmlayaca gmz fonksiyonun de ger kmesi de, bu kitapta siirlerine yer verilen sairlerin kmesi olsun. Bir fonksiyon verebilmek iin ba ska neyi belirtmeliyiz?

59

Tanm kmesindeki herhangi bir eleman, de ger kmesinin hangi elemanyla e sleyece giz onu sylemedik.

Tabii ya, kalk s kmesinden yola ktk, o e sleme bize her elemann var s kmesinde nereye varaca gn syleyecek.

Tanm kmesinden ald gm bir siiri, de ger kmesindeki sairiyle e sleyelim. Bu durumda hem tanm kmesinde her eleman e slenmi s olur, hem de tanm kmesindeki bir eleman, de ger kmesindeki birden fazla elemanla e slenmemi s olur.

Hocam, yalnz o kitapta m sterek yazlm s siirler yok de gil mi? Ondan emin olalm da! Yoksa tanm kmemizdeki bir eleman, de ger kmesinin birden fazla elemanyla e slenmi s olur ki bu durumda da fonksiyon olamaz.

Yok tabii ki Zeynep, her siirin tek sairi var bu kitapta. Bakn i ste size prl prl bir fonksiyon rne gi. Bu kitaptaki siirler kmesinden, bu kitapta siirleri olan sairler kmesine, siirleri sairleriyle e sleyen...

Iyi de hocam, bu nasl bir fonksiyon simdi? Iinde ne rakam var ne drt i slem!

Gke, biz fonksiyon kavramn tanmlarken iinde illa ki toplama, karma, arpma, blme olsun dedik mi?

D sneyim, hayr demedik hocam. Tamam o zaman, ben de sairler kmesinden siirler kmesine bir fonksiyon tanmlayaym. Fonksiyonum, her sairi yazd g siirle e slesin.

60

3 Fonksiyonlar Dur bakalm Gke! Daha dikkatli olman gerekiyor. yle kafana gre kmeler alp, aradaki ili skiyi de kafana gre veremezsin. S air kime denir, siir neye denir? Bunlar halletsen bile, o gu sairin birden ok siiri var zaten.

Tanm kmesindeki her elemana, de ger kmesinde bir tek elemann kar slk getirilmesi gerekirdi, yine olmad!

Hocam benim aklma da syle bir rnek geldi. Tanm kmesi yine kitaptaki siirler kmesi olsun, ama de ger kmesini do gal saylar olarak de gi stirelim. Kalk s kmesinden bir siir alalm, o siir ka msradan olu suyorsa, var s kmesindeki o say ile e sleyelim.

Evet Seluk gzel, bu da ba ska bir fonksiyon rne gi oldu.

Tanm f : A B fonksiyonu A kmesinin her elemann B kmesinin ayn ele-

S imdi yine siirlere sairlerini kar slk getirdi gimiz rne gimize dnelim. Orhan Veli Kanka ait btn siirleri, Orhan Veli Kank ile e sledik hatrlarsanz. Bir fonksiyon iin bunun bir sakncas yok. Verdi giniz e sleme ile, tanm kmesinde birden fazla eleman, de ger kmesinin ayn elemanna gnderilebilir. Hatta tanm kmesinin btn elemanlar bile, de ger kmesinin ayn elemanna gnderilebilir. E ger bir fonksiyon, tanm kmesinin tamamn, de ger kmesinin ayn eleman ile e sliyorsa, o fonksiyona sabit fonksiyon diyorduk de gil mi hocam?

man ile e sliyorsa f ye sabit fonksiyon denir. Yani c B olmak zere, A kmesinden alnan her a eleman iin f (a) = c ise f ye sabit fonksiyon denir.

A 1 2 3

B a b c d Hocam bunu hatrlasa hatrlasa Zeynep hatrlar! Evet Engin, yle diyorduk. S imdi de biraz bire-bir fonksiyonlar ne demekti onu hatrlayalm genler.

S ekil 3.3: A = {1, 2, 3} kmesinsabit fonksiyon.

den B = {a , b, c , d } kmesine bir

Hazrlanp geliyoruz derse hayatm. Bire-bir fonksiyon, tanm kmesindeki farkl elemanlar, de ger kmesinde farkl elemanlarla e sler.

Fonksiyonlarla Tan sma Partisi! Peki, bire-bir olan bir fonksiyon rne gi d snn bakalm.

61

Kalk s kmemiz Trkiyedeki iller kmesi, var s kmemiz de do gal saylar kmesi olsun. Tanm kmesindeki her ili, de ger kmesindeki ilgili sehirleraras telefon kodu ile e sleyelim. rne gin, Eski sehiri 222 ile, Ankaray 312 ile... Engin bugn formundasn. Farkl illerin sehirleraras telefon kodlar birbirinden farkl oldu gundan, tanm kmesindeki farkl iki elemana, de ger kmesinin ayn eleman kar slk gelmez. Evet bu tr fonksiyonlar, piyanonun tu slarndan kan sesler gibidir genler! Baslan her tu stan mutlaka bir notann sesi kar, fakat bir tu stan birden fazla notann sesi de kmaz; nk fonksiyondur o her seyden nce! Ayrca farkl yerlerde bulunan herhangi iki tu sun sesi de farkldr, i ste bu da bire-birli gi temsil eder. Hocam, de ger kmesinde neden ihtiyacmz kadar olan elemanlar almyoruz da fazladan, gereksiz elemanlarla u gra syoruz? Mesela Enginin rne ginde de ger kmesi do gal saylar kmesi olmasn, Trkiyedeki btn illerin sehirleraras telefon kodlar neyse o saylarn olu sturdu gu kme olsun, yani do gal saylarn seksen bir elemanl alt kmesi olsun, gerisini atalm gitsin. Ne gzel sylyorsun Gke. Senin syledi gin bu trden fonksiyonlarn bir ad bile var.

Tanm f : A B fonksiyonu verilsin. x 1 , x 2 A olmak zere x 1 = x 2 iken f ( x1) = f ( x 2 ) oluyorsa, f fonksiyonuna bire-bir(1-1) fonksiyon denir. Buna denk olarak f ( x 1 ) = f ( x 2 ) iken x 1 = x 2 ise f ye bire-bir fonksiyon denir.

Tanm f : A B fonksi-

yonu verilsin. Her b B iin f (a) = b olacak sekilde bir a A varsa, f fonksiyonuna rten fonksiyon denir. Ya da buna denk olarak, grnt kmesi de ger kmesine e sit olan fonksiyona, rten fonksiyon denir. Yani f : A B fonksiyonu iin f (A) = B ise f rtendir.

Evet, rten fonksiyon diyorduk galiba... Tabii ya, rten fonksiyon diyoruz. De ger kmesi grnt kmesine e sit olan fonksiyonlardr onlar. O zaman de ger kmesini, do gal saylar kmesi de gil de, onun bir alt kmesi olan, seksen bir ilin sehirleraras telefon kodlarnn olu sturdu gu kme olarak de gi stirelim.

62

3 Fonksiyonlar Fonksiyonu de gi stiriyorsun yani simdi, yle mi?

rilsin. E ger tanm kmesinden ald gmz her a eleman iin, f (a) = g (a) oluyorsa, f ile g fonksiyonlar e sittir.

f , g : A B fonksiyonlar ve-

Hayr hocam fonksiyonu de gi stirmedim ki, sadece onun de ger kmesini daralttm. Gke, de ger kmesini de gi stirince fonksiyonu da de gi stirmi s oluyorsun. Iki fonksiyonun e sit olmas demek, tanm kmelerinin, de ger kmelerinin ve tanm kmesindeki elemanlarn e slenme biimlerinin ayn olmas demektir. Bunlardan birisini de gi stirdi gin anda, artk o iki fonksiyon ayn de gildir. Evet, mesela az nce verdi gim, iller kmesinden do gal saylar kmesine, her ili ilgili sehirleraras kodu ile e sleyen fonksiyon rten de gildi ama, Gkenin de ger kmesini de gi stirmesiyle olu san yeni fonksiyon, Trkiyedeki illerin kmesinden, sehirleraras telefon kodlarnn olu sturdu gu kmeye tanml rten bir fonksiyon oldu. Evet Engin haklsn. Demek ki bakn, sadece de ger kmesini de gi stirmek bile fonksiyonun zelli gini de gi stiriyor. Bu yeni fonksiyonda oldu gu gibi, bir fonksiyon hem bire-bir hem de rten ise o fonksiyona bire-bir rten fonksiyon diyoruz arkada slar. Hadi bakalm, bana bir tane daha bire-bir rten fonksiyon syleyin.

Tanm f : A A fonksiyonu A kmesinin her a elemann yine a ile yani kendisi ile e sliyor ise f ye A kmesinin birim fonksiyonu denir. Birim fonksiyon genelde f yerine I ile, veya tanm kmesini vurgulamak iin IA ile gsterilir.

A 1 2 3

I 1 2 3

Birim fonksiyonlar hocam. Evet Zeynep, gzel bir rnek. Tanm kmesi ile de ger kmesi

S ekil 3.4: A = {1, 2, 3} kmesinin birim fonksiyonu.

ayn olan ve tanm kmesindeki her bir eleman kendisiyle e sleyen fonksiyona, o kmenin birim fonksiyonu diyoruz.

Elinizde bire-bir rten bir fonksiyon varsa, o fonksiyon yardmyla hemen ba ska yeni bir fonksiyon tanmlayabilirsiniz genler.

Nasreddin Hocann do guran kazan gibi yani desenize.

Fonksiyonlarla Tan sma Partisi! Yine i si dalgaya vuruyorsun Seluk! Hepinizin kendine has parmak izi var de gil mi? Farkl ki silerin parmak izleri de farkldr. Bu nedenle herhangi bir su i slendi ginde, olay yerindeki parmak izlerinden spheli ki silere ula slmaya al slr.

63

Tanm f : A B , bire-bir

rten bir fonksiyon olsun. Bu durumda, f fonksiyonunun ters fonksiyonu f 1 ile gs-

Benzer sekilde, Nfus ve Vatanda slk I sleri Genel Mdrl g tarafndan, Trkiye Cumhuriyeti vatanda slarna, on bir haneli T.C. kimlik numaras verilir ve farkl ki silerin numaralar da farkldr. Bu durumda, e ger siz bir ki sinin T.C. kimlik numarasn biliyorsanz, o ki sinin kim oldu gunu da biliyorsunuz demektir.

terilir. f 1 : B A fonksiyonu b B iin f 1 ( b) = a

olarak tanmlanr. Burada a, f (a) = b e sitli gini sa glayan yegane elemandr.

Enginin Trkiyedeki illerin kmesinden, sehirleraras telefon kodlar kmesine tanmlad g fonksiyon da bire-bir rten oldu gundan, o fonksiyonun ters fonksiyonunu, sehirleraras telefon kodlarnn kmesinden, Trkiyedeki illerin olu sturdu gu kmeye tanmlayabiliriz. Genel olarak bire-bir rten bir f : A B fonksiyonu verildi gi takdirde, o fonksiyonun f 1 : B A ters fonksiyonu, B kmesinden alnan bir b yondur. elemann f (a) = b zelli gine sahip a elemanna gnderen bir fonksi-

A 1 2 3

f x

y z

den B = { x , y, z } kmesine 1-1 rten f fonksiyonu.

S ekil 3.5: A = {1, 2, 3} kmesin-

Iyi de hocam, neden sadece bire-bir ve rten fonksiyonlarn ters fonksiyonundan sz edebiliyoruz? Di ger fonksiyonlarn ne gnah var?

B x y z

f 1

A 1 2 3

Gke, f : A B fonksiyonu rten de gilse, o zaman B kmesinde, A kmesindeki hibir elemann grnts olarak ortaya kmayan en az bir eleman vardr. Bu durumda ters fonksiyonu tanmlarken bu eleman nereye gndereceksin? Demek ki rtenlik sart zorunlu. Di ger yandan fonksiyon bire-bir de gilse, A kmesinde a1 ve a2 gibi yle farkl iki eleman vardr ki, bunlarn grntleri ayn b eleman olur. Bu durumda da, ters fonksiyonu tanmlarken b elemann hangi elemana gndereceksin? a1 veya a2 den birini nedensiz bir sekilde semek biraz keylik olmaz m? Demek ki bire-birli ge de ihtiyacmz var. I ste bu nedenlerle, ters fonksiyonlar ancak bire-bir rten fonksiyonlar iin tanmlarz. S imdi de fonksiyonlarn bile skesinden bahsedelim. ncelikle bile ske fonksiyon deyince ne anlyorsunuz?
S ekil 3.6: f fonksiyonunun ters fonksiyonu.

64

3 Fonksiyonlar

Kmelerin birle simini grm stk ama, fonksiyon bile skesi daha farkl bir sey galiba. Tamamen birbirinden farkl seyler Seluk. Bu sefer elimizde iki tane fonksiyon olsun ve birinin de ger kmesi, di gerinin tanm kmesine e sit olsun. Bir rnekle aklayaym: f fonksiyonunun
Tanm f : A B , g : B C fonksiyonlar verilsin. Bu durumda g f : A C , ( g f )(a) = g f (a) fonksiyonuna, f ile g fonksiyonunun bile ske fonksiyonu denir.

tanm kmesi, snfmzdaki grencilerin kmesi, yani Gke, Engin, Seluk ve Zeynepten olu san kme; de ger kmesi ise Trkiyedeki iller kmesi olsun. f fonksiyonu, tanm kmesindeki her bir elemana do gdu gu sehiri kar slk getirsin. Bildi gim kadaryla aranzda yurt d snda do gan yok herhalde. g fonksiyonu da, Trkiyedeki iller kmesinden Trk alfabesinin hareri kmesine giden bir fonksiyon olsun ve her ili ba s har ile e slesin.

f nin de ger kmesi ile g nin tanm kmesi e sit oldu. Yani Trkiyedeki illerin kmesi. Evet Zeynep, simdi f nin tanm kmesinden bir eleman alalm, yani bizim snftan birini, rne gin Seluku alalm. f fonksiyonu Seluku neyle e sledi?
g

f (a)

C gf
g ( f (a))

Antep do gumluyum hocam, Gaziantep! Tamam Seluk. Bu durumda, f fonksiyonu seni Gaziantep ile e sledi. g fonksiyonu da, Gaziantepe G harni kar slk getirdi. Dolaysyla f nin tanm kmesinden seilen Seluka kar slk, g nin def : A B bire-bir ve rten fonksiyonu iin, f 1 f = I A ve f f 1 = I B oldu guna dikkat ediniz.

er kmesinden bir eleman bulmu g s olduk. Bile ske fonksiyon Seluku G har ile e sler. Bunu f nin tanm kmesinde bulunan her eleman iin yapabilirsiniz. I ste, f nin tanm kmesinden, g nin de ger kmesine gigsterilir. f
1

den bu fonksiyona f ile g fonksiyonunun bile skesi denir ve g f olarak S imdi bire-bir ve rten bir f : A B fonksiyonu ile bunun

: B A ters fonksiyonunun bile skesini aln bakalm.

O fonksiyonla ters fonksiyonunun bile skesi birim fonksiyon olur hocam.

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar Gzel Zeynep, ama bile ske alrken sraya dikkat etmek gereve rtense, kir. Hangi birim fonksiyonu elde ediyorsun? f : A B bire-bir f 1 f = IA ve f f 1 = I B olur.
f f 1

65

A 1 2 3

B x y z

A 1 2 3

f 1 f

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar

Arkada slar, artk bu a samadan sonra gerel saylarn bir alt kmesi zerinde tanml, de ger kmesi de gerel saylarn bir alt kmesi olan fonksiyonlardan sz edece giz.

1 y 2 z x

Fonksiyonun tanml oldu gu kme sonsuz elemanl da olabilir de gil mi hocam?

Evet Seluk. I ste bu ksmda tanm kmesinde bulunan sonsuz tane elemann, de ger kmesinde hangi elemanlara gnderildi gini syleyen reeteler ya da kurallar sz konusu olacak. rne gin her sayy 2 fazlas ile e sleyen fonksiyonun kuraln f ( x ) = x + 2 olarak yazabilece giz. x dedi gimiz sey, tanm kmesinin her hangi bir elemann temsil edecek.
Ilk niteden, negatif olmayan her saynn karekknden sz edebildi gimizi hatrlarsnz. Bunu, negatif olmayan gerel saylar kmesinden gerel saylar kmesine giden bir fonksiyon olarak da d snebiliriz. Bu fonksiyon, f : [0, ) , f ( x ) = x

Ayrca, bu reete bazen y = f ( x ) olarak da yazlabilir. y = f ( x ) ifadesinde x e ba gmsz de gi sken, y ye ise ba gml ml de g gi skeni, x ba gmsz de gi skeninin bir fonksiyonudur ve bu fonksiyon her sayy kendisinin karesi olan saynn 3 eksi gi ile e sler. Evet arkada slar demek ki, fonksiyonun kural verildi gi takdirde, tanm kmesindeki her saynn grntsn bulabilirsiniz. Mesela, f : x = 3e kar slk gelen y = f (3) de gerini nasl bulabiliriz sizce? f ( x ) = x 2 + x 2 ifadesinde, x grd gmz yere 3 yazarsak f (3) = 32 + 3 2 = 9 + 3 2 = 10 olarak buluruz. , y = f ( x ) = x 2 + x 2 kural ile verilen fonksiyon iin, de gi sken de denilmektedir. rne gin, y = f ( x ) = x 2 3 ifadesinde y ba-

seklinde yazlabilir.

66 Gzel Zeynep. Seluk syle bakalm, f :

Mutlak de ger fonksiyonunu, paral tanml bir fonksiyon olarak ifade edebiliriz: ||: |x| = x x

3 Fonksiyonlar

f (x) =

2x + 3 , x 5
3

x < 1 ise x 1 ise

fonksiyonu iin f (2) ve f (2) nedir?

, , x < 0 ise x 0 ise

Hocam bu fonksiyonda iki tane kural var ama, hangisine gre bulaym istersiniz?

Hangisini kullanman gerekiyorsa onu kullanacaksn! Bu bir paral tanml fonksiyon rne gidir arkada slar. Fonksiyon 1den kk olan bir x saysn 2 x + 3 saysna; 1e e sit ya da 1den byk olan bir x saysn da x 3 5 saysna gnderiyor. Anladm. 2 says 1den kk oldu gundan (2 < 1), f ( 2 ) = 2 ( 2 ) + 3 = 4 + 3 = 1 dir. f (2)yi de bulaym. 2 says 1den byk oldu gundan (2 1), olur. f (2 ) = 2 3 5 = 8 5 = 3

Arkada slar simdi fonksiyonlar arasnda yaplan i slemlerden larn d snelim. Bu durumda bu iki fonksiyonun toplamndan, farkndan, arpmndan sz edebiliriz. Hatta, e ger tanm kmesinden alnan f her a eleman iin g (a)nn sfrdan farkl oldu gunu biliyorsak, blm g fonksiyonundan da sz edebiliriz. biraz bahsedelim. f : A ve g : A fonksiyon-

ncelikle herhangi bir a A iin f (a) ve g (a) hangi kmenin elemandr?

Gerel saylar kmesinin elemandr tabii ki hocam!

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar Evet Gke, gzel. Peki f (a) ile g (a)y toplayabilir miyiz?
Tanm f : A

67

ve

Tabii ki toplayabiliriz, onlar birer gerel say. Saylar toplamasn da biliyoruz yani hocam! Hi sphem yok Seluk. Evet arkada slar, A kmesinden key bir a elemann aldktan sonra, o sayya f (a) + g (a) seklinde bir say kar slk getirdik. I ste f ile g fonksiyonlarnn toplam fonksiyonu diye, A kmesinden gerel saylara tanml, bir a elemann f (a) + g (a) f ile e sleyen fonksiyonu anlarz. Benzer biimde, f g , f g ve fonksig yonlarn da tanmlayabilirsiniz. S imdi bunlarla ilgili bir rnek yapalm. , f ( x ) = x 2 + 1, g ( x ) = x 2 fonksiyonlarn d snelim. f Bu durumda f + g , f g , f g ve fonksiyonlarn bulabilir misiniz? g f, g : Ben bulaym hocam. ncelikle f + g , f g ve f . g fonksiyon-

g : A fonksiyonlar verilsin. Bu fonksiyonlarn toplam, fark ve arpmlar, a A olmak zere, f + g :A , ( f + g )(a) = f (a) + g (a) f g :A , ( f g )(a) = f (a) g (a), f g : A , ( f g )(a) = f (a) g (a) olarak tanmlanr. Ayrca A kmesinin her a eleman iin g (a) = 0 ise blm fonksiyonu da, f g :A , f g (a) = f (a) g (a)

larnn tanm kmesi, f ile g nin tanm kmeleri ile ayndr, biri den

yani gerel saylar kmesidir. O halde bu fonksiyonlarn her ye fonksiyonlardr. S imdi de bu fonksiyonlarn
2 2 2

kuraln bulaym. ( f + g )( x ) = f ( x ) + g ( x ) = x + 1 + x 2 = x + x 1
2

( f g )( x ) = f ( x ) g ( x ) = ( x 2 + 1) ( x 2) = x 3 2 x 2 + x 2 f x = 2 iin g (2) = 2 2 = 0 oldu gundan, fonksiyonunu g zerinde tanmlayamayz.

( f g )( x ) = f ( x ) g ( x ) = x + 1 ( x 2) = x x + 3

olarak tanmlanr.

Kayp Ilan: f ( x ) =

1 x

in Tanm Kmesi Aranyor!

E ger bir fonksiyonu tanmlamaya yarayabilecek bir kural verilmi s, fakat tanm kmesi aka verilmemi sse, o zaman bu fonksiyonun tanm kmesi olarak, bu kuraln anlaml oldu gu en geni s 1 kme alnr ve bu kme D f olarak gsterilir. rne gin f ( x ) = kux ral ile verilmi s bir fonksiyonun tanm kmesini bulmak istesek D f ne olurdu? Bu kuraln anlaml olmas iin payda sfrdan farkl olmaldr. 1 Yani ifadesi, sfrdan farkl btn x ler iin anlaml saylar x verir. O halde D f = \{0}dr.

68

3 Fonksiyonlar Gzel. Peki size gerel saylarn tamam zerinde tanml bir fonksiyon tanmlayn desem aklnza ilk neler geliyor?

Sabit fonksiyon geliyor hocam. rne gin f :

sabit fonksiyonu gerel saylarn tamamnda tanmldr.

, f (x) = 2

Gerel saylar kmesinin birim fonksiyonunu da d snebiliriz. Yani f : , f (x) = x.

f ( x ) = x 3 + 1 fonksiyonu da olur.

Arkada slar, verdi giniz rneklerin hepsi, birer polinom fonkTanm n negatif olmayan bir tam say, a0 , a1 , a2 , . . . , an gerel saylar ve an = 0 olmak zere, p : ,

siyon rne gidir. Polinom fonksiyonlar gerel saylarn tamamnda tanml fonksiyonlardr. Polinom fonksiyonlarn genel tanm iin vitrinimize bakabilirsiniz. polinom fonksiyondur ve gerel saylarn tamamnda tanmldr. rne gin, p( x ) = x 4 2 x 3 + 5 x 7 polinomu drdnc dereceden bir

p( x ) = an x n + an1 x n1 + + a1 x + a0 biiminde tanmlanan fonksiyona n. dereceden bir polinom fonksiyon denir.

Dikkat ederseniz, polinom fonksiyonlarda, x de gi skeninin negatif olmayan tam say kuvvetleri alnmaktadr. Bu durumda, f (x) = x, g(x ) = 1 3x

birer polinom fonksiyon de gildir. Fakat, f (x) = birer polinom fonksiyondur. 3x , g(x ) = 1 3 x

En geni s tanm kmesi bulmakla ilgili bir soru daha soraym. g(x ) = x + 1 fonksiyonu iin D g nedir?

Karekk iindeki ifadenin negatif olmamas gerekir. O halde x + 1 0 yani x 1 olmaldr. Dolaysyla, D g = [1, ).

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar

69

Ters Yne Yrmek!

Biraz da bire-birlik kavramn peki stirelim. f : , f ( x ) = x 2 fonksiyonu bire-bir midir, ne dersiniz?

Her gerel sayy karesi ile e sliyoruz. 1in karesi 1; 2nin karesi 4; 3n karesi 9; 1 nin karesi 1 ; farkl saylarn karesi farkl, o 2 4 halde bire-birdir hocam. Olur mu Gke, negatif saylar unuttun galiba, 1in karesi de 1dir. Yani, 1 = 1dir ama kareleri birbirine e sittir. Dolaysyla bu fonksiyon bire-bir olamaz.
Bir fonksiyonun bire-bir olmad gn gstermek, birebir oldu gunu gstermekten o gu zaman daha kolaydr. nk, birbirinden farkl tek

bire-bir midir?

Gzel Zeynep. Peki, f : [0, )

, f ( x ) = x 2 fonksiyonu

bir tane say ifti iin, fonksiyon altnda grntlerinin ayn oldu gunu gstermek, bire-bir olmad gn sylemek iin yeterlidir.

Ayn fonksiyonu tekrar soruyorsunuz hocam! Dalgnl gnza geldi herhalde. Hayr Seluk! Bu fonksiyonun tanm kmesi farkl. Fonksiyonlarn e sitli gine bir bak istersen. Bu fonksiyon bire-birdir hocam. Tanm kmesinde, grnts ayn olan iki farkl eleman yoktur nk. Bravo Engin! Peki size gerel saylarn tamam zerinde birebir olan bir fonksiyon syleyin desem?

zerinde tanml birim fonksiyonu sylerim hocam.

f ( x ) = x + 1 de gerel saylarn tamamnda bire-birdir. Seluk ve Enginin rneklerini genelleyebiliriz. a ve b gerel saylar, a = 0 olmak zere, f : sn istedik? Hocam a = 0 olursa fonksiyon sabit fonksiyon olur, sabit fonksiyon da zerinde bire-bir de gildir. yonu bire-birdir. Peki syleyin bakalm, neden ann sfrdan farkl olma , f ( x ) = a x + b fonksi-

70

3 Fonksiyonlar ok gzel Zeynep. Biraz da rtenlikten sz edelim. f : f ( x ) = x + 5 fonksiyonu rten midir, ne dersiniz? ,

Grnt kmesi de ger kmesine e sit mi yani? Bunun iin de ger kmesinden key y eleman alp, f ( x ) = y olacak biimde x in olup olmad gna bakaca gz. Ald gm key y iin bu zellikte bir x varsa, fonksiyon rtendir diyece giz. f ( x ) = y dir. O halde, f rtendir. y = x + 5 denkleminden x = y 5 olur. Yani x = y 5 iin

Gzel! rten olmasnn yannda bire-bir de. Dolaysyla bu fonksiyonun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz.

Hocam ters fonksiyonunu nasl bulaca gz? ok basit Gke, geldi gin yoldan geri dnerek bulacaksn! f 1 , f nin de ger kmesinden, f nin tanm kmesine tanml bir fonksiyondur ve y yi f ( x ) = y olan x ile e sler. Az evvel bize de ger kmesinden verilen bir y iin, f ( x ) = y olan x elemann bulmu stuk. O halde, f 1 ( y ) = y 5 seklindedir. Fakat biz fonksiyonlarda de gi sken olarak daha ok x semboln kulland gmz iin gelin bu ters fonksiyondaki y de gi skeni yerine x semboln kullanalm. Bu durumda, f 1 : , f 1 ( x ) = x 5 olarak elde ederiz.

y = f ( x ) denkleminden x i y cinsinden ektik mi i s biter hocam! Tabii ki fonksiyon bire-bir ve rtense Seluk! S imdi de fonksiyonlarn bile skesini bir rnekle peki stirelim. f : f ( x ) = 3 x + 1 ve g :
2

syla g f ve f g fonksiyonlarn bulalm.

, g ( x ) = x 3 fonksiyonlar iin sra-

( g f )( x ) = g ( f ( x )) oldu gundan g fonksiyonunda x grdm yere f ( x ) yazarsam, g f : g , g ( f ( x )) = f ( x ) 3 = 3 x 2 + 1 3 = 3 x 2 2 elde ederim.

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak ( f g )( x ) = f ( g ( x )) oldu gundan, f fonksiyonunda x grdm yere g ( x ) yazarsam, f g : g , f ( g ( x )) = 3 g ( x )2 + 1 = 3( x 3)2 + 1= 3( x 2 6 x + 9) + 1 = 3 x 2 18 x + 28 elde ederim. Gayet gzel arkada slar. S imdi biraz da fonksiyonlarn graklerinden sz edelim.

71

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

Hocam, fonksiyonlarn gra gine neden ihtiya duyarz? S yle aklayaym Seluk, simdi ben sana kumral, kvrck sal, mavi gzl, uzun boylu vs. seklinde tanmad gn birini tasvir etmeye al ssam, hayal dnyann elverdi gi lde zihninde bir ki si olu sturursun. Fakat bahsetti gim ki sinin bir foto grafn eline versem, her sey berrakla sr de gil mi? I ste fonksiyonun gra gini grmek, foto grafa bakmak gibidir. Bir fonksiyonun gra gine bakarak onunla ilgili zellikleri saptayabilirsin. Hem bizler grerek daha iyi anlarz de gil mi?

Hi sphesiz hocam!
y

Arkada slar, nce grak iziminde bir ara olarak kullanaca gmz kartezyen koordinat sisteminden sz edece giz. 1. niteden gerel saylar kmesi ile say do grusu arasndaki ili skiyi hatrlarsnz. S imdi de gerel saylarn kendisiyle kartezyen arpm kmesi denilen ve
2

seklinde gsterilen kmeyi tanmlayaca gz ve dzlemle ili skinin kendisiyle kartezyen

lendirece giz. Sral say iftlerinin kmesine

arpm kmesi diyoruz ve bu kmeyi syle ifade ediyoruz: =

2

S ekil 3.7: Kartezyen koordinat

= (x, y) | x, y

sistemi.

Ayrca ( x , y ) sral ikilisinde x e sral ikilinin birinci bile seni; y ye de ikinci bile seni diyoruz. Bile senlerin sras ok nemli. rne gin (3, 4) ikilisi, (4, 3) ikilisinden farkldr. Zeynep Demirle Demir Zeynepin farkl olmas gibi.

72

3 Fonksiyonlar S imdi de kartezyen koordinat sistemini tanyalm. Iki say do grusuy y0 ( x 0 , y0 )

nun, sfr noktalarnda dik olarak dzleme yerle stirilmesi sonucunda kartezyen koordinat sistemi olu sur. Burada yataydaki say eksenine x ekseni ya da apsisler ekseni, d seydeki say eksenine ise y ekseni ya da ordinatlar ekseni diyoruz. Ayrca say do grularnn kesi stikleri noktaya ba slang noktas adn veriyoruz.
x
2

x0

nin elemanlar sral say ikililerinden olu stu guna gre, her

S ekil 3.8: Kartezyen koordinat sisteminde ( x 0 , y0 ) ikilisine kar slk gelen nokta.

iki sayy da temsil etmek iin iki tane say do grusuna ihtiya duymamz do gal tabii. Peki yerle stirme i sini nasl yapyoruz hocam?

y (2, 3) 3 (3, 2) 2

Gayet kolay Seluk.

elemann alalm. Kartezyen koordinat sisteminin yatay ekseninde x 0 , d sey ekseninde de y0 noktasn bulalm. Daha sonra, bu noktalardan eksenlere paralel do grular izelim. Bu do grularn kesi sim yeri bir tek noktadr. Bu nokta, ( x 0 , y0 ) ikilisinin dzlemdeki yeridir.

kmesinden herhangi bir ( x 0 , y0 )

Az evvelki i slemde band geri sararak izlersek, bu sefer dzS ekil 3.9: Kartezyen koordinat sisteminde (2, 3) ve (3, 2) ikililerine kar slk gelen noktalar.

lemdeki bir noktaya kar slk bir sral ikili buluruz!

Aynen senin dedi gin gibi Seluk. Bu sefer dzlemden bir nokta alalm. O noktadan geen ve y ve x eksenine paralel do grular d snrsek o do grular x ve y eksenlerini birer noktada kesecektir. Bylece bulunan x 0 ve y0 saylarna, verilen noktann apsisi
Tanm f : A fonksiyonu verilsin. A kmesinin her bir x eleman iin x ile onun grnts olan f ( x )in olu sturdu gu ( x , f ( x )) sral ikililerinin kmesine f nin gra gi denir ve bu kme G f ile gsterilir. G f = ( x , f ( x ) | x A)

ve ordinat, ( x 0 , y0 ) ikilisine de bu noktann koordinatlar denir.

Bylece her sral ikiliye kar slk dzlemde bir nokta ve dzlemdeki her noktaya da bir sral ikili kar slk getirdik. Bu nedenle
2

ile dzlemin noktalar arasnda fark gzetmiyoruz. Alt yapy

tamamladk. S imdi grak izmek iin hazrz!

man ile o elemann grntsnn olu sturdu gu sral ikiliyi d snelim. I ste tanm kmesindeki her x eleman iin ( x , f ( x )) sral ikililerinin olu sturdu gu kmeye f nin gra gi diyece giz ve G f ile gsterece giz. Bylece bir fonksiyonun gra gini kartezyen koordinat sistemine yerle stirip, fonksiyonun foto grafna bakabilir duruma gelece giz.

f :A

fonksiyonunun tanm kmesindeki bir ele-

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

73

Hocam nce sabit fonksiyonun foto grafna baksak m?

Tabii ki Engin, bak bakalm ne gryorsun?

Gerel saylar kmesinin her elemann 1e gnderen fonksiyonu alaym. Yani, f : ( x , f ( x )) ikilisi var. Bunlar nasl ta syaym? , f ( x ) = 1 olsun. Sonsuz tane

Hepsini ta smaya mrmz yetmez tabii, bunun iin ncelikle G f kmesinden uygun sayda eleman alp, o elemanlar dzleme ta syaca gz. Ardndan, bu noktalar uygun bir sekilde birle stirece giz. Nokta saysn ne kadar artrrsak, fonksiyonun gerek gra gine o kadar yakla sm s olaca gz. S imdi Enginin sabit fonksiyonunun gra gini izmeye al salm. ncelikle, {( x , 1) | x } kmesinden baz noktalar i saretleyelim... y 1

3 5 2 3 1 1 2 2 2

1 2

3 2

5 2

7 2

Ve bu noktalar birle stirelim... y 1

3 5 2 3 1 1 2 2 2

1 2

3 2

5 2

7 2

S ekil 3.10: f :

, f ( x ) = 1 sabit fonksiyonunun gra gi.

S imdi de f : noktalar i saretliyoruz:

ini izelim. nce G f = {( x , x 2) | x } kmesinden baz g

, f ( x ) = x 2 fonksiyonunun gra-

74 y
2
y 3

3 Fonksiyonlar

3 /2

1
2

1 /2
1 3 2 1 0 1 2 3 1 2 3 x
3 2 2 1 1 2 1 2

3 2

1 /2

5 2

7 2

1
3 /2

S ekil 3.11: f ( x ) = x in gra gi.

5 /2

3
3 2 1 0 3 2 1 1 2 3 1 2 3 x y

7 /2

S imdi de bu noktalar birle stiriyoruz.

S ekil 3.12: f ( x ) = x in gra gi.

y 4
2
3 /2

2
3 2 2 1 1 2

1 /2
1 2

3 2

0 1 2

1 /2

5 2

7 2

1
3 /2

2
5 /2

3
7 /2

S ekil 3.13: f ( x ) = 2 x fonksiyonunun gra gi.

S ekil 3.14: f ( x ) = x 2 fonksiyonunun gra gi.

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak Grd gnz gibi f ( x ) = x 2 fonksiyonunun gra gi dz-

75

lemde bir do grudur. Dzlemde do grular cebirsel olarak birinci dereceden iki bilinmeyenli denklemlerle ifade edilebilir. Yeri gelmi sken biraz da do gru denklemlerinden sz edelim.

Dzlemde bir noktadan sonsuz oklukta do gru gemesine kar sn, farkl iki noktadan bir tek do gru geer.

Evet arkada slar simdi, dzlemde farkl iki noktadan bir tek do gru geer gere ginden yola karak, farkl iki noktadan geen do grunun denklemini, o noktalarn koordinatlarna ba gl olarak ifade edece giz. ncelikle verilen iki noktann apsisleri e sit ordinatlar farkl olsun. Bu durumda bu noktalardan geen do gruyu d snsek ve o do gru zerinde ba ska bir nokta alsak, o noktann koordinatlar hakknda ne sylersiniz?

O do gru zerindeki btn noktalarn apsislerinin e sit olduunu syleyebiliriz. g

S ekil 3.15: Ba slang noktasndan geen sonsuz okluktaki do grulardan bazlar.

Evet Zeynep, dzlemde apsisleri x 1 e e sit olan btn ( x , y ) ikililerine kar slk gelen noktalar bu do gruyu olu sturdu gu iin, bu do gruyu x = x 1 denklemi ile ifade edebiliriz. Peki verilen noktalarn ordinatlar e sit apsisleri farkl olsayd, o zaman do gruyu cebirsel olarak nasl ifade ederdiniz?
y2 y1

( x 1 , y2 ) ( x 1 , y1 ) 0 x1 x

Bu sefer de do gru zerinde ald gmz her hangi bir noktann ordinat, di ger iki noktann ordinatna e sit olacaktr. Dolaysyla, dzlemde ordinatlar y1 e e sit olan btn ( x , y ) ikililerine kar slk gelen noktalar bu do gruyu olu sturdu gu iin bu do gruyu y = y1 do grusu olarak ifade edebiliriz.

S ekil 3.16: x = x 1 do grusu.

Bravo Engin! Peki arkada slar verilen iki noktann ne apsisleri ne de ordinatlar e sitse, bu durumda bu noktalardan geen do gruyu cebirsel olarak nasl ifade edebiliriz sizce?
x1 0 x2
( x 1 , y1 )

y1

( x 2 , y1 )

Di gerleri gibi bakar bakmaz bir sey sylemek kolay de gil gibi!

S ekil 3.17: y = y1 do grusu.

76
Thales Teoremi
A

3 Fonksiyonlar Kar sk grnmesine ra gmen, Thales teoreminden faydalanarak bu do grunun denklemini kolayca bulabiliriz. x 1 = x 2 ve y1 = y2 olmak zere ( x 1 , y1 ) ile ( x 2 , y2 ) noktalarndan geen do gruyu d snelim ve ( x , y ) bu do gru zerinde ba ska bir nokta olsun.
D E
y (x, y)

C
( x 2 , y2 ) y2 y1

Yukardaki sekilde BAC asnn kollar arasnda kalan DE do gru paras ile BC do gru paras paralel olsun ( DE //BC ). Bu durumda a sadaki e g sitlikler geerlidir. |AD| |AB | = |AE | = | DE | |BC |

y2

y y1

y1

( x 1 , y1 )

x2 x1

x x1 x

x1

x2

|AC |

S ekil 3.18

Do gru zerinde alnan farkl her hangi iki noktann, ordinatlar farknn apsisleri farkna oran sabittir. Bu orana do grunun e gimi diyoruz.

Thales teoreminden a sa gdaki e sitli gi yazabiliriz. y y1 = y2 y1

x x1 Bu e sitli gi dzenleyecek olursak, y=

x2 x1

y b x

x2 x1

y2 y1

( x x 1 ) + y1 y2 y1

olarak do grunun denklemini elde ederiz. Burada,

oranna bu x2 x1 noktalardan geen do grunun e gimi diyoruz ve m har ile gsteriyoa

ruz. Bu durumda e gimi m olan ve ( x 1 , y1 ) noktasndan geen do grunun denklemini, y = m ( x x 1 ) + y1 olarak elde ederiz. rnek olarak, (1, 2) ve (2, 3) noktalarndan geen do grunun denklemini bulalm. Ben bulaym hocam. ( x 1 , y1 ) = (1, 2) ve ( x 2, y2 ) = (2, 3) oldu gundan do gru denkleminde x 1 = 1, y1 = 2, x 2 = 2 ve y2 = 3 yazarsak, y= 32 21 ( x 1) + 2

a ve b sfrdan farkl gerel saylar olmak zere, x eksenini x = a noktasnda, y eksenini de y = b noktasnda kesen do grunun denklemi, x a + y b =1

seklinde yazlabilir.

olur. Bu e sitli gi dzenlersek, y = x + 1 olarak do gru denklemini elde etmi s oluruz.

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak Aferin Gke, peki bu do grunun e gimi nedir?

77
Dzlemde e gimleri e sit olan do grular paraleldir.

m=

x2 x1

y2 y1

32 21

= 1 oldu gundan do grunun e gimi 1dir.

y y = 2x + 4 y = 2x 4

Gzel. Do gru denklemini y = mx + n olarak yazdktan sonra artk e gimin m oldu gunu hemen syleyebilirsin. rne gin y = 3 x + 1 do grusunun e gimi katr?
2

Bu ifadede x in katsays 3 oldu gundan bu do grunun e gimi 3 olur.

0 1

Evet Engin. S imdi de dzlemde birbirinden farkl her hangi iki do gru alalm. Bu durumda bu do grular ya kesi sirler, ya da paraleldirler. Paralel do grular e gimleri birbirine e sit olan do grulardr. rne gin y = 3 x 4 do grusu ile y = 5 x + 4 do grularn gz nne alalm. Bu do grular sizce paralel olabilir mi?
S ekil 3.19: Dzlemde birbirine paralel iki do gru.

y y = 3x

Ilk do grunun e gimi 3, di ger do grunun e gimi 5tir. Bu do grularn e gimleri e sit olmad gndan paralel de gildirler.

Evet Zeynep, bu do grular kesi sen iki do grudur. Bu do grularn kesi sti gi noktann koordinatlarn bulabilir misiniz?
1

Kesi sim noktas her iki do grunun da zerindedir. O halde hem birinci denklemi hem de ikinci denklemi sa glayan ( x , y ) sral ikilisini bulmalyz. Bu yzden 3 x 4 = 5 x + 4 olmaldr. Buradan x = 1 olarak elde ederiz. Bu de geri denklemlerden her hangi birisinde rne gin y = 3 x 4 denkleminde yerine (1, 1) noktasdr. yazarsak, y = 1 olarak elde ederiz. O halde kesi sim noktas,
4 1

y = 5 x + 4

Bravo Engin! S imdi kald gmz yerden fonksiyonlarn resmine bakmaya devam edelim arkada slar. f : fonksiyonunun gra gini izelim. , f (x) = x2
noktasnda kesi sen iki do gru. S ekil 3.20: Dzlemde (1, 1)

78

3 Fonksiyonlar Bunun iin nce yine baz noktalarn yerlerini i saretliyoruz:

y
4

49/16

9 /4

25/16

1
9/16 1 /4

7 5 3 3 1 2 4 2 4 1 4 2

1 2

3 4

5 4

3 2

7 4

Sonra da bu noktalar birle stiriyoruz... y

4

49/16

9 /4

25/16

1
9/16 1 /4

7 3 5 3 1 2 4 2 4 1 4 2

1 2

3 4

5 4

3 2

7 4

S ekil 3.21: f ( x ) = x 2 fonksiyonunun gra gi.

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

79

Hocam paral fonksiyonlara hakszlk etmeyelim. Biraz da onlarn foto grafna bakabilir miyiz? Tabii ki Seluk, ben de simdi ona rnek verecektim. g: , g(x ) = x x +1 x <0

+1 , x 0 5 fonksiyonunun gra gini izelim. Yine nce baz noktalar i saretleyelim.

y
2
6 (1, 5 ) 7 ) (2, 5

(3, 8 ) 5

) (4, 9 5

(5, 2)

1
3 5 1 3 2 2 2

1 /2 0 1 2 1
1 /2

x
y 3 2 1 x

1 3 /2 2
3 2 1

Sonra da bu noktalar birle stirelim:

nunun gra gi.

S ekil 3.23: f ( x ) = | x | fonksiyo-

y
2

1
3 5 1 3 2 2 2

1 /2 0 1 2 1
1 /2

1 3 /2 2

S ekil 3.24:

paral fonksiyon gra gi.

zerinde tanml, x < 0 iin x + 1 ile, x 0 iin

x 5

+ 1 olarak tanmlanan

80

3 Fonksiyonlar Bu gra ge su gzle de bakabiliriz: x < 0 (hatta x 0)

y=

x 5

+ 1 do grusunun gra gini alyoruz.

iin y = x + 1 do grusunun gra gini alyoruz; x 0 iin de

S imdiye kadar izdi gimiz graklerde, aslnda gere ginden fazla yardmc nokta kullandk. Ama bu sizin grak izme olayna snmanz, hatta grak izmekten zevk almanz sa glamak iindi. Mmkn oldu gunca fazla sayda noktann ta snmas, gra gi gere gine yakla strmak iin her zaman faydaldr, ama bir do gru iin buna gerek yok tabii. Bir do gruyu iki noktasn belirledikten sonra izebilirsiniz. S imdi bu rne gimizi bir de bu sekilde izelim.

y 2
1 3 2 1 (1, 0) (2, 1) 1, 6 5 2, 8 5

1 2

zet
Bu nitede, bir fonksiyonun tanm kmesi, de ger kmesi, grnt kmesi gibi kavramlar zerinde durduk. Bire-bir fonksiyon ve rten fonksiyon kavramlarn tanmlayp, bunlara ili skin rnekler zdk. Bir fonksiyonun ters fonksiyonundan hangi durumlarda sz edebilece gimizi, e ger varsa nasl bulaca gmz tart stk. Iki fonksiyonun bile ske fonksiyonundan sz ettik. Ayrca gerel saylar zerinde tanml ve gerel say de gerli fonksiyonlardan sz edip, bu tr fonksiyonlarn zelliklerini inceledik. Polinom fonksiyonlar, paral tanml fonksiyonlar tandk ve bu tr fonksiyonlarn graklerini izmeye al stk. Bunlarn yan sra, dzlemde do grularn denklemlerini konu stuk.

Okuma Paras

81

Okuma Paras

ekmece ya da Gvercin Yuvas lkesi

Bir sihirbaz sahnede yapt numarayla kk dilinizi yutturabilir ama nasl yaptn rendiinizde numarann btn havas kaybolur. Numarann gerekten sihirbazlk olmadn anlarsnz! Bu bir d krkl yaratr. Onun iin sihirbazlar, numaralarn nasl yaptklarn aklamazlar. Nedendir bilinmez insanolu sihirbazl bilime yeler, sihirbazl daha elenceli bulur. Matematikte de ilk bakta zor grnen baz problemlerin zm ok basit olabilir, artc derecede basit bir matematiksel ilkeye dayanabilir. Matematikilerin srlarn paylamamas (en azndan gnmzde) sz konusu olmadndan, bu ilkelerden birini aklayacaz: ekmece lkesi, nam dier Gvercin Yuvas lkesi. lke gerekten ok basit. Ama nce numaramz yapalm: Kk Gauss babasyla ormanda gezerken sormu: -Bu ormanda yaprak says ayn olan iki aacn olmas iin herhangi bir koul syleyebilir misin? Baba Gauss byle bir koul dnemeyince yant kk Karl vermi: -Eer ormandaki yaprakl aa says, bu ormann en ok yapra olan aacn yaprak saysndan daha fazlaysa, en az iki aacn yaprak says ayndr Bu yk byk olaslkla uydurmadr. Ama kk Gaussun bydnde dnyann gelmi gemi en byk matematikisi olaca gerektir. Gaussun yant kark gibi grnebilir ilk bakta. Ama ok kolay olduunu u aklamay okuyunca fark edeceksiniz: Gvercin beslediinizi dnelim, her akam da gvercinler yuvalarna girsinler. Eer gvercin says gvercin yuvas saysndan fazlaysa, rnein 4 yuva ve 5 gvercin varsa, en az bir yuvada birden fazla gvercin vardr. lkeye Gvercin Yuvas ad verilmesinin nedeni bu aklamadr. Bu ilke deiik ama denk ifadelerle de verilebilir. rnein,

1. Belli sayda gvercin ayn sayda yuvaya yerletirildiinde yuvalardan birinin bo kalmas iin gerek
ve yeter koul, en az bir yuvada birden fazla gvercin olmasdr.

2. ki sonlu kme arasnda birebir eleme olmas iin gerek ve yeter koul, bu iki kmenin eleman
saysnn eit olmasdr. Ormana ve aalara dnelim. Ne demiti Gauss? Ormandaki yaprakl aa says en fazla yapra olan aacn yaprak saysndan fazlaysa Ormanda 5 aa olsun ve her aa en fazla 4 yaprakl olsun. lk drt aacn yaprak saylar 1, 2, 3, 4 olarak farkl olabilir. Ama sona kalan aacn yaprak says bu saylardan birine eit olmak zorunda kalacaktr.
Kaynak: Matematik Dnyas 2003 K Says. Yazar: Haluk Oral

82

3 Fonksiyonlar

karn Kagtlar
1. f : , f ( x ) = 2 x + 1 fonksiyonu A) (2, 3) D) (2, 4) 8. x +2 , 2 , x > 0 ise x 0 ise
A) 1 x 1 2 0 1

B) (3, 2) E) (3, 4)

C) (4, 5)

veriliyor. f (1) 2 f (0) kaa e sittir? 2. f : ,

kilerden hangisidir?
y

y = 2 x + 1 do grusunun gra gi a sa gdaB) y x

f (x) =

olmak zere, f (1) + f (1) kaa e sittir? 3. f

1

1 2

f :

(13) =?

, f ( x ) = 3 x + 1 olmak zere
C) y 1 D) y 1 x 0 2 x

A) 3 4. f :

B) 4

C) 5

D) 6

E) 7 ,

, f ( x ) = 2 x + 3 ve g :

siyonlarn bulunuz. 5. f, g :

g ( x ) = 5 x olmak zere f g ve g f fonkE)

0 1 2

olmak zere f ( x ) = 3 x 4 2x 1 ve g ( x ) = olsun. ( f g )(5) katr? 3 A) 1 B) 3 C) 5 D) 7 E) 10

y 1 x

6. a ve b sfrdan farkl saylar olmak zere, x eksenini x = a noktasnda, y eksenini de y = b noktasnda kesen do grunun denklemini elde ediniz. 7. S ekildeki do grularn kesi sim noktasnn koordinatlar nedir?
y y = 2x 2

9. Gra gi verilen fonksiyon a sa gdakilerden hangisidir?

y 3

y = x +1

0 1

A) f ( x ) = x 2 + 1 C) f ( x ) = x 1
1 x

B) f ( x ) = x 2 1 D) f ( x ) = x + 1

E) f ( x ) = x 1
0 1

10.

f :

, f (x) =

x +1 2

, ,

fonksiyonunun gra gini iziniz.

x < 1 ise x 1 ise

zmler

83

zmler
1. f ( x ) = 2 x + 1 ifadesinde x yerine 1 yafonksiyonu altnda grntsn bulaca gz. Bu durumda, ( f g )( x ) = f ( g ( x ))

zarsak, f (1) = 2 1 + 1 = 3 olarak elde ederiz. Benzer olarak x yerine 0 yazarsak da, f (0) = 2 0 + 1 = 1 olarak elde ederiz. Bize bu de gerleri yerine yazarsak,

f (1) 2 f (0) soruldu guna gre buldu gumuz f (1 ) 2 f (0 ) = 3 2 1 = 1

= 2( g ( x )) + 3 = 2 (5 x ) + 3 = 13 2 x olarak elde ederiz. Benzer sekilde ( g f )( x ) = g ( f ( x )) oldu gundan bu sefer, f ( x )in g ( x ) = 5 x kural ile verilen g fonksiyonu altnda grntsn bulaca gz. O halde, ( g f )( x ) = g ( f ( x ))

olarak elde ederiz. 2. Fonksiyon sfrdan kk ya da sfra e sit olan saylar 2 ile e sledi ginden ve 1 0 oldu gundan, f (1) = 2dir. Fonksiyon sfrdan byk x de gerlerini x + 2 ile e sledi ginden ve f (1) + f (1) soruldu guna gre buldu gumuz f ( 1 ) + f (1 ) = 2 + 3 = 5 olarak buluruz. 3. f : , f ( x ) = 3 x + 1 fonksi-

1 > 0 oldu gundan f (1) = 1 + 2 = 3 olur. Bize bu de gerleri yerine yazarak,

= 5 f (x) = 5 (2 x + 3 ) = 2 2x olarak elde ederiz. 5. f : ve g : oldu gundan

yonu birebir ve rten fonksiyon oldu gundan bu fonksiyonun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz. Fakat bu soruyu ters fonksiyonun genel kuraln bulmaya gerek kalmadan zebiliriz. nk bize f altnda grnts 13 olan eleman sorulmaktadr. Bunun iin de f ( x ) = 13 olan x i bulmalyz. Burada f ( x ) = 3 x + 1 oldu gundan, 3 x + 1 = 13 e sitli ginden x = 4 olarak elde edilir. Do gru yant B seene gidir. 4. f ve g , den ye tanml fonksiyonlar ye tanml fonksi-

gre, ( f g )(5) = f ( g (5)) oldu gundan nce de gerin f altndaki grntsn bulaca gz. g (5 ) = 251 3 =3

du gunu syleyebiliriz. ( f g )(5) soruldu guna g (5)i bulaca gz, daha sonra da buldu gumuz

f g fonksiyonunun da

den ye tanml ol-

olur. S imdi buldu gumuz bu de gerin yani 3n oldu gundan f (3) = 5 olarak elde ederiz. O halde do gru yant C seene gidir. 6. Do gru x eksenini x = a noktasnda, y eksenini de y = b noktasnda kesti ginden bu do grunun, (a, 0) ve (0, b) noktalarndan geti gini syleyebiliriz. f altnda grntsn bulalm. f (3) = 3 3 4

oldu gu iin her iki taraftan bile ske anlamldr yonlar olacaktr. S imdi srasyla bu fonksiyonlarn kurallarn bulalm. Her hangi bir x gerel says iin ( f g )( x ) = f ( g ( x )) oldu gundan g ( x )in f ( x ) = 2 x + 3 kural ile verilen f ve f g ile g f de den

84 ( x 1 , y1 ) = (a, 0) ve ( x 2 , y2 ) = (0, b) diyecek olursak do grunun denklemini, y y y y ( x x 1 ) + y1 x2 x1 b0 = ( x a) + 0 0a b = ( x a) a b = x+b a = y2 y1

3 Fonksiyonlar olarak elde ederiz. Ayn denklemde bu sefer x yerine sfr yazarak y eksenini kesti gi noktay, y y = 0 1 + 1 = 1 1

olarak buluruz. Verilen do gru x eksenini ti ginden do gru yant A seene gidir.

2 noktasnda, y eksenini de 1 noktasnda kes-

9. Verilen grakten fonksiyonun baz noktalardaki de gerlerini hemen syleyebiliriz. rne gin, f (1) = 0, f (0) = 1, f (1) = 0 oldu gunu syleyebiliriz. Bu noktalardan geen fonksiyon ise, B seene ginde bulunan f ( x ) = x 2 1 fonksiyonudur.

olarak elde ederiz. Bu denklemi daha sk bir hale de getirebiliriz: b y = x+b , a yani y+ b a x=b

10. Bir paral fonksiyon gra gi izece giz. Bu fonksiyon 1den kk bir x saysn x + 1 saysna; 1den byk ya da 1e e sit olan x saysn da 2 saysna gndermektedir. Bu nedenle (, 1] aral gnda f ( x ) = x + 1 do grusunun; [1, ) aral gnda da f ( x ) = 2 sabit fonksiyonunun gra gini izece giz.

e sitli ginin her iki tarafn bye blersek, x a + y b =1

denklemi elde edilir. 7. y = 2 x 2 do grusu ile y = x + 1 do grula-

rnn kesi sim noktas her iki do gru zerinde de

olaca g iin, bu noktann koordinatlar iki do grunun denklemini de sa glamaldr. Bu yzden, 2 x 2 = x + 1 olmaldr. Buradan x = 3 olarak elde edilir. Bu de geri do gru denklemlerinden her hangi birisinde yazarak y = 4 olarak elde ederiz. O halde kesi sim noktasnn koordinatlar (3, 4) olup, do gru yant E seene gidir. 8. y = 2 x +1 do grusunun eksenleri kesti gi

oldu gundan f ( x ) = x + 1 do grusu (0, 1) ve (1, 0) noktalarndan geer.

y 2 1 3 2 1 0 1 2 3 1 2 x

x = 0 iin f (0) = 1 ve x = 1 iin f (1) = 0

noktalar bulalm. y = 2 x + 1 denkleminde y yerine sfr yazarsak x eksenini kesti gi noktay, 2 x + 1 = 0 2 x x = 1 1 = 2

4.

stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

GENEL MATEMATK NTE

Abant Glne bir nilfer iei braksak, iek oalp gln yarsn 15 gn sonra kaplarsa, tamamn ka gnde kaplar?

STEL ARTI

TABAN

5
LOGARTMA

STEL AZALI

DOAL LOGARTMA

e SAYISI

BAYAI LOGARTMA

86

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

stel Fonksiyonlar

Yaz gelse de artk tatil yapsak. Ooo! Seluk, sen tatil hayali kurmaya ba slam ssn. Muhtemelen sen tatil yapaca gn yeri de planlam s, hatta rezervasyonunu bile yaptrm ssndr.

Elbette! Aylar ncesinden hem de. Tatilde havuzdan kmay d snmyorum. Siz tatil plan yapmyor musunuz sanki.

Tabii ki biz de d snyoruz, tatilimizi nceden ayarlyoruz.

Ben d snmyorum Seluk. nk bizim tatil yapaca gmz yer belli. Her zamanki gibi yazl gmza gidece giz.

Bizim de gidece gimiz yer belli. Her yl tatile nilferlerle kapl gln kenarndaki, ye sillikler iindeki kymze gideriz. Gke, nilfer ieklerinin her gn katlanarak o gald gn bilirsin o zaman. Evet hocam, bir gn gln zerinde sadece birka tane nilfer ie gi varken ok gemeden gln byk bir ksmnn bu ieklerle doldu gunu grebilirsiniz. ok sa srtc de gil mi? Bu art s ok dzenli bir biimde olur aslnda. Gldeki ieklerin says, her gnn sonunda iki katna kar. Mesela, ba slangta 1 tane, bir gn sonra 2 tane, iki gn sonra 4 tane, gn sonra 8 tane. . . . Peki size bir soru, bu sekilde devam ederek 15 gn sonunda gln yars ieklerle kaplanyorsa, acaba iekler gln tamamn ka gnde kaplar? Ba slangta 1 1. gn 2 2. gn 22 3. gn 23 15. gn 215

stel Fonksiyonlar

87

Bunda ne var ki Mete Hocam! ok kolay, tabii ki 30 gnn sonunda. . . Hemen her seye atlyorsun Seluk! nce d snelim. Her gnn sonunda gldeki ieklerin says iki katna kyor. 15 gn sonra, gln yars ieklerle kaplanyorsa gln yarsndaki iek says 215 olur.

Gln tamamnn kaplanmas iin gerekli iek says 215 saysnn 2 kat olacaktr.

Yani, 216 . Gl kaplayan iek says 216 oldu guna gre 16 gnn sonunda gln tamam dolacaktr. Aaaa! Evet. Bir gn hala gln yars bo s oldu gu halde sadece bir gn sonra gln tamamnn nilferlerle kaplanmas ne kadar da ilgin. Evet Seluk. Sanki gln yars 15 gn sonunda ieklerle kapland gnda tamamnn 30 gn sonunda ieklerle kaplanaca g gibi bir izlenim do guyor. Aslnda bu, beynimizin d snme tuzaklarna d st gnn gzel bir gstergesi. Gln yars kaplandysa, bir gn sonra tamam kaplanr.
Tanm a pozitif bir gerel say ve a = 1 olmak zere f (x) = ax seklinde tanmlanan fonksiyona stel fonksiyon denir.

rnekte grd gnz gibi 2nin do gal say kuvvetlerini kullandk. 2nin gerel say kuvvetlerini de alabiliriz. O zaman kar smza stel fonksiyon kavram kar. a pozitif bir gerel say ve a = 1 olmak zere her x gerel says iin f (x) = ax seklinde tanmlanan fonksiyona stel fonksiyon diyoruz. Bu fonksiyonun tanm kmesi gerel saylar kmesidir; de ger kmemizi de yine gerel saylar kmesi olarak alabiliriz. Biz daha ok a > 1 durumu ile ilgilenece giz.

Hocam bu tanmda a = 1 olursa ne olur?

88

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar O zaman her x gerel says iin a x = 1 x = 1 olaca gndan bu fonksiyon sabit fonksiyona dn sr.

alamaz mydk?

Ben de neden a > 0 ald gmz anlayamadm. Mesela a = 2

(2) saysnn tamsay kuvvetlerini alabiliriz. Mesela,

ldr. Ancak herhangi bir gerel say kuvvetini ald gmzda bu anlaml de gildir. nk hibir gerel saynn karesi 2 de gildir. olmayabilir. rne gin, (2) 2 =
1

seklinde tamsay kuvvetleri anlam(2)2 = 4, (2)3 = 8 2 olur. Ancak 2 bir gerel say

Verdi gim tanma gre bir stel fonksiyon rne gi verebilir misiniz arkada slar?

Mesela, f ( x ) = x 2 fonksiyonunu verebiliriz. Bu fonksiyonu daha nce fonksiyonlar nitesinde grdk diye hatrlyorum.

stel fonksiyon kavramn, polinom fonksiyon kavramyla kar strmayalm. Senin verdi gin fonksiyon rne ginde x de gi skeni tabandadr. Ancak bizim verdi gimiz stel fonksiyon tanmnda x de gi skeni stedir. Engin, ok al smaktan her seyi kar strmaya ba slad Pnar Hocam. Ben, f ( x ) = 2 x ve g ( x ) = 10 x fonksiyonlarn verebilirim. ok Gzel. Peki f ( x ) = 2 x ve g ( x ) = 10 x fonksiyonlarnn 1 1, 1, 2 ve noktalarndaki grntlerini bulabilir misiniz? 2 Elbette. x = 1 iin f (1) = 21 = x =1 x =2 x= 1 2 iin f (1) = 2 = 2 iin f (2) = 22 = 4 iin f 1 2 = 22 =
1

1 2

stel Fonksiyonlar Aaa! Ne kadar kolaym s. O zaman g ( x ) = 10 x fonksiyonunun 1 1, 1, 2 ve noktalarndaki grntlerini de 2 x = 1 iin g (1) = 101 = x =1 x =2 x= 1 2 iin g (1) = 10 = 10 iin g (2) = 102 = 100 iin g 1 2 = 10 2 =
1

89

1 10

10

seklinde hesaplayabiliriz. ok gzel Gke. S imdi de stel fonksiyonlar irdeleyelim. Her x gerel says iin a x says daima pozitif bir gerel say olacaktr. Ayrca x = 0 iin a0 = 1dir. a > 1 ve x ler pozitif gerel say ise a x hakknda ne syleyebiliriz? snelim. x = 1 iin 21 = 2, x = 2 Mesela, 2 x fonksiyonunu d iin 22 = 4, x = 3 iin 23 = 8 seklinde artarak gider.

x ler pozitif iken 2 x > 1 olur. Hi sphesiz Engin. a > 1 ve x ler pozitif gerel say ise a x > 1dir. x ler negatif gerel say olsa ne olurdu?

Hocam ne de gi sirdi ki? Ne de gi sir d snn bakalm.

a > 1 ve x pozitif gerel say ise ax > 1

y = 2 x stel fonksiyonunda x e negatif de gerler verelim: x = 1 x = 2 x = 3 iin iin iin 2 1 = 2 2 = 2

3

dir.

1 2 1 4 1 8

seklinde giderek sfra do gru yakla syor sanki.

90

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Evet ok gzel. a > 1 ve x < 0 ise 0 < a x < 1dir.

a > 1 ve x negatif gerel say ise 0<a <1 dir.

x

Pnar Hocam, stel fonksiyonlarn zelliklerinden bahsedebilir miyiz?

Tabii ki Seluk. stel fonksiyonlarn zelliklerini su sekilde sralayabiliriz. a ve b pozitif saylar, x ve y gerel saylar olmak zere, su zellikler geerlidir: 1. a x = 1 ax ax ay

2. a x + y = a x a y 3. a x y =

4. (a x ) y = a x y 5. (a b) x = a x b x

Peki, bu fonksiyonlarn graklerini nasl izebiliriz?

Fonksiyon gra gini nasl izece gimizi grenmi stik ya Gke! Pnar Hocam, Gke yine unutmu s.
y 4

Zeynep sen hatrlyorsun galiba.

Evet hatrlyorum Pnar Hocam.

1

O zaman 2 x stel fonksiyonunun gra gini izebilir misin Zey2 1 0 1 2 x

nep? Tabii ki. x e baz de gerler vererek bu de gerlerin fonksiyon altndaki grntleri olan y de gerlerini buluruz. Sonra buldu gumuz ( x , y ) ikililerine kar slk gelen noktalar dzlemde belirleriz. Bu noktalar dzgn bir e griyle birle stirerek fonksiyon gra gini bulmu s oluruz. Nokta saysn artrrsak daha gereki bir grak elde ederiz.

S ekil 4.1: y = 2 x stel fonksiyonunun gra gi.

stel Fonksiyonlar Aferin sana Zeynep. O halde f ( x ) = 2 x fonksiyonunda x e baz de gerler vererek y de gerlerini bulalm: x 2
x

91

1 4

0
1 2

1 2 =2
1 2

2 2 =4

2 =1

Buldu gumuz bu de gerlerden faydalanarak, f ( x ) = 2 x fonksiyonunun gra gini izebiliriz ( Sekil 4.1).

Fonksiyon gra ginde dikkatinizi eken bir sey var m? Hocam, 2 x fonksiyonunun gra gine bakt gmzda x de gerlerini artrdka fonksiyonun ald g de gerler de artyor. Mesela, 1 < 2 iken 21 < 22 dir. ok gzel bir gzlem. Bunu genel olarak da syleyebiliriz. f ( x ) = a x stel fonksiyonunda, a > 1 ise x 1 < x 2 iin a x1 < a x2 oldu gundan fonksiyon artan bir fonksiyondur.
y 4 y = 4x y = 3x y = 2x

a > 1 ise a x fonksiyonu artan fonksiyondur.

S imdi baz stel fonksiyonlarn graklerini ayn koordinat sisteminde grelim. rne gin, y = 3 x ve y = 4 x fonksiyonlarnn graklerini S ekil 4.2de grebilirsiniz. Hocam, bu graklerde fonksiyonunun gra gi hep x ekseninin stnde kalyor. Ayrca tm grakler hep (0, 1) noktasndan geiyor.
0 1 2 x 3

S ekil 4.2: y = 2 x , y = 3 x ve y = 4 x stel fonksiyonlarnn gra-

Neden acaba! Aferin Seluk. nk, her x gerel says iin a x > 0 olduundan stel fonksiyonun gra g gi, daima x ekseninin stnde kalr. Ayrca x = 0 de gerine kar slk y = a0 = 1 de geri kar slk geldi ginden grak daima (0, 1) noktasndan gemelidir. Her x gerel says iin a x > 0 oldu gundan stel fonksiyonun grnt kmesi (0, ) ak aral gdr, diyebilir miyiz?

kleri.

92

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Haklsn Engin. stel fonksiyonlarn grnt kmesi (0, )

ak aral gdr. S imdi de gemi s nitedeki bilgilerimizi hatrla grendiniz. Bu kavramlarn ne oldu gunu hatrlayan var m? Evet hocam, bire-bir fonksiyonda, farkl noktalara farkl fonksiyon de gerleri kar slk gelir. rten fonksiyonda fonksiyonun de ger kmesinde akta eleman kalmaz.

yalm. Fonksiyonlar nitesinde bire-bir ve rten fonksiyon kavramlarn

E ger fonksiyon gra gi veriliyorsa bu gra ge bakarak fonksiyonun bire-bir mi rten mi oldu gunu nasl anlarz?

Bunu daha nce grenmi stik sanki!

y 4 y = 4x y = 3x y = 2x

Evet Seluk. f : her y

noktasndan x eksenine paralel olarak izilen bir

fonksiyonunun gra gi verildi ginde,

3 2

do gru, fonksiyonun gra gini en fazla bir noktada kesiyorsa fonksiyon bire-birdir, en az bir noktada kesiyorsa fonksiyon rtendir. Buna gre stel fonksiyonlar hakknda ne syleyebilirsiniz?

O zaman bizim tanmlad gmz stel fonksiyonlar bire-birdir. nk, stel fonksiyonun gra ginde yatay do grular gra gi en
0 1 2 x

fazla bir noktada kesiyor.

S ekil 4.3: x eksenine paralel olarak izilen bir do gru stel fonksiyonun gra gini en fazla bir noktada keser.

stel fonksiyonlar ayn zamanda rtendir, yle de gil mi? De ger kmesi olarak gerel saylar ald gmzda stel fonksiyonlar rten olmaz. rne gin, sfr veya negatif saylar, stel fonksiyonun de geri olarak ortaya kmaz. Ancak de ger kmesini pozitif saylar olarak alrsak stel fonksiyonlar rten olur. Dolaysyla stel fonksiyonu bundan sonra f : (0, )
+

f (x) = ax seklinde fonksiyonlar olarak d snece giz. (0, ) aral gn ile de gs-

teriyoruz. Bu sekilde d snd gmzde, stel fonksiyonlar, bire-bir ve

rten olur. Bu sayede a x in ters fonksiyonunu tanmlayabilece giz.

Logaritmik Fonksiyonlar S imdi de zel bir stel fonksiyonla tan saca gz. y = e x stel fonksiyonu.

93

Mete Hocam, tabanda bir say olmayacak myd? O e har de nedir?

e = 2, 7182818284590 . . . seklinde bir irrasyonel saydr. Bu e gsterimi, ilk kez Isvireli matematiki Leonhard Euler tarafndan 1727 ylnda exponential kelimesinin ilk har e oldu gu iin kullanlm str.
Leonhard Euler(1707-1783)

Hocam yoksa Eulerin ilk har e oldu gu iin olmasn?

Seluk, sen de ne kadar art niyetlisin!

y = 3x

y = ex y = 2x

Bu nasl bir stel fonksiyondur ben anlamadm?

1

e says da sonuta bir saydr ve 2 ile 3 arasndadr. Bu stel fonksiyonun gra gi, yanda grd gnz gibi y = 2 x ve y = 3 x stel fonksiyonlar arasndadr.

S ekil 4.4: y = e x stel fonksiyonunun gra gi.

Logaritmik Fonksiyonlar
Size bir soru arkada slar: 2 x = 16 e sitli gi verildi ginde x de gerini nasl bulabiliriz? Gayet kolay. 2nin hangi kuvvetini alrsak 16 eder sorusunun yantn aramalyz. 2nin 4. kuvveti 16 olaca gndan x says 4 olmaldr.

94

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Aferin Engin. Peki 3 x = 12 e sitli gini sa glayan x de geri ne olur?

Pnar Hocam, bu x de gerini bulamayz ki! Neden? 3 saysnn 2. kuvvetini alrsak 9 saysn buluruz. 3. kuvvetini alrsak 27 saysn buluruz. Yani, x says 2 ile 3 arasnda bir yerdedir.
a > 0 ve a = 1 olmak zere f : + , f ( x ) = a x stel fonksiyonunun ters fonksiyonuna logaritma fonksiyonu denir ve loga ile gsterilir. Buna gre loga :
+

Evet ok do gru sylyorsun Gke. x saysn nasl belirleyebiliriz ki! I ste bu noktada kar smza logaritma fonksiyonu kyor. smzda stel fonksiyonlarn bire-bir ve rten fonksiyonlar oldu gunu grtel fonksiyonlarn de ger kmesini (0, ) ak aral g ald g-

y = loga x x = a

dk. O halde f ( x ) = a x stel fonksiyonunun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz. I ste bu ters fonksiyona logaritma fonksiyonu diyece giz ve f 1 ( x ) = loga x seklinde gsterece giz. Bu fonksiyonu ksaca y = loga x seklinde de yazyoruz.

Bu logaritma fonksiyonunun tanmnda a = 1 olabilir mi? y = a x stel fonksiyonunda a taban 1den farkl pozitif bir gerel sayyd. Bunun tersi olan logaritma fonksiyonunda da a taban 1den farkl pozitif bir gerel say olmaldr. Syleyin bakalm y = 10 x stel fonksiyonunun ters fonksiyonu nedir?

y = 10 x stel fonksiyonunun ters fonksiyonu y = log10 x dir. Hocam y = e x stel fonksiyonunun tersi de y = loge x dir.

Logaritmik Fonksiyonlar Harikasn Engin! e tabanna gre logaritmaya do gal logaritma denir ve ln ile gsterilir. 10 tabanna gre logaritmaya baya g logaritma denir. 10 tabanna gre logaritma, ok kullanlan bir logasey yazritma oldu gundan log10 x gsterimi yerine tabana herhangi bir madan log x gsterimi kulanlr. Saylar 10 tabannda yazld g iin 10 tabanna gre logaritma saysal i slemlerde byk kolaylk sa glar. Hesap makinelerinde genellikle 10 tabanna ve e tabanna gre logaritma tu slar bulunur ( Sekil 4.5).
10 tabanna gre logaritma tuu e tabanna gre logaritma tuu

95

Tanm 10 tabanna gre logaritmaya baya g logaritma, e tabanna gre logaritmaya do gal logaritma denir.

Mete Hocam, 102 = 100 oldu gunu biliyoruz. Bu durumda log10 100 = 2 diyebilir miyiz? Elbette. x > 0 iin loga x says, a tabannn x saysn vermesi iin gerekli olan str. Yani, x = aloga x yazabiliriz. Ba ska rnekler verebilir misiniz arkada slar?

Mesela, 25 = 32 oldu gundan log2 32 = 5dir.

Ben de verebilirim, 103 = 1000 oldu gundan log10 1000 = 3 olur. 10 = 1000000 oldu gundan log10 1000000 = 6dr. Sen de kaptrdn gidiyorsun Seluk. ok sevdin bu fonksiyonlar galiba.
6

S ekil 4.5: Hesap makinelerinde 10 tabannda ve e tabannda logaritma tu slar vardr.

Evet Pnar Hocam, ok zevkliymi s bu fonksiyonlarla i slem yapmak!

a 1

y = ax y=x

y = loga x

Logaritma fonksiyonunun gra gini izebilir miyiz Mete Hocam?

nce logaritma fonksiyonunda x e baz de gerler vererek logaritma fonksiyonunun ald g de gerleri bulalm.

S ekil 4.6: a > 1 iin y = a x ve y = loga x fonksiyonlarnn grakleri.

96

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Hesaba kitaba gerek yok Zeynep. a > 1 iin y = a x stel
y

10

y = 10 x y=x

fonksiyonun gra gini biliyoruz. Bu gra gin y = x do grusuna gre yansmas bize y = loga x fonksiyonunun gra gini verecektir ( Sekil 4.6).

y = log x 1 0 1 10 x

ginin y = x do grusuna gre Burada neden y = a x in gra yansmasn aldk anlamadm? Bir fonksiyonun gra gini biliyorsak, ters fonksiyonunun graini bulabilmek iin y = x do g grusuna gre yansmasn almak yeterlidir. S ekil 4.8deki a > 1 de gerleri iin baz logaritma fonksiyonlarnn graklerine bir bakn bakalm. Neler gzlemliyorsunuz? Graklerde taban ne olursa olsun logaritma fonksiyonlar (1, 0) noktasndan gemektedir. Yani bu da loga 1 = 0 oldu gu anlamna gelir. Ayrca graklerde x e artan de gerler verdike fonksiyon deerleri de artmaktadr, yani logaritma fonksiyonlar artan g

S ekil 4.7: y = 10 x ve y = log x fonksiyonlarnn grakleri.

y y = log2 x

1 log10 2 1 2

y = log10 x

S ekil 4.8: y = log2 x ve y = log10 x logaritma fonksiyonlarnn grakleri.

fonksiyonlardr. Ne kadar kolaym s! Artk tm logaritma fonksiyonlarnn graklerini izebiliriz. rne gin, ln x fonksiyonunun gra gi nasl acaba? ln x fonksiyonunun gra gi, y = e x stel fonksiyonunun y = x do grusuna gre yansmasdr ( Sekil 4.9).

y e

y = ex y=x

stel fonksiyonlarn zelliklerinden daha nceden bahsetmi stiniz. Bunlardan faydalanarak logaritmik fonksiyonlarn zelliklerinden de bahsedebilir miyiz?

y = ln x 1

Elbette Engin. rne gin,

0 1 2 e 3 x

log x y = log x + log y oldu gunu stel fonksiyonlara gei s yaparak kolaylkla grebiliriz.
S ekil 4.9: y = ln x do gal logaritma fonksiyonunun gra gi.

Nasl kolaylkla grebiliriz Mete Hocam? Size gre her sey kolay tabii.

Logaritmik Fonksiyonlar

97

U gra smazsan gremezsin zaten Gke.

Sen u gra s bakalm, nasl buluyorsun?

log x = u ve log y = v diyelim. Bu durumda x = 10u ve y = 10 v dir. stel fonksiyonlarn zelliklerini kullanrsak, x y = 10u 10 v = 10u+ v oldu gunu grrz. Logaritma tanmndan da log x y = u + v = log x + log y e sitli gini buluruz.

Evet, gayet kolaym s!

Kendiniz de rahata ke sfedebiliyorsunuz. Di ger bir zellik, log Bunu da ke sfedin bakalm.
x ve y pozitif gerel saylar iin

x y

= log x log y.

Bunu ben yapmak istiyorum Mete Hocam. log x = u ve log y = v diyelim. Bu durumda x = 10u ve y = 10 v dir. stel fonksiyonlarn zelli ginden, x y = 10u 10 v = 10u v

1. loga x y = loga x + loga y x 2. loga = loga x loga y y 3. loga x y = y loga x

dir. Logaritma tanmndan, log x y = u v = log x log y

e sitli gini elde ederiz.

98

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Benzer sekilde su zelli gi de gsterebilirsiniz: log x y = y log x

Mete Hocam, logaritma fonksiyonu iin tanmlad gmz zellikler ln x fonksiyonu iin de geerli midir? Tabii ki Seluk, ln x fonksiyonu da sonuta bir logaritma fonksiyonudur. Konuyu peki stirmek adna biraz rnek yapabiliriz artk. rne gin, log 50 + log 8 2 log 2 ifadesinin belirtti gi say katr acaba? Logaritma zelliklerini srasyla kulland gmzda log 50 + log 8 2 log 2 = log 50 8 log 22 = log 400 log 4 400 = log 4 = log 100 = 2 sonucunu buluruz. Bravo Gke! Peki, log 50 katr acaba?

Hmm. . . 50 says 10 ile 100 arasnda oldu gundan log 50 says da 1 ile 2 arasndadr. Ama acaba katr?

Bunu

bilmeyecek

ne

var.

Tu sa

bastn

kyor:

1, 69897000 . . .

Peki ln 50 ka o zaman?

O da kolay hayatm. S imdi de ln tu suna basaym: 3, 91202300 . . .

Ne I se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Spersiniz Arkada slar! grendiniz bu i si.

99

Ne Ise Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar?

Hocam, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn zelliklerini anlattnz. Bunlar nerelerde kullanlyor, ne i simize yarayacak?

Hibir i simize yaramayacak, greneceksiniz diyorlar greniyoruz i ste. Bu zamana kadar hibir yerde kullanmadm. Olur mu Gke? Aslnda farknda olmadan kullanyoruz. Mesela, 5000 TL paranz var ve bu paray yllk %15 bile sik faiz oranyla bankaya yatrd gnzda ka yl sonra bankadaki hesap tutarnn iki katna kaca gn hesaplayabilir misiniz?

Byle bir param olmad g iin hesaba kitaba gerek yok. S u an gerekli olmayabilir ama belki ilerde ihtiya duyabilirsin! Faiz hesaplarnda stel ve logaritmik fonksiyonlar kullanlmaktadr. Faiz hesaplar daha sonraki nitelerde ayrntl olarak ele alnaca g iin burada bu hesaplara girmeyece giz. Ancak stel ve logaritmik fonksiyonlarn nasl kullanld gn grmeniz iin biraz nceki rne gi hesaplayabiliriz. Hocam bile sik faiz de neymi s? Ilk defa duydum. Bile sik faiz, belirli zaman aralklarnda kazanlan faizin, anaparaya eklenmesiyle elde edilen tutarn faizidir.

1 yl sonra hesaptaki para ne kadar olur? Ba slangtaki para 5000 TL oldu gundan 1 yl sonra hesaptaki para 5000 + 5000 olur. 15 100 = 5000 + 50 15 = 50750

100 Bunu 5000 1 + deki paray 1+ 15 100 15 100

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar olarak da d snebiliriz. Yani elimizile arpyoruz. Peki, 2 yl sonra he-

saptaki para ne kadar olur? 15 100 15

Bir yl sonraki hesaptaki para 5000 halde 1 yl daha geerse bu paray da

1+ 1+

oluyor. O ile arpma-

100 mz gerekecek. Demek ki elimizde 2 yl sonra 5000 1 + 15 100 1+ 15 100 = 5000 1 + 15 100

= 6612, 5

kadar para olacaktr.

Hocam, sanki bu sekilde devam etti gimizde t yl sonra hesaptaki para 5000 1 + olacak gibi geliyor. 15 100
t

Haklsn Engin. O halde t yl sonra hesaptaki parann iki katna kmas iin t nin ne olmas gerekti gini bulun bakalm. t yl sonra hesaptaki para 10000 olmaldr. Yani, 5000 1 + 1+ 15 100 15 100
t

= 10000
t

= 2

olur. Burada t yi bulabilmek iin logaritmay kullanmamz gerekir. Her iki tarafn 10 tabanna gre logaritmasn alrsak log 1 + 15
t

100 15 t log 1 + 100 t

= log 2 = log 2 = log 2 log (1, 15) 4, 96 yl

Ne I se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Harikasn Gke. Bu hesaplardan sonra 5000 TLnin yllk %15 bile sik faiz oranyla iki katna kabilmesi iin 5 yla yakn bir sre beklenmesi gerekti gi sonucu kyor.

101

stel ve logaritmik fonksiyonlar, bile sik faiz d snda, nfus art snn hesabnda da kullanlmaktadr. Belli bir zaman ba slangcnda nfus y0 , birim zamandaki nfus art s yzdesi x olsun. t zaman sonra, ba slangtaki nfus ile nfus art snn toplam olan topx t lam nfus y t olsun. Nfus art sn, y t = y0 1 + forml ile 100 hesaplayabiliriz.

Bunu bir rnekle aklayalm. Ya sad gnz sehrin nfusunu biliyor musunuz?

Elbette. Yakla sk 600 bin diyebiliriz. Ortalama yllk nfus art s yzdesi %1, 2 olarak d snlrse 10 yl sonra ya sad gnz sehrin nfusu ne kadar olacaktr? Ba slangtaki nfus y0 = 600000, art s yzdesi x = 1, 2 olduundan 10 yl sonraki nfus g 600000 1 + olur. 1, 2 100
10

676015

Yani, sehrimizin nfusu 10 yl sonra 676015 mi olacak? Art s yzdesi bu sekilde olursa evet, ancak art s yzdesi d serse yani daha yava s artma olursa nfus, 676015den daha az olacaktr. Art s yzdesi ykselirse yani daha hzl bir art s olursa nfus, 676015den daha fazla olacaktr.

Vay canna! stel ve logaritmik fonksiyonlar daha ba ska nerelerde kullanyoruz?

102

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Aslnda bilimde pek ok alanda kullanlr. Mesela, lkemizde ve dnyada birok yerde deprem gere giyle kar s kar sya kalmaktayz. Haberlerde duyuyoruz "Richter le gine gre 5, 5 byklnde deprem meydana geldi" diye. Ama bu 5, 5in nereden geldi g gini bilmiyoruz. I ste bu de ger, 10luk tabandaki logaritma kullanlarak bulunan bir de gerdir.

S ekil 4.10: Sismograf.

Mete Hocam, bu bykl g logaritmay kullanarak nasl buluyoruz?

100 km D s merkez Odak noktas

Amerika Birle sik Devletlerinden Profesr Charles F. Richter, d s merkezden 100 km uzaklkta ve sert zemine yerle stirilmi s zel bir sismograa kaydedilmi s zemin hareketinin, mikron (1 mikron 1/1000 mm) cinsinden llen maksimum genli ginin 10 tabanna gre

S ekil 4.11: Depremin bykl g, d s merkezden 100 km uzaklkta ve sert zemine yerle stirilmi s zel bir sismograa hesaplanr.

logaritmasn depremin bykl g olarak tanmlam str. Richter le gi logaritmik oldu gundan, lekteki her tamsay fark deprem genli ginde 10 kat art sa denk gelir. Yani, rne gin Richter le gine gre 5 byklndeki bir depremin genli g gi, 4 bykl gndeki bir depremin genli ginin 10 kat, 3 bykl gndeki depremin genli ginin ise 100 katdr.

Mthi s! Gerekten, bunu bilmiyordum.

S ekil 4.12de grd gnz gibi depremin genli gi 23 mm olarak

S ekil 4.12: Sismografda genli gin hesaplanmas.

llm str. Acaba depremin bykl g ka olabilir? ncelikle 23 mmyi mikrona evirmemiz gerekir. 1 mikron 1/1000 mm oldu gundan 23 mm 23000 mikrondur. 23000 mikronun 10 tabanna gre logaritmas log 23000 4, 3 olaca gndan Richter le gine gre bykl g yakla sk 4, 3 olur.

Harikasn Engin! Deprem hakknda bu kadar konu stu gumuz yeter. Deprem hakknda daha ayrntl bilgiyi okuma parasnda bulabilirsiniz.

Ne I se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Ben de kimyadaki kullanm alanndan bahsetmek istiyorum. Marketlerden ald gnz pet si sedeki sularn zerine bakt gnzda mineral de gerleriyle birlikte pH de geri de yazmaktadr. I ste hergn iilen suyun kalite ve snandrma faktrlerinden biri olan pH deri siminin hesaplanmasnda logaritma kullanlr. Sulu zeltilerdeki [H+] veya [OH-] deri simleri genellikle ok kk saylar oldu gundan i slemlerde kolaylk sa glamas iin deri simlerin 10 tabanna gre eksi logaritmalarn alarak deri simler tamsaylarla ifade edilir. pH de geri, sulu zeltideki [H+] iyonu deri siminin 10 tabanna gre eksi logaritmasiyonu deri siminin 10 tabanna gre eksi logaritmasdr, yani, eri 7, 15dir. g dr, yani, pH= log[H+]dr. pOH de geri ise, sulu zeltideki [OH+]

103

pOH= log[OH+]dr. rne gin, sehrimizdeki kaynak suyunun pH de-

Kimya demi sken, lise yllarmdayken yapt gmz deneyler aklma geldi. Evet ben de hatrlyorum. Bakteri poplasyonundaki o galmay mikroskopla inceliyorduk ve bakteri poplasyonu ok hzl bir sekilde artyordu. O zaman hayalimizde syle bir deney yapalm: Bir besi ortamndaki bakteri poplasyonunu d snelim. Belli zaman aralklarnda rnekler alarak bakteri poplasyonunun her saatte bir katna kt gn belirledi gimizi d snelim. Ba slangtaki bakteri says 100 olsun. t saat sonra bakteri poplasyonunu y ( t ) ile gsterirsek, t saat sonraki bakteri poplasyonunu hesaplayabilir misiniz? Ba slangtaki bakteri says 100 oldu guna gre y (0) = 100dr. y (1) = 3 y (0) = 3 100

y (2) = 3 y (1) = 3 3 100 = 32 100

y (3) = 3 y (2) = 3 32 100 = 33 100

Buradan y ( t ) = 100 3 t seklinde bir genelleme yapabiliriz. Yani, bakteri poplasyonu art s fonksiyonu, bir sabit ile y = 3 t stel fonksiyonunun arpmdr.

104

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

Ne kadar hzl bir art s! ok gemeden bakteriler tm dnyay kaplayabilir.

Yeterli besin, snrsz alan gibi ideal ko sullar altnda t zaman sonraki art s hesaplyoruz aslnda. Yani, teorik olarak ka gt st hesaplamalarmzda byle astronomik sonulara ula ssak da, do ga, bakterinin o galarak dnyay kaplamasna izin vermez neyse ki.

Pnar Hocam, bu zamana kadar yapt gmz rneklerde hep stel art s sz konusuydu. stel azal sn sz konusu oldu gu rnekler var m?

Olmaz m? stel azal sn en gzel rne gi radyoaktif bozunmadr. Maddenin ba slangtaki ktlesi y0 olsun. t zaman sonra kalan ktle y ( t ) olmak zere y ( t )yi y ( t ) = y0 e kt formlyle buluruz. Burada k, stel azal s katsaysdr.

S u rne ge bakalm: Bizmut-210un yar-mr 5 gndr. Ba slangtaki ktlesi 1600 miligram ise 3 hafta sonra kalan ktleyi bulabilir misiniz?

Yar-mr de neymi s?

Ne I se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Maddenin yarsnn bozunmas iin gereken sredir.

105

Tamam o zaman, ben bulabilirim. Ba slangtaki ktlesi 1600 gundan miligram ise y0 = 800dr. Yar-mr 5 gn oldu 1 y (5) = 1600 = 800 olacaktr. 2 Miktar t gn sonra Kalan Miktar 1600 800 400 200 5 5 5 5 800 400 200 100

Yani, 1600 miligram Bizmut-210un 20 gn sonra kalan ktlesi 100 miligramdr. 25 gn sonra 50 miligram kalaca gna gre, 3 hafta da 21 gn oldu guna gre. . . Hmm. . . Demek ki 100 miligramdan az 50 miligramdan fazla madde kalacaktr.

Kesin de geri bulmak isterseniz biraz nce yazd gmz forml kullanmanz gerekecek. Haydi biraz al sn bakalm.

Bravo Genler! Bylece stel ve logaritmik fonksiyonlarn nerelerde kullanld gn grenmi s oldunuz. Bundan sonra "Bu fonksiyonlar ne i simize yarayacak?" seklinde serzeni ste bulunmazsnz umarm.

zet
Bu nitede, y = a x seklindeki stel fonksiyonlarn tanm, stel fonksiyonlarn zellikleri ve grak izimleri zerinde durduk. y = a x stel fonksiyonun ters fonksiyonu olan y = loga x logaritmik fonksiyon kavramn verdik ve logaritmik fonksiyonun zellikleri ve bu fonksiyonlarn grak izimleri zerinde durduk. stel ve logaritmik fonksiyonlar, matematiksel modellemede ve bile sik faiz hesaplar, nfus art s, radyoaktif bozunma gibi birok problemlerin zmnde yaygn sekilde kullanlmaktadr. Bu fonksiyonlarn nerelerde kullanld gna dair rnekler vererek konunun peki stirilmesini sa gladk.

106

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

Okuma Paras

DEPREM ve LOGARTMA
Yerkabuu iindeki krlmalar nedeniyle ani olarak ortaya kan titreimlerin dalgalar halinde yaylarak getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olayna "DEPREM" denir. Deprem, insann hareketsiz kabul ettii ve gvenle ayan bast topran da oynayacan ve zerinde bulunan tm yaplarn da hasar grp, can kaybna urayacak ekilde yklabileceklerini gsteren bir doa olaydr. Odak noktas, yerin iinde depremin enerjisinin ortaya kt noktadr. Gerekte, enerjinin ortaya kt bir nokta olmayp bir alandr, fakat pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilmektedir. Episantr (D Merkez), odak noktasna en yakn olan yer zerindeki noktadr. Buras ayn zamanda depremin en ok hasar yapt veya en kuvvetli olarak hissedildii noktadr. Aslnda bu, bir noktadan ok bir alandr.

Odak noktas, d merkez ve sismik deprem dalgalarnn yayl

Depremin d merkez alan depremin iddetine bal olarak eitli byklklerde olabilir. Bazen byk bir depremin odak noktasnn boyutlar yzlerce kilometreyle de belirlenebilir. Bu nedenle "Episantr Blgesi" ya da "Episantr Alan" olarak tanmlama yaplmas geree daha yakn bir tanmlama olacaktr. iddet, herhangi bir derinlikte olan depremin, yeryznde hissedildii bir noktadaki etkisinin ls olarak tanmlanmaktadr. Dier bir deyile depremin iddeti, onun yaplar, doa ve insanlar zerindeki etkilerinin bir lsdr. Bu etki, depremin bykl, odak derinlii, uzakl yaplarn depreme kar gsterdii dayankllk dahi deiik olabilmektedir. iddet, depremin kaynandaki bykl hakknda doru bilgi vermemekle beraber, deprem dolaysyla oluan hasar yukarda belirtilen etkenlere bal olarak yanstr. Magnitd, deprem srasnda aa kan enerjinin bir ls olarak tanmlanmaktadr. Enerjinin dorudan doruya llmesi olana olmadndan, Amerika Birleik Devletleri'nden Prof. C. Richter tarafndan 1930 yllarnda bulunan bir yntemle depremlerin aletsel bir ls olan "Magnitd" tanmlanmtr. Prof. Richter, episantrdan 100 km. uzaklkta ve sert zemine yerletirilmi zel bir sismografla (2800 bytmeli, zel periyodu 0.8 saniye ve %80 snm olan bir Wood-Anderson torsiyon Sismograf ile) kaydedilmi zemin hareketinin mikron cinsinden (1 mikron 1/1000 mm) llen maksimum genliinin 10 tabanna gre logaritmasn bir depremin "magnitd" olarak tanmlamtr. Bugne dek olan depremler istatistik olarak incelendiinde kaydedilen en byk magnitd deerinin 8.9 olduu grlmektedir (31 Ocak 1906 Colombiya-Ekvator ve 2Mart 1933 Sanriku-Japonya depremleri). Gzlemevleri tarafndan bildirilen depremin magnitd, depremin enerjisi hakknda fikir vermez. nk deprem s veya derin odakl olabilir. Magnitd ayn olan iki depremden s olan daha ok hasar yaparken, derin olan daha az hasar yapacandan arada bir fark olacaktr. Yine de Richter lei (magnitd) depremlerin zelliklerini saptamada ok nemli bir unsur olmaktadr. Depremlerin iddet ve magnitdleri arasnda birtakm ampirik bantlar karlmtr. Bu bantlardan iddet ve magnitd deerleri arasndaki dnmleri aadaki gibi verilebilir. iddet Richter Magnitd IV 4 V 4.5 VI 5.1 VII 5.6 VIII 6.2 IX 6.6 X 7.3 XI 7.8 XII 8.4

Kaynak: T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl Deprem Dairesi Bakanl, www.deprem.gov.tr

karn Ka gtlar

107

karn Kagtlar
1. log2 32 katr? 7. loga 32 = 5 ise ann de geri katr? A) 2. Bir milyarn 10 tabanna gre logaritmas katr? 1 2 B) 2

3. Richter le gine gre 6 bykl gndeki bir deprem ile, 3 bykl gndeki bir depremi mukayese edebilir misiniz?

C) 4 1 D) 4 E) 2 8. 1 ay sreli bir i se giren bir ki si iin a sa gdaki cret alma sekillerinden hangisi en avantajldr?

4. Milyonda birin 10 tabanna gre logaritmas katr? A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9 5. log 2 0, 3 ise log 8 katr? A) 1, 2 B) 0, 4 C) 0, 6 D) 0, 9 E) 1, 6 6. log2 x = 6 ise x in de geri katr? A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 E) 64

A) 1000 TL B) Ilk hafta 6 TL, ikinci hafta 62 TL gibi 6nn kuvvetleri seklinde artan bir cret C) Ilk 15 gn 450 TL, son 15 gn 600 TL D) Ilk 10 gn 300 TL, ikinci 10 gn 400 TL, son 10 gn 500 TL E) Her 5 gnde bir 150 TL 9. A sa gdaki saylarn hangisi en byktr? A) log2 16 B) log3 9 C) log5 25 D) log 10 E) log 1000 10. A sa gdaki saylardan hangisi en kktr? A) 210 B) 102 C) 210 D) 102 E) 0

108

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

zmler
1. 25 = 32 oldu gundan log2 32 = 5dir. 2. Bir milyar says 1 000 000 000 = 109 oldu gundan bir milyarn 10 tabanna gre logaritmas log10 10 = 9 olur. 3. Richter le gine gre depremin bykl g, d s merkezden 100 km uzaklkta ve sert zemine yerle stirilmi s zel bir sismograa kaydedilmi s zemin hareketinin, mikron (1 mikron 1/1000 mm) cinsinden llen maksimum genli ginin 10 tabanna gre logaritmas idi. Richter le gi logaritmik oldu gundan, lekteki her tamsay fark deprem genli ginde 10 kat art sa denk gelir. Yani, Richter le gine gre 4lk bir deprem, 3lk bir depremden 10 kat daha byk, 5lik bir deprem, 4lk bir depremden 10 kat daha byk ve 6lk bir deprem, 5lik bir depremden 10 kat daha byk oldu guna gre 6lk bir deprem, 3lk bir depremin 1000 katdr. 4. Milyonda biri
1 106 9

sler e sit oldu gundan tabanlar da e sit olmaldr. Yani a = 2 olmaldr. Do gru cevap B skkdr. 8. A skknda aylk cret 1000 TL, C skknda aylk cret 450 + 600 = 1050 TL, D skknda aylk cret 300 + 400 + 500 = 1200 TLdir. E skknda her 5 gnde bir 150 TL kazanaca gndan ayda 150 6 = 900 TL kazanr. Ancak B skknda stel art s sz konusudur. Ilk hafta 6 TL, ikinci hafta 62 = 36 TL, nc hafta 63 = 216 TL ve son hafta 64 = 1296 TL alacaktr. Bu durumda aylk cret 6 + 36 + 216 + 1296 = 1554 TL olur. Yani, en avantajl olan B skkdr. 9. A skknda log2 16 = log2 24 = 4, B skknda log3 9 = log3 32 = 2 C skknda log5 25 = log5 52 = 2

= 106 seklinde yazabi-

D skknda log 10 = 1 E skknda log 1000 = log 103 = 3 e sitlikleri vardr. O halde bu saylardan en byk olan 4 oldu gundan cevap A skkdr. 10. A skkndaki say 210 = 1024 ve B skkndaki say 102 = 100 oldu gundan 1den byk saylardr. C skkndaki say 210 = ve D skkndaki say 1 210 = 1 1024

liriz. Bu saynn 10 tabanndaki logaritmas log 106 = 6 seklinde bulunur. Do gru cevap B skkdr. 5. log 2 0, 3 ise log 8 = log 23 = 3 log 2 3 0, 3 = 0, 9

6. log2 x = 6 ise logaritmann tanmndan x = 2 = 64 olmaldr. Do gru cevap E skkdr. 7. loga 32 = 5 ise stel fonksiyonlara geersitli ginde sek a5 = 32 olur. Buradan a5 = 25 e
6

100 0 ile 1 arasndadr. Dolaysyla en kk say E skkndaki 0 saysdr.

102 =

1 102

Yzde ve Faiz Hesaplar

Gke Zeynep Seluk

oca

5.

100 liralk haftalm nce %10 indirdiler, sonra %10 Engin arttrdlar, oldu 99 lira. Nerde benim 1 lira?

GENEL MATEMATK

NTE

YZDE ORAN

BLEK FAZ

FAZ BOR AMORTSMANI TAKSTLENDRME

DZ

DEME TABLOSU

110

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

Yzde Hesaplar
Biraz da uygulama arkada slar! S imdiye kadar her derste yeni bir matematiksel kavramla tan stk. Bu derste yzde ve faiz hesaplarnn nasl yapld gn grenece giz. Yzde hesaplarn grenmemiz ne kadar iyi olur hocam. YlBir bykl gn %60 demek, e ger o byklk 100 birim olsayd 60 birimi demektir.

ba sna do gru her yerde indirim vard. Bazlar yar yatna, bazlar %20, bazlar %60, hatta daha fazlas da vard!

Kocaman indirim ilanlaryla dkkanlarn vitrinlerini sslyorlar. stelik yzde i saretini de kimi saynn nne kimi de ardna yazyor. Hocam, bu yzde gsterimine neden gerek duyuluyor? Arkada slar, aslnda %20 demek 0, 20 demektir. Ama hepimiz bir nedenle kesirli ya da ondalk saylar pek sevimli bulmayz. Bu, belki tamsaylarn bize daha tandk olmasndandr.

Ne olurdu yalnzca tam saylar yeterli olsayd! Hayat o kadar kolay de gil arkada slar. Yzde hesaplarnda, hatta genel olarak oranlarda, her zaman de gilse de byk o gunlukla birden kk saylardan bahsederiz. Bundan dolay muhteYzdeler byklk de gil, yalnzca orandr! Yani bir bykl gn ne kadarndan bahsetti gimizi ifade eder.

melen insanlar 0,20 demek yerine

20 100

ya da %20 demeyi tercih ediyor.

Yani bu yzde gsterimi paydas 100 olan bir baya g kesirden ba ska bir sey de gildir. Yzde gsterimleri ba gl de gi simlerin sz konusu oldu gu durumlarda faydaldr. Ama bir de mutlak de gi simler var tabii. rnein, bir maln yatnn 20 TL artmasndan ya da 40 TL azalmasndan g sz edebiliriz. Bunlar maln yat zerindeki mutlak de gi simlerdir. Bu saylar sphesiz de gi simin de geri haknda bilgi verir, hatta de gi simin ne oldu gunu tm akl g ile syler.

Tamam i ste! Say ne kadar artm s ya da azalm s bildi gimize gre, ne gerek var ba ska bir seye?

Yzde Hesaplar Ama bu mutlak saylar, sz konusu de gi simin mahiyetini tam anlamyla ifade etmez arkada slar. Bu durum, rne gin menkul kymetler borsasnda, ska grlr. Borsada iki farkl ka gt d snelim. Bir ay iinde bunlardan birinin yat 5 TLden 12 TLye, di gerinin yat da 100 TLden 180 TLye ykselsin. Mutlak olarak bakld gnda birinci ka gdn yat 7 TL ve ikinci ka gdn yat da 80 TL artm str. Yani ikinci ka gdn de geri mutlak olarak kat be kat fazla artm str. Ama gerekte durum byle midir, hangisi daha fazla kr getirir? Bir yatrmc elindeki 500 TL ile yat 5 TL olan ka gttan alsayd bunlardan kr ederdi. E ger di ger ka gttan alsayd bunlardan
500 100 500 5

111

= 100 tane

alp ay sonunda parasn 100 12 = 1200 TLye ykseltir, yani 700 TL sonunda parasn 5 180 = 900 TLye ykseltir, dolaysyla 400 TL kr

= 5 tane alp ay
3 5

kesirli says hem " bl

ederdi. Buradan grlyor ki, yat mutlak olarak daha az artan kat ok daha fazla kr sa g glayabilir. Yani bir ksm de gi simlerin mevcut bykl gn ne kadar oldu gunu bilmek o de gi simin mutlak miktarn bilmekten ok daha anlaml olabilir. I ste yzde gsterimi bu ba gl dei g simleri ifade etmek iin ok faydaldr. rne gin bir hisse senedinin de geri 100 TLden 180 TLye ykseldiyse hissenin de geri, ba gl olarak 180100 80 = orannda artm str. I ste bu art s %80 olarak gsteriyoruz.
100 100

be s" olarak hem de "be ste " olarak okunur. Bu kesri 20 ile geni sletirsek 60 olur. I ste
100

%60 budur.

Yani, % p demek

p 100

demenin ba ska bir seklidir.

Ben de bu % gsterimini hep ba ska bir sey sanrdm hocam. Yani %12 derken
12 100

kesrini sadece ba ska trl okuyormu-

suz! Saynn yars, te biri ya da eyre gi derken bunlara bir zm bulmu suz, di gerlerini de bu yzde oranlarla ifade ediyoruz. S imdi bir saynn yars derken bu sayy yarma kar slk gelen
1 2

kesri ile arpyoruz. O halde bir saynn %25i dedi gimizde

25 100

de bu sayy

1 4

kesri ile arpaca gz.

Yzde hesaplar gnlk hayatn ayrlmaz bir parasdr. Bir bykl gn % psi deyince, bu bykl gn 100 ksmndan p ksmnn kastedildi gini anlyoruz.
25 rne gin 12nin %25i olan say 12 100 = 3dr. nceki derslerde denk-

Bir saynn % psi say saysdr. p 100

lemleri de grendi ginize gre %20si 15 eden sayy da bulabilirsiniz, de gil mi?
20 100

lym s. Buradan say =

Bundan kolay ne olabilir hocam! Yani say

15100 20

= 15 olma-

= 75 bulunur.

112

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Bravo Zeynep, sessiz duruyorsun ama her seyi de bir gzel anlam ssn. Bir de bir bykl gn bir yzde oran art s ya da azal s sonucu olu san yeni de geri de ok konu edilir. rne gin 50 saysn %4 artrd gmzda yeni say ne olur? Bu da ok fazla zor olmamal hocam. Ba slangta verilen sayya yzde oran art s kadar eklenmeli ya da yzde oran eksili si kadar karlmal sanrm, de gil mi?

Haklsn Seluk. 50 saysn %4 artrd gmzda olu san say bir say % p artrld gnda olu san yeni say,
S ekil 5.1: Fatihin altn sikkeleri.

50 + 50

4 100

= 52dir. Bu durumda bir genelleme yaplrsa,

p 100

say + say olur.

Benzer sekilde bir say % p azaltld gnda olu san yeni say, say say ise b = 1 +
p 100 p 100

olur. a bir say ve b de bu a saysn % p artrd gmzda olu san yeni say a olur. Benzer sekilde, bu a saysnn % p azal s sonup

cunda olu san say da 1 100 a olur.

Bir a saysn % p artrsak sop nu 1 + 100 a olur. Ayn a saysn % p azaltrsak sonu p 1 100 a olur.

rne gin, haftalk harl g 50 TL olan bir ocu gun harl g %20 orannda azaltlrsa bu ocu gun haftalk harl g ne olur arkada slar? Harl gn azalma oran %20 oldu gunda, bunun harlkta meydana getirdi gi mutlak azalma 50 yeni harlk 50 10 = 40 TL olur.
20 100

= 10 TLdir. Yani

In sallah bu ocu gun harl gn yine %20 orannda artrrlar da, ocuk eski harl gna kavu sur. Bakalm! 40n %20si 40
20 100

= 8dir. Dolaysyla harlk,

ayn oranda artrlrsa yeni harlk 50 TL olmaz, 48 TL olur. Ortada 2 liralk bir kayp var. Yzde hesaplar yaparken hangi saynn yzdesinin alnd g ok nemlidir. nk, yzde de gi sim o bykln kendisiyle orantl bir de g gi simdir.

Aritmetik ve Geometrik Diziler Ben de buna son bir rnek vereyim. Geenlerde bir ceket aldm. Ceketin sezon yat 200 TL olmasna kar sn ucuzlukta 130 TL ye d sm s, ben de karmadm. Acaba bu ceketin yatnda yzde ka indirim yaplm str, bulabilir misiniz? Zevkle hocam. Ald gnz ceket mutlak olarak 200 130 = 70 TL ucuzlam s. Bu durumda "70 says 200 n yzde kadr?", sorusunu yantlamak yeterli. Yani 70 = 200 x 100
70100 200

113

denklemini zmeliyiz. Bu denklemden x = lunur. Indirim oran %35 olmu s hocam.

= 35 bu-

Te sekkrler Zeynep.

Aritmetik ve Geometrik Diziler

S imdi de belli orandaki art slarn tekrar tekrar gerekle sti gi durumlar ele alalm. Bunun iin de dizi kavramna de ginmemiz yerinde olacaktr. Dizi denilen sey her n do gal saysna, belli bir kuralla, bir say kar slk getirme i sidir. E ger n do gal saysna kar slk getirilen sayy an ile gsterirsek, baz dizilerde n ne olursa olsun an+1 an says sabit olabilir. Hi de gi smeyen bu sayya ortak fark ve byle bir diziye bir aritmetik dizi denir. rne gin an = 3n + 2 seklinde verilen dizi, ortak fark 3 olan bir aritmetik dizidir. Bu dizinin ilk bir ka terimi a1 = 3 1 + 2 = 5, seklindedir. oran sabit olabilir. Bu sabit orana ortak arpan ve an byle bir diziye de bir geometrik dizi denir. rne gin an = 10n seklinde verilen dizi de, ortak arpan 10 olan bir geometrik dizidir. Bu dizinin ilk bir ka terimi a1 = 101 = 10, a2 = 102 = 100, a3 = 103 = 1000 Baz dizilerde de an+1 a2 = 3 2 + 2 = 8, a3 = 3 3 + 2 = 11

seklindedir. Biz daha ok geometrik dizilerle ilgilenece giz.

114

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Ben de ba ska bir geometrik dizi rne gi vereyim hocam. seklinde verilen dizi de bir geometrik dizidir ve bn = 3 10n
b n+1 bn

= 10 oldu gundan ortak arpan da 10dur. Diziye ait bir

ka terim ise b1 = 3 10 = 30, olarak verilebilir. b2 = 3 102 = 300, b3 = 3 103 = 3000

Aslnda geometrik diziler ok yaygndr. rne gin stel ve logaritmik fonksiyonlar dersinde grd gnz, gl kaplayan nilfer ieklerinin saylarnn olu sturdu gu dizi de ortak arpan iki olan bir geometrik dizidir. (an ile ninci gndeki nilfer ie gi saysn gsteriyoruz.)
S ekil 5.2: Matematiki Eulerin resmini ta syan 10 Isvire Frang.

Dizilerle ilgili son olarak, geometrik bir dizinin ve aritmetik bir dizinin ilk n terimlerinin toplamndan bahsedelim arkada slar. an dizisi ortak fark k olan bir aritmetik dizi olsun. Bu durumda cinsinden yazlabilir. Bazlarn ak olarak yazarsak: a2 a1 = k oldu gundan a2 = a1 + k a3 a2 = k oldu gundan . . . a3 = a2 + k = a1 + 2 k . . . her n iin an+1 an = k olaca gndan, dizinin btn terimleri a1 ve k

an an1 = k oldu gundan an = a1 + (n 1)k

olur. Bu gzlemden sonra aritmetik bir dizinin ilk n teriminin toplam,

a1 + a2 + + a n = a1 + ( a1 + k ) + ( a1 + 2 k ) + + ( a n + ( n 1 ) k ) = a1 + (n 1).a1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k = n.a1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k

olarak elde edilir.

Hocam, o uzun toplam ne yapaca gz?

Aritmetik ve Geometrik Diziler Gauss 10 ya sndayken bu toplam iin, zekice bir manevrayla, ksa bir forml bulmu s. Size bu hikayeyi anlataym. Gauss ilkokuldayken snfn grltsnden sklan gretmen, snf bir sre me sgul edip kafasn dinlemek iin, grencilerden 1den 100e kadar olan saylar toplamalarn istemi s. Ksa bir sre sonra kk Gaussun bir sey yapmadan oturdu gunu grnce sa sknlkla "ne oldu, neden yapmyorsun?" diye sormu s. Fakat, Gaussun "bitirdim" yant, gretmeni ok sa srtm s. Gaussun zek dolu yntemi aslnda ok basitti. 1 + 2 + 3 + + 98 + 99 + 100 = S olsun. E ger bu toplam ters srada yazarsak 100 + 99 + 98 + + 3 + 2 + 1 yine S olur, nk ters srada yazmak toplamn de gerini de gi stirmez. S imdi bu iki toplam a sa gda grld g gibi alt alta yazp toplayalm.
1 + 100 101 + + + 2 99 101 + + + + + + 98 3 101 + + + 99 2 101 + + + 100 1 101 = = = S S 2S

115

S ekil 5.3: Matematiki Gaussun resmini ta syan 10 Alman Mark.

Grld g gibi son satr 101lerin toplam oldu. Son satrda 100 tane 101 oldu gundan 100 101 = 2S olur. Yani S =
100.101 2

= 5050 dir.

Bu kk ocu gun ynteminin aynsn kullanarak S = 1 + 2 + 3 + + ( n 1) + n toplamn da bulabiliriz. Ayn i slemi uygularsak bu defa son satrda n tane (n + 1)in toplam kacak. Yani 2S = n(n + 1), dolaysyla S= n( n + 1) 2

elde edilir. Bu forml kullanarak aritmetik dizinin ilk n teriminin toplamn artk syle yazabiliriz: a1 + a2 + + an = na1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k (n 1)((n 1) + 1) = na1 + k 2 ( n 1) n = na1 + k. 2
1+2+3+ + n = n(n + 1) 2

Benzer basitlikte bir toplam ifadesi geometrik diziler iin de elde edilebilir mi hocam?

116

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Evet Gke. Geometrik dizilerin toplam forml ilerde i simize de yarayacak. an dizisi ortak arpan k olan bir geometrik dizi olsun. O halde a2 = k oldu gundan a2 = a1 k a1 a3 = k oldu gundan a3 = a2 k = a1 k2 a2 a4 = k oldu gundan a4 = a3 k = a2 k2 = a1 k3 a3 . . . . . . an = k oldu gundan an = a1 k n1 an1 olur. S imdi ilk n terimin toplam a1 + a2 + + an = a1 + a1 k + a2 k2 + + a1 k n1 = a1 (1 + k + k2 + + k n1 )

olarak bulunur.

Hocam, burda da yine uzun bir toplam var.

S ekil ras. 5.4: Matematiki Cahit Arfn resmini ta syan 10 Trk Li-

Evet Gke, yine bir kurnazlk gerekiyor. 1 + k + k2 + + k n1 ifadesini k ile arpalm: (1 + k + k2 + + k n1 )k = k + k2 + + k n1 + k n S imdi bu e sitli gin sa g tarafna 1i ekleyip, karalm: (1 + k + k2 + + k n1 )k = 1 + k + k2 + + k n1 + k n 1 olur. E ger 1 + k + k2 + + k n1 = T dersek,

1+ k+ k2 + + k n =

k n+1 1 k1

T k = T + k n 1, yani T k T = k n 1 ya da T (k 1) = k n 1 olup, buradan T= kn 1

k1 elde edilir. E ger k says 1den kkse bu forml daha estetik olsun diye T= 1 kn 1k
1 k n 1 k

seklinde ifade etmi s olduk.

seklinde de yazlr. Demek ki a1 + a2 + + an toplamn a1

Bile sik Faiz Okul yllarmda, geometrik diziyle tan st gmda, gretmenim syle bir soru sormu stu: nmzde bir tas orba ve elimizde bir ka sk, bu orbay imek istiyoruz; ama belli bir kuralla. Kural da syle: iti gimiz her ka sk orba bir nceki ka s gn yars kadar olacak. Yani ilk hamlemiz bir dolu ka sk, ikinci hamle yarm ka sk, nc hamle
1 4

117

ka sk, drdnc hamle

1 8

ve bu sekilde srp gidecek; soru da bu

tastaki orbann ne zaman bitece giydi.

Iki dakikada biter o orba hocam!

Biz de, o zamanlar yle d snm stk! Ilk hamlede 1 ka sk 1 3 orba iiyoruz. Ikinci hamle sonunda 1 + = ka sk orba iiyoruz. nc hamle sonunda 1 + 1 +1 = 2 4 1 2 1 4 1 8
7 4 2 2

ka sk orba iiyoruz. Bu

sekilde n + 1 hamle yapt gmz d snelim. n + 1inci hamle sonunda, 1+ + + + + 1 2n oldu gunu grm stk.

Burada n yerine n + 1 alrsak,

ka sk orba ieriz. 1 + k + k2 + + k n1 =

1 k n 1 k

1 + k + k2 + + k n = olur. Burada da k yerine 1 2 1 4

1 2

1 k n+1 1k

koyarsak, 1 2n 1
1 2 n+1 1 2

1+

1 8

+ +

=2

1 2n

olur. Bu son elde edilen say da grd gnz gibi 2den kktr. Yani ne kadar u gra srsak u gra salm, de gil tas bitirmek, 2 ka sk orba bile iemeyiz.

Bilesik Faiz
Arkada slar, stel ve logaritmik fonksiyonlar dersinde bile sik faizi tanmlayp faiz hesaplarnn ilk rneklerini grm stk. Bu hesaplarn nasl yapld gn tekrarlamayalm isterseniz. O derste 5000 TLnin %15 yllk bile sik faizle bankaya yatrld gnda, t yl sonra 5000 1 +
15 100 t

TLye ula st gn elde etmi stik.

118
Gsterimler szcklerin ingilizce kar slklarnn ilk harflerinden geliyor. P "principal" szc gnden, r "rate" szc gnden ve t de "time" szc gnden.

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Bunun bir genellemesini yapalm. Yani 5000 TL yerine P TL ve faiz oran olarak da %15 (yani 0, 15) yerine key bir r oran alnrsa formlde yalnzca bunlar de gi stirmek yeterlidir. Bu durumda t yl sonra elimize geecek para miktar P (1 + r ) t TL olur.

Tabii yln da yle pek nemi yok; yl yerine ay, ay ya da ba ska bir zaman dilimi alnabilirdi.

Evet, yl yerine dnem terimini kullanarak bu ili skiyi syle ifade edebiliriz: P TL tasarrufumuzu bir bankada, dnemlik r bile sik faizle de gerlendirirsek n dnem sonra tasarrufumuzun ula saca g de ger nedir? E ger paramzn n dnem sonra ula saca g de geri Pn ile gsterirsek Pn = P (1 + r )n olur.

Isterseniz simdi benim kar sla st gm bir problemi tart salm. Geenlerde e simle bir otomobil almak istedik, hatta birini beendik, yat da 30000 TL idi. E g sim ve ben ayda ancak 1000 TL biriktirebiliyoruz. Bir banka ayda %0, 50 faiz veriyormu s birikimlerimize. Biz her ay biriktirdi gimiz bu paray o bankaya yatrsak ve ald gmz faizleri de zerine eklesek ka ay sonra o otomobili alacak paramz olur?

zme ba slamadan nce sunu belirtelim arkada slar, faiz hesaplarnda saylar virglden sonra iki hane olacak sekilde yuvarlayaca gz. Nihayetinde kuru stan daha kk bir para birimimiz yok. Zaten bankalar da bu sekilde kullanyor.

S imdi problemi zmeye al salm arkada slar. Bu yntemle n ayda ka lira biriktirebilece gimizi hesaplayalm. Ba slangtaki 1000 liramz n ay sonra 1000 (1 + 0, 005)n olacak. 2nci ay yatraca gmz 1000 lira ise n 1 ay bankada kalaca g iin sonuta 1000 (1 + 0, 005)n1

liraya ula sacak. 3nc ay yatraca gmz 1000 lira n 2 ay bankada kalaca g iin sonuta 1000 (1 + 0, 00)n2 liraya ula sacak. Bu sekilde devam edersek (n 1)inci ayda yatraca gmz para bir ay faizde kalaca g iin birikimi olarak elimizde olacak. Demek ki n ay sonra elimizde toplam, 1000 (1 + 0, 005) lira olacak. Ve nihayet ninci ayda da 1000 lira o ayn

Bile sik Faiz

119

1000 (1, 005)n + 1000 (1, 005)n1 + + 1000 1, 0050 + 1000 = 1000 [(1, 005)n + (1, 005)n1 + + 1, 005 + 1] TL

olacak. Yine ayn toplam kar smza kt, hocam! 1 + k + k2 + + k n = k = 1, 005 iin
k n + 1 1 k 1

formln kullanaca gz.

1000 [(1, 005)n + + 1, 005 + 1] = 1000 = 1000 olur.

(1, 005)n+1 1 1, 005 1 (1, 005)n+1 1 0, 005

Biz bu miktarn nnin hangi de geri iin 30000 TLye ula sacan aryorduk. Yani, hangi n iin ilk defa g 1000 olur. nce, 1000 (1, 005)n+1 1 0, 005 = 30000 (1, 005)n+1 1 0, 005 30000

e sitli gini gz nne alalm. Buradan (1, 005)n+1 1 = 0, 15 ya da (1, 005)n+1 = 1, 15

olur. S imdi her iki tarafn logaritmasn alp, hesap makinasna bakarsak (n + 1) log 1, 005 = log 1, 15 n+1= log 1, 15 log 1, 005 28, 02

bulunur. Demekki n 27, 02 olup, 27nci ay sonunda, hemen hemen 30000 TLye ula sm s oluruz.

Hocam, "hemen hemen" dedi giniz ne oluyor?

120

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Peki Seluk, onu da tam hesaplayalm. 27nci ayn sonunda elimizde 1000
(1,005)28 1 0,005

= 29974, 52 TL olur.

Hocam, bu kadar ay para biriktirip bekleyece ginize, otomobil kredisi ekseniz daha iyi olmaz m? Bir taraftan arabanz kullanrken, di ger taraftan da borcunuzu dersiniz.

Bor Amortisman
Gke bizi bor amortisman konusuna getirmi s oldu. Ben de zaten bu konudan bahsetmek istiyordum. Bor amortismanndan kastmz, uygun bir faizle bor alnan bir parann, taksitler
Itfa szc g gnlk hayatta pek kullanlmamasna ra gmen bundan treyen itfaiye ne kadar yaygn bir kullanma sahip. Itfa borcu sndrrken, itfaiye de yangn sndryor!

halinde geri denmesidir. Eskiden borcun itfas denilirdi. Sanrm, amortisman daha yaygn kullanlan bir terim.

Geri deme desek daha kolay olmaz myd hocam? Belki de olurdu. Ama burada asl vurgulanan sey borcun taksitler halinde geri denmesi. Pnar Hocann otomobil kredisine biraz sonra dneriz, ba slang olarak syle daha basit bir problem d snelim arkada slar. Bankadan aylk %1, 37 faizle 5000 TL kredi ald gmz varsayalm. Bu borcu da aylk 1000 TL e sit taksitlerle bankaya geri demek istersek bu bor ka ayda biter? Bu problemi, genel duruma daha rahat hakim olabilmek iin adm adm zelim. Borcu aldktan bir ay sonra ald gmz bor iin aylk bir faiz uygulanacak ve bu faiz de 5000 0, 0137 = 68, 50 TL olacaktr. Aylk taksit 1000 TLyi dedikten sonra kalan bor miktar 5068, 50 1000 = 4068, 50 TL olacaktr. Bankaya birinci ay iin denen

1000 TLnin 68, 50 TLsi faiz demesi ve geri kalan

1000 68, 50 = 931, 50 TLsi ise anapara demesidir. Birinci ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 5000 TL 1000 TL 5000 0, 0137 = 68, 50 TL

931,50 TL 5000 + 68, 50 1000 = 4068, 50 TL

Bor Amortisman olacaktr.

121

Ikinci ay daha az faiz deyece giz arkada slar. Devreden borcumuz 4068, 50 TL oldu gundan bu miktar iin faiz verece giz, bu da 4068, 50 0, 0137 = 55, 74 TLdir. Aylk taksit 1000 TLyi dedikten sonra kalan bor 4068, 50 + 55, 74 1000 = 3124, 24 TL olur. Bu ay sonunda dedi gimiz 1000 TLnin 55, 74 TLsi faiz demesi ve kalan 1000 55, 74 = 944, 26 TLsi anapara demesidir. Ikinci ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor olacaktr. 4068,50 TL 1000 TL 4068, 50 0, 0137 = 55, 74 TL

944,26 TL 4068, 50 + 55, 74 1000 = 3124, 24 TL

Her defasnda kalan borcumuz iin yalnzca bir dnemlik faiz dyoruz.

nc ayn sonunda ne olaca gn da ben hesaplayabilir miyim? Devreden bor 3124, 24 TL oldu gundan bu miktar iin faiz deyece giz, bu da 3124, 24 0, 0137 = 42, 80 TLdir. Faiz biraz daha a sa gya ekildi! Aylk taksit 1000 TLyi dedikten sonra, kalan bor 3124, 24 + 42, 80 1000 = 2167, 04

TL olur. Bu ay denen taksidin 42, 80 TLsi faiz ve kalan yecek olursak:

1000 42, 80 = 957, 20 TLsi anapara demesidir. zetle-

nc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Kalan bor olacaktr. 3124,24 TL 3124, 24 0, 0137 = 42, 80 TL 1000 TL

Anapara demesi 1000 42, 80 = 957, 20 TL

3124, 24 + 42, 80 1000 = 2167, 04 TL

Sanrm olay anla sld arkada slar. Her ay bir nceki aydan devreden borca %1, 37 faiz uyguluyoruz. Sonra da 1000 TL taksit dedikten sonra kalan miktar bizim yeni borcumuz oluyor. Ksalk iin bunlar do grudan yazalm.

122 Drdnc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 2167,04 TL 1000 TL

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

2167, 04 0, 0137 = 29, 69 TL

1000 29, 69 = 970, 31 TL

2167, 04 + 29, 69 1000 = 1196, 73 TL 1196,73 TL

Be sinci ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 1196, 73 0, 0137 = 16, 39 TL

1000 TL

1000 16, 39 = 983, 61 TL

1196, 73 + 16, 39 1000 = 213, 12 TL

Altnc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi deme 213,12 TL 213, 12 0, 0137 = 2, 92 TL 216,04 TL

Sonu olarak altnc ayn sonunda borcumuz bitmi s oldu. Altnc ay sonunda bir nceki aydan devreden 213, 12 TL ile bu miktara uygulanan bir aylk faizin toplam 213, 12 + 2, 92 = 216, 04 TLyi deyip borcu bitirdik; nk son kan miktar aylk taksitten daha kktr.
Son ay denen 216, 04 TL bizim bu bor iin fazladan dedi gimiz para, yani dediimiz toplam faiz oldu. Faiz g miktar da bor azaldka azald g iin ilk aylarda en yksek seviyedeydi, zamanla gittike azald.

Btn bunlar bir tabloda zetleyebiliriz arkada slar, bankalarda benzer deme tablolar vermiyorlar m zaten! Devreden Faiz Aylk Kalan Bor 1. ay sonunda 2. ay sonunda 3. ay sonunda 4. ay sonunda 5. ay sonunda 6. ay sonunda 5000 4068,50 3124,24 2167,04 1196,73 213,12 demesi 68,50 55,74 42,80 29,69 16,39 2,92 Taksit 1000 1000 1000 1000 1000 216,04 Bor 4068,50 3124,24 2167,04 1196,73 213,12

Bu tablo ve hesaplar iin bir ka noktay akl ga kavu sturalm. Tabloda grd gnz gibi (hesaplarda da) bir ayn sonunda kalan bor miktar (tabloda son stun) devam eden ay iin birinci stunda olup, bu devreden bortur. Her ay iin bu devreden borca bir aylk faiz dyoruz.

Bor Amortisman S imdi bu rnekten sonra genel durumu anlamaya al salm arkada slar. Yine bu hesapta da borcun ne zaman bitece gini ara strp buradan genel duruma geelim. Bir bankadan A TL borcu dnemlik r faiz oran ile alalm. E ger bankaya bu borcu her dnem B TL lik e sit taksitlerle demek istersek borcu hangi dnemde amorti etmi s oluruz?

123

Biz bir nceki problemde dnemi ay olarak alm stk de gil mi hocam?

Evet Engin. Ama yl ya da ba ska bir zaman dilimi de olabilir, bunun nemi yoktur.

Her dnemin sonunda B TL miktar bankaya dyor ve borcumuzu bir miktar azaltyoruz. Yani her dnemin sonunda bor miktarmz de gi sime u gruyor. n dnem sonra borcumuzun sfrlanacan varsayalm ve k = 1, 2, . . . , n olmak zere, knc dnem sonundaki g borcumuzu Ak ile gsterelim. Yani, A1 = Birinci dnemin sonunda kalan bor miktar

A2 = Ikinci dnemin sonunda kalan bor miktar . . . . . . Ak = knc dnem sonunda kalan bor miktar . . . . . . An = 0 olur.

O zaman Ak y Ak1 cinsinden hesaplarsak i simizi kolayla str-

du gundan knc dnemde yalnzca bu miktar iin faiz deyece giz. Bir dnem iin faiz oran r oldu gundan knc dnemde r Ak1 kadar faiz mizden, knc dnem sonunda kalan bor: A k = ( 1 + r ) A k 1 B olur. Bunu kk bir tablo ile daha anla slr hale getirelim.

m s oluruz. (k 1)inci dnem sonunda borcumuz Ak1 ol-

demeliyiz. Di ger yandan dnemin sonunda da B TL taksit deyece gi-

124 Dnem k1 k Devreden Bor ... A k 1 Faiz demesi ... rAk1 Aylk Taksit ... B

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Kalan Bor ( 1 + r ) A k 1 B A k 1

S imdi arkada slar, A1 = ( 1 + r ) A B oldu gunu biliyoruz. O halde buldu gumuz denklem bize A2 yi verir. Yani A2 = ( 1 + r ) A1 B = (1 + r )[(1 + r )A B ] B olarak bulunur. Artk A2 yi bildi gimize gre A3 de bize yine ayn denklem verir. Belki A3 yazarsak bir tahminde bulunabiliriz! Bu hesab da ben yapaym hocam. A3 = ( 1 + r ) A2 B = (1 + r )2 A B [(1 + r ) + 1)]

= (1 + r )((1 + r )2 A B [(1 + r ) + 1)]) B = (1 + r )3 A B [(1 + r )2 + (1 + r ) + 1]

olur. Her bir k iin Ak = (1 + r )k A B [(1 + r )k1 + (1 + r )k2 + + (1 + r ) + 1] olur. Bu tahminimizin do gru oldu gunu tmevarmla hemen gsterebiliriz, ama simdi buna hi girmeyelim. B nin katsays olan toplam daha nce grendi gimiz forml yardmyla 1 + ( 1 + r ) + ( 1 + r ) 2 + + ( 1 + r ) k 1 = seklinde ifade edebiliriz. Buradan da A k = (1 + r ) k A B bulunur. (1 + r ) k 1 (1 + r ) 1 = (1 + r ) k 1 r

(1 + r ) k 1 r

Bor Amortisman Biz An = 0 olan n de gerini arad gmz iin (1 + r ) n A B (1 + r ) n 1 r r (1 + r )n A = B [(1 + r )n 1]

125

= 0 yani

ili skisine ula sm s oluruz. I ste bu denklem bor amortismanna hkmeden denklemdir. Bu denklem grd gnz gibi drt de gi skene ba gldr. Bunlar A, B , r ve ndir. E ger bunlardan n bilirsek drdncsn denklemden zeriz. Bizim iin nemli olan aylk taksit miktardr; anapara, faiz oran ve dnem says verildi ginde bu denklemden aylk taksidi hesaplayabiliriz: B=A r (1 + r ) n (1 + r ) n 1

S imdi benim otomobil kredisine dnebiliriz artk.

Hocam ben de bu arada otomobil kredisi faizinin %1, 14 oldu gunu cep telefonundan grendim. Gkenin syledi gi faiz oranyla 30000 TL kredi ekelim. E ger ayda 1000 TL taksitle bu borcu geri dersek ka ayda bitece gini formlmzle hesaplayalm. r = 0, 0114, B = 1000 ve A = 30000 de gerleri formlde yerlerine yazlrsa 1000 = 30000 = 30000 olur. (1, 0114)n = x denilirse 1000 = 30000 olur. Buradan x = (1, 0114)n =
1 0,658 1 0,658

0, 0114(1 + 0, 0114)n (1 + 0, 0114)n 1 0, 0114(1, 0114)n (1, 0114)n 1

(0, 0114) x x 1

yani

x 1 = (0, 342) x

bulunur. x = (1, 0114)n oldu gunu anmsarsak

olur. Her iki tarafn logaritmalar alnrsa log 0, 658 log 1, 0114 36, 94

n log 1, 0114 = log 0, 658 n =

elde edilir. O halde banka kredisi ile arabay alrsak borcumuz ancak 37nci ayda biter. Yani bankaya faiz olarak hemen hemen 7000 TL fazladan deme yapm s oluruz. Fakat otomobilimizi de hemen alm s olaca gmz iin bir an nce de istedi gimizi elde etmi s olaca gz. Tabii bu zor bir karar, bu faizi mi demeli yoksa parann birikmesini mi beklemeli?

126

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Son olarak amortisman formlmz iin su rne gi yapalm ve dersi bitirelim arkada slar. Bir arkada sm bir bankadan ihtiya kredisi kulland. Ald g kredi miktar 10000 TL, vadesi 24 ay ve aylk bile sik faiz %1, 27 idi. Buna gre arkada smn aylk taksidi ne kadar olacak? Ben hesaplayaym hocam. Formlmz B=A r (1 + r ) n (1 + r ) n 1

seklindeydi. Burada A = 10000, r = %1, 27 = 0, 0127 ve n = 24 alrsak: B = 10000 bulunur. 0, 0127(0, 0127 + 1)24 (0, 0127 + 1)24 1 = 486, 01 TL

zet
Bu blmde ya santmzn bir paras olan yzde ve faiz hesaplarn inceleyip, bile sik faiz uygulamalar yaptk. Sonrasnda bankalardan kredi kullanrken i sin en nemli gesi olan bor amortisman formln elde edip uygulamadan rnekler verdik.

Okuma Paras

127

Okuma Paras

Kaime
Osmanl mparatorluu'nda ilk banknotlar idari, sosyal ve yasal reformlarn gndeme geldii tanzimat dneminde tedavle karlmtr. Banknotlar bu dnemde esas olarak reformlarn finanse edilmesi amacyla baslmtr. lk Osmanl banknotlar Abdlmecit tarafndan 1840 ylnda "Kaime- Nakdiye- Mutebere" adyla, bugnk dille "Para Yerine Geen Kat", bir anlamda para olmaktan ok faiz getirili bor senedi veya hazine bonosu niteliinde olmak zere karlmtr. Bu paralar matbaa basks olmayp, elle yaplm ve her birine de resmi mhr baslmtr. Kaimelerin zaman ierisinde taklidinin kolayca yaplmas ve kat paraya olan gvenin azalmas nedeniyle 1842 ylndan itibaren matbaada bastrlmasna balanarak, el yap m olanlarla deiimi salanmtr. Osmanl mparatorluu'nda 1862 ylna kadar eitli ekil ve miktarlarda kaime ihra edilmitir. Osmanl mparatorluu'nda, 1856 ylnda ngiliz sermayesi ile kurulan Osmanl Bankas "Bank- Osmani", 1863 ylnda Fransz ve ngiliz ortaklnda "Bank- Osmanii ahane" adyla bir devlet bankas niteliini kazanmtr. Osmanl mparatorluu'nun sk sk Avrupa piyasalarndan borlanmak zorunda kald dnemlerde ngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altndaki bu bankaya gven duymu ve mali ilikilerini bu banka kanalyla yrtmeyi tercih etmitir. Osmanl mparatorluu, Osmanl Bankas'na hkmetin hi bir biimde kat para basmayaca ve baka bir kuruma da bastrmayaca taahhdnde bulunarak, 30 yl sr e ile kat para ihrac imtiyazn vermitir. Osmanl Bankas ilk olarak 1863 ylnda, istendiinde altna evrilmek zere, Maliye Nezareti ve kendi mhrlerini tayan banknotlar tedavle karm, 1863-1914 yllar arasnda da eitli ekil ve miktarlarda banknot ihra etmitir. Yukarda belirtilen taahht verilmekle birlikte, Osmanl ynetimi Osmanl Bankas ile anlaarak, halk arasnda "93 Harbi" olarak bilinen 1876-1877 Osmanl-Rus Sava srasnda, sava masraflarn karlayabilmek amacyla kaime ihra etmitir. Kaimeler, 30 Mart 1915 ylnda karlan bir kanunla "Evrak- Nakdiye"ye dntrlmtr. Kurulu yllarnda Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin kendine ait madeni ve kat paralar olmadndan 1927 ylna kadar Osmanl mparatorluu dneminden devren kalan madeni paralarla "Evrak- Nakdiye"ler tedavlde kalmtr.
2O kuruluk kaimenin n yz ve arka yz

Kaynak: http://www.tcmb.gov.tr/

128

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

karn Kagtlar
1. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 12 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 453, 12 C) 470, 70 E) 465 2. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 24 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 252, 25 C) 245, 11 E) 160, 74 9. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 3. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 36 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 185, 65 C) 184, 25 E) 173, 32 4. Bir saynn %17si ile %25inin toplam 21 oldu guna gre, bu say a sa gdakilerden hangisidir? A) 30 C) 50 E) 200 5. Ortak arpan 2 ve ilk terimi 3 olan bir geometrik dizinin drdnc terimi a sa gdakilerden hangisidir? A) 24 C) 26 E) 28 6. Bir yatrmc 10000 TL parasnn %70i ile yat 5 TL olan bir hisse senedi alyor. Kalan paras ile de yat 20 TL olan ba ska bir hisse B) 30 D) 32 B) 40 D) 100 B) 160, 50 D) 165, 70 12 ay vade ile 10000 TL tketici kredisi ekilirse, borcun amortisman sonucunda denen toplam faiz miktar a sa gdakilerden hangisidir? A) 830, 99 TL C) 850, 60 TL E) 840, 45 TL 10. Sezon yat 180 TL olan bir ayakkabnn yat indirimde 135 TLye d sm str. Bu durumda ayakkabdaki indirim oran a sa gdakilerden hangisidir? A) %20 C) %25 E) %30 B) %35 D) %40 B) 830, 20 TL D) 835, 50 TL B) 250, 50 D) 242, 43 B) 450, 55 D) 440, 46 senedi alyor. Bir ay sonra yat 5 TL olan kat 7 TLye ve yat 20 TL olan ka g gt 25 TLye ykseliyor. Bu yatrmcnn toplam kr yzde ka olmu stur? 7. Bir bankann aylk faiz oran %1, 2 ise yllk faiz oran a sa gdakilerden hangisidir? A) %10 C) %13 E) %15 8. Aylk enasyon orannn %0, 8 oldu gu bir lkede yllk enasyon oran nedir? B) %18 D) %21

zmler

129

zmler
1. Geri deme iin buldu gumuz bor amortisman formlnde B = A r (1 + r ) n (1 + r ) n 1 B = 5000 0, 0125(1 + 0, 0125)36 (1 + 0, 0125)36 1 = 173, 32 TL bor amortisman formlnde n = 36, r = 0, 0125, A = 5000 TL de gerlerine yerlerine yazlrsa:

idi. n = 12, r = 0, 0125, A = 5000 TL de gerlerini formlde yerlerine yazarsak:

B = 5000 = 5000 = 5000 = 5000

0, 0125(1 + 0, 0125)12 (1 + 0, 0125)12 1 0, 0125(1, 0125)12 0, 0125 1, 16 1, 16 1 0, 0145 0, 16 (1, 0125)12 1 elde dilir. Do gru yant bu nedenle E seene gidir. 4. Aranan sayy x ile gsterelim. Bu saynn, %17si x 17 100 ve %25 i x 25 100

= 453, 12 bulunur. Do gru yant bu nedenle A seene gidir. 2. B = A r (1 + r ) n (1 + r ) n 1

oldu gundan toplamlar, 17 x 100 gre 42 x 100 den x = 100

21 42

25 x 100

42 x 100

bulunur. Bu toplam da 15 olarak verildi gine = 21

bor amortisman formlnde n = 24, r = 0, 0125, A = 5000 TL de gerleri yerlerine yazlrsa:

= 50 olarak bulunur.

Do gru yant C seene gidir. 5. Bu geometrik dizinin ilk terimi 3 ve ortak

B = 5000

0, 0125(1 + 0, 0125)24 (1 + 0, 0125)24 1

arpan da 2 oldu gundan ilk drt terimi: a1 a2 a3 = 3 = 2 a1 = 6 = 2 a2 = 2 6 = 12 = 2 a3 = 2 12 = 24

= 242, 43 TL

elde edilir. Do gru yant bu nedenle D seeneidir. g 3. B=A r (1 + r ) n (1 + r ) n 1

a4

olarak bulunurlar. Drdnc terim 24 olur. Do gru yant A seene gidir.

130 6. Bu yatrmcnn parasnn, %70i 10000

7000 5

5 Yzde ve Faiz Hesaplar bile sik faiz formln P = 1, r = 0, 008 ve yllk enasyon oran olur. n = 12 alarak kullanabiliriz. Sonuta P12 1 P12 = (1 + 0, 008)12 1 = 0, 1 yani yllk enasyon oran %10 olur. 9. ncelikle 12 ay vade ve %15 faiz oran ile alnan 10000 TLnin aylk taksidini hesaplayalm. B=A formlnde A = 10000, r = 0, 0125 ve n = 12 alnrsa, B = 10000 0, 0125(1 + 0, 0125)12 (1 + 0, 0125)12 1 r (1 + r ) n (1 + r ) n 1

70 100

= 7000TL

dir. Bu miktar ile 5 TLlik hisse senedinden = 1400 tane, kalan 3000 TLsi ile 20
3000 20

TLlik hisse senedinden

= 150 tane

alr. Bir ay sonra birincisinin de geri toplamda 1400 7 = 9800 TL ye ula srken, ikincisinin de geri toplamda 150 25 = 3750 TLye ula sr.

Yani toplam paras 9800 + 3750 = 13550 TL olur. Bu yatrmcnn kr 3550 TLdir. Bu krn anaparaya oran
3550 10000

= 0, 355dir. Yani yat-

rmc %35, 5 kr etmi stir. 7. Faiz orannn ne oldu gunu tekrar anmsayalm: Bankaya yatrlan P1 lira bir zaman dilimi sonunda P2 liraya ula syorsa bu zaman dilimi iin uygulanan faiz oran
P2 P1 P1

= 902, 58

dir. Burada ba slangta ne kadar parann bankaya yatrld gnn da bir nemi yoktur, dolaysyla bankaya 1 lira yatrld gn d snebiliriz. S imdi aylk %1, 2 faiz oran ile 1 lirann 12 ay sonra ka lira olaca gn bulalm. Bunu da buldu gumuz Pn = P (1 + r )n formlnde faiz oran r yerine 0, 012, n yerine 12 ve P yerine de 1 alrsak P12 = (1 + 0, 012)12 = 1, 01212 = 1, 15 olur. Bu durumda bir ylda 1 lira 1,15 liraya ykselmi stir. Dolaysyla yllk faiz 0, 15 olur. Yani yllk faiz %15 dir. Do gru yant E seene gidir. 8. Enasyon da aynen faiz mant g ile al sr. Faizin ne kadar getirisi varsa enasyonun da o kadar gtrs vardr. Yani yine Pn = P (1 + r )n

bulunur. Buradan, toplam denilen para miktarnn 902, 58 12 = 10830, 99 TL oldu gu grlr. Dolaysyla fazladan denilen miktar denen toplam faizdir. 10830, 99 10000 = 830, 99 TL olup bu da

Do gru yant A seene gidir. 10. Ayakkabnn yatnda olu san mutlak de gi sim 180 135 = 45 TLdir. Dolaysyla yzde de gi sim oran
45 180 45 180

TLdir. Bu ise

25 100

dir. Yani ayakkab yatndaki indi-

rim oran %25 dir. Do gru yant bu nedenle C seene gidir.

6.

Dorusal Denklem Zeynep Seluk Engin Sistemleri ve Matrisler

GENEL MATEMATK NTE

O brlu gurlu soru nasl zlr?

DENKLEM SSTEM

KARE MATRS

MATRS MATRS TOPLAMI MATRSN TERS

MATRS ARPIMI

KATSAYILAR MATRS

132

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler

Iki Bilinmeyenli Dogrusal Denklem Sistemleri

Gke, bugn seni biraz ne sesiz grdm. Cann skan bir sey mi var?

Evet hocam, uzun sredir grmedi gim bir arkada sm grdm ve bana ok kilo ald gm syledi. Moralim ok bozuldu.

Diyet yap sen de o zaman Gke. Son zamanlarda diyet yapmak gndemde biliyorsun. Kitaplar, televizyon programlar, internet bunlarla dolu.

Haklsn Zeynep. Uygun bir diyet listesi bularak bir an evvel diyete ba slayaym.

Eee, bu kadar diyet sz ettiniz madem. Size diyet ile ilgili bir problem syleyeyim.

Hocam, diyetin de problemi mi olurmu s?

Evet, diyelim ki diyetisyene gittiniz ve o size her gn iin yiyecek listesi vermek yerine her gnde almanz gereken protein ve karbonhidrat miktarlarn yazan bir liste; beraberinde de yiyeceklerin protein ve karbonhidrat miktarlarn gsteren bir tablo verdi. Kolaylk olsun diye ya glar bir kenara brakalm. Varsayalm ki gle yeme ginde 8 gr protein ve 36 gr karbonhidrat almanz gerekiyor ve iki e sit yiyece giniz var.

Tabii ki hocam. grenci btesiyle bir gnde be s e sit yiyecek halimiz yok!

 Iki Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri Haklsn belki Seluk. Ancak her grenci ekmek ve orba bulabilir herhalde. Bir dilim ekmekte 2 gr protein ve 12 gr karbonhidrat, 1 kse orbada 4 gr protein ve 12 gr karbonhidrat var olsun. Diyetteki bir ki si gle yeme ginde ka dilim ekmek yeme ve ka kse orba ime hakkna sahiptir? Hocam, bence bu problem denklem kurmadan zlemez.

133

Haklsn Engin. Bu problem denklem kurmadan hatta iki tane denklem kurmadan kolay zlemez.
Ekmek (dilim) orba (kse)

Protein (gr) 2 4 8

Karbonhidrat (gr) 12 12 36

Haydi o zaman denklemlerimizi kuralm artk!

gn iin gerekli miktar

nce protein ile ilgili denklemimizi kuralm m arkada slar? x ile dilim saysn, y ile de kse saysn gsterirsek; bir dilim ekmekte 2 gr protein varsa x dilim ekmekte 2 x gr protein olacaktr. Bu kadar basit. O halde orbann da bir ksesinde 4 gr protein varsa y kse orbada 4 y gr protein olacaktr. stelik gn iin gerekli protein miktar 8 gr oldu gundan ekmek ve orbadaki proteinlerin toplam da 8 gr olmaldr. O halde denklemimiz 2 x + 4 y = 8 olmaldr, de gil mi arkada slar?

Denklemimizin biri kuruldu bile. Evet Engin. Bu kadar i ste. Gke, sen de karbonhidrat hesabna uygun denklemi syleyebilirsin bize artk. ok basit hocam! Hemen sylyorum: Bir dilim ekmekte 12 gr karbonhidrat varsa x dilim ekmekte 12 x gr karbonhidrat ve 1 kse orbada 12 gr karbonhidrat varsa y kse orbada 12 y gr karbonhidrat olur. gn iin gerekli olan karbonhidrat miktar 36 gr idi. O halde bu denklem de 12 x + 12 y = 36 olur.

134

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler Bravo Gke! Gerekten bu kadar basit. O zaman ko sullarmz bize iki bilinmeyenli iki denklem vermi s oldu de gil mi?

Iyi de hocam, iki denklem varken x ve y yi nasl bulalm? zme hangi denklemden ba slayaca gz? Iki veya daha fazla denklemimiz varsa bunlara denklem sistemi diyoruz Gke. Denklem sistemimiz 2x 12 x + 4y = 8 = 36

+ 12 y

oldu guna gre bu denklemlerin ortak zmn ara stralm.

Ortak zm m? Bu da nereden kt? S imdi anlayacaksn Seluk. Kurdu gumuz denklemlerin her ikisinde de bilinmeyenlerin yani x ile y nin derecelerinin bir oldu guna dikkat edelim. O halde geometrik olarak bu denklemlerden her biri dzlemde birer do gru gsterir. Bunu biliyorsunuz de gil mi?

Ben bu do grular izebilirim hocam. Daha nce farkl iki noktadan bir tek do gru geti gini grenmi stik. Tamam o zaman. Hemen birinci denkleme kar slk gelen do grudan ba sla Engin.
y

Ilk olarak bu do grularn eksenleri kesti gi noktalar bulaym hocam. Ilk denklemimizde x = 0 alrsak 2 0 + 4 y = 8 ol8 du gundan y = = 2 bulunur. S imdi de y ye sfr vereyim; 4 8 2 x + 4 0 = 8 oldu gundan x = = 4 olur. I ste size iki nokta; 2 (0, 2) ve (4, 0). Bu noktalardan geen do gru ilk denklemimizi belirten do grudur, de gil mi hocam?

S ekil 6.1: 2 x + 4 y = 8 do grusu.

 Iki Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri Evet yle. Sra ikinci denklemde.
y

135

Benzer biimde ikinci do grunun eksenleri kesti gi noktalar srayla x ve y ye sfr vererek (0, 3) ve (3, 0) olarak elde ederiz.

Do grularn izimlerini yaptk. Tamam ama, bunlar tek tek ne i se yarar ki? Biz ortak zm aramyor muyuz?
rusu.

S ekil 6.2: 12 x + 12 y = 36 do g-

ok haklsn Gke. Haydi gelin bunlar bir de ayn dzlemde izelim. Bakalm ne kacak?

Aaaa hocam, do grular tek bir noktada kesi stiler ( Sekil 6.3). Yoksa bu kesi sim noktas denklem sisteminin zm m?

3 2 (x, y)

Kesinlikle Engin.
3 4

Iyi gzel de bu ortak noktann yani iki do grunun kesi sti gi noktann koordinatlarn nasl bulaca gz? Milimetrik ka gt m kullanaca gz?
S ekil 6.3: 2 x + 4 y = 8 ve 12 x + 12 y = 36 do grularnn kesi simleri.

Milimetrik ka gd nereden bulaca gz hocam? Bunun bir ba ska yolu yok mu?

Tabii ki var, hatta birden fazla yolu var Gke. Bunlardan biri ilk denklemdeki bilinmeyenlerden birini ekip ikinci denklemde yerine yazmaktr. Bu durumda ikinci denklem tek bilinmeyenli bir denkleme indirgenecektir. Bylece bulunan denklemin zmnden bir bilinmeyenin de geri elde edilecektir. nce bunu gerekle stirelim. Biliyorsunuz denklem sistemimiz 2x 12 x + 4y = 8 = 36 8 2x 4 = 2 1 2 x

+ 12 y

idi. Birinci denklemden y yi ekelim isterseniz. y = olur.

136

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler S imdi de bunu di ger denklemde yerine yazalm arkada slar.

Ben yazdm bile hocam. 12 x + 12 2 12 x + 12 2 12 x 2 12 x 6 x 6x x buldum. 1

1 2

= 36, yani

= 36 = 36 24 = 12 = 12 = 2

(12 6) x

x bulmu stuk, simdi bu denklemde buldu gumuz x 2 de gerini yani 2yi yerine yazalm.

y = 2

y =2

1 2

2 = 2 1 = 1 oldu hocam.

I ste bu kadar. Grdnz m? Iki do grunun kesi sim noktas olan ( x , y )yi (2, 1) olarak buldunuz arkada slar.

O halde hocam bu sonu, diyet yapan ki sinin gle yeme ginde 2 dilim ekmek ve 1 kse orba hakknn oldu gunu syler de gil mi? Ne gzel! Hem ucuz hem kolay diyet. Hemen ba slyorum.

Bu zm yntemine yerine koyma yntemi denir.

 Iki Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri Bu i si kavradnz, haydi simdi de su sistemin zmne bakalm: 4x + 3 y 6x 3 y = 18 = 12.

137

Bunu ben deneyeyim hocam. Denklemleri taraf tarafa toplarsak 4x + 6x 10 x olur. 3 y ile 3 y sadele siverdi ve x = + 3y 3y = 18 = 12 = 30
30 10

= 3 kt i ste. Bunu

da denklemlerden birinde yerine yazabilir miyim hocam?

Evet Engin. Hi farketmez istedi gin birinde yerine yazabilirsin.

Birincide yazaym. 4 3 + 3 y = 18, 12 + 3 y = 18, 3 y = 6, y = 2 kt. O halde sistemin zm (3, 2) noktas oldu.

Bylece yeni bir zm ynteminiz oldu arkada slar. E ger verilen iki denklemde de bilinmeyenlerden birinin katsaylar e sit ise ya da uygun bir sayyla denklemlerden birinin her iki yan arplarak katsaylar e sitlenebiliyorsa bu bilinmeyeni yok edebiliriz. Bu yolla sistemin zmn bulmaya da yok etme yntemi denir.

Arkada slar Mete Hocann sylediklerini kullanarak 2x 3 y x + 6y = 7 = 34

do grusal denklem sistemini zebilir miyiz? Ne dersiniz? Artk olay kavradk. Bunu ben bile zebilirim. Ilk olarak her iki denklemde de bir bilinmeyenin katsaylarn e sit hale getirece giz de gil mi Pnar Hocam?

138

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler Evet Seluk. Katsaylar e sit hale getirirseniz, denklemleri taraf tarafa kartrsnz; katsaylar zt i saretli hale getirirseniz, denklemleri taraf tarafa toplarsnz.

Tamam hocam. Sistemin birinci denkleminin her iki yann 2 ile arpyorum.

Neden denklemin her iki yann da 2 ile arptk? Bilinmeyenler sol tarafta, sadece sol taraf arpsak olmaz m?

O zaman e sitli gi bozardk.

Aferin Seluk.

O halde devam ediyorum: 2 (2 x 3 y ) = 2 ( 7 ) x + 6y = 34

4x 6 y x + 6y

= 34

= 14

olur. S imdi de denklemlerin her iki yann taraf tarafa toplarsak 4x + x 5x ve x = 4 buluruz. + 6y 6y = 14 = 34 = 20

Bu x de gerini denklemlerimizden birinde yerine yazmak y yi bulmak iin yeterli de gil mi Seluk?

Evet Zeynep. x = 4 de gerini ben ikinci denklemde yerine yazdm ve y = 5 buldum. O halde denklem sisteminin zm ( x , y ) = (4, 5) olur.

 Iki Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri Mete Hocam, kafama bir soru takld: Iki bilinmeyenli her denklem sisteminin her zaman bir zm var mdr? Varsa hep tek midir? Bu sorunun cevab olumsuz Engin. Sistemdeki her bir denklem dzlemde bir do gruya kar slk geldi ginden, bu soru geometrik olarak iki do gru her zaman kesi sir mi, kesi sirse tek noktada m kesi sir sorusuna dn sr ki bunun cevabn grakle verebiliriz. rne gin yandaki grakteki 1 ve 2 paralel do grularn gz grularnn hibir ortak noktas olmanne alalm. 1 ve 2 do d gndan bu do grularn denklemlerinden olu san sistemin zm yoktur.
-1 1 1 / /2 1

139

1 2 x

Grakleri verilen bu do grularn denklemlerini kolayca yazabiliyorduk hocam. 1 : 2 : x 1 x 1 + y 1 y 1

-1

=1

x + y = 1 yani y = x + 1
S ekil 6.4: Birbirlerine paralel olan

=1

x y = 1 yani y = x 1

1 ve 2 do grular.

do grularn denklemleri olur, de gil mi?

1 : y = m1 x + n1 2 : y = m2 x + n2

Bu do grularn e gimleri ayn kt! Tabii, paralel do grularn e gimleri ayndr.

olmak zere m1 = m2 ve n1 = n2 ise do grular paralel; m1 = m2 ve n1 = n2 ise do grular ak sk olur.

y

Bir de 2 x x + y = 1 = 2
-1 1

+ 2y

denklem sistemini olu sturan do grularn graklerini izin bakalm.

Bu iki denklem de ayn do gruyu verdi hocam. Bu durumda ne diyece giz? Bu durumda bu iki do grunun btn noktalar ortak oldu gundan sistemin sonsuz zm vardr deriz ( Sekil 6.5).

ve 2 x + 2 y = 2 do grular.

S ekil 6.5: ak sk olan x + y = 1

140

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler

Bilinmeyenli Dogrusal Denklem Sistemleri

S imdi size geometriden bir problem soraym. Iki ser iki ser birbirine d stan te get olan ve merkezleri A, B ve C olan tane
16 b r

r1

18 br

birim (br), |AC | = 18 br ve |BC | = 10 br olarak verilirse her bir emberin yarapn bulabilir misiniz?

ember ve bu emberlerin merkezlerinin arasndaki uzaklklar |AB | = 16

r2 B
10 b r

r3 C

Burada ember var. O zaman yarap var. stelik n de bilmiyoruz!

S ekil 6.6: Iki ser iki ser birbirine d stan te get olan ember ve emberlerin merkezleri arasndaki uzaklklar.

Bravo Gke, bunu anladm da asl i s bu yaraplar bilinmeyen kabul eden denklemleri bulmakta. Tela slanmayn arkada slar. Bir sekil yardmyla bu denklemleri kurabiliriz. A merkezli emberin yarapna r1 , B merkezli emberin yarapna r2 ve C merkezli emberin yarapna r3 dersek merkezler arasndaki uzaklklar her defasnda iki yarapn toplam olaca gndan r1 + r2 r1 + r3 r2 + r3 oluruz. = 16 = 18 = 10

olur. Bylece bilinmeyenli denklemden olu san bir sistem bulmu s

denklem, bilinmeyen. Oley! Aferin Seluk. Peki bu bilinmeyenli do grusal denklem sistemini nasl zeriz? Yerine koyma yntemini denesek? Onu grenmi stik. rne gin, birinci denklemden r2 yi, ikinci denklemden r3 ekip son denklemde yerine yazsak (16 r1 ) + (18 r1 ) = 10 denklemini bulmu s oluruz, hem de tek bilinmeyenli. Buradan 34 2 r1 = 10, 2 r1 = 24, yani r1 = 12 bulunur.

 Bilinmeyenli Do grusal Denklem Sistemleri O zaman, r2 = 16 r1 oldu gundan r2 = 4 gundan r3 = 6 r3 = 18 r1 oldu olur. Mkemmel! Bylece emberlerin yaraplar da r1 = 12 br, r2 = 4 br ve r3 = 6 br oldu. Sistemin tek zm de ( r1 , r2 , r3 ) = (12, 4, 6) olarak bulunmu s oldu.

141

bilinmeyenli denklemden olu san bir denklem sisteminin zmleri sral ller biiminde yazlabilir.

Hocam, bilinmeyenli denklem sistemleri ile ilgili bir rnek daha yapabilir miyiz? Tabii ki Engin. Haydi x x 2x 2y + 3y 5y + 5z + 3z = = 9 17

= 4

sistemini zelim. Engin soruyu sen sordun, dene bakalm yok etme yntemiyle zebilecek misin? Hay Allah! Sormasa mydm acaba bu soruyu? Iki bilinmeyenli denklem sistemlerinden farkl olarak bir bilinmeyen ve bir denklem fazla. Bir d sneyim...

Engini fazla yormayalm. Birinci denklemle ikinci denklemi taraf tarafa toplayp sonra bunu ikinci denklemin yerine yazalm: x 2x 2y + 3z + 3z + 5z = = 9 5 y

Birinci denklemle ikinci denklemi taraf tarafa topladk:

x x + 2y 3y y + + 3z 3z = = = 9 4 5

5y

= 17
Birinci denklemi -2 ile arpp nc denklemle taraf tarafa topladk:
+ 2 x + 4y 5y y 2x 6z 5z z = = = + 18 1 17

S imdi de birinci denklemi 2 ile arpp nc denklemle taraf tarafa toplayalm, onu da nc denklemin yerine yazalm: x 2y y y + 3z = + 3z = z 9 5

= 1

142

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler

Mete Hocam, son iki denklemdeki x li terimler yok oldu. Daha sistemi zmedik ama arkada slar. Yeni elde edilen sistemin son iki denklemini toplayp nc denklemin yerine yazalm: x 2 y + 3z = y + 3z = 9 5

2z = 4. Artk bu sistemin kolayca zlebilece gini gryorsunuzdur. nc denklem bize do grudan z bilinmeyeninin de gerini verir, 2z = 4ten z = 2 olur. Bunu ikinci denklemde yerine yazarsak y + 3 2 = 5ten yazlrsa x 2 (1)+ 3 2 = 9dan x = 1 bulunur. Demek ki zmmz x = 1, y = 1 ve z = 2dir. y = 1 olur. Son olarak da birinci denklemde z yerine 2 ve y yerine 1

Yani basamak basamak a sa gdan yukar yerine yazarak sistemin zmn bulduk.
Bir denklem sistemini zmek iin srasyla a sa gdaki i slemler uygulanrsa sistemin zm de gi smez. 1. Iki denklemin yeri dei g stirilebilir, 2. Sistemdeki bir denklem sfrdan farkl bir say ile arplabilir, 3. Bir denklem bir say ile arplp, sistemdeki di ger bir denkleme eklenebilir.

Mete Hocam, iki bilinmeyenli do grusal denklem sistemlerinde oldu gu gibi bilinmeyenli denklem sistemlerinde de her zaman zm olmayabilir de gil mi? Haklsn Engin. S imdiye kadar yapt gmz rneklerde zm var ve tekti. S imdi de 3x 2x 2x sistemini d snelim. Hocam, son iki denklemin sol yanlar e sit fakat sa g yandaki saylar farkl. Ayn ifade farkl iki sayya e sit olur mu hi? Bizden imkansz bulmamz istiyorsunuz herhalde! ok iyi grdn Zeynep! Bu eli skiden dolay sistemin hibir zm yoktur. + 5y + 4y + 4y + 7z z z = 10 = 6 = 7

Matrisler

143

Matrisler
Biraz nce bir do grusal denklem sistemini zerken yok etme yntemini kullandnz. Bu i slemi yaparken de dikkat ettiyseniz x , y, z bilinmeyenleri ile de gil de bunlarn katsaylar ile i slem yaptnz. S imdi x 2x 4x + y y z =6 + 3z = 11 3z = 14

+ 2y

sistemini gz nne alalm. Bakalm neler olacak?

Sihirli de gne ginizi sisteme dokunduracaksnz ve sistem zlm s olacak, de gil mi hocam?

O kadar olmasa da benzer i sleri ba ska yoldan yapaca gz Seluk. Bylece sistem kolayca zlm s olacak. Bir an iin x , y, z bilinmeyenlerini ve e sitlik i saretini grmeyip sadece katsaylar yazalm: 1 4 2 1 1 1 3 2 3 6 11 14

Byle yaparak bana gre sadece bir say y gn elde ettik hocam.

Gke biraz dikkat edersen bunun bir say y gn olmad gn, her satr sistemin bir denklemine kar slk gelen bir tablo oldu gunu hemen greceksin. Birinci stun x in, ikinci stun y nin ve nc stun da z nin katsaylarndan olu suyor. Son stun da e sitliklerin di ger yanndaki saylardan, de gil mi hocam?

Aynen yle Engin. Dahas da var: Bu tabloyu, denklem sistemini zmek iin yok etme yntemini uygularken x , y, z leri srekli ta smadan do grudan kullanabiliriz.

144

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler Ayrca Pnar Hocann olu sturdu gu tablo k seli iki parantez iine alnrsa 1 2 1 3 4 2 3 1 1 6 11 14

boyutunda bir matris denir. Bu tablonun stunlar x , y ve z nin katsa-

tablosu elde edilir. satr ve drt stundan olu san bu tabloya 3 4

ylarndan olu san stun ile e sitli gin ikinci yann veren bir stundan olu stu gu iin buna zel olarak sistemin geni sletilmi s matrisi denir. Sadece x , y, z nin katsaylarndan olu san 1 1 1 2 1 3 4 2 3 matrisine sistemin katsaylar matrisi denir. Bu matrisin iindeki her bir sayya da bu matrisin eleman denir.

Tanm Bir matristeki dz yatay bir sraya matrisin bir satr, dikey bir sraya matrisin bir stunu ad verilir.

Tanm Sadece bir satrdan olu san matrise satr matrisi, sadece bir stundan olu san matrise stun matrisi ad verilir.

Artk yok etme yntemini uygulayabilir miyiz hocam? Evet Zeynep. Ancak ba slamadan nce sizi matrisler zerinde de gi sik i slem yapma hakknz oldu gu konusunda uyarmak isterim. Bu i slemler: iki satrn yerlerinin de gi stirilmesi; bir satrn sfrdan farkl bir say ile arplmas; bir satrn bir say ile arplp bu arpmn ba ska bir satrla toplanmasdr.

arpp, ikinci satrdaki elemanlarla toplarsak matrisimiz 1 1 1 6 0 3 5 1 4 2 3 14

Geni sletilmi s matrisin birinci satrndaki elemanlar 2 ile

matrisine dn sr. Elde etti gimiz bu matriste birinci satrdaki elemanlar 4 ile arpp nc satrdaki elemanlarla toplarsak, bu durumda 1 1 1 6 0 3 5 1 0 2 1 10 matrisini elde ederiz.

Matrisler Grd gnz gibi birinci satrda ilk eleman 1 oldu gu iin ikinci ve nc satrdaki saylarn zt i saretlisi ile birinci satr arpp srasyla ikinci ve nc satrlara ekledik ve bu satrlarn ilk terimleri 0 oldu.

145

S imdi bir alt satra geelim. Burada 0dan farkl ilk terimi bulalm ve ncelikle bu terimi 1 yapalm. Bu i slem bize bu terimin altndaki elemanlar 0 yapmada byk kolaylk sa glar. Bunun 1 iin ikinci satr ile arpalm. Bu durumda 3 1 1 1 6 1 1 1 6 5 1 0 3 matrisinden 0 5 1 1 3 3 0 2 1 10 0 2 1 10 matrisini elde ederiz. Bylece ikinci satrda 0dan farkl ilk terim 1 olur. Hocam, isterseniz geriye kalan i slemi ben tamamlayaym. Ikinci satr 2 ile arpp nc satra eklersem, bu durumda 1 1 1 6 1 0 1 5 3 3 0 0 7 28 3 3 matrisini elde ederim.

Evet Engin. Syledi gim tam olarak buydu. Hocam, son bir adm daha devam edersek, son satr 3 ile 7 arparsam 1 1 1 0 1 5 3 0 0 7 3 6
1 3 28 3

1 1

matrisinden 0 1 5 3 0 0 1

6
1 3

matrisini elde ederim.

Zeynepin son yapt gyla, satr i slemleri kullanlarak denklem sistemimiz x + y y z

5 z 3

= = =

6
1 3

146

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler seklini alr. Burada z = 4 ile ba slayp, basamak basamak a sa gdan yukarya do gru yerine koyarak sistemin zm ( x , y, z ) = (3, 7, 4) olarak bulunur. Her ne kadar biz do grusal denklem sistemlerinin zmlerini bulmak iin matrislerden sz ettikse de matrisler konusu olduka geni s bir konudur. Ayrntlara girmeden en azndan matrisler zerindeki bir ka temel i slemin tanmn verip zelliklerini inceleyelim.

A= B=

a11 a21 b11

a12 a22 b12

22

Temel i slemlerle neyi kastediyorsunuz hocam? Toplam, fark, arpm gibi i slemlerden bahsediyoruz. Bir matrisin boyutundan daha nce sz etmi stik hatrlarsanz. ncelikle sunu belirtelim ki yalnzca boyutlar ayn olan matrislerin toplamndan ve farkndan bahsedebiliriz. Iki matrisin toplam ya da fark, elemanlar bu iki matrisin kar slk gelen elemanlarnn toplam ya da fark olan yeni bir matristir. rne gin, 2 1 3 4 ve B = ise A= 0 5 2 5 2 1 3 4 + A+ B = 2 5 0 5 = = 1 3 2 0 2 + ( 3 ) ( 1 ) + 4 0 + 2 5 + ( 5 )

b21 b22 22 matrisleri verilsin. A = B yani A matrisinin B matrisine e sit olmas demek a11 = b11 , a12 = b12 a21 = b21 , a22 = b22 olmasdr. A ve B nin toplam olan matris A+ B= a11 + b11 a21 + b21 a12 + b12 a22 + b22

matrisidir. Tanm Bir matrisin btn elemanlar sfr ise bu matrise bir sfr matris denir. rne gin, O= O= 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
11

yazlabilir. zel bir durum olarak bir matrisin tm elemanlar sfr ise bu matrise sfr matris denir ve 2 1 0 A= ile O = 0 5 0 22 2 1 0 + A+ O = 0 5 0 O har ile gsterilir. Bu durumda 0 matrislerini toplarsak, 0 22 0 2 1 = = A olur. 0 0 5

22

O=

23

farkl boyutlarda sfr matrislerdir.

O zaman O matrisi gerel saylarn sfrna ok benziyor.

Matrisler Evet Zeynep. Sfr matrisi, kendisiyle ayn boyuttaki matrislerin toplama i sleminin etkisiz elemandr. Ayrca A + B = B + A = O zelli gine sahip B matrisine A matrisinin toplamaya gre tersi denir ve A ile gsterilir. Biraz da arpma i sleminden sz edelim. Bir matrisi bir k says ile arpmak demek matrisin tm elemanlarn k says ile arpm A olacaktr. arpmak demektir. zel olarak bir A matrisini (1) ile arparsak (1)A
a 11 A= a21 a31 a12 a22 a32

147

a13 a23 a33

Hocam, siz arpmdan sz edelim deyince ben de iki matrisin birbiriyle arpmn anlam stm.

matrisi ve k iin ka11 ka12 ka13 kA = ka21 ka22 ka23 ka31 ka32 ka33

Tam da sra ona gelmi sti Seluk. Bunu bir rnekle aklamaya al saym. K , L , M gibi lke ve bu lkelerin srasyla K1 , K2 ; L1 , L2 , L3 ; M1 , M2 gibi havaalanlarnn oldu gunu varsayalm. Bu havaalanlar ve aralarndaki gnlk uu s says ile ilgili a sa gdaki izelgeyi olu sturalm. Havaalanlar arasndaki izgiler uu s hattn ve zerindeki saylar da gnlk uu s saysn gstersin. 3 K1 2 K2 1 2 1 L1 L2 2 2 L3 3 2 1 M1 M2

matrisine A matrisinin k says ile arpm denir.

Hocam, biryerlere tatile mi gideceksiniz yoksa? Ne yapyorsunuz?

Bir dakika Seluk. Ne yapaca gm biraz sonra greceksin. Bu verilere gre K lkesinden L lkesine uu s bilgilerini bir tablo seklinde de ifade edebiliriz.
Var s h. Kalk s h.

L1 3 2

L2 2 0

L3 1 1

K1 K2

148

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler Bu tabloyu da bir matris olarak grebiliriz: 3 2 1 2 0 1

Bu matris K dan L ye uu s bilgilerini kodlamaktadr. Benzer sekilde L den M ye uu s bilgilerini de 1 2

2 2 3 0
U= 3 2 2 0 2 1 1

matrisi ile ifade edebiliriz. Uu s bilgilerini ieren bu matrislerden birincisini U ve ikinci matrisi de V ile gsterelim. Peki K lkesinin belli bir havaalanndan M lkesinin belli bir havaalanna L lkesinde aktarma yaparak umak isteyenlerin uu s seeneklerinin saysn da bulabilir miyiz?

1 V = 2 3

2 0

Evet hocam. rne gin, K lkesinin K2 havaalanndan M lkesinin M1 havaalanna gitmek isteyen bir ki sinin seenek says izelgeye bakarak hesaplanabilir. L1 havaalan zerinden 2 seenek ve L3 havaalan zerinden 3 seenek var. L2 zerinden bir ba glant yok. Demek ki toplam 5 seenek var.

Ancak bu sayy U matrisinin ikinci satr elemanlar ile V matrisinin birinci stun elemanlarn kar slkl arpp toplayarak hemen elde edebiliriz. Yani 3 2 1 1 2

2 2 0 1 3

2 0

21+02+13 = 5 olur. Bu mant g kullanrsak K nn Ki (i = 1, 2) havaalanndan L nin herhangi bir havaalann kullanarak M nin M j ( j = 1, 2) havaalanna umak isteyen birinin uu s seeneklerinin saysn bulmak istersek, U nun i . satr ile V nin j . stununun elemanlarn kar slkl arpp toplamak yeterlidir.

Matrisler Peki bunlarn olu sturdu gu yeni matris nedir bu durumda?

149

Mete Hocam anlatrken ben bir yandan hesapladm. U ve V den elde edilen bu yeni matrise T dersek 1 2 3 2 1 2 2 T = 2 0 1 3 0 = = olur. Bravo Zeynep! Bylece K lkesinden L lkesinde aktarma yaparak M lkesine umak isteyenlerin uu s seeneklerinin saysn veren matris seklinde olur. Bu matrisi elde ederken U matrisinin birinci satr elemanlar ile V matrisinin birinci stun elemanlarn kar slkl arpp toplayarak T matrisinde birinci satr birinci stuna kar slk gelen yere yazyoruz. Sonra U matrisinin birinci satr elemanlar ile V matrisinin ikinci stun elemanlarn kar slkl arpp toplayarak T matrisinde birinci satr ikinci stundaki yere yazyoruz. Benzer i slemlerle T matrisinin ikinci satrn olu sturuyoruz. Bu yeni matrise bir isim verelim artk. Bu T matrisine U ile V terilir. Bu rne gimiz belki ok gereki olmayabilir ama matris arpm uygun ba ska matrisleri de arpabilirsiniz. matrislerinin arpm matrisi denir ve bu matris U V ile gs10 10 5 4 10 10 5 4 21+02+13 22+02+10 31+22+13 32+22+10

olgusunun kendili ginden kar smza kt g bir rnektir. Benzer sekilde

Hocam, her zaman iki matrisi arpabilir miyiz?

150

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler Tabii ki hayr Engin. Ancak arpm srasndaki ilk matrisin stun says ikinci matrisin satr saysna e sitse bu iki matris arplabilir. Bu durumda arpm matrisinin i . satr ve j . stunundaki elemann bulmak iin birinci matrisin i . satrndaki elemanlar ile ikinci matrisin j . stunundaki elemanlar kar slkl olarak arpp toplayacaks-

Amn Bn p = A B = Cm p
e sit

nz. rne gin, A = 1 3 1 1 0

Matris arpmnn de gi sme zelli gi yoktur, yani A ve B matrisleri iin AB ve BA tanml oldu gunda genel olarak AB = BAdr.

ile B = matrisleri 2 0 1 1 2 arplabilir. Bunlar arpalm ve A B arpm matrisini bulalm. A matrisinin stun saysyla B matrisinin satr says ayn oldu gundan A ile B matrisleri arplabilir matrislerdir, de gil mi hocam?

Evet Zeynep. Bu yzden A B matrisi tanmldr. Bu matrise C boyutunda bir matris olacaktr. Bu durumda C = A B = 1 3 2 0 1 1 0 1 1 2

dersek, C nin satr says iki, stun says tr; yani C , 2 3

matrisini bulalm. Matris arpmnn biraz nce verdi gimiz kuraln kullanarak 1 3 1 1 0 1 ( 1 ) + 3 1 1 1 + 3 ( 1 ) 1 0 + 3 2 = 2 ( 1 ) + 0 1 2 1 + 0 ( 1 ) 2 0 + 0 2 1 1 2 2 0 buluruz. Yani grd gnz gibi C = olur. 2 2 2 6 2 0
23

O halde simdi size bir sorum olacak. a11 x a21 x + a12 y + a22 y = = b1 b2

do grusal denklem sistemini matris arpm kullanarak nasl yazabilirsiniz?

Matrisler E sitli gin her iki yann bir matris olarak d snsek hocam? Yani a11 x + a12 y a21 x + a22 y b1 b2

151

olarak yazsak bu bir matris e sitli gi olur, de gil mi? Evet, sol yandaki matrisi de matris arpmn kullanarak x a11 x + a12 y a11 a12 = a21 a22 y a21 x + a22 y biiminde yazabiliriz. O halde sistem a11 a12 x b1 = a21 a22 b2 y seklinde ve matris yardmyla ifade edilebilir.

Bu da matris denklemi gibi bir sey mi oluyor hocam? Gerekten yle Gke. Her do grusal denklem sistemi, A katsaylar matrisi, X de gi skenlerin stun matrisi ve B e sitli gin ikinci yanndaki saylarn stun matrisi olmak zere
E : Elektrik kullanm

AX = B biiminde yazlabilir. Peki denklem sistemlerinin zm d snda matris arpm kullanlarak zlebilen ba ska problemler var m Mete Hocam? Tabii ki Engin. rne gin, bir apartmann her dairesinin harcad g elektrik, su, do galgaz miktarlar ve bunlarn birim yatlar bilinirse her bir dairenin elektrik, su ve do galgaz giderlerinin toplam, matris arpm kullanlarak kolayca bulunabilir. Bunu yandaki verilerle 4 daireli bir apartman iin syle ifade edebiliriz. 210 180 220 230 30 400 76 10 8 12 9 250 210 240 260 = 29300 24560 29640 30260

S : Su kullanm D : Do galgaz kullanm olmak zere

1. Daire E (kwh) S ( m3 ) D (Sm3 ) 210 10 250 2. Daire 180 8 210 3. Daire 220 12 240 4. Daire 230 9 260

1 Sm3 do galgaz 15 C ve 1, 01325 bar mutlak basntaki 1 m3 do galgaz hacmine e sittir.

E Birim Fiyat (Kuru s) 30

S 400

D 76

152 olur. Bu durumda

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler

1. Daire iin giderler toplam 29300 kuru s yani 293 TL 2. Daire iin giderler toplam 24560 kuru s yani 245, 60 TL 3. Daire iin giderler toplam 29640 kuru s yani 296, 40 TL 4. Daire iin giderler toplam 30260 kuru s yani 302, 60 TLdir.

Tanm Satr ve stun saylar e sit olan bir matrise bir kare matris denir. rne gin, A= a11 a21 a12 a22

Grd gnz gibi matris arpm hayatn iinden bir probleme de uygun d sebiliyor. Son olarak denklem sistemlerinin matrislerle ilgili bir problemin zmnde nasl kullanlabilece gine bir rnek grelim. Satr ve stun saylar e sit olan bir matrise bir kare matris denir. rne gin, A= a11 a21 a12 a22

matrisi 2 2 boyutunda bir kare matris ve b b12 11 B = b21 b22 b31 b32 b13 b23 b33

matrisi 2 2 boyutunda bir kare matristir. I = 1 0 0 1

matrisi 3 3 boyutunda bir kare matristir.

matrisi de 2 2 boyutunda bir kare matristir. Bu matrise de bir birim matris denir ve A I = I A = A oldu gunu hemen grebilirsiniz. Matrislerle ilgili ilgin bir problem, bir kare matrisin arpmsal tersini bulma problemidir. rne gin, A matrisi iin yle bir B= matrisi bulabilir miyiz ki, A B = B A = I olsun. Problemi daha da somutla strmak iin A= 1 2 0 3 x z y t

alalm. Byle bir B matrisi bulabilir miyiz?

Matrisler Hocam, bir deneyeyim. 1 2 0 3 x z y t 1 0 0 1

153

olmasn istiyoruz. Matris arpmndan x + 2z 3z y + 2t 3t 1 0 0 1

olur. te yandan iki matrisin e sitli ginden x + 2z = 1 3z = 0 ve y + 2t 3t = 0 = 1

denklem sistemlerini elde ederiz. nce birinci sistemi zelim. Bu sistemin ikinci denkleminden z = 0 oldu gu grlyor. Buldu gumuz z de gerini birinci denklemde yerine yazarsak x + 2 0 = 1den x = 1 bulunur. Ikinci denklem sistemini de ben zeyim hocam. 3 t = 1 denk1 leminden t = elde edilir. Bu de ger birinci denklemde yerine 3 1 2 yazlrsa y + 2 = 0 denkleminden y = elde edilir. O 3 3 halde x z y t = 1 2 3
1 3

matrisine ula srz.

Her ikinize de aferin. Ama sizler AB = I e sitli ginden hareketle B matrisini buldunuz. Ama ben ayn zamanda

154

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler BA = I olmasn da istemi stim. O zaman BA arpmna bir bakalm hocam. BA= 1 2 0 3 1 0 0 1 =I

1 2 3 0
1 3

oldu. ok sanslyz, o zellik de kendili ginden sa gland.

Evet Zeynep. Bu matrise A matrisinin arpmsal tersi veya herhangi bir matrisin tersini de bu yolla bulabilirsiniz. Ama e ger varsa tabii! ksaca tersi diyoruz ve A1 ile gsteriyoruz. Artk 2 2lik

zet
Bu nitede iki ve bilinmeyenli do grusal denklem sistemlerinin kurulu su ve zm yntemleri zerinde durduk. Ayrca matrisleri tantarak denklem sistemlerini matrisler yardmyla ifade ettik. nitede son olarak matrislerle yaplan toplam, fark ve arpm gibi baz temel i slemleri verdik. Buna ek olarak 2 2 boyutunda kare matrislerin varsa terslerinin nasl bulunabilece gini grdk.

Okuma Paras

155

Okuma Paras
BABLONYA CEBR
HAMMURAB (M. 1795-1750) ZAMANI

Hammurabi zamanndaki matematikilerin dnceleri hakknda btn bildiimiz eski Babilonya ivi yazl metinlerdedir. Bunlardan biri O. Neugebauerin Mathematische Keilschrifttexte (ivi Yazl Matematik Metinleri) adl eserinden alnm aadaki rnektir. Ancak orijinal rnee gemeden nce Babilonya cebrinde geerli baz birimleri ve bunlarn birbiri cinsinden ifadesini vermek uygun olacaktr. br alan birimi ve  , gur pratikte kullanlan birimlerdir.) Buradaki ve saylar 60l say sisteminde yazlmtr. l birimi ve   olarak verilmitir. (SAR ve sila resmi birimler, br ve gur

Yani ve olmaktadr.
Bir tarladan ( alan birimi) bana  hububat elde ettim. Dier bir tarladan br bana  hububat elde ettim. Birinci tarladan aldm rn ikinci tarladakinden  fazladr.Tarlalarn alanlarnn toplam  dr. Tarlalarn her birinin alan nedir?

Eski Babilonya ivi Metni

Eski Babilonya ivi Metni

Tarlalarn bilinmeyen alan deerlerine ve diyelim. Bu durumda aadaki iki denklem sz konusu olur:  .  imdi eitliin sa tarafndaki ve birimlerini ve cinsinden ifade edelim.    olup, olduundan    olur. Dier yandan   olarak verilmitir. Bunlar yerine koyarak aadaki lu lu denklemi elde ederiz:

olur. Bu denklem sistemi zlrse ve  bulunur.

Kaynak: B. L. Van Der Waerden, Bilimin Uyan, Eski Msr, Babilonya ve Eski Yunan Matematii, eviren: Orhan en ve Ylmaz ner, Trk Matematik Dernei, stanbul, 1994

156

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler

karn Kagtlar
3x y = 13 x + 3y = 15

4 x + 3 y = 26 koyma yntemi ile znz. 2. 3x 2y = 1

1.

sistemini yerine

sistemini yok x y = 3 etme yntemi ile znz. 2 5 1 0 ve B = mat3. A = 4 3 0 2 risleri iin A B matrisi a sa gdakilerden hangisidir? A) C) E) 2 1 0 dakilerden hangisidir? A) C) E) 9 3 3 0 6 15 1 5 3 1 2 0 3 9 15 0 6 3 4. A = 1 3 5 2 4 4 5 1 5 4 5 1 4 5 4 B) 2 5 5 4 1 5 5 4

sisteminin katsa2 x + 5 y = 26 ylar matrisi nedir? 1 2 1 15 A) B) 3 5 2 26 5. C) E) 1 3 2 5 3 15 5 26 3 5 1 2

D)

6. Ahmete ka karde sin var diye sormu slar. Ahmet ne kadar erkek karde sim varsa o kadar kz karde sim var demi s. Ahmetin kz karde si Ay seye ka karde sin var diye sormu slar. Ay se de erkek karde slerimin yars kadar kz karde sim var demi s. Bu ailede ka kz ka erkek ocuk vardr?

D)

7. Bir seminere katlan bir grup grenci seminer salonundaki sralara 5er 5er otururlarsa 7 grenci ayakta kalyor. 6 sar 6 sar otururlarsa 3 sra bo s kalyor. Bu seminere ka g B) D) 3 9 15 0 2 1 1 3 5 6 3 0 veriniz. 9. 8. A B = B A olacak sekilde iki matris rne gi 3 0 1 0 renci katlm str?

ise 3A matrisi a sa g-

ve matrislerinin 0 5 0 7 arpmn bulunuz. 1 1 4 0 matrisi ile 1 s10. 2 0 1 3 2 5 1 tun matrisinin arpmn bulunuz.

zmler

157

zmler
1. Birinci denklemden y yi ekersek y = 3 x 13 elde edilir. Bu ikinci denklemde yerine yazlrsa 4 x + 3(3 x 13) = 26 olur. Buradan x = 5 bulunur. y = 3 x 13 denkleminden de y = 2 elde edilir. O halde sistemin zm (5, 2) olur. 2. Ikinci denklem 3 ile arplp birinci ve 13 x 39 = 26 =
3 6 9 3 15 0

4. 3A = 3 1 3 5 2 1 0

olur, do gru cevap A seene gidir. 5. Bu denklem sisteminin katsaylarndan olu san matris 1 3 2 5

matrisidir. Do gru cevap E seene gidir. 6. Bu ailedeki erkek ocuklarn saysna x kz ocuklarn saysna y diyelim. Ahmet hari erkek ve kz ocuklarn says ayn olaca gndan birinci denklemimiz x 1= y olur. te yandan Ay se hari kzlar erkeklerin yars kadar olaca gndan ikinci denklemimiz

ikinci denklemler taraf tarafa toplanrsa 3x 3 x y = 8 alnrsa 3x 2 y = 1 2y = 1 9

+ 3y

buradan da y = 8 bulunur. Birinci denklemde

de y 1=

3 x 2 8 = 1 olur. Buradan 3 x = 15 yani x = 5 elde edilir. 3. A B = = 1 5 4 5 2 5 4 3 1 0 0 2

2 olur. Bu denklemleri zerek, x = 4 ve y = 3 bulunur. 7. Seminer salonundaki sralarn saysn S ile, grenci saysn da ile gsterelim. grenciler sralara 5er 5er oturdu gunda 7 grenci ayakta kald g iin = 5S + 7 e sitli gi geerlidir. te yandan grenciler 6 sar

6 sar oturdu gunda 3 sra bo s kalyorsa grenrumda da ciler S 3 sraya oturuyor demektir. Bu du = 6 (S 3 )

olur, do gru cevap C seene gidir.

158 denklemi geerlidir. Bu iki denklemden 5S + 7 = 6S 18 7 + 18 = 6S 5S 25 = S

6 Do grusal Denklem Sistemleri ve Matrisler oldu gundan A B = B A olur. 9. 3 0 0 5 1 0 0 7

bulunur. grenci saysn da = 5S + 7 denkleminden = 5 25 + 7 = 132 olarak buluruz. 8. rne gin, A= ve B= 0 2 0 1 1 2 1 0 10.

= = 3 0 0 35 3 ( 1 ) + 0 0 3 0 + 0 7 0 ( 1 ) + 5 0 0 0 + 5 7

2 0 1 1 3 2 5 1 = 1 0 + ( 1 ) 1 + 4 1 3 0 + ( 2 ) 1 + 5 1 3 = 1 3 20+01+11

1 1 4

olsun. Bu durumda 1 2 0 2 A B = 0 1 1 0 = = ve BA = = = 2 0 1 0 01+11 02+10 01+21 02+20 0 2 0 1 1 2 1 0 0 4 0 2 10+00 12+01 10+20 12+21

Trev ve Uygulamalar
1

7.

Bir fonksiyonun artnn yavalamas da ne demek?

GENEL MATEMATK

NTE

ORTALAMA HIZ

ANLIK HIZ

4
TEET DORUSU

TREV

YEREL MAKSMUM

YEREL MNMUM

KNC TREV

160

7 Trev ve Uygulamalar

Trevin Tanm
Merhaba arkada slar! Bugn naslsnz? Herkesin key yerinde mi?

Hocam, biz iyiyiz de, Seluk pek tuhaf grnyor.

Vallahi hocam, dn gece bir kbus grdm; kapkaranlk bir denizin ortasnda, inin cinin top oynad g yerde, kck bir teknede yapayalnzdm. Nereye, nasl gidece gimi bilemedim!

Ondan kolay ne var Seluk, yldzlara baksaydn!

ok gzel bir neri Engin. Biliyor musunuz arkada slar, bugnk teknolojinin, hatta pusulann bile olmad g zamanlarda denize alan insanlar da yollarn kutup yldzna bakarak bulurlard.

Hocam, saka m yapyorsunuz Allah a skna? Yldzla yolun ne alakas var?

S aka de gil Seluk. Hatta bugnk konumuzun k s noktalarndan biri olarak bile ele alnabilir bu konu.

Abdala malum olurmu s!

Arkada slar, binlerce yl boyunca insanlar de gi sik sebeplerle yldzlar izlemi s ve bunlara isimler vermi s, yldzlarn hareketlerini anlamaya al sm slardr. Uzun gzlemler sonucunda Kutup Yldz adn verdi gimiz yldzn gkyznde her zaman kuzeyde oldu gunu gzlemlemi slerdir. Bunu da denizciler yn bulmak iin kullanm slardr.

Trevin Tanm Ama yn bulmak i sin sadece ba slangc! Merak i ste! Gkcisimlerinin hareketi birok lozofu d sndrm s.

161

Hah i ste! Bir lozofumuz eksikti!

Merak etme Engin, biz sadece i sin bizi ilgilendiren ksmna de ginece giz.

Hocam, bu gkcisimlerinin konumuzla ne alakas var anlamadm ben.

Ben de tam oraya geliyordum Zeynep. Bilimadamlar gkcisimlerinin izledikleri yollar matematiksel olarak ifade edebilmek iin i se giri smi sler, ancak yzyllar boyu sren abaya ra gmen o gnlerin matemati ginin yetersiz olu sundan istenilen sonuca tam olarak ula slamam str. Bu byk problemin zm nihayet Isaac Newtona ksmet oldu. Sir Isaac Newton 1642 - 1727 Hocam, bu kafasna elma d sen adam de gil miydi?

Ta kendisi Seluk! Bugn tan saca gmz ve hayatmzn birok alannda farknda olarak ya da olmayarak kulland gmz trev kavramn matemati ge Newton kazandrm str.

Tamam da hocam, nedir bu trev?

Trev bir niceli gin bir ba ska niceli ge gre de gi sim orann ifade eden kavramdr. rne gin, hava scakl gnn yere ve zamana gre de gi simini; bir ua gn ya da otomobilin konumunun de gi simini; elde edilecek gelirin retilen mal miktarna gre de gi simini; biraz nce bahsetti gimiz durumda ise gkcisimlerinin birbirlerine gre konumlarnn de gi simini ifade etmek iin trev kavramndan yararlanmamz gerekir.

162

7 Trev ve Uygulamalar

Ben hl bir sey anlamadm! Gelin tandk bir rnekle i se ba slayalm. Ortalama hzn ne oldu gunu hatrlayannz var m?

Tabii ki hocam, ortaokulda az hz problemi zmedik.

Ortalama hz, alnan toplam yolun geen toplam sreye oran olarak tanmlamyor muyduk? Evet Zeynep, haklsn. Bir do gru zerinde hareket eden bir cismin katetti gi yolu zamann fonksiyonu olarak f ( t ) ile gsterirsek -ki buna konum fonksiyonu diyece giz- [ t 1 , t 2 ] gibi bir zaman aral gndaki ortalama hz vort = oran ile hesaplayabiliriz. Konum fonksiyonu f ( t ) = 16 t 2 (metre) olan bir cismin [0, 2] saniyelik zaman aral gndaki ortalama hz ne olur? Az nce yazd gmz formlde t 1 = 0 ve t 2 = 2 alrsak vort = f (2 ) f (0 ) 20 = 16 22 16 0 20 = 16 4 2 = 32 m/sn f ( t2) f ( t1) t2 t1

ortalama hzn elde ederiz. Peki bu cismin key bir t anndaki hz iin ne derdiniz?

Bu kadar bizi a sar hocam. Ben ortada say yokken hesap yapamyorum.

Ortalama hzdan bahsetti ginize gre, bununla bir alakas var herhalde.

Trevin Tanm Evet ok do gru Zeynep. nce Pnar Hocann verdi gi rnek iin birka hesap yapalm isterseniz.

163

Ben hesab hzl yaparm hocam, sorun siz. O halde Seluk, sen bize t = 2 saniye ile t 1 = 2, 1 saniye arasndaki ortalama hz hesaplar msn? Hocam, byle ksuratl bir say verece ginizi bilseydim hi niyetlenmezdim. Ama bir deneyeyim: vort = = oluyor. Zeynep, sen de t = 2 saniye ile t 2 = 2, 01 saniye arasndaki ortalama hz bulabilir misin? Tabii ki hocam. vort = = dir. S imdi hesap makinesinden de destekle t = 2 saniye ile t 3 = 2, 001 saniye arasndaki ve t = 2 saniye ile t 4 = 2, 0001 saniye arasndaki ortalama hzlar da hesaplayarak yandaki tabloyu olu sturabiliriz. 16 (2, 01)2 16 22 = 2, 01 2 0, 01 16 0, 0401 = 16 4, 01 = 64, 16 m/sn 0, 01 16 4, 0401 16 4
tn t 1 =2,1 t 2 = 2,01 t 3 = 2,001 t 4 = 2,0001 vort 65,6 64,16 64,016 64,0016

16 (2, 1)2 16 22

2, 1 2 0, 1 16 0, 41 = 16 4, 1 = 65, 6 m/sn 0, 1

16 4, 41 16 4

Tablo 7.1: t = 2 saniye ile t n arasndaki ortalama hz tablosu.

Benim nuz?

grd gm

siz

de

gryor

musu-

Hocam, benim grd gm sey, t zaman 2. saniyeye yakla stka ortalama hzn 64 m/sn de gerine yakla st g.

164

7 Trev ve Uygulamalar I ste bu yakla sma sz en can alc sz. Tablodaki de gerlere dikkat ederseniz t zaman 2ye yakla stka ortalama hzn deerinin 64 saysna ok yakla g st gn grrsnz. Aslnda, t zamann 2ye
y f L

yeterince yakn seerek, ortalama hzn de gerini 64 saysna istedi gimiz kadar yakla strabilirmi siz gibi grnyor. Bu sylediklerimizi, t de gi skeni 2ye yakla srken vort de gerinin limiti 64e e sittir diyerek ifade edebiliriz. Bu ifadeyi lim vort ( t ) = 64
x0 x
t 2

biiminde gsteririz ve t de gi skeni 2 saysna yakla srken vort un limiti 64tr deriz.

S ekil 7.1: lim f ( x ) = L .

x x0

Limit adn verdi gimiz bu yakla sma kavramn key bir f ( x ) fonksiyonu iin de tamamyla benzer bir sekilde tanmlayabigerlerle, her iki yandan da x 0 noktaliriz. x de gi skenini x 0 dan farkl de sna yeteri kadar yakla strd gmzda, f ( x ) fonksiyonunun alaca g de gerg

ler bir L saysna yeteri kadar yakla syorsa, o zaman bu L saysna f ( x ) fonksiyonunun x 0 noktasndaki limitidir deriz. Sembolik olarak
x x0

lim f ( x ) = L

x0

gsterimini kullanrz.

S ekil 7.2: g ( x ) fonksiyonu x 0 noktasnda tanml olmad g halde x x 0 iken limiti L dir.

Arkada slar, ok nemli bir noktay aklamama izin verin. ncelikle, bir x 0 noktasna her iki yandan da yakla syoruz dediimizde hem x 0 dan kk de gerlerle, hem de x 0 dan byk de gerlerle g yakla st gmz kastediyoruz. Ayrca, fonksiyonun x 0 da alaca g de gerden ziyade, x 0 noktasna ok yakn yerlerde alaca g de gerler ile ilgilendi gimizden, fonksiyonun x 0 noktasnda tanml olmas bile gerekli de gildir. O yzden de tanm verirken x noktalarnn x 0 noktasndan farkl olduunu belirtiyoruz. g

y 3 2 y = 2 x + 5

Bu x 0 noktasna sadece bir taraftan yakla ssak olmuyor mu? Neden i simizi iki katna karyoruz? Tanm verirken x 0 noktasna her iki yandan da yakla srken fonksiyonun ald g de gerlerin tek bir L saysna yakla smasn
1 x

istedik. Oysa ki kimi fonksiyonlar iin bu durum sa glanmayabilir. rnein g f (x) = x +1 2 x + 5 x 1 x >1 ise ise

y = x +1

S ekil 7.3: lim f ( x ) yoktur.

x 1

Trevin Tanm fonksiyonunu ele alalm ve x 0 = 1 noktasnda limitini bulmaya al salm. Fonksiyonun gra ginden de grebilece gimiz gibi 1 noktasna 1den kk saylarla yakla st gmzda limit de geri 2 saysna yakla sacaktr. te taraftan, 1 noktasna 1den byk saylarla yakla srsak, fonksiyon deerlerinin 3 saysna yakla g st gn grrz. Fonksiyonun 1 noktasna 1 saysndan byk ve kk saylarla yakla srken ald g de gerler bir tek L saysna yakla smad gndan bu noktada limit yoktur. Isterseniz bir iki rnek daha ele alalm. Ilk olarak f ( x ) = x 2 + x + 1 fonksiyonunun x 0 = 2 noktasndaki limitini hesaplayalm. Fonksiyonun gra ginden de grlece gi gibi x says 2 de gerine yakla srken, fonksiyonun ald g de gerler de fonksiyonun x = 2 noktasnda ald g de gere yani 7 saysna yakla sacaktr. Bu durumda sylediklerinizi yaparsam
x 2

165
y 7

y = x2 + x + 1

2
S ekil 7.4: lim f ( x ) = 7.
x 2

lim x 2 + x + 1 = 22 + 2 + 1 = 4 + 2 + 1 = 7

sonucunu elde ederim. Gayet iyi Zeynep. Bir de su fonksiyonu ele alalm: f : tasndaki limiti nedir? \ {1} , f ( x ) = x + 1 fonksiyonunun x = 1 nok-

Bu fonksiyon x = 1 noktasnda tanml de gil ki hocam. Biliyorum Seluk, ama daha nce de belirtti gimiz gibi, fonksiyonun, limiti aranan noktada tanml olmas sart yok. Limit alaca gmza gre x noktalar 1 de gerine yakla sacaklar ama hibir zaman 1 de gerini almayacaklar. O zaman 1den kk saylarla 1 saysna yakla st gmzda fonksiyonun ald g de gerlerin 2 saysna; 1den byk saylarla 1 saysna yakla st gmzda da fonksiyonun ald g de gerlerin yine 2 saysna yakla st g grlyor. O halde bu limiti syle yazabiliriz:
x 1

2 y = x +1 1 x

S ekil 7.5: lim f ( x ) = 2.

x 1

lim f ( x ) = lim x + 1 = 2.
x 1

166

7 Trev ve Uygulamalar Evet, limit hesabn burada noktalayalm. Artk, sorumuzun cevabn verebiliriz. Ilk olarak konumu f ( t ) = 16 t 2 fonksiyonu ile verilen cismin t = 2 anndaki hzn bulmaya al salm. Bu hz h 0 iken t = 2 ile t = 2 + h zamanlar arasndaki ortalama hzlarn, varsa, limitidir. Di ger bir deyi sle, lim f (2 + h) f (2) (2 + h) 2 = = = = 16(2 + h)2 16 22

h0

h0 h0 h0 h0

lim lim lim

h 16(4 + 4h + h2 ) 16 4 h 16(4h + h2 )

h lim (64 + 16h) = 64 m/sn

de geridir. Ama unutmayn, h de geri sfr noktasna her iki yandan da yakla syor. O halde ortalama hz ald gmz zaman aral gmz h says negatif de gerlerle sfra giderken [2 + h, 2] aral gna, h says pozitif deerlerle sfra giderken [2, 2 + h] aral g gna kar slk gelecektir. Peki, simdi t = 1 anndaki hz hesaplayabilir misiniz? Biraz nce t = 2 anndaki hz hesaplarken t = 2 ile t = 2 + h zamanlar arasndaki ortalama hzn limitini hesaplam stk. O halde t = 2 de gerini t = 1 ile de gi stirirsek, verdi giniz limit ifadesini hesaplamak yeterli olur gibi geldi bana.

Kesinlikle! Yaplmas gereken tam da bu. Bu durumu genellersek key t anndaki anlk hz (de gi sim hz), t ile t + h zamanlar arasndaki ortalama hzlarn h 0 iken limiti olarak tanmlanr: f ( t + h) f ( t )

= = =

h0 h0 h0

lim lim

h lim (32 t + 16h) = 32 t .

h 16( t + h)2 16 t 2

Bylelikle artk her t zamannda hzn ne olaca gn syleyebiliriz.

Bu hz problemlerinden kurtulu s yok anla slan.

Trevin Tanm Aksine, bu rnekte ele ald gmz konum fonksiyonu yerine farkl fonksiyonlar, zaman yerine de farkl de gi skenler alnabilir. O zaman anlk hz kavram, belli bir yldaki i ssizlik orannn dei g sme hz, retilecek mal miktarna gre bir rmann elde edece gi ge lirin de gi sme hz gibi pek ok farkl anlamlara gelebilir. I ste tm bu (anlk) de gi simleri trev olarak adlandryoruz.

167

Hocam, bu trev i sinden gzm korktu benim! Anla slan trevin girmedi gi yer kalmam s.

ok do gru Gke. Bugn artk sosyolojide bile trev kullanlabiliyor dersem sanrm bir kir verebilir size bu. Isterseniz trevin matematiksel tanmn yazabiliriz artk. Bir x 0 noktasn ieren bir aralkta tanmlanan bir f ( x ) fonksiyonu verilsin. E ger lim f ( x 0 + h) f ( x 0 ) h

h0

limiti varsa bu limit de gerine f ( x ) fonksiyonunun x 0 noktasnda trevidir deriz. Trev iin f ( x 0 ) ya da
df ( x0) dx

gsterimlerinden biri kullan-

labilir. E ger fonksiyon tanm kmesi zerindeki her noktada trevlenebiliyorsa, bu fonksiyona trevlenebilir fonksiyon diyece giz.

Yukarda limit ifadesinden sunu syleyebiliriz: bu limitin var oldu gu her x saysna bir f ( x ) says kar slk gelir. Bu ise f ifadesinin yukardaki limit ile tanmlanan yeni bir fonksiyon oldu gu anlamna gelir. Belirli bir x 0 noktasndaki trevi syle de tanmlayabiliriz: f ( x 0 ) = lim f ( x ) f ( x0) x x0 .

x x0

Dikkat ederseniz, burada da x de gi skeni trev alnacak nokta olan x 0 noktasna yakla smaktadr. x x 0 de gi sme miktarn x ile gsterirsek, artmasna kar slk fonksiyonun de gerlerindeki artma miktar ise y = f ( x ) f ( x0) = f ( x0 + x ) f ( x0) olacaktr. O halde x x 0 iken x 0 olaca gndan trevin bir ba ska x < x 0 iken x < 0, x > x 0 iken x > 0 olur. Bu x = x x 0

168 tanm da f ( x 0) =
x x0

7 Trev ve Uygulamalar

lim

f ( x ) f ( x 0) x x0 f ( x 0 + x ) f ( x 0) x y x

x 0

lim

= seklinde ifade edilebilir.

x 0

lim

Bu tanmlarda fonksiyonun trevini ald gmz noktay vurgulamak iin gu kez sax 0 gsterimini setik. Ama bundan sonra seilen noktay o dece x ile gsterece giz ve f ( x ) = lim yazaca gz. f ( x + h) f ( x ) h

h0

Hocam, verilen her fonksiyonun trevini bu limitleri kullanarak m hesaplayaca gz? Bu i s ok zahmetli gibi.

Trev Kurallar
Hem evet, hem hayr. ncelikle birlikte temel baz basit fonksiyonlarn trevlerini tanm kullanarak hesaplayalm ve buny c x

lar yardmyla da daha karma sk fonksiyonlar iin trev alma kurallarn elde etmeye al salm. Ilk rne gimiz sabit fonksiyon olsun: c sabit bir say olmak zere f : sndaki trevi iin ne diyebiliriz? Hocam, tanm kullanrsak f ( x ) = lim f ( x + h) f ( x ) h = lim cc h =0 , f ( x ) = c sabit fonksiyonunun bir x nokta-

h0

h0

de gerini elde etmez miyiz?

Evet, do gru. Trevin de gi sim hzn ifade etti gini sylemi stik. x de gi skeninde bir de gi sim oldu gunda sabit fonksiyonun de gerinde herhangi bir de gi sme olmad gndan sabit fonksiyonun trevi sfrdr.

Trev Kurallar

169

Bu biraz kolay oldu. Snavlarda da bu kadar kolay sorular sorsanz ke ske.

Sabit fonksiyonun her noktada trevi sfrdr.

Hi umutlanma Gke. Snav sorular hi de byle sirin olmuyor.

Merak etme Gke, tanm ve kurallar iyi kavradktan sonra tm sorular bu kadar sirin grnecek. Biz i simize devam edelim. S imdi de f : nun trevini hesaplayalm. Engin ne dersin? , f ( x ) = x kural ile verilen birim fonksiyonu-

y=x

Hocam, Zeynepin yaptklarna benzer bir limit hesab yapabiliriz sanrm: f (x) = =

h0 h0

lim lim

h ( x + h) x h

f ( x + h) f ( x ) = lim h h = 1.

S ekil 7.6: f ( x ) = x fonksiyonu.

h0

Bu bize birim fonksiyonun her noktada trevlenebildi gini ve trevin de gerinin 1 oldu gunu sylyor.

birim fonksiyonunun trevi f ( x ) = 1dir.

, f (x) = x

si tekrar m Hocam, x 2 ve x 3 gibi fonksiyonlar iin de bu i edece giz? Bunun ksa bir yolu yok mu?

Gke do gru sylyor arkada slar. Bu sekilde devam edersek her yeni fonksiyon iin tanm kullanmak zorunda kalrz. Ama biz x 2 ve x 3 fonksiyonlar iin yine de tanm kullanalm ve bir kural var m grelim. f ( x ) = x 2 fonksiyonu iin trev f ( x ) = = = ( x + h)2 x 2
2

h0 h0 h0

lim

lim lim

h h(2 x + h) h

h x + 2hx + h2 x 2 = lim (2 x + h) = 2 x
h0

olarak elde edilir. f ( x ) = x 3 fonksiyonun trevi de benzer sekilde he-

170 saplanabilir: f ( x ) = = = = = lim lim ( x + h)3 x 3

7 Trev ve Uygulamalar

h0 h0 h0

h ( x 3 + 3 x 2 h + 3 xh2 + h3 ) x 3 h h(3 x + 3 xh + h2 )
2 2

lim

= 3x . Buradan genel bir kural gren var m?

h0 2

h lim (3 x + 3 xh + h2 )

Sanki x de gi skeninin kuvveti arpan olarak a sa gya iniyor gibi. Kuvvet de bir azalyor yle de gil mi? O zaman su tahminde bulunabiliriz: f : trevi f ( x ) = nx n1 dir. Birazdan bahsedece gimiz trev kurallarn kullanarak bu tahminimizi do grulayabiliriz. S u ana kadar bahsetti giniz tm fonksiyonlarn trevlenebilir oldu gunu grdk. Trevi olmayan fonksiyonlar da olacak m? Hani tanmda bu limit varsa demi stiniz ya, o yzden merak
x > 0 ve r olmak zere f ( x ) = x r kuvvet fonksiyonunun trevi f (x) = r x dir.
r 1

fonksiyonunun trevi f ( x ) = nx dir.

n1

f (x ) = x n, n

, kuvvet

, f ( x ) = x n ile verilen fonksiyonun

ettim. Tam da byle bir fonksiyon rne gi verecektim Seluk. Tm gerel saylar zerinde tanml olan mutlak de ger fonksiyonunun x = 0 noktasnda trevine bakalm. Tanm kullanrsak
h0

lim

|0 + h| |0| h

= lim

|h| h

h0

ifadesini elde ederiz. S imdi h > 0 seelim. O zaman |h| = h olur ve limitimiz =1 h elde edilir. Aksine h < 0 seersek, o zaman |h| = h olur ve limit de geh0

lim

rimiz

= 1 h olarak bulunur. Bu limitler birbirlerinden farkl olduklar iin mutlak

h0

lim

de ger fonksiyonunun x = 0 noktasnda trevinin olmad gn syleriz.

Trev Kurallar Arkada slar, su ana kadar ele ald gmz fonksiyonlarn hepsi de srekli fonksiyonlard. Bu tr fonksiyonlar graklerini kalemimizi ka gttan hi kaldrmadan izebildi gimiz, di ger bir deyi sle graklerinde herhangi bir kopma ya da srama olmayan fonksiyonlardr. Dikkat ederseniz mutlak de ger fonksiyonunun gra ginde hibir kopma yoktur. Bu fonksiyon x = 0 noktasnda sreklidir. Oysa ki bu fonksiyonun x = 0 noktasnda trevinin olmad gn grdk. Fonksiyonun graine dikkat ederseniz x = 0 noktasnda bir k g se yapt gn grrsnz. I ste genel olarak fonksiyonlarn bu tr k se noktalarnda trevleri olmayacaktr. O halde her srekli fonksiyonun trevlenebildi gi yanlgsna d smeyin.
f (x) = x x , , x 0 x <0 0 y

171

y = |x|

f ve g fonksiyonlar trevlenebilen fonksiyonlar olmak zere, bu fonksiyonlarn toplamnn, farknn, arpmnn ve blmnn trevlerini f ve g nin trevleri yardmyla nasl hesaplayaca gmz grelim. f ve g fonksiyonlar bir x noktasnda trevlenebilsinler. Bu durumda bu iki fonksiyonun toplamnn x noktasndaki trevi, trevlerinin toplamna e sit olur: ( f + g ) ( x ) = f ( x ) + g ( x ) Bu kural kullanarak f ( x ) = x + x fonksiyonun trevini kim syleyebilir? Hocam, anla slan burada x 3 ve x 2 terimlerini iki farkl fonksiyon gibi d snece giz. Bu fonksiyonlarn trevlerini biraz nce hesaplam stk. O halde f ( x ) = ( x 3 ) + ( x 2) = 3 x 2 + 2 x olmaldr. ok gzel Gke. Bu arada bu kural sadece iki fonksiyonun de gil, sonlu tane fonksiyonun toplamna da hibir de gi siklik yapmadan geni sletilebilir.
3 2

Toplamn trevi, trevlerin toplamna e sittir.

S imdi de arpm kuraln verelim. Sen sylemeden ben syleyeyim Seluk; tesader d snda arpmlarn trevi ne yazk ki trevlerin arpm olmuyor. f ve g fonksiyonlar x noktasnda trevlenebilir ise bu kural ( f g ) ( x ) = f ( x ) g ( x ) + f ( x ) g ( x ) e sitli gi ile verilir.
arpmn trevi, trevlerin arpmna e sit de gildir! tesader d snda!

172

7 Trev ve Uygulamalar c bir sabit olmak zere c f ( x ) arpm fonksiyonunun trevi ne olabilir? Hocam, sabit fonksiyonun trevinin sfr oldu gunu biliyoruz. Biraz nceki arpm kuralndan

Bir fonksiyonun sabit sayyla arpmnn trevi, trevinin ayn sabitle arpmna e sittir.

( c f ) ( x ) = c f ( x ) + c f ( x ) = 0 f ( x ) + c f ( x ) = c f ( x ) elde ederiz.

Benim aklma bir rnek geldi hocam. Iki sabit fonksiyon iin arpm kuraln uygulasak?

Neden olmasn? Sabitlerin arpm da bir sabit olaca gna gre trevi sfr olur. Sabitlerin trevi sfr oldu guna gre, bu trevlerin arpm da sfr olur ki bu da arpmn trevinin, trevlerin arpmna e sit olaca g tesad bir durumdur. Bir de su fonksiyonun trevini hesaplayalm: h( x ) = (2 x 1)( x 2 6 x ). Burada f ( x ) = 2 x 1 ve g ( x ) = x 2 6 x alabilirim. uygulayabilirim: h ( x ) = (2 x 1) ( x 2 6 x ) + (2 x 1)( x 2 6 x ) = 2 x 2 12 x + 4 x 2 14 x + 6 = 6 x 2 26 x + 6 = 2( x 2 6 x ) + (2 x 1)(2 x 6)

h( x ) = f ( x ) g ( x ) biiminde olur ve arpm kuraln hemen

Bu kural sevdim. I sleri baya g kolayla stryor gibi.

I sleri kolayla strmaya devam edelim yleyse. S imdi de blm fonksiyonu iin bir kural verelim. Yine f ve g fonksiyonlar x noktasnda trevlenebilir olsunlar ve tabii ki blmden bahsedebilmek iin g ( x ) = 0 olsun. O zaman f g kural geerlidir.

(x) =

f ( x ) g ( x ) f ( x ) g ( x ) g(x )
2

Trev Kurallar Bu kuralda f ( x ) = 1 alrsak ne elde ederiz?

173

1 sabit fonksiyonunun trevi sfr olaca gna gre, paydaki ilk terim sfr, ikinci terim ise sadece g ( x ) olacak. O halde (1 / g ) ( x ) = = (1 ) g ( x ) 1 g ( x ) g(x ) 0 g ( x ) g ( x ) g(x ) g (x) g(x )
2 2 2

e sitli gini elde ederiz. yle de gil mi?

Evet Zeynep. Peki f ( x ) = 1 ve g ( x ) = x alrsak?

1/ x fonksiyonunun trevini hesaplamamz istiyorsunuz. Yukarda elde etti gimiz sonucu kulanrsak: 1 x buluruz. 2x x2 +1

( x ) x2

1 x2

Bir soru da ben soraym: f ( x ) = nedir?

fonksiyonunun trevi

Bunu da ben deneyeyim. Blm kuraln aynen uygulayacam: g 2x x2 + 1

= = = =

(2 x ) ( x 2 + 1 ) 2 x ( x 2 + 1 ) ( x 2 + 1 )2 2 ( x + 1 ) 2 x (2 x )
2

( x 2 + 1 )2 2x + 2 4x2
2

(1 + x 2 )2

( x 2 + 1 )2 2 2x2

Do gru mu hocam?

174

7 Trev ve Uygulamalar Evet Gke. Grdn m? Tanmlar ve kurallar iyi kavraynca i sler kolayla syor.

S imdi bu kurallar kullanabilece gimiz iktisadi bir rnek yapaR R( x ) = 200 x x

2

lm: x satlan mal miktarn ve p yatn gstermek zere, bu Buna gre bu maln aylk gelir fonksiyonu maln miktar ve yat arasndaki ili ski p = 200 x seklinde veriliyor. R( x ) = x p = x (200 x ) = 200 x x 2 seklinde ifade ediliyor. Satlan mal miktar x = 50 birimden x = 51 birime kt gnda gelirdeki de gi sim ne kadar olur? Bu soru trevle alakal grnmyor hocam. x = 51deki gelir ile x = 50deki geliri hesaplayp farkn alrsak gelirin ne kadar de gi sti gini buluruz. O halde R(51) R(50) = (200 51 512) (200 50 502) = 99 TL olur. Evet Zeynep, i slem sonucun do gru. S imdi de trevle olan ili skisini grelim. Trevin anlk de gi simi verdi gini biliyoruz. O halde gelir fonksiyonumuzun x = 50 iin trevini hesaplarsak R ( x ) = 200 2 x olmak zere R (50) = 100

100

200

elde ederiz. Bu de ger Zeynepin elde etti gi de gere olduka yakndr ve yukarda elde edilen de ger yerine kullanlabilir. Iktisadi uygulamalarda gelir fonksiyonunun trevine marjinal gelir fonksiyonu denir ve satlan mal miktarndaki bir birimlik art s iin gelir fonksiyonundaki art s (belki de azal s) ifade eder. Gelirdeki de gi simi hesaplamak iin gelir fonksiyonunun trevinden yararlanrz.

S imdi bile ske fonksiyonlar iin zincir kural olarak da bilinen kural konu salm. f ve g trevlenebilir fonksiyonlar olmak zere f g bile ske fonksiyonunun bir x noktasndaki trevi ( f g ) ( x ) = f ( g ( x )) g ( x ) seklinde bulunur. Bu e sitli gi kullanaca gmz bir rnek ele alalm simdi. h( x ) = (1 + 3 x )3 fonksiyonunun trevini hesaplayalm. Bu fonksiyonu

Trev Kurallar f ( x ) = x 3 ve g ( x ) = 1 + 3 x fonksiyonlarnn f g bile skesi olarak h ( x ) = ( f g ) ( x ) = f ( g ( x )) g ( x ) = 3(1 + 3 x )2 3 = 9(1 + 3 x )2, buluruz.

175

gundan alabiliriz. f ( x ) = 3 x 2 ve g ( x ) = 3 oldu

Denklemi Teget
S imdi de trevi, nemli bir geometrik problemin zmnde kullanalm. Bu problem bir e griye bir noktasnda te get olan do grunun denklemini elde etme problemidir. Ama nce te get deyince ne anlad gnz bana syler misiniz?
T2 T1

Hocam, lisede biz emberin te geti diye bir sey grenmi stik.

Bir e griyi bir tek noktada kesen, yani de gip geen do gru de gil miydi? Aslnda, ember ya da elips iin bu tanm uygun grlebilir. Ama key bir f ( x ) fonksiyonunun gra gi olan bir e gri iin bu tanm yeterli de gildir. En basitinden y = x 2 e grisini tek noktada kesen do grulardan birisi y eksenidir. Ama bu do gru te get do grusu olarak alnamaz.

O halde hangi do grunun te get do grusu olaca gn matematiksel olarak tanmlayalm. Bunun iin y = f ( x ) fonksiyonun gra gi zerinde sabit bir P = ( x 0 , f ( x 0 )) noktas ile de gi sen bir Q = ( x , f ( x )) noktas alalm. Bu iki noktadan geen do grunun e gimi m PQ = f ( x ) f ( x 0) x x0
f ( x 0)

f (x)

olur. S imdi Q noktasn P noktasna yakla stralm. Bu yakla smn her admnda yeni bir kesen do grusu elde ederiz. Q noktasnn P noktasna yakla smas x noktasnn x 0 noktasna yakla smas anlamna gelir. x x 0 iken m PQ e gimleri bir m saysna yakla ssn. Bu durumda P noktasndan geen ve e gimi m olan do gruya y = f ( x ) e grisinin P noktasndaki te get do grusu denir.

0 x0

P x

S ekil 7.7: Kesenler ile te get do grusuna yakla sma.

176

7 Trev ve Uygulamalar

Hocam, trevi nerede kullandk?

Engin, kesenlerin e gimlerinin limitinden bahsettik. Bunu aka yazarsak m = lim m PQ = lim
x x0

x x0

f ( x ) f ( x0) x x0

ifadesini elde ederiz ki bu da f ( x ) fonksiyonunun x = x 0 noktasndaki trevinden ba ska bir sey de gildir. Fonksiyonlar nitemizde e gimi m olan
( x 0 , y0 ) y = m( x x 0 ) + y0 x

ve bir ( x 0 , y0 ) noktasndan geen do gru denkleminin y y0 = m( x x 0 ) oldu gunu grm stk. E gimi trev ile ifade etti gimize gre y = f ( x ) fonksiyonunun gra gine ( x 0 , f ( x 0 )) noktasnda izilen te get do grusunun denklemi de y f ( x 0 ) = f ( x 0 )( x x 0 ) e sitli gi ile verilir.

S ekil 7.8: ( x 0 , y0 ) noktasndan geen ve e gimi m olan do grunun verilir. denklemi y = m( x x 0 ) + y0 ile

Gelin simdi f ( x ) =

1 2 x 2

+ x parabolne x = 1 noktasnda

te get olan do gru denklemini yazalm. Hocam, bize te get do grusunun e gimi lazm. Yani, f ( x ) fonksiyonunun x = 1 noktasndaki trevini hesaplamalyz. f ( x ) = x + 1 oldu guna gre e gimi m = f (1) = 1 + 1 = 2
y

olarak bulurum. Fonksiyonun x = 1 noktasndaki de geri ise

y = 2 x 1/2

f (1 ) = (1,
3 ) 2

1 (1 )2 2

+1 =

3 dir. 2

O halde e gimi m = 2 olan ve

noktasndan geen te get do gru denklemimiz y 3 2 = 2( x 1)

1, 3 2 x

olup, bu e sitli gi dzenlersek y = 2x do gru denklemini elde ederiz. 1 2

S ekil 7.9: f ( x ) = 1 x 2 + x parabo2 izilen te get do grusu.

lnn gra gine (1, 3 ) noktasnda 2

Trev Kurallar Arkada slar, biz su ana kadar verilen bir f ( x ) fonksiyonunun sadece bir kez trevini aldk ve bu trevi f ( x ) ile gsterdik. Bu treve birinci mertebeden trev denir. Do gal olarak su soruyu sorabiliriz: f ( x ) fonksiyonunun trevinden bahsedebilir miyiz?

177

Hocam hi bahsetmesek? I sleri iyice kar strmasak?

ok sakacsn Seluk! Hatrlarsanz hz, konum fonksiyonunun zamana gre de gi simi, yani birinci trevi olarak tanmlam stk. Benzer bir yakla smla hzn zamana gre de gi simini de hesaplayabiliriz. Elde edilen niceli ge ivme denir ve bu nicelik konum fonksiyonunun zamana gre ikinci mertebeden trevinden ba ska bir sey de gildir: d v(t) dt

ivme =

.
Ilk defa Italyan Fizikisi Galileo tarafndan ak bir sekilde tarif edildi gi bilinen ivme, belirli bir ynde hareket etmekte olan bir cismin hznn belirli bir zaman aral gndaki de gi sim miktardr. Ba ska bir deyi sle ivme, bir cismin hznn de gi sim hzdr.

Gkcisimlerinin arasndaki ili skileri incelerken Newton, belli bir ktleye sahip, bir kuvvetin etkisinde hareket eden bir cisim iin ikinci hareket yasas ad verilen kuvvet = ktle ivme ili skisini ifade etmi stir. Bu ili skide yer alan ivme kavram konumun ikinci trevinden ba ska bir sey rev kavramn icat etmek zorunda kalm str. Bugn birok bilim alanndaki problemlerin matematiksel modellerinde ikinci, hatta daha yksek mertebeden trevler kullanlmaktadr. de gildir. Newton bu yasay matematiksel olarak ifade edebilmek iin t-

E ger f ( x ) trev fonksiyonunun bir x 0 noktasnda trevi varsa, bu treve f ( x ) fonksiyonunun x 0 noktasndac ikinci mertebeden trevi denir ve f ( x 0 ) ya da d 2 f ( x 0 )/d x 2 biiminde gsterilir. Eliniz al ssn diye su fonksiyonlarn ikinci mertebeden trevlerini hesaplar msnz? f ( x ) = x 2 + 3 x + 4 ve g ( x ) = 1/ x .

Hocam f ( x ) fonksiyonu kolay grnyor. Onu ben yapaym: f ( x ) = 2 x + 3 oluyor. ve f ( x ) = 2

178

7 Trev ve Uygulamalar Ikincisi de benim olsun. Bu fonksiyonun birinci trevini hegunu sylemi stik. O halde blsaplam stk ve 1/ x 2 oldu mn trevi kuraln tekrar kullanrsak g ( x ) = olarak buluruz. (1 ) x 2 1 ( x 2 ) ( x 2 )2 2 x x4 2 x3

Artan ve Azalan Fonksiyonlar

S imdi de bir fonksiyonun trevi ile fonksiyonun artan veya
y = f (x) f ( x2) f ( x1) x1 x2 x

azalan olmas arasndaki ili ski zerinde duralm. Bir f ( x ) fonksiyonunun tanm kmesinden alnan key x 1 , x 2 noktalar iin x 1 < x 2 iken f ( x 1 ) < f ( x 2 ) oluyorsa f ( x ) fonksiyonuna artan fonksiyon; e ger, x 1 < x 2 iken f ( x 1 ) > f ( x 2 ) ise bu durumda da f ( x ) fonksiyonuna azalan fonksiyon diyece giz. Trevlenebilen bir f ( x ) fonksiyonunun artan ya da azalan olmas ile trevin i sareti arasnda nemli bir ili ski vardr. Bu ili skiyi su sekilde ifade edebiliriz: f : [a, b] fonksiyonu srekli ve (a, b) aral gnda trevlenebilir olsun. (a, b) aral gndan alnan her x noktas iin f ( x ) > 0 ise f ( x ) fonksiyonu [a, b] aral gnda artan, benzer olarak (a, b) aral gn-

S ekil 7.10: y = f ( x ) fonksiyonu artan fonksiyondur.

y y = f (x)

daki her x iin f ( x ) < 0 ise f ( x ) fonksiyonu [a, b] aral gnda azalandr. Bu zellik yardmyla bir fonksiyonun artan ya da azalan olduklar aralklar o gu kez rahatlkla tespit edebiliriz.

f ( x1) f ( x2) x1 x2 x

S ekil 7.11: y = f ( x ) fonksiyonu azalan fonksiyondur.

du gu aralklar bulalm.

R( x ) = 200 x x 2 gelir fonksiyonunun artan ve azalan ol-

S imdi de daha nce inceledi gimiz R : [0, 200] ,

R ( x ) = 200 2 x oldu gundan x = 100 iin R (100) = 0dr. 0 < x < 100 iin R ( x ) > 0 ve 100 < x < 200 iin R ( x ) < 0 olur. Burada R( x ) fonksiyonunun [0, 100] aral gnda artan, [100, 200] aral gnda ise azalan oldu gunu syleyebiliriz.

Artan ve Azalan Fonksiyonlar Bu bilgileri yandaki tablo seklinde de ifade edebiliriz. O halde gelirimiz satlan mal miktar [0, 100] aral gnda iken artmakta, [100, 200] aralnda iken azalmaktadr. Demek ki sat g s miktar 100 birim oldu gunda en ok gelir elde edilir.
R x 0 R 100

179

200

Biraz da yerel minimum ve maksimum noktalarndan bahsedelim. Bir fonksiyonun tanm kmesindeki bir x 0 noktasnn civarnda yer alan her x iin f ( x ) f ( x 0 ) oluyor ise bu noktaya fonksiyonumuzun yerel maksimum noktas ve fonksiyonun bu noktada ald g de ger olan f ( x 0 ) saysna da yerel maksimum de geri diyece giz. Aksine, tas ve fonksiyonun bu noktada ald g de ger olan f ( x 0 ) saysna da yerel x 0 civarnda f ( x ) f ( x 0 ) oluyor ise x 0 noktasna yerel minimum noky

minimum de geri diyece giz. Yerel minimum ve yerel maksimum noktalarna bir fonksiyonun ekstremum noktalar denir ve su nemli zellik sa glanr: fonksiyon ve x 0 (a, b) bir ekstremum nokta ise o zaman f ( x 0 ) = 0 f : [a, b] fonksiyonu srekli ve (a, b) aral gnda trevlenebilir bir
x0 x1 x

dr. Bu nedenle bir fonksiyonun yerel ekstremum noktalar aranrken fonksiyonunun trevinin sfr oldu gu noktalara baklr.

S ekil 7.12: x 0 noktas f ( x ) fonksiyonunun yerel maksimum noktas, x 1 noktas f ( x ) fonksiyonunun yerel minimum noktasdr. Bu noktalarda fonksiyonun gra gine yatay te getler izilebilir.

S unu da belirtelim ki fonksiyonun gra gine ekstremum noktalarda izilecek te get do grular x -eksenine paralel olur ve bu te get do grularna fonksiyonun yatay te getleri deriz.

Ama su hataya d smeyin arkada slar; bir fonksiyonun trevinin bir x 0 noktasnda sfr olmas o noktay ekstremum noktas yapmaz. Buna en gzel rnek her yerde artan oldu gunu bildi gimiz f ( x ) = x 3 fonksiyonudur. x 0 = 0 noktasnda fonksiyonunun trevi sfrdr. Ancak, f (0) = 0, x < 0 iken f ( x ) < 0 ve x > 0 iken f ( x ) > 0 oldu gundan bu nokta bir ekstremum noktas olamaz.
y y = x3

Bir ba ska ilgin rnek ise

x 0 = 0 noktasnda bu fonksiyonun trevinin olmad gn biliyoruz. Ancak [2, 2] aral gnda | x | en kk de gerini x 0 = 0 noktasnda tas trevin var olmad g bir nokta da olabilir.

f ( x ) = | x | fonksiyonudur.

alr ve bu nokta bir yerel minimum noktasdr. Demek ki ekstremum nokS ekil 7.13: f ( x ) = x 3 fonksiyonunun gra gi.

S imdi de bir f ( x ) fonksiyonunun ikinci mertebeden trevinin i sareti ile fonksiyonun gra gi arasndaki ili skiden bahsedelim. ncelikle ikinci mertebeden trevi mevcut ve srekli olan bir

180

7 Trev ve Uygulamalar f ( x ) fonksiyonu alalm. Peki, fonksiyonun trevlenebildi gi bir aralkta s hakknda ne derdiniz? f ( x ) > 0 ise f ( x ) trevinin davran
y f ( x ) > 0 f ( x ) > 0

Fonksiyonun trevi pozitif oldu gunda, fonksiyonun artan ol du gunu sylemi stik. Ikinci trev pozitif ise, o zaman da birinci trevin artan oldu gunu syleyebiliriz sanrm. Evet Engin, f ( x ) = ( f ) ( x ) oldu gundan f ( x ) > 0 ise f ( x )
x

fonksiyonunun artan oldu gunu syleriz. Bu ise f ( x ) fonksiyonun gra gine izilecek te get do grularnn e gimlerinin giderek artt g anlamna gelir. E ger, birinci mertebeden trevin pozitif oldu gu bir aralkta ikinci mertebeden trev pozitif ise, o zaman fonksiyonun artmasnn giderek hzland gn syleriz. Bu da fonksiyonun gra ginin yukarya do gru kvrld g anlamna gelir.

S ekil 7.14: y = f ( x ) fonksiyonun art s hzlanmaktadr.

y f ( x ) > 0 f ( x ) < 0

Bir fonksiyonun art s hzland g gibi, yava slayabilir de. Birinci mertebeden trevin pozitif oldu gu bir aralkta ikinci mertebeden trev negatif ise bunu fonksiyonun art snn giderek azald g seklinde ifade edebiliriz. Bu ise fonksiyonun a sa g do gru kvrld g anlamna gelir.
x

Hocam, paydos zili almak zere ve kafamz artk pek bir sey
S ekil 7.15: y = f ( x ) fonksiyonun art s azalmaktadr.

almyor. Ben bir fonksiyonun art snn yava slamas ne demek anlamadm. Bu son sylediklerinizi bir rnek zerinde grsek olmaz m? Tabii ki Gke. f : [0, ) , f ( x ) = 2 x 3 6 x 2 + 6 x kural iin fonksiyonun birinci ve ikinci mertebeden trevlerini hesaplamamz lazm. nce birinci mertebeden trevi hesaplayalm hocam: f ( x ) = 6 x 2 12 x + 6 = 6( x 1)2 . Buradan x = 1 iin f ( x ) = 0 oldu gu grlr. x = 1 noktas d snda f ( x ) her yerde pozitiftir. Fonksiyonun ikinci mertebeden trevi ise f ( x ) = 12( x 1) negatif, (1, ) aral gnda ise pozitiftir. dir. Ikinci mertebeden trevin i sareti 0 x < 1 aral gnda

ile verilen f ( x ) fonksiyonun davran sn inceleyelim. Bunun

Artan ve Azalan Fonksiyonlar O halde [0, 1) aral gnda birinci mertebeden trev pozitif, ama ikinci mertebeden trev negatiftir. Dolaysyla bu aralkta f ( x ) fonksiyonunun art snn yava slad gn syleyebiliriz.
y

181

f (x) = 2x3 6x2 + 6x

Anladm. Bu durumda (1, ) aral gndaki durumu da de ger-

lendirebiliriz. Bu aralkta hem birinci hem de ikinci mertebeden trevler pozitif oldu gundan fonksiyonun artmasnn giderek hzland g sonucunu elde ederiz. Evet arkada slar, hepinizin aklna sa glk. Ke ske zamanmz daha uzun olsayd da trevi daha da derinlemesine ele alabilseydik. Bu ksa sre ierisinde trevin ne oldu guna ve nasl kullanldna dair temel bilgileri vermeye al g stk. Bir sonraki derste gr smek zere.

S ekil 7.16: f ( x ) fonksiyonunun 0 < x < 1 iin art s yava slarken x > 1 iin art s hzlanmaktadr.

zet
Bu blmde matemati gin en nemli kavramlarndan biri olan trev ile tan stk. ncelikle ortalama hz ve ortalama hzn limiti olarak anlk hz kavramlarn ele alp, bunlardan hareketle trev kavramn bir fonksiyonun bir noktadaki de gi sim hz olarak tanmladk. Trevin geometrik anlamn tart stk ve fonksiyonlarn trevlerine dair temel kurallar ifade ettik. Trev yardmyla bir fonksiyonun artanl gn, azalanl gn karakterize ettik ve bu kavramlar yardmyla yerel ekstremum noktalar tanmladk.

182

7 Trev ve Uygulamalar

Okuma Paras

Bilimin ncleri
Newton
(1642-1727) Cemal YILDIRIM (...) Aristoteles geleneinde, gksel nesnelerin embersel devinimleri aklama gerektirmeyen doal bir olayd. Dnyann dier gezegenlerle birlikte Gne evresinde dndn ileri sren Copernicus bile, embersel devinim retisine kar kmad gibi bu devinimi aklama aray iine de girmemitir. Galileo ile Newton mekaniinde ise yalnzca ayn dorultuda tekdze devinim doaldr; devinimin yn ya da hz deitirmesi, ancak bir d kuvvetin etkisiyle olasdr. Kepler, gezegenlerin Gne evresindeki devinimlerini Gneten kaynaklanan manyetik trden bir kuvvete balam, yer ekimi kavramna ipucu hazrlamt. Newtonun gravitasyon dedii kuvvet, gezegenlerin eliptik yrngeleriyle yer kredeki serbest dmeyi aklayan evrensel bir gtr. Buna gre, evrende var olan herhangi iki nesne birbirini ktlelerinin arpmyla doru, aralarndaki mesafenin karesiyle ters orantl olarak eker. likinin matematiksel ifadesi:  (Denklemde yer ekimi sabitini, ktleyi mesafeyi simgelemektedir)., Newtonun genliinde ulat ama yaymlamaktan kand bu sonu, bir hipotez olarak bakalarnca da tartlmaktayd. Nitekim, Kraliyet Bilim Akademisinin yesi (Robert Hooke, Edmund Halley ve Christopher Wren) eliptik yrngelerin yer ekimiyle aklanabilecei savndaydlar; ancak bu sav kendi aralarnda kantlayamamaktaydlar. 1684te Halley, sorunu Newtona iletir. Yer ekimi hipotezini yllarca nce oluturan Newton, bu arada, hipotezin matematiksel yoldan kantlanmasn da gerekletirmiti. Bylesine nemli bir almann yaymlanmadan kalmasn doru bulmayan Halley, tm basm masraflarn yklenerek Newtonu daha fazla zaman yitirmeden kitabn (Principiay) yazmaya ikna eder. Bilim dnyas hayranlkla karlad bu lmez yaptta, ilk kez, mekaniin dier yasalaryla birlikte yer ekimi kuramnn, tm kant ve ieriiyle, matematiksel olarak ilendiini bulur. Kitapta, ayrca, sv deviniminden Gne ve gezegenlerin ktlelerinin hesaplanmasna, Ayn devinimindeki dzensizliklerden denizlerdeki gelgit olaylarna dein pek ok sorunsal konuya aklk getirmitir... Kaynak: Bilim ve Teknik Dergisi, ubat, 1993.

karn Ka gtlar

183

karn Kagtlar
1. f ( t ) = 5 t 2 kural ile hareket eden bir cis6. f ( x ) = x 2 4 fonksiyonunun x = 3 nok-

min [1, 3] aral gndaki ortalama hz nedir? 2. f ( x ) = x 2 6 x 4 fonksiyonun gra gine

tasndaki ikinci mertebeden trevi nedir? A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10 7.

nun denklemini bulunuz. A) y = 2 x 4 B) y = x 4 C) y = 2 x 8 D) y = x 8 E) y = 2 x 3.

(2, 12) noktasnda izilecek te get do grusu-

lan oldu gu aral g bulunuz. 8.

f ( x ) = x 2 + 4 x + 6 fonksiyonunun azaf ( x ) = 4 x x 2 fonksiyonunun art snn

noktasndaki anlk hz nedir? A) 2 B) 4 C) 8 D) 12 E) 8 4. f (x) = x2

1 x

f ( x ) = (1 2 x )2 fonksiyonunun x = 2

yava slad g aralk a sa gdakilerden hangisidir? A) (, 0) B) (2, 2) C) (2, ) D) (, 2) E) 9.

ise f (1) de geri nedir?

minimum de geri nedir? A) 1 B) 0 C) 1 D) 2 E) 3

f ( x ) = x 2 8 x + 15 fonksiyonunun yerel

A) 2 B) 1 C) 3 D) 6 E) 9 5. f ( x ) = x 3 2 x 2 ise f (1) de geri nedir?

A) 3 B) 2 C) 1 D) 1 E) 3

adet satlrsa en ok gelir elde edilir?

R( x ) = 1200 x 3 x ile verilen bir maldan ka

10. Gelir fonksiyonu f : [0, 400]

2

184

7 Trev ve Uygulamalar

zmler
1. Ortalama hzn tanmn kullanrsak vor t = f (3 ) f (1 ) 31 = 45 5 2 = 20 7. Birinci

trevin

sfr

oldu gu

nokta

tasdr. x > 2 iken f ( x ) < 0; x < 2 iken yani (2, ) aral gnda azalandr. 8.

sitli ginden x = 2 nokf ( x ) = 2 x + 4 = 0 e gundan fonksiyon x > 2 iken, f ( x ) > 0 oldu

olarak elde edilir. 2. f ( x ) = 2 x 6 oldu gundan m = f (2 ) = 4 6 = 2 olur. O halde aranan denklem y + 12 = 2( x 2) olup, bu denklem dzenlenirse y = 2 x 8 elde edilir. Cevap C seene gidir. 3. x bile ske =

trev x < 2 iken pozitif, x > 2 iken negatiftir. Ikinci mertebeden trev f ( x ) = 2 olup, l gnda birinci mertebeden trev pozitif, ikinci mertebeden trev negatif oldu gundan bu aralkta fonksiyonun art s yava slar. Cevap D seene gidir. her zaman negatiftir. Dolaysyla (, 2) ara-

f ( x ) = 4 2 x olup, birinci mertebeden

9. Bu soruda ise yerel minimum de ger sorulmaktadr. Bunun iin birinci mertebeden trevin sfr oldu gu noktalar inceleyelim. f ( x ) = 2 x 8 = 0 e sitli ginden x = 4 noktasnn bir kk oldu gu grlr. x > 4 iken trev fonksiyonu pozitif, x < 4 iken negatif oldu gundan bu nokta bir yerel minimum noktasdr. Yerel minimum deeri ise bu noktay fonksiyonda yerine koyarak g elde edece gimiz f (4) = 42 8 4 + 15 = 16 32 + 15 = 1 de geridir. Cevap A skkdr. 10. Bu soruda da gelir fonksiyonunun ye-

2 noktasndaki anlk hz, o treve kar slk trevi geldi ginden kuralndan

noktadaki

fonksiyonun

Cevap D seene gidir.

ifadesinden f (2) = 8(2) 4 = 12 elde edilir.

f ( x ) = 2(1 2 x )(2) = 4(1 2 x ) = 8 x 4

4. Kuvvet fonksiyonu ve blmn trevi kuralndan f (x) = 2x

1 x2

= 2x +

1 x2

bulunur. Buradan f (1) = 2 1 + 1/(12 ) = 2 + 1 = 3 elde edilir. Cevap C seene gidir. 5.

2

eri iin f (1) = 3(1) 4 1 = 3 4 = 1 g olur. Cevap C seene gidir. 6. f ( x ) = 2 x ve f ( x ) = 2 oldu gundan

f ( x ) = 3 x 4 x oldu gundan x = 1 de 2

rel maksimum noktas sorulmaktadr. Yine trevi sfr yapan noktalar kontrol edelim. yapan de ger x = 200 de geridir. 0 < x < 200 iken R ( x ) > 0 ve

guna gre trevi sfr R ( x ) = 1200 6 x oldu

200 < x < 400 iken

ikinci mertebeden trev her x says iin 2 deerine sahip olur. zel olarak x = 3 iin de g f (3) = 2 dir. Do gru cevap A seene gidir.

R ( x ) < 0 oldu gundan en ok gelir satlan mal miktar x = 200 olursa elde edilir.

ntegral ve Uygulamalar
Zeynep Seluk Engin

8.

Hocam kilometre saatiniz bozuk olduu halde ka kilometre gittiinizi nasl bilebiliyorsunuz?

GENEL MATEMATK

NTE

BELRSZ NTEGRAL

ALAN

DEM ORANI BELRL NTEGRAL RIEMANN TOPLAMI

ORTALAMA DEER

FONKSYONUN LKEL

186

8 Integral ve Uygulamalar

Alan Problemi
b

Arkada slar iinizde dikdrtgenin alann bilmeyen yoktur herhalde!

a A = ab

Evet hocam, taban arp ykseklik, bazen de en arp boy denir. Peki bir genin alan nasl hesaplanr?

A=

a h 2

O da kolay, taban arp yksekli gin yars. Bir be sgenin, ya da bir altgenin alann sorsam. Bir be sgen be s tane genden olu sur, genin alann hesaplayabildi gimiz iin bunlarn alanlar toplam be sgenin alann verir. Altgenin alann hesaplamak iin de ayn mantk geerlidir.

Bence btn okgenlerin alann benzer sekilde hesaplayabiliriz.

Tanm Dzlemde sonlu sayda do gru parasnn u uca eklenmesiyle olu sturulan kapal blgeye okgensel bir blge denir.

Evet, Engin do gru sylyor. Benzer mantkla tm okgensel blgelerin alanlar da hesaplanabilir. Benim bir sey dikkatimi ekti, bunlarn hepsinin kenarlar dz. Ya kenarlar do gru paralarndan olu smayan, kvrml bir blge olsayd ne yapacaktk?

Mesela daire gibi.

Ben onun alann da biliyorum. arp yarapn karesi.

Alan Problemi Antik a glardan beri matematikiler bir takm dzlemsel blgelerin alanlarn hesaplamak iin ok aba sarf etmi slerdir. Ar simed dairenin alann hesaplamak iin daireye ieriden ve d sardan yakla san okgenler kullanm str.

187

Ar simed, bilinmeyeni bilinenlerle ku satm s. Biz bugnk dersimizde bir [a, b] kapal aral g zerinde tanml, srekli ve negatif de gerler almayan bir f ( x ) fonksiyonu tarafndan belirlenen bir D blgesinin alann hesaplamaya al saca gz. Alann hesaplamaya al st gmz D blgesi y = f ( x ) e grisinin altnda, [a, b] aral gnn stnde , x = a do grusunun sa gnda ve x = b do grusunun solunda kalan blgedir.

S ekil 8.1: Birim daireye ieriden ve d sardan okgenlerle yakla sm.

y y = f (x)

D
a b x

Bu D blgesine Ar simedin yntemini mi uygulayaca gz? Evet, D blgesine ok zel tipte okgenlerle yakla saca gz.

S ekil 8.2: y = f ( x ) fonksiyonunun belirledi gi D blgesi.

y y = x2 1

Kolay anla slmas iin incelememize [0, 1] aral g zerinde f ( x ) = x 2 fonksiyonunu alarak ba slayalm.

Hocam bence bu blgenin alan 1den kktr, nk bu blge bir kenar 1 birim olan karenin iinde kalyor. Seluk do gru sylyor arkada slar. Bir adm daha ileriye gi0, 1 , 2
1 ,1 2

S ekil 8.3: y = x 2 fonksiyonunun belirledi gi D blgesi.

delim. ncelikle [0, 1] aral gn 0, 1 , 1 noktalar yardmyla 2

larna [0, 1] aral gnn bir blnts denir. Sonra sekildeki gibi 0, 1 2 aral g zerinde yksekli gi f ( 1 )= 2 dikdrtgenin alanlar toplam 1 1 1 5 + 1= 2 4 2 8 olup, D blgesinin alan
5 den 8 1 4

seklinde iki alt aral ga ayralm. Buradaki 0, 1 , 1 nokta2 olan dikdrtgeni ve

1 ,1 2

y 1

aral g

zerinde yksekli gi f (1) = 1 olan dikdrtgeni gznne alalm. Bu iki

1 4

1 2

kktr.

S ekil 8.4: D blgesine iki dikdrtgenle yakla sm.

188

8 Integral ve Uygulamalar

y 1

Hocam ben bu i si bir adm daha devam ettirebilirim. nce 0, 1 , 2 , 1 noktalar yardmyla [0, 1] aral gn 3 3 ve
2 ,1 3

0, 1 , 3

alt aralklarna ayrrz. Sonra sekildeki gibi

1 3

4 9

aral g zerinde yksekli gi f

1 9 1 3 2 3

1 2 , aral g zerinde yksekli gi f 2 3 3 3 , 1 aral g zerinde yksekli g i f ve 2 3

1 x

1 9

1 2 , 3 3 0, 1 3

olan dikdrtgeni,
4 9

olan dikdrtgeni

(1) = 1 olan dikdrt-

geni gz nne alrsak, bu dikdrtgenin alanlar toplam 1 1 1 4 1 1 + + 1= 3 9 3 9 3 3 yani yakla sk olarak 0, 52dir. Bence bundan sonra [0, 1] aral gndaki 0, 1 , 1 , 3 , 1 noktala4 2 4 rn semek uygun olur. Bu noktalar yardmyla tabanlar birim uzunlukta ve ykseklikleri de srasyla f
1 4 1 4

S ekil 8.5: D blgesine dikdrtgenle yakla sm.

y 1

1 9

4 9

+1

14 27

9 16

1 4 1 16 1 4 1 2 3 4

1 , 16

1 2

= 1 , f 4

3 4

9 16

ve f (1) = 1 olan dikdrtgenler al-

S ekil 8.6: D blgesine drt dikdrtgenle yakla sm. y

1

nrsa kar slk gelen alan 1 1 1 1 1 9 1 1 1 4 9 16 + + + 1 = + + + 4 16 4 4 4 16 4 4 16 16 16 16 = 15 32

dir ve bu da yakla sk olarak 0, 47 olur. Bylece gerek alan de gerine biraz daha yakla slm s olur.

Bu sekilde devam edilirse, her bir admda gerek de gere biraz daha yakla slr.
1 x

S ekil 8.7: D blgesine 10 dikdrtgenle yakla sm. y

1

A sa gdaki tabloda birinci satrdaki n ile alt aralklarn, dolaysyla dikdrtgenlerin says gsterilmi stir. Ikinci satrdaki An ise olu sturulan n tane dikdrtgenin alanlar toplamn temsil etmektedir. Dikdrtgen says sonsuza do gru arttrld gnda, kar slk gelen alanlar toplam
1 3

= 0, 3333 . . . saysna yakla smaktadr. Bunun sebebini belirli

integral konusunda aklayaca gz.

n An 1 1 2 0,625 3 0,52 4 0,47 5 0,44 6 0,42 7 0,41 8 0,4 9 0,39 10 0,38 ... ... 20 0,358 ... ...

Hocam dikdrtgenleri olu stururken niin sol ular kullanmadk?

S ekil 8.8: D blgesine 20 dikdrtgenle yakla sm.

Ba ska Problem, Yine Toplamlar Do gru sylyorsun Seluk, alt aralklardaki sol u noktalar seerek de, hatta orta noktalar seerek de ayn i slemleri yapabilirdik. Her bir admda hesaplanan de gerler farkl olurdu ancak bu sekilde hesaplanan de gerler de adm says arttka gerek alan de gerine yakla srd. Sa g u noktalar semek benim tercihim oldu, ama bu seim sonucu etkilemiyor.

189

Baska Problem, Yine Toplamlar

Benim arabay biliyorsunuz, artk ka bin kilometrede olduunu bile bilmiyorum, kilometre gstergesi al g smyor.

Hocam byle zor olmuyor mu? Neyse ki hz gstergesi al syor.

Hz gstergesi ba ska, kilometre gstergesi ba ska! Mesela evden okula ka kilometre oldu gunu nasl bileceksiniz? Biraz hesapla idare ediyorum. Tabii ki bu arada kzmdan da birazck yardm alyorum.

Hocam nasl oluyor bu i s? Ilk hareketimde saate bakyorum, bundan sonra dzenli aralklarla kzm hz gstergesine bakp ilgili hz not alyor.

Hocam gene benim kafam kar strdnz.

190
Hz km/saat
90 80 70 60 50 40 30 20

8 Integral ve Uygulamalar Evle okul aras a sa g yukar 7 dakika, dakikalara gre aracn hz km/saat cinsinden su tablodaki gibi: zaman hz 1.dk. 30 2.dk. 70 3.dk. 80 4.dk. 90 5.dk. 80 6.dk. 50 7.dk. 20

Zaman

Ben anladm.

Bakyorum da, konu hz ve araba olunca ok abuk anlyorsun.

Aferin Seluk, hadi arkada slarna da anlat.

Tabloda km/saat cinsinden verilen hzlar km/dakikaya evirirken do gru orant kullanlr. 1. dakikada 30 km/saat olan hz a sa gdaki sekilde km/dakikaya dn strlr. 1 saat 60 dakika oldu gu iin: 60 dakikada 1 dakikada 30 km gidilirse x km gidilir.

zaman hz

1. dk. 0,50

2.dk. 1,16

3.dk. 1,33

4.dk. 1,50

5.dk. 1,33

6.dk. 0,83

7.dk. 0,33

nce km/saat trnden verilmi s olan hzlar, yukardaki tablodaki gibi km/dakikaya evirelim. S imdi de her bir zaman dilimindeki hz sabit kabul ederek bu zaman diliminde alnan yolu yakla sk olarak hesaplayabiliriz. Buna gre

Buradan x = = 0, 5 olup 1. dakikada 0, 5 km yol alnm str. Di gerleri de benzer sekilde hesaplanr.

30 60

1. zaman diliminde alnan yol 0, 50 km, 2. zaman diliminde alnan yol 1, 16 km, 3. zaman diliminde alnan yol 1, 33 km, 4. zaman diliminde alnan yol 1, 50 km, 5. zaman diliminde alnan yol 1, 33 km, 6. zaman diliminde alnan yol 0, 83 km, 7. zaman diliminde alnan yol 0, 33 km

Hz 1, 5 1, 3 1, 1

km/dk

olur. Her bir zaman diliminde alnan yollar toplanrsa 0, 5 + 1, 16 + 1, 33 + 1, 5 + 1, 33 + 0, 83 + 0, 33 = 6, 98 olur. O halde evden okula mesafe yakla sk olarak 7 km olur. Buradaki zaman dilimlerini otuzar saniyeye indirseydik gerek mesafeye daha da yakla srdk.

0, 8

0, 5 0, 3

7 Zaman

Belirli Integral Arkada slar burada dikkat ederseniz, belli aralklar ve her bir aral ga kar slk gelen bir saysal de ger var. Sonra da bu saylar aralk boyu ile arpp topluyoruz. Bu size tandk geldi mi?

191

Biraz nceki alan hesabndaki toplama benziyor ama burada fonksiyon yok hocam.

Iyi d snn.

Bence burada olsa olsa hz fonksiyonu olur.

Burada de gi skenimiz zamandr ve [0, 7] aral gnda de gi smektedir. Fonksiyonumuz ise zamana ba gl olarak aracmzn hzdr. Birer dakikalk zaman dilimleri [0, 7] aral gmzn bir blnts olup, dakikada bir kaydetti gimiz hzlar da hz fonksiyonumuzun alt aral gn sa g ularndaki de geridir.

Hocam fonksiyonun u noktalardaki de gerini anladm da, ben hl fonksiyonun kendisini gremedim. Ad var kendisi yok!

Engini memnun etmek iin her andaki hzmz kaydetmemiz gerekiyor. Ama gnlk hayatta pek ok durumda bir fonksiyonun her noktadaki de gerinden ziyade fonksiyonun yeterince ok noktadaki de gerini bilmek yeterlidir. E ger burada hz fonksiyonumuzun zamana ba gl forml ak olarak verilmi s olsayd, aral gmzn blntsndeki noktalar arttrarak sphesiz daha hassas hesaplamalar yapabilirdik.

Belirli Integral
Arkada slar alan probleminde de, yol probleminde de kar smza birtakm toplamlar kt. Bu i slemlerde gznne ald gmz fonksiyonlar negatif de gerler almayan fonksiyonlard. Aslnda fonksiyon zerindeki bu ko suldan vazgeip [a, b] kapal aral g zerinde tanml ve srekli bir f fonksiyonunu alarak da ayn i slemleri yapabiliriz.

192

8 Integral ve Uygulamalar Bunun iin [a, b] kapal aral gn her birinin boyu x = paraya blelim. Kar slk gelen blntnn noktalar
x0 = a , x1 = ba n , x2 = 2 ba n , . . . , xi = i ba n
ba n

olan n e sit
ba n

, . . . , xn = n

=b

olur.
x i 1
y = f ( x)

xi xn = b
b a n

x0 = a

x1 x = [a , b ] aral gnn n e sit paraya blnm s

b a
x

i . alt aral gn sa g ucunu x i ile gsterelim. Bu verilere gre a sa gdaki toplam olu sturalm:
S ekil 8.9: y = f ( x )in Riemann toplamndaki dikdrtgenler.

f ( x 1) x + f ( x 2 ) x + + f ( x n) x . Bu toplam ortak bir parantezleme ile f ( x 1 ) + f ( x 2 ) + + f ( x n) x seklinde de yazabiliriz. Bu toplam bir gerel saydr, bu sayya f fonksiyonunun bir Riemann toplam denir.

Hocam benim bu toplamlardan gzm korktu. Her i sin bir zorlu gu vardr. Integral i sinin de en zor evresi burasdr.

Yukarda olu sturdu gumuz toplamda blntdeki nokta says arttrldka kar slk gelen de gerler sabit bir sayya yakla sr. Bu sabit sayya f fonksiyonunun [a, b] aral g zerindeki belirli integrali denir ve bu say
b

f (x) d x
a

sembolyle gsterilir.

Belirsiz Integral

193

Daha matematiksel bir dille sylemek gerekirse

b

f ( x ) d x ifadesinde sembolne integral

f ( x ) d x = lim
a

f ( x1) + f ( x2) + + f ( x n) x

aya integralin alt snr bye integralin st snr f ( x )e integrand d x e diferansiyel denir. Buradaki d x ifadesi Riemann toplamndaki x ten esinlenerek yazlmaktadr ve integralin hangi de gi skene gre hesaplandn belirtir. g

olur.

Hocam, bu belirli integral hesab hakikaten ok zor gzkyor. Bu hesab kolay klmann bir yolu yok mu? Tabii ki var, ancak bunun iin temel bir d snceye daha ihtiyacmz olacak.

Belirsiz Integral
Trevle ilgili dersimizde, bir fonksiyon verildi ginde bu fonksiyonun trevini hesaplam stk. S imdi bu i sleme tersten bakaca gz, yani trevi verilen fonksiyonun kendisini bulmaya al saca gz.

Niin trevi bilinen fonksiyonun kendisini bulmaya al syoruz? Hatrlarsanz, trev demek de gi sim oran ya da hz demekti. Fonksiyon verildi ginde bunlar hesaplayabiliyorduk. S imdiki problemimizde bir olayn hzn ya da de gi sim orann biliyorken, olayn kendi formln bulmaya al syoruz.

Trevi 2 x olan bir fonksiyon syleyebilir misiniz?

ok kolay, x 2 fonksiyonunun trevi 2 x olur.

Hocam, x 2 + 1 fonksiyonunun da trevi 2 x olur.

194
y
c= 2

8 Integral ve Uygulamalar Arkada slar her ikinizin de syledi gi do gru. Bunlarn her birine 2 x fonksiyonunun bir ilkeli denir. Genel olarak, c sabit
1

2
c=

1
c= 0

bir say olmak zere x 2 + c fonksiyonunun da trevi 2 x tir. Di ger yandan

x 1 2

seklindeki 2 x in tm ilkelleri, uygun bir c iin x 2 + c formundadr. x 2 + c ifadeler c saysna ba gl bir fonksiyon ailesidir. Bu aileye 2 x fonksiyonunun belirsiz integrali denir ve bunun iin

c=

c=

2x d x = x2 + c
S ekil 8.10: y = x + c ailesinin baz yeleri.
2

gsterimi kullanlr.
Tanm F ( x ) fonksiyonunun trevi f ( x ) fonksiyonuna e sit ise, yani F ( x ) = f ( x ) oluyorsa, F ( x ) fonksiyonuna f ( x )in bir ilkeli denir.

Bazen y = x 2 + c ailesinin zel bir yesini semek gerekebilir. Mesela bu aileye ait olan ve (0, 1) noktasndan geen yeyi bulabiliriz. (0, 1) noktasndan geen zel yeyi bulmak iin y = x 2 + c formlnde x yerine 0 ve y yerine 1 yazlrsa

F ( x ) ve G ( x ) fonksiyonlarnn bir aralk zerinde trevleri e sit ise, yani F (x) = G (x) oluyorsa bu fonksiyonlar

1 = 02 + c e sitli ginden c = 1 bulunur. O halde (0, 1) noktasndan geen ye y = x 2 + 1 parabol olur.

arasnda G ( x ) = F ( x ) + c ili skisi vardr.

Arkada slar, bir fonksiyonun ilkelini bulma problemi gznz korkutmasn. Bizim genelde kullanaca gmz fonksiyonlarn belirsiz integralleri a sa gdaki sekildedir:
k, n, c sabit saylar olmak zere, 1. Sabit kural: 2. Kuvvet kural: k d x = kx + c xn d x =
1 x x n+1 n+1

Tanm F ( x ) fonksiyonu, f ( x ) fonksiyonunun bir ilkeli ise, F ( x ) + c ailesine f ( x ) in belirsiz integrali denir ve f ( x ) d x = F ( x ) + c seklinde gsterilir. Bunu F ( x ) d x = F ( x ) + c seklinde de yazabiliriz.

+ c , n = 1

3. Logaritmik kural:

d x = ln x + c e kx d x = 1 e kx + c , k = 0 k

4. stel fonksiyon kural:

Trevdeki gibi, integral bulmann da formlleri var m hocam?

Belirsiz Integral Tabii ki, belirsiz integral iin a sa gdaki kurallar geerlidir:
1. Sabitle arpma kural: 2. Toplam Kural: 3. Fark Kural: k f (x) d x = k f ( x ) d x , (k sabit say) f (x) d x + g(x) d x

195

( f ( x ) + g ( x )) d x =

( f ( x ) g ( x )) d x =

f (x) d x

g(x) d x

Hocam bir rnek yapsak?

Mesela (6 x 2 5 ) d x integralini hesaplayalm.

nce fark ve sabitle arpma kurallarn kullanrsak (6 x 2 5 ) d x = 6 x2 d x 5 dx

yazabiliriz. Sonra da kuvvet kural ve sabit kural kullanlrsa arad gmz belirsiz integral 6 olarak bulunur. Buradan (6 x 2 5 ) d x = 2 x 3 5 x + c elde edilir. x3 3 5x + c

Syleyin bakalm, sonucun do gru olup olmad gn nasl anlarz?

Bulunan sonucun trevini alrz. E ger ba sta verilen fonksiyonu elde edersek do gru yapm sz demektir.

196 Evet Engin, gerekten

8 Integral ve Uygulamalar

(2 x 3 5 x + c ) = 6 x 2 5 dir. S imdi de ba ska bir rnek verelim. Syleyin bakalm 3e2 x d x integralinin de geri nedir? Sabitle arpma kuraln ve stel fonksiyon kuraln kullanrsak 3e2 x d x = 3 olarak bulunur. Syleyin bakalm 2 x integralinin de geri nedir? Sabit kuraln ve sonrasnda logaritmik fonksiyonun integrali kuraln kullanrsak 2 x sonucuna ula srz. Trev konusundaki zincir kuraln hatrlayan var m? dx = 2 1 x d x = 2 ln x + c dx 1 3 e2 x d x = 3 e2 x + c = e2 x + c 2 2

Hocam integral konusunu i sliyorduk! Demek ki ihtiya olacak. Zincir kural bile ske fonksiyonunun trevi ile ilgili bir kurald. f ve g fonksiyonlar verildi ginde, ( f g )( x ) bile ske fonksiyonunun trevi ( f g ) ( x ) = f ( g ( x )) g ( x ) olur.

Belirsiz Integral S imdi bunu bir integral kuralna evirebiliriz:

197

f ( g ( x )) g ( x ) d x = olur.

( f g ) ( x ) d x = ( f g )( x ) + c

ve bile skeler oldu gu iin Pnar Hocann syledi gi forml uygulamakta bazen glk ekilebilir. Bu yzden de gi sken de gi stirme ya da yerine koyma forml dedi gimiz bir yntem ok faydaldr. Verilen integralde u = g ( x ) denilirse unun diferansiyeli du = g ( x ) d x olur, bunlar f ( g ( x )) g ( x ) d x integralinde yazarsak f ( g ( x )) g ( x ) d x = f (u) du = f (u) + c

f ( g ( x )) g ( x ) d x integralinde, iki tane fonksiyon trevi

u = g ( x ) trevlenebilir fonksiyonu iin du = g ( x ) d x ifadesine unun diferansiyeli denir ve integral hesaplarnda kullan sl bir aratr.

e sitli gini buluruz. Verilen bir integrale bu gzle bakp, sonra x de gi skenine geri dnebilirsiniz.

Hocam sunu bir rnek zerinde aklasanz.

Peki Gke, (2 x + 1 )4 d x integralini hesaplayalm.

nce (2 x + 1)4 ifadesinin almn yaparz sonra da biraz nceki yntemleri kullanarak integrali hesaplarz.

4.dereceden bir ifadenin almn yapmak zor olmayacak m?

198

8 Integral ve Uygulamalar Enginin d sncesi do gru ancak Selukun da syledi gi gibi 4.dereceden ifadenin almn yapmak ok fazla i slem gerektirir. O nedenle burada de gi sken de gi simi yapmak uygun olur. Sizce nasl bir de gi sken de gi simi yapmalyz?

Bence u = 2 x + 1 de gi sken de gi simi yapmak uygun olur. Buna gre du = 2 d x olur, buradan da d x = integralde yerine yazlrsa (2 x + 1 )4 d x = e sitli gi elde edilir. u4 1 2 du = 1 2 u4 du = 1 u5 2 5 +c = 1 10 u5 + c
1 2

du olur. Bu ifadeler

Bu zmde x yok, oysa integralini hesaplamak iin yola kt gmz fonksiyon x e ba glyd!

Evet, Seluk do gru sylyor arkada slar. Selukun syledi gi sey grencilerin sklkla yapt g ihmallerden biridir. S imdi son ifadede u grd gmz yere 2 x + 1 yazacak olursak istenilen integral (2 x + 1 )5 10

(2 x + 1 )4 d x =

+c

olarak bulunur.

Arkada slar ben de sizlere zik ierikli bir soru soraym. x ekseni boyunca hareket eden bir cismin t anndaki hz metre/saniye trnden v ( t ) = 1 + 2 t deklemiyle veriliyor. E ger bu cisim t = 0 annda ba slang noktasnda ise bu cismin x ekseni zerindeki konumunu zamana ba gl olarak veren bir fonksiyon bulabilir misiniz?

Trev konusunu i slerken hz, yolun yani konumun zamana gre trevi olarak kar smza km st. Burada bize hz verilip yol denklemi soruldu gu iin bir integral hesab sz konusudur.

Belirsiz Integral Bulmaya al st gmz konum fonksiyonuna F ( t ) diyelim. F ( t ) hakknda F (0) = 0 oldu gunu ve F (t) = v(t) = 1 + 2t oldu gunu biliyoruz. O halde hzn integrali alnrsa F (t) = = = v(t) d t (1 + 2 t ) d t t + t2 + c

199

bulunur. Konum fonksiyonu F ( t ) = t + t 2 + c seklindedir. Bu ifadede F (0) = 0 oldu gu kullanlrsa c = 0 olur. Sonu olarak konum, ba ska bir deyi sle yol fonksiyonumuz F (t) = t + t2 seklindedir.

Peki bu cisim t = 1 ve t = 3 saniyeleri arasndaki zaman diliminde ne kadar yol gitmi stir?

Yol formln kullanarak hemen hesaplayabiliriz. t = 3. saniyede alnan yol F (3) = 3 + 32 = 3 + 9 = 12 metre olur. Bize [1, 3] zaman aral gnda alnan yol soruldu gu iin t = 1. saniyeye kadar alnm s olan yolu karmalyz. 1.saniyede alnan yol F (1) = 1 + 12 = 2 metre olup, [1, 3] zaman diliminde alnan yol F (3) F (1) = 12 2 = 10 metredir. Bu cismin ald g yol, yol fonksiyonunun [1, 3] aralnn u noktalarnda ald g g de gerler farkdr.

200
h z

8 Integral ve Uygulamalar Bir ba ska noktaya daha dikkat ekmek istiyorum. v ( t ) = 1 + 2 t hz fonksionunun gra gi yandaki sekilde verilmi stir. [1, 3] aral gnn stnde ve v ( t ) = 1 + 2 t nin gra ginin altnda kalan blgenin alan nedir?
y = v (t )

Bu blgeyi taban 2 birim ve yksekli gi 3 birim olan dikdrtgen ile taban 2 birim ve yksekli gi 4 birim olan genin birle simi olarak d snebiliriz. Dikdrtgenin alan 2 3 = 6 birim kare ve genin alan
24 2

= 4 birim karedir. Buna gre sz

konusu blgenin alan 6 + 4 = 10 birim kare olur.

1
zaman

Son iki rne gimizi kar sla strn bakalm. Dikkatinizi eken bir durum var m? Her ikisinde de hesaplanan de gerler ayn. Yani [1, 3] aralnda hz fonksiyonunun altnda kalan alan, yol fonksiyonug nun [1, 3] aral gnn u noktalarndaki de gerleri farkna e sittir.
y

v (t 2 )

Hocam bu bir tesadf de gildir herhalde.

y = v (t )

Do gru sylyorsun Seluk. Yukarda [1, 3] zaman diliminde yapt gmz incelemeyi, herhangi bir [ t 1 , t 2 ] zaman diliminde de yapabiliriz. Yani yol fonksiyonu F ( t )nin [ t 1 , t 2 ] aral gnn u noktalanin gra ginin altnda kalan alana m e sittir?
t

v (t 1 )

rnda ald g de gerler fark olan F ( t 2 ) F ( t 1 ) says, y = v ( t )

t1

t2

Evet farkl sekillerde elde edilen bu saylar e sittir. Bu rnek bize alan bulma problemi ile trevi verilen bir fonksiyonun kendisini bulma problemi arasndaki bir ili skiye i saret ediyor. Bu ili ski bizi matematikteki en nemli teoremlerden biri olan a sa gdaki teoreme gtrr.

Temel Teorem

201

Temel Teorem
Arkada slar, belirli integrali tanmladktan sonra hesabnn olduka zor oldu guna i saret etmi s ve bunu kolayla strmann bir yolu oldu gunu sylemi stik. Bize bu kolayla strmay Temel Teorem ad verilen bir teorem sa glar. Bu teorem sayesinde, yukardaki hz rne ginde oldu gu gibi, bir fonksiyonun belirli integrali o fonksiyonun bir ilkeli yardmyla kolayca hesaplanabilir.
Temel Teorem: f ( x ), [a, b] aral g zerinde srekli bir fonksiyon ve F ( x ) fonksiyonu da f ( x )in bir ilkeli, yani F ( x ) = f ( x ) olsun. Bu durumda
b

f ( x ) d x = F ( b) F ( a )

olur.

Artk belirli integrali Temel Teorem yardmyla hesaplayabiliriz. Bir f ( x ) fonksiyonunun [a, b] aral g zerindeki belirli integralini hesaplamak iin ncelikle f ( x )in bir ilkelini, yani F ( x ) = f ( x ) ko sulunu sa glayan bir F ( x ) fonksiyonu bulaca gz. Sonra da F ( x )in aral gn u noktalarnda alm s oldu gu de gerler fark olan F ( b) F (a) saysn hesaplayaca gz. Bu say hesaplamak istedi gimiz beb lirli integrale e sittir. Integral hesaplarnda bu fark iin F ( x )| gsterimi
a b a b f ( x ) d x = F ( x )| a

kullanlr. Bu gsterime gre Temel Teorem

y y = x2 1

seklinde de yazlabilir. Hocam, ba slangta bahsetti gimiz [0, 1] aral gnn stnde, f ( x ) = x 2 e grisinin altnda kalan, sa gdan x = 1 do grusu ile snrl blgenin alann hesaplayabilir miyiz?

Bana f ( x ) = x fonksiyonunun bir ilkelini syler misiniz?

S ekil 8.11: stten y = x 2 , alttan x ekseni ve sa gdan x = 1 do grusu
3

F(x) =

ile snrl blge.

fonksiyonu.

202

8 Integral ve Uygulamalar Evet do gru, belirli integralimizin de geri bu fonksiyonun aral gn u noktalarnda ald g de gerler fark olur. Yani
1 0

x d x = F (1 ) F (0 ) =
1 3

13 3

03 3

1 3

olup, sz konusu blgenin alan tka 1 e yakla syordu. 3

f ( x ) d x belirli integrax3 3

birim karedir. Hatrlayacak olursanz

dikdrtgenleri kullanarak hesaplad gmz de gerler, blnt says artb a

lini hesaplarken, f ( x ) fonksiyonunun F ( x ) ilkeli yerine G ( x ) = F ( x ) + c ilkeli de seilebilir. Bu durumda u noktalardaki de gerler fark G ( b) G ( a ) = ( F ( b) + c )

Ama hocam F ( x ) =

+ 1 fonksiyonu da f ( x ) = x 2 nin bir

ilkelidir. Temel Teoremde bu ilkeli kullanrsak ne olur? Gzel soru Seluk, bir de senin syledi gin ilkel fonksiyon ile hesap yapalm. Bu fonksiyonun [0, 1] aral gnn u noktalarndaki de gerler fark F (1 ) F (0 ) = 13 3 +1 03 3 +1 = 1 3 +101 = 1 3

( F (a)+ c ) = F ( b) F (a) olup sonu de gi smez.

olup sonu de gi smedi. Bu genelde de do grudur. Temel Teoremi uygularken hangi ilkeli kulland gmz nemli de gildir.

Hocam belirli integralin de geri her zaman bir alana m kar slk gelir? Hayr Engin, e ger fonksiyon negatif de gerler almyorsa bu do grudur, ama fonksiyonumuz negatif de gerler alyorsa do gru olmaz. Mesela f ( x ) = x 2 2 x fonksiyonunun [0, 2] aral g zerindeki integralini hesaplayalm.
y

2
1
y = x 2 2x

(x 2x) d x

x3 3 2
3

2 2

x2 2 2
2

= =

3 4 3

03 3

02 2

-1

S ekil 8.12: f ( x ) = x 2 2 x in gra gi.

olup negatif bir saydr. Bu say bir alan de gerine kar slk gelmez. Ama sekildeki taral blgenin alannn negatidir.

Temel Teorem Haydi bakalm,

2 2 x

203 e d x belirli integralini hesaplayn.

y

unu biliyoruz. Temel Teoremi uygularsak g

2 2 2 x

Gayet kolay. e2 x fonksiyonunun bir ilkelinin 1 e2 x oldu2

y = e 2x

e
1

2 x

dx

e 2 1 1 22 1 = e e21 2 2 1 1 = e 4 + e 2 2 2

S ekil 8.13: y = e2 x in altnda ve [1, 2] aral gnn stnde kalan blge.

y
1 y =x

sonucu elde edilir.

a
1

S imdi de a > 1 olmak zere

1

1 x

d x integralini hesaplayn.
1 a x

1 x

fonksiyonunun bir ilkelinin ln x oldu gunu biliyoruz. Buna gre

a 1

S ekil 8.14: y = kalan blge.

1 x

e grisinin al-

tnda ve [1, a ] aral gnn stnde

1 x

dx

ln

a x |1

= ln a ln 1 = ln a sonucu elde edilir. Tabii ki burada ln 1 = 0 oldu gunu kullandm. Integral yardmyla iki e gri arasndaki alan da hesaplamak mmkndr. [a, b] aral g zerinde tanml srekli f ( x ) ve Bu durumda y = f ( x ) e grisinin stnde ve y = g ( x ) e grisinin altnda kalan blgenin alanna A diyecek olursak, bu alan
b

g ( x ) fonksiyonlar verilsin ve bu aralk zerinde 0 f ( x ) g ( x ) olsun.

A=
a

( g ( x ) f ( x )) d x

forml ile hesaplanr.

Hocam, bu formln bir gerekesi var m?

204
y y = g (x )

8 Integral ve Uygulamalar Bunun sebebini yandaki sekilden hemen grebiliriz. y = g ( x ) e grisiyle x ekseni arasnda kalan blgenin alanna A1 ve y = f ( x ) e grisiyle x ekseni arasnda kalan alana da A2 diyelim. Buna
A1

gre
b

A1 =
a
a b x

g(x ) d x

ve
b

S ekil 8.15: g ve x ekseni arasndaki blge.

y

A2 =
a

f (x) d x

olur. O halde sekilden de grld g gibi sz konusu iki e gri arasndaki alan
b
y = f (x )

A = A1 A2

=
a b

g(x ) d x

f (x) d x
a

A2

=
b x

( g ( x ) f ( x )) d x

S ekil 8.16: f ve x ekseni arasndaki blge.

y y = g (x )

olur.

grisinin stnde kalan blgenin rusunun altnda ve y = x 3 e

A = A1 A2

Buna bir rnek yapalm. 0 x 1 olmak zere y = x do g-

alann hesaplayalm. Bu blgenin alan

1

y = f (x )

A=
0

( x x 3) d x

seklindeki integralle bulunur. Bu integrali hesaplarsak

1 0 3

S ekil 8.17: f ve g arasndaki blge.

(x x ) d x

x2 2 1 1 4
2

x4 4 1
4

y
1

= =
y =x y =x3

02 2

04 4

birim kare olur.

Bu son rnekte incelenen tipteki blgeler ve alanlar uygu1

lama asndan nemlidir. Bununla ilgili aklamay okuma paras ksmnda bulabilirsiniz.

Ortalama De ger

205

Ortalama Deger
Bu snfn en genci kim?

Engin. En ya sls da ben oldu guma gre, Engin ve ben ulardayz. Peki bu snfn hocalarla birlikte ya s ortalamas nedir? Toplam 6 ki siyiz, hepimizin ya slarn toplayp 6ya bld gmzde ortalama ya s bulmu s oluruz. Bu snftaki ki silerin ya slar 20, 21, 22, 23, 38 ve 50dir. O halde 20 + 21 + 22 + 23 + 38 + 50 6 olup, bu snfn ya s ortalamas 29dur. Peki bize x 1 , x 2 , . . . , x n gibi n tane say verilse bunlarn ortalamas nasl hesaplanr? O da kolay. . . nce bu saylar toplarz sonra da sonucu nye bleriz. Yani x 1 , x 2 , . . . , x n saylarnn ortalamas x1 + x2 + + x n n olur. S imdiki amacmz buradan hareketle bir fonksiyonun ortalama de gerini tanmlamak. = 29

Hocam saylar tamam da, bir fonksiyonun ortalama de geri olur mu? Syleyin bakalm bir gnn ortalama scakl gn nasl tanmlarsnz? Gece 00:00dan itibaren her saat ba s termometreden o anki scakl g ler not alrz. Gn bitiminde 24 kez bu i si yapm s oluruz. Bu scaklk de gerlerini toplayp 24e bleriz.

206

8 Integral ve Uygulamalar Biraz dikkat edecek olursak, Zeynepin bu hesapta bir fonksiyonun belli noktalardaki de gerleri toplamn hesaplayp, 24e bld gn grrz. Benzer hesab [a, b] kapal aral g zerinde tanml srekli bir fonksiyon iin de yapabiliriz. Bunun iin nce [a, b] araln x 0 = a < x 1 < < x n = b noktalar yardmyla n tane e g sit alt aral ga ayralm. Bu durumda alt aralklarn boylar x =
ba n

olur. f

fonksiyonunun alt aralklarn sa g ularndaki de gerlerini hesaplarsak, f ( x 1 ), f ( x 2 ), . . . , f ( x n ) saylarn elde ederiz. Bu saylarn ortalamas f ( x 1 ) + f ( x 2 ) + + f ( x n) n olur. Nokta says arttrld gnda bu ortalama de gerin nasl davrand gn belirlemek istiyoruz. Burada n = f ( x1) + f ( x2) + + f ( x n)
ba x ba x

oldu gu kullanlrsa [ f ( x 1 ) + f ( x 2 ) + + f ( x n)] x

1 ba

e sitli gi elde edilir.

Son e sitli gin sa g tarafndaki [ f ( x 1 ) + f ( x 2 ) + + f ( x n)] x ifadesi size tandk geldi mi?

f fonksiyonunun verilen blntye gre Riemann toplamdr. Demek ki nokta says arttrlrken yukardaki fonksiyon deerlerinin ortalamas g 1 ba ortalama de gerini f or t = 1 ba
a b a b

f (x) d x

saysna yakla sr. Buna gre f fonksiyonunun [a, b] aral g zerindeki

f (x) d x

seklinde tanmlamak uygundur.

Ortalama De ger Mete Hocann syledi gi ortalama de ger formln

b a

207

f ( x ) d x = f or t ( b a)
3
f or t

y = 4x2

seklinde de yazabiliriz. f fonksiyonumuzun negatif de gerler almamas durumunda son e sitli gi; y = f ( x ) e grisinin altnda ve [a, b] aral gnn stnde kalan blgenin alan, taban [a, b] aral g ve yksekli gi f or t olan dikdrtgenin alanna e sittir. seklinde yorumlayabiliriz. S imdi f ( x ) = 4 x 2 fonksiyonunun [0, 2] aral g zerindeki

ortalama de gerini hesaplayalm.

S ekil 8.18: [0, 2] aral gnn stnde ve y = f ( x ) in altnda kalan alan, taban 2 birim ve yksekli gi f or t olan dikdrtgenin alanna e sittir.

Artk forml belli, bunu ben hesaplayabilirim. f or t = 1 2 1 2 1 2 1

2 0

4 x x3 3

2 2

dx

4x

= = = =

42 8 8

23 3

40

03 3

2 3 1 16 2 3 8 3

olur. Demek ki fonksiyonun ortalama de geri yakla sk olarak 2, 66dr. Syleyin bakalm, elektronik e sya satan bir ma gaza televizyon sat slarn arttrmak iin bir kampanya ba slatm str. Bu kampanya ba sladktan x ay sonraki televizyon sat slar S ( x ) = 90 x fonksiyonu ile veriliyor. Ilk 6 ay sonunda, ayda ortalama ka televizyon satlm str?

Bu problemin zm S ( x ) = 90 x fonksiyonunun [0, 6] aral g zerindeki ortalama de gerini bulmaktan ibarettir.

208

8 Integral ve Uygulamalar Do grudan bir fonksiyonun ortalama de geri formln kullanrsak f or t = = 1 6 1 6

6

90 x d x
0 6

90 2 3
3 2

x dx
0

= 15

x2

6 0

= 10 6 0 = 10 6 = 60 6 60

olur. Bu da yakla sk olarak 147 televizyon demektir.

zet
Bu blmde, ncelikle kenarlar do gru paralar seklinde olmayan baz dzlemsel blgelerin alanlarnn nasl hesaplanabilece gi zerinde kir yrttk. Sonra elimizdeki hz bilgisinden yol bilgisine nasl ula sabilece gini grdk. Bunlarn uzantsnda, kapal aralk zerinde tanml, srekli bir fonksiyonun belirli integralini tanmladk. Trev kavramnn bir manada tersi olan belirsiz integralden ve nemli bir integral hesaplama yntemi olan de gi sken de gi stirme ynteminden bahsettik. Daha sonra matemati gin en nemli teoremlerinden biri olan Temel Teoreme de gindik. Temel Teorem yardmyla baz belirli integral hesaplamalar yaptk. Dzlemdeki iki e gri arasnda kalan alann hesaplanmas zerinde durduk. Son olarak da bir fonksiyonun ortalama de gerinden bahsettik.

Okuma Paras

209

Okuma Paras

Lorenz Erisi ve Gini Katsays

Trkiyenin Gini katsays 2010 yl hane halk kullanlabilir gelir dalmna gre 0.402 olarak akland. Gini katsays, Lorenz erisine dayal olarak hesaplanr. lkelerin Gini katsays birbirininki ile karlatrlarak gelir dalmnn nasl olduu konusunda bilgi edinilir. Sayn okuyucularma basitletirerek Lorenz Erisi ile Gini Katsaysn anlatacam. Bylece neyin ne olduunu daha iyi izleyebilirler. TK her yl milli gelirin hane halk arasnda (en fakirinden en zenginine) nasl daldn gsteren bilgileri yaynlyor. 2010 yl hane halk gelir dalm tablosuna gre nfusun ilk yzde 20lik dilimi (14 milyon kii) milli gelirin yzde 5.8ini paylarken, yzde 20lik en zengin dilim (14 milyon kii) milli gelirin yzde 46.4ne sahip oluyor. te bu gelir dalm tablosundaki oranlara dayal olarak Lorenz Erisi iziliyor. Bir kareyi aprazlama bir keden br keye balayan izgiye tam gelir eitlii izgisi deniliyor. Eer her yzde 20lik nfus dilimi milli gelirin yzde 20sini alm olsa gelir dalm izgisi, tam eitlik izgisi ile birleecek. Halbuki, birikimli olarak nfus dilimlerinin milli gelirden aldklar pay farkl. te onun iin tam eitlik izgisi altnda bir izgi oluuyor. Buna da Lorenz Erisi deniliyor. Lorenz Erisi tam eitlikten ne kadar uzaklar ise (A alan ne kadar byr ise) gelir dalm o kadar bozuk demektir. Tam eitlik olsa, Lorenz Erisi ile tam eitlik erisi birbiri zerine binecek. 1/1 Eitlik ortaya kacak. Lorenz Erisi tam eitlik izgisinden uzaklayor da ne kadar uzaklayor? te bu da Gini Katsays ile llyor. Eitsizlik alan olan A alan, Lorenz izgisi altnda kalan alanla (B alanyla) toplanrsa sonu dir. Bu durumda saysna Gini Katsays deniliyor. Gini katsays 0 ile 1 arasnda bir saydr. Gini Katsays 0a ne kadar yakn ise gelir dalm o kadar iyidir, 0dan ne kadar uzak ise o kadar ktdr. Bizim Gini Katsaymz 2002de 0.44 idi. 2003te 0.42 oldu. 2004te 0.40 oldu. 2005te 0.38 oldu. 2007de 0.43 oldu. 2008de 0.405 oldu. 2009da 0.415 idi. 2010da 0.402ye geriledi. Gini Katsaysnn klmesi, gelirde eitsizliin dzeldiini gsteriyor. Gini Katsays ne kadar kk ise lkede gelir dalm o kadar iyi demektir. Gini Katsaysnda dnya ortalamas 0.399, OECD lkeleri ortalamas 0.310, AB lkeleri ortalamas 0.304tr.
Matematiksel gsterimlerle fonksiyonunun grafii tam eitlik erisidir. Lorenz erisi fonksiyonu ile verilirse, dir ve buna gre Gini katsays

integrali ile hesaplanr.

Kaynak: Gngr Urasn Milliyet Gazetesindeki 21 Aralk 2011 tarihli yazsndan uyarlanmtr.

210

8 Integral ve Uygulamalar

karn Kagtlar
1. f : [0, 1] fonksiyonu f ( x ) = x 6.
3 1 dx 2 x

integralinin de geri nedir?

,1 seklinde tanmlanyor. [0, 1] aral gnn 0, 1 2 noktalarndan olu san blntsne gre Riemann toplam nedir? 2. Eski sehir-Ankara hzl treninin 1 dakikalk bir zaman diliminde onar saniyelik aralarla llen hzlar km/saat cinsinden tablodaki gibidir. Bu 1 dakikalk srede hzl tren yakla sk olarak ka kilometre gitmi stir?
zaman hz 10.sn 160 20.sn 170 30.sn 180 40.sn 190 50.sn 180 60.sn 170

A) ln 3 B) 0 C) ln 5 ln3 D) ln( 3 ) 2 E) 1 7. F ( x ) = 1 e x ve F (0) = 1 olan F ( x ) fonk2 siyonunu bulunuz. A) B)

1 x e +1 2 2 1 x 2e + 1 x
1

A) 10 km. B) 1 km. C) 5 km. D) 3 km. E) 2 km. 3. 4. A)

1 0

C) e

D) e 2 x E) e2 x 8. f : [0, 2] , f ( x ) = x 3 fonksiyonu-

nun ortalama de geri nedir? ( x 2)d x integralinin de geri nedir? 9. 0 x 1 olmak zere, stten y = x 2 + 2

( x 1)3 d x integralinin sonucu nedir?

x4 4

e grisi ve alttan y = x + 1 do grusu ile snrl blgenin alan nedir? A) 10/3 B) 1 D) 3 E)5/6 C) 7/6

+x+c

B) x 4 + x 3 + c C)
x3 3

2x + c +c

10. x ekseni boyunca hareket eden bir cismin t anndaki hz v ( t ) = 1 t + 1 forml ile 2 veriliyor. Bu cisim t = 0 annda orjinde olduuna gre, bu cismin konum fonksiyonu a g sadakilerden hangisidir? g A) 4 t B)
1 2 t 4

D) 2 x + c E) 5.
( x 1)4 4

(e3 x + 5 x )d x integralinin sonucu nedir?

A) 3e3 x + 5 + c B)
1 3x e 3

+5 x2 + c 2

+t

C) 3 x e3 x + c D) x e3 x + e x + c E) x e x + e x + c

C) 2 t + 1 D)
1 3 t 6 3

+t

E) t + t 2 + 1

zmler

211

zmler
1. Blnt 0, 1 , 1 noktalarndan olu stu gu 2 iin her birinin boyu
1 2

olan 0,

1 2

ve

1 ,1 2

5. dilimde alnan yol 0, 05 10 = 0, 5,

alt aralklar sz konusudur. Riemann toplam denildi gi iin fonksiyonun alt aralklarn sa g u noktasnda ald g de gerler dikkate alnr. Buna gre ilgili Riemann toplam f 1 2 1 2 + f (1 ) 1 2 = = = = olur. 2. nce tabloda km/saat trnden verilen hzlar km/saniyeye evirmek gerekir. Bunun iin do gru orant kullanlr. 10. saniyede 160 km/saat olan hz a sa gdaki sekilde km/saniyeye dn strlr. 1 saat 3600 saniye oldu gu iin: 3600 saniyede 160 km gidilirse 1 saniyede Buradan x =
160 3600

6. dilimde alnan yol 0, 047 10 = 0, 47 toplanrsa

olur. Her bir zaman diliminde alnan yollar

0, 44 + 0, 47 + 0, 5 + 0, 53 + 0, 5 + 0, 47 = 2, 91 kilometre olur. O halde 1 dakikada alnan mesafe yakla sk olarak 3 kmdir. 3. ncelikle fark kural, kuvvet kural ve sabit kural kullanlarak tegrali hesaplanrsa ( x 2) d x = ( x 2) d x belirsiz in2 dx =
x2 2

1 1 1 +1 2 2 2 1 1 +1 2 2 3 1 2 2 3 4

olur. Burada c = 0 alnp belirli integrale geilirse

1 0 1

x dx

2x + c

( x 2) d x

x2 2 1
2

2x 21

= = olur. 4.

2 3 2

x km gidilir.
2 45

olup 10. saniyedeki

seklinde de gi sken de gi simi yaplrsa du = d x olur. Buna gre ( x 1) d x =

3

( x 1)3 d x integralinde u = x 1

hz yakla sk olarak 0,044 km/saniyedir. Dierleri de benzer g sekilde hesaplanarak a sa gdaki tablo elde edilir.
zaman hz 10.sn 0,044 20.sn 0,047 30.sn 0,05 40.sn 0,053 50.sn 0,05 60.sn 0,047

u du =

u4 4

+c

S imdi de her bir zaman dilimindeki hz sabit kabul edilerek bu zaman diliminde alnan yol kilometre cinsinden yakla sk olarak hesaplanrsa: 2. dilimde alnan yol 0, 047 10 = 0, 47, 4. dilimde alnan yol 0, 053 10 = 0, 53, 1. dilimde alnan yol 0, 044 10 = 0, 44,

olur, burada u = x 1 yazlrsa arad gmz integral

( x 1)4 4

+ c olarak bulunur.

5. nce toplam forml, sonra stel fonksiyonun integrali ve kuvvet kural kullanlrsa (e3 x + 5 x ) d x = = elde edilir. e3 x d x + 5
1 3x e 3

x dx

3. dilimde alnan yol 0, 05 10 = 0, 5,

5 2 x 2

+c

212 6.
1 x

8 Integral ve Uygulamalar fonksiyonunun bir ilkeli ln x fonksiyo9. Bu blgenin alan

1

nudur. Buna gre Temel Teoremden

3 2

A = 1 x d x = ln x |3 2 = ln 3 ln 2 = ln 3 2 =
0 0 1

( x 2 + 2) ( x + 1) x2 x + 1 dx

dx

olur. 7. nce
1 x e dx 2

forml ile hesaplanr. Bu integral hesaplanrsa, istenilen blgenin alan belirsiz integralini hesap1 0

lamak gereklidir, bunun iin sabitle arpma kural ve stel fonksiyonun integrali kural kullanlrsa

x x +1

dx

x3 3 13 3 5 6

x2 2 12 2

+x
0

=
1 x e dx 2

+1

= =

1 ex d x 2 1 x e +c 2

= birim-kare olur.

olur. F ( x ) = 1 ex + c seklinde bir fonksiyondur. 2 Bu fonksiyonun F (0) = 1 ko sulunu sa glamas iin gerekli c yi bulmalyz. Fonksiyonda x = 0 yazlp 1 e sitlenirse
1 0 e +c 2 1 +c 2 1 2

10. Burada hz verilip yol denklemi soruldu gu iin bir integral hesab sz konusudur. Bulunmak istenilen yol fonksiyonu F ( t ) ile gsterilirse, F ( t ) hakknda F (0) = 0 oldu gu

= 1 = 1

ve F (t) = v(t) =

t +1 2 oldu gunu bilinmektedir. O halde hzn integrali alnrsa F (t) = v(t) d t 1 2 1 4 t +1 dt bulunur.

olur. Buradan c =

elde edilir. c nin bu de geri

1 2

yerine yazlrsa F ( x ) = 1 ex + 2 8. Do grudan f or t = kullanlrsa

1 ba b a

f ( x ) d x forml =

f or t

1 20 1 2 1 x4 4 24 4

x dx
0 2

t2 + t + c

bulunur. Konum fonksiyonu F ( t ) = 1 t2 + t + c 4 seklindedir. Bu ifadede F (0) = 0 oldu gu kullanlrsa c = 0 olur. Sonu olarak yol fonksiyonu F (t) = seklindedir. 1 4 t2 + t

2 = 2

olur.

Kaynaka

213

Kaynaka
[1] M. L. Bittinger, D. L. Ellenbogen, S. A. Surgent, Calculus and Its Applications, 10. ed., Addison Wesley, 2012. [2] M. Goshaw, Concepts of Calculus with Applications, 1. ed., Pearson Addison Wesley, 2007. [3] M. G g s, S . Koak, M. reyen, Matematik I, Iktisadi Uygulamal, Birlik Ofset, 1995. [4] L. D. Hoffmann, G. L. Bradley, K. H. Rosen, Calculus: For Business, Economics, and the Social and Life Sciences, 8. ed., McGraw Hill, 2004. [5] R. Kaya (editr), Genel Matematik, 10. Bask, Ak gretim Fakltesi Yaynlar, 1997. [6] M. L. Lial, J. Hornsby, Algebra for College Students, 4. ed., Addison Wesley Longman, 2000. [7] O. zer (editr), Genel Matematik, 10. Bask, Ak gretim Fakltesi Yaynlar, 2009. [8] J. Stewart, Kalkls: Kavram ve Kapsam, 2. Bask, Tba Yaynlar, eviri, 2007. [9] K. Sydsaeter, P . Hammond, Essential Mathematics for Economic Analysis, Prentice-Hall, Inc., 2008. S ekil 2.1: www.itusozluk.com/gorseller/themis/130213 S ekil 2.2: www.soyutcizgi.com/wp-content/uploads/2011/03/melankoli1X.jpg S ekil 4.10: mimoza.marmara.edu.tr/ hseker/kavram S ekil 4.12: www.ibb.gov.tr/tr-TR/SubSites/DepremSite/Pages/DepremParametreleri.aspx S ekil 5.1: www.darphane.gov.tr/tr/content.php?parent_id=179&content_id=179 Sayfa 113: 1 YTL n ve arka yz: www.tcmb.gov.tr/ytlkampanya/banknotlar/madeni-para.zip Sayfa 127: Kaime n ve arka yz tarihvemedeniyet.org/wp-content/uploads/2009/08/Enasyon.-kaime.arkayuz.jpg tarihvemedeniyet.org/wp-content/uploads/2009/08/Enasyon.-kaime.onyuz1.jpg Sayfa 155: Eski Babilonya ivi metni en.wikipedia.org/wiki/File:Cyrus_cylinder_extract.svg Sayfa 160: Yelkenli www.etsy.com/listing/79697190/boat-ship-sail-night-sky-stars-moon-cut Sayfa 160: Galaksi www.infobarrel.com/media/image/31666.jpg Sayfa 161: Newton eminem-friant.blogspot.com/2011/06/sir-isaac-newton.html Sayfa 182: www.xtimeline.com/__UserPic_Large/1216/ELT200708122309454250611.JPG

214

Dizin

Dizin
altkme, 6 anlk hz, 166 apsisler ekseni, 72 aritmetik dizi, 113 artan fonksiyon, 178 azalan fonksiyon, 178 ba gml de gi sken, 65 ba gmsz de gi sken, 65 bakteri poplasyonu, 103 belirli integral, 192 belirsiz integral, 194 bile sen, 71 bile sik faiz, 99, 117 birle sim, 9 bor amortisman, 120 bor itfas, 120 okgensel blge, 186 de ger kmesi, 57 de gi sken de gi stirme, 197 denklem, 33, 133 birinci dereceden bir bilinmeyenli, 35 zm, 33 diskriminant, 42 ikinci dereceden bir bilinmeyenli, 35 zde slik, 41 denklem sisteminin zm, 137 deprem, 102, 106 genlik, 102 do gru, 75 do gru denklemi, 76 e gim, 76 kesi sen do grular, 77 ikinci mertebeden trev, 177, 180 integralin temel teoremi, 201 fark, 10 fonksiyon, 57 bile ske fonksiyon, 64, 70 bire-bir fonksiyon, 60, 69 birim fonksiyon, 62 en geni s tanm kmesi, 67 fonksiyon gra gi, 71 fonksiyonlarn blm, 67 fonksiyonlarn arpm, 67 fonksiyonlarn fark, 67 fonksiyonlarn toplam, 67 rten fonksiyon, 61, 70 paral fonksiyon, 66, 79 polinom, 68 sabit fonksiyon, 60, 73 ters fonksiyon, 63, 65 fonksiyonun ilkeli, 194 geometrik dizi, 113 Gini katsays, 209 grnt kmesi, 58 e says, 93 e sitsizlikler, 44 birinci dereceden bir bilinmeyenli, 45 ikinci dereceden bir bilinmeyenli, 47 Euler, 93 evrensel kme, 8 paralel do grular, 77 do grusal denklem sistemi, 137 bilinmeyenli, 140

Dizin ivme, 177 kartezyen arpm kmesi, 71 kartezyen koordinat sistemi, 71 kesi sim, 10 limit, 164 logaritma baya g, 95 do gal, 95 logaritmik fonksiyon, 94 Lorenz e grisi, 209 matris, 144 matris arpm, 149 birim matris, 152 geni sletilmi s matris, 144 kare matris, 152 katsaylar matrisi, 144 matris toplam, 146 matrisin boyutu, 144 matrisin tersi, 152 sfr matris, 146 mutlak de ger, 18 nfus art s, 101 ordinatlar ekseni, 72 ortalama de ger, 205 ortalama hz, 162 Pisagor Teoremi, 16 Richter le gi, 102 Riemann toplam, 192 sral ikili, 71 sonsuz zm, 139 srekli fonksiyon, 171 tanm kmesi, 57 te get do grusu, 175 Thales Teoremi, 76 tmleyen, 11 zincir kural, 174 trev, 167 stel fonksiyon, 87 Venn semas, 5 yatay te get, 179 yerel maksimum, 179 yerel minimum, 179 yerine koyma yntemi, 136 yok etme yntemi, 137 yzde art s, 112 yzde oran, 111

215