Antik a Simyasnn Rnesans zdmleri: Sanat ve Bilim Balants

Yazan Cihan Bapnar

Antik ada Sanat

ncelikle antik dnemlerde sanat, bilim ve dinin birbirinden ok kesin bir ekilde ayrlmadn, ancak bugn bizim keskin bir tanm getirme arzularmzdan kaynaklanan bir zaruret ve/veya bir keyfiyet olduuna deyinmek gerekmektedir. Kelimelerin kkenlerinde bile alacak derecede bu gn ayr tutulan kavramlar barndrrlar ve bu tekliin iindeki okluk bile yeterince konuya hakim olunmasn zor klar. Ayn durum sanat iinde geerlidir. Dinsel bir tiyatro, kutsal bir mimari, bilimsel anatominin keskin bir ekilde kullanld heykelcilik ve yaamn her noktasnda bulunan kusursuz estetik. Sanat bu gnk gibi statik ve yaamdan ayr bir unsur deil yaamn her annda uyulmas ve uygulanmas gereken vazgeilmez bir prensipti. Bu yolla ilahi olann bir yansmas elde edilir ve bu yolla kutsal olan kavranr ve yaanrd. Asl konu gzellik ve estetikti ki aynsn doada kozmosta ve her eyin iindeki tanrda grmek mmknd. Bu her eyin btnsel bir hareket iinde algland bir dnemdi ve sanat bu kutsal btnln sadece bir yanyd. "Antik dnemin sanat anlay natralist, simgesel, bysel enin bileik durumundan ibarettir. Mister gsterileri, kutsal dramalar ve klasik antikteki baz oyunlar tiyatroya tekabl ediyordu. Antik iirin kutsal esin ile ve 'dize'nin de efsun ile yakn ilikisi vard. Mzik, dans ve ritim iinde de bu byle oldu. Lucien, dans rahiplerin msrllarn kutsal gizlerini bildiini anlatr"(1) nemli olan simgesel, imgesel ve metafizik bir grev stlenmesiydi. Bu, modern sanattan apayr bir kavramdr ki bugn soyut ad altnda yaplandan da olduka uzaktr. "Tradisyonel insan fiziksel d gerekliin bilgisine gerektiinden fazla deer vermiyordu."(2) onunki apak iebakn ve oradan grlen imgelerin ekillenmesiydi ve bunlar doaya ve onun yasalarna hi de aykr deildi. Sanat burada hem bir ara hem de bir sonutu. O eserler vastas ile hissedilir alemden klr ve imgelemin gerekletii ve onu yukar tayacak olan imajinal aleme varlr. Burada akledilir gerekleri ekil ve boyut yardmyla yani maddeletirmeden boyut verme yetisini gelitirir. Bu srad bir dikkat, hafza ve konsantrasyon gerektirir. Bu ara alem (akledilir ve hissedilir alem arasndaki) hem fantezileri hem de insandaki arketiplere ulamada kullanlan imgeleri barndrr ki yukardaki deerler gz nnde tutulmasayd bugn sanat tarihi kitaplarn ve mzeleri dolduran o esiz eserleri grmek pek mmkn olmazd. "Antik sanatlar tradisyonel adan, mteal bir edim ya da anlamn simgesi olarak, daima bir Tanrya yada bir kahramana 'adanmtr'".(3) Ptah, Knum, Vulcain, Hermes, Bald, Promethe sayabileceimiz baz Tanrlardr ki bunlar kendi kltleri araclyla tarihteki yerini almlardr. rneklerden anlalaca zere bu tarz beer d idi ve kutsal bir ilevi vard. Burada bahsedilen her ne kadar zamann belirli bir diliminde var olmu olan bir gelenekten sz edilse de onu var eden koullar incelendiinde sadece tarihin yitik sayfalarnda var olan bir durum olmad anlalr. Rnesans'taki koullar buna bir rnek tekil eder ve bu sebepler
1

antiin Rnesans'a hem fiziksel bir izdm hem de bir ilkesel bir yansmasdr.

Antik Bir Bilim ve Sanat Olarak Simya: Rnesans ve Ortaa Avrupa'sndaki Yeri
phesiz ki antik dnemlerden gnmze kadar ulaan, hayranlk ve merak uyandran bir bilim ve sanat olan simya, zellikle klasik anlayn, kozmolojik ve ahlaki tutum hakknda bilgi verecek nemli bir bilgi kaynadr. Simyann kendisi olduka uzun bir yolculuk sonucunda modern dnyaya ulamtr ancak gnmzde pek rabet grmemitir. Hermes'in antik bilgelii ile M.. 4000'lerde(?) yola kt varsaylan simya, sonralar kabalistlerde oradan Araplarda ve son olarak da 1000'li yllardan 1700'l yllarn sonuna kadar Avrupa'da kendine yer bulmutur. u an ona atfettiimiz ad Araplar vermitir ki bu 'al-kimya'dr' ve kara toprak anlamn karlar. Klasik dnya iin simya bir kozmos ve ruh bilimi ve sanatyd. Gezegenler, metaller(daha ak bir ayrmla madde) ve ruh arasndaki, analoji yasas vastasyla yaplan, bir keifti. Kii kendini, doay, onun yasa ve eserlerini tanr daha sonra evrimsel durum olarak alt basamaktaki unsurlar st basamaklara kartmaya alrd. lk malzeme kendisiydi ve "yukardaki neyse aadaki de oydu".

Ortaa ve Sonrasnda Simya

Simya, bat Hristiyanlna ilk nce Bizans yolu ile ve daha sonra da Endls yolu ile slam uygarlndan giri yapt. M.S.6 yy da simya, Cabir bn Hayyan'n kurduu bir okul ile yzlerce metinin etrafa yaylmas ile kendine yer buldu ki bu ismin Avrupa dnyasna girii Geber ismi altnda oldu ve bir ok Avrupal simyacnn kulland bir isim oldu. Ayrca Rnesans'la birlikte Yunan felsefesinin tekrar diriliinden sonra Bizans simyasnn yeni bir dalgas batya ulat. Bu Hermesciliin incelenmesini ve eski deerlerin yeniden popler olmasna yol at. 16 ve 17 yy.'lar bu konularda bir ok eserin basld zamanlardr. Gerilemesi ise tek tarafl rasyonalist bilimsel gelime ve Hristiyan mistizminin teolojiye kartel olmas ile aklanabilir. Ancak bu noktada metafizik arka plan eksik olan bu dogmalardan kaan kiilerin bavurduu alan yine simya olmutur. Bu kiilerin banda Jakob Boehme, Paracelsus, Francis Bacon, Meister Eckhart ve George Gichtel saylabilir.

Simyann Doas
Bir bilim ve sanat olarak simya, asli olarak yasas okunmu doann onunla ibirliinden geen bir yoldur. Onun yaptn simya vastas ile insan bir 'srama' ile yapar ki bu da insann doadaki grevi hakknda bize bir bilgi verir. "simya statlar tarafndan bir sanat hatta kral sanat (ars regia)- olarak adlandrld ve baz metalleri altn ve gm gibi soy metallere dntrmesi imajyla birlikte, sz konusu dahili srecin olduka hatrlatc bir sembol olarak hizmet etti."(4)
2

Burada metallerle simyac arasndaki derin ilikiden nce kiinin kendi i yasasn elde etme yolundan bahsedilmelidir. Ortaa Avrupa'snda 'kmr yakclar' denen bir gruptan bahsedilir. Bu kiiler simyann isel dnmnden ok altn elde etme iine enerji harcamlardr. "Ahlaki eik, sadece altn yznden simya sanatnn peinden komak ayartmasdr( meyvesi iin yaplan eylem). Simyaclar ilerinin en byk engelinin agz llk olduunda srar ederler. 'ak yolu' iin kibir neyse ve "bilgi yolu" iin kendini aldatma neyse, onlarn sanat iin de en byk gnah o dur. Buradaki agzlln dier bir ad basite egoizmdir"(5). Simyann renilmesi tamamen maneviyat retisinden geiyordu yanl kiilere retilmemesi, istikrar ve sabr denemeleri ile zmleniyor liyakat ilk planda tutuluyordu. "Filozof ta (onunla baz metaller altna evrilir), ona sahip olan kiiye uzun mr ve hastalktan kurtulu ihsan eder ve onun gcnde, en kudretli fatihlerin sahip olduundan daha fazla altn ve gm getirmek vardr. Buna ilaveten, bu hazine bu hayattaki dier btn hazinelerin zerinde bir avantaja sahiptir, yani ona sahip olan kii tamamen mutlu olacaktr ve onu kaybetme korkusu ona asla ilimeyecektir".(6) Kaybedilmeyen talardan ve retilerden bahsedilmesi zamansz ksm iin bir referans oluturmaktadr. "Kiinin onu renmemi olduu durumda her eyden nce unun anlalmasn isterim; bu ilahi felsefe insani gc fazlasyla aar; onu kitaplardan elde etmek bir yana, Tanr onu kutsal ruhu ile kalplerimizin iimize sunmadka veya yaayan bir kiinin azndan bize retmedike elde edemeyiz."(7)

Altn
"zellikle soy metallerin, katk maden filizlerinden, cva ve antimon gibi zc ve saflatrc araclar vastas ile ve atele birlikte karlmas, kanlmaz olarak tabiatn karanlk ve kaotik glerinin mukavemetine kar icra edilir, tpk deimez saflk ve parlaklklarnda 'dahili gm' ve 'dahili altn' elde edilmesinin nefsin btn karanlk ve akld drtlerinin fethini istemesi gibi".(8) Bunun iin simyac filozof tan kullanr. Tutkular ve alkanlklarla engellenen kaotik ve opak cisimsel bilin, baz metaldir. Onun iinde spirit ve ruh, batm, kararm ve toprakla karm gibi grnr. te yandan aydnlanm cisimsel bilincin(soy metal) kendisi, varoluun manevi bir biimidir. Simyaclar, ruh nce baz metalden karlmaldr derler(deerli olan ve deersiz olan ayrtrlmal). Geri kalan cisim saflatrlmal ve klden baka bir ey kalmayncaya kadar yaklmaldr(bir torbaya koyup ekile vurulmal). Sonra ruh onunla yeniden birletirilmelidir. Bu basite Paracelsus'un 'bl ve birletir'idir. Solve et cougula ya tekabl eder yunanca spao ve ageiro kelimelerinden gelir. Bir dnemin sanat ve bilime bu noktadan baktk. Burada dikkati eken oul grntler arkasndaki ilkesel yolun takibidir bunu daha geni bir ekilde Rnesans'a zg o, ortaan karanlndan kan bilim ve sanatta grebiliriz.

Ortaadan k, Yeni Bir Dneme Doru

Rnesans' douran fiziksel koullardan bazlar, kilisenin tek tarafl dinsel dogmas ve fanatizmi, Amerikann kefi ve hal seferlerinin sonularna bal olan doudaki bilgeliin ve teknolojinin batya gelmesiydi
3

Sanat koruyucularnn n tutkusu bu dnem sanatlar iin byk bir frsat oldu. "talya'da saygnlk ve ne kavumak isteyen birok kk saray vard. ahane yaptlar ykseltmek, ok gzel gmtler veya byk fresko dizileri sipari etmek, nl bir kilisenin byk sunak masasna bir resim adamak kiinin adn sonsuzlua kavuturmas ve yeryzndeki u yaamna layk anta sahip olmas iin kesin aralar saylyordu. Birok kent, nl ustalarn hizmetini elde etme yarna girdikleri iin de, sanatlar koullar ileri srme durumuna geldiler. nceleri prens, sanatya ltuf bahederdi. imdi neredeyse taraflar tersyz olmutu. Sanat artk zgrd." (9)

Ortaa slubu ve Rnesans slubunun ncelenmesi

Rnesans dnemine yaklaldka eserlerde bir antie dn yaanmakta ancak bu ilk dnemlerde bir slup sentezi grlmekteydi. Gotik mimarinin heybeti ve yeni dnemin eskiye zelliklede Roma mimarisine bir eilim. Floransal mimar Leon Battista Alberti' nin(1404 1472) tasarlad, nyz Roma tarz dev bir zafer kemeri gibi... Gotik tarzl dev katedrallerden farkl olarak girii destekleyen n cepheden kabartlarak karlm drt stun, st tarafta gen bir partenon ve geni bir giri kapsn destekleyen iki yan kap dikkati ekmektedir. Ancak bu gei dneminde drtgen ve dik formlar terk edilmemi iki dnemin bir uyumlulatrlmas yaanmtr. Ortaan resim, ikonografi ve fresk ounlukla altn yada baka bir renkteki zemin zerine olayn ya da kiinin resmedilmesiydi. Rnesans sanatnda ise arka plan olarak bir doa manzaras kullanmak yaygnd. Evren,insan ve kilise merkezci, mekanik ve statik doa anlay bir yana doal olann hareketi balyordu. Gotik katedrallerinin nemli zellikleri arasnda dev ve sivri kuleler, geni i mekanlar ki dikey form olarak anlan bu tarzda tavan ykseklikleri daha da artmaktayd, oransal olarak kk kaplar ve son olarak da ngiliz gotiinde daha da ak bir ekilde grlen sslemelerdeki arlk. Bu arln ve temel olarak gotik slubun domasndaki bir ana sebep olarak papalk ve krallk arasndaki ekimeyi sunarsak sanrm bu sluptaki ihtiam ve devsel leklerin nedeni belli olur. Gotik eserler talyanlar arasnda "barbar sanat" olarak isimlendirilmitir. deal uyum ve gzellie ulamada kuzey Avrupa sanatndan daha fazla kayg duyan talyan sanatnda ise Platon, Plotinus ve dier antik filozof ve bilgelerin estetik gzellik ve ahenk fikirlerini grmek mmkndr. Platon 'a gre ak, mzik, iir ve gzellik ruhu uyuma sokmadaki temel unsurlardr ki bu eleri Rnesans'ta ve takip eden dnemde grlebilir. Bu dnemde kiliseye endeksli mzik anlay yerini klasik mziin douuna brakmaktadr. Bu klasik akm Rnesans, barok ve romantik dnemler takip etmektedir. Dnemin nemli zelliklerinden biri de sanat din ve bilimin bir potada birletirilmeye allmasyd. Doa gzlemlerinin nem kazanmas, matematik, geometri ve altn oran kullanmnn artmas, anatomi almalar, perspektifin nem kazanmas, resimlerin ve heykellerin canlanacakm gibi durmas, ki bu Roma ve Yunan resim ve heykellerinin bir zelliiydi,bilimsel gelimenin nasl sanatla tekrar bulutuu hakknda bir bilgi vermektedir. "Doayla bir yar vard",sanatlar onu en iyi bir biimde taklit etmek istiyorlard, doa gzlemlerindeki kesinlik ...... ksaca doaya bir dn vard. Sanat, "eski Yunan dzenlerinin kurallarn, stunlarn, Dor, yon ve Kronit saraklarn oran ve ltlerini bilmek zorundayd. Bilge ustalar tapnak ve zafer kemerleri yapmaya can
4

atyordu."(10) Antik dnemin mimari,heykel, ekil, biim, e ve oranlar dnem iinde ylesine revata oldu ki "papa 2. Giulio'nun sylenceye baklrsa Aziz Petrus'un gml olduu yerde kurulmu Saint Pietro bazilikasn 1506'da yktrp, kilise mimarisinin yzyllk gelenek ve ilevine meydan okurcasna yeniden yaptrmaya karar veriini ancak bu ekilde aklayabiliriz."(10) Yaplan eser ki sanat Donato Bramante buna 'tapnakk' adn vermitir, klasik gotik sluptan ok farkl olarak dairesel bir form ve etrafnda stunlarla bezemitir, antik tapnaklara ok benzemekteydi. Bramante ayrca, bu tapnan etrafna da ayn slupta bir manastr ina etmitir. "Bramante , bu tr kiliselerin; inanllarn, ayinin yapld byk sunak masasna doru bakarak dou dorultusuna yneldikleri drtgen bir salon olmasn ngren, yzyllarn bat geleneiyle balar kesinlikle koparmaya kararlyd."(10) Leonardo otuzdan fazla kadavra keserek insan vcudunun gizlerine girmeye alt. Ana karnndaki dltn bymesindeki gizin servenine ilk atlanlardan biri oldu. Dalgalarn ve akmlarn yasasn inceledi. Uan makinelerine rnek tekil etmesi iin bcekleri ve uan canllar gzlemledi. O dnem iin radikal saylabilecek baz fikirleri ve eserleri ifa etti bazlarn ise saklad. Yaymlamad ve belki de temkinli olmak istediinden sz etmedii u satr gze arpar: Gne dnmyor.

Dnemin Sanat ve Bilim Anlaynn Simya ile Balants

Antik dnya iin bile arketip olan arkaik simya dneme klasizm olarak adn verdi. Sanat bilim adam ve filozoflar iin temel malzeme haline gelmiti, hatta Hristiyan din adamlarnn doal eilimlerinin arka plann yine simya oluturmutu. zellikle meslek rgtleri ve valyelik sistemlerinde kendini gsteren reti templiyerler, masonlar, gll hallarn ve hatta gnmz eklektik ve ezoterik rgtlenmelerinin kkenini oluturmutur. zellikle okuyucu iin aydnlatc bulduum klasik simya atlyesi manzaras dikkati ekmek istiyorum. Bunun hem klasik bir atlyenin usta ve ra arasndaki ilikisini hem de bu ilikinin inisiyatik ve meslek rgtlerindeki aynlnn kkeninin yine Hermetik gelenee dayandnn grlmesi adna veriyorum. " babamn bir iareti zerine iki rak, demir ocann her iki yannda bulunan ve kil borular vastasyla ona balanan koyun derisi krkle almaya baladlar... ocaktaki alevler ykseldi ve canl ve kt bir cin olarak hayata dnm gibi grnd. "Babam daha sonra, eritme kabn uzun maasyla kavrad ve onu alevlerin zerine yerletirdi. "Birdenbire demirci atlyesindeki dier btn iler durdu, nk altnn eritilmekte olduu sre boyunca ve sourken onun evresinde bakr ya da alminyumla almak,-bu baz metallerin eritme kabna atlmas gerektiinde bile- unutulur. Sadece demirle almaya devam edilebilir. Fakat bunlar demirle ilgili bir grev stlenmilerse bile, ocan etrafnda toplanm raklara katlmak iin, genellikle onu abucak tamamlarlar veya bir kenara brakrlar... "Babam hareketlerinin etrafnda toplaan raklar tarafndan engellendiini hissettii zaman sessizce onlara geride durmalarn iaret ederdi. Ne o ne de bir bakas bir kelime dahi sylemezdi. Hi kimse konumaya cret etmezdi, ozan bile sessizdi. Skunet sadece krn hrdamas ve altnn alaktan tslamasyla bozuldu. Fakat babam bir kelime dahi sylemedii halde, iinden konutuunu biliyordum; altn ve odun kmrn bir ubukla kartrrken sessizce hareket eden dudaklarndan bunu grebiliyordum.
5

"inden neler sylyor olabilirdi? Kesin olarak bu asla bana anlatlmad. Ancak bir ardan baka ne olabilirdi ki,? atein ve altnn ruhunu, atein ve rzgarn- krkten esen rzgar, rzgarn dourduu ate ve atele evlenen altnn- ruhunu armad m? phesiz onlarn yardmn celbetti ve arkadalklarn niyaz etti; phesiz en nemlileri arasnda olan ve yardmlar eritme iin zorunlu olan bu ruhlar ard. "Gzlerimin nnde vuku bulan ilem, harici olarak sadece altnn eritilmesiydi. Bunun dnda daha ok eyler vard: ruhlarn kolaylatrd veya engel olduu bysel bir ilem."(11)

Dnemin Sonucu
Dnem, yzn dnd antik dnyadan bu bilimsel ve sanatsal unsurlarn nem kazanp rasyonel ve blnm bir ekilde incelenmek istenmesi eilimi ile son bulmutur. Dinden uzaklama ve doa ve insani bilimler diye adlandrlan ey salt beeri, alglarn bilgisine dnt. Sakl gereklikler ocuksu bir heves ve bilimin ve tekniin gelimesi ile unutulmaya baland. Hafza yitirildi, simgeler ve imgeler yerini fanteziye brakt. Artk nasl olduu deil ne kadar olduu sorusu araylar kamlad. Amerikann kefinden sonra doan byk fantezi dnyasn dou ve batya alan byk ticaret kaplar doyurdu. Artk en byk gereksinim doudan ve batdan gelen teknolojinin zihinlere verdii durgunluu bir kenara brakp bunlarn ne amala kullanlacann belirlenmesiydi. Seim g, iktidar ve smr oyununa dnmt.
15/03/200

NOTLAR:
1- Lucien, De la Danse,LIX 2- O. Spann, Religions philosophie, s.44 3- J. Evola, Modern Dnyaya Bakaldr, s.170 4- T. Bruckhardt, Astroloji ve Simya, s.29 5- A.G.E, s.37 6- G.Salmon, bibliothque des philosophes chimiques, Paris 1741 7- Denis Zachaire 16.yy Fransz simyacs 8- T. Bruckhardt, Astroloji ve Simya, s.19 9- E. H. Gombrich, Sanatn yks, s.218 10-A.G.E, s.219 11- T. Bruckhardt, Astroloji ve Simya, s,19

KAYNAKLAR:

 Fernand Schwarz,Kadim Bilgeliin Yeniden Kefi, nsan Yaynlar T. Bruckhardt, Astroloji ve Simya, Verka Yaynlar E. H. Gombrich, Sanatn yks, Remzi Kitabevi J. Evola, Modern Dnyaya Bakaldr J. Evola, Tradizione Ermetica Dr.Hseyin Yurtsever,Uygulamal Estetik P. Tompkins/ Christopher Bird, Bitkilerin Gizli Yaam, Sungur Yaynlar, Jacob Bruckhardt, talya'da Rnesans Kltr, M.E.B. Yaynlar Eflatun, len, Remzi Kitabevi Plotinus, Enneadlar, Gndoan Yaynclk