İslam Tarihi

MAM-HATP LSELER
SLAM TARH
DERS KTABI
YAZARLAR
Ekrem ZBAY
Eyp KO
Ahmet YAPICI
Ahmet TRKAN
Mehmet BAYDA
sa HEM
DEVLET KTAPLARI
BRNC BASKI
.........................., 2010
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ...............................................................: 4838

DERS KTAPLARI DZS ..........................................................................................: 1429
10.?.Y.0002.3980
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr

Dil Uzman

Grsel Tasarm

Rehberlik Uzman

Program Gelitirme Uzman

Eitim Teknolojisi Uzman

: Ramazan YILDIRIM
: Erdal ALTUN
: Erturul AKIR
Dilek ANDER
Emre ANDER
: Erdal USLUER
: Dr. Yaln BAY
: Ahmet KOPMAZ
Veysel KUBAT
ISBN 978-975-11-3369-4
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gn ve 284 sayl karar
ile ders kitab olarak kabul edilmi, Yaymlar Dairesi Bakanlnn 03.03.2010 gn ve 873
sayl yazs ile birinci defa 37.700 adet baslmtr.

& #' ! & " &
!&
"

) !(
! $ $
))&" &
&* ! ) # #
') ! " * &*&
" * # "& !&
(" &*
&& & %&* &
!!) &&!
* &&* &&)')))*
%* ** &&
*$&!
" "
) # " *$
& $
!# $&*&*

& ")(* *#
!&" )
#
')$
..
MUSTAFA KEMAL ATATURK
NDEKLER
1. NTE: SLAM TARHNE GR
1. slam Tarihinin Konusu, Alan ve Metodu........................................................................... 10
2. slam Tarihiliinin Douu ve Gelimesi........................................................................... 11
3. slam Tarihinin Temel Kaynaklar....................................................................................... 14
4. Mslmanlarn Kullandklar Takvimler............................................................................. 15
5. slam Tarihinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi.................................................................. 17
2. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM
1. slamn Doduu Ortam..................................................................................................... 21
2. Hz. Muhammedin Peygamber Oluu ve slamn Mekke Dnemi.................................... 23
3. Hicret ve slamn Medine Dnemi..................................................................................... 28
3.1. Medine ehir Devletinin Kurulmas.......................................................................... 30
3.2. Siyasi-Asker Gelimeler............................................................................................. 30

3.2.1. Mriklerle likiler........................................................................................... 31

3.2.2. Yahudi ve Hristiyanlarla likiler...................................................................... 36
4. slam Tebli Faaliyetleri.................................................................................................... 37
5. Hz. Muhammed Dneminde slamn Genileme Durumu................................................. 38
3. NTE: DRT HALFE DNEM
1. Drt Halifenin Hayat ve Kiilik zellikleri....................................................................... 41
2. Drt Halife Dnemi ve Olaylar.......................................................................................... 45
2.1. Hz. Ebu Bekir ve Dnemi............................................................................................ 45
2.2. Hz. mer ve Dnemi................................................................................................... 48
2.3. Hz. Osman ve Dnemi ............................................................................................... 50
2.4. Hz. Ali ve Dnemi....................................................................................................... 52

2.4.1. Cemel Olay..................................................................................................... 53

2.4.2. Sffin Olay....................................................................................................... 53
3. Drt Halife Dneminin slam Kltr ve Medeniyetindeki Yeri......................................... 55
4. NTE: EMEVLER
1. Emeviler............................................................................................................................... 59
1.1. Kurulu Dnemi.......................................................................................................... 59
1.2. Hilafetin Saltanata Dnmesine Tepkiler.................................................................. 60

1.2.1. Kerbel Olay.................................................................................................... 60

1.2.2. Abdullah bin Zbeyr Olay............................................................................... 61
1.3. Fetihler ve slam Corafyasnn Genilemesi.............................................................. 62
1.4. Sorunlar................................................................................................................... 66
1.5. D likiler.................................................................................................................. 67
1.6. Ykl......................................................................................................................... 68
2. Endls Emevileri............................................................................................................... 69
2.1. Emirlik Dnemi........................................................................................................... 69
2.2. Halifelik Dnemi......................................................................................................... 70
2.3. Ykl......................................................................................................................... 72
2.4. Emeviler Sonrasnda Endls (1031-1492)................................................................. 72
2.5. Endlste Mslman Varlna Son Verilmesi........................................................... 74
3. Emevilerin slam Kltr ve Medeniyetine Katklar........................................................... 75
5. NTE: ABBASLER
1. Kurulu Dnemi................................................................................................................... 79
2. Ynetimde Mevali Arl................................................................................................. 82
3. Abbasilerin Din Politikas.................................................................................................... 83
4. Sorunlar........................................................................................................................... 85
4.1. Ynetim Kart Din-Siyasi Hareketler...................................................................... 86
4.2. slam Kart Din-Siyasi Hareketler........................................................................... 87
5. Merkez dareden Kopmalar................................................................................................ 89
6. D likiler.......................................................................................................................... 92
7. Mool stilas ve Abbasilerin Ykl.................................................................................. 94
8. Abbasilerin slam Kltr ve Medeniyetine Katklar........................................................... 95
VII
6. NTE: SLAMYET VE TRKLER

1. Trk-Arap likileri.............................................................................................................. 99
1.1. Emeviler ncesi.......................................................................................................... 99
1.2. Emeviler Dnemi....................................................................................................... 100
1.3. Abbasiler Dnemi...................................................................................................... 101
2. Trklerin slam Dinine Girii .......................................................................................... 103
3. Trklerin slam Dnyasndaki Faaliyetleri........................................................................ 106
3.1. Seluklular ve Abbasi Halifeliinin Korunmas........................................................ 106
3.2. Hal Seferleri Karsnda Seluklular...................................................................... 108
3.3. slam Corafyasnn Korunmasnda Osmanllarn Rol........................................... 111
3.4. Osmanllarn Kutsal Topraklara Hizmetleri............................................................... 113
3.5. Seluklu ve Osmanllarn slam Medeniyetine Katklar.......................................... 116
4. Trklerin slam Dininin Yaylmasndaki Rol................................................................... 118
4.1. Hint Yarmadasnda slam Dininin Yaylmas........................................................ 118
4.2. Anadolunun Trklemesi-slamlamas................................................................... 119
4.3. Balkanlarda slam Dininin Yaylmas...................................................................... 121
5. Mslman Trk Devletleri................................................................................................ 123
7. NTE: SLAM MEDENYET
1. Din ve Toplumsal Hayat................................................................................................... 129
1.1. Din nanlar............................................................................................................. 129
1.2. Toplumsal Yap.......................................................................................................... 130
1.3. Ulema ve Toplumsal Etkinlii................................................................................. 131
1.4. Bayramlar.................................................................................................................. 132
1.5. Aile............................................................................................................................ 132
2. Ekonomik Hayat................................................................................................................ 133
2.1. Devlet Gelirleri ve Harcamalar................................................................................ 133
2.2. Tarm, Sanayi ve Madenler . ..................................................................................... 135
2.3. Ticaret ve Para........................................................................................................... 135
3. lim ve Dnce Hayat.................................................................................................... 136
3.1. slam Bilimleri........................................................................................................... 137
3.2. Fen ve Sosyal Bilimler.............................................................................................. 138
3.3. Eitim ve retim Faaliyetleri.................................................................................. 141
3.4. slam Dncesinde Duraklama............................................................................... 143
4. Sanat ve Mimari................................................................................................................. 144
4.1. slam Sanatlar........................................................................................................... 144
4.2. Mimari....................................................................................................................... 147
5. Kurumlar............................................................................................................................ 149
5.1. dari ve Din Kurumlar.............................................................................................. 149
5.2. Adli Kurumlar............................................................................................................ 151
5.3. Gvenlik Kurumlar.................................................................................................. 153
5.4. Sosyal Dayanma Kurumlar ve Vakflar................................................................. 154
6. slam Medeniyetinin zgnl ve zellikleri................................................................ 156
7. slam Medeniyetinin Etkileri............................................................................................ 157
8. NTE: GNMZ SLAM DNYASI
1. Asya Ktasnda Mslmanlar........................................................................................... 164
1.1. n Asya ve Krfez lkeleri...................................................................................... 164
1.2. Gney Asya ve Uzak Dou lkeleri......................................................................... 171
1.3. Kafkaslar ve Orta Asya lkeleri................................................................................ 175
2. Afrika Ktasnda Mslmanlar......................................................................................... 179
3. Balkanlarda ve Dier Avrupa lkelerinde Mslmanlar................................................. 181
4. Amerika Ktasnda Mslmanlar..................................................................................... 184
5. Trkiye ile Dier slam lkeleri Arasndaki likiler . ..................................................... 185
SZLK................................................................................................................................ 188
KAYNAKA......................................................................................................................... 191
VIII
1. NTE
SLAM TARHNE GR
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. slam tarihinin genel tarih ierisindeki yeri ve nemi hakknda bilgi
toplaynz.
2. Okulunuzun ktphanesinde bulunan bir slam tarihi kitabnn iindekiler
blmn inceleyiniz.
3. lk dnem slam tarihiliindeki szl kaynaklar nelerdir? Aratrnz.
4. slam tarihini, slam bilimlerine kaynaklk etmesi asndan inceleyiniz.
SLAM TARH
1. slam Tarihinin Konusu, Alan ve Metodu
slamn douundan gnmze kadar, Mslmanlarn gerekletirmi olduklar kltrel, sosyal,
siyasi, ekonomik ve din faaliyetleri sebep-sonu ilikisi ierisinde inceleyen sosyal bilime slam
tarihi denir.
mslman olan lkeler

mslman olmayan lkeler
Mslman nfusun youn bulunduu lkeleri gsteren harita
slam tarihi ncelikle Hz. Muhammedin yaad toplumu, corafi, siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel ve din ynlerden ele alr. Onun peygamberlik ncesi yaantsn ve toplumundaki konumunu
rnekleriyle nakleder. Risalet grevinin balamasyla Mekke toplumunun, slamn mesajna tepkisini
ve bu dnemde Mslmanlarn karlatklar zorluklar, anlatr.
slam tarihinde yeni bir balang olan Medineye hicret, burada oluturulan kurumlar ve slamn
mesajnn insanlara ulatrlmas iin Mslmanlarn ortaya koyduklar mcadeleler ele alnr. Hz. Peygamberin hastalanmas ve vefat gibi olaylar anlatlr.
slam tarihi; Hz. Peygamber Dnemiyle beraber Drt Halife, Emevi ve Abbasi dnemlerini, slamn
Arap Yarmadas dndaki geliimini ve Endlste kurulan esiz medeniyeti ele alr. Mslman Trklerin kurmu olduu Karahanllar, Gazneliler, Seluklular ve Osmanllar gibi devletleri de inceler. Dier taraftan Mslmanlarn Afrika, Hint Yarmadas, Orta Asya ve Uzak Douda kurduklar devletler
ve medeniyetler de slam tarihinin konular arasnda yer alr. Son olarak gnmz slam corafyasn
oluturan devletler ve topluluklar tm ynleri ile deerlendirir.
Tarih veriler, sonraki nesillere rivayet yoluyla aktarlr. lk dnem slam tarihileri, olaylar aktarmada genellikle szl rivayet metodunu benimsemilerdir. Szl tarih geleneini uzun yllar gl
bir ekilde devam ettiren Mslmanlar kssacla, habercilie ve olaylarn aktarlmasna byk nem
vermilerdir. Bu metotla elde edilen bilgiler, din ilimlerin tedvin edilmeye balamasyla birlikte yazl tarihin balca kaynan oluturmutur.1 slam dnyasnda yazlan ilk dnem genel slam tarihi
eserlerinin ou, rivayetlerin aktarmndan ibarettir. Bu kaynaklarda bilgiler fazla yorumlanmakszn
kronolojik olarak kaleme alnmtr.
1 Sabri Hizmetli, slam Tarihilii zerine, s.11.
10
I. NTE: SLAM TARHNE GR

NOT EDELM
Konuya ve din anlaylara bakmakszn ncekilerin syledikleri ve yaptklarn szl veya
yazl olarak sonraki nesillere aktarmaya rivayet denir.
Erken dnem slam tarihi kaynaklarnn arlkl olarak szl rivayetlere dayanmas ve yazl
kaynaklarn bir ksmnn o dnemin siyasal olaylarnn etkilerini yanstmas gibi etkenler aratrmac
tarih yntemini n plana karmtr.
TARTIALIM
Tarihilik, Mslmanlarn nem verdikleri ve gelitirdikleri ilimler arasndadr. slamiyetten
nce Yunanllar, Romallar, inliler, bir dereceye kadar braniler ve ranllarn yazl birer tarihleri
vard. Mslmanlar bu milletlerin tecrbesinden ve Cahiliye Devri Arap edebiyatndaki tarihle ilgili malzemeden faydalanarak hadis ilminin de yardmyla zengin bir tarih edebiyat (yazl tarih)
meydana getirdiler. Tarih malzemeyi belli bir kronoloji ve sisteme oturtarak bugnk tarihiliin
temellerini attlar. Ayrca tarih ilminin her sahasnda zengin bir miras braktlar.
Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s.1.
Yazl tarih hangi toplumlarda geliir? Niin? Yukardaki metni dikkate alarak tartnz.
Gnmz slam tarihi almalarnda ise aratrmac tarih yntemi kullanlmaktadr. Bu ynteme
gre olaylar sebep-sonu ilikisi ierisinde ve bilimsel tekniklerle yorumlanmaya allr. Eldeki
KARILATIRALIM
kaynak ve malzemeler de eletirel bir bak alk dnem slam tarihi almalarnda
syla deerlendirilir. Bylece tarih olaylar kendi
kullanlan szl rivayet metodu ile aratrdneminde yaanm bitmi hadiseler olmaktan
mac tarih yntemini karlatrnz.
kp bugne de hitap eden bir zellik kazanr.
2. slam Tarihiliinin Douu ve Gelimesi
slam tarihilii, Kurann nzul ile balar. zellikle ilk dnemlerde inen ayet ve surelerde Mekke toplumunun siyasal, sosyal ve din yaps bazen olduu gibi tasvir edilmi bazen de tenkit edilerek
aktarlmtr. Ayrca Kuran, daha nce yaam eitli kavimler, dinler ve peygamberlerle ilgili bilgiler
aktarrken deiik deerlendirmeler de yapmtr. Bylece bir taraftan anlatlan olaylardan insanlarn
ibret almasn hedeflerken dier taraftan da tarih olaylara eletirel bir metotla yaklalmasnn ipularn ortaya koymutur.
TARTIALIM
Sana haram ay, yani onda savamay soruyorlar. De ki: O ayda savamak byk bir
gnahtr. (nsanlar) Allah yolundan evirmek, Allah inkr etmek, Mescid-i Haramn
ziyaretine mni olmak ve halkn oradan karmak ise Allah katnda daha byk bir
gnahtr.
Bakara suresi, 217. ayet.
Yukardaki ayet mealini Kurann nazil olduu toplumla ilgili bilgiler vermesi asndan
tartnz.
11
SLAM TARH
Hz. Peygamber daha hayattayken baz sahabeler onun sz ve fiillerini szl rivayetler olarak aktarrken bazlar da bunlar yazyorlard. slam tarihine kaynaklk eden bu almalar, ilk dnemlerde
hadis rivayetleri ierisinde yer almtr. Daha sonra siyer ve meazi adyla mstakil eserler kaleme
alnmaya balanmtr.
YORUMLAYALIM
Medyene de kardeleri uayb (gnderdik, onlara dedi ki) Ey kavmim! Allaha

kulluk edin, sizin iin ondan baka hibir ilah yoktur. ly ve tarty eksik yapmayn!
nk ben, sizi bir hayr (bolluk) iinde gryorum. phesiz sizi kuatacak bir gnn
azabndan korkuyorum.
Dediler ki: Ey uayp! Atalarmzn taptklar eylerden ve mallarmzdan istediimiz gibi
harcamaktan vazgememizi, senin namazn m emrediyor? Hlbuki sen, elbet yumuak huylu, akl banda bir adamsn.
Hd Suresi, 84-87. ayetler.
Yukardaki ayet meallerini Kuran- Kerimin nceki dnemlere ait olaylar bize aktarmadaki metodu ve hedefi asndan yorumlaynz.
Sahabelerden sonra gelen ve Hz. Peygamberi gremeyen tabiun nesli, onun hayatn, kiilik zelliklerini,
mcadelesini ve savalarn ok merak ediyordu. Bu
merak, onlar Hz. Muhammedin hayatn daha yakndan renmeye yneltti. Bu konuda bavuracaklar ilk
ve en nemli kaynak ise Peygamber dnemini grm,
onunla birok yerde ve olayda beraber olmu sahabe
nesli idi. Hz. Muhammedin hayatnn her ynyle
aratrlp renilmesinde bu neslin nemli katklar
oldu. Ayrca, Kurann tefsiri ile ilgili almalar ve
hadislerin toplanmas da Mslmanlar arasnda slam
tarihiliinin temellerini oluturdu.2
SLAM TarhNN BAZI TEMEL KAYNAKLARI
YAZAR
ESER
bn shak
Kitabl-Meazi
bn Hiam
Siretn-Nebeviyye
Taberi
Tarihul-Umem vel-Mlk
bn Sad
Kitabt-Tabakat
Belzuri
Ftuhul-Bldan
lk Dnem slam Tarihi

Kaynaklar
Genel Kaynaklar
Mstakil Eserler
Kuran- Kerim
Siyer Kitaplar
Hadis Kitaplar
Meazi Kitaplar
Genel Tarih Eserleri
Abbasiler Dneminde slam tarihinin ilk kaynaklar olan eserler ortaya kmaya balad. Bizans, ran
ve Hint tarihiyle ilgili kaynaklar Arapaya evrildi.
Mslmanlar yeni bilgiler elde ettiler. Bunun sonucu
olarak da hem gemi toplumlarn tarihlerini hem
de slamn douundan itibaren Mslmanlarn yaadklar olaylar konu edinen daha kapsaml genel
tarih kitaplar yazld.
Mslman tarihiler, bir taraftan genel tarihle ilgili eserler verirken dier taraftan hanedan, ehir ve blge tarihleri zerinde duran kitaplar da kaleme
aldlar. Bunlarda Mekke, Medine, Kuds, Badat, am, Kahire, Basra, Kfe, Kayrevan, Kurtuba, Konya,
stanbul gibi nemli ehirler veya Hicaz, Yemen, Dmek (am), Maverannehir, Horasan ve Msr gibi
blgelerin tarihleri anlatld.
2 Sabri Hizmetli, slam Tarihilii zerine, s. 45.
12

Erken dnemlerden itibaren Mslmanlar arasnda, sahabe ve tabiundan, deiik ilim dallarnda n yapm bilginler ve devlet yneticilerinin hayatlar da merak konusu
olmutur. te bu merak sonucunda tabakat ve teracim kitaplar olarak bilinen biyografik eserler ortaya kmtr.
rnein M 884 ylnda vefat eden bn Sad, Kitabt-
Tabakat isimli eserinde nce Hz. Peygamberin, ardndan
da sahabenin hayat ile ilgili bilgileri bir araya getirmitir.

1282 ylnda vefat eden bn Hallikan Vefayatl-Ayan
isimli kitabnda slamn doduu ilk yzyldan kendi dnemine kadar n yapm yneticiler ve deiik dallardaki
bilim adamlarnn hayatlar hakkndaki bilgileri toplamtr.
Ayrca nesep konusunda yazlan kitaplarda, Arap kabilelerinin soylar ve kkenleri hakknda bilgiler verilmitir.
Kitabt-Tabakat (bn Sad)
slam tarihiliinin gelimesine katk salayan bir baka dal da ftuhat kitaplardr. Mslmanlar,
Drt Halife Dneminden itibaren Arap Yarmadasnn dna karak douda ve batda ok geni
topraklar fethettiler. Baz Mslman bilginler, sadece blgelerin ne zaman ve nasl fethedildiklerini anlatan kitaplar yazdlar. Belzurinin yazd Ftuhul-Bldan (lkelerin Fethedilmesi)
bu konudaki eserlerin en mehurlarndandr. Hz. Peygamber, Drt Halife, Emeviler ve Abbasiler
dnemlerinde fethedilen topraklar, buralarda yaayan halklarn inanlar, gelenek ve grenekleri,
gayrimslimlerle yaplan anlamalar bu eserin konularn oluturur.
slam beldelerinde yaayan gerek Mslman gerekse gayrmslimlerin mali hak ve sorumluluklarn konu edinen harac ve emval kitaplar da slam tarihine kaynaklk eder. Bu konuda mam
Ebu Yusufun Kitabl-Harac isimli eseri nemli bir kaynaktr.
slam tarihilii alannda, gemiteki olaylar kayt altna almak ve sonraki nesillere aktarmak
amacyla bu eserler ortaya konulurken gemiin yorumlanmas hususunda da almalar yaplmtr.
Bu alanda slam dnyasnda yetimi olan mehur isimlerin banda bn Haldun (l. 808/1406) gelir. slam tarihilii bn Haldun ile birlikte yeni bir dneme girmitir. Onun
tarih yazmna getirdii en byk yenilik ise tenkit metodu
olmutur. Tarih aratrmalarna tarih felsefesini ilk dahil
eden, olaylar aktarmada rivayetin yannda dirayeti de gndeme getiren ilk Mslman tarihi odur. O, bu hususta sadece Mslmanlarn deil Batl aratrmaclarn da ncs
kabul edilir.3
Biruni, Zehebi, Filibeli Ahmet Hilmi ve Ahmet Cevdet
Paa gibi tarihiler de klasik slam tarihilii dnda, tenkiti bir metotla eserler verdiler.4 Son dnemlerde Batl tarihiler de slam tarihi alannda yorum arlkl eserler kaleme
aldlar. Ancak bu eserlerde olaylar, tenkiti bir metotla ele
alnmakla birlikte tarafl yorumlar n plana kmaktadr.
3 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih Corafya Yazcl, s. 259-263.
4 Sabri Hizmetli, slam Tarihilii zerine, s.100.
13
Ksas- Enbiy ve Tevrih-i

Hulef (Ahmet Cevdet Paa)
SLAM TARH
3. slam Tarihinin Temel Kaynaklar
slam tarihinin temel kaynaklar szl ve
yazl kaynaklar olmak zere ikiye ayrlr. iirler, hikyeler, efsaneler, destanlar, menkbeler, fkralar ve ataszleri szl kaynaklar
oluturur. lk dnemlerde Hz. Peygamberle
ilgili bilgilerin birou, bu metotla nakledilmitir. Daha sonra siyer ve meazi kitaplar
bu rivayetlerin toplanmas ve yazya geirilmesiyle olumutur.
BLG KUTUSU
Szl kaynaklar herhangi bir ekilde yazyla kayt altna alnmakszn,
nesilden nesile; dinlemek, zihinlerde
muhafaza etmek ve bakalarna szel olarak
aktarmak suretiyle oluan kaynaklardr.
slam tarihinin farkl trde birok yazl kayna vardr. Bunlarn banda Kuran- Kerim gelir.
Kuran, slamn temel kayna olmasnn yan sra Cahiliye Dnemi Arap toplumunun din inanlar,
sosyal ve ekonomik durumu, Hz. Peygamberin slam yayma abas, hatta onun zel hayat hakknda
baz temel bilgiler de verir. Bu sebeple slam dininin douu ile Hz. Peygamberin hayatna dair alma
ve aratrma yapan kimseler iin Kuran, ilk mracaat kaynadr.5
Hz. Peygamberin sz ve eylemleriyle slam tarihinin ilk dnemlerindeki birok din ve sosyal gelimenin yazl olarak sonraki nesillere nakledildii hadis kitaplar da yazl kaynaklardandr. Sahabeler,
kendileri iin en gzel rnek olan Hz. Peygamberi dikkatli bir ekilde gzlemlemi ve onun hayatn
tm ayrntlaryla sonraki nesillere ulatrmlardr.
slam tarihiliinin geliim srecinde ortaya kan siyer, meazi ve genel tarih kitaplar da hadis
rivayetlerine dayanan temel yazl kaynaklardandr.
Bu alanda gnmze kadar ulam drt temel kaynak eser vardr. Bu almalarn ilki olan, bn
shakn Kitabl-Meazi isimli eseri, kendisinden sonra yazlan kitaplara da temel tekil etmitir.
Sz konusu eser, ana blmden oluur. Birinci blmde Hz. demden Hz. Peygambere kadar gelmi gemi peygamberler ve toplumlarn tarihi, ikinci blmde Hz. Muhammedin Allah elisi olarak
gnderilii, son blmde ise onun savalar ayrntl bir biimde kaleme alnmtr.
Bu eser, kendisinden yaklak yarm yzyl sonra bn Hiam tarafndan ksaltlarak SiretnNebeviyye ismiyle okuyucuya sunulmutur. Mellif, zellikle nahiv ve nesep konusunda derin bir bilgiye sahiptir. bn
shakn eserini temel metin olarak alp kendisi de bu metne
erh yazmtr. Her iki eser de bu alanda gnmze kadar ulaan en mehur ve en eski metinlerdir. bn Hiamn eseri birok dile tercme edilmi ve daha sonraki devirlerde bu esere
erhler yazlmtr.
bn Hiamn adalarndan Vakidi, Kitabl-Meazi
adl eseriyle ilk dnemin mehurlar arasnda yer alan dier
bir melliftir.
Ebu Cafer Muhammed bin Cerir et-Taberi de ilk dnem
melliflerdendir. Dier slam ilimlerde de derin bilgiye sahip
olan yazar, Tarih-i Taberi isimli eseriyle slam tarihi alandada n kazanmtr. Taberi, bu eserinde nce insann yaratln
ele alr. Eserin bu blmne peygamberler tarihi de denilebilir. Sonra da slamiyetin douundan kendi zamanna kadar
Siretn-Nebeviyye (bn Hiam)
5 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s. 13.
14

olan dnemde Mslmanlarla ilgili gelimeleri anlatr. Taberi, eserinde kendisine ulaan rivayetleri
genellikle yorum yapmakszn aktarr.
Ayrca tabakat, teracim, ehir ve blge tarihi, hanedan tarihi, nesep, ftuhat ya da fetihname tr
eserlerin tm slam tarihinin temel yazl kaynaklar arasnda yer alrlar. Bunlara, kltr tarihi asndan nemli olan edebiyat eserleri ile Mslman ve yabanc gezginlerin slam dnyasnn deiik blgelerine yaptklar gezilerdeki gzlemlerini aktardklar seyahatnamelerini de eklemek gerekir.
Farkl nitelikteki malzemelerden oluan ariv belgeleri de yazl kaynaklar arasnda yer alr. rnein
gemiteki Mslman devletlerde yneticiler arasndaki yazmalar (ferman, berat, hkm, ahitname
vb.) ile mahkeme tutanaklar (eriye sicilleri) bu tr yazl belgelerdir.
Yaplarda veya ak havada korunarak gnmze kadar ulaan her trl arkeolojik ve mzelik malzemeyi ikinci dereceden yazl kaynaklar
arasnda zikredebiliriz. Tarih bir caminin giri
kapsnn zerinde, o caminin ne zaman, kim tarafndan ve kime yaptrldn ifade eden yazl
metne kitabe denir. Ayn ekilde medrese, han,
hamam ve baka tarih eserlerin belli blmlerinde kitabeler bulunur. Dier taraftan heykeller,
mezar talar, madalyalar, mhrler, eski paralar,
kap kacak, anak mlek gibi malzemeler de bu
gruba dahildir. Btn bunlar slam tarihinin temel kaynaklarn oluturmaktadr.6
Firuz Aa Camii Kitabesi (stanbul)
4. Mslmanlarn Kullandklar Takvimler

Zaman gnlere, aylara, yllara blme metoduna takvim denir. nsanlar takvime ihtiya duyunca
Gne ve Ayn hareketlerini kriter olarak kullandlar. Bylece insanlar zaman, birimlere ayrarak ifade
etmeye baladlar.
YORUMLAYALIM
O, sabah aydnlatandr. O, geceyi dinlenme zaman, Gne ve Ay birer hesap ls

klmtr. te bu, aziz olan, (her eyi) bilen Allahn takdiridir.
Enm suresi, 96. ayet.
Yukardaki ayeti, takvimlerin olumasnda l alnan kstaslar asndan yorumlaynz.

Tarih boyunca Mslmanlar birok takvim kullanmlardr. Bu takvimlerde insanlarn ihtiyalar
dikkate alnarak zaman zaman deiiklik ve dzenlemeler yaplmtr. Gnmzde de kullanlmakta
olan balca takvimleri yle sralayabiliriz:
Kamer takvim, eski zamanlardan beri ok kullanlan takvimlerden biridir. lk olarak Babilliler
tarafndan kullanld bilinir. Ayn Dnya etrafndaki hareketi esas alnarak dzenlenen bu takvimde
tarih olaylarn kronolojik bir sraya konmasn salayacak belirli bir balang noktas yoktu. Tarihlendirme ii toplumlarn hafzalarnda yer eden baz byk olaylar dikkate alnarak gerekletiriliyordu.
rnein Fil Olay, Ficar Sava, Zelzele Yl, Veda Hacc Yl ve baz byk kiilerin lm yllar gibi.
15
SLAM TARH
Hz. Peygamberin doumundan ksa bir sre nce vuku bulan Fil Vakas, Mekkeliler iin nemli
bir hadiseydi. Bu olayn getii yla Fil Yl denmi ve Hz. mer Devrine kadar bir balang noktas
olarak kabul edilmiti. nsanlar da herhangi bir konuda zamanla ilgili tanmlamalarn, Fil Ylndan u
kadar nce veya sonra eklinde ifade etmilerdi.7
TARTIALIM
Zaman, ba ve sonu belli olmayan bir eydi. Fakat insan zaman birimlemeyi istedi. Bu konuda en
iyi vasta olarak gkyzndeki Ay buldu. nk
Ay, yay gibi domakta, daire hlini aldktan sonra
yava yava noksanlap kaybolmaktayd. O, ksz hle gelip sonra yine ayn sreci tekrarlamaktayd. Hem de son derece dzenli ve dier varlklarda benzeri olmayan bir ekilde.
Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s.17.
Ayn hareketleri, hangi zellii ile zaman belirlemede kriter olarak kullanlmaktadr? Tartnz.
Hz. mer Dnemine kadar resm yazlara tarih koyma deti yoktu. Bu durum baz karklklara
sebep oluyordu. Bu tr olaylar, Hz. meri bir takvim balangc tespit etmeye sevketti. Hz. Peygamberin hicreti, vefatndan 11 yl sonra istiareler sonucu Mslmanlar iin takvim balangc olarak kabul
edildi. Hicri takvimin ilk ay muharrem, balangc da 23 Temmuz 622 olarak belirlendi.
Hicri takvimde yln aylar, ayn hareketine
gre bazen 29, bazen de 30 gn olur. Yl, 354
gn, 8 saat, 48 dakikadr. Miladi ve hicri yl arasnda yllk olarak 10-11 gnlk bir fark vardr.
Hicri takvimde aylar, yln her mevsimine gelecek ekilde dnp durur. Bu zellii sebebiyle
slam dnyasnda baz ibadetler her mevsimde
yerine getirilmektedir.
SIRALAYALIM
yaznz.
slam tarihi boyunca hicri takvimle birlikte baka takvimler de kullanlmtr. Gne yl
sistemine dayanan eski ran takvimi, bu takvimler arasnda yer alr. Bu takvimde de yl, on
iki aya ayrlyordu. Her ayn otuz gn olarak kabul edildii ran takviminde aylardaki gnlerin
toplamna be gn daha eklenerek yl 365 gne
tamamlanyordu.
, .
,
,
,
,
,
.
Seluklular Dneminde bu takvim baz dzenlemelerle daha kullanl hle getirilmiti. Bu dzenlemeler byk Seluklu Sultan Celalettin Melikah tarafndan gerekletirildii iin sz konusu
takvim Celali takvim adyla anlmt. Daha sonra lhanl Hkmdar Gazan Han da bu takvimde
baz dzenlemeler yaptrd.
16

Trkler ve inliler tarafndan da kullanlan
On iki hayvanl Trk takviminin iki farkl kullanm alan vardr. Astronomi alannda kullanlan
bilimsel takvimde 354,2 gn olan yl, 24 aydan
oluuyordu. Halkn kulland takvim ise Ay ve
Gnein hareketlerine gre dzenlenmi olup
takviminde bir yl 12 aydan meydana gelmekteydi. Bu takvimin her yl bir hayvana nispet
edilir ve her yl nispet edildii hayvann adn
alrd. slamiyeti resm din kabul eden Karahanllar, bu takvimi 12. yzyla kadar kullanmt.
NOT EDELM
Osmanllar, dier slam devletlerinde olduu

gibi btn ilerini hicri takvim zerinden yrtyorlard. Osmanl Padiah III. Selim Dneminde M 1709 ylndan itibaren mali ileri tanzim
etmek iin Rumi takvim kullanlmaya baland.
On
ikiki
hayvanl
TrkTrk
takviminde
yllar
On
Hayvanl
Takviminde
Bu dnemde, mali gerekelerle resm ilemlerde
simgeleyen
hayvanlar
yllar simgeleyen hayvanlar
hicri tarih braklarak Gne esasna dayal tarihleme sistemine geildi. Balang tarihi M 594
olan bu takvimin ilk ay martt. Rumi takvim, 1871de yeniden ekillendirildi ve balang tarihi, miladi
23 Eyll 622 olarak belirlendi.
Grogeryan takvimi olarak da bilinen miladi takvim, gnmzde dier dnya milletleri ile birlikte
Mslman lkelerde de kullanlmaktadr. Bu takvimi ilk kullanan toplum, Msrllardr. Sonra Romallara gemitir. mparator Jl Sezar tarafndan M 46 ylnda, bu takvimde baz dzenlemeler gerekletirildi. Bu dzenlemelerin bir sonucu olarak takvim balangc M 45 yl, yeni yln ilk gn de 1
Ocak olarak benimsendi. 1582de Papa VIII. Grogeryan tarafndan bir kez daha dzenlemeye gidilerek
hata pay en aza indirildi. Batl toplumlar bu takvimi resm takvimleri olarak kabul etti. Miladi takvim,
ilk olarak Osmanl Devletinin son dnemlerinde gndeme gelmiti. Takvimdeki kullanm kolayl
ve Batl lkelerle ilikileri dikkate alan Trkiye Cumhuriyeti de 26 Kasm 1925 tarihinden itibaren bu
takvimi resm takvim olarak kullanmaya balad.
Miladi takvimde Dnyann Gne etrafnda bir kez dn, bir yl olarak kabul edilir. 365 gn 5
saat, 47 dakikadan oluan miladi yl da 12 aydr.8
5. slam Tarihinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi
nsanlk tarihi st ste ve itina ile konulmu
tulalarn oluturduu mkemmel bir binadr. Bugn iyi anlayabilmek iin dne bakmamz, dne
bakabilmemiz iin de elimizde gemile alakal
salkl belge ve kaynaklarn olmas gerekir. slam tarihi yaps itibari ile toplumlar corafi,
sosyal, ekonomik, siyasi ve din ynden ele alr.
Bu da slam tarihinin sosyal bilimlerle ilikisini
zorunlu klar.
NOT EDELM
slam tarihi alannda alma yapanlar
salkl deerlendirmelere, doru sonulara
ulaabilmek iin genel tarih, felsefe, sosyoloji, sanat tarihi, antropoloji, arkeoloji,
filoloji, epigrafi, corafya ve para bilimi
(nmismatik) gibi sosyal bilimlerin verilerinden faydalanmak durumundadr.
8 Mill Eitim Bakanl, slam Tarihi 11. Snf Ders Kitab, s.15.
17
SLAM TARH
Dier sosyal bilimlerle olan bu etkileim, slam tarihini olaylar sadece nakleden bir disiplin
olmaktan karp gemii doru anlayan ve oradan
hareketle gelecee kpr kuran bir misyona kavuturur.
BLG KUTUSU
Dinden dnme olaylar incelenirken bu eyleme ynelen insanlar ve
yaadklar toplumdaki ani deiimler ele alnr. Sosyolojinin verileri kullanlarak
merkezden uzakta olma, alkanlklar terk edememe ve toplum nderlerinin etkisinde kalma
gibi sonulara ulalr.
rnein sosyoloji; toplumu, toplumdaki sosyal

gruplar, toplumsal yapda meydana gelen deimeleri inceleyen bir bilim daldr. Bu ieriiyle sosyoloji, slam tarihine nemli katklar salar.
Bir bilim dal olarak filolojiyi ele aldmzda grrz ki bir toplumun dili bilinmeden tarihinin bilinmesi
mmkn deildir. Sz gelimi Hz. Peygamber devrini aratran bir slam tarihisi, o dnemin dil ve edebiyat
hakknda yeterli bilgiye sahip olmadan salkl bir sonuca ulaamaz.
slam tarihinin ncelikli amac, gemite meydana gelen olaylarla ilgili doru bilgileri ortaya koymak ve bu
bilgileri salkl bir ekilde sonraki nesillere ulatrmaktr. Ayn kaynaktan beslenmesine ramen farkl zaman
dilimlerinde ayn konudaki farkl zmlerin sosyolojik ve psikolojik olarak aklanabilmesi slam tarihinin verilerinin doru bir ekilde yorumlanmasna baldr.9
slam tarihi, ilahiyatla ilgili bilim dallar ile de karlkl ve youn bir etkileim ierisindedir.
Kuran- Kerim slam tarihinin ilk yazl kaynadr. Onun tefsirinde ihtiya duyulan, zellikle ayetlerin nzul
sebepleri (esbabun-nzul) ile ilgili rivayetlerin birou, slam tarihine kaynaklk eden eserlerde nakledilmitir.
Siyer ve meazi eserlerine kaynaklk eden hadis rivayetleri hem Kurann anlalmasnda hem de Hz. Peygamberin rnekliinin sonraki nesillere aktarlmasnda byk neme sahiptir.
Mezhepler tarihi ise mezheplerin ortaya knda rol oynayan siyasi, sosyal ve kltrel etkenleri belirlerken
slam tarihinin verilerine de dayanr. rnein Sffin Vakas boyunca ortaya kan olaylar ve bunlarn arka planlar renilmeden Haricilerin ortaya k anlalamaz.
YORUMLAYALIM
Hz. Peygamber, Hudeybiyede Mslmanlar adna grmelerde bulunmak iin ilk nce Hz. meri
semiti. Fakat Hz. mer, Kureyin bana kar dmanl oktur, Mekkede akrabalarmdan, Kureye
kar beni koruyacak kimse de yoktur. diye mazeret beyan etti. Bunun zerine bu i, Hz. Osmana teklif
edildi. Hz. Osman akrabasndan Eban bin Saitin himayesi altnda Mekkeye giderek Kureye Resulallahn geli amacn anlatt. Kurey, Hz. Osman hapsetti. Etrafta onun ldrldne dair sylentiler
yayld. Resul-i Ekrem bu sylentileri haber alnca btn arkadalarndan, slam davas urunda gerekirse canlarn feda etme hususunda kendisine biat etmelerini (sz vermeleri) istedi. Hz. Peygamberin
kadn erkek btn arkadalar, sonuna kadar Peygamberimizle birlikte olacaklarna dair sz verdiler. slam tarihinin ok nemli bir hadisesi olan bu biate Rdvan Biati denir. Kuran- Kerim bu Biatten u
ekilde bahseder: Andolsun o aacn altnda (Hudeybiyede) sana biat ederlerken Allah, mminlerden raz olmutur. Kalplerinde olan bilmi, onlara gven indirmi ve onlar pek yakn bir fetihle
mkfatlandrmtr. Fetih suresi, 18. ayet.
mam ibli, Peygamberimizin Hayat, s. 342.
Yukardaki metni, slam tarihinin dier slami ilimlere kaynaklk etmesi

asndan yorumlaynz.
18
NTEMZ DEERLENDRELM
A- Aadaki ak ulu sorular cevaplandrnz.
1. Kamer-hicri takvimde zaman blmlere ayrmada esas kabul edilen lt nedir? Yaznz.
2. slam tarihinin temel kaynaklar nelerdir? Aklaynz.
3. slam tarihinin dil bilimi ile ilikisini aklaynz.
B- Aadaki oktan semeli sorularn doru cevaplarn iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi slam tarihinin ele alp inceledii konulardan biri deildir?
A) Sosyal hayat
B) Uzak Douda dinler

C) Kltrel hayat
D) Gnmz slam corafyas
E) Din hayat
2. bni shakn slam tarihi ile ilgili eserinin ad aadakilerden hangisidir?
A) Kitabl-Meazi

B) Tarihul-Umem vel-Mlk
C) Siretn-Nebeviyye
D) Kitabt-Tabakat
E) Ftuhul-Bldan
3. slam tarihi kaynaklar arasnda yer alan mahkeme tutanaklarnn dier ad nedir?
A) Ferman
B) Berat C) eriye sicilleri
D) Hkm E) Ahitname
4. Aadakilerden hangisi kamer aylardan biri deildir?
A) Safer
B) Muharrem C) evval
D) Cemaziyelevvel
E) Ficar
C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

( Hz. mer, on iki hayvanl Trk takvimi, Rum takvim, Siretn-Nebeviyye, bn Haldun.)
1. bni Hiamn slam tarihine dair yazd eserin ad ...................................................................
2. slam tarihiliinde tenkiti metodun ilk temsilcisi.................................................................
3. Trkler tarafndan icat edilen takvimin ad........................................................................................
4. Hz. Muhammedin Medineye hicreti ....... ...................... dneminde takvim balangc olarak
kabul edilmitir.
D- Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.
1. (.) Rumi takvim, mali konularda duyulan ihtiya sebebi ile III. Selim Dneminde kullanlmaya
balanmtr.
2. (.) Gnmz slam tarihi almalarnda arlkl olarak eletirel metot kullanlmaktadr.
3. (.) slam tarihi kaynaklarn genel bir tasnife tabi tuttuumuzda karmza yazl, szl ve
astrolojik olmak zere grup kaynak kar.
4. (.) slam tarihiliinin ilk rneklerini siyer ve meazi eserleri oluturur.
19
SLAM TARH
2. NTE
SLAMYETN DOUU
VE HZ. MUHAMMED DNEM
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Bir haritadan slamn doduu Arap Yarmadasnn konumunu inceleyiniz.
2. Cahiliye kavramnn ne anlama geldiini aratrnz.
3. Medineye hicretin nedenlerini aratrnz.
4. Hz. Muhammedin devlet bakanlarna gnderdii davet mektuplarndan
birini inceleyiniz.
20
II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

1. slamn Doduu Ortam
slam, Arap Yarmadasnn Hicaz blgesinde dodu. Arap Yarmadas kuzeyden Filistin, am ve Irak;
gneyden Hint Okyanusu, doudan Basra ve Umman krfezleri, batdan Kzldeniz ile evrilidir.
slamn ilk yllarnda Arap Yarmadasnn genel grnm
Arap Yarmadas kendi iinde Hicaz, Yemen, Dou, Bat, Orta ve Gney Arabistan blgesi olmak
zere be ksma ayrlr. Arabistann kuzeyinde Nfut, orta kesiminde Dehna ve gneyde Rubl-Hli
lleri yer alr. Ky kesimleri hari yarmadann genelinde l iklimi hkimdir. Akarsular ok azdr.
Yamurlar ise dzensiz ve yetersizdir. En verimli blgeler, Bahreyn ve Ummann ky kesimleri ile
Yemame ve Yemendir. Bu blgelerde yalar yeterli ve toprak verimlidir.
Hicaz blgesi phesiz ki slamdan nce de ok nemliydi. Mekke bu blgenin din ve ticari
merkezi olup Kureyin hkimiyetindeydi. Dier ehirleri ise Medine ve Taifti. Medinede Yahudi
kabileleri yayordu. Arap kabilelerinden Evs ve Hazre sonradan gelip yerlemiti. Taif ise Sakif
kabilesinin yurduydu.
slamiyetin doduu yllarda Arap Yarmadasna komu iki byk devlet bulunmaktayd. Bunlar,
Bizans ve Sasan imparatorluklaryd. Blgedeki kk devletler bu iki devletin kontrolndeydi. Mesela Suriyedeki Gassaniler Bizansa; Iraktaki Hireliler ise rana bamlyd. Yine Msr, o zamanlar
Bizansn bir eyaleti konumundayd. Yemen, ska el deitiriyordu. Habeistan ise bamszd.
Arabistanda kabilecilik hkim olduu iin
merkez bir ynetim yoktu. Aile ve kabileye ok
nem verilirdi. Sosyal yapnn temeli olan kabileyi yal ynetici (eyh) veya emir ynetirdi. Bu
yneticiler, seimle gelir ve ynetimde istiareye
nem verirlerdi. Kabilecilikte soy ba nemsenirdi. Hakl veya haksz olmalar gzetilmeksizin kii, ailesini ve kabilesini desteklemek zorundayd. Kabilelerde hrler, mevali ve kleler
vard.1
Gebe bedevi Araplar
1 Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 25.
21
SLAM TARH
slam ncesi cahiliye Araplar, bedevi (gebe) ve hadari (yerleik) olmak zere iki ksma ayrlrd.
Bedeviler hayvanclk, avclk ve ticaretle geinir; gebe hayat yaard. Hadariler ky, kasaba ve
ehirlerde yaar; tarm ve ticaretle geinirlerdi.
Baz Arap kabileleri, aralarnda siyasi bir birlik oluturarak ehir devletleri kurmulard. Bu ehir
devletlerinden biri olan Mekke, dzenli bir tekilata sahipti. Ynetimde zengin ve gl aileler etkiliydi. dari grevler ise kabileler arasnda paylalmt. Kabileler ve ehirle ilgili btn sorunlarn grld, kararlarn alnd bir meclis vard.
lde yaayan kabileler arasnda otlaklar ve su kaynaklar yznden srekli savalar olurdu. Kan
davalar ve cinayetler eksik olmazd. Nadir de olsa haram aylarda da sava olurdu. Bu aylarda yaplan
savaa, kt anlamna gelen ficar denirdi.
Sosyal hayatta genellikle kadna deer verilmezdi. Erkek ocuklarla vnlrd. Erkeklere
miras verilirken kadnlar bu haktan mahrum braklrd. Baz kabileler kz ocuklarn uursuz
kabul eder ve onlar diri diri topraa gmerlerdi. Kuran- Kerim bu konuyu, Onlardan
biri, kz ile mjdelendii zaman ii fke ile
dolarak yz simsiyah kesilir! Kendisine
verilen kt mjde (!) yznden halktan gizlenir. imdi onu, aalanm olarak yannda
tutacak m yoksa topraa m gmecek? Bak,
ne kt hkm veriyorlar!2 eklinde ifade
ederek knamaktadr.
YORUMLAYALIM
Diri diri gmlen kz ocuunun, hangi gnahtan tr ldrld sorulduu zaTekvr suresi, 8-9. ayetler.
man.
Yoksulluk korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin. Onlar da sizi de biz rzklandrrz.
Onlar ldrmek gerekten byk bir gnahtr.
sr suresi, 31. ayet.
Kim kz ocuunu gzelce bakar, iyi bir terbiye ile yetitirip evlendirirse ve ona
ihsanda bulunursa cennet ona hak olur.
Ebu Davut, Snen, Edeb, 4481.
Yukardaki ayet ve hadis meallerini okuyarak slamn kz ocuklarna bakn yorumlaynz.
Arap Yarmadasnda dzenlenen panayrlar en byk gelir kaynaklarndan biriydi. Bu panayrlarda

ticaretin yan sra edeb ve kltrel faaliyetlere de yer verilirdi. Bunlar arasnda iir ve hitabet sanat da
bulunuyordu. Dzenlenen iir yarmalarnda dereceye giren eserler Kbenin duvarlarna aslrd.
2 Nahl suresi, 58-59. ayetler.
22

Arap Yarmadasnda slamdan nce eitli dinlere mensup insanlar yayordu. Medinede Yahudiler, kuzeyde Hristiyanlar, Bahreyn ve Yemende Mecusiler bulunuyordu. Ayrca yarmadada Sabiiler
ve gnee tapanlar da vard. Bu dnemde Mekke bata olmak zere Arabistanda putperestlik ok yaygnd. Putperestler, Allaha inanmakla birlikte arac olarak putlara tapyorlard.
Bu batl inanlar Kuran, Dikkat et, halis din yalnz
Allahndr. Onu brakp kendilerine bir takm dostlar
edinenler, onlara, bizi sadece Allaha yaklatrsnlar
diye kulluk ediyoruz, derler. Dorusu Allah, ayrla dtkleri eylerde aralarnda hkm verecektir.
phesiz Allah, yalanc ve inkrc kimseyi doru yola
iletmez.3 eklinde tenkit etmitir. Mrikler Kbeyi putlarla doldurmulard. Her kabilenin Kbede kendilerine ait bir putu vard. Ayrca evlerde de putlar bulunurdu.
Mrikler Kbede slk ve alkla ibadet yaparlard. Yce
Allah onlarn bu durumunu Kuranda yle ifade eder:
Onlarn Beytullah yanndaki dualar da slk almak
ve el rpmaktan baka bir ey deildir. (Ey kfirler!)
nkr etmekte olduunuz eylerden tr imdi azab
tadn!4
Kbenin eski grnm
Mrikler ahirete inanmyorlard. Kuran- Kerim bu duruma, Dediler ki: Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr. lrz ve yaarz. Bizi ancak zaman helk eder. Bu hususta onlarn hibir
bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanna gre hkm veriyorlar.5 ayetiyle deinmitir.
Mekkede Allahn birliine inanan, putlara tapmayan ve cahiliye adetlerinden uzak duran Hanifler
de vard. Bunlar, Hz. brahimin dini zere yayorlard. Kuss bin Saide, Varaka bin Nevfel ve Ubeydullah bin Cah bu Haniflerdendi.6
2. Hz. Muhammedin Peygamber Oluu ve slamn Mekke Dnemi
Hz. Muhammed, 20 Nisan 571 tarihinde
Mekkede dodu. Babasnn ad Abdullah,
annesinin ad ise mine dir. Babas Abdullah, doumundan ksa bir sre nce vefat
etmiti. Torununa Muhammed adn veren
dedesi Abdlmuttalip, onun bakmn da
stlendi.
Hz. Muhammed, drt yana kadar Halime
adnda bir stanneye verildi. Drt yandan
alt yana kadar z annesinin, alt yandan
sekiz yana kadar da dedesinin yannda kald. Dedesinin vefat zerine amcas Ebu Talip
onu himayesine ald.
Peygamberimizin doduu evin yerine ina edilen ve bugn

Mekke Ktphanesi olarak kullanlan yap
3 Zmer suresi, 3. ayet.

4 Enfl suresi, 35. ayet.
5 Casiye suresi, 24. ayet.
6 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 16, s. 33- 38.
23
SLAM TARH
Hz. Muhammed, krk yalarna doru yaad toplumun ktlklerinden uzak kalmak iin yalnzl tercih etmeye balad. Ramazan ay gelince Mekke yaknlarnda bulunan Nur Dandaki Hira
Maarasna giderek inzivaya ekilirdi. Orada ibadet eder ve tefekkre dalard. Hz. Peygamberin bu
arnma, ibadet ve tefekkr hli krk yana kadar devam etti. Bu srete grd baz ryalar aynen
kyordu. Bu durum peygamberlie bir hazrlkt.
Vahyin geliine kadar bu tr ryalar devam etti.7
NOT EDELM
Miladi 610 yl ramazan aynda ve Kadir

Vahiy: Kelime olarak gizli konumak,
Gecesinde Hz. Muhammed Hira Maarasnda inseslenmek, emretmek gibi manalara
ziva hlinde iken Cebrail isimli vahiy melei ona
gelir.
Oku diye hitap etti. Hz. Muhammed, Ben okuDin terim olarak vahiy, Allahn, peyma bilmem. cevabn verdi. Melek, tekrar Oku!
gamberlere mesajlarn ulatrma yollardiye seslendi. Hz. Muhammed ise yine Ben okuma
n ifade eder.
bilmem. dedi. Cebrail nc kez Peygamberimize
Oku! deyince Hz. Muhammed, Ne okuyaym.
diye cevap verdi. Bunun zerine Cebrail Alak suresinin ilk be ayetini okudu: Yaratan Rabbinin
adyla oku! O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Rabbin nihayetsiz kerem sahibidir. Ki o,
kalemle (yaz yazmay) retendir. nsana bilmediini o retti.8
Hz. Peygamber, vahye muhatap olunca ok heyecanland. Eve gelince ei Hz. Haticeye Beni
rtn, beni rtn. diyerek uykuya dald. Uyannca yaadklarn Hz. Haticeye anlatt. Hz. Hatice
onu teselli etti. Sonra birlikte Varaka bin Nevfele
gidip durumu anlattlar. Bilge bir kii olan Varaka,
bunun bir peygamberlik iareti olduunu syledi.
Hz. Muhammede gelen bu ilk vahiyden sonra bir
mddet vahiy gelmedi. Bu dneme FetretlVahiy denir. Mddesir suresinin ilk be ayetinin
inmeye balamasyla bu dnem sona ermitir.
slam ilk kabul eden Hz. Hatice olmutur. Ardndan Hz. Ali, ondan sonra Hz. Zeyd Mslman
oldu. Mslmanlarn drdncs Hz. Ebu Bekir
olmutur. Bunlara lk Mslmanlar denir.
LSTELEYELM
Hi korkma!... Allah seni asla ktlk

iine atmaz. Allah sana mutlaka iyilikle
muamele edecektir. nk sen yaknlarna
yardm ediyor, ailene bakyor, hayatn drstlkle kazanyor, dier insanlarn doruluktan
ayrlmamalarn salyor, yetimlere snacak bir
yer temin ediyorsun. Sznde doru, emanete ihanet etmeyen, hibir dayana olmayanlarn yardmcs, muhtalara iyilik iin koan ve herkes ile iyi
geinip nezaketle muamele eden bir kimsesin.
Buhari, Bedl-Vahiy, 3; Mslim, man, 252.
Yukardaki metinde Hz. Hatice, Peygamberimizin hangi zelliklerini ifade etmitir? Listeleyiniz.
Hz. Muhammed, yl sren gizli davet dneminden sonra gelen, imdi sen, sana ne emredilmise onu aka onlara syle. Mriklere aldrma.9 ve En yakn akraban uyar.10 ayetleri
nazil olunca aktan davete balad.
slamn Mekkede her geen gn hzla yaylmas ve putlar hakknda, Siz ve Allahtan baka
taptklarnz, cehennemin yaktsnz; oraya gireceksiniz. Eer onlar ilah olsalard oraya girmeyeceklerdi. Hepsi orada temelli kalacaktr.11 ayetinin inmesi Mekkeli mrikleri endielendirip kzdrd. Bunun zerine Ebu Talipe gidip onu tehdit ettiler. Sonu alamaynca Hz. Peygambere slamdan
vazgemesi ve putlara dokunmamas karlnda liderlik, servet ve benzeri tekliflerde bulundular.
7 Ali Himmet Berki - Osman Keskiolu, Hateml-Enbiy Hz. Muhammed, s. 57.
8 Alak suresi, 1-5. ayetler.
9 Hicr suresi , 94. ayet.
10 uar suresi, 214. ayet.
11 Enbiy suresi, 98- 99. ayetler.
24
YORUMLAYALIM
Hz. Peygamber, mriklerin tehdit ve tekliflerine kar u cevab vermitir: Amcacm!
Canm elinde tutan Allaha yemin ederim ki u ilah tebli vazifemi terk edeyim diye gnei
sa elime, ay da sol elime verip bana balasalar, sen bile beni terk edip brakm olsan,
onlarn bu dediklerini yapmam...
Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 101.
Yukardaki metin Peygamberimizin slam teblideki hangi ynn ortaya koyuyor?

Yorumlaynz.
Teklifleri reddedilen mrikler, Hz. Peygambere kar tutumlarn sertletirdiler. Dier taraftan
Bilal-i Habei ve Yasir ailesi gibi zayf ve kimsesiz Mslmanlardan balayarak onlara zulm ve
ikence uyguladlar. Bylece mslman olmak isteyenlerin gzn korkutmay amalyorlard.
Kureyli mrikler birtakm din, ekonomik, siyasi ve sosyal gerekelerle slam kabul etmek
istemiyorlard. Onlar, Allaha inandklarn sylemekle birlikte arac olarak kabul ettikleri putlara tapyorlard. Allahn tek ve bir oluuna inanmak, onlarn mantna ters geliyordu. Ahirete inanmayan
mrikler, yaptklar ktlklere karlk putlara bir kurban keserek affolunduklarna inanyorlard.
Mslman olduklar takdirde bu davranlarn srdremeyeceklerini dnyorlard.
Putlarla dolu olan Kbe, mrikler iin bir kazan kapsyd. slamn Mekkede hkim olmas
durumunda evre kabilelerle olan ilikilerinin bozulacana inanyor, Kureyin saygnl ve stnlnn zarar greceini dnyorlard.
Mekkede ynetim zengin ve gl kiilerin elindeydi. Klelik ve kle ticareti yaygnd. slam ise
klelie kar karak tm insanlarn doutan hr olduunu kabul ediyordu. Bu durum mriklere
gre toplumsal yapnn bozulmasyd. Mekkeli mrikler, kle ile efendiyi eit sayd iin Peygamberimize tepki gsterdiler.
Bir baka sebep ise Cahiliye Dneminden kalan Emevi-Haimi rekabetiydi. Mekke ynetiminde
bulunan meyyeoullar, bir Haimi olan Hz. Muhammede tabi olmak istemiyorlard. Kurey kabilesi iindeki Haimiler ve meyyeoullar rekabeti birok insann Mslman olmasna mani oldu.12
Mekkeli mriklere gre, peygamberlik Hz. Muhammede deil, Velit bin Muire ile Ebu Mesut gibi zengin, gl ve soylu kiilere gelmeliydi. Onlarn bu dncelerine Allah,Ve yine yle
derler: Bu Kuran, neden iki ehrin ileri gelenlerine inmi deil? Rabbinin rahmetini yoksa
onlar m bltryorlar?13 eklinde cevap vermitir.
Mekkede Mslmanlara ynelik eziyet ve ikenceler hat safhaya ulamt. Baz Mslmanlar,
yaknlar tarafndan evlerine hapsediliyordu. Kimsesiz baz Mslmanlar da scak l kumlar zerinde ikenceye tabi tutuluyorlard. Smeyye ve ei Yasir gibi kimi Mslmanlar da ikencelerle
ehit edilmilerdir.
12 Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi, s. 40.
13 Zuhruf suresi, 31-32. ayetler.
25
SLAM TARH
Bu durumu gren Hz. Peygamber, Habe
lkesine gidebilirsiniz. Zira orada kimseye
zulmetmeyen bir hkmdar var. Oras doruluk ve hakikat yurdudur. Allah bir kolaylk verene kadar orada kaln.14 dedi. Bunun
zerine 615 ylnda drd kadn onbiri erkek
olmak zere onbe kiiden oluan ilk kafile
Habeistana hicret etti. Bu ilk kafile, Habe
Necaisi Ashame tarafndan gzel karland.
Mslmanlar orada dinlerini rahata yayorlard. lk hicretten bir yl sonra 616 ylnda seksen iki erkek, on sekiz kadndan oluan ikinci
kafile Peygamberimizin amcasnn olu Cafer
bin Ebu Talipin bakanlnda Habeistana
hicret etti. Necai, muhacir Mslmanlar Mekkeli mriklere iade etmeyip onlar himaye etti.
Onlara her trl kolayl salad.
Habeistan a hicretin temsil resmi
Peygamberliin altnc ylnda Hamza ve

merin Mslman olmalar, Hz. Peygamber
ve Mslmanlar ok sevindirmiti. nk onlar
gl ve itibar sahibi kiilerdi. zellikle Hz. Peygamberi ldrmeyi hedefleyen merin Mslman olmas mrikleri akna evirmiti. Bunun
sonucunda Mslmanlar g kazanm ve ekinmeden Kbede ibadet etmeye balamlard.
NOT EDELM
Necainin Mslmanlara gsterdii ilgiyi ve yapt iyilikleri
unutmayan Peygamberimiz, onun
vefat haberini ald zaman, Kardeiniz
Necai vefat etmitir. Kalkn, cenaze
namazn klalm. diyerek gyabnda cenaze namaz klm ve ona dua etmitir.
Kureyin nde gelenleri, Ebu Cehilin bakanlnda toplanarak Mslmanlara ynelik

Tirmizi, Cenaiz, 960.
boykot karar aldlar. Boykot u hususlar iermekteydi:
Mslmanlar ve onlara destek verenlerle kimse konumayacak,
Onlarla bir arada oturulmayacak ve onlara hibir konuda yardm edilmeyecek,
Onlara kz verilmeyecek ve onlardan kz alnmayacak,
Onlarla ticaret yaplmayacak, bakalaryla da alveri yapmalarna msaade edilmeyecek,
Mslmanlar, Ebu Talip Mahallesi dna karlmayacak ve onlarn evlerine gidilmeyecek,
Hz. Muhammed, ldrlmek zere kendilerine teslim edilinceye kadar Mslmanlarla bar anlamas yaplmayacaktr.15
Mslmanlar ve onlar destekleyen akrabalar Ebu Talip Mahallesine zorunlu olarak tandlar. Bu
boykot yl kadar srd. Bu sre iinde Mslmanlar byk sknt ektiler.
Boykottan rahatsz olan vicdan sahibi baz mrikler, bu zulme son vermenin yollarn aryorlard.
Hiam bin Amr ve drt arkada boykotu kaldrmak iin harekete geip artk bu zulme ortak olmayacaklarn ilan ettiler. Bylece muhasara kalkm oldu.16
14 bn Hiam, Siret Tercmesi, C 1, s. 434.
15 Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 113- 114.
16 Hayati lk, slam Tarihi, s. 93.
26

BLG KUTUSU
Habeistana giden baz Mslmanlar, Kureyin Mslmanlara ynelik boykotu bitirmesinden
sonra (M 620) Mekkeye geri dndler. Bir grup muhacir de hicretten sonra Medineye dnd.
Habe lkesinde kalan son grup ise hicretten yedi yl sonra Hayberin Fethi esnasnda Hz. Caferin
bakanlnda Medineye dnmtr.
Ali Himmet Berki - Osman Keskiolu, Hateml-Enbiy Hz. Muhammed ve Hayat, s. 345.
Peygamberliin onuncu yl 620 ylnda muhasaradan bir mddet sonra Peygamberimizin amcas
Ebu Talip, ondan ksa bir sre sonra da Hz. Hatice vefat etti. Peygamberimiz her ikisinin de vefatna
ok zld. Bu yla Hzn Yl ad verildi.17 Ebu Talipin vefat zerine Peygamberimizi himaye
edecek kimse kalmaynca mrikler ona kar
saldrganlklarn arttrdlar. Bunun zerine Hz.
NOT EDELM
Muhammed, slam Mekke dna da yaymak
Allah, Cebrail araclyla Hz. Muve destek bulmak amacyla Taife gitmeye kahammedi bir gece kendisine baz ayetrar verdi.
ler gstermek ve ltuflarda bulunmak
Peygamberimiz, 620 ylnda evlatl Zeyd
iin Mekkedeki Mescid-i Haramdan alp
bin Hariseyi de yanna alarak Taife gitti.
Kudsteki Mescid-i Aksaya gtrd. Bu olaTaifin liderleriyle grerek onlara slam
ya din terim olarak isr denir.
anlatt. Ancak onlar Peygamberin davetini redMira ise ykselmek ve ykselme arac anlamna gelir. Din bir terim olarak mira, Hz.
Muhammedin isr olayndan sonra mucizevi
bir ekilde yce Allah ile muhatap olmas demektir.
dettiler. Onunla alay ederek onu talamalar

iin kleleri ve ocuklar kkrttlar. Ayaklar
kanlar iinde kalan Hz. Peygamber ve Zeyd
glkle oradan uzaklat. Bir baa sndlar.
Burada Addas adndaki bir kle onlara zm
ikram etti. Addas daha sonra Mslman oldu.
Hz. Peygamber, Mutim bin Adiyy adndaki
bir Mekkelinin himayesiyle tekrar Mekkeye
dnebildi.18
Kuran- Kerimde isr yle ifade edilir:

Bir gece, kendisine ayetlerimizden bir
ksmn gsterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Haramdan, evresini mbarek
kldmz Mescid-i Aksaya gtren Allah,
noksan sfatlardan mnezzehtir; o gerekten iitendir, grendir.
Allah, peygamberliin 11. ylnda (M 621)

Hz. Muhammede, sr ve Mira mucizeleri
ile ilah ltuf ve ihsanlarda bulundu.
sr suresi, 1. ayet.
sr Olaynn gerekletii Kuds ehri

17 Mustafa Asm Kksal, slam Tarihi, C 1, s. 333.
27
SLAM TARH
Peygamberimiz, bir yandan slam Mekkelilere tebli ederken te yandan hac mevsiminde dardan gelenlere de anlatyordu. Hz. Peygamber, 620 ylnda hac iin Mekkeye gelen Hazre kabilesinden
Medineli alt kiiyle Akabede grt ve onlara slam anlatt. Onlar da slam kabul ettiler ve bir
yl sonra ayn yerde bulumak zere szletiler. Medineye dndkleri zaman Hz. Muhammedi ve
slam anlattlar.
Ertesi yl, Medineden hac kafileleriyle birlikte gelen Evs ve Hazre kabilelerinden toplam on iki
Mslman yine Akabe mevkiinde Hz. Peygamberle gizlice bulutu. Burada Hz. Peygamberle bir szleme yaptlar. 621 ylnda yaplan bu szlemeye gre orada bulunanlar, Allaha irk komayacaklarna, hrszlk ve zina yapmayacaklarna, ocuklarn ldrmeyeceklerine, kimseye iftira etmeyeceklerine, Allaha ve Resulne itaatten ayrlmayacaklarna19 dair sz verdiler. Bu szlemeye slam tarihinde
Birinci Akabe Szlemesi (Biati) denilmitir.
Hz. Muhammed, bu szleme sonrasnda Musab bin Umeyri slam anlatmak zere Medineye
gnderdi. Musabn almalar sayesinde bir ylda Medinede Evs ve Hazre kabilelerinin tamamna
yakn Mslman oldu. Hz. Peygamber, durumu haber alnca ok sevindi.
622 ylnn hac mevsiminde Medineden Mekkeye ok kalabalk bir grup geldi. Aralarnda ikisi
kadn, yetmi be Mslman da bulunmaktayd. Akabede Peygamberimizle gren Mslmanlarn banda Musab bin Umeyr vard. Peygamberimiz, kadnlarn ve ocuklarn koruduklar gibi
kendisini de koruyacaklarna, iyi ve kt gnlerde kendisine itaat edeceklerine, bollukta ve darlkta
mali yardmda bulunacaklarna, iyilii emredip
ktle engel olacaklarna20 dair MedinelilerNOT EDELM
den sz istedi. Onlar da Allahn Resulne her
Akabe Szlemeleriyle birlikte
artta kendisini koruyacaklarna dair sz verdiler
slam dini Medinede yayld.
ve onu Medineye davet ettiler. Bu szlemeye
Medinede bulunan Evs ve Hazre
de kinci Akabe Szlemesi denir.
kabilelerinin tamamna yakn Mslman
Peygamberimizin istei zerine Medineliler
oldu. Aralarndaki kin ve dmanlk sona
on iki temsilci setiler. Bu temsilciler araclyla
erdi. Mslmanlarn Mekke dnda
Hz. Peygamberle gvenli bir ekilde irtibat kurusnacaklar yeni bir yurtlar oldu.
lacakt. Ayn zamanda bu temsilciler Medinede
Artk Hz. Peygamber ve Mslmanlarn
insanlara slam anlatacak, hicret edecek MsMedineye hicret etmeleri iin zemin
lmanlar ve Hz. Peygamber iin gerekli hazrhazrd.
lklar yapacaklard. Medineli Mslmanlar dikkatleri zerlerine ekmeden Akabeden gizlice
brahim Saram, Hz. Muhammed ve
ayrldlar.21
Evrensel Mesaj, s. 110- 112.
3. Hicret ve slamn Medine Dnemi

Mslmanlar, kinci Akabe Szlemesinden sonra Mekkede dinlerini serbeste yaayabilme
imknlarnn kalmamas ve can gvenliklerinin tehlikeye girmesi sebebiyle Peygamberimizin izniyle kk gruplar hlinde Medineye hicret etmeye baladlar. Mekkeliler iin tehlike balamt. nk onlara
gre slamn Medinede hkim olmas onlarn ticaret yollarn tehlikeye sokacakt. Bu durum Mekkenin
19 brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 111-112.
20 brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 112.
21 bn Hiam, Siret Tercmesi, C 2, s. 103- 109.
28

siyas ve ekonomik varln tehdit edebilirdi.
RENELM
Ayrca Mslmanlar dier Araplarla ittifak yaMuhacir: Mekkeden Medineye g
parak Mekkeye saldrabilirlerdi. Bunun iin
eden Mslmanlara denir.
hicreti engellemeye altlar. Hicret iin yola
Ensar: Muhacirlere sahip kan, onlara
kan Mslmanlardan yakaladklarn hapseyardm eden Medineli Mslmanlara denir.
diyorlar, eleri birbirinden ayryorlar ve malHeyet, Din Kavramlar Szl, s. 149.
larna el koyuyorlard. rnein mm Seleme
kocas ve oluyla beraber hicret yolundayken
mrikler tarafndan yakalanm, kocas hapsedilip olu da annesinden alnarak uzun sre grmeleri engellenmitir.22
mrikler, Darn- Nedvede bir araya gelerek Peygamberimizin ldrlmesine karar vermilerdi. Ebu Cehilin, Kureyin btn kollarndan birer gen seelim. Bunlar Muhammede beraber
hcum etsinler ki kimin darbesi ile ld belli olmasn. Bylece Haimiler btn Kurey kabilelerini
karlarna alamazlar ve kan davasna kalkamazlar. Diyete raz olurlar ve bu konu kapanr. eklindeki teklifi kabul grd. Mrikler bu suikast plan zerinde ittifak ettiler.
Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber, yerine Hz. Aliyi brakarak ona, Bu gece gidiyorum.
Sen benim yatamda yat. Benim yorganm zerine rt ki mrikler yatakta benim yattm
zannetsinler. Holanmadn bir ey sana isabet etmez. u emanetleri sahiplerine teslim et ve
birka gn sonra sen de gel.23 dedi ve Hz. Ebu Bekir ile birlikte gizlice yola kt.
Mrikler, Hz. Peygamberi ldrmeye geldiklerinde yatakta yatann Hz. Ali olduunu grdler.
Hz. Muhammedin gittiini anlayan mrikler, Medineye giden btn yollar tutmaya ve her yerde
onu aramaya baladlar. Ancak tm aramalara ramen mrikler onlar bulamadlar ve geri dndler.
Peygamberimiz ve Hz. Ebu Bekir, Sevr Danda gn gece kaldlar. Daha sonra gzergh deitirerek sahil yolundan Kubaya ulatlar.
Bir sre orada kalp Kuba mescidini ina ettiler. Hz. Ali, emanetleri sahiplerine verdikten sonra
gelip Kubada onlara yetiti. Cuma gn Kubadan ayrlarak Medineye doru yola ktlar ve Ranuna Vadisinde ilk cuma namazn kldlar. Daha sonra Medineye hareket eden Hz. Peygamber ve
arkadalar, Medinede byk bir cokuyla karland.
BLG KUTUSU
Hicretin nemli Sonular:
23 yllk Peygamberliin Mekke Devri bitmi ve Medine Devri balamtr.
Hicret sayesinde Mslmanlar Mekkelilerin bask ve zulmlerinden kurtulmulardr.
Hicretten sonra, slam hzl bir yaylma dnemine girmi ve birok kabile Mslman
olmutur.
Hicret sonrasnda Mslmanlarn yurdu Medine olmutur. Orada ehl-i kitap ile beraber
bar iinde yaamaya balamlardr.
Hayati lk, slam Tarihi, s. 113.
29
SLAM TARH
3.1. Medine ehir Devletinin Kurulmas
Hz. Muhammed, Medineye hicret ettiinde orada
Araplardan Evs ve Hazre, Yahudilerden de Kaynuka,
Kurayza ve Nadir kabileleri yaamaktayd. Hem Evs
ve Hazre arasnda hem de Araplarla Yahudiler arasnda rekabet ve atma vard.
Hz. Peygamber Medineye hicret ettikten sonra
ehrin huzur ve gvenliini salamak iin eitli faaliyetlerde bulundu. lk icraat olarak Mescid-i Nebeviyi
ina etti. O gnn ihtiyalar gerei Peygamber mescidinin birok fonksiyonu vard. Burada ibadet, eitimretim ve istiareler yaplrd. Asker iler grlr, eliler kabul edilirdi. Ayrca balar ve vergiler
burada toplanr ve datlrd. Esirler burada tutulur
ve yarallar mescitte tedavi edilirdi. Fakir kimseler
iin mescidin yannda suffe ad verilen blmler yapld. Burada eitim-retim yaplyor, ayn zamanda buras bir nevi yurt gibi kullanlyordu.24
Peygamberimiz daha sonra ensar ile muhaciri
birbirlerine karde ilan etti. Bylece hem muhacirlerin skntlar azald hem de din kardelii pekimi
oldu. Bu kardelik ayn zamanda kabilecilik anlayna son verdi. Bu yolla Hz. Muhammed, Medinede
yeni bir toplum oluturmak istiyordu.
Hz. Peygamber, Mslmanlarn ve gayrimslimlerin saysal glerini ve konumlarn renmek iin
nfus saym yaptrd. Bundan sonraki siyasi, sosyal,
ekonomik ve asker iler bu nfus saym esas alnarak dzenlendi.
DEERLENDRELM
Medine Szlemesinden baz maddeler:
1. Madde: Bu szleme; Allahn Resul Muhammed tarafndan, Kureyli
ve Medineli Mslmanlarla onlara tabi
olup savunmaya katlanlar(Yahudiler)
iin tanzim edilmitir.
23. Madde: zerinde ihtilafa dtnz herhangi bir ey olursa konu Allaha
ve Hz. Muhammede gtrlecektir.
25. Madde: Yahudiler, mminlerle birlikte tek bir toplumu oluturmaktadr. Yahudilerin dinleri kendilerine, mminlerin
dinleri de kendilerinedir.
Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi,
C 1, s. 206- 210.
Hz. Muhammed, Medinede bulunan Mslman,

Medine Szlemesinin tam metnini aratrnz. Maddelerini snfnzda
Yahudi ve mrik tm kabilelerin katld bir szleme imzalad. Bu szleme esas alnarak kurulan
tartarak deerlendiriniz
Medine ehir Devleti, anayasas olan ok kltrl
bir yapya sahipti. Buna gre Yahudiler i ilerinde
zerk olup Medinenin savunmas gibi konularda szleme esaslarna uyacaklard. Farkl din mensuplar
iin de din ve vicdan hrriyeti vard. Bu szleme sayesinde toplumda bar, huzur ve gven ortam salanm oldu. slam tarihinde bu szlemeye Medine Szlemesi veya Medine Vesikas denir.
3.2. Siyasi-Asker Gelimeler

Mslmanlar Mekkede zorlu bir hayat yaadktan sonra Medinede siyas ve asker ynden gl
bir konuma geldiler. Bu dnemde Mslmanlar, sosyal ve din ynden birbirinden farkl toplumsal grupla siyasi ve asker iliki kurdular. Bunlar Mekkeli mrikler, Yahudiler ve Hristiyanlardr.
24 brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 134- 137.
30
Bedir Sava
(624)
MRKLERLE LKLER
Uhut Sava
Hendek
Hudeybiye
Mekkenin
(625)
Sava
Bar AntlaFethi
(627)
mas
(630)
(628)
HuneynEvtas savalar ve Taif

Kuatmas
(630)
3.2.1. Mriklerle likiler

Medinede Mslmanlarn g hline gelmesinden rahatszlk duyan Mekkeli mrikler dmanlklarn devam ettirdiler. nk onlar Medinede yaylan slamn bir sre sonra Mekkedeki sosyal,
iktisadi ve din yapy etkileyeceinin farkndaydlar. Mslmanlar ise artk mriklere kar kendilerini
koruyabilecek bir konuma gelmilerdi.
Mekke Dneminde Mslmanlar, mriklerin eziyet ve ikencelerine karlk vermedi. Hz. Peygamber ve arkadalar uradklar hakaret ve kt davranlara sabrla kar koydular. nk mriklere kar koyacak bir gce sahip deildiler. Daha sonra Medinede devlet kuran Mslmanlar, siyasi ve
asker bir g hline geldi. Dolaysyla Allah, Medine Dneminde savaa izin verdi.
Her zaman bartan yana olan Peygamberimiz, mriklerin ayn dncede olmadklarn, Mslmanlar yok etme kararllnda olduklarn biliyordu. Bundan dolay onlarn hareketlerini kontrol
altnda tutmak, Medineyi muhtemel bir saldrdan korumak iin Medineye yakn baz stratejik noktalara seriyye ve gazveler dzenledi. Bedir Savandan nce drt tane seriyye dzenlendi. Abdullah
bin Cah komutanlnda gerekletirilen Batn
Nahle Seriyyesi dndakilerde herhangi bir
arpma meydana gelmedi.
Bedir Sava (624): Mslmanlar ile
Mekkeli mrikler arasndaki ilk savatr. Bedir, Medinenin 160 km kadar gneybatsnda ve Kzldeniz sahiline 30 km uzaklktadr.
Medine-Mekke yolunun Suriye kervan yoluyla birletii yerde bulunmaktadr. Hicretin
2. ylnda mrikler byk bir kervan Ebu
Sfyann ynetiminde Suriyeye gnderdi.
Peygamberimiz bu durumu rendiinde kervan takip etmeye karar vererek yaklak
yz Mslmandan oluan asker birlikle hareket etti. Durumdan haberdar olan Ebu Sfyan, gzerghn deitirerek Kzldeniz sahili
boyunca yol alarak Mekkeye ulat.
Mslmanlar, mriklerden nce Bedir
kuyularna ulatlar. Sava balamadan nce
Peygamberimiz bar elisi olarak Hz. meri
mriklere gnderdi. Mriklerin bara yanamamas sebebiyle sava kanlmaz oldu.
Bedir Savann temsil resmi
31
SLAM TARH
Arap deti gereince sava, teke tek vuruma (mbareze) eklinde balad. leri kan mrik, Mslman sava tarafndan etkisiz hle getirildi. Daha sonra iki taraf arasnda meydan sava balad. Mslmanlar ok iyi arptlar ve ikindiye doru byk bir zafer kazandlar. Sava sonunda, Ebu Cehilin de
aralarnda olduu yetmi civarnda mrik ld ve bir o kadar mrik de mslmanlar tarafndan esir alnd.
Mslmanlardan ise on drt kii ehit oldu.25
YORUMLAYALIM
Savata alnan esirler hakknda arkadalaryla
Bedir Savann Mslmanlar asnistiare eden Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekirin
grn benimsedi. Buna gre esir mrikler,
dan nemini yorumlaynz.
fidye karl serbest braklacakt. Paras olmayan kiiler ise on Mslmana okuma-yazma
retme karlnda zgrlklerine kavuacaklard. Dierleri ise karlksz serbest braklacakt.
Bu zafer, Mslmanlarn kendilerine olan zgveninin artmasna, glerinin ve etkilerinin Arap
Yarmadasnn dna yaylmasna sebep oldu. Bedir zaferinin sonularndan biri de Uhut Savadr.
Mekkeliler malubiyet haberini renince ok zldler. Mrikler savata len Ebu Cehilin yerine
Ebu Sfyan bakanla getirerek bu savan intikamn alacaklarna yemin ettiler.26
Uhut Sava (625): Bedir Savandan on ay sonra, Yahudilerden bir grubun da kkrtmas ile mrikler bin kiilik bir orduyla Medineye
doru hareket etti. Bu durumu Hz.
Muhammede, Mekkede bulunan amcas
Abbas bir mektupla bildirdi. Bunun zerine
Allahn Elisi sahabeleri toplayarak onlarla
istiarede bulundu. Hz. Peygamberin fikri,
savunma sava yapmak ynndeydi. Fakat
gen Mslmanlar ve Hz. Hamza hcuma
dayal bir sava yaplmasn istediler. Bu
gre uyan Peygamberimiz Mslman askerlerle birlikte Uhut Dana doru hareket
etti. Mslmanlarn says bin civarndayd. Fakat mnafklarn lideri Abdullah bin
Ubey, Hz. Muhammedin genlerin grne uyduunu bahane ederek kendisine bal
birliklerle ordudan ayrld. Mslmanlarn
says bylece yedi yze dt.
Uhut, Medinenin kuzeyinde olup
Medineye yaklak bir saatlik mesafede
bulunuyordu. 6 Ocak 625 tarihinde Hz.
Muhammed sava stratejisi gerei arkasn
Uhuta vererek Medineye kar saf tuttu.27
Hz. Peygamber, sancaktarla Musab bin
Umeyri, zrh kuanan askerlerinin bana Zbeyr bin Avvam, dier askerlerin
bana da Hz. Hamzay getirdi. Dman
Uhut Savann temsil resmi

26 brahim Saram, lk Dnem slam Tarihi, s. 125.
32

birliklerinin cephenin gerisinden saldrmalarn nlemek iin de Abdullah bin Cbeyri elli kiilik oku
birliinin banda Ayneyn Geidine yerletirdi. Bu geidin stratejik olarak savan gidiatn deitirebilecek zellie sahip olduunu iyi bilen Hz. Peygamber, okular uyararak unlar syledi: Kularn
cesetlerimizi didikleyip paralamaya baladn grseniz bile, grev yerlerinizi terk etmeyin.28
Savan ilk blmnde Mslmanlar mriklere stnlk saladlar. yle ki Mekkeli mrikler byk bir bozguna urayarak kamaya balad. Mslman askerler onlarn geride braktklar ganimetleri
toplamaya koyuldu. Bu olay gren oku birliinden baz askerler de ganimet toplamaya yneldi. Abdullah bin Cbeyrin abalar onlarn dalmalarna engel olamad. Okularn yerlerini terk ettiklerini
gren Mekkeli mriklerden bir svari birlii arkadan saldrd. Abdullah bin Cbeyr ve on arkada ehit
oldu. Ayneyn Geidini geen dman birlikleri Mslmanlar arkadan kuatt. Kamakta olan mrikler de geri dnerek saldrya getiler. Bir anda stnlk mriklere gemiti. Mslmanlarn byk bir
ounluu aknla derek kamaya balad. Bunun zerine Peygamberimiz de kuatma altnda kald. Hz. Muhammedin etrafnda bulunan az saydaki Mslman, onu dman saldrlarndan korumaya
alt. Peygamberimiz yaraland. Bir sre sonra dalan Mslmanlar geri dnerek mriklere saldrdlar. Mslmanlarn toparlanmas zerine mrikler yeni bir saldrya cesaret edemeyerek geri
YORUMLAYALIM
ekildi. Sava sonunda Mslmanlardan, Hz.
Uhut Savandan hangi dersler kaHamzann da dahil olduu yaklak yetmi kii
rlabilir? Yorumlaynz.
ehit oldu. Mriklerden ise yirmi iki kii ld.
Mslmanlardan pek ok ehit ve yaral olmasna ramen hi kimse teslim olmad. Ayrca mrikler esir ve ganimet de elde edemediler. Dolaysyla mrikler tam bir zafer elde edemedi.29
Hendek Sava (627): Mriklerden bir ok grubun katlmas sebebiyle Hendek Savana Ahzab
(Gruplar) Sava da denir.
Mekkeli mrikler, Haybere yerleen Yahudi ileri gelenlerinin kkrtmasyla birok Arap kabilesinden oluan on bin kiilik bir orduyla Medineye doru hareket ettiler. Amalar Mslmanlar
tamamen yok etmekti. Olay renen Hz. Peygamber ashabyla istiare etti. stiare sonucu, Selman-
Farisnin nerisiyle Medinenin savunmasz ksmlarna geni ve derin hendekler kazld. bin kiilik Mslman ordusu savamak iin hendein nnde yerini ald. Mrikler Medineye yaklatklarnda, piyade ve svari askerlerinin karya gemelerini engelleyen hendei grnce ok ardlar. nk
bu sava taktii eski ranllara ait olup Araplarca bilinmiyordu. Mriklerden karya gemeye kalkan
birka kii oldu. Fakat bunlar Mslman savalar tarafndan etkisiz hle getirildi.
Kuatma esnasnda Mslmanlarla ittifak hlinde olan Kurayzaoullar anlamay bozarak Mslmanlar zor durumda brakt. nk bu durum, Mslmanlarn arkadan kuatlmas anlamna geliyordu. Hz. Muhammed, Kurayzaoullarn anlamaya sadk olmalar konusunda uyard. Fakat onlar
grlerini deitirmediler. Bu arada Eca kabilesi lideri Nuaym bin Mesut gizlice Mslman oldu.
Peygamberimizden ald izinle Mrik ve Yahudi liderlerle gren Nuaym, her iki grubun dierine
kar ihanet dncesine sahip olduunu liderlere syledi. Bunun zerine iki grubun aras ald. Kurayzaoullar Mslmanlarla savama kararndan dnd. Bylece Mslmanlar, ierden gelebilecek
byk bir tehlikeyi nledi.
29 Mill Eitim Bakanl, slam Tarihi 11. Snf Ders Kitab, s. 35- 36.
33
SLAM TARH
Dman ordusu ksa sreli bir sava plan yapmt. Sava uzadndan yiyecek stoklar tkendi.
Ayrca mevsim k olduu iin sava ortam gittike zorlayordu. Savatan kesin bir sonu alnamayacan anlayan Ebu Sfyan, Mekkeye dnme karar verdi. Yirmi gn sren savata Mslmanlardan alt kii ehit oldu. Mriklerden ise
kii ld.
DEERLENDRELM
Savatan nce Peygamberimizin sava
taktii konusunda arkadalaryla istiare
etmesinin nemini arkadalarnzla deerlendiriniz.
Hendek Sava ile birlikte Mekkeli mrikler

Mslmanlarn gcn kabullenmek zorunda
kald ve bir daha Mslmanlara saldramadlar.
Hudeybiye Bar Antlamas (628): Hz.

Muhammed ve arkadalar, hicretin altnc yl,
zilkade aynn banda umre yapmak niyetiyle Mekkeye doru yola kt. Saylar bin be yz kadard. Yanlarna sadece kllarn ve kurbanlk hayvanlarn aldlar. Mekke yaknlarnda bulunan Hudeybiye denilen yere vardklarnda, orada konakladlar. Hz. Peygamber, Kbeyi ziyaret ettikten sonra dneceklerini mriklere bildirmesi iin Hz. Osman eli olarak gnderdi. Hz. Osman mriklere
niyetlerini aklad. Fakat mrikler onu ksa bir sre alkoydular. Bu sebeple Hz. Osmann dn
gecikti. Hatta ldrldne dair haberler yayld. Bunun zerine Peygamberimiz arkadalarndan
biat (sz) ald. Buna gre ayet Hz. Osman dnmezse Mslmanlar kanlarnn son damlasna kadar
savaacakt. ki taraf arasnda, olas bir sava nlemek iin grmeler yapld. Sonunda mrikler
Sheyl bin Amr bakanlnda bir heyeti Hudeybiyeye gnderdi. Burada bu heyet ile Peygamberimiz arasnda anlama yapld.
Anlama maddeleri Mslmanlarn aleyhine gibi grnyordu. Bu nedenle sahabeler bu durumdan rahatsz oldular. Fakat zamanla ortaya kan sonular Peygamberimizin siyasi ve asker ynden
ne kadar ileri grl olduunu ortaya koydu. Anlamayla mrikler resmen Mslmanlarn varln
kabul ettiler. Bar ortam douran bu anlama slamn Arap kabilelerinin arasnda yaylmasna sebep oldu. Kaynaklar bu anlama ile Mekkenin Fethi arasnda Mslman olanlarn saysnn, o gne
kadar Mslman olanlarn saysndan daha fazla olduunu belirtmektedir.
YORUMLAYALIM
Hudeybiye Bar Anlamasnn artlar unlardr:
1. Anlamann sresi on yldr.
2. Mslmanlar, velisinin izni olmadan Mslman olup kendilerine snanlar, Kureyli
lere geri verecek, Mslmanlardan Kureylilere snanlar ise iade edilmeyecektir.
3. Arap kabileler iki gruptan biriyle ittifak kurabilecektir. Bu kabilelerden birine saldr, o
kabilenin anlama yapt gruba saldr kabul edilecektir.
4. Mslmanlar bu yl umre yapmayacak, ertesi yl mrikler Mekkeyi boalttktan sonra
ehre gireceklerdir. Kl dnda silahlar bulunmayan Mslmanlar geceli gndzl gn
ehirde kalabilecektir.
el - Belzuri, Ftuhul- Bldan, s. 50- 51; Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 255- 256.
Anlama srasnda siz de orada bulunsaydnz bu maddeler karsnda tepkiniz nasl olurdu?
Yorumlaynz.
34

Peygamberimiz bu bar ortamnda komu
YORUMLAYALIM
devlet bakanlarna slama davet mektuplar
Hudeybiye Antlamasyla ortaya gnderdi. Mriklerden Mslman olanlar ankan sonular asndan Hz. Muhammedin
lama gereince Medineye gelemediler. Bunasker ve siyasi baarsn yorumlaynz.
lar Mekkelilerin ticaret kervanlarnn getii
mevkilerde toplanarak g sahibi olmaya baladlar. Zamanla Mekkeli tccarlar bu insanlardan rahatsz oldular. Bunun zerine Mekkeli mriklerin teklifi ile Mekkede Mslman olup Medineye snanlar geri verilecek. eklindeki anlama
maddesi kaldrld.
Mekkenin Fethi (630): Hz. Muhammed, Hudeybiye Antlamasnn inenmesi sebebiyle Mekkeyi
fethetmeye karar verdi. Mslmanlar, evredeki Arap kabilelerinin de katlmyla 1 Ocak 630 ylnda on
bin kiilik bir orduyla Medineden yola kt. Mekke yaknlarna geldiklerinde bir vadide konakladlar.
Gece olduunda Hz. Peygamberin emriyle Mslmanlarn tm ate yaktlar. Bylece Mslmanlarn
gcn gren Kureylilerin lideri Ebu Sfyan onlara kar konulamayaca sonucuna vard.
Mslman ordusu drt koldan Mekkeye girdi. Peygamberimiz, zorunlu olmadka kan dklmemesini
emretti. Hz. Muhammed, Kbeye ve Ebu Sfyann evine snanlar ile evlerinden dar kmayanlarn
gvende olduunu duyurarak Mekkede genel af ilan etti.
Mekkenin Fethinden sonra Arap kabilelerinin ou Mslmanlarn siyasi otoritesini kabul etti. Hatta
baz kabileler topluca Peygamberimize gelerek Mslman olmulard.
DEERLENDRELM
Hz. Muhammedi ldrmek iin ok uraan Mekkeliler, Mekkenin fethedilmesiyle btn
glerini kaybetmi olarak Peygamberimizin kendilerine nasl davranacan merak ediyorlard. Hz. Peygamber Mekkelilere, Size ne yapacam sanyorsunuz? deyince onlar, Sen
iyi bir karde ve iyi bir karde olusun. dediler. Peygamberimiz de: Gidiniz, serbestsiniz.
buyurdu.

Heyet, Doutan Gnmze slam Tarihi, C 1, s. 515.
Yukardaki olayla siz karlasaydnz nasl davranrdnz? Deerlendiriniz.

Huneyn ve Evtas savalar ve Taif Kuatmas (630): Mekkenin fethedilmesiyle Mslmanlar
Arap Yarmadasnn en byk gc oldu. Bu durumu kabullenemeyen Taif evresinde oturan Hevazin kabilesiyle Sakif kabilesi birleerek yirmi bin civarnda bir ordu oluturdular.
Olaydan haberdar olan Peygamberimiz on iki bin kiilik bir orduyla Huneyn Vadisine doru
hareket etti. Bu esnada dman gleri ise Huneyndeki vadinin yamalarnda pusu kurmutu. Mslmanlar, sabahn erken saatlerinde, dmann buradaki varlndan habersiz olarak ilerliyordu. Dman askerleri, bulunduklar yerden anszn ok atna balad. Dier taraftan, yamacn st tarafnda
olan dmanlar Mslmanlarn zerine byk talar yuvarlad. Bir anda neye uradklarn anlayamayan Mslman askerler kamaya balad. Bir mddet sonra Mslmanlar toparlanarak dmana
hcum etti. Savata stnlk Mslmanlarn tarafna geti. Dman askerleri bir sre sonra hezimete
urad. Bunlarn bir ksm Taife giderken bir ksm da tekrar savamak iin Evtasta topland.30
30 brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 214.
35
SLAM TARH
Peygamberimiz bir birlii Evtasa gnderDEERLENDRELM
di. Kendisi de dier askerlerle Taife yneldi.
Andolsun ki Allah, birok yerde (saEvtasta bulunan dman yenilgiye urad.
va alanlarnda) ve Huneyn Savanda
Fakat Taif Kuatmas uzad. nk Taifliler
size yardm etmiti. Hani okluunuz
ehrin surlarn muhkem hle getirmilerdi
size kendinizi beendirmi; fakat sizi
ve kendilerine uzun sre yetecek yiyecekleri
hezimete uramaktan kurtaramamt.
vard. Ksa zamanda bir sonu alamayacan
Yeryz btn geniliine ramen size
anlayan Peygamberimiz haram aylarn da yakdar gelmiti, sonunda (bozularak) gerilamas sebebiyle kuatmay kaldrd. Bu kusin geri dnmtnz.

atma srasnda Mslmanlardan on drt kii
Tevbe suresi, 25. ayet.

ehit oldu. Mslmanlar ele geirdikleri esirleri serbest brakp mallarn kendilerine geri verBu ayetten karlmas gereken dersler
diler. Bunun zerine Hevazin Kabilesi bakan
nelerdir? Deerlendiriniz.
Malik bin Avf, kabilesi ile beraber Mslman
oldu. Bu sava sonunda Arap Yarmadasnda
Mslmanlarn nnde bulunan son engel de ortadan kalkt. slamn yaylmas daha da hzland.
3.2.2. Yahudi ve Hristiyanlarla likiler
Medineye hicret esnasnda ehrin yarya yakn nfusu Yahudiydi. Bunlar, Kaynukaoullar, Nadiroullar ve Kurayzaoullar olmak zere kabileden meydana geliyordu. Peygamberimiz Medine
Szlemesiyle onlar Medine toplumunun bir paras sayarak onlarn din ve kltrlerini rahata yaayabilmelerine imkn tand. Abdullah bin Selam gibi baz Yahudiler Mslman oldu. Fakat onlarn ounluu Mslman olmad. Peygamberimiz onlara her zaman adil ve hogryle davrand. Buna karlk Mslmanlar bu hogr ve iyi niyetin karln gremediler. Yahudiler kendi rklarndan bir peygamberin
gnderilmesini bekliyorlard. Bu nedenle Peygamberimizi kabul etmediler.
Hazrelilerin mttefiki olan Kaynukaoullar, Mslmanlarla aralarnda bulunan anlamay bozan
ilk Yahudi kabilesidir. Bir gn Mslman bir kadnn Yahudi bir kuyumcuda taciz edilmesiyle iki grup
arasnda kavga kt. Peygamberimiz Kaynukaoullarn yaptklar anlamaya uymaya ard. Onlar ise
kendilerinin iyi savalar olduklarn iddia ederek Mslmanlara meydan okudular. Bunun zerine Peygamberimiz 624 ylnda Kaynukaoullarn kuatma altna ald. Mslmanlara kar koyamayacaklarn
anlayan Kaynukaoullar teslim oldular. Mallarn ve silahlarn brakarak Suriye tarafna g ettiler.31
Yaptklar antlamay bozan ikinci Yahudi kabilesi Nadiroullardr. Medine Antamasna aykr olarak mriklerle ittifak kuran ve mrikleri devaml Mslmanlara kar kkrtan bu kabile Peygamberimize de suikast dzenledi. Bunun zerine Peygamberimiz Nadiroullar zerine yrd. Mslmanlara
kar fazla dayanamayan Nadiroullar teslim oldu. Yanlarna tanr mallar almalarna izin verilen bu
kabile bireyleri, Hayber ve Suriye taraflarna gittiler.
Medinedeki
Yahudilerden
Mslmanlara kar anlamalarn en son bozan
Kurayzaoullaryd. Bu kabile, Mslmanlar Hendekte mriklerle savarken gizlice
mriklerle ibirlii yaparak Mslmanlar
arkadan vurmaya almt. Bu davran bir
sava suuydu ve karlksz kalamazd. Hz.
ARATIRALIM
Ehl-i kitap olmalarna ramen Yahudilerin
mrikleri Mslmanlara tercih etme sebeplerini aratrnz.
36

Muhammed, mriklerin Mekkeye dnlerinin ardndan Kureyzaoullar zerine yrd. Bir mddet
sonra Yahudiler teslim olarak eski mttefikleri Sad bin Muaz aralarnda hkm vermesi iin hakem
seti. Sad da anlamay ihlal eden kimselere Tevratn hkmn uygulad.32
Kurayzaoullaryla yaplan savatan sonra
YORUMLAYALIM
Yahudi tehdidi azald. Fakat Hayberde bulunan
Yahudiler, Mslmanlara kar dmanca bir
Hayberin fethedilmesiyle birliktutum sergiliyordu. Nadiroullar ve Kaynukate Yahudilerin Arap Yarmadasndaki
oullar Yahudilerinden pek ou Medineden
konumlarnda nasl bir deiiklik oldu?
uzaklatrldnda Haybere snmt. Irak
Yorumlaynz.
ve Suriyeden Medineye ulaan ticaret yolu
Hayberden geiyordu. Dolaysyla Mslmanlarn ticaret yolu tehlikedeydi. Hayberde bulunan Yahudiler, Gatafan kabilesini de yanlarna alarak Mslmanlara kar sava hazrlna baladlar. Peygamberimizin bar arsna olumsuz cevap verdiler.
Bunun zerine Peygamberimiz Hayberi kuatt. Uzun bir kuatma sonucunda Yahudiler teslim oldular.
Sava sonunda, toprak rnlerinin yarsn Mslmanlara vermek artyla Yahudilerin orada kalmalarna
izin verildi. Hayberin Fethiyle birlikte Yahudilerin Hicaz blgesinde siyasi bir g olmalar sona erdi.33
slamn doduu yllarda Arap Yarmadasna komu olan Hristiyan lkelerden Habeistanla gzel
ilikiler kuruldu. Fakat hicretin altnc ylndan itibaren Bizans ve ona bal olan Gassaniler ile ilikiler
bozuldu. Hz. Muhammedin Busraya gnderdii eli, Busra valisi tarafndan ehit edildi. Bunun zerine
Peygamberimiz 629 ylnda, Lut Glnn gneyinde bulunan Muteye Zeyd bin Harise komutasnda
bir ordu gnderdi. Mslmanlar kendilerinden kat kat fazla olan bir orduyla savamaya balad. Sava
srasnda Zeyd bin Harisenin ehit olmasyla komutay Cafer bin Ebi Talip ald. Ksa bir mddet sonra
onun da ehit olmasyla komuta Abdullah bin Revahaya geti. O da ehit oldu. Nihayet ordu, drdnc
komutan olan Halit bin Velitin ustaca taktikleriyle ar kayplar vermeden Medineye dnd.
Hz. Muhammed, 630 ylnda Gassanilerin Mslmanlarla savamak iin bir ordu hazrladn rendi. Bunun zerine bir ordu hazrlayarak Tebk Seferini dzenledi. Ancak oraya ulatklarnda haberin
aslsz olduu ortaya kt.
4. slam Tebli Faaliyetleri
Hz. Muhammed, Mekke Dneminde olduu gibi Medine Dneminde de insanlara slam tebli
etmeye devam etti. Hudeybiye Bar Antlamas slamn tebli ve yaylma srecine olumlu bir katk
salad. Mslman olanlarn says olduka
artt. Bu srete Allahn Elisi baka lkelerDEERLENDRELM
deki insanlara da slam ulatrmak istedi. Bu
Peygamberimizin baka lke hama dorultusunda Bizans, Habeistan ve ran
hkmdarlarna, skenderiye valisine, Gaskmdarlarna gnderdii mektuplar
san kralna, Yemame hkimine slam tebli
slamn evrensellii asndan yorumeden mektuplar gnderdi. Ayrca Arabistann
laynz.
kuzey ve gneyinde bulunan kabile reislerine
ve etkili kiilere de mektuplar gnderildi.
32 Tevrat, Tesniye 20/10 -14.
33 bn Hiam, Siret Tercmesi, C 1, s. 45 - 48.
37
SLAM TARH
Mekkenin Fethinden sonra Arabistann eitli blgelerinden Peygamberimize heyetler gelmeye
balad. Daha nce Taif Kuatmasnda Hz. Muhammede kar koyan Taifliler, hicretin dokuzuncu
ylnda Peygamberimize bir heyet gndererek slam kabul ettiler.34 Taifin dnda pek ok kabile
Peygamberimize geldi. Bunlardan bazlar Beni Temim, Beni Zeyd, Beni Amir, Beni Sad ve Beni
Tay kabileleridir. Bu heyetlerin byk bir blm, Allahn yardm ve zaferi gelip de insalarn
blk blk Allahn dinine girmekte olduklarn grdn vakit.35 ayetinde de ifade edildii
gibi Mslman olduklarn belirtmek iin gelmilerdi. Bunlardan bir ksm Peygamberimize slamla
ilgili sorular soruyor, bir ksm da ondan kendilerine dini retmeleri iin retmenler gndermesini
istiyorlard. Baz kabileler Mslman olmamakla birlikte vergi vermek suretiyle slamn hkimiyetini
kabul ettiklerini ifade ediyorlard.36
Peygamberimiz, gelen heyetlere sahip olBLG KUTUSU
duklar yanl inanlarla ilgili bilgi veriyordu.
Bu heyetler, youn olarak hicretin
Bunun yannda slamn inan ve ibadetleriyle ilgili aklamalarda bulunuyor, onlara dini
dokuzuncu ylnda geldikleri iin bu
retecek retmenler gnderiyordu. Ayrca
yla, Heyetler Yl (Senetl- Vfut)
kabile reislerine verdikleri sze sadk kalmak,
ad verildi. Hicretin onuncu ylnda da heyetkomulara iyilik yapmak ve emanete riayet
ler gelmeye devam etti.
etmek gibi ahlki davranlar yerine getirmelerini de tlyordu. Hz. Peygamber tarafndan ok iyi karlanan ve kendilerine hediyeler verilen bu heyetler geri dndklerinde kabilelerine
slam anlattlar. Pek ok insan onlarn gayretiyle Mslman olmutur.37
5. Hz. Muhammed Dneminde slamn Genileme Durumu
Hicretten sonra evreden baz kabilelerin slam kabul etmeleri, dzenlenen gazve ve seriyyeler,
aamal bir ekilde slamn hkim olduu corafyay geniletmitir. Mslmanlar bu dnemde Medine ve evresiyle Kzldenize kadar uzanan toprak parasnda hkimiyet salad.
Mekkenin Fethinden nce yaplan savalarda Mslmanlar Mekkeye kadar yaklatlar. Mslmanlar, Hendek Savandan sonra Hicaz blgesinin en byk siyasi ve asker gc olduklarn ispat
ettiler. Nitekim bu sava sonrasnda Mekkeli mrikler bir daha Mslmanlara saldramadlar. Ayrca
Mslmanlara kar devaml dmanlk duygular besleyen ve onlarn zor anlarnda mriklerle i
birlii yapan Yahudiler Medineden karld.
Hendek Savandan sonra Beni Mstalik kabilesi itaat altna alnarak Hicazn dousu hkimiyet
altna alnd. Mslmanlarn hkimiyet alan, Hayberin Fethiyle birlikte Medinenin kuzeyine doru geniledi.
Mslmanlar, Mekke fethedildikten sonra bu blgenin en byk siyasi gc oldu. Pek ok Arap
kabilesi bu srete slam kabul etti. Tebk Seferinden sonra Arabistann kuzeyinde bulunan Hristiyan ve Yahudi kabilelerinin de Mslmanlara ball saland.
Hicretin dokuz ve onuncu yllarnda heyetler, Medineye gelerek ya Mslman olduklarn ya da
bu dine girmemekle beraber Mslmanlarn hkimiyetini kabullendiklerini ifade ettiler. Peygamberimiz hakimiyet altna alnan yerlere valiler, retmenler ve vergi memurlar gnderdi.38
34 Zekai Konrapa, Peygamberimiz, s. 381.

35 Nasr suresi, 1- 2. ayetler.
38

NTEMZ DEERLENDRELM
A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.
1. slam ncesi cahiliye toplumunun en belirgin zelikleri nelerdir ? Maddeler hlinde yaznz.
2. Vahiy ne demektir? Hz. Muhammede ilk vahiy nasl geldi? Yaznz.
3. Hicretin slam tarihindeki nemi nedir? Yaznz
4. Mslmanlar asndan Bedir Savann nemini aklaynz.
5. Hudeybiye Bar Antlamasnn maddelerini sralaynz.
B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seenekleri iaretleyiniz.
1. Allahn bir ltfu olarak Peygamberimizin gecenin bir vaktinde Cebrail tarafndan Mescid-i
Haramdan alnp Mescid-i Aksaya gtrlmesi olayna ne denir?
A) Fetret
B) Hicret
C) Vahiy
D) sr
E) Ziyaret
2. Aadakilerden hangisi ilk Mslmanlardan biri deildir?

A) Hz. Ali
B) Hz. mer C) Hz. Hatice
D) Hz. Ebu Bekir
E) Hz. Zeyd
3. Hendek Savanda hendek kazma fikri hangi sahabiye aittir?

A) Hz. Ali
B) Selman- Faris
D) Hz. mer
E) Hz. Ebu Bekir.
C) Hubab bin Mnzir

( Habeistan, ensar, muhacir, Hz. Hamza, Huneyn, Bedir.)
1. Mslmanlarn ilk defa hicret ettii lke.
2. Mekkeden Medineye hicret eden Mslmanlara ,onlara kucak aan Medineli Mslmanlara ise denir.
3. ..Uhut Savanda ehit oldu.
4. Mslmanlar..Savanda saylarna gvendikleri iin gururlandlar ve bu nedenle savan balarnda yenik duruma dtler.
1. () Peygamberimizin ei Hz. Hatice ve amcas Ebu Talipin vefat ettii yla Senetl-Hzn (Hzn
Yl) denmitir.
2. () Peygamberimizin Medinede yapt ilk mescitte sadece ibadet edilirdi.
3. () Hz. Muhammedin kurduu Medine ehir Devleti, ok kltrl bir yapya sahipti.
4. ( ...) Hz. Muhammed, slamn yaylmas iin sava dnda bir seenek grmyordu.
5. (... ) Bedir Sava Mekkeli mriklerle yaplan ilk savatr.
39
SLAM TARH
3. NTE
DRT HALFE DNEM
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Drt Halifenin Hz. Peygamberle akrabalk ve arkadalk ilikilerini aratrnz.
2. Hz. Ebu Bekirin kiilik zellikleri hakknda bilgi toplaynz.
3. rtidat ve mrted kelimelerinin anlamlarn reniniz.
4. Drt Halife Dneminde slamn yayld blgeleri bir harita zerinde
inceleyiniz.
40
III. NTE: DRT HALFE DNEM

1. Drt Halifenin Hayat ve Kiilik zellikleri
Hz. Muhammedden sonra Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin halifelikleri devrine
Drt Halife Dnemi denir. Halife szlkte, bir kimseden sonra gelip onun yerini alan, ona vekalet eden
veya onu temsil eden kii anlamlarna gelir. Terim olarak halifelik, slam devletlerinde Hz. Peygamberden sonraki devlet bakanl kurumunu ifade eder. Halife kelimesinin oulu hulefadr.
Peygamberimiz, ei Hz. Aienin odasnda
vefat ettii zaman yannda yakn arkadalarndan bazlar vard. Beklemedikleri bu durum
karsnda Mslmanlar akndlar. Hz. Ebu
Bekirin soukkanll ve metaneti sayesinde
bu aknlk abuk atlatld.1
LKELER IKARALIM
Hz. Ebu Bekir, Peygamberimizin vefatndan sonra yanna geldi. Onun yzn at,
pt ve Anam babam sana feda olsun. Hayatn da gzeldi lmn de. Allahn sana
yazm olduu lm tatm bulunuyorsun.
dedi. Sonra dar karak insanlara yle hitap etti: Ey insanlar! Kim Muhammede
tapyor idiyse bilsin ki o, lmtr. Kim de
Allaha ibadet ediyorsa gerek u ki lmsz olan odur.
Henz Hz. Peygamberin tekfin (kefenleme) ve defin (topraa verme) ilemleri devam
ediyordu. Ensardan baz kimseler Saidoullar
Glgeliinde (Sakifet Beni Saide) Sad bin
Ubadeyi halife semek zere toplanmlard.
Ensar, hilafetin kendilerinin hakk olduuna
inanyordu. nk onlar, Hz. Peygamberi dmanlarna kar korumu, Araplarn Peygamberin otoritesine boyun emesinde ona yardmc
olmulard. Bundan dolay Mslmanlar ynetme konusunda kendilerinin daha fazla hak
sahibi olduklarn dnyorlard.2 nk ensar, Peygamberin davetini kabule kimsenin yanamad bir dnemde, ona iman edip ehirlerini, gnllerini ve evlerini Hz. Peygamber ve
tm Mslmanlara amt.
Ardndan Muhammed ancak bir Resuldr. Ondan nce de pek ok resuller

gelip gemitir. Eer o, lecek ya da ldrlecek olursa sizler kelerinizin zerine gerisin geri mi dneceksiniz ?... ( l-i
mrn suresi, 144. ayet.) ayetini okudu.
bnl-Esir, el-Kamil, C 2, s. 297.
Hz. Ebu Bekirin bu konumasndan Hz.

Peygamberin hangi zellikleri vurgulanmtr? lkeler karnz.
Bu toplanty haber alan Hz. Ebu Bekir, Hz.

mer ve Ebu Ubeyde bin Cerrah, hemen toplant yerine gittiler. Onlarn katlmasyla olayn seyri deiti. Hz. Ebu Bekir, onlarn bu fedakrlklarn
takdir ve kranla and. Ancak halifenin Kureyten olmasnn daha etkili ve toparlayc olacan syleyerek Hz. mer veya Ebu Ubeydeye biat edilmesini nerdi.3
Ensardan farkl teklifler ileri srenler oldu. Bazlar da Hz. Ebu Bekiri destekleyen konumalar
yapt. Hz. mer ve Ebu Ubeyde, hastalnda
Peygamberimizin vekili olan biri varken baARATIRALIM
kasna biat edilemeyeceini sylediler.4 Bunun
zerine bata Hz. mer ve Ebu Ubeyde olmak
Medineli ensarn slam tarihindeki
zere az saydaki muhacir ile ensardan orada
nemini aratrnz.
bulunanlar Hz. Ebu Bekire biat ettiler.
1 Filibeli Ahmet Hilmi, slam Tarihi, s. 283.
2 Adem Apak, slam Tarihi, s. 40. 41.
3 Filibeli Ahmet Hilmi, slam Tarihi, s. 288-290.
4 Ziya Kazc, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, s. 98.
41
SLAM TARH
Hz. Ebu Bekir daha sonra Mescid-i Nebiye gitti. Medinedeki Mslmanlar oraya gelerek kendisine biat ettiler.5 Bu esnada Hz. Ali, Hz. Osman ve baz sahabeler Hz. Peygamberin tekfin ve defin
ilemleri ile urayorlard. Peygamberlerin vefat ettikleri yere defnedilecei grne uyularak Hz.
Aienin odasnda vefat ettii yer kazld ve Peygamberimiz oraya defnedildi.6 Daha sonra bu mekn,
Ravza-i Mutahhara (tertemiz cennet bahesi) diye isimlendirildi.
Hz. Ebu Bekirin asl ad Abdullah, babasnn ad Osman, annesinin ad mmlHayrdr. Fil Ylndan iki veya yl sonra
Mekkede doan Hz. Ebu Bekir, Kurey kabilesinin Teym kolundandr. Soyu hem anne
hem de baba tarafndan Peygamberimizin dedelerinden Mrrede birleir.7 Peygamberimizin ei Hz. Aienin babasdr.
TARTIALIM
Beni Saide Glgeliinde hilafet
grmeleri devam ederken ensardan
Beir bin Sad, ayaa kalkarak unlar syledi: Ey ensar topluluu, Allaha yemin
ederim ki bizler mriklere kar yaplan
cihatta bir stnle ve dinde bir ncelie
sahibiz. Ancak biz bununla Rabbimizin
rzasn, Peygamberimize itaati istedik.
Bunlar insanlara kar bir stnlk arac
olarak kullanmamamz ve bunlarla dnyalk talep etmememiz gerekir. Biliyorsunuz
ki Hz. Muhammed Kureytendir. Onun
kavminden olanlar bu ie daha laykdr.
Allahtan korkunuz ve onlarla bu konuda
anlamazla dmeyiniz.
Hz. Ebu Bekir, drst ve doru szl bir insand. O, Mslman olmadan nce putlara tapmaz, iki imezdi. Yaad toplum tarafndan
sevilen, Mekke ehir ynetiminde szne itibar
edilen, gvenilir ve cmert bir tccard.8
Hz. Ebu Bekirin slamn yaylmasnda
byk katks olmu ve birok kimse onun
araclyla slama girmiti.
bnl-Esir, el-Kamil, C 2, s. 303.

Mekke mriklerinin sr hadisesiyle ilgili
alayl sorgulamalarna kar, Bunu peygamBeir bin Sadn bu konumasn, ilk
berin bizzat kendisinden duydunuz mu? diye
halifenin seilmesindeki etkisi asndan
sordu. Onlardan Evet! cevabn alnca, O
tartnz.
sylyorsa dorudur. szyle imanda sadakatin
zirvesine ulat. Bu davran sebebiyle Hz. Peygamber kendisine sddk (dorulayan) sfatn verdi.9
Halifelii dneminde valilerini kontrol eder, halkn ikyetlerini dinlerdi. Bir hakszlk tespit
ederse onu hemen ortadan kaldrmaya alrd. Hata yapan kiinin toplumdaki makam ve mevkisini
nemsemezdi. Devlet hazinesinden sadece kendisinin ve ailesinin geimini karlayacak kadar maa
almakla yetinmiti.10
ki yl ay halifelik yapan Hz. Ebu Bekir, altm yanda vefat etti. Hz. Peygamberin kabrinin
yanna defnedildi.
BLYOR MUYDUNUZ?
Hz. Ebu Bekir, slam kabul ettikleri iin mrikler tarafndan kendilerine ikence yaplan
bata Bilal-i Habei olmak zere pek ok Mslman kleyi satn alp zgrlklerine kavuturmutur.
5 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 17, s. 540.
7 M. Esat Seydiehiri, Tarihi Dini slam, C 2, s.1027.
8 brahim Saram, Hz. Ebu Bekir, s. 7.
10 Filibeli Ahmet Hilmi, slam Tarihi, s. 307.
42

Hz. mer, Kureyin Adiy kolundandr.
Knyesi Ebu Hafsa, babasnn ad Hattap,
annesinin ad Hanteme, lakab Faruktur. Fil
Ylndan on sene sonra Mekkede dodu.
Saylar ok az olan okur-yazar Mekkelilerden
biriydi. Zeki, cesur, ak szl, adil, cmert ve
btn sertliine ramen yumuak kalpli bir insand.
ARATIRALIM
Hz. mere faruk sfatnn niin
verildiini aratrnz.
slamdan nce kabilesinin yetkisinde bulunan d ilikiler grevini yrten Hz. mer ticaretle urard. Balangta slama kar sert tavr almasna ramen Mekke dneminin altnc ylnda iman etti.11
Hz. Peygamberle birlikte btn seferlere katlan Hz. mer, bu seferlerde onun danman ve yardmcs olarak yer ald.
Tebk Seferine malnn yarsn vererek katld.12 Veda Haccnda Hz. Peygamberle beraberdi. Hz.
Ebu Bekirin halife seilmesinde nemli rol oynayan Hz. mer, devlet ilerinde de ona yardmc oldu
ve Medinede kadlk grevini stlendi.13 Hz. Ebu Bekirin hastal arlap kendisi namaz kldrmaya
kamaynca vefatna kadar namazlar o kldrd.
YORUMLAYALIM
Kenar- Diclede bir kurt arsa bir koyunu
Gelir de adl-i ilahi merden sorar onu!
M. kif Ersoy, safahat, S. 132.
M. kifin bu beytini Hz. merin ynetim anlay asndan yorumlaynz.
Uygulamalarnda insanlarn makamna ve zenginliine bakmazd. Dostluk ve akrabalk, zanllar

sorguya ekmesine ve gerektiinde cezalandrmasna engel tekil etmezdi. Mescidin avlusuna oturarak insanlarn ikyet ve isteklerini dinlerdi. Geceleri ehri dolap yoksullarn ihtiyalarn gidermeye
ve toplumu daha iyi tanmaya alrd. Devlet mal konusunda son derece titiz davranr, buradan yaplan tm harcamalarn milletin yararna olmasna dikkat ederdi.14
Basra Valisi Muire bin ubenin Firuz isimli dlgerlik (aa ustal), demircilik ve nakkalk
gibi mesleklerde beceri sahibi, Hristiyan bir klesi vard. Efendisi de kendisinden kazancna gre cret alyordu. Firuz, dedii cretin indirilmesi talebiyle halifeden yardm istedi. Hz. mer icra ettii
mesleklere bakldnda dedii cretin normal olduunu ifade etti. Bu duruma kzan Firuz, bir sabah
namazn klmakta olan Hz. mere saldrarak onu yaralad. Halife, ald yaralar sebebiyle altm
yanda vefat etti.15 Peygamberimizin kabrinin yannda Hz. Aie iin ayrlan yere ondan izin alnarak
defnedildi. Hz. mer, on yl alt ay kadar halifelik yapt.
Hz. Osmann babasnn ad Affan, annesinin ad Erva, lakab Zinnureyn idi. Kureyin Beni
meyye koluna mensuptu. Beinci batndaki dedesi Abdi Menafta soyu Hz. Peygamberle birleir.
Fil Ylndan be yl sonra Mekkede domutu.
11 Hasan brahim Hasan, Tarihul-slam, C 1, s. 211.
12 M. Esat Seydiehiri, Tarihi Dini slam, C 2, s. 932.
14 Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 2, s. 178-181.
15 bnl-Esir, el-Kamil, C 3, s. 59.
43
SLAM TARH
ocukluk yllarn Mekkede geiren Hz. Osman, kk yatan itibaren babasyla birlikte ticaret
kervanlarna katld. Babasnn bir seyahatte ldrlmesinin ardndan onun ticari faaliyetlerini yrtmeye balad. nce ruhlu, yumuak karakterli ve cmert bir kiiydi. Doru szl, yaad toplumda
sevilen, gvenilir bir tccard. Putlara tapmaz ve iki imezdi.
Hz. Ebu Bekir araclyla otuz be yanda slam kabul etmiti. Mslman olduktan sonra Hz.
Peygamberin kz Rukiye ile evlendi. Habeistana yaplan her iki hicrete de ei ile birlikte katld.
Mekkeye tekrar dndkten bir mddet sonra Medineye hicret etti.
Hudeybiye Bar esnasnda Kureye eli
olarak gnderilmiti. Ceyul-Usra diye isimlendirilen Tebk Seferine hazrlanan ordudaki askerlerin yaklak te birini tek bana
tehiz etmiti.16
ARATIRALIM
Ceyul-Usra: Zorluk Ordusu
Tehiz: Savaa katlacak askerlerin
silah, binek ve zrh gibi ihtiyalarn
temin etmek.
Tebk Seferine neden Zorluk Ordusu
ismi verilmitir? Aratrnz.
Tartmay sevmeyen, irkin davranlardan kanan ve merhametli bir insan olan

Hz. Osman, ihlas ve iffetiyle dikkat ekerdi.
Ashabn okuma-yazma bilenlerinden olmas
sebebiyle vahiy ktiplii de yapmt. Msrdan gelen asiler tarafndan ehit edilen Hz. Osman, on
iki yl halifelik yapt.
Hz. Ali, be yandan itibaren Hz. Peygamberin terbiyesinde byd. Peygamberimizin amcas
Ebu Talipin en kk oluydu. Hicrete kadar Hz. Peygamberin evinde yaad. Ona iman eden ilk ocuk olan Hz. Ali, hicretin ikinci ylnda Hz. Fatma ile evlendi. Bu evlilikten Hasan, Hseyin, Muhsin
ile Zeynep ve mm Glsm dnyaya geldi.
Medinede Peygamberin vekili olarak kald Tebk Seferi dnda btn savalarda bulundu. Bu
seferlerde Hz. Peygamberin sancaktarln yapt ve byk kahramanlklar gsterdi. slam ilimlerini
iyi bilen Hz. Ali Hz. Peygamberin vahiy ktipliini de yapt. Ayrca Hz. Peygamber tarafndan Yemene
kad olarak gnderildi.17
Hz. Ali, ilk halife dneminde Medinede kald, savalara katlmad ve idari grev de almad.
Sadece Filistin ve Suriye seyahatleri esnasnda Medinede Hz. merin vekili olarak grev yapt.
Hz. Osmann halifeliinin zellikle ilk alt ylnda
ona destek oldu.
Ancak Hz. Osmann, halifeliinin ikinci alt
ylnda takip ettii siyaset ve valiliklere akrabalarn tayin etmesi gibi icraatlar sebebiyle Hz. Ali,
dier baz sahabelerle birlikte onu eletirdi. Hz.
Osmann ehit edilmesinden sonra halife seildi.
ocukluundan itibaren Hz. Peygamberin gzetiminde yetien Hz. Ali, Mslmanlar arasnda
ilim, fedakrlk, efkat, merhamet ve kahramanlk
gibi yksek ahlaki nitelikleri ile bilinirdi.18
16 Hasan brahim Hasan, Tarihul-slam, C 1, s. 256-257.
44

Haricilerden Abdurrahman bin Mlcem tarafndan zehirli bir hanerle sabah namaz esnasnda yaraland. Bu yara sebebiyle iki gn sonra M 661 ylnda vefat etti. Halifelik mddeti yaklak be yl olan Hz.
Ali, Irakn bugnk adyla Necef blgesinde defnedildi.
2. Drt Halife Dnemi ve Olaylar
2. 1. Hz. Ebu Bekir ve Dnemi
Hz. Peygamberin vefatyla Mslmanlar iin yeni bir dnem balamt. Hz. Ebu Bekir Peygamberin
defin hazrlklarnn yapld hassas bir dnemde halife seildi. Greve balar balamaz same ordusunun gnderilmesi, Ridde Olaylar ve yalanc peygamberler gibi birok problemle karlat. Bu problemleri ileri grll, istiareye nem vermesi ve cesareti sayesinde Mslmanlarn birliini koruyarak
zmeyi baard.
YORUMLAYALIM
Hz. Ebu Bekir, halife seildikten sonra minbere karak aadaki hutbeyi okudu.
Ey insanlar! En iyiniz olmadm hlde size bakan olarak seilmi bulunuyorum. daremde
isabetli olduum srece bana yardm edin. Doruluktan ayrlrsam beni dzeltin. Doruluk emanet, yalanclk hyanettir. inizde zayf olan, hakkn alncaya kadar benim yanmda kuvvetlidir.
inizde kuvvetli olansa ondan, bakasnn hakkn alncaya kadar benim yanmda zayftr. Allah
ve Resulne itaat ettiim srece bana itaat edin. ayet bu itaatten ayrlrsam bana itaat etmeniz
gerekmez.
bn Hiam, Siret Tercmesi, C 4, s. 418.
Hz. Ebu Bekirin bu hutbesini okuyarak onun ynetim anlay asndan yorumlaynz.
Zeyd bin Harise ve arkadalar am dolaylarnda bulunan Mutede ehit edilmiti. Hz. Peygamber,
vefatndan hemen nce bu blgeye gnderilmek zere samenin komutasnda bir ordu hazrlatmt.
Vefat sonras bu ordunun gnderilip gnderilmemesi tartma konusu oldu. Hz. Ebu Bekir, Peygamberin
grevlendirdii bir orduyu alkoyamayacan ifade ederek sefer emri verdi.19
ki buuk ay kadar sren bu seferde ordu, Suriye blgesinde, bugnk Akabe Krfezinin dou kesimlerine kadar ilerledi. Bu blgelerdeki Mslmanlar, isyan ve irtidat edenlere kar koyma hususunda cesaretlendirdi. rtidat eden ve asi olan baz kabileleri de tekrar hkimiyet altna alarak Medineye dnd.20
Balangc Hz. Peygamber dnemine kadar uzanan ve dinden dnme (ridde) diye isimlendirilen hareketlerin temel sebeplerini yle sralayabiliriz:
a) Baz kabilelerin Kureyi kendilerine rakip olarak grmeleri.
b) Bedevilerden baz kabilelerin kanun ve dzen tanmayp kendilerine hkmedenlere kar isyankr davranmalar.
c) slam dininin inan ve ibadet esaslarnn yeni Mslman olmu kabileler tarafndan tam olarak anlalp
benimsenememesi.
d) Baz emir ve yasaklarn Hz. Peygamberin vefatyla birlikte geerliliini yitirdiini iddia etmeleri.
45
SLAM TARH
Bu sebeplerden dolay bu topluluklardan bir ksm, Hz. Peygamberin hastal ve vefatn iitir
iitmez dinden uzaklatlar. slamn emirlerini terk ederek Peygamberlik iddiasnda bulunan birtakm kimselere uydular. Sonra da isyan edip Medine ile ilikilerini kestiler.
Bu hareketler yaygnlk kazanmaya balaynca dinden dnenler ve Peygamberlik iddiasnda bulunanlarla mcadele yntemleri istiare edildi.
Mslmanlarn ounluu mcadelenin gerekli olduunu kabul ediyordu. Ancak zellikle zekt
vermekten kananlarla savamann doru olmayacan dnenler de vard.
YORUMLAYALIM
Zekt vermeyenlere kar savamann doru olmayacan syleyen ashabn ileri gelenlerine Hz. Ebu Bekir u cevab vermiti: Hz. Peygambere verdikleri bir ola, hatta bir deve
yularn bile bana vermekten kananlarla kim olursa olsunlar mcadele ederim.
brahim Saram, Hz. Ebu Bekir, s. 46.
Yukardaki metni okuyarak Hz. Ebu Bekirin ynetim anlaynda hangi zelliklerin ne
ktn yorumlaynz.
Hz. Ebu Bekir, Medine evresindeki kabilelere haber gndererek dinden dnenlerle mcadele
etmek zere toplanmalarn emretti. Bu kabileler de hemen halifenin ordusuna katldlar. Hz. Ebu
Bekirin ordu komutanlna tayin ettii Halit bin Velit, nce peygamberlik iddiasnda bulunan Tuleyha bin Huveylitin zerine yrd. O, Hz. Peygamberin salnda peygamberlik iddiasnda bulunarak isyana kalkmt. Halit bin Velit ile Tuleyha arasnda iddetli arpmalar oldu. Bu mcadelede Mslmanlar galip geldi.21 Tuleyha tekrar slama girdiini aklad.
Halit bin Velit, daha sonra
Malik bin Nveyre ve kavmi
zerine ynelerek Maliki ldrd. Malik, Hz. Peygamber tarafndan reisi bulunduu
Beni Hanzala kabilesine zekt
memuru olarak gnderilmiti.
Peygamberin vefatndan sonra zektlar kavmine iade edip
Secaha tabi olmutu.
Peygamberlik
iddiasnda
bulunanlardan biri de Temim
kabilesinden Secah isminde bir
khin kadnd. nce peygamberlik iddia etmeye balad.
Sonra bu iddiasndan vazgeip
Mseylemenin yanna gitti.
Hz. Ebu Bekir Dneminde irtidat edenlere kar sevk edilen ordular
46

Yalanc peygamberlerden bir dieri de Mseylemetl-Kezzabdr. O, Hz. Peygamber zamannda
Mslman olmutu. Yurduna dnnce slamdan km, peygamber olduunu iddia etmeye balam ve Hz. Peygamberin, tekrar slama dnmesi hususundaki davetini reddetmiti. Hz. Peygamberin vefatndan sonra da bu tutumunu srdrmesi zerine Halit bin Velit, Hz. Ebu Bekirin emriyle
Mseylemetl-Kezzab zerine bir sefer dzenledi. ki ordu arasnda ok iddetli bir arpma oldu.
Ordusu malup olan Mseyleme bu savata ldrld. Ayn orduda bulunan Secah da yakaland ve
bir mddet sonra Mslman oldu.
Hz. Peygamberin vefatndan sonra Yemende kan isyan, Hz. Ebu Bekir tarafndan bastrld. Bu
arada Hadramevt, Mehre, Umman ve Bahreyndeki isyanlar da baarl bir ekilde nlendi.
Hz. Ebu Bekir, dinden dnme hareketlerini
bastrdktan sonra Irak ve Suriye blgelerindeki fetihlere balad. Halife, halknn ounluu
Arap olan ran egemenliindeki Irak ile Bizans
hkimiyeti altndaki Suriyeye slamn mesajn ulatrmak istiyordu. Bu amala ilk fetih
ordularn bu blgelere sevk etti.22
NOT EDELM
Fetih kelimesi, szlkte ama, yol
gsterme, zafere ulatrma gibi anlamlara gelir. Terim olarak Mslmanlarn
lke ve ehirleri kendi idareleri altna
almalar demektir.
Halife, Halit bin Veliti lrak cephesi komutanlna tayin etti. O, nce Yemameye sonra da Iraka hareket etti. Blgede bulunan ok sayda
yerleim merkezini fethetti. Sonra Kfenin gneyinde bulunan ve halknn ou Hristiyanlardan
oluan Hireye ulat. Burann halk ile cizye vermeleri artyla anlama yapt (633).23
Halit bin Velit, Fratn dousuna geerek ayn ynde kuzeye doru ilerledi ve ksa sre iinde,
Basra Krfezinden Frat Nehrine kadar uzanan topraklar Mslmanlarn hakimiyetine girdi. Hz.
Ebu Bekir, Halit bin Veliti Irakn fethiyle grevlendirdikten sonra (633), Suriyeye de bir ordu gndermeye karar verdi. er bin kiilik drt ayr ordu hazrlayarak Suriye blgesine gnderdi. Daha
sonra Medineden katlan birliklerle bu ordular destekledi.
Amr bin As, Filistine varnca Hz. Ebu
Bekire bir mektup yazarak ondan yardm
istedi. Bunun zerine Hz. Ebu Bekir, Halit
bin Velite Suriye tarafna gitmesini emretti.
Suriyede dier komutanlarla birleen Halid, komutay ele ald. Ayn yl iinde Busra
ehrini teslim ald.
TARTIALIM
zellikle ridde savalarnda birok hafz sahabe vefat etmiti. Bu
durum Hz. meri Kurann muhafazas hususunda endielendirdi. Halifeye
Kurann ayet ve surelerinin yazld
malzemelerin toplanp bir kitap hline
getirilmesini teklif etti.
Mslmanlarn bu ilerleyiini endieyle

takip eden Bizans mparatoru Herakliyus
byk bir ordu hazrlad. Mslmanlar ile
Bizans ordusu arasnda Ecnadeynde meydana gelen sava Mslmanlar kazand
(634). slam ordusunun bu zaferiyle Filistin
kaplar Mslmanlara alm oldu. 24
Kurann muhafazas ve sonraki nesillere aktarlmasnda hafzlarn etkisini

tartnz.
22 Komisyon, Genel Tarih, s.192.

23 Ebu Hanife Dineveri, slam Tarihi, s.162-163.
47
SLAM TARH
Kuran- Kerimin cemi Hz. Ebu Bekir Dneminin en nemli faaliyetlerinden biridir. Vahyin balangcndan bitimine kadar Kuran ayetleri deri paralar, papirs, hurma dallar, dz kemik ve talar gibi yaz malzemeleri zerine yazlyordu. Bunun yannda Kuran- Kerim Hz. Ebu
Bekirin de aralarnda bulunduu birok sahabe tarafndan da ezberleniyordu. Vahyin devam etmesi sebebiyle Kuran cem edilmemi ve yazl malzemeler belli bir sistem dahilinde bir araya
getirilmemiti.25
Hz. merin Kurann cem edilmesi teklifi karsnda Hz. Ebu Bekir nce tereddt etti. Ancak
daha sonra bunun hayrlara vesile olaca hususunda ikna oldu. Zeyd bin Sabitin bakanlnda
bir komisyon kurulmasn emretti. Bu komisyon tarafndan belirlenen esaslara gre de Kurann
cemi tamamlanm oldu.26
2. 2. Hz. mer ve Dnemi
Hz. Ebu Bekirin teklif ve talebiyle halife seilen Hz. mer, Irak blgesindeki fetihlere devam
etti. Halifenin yeni bir orduyla lraka gnderdii Ebu Ubeyde, karlat Sasani birliklerini st ste
yenilgiye uratt. Ancak Ebu Ubeyde komutasndaki ordu Kpr Savanda yenildi (634). Daha sonra
Utbe bin Gazvan komutasndaki bir ordu bugnk Basray fethetti. Sad bin Ebu Vakkas komutasndaki Mslman ordular, Sasanilerle yaplan Kadisiye Savan kazand (636). Bu savata Sasanilerin
ordu komutan Rstem ldrld. Daha sonra Sasani mparatorluunun baehri Medain fethedildi.
Kadisiye Savandan bir yl sonra meydana gelen Celula Sava sonucunda ranllar, Rey (bugnk
Tahran) ehrine ekildi.
YORUMLAYALIM
Hicretin 13. ylnda hastalnn lmle sonulama ihtimaline kar Hz. Ebu Bekir, kendisinden sonraki
halifeyi belirlemeye karar verdi. En uygun aday olarak Hz. meri dnyordu. Bu dncesini sahabenin nde gelenleri ile istiare etti. Onlardan bazlar Hz. merin sert mizal olmas sebebiyle tereddtleri
olduunu sylediler. Halife ise onun bu grevi stlendii zaman daha itidalli ve soukkanl davranacana
inandn ifade ederek bu tereddtleri giderdi.
Hz. Ebu Bekir, teklifinin genel kabul grdne kanaat getirince bir ahitname ile bunu insanlara ilan
etti. Elinden gelenin en iyisini yapmaya altn, yerine akrabas olmayan birini tayin ettiini syledi.
Mslmanlara kendisinden sonra Hz. mere biat etmelerini vasiyet etti. Onlar da vasiyetine uyacaklar
konusunda halifeye sz verdiler.
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, s. 333.
Hz. merin halife seilmesinde Hz. Ebu Bekirin bu tavrn yorumlaynz.
Hz. merin halifelii dneminde Mslmanlar, Bizans rdn topraklarnda bulunan Fihlde bir
kez daha bozguna uratt. am (Dmek) 635te fethedildi. Bylece Roma mparatorluunun bu ehirdeki bin yllk hkimiyetine son verilmi oldu.
Hz. Ebu Bekir devrinde Herakliyusun ordusuyla mslmanlar Yermkte kar karya gelmilerdi.
Hz. merin halifeliinin ilk gnlerinde de devam eden bu savata mslmanlar galip geldi.27
26 Suyuti, Tarihul-Hulefa, s. 77.
27 Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 2, s. 55.
48

BLG KUTUSU
642 ylnda ranllarla yaplan Nihavent Sava, Sasani mparatorluunun sonu oldu.
nk bu zaferle rann tamam Mslmanlarn kontrolne geti.
Amr bin Asn Kuds 637 ylnda fethetmesinden sonra Mslmanlar 639 ylnda Msra hareket
etti, Babilyon Kalesini kuatt (639). Kuatmann uzamas zerine Kptilerin lideri Mukavks, Amr bin
As ile Msr halk adna bir anlama yapt. Daha sonra Amr bin As, skenderiyeye yneldi. Drt ay
sren kuatmadan sonra buray da fethetti (642). Bylece Msrn fethi tamamlanm oldu.
Hz. merin isteiyle Amr bin As, blgenin baehrini skenderiyeden Fustata nakletti. Abdullah bin Sad, frkiyeyi (Tunus) fethederek Sbeytlay ele geirdi. Bylece Bizansn frikiyedeki
hkimiyeti de sona ermi oldu.28
Arap Yarmadasnn snrlarn aarak eitli lkelere sefere kan, ardndan buralara yerleen
Mslmanlarn siyasi, iktisadi ve sosyal hayatlarnn yeni artlara gre dzenlenmesi gerekiyordu.
Gerek Mslmanlar gerekse gayrimslimlerle alakal olarak ortaya kan farkl problem ve ihtiyalar
gren Hz. mer, bunlarn halledilmesi iin eitli dzenlemelerle yeni kurumlar oluturdu.
YORUMLAYALIM
Hz. mer, Kuds halkyla yapt anlamada aadaki u hususlara yer vermitir:
Rahman ve rahm olan Allahn adyla. Bu szleme, mminlerin emiri ve Allahn kulu mer tarafndan, Eyle halkna verilen bir emandr. Onlarn canlar, mallar, kiliseleri, halar, hastalar ve btn fertleri
iin verilen gvencedir. Onlarn kiliseleri mesken yaplmayacak ve yklmayacaktr. indeki kutsal eyaya
dokunulmayacaktr. Kimse din inanndan dolay zorlanmayacak, kimseye asla zarar verilmeyecektir.
Buna karlk Eyle halk da dier ehirlerin halk gibi cizye verecektir. Orada bulunan Rumlar karlacak,
fakat gidecekleri yere kadar onlarn gvenlikleri salanacaktr. kmak istemeyenler ise Eyle halk gibi
cizye verecektir.
Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 2, s. 93-94.
Yukardaki metinde Mslmanlarn ynetim anlaylarna dair hangi zellikler n plana kmaktadr?
Yorumlaynz.
Beytl-Mal, Hz. Peygamber ve Hz. Ebu Bekir dnemlerinde de vard. Ancak, kurumsal bir yapda deildi. Hz. mer, fetihler neticesinde ganimet ve cizye gibi gelirlerin artmas sebebiyle beytlmal yeniden ekillendirdi.
Yarg grevini, Hz. Peygamberin uygulamasna uygun olarak bakentte bizzat halifeler kendileri ifa
ediyorlard. Eyaletlerde ise bu grevi, tayin edilen kadlar yerine getiriyordu. Hz. mer, eyalet kadlar
dnda savalarda askerler arasnda kmas muhtemel ihtilaflar iin asker kadlar atad. Hapishaneler
de Hz. mer devrinde kurumsal bir yapya kavutu.
Ordugh ehirleri, fethedilen topraklarn korunmas ve uzak blgelere yeni seferlerin dzenlenebilmesi iin bir ihtiya hline gelmiti. Bunun iin Hz. merin emriyle Basra, Kfe ve Fustat gibi
blgelerde ordugh ehirleri kuruldu.
49
SLAM TARH
BLG KUTUSU
Ordugh ehirlerinden Basra, Badatn gneyinde Dicle ve Fratn birleim noktasna yakn
eski bir yerleim merkeziydi.
-Kfe, Gney Irakta Babil harabelerinin gney ksmnda bir ehirdi.
-Fustat ise Msrn orta blgesinde ve Nilin dousundadr. Svey Kanal almadan nce
Medine ile kara balants olan ve eski Kahire diye bilinen blgedir.
2. 3. Hz. Osman ve Dnemi

Hz. Osmann on iki yllk halifeliinin ilk yarsnda genellikle huzur, skunet, birlik ve beraberlik
hkimdi. nceki halifeler dneminde balam olan fetihlere devam edildi. Mslmanlar, Suriye ve
Msrn fethiyle birlikte Akdeniz kylarna ulamlard. Hz. Osman Dneminde bir donanma hazrlanarak denizlerde de fetihlere baland. 649 ylnda Kbrsa, 652de Sicilya Adasna ve 653-54 yllarnda
ikinci defa Kbrsa aknlar dzenlendi.
Bizans mparatoru II. Kostantin, Kuzey
Afrikadaki Mslman hkimiyetine son vermek
zere byk bir donanma hazrlatt. Abdullah bin
Sad komutasndaki Mslman kuvvetleri Finike
aklarnda Zatus-Savar Savanda bu donanmay tamamen yok etti. II. Kostantin ancak yaral
olarak kurtulabildi.
KARILATIRALIM
Hz. mer kendisinden sonra halife olacak
ahs belirleme grevini ashabn ileri gelenlerinden oluan alt kiilik bir komisyona havale
etmiti. Yaplan grmeler neticesinde Hz.
Osman ve Hz. Alinin isimleri n plana kt.
Kendilerinden halife seildikleri zaman Allahn
kitab, Hz. Peygamberin snneti ve nceki halifelerin yolu zere hareket etmeleri hususunda
sz vermeleri istendi. Hz. Ali, lmim ve gcm
nispetinde bunu yaparm. eklinde artl cevap
verdi. Hz. Osman ise bu teklife artsz olarak
Evet! dedi. Komisyondaki alt kii arasnda
bulunan fakat adaylktan ekilerek hakemlik
grevini stlenmi olan Abdurrahman bin Avf
da, Allahm ahit ol! Ben zerimdeki emaneti
Osmann zerine yklemi oldum. szleriyle
onu halife ilan etti (M 644).
Hz. Osman zamannda slam ordular, douda Trkistana kadar ilerledi. Kuzeyde Anadolu
ve Dastana, batda Atlas Okyanusuna ulat.
Ayrca Afrikann kuzeyi de tamamen Mslmanlarn hkimiyetine geti.29 Ancak Hz. Osmann
halifeliinin ikinci yarsnda, 650 ylndan itibaren
Mslmanlar arasnda kk apl srtmeler ba
gsterdi. Kfe, Basra, am ve Msr gibi nemli
merkezlerde ve hatta bakent Medinede iktidara
kar kii ve gruplar ortaya kmaya balad. O,
valiliklere genellikle yakn akrabalarn ve Beni
meyyeye yaknlyla bilinen kiileri tayin ediyordu. Bu uygulamalar sahabeler tarafndan ho
karlanmad. Yine akrabalarna balarda bulunmas da eletirilere sebep oldu.
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiy, s. 426.
Hz. Osmann halife seilme eklini daha

nceki iki halifenin seilme tarzlaryla karlatrnz.
Hz. Osman, uygulamalarn eletiren sahabelere

kar bazen sert de davrand. Hatta bazlarn srgne gnderdi. Bu sahabelerin nde gelenlerinden Ebu Zer, Suriyede Muaviyeyi bir ksm harcama ve
tasarruflar sebebiyle tenkit ediyordu. Onun bu grleri, zellikle fakir halk ile ynetim kart kimseler
arasnda ilgi gryordu. Bu durum iktidar ile zenginler aleyhine bir hareketin balamasna neden oldu. Ebu
Zerle am Valisi Muaviyenin aras alnca Muaviye durumu Hz. Osmana bildirdi. Sonunda Ebu Zer,
Medine yaknlarnda Rebezede zorunlu ikamete tabi tutuldu.30
29 M. Esat Seydiehiri, Tarihi Dini slam, C 2, s.1036.
50
BLG KUTUSU
Hz. Osman dnemindeki honutsuzluklarn gerekeleri unlardr:
- Valiliklere genellikle yakn akrabalarn ve Beni meyyeye yaknlyla bilinen kiileri tayin etmesi
- Akrabalarna balarda bulunmas
- Uygulamalarn eletiren sahabelere kar bazen sert davranmas
- Hz. Peygamber tarafndan Taife srgn edilen amcas Hakem bin Ebul Asn Medineye geri
dnmesine izin vermesi
slamn farkl blgelere yaylmas, Kurann oaltlmasn zorunlu hle getirdi. oaltlan Kuran nshalarnn vilayetlere gnderilmesi Mslmanlarn ounluu tarafndan olumlu karland.
Hz. Osman, vilayetlerden Medineye gelen eitli gruplar toplayarak kendisine yaplan sulamalara kar u cevaplar vermitir:
Kuran ana nshadan oaltp geri kalanlar yaktrmas konusunda, Kurann Allah katndan geldii gereini dikkate alarak hareket ettiini beyan etti.
Hz. Osman, Mekkeden Taife srlen Hakem bin Ebul Asn geri dnmesine kendisinin deil, Hz.
Peygamberin izin verdiini syledi.
Vali tayin ettii kimselerin bu ie ehil olduklarn belirten Hz. Osman, kendisini Hz. Peygamberin
sameyi ordu komutan tayin ettii zaman ona yaplan itirazlar hatrlatarak savundu.
Grnen ve dile getirilen bu gerekeler yannda, Hz. Osmana kar isyann olumasnda baka sebepler
de gze arpmaktadr. Bu konuda, fetihlerin yavalamas, sahabe neslinin azalmas ve merkezden uzaklamalar, sahabelere bak asnn deimesi, yeni fethedilen blgelerde slamn tam olarak sindirilememesi,
asabiyet ve kabile taassubunun yeniden n plana kmas gibi hususlar zikredilebilir.
656 ylnn Nisan aynda Msr, Kfe ve Basrallardan oluan muhalif gruplar, hac gerekesiyle yola ktlar. Bunlar halifenin grevden uzaklatrlmasn istiyorlard. Hz. Ali, Msrdan gelen asilerle konutu. Bu
grmelerden sonra grevden alnan Msr valisinin yerine Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed vali tayin
edildi.
Medineden ayrlan isyanc gruplar, ok gemeden kendilerinin ldrlmesini emreden bir mektup ele
geirdikleri gerekesiyle geri dndler. Mektup, halifenin mhrn tayordu. Fakat Hz. Osman, mektuptan haberi olmadn syledi. Sonunda mektubun, halifenin haberi olmadan, onun azndan katibi Mervan
tarafndan yazld iddias n plana kt. Bunun zerine isyanclar halifeden Mervan kendilerine teslim
etmesini istediler. Talepleri kabul edilmeyince halifenin evini kuattlar. Bir grup isyanc ieri girerek Hz.
Osman ehit etti.31
2. 4. Hz. Ali ve Dnemi
Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra insanlar bir sre aknlk geirdiler. Anlalan bata halifenin kendisi olmak zere hi kimse hadisenin bu ekilde sonulanacan dnmemiti. lk aknlk
atlatldktan sonra gerek Medineli Mslmanlar gerekse halifeye kar isyan ederek onun lmne
sebep olanlar, yeni halifenin seilmesi gerektiini dnmeye baladlar. Bu grev iin en kuvvetli
aday phesiz Hz. Ali idi.
31 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s. 53-54.
51
SLAM TARH
PAYLAALIM
Hz. Osman, eyaletlerde ba gsteren kraat farkllklarn ortadan kaldrmak amacyla

Hz. Ebu Bekir tarafndan bir araya getirilen
Mushaf, Zeyd bin Sabitin bakanlnda bir
komisyon vastasyla be veya yedi nsha olarak oaltt. Bir nshay Medinede brakarak
dierlerini vilayetlere gnderdi.

Hz. Osman zamannda oaltlan nshalardan gnmze ulaanlar hakknda bilgi
toplayarak arkadalarnzla paylanz.
Hz. Osman Mushaf
Hz. Alinin halifeliini meyyeoullar ve zellikle de Muaviye, tanmay reddettiler. Hz. Osmann
katillerinin bulunmas talepleri oalmt. Fakat ortada belirli bir katil olmayp ehre hkim olan bir isyanc topluluk vard. Bu asilerle hemen baa klamayacan anlayan Hz. Ali, Hz. Osmann valilerinden
bir blmn deitirdi. Bunu renen Talha bin
beydullah ve Zbeyir bin Avvam, Basra ve Kfe
YORUMLAYALIM
valiliklerini istediler. Fakat bu istekleri Hz. Ali tarafndan kabul edilmedi.
Hz. Osmann ehit edilmesi sonucu slam
toplumunda ciddi i karklklar ba gsterdi.
Halifeyi ehit eden asiler, bakentte duruma
hkimdiler. Bununla birlikte istedikleri birini
halife olarak seemediler.
Sonunda Medine halkn toplayarak onlardan, en ksa srede Hz. Aliyi halife seip ona
biat etmelerini istediler. Medineliler de Hz.
Osmann katillerinin bulunup cezalandrlmas
artyla Hz. Aliye biat ettiler.
meyyeoullarnn bir kesimi Hz. Alinin halifeliini tanmayan dier muhaliflerle birleerek
656 ylnda Hz. Aliye kar Cemelde savatlar
ve malup oldular. Suriyenin her trl imknna
sahip olan Muaviye bu savaa katlmad. Ancak
halifeye biat etmemeyi de srdrd iin 657 ylnda Sffinde Hz. Ali ile kar karya geldi. 32
2. 4. 1. Cemel Olay
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, s. 491.
Hz. Aie, Mekkeden Medineye dnerken

Hz. Alinin halife seilme eklini yorumHz. Osmann ehit edildiini rendi. Bulaynz.
nun zerine Hz. Aie, Talha ve Zbeyrle birlikte Mekkeye geri dnd. Burada halka, Hz.
Osmann susuz olarak ldrldn ifade
eden bir konuma yapt. Yaplan mzakereler sonunda Basraya doru yola ktlar.
BLG KUTUSU
Hz. Osmann ehadetinden sonra halifelie seilen Hz. Aliyi bekleyen en nemli konu Hz.
Osmann katillerinin bulunup cezalandrlmas idi.
32 rfan Aycan, brahim Saram, Emeviler, s. 3-4.
52

Bu durumu haber alan Hz. Ali, taraftarlaryla Medineden ayrld. Kuvvetlerini Kfe dnda topladktan sonra Basraya doru hareket etti.
ARATIRALIM
Hz. Aie, amalarnn isyanclarn bozduu
Hz. Osmann ehit edilmesi Msbar ve dzeni yeniden salamak ve Hz.
lmanlar arasnda hangi tartmalara
Osmann katillerini cezalandrmak olduuneden olmutur? Aratrnz.
nu halifeye bildirdi.
Halife, anlama salamak iin kar tarafa
eli gnderdi. Hz. Aie, Talha ve Zbeyirle gren eli, Hz. Alinin halifelii etrafnda toplanmalar hlinde Hz. Osmann katillerini cezalandrmann daha kolay olacana onlar ikna etti. Hz.
Ali de Talha ve Zbeyirle grt. Bu grmeler olumlu sonu vermesine ramen iki ordu, Basra
nlerinde Hureybede kar karya geldi (36/656).
Sava, Hz. Ali taraftarlarnn galibiyetiyle sona erdi. Hz. Ali, hem Aieye ve hem de onun yannda savaa katlanlara iyi davrand. Basrada yamay yasaklad. Talha ve Zbeyr de bu savata
ldrld.
2. 4. 2. Sffin Olay
Hz. Ali, Cemel Savandan sonra Irakta hkimiyeti salayarak Kfeyi baehir yapt. O, daha
Medinede iken Suriye valisi Muaviyeyi biate davet etmi; ancak olumlu cevap alamamt. Cemel
Savandan sonra da bu davetini srdrd. Muaviyenin olumlu cevap vermemesi sebebiyle onunla
mcadeleye karar verdi. Bunu haber alan Muaviye de harekete geti. ki tarafn askerleri Fratn bat
kysndaki Sffin Ovasnda toplandlar. Hz. Ali, Muaviyeye yeniden eli gndererek onu, Mslmanlarn birliini bozmamaya ve halife olarak kendisine itaat etmeye ard. Muaviye ise bu istei
kabul etmedi ve Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmas ile ilgili talebini tekrarlad. Grmelerden bir sonu elde edilemeyince her iki ordu sava dzeni ald.
ay sren mcadelenin sonunda Muaviyenin ordusu bozguna uramak zereydi. Bunun zerine Muaviye, Amr bin Asn tavsiyesi ile Mushaf sayfalarn mzraklarn ucuna taktrarak tatt.
Askerler, Allahn kitab sizinle aramzda hakemdir. diye bardlar. Hz. Ali ve ordusunun byk
bir blm bu hareketin bir hile olduunu anlad. Fakat n saflarda arpan ve kurradan oluan bir
grup, Mushafn kaldrlm olduunu grnce sava brakt.
Hz. Ali onlar itaate ard. Onun szne aldrmayan ve sonradan Hariciler olarak adlandrlacak olan bir grup, Hz. Aliden Kurann hakemliini kabul etmesini istediler. Aksi takdirde onu
dmanlarna teslim edeceklerini bildirdiler. Bunun zerine Hz. Ali sava durdurmak zorunda kald.
Bylece Sffin Sava, am ve Irakllardan binlerce kiinin lmyle sonulanm oldu.33
Hz. Ali, ordusundaki bozguncularn basks sonucu Muaviye tarafnn teklifini kabul etti. Suriyeliler Amr bin As, Hz. Ali taraftarlar da Ebu Musa el- Eariyi hakem tayin etti. Hakemlerin
seilmesinden sonra taraflarca tahkim antlamas hazrland. Eas bin Kays antlama metnini Hz.
Alinin askerleri arasnda okumaya balaynca bu defa da Hkm ancak Allaha aittir. diyerek kar kanlar oldu. Bundan sonra Muaviye ve askerleri ama, Hz. Ali ve askerleri de Kfeye dnd.
53
SLAM TARH
Hariciler, Hz. Alinin ordusundan ayrlarak
TARTIALIM
Kfe kylerinden biri olan Haruraya ekildiHz. Ali Dneminde ortaya kan
ler. Hakemler 658 ylnda Ezruhta bir araya
olaylar sosyal, siyasi ve itikadi sonugeldiler. Toplantya gzlemci olarak Abdullah
lar
asndan
tartnz.
bin mer, Abdullah bin Zbeyr ve Muire bin
ube de katld. Hakemler nce Hz. Ali ile
Muaviyenin azledilmesini, sonra da yeni halifenin bir ra tarafndan seilmesini kararlatrdlar. Amr
bunu kabul etmi grnd. nce Ebu Musa alnan karar gerei Hz. Aliyi azletti. Sz sras Amra gelince o, verdii sz tutmayarak azledilmi olan Hz. Alinin yerine hilafet makamna Muaviyeyi tayin
ettiini aklad.
Hz. Ali taraftarlar buna itiraz ettiler. Ebu Musa bu olaya ok zld. Bu olaydan sonra siyaset alanndan tamamen ekildi. Amr bin As ve Suriyeliler, Muaviyeye gidip onu halife olarak selamladlar.
Hz. Ali, Haricilerle de mcadele etmek zorunda kald. nk Hariciler kendi grlerine katlmayan kimselere sert davranyor ve alma duygusuyla hareket ediyorlard. Nitekim Hz. Ali de bn Mlcem adl bir Harici tarafndan ehit edildi. Hariciler daha da ileri giderek ii, Hz. Osman ve Hz. Aliyi
tekfire kadar gtrdler.
BLG KUTUSU
Tahkim antlamasnn baz maddeleri:
- Bu anlama Hz. Ali ve Muaviye taraftarlar arasnda yaplmtr.
- Tahkimin konusu yeni halifenin seilmesidir.
- ki taraftan da birer hakem belirlenecektir.
- Hakemler bu konuda Kurana gre hkm verecektir.
- Onlarn verdii hkm balayc olacaktr.
-Tahkim gnne kadar silah kullanlmayacaktr.
-Tahkim ncesi hakemlerden veya adaylardan biri lrse yerine yeni bir aday gsterilecektir.
Dineveri, slam Tarihi, s. 246-248.
Hz. Alinin bar abalar sonu vermedi. Bunun zerine meydana gelen Nuhayle ve Nehrevan savalarnda Haricilerin ou ldrld (658). Bu savalar, siyas tarih asndan Hz. Ali ve ordusu iin
bir zafer niteliindeydi.
ZMLEYELM
aaidaki tabloyu zmleyiniz.
Savan ad
Hz. Ebu Bekir
Hz. mer
Savan ad
Hz. Osman Hz. Ali
Hz.Ebu Bekir
Kbrsn Fethi
Hirenin Fethi
Nehrevan Sava
Ecnadeyn Sava
Kpr Sava
Sffin Sava
Zats-Savari Sava
Kudsn Fethi
54
Hz. mer
Hz. Osman
Hz. Ali

3. Drt Halife Dneminin slam Kltr ve Medeniyetindeki Yeri
Hz. Peygamber, kendisine gelen vahyi insanlara tebli ediyor, uygulamalaryla da onlara rnek
oluyordu. Bunu yaparken bir taraftan insanlarn din ve sosyal problemlerine zm retiyor dier
taraftan da ihtiya duyulan kurumlarn tesisi iin alyordu. Hicretin hemen ardndan mescit inas
ve suffenin tesis edilmesi bunlardan birkadr.
Onun vefatndan sonra, slamn yayld corafyann fetihler yoluyla genilemeye balamas,
dier kltr ve medeniyetlerle etkileimi artrd. Bu durum var olan baz kurumlarn gelitirilmesini,
henz kurulmam olanlarn da oluturulmasn bir zorunluluk hline getirdi.
Drt Halife Dnemi, Sakifet beni Saidedeki toplant ile balad. Bir tr danma kurulu niteliindeki bu toplant, nemli bir balangt. Mslmanlar arasnda halife seiminde vuku bulabilecek
ciddi bir tartma, istiare yoluyla ve serinkanllkla zme kavutu.
Halife ayn zamanda Mslmanlar arasnda meydana gelecek hukuki anlamazlklarda son karar
mercidir. Kadlar da hukuki konularda atama yoluyla grev yaparlar. Onlar gnderildikleri blgelerde halifenin vekilidirler.
TARTIALIM
Hz. Ebu Bekir Dneminde, Kurann yaMescid-i Nebinin hicretten sonra

zlm olduu tm malzemeler bir araya topMedinedeki fonksiyonlar nelerdir?
land. Zeyd bin Sabitin bakanlndaki heArkadalarnzla tartnz.
yet tarafndan belirlenen esaslar dahilinde bir
Mushaf hline getirildi. Bunda, Kuran eitimini bizzat Hz. Peygamberden alm olan sahabe neslinin, zellikle hafz sahabelerin eitli sebeplerle
azalyor olmas etken olmutu. Hz. Osman
Dneminde ise cem edilen bu Mushafn
oaltlp slam merkezlerine gnderilmeZMLEYELM
siyle metin birlii amalanmt.
Hz. mer Devrinde kurulan divan,
herkesin maddi durumunu dikkate alarak
gelir tespiti yapyordu. Askerlere de ayn
esaslara gre maa balanmt. Belirlenen
maalarn hak sahiplerine ulatrlmas da
divann grevleri arasndayd.34
Araplar, slamdan nce Bizans ve
rann altn ve gm paralarn kullanyorlard. Hz. mer Dneminde bu blgelerdeki fetihler sonras onlarn bu konudaki tecrbelerinden istifade edildi. Divan
aracl ile slam tarihinde ilk para bu
dnemde baslm oldu.
aadaki tabloyu zmleyiniz.
Olay
Hz.
Ebu
Bekir
Haricilerin ortaya k
Kurann oaltlmas
Divan tekilat
Yalanc peygamberlerle
mcadele
Kudsn Fethi
rnn balangc
Kurann cemi
Asker kadlarn tayini
55
Hz.
mer
Hz.
Osman
Hz.
Ali
SLAM TARH
Devlet gelirleri zekt, hara, cizye, ticaret vergisi ve r olarak dzenlendi. Bunlar grevli memurlar tarafndan toplanp Beytl- Mala teslim ediliyor ve oradan da gerekli yerlere harcanyordu.
Yine Hz. mer Dneminde, hicretin takvim balangc olarak kabul edilmesi de slam medeniyeti
adna atlm nemli bir admd.
slam dininin eitli blgelerde sratle yaylmasnda, fetihler nemli rol oynad. Mslmanlar fethettikleri topraklarda halka bask yapmam, bu sayede eitli din, rk ve mezheplerin mensuplar inan
ve ibadetlerinde zgr kalabilmilerdi.
Mslmanlar hem birbirlerine hem de zimmi statsne giren gayrimslimlere kar kanun nnde
eit ve adaletli davranm, anlamalara ve verilen szlere sadakat gstermilerdi. Onlarn can, mal, rz,
namus ve ibadet yerlerinin korunmas hususunda da byk zen gstermilerdir. Aldklar cizye karlnda onlar korumu, koruyamayacaklarn anladklar zaman kendilerini haberdar edip aldklar
vergileri iade etmilerdi.
zgn ve byk bir medeniyet olan slam medeniyeti fetihler sayesinde daha geni alanlara yaylm ve gnmze kadar varln srdrmtr.
YORUMLAYALIM
Halit bin Velitin Sasani kralna mektubundan:
Mslman olun ki kurtulua eresiniz. Mslman olmadnz takdirde kendiniz ve
halknz iin zmmi olmay kabullenip cizye deyiniz. Bunu da kabul etmezseniz bakasn knayp sorumlu tutmaynz. Zira ben lm, hayattan daha ok seven bir toplulukla
zerinize geliyorum.
Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 2, s. 47.
Halit bin Velitin bu szlerini slam fetihlerinin gayesi asndan yorumlaynz.
56

NTEMZ DEERLENDRELM
A-Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.
1. Hz. Peygamber henz defnedilmeden Mslmanlarn zm aradklar ilk konu nedir? Aklaynz.
2. Hz. merin ynetim anlay hakknda bilgi veriniz.
3. Hz. Osman Dneminde Kuranla ilgili olarak yaplan almalar nelerdir? Aklaynz.
4. Hz. Aliye muhalefet eden grubun temel gerekesi nedir? Aklaynz.
B-Aadaki oktan semeli sorularn doru cevaplarn iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi Hz. Ebu Bekir Dnemi olaylarndan biri deildir?
A) Dinden dnenlerle sava
B) Kurann cemi
C) Divann kurulmas
D) same ordusunun gnderilmesi
E) Peygamberlik iddiasnda bulunanlar
2. Aadakilerden hangisi Hz. mer Dnemi olaylarndan biri deildir?

A) Kpr Sava
B) Kudsn Fethi
D) Kuran- Kerimin oaltlmas
C) Asker amal yeni ehirlerin kurulmas

E) Hicretin takvim balangc olmas
3. Aadakilerden hangisi Hz. Ali Dnemi olaylarndan biridir?

A) Kadisiye Sava
B) Asker kadlarn atanmas
D) Kbrsn Fethi
E) Yermk Sava
C) Cemel Vakas

( Muaviye, adalet, zekt vermekten, kurra, Hariciler. )
1. Hz. Aliyi Sffin Savanda nce Kurann hakemliine aran sonra da kendisini yalnz brakan
grup .....................................diye isimlendirilmitir.
2. Hz. Osmann am valisi ve Hz. Ali Dneminin nde gelen muhalifi ..........................dir.
3. Hz. Ebu Bekirin yalanc peygamberlerden nce mcadele ettii ilk grup .................. ........... kananlardr.
4. Hz. mer ve Ebu Bekirin ynetim anlayndaki en nemli zellike verdikleri
nemdir.
1. (...) Hicret, Hz. Ebu Bekir Devrinde takvim balangc olarak kabul edilmitir.
2. (...) Hz. mer halifelik makamna seimle gelmitir.
3. (...) lk deniz seferleri Hz. Osman Dneminde balamtr.
4. (...) Hz. Ali halife olduu zaman kendisini bekleyen en nemli ve ncelikli problem Hz. Osmann
katillerini bulmak ve cezalandrmakt.
57
SLAM TARH
4. NTE
EMEVLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Arap toplumundaki kavmiyetilik anlaynn siyasi ve sosyal boyutlarn
aratrnz.
2. Bir ynetim biimi olan saltanat sisteminin temel niteliklerini aratrnz.
3. Endls Emevilerinin ykl sebeplerini aratrnz.
4. Tarih kitaplarndan engizisyon mahkemeleri hakknda bilgi toplaynz.
58
IV. NTE: EMEVLER

1. Emeviler
1. 1. Kurulu Dnemi
Emevi Devleti, adn kurucusu olan Muaviye bin Ebu Sfyann bal bulunduu aileden almtr. Muaviye, Kurey kabilesinin Beni meyye (meyyeoullar veya Emeviler) koluna mensuptur. slamdan nce meyyeoullar Mekkenin en saygn ailelerindendi. Muaviyenin byk
dedesi meyye, Cahiliye Devri Mekke toplumunda kyade (ordu komutanl) grevi yapyordu.
Miladi 602 veya 603 ylnda dnyaya gelen Muaviye, Mekke toplumunda okuma-yazma bilen az
saydaki kiilerdendi. Mekke fethedildiinde Muaviye de Mslman oldu.1 Peygamberimiz ona
ktiplik gibi baz grevler verdi.
Hz. Ebu Bekir, Suriyenin fethi iin ayr ordu gnderdi. Bu ordulardan birinin komutan
Muaviyenin aabeyi Yezit idi ve Muaviye de ona yardmc olacakt (634). Yezit ve Muaviye, Suriye
tarafnda byk baarlar elde etti. Hz. mer Muaviyeyi ordu komutanlna getirdi (639). Daha
sonra Muaviye, am valisi oldu. O, Hz. merin izni ile Suriyede fethedilmeyen yerleri fethetti. Muaviye, Kbrsn fethi iin de izin istedi. Fakat Hz. mer buna msaade etmedi. Hz. Osman
Dneminde de am valisi olan Muaviye, iki ayr zamanda Kbrs fethetti (650 ve 655).2 Suriyede
Kelbi kabilesinden evlenen Muaviye, zamanla asker, ekonomik ve nfuz asndan ok gl bir
konuma geldi.
Hz. Ali, Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra halife seildi (655). Muaviye, Hz. Aliye biat
etmeyerek kendi kabilesinden olan Hz. Osman ehit edenlerin derhl bulunmasn istedi. Muaviye,
onu ehit edenlerin Hz. Alinin ordusunda bulunduunu iddia etti ve am halkndan biat ald. Hz. Ali,
Cemel Savanda rakiplerini yendi. Ayrca Hz.
BLG KUTUSU
Ali, Muaviye ile yapt Sffin Savan kazanmak zere iken Haricilerin savamak istememesi
Sfyani Kolundan Gelen Halifeler
yznden sonu alamad. Muaviye, 658 senesinde
I. Muaviye bin Ebu Sfyan
(661)
gerekleen Hakem Olayndan sonra devleti ele
I. Yezit bin Muaviye
(680)
geirmek iin byk gayret gsterdi. nce Msr
II. Muaviye bin Yezit
(683)
ele geirdi. Daha sonra hazrlad ordular Hz.
Mervani Kolundan Gelen Halifeler
Alinin hkimiyeti altnda bulunan Irak, Hicaz,
I. Mervan bin Hakem
(684)
Yemen ve rann yerleim blgelerine gndererek
Abdlmelik bin Mervan
(685)
I. Velit Abdlmelik
(705)
merkez idareyi zor durumda brakt.3
Sleyman bin Abdlmelik
mer bin Abdlaziz
II.Yezit bin Abdlmelik
Hiam bin Abdlmelik
II. Velit bin II. Yezit
III. Yezit bin I. Velit
brahim bin I. Velit
II. Mervan bin Muhammed
(715)
(717)
(720)
(724)
(743)
(744)
(744)
(744-750)
karklklarn artmas sonucunda, bir

Harici Hz. Aliyi ehit etti (661). Halk, Hz. Hasana
halife olarak biat etti. Fakat Muaviye, iktidar brakmak niyetinde deildi. Hz. Ali ehit olmadan nce
Muaviye olduka stn bir konumda bulunuyordu.
Hz. Hasan, hem Kfe halknn gven telkin etmemesi hem de Mslmanlar arasndaki savalarn son
1 rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye bin Ebi Sfyan, s. 47.
2 Belzuri, Fthul- Bldn, s. 218- 219.
3 rfan Aycan, brahim Saram, Emeviler, s. 5.
59
SLAM TARH
bulmas iin Muaviyeye biat etti.4 Hz. Hasan ile Muaviye arasndaki anlamayla slam dnyasnn
tamam Muaviyenin ynetimi altna girdi. Bylece Mslmanlar arasnda byk oranda birlik saland. Bu nedenle bu yla Birlik Yl (ml-Cemaa) denilmitir.5
Muaviye ile birlikte Mslmanlarn ynetime gelme ekillerinde byk bir deiiklik oldu.
Drt Halife, istiare yoluyla iktidara gelmiti. Hibir halife kendi ocuklarna ynetimi devretmemiti. Oysa Muaviye, kuvvet yoluyla halifelii ele geirdi. Kendinden sonra da olu Yeziti veliaht tayin etti. Bylece halifeliin babadan oula geiini, yani saltanat sistemini balatt. Muaviye,
Mslmanlardan Yezitin halifelii iin zorla biat ald. Hz. Hseyin, Abdullah bin Zbeyr ve Abdullah
bin mer gibi birka nde gelen Mslman dnda bu istee kar koyan olamad.
DNELM
Hz. Muhammed Dneminde bakent: Medine
Hz. Ebu Bekir Dneminde bakent: Medine
Hz. mer Dneminde bakent:
Medine
Hz. Osman Dneminde bakent:
Medine
Hz. Ali Dneminde bakent:
Kfe
Muaviye Dneminde bakent:
am
Muaviye Dneminde am neden bakent olmutur?
1. 2. Hilafetin Saltanata Dnmesine Tepkiler

Yezitin ynetime gemesiyle beraber saltanat sistemi hilafetin yerini ald. Bu ynetim biimini slama aykr grerek buna kar hareketler ortaya kmaya balad. Tepkilerin banda Hariciler
ve Hz. Ali taraftarlar geliyordu.
1. 2. 1. Kerbela Olay
Hz. Hseyin, Muaviyenin ardndan (l. 680) halifeliin kendi hakk olduunu iddia ederek
harekete geti ve halife olan Yezite biat etmedi. Yezit, Medine Valisi Velit bin Utbeden kendisi
adna Hseyin bin Ali, Abdullah bin mer ve Abdullah bin Zbeyrin biatlarn almasn istedi.
Hz. Hseyin ve Abdullah bin Zbeyr, valiyi oyalayarak Mekkeye gitti. Abdullah bin mer ise
Mslmanlarn birlii bozulmasn dncesiyle Yezite biat etti. Hz. Hseyinin Mekkeye gitmesi
ehl-i beyt taraftarlarn harekete geirdi. Onu Kfeye davet ettiler. Hz. Hseyin, durumu aratrmas iin amcasnn olu Mslim bin kili Kfeye gnderdi. Kfeye giden kil, Vali Numan
bin Beirin msamahasndan faydalanarak halktan Hz. Hseyin adna biat ald. Ardndan da Hz.
Hseyini Kfeye davet etti.
Olaylar takip eden Yezit, Kfe Valisi Numan bin Beiri grevden ald ve sert tabiatl bir yapya sahip olan Basra Valisi Ubeydullah bin Ziyat Kfe valiliine atayp ondan bu isyan hareketini
nlemesini istedi. Ziyat, Mslim bin kil ve etrafndakileri katletti. Bu olaylardan habersiz olarak
4 Taberi, Tarih-i Taberi, C 3, s. 220.
60
IV. NTE: EMEVLER

Hz. Hseyin; ailesi, akrabalar
TARTIALIM
ve taraftarlaryla Kfeye doru
hareket etti. Abdullah bin mer
Aristotelese gre iyi ynetim, ynetimi elinve Abdullah bin Abbas gibi baz
de bulunduran insann sahip olduu zelliklere
kiiler Hz. Hseyinin gitmesini
baldr. Ynetime sahip olan insan veya insanlar
engellemeye alarak Kfe halnitelikli ise ynetim biiminin monari, oligari
knn szne gvenilmeyeceini
veya demokrasi olmasnn bir nemi yoktur.
Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, s. 97- 111.
sylediler. Fakat baarl olamadlar. Hz. Hseyin yolda Mslim bin
Yukardaki anlay sorgulayarak saltanat sistekil ve arkadalarnn ldrldminin zayf noktalarn tartnz.
n rendiinde geri dnmek
istedi. Mslim bin kilin ocuklar geri dnmeyi kabul etmedikleri iin bu grnden vazgeti. Bunun zerine Hz. Hseyin ve
beraberindekiler yola devam ederek Irak blgesindeki Kerbela denilen yere geldiler. Ubeydullah
bin Ziyat, mer bin Sad Hz. Hseyinin zerine gnderdi. Hz. Hseyin ve yanndakiler kuatma
altna alnd. Uzun bir sre a ve susuz braklan ehl-i beyt ve taraftarlarna sava ald. Irak ordusu ile says 80i amayan bir grup arasnda yaplan arpmada Hz. Hseyin ve yanndakilerden 72
kii ehit oldu.10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) deki bu katliamdan Hz. Hseyinin ocuklarndan
pek az kurtulabildi. Bunlar esir alnarak valiye getirildi. Vali de bunlar Yezite gnderdi. Yezit
bu esirleri birka gn sonra bir kafile ile Medineye ulatrd. slam tarihinin en ac veren olaylarndan olan Kerbela facias tm Mslmanlar ok zmtr. Ayrca baz siyasi olaylar harekete
geirmi, iiliin ortaya kmasnda ve gelimesinde nemli bir rol oynamtr.6
1. 2. 2. Abdullah bin Zbeyr Olay
Abdullah bin Zbeyr, nde gelen sahabelerden Zbeyr bin Avvamn oludur. O, Muaviyeye
biat etmedii gibi daha sonra Yezite de biat etmedi. Hz. Hseyinin ehadetiyle birlikte Emevilere
muhalefetin kilit ismi oldu. lk balarda Abdullah bin Zbeyr, Yezite kar bir harekette bulunmayarak olaylarn seyrini takip etti. Onun bu tutumundan Yezit rahatsz oldu. nk Zbeyr, Yezitin
muhalifleri tarafndan zayflatlmasn bekliyordu. Yezit, Harre Olayndan sonra Mslim bin
Ukbe komutasnda bir orduyu Mekkeye
gnderdi. Yolda bu komutann lmesi zeDEERLENDRELM
rine Husayn bin Nmeyr onun yerine tayin edildi. Onun komutasnda Mekke kuYezit, siyasi hkimiyet salamak iin
atld (24 Eyll 683). ki ay kadar devam
nce kendine biat etmeyerek ayaklanan
Medineliler zerine bir ordu gnderdi.
eden kuatma Yezitin lmyle birlikte
Harre Olay diye bilinen savata Medineliler
kaldrld. Yezitin lmyle Emevilerde
yenildiler. Bundan sonra saldr hedefinde
iktidar boluu meydana geldi. Bu durumAbdullah bin Zbeyr bulunuyordu.
dan istifade eden Abdullah bin Zbeyr,
Medinelilerin Yezite biat etmeme seEmirl-mminin unvanyla halife olbeplerini deerlendiriniz.
duunu ilan etti.
61
SLAM TARH
Suriyede nce Yezitin olu Muaviyeye, onun iki ay sonra lmesiyle Mervan bin Hakeme
biat edildi. Mervan bin Hakem, iki halifenin st ste lmesiyle doan otorite boluunu ksa srede ortadan kaldrarak eitli blgelerde halkn Abdullah bin Zbeyre olan balln sona erdirdi.
Mervan vefat ettikten sonra (685) yerine olu Abdlmelik halife oldu.7
Bu zaman zarfnda Hicaz ve dou blgeleri Abdullah bin Zbeyrin; Suriye, Filistin ve Msr
blgeleriyse Abdlmelikin hkimiyeti altndayd. Bu arada daha nce Mekke Kuatmas srasnda
Abdullah bin Zbeyri destekleyen Hariciler ondan ayrlarak Basray igal ettiler. Her iki taraf asndan da Muhtar es-Sakafi byk tehlikeydi. Sakafi, Ekim 685te Abdlmelike isyan ederek onun
askerlerini yendi. Daha sonra Muhtar es-Sakafi, dou eyaletlerini ele geirdi ve buralarn valiliini
Abdullah bin Zbeyrden istedi. Abdullah ise kardei Musab Basra valisi yaparak Muhtar ile mcadele etmesini istedi. 687 ylnda Muhtar es- Sakafinin, Musab tarafndan ldrlmesiyle dou
eyaletleri tekrar Abdullah bin Zbeyrin
hkimiyetine girdi.
DEERLENDRELM
Abdlmelik ile Abdullah bin

Zbeyr arasndaki mcadele uzun sre
devam etti. Abdlmelik 692 ylnda
Musab zerine tekrar bir saldr dzenledi. Bu savata Musab ld. Bylece
dou eyaletleri tekrar Abdlmelikin
hkimiyetine girdi. Abdullah bin
Zbeyrin hkimiyeti sadece Hicaz
blgesinde devam etti. Abdlmelik
vakit kaybetmeden Haccac bin Yusuf
es-Sakafiyi iki bin kiilik bir orduyla
Mekke zerine gnderdi (Ocak 692).
Haccac, be bin kiilik destek gc alarak Mekkeye saldrd. Kuatma uzaynca Zbeyr ve taraftarlar yiyecek
skntsyla karlat. Bunun zerine
Haccac, teslim olanlara eman vererek
Abdullah bin Zbeyrin evresini iyice
daraltt. Fakat o, az saydaki askerleriyle
beraber arparak ld (1 Ekim 692).
Abdullah bin Zbeyr, Ebu Bekirin

kz Esma ile evli olan nl sahabe Zbeyr bin Avvamn oludur. Muhacirlerden
Medinede ilk dnyaya gelen ocuktur. Bu nedenle Mslmanlar onun doumunda byk
bir sevin yaamlar ve ismini Peygamberimiz vermitir. Eitimli bir gen olan Abdullah,
ayrca tefsir sahasnda nde gelen Mslmanlardandr. Kurradan olduu iin Hz. Osman
Kuran oaltrken drt kiilik komisyona
onu da dahil etmitir. yi bir komutan ve cesur bir asker olan Abdullah bin Zbeyr, zahit
kiilii ile de tannmtr. badete olan ar
dknl sebebiyle hamametl-mescid
(mescit gvercini) olarak anlrd.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 1, s. 146.
Abdullah bin Zbeyrin Muaviye ve olu

Yeziti niin halife olarak kabul etmediini
deerlendiriniz.
1. 3. Fetihler ve slam Corafyasnn Genilemesi

Hz. Osmann hilafetinin ilk dnemine kadar devam eden fetih hareketleri Muaviye zamanna
kadar duraklad. Muaviye i istikrar saladktan sonra yeniden fetihlere balad. Onun fetihlerinin
blgede younlat grlr. Bunlar Suriye, Irak ve Msr blgeleridir. Suriye ordular, Bizans
hkimiyeti altnda bulunan Anadolu ve Ermenistan topraklarnda savat. Irak ordular, Horasan,
Maverannehir ve Sint (bugnk Pakistan) blgesinde savat. Msr ordular ise Kuzey Afrika topraklarnda savat.
7 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.61.
62
IV. NTE: EMEVLER

Muaviye zamannda, Anadoluya yaz ve k olmak zere iki sefer
dzenleniyordu. Asl maksat Bizansn
baehri olan stanbulu ele geirmekti. Bu srete Mslman donanmas
Tarsus, Rodos Adas ve zmiri ele geirdi (672).8
Muaviye zamanndaki bir dier fetih hareketi, idar bakmndan
Basraya bal olan Horasan ve Sint
blgesinde gerekleti. Sicistanda
bulunan ehirleri alan birlikler Kbili
ele geirdi. Hindistann bir ksm vergiye baland. Horasann bir blm,
Toharistan ve Kuhistan fethedildi.
Ceyhunu geen kuvvetler, Buhara ve
Semerkant aldlar.9
Daha nce balayan Afrikadaki
fetihler Muaviye Dneminde de devam etti. Ukbe bin Nafi komutasnda
Afrikada nemli yerler ele geirildi.
Ukbe tarafndan Kayrevan ehri ina
edilerek burada asker bir garnizon kuruldu. Ukbe bin Nafinin baarl ynetimiyle Afrikada bulunan Berberiler
arasnda slam yayld. Berberiler
Kayrevana yerletiler. Zaman iinde
blgede slam hkimiyeti glendi.10
Abdlmelik bin Mervan zamannda
Horasan, Bizans topraklar ve Kuzey Afrikada
Mslmanlara kar eski toprak sahipleri ayaklandlar. Fakat Abdlmelik i istikrar saladktan sonra bu blgelerde slam hkimiyetini
yeniden tesis etti. O, Muaviye Dneminde
balayan Anadolu seferlerini srdrd.
Bizansa bal Ermeniyeyi slam topraklarna katt. Abdlmelik, olu Velite Atlas
Okyanusundan Ceyhun Nehrine kadar geni topraklara sahip gl bir devlet brakt.
Bylece en parlak fetih hareketleri yapan Velit
iin zemin hazrlanm oldu. slam corafyas
Velit zamannda en geni snrlara ulamtr.
TARTIALIM
stanbulun fethi iin ilk sefer Muaviye zamannda 668 ylnda gerekleti. Sufyan bin Avf
el-Ezdi komutasndaki Emevi ordusu Kadkye
geldi. Uzun yolculuklar ve k artlar orduda byk
kayplara sebep oldu. Buna ramen stanbul muhasara edildi. Fakat bir sonu alnamad. Bu savata
Peygamberimizin sancaktarlarndan Ebu Eyp elEnsari ehit oldu. stanbulda bulunan Ebu Eyp
el- Ensari Trbesi ona aittir.
stanbulun ikinci kez kuatlmas (674) ylnda balad ve yllarca srd. ki taraf arasndaki karlama daha ziyade iki filonun stanbul nlerinde
savamasndan ibaretti. Mslman askerler, stanbul
yaknnda bulunan Kapda Yarmadas (Bandrma
ve Erdek arasndaki ada)n ele geirerek burada bir
deniz ss kurdular. Her ilkbahar mevsiminde bu
sten hareket eden Mslmanlar stanbulu kuatyordu. Muaviyenin lmne kadar bu saldrlar
devam ettiyse de baar elde edilemedi.
Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,
C 2, s. 304- 305.
Muaviye stanbulu fethetmeye niin byk

nem vermitir? Arkadalarnzla tartnz.
Ukbe bin Nafi tarafndan yaptrlan Kayrevan Camii ve Mezarl (Tunus)
8 Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, C 1, s. 320-321.

10 Nadir zkuyumcu, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, s. 147- 150.
63
SLAM TARH
Velit Dneminde de dou illeri genel valisi olan Haccacn emriyle Kuteybe bin Mslim 705
ylnda Horasan eyaletine vali olarak atand. Kuteybe, Arap- Trk snr kabul edilen Ceyhun Nehrini
aarak Maverannehire girip Belh ile birlikte Toharistan ele geirdi (705). Daha sonra Buhara,
Beykent ve Semerkant gibi Trk illerinde hkimiyet kurdu. 11
Kuteybe, 713- 715 yllar arasnda Trkistanda fetih hareketleri
yapt. Fergana ve Kagar fethetti.
Fakat burada kesin bir sonu elde
edemedi. Trkistanda ok uzun
sren Trk-Arap mcadelesinde
Trkler yurtlarn Araplara kar
savundular. Bu blgedeki Trkler,
Mslman olduklar hlde ar
vergi demek zorunda brakld.
Emevilerin bu uygulamalar hem
blgedeki fetihlerin kalc olmamasna hem de Trklerin slam
ge kabul etmelerine sebep oldu.12
Asyada yaplan fetihleri gsteren harita
Velit Dneminin nemli seferlerinden biri de Hindistan blgesinde gerekleti. Muhammed bin Kasm byk bir orduyla gneye doru hareket etti. Kasm, Mukran
hkimiyeti altna alarak Belcistan ilerine doru ilerledi. 711-712 yllarnda Sinti ve ndus
Nehrinin aa ksmlarn fethetti.13 Daha sonra blgenin eski bir liman ehri olan Deybl
(Bugnk Karai) fethedildi. Halk zimmi statsnde kabul edilerek serbest brakld. Bylece
slam, Hint blgesine girmi oldu.
BLG KUTUSU
Tark bin Ziyat sava balamadan nce
askerlerine u konumay yapmtr: Ey
insanlar! Kalacak yer neresi? Arkanzda
deniz, nnzde dman. Sizin iin sabr ve
doruluktan baka are yok. Bilesiniz ki siz
bu adada, oburlar sofrasndaki yetimlerden
daha zayfsnz...
Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar-1, s. 18.
Velit Dneminde de Kuzey Afrika ve

spanya blgesinde nemli fetihler yapld. Velit,
Kuzey Afrika valiliine Musa bin Nusayr atad. Kudretli bir asker lider olan Musa, birlikleri ile Tancaya
kadar ulat ve oray fethetti. Tark bin Ziyat 711 ylnda daha sonra kendi adyla anlacak olan Cebelitark
Boazn aarak spanyaya geti. Ertesi yl Musa bin Nusayr da spanyaya geldi. Her iki komutan
spanyada byk fetihler yaptlar. Bu fetihler neticesinde slam dnyasnn snrlar Trkistandan Fransa
ilerine, Anadoludan Hindistan snrlarna kadar genilemitir.14
Velitin yerine geen Sleyman bin Abdlmelik Dneminin en nemli fetih giriimi stanbulun
tekrar kuatlmasdr. anakkale Boazn geerek stanbula kadar gelen Mslman ordusu denizden
ve karadan stanbulu kuatmasna ramen baarl olamad.15 Sleyman bin Abdlmelikten sonra halife
olan mer bin Abdlaziz Dneminde, fetih hareketlerinde duraklama olmutur. O, slamn Mslman
olmayanlar arasnda, bar ortamnda ve tebli yoluyla yaylmasn arzu ediyordu. Kendinden nceki
11 Philip K.Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, C 1, s. 332.
13 Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, C 1, s. 334.
15 rfan Aycan, brahim Saram, Emeviler, s. 70-72.
64
IV. NTE: EMEVLER

idareciler tarafndan mevaliden alnan harac kaldracan ilan etti. Onun bu yaklam Kuzey Afrikadaki Berberiler ve
Maverannehirde yaayanlar arasnda
slamn hzla yaylmasna neden olmutur.
Halife Hiam zamannda da fetih
hareketleri devam etti. Hiamn tayin
ettii Maverannehir Valisi Nasr bin
Seyyar, daha nce Kuteybe bin Mslim
tarafndan fethedilen topraklarn ounu
stanbulun fethini tevik eden hadis
tekrar fethetti. Ermenistan Valisi Cerrah
bin Abdullah Hazarlarla savat. Fakat
Hazarlarn hazrlkl olmalar ve komularndan da yardm grmeleri sebebiyle baarl olamad.
Emevi Dnemi slam topraklar
Emeviler Dneminde slam corafyas
732 ylna kadar Hazarlarla yaplan savalarda Hazarlara kar tam bir hkimiyet kurulamamt. Hiamn amcasnn olu Mervan
bin Muhammed ile hkimiyet saland.
BLG KUTUSU
Mervan bin Muhammed Kafkasyada
pek ok yeri ele geirdi.
Hiam zamannda 726dan itibaren
Anadoluya da seferler dzenlendi.
Hiam, 730 ylnda Endls valiKayseri, Malatya ve Mara onun dneminliine Abdurrahman el-Gafikiyi getirde alnd.
di. Gafiki, nce Berberi syann bastrd sonra Fransaya kar harekete geti.
Preneleri aarak kuzeye doru hareket etti. Ancak Mslmanlarla Charles Martelin emrindeki
Frank kuvvetleri arasnda yaplan Balatheda (Puvatya) Savanda Mslmanlar yenildi ve
Abdurrahman el-Gafiki ehit oldu (732). Bu savatan sonra Mslmanlarn batdaki ilerlemeleri
sona erdi. Emeviler Dneminin sonunda slam dnyas, batda Atlas Okyanusundan spanyann
Prene Dalarna, douda da in ve Hindistana kadar uzanyordu.16
65
SLAM TARH
1. 4. Sorunlar
Emevi ynetiminin nemli i sorunlarndan biri kabilecilik anlaynn iktidara yansmasdr.
Araplarda kabilecilik anlay uzun bir gemie sahipti. Hz. Muhammed zamannda byk oranda bastrlan bu anlay, Emeviler zamannda tekrar kendini gsterdi. Emevi halifelerinin Sfyani kolu, iktidarlarn byk oranda Yemen asll Kelp kabilesine dayandrmlard. Mervan bin Hakem Dneminde
Kelp ile Kuzey Araplarna mensup Kays kabilesi arasnda ciddi atmalar balad. ktidar deiikliklerinde bir kabile n plana karlrken dieri gz ard ediliyordu. Bu da iki kabile arasnda devaml
atmalara neden olmutur. Halifelerin bir kabileyi destekleyerek muhalifini madur etmesi, birlik
iinde bir devlet olmaktan ok, belli bir
zmrenin bakan grntsn vermitir.
BLG KUTUSU
mer bin Abdlaziz, kabilecilik anlayn ykarak btn Mslmanlar kuatan
Kabile, ayn soydan gelenlerin olutek toplum (mmet) anlayn hkim
turduu, akrabalk ilikilerine dayanan
klmaya almt. Fakat bu anlay dier
ve hayatn tm alanlarn belirleyen kapal
bir sosyal toplulua denir. Kabilecilik ise
halifeler tarafndan kabul grmedi. ki kakabile esasna gre ileyen sosyal dzendir.
bile arasndaki atmalar zaman iinde
Endlse de srad ve Mslmanlarn
Heyet, Emeviler Dnemi, Bilim, Kltr ve Sanat
Fransa ilerinde ilerlemelerinin durmaHayat, s. 17.
snda ve hilafetin g kaybetmesinde en
nemli etkenlerden biri oldu. 17
Emeviler Dneminde dier bir i sorun, Hz. Ali ocuklar ve taraftarlarnn Emevilerin halifeliini kabul etmeyerek zaman zaman isyan etmeleridir. Muaviyenin vefat ile birlikte Hz.
Hseyin, Yezite biat etmeyerek halifeliin kendi hakk olduunu savundu ve bu yolda ehit oldu.
Hz. Alinin ocuklarnn halifelie layk olduunu ne sren Muhtar bin Ebu Ubeyd es-Sakafi, Yezite
itaat etmeyerek Emevilere isyan etti. Bir ara byk g kazanan Muhtar; Kfe, Azerbaycan, sfahan ve
Musul gibi blgeleri ele geirdi. Fakat dier rakibi olan Abdullah bin Zbeyrin askerleri tarafndan ldrld.
Hz. Hseyinin torunu Zeyd bin Ali, Hiam Dneminde isyan etti ve ldrld (740). Onun olu
Yahya bin Zeyd de ayakland, fakat babasyla ayn kaderi paylat (743). Daha sonra isyan eden Cafer bin
Ebi Talipin torunlarndan Abdullah bin Muaviye de ldrld (746).
Hariciler denen dier bir siyasi grup da Emevilere
Ali ve Muaviyeye cephe alarak Hz. Aliyi ehit
ettiler. Onlar siyasi olarak her iki grubu da reddediyordu. Genellikle bedevi kkenli olan bu grup,
halifeliin Kureye ait olduu anlayn kabul
etmedi. Onlara gre Emevi halifeleri seimle
baa gelmedii iin iktidarlar meru deildir.
Emevi halifeleri tarafndan sert tedbirlerle nleri
kesilmeye allan Hariciler g bulduka ayaklanmaya devam ettiler.
kar ayakland. Hariciler, Hz. Ali Dneminde
DEERLENDRELM
mer bin Abdlaziz nasl
bir politika izleyerek Haricilerin
itaatn salamtr? Onun yaklamnn devlet ynetimindeki nemini
deerlendiriniz.
Hariciler sorunu, mer bin Abdlaziz Dneminde bar bir yolla zld. O, her gruba kar anlay ve hogr ile yaklat. mer bin Abdlaziz, Harici fikrini savunan insanlar da dinledi ve kendilerine deer verdi. Bu nedenle Hariciler ona biat ettiler. Emevilerin son dnemlerine kadar ok etkili olmadan
sren Harici tehlikesi, Kuzey Afrikaya srayarak burada 740 ylndan sonra ok tehlikeli bir hl ald.
17 Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, C 1, s. 432- 433.
66
IV. NTE: EMEVLER

Emevileri megul eden isyanclardan biri de Abdurrahman bin Muhammed el-Eastr.
Abdurrahman pek ok yerde baarl savalar yapt iin Sicistan valiliine atand. Haccacn sert
yaklamlarndan rahatszlk duyan Abdurrahman el-Eas, nce Haccaca kar ayakland. Bir sre
sonra Emevi ynetimine kar ayaklanarak halifeliini ilan etti. Askerleri kendisine biat etti. Ayrca
Haccacn zulmnden bunalan mevaliden de byk destek ald. 701 ylnda Haccac bu isyan hareketine kar galip geldi ve Eas bir daha kendini toparlayamad. Bu eski Emevi komutanlar dnda
Yezit bin Mhellep ve bakalar da isyan etmi fakat Emeviler tarafndan bu hareketler etkisiz hle
getirilmitir.
Emeviler Dneminde dier bir i sorun da hilafetle ilgilidir. Muaviyeden itibaren halk iradesine dayanmadan iktidara gelmek kurumsallamt. Fakat bir halife ldkten sonra onun yerine kimin
geecei problem olmutur.
ktidar elinde bulunduran halifelere kar da isyan hareketleri olmutur. II. Velit, amcasnn
olu III. Yezit bin Velitin liderliindeki bir isyan sonucu ldrld. III. Yezitin yerine geen brahim
bin Velit, Azerbaycan Valisi Mervan bin Muhammed tarafndan tahtndan indirildi.18
1. 5. D likiler
Emevilerin iktidar olduklar dnemde Sasani mparatorluu yklm, bu devletin topraklar
Mslmanlarn egemenliine girmiti. Buna bal olarak Drt Halife Dneminde balayan Trk dnyas ve Berberiler ile ilikiler, Emeviler Dneminde yeni bir safhaya ulam ve bu iki sosyal grubun
ou Mslman olmutur. Fakat Emevilerin mevaliye kar sergiledii yanl tutum ve davranlar
sebebiyle bu gruplarla scak ilikiler kurulamamtr. Bu dnemde slamiyet, Maverannehir, Sint ve
spanyaya kadar uzanm, lkenin snrlar Fransa ilerine, Kafkaslara ve Hindistana kadar genilemitir. Bu genilemede fetih hareketlerinin yan sra mer bin Abdlazizin mevali -Arap ayrm
yapmamas, slamn teblii iin byk gayret etmesi, slamn Kuzey Afrikada Berberiler, Orta
Asyada da Trkler arasnda hzla yaylmasna neden olmutur. Trkler ve Berberiler daha sonra
slamn yaylmas ve slam medeniyetinin teekklne nemli katklar salamlardr.
Bizansn hkimiyetinde bulunan Anadoluya Muaviye zamannda, 663 ylndan itibaren her
yl seferler dzenlendi. 668 ylndan itibaren Bizansn bakenti stanbul, defa kuatld. Fakat
bir sonu elde edilemedi. Abdulmelik bin Mervan 685 ylnda i karklklarla uramak zorunda
kald. Bu durumdan yararlanmak isteyen Bizansllar, Emevi topraklarna kar saldrya getiler. Bu
hareketi durdurmak iin Mervan, Bizansllara bir mddet vergi vermek zorunda kald. Abdlmelik
bu vergiyi kendi bastrd paralarla demek isteyince bar sona erdi ve yeniden Bizansllar ile atmalar balad (695).19 Mslmanlar bu dnemden itibaren Bizansllar karsnda fetihlere devam
ettiler. 703 ylnda Mslmanlar Dou Anadolu Blgesine girdiler.
Bizans 711- 717 yllarnda i kargaa ve ihtilallerle sarslyordu. Bu durumdan faydalanmay
bilen Mslmanlar Kuzey Afrikada Bizans egemenliine son verdikleri gibi spanyay fethetmeyi
de baardlar. 715 ylnda stanbul tekrar kuatld. Kuatma esnasnda Sleymann lmyle tahta
geen mer bin Abdlazizin arsyla ordu geri dnd. Mslmanlar tarafndan beinci halife kabul edilen mer bin Abdlaziz Dneminde Bizansa kar bir hareket yaplmamtr. Daha sonraki
dnemlerde Bizansa kar seferler azalarak devam etti. Her yl Anadoluya yaplan seferler 740ta,
Afyonkarahisarda Mslmanlarn yenilmesiyle nihayet bulmutur.20
67
SLAM TARH
1. 6. Ykl
Emevi Devleti, Abbasilerin 718de balayp otuz yl sren kararl muhalefeti sonucunda 750
ylnda ykld. Bu devletin yklmasn baz gelimeler hzlandrmtr. Yezitten itibaren baz halifelerin zevk ve elenceye dayal bir hayat yaamalar halkn bundan rahatszlk duymasna sebep
oldu. ktidara muhalif olan gruplar bu ortam ok iyi kullanarak halk Emevilere kar kkrttlar.
zellikle Abbasiler, ykl srecinde Emevilerin bu zayf ynn ok iyi kullandlar. Dolaysyla
halkn Emevilere olan ballklar zaman iinde zayflad.
Mevaliye ikinci snf insan muamelesi
yaplarak onlardan hara alnmas byk raTARTIALIM
hatszlk yaratmtr. Bu nedenle Emevilerin
Mevalinin ilm almalarda ne
zayf dnemlerinde bu insanlar isyan hareketkma sebeplerini tartnz.
lerine destek verdiler. 747de Ebu Mslim,
Horasandaki mevali ve dier insanlar arkasna alarak isyan etti. Ksa zamanda Horasann hkimiyetinini ele geirerek Abbasilerin Kfeye
girmeleri iin zemin hazrladlar.
Genellikle Emevilerin ilme uzak durmalar da aleyhlerine sonular dourmutur. ktidar tarafndan dlanan mevali, kendini ilimle ifade etme yolunu tuttu. Bunlardan bazlar muhalif hareketlerin beyin gcn oluturdular ve isyan hareketlerine katldlar.21
Hilafet makamn elde etmek iin yaplan savalar da Emevilerin g kaybetmelerine sebep
oldu. Son Emevi halifesi Mervan bin Muhammed, ayn zamanda pek ok yerde meydana gelen
isyan hareketlerini bastrmaya alrken Abbasiler tarafndan balatlan harekete kar koyamad.
Abbasiler, isyan hareketinin bana Ebu Mslimi geirdiler. 747de harekete geen Ebu Mslim,
Emevi ordusunu yenerek Irak ald ve 749da Kfeyi ele geirdi. Bu olaydan sonra Abbasilerden
Ebul-Abbas halife ilan edildi. Abbas ailesi ve taraftarlar lkenin tamamnda ynetimi ele geirdiler.
Emevi Halifesi Mervan bin Muhammed, Abbasi ordusuyla Zap Suyu kenarnda yapt sava kaybederek Suriye zerinden Msra kat. Fakat Abbasiler peini brakmayarak onu ldrdler (750).
Bylece doudaki Emevi Hanedanl sona erdi.22
YORUMLAYALIM
Emevilerin yklmasna zemin hazrlayan nemli olaylar unlardr:
Kabilecilik anlaynn ynetime yansmas
Haricilerin muhalefeti
Hz. Ali taraftarlarnn muhalefeti
Ynetimi ele geirme mcadeleleleri
Mevaliye iyi davranlmayarak onlardan vergi alnmas
Abdullah bin Zbeyr gibi nde gelen insanlarn ynetime kar ayaklanmas
Abbasilerin Emevileri ykmak iin harekete gemesi
Baz halifelerin zevk ve elenceye dalarak halktan uzaklamalar
Fetih hareketlerinin durmas
Yukardakilerden hangileri Emevilerin yklmasnda sizce en etkili unsurlardr? Yorumlaynz.
21 Heyet, Emeviler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, s. 31.
68
IV. NTE: EMEVLER

2. Endls Emevileri
Endls,Tark bin Ziyatn oray fethinden (711) Emevilerin yklna kadar (750)
Emevilerin, bu tarihten 756ya kadar da Abbasilerin ynetimi altnda kalmtr. Endls, 756
ylna kadar Emevi halifesi veya komutanlarca belirlenen valiler tarafndan ynetildi. Bu nedenle bu srece Valiler Dnemi(Asrl-Vlat) denilmitir. I. Abdurrahmann 756 ylnda
Endls Emevi Devletini kurmasna kadar burada yirmi bir vali grev yapt.23 Bu dnemde
Mslman fatihler Endls s olarak kullanp Avrupann fethini gerekletirmek iin byk
mcadele verdiler. Bunun sonucunda Mslmanlar Fransann gneyine hkim olarak Parise
yaklatlar. Fakat Mslmanlar arasnda yeniden kendini gsteren kabile atmalar sebebiyle
bu ilerleyi 732de sona erdi.
2. 1. Emirlik Dnemi
Abbasi Devleti kurulduunda Emevi hanedanndan olan kimseler takip edilerek katledildi. Bu katliamdan az sayda kii kurtulabildi. Bunlardan biri olan Abdurrahman bin Muaviye,
755te Endlse geti. Onun Endlse geii insanlar sevindirdi. nceden olduu gibi
Endlste bulunan mevali, Emevilere olan balln devam ettiriyordu. Halk, Kaysllarn
ynetiminden rahatsz olduu iin Abdurrahmana destek verdi. O, Yemenliler ve Berberilerin
de desteini arkasna alarak son vali olan Kaysl Yusuf el-Fihri ile pek ok yerde savat. Onu
yenerek Kurtubaya kadar ou yerin hkimiyetini ele geirdi. Emirlik ilan iin ortam uygun
bulan Abdurrahman, 756 ylnda Kurtubada halkn onayn alarak emirliini ilan etti. Bylece
Endlste 756dan 1031 ylna kadar srecek yeni bir Emevi Hanedanl kurulmu oldu.24
I. Abdurrahman bir takm sorunlarla karlat. Bunlarn banda i karklklar geliyordu. O, ald tedbirlerle i karkl nledi. Kabilecilik, ordu iinde byk rahatszlklara
sebep olduu iin kabilelerden asker almad. Orduyu Kuzey Afrikadan getirdii paral askerlerle sava esirlerinden oluturdu. Bir ksm muhalif insan da eitli makamlara getirerek
kendi yanna ekti. Bylece I. Abdurrahman i kargaay byk oranda nledi. O, 778 ylnda
spanyann kuzey dousuna girerek Saragossaya yaklaan Franklarla da savat. Franklar,
lkelerinde i karklk kt iin ekilmek zorunda kaldlar.
I. Abdurrahman ldnde (788) olu I. Hiama, gc Abbasiler ve Bizans tarafndan
da kabul edilen, Suriye -Emevi geleneklerinin hakim olduu bir devlet brakt.25
Dindar kiiliiyle mer bin Abdlazizi
hatrlatan I. Hiam (788- 796) tahta getiinde
ciddi bir muhalefetle karlamad. O, limlere
deer verdi ve Maliki mezhebini Endlsn
resm mezhebi ilan etti. slamn yaylmasn nemsedi. Onun Dneminde yerli halktan pek ok kimse Mslman oldu. I. Hiam,
spanyann kuzeyinde bulunan Hristiyan
krallklara kar zaman zaman savat.
YORUMLAYALIM
mer bin Abdlaziz ve
Endlste I. Hiam zamannda
slamn hzl biimde yaylma sebeplerini yorumlaynz.
Hiamdan sonra emirlik, olu I. Hakeme geti (796- 822). I. Hakem Dneminde tekrar
i karklk balad. Arap ve Berberilerin yannda muvelledun ( spanyol asll Mslmanlar ) da
24 Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, C 1, s. 59-61.
69
SLAM TARH
Hakeme kar ayakland. I. Hakem zor da olsa bu isyanlar bastrd.26 Hazinenin gelirlerini byk
oranda artrd. Toplumda adaletin hkim olmas iin byk gayret gsterdi.
I. Hakemin olu II. Abdurrahman, babasndan problemleri azaltlm bir ynetim devrald.
O, sahip olduu tecrbeden de faydalanarak ortaya kan birka ayaklanmay kolayca bastrd. Onun
dneminde uzun sre devam eden istikrar, pek ok alanda atlm yaplmasn salad.Yine onun zamannda tarm ve imalat sanayinde byk gelimeler oldu. Bu dnemde devletin gelirlerinde artlar
zirveye ulat. slam ve Arapa insanlar arasnda hzla yayld. II. Abdurrahman, spanyol hkmdarlarn saldrlarna kar da gereken karlklar vererek Endls topraklarn korudu. Tm bunlardan
dolay onun dnemi Eyyaml-Arus(Dn Gnleri) olarak anlmtr.27
II. Abdurrahmandan sonra Muhammed (852- 886), Munzir (886- 888) ve Abdullah (888912)n hkmdarlk ettii yaklak 60 sene sren yeni bir dnem balad. Endls Devletini meydana getiren farkl etnik unsur ve din gruplar, birbirleriyle atmaya baladlar. Dier yandan
Hristiyan hcumlar lkeyi paralanmann eiine getirdi. Munzir ve zellikle Abdullah Dneminde
ayaklanmalar iddetlendi. lkenin birlii bozularak pek ok devletik olutu. Merkez devlet, vergi
toplayamaz hle geldi. lkeyi siyasi ve sosyal bakmdan bir belirsizlie srkleyen bu olaylardan
dolay bu dneme Endlsller Byk Fitne(el- fitnetl- kbra) adn verdiler. 28
DEERLENDRELM
Endlste bulunan toplumsal snflar unlardr:
Araplar : Arap lkelerinden Endlse gelenler.
Berberiler : Kuzey Afrikann yerlilerinden olup Endlse gelenler.
Muvelledun: spanyann yerli halkndan Mslman olanlar.
Mstarepler: spanyann yerli insanlar. Bunlar Mslman olmadklar hlde slam
kltrnn tesiri altnda kaldlar.
Yahudiler : Mslmanlar Endls fethettiinde orada Yahudiler de bulunuyordu. Vizigotlar tarafndan kle statsne sokulan bu gruba, Mslmanlar btn haklarn iade etti.
Yukardaki metni Mslmanlarn tarih boyunca farkl inan ve kltrlere gsterdikleri
hogr anlayn asndan deerlendiriniz.
2.2. Halifelik Dnemi

Emir Abdullah ldnde (912) oullarndan ve kardelerinden kimse ynetimi stlenmeye
yeltenmedi. nk sorunlar iinden klmaz bir hl almt. Bu zor dnemde ynetimi, Abdullahn
yirmi yalarnda olan gen torunu III. Abdurrahman devrald. Herkes ona destek verdi. nk o,
ya gen olmasna ramen ok ynl bir kiilie sahipti. Dedesi daha ocuk yata onu devlet ilerini
yapmaya hazrlamt.
III. Abdurrahman (912- 961) greve geldiinde ilk nce merkez idareyi yeniden tesis
etme yoluna gitti. Sorunlar iddetle deil, konuma yoluyla zme metodunu uygulad. syanc
gruplara eliler gndererek onlar bara davet etti. Onun bu yaklam byk yank uyandrd.
27 Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, C 1, s. 75- 77.
70
IV. NTE: EMEVLER

Ayaklanan kimselerin nderlerini aileleriyle beraber Kurtubada zorunlu ikmete tabi tuttu. syanc
gruplar yeniden merkez devlete balad ve bunlarn vergi vermelerini salad.
eride birlik ve skneti salayan III. Abdurrahman, Kuzey Afrikada Fatmi Devletini kurarak iilii Endls topraklarnda yaymaya alan kimselerle mcadele etti. Berberiler ile anlaarak Kuzey Afrikada arln hissettirdi. Gl bir donanma kurarak Kuzey Afrikadaki Septe ve
Tancay ele geirdi. Bylece Kuzey Afrikadan Endlse ulaan tek yol olan Cebelitark kontrol
altna ald.29
III. Abdurrahman, kuzeyde bulunan spanya krallaryla da savat. Sonuta Leon ve Pamplona
krallklar vergi vererek onun himayesine girdiler. Ayrca eitime byk deer verdi. te yandan
Kurtubada pek ok eser yaplmasn salad.
III. Abdurrahmann n ksa zamanda lke snrlarn at. Nitekim Bizans
ve Germen imparatorlar, eliler gndererek kendisiyle siyasi ilikiler kurdular.
Btn Endlsller tarafndan sevilen
ve takdir edilen III. Abdurrahman, halkn istei dorultusunda kendine Nsr
lidinillah(Allahn dininin yardmcs) sfatn vererek halifeliini ilan etti
(929). Halk coku iinde
onun halifeliini tand.
Bylece Endls Emevi
Halifelii Dnemi balam oldu.30
DNELM
III. Abdurrahmana kadar, idareyi
ellerinde bulunduran yneticiler emir
sfat ile yetindiler. Fakat III. Abdurrahman halifeliini ilan etti.
Onun hilafeti balatma sebepleri neler
olabilir? Dnnz.
III.Abdurrahmann
lmnden sonra (961)
halifelie II. Hakem geti.
O, ilim sahibi ve tecrbeli
biriydi. Babasndan devrald i huzur ve sknet
ortamn devam ettirdi.
Kuzeyde spanyol krallarn karsndaki stnlk
onun dneminde de srd. II. Hakem Dneminde
asl gelime, ilim ve sanat
alanlarnda oldu. Eitim
yaygnlatrld.31
Tark Bin Ziyatn fetih yn

Musa Bin Nusayrn fetih yn
714te Mslmanlarn spanyada kuzey
snrlar
715-729 slam fetihleri
732 Puvatya Savayla fetihlerin bitii
spanyada Emevi idaresindeki yerler
Endlste Mslman hkimiyetinin kurulduu yerler

29 Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, C 1, s. 109.
71
SLAM TARH
2. 3. Ykl
II. Hakemin lmyle birlikte iktidara henz on iki yandaki olu II. Hiam, devletin bana getirildi. II. Hiamn halifelii sembolik olup devletin idaresi bn Ebi mirin elindeydi. Onun ocukluundan faydalanan Hacip bn Ebi mir, devlet ynetimini ele geirdi. Kendinden sonra da iki olu, ynetimi ellerinde bulundurduklar iin bu dneme mirler Dnemi denilmitir. (976- 1008). Bu durum,
devletin en st makamnda bir otorite boluu meydana getirdi. Bu boluun doldurulmas iin sivil ve
asker idareciler arasnda rekabet ve mcadele balad. bn Ebi mir Dneminde Endlste ksmen
bir istikrar ortam dodu. nk bn Ebi mir, isyan edenleri en ar ekilde cezalandryordu. O, ayn
zamanda spanyol krallklarna kar da baarl savalar yapt. bn Ebi mirin olu Abdlmelik de
babasnn balatt idari yapy devam ettirdi. spanyol krallklara kar da baarl mcadeleler verdi.
Ancak ok gen yata ld ve yerine vey kardei Abdurrahman geti (1008). Zayf bir kiilie sahip
olan Abdurrahman, zevk ve elence iinde bir hayat yayordu. Bundan dolay Endls halk onu sevmedi. O, kendisinin, II. Hiam tarafndan veliaht ilan edilmesini salad. Bu olay zerine Emevi soyundan olan kimseler ayaklanarak II. Hiam grevden alp Muhammed bin Hiam el- Mehdi sfatyla
halife yaptlar. Abdurrahman ldrld. El- Mehdi de Abdurrahman gibi zayf karakterli ve elenceye
dkn biriydi. dari grevleri yandalarna datt. Bu uygulamalar sonunda siyasi yap tkanma noktasna geldi. Zaman iinde Kurtuba halk ile mirler ailesini destekleyen Berberiler arasnda srtme
balad. Kargaann gittike bymesi zerine Kurtuba eraf 1031de Ulu Camide toplanarak hilafetin sona erdirilmesi ve ismi bu ynetimle zdeleen Emevi slalesinden kiilerin ehirden srlmesi
kararn verdi. Bundan sonra Kurtubann nasl idare edilecei rada belirlenecekti. Bu kararla birlikte
Endlste fiili blnme gerekleti ve her grup bamszln ilan etti. 1031-1090 yllar arasnda nerdeyse her ehir bamszln ilan ederek yirmi kadar devletik (Mlkt-Tavaif) olutu.32
2. 4. Emeviler Sonrasnda Endls (1031- 1492)
Hilafetin
yklmasndan
sonra
Mlkt-Tavaif (Kk Devletikler)
Dneminde, Kurtuba dndaki ehirlerde yaayan nfuz sahibi pek ok aile
bamszln ilan etti. Bu dnemin en
byk siyasi olay gruplarn topraklarn geniletmek iin birbirleriyle kyasya
savamalardr. Bu srete Mslmanlar
gittike zayflarken Hristiyan krallklar
glenerek Reconquista (geri alma) y
gerekletirmek iin frsat kollamaya baladlar. Mslman gruplar arasndaki atmalar frsat bilen Hristiyan krallklar,
Mslmanlarn baz ehirlerini ele geirdi.
1085 ylnda Mslmanlarn Kurtubadan
sonra ikinci byk ehirleri olan Tuleytula
da igal edildi. Bu olayla birlikte gruplar,
KARILATIRALIM
Reconquista: Hristiyanlar spanyada
bir g olmaya baladklar andan itibaren
burada bulunan Mslmanlarn spanyadan
karlmas dorultusunda planlar yapmaya
baladlar. Buna Reconquista denilmitir.
Bu plan, tm Mslmanlarn spanyadan
srlmesiyle amacna ulamtr.
Mslmanlar tarih boyunca farkl kltr ve inanlarla bir arada yaamaya gayret
gstererek bu insanlarla bar iinde yaamay baarmtr.
Yukardaki iki yaklam karlatrnz.
72
IV. NTE: EMEVLER

Hristiyanlarn spanyann tamamn ele geirme peinde olduklarn anladlar. Halk bu olaydan sonra
derin bir mitsizlik iine dt. Yaklamakta olan tehlikeyi sezen baz emirler, ulema ve halkn da tevikiyle Murabtlardan yardm almak zorunda kaldlar.33
Murabtlarn Hkmdar Yusuf bin Tafin komutasndaki ordu 1086da spanyaya girerek pek
ok yerde spanyol Krallna kar savat ve kesin bir zafer elde etti. Hristiyanlarn Mslmanlara
kar saldrlar bir sre durdu. Yusuf bin Tafin tekrar Maripe dnd. Ancak Mlkt-Tavaif liderleri yeniden birbirleriyle savat iin Yusuf bin Tafin Endlse geri dnd. Bu sefer gruplar
datarak Endls Murabtlar Devletine bal bir eyalet olarak ynetmeye balad. Buray yneten
valiyi Murabtlar atyordu. Murabtlar, Endls altm yl idare ettiler. Onlar yirmi be yl ieride istikrar saladlar ve Hristiyan saldrlarn engellediler. Fakat bir mddet sonra durum deiti. Vergilerin
artmas, Murabtl idarecilerin zevk ve elenceye dalmas gibi sebeplerle i alkantlar meydana geldi. Baz emirlerin ve fukahann da Murabtlara kar koymalar Murabtlarn gcn iyice zayflatt.
Bunun yannda Kuzey Afrikada meydana gelen baz i huzursuzluklar ve Murabtlarn Endlste
Hristiyanlarla yaptklar savalarda st ste yenilmeleri onlarn sonunu hazrlad (1147).34
Murabtlarn yklmasndan sonra Endlsn siyasi birlii tekrar bozuldu. Frsattan istifade
eden spanyol krallklar pek ok yeri ele geirdiler. Baz emirlerin yardm istemesi nedeniyle Kuzey
Afrikada Murabtlarn yerine kurulan Muvahhitler, Endlse geldiler (1147). Burada Hristiyanlara
kar savaan Muvahhitler, Hristiyanlarn saldrlarn nledikten sonra tekrar kendi lkelerine dndler. Bunun zerine Portekizliler 1189da Fransz, ngiliz ve Almanlarn da katld bir Hal ordusuyla
ilpi igal ettiler. Muvahhitler, Hristiyanlarn ilerlemesini durdurmak iin tekrar Endlse dnp baz
savalarda baarlar elde ettiler. Fakat 1212de pek ok kralln askerlerinden oluan byk bir Hal
ordusu Muvahhitleri ar bir yenilgiye uratt. Endlsller, Hallar karsndaki yenilginin nedeni olarak Muvahhitleri grd. Bir mddet sonra pek ok grup ayaklanarak bamszln ilan etti. Bu arada
Kuzey Afrikada da Muvahhitlere kar ayaklanmalar meydana geldi.1228de Muvahhitler yklma srecine girdi. Bu srete Hristiyanlar birleerek hkimiyet alanlarn genilettiler ve btn spanyay ele
geirme projelerini adm adm gerekletirdiler. 1228den 1250ye kadar Grnata ve evresindeki birka
kent dndaki topraklarn tamam Hristiyan ynetimine geti.
Mslmanlarn elinde kalan Grnata ve civarnda bulunan birka kk ehirde Grnata Sultanl,
dier bir ifadeyle Nasriler Devleti kuruldu (1238- 1492). Nasriler uyguladklar esnek ve dinamik d politika sayesinde kurduklar devleti iki buuk
asr yaatmay baardlar.35 Hristiyan krallklar karlarna almamaya gayret gsterdiler.
Grnata Sultanl, takip ettii siyaset ile 1462
ylna kadar nispeten istikrarl bir dnem geirdi. Fakat bu tarihten sonra i ve d artlar
Grnatann aleyhine geliti. karklklar meydana geldi. Kastilya-Leon Krall
Reconquistann tamamlanmas iin bu
durumu ok iyi kulland. Kuzey Afrika ile
Grnata arasndaki tek balant yolu olan
Cebelitark zapt edildi. Grnata Sultanlnn
hareket alan gittike darald. Grnatann elinKurtuba Ulu Camiinin iten grn
73
SLAM TARH
de bulunan ehirler igal edildi. Grnata Sultanl 1487de Osmanl Padiah II. Bayezitten yardm
istedi. Fakat II. Bayezit, kardei Cem ve Memluklular ile mcadele etme mecburiyeti gibi sebeplerle
yardm gnderemedi. 1489da Grnatann etrafndaki btn ehirler alnd ve sra Grnataya geldi.
Mslmanlar ok iyi savamalarna ramen erzak yokluu ve dier imknszlklar sonucu teslim olmak
zorunda kald (1492).36
2. 5. Endlste Mslman Varlna Son Verilmesi
Kastilya Kral Fernando (Ferdinand dAragon) ve ei Kralie zabella (sabelle de Castille),
Grnatay teslim alrken yaptklar anlamaya be yl uydular. Bu arada spanyollar btn spanyay
Hristiyanlatrmay dnyorlard. Bu nedenle anlama maddelerini inemeye baladlar. 1497 ylna
girildiinde Mslmanlar Hristiyanlatrma hareketi balad. lk nce Mslmanlarn medeni haklarnda kstlamalar yaparak ehir idare meclisinde alanlarn ilerine son verdiler. ehir merkezinde
bulunan Mslmanlar kenar mahalle ve kylere, hatta lke dna ge zorland. Onlar topraklarn
satmaya mecbur edildi. Fakat toprak almalar yasakland. Bu yzden baz Mslmanlar topraklarn
satarak Kuzey Afrikaya g etmeye baladlar.
1497 ylndan itibaren Mslmanlar nce ikna yoluyla Hristiyanlatrlmaya alld.
Mslmanlara gnderilen din adamlar, Hristiyanln propagandasn yaparak bu dine girilmesini tevik ettiler. Bu yolla bir sonuca ulaamadlar ve 1498 ylndan sonra zorla Hristiyanlatrma faaliyetine baladlar. Halkn slamla balarn koparmak iin Arapa yazlm din eserler toplatlp yakld
ve Arapa konuma yasakland. Bu uygulamalar Grnatal Mslmanlar ayaklandrd. 1499-1500 ve
1501de yaplan ayaklanmalar ok sert biimde bastrld. Sa kalanlar topluca Hristiyanl kabul ederek canlarn kurtarabildiler. 1502de karlan bir kanunla Mslman iftilerin ya Hristiyan olmalar
ya da lkeyi terk etmeleri istendi. Bu srete pek ok Mslman takiyye yaparak inancn gizledi.
spanya Krall 1526da kard dier bir kanunla btn Mslmanlarn Hristiyanl kabul
ettiklerini aklad. karlan kanun, btn mescitlerin kapatlmasn gerektiriyordu. Mslman kadnlarn slami kyafetleri brakarak Hristiyan kadnlar gibi giyinmeleri emredildi. Ayn yl Engizisyon
Mahkemeleri kuruldu. 1556-1557 yllarnda karlan bir ferman gereince on bir yann altndaki
ocuklar kiliselere teslim edilecekti. Bunlarn dnda daha pek ok hkm, slam inan ve kltrn
tamamen ortadan kaldrmay amalyordu. Bu ok ar kararlar karsnda Mslmanlar 1568-1570
yllar arasnda ayaklandlar. Ancak bu ayaklanmalar bastrld.37
Engizisyon Mahkemeleri, alnan kararlarn uygulanmas iin byk gayret gsterdi. slama ait ufak bir sz veya hareket en
ar ekilde cezalandrld. spanya Krall
16091614 yllarnda tespit ettikleri btn
Mslmanlar lkenin dna srd. Srgne
gnderilen Mslman says be yz bin civarndayd.
KARILATIRALIM
Tarih boyunca insanlara zorla bir dini veya
ideolojiyi kabul ettirme hareketleri ile slamn
hibir zorlama olmakszn, sadece tebli ile
yayln mukayese ediniz.
Mslmanlar, ncelikle Kuzey Afrika veya Fransaya gitmeyi tercih ettiler. Fransaya gidenlerin byk bir blm, talya ve Venedik zerinden Osmanl topraklarna ulat. Bu insanlarn byk bir
blm yolculuk esnasnda karlatklar hastalk, alk ve baskna urama gibi nedenlerle hayatlarn
kaybetmilerdir.38
74
IV. NTE: EMEVLER

3. Emevilerin slam Kltr ve Medeniyetine Katklar
Hz. Muhammed zamannda balayan ilm gelime Emeviler Dneminde de devam etmitir.
Emeviler eitime byk nem vermilerdi. Eitimin yapld yerler camiler, ilim adamlarnn evleri,
kitaplar ve kttaplar (ilkretim)d. Kttap gelenei zamanla yaygnlatrlarak kylere kadar her yerde
almtr.39
Emeviler zamannda dil ve edebiyat alanlarnda ilerlemeler olmutur. Kuran ilk yazldnda harfler nokta ve harekeden mahrumdu. Kurann doru anlalmas iin bu dnemde nokta ve hareke yntemi
Arapaya kazandrlmtr.
O dnemin en byk fikr geliimi iir alannda olmutur. Bu devrin iiri siyaset, ak gibi konular zerine ina edilmitir. Pek ok halife, iiri desteklemitir. Halil bin Ahmet, Arapa iirin vezin
ve tekniini ilk bulan kiidir. Onun bulup gelitirdii bu formlar gnmzde bile geerlidir. Onun rencisi ranl Sibeveyh (l.796) Arap dilinin grameri zerine ilk sistematik eser yazan kiidir.40 Halife
Abdlmelik zamannda Arapa resm dil kabul edildi. Tm bu almalar Arapann bilim dili olmasn
salamtr. phesiz Abbasi Dnemindeki parlak ilm gelimelerde Emevilerin dil almalarnn byk katks vardr.
Emeviler Dneminde dier ilimlerle uTARTIALIM
raanlar olsa da younluk din ilimler alanndamam Ebu Hanife, Irak ekolne mensuptur. Bunun nedenlerini tartnz.
dr. Bunun nedeni ise ashabn vefat ile birlikte
Kuran ve Hz. Peygamberin snnetini anlamaya
duyulan ihtiyatr. Hz. Peygamberin hadislerinin toplanmas iin mer bin Abdlaziz byk gayret gstermitir. Onun halifelii zamannda hadisler
tedvin edilmeye balanmtr. Hadisleri ilk toplayan kii Zuhridir. Bu konuda Zuhriye halife Abdlmelik
byk destek vermitir.41
Emeviler Dnemi, gen sahabelerle tabiinin yaad dnemdir. Bu dnemde iki farkl ekol ortaya
kmtr. Bunlar Said bin Mseyyepin imam olduu Hicaz ve brahim en-Nehainin ncln yapt
Irak ekolleridir. Hicaz ekol, hakknda hkm bulunmayan konularda kendi reyi ile hareket etmezken Irak
ekol bu konuda kiisel reyde bulunmay benimser.42 Tefsir, tarih, meazi gibi sahalarda da ilk almalar
bu dnemde balamtr.
slam sanat, en yksek ifadesini din
mimaride gstermitir. Her ne kadar bu eserlerde nceki medeniyetlerin etkileri olsa bile
Mslman mimar ve yap ustalar bu eserlere
kendi inanlarn, ruhlarn katarak zgn yaptlar ortaya koymulardr. Emeviler bu alanda
nc konumundadrlar. Camiye minare ve mihrap ekleme gelenei Emevilerle balamtr.43
am Emeviye Camii ve Kubbets-sahra gnKubbets-Sahra (Kuds)
mze ulaabilen en eski slam eserlerdendir.

39 Heyet, Emeviler Dnemi, Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, s. 58.
75
SLAM TARH
phesiz Emeviler Dneminde tp, kimya, felsefe gibi alanlarda da almalar yaplmtr.
Bilimsel eserlerin Arapaya tercme edilmesi, Emeviler Dneminde balam ve Abbasiler Dneminde
zirveye ulamtr.44 Muaviyenin torunu olan Halit binYezit (l. 706) skenderiyeden baz bilginleri
ama getirerek burada nemli bir ktphane kurmutur. Araplardan ilk kimyac Halit bin Yezittir. O,
kimya, tp ve astroloji ile ilgili baz kitaplar Arapaya eviren ilk kiidir.45
Endls Emevileri de ilim ve kltr alannda byk bir aama kaydetmiti. Hem din ilimlerde hem de dier ilimlerde ileri seviyedeydiler. Endlste eitime byk nem verildiinden okumayazma bilmeyen ok azd. Eitim cami, medrese ve kttaplarda yaplyordu. lmin her dalnda yetkin
kiiler yetimitir. Tefsirde Muhammed el-Kurtubi (l.1273), hadiste bn Abdilberr (l. 1070), tasavvufta Muhyittin bn Arabi (l.1240) gibi limler nde gelen isimlerdendir.
Endlste felsefe ve mantk alanlarnda
da nemli almalar yaplmtr. Muhammed bin
Meserre (l. 931) ile balayan felsefe gelenei bn
Bacce (l.1138), bn Tufeyl (l.1185) ve bn Rt
(l. 1198) gibi filozoflarca devam ettirilmitir. Grek
felsefe ve mantnn tamam Endlsl filozoflarca
Arapaya evrilmitir. bn Rtn rencisi Yahudi
bn Meymun da felsefe alannda yetkin isimlerdendi.
Endlsn ilimdeki bu parlak dneminde Bat
dnyas byk bir karanln iinde bulunuyordu.
Avrupadaki Rnesans ve Reform hareketlerinin ortaya kmasnda, Endlste bulunan ilm birikimin
byk pay vardr. Batllar lk defa Aristoteles ve
Platon gibi filozoflar Mslman bilginlerden renmilerdir.
Endlsller kitaba byk deer verirdi. III.
Abdurrahman Dneminde dnyann en zengin ktphaneleri Endlste bulunuyordu. Onun ina ettirdii Kurtuba Ktphanesinde drt yz bin kitap
olduu kaynaklarda gemektedir. Endlste bunun
dnda da birok byk ktphane bulunmaktayd.
Bu ktphaneler Engizisyon Mahkemelerinin kurulduu dnemlerde Hristiyanlar tarafndan yaklmtr.
bn Rtn temsil resmi
ARATIRALIM
Endls Mslmanlarnn Bat medeniyetine etkilerini aratrnz.
Endlste Mslmanlar mimari alannda da nemli eserler ina ettiler. Medreseler, saraylar ve byk camiler o dnemin mimari anlayn gstermektedir. III. Abdurrahmann bakentte
yaptrd Kurtuba Medresesi, o dnemin en nemli eitim kurumuydu. Burada Avrupa, Afrika ve
Asyadan gelen Mslman ve Hristiyan renciler renim grmekteydiler. O, dnemin baz mehur
eserleri, Kurtuba Ulu Cami, Medinetz-Zehra Camii, Caferiye (Saragossa) ve el-Hamra Saraydr.
44 Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, s. 28.
76
IV. NTE: EMEVLER

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Muaviye Hz. Aliye niin biat etmemitir? Aklaynz.
2. Emeviler ile birlikte ynetim biiminde ne gibi deiiklikler meydana gelmitir? Belirtiniz.
3. mer bin Abdlazizin ynetim eklini aklaynz.
4. Emevi Devletinin ykl sebepleri nelerdir? Sralaynz.
5. Endls Emevi Devletinde hilafet nasl balamtr? Aklaynz.
1. Muaviye, hilafeti ele geirmeden nce hangi ehrin valisiydi?
A) Kfe
B) am
C) Basra
D) Kuzey Afrika
E) Horasan
2. Emeviler Dneminde stanbul en son hangi halife dneminde kuatlmtr?

A) Muaviye
B) Yezit C) Abdlmelik D) Sleyman E) Mervan bin Hakem
3. slam kabul eden yerli spanyollara ne ad verilir?

A) Mstarepler B) Muvelledun C) Berberi D) Mevali E) Farisi
4. Endls Emevileri, ok iyi durumda olduklarn belirtmek iin aadakilerden hangisinin dnemine dn gnleri adn vermilerdir?
A) II. Abdurrahman B) Yusuf bin Tafin
C) II. Hakem
D) bn mir E) I. Hiam
C-Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

( Muaviye, Abdurrahman el-Eas, III. Abdurrahman, I. Hiam, Abdlmelik, Kfe.)
1. Mslmanlarda ilk deniz filosunu.kurdu.
2. Mslmanlardan ilk para basan kimse..
3. Emevilere kar ayaklanan komutanlardan biri de..
4. Hz. Ali Dneminde bakent ehri olmutur.
1. (...) Kurann nokta ve harekelenmesi Hz. Ali zamannda olmutur.
2. (...) Abdullah bin Zbeyir, Muaviye zamannda ayaklanmtr.
3. (...) spanyadaki fetihler ilk defa Tark bin Ziyat tarafndan balatlmtr.
4. (...) Endlste yklan son Mslman devlet, Grnata Sultanldr.
77
SLAM TARH
5. NTE
ABBASLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Bir haritadan Abbasilerin hkmettii topraklar inceleyiniz.
2. Abbasiler Dneminde Trk-Arap ilikilerini aratrnz.
3. Abbasilerin stanbulu kuatmalar hakknda bilgi toplaynz.
4. Abbasilerin ilim ve kltre verdikleri nemi aratrnz
5. Beytl-Hikme hakknda bilgi toplaynz.
78
V. NTE: ABBASLER
1. Kurulu Dnemi
Abbasiler 750- 1258 yllar arasnda hkm sren ve adn Hz. Muhammedin amcas Hz. Abbastan
alan bir devlettir. Abbasiler Devleti, Moollar tarafndan 1258 ylnda yklana kadar be asr hkm srmtr.
Kurulu Dneminde Abbasi topraklar

Endls topraklar
Kurulu Dneminde Abbasi haritas
Abbasi ailesi balangta dedeleri Hz. Abbas gibi tarafsz durarak siyasetle pek ilgilenmemitir. Ancak,
Emevi ynetiminin onlar bakent amdan srmesi zerine bu tavrlarn deitirdiler. Emevi Halifesi l.
Velit, Hz. Abbasn torunu Aliyi ve yaknlarn ynetimi ele geirirler endiesiyle srgn etti. Ali, 714 ylnda Abbasi ailesiyle birlikte bugnk rdn snrlar iinde kalan Humeyme kyne yerleip Emevilere
kar Abbasi hareketini balatt.1
Abbasi hareketinin balad bu dnemde Emeviler bir ok olumsuzluklar iinde bulunuyordu. Devlet
otoritesi zayflamt. Arap kabileleri arasnda iddetli savalar yaanmaktayd. Sffin Savandan sonra
ortaya kan Hariciler, Emevilere kar devaml isyan hlinde idiler. Kerbelada Hz. Hseyin ehit edildikten sonra halkn iinde Emevilere kar byk bir nefret olumutu2. Hz. Ali taraftar gruplar gittike glenmekteydi. Bunlar sadece Hz. Ali soyundan gelen kiilerin halife olabileceini kabul ettikleri iin Emevi
ynetimini tanmyorlard. Bu nedenle de baz blgelerde Emevileri zora sokan isyanlar karyorlard.
Emeviler, yrttkleri hatal politikalar sonucu zamanla halkn desteini kaybettiler. Daha kurulu safhasnda Emeviler, slami deerlere uymayan saltanata dn yapmlard. Kendileri ve evresindekiler hari
dier Mslmanlarn haklarna yeterince nem vermemilerdir. Mslman da olsalar Arap olmayanlara ikinci snf insan muamelesi yaparak ynetimde onlara sz hakk tanmamlardr. Mevali daima ezilmi, sadece
Emevi hanedan ve onlarn taraftarlar iktidarn nimetlerinden istifade etmilerdir.
79
SLAM TARH
Btn bu gelimeler ve uygun ortam Abbasilerin ilerini kolaylatrmaktayd. Onlar da bu ortamdan
yararlanmasn ok iyi bildiler. Abbasiler, hedeflerinin Muhammed ailesinin iktidara gelmesi olduunu ve biatn Peygamber ailesine mensup bir kii zerine olacan vurguluyorlard.3
Abbasiler daha harekete gemeden nce Horasanda kuvvetli bir g olan iiler faaliyet hlindeydiler.
iiler de Hz. Muhammedin ailesinden birinin halife olmasn istiyorlard. Onlarn byk bir ksm Hz.
Alinin torunu Ebu Haimin etrafnda toplanmt. Ebu Haim de ikametghn Humeymeye nakletti
ve Abbasilerle ittifak yapt. Bylece Abbasiler daha balangta iilerin desteini salam oldular.
Emevi kart bu yeni cephenin liderliini Abbasilerden Muhammed bin Ali stlendi.
Abbasi propaganda faaliyetlerinin merkezi Kfe ve Horasan olarak belirlendi. Faaliyetleri yrtecek tekilat, 718 ylnda artk tam olarak kurulmutu. Bundan sonra Abbasi hareketini on iki nakip (temsilci) ve bunlara bal yetmi d (propagandac) byk bir gizlilik iinde yrtyordu. Bu
propagandaclar, Emevi basksna kar Hakkn mcadelesini yaptklarn syleyerek halkn desteini
istiyorlard. Abbasiler, zamanla ok sayda propagandacy deiik blgelere gnderdiler. Her ne kadar
ehl-i beyt adn n plana kararak halka mesaj vermilerse de liderlik Abbasilerdeydi. Kendisinin de
Peygamber ailesinin bir mensubu olduunu her frsatta halka anlatan Muhammed bin Ali, geni kitlelerin sempatisini kazanmt.
Muhammed bin Alinin vefatndan sonra olu brahim, hareketin bana geti. brahim de tekilat
bir liderdi. Horasan, propaganda almalarnn en etkili biimde yapld blgelerdendi. brahim,
Horasanl Ebu Mslimi 745 ylnda bu blgeye Abbasi ailesinin temsilcisi olarak gnderdi. Orada
almalar hzlandrld. Emevi Hkmdar ll. Mervan, brahim bin Muhammedi yakalayp bir sre
hapsettikten sonra idam etti. Yerine kardei Ebu Abbas geti.
Ebu Mslimin Horasana gitmesi, Abbasi hareketi iin bir dnm noktas oldu. Ebu Mslim,
747 ylnda Abbasilerin ihtilal bayran Horasanda at. Ksa srede oradaki Emevi ordusunu
bozguna uratarak blgeye hkim oldu. Bunu, Abbasi kuvvetlerinin 749da Kfe ehrine girmesi
takip etti. Abbasiler, ayn yl Kfede Ebu Abbas halife iln ettiler. Ebu Abbas, halife olarak Kfe
de okuduu ilk hutbede, ynetim hakknn sadece Abbasilere ait olduunu dile getirdi. Ehl-i beyte
vurgu yaparak aslnda kendilerinin de ehl-i beytten olduunu sylyordu. Ebu Abbas, Kuran-
Kerimden, ...
... ...Ey Peygamberin ev halk! Allah,

sizden ancak gnah kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.4, De ki: Ben buna karlk
sizden akrabalk sevgisinden baka bir cret istemiyorum.5 ayetlerini okuyarak adeta kendisini
peygamber ailesiyle zdeletirip insanlar ikna etmeye almtr.6
Emevi saltanatna son vermek amacyla 750 ylnda bir Abbasi ordusu Suriye zerine yrd. Emeviler de byk bir kuvvetle bu orduya kar koydu. Fakat Zap Irma kysnda yaplan sava sonunda
Emeviler yenildi. Abbasi ordusu, Emevilerin bakenti Dmeke girdi. Yenilgiye urayan Emevi Hkmdar II. Mervan, Msra kat. Ancak ayn yl Abbasi askerleri tarafndan burada yakalanarak ldrld. Bylece Emevi Devleti yklm, yerini Abbasi Devleti alm oldu. Abbasiler, bu srete Emevi
slalesinden ok sayda insan ortadan kaldrdlar.7
3 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, 453- 454.
4 Ahzb suresi, 33. ayet.
5 r suresi, 23. ayet.
6 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, 454, 455.
80
V. NTE: ABBASLER
Abbasiler, iktidara ulaana kadar iilerle kurduklar birliktelii bozmamaya dikkat ettiler. Ancak
iktidar ele geirdikten sonra onlara srt evirdiler. iiler ise Abbasilerin bu tutumuna kar Hz. Hasann
torunlarndan brahim ve kardei Muhammedin nderliinde ayaklandlar. Halife Mansur, 662- 663
yllarnda bu isyan ok sert bir ekilde bastrd. Muhammed Hicazda, brahim de Irakta ldrld.
Bylece iilerin nde gelen liderleri ortadan kaldrld.8
Abbasiler hilafeti ele geirdiklerinde insanlar, onlar gerek halifelik fikir ve idealini temsil
eden kiiler olarak karladlar. Onlardan mlk-devlet yerine dine dayal ve adil bir devlet kurmalarn bekliyorlard. Nitekim halife, cuma namazlarnda Hz. Peygamberin hrkasn giyiyordu.
Etrafnda, devlet ilerinde grlerini ald fakihler ve dier din limleri bulunuyordu. Oysa gerek
farklyd. Abbasi halifeleri, etrafa kar dindar ve zahit grnmelerine ramen halkn beklentilerine
yeterli cevap vermemilerdir.9
Ebu Cafer Mansur, 754 ylnda i bana geldiinde Abbasi ynetiminin temellerini
salamlatrmak iin bir dizi almalar yapt.
Hilafet makamnda gz olan ve kendisini tanmayan amcas Abdullah, Ebu Mslimin
yardmyla ortadan kaldrd. Ardndan Horasan
blgesinde ok gl olan Ebu Mslimi de ileride problem karabilecei endiesiyle ldrtt. Bundan sonra eitli blgelerde meydana
gelen pek ok ayaklanma da Mansur tarafndan
kanl bir ekilde bastrld.10
NOT EDELM
Abbasiler, Emevileri yktlar
ancak onlarn balatt saltanat
ynetimini devam ettirdiler. lk
Abbasi Halifesi Ebu Abbas,
lmeden nce yerine kardei Ebu
Caferi veliaht tayin etti. Bundan
sonra Abbasilerin bana geen otuz
be halifenin tamam, Ebu Caferin
soyundan gelmitir.
Trkiye Diyanet Vakf
slam Ansiklopedisi, C 1, s. 34.
Mansur, i tehditleri bu ekilde ortadan

kaldrdktan sonra Dicle Nehrinin kysnda
nl Medinets-Selam (Badat) ehrini kurup
bakent yapt. Badat, ksa srede dnyann en
nemli ehirlerinden biri hline geldi. Mansur,
devleti glendirmek ve salam temellere oturtmak iin yapt bu icraatlarndan dolay Abbasilerin gerek kurucusu kabul edilmitir.
BLYOR MUYDUNUZ?
mam Ebu Hanife, Mansurun
teklif ettii ba kadlk grevini kabul etmedii iin hapse atlm ve
Mansur, Mehdi, Harun Reit, Memun,

Mutasm ve Vask dnemleri, Abbasilerin,
altn a kabul edilir. slm medeniyetinin
temelleri, geni lde bu dnemlerde atlmtr. 847 ylndan sonra balayan Gerileme Devri, Abbasilerin ykld 1258e kadar devam
etmitir.11
150/767 ylnda hapishanede vefat

etmitir.
Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi,
s. 126.
8 Hasan brahim Hasan, slam Tarihi C 2, s. 319.

10 Hayati lk, slam Tarihi, s. 474- 475.
81
SLAM TARH
2. Ynetimde Mevali Arl
Emeviler, Arap milliyetiliini n
planda tutan bir ynetim anlayna sahipti. Ynetim kadrolar daha ok Emevilerin
veya Araplarn elinde idi. Arap olmayan
Mslmanlar (mevali), ikinci snf vatanda muamelesi gryorlard. Prensip olarak
tm Mslmanlarn eit haklara sahip olmas beklenirken uygulamada durum farklyd. Mesela Arap olmayan Mslmanlardan
daha fazla vergi alnmaktayd. Hatta gayrimslimlerden alnan cizye vergisi, Mslmanlardan da istenmekteydi. Dier taraftan
Araplar savalara svari olarak katlrken
dier Mslmanlar piyade olarak grevlendirilmekte ve sava ganimetlerinden Araplara gre daha az pay almaktaydlar. Bu
uygulama, mer bin Abdlaziz tarafndan
kaldrld. Onun lmnden sonra uygulama yeniden balad.
DEERLENDRELM
Hz. Peygamber ve Drt Halife
Dneminde Mevali Mevali, slamiyeti
kabul etmekle hukuken Mslman
Araplarla eit hle geliyordu. Hz.
Peygamber, hr Arap Mslmanlarla
daha nce kle olan azatl Mslmanlar
arasnda bir ayrm gzetmemi, bu
uygulama Drt Halife Dneminde
de aynen srdrlmtr. Hz. mer,
maa sistemini kurarken mevaliyi
kendilerini azat eden eski efendileriyle
ayn seviyede tutmu ve onlara ayn
miktarda maa balamtr. Ayrca
valilerine Arap olmayan Mslmanlar
da asker divan defterine kaydetmeleri
ve onlara efendileriyle ayn miktarda
maa balamalar iin emir vermitir.
Hz. Ali de maa ve ganimet datmnda
Araplara ve mevaliye eit pay ayrmtr.
Abbasiler, bu kat Arap milliyetiliini terk edip Arap olmayan Mslmanlara da nem verdiler. Mevali, Araplarla eit
haklara sahip oldu. Hatta Araplardan daha
imtiyazl duruma ykseldi. Devlet kurulduunda, ynetimde ok nemli makamlar,
mevaliden baz kimselere verildi. rnein
Abbasiler hareketinin en gl isimlerinden biri olan Ebu Mslim, mevaliden idi.
lk Abbasi Halifesi Ebu Abbas, ona ok
nem vermitir. nk Abbasiler onun sayesinde iktidara gelmiti. Halife Mansur,
onun yardmyla baz isyanlara son verebilmiti.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,

C 29, s. 424.
Hz. Peygamber ve Drt Halifenin

uygulamalarn dikkate alarak Emevilerin Mevaliye kar tutumunu
deerlendiriniz.
Abbasiler, Badat bakent yaptktan sonra Sasani ynetim biimini rnek alarak halifelikten
sonra en yetkili makam olan vezirlik makamn ihdas ettiler. Bu makama mevali vezirler atand.
Abbasi saraynda Farsa unvanlar kullanlr, Farsa arklar sylenir oldu. ran dncesi ve sanat
anlay etkisini gsterdi.
Horasanl Ebu Mslimin ldrlmesinden sonra da mevali, Abbasi ynetiminde gcn korudu.
ran kkenli Bermekiler buna rnek verilebilir. Aileden ilk Mslman olan Halit Bermeki, Halife
Ebu Abbas tarafndan, gayrimslimlerden alnan vergilerin topland Divanl-Har ve asker maalaryla ilgili kurum olan Divanl-Cndn bana getirildi.
82
V. NTE: ABBASLER
Halitten sonra Bermeki ailesinden Yahya Bermeki, Azerbaycan valisi oldu. nl Abbasi halifesi
Harun Reit, tahta geince onu vezir tayin ederek kendisinden sonra lkenin en gl yneticisi konumuna ykseltti. Yahya, on yedi yl vezirlik yapt. Ynetimde mutlak bir iktidara ve yetkiye sahipti.
ki olu Fazl ve Cafer de ynetimde sz sahibi oldular. Fazl, dou vilayetlerinin, Cafer ise bat
vilayetlerinin valisi olarak grev yapt. Bylece Bermeki ailesi lkenin tara ynetimine de hkim
olmutu.
ranl mevalinin ynetimdeki bu arl, Araplarn tepkisine yol amaktayd. Araplar, Harun
Reitin oullar Emin (809-813) ile Memun (813-833) arasnda kan savata, annesi ranl olan
Memuna kar annesi Arap olan Eminin yannda yer aldlar. Bu savatan Memunun galip kmas, Araplarn ynetimden tamamen uzaklatrlmalarna sebep oldu. ran kkenli kiiler vezir ya
da komutan olarak ynetime arlklarn koydular. Halife Harun Reit, Bermekilerin ynetim iin
tehlike oluturduklarn fark etti. Bir bahane ile 803 ylnda Bermeki ailesini ynetimden tasfiye etti.12
Bylece doabilecek bir karkl ald tedbirlerle nlemi oldu. Harun Reit Devri (786- 809),
Abbasi Devletinin en parlak dnemi olarak kabul edilir.
Trkler de Abbasiler Dneminde olduka etkin bir konuma ykseldiler. Trkler, zellikle Memun
Dneminden itibaren ynetimde sz sahibi olmaya baladlar. Memun, halifeliinin ilk yllarnda
byk lde ranllarn desteine dayanmaktayd. Ancak sonra ranllarn idarede ok etkin duruma
gelmeleri zerine, bunlar bir ekilde dengelemek istedi. Fakat Araplara da gven duymad iin
Trklerin ynetimdeki gcn artrma yoluna gitti. Halifeliinin son yllarnda ordudaki Trklerin
says on bini buldu ve komuta heyetinin ounluu Trk komutanlardan olutu.
Memunun lmnden sonra kardei Mutasm da Trklerin destei sayesinde halife oldu. O da
eitli Trk lkelerinden ok sayda birlikler getirerek ordunun byk bir ksmn Trklerden oluturdu. 836 ylnda Samarra ehrini kurarak Trk birlikleriyle beraber halifelik merkezini oraya tad.
Bylece 892 ylna kadar srecek olan Samarra Dnemi balam oldu. Bu sre ierisinde Trk komutan ve askerler, ynetim kadrolar zerinde arlklarn iyice gsterdiler. Trkler, Mtevekkilden
itibaren halife seimlerinde etkin rol oynadlar.13 Halifeler de Trk basksndan kurtulmak iin areler aryorlard. zm olarak 892 ylnda hilafet merkezi yeniden Badata tand. Ancak Badatta
da devlet erkan arasnda rekabet srd. Halife Razi, adeta halife yetkileriyle donatt Muhammed
binRaik el-Hazariyi 936 ylnda emirl-mera tayin etti. Bu tedbir de sonu vermedi. mparatorluk artk gcn kaybetmi ve paralanmt.14
3. Abbasilerin Din Politikas
Abbasiler, Emevilerle mcadele ederken din ve ehl-i beyti ne kararak halkn desteini almaya alyorlard. ktidar olduklarnda, dine arlk veren bir politika izlediler. lk Abbasi Halifesi
Ebu Abbas, tahta kt zaman Kfede okuduu ilk hutbesinde birok ayet ve hadisi yorumlayarak
halifeliin din bir makam olduunu belirtti. Ardndan da bu makamn Drt Halifeden sonra yalnzca kendileri tarafndan temsil edildiini ilan etmitir. iiler, halifeliin Hz. Alinin ve onun soyundan
gelenlerin hakk olduunu savunuyorlard. Ancak Abbasiler, halifeliin Hz. Peygamberin damad Ali
vastasyla deil de amcas Abbas kanalyla devam ettiini ileri srerek iilere kar ktlar. Yani iilere
gre Hz. Ali, Abbasilere gre ise Hz. Abbas vasi ( Hz. Peygamberin brakt halife) dir.
12 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklophedisi, C 1, s. 34.
14 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklophedisi, C 1, s. 35.
83
SLAM TARH
Abbasiler, halifeliin din bir makam olduunu, bu grevin kendilerine Allah tarafndan
verildiini dile getirdiler. Halife Mansur 775
ylnda Arafatta halka kendisini Allahn yeryzndeki temsilcisi, Sultanullah (Allahn
Sultan) ya da Allahn yeryzndeki glgesi olarak tantmt. Ayrca Mslmanlarn
birliini temsil etme yetkisinin kyamete kadar
yalnzca kendilerine ait olduunu da ifade etmilerdir. Bylece artk Abbasiler, Peygamberin halifesi yerine kendilerini Allahn halifesi
olarak grmeye balamlardr. Onlara gre
halife, Allahn izni ve onun iradesiyle hareket eder, dolaysyla halifeye itaat etmeyenler,
mlhit (inansz) kabul edilip ldrlebilirdi.15
BLG KUTUSU
Mevali, salanan zgrlk ortamndan yararlanarak kendilerinin
Araplardan daha stn olduklarn dile
getirdikleri eserler kaleme aldlar. Buna
kar Araplar da kendi stnlklerini
savunan eserler yazdlar. Bu eserlerde
taraflardan her biri, kendi stnlkleri yannda kar tarafn kusurlarn da
sayd. Abbasiler Dneminde ortaya
kan bu gelimeye, uubiye Hareketi
denmektedir.
C 29, s. 424- 426.
Abbasi halifeleri, dine verdikleri nemi

vurgulamak zere, Hz. Peygamberin cbbesini giyerek cuma namaz kldrm, Mekkede Mescid-i
Haram, Medinede ise Hz. Peygamberin mescidini geniletmilerdir. Hac yollarn onarp gvenli hle
getirmi, ime suyu ihtiyacn karlamak iin kuyular atrmlardr.
Abbasiler be asr sren iktidarlar dneminde lkenin nemli merkezlerine cami, mescit, medrese
ve ktphaneler ina ettiler. Bu dnemde slami ilimler byk inkiaf gsterdi. Tefsir, kraat, hadis, fkh, kelam ve tasavvuf gibi ilimler mstakil birer disiplin hlinde metodolojilerine kavuturuldu.
Abbasilerin mezheplere yaklamlar zaman zaman ok farkllk gsterdi. Memun, Mutasm ve Vask dnemlerinde olduu gibi bazen kat bir Mutezile anlayn uygulayarak Kuran mahluk deildir.
diyen limlere ikence edip ldrdler. Bazen Mtevekkil gibi halifeler, ounluun benimsedii Snni
anlay destekleyip Snniliin temsilcisi konumundaki hadis bilginlerini ve hukukular himaye ettiler.
Halife Memun ve daha sonra Mustansr Dneminde olduu gibi bazen de ehl-i beyte ok byk nem
verip onlarn desteini aldlar. Hatta Memun, 817 ylnda Ali bin Musay veliaht olarak ilan etti. Ali,
erken vefat edince hilafet Alioullarna gemedi.16
Abbasiler, Arap olmayan halklarn slam dinne girmelerini tevik ettiler. Emeviler Dneminde onlardan alnan fazla vergileri kaldrdlar. Ynetim kadrolarn onlara da atlar. Bu politikalar sonucunda
Msr, Horasan, Trkistan blgelerindeki insanlar kitleler hlinde slam dinine girdiler.
Abbasiler, slam dnyasn d saldrlara kar korumay da din politikalarnn bir paras
olarak grdler. zellikle Bizansllara kar dzenlenen asker seferlerin bazlarna bizzat halifeler
de katlm ve bylece fethe verdikleri nemi ortaya koymulardr.17 zellikle Harun Reit Dneminde merkezi Antakya olan Avasm eyaleti kurularak Trklerden oluan asker birlikler buralara
yerletirilmitir. Tarsus da bu eyaletin ok nemli bir karargh idi. Harun Reit Anadoluya seferler
dzenleyip Ereliye kadar geldi. Bizans, anlama yaparak vergi vermeyi kabul etti. Halife Mutasm,
bir sefer dzenleyip Ankara zerinden Afyona kadar ilerleyerek Bizansa gzda vermitir. Bylece
Bizansn n kesilmi, lke ve din korunmutur.18
15 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 459.
16 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 459- 461.
18 Hayati lk, slam Tarihi, s. 460- 479.
84
V. NTE: ABBASLER
Abbasiler, eski ran din ve mezheplerine mensup kii ve gruplarn bazen Mslmanlk grnts altnda yeniden dirilme abalarn yakndan takip ettiler. Gerektiinde bunlar en ar biimde cezalandrdlar. Eski ran-Horasan dinleri olan Zerdtle ya da Maniheistlie ballklarn
gizlice srdrp iki ilaha ( nur ve zulmet tanrlarna ) inanan Zndklara kar mcadele etmek iin
Divanuz-Zenadka adl bir tekilat kurmulardr. Bunlarn dnda da kendisini peygamber ilan
eden Zerdt dinne mensup Bihaferit gibi birok sapk grupla mcadele etmilerdir.
Abbasiler isyan etmeyen ve zimmi stats verilmi olan Yahudi ve Hristiyanlara asla mdahale etmediler. Onlar dinlerini rahata yaadlar, mabetlerinde ibadetlerini zgrce yaptlar.19
4. Sorunlar
Abbasi Devleti, be yz yl aan mr ierisinde nedenleri farkl ok sayda i sorunla karlat. Bunlarn banda halifelii kimin stlenecei konusu yer ald. Hilafet meselesi, Abbasilerin
kuruluundan yklna kadar zemedikleri bir sorun olmutur. rnein bir yandan halifenin ehl-i
beytten seilmesi gerektiini savunan ehl-i beyt taraftarlaryla srekli yaplan mcadele, te yandan
Harun Reitin oullar arasndaki halifelik ekimesi Abbasileri ypratmtr. Bu karde ekimesinde birbirleriyle rekabet hlinde olan Arap kabileleri de yeniden mcadelelerine balamlardr.
IX. yzyl ortalarndan itibaren halife tayininde hem Abbasi sarayndaki ehzade annelerinin hem de
Trklerin rol olduka artt. Buna bal olarak halifelik tahtna en yetenekli ve en layk olanlar yerine
ya kadnlardan en etkin olanlarn oullar ya da Trk komutanlarn uygun bulduu isimler oturtuldu.
Bu durum gerek Abbasi hanedannn kendi iinde gerekse Araplarla Trkler arasnda baz karklklara ve i hesaplamalara yol at. Btn bunlarn yannda son dnem halifelerinin dirayetsizlii,
Abbasilerin nce paralanmasna sonra da yklmasna neden olmutur.20
Abbasiler iktidara geldiinde imparatorluun snrlar Trkistan ilerinden Pirene Dalarna,
Kafkaslardan Hint Okyanusuna ve Byk Sahra ilerine kadar uzanyordu. Bu snrlaryla tarihinde
en byk imparatorluklarn banda geliyordu. Ancak o zamann artlar gz nne alnacak olursa bu kadar geni bir imparatorluu ayakta tutmann kolay olmayaca kendiliinden ortaya kar.
Nitekim Abbasilerin iktidara geldii ilk yllardan itibaren kopmalar balad. Endlsn istiklalini
kazanmasndan sonra yava yava btn Kuzey Afrikada bamsz ve yar bamsz devletler ortaya
kmaya balad. te i sorunlarn bir blm, bu ynetim merkeznden uzak baz blgelerdeki valilerin ya da blgesel liderlerin bamszlk isteinden kaynaklanmaktayd. rnein Horasan blgesinde Tahiriler ve Samaniler, Suriye ve el-Cezirede Hamdaniler, Sistan blgesinde Saffariler, Msrda
Tolunoullar, Kuzey Afrikada Alebiler bu ekilde ortaya kmlard.21
Abbasiler i sorunlardan biri olan Emevilerle uramak zorunda kalmlardr. Emevi slalesinden gelenler, frsat bulduka Emevi Devletini tekrar canlandrmak iin harekete geiyor ve isyan
karyorlard. Nitekim Emin ile Memun arasndaki mcadele srerken Emevi slalesinden Ali bin
Halit isyan ederek Suriye zerine yrd ve bir sre Suriye ve evresini kendisine balad. Fakat Abbasiler, bu hareketi ok fazla genilemeden durdurmay baardlar. Ayn ekilde eitli dnemlerde
ayaklanan iiler her defasnda kanl bir ekilde bastrlmtr.22
19 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 461- 462.
20 Hasan brahim Hasan, slam Tarihi C 2, s. 487- 510.
85
SLAM TARH
Basra ile evresinde ortaya kan Zenciler Hareketi, i sorunlar arasnda sosyal ve ekonomik
nedenlerle ortaya kmt. Bu blgede tarla ve tuzlalarda alan ok sayda zenci kle, alma
artlarnn arlndan ikyet ederek 869 ylnda Hz. Ali soyundan olduunu syleyen Ali bin Muhammed adl bir kiinin nderliinde ayakland. syan ksa srede genileyerek Abbasi yneticilerini
tedirgin edecek bir boyuta ulat. Birbiri ardna yeni gruplarn katlmasyla isyan, sratle yayld.
Zencilerin asker harekat balangta olduka parlakt. Gney Irak ve Gneybat rann nemli
blgelerini hkimiyetleri altna alp Basra ve Vast zapt ettiler. Bylece Badat da tehdit etmeye
baladlar. Nihayet uzun ve etin mcadelelerden sonra Trk komutan ve askerlerin katklar sayesinde 883 ylnda isyan glkle bastrlabildi.23
4.1. Ynetim Kart Din-Siyasi Hareketler

Abbasiler Dneminde devlet iinde meydana gelen din- siyasi hareketlerin banda Hz.
Alinin torunlar ve onlar destekleyen iilerin kard isyanlar gelmektedir. Abbasi halifeleri, Hz.
Ali soyundan gelenleri srekli takip ettiriyor ve bask altnda tutuyorlard. Bu nedenle Mansur Dneminde iktidar ele geirmek iin Hz. Hasann soyundan gelen Muhammed en-Nefsz-Zekiyye ve
kardei brahim, Mansura kar harekete getiler. Uzun mddet gizli alan ve halifenin takibinden
kurtulmak iin devaml yer deitiren bu iki karde, nihayet ailelerine yaplan baskya dayanamayarak ortaya ktlar. Medinede balayan isyan, ksa srede Mekkeye, oradan da Basra ve evresine
yayld. Bu vilayetlerde Muhammede halife olarak biat edildi. Ancak 762 ylnda Muhammed, ertesi
yl da brahim yakalanarak idam edildi. iilerin isyanlar bununla bitmedi.24
Halife Hadi (785- 786) Dneminde Medinede yine Hz. Hasann torunlarndan Hseyin bin
Ali, Abbasileri tanmadn belirtti. Ayaklanarak Medine ve Mekkeyi kontrol altna alp kendisini halife ilan etti. Ancak Abbasiler, Hseyin bin Aliyi ldrmek suretiyle bu isyan da bastrdlar.
Hseyinin kardei dris, kaarak bugnk Fasn zerinde bulunduu topraklara yerleti. Harun
Reit zamannda kurulacak olan drisiler Devletinin temellerini att.
Halife Memun, taht kavgasnda kardei Emine stnlk salaynca Mervde bulunduu
srada kendi yerine ehl-i beytten Ali er-Rzay veliaht tayin etmek istedi. Badatdaki iiler, bu
haberi alnca hemen Hz. Hasann soyundan brahim bin Mehdiyi halife ilan ettiler. Memunun,
Ali er-Rza ile ilgili kararndan vazgeerek Badata dnmesi zerine brahim bin Mehdi, halifelik
makamn terk etmek zorunda kald.
Mutasm (833-842) Dneminde bu sefer Hz. Hseyinin soyundan gelen Muhammed bin Kasm, Horasanda isyan edip halktan biat almaya balad. Fakat Abbasilerin Horasan Valisi Abdullah
bin Tahir tarafndan yakalanan Kasm hapsedildi.25
10. yzylda iilik, Abbasilere kar halk direniini yeniden etkileyen bir faktr oldu. Geni
bir alanda propaganda yapld. iann bir kolu olan smaililerin din-siyasi kkrtmalar, Irak,
Suriye ve Bahreynde Karmati denilen ayaklanmaya sebep oldu. Bahreynde Karmatiler devle23 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 1, s. 36.
86
V. NTE: ABBASLER
ti kuruldu. Karmatiler Basra ve Kfeye sadrdlar. Hac yolunu kesip Mekkeyi yamaladlar.
Hacer-i Esveti skp Ahsaya gtrdler. Burada yirmi bin silahl ekya yayordu. Yirmi yl sonra
Hacer-i Esveti tekrar iade ettiler. te taraftan 925 ylnda bamsz bir devlet kuran ii Bveyhiler
945 ylnda Badat igal edince artk Abbasi halifelerinin siyasi bir otoritesi kalmad. Halife, sembolik bir din lider olarak yerinde kald.26
Hariciler, Emeviler Dneminde olduu gibi Abbasiler Dneminde de baz isyan giriimlerinde bulundular. Abbasilerin
kurulu yllarnda Berberilerin toplu olarak katlmasyla glenen Hariciler, Kuzey
Afrikada eitli isyanlar kardlar. Haricilerin bazyye koluna mensup olan Beni
Rstem, Tahertte Rstemiler Devletini
kurmaya muvaffak oldu. Bunlar ve benzeri
dier Harici gruplarla uzun sre mcadele
edildi.
BLG KUTUSU
Haricilik, Hz.Ali ile Muaviye arasnda cereyan eden Sffn Sava sonras hakem meselesi sebebiyle ortaya
km iddet yanls ve ar fikirli bir
akmdr. Hariciler, Allahtan baka
hkm sahibi yoktur. diyerek Hakem
Olayna kar kmlar ve hakemlere
bavurduu iin Hz. Aliyi tekfir edip
ondan ayrlmlardr. slam tavizsiz

Kuzey Afrikann yan sra Irak ve
bir ekilde yaadklarn syleyen HaHorasan bu isyanlarn meydana geldii
riciler, kendilerinden olmayan herkesi
blgelerdi. Harun Reit Dneminde, halifenin zulm ve hakszlk yapt gerekkfrle itham edip onlara iddet uyguesiyle Musul ve Kirmanda gerekleen
lamlardr.
Harici ayaklanmalar, bunlar arasnda en
Heyet, Din Kavramlar Szl, s. 233.
tehlikeli olanyd. Halife, Musul syann
zorlukla bastrabildi. Ayn yl Kirmanda
balayp Afganistana kadar genileyen dier Harici isyanna ise ancak Memun Dneminde son
verilebildi. Abbasiler, mevaliye deer verince Hariciler, Emeviler Dnemindeki kadar kendilerine
taraftar bulamadlar.
Horasanda ortaya kan Yusuf bin brahim el-Berm adl Harici, Abbasilere isyan edince
(160/777) Halife Mehdi-Billah, Sicistan Valisi Yezit bin Mezyet e-eybaniyi Yusufun zerine
gnderdi. Vali Yezit, baz blgeleri igal eden Yusufu malup etti. eitli blgelerde farkl Harici
gruplar, zaman zaman ayaklandysa da bunlar devlet kuvvetlerince hemen bastrld.27
4.2. slam Kart Din-Siyasi Hareketler

Abbasiler Dneminde isyan eden baz gruplar, hem ynetime hem de slama kar kyorlard. Amalar, slam ykmak ve eski dinlerini yeniden yaatmakt. ran ve Horasan kaynakl
bu hareketlerin en tehlikeli olanlar Ravendiyye, Mukanna (Peeli), Babek, Mazyar ve Zndklk
hareketleridir.
87
SLAM TARH
Mukanna syan: Horasandaki isyanlarn en tehlikelisi Mukanna (Peeli)
syandr. Bu isyan, Abbasileri uzun sre
uratrdktan sonra ancak 789 ylnda bastrlabildi. Ad Hkim bin Haim olan bu
kii, irkinliini gizlemek veya tannmamak
iin yzne ssl bir pee taktndan kendisine peeli denmitir. nce peygamberlik
daha sonra da ilahlk iddiasnda bulunan
ranl Mukanna, slam dininin yaylmasn
engellemek iin Mervde isyan balatt. O,
ruhun bir bedenden dier bedene girmesi
anlamna gelen tenash inancn savunmaktayd. Allahn srasyla dem, Nuh ve Ebu
Mslimin bedenine girdiini, en son da
kendi bedeninde belirdiini iddia ediyordu.
Bundan baka o, taraftarlarna slamdaki
ibadetleri kaldrdn ve haramlar helal
kldn aklad. Ayrca eski ran inanlarndan olan Mazdekilie uygun olarak mal
ve kadnlar herkes iin ortak hle getirdi.
Zalim ve ahlaki zaafiyeti olmasna ramen
birok taraftar buldu.
BLG KUTUSU
Halife Mansur Dneminde, Ablak adnda ar fikirlere sahip olan
bir kii, slama aykr bir takm iddialarla ortaya kp taraftar bulmaya
balad. Grlerini Raventte yaymaya baladndan bu grup, Ravendiyye adyla tarihe geti. Ablaka gre
Hz. saya hulul eden Ruhul-Kuds,
srasyla nce Hz. Aliye sonra onun
neslinden gelen imamlara ve daha
sonra da Hz. Abbasn torunlarna
gemitir. Dolaysyla Halife Mansur
da dahil btn bunlar birer ilahtr.
Mansur, insanlar ilah kabul ederek
tapan, slamn haramlarn helal klan
bu grubu, ortadan kaldrmtr. Ravendiyye Hareketinin amalar eski dinleri olan Zerdtl ihya etmek ve
hilafeti kisrala evirmekti.
Hasan brahim Hasan,
slam Tarihi, C 2, s. 407- 408.
Halife Mehdi, Mukannann zerine bir ordu gnderdi. Mukanna, girilmesi zor olan Ka
Kalesine yerleti. Abbasi ordusunun kuatmasnn uzun srmesi zerine kurtuluunun mmkn olmadn anlaynca ailesi ve taraftarlaryla birlikte intihar etti.28
Babek syan: Abbasiler Devrinde ortaya kan isyanlarn en nemlisi ve en tehlikelisi; geni bir alana yaylmas, devamll, tekiltlanmas ve btnlk arz etmesi bakmndan, Babek
syandr. Babekin de Mukannann fikirlerine benzer grleri vard. O da ilahlk taslyor, tenashe inanyor ve haramlar helal kabul ediyordu. Taraftarlar arasnda Kuran okuyanlar bulunsa
da onlar namaz klmaz ve oru tutmazlard. Bu grleri benimseyenler ayn zamanda Hrremiler
olarak da bilinir. Siyasi ve asker sahada dikkate deer kabiliyetlere sahip olan Babekin taraftarlarnn ounu kyller tekil ediyordu. O, byk arazilerin taksim edileceini vadediyor ve szn
de tutuyordu. 816 ylnda Azerbaycanda isyan bayran aan Babek, uzun mddet isyann devam
ettirmi, ran ve Ermenistan eyaletlerine hkim olmutu. Ermenistan kral ve Bizanstan da destek alan
Babek, zerine gnderilen kuvvetleri malup edip nfuz alann geniletmiti. Bazzda karargh kuran
Babek, evredeki Mslman halka saldrarak kadn ocuk demeden herkesi ldrd. syan bastrmak
iin Azerbaycana birbiri ardna valiler tayin edildi. Ancak valilerin btn abalarna ramen Memun
dneminde isyana son verilemedi. 837 ylnda Halife Mutasm, yirmi yldr devleti megul eden bu
isyann stesinden gelebilmek iin Afin, nak et-Trk ve Beir et-Trki gibi Trk komutanlar g28 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s. 80.
88
V. NTE: ABBASLER
revlendirdi. Uzun mcadelelerden sonra Abbasi gleri 838 ylnda Babekin bulunduu Bazz kentine
girmeyi baard. Yaplan muharebede malup olan Babek, Afin tarafndan yakn adamlaryla birlikte
yakalanarak Badatta idam edildi.29
Mazyar syan: Taberistan blgesinde Mazyar adnda bir Mecusi, 839 ylnda isyan etti. Halife
Mutasm, Horasan Valisi Abdullah bin Tahiri isyan bastrmakla grevlendirildi. Trk komutanlardan
Afin, Vali Abdullahn baarsz olmasn istiyordu. nk Afin, Horasan valiliine talipti. Mazyara
bir mektup yazarak gizlice destek verdi. Ancak isyan bastrld. Mazyar idam edildi. Afin ise ihanetle
sulanarak hapse atld ve orada ld.30
Zndklar Hareketi: Mslman grndkleri hlde eski dinleri Zerdtle veya Maniheistlie
bal olan kiilere zndk, bunlardan oluan topluluklara da Zenadka denmitir. Hz. mer Dneminde
ran ele geirildikten sonra ok sayda ranl, slam dinine girmeye balad. Ancak bunlarn bir blm
grnrde Mslman olmutu. Zndk denilen bu kimseler, Emeviler Dneminin sonlarnda, zellikle
de Abbasilerin ilk dnemlerinde asl inanlarn yaymak iin birtakm abalar iine girdiler. Bu erevede gerek Farsadan Arapaya tercme ettikleri eserlerle gerekse uygun bulduklar ortamlarda iir ve
edebiyat kullanmak suretiyle fikirlerini yaymaya altlar.
Abbasi yneticileri, zndklara kar balangtan itibaren sert nlemler aldlar. zellikle Halife elMehdi (775- 785) ile yerine geen olu el-Hadi (785-786) dnemlerinde sz konusu kii ve gruplara
kar etkin bir mcadele yrtld. Onlarn grlerini rtmek iin Mslman limler bu konuda
eserler yazmlardr.31 Vasl bin Ata, Cahiz ve Ebul Ferec el-sfahani, bunlarla mcadele eden ve eserlerinde zndklar hakknda bilgiler veren limlerdir.
5. Merkez dareden Kopmalar

Abbasiler, Asya ve Afrika ktalar zerinde ok geni bir corafyaya hkmetmekteydiler. Ancak
byle byk bir imparatorluu ayakta tutabilmek iin merkez ynetimin ok gl olmas gerekiyordu. Oysa Abbasiler, daha kurulu yllarndayken 756da bamsz Endls Emevi Devletinin kurulmasyla merkez ynetimden ilk kopmalar balam oldu.
Abbasilerde zaman zaman merkez ynetimin gcn yitirdii dnemler olmutur. Bu iktidar zafiyeti, dokuzuncu halife Vasktan sonra artarak devam etmitir. Artk devleti ke doru gtrecek
olan gerileme dnemi balamtr. Buna bal olarak devlet, egemenliini korumakta yetersiz kalmtr.
iiler, Hariciler, baz valiler, kendi blgelerinde gl ve etkili olan baz aileler, merkez ynetimin gszlnden yararlanarak zellikle uzak blgelerde bamsz ya da yar bamsz devletler oluturma
yoluna gitmilerdir.32
VIII. yzyl sonlarna doru Abbasilerin artk yeterince kontrol edemedikleri Kuzey Afrika topraklarnda Hariciler, 777de Cezayirde Rstemiler Devletini, ehl-i beyt taraftarlar ise 788de Fasta
drisiler Devletini kurdular.
29 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 1, s. 36
89
SLAM TARH
Halife Razi, 936 ylnda devlet erkan arasndaki uyumsuzlua son vermek amacyla halife
yetkileriyle donatlm olan emirl-mera makamn ihdas edip yetkilerini devretti. Bu durum,
halifenin otoritesini kaybetmesi anlamna geliyordu. Hilafet merkeznin Samarradan Badata
tanmasndan sonra da baz Trk komutanlarnn kendi balarna davranmalar, istediklerini halife
yapmalar, istemediklerini halifelikten uzaklatrmalar ve yabanclarn emirl-mera olarak atanmalar ynetim boluunun ak gstergesi olmutur.33
Merkez ynetimdeki bu zaafiyet, i ve d sorunlar karsnda daha fazla dayanamayan Abbasiler, IX. yzyldan itibaren paraland. Baz valiler, idare ettikleri vilayetleri birer devlete dntrdler. Bu devletlerin balcalar unlardr:
Alebiler (800- 909): Tunusa vali olarak atanan brahim bin Alep et-Temimi tarafndan kuruldu. Temimi, Kayrevan merkez yaparak Trablusgarp, Fas ve Cezayire hkim oldu. Alebiler,
tersaneler kurup fetihler yaptlar. Sicilyay ve talyann baz blgelerini aldlar. Sonra da Fatmiler Devletine yenilip ykldlar.
Tolunoullar (868- 905): Bir Trk komutannn olu olan Ahmet, Msrda vali olduu zaman
bamszln ilan etti. Sonra Abbasilerle anlaarak hara deyip 37 yl sren bir devlet kurdu.
hidiler (935-969): Muhammed binTu tarafndan Msrda kurulan bir aile devletidir. Halife Razi tarafndan vali olarak atanan Muhammed, Suriye ve Msra hkim oldu.
Tahiriler (821-875): Horasan Valisi Abdullah bin Tahir tarafndan randa kurulan bir ii devletidir. Yakup bin Leys, blgeyi igal edince saltanatlar sona erdi.
Tolunoullar
Emeviler
drisiler
Alebiler
Tolunoullar
Arabistan
Hamdaniler
Bveyhoullar
Taberistan
Samanoullar
Saffariler
Abbasilerden ayrlan baz bamsz ve yar bamsz devletler haritas

90
V. NTE: ABBASLER
Saffariler (870-1163): Yakup bin Leys es-Saffar adnda bir Harici, Sistanda bu devleti kurdu.
Herat, Belh ve Kabili de alarak otuz yl hkm srd. Kalayclk yaptndan dolay saffar
ismini almtr.
Samaniler (874-999): Fergana Valisi smail bin Ahmet tarafndan kurulan bu devlet zamanla
genileyerek bir asrdan fazla hkm srd. Samani ailesi, Memun zamanndan beri itibarlyd.
Horasan ve randaki hizmetlerinin yan sra slamn Trkistanda yaylmasna ve Karahanllarn
Mslman olmalarna byk katklar oldu.34
Bu devletler, idareleri altndaki topraklarda birer hkmdar gibi hareket ederlerdi. Abbasi halifelerine ballklarnn iareti olarak cuma hutbelerinde onlarn adlarn anarlar ve paralarn zerinde kendi adlaryla birlikte halifelerin adlarn da yazdrrlard.
10. yzylda, Abbasi topraklar zerinde ynetimi iyice zayflatan iki nemli devlet daha ortaya
kt. Bunlarn biri Bveyhiler (932-1062), dieri ise Fatmiler (909-1171)di. Her iki devlet de iiler tarafndan kurulmutur.
Bveyhiler, kken itibaryla ranl olan Ebu Sua Bveyh tarafndan 932 de kuruldu. randa
egemenliklerini kurduktan sonra 945 ylnda Abbasi halifesinin bulunduu Badat igal ettiler. Halife Mstekfi, Ahmet Bveyhiyi emirl-mera olarak atad. Bundan sonra bir asr akn bir sre Abbasi ynetiminde etkili oldular. Abbasi halifelerini tamamen kendi kontrolleri altna aldlar. Seluklu
Sultan Turul Bey, 1055 ylnda Badata girip Bveyhilerin iktidarna son verdi. Bylece Abbasi
hanedann da Bveyhilerden kurtard. randaki Bveyhiler ise yedi sene daha iktidarn srdrd.
Bir dier ii devleti olan Fatmiler ise ii imamlarndan Ubeydullah Mehdi tarafndan 909 ylnda Kuzey Afrikada kuruldu. Devleti kuranlar, Hz. Fatma yoluyla Hz. Peygamberin soyundan geldiklerini syleyerek yeni devlete Fatmiler adn verdiler. Alebileri ve drisileri malup edip Kuzey
Afrikaya hkim oldular.
Abbasiler gibi Fatmiler de slm dnyasna hkim olmak istiyorlard. Bu amala bir taraftan
Marip ve Endls zerinde egemenlik kurmaya altlar. Endls Emevi Devletiyle deniz savalar yaptlar, dier taraftan da Abbasilere baml hidlilerin elinden Msr aldlar ve ynetim merkezlerini buraya tadlar. Msrda ve Kahirede sanat deeri ok yksek mimari eserler meydana
getirdiler. Mesela Ezher niversitesi ve Camii bu dnemde ina edilmitir. Badat igal etmek iin
Suriye zerine seferler dzenlediler. Mekke ve Medinenin iinde bulunduu Hicaz blgesine hkim
olup burada hutbeleri kendi adlarna okuttular. Fatmilerin Abbasiler aleyhine gelien bu tehlikeli
ilerleyii, yine Seluklu Trklerinin devreye girmesiyle durdurulabildi.35 Hal Seferleri srasnda
Fatmiler zayfladlar. Bizansla anlamalar yaptlar. Hkmeti ve asker ileri artk vezirler yrtyordu. Selahattin Eyyubi bu devletin hkmranlna son verdi.36
36 Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi, s. 143-144.
91
SLAM TARH
6. D likiler
Abbasiler, kuruluundan dokuzuncu Halife el-Vask dnemine kadar gl bir devletti. Bu
dnemde ieride ve darda gcn gstermitir. Gerektiinde blgenin en gl lkesi olan
Bizansa seferler dzenlemi ve onlar vergiye balamlardr. Ancak Endlste bamsz bir
Emevi Devletinin kurulmasyla Kuzey Afrikann bir blm elden kt. Abbasiler, bundan sonra
yeni fetihler yerine sahip olduklar topraklar korumak iin daha ok savunma politikas izlediler.
D lke olarak en fazla kar karya geldikleri en byk devlet Bizanst. Bizans imparatorlar,
bir taraftan frsat bulduka Suriye zerine saldrlar dzenliyor, dier yandan da isyan hareketlerine destek veriyorlard.
Abbasiler, buna karlk Bizans snrlarnda suur veya avasm denen savunma merkezleri
oluturdular. Bu savunma hatt, Tarsustan balayp Adana, Mara ve Malatyay iine alarak Frata
kadar uzanmaktayd. Buralara ok sayda Trk sava yerletirildi. Savunma ve saldr planlar
buralarda yaplrd. Abbasilerin birinci dnem halifeleri, sadece savunma yapmyorlard, gerektiinde ok rahatlkla asker seferler dzenliyorlard. Mansur, Bizansa
kar Orta Anadoluya
baz asker seferler dzenledi. Mehdi,

ve olu Harun Reit dnemlerinde s-
BLG KUTUSU
tanbul iki kez kuatld. Harun Reit,

skdara kadar gelip kuatmay sr-
Abbasilerin ikinci dneminde (dokuzuncu Halife el-Vasktan itibaren)

devlet iinde ynetime kar olan Mslman ve gayrimslim gruplarn sk sk
ayaklanmalar, komutanlarn ve valilerin halifelerden bamsz davranmalar, son dnemlerde devlet yetkilerinin
halifelerden emirl-meraya gemesi
gibi durumlar devletin otoritesini zayflatt. Bizansa kar dzenlenen asker
seferler yaplamaz oldu. Kuzey Afrika,
Suriye ve el-Cezirede artk yeni devletler kurulmutu. Kuzey Afrika devletleri
Akdenize hkimiyet kurdular. Alebiler, Sicilyay fethederek Romaya ynelebilmilerdir.
drnce Bizans Kraliesi rene yllk

vergi vermeye raz oldu. Bunun zerine
bar yaplarak kuatma kaldrld. Harun Reit, Tarsustan Malatyaya kadar snr kalelerini yeniden tamir edip
mstahkem hle getirdi. Buralar avasm
adyla birer eyalete dntrld. Halife Memun ve Mutasm, Bizans zerine
byk seferler dzenlediler. Mutasm
komutasndaki Abbasi ordusu, Afyona
kadar olan topraklar zapt ederek Bizansa
byk bir gzda verdi.
Abbasiler, Harun Reit zamannda
Bizansa ve Endls Emevi Devletine
kar mttefik olarak
Bat Avrupada
gl bir devlet olan Franklarla iyi ilikiler kurdular. Karlkl olarak birbirine
eliler ve hediyeler gnderdiler.37
92
V. NTE: ABBASLER
Abbasiler
kurulduunda,
Orta
NOT EDELM
Asyadaki Takent Hanl ve dier Trk

boylar in tehlikesi altndayd. in, Bat
Talas Zaferi ile in, Bat Trkistan
Trkistan igal etmek istiyordu. Takent
iin tehlike olmaktan kt. Emeviler D-
Hanl, in ordusuna kar Abbasilerden
neminde kt olan Trk-Arap ilikileri,
yardm istedi. Abbasiler bu istee 751 y-
bylece i birliine dayal bir srece girdi.
lnda yardm iin gnderdikleri ordu ile
Bu sayede Trklerin slam dinini tanmas
olumlu cevap verdiler. Trk-Arap kuv-
ve kabul etmeleri de kolaylat.
vetleri birleerek in ordusunu Talas
Mill Eitim Bakanl, slam Tarihi 11. Snf
Irma kysnda yaplan savata ar
Ders Kitab s. 85.
bir yenilgiye uratt.

VII. yzylda Kafkaslarn kuzeyinde ve dil (Volga) Nehri dolaylarnda
BLG KUTUSU
kurulan bir dier Trk devleti ise Musevi Hazarlard. Ancak Hazar lkesinde
bozan Kemir blgesi fethedildi. Mehdi,
Abbasilerin d ilikileri sadece

asker seferler ve savalardan ibaret
deildir. Onlar be asr geni topraklar zerinde egemen olup dnyann en byk medeniyetlerinden
birini kurdular. Abbasiler ilim, sanat, ticaret, tarm, dokumaclk ve
madencilik gibi alanlarda ok ileri
bir durumdaydlar. Bata Kuzey ve
Bat Afrika olmak zere Hindistan,
in, Orta Asya, skandinav Adalar
ve Avrupa ile ok nemli ticari ilikiler kurmulard. Mslman tccarlar kara, deniz ve nehir yollarn kullanarak buralara gidip ticaret
yapmlardr.
Memun ve Mutasm dnemlerinde de
Sint ve Hindistan seferlerine devam edil-
C 1, s. 46-48.
Hristiyan ve Mslman nfus da bulunuyordu. Hazarlar, iki kez Kafkaslar aarak Abbasi topraklarna hcum ettilerse
de bir baar elde edemediler. Sonraki
yllarda ilikiler daha ok siyasi, ticari,
din ve bilimsel alanlara kayd.38 Hazar
Trklerinin Araplarla olan dmanlklar
Emeviler Dnemine dayanmaktayd. II.
Yezitin Van Valisi Cerrah bin Abdullah,
onlar bir savata bozguna uratmt.39
Halife Mansur zamannda Hiam
bin Ahmet, Sint blgesi valisiyken bar
di. Hindistan ilerine kadar gidip savaan

Mslman askerler buralarda eitli fetihler gerekletirdi. slamn bu blgelerde yaylmas bu sayede hzland.40
39 Hayati lk, slam Tarihi, s. 448.
40 Hasan brahim Hasan, slam Tarihi C 3, s. 63- 65.
93
SLAM TARH
7. Mool stilas ve Abbasilerin Ykl
Abbasiler, Mool stilas ncesinde zor gnler geirmekteydi. Bata Kuzey Afrika olmak zere
ou blgelerde nfuzunu kaybetmiti. Byk Seluklu Devleti de dalarak yerini birtakm kk devletlere brakmt.
Franklarn nclk ettii Hal ordular, Kuds ele geirmek amacyla slam dnyasna st ste
seferler gerekletiriyorlard. Abbasi halifesinin siyasi ve asker gc kalmad iin Hallara kar koyamyordu.
Harzemahlar (1097- 1231): Bu dnemde snrlar iine Maverannehir, Harzem, ran ve
Irak alan byk bir imparatorlua dnmt. slam dnyasnn liderliini hedefleyen bu devlet
de Abbasilerle rekabet hlindeydi. Hz. Ali soyundan olan bir kiiyi halife ilan edip onun adna
hutbe okutmaya balamlard.41
slam lemi bu durumda iken Cengiz Han liderliindeki Moollar, ine kar yaptklar baarl aknlardan sonra batya ynelerek slam dnyasn istila etmeye balad. Moollar, Harzemahlar Devletini birka yl iinde kerttiler. Artk onlara kar koyabilecek bir g kalmamt.
Cengiz Handan sonra da Mool istilas devam etti. Moollar Semerkant, Buhara, Takent, Harizm
ve Belh ehirlerini yerle bir ettiler. Son olarak Azerbaycan ve ran alarak buralara yerletiler.
Bylece Abbasilerle Moollar komu iki devlet hline geldiler.
Cengiz Hann torunlarndan Hlagu,
Badat almak zere harekete geti. 1258
ylnn Ocak aynda Badat nlerine geldi ve
kenti kuatt. Badat, Moollara kar dayanacak gte deildi. Bar giriimlerinden de
sonu alnamaynca son Abbasi Halifesi Mustasm Billah dier devlet yetkilileriyle birlikte
teslim olmak zorunda kald. Hlagu, teslim
olanlar ldrtt. Be yz yldr slam dnyasnn en gzde ehri olan Badat, dier slam
ehirleri gibi tahrip edildi. ehir yamalanp
yakld. nsanlar kltan geirildi. Asrlardr
gelien bir medeniyet acmaszca yok edildi.
Saraylar, camiler, ktphaneler ve dier tarih
ve mimari eserler yerle bir edildi. Ktphaneler ve kitaplar atee verildi. Yaklan kitaplardan arta kalanlar Dicle Nehrine atld.
Moollarn Badat igal etmeleri, slam tarihinde byk bir felaket olarak kabul
edilmektedir. Bu olay, etkisini siyasi alandan
daha ok uygarlk alannda gstermitir.
Mool askerlerinin temsil resmi
94
V. NTE: ABBASLER
750- 1258 yllar arasnda be yz sekiz yl hkm sren Abbasiler, slam tarihindeki en
uzun mrl devletlerden biridir. slam medeniyeti, en parlak dnemlerinden birini bu devlet
zamannda yaamtr. Abbasi halifeleri, Mslmanlara hem siyasi hem de manevi olarak liderlik
yapmlardr.42
Moollarn Badat katliamndan
BLG KUTUSU
kurtulan Abbasi ehzadesi Ahmet, ama
snmt. lk Memluk Sultan Baybars,
Osmanl Hkmdar Yavuz Sultan
Suriyeye saldran Mool ordularn yeSelim 1517de Msr fethedince yirmi
nip buray kendisine balad. Daha sonikinci halife Mtevekkili beraberinde
ra amdaki ehzade Ahmeti Kahireye
stanbula gtrd. Bylece Msrdaki
gtrd ve 1261de onu sembolik olarak
Abbasi halifelii de sona erdi.
halife ilan etti. Memluk sultan bu davranyla manevi nfuz kazand. Bylece
yl nce Badatta sona erdirilen Abbasi halifelii, yl sonra Kahirede yeniden canlandrlm oldu.43 Bu halifeler devlet ilerine karmayan, sembolik din liderlerdi. Din amalara ynelik
bir takm vakfiyeler onlarn kontrolndeydi. simleri, sultanlarn isimleriyle beraber hutbelerde
zikrediliyordu.
8. Abbasilerin slam Kltr ve Medeniyetine Katklar
Abbasiler, slam kltr ve medeniyetine birok alanda katkda bulunmulardr. Abbasilerin
slam medeniyetine kazandrdklar kurumlarn banda vezirlik messesesi gelmektedir. Vezir,
Abbasi devlet ynetiminde halifeden sonra en yetkili kiiydi. Gerektiinde mezalim mahkemeleri
(yce divan) ne bakanlk yapar, maliyeden gerekli yerlere harcama yapard. Valilerin tayini ve azli
yetkisi de ona aitti. Vezirlerin yetkili olduu birok farkl divan bulunurdu. Bu divanlardan oluan
merkez bir divana ba vezir bakanlk ederdi.
Abbasi ehirlerinin asayi ve gvenliini urta ad verilen polis tekilat salamaktayd. lk
zamanlarda adli tekilata bal olan urta daha sonra mstakil bir birim hline geldi.
Abbasi devlet tekilatnn bir dier birimi de haciplik idi. Haciplik, halifeyi suikastlere kar
korumak ve halkn halifeyi gereksiz yere megul etmesini engellemek amacyla kurulmutu.
Merkeziyeti bir karaktere sahip olan Abbasi Devletinin dier bir kurumu da emirlmeralktr. Bu messese, halifenin siyasi otoritesinin zayflamas zerine idareciler arasnda ortaya
kan iktidar mcadelesine son vermek iin kurulmutur.
Divanl-Ceyin idare ettii Abbasi ordusunun temelini murtazka (cretli) ad verilen nizami
ve daimi statdeki muvazzaf askerler oluturmutur. Bunlarn maalar devlet tarafndan denirdi.
Bunlarn yannda gnll olarak orduya katlan ve zektla ganimetten pay alan ikinci bir grup daha
vard ki bunlara mutatavva (gnll) denirdi. Balangta Abbasi ordusu Araplar, ranllar, Trkler, Zenciler ve Berberilerden oluurken daha sonralar ordunun etnik yaps zenginleti. Trklerin
ordudaki etkinliinin artmasyla sistem deiikliine gidildi ve onlu sisteme geildi. Ayrca byk
ehirlerde gemi retimine geen Abbasiler denizcilie de nem verdiler.
95
SLAM TARH
Abbasilerde adalet tekilat mahkeme, mezalim mahkemeleri ve hisbe tekilatndan olumaktayd. Fakihler arasndan seilen kadlar valiler atamaktayd. Valilerin atad kadlar Harun Reitten
itibaren kurulan Kadl-Kudat tekilat tarafndan atanmaya balad. Abbasilerin kurduu bu tekilat
daha sonraki devletlerde de uyguland.
Abbasilerin slam medeniyetine en byk katks ilim ve dnce alannda olmutur. Abbasi halifeleri bilime byk nem vermiler ve bilim adamlarn himaye ederek onlar desteklemilerdir.
Bilime ve felsefeye olan desteklerinin en byk kant halife Memun zamannda kurulan BeytlHikme (832)dir. Bu merkez hem bir ktphane hem de bir tercme merkezi olarak kullanlmtr.
Bu merkez araclyla Latinceden tp, felsefe, astronomi gibi bilim dallarna ait onlarca eser Arapaya tercme edilmitir. Bu tercme hareketleri sonrasnda Mslman bilim adamlar bilimsel alanda
zgn almalar yapmlar ve zengin bir bilimsel ortam gelitirmilerdir. Harun Reit Dneminde
zellikle tp gelimi ve din fark gzetilmeksizin herkese hizmet veren byk bir hastane almtr.
Felsefi ekoller, Abbasiler Dneminde ortaya kmtr. Farabi, Ebu Bekir Razi, bn Miskeveyh, bn
Sina gibi filozoflar Bat dnyasn da etkileyen almalar ortaya koymulardr. Abbasiler Devrinde
kimya alannda Cabir bin Hayyan, zooloji alannda Cahz, Yakubi, Serahsi, Makdisi gibi bilginler
ne kmtr.
Abbasiler Dnemi slam ilimleri asndan da bir teekkl ve gelime devri olmutur. Tefsir ilmi sistemli hle gelmi ve ilk tefsir rnekleri ortaya kmtr. Bu dnemin en nemli eseri Taberinin Camiul- Beyan adl tefsiridir. Zemaherinin Keaf ve Razinin Mefatihul-Gayb
adl tefsirleri bu dnemde tefsir ilminin geldii seviyeyi gstermesi asndan nemlidir. Ayrca bu
dnemde hadis alannda tasnif almalar gelimi ve Ktb-i Sitteyi oluturan eserler meydana
getirilmitir. Abbasilerin ilk iki yz yl fkhn tedvin edildii ve fkhi mezheplerin olutuu dnem
olmas asndan nemlidir. Ayrca bu dnemde kelam ilmi sistemlemi ve tasavvufi dnce ortaya
km ve gelimitir. slam tarihinin ilk bilimsel kaynaklar da Abbasiler Dnemine aittir. Bu dnemde Cahz, Belazuri, Taberi, Mesudi, bn Nedim ve bnl-Esir gibi tarihiler ilk dnemleri anlatan eserler yazmlardr. Btn bu zellikleri sebebiyle Abbasilerin ilk iki yz ylna slam ilimlerinin
teekkl ettii dnem denilebilir.
Abbasiler dneminde alan ktphaneler slam medeniyetinin geldii noktay gsterir mahiyettedir. Musulda Darl-lim, Kerh Ktphanesi, Mustansryye Medresesi Ktphanesi, Badat
ve Basra ktphaneleri bu dnemin en nemli ve zengin ktphaneleridir.
slam dnyasnda kalc etkiler brakan olaylardan biri de bakent deiikliidir. Emeviler Dneminde devletin bakenti am iken Abbasilerle birlikte Badata alnd. Bakentin Badata alnmas sadece mekn deiiklii deildi. Bu deiiklik ayn zamanda Orta Asya ve Uzakdouya yeni
almlar ieriyordu. Nitekim artk devlet iinde Trkler etkili olmaya balam ve Trklerle birlikte
Orta Asya ve Uzakdounun sanat anlay da slam medeniyeti iine girmitir. Yeni kurulan Badat,
Rakka ve Samarra gibi ehirler; Uhaydir Saray, Samerra Ulu Cami ve Hakan Saray gibi eserler
Abbasiler Dneminin sanat rnekleridir.
96
V. NTE: ABBASLER
NTEMZ DEERLENDRELM
1. Abbasi Devletinin kuruluuna zemin hazrlayan siyasi olaylar nelerdir? Aklaynz.
2. Abbasileri yirmi yl uratran isyanc Babek, hangi d gten destek alyordu? Bu isyan nasl bastrld? Anlatnz.
3. slam tarihinde kimlere mevali denmitir? Aklaynz.
4. Mool stilas slam kltr ve medeniyetini nasl etkilemitir? Aklaynz.
B-Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadaki ynetim ekillerinden hangisi Abbasileri ifade etmektedir?
A) Cumhuriyet
B) Hilafet
C) Saltanat
D) Oligari
E) Demokrasi
2. Aadaki hareketlerden hangisi hem din hem de ynetim kart isyanlardandr?

A) Harici hareketi
B) Mukanna hareketi
D) Ehl-i beyt ayaklanmalar
E) Karmatiler hareketi
C) Emevi isyanlar
3. Abbasi halifelerinin Trk asker ve komutanlar iin kurduklar mehur ehir hangisidir?
A) Badat
B) Kfe
C) Samarra
D) Kahire
E ) Haimiye
4. Aadaki halifelerden hangisi ordusuyla skdara kadar ilerleyip stanbulu kuatmtr?

A) Mansur
B) Mehdi
C) Harun Reit
D) Memun
E) Mutasm
C.Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

( Saffah, Afin, Beytl- Hikme, uubiyye, Fatmiler.)
1. Babek syann bastrarak Babeki yakalayp Badata getiren komutann ad...............
2. ldkten sonra ruhun baka bedende dirildii inancna...............................................denir.
3. lk Abbasi Halifesi Ebu Abbas ok kan dktnden kendisine...............lakab verilmitir.
4. Halife Memun zamannda Badatta kurulan kltr ve aratrma merkezine.................denir.
5. Kahiredeki el-Ezher niversitesi ...................................................tarafndan kurulmutur.
1. (...) ktidar ele geirdikten sonra Abbasiler de Emeviler gibi ehl-i beyte kar acmasz davranmlardr.
2. (...) Alebiler Devleti Badat igal edince ehzade Ahmet, ama snd.
4. (...) Trkiye Seluklular Abbasilerden koparak Anadoluda yeni bir devlet kurdular.
97
SLAM TARH
6. NTE
SLAMYET VE TRKLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Trklerin Mslman olmadan nceki inanlar hakknda ansiklopedilerden bilgi toplaynz.
2. Trklerin Mslman olduklar srada yaadklar blgeleri haritadan bularak inceleyiniz.
3. Hz. Muhammede elilik grevi verildii srada tarih sahnesinde hangi
Trk devletleri vard? Aratrnz.
4. slam dininin yaylmasnda Trklerin roln aratrnz.
98
VI. NTE: SLAMYET VE TRKLER

1. Trk-Arap likileri
Trk-Arap ilikileri slam ncesi Cahiliye Dnemine kadar uzanmaktadr. Trklerle Araplar,
zellikle ticaret merkezlerinde karlamlardr. Asker anlamda ilk karlama ise Hz. mer dneminde olmutur. Daha sonra Emeviler Dneminde Trklerle Araplar arasnda etin asker mcadeleler balamtr. Ancak Abbasiler Dneminde bu mcadele, sertliini kaybetmi ve Trklerle Araplar
birbirini yakndan tanma imkn bulmutur. Trkler uzun bir sreten sonra slam farkl blgelerde
farkl boylar hlinde kabul etmeye baladlar. Bu sre dil (Volga) Bulgarlar, Karahanllar ve Ouz
(Seluklu) larla devam etti.
1.1. Emeviler ncesi

slam ncesi Trk-Arap ilikilerinin yansmalar Cahiliye Dnemi iirlerinde grlmektedir.
O dnem Arap airleri ortaya koyduklar edeb rnlerinde Trklerin asker kabiliyetleri, cesaret
ve kahramanlklar zerinde durmulardr.1 te yandan slam ncesi Araplar pek Yolu vastasyla
ine kadar uzanan ticari faaliyetleri srasnda da Trkleri tanma imkn bulmulardr.
Hz. Peygamber zamannda
Trklerle bir asker karlama olmad hlde o, Trklerin baz zellikleri hakknda bilgiler vermitir.2
rnein Buhari, Mslim ve Ebu
Davut gibi kaynaklarda geen hadislerde Trklerin yz, gz ve burun
ekilleri, giysileri, Trklerin Araplara dokunmad srece Araplarn
Trklere dokunmamas gerektii
gibi hususlarda bilgiler vermitir.3
nk o, Basra ve Bahreyne birok
kez seyahatlerde bulunmutur.4 Bu
srada Trklerle oralarda karlam
ve onlar tanmtr.5 Ayrca Mslmanlar Hendek Muharebesine hazrlanrken Hz. Peygamber bir Trk
adrnda (el-Kubbett-Trkiyye)
oturmu ve yine bir keresinde de bir
Trk adrnda itikafa ekilmitir.6
BLG KUTUSU
slam ncesindeki Araplar Trklerle
Medain, Basra ve Bahreyn gibi ticaret merkezlerinde karlam ve tanmlardr.
Hz. Muhammede elilik grevi verilmeden
nce Orta Asyada Gk Trk mparatorluu
vard. Bu imparatorluk Aa Trkistan da
hkimiyeti altna alarak ranla komu olmutu. Orta Asyann can damar olan pek
Yolu onlarn kontrol altna girmiti. Dolaysyla Trk tacirleri ok rahat bir ekilde
Medaine, hatta Basra ve Bahreyn blgelerine kadar gidip gelebiliyordu. Mekkenin
kuzeydou istikametindeki ticaret yolu da
Basra Krfezinden geerek Medaine, oradan da pek Yoluyla birleiyordu.
Zekeriya Kitap, Saadet Asrnda Trkler lk
Trk Sahabe Tabii ve Tebea Tabiiler, s. 29-30.
1 Nesimi Yazc, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, s. 31.

3 Zekeriya Kitap, Saadet Asrnda Trkler lk Trk Sahabe Tabii ve Tebea Tabiiler, s. 35; Nesimi Yazc, lk Trk-slam
Devletleri Tarihi, s. 32.
4 bn Hanbel, el- Msned, C 4, s. 206.
5 Zekeriya Kitap, Saadet Asrnda Trkler lk Trk Sahabe Tabii ve Tebea Tabiiler, s. 33.
6 Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, s. 29.
99
SLAM TARH
Drt Halife Dneminde de Trk-Arap ilikileri devam etmitir. Hz. Ebu Bekir Dneminde
(632-634) kayda deer bir Trk-Arap ilikisi bulunmazken Hz. merin halifelik yllar (634-644)
Trk-Arap ilikileri asndan bir dnm noktasdr. Araplar, 642 ylnda ran Nihavent Savayla
fethettiler. Bylece Trklerin yaad Horasan ve Toharistan blgelerinin yollar Araplara ald.
Ahnef bin Kays komutasndaki bir Arap
ordusu Ceyhun Irman geerek ilk kez
dorudan Trklerle kar karya geldi.
Ancak hi beklemedikleri bir srada Trklerin mukavemetiyle karlatlar. Bu ordu
Hz. merin emriyle ksa bir sre sonra
Belhe geri ekildi.
Trklerin Arap ordularyla karlatklar ve etin savalara girdikleri blgelerden biri de Kafkaslardr. Hz. mer
ve Osman (644-656) zamannda dzenlenen seferlerle Arap ordular Azerbaycan
ve Ermenistan fethettiler. Sonra Kafkas dalarnn kuzeyinde bulunan Hazar
Krgz Trk adr
Trkleri ile kar karya geldiler.7 Mslman Araplarla Trkler arasnda ilk ciddi
arpma 653 ylnda gerekleti. Bu arpmalar sonunda Araplar Hazarn Belencer kentine ulat.
Ancak karlatklar iddetli direni karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar.
Hz. Ali Dneminde (656-661) i karklklar nedeniyle Trk yurtlarna yaplan fetih hareketlerine ara verildi. Ancak daha nce fethedilen Horasan, Toharistan ve Kafkaslar elde tutulmaya
alld.8
1.2. Emeviler Dnemi

Emeviler Dneminde (661-750) Araplar Trk blgelerine sk sk aknlar dzenledi. Ancak
bu aknlar dzenli ve planl deildi. Bu tr aknlar, Ziyat bin Ebihinin Basra valisi tayin edilmesine
kadar devam etti. Ziyat, vali olur olmaz i ilerini dzene koydu ve Horasan zerinden yapaca fetih
harektnn yol haritasn belirledi. Bu maksatla Horasanda yeni ordughlar kurdu ve 671 ylnda
Kfe ve Basradan elli bin civarndaki kiiyi getirerek merkezi Merv olmak zere Herat, Niapur ve
Belhe yerletirdi. Bylece Trkistana kar giriilecek fetihlerde kilit noktay oluturan Horasan
vilayeti teekkl etti. Ziyat bin Ebihinin vefatndan sonra Horasan vilayeti mstakil hle geldi ve
valiliine olu Ubeydullah bin Ziyat getirildi. O da babasnn fetih politikasn izledi. Horasandan
yaplan aknlarla Aa Trkistan (Maverannehir) blgesindeki Trk ehirlerinden Beykent ve
Tirmizi fethetti. Buhara ve Semerkant da yllk vergi der hle getirdi.9
8 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.87-88.
100

Horasan valisi olarak 705 ylnda grevlendirilen Kuteybe bin Mslim, Aa Trkistann tmn
ele geirmeyi amalayan byk bir asker harekt balatt. Bu blge nfusunun ounluunu Trkler
oluturuyordu. Ancak aralarnda siyasi bir birlik yoktu. Bu durum Mslman Araplarn ilerlemesini kolaylatrd.
Kuteybe, nce Toharistann Trk yneticisi Nizek Tahran ile bar anlamas imzalayp bu blgeyi
kendisine balad. Sonra Aa Trkistana ynelerek
Beykent, Buhara ve Semerkant fethetti. 713te de
Fergana ve a (Takent) ele geirdi.10
Emevi komutanlar, fethettikleri Trk blgelerinde halka yer yer ok sert davranyordu. Bu tr davranlar karsnda zaman zaman isyanlar kt. rnein
bu zulm ve basklara dayanamayan Merv halk sonunda Haris bin Srey nderliinde isyan etti. Srey, hakszla urayanlar yanna toplayarak Emevi
ynetimine kar ba kaldrd. Emevilere malup olunca Trk Hakan Sulu ora snarak Emevilere kar
birlikte savatlar.
Kuteybe bin Mslimin temsil resmi
Emeviler, son yllarnda Araplara ba kaldran Maverannehir halkn yattrmak iin adalete nem
veren bir ynetim izlemeye alt. Bu uygulama blge insan zerinde etkili de oldu. Ancak o yllarda
Emevilere kar hzla gelimekte olan Abbasi Hareketinin yanklar Trkistan corafyasna kadar ulat.
Bu hareket, Emevi yneticilerinin adaletsiz politikalarndan ikayeti olan Trkler arasnda da etkili oldu.
Nitekim Harezm, Sod, Toharistan ve Takentli Trkler Abbasi Hareketinin Horasanda ncln yapan Ebu Mslim el-Horasaninin yannda yer aldlar.11
1.3. Abbasiler Dnemi
Abbasilerin iktidara gelmesiyle
TARTIALIM
(750-1258) hem Trk blgelerindeki
Emevilerin Trklere kar sergiledikleri
yneticiler hem de uygulanan siyatutum ve davranlarn Trklerin Mslman
set deiti. Emeviler zamannda Trk
olma
srecini nasl etkilediini tartnz.
yurtlarna yaplan hcumlar yavalad.
Baz yerlerde tamamen durdu. Abbasilerin ilk halifesi Ebul -Abbas kartt bir emirname ile Mslman olanlardan asla cizye alnmayacan ilan ederek Emeviler Dneminde uygulanan vergi adaletsizliinin nne gemek istedi.
Abbasilerin iktidara geldikleri dnemde, Maverannehiri de iine alan Bat Trkistan, in tehdidi ile
kar karya idi. 738 ylnda Trgi Devletinin i karklklar nedeniyle iyice zayflamas, in nfuzunun
aamal olarak li Vadisi ve Issk Gl evresine gelmelerine sebep olmutu. 748 ylnda inliler, kendileri
iin tehdit olarak grdkleri Gktrk ehzadelerinin ynetimi altndaki Takente saldrdlar. Hkmdar
Bagatur Tudunu ldrdler ve blge halkna ok sert davrandlar. Bu durum karsnda, blgedeki
10 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.88; Zekeriya Kitap,
Trkistanda Mslman Olan lk Trk Hkmdarlar, s. 16.
11 V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, s. 204-206.
101
SLAM TARH
Trk boylar, inlilere kar birlikte hareket etme karar aldlar. Ancak oluturduklar birlie ramen, d
destek olmakszn inlilerle baa kmalar mmkn olmad. Bu nedenle o srada henz yeni kurulmu olan
Abbasi Devletinden yardm istediler. Horasandan gnderilen Abbasi kuvvetleri ile inliler, 751 ylnda
Talas Nehri yaknlarnda karlatlar. Beklenmedik bir anda Karluk Trklerinin saldrsna urayan inliler,
geri ekilmek zorunda kald (751). Talas Sava bylece Trk ve Araplarn lehine sonulanm oldu. Talas
Sava, Trk tarihi iin olduu kadar Trk-Arap ilikileri asndan da bir dnm noktas olmutur.12
Talas Sava sonrasnda Hazar Trkleriyle Araplar arasndaki ilikiler aksi ynde gelimeler gsterdi.
Hazarlar, Anadolu ve randaki Abbasi topraklarna girerek (776) Araplara ar kayplar verdirdiler. Hazarlar
daha sonra Araplarn kendi aralarnda anlamazla dmelerinden yararlanarak 799 ylnda bir kez daha
Abbasi topraklarna girdiler. Ermeniyye ve Azerbaycanda byk lde fetihlerde bulunarak geri ekildiler. Bundan sonra uzun sreli bir bar dnemi balad.13
9. yzyln ortalarndan itibaren Abbasiler, Trkistan blgesindeki politikalarn daha ok siyasi, ticari
ve din alanlarda younlatrd. Bunun sonucu olarak Trkler byk gruplar hlinde Mslman olmaya balad. Baz Trk devletleri slamiyeti resm din olarak benimsedi. Onlarn banda dil (Volga) Bulgar Devleti
gelir.14 Bunu Karahanl Devleti izledi. 10. yzylda ise Trklerin en byk kolu olan Ouzlar Mslman
oldu.
YORUMLAYALIM
Talas Savanda hem slamiyet hem de Trkler zafer kazand. in, i buhranlara derek bir daha Trklere mdahale edemedi. Bu sava, Trkistanda slamiyetin yaylmasna, Trk askerlerinin hilafet ordusuna girmesine, Trk milletinin slamlamasna ve slam
dnyasna hkim olmasna zemin hazrlad. in, Bat Trkistan zerinde hkimiyet kurma
dncesinden vazgemek zorunda kald. Bat Trkistanda siyasi bakmdan sarslan Trk
nfuzu Talas Savan mteakip yeniden kuruldu. Karluklar, Gktrk ve Trgi devletlerinin
yklmas zerine, blgenin en kuvvetli unsuru olarak Trk birliini yeniden tesis etmek iin
harekete geerek 766 ylnda mstakil bir devlet kurdular.
Emeviler Dneminde Trklerle Araplar arasndaki mnasebetler karlkl mcadeleler
hlinde devam ederken Trklerin Araplarla birlikte hareket etmesi Trk-Arap mnasebetleri
asndan da bir dnm noktas oldu. Kanl mcadeleler bundan sonra yerini sulha ve dosta
mnasebetlere brakt. Bylece Trkler, slam dinini yava yava benimsemeye balad. Ksa
bir zaman sonra da Abbasi Devletinin asker ve idari kadrolar Trkler tarafndan dolduruldu.
Ayrca inde keten ve kenevirden imal edilmekte olan kt, bu sava srasnda Mslmanlarn eline esir den inliler vastasyla inin dnda ilk defa Semerkantta imal edilmeye
baland.
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, C 1, s. 139; Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve
Trkler, s. 57-58 ve 62-63; Genel Trk Tarihi, C 2, s. 628-629.
Talas Savann sonularn Trk tarihi asndan yorumlaynz.

14 Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, C 1, s. 152.
102

2. Trklerin slam Dinine Girii
slamiyetin doduu dnemde, in saldrlar sonucu birliini kaybeden Gktrk Devleti yerine
birok yeni Trk devleti kurulmutu. Yeni kurulan devletlerin bir ou Gk Tanr, Manihaizm ve Budizm
gibi dinleri benimsemiti. Trkler, 642 ylnda Nihavent Savandan sonra ilk kez Mslman Araplarla
kar karya geldiler ve bu zamandan itibaren slamiyetle ilgili bilgi edinmeye baladlar. Trklerin
Araplarla karlamalaryla birlikte slam dinine giri sreci de balad.15 Ancak slam, Trklerin
tamamna ayn zamanda tebli edilmedi. Bu sebeple Trklerin bir ksm slamla muhatap olurken
dier baz Trk topluluklar, byle bir dinden uzun bir zaman sonra haberdar oldu.16 Dolaysyla
Trklerin slam dinine girii uzun zaman dilimine yayld.
Emeviler Dneminde Trkistanda gerekletirilen fetihler sonrasnda Trkler, slam daha
yakndan tanma frsat buldular. Ancak Emevilerin takip ettii baz olumsuz politikalar Trkler arasnda
slamn yaylmasn engelledi.
Emeviler Dneminde yaplan btn
yanl ve hakszlklara ramen baz olumlu
gelimeler de vard. rnein Kuteybe
bin Mslim, valilii zamannda (705715) Buhara, Beykent ve Semerkant gibi
Trk ehirlerinde camiler yaptrd. Ayrca
fethedilen yerlerde Trk ailelerin yanna baz
Mslman Arap ailelerini yerletirdi. Buhara
ve baka baz yerlerde cuma namazna
gelenlere tevik amal hediyeler datt.17
BLG KUTUSU
Sleyman bin Abdlmelikin halifelii zamannda (717) Horasan valisi
olan Yezit bin Mhellep, Crcan zerine bir sefer dzenledi. O srada Dihistan
Trkleri Sul- Teginin idaresinde yayorlard. Yezit bin Mhellep Dehistan
fethettikten sonra Sul- Tegini snd
kalede ele geirdi. Sul-Tegin bir sre
sonra Mslman olmay arzulad. Fakat
Mslman olduunu Mslmanlarn en
bynn huzurunda aklamak istedi.
Valiye gitti, vali onu halifeye gnderdi.
Halifenin huzuruna kt. Halife, Mslmanlarn en by ben deilim, o
Hz. Peygamberdir deyince, Sul- Tegin,
halifenin huzurundan ayrlarak doru
Medineye Peygamberimizin kabrinin
bana gitti ve Hz. Peygamberin huzurunda Mslman olduunu aklad.
Emevi halifeleri arasnda mer bin

Abdlaziz (717-720) slamn yaylmas iin
en ok aba gsteren kiidir. Ancak halifelii ok ksa srmtr. O Emevilerin umumi
politikalarna kar kt ve btn Mslmanlar arasnda ayrm yaplmamas gerektiini savundu. Valilere gnderdii mektuplarda btn insanlara iyi davranlmasn ve
Mslman olanlardan asla vergi alnmamasn istedi. Trkistan seferlerini durdurdu,
blgeye yeni idareciler atad ve onlardan
adil bir ynetim icra etmelerini istedi. Trk
yneticilerine slam tebli amal mektupKomisyon, Genel Trk Tarihi, C 2, 640.
lar gnderdi. Yine Trklerin yaad blge
ve ehirlerde, Mslman bilginleri slam
tantmakla grevlendirdi. Onun dneminde Maverannehirde slamiyet dier dnemlere oranla daha
ok yayld. dareci ve kumandanlarn halka insanca muamele ettii dnemlerde slamiyete daha scak
baklm ve ayn oranda slamiyet benimsenmitir.18
18 Komisyon, Genel Trk Tarihi, C 2, s. 640; Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri
slam Tarihi, s.90.
103
SLAM TARH
Emeviler Dnemindeki bu abalar sonucunda
Araplarn ynetimine geen blgelerde yaayan
Trklerin bir ksm Mslman oldu. Ayrca Aa
Trkistanda baz kk devletlerin yneticileri
de slam setiler. rnein Bazi ve civarnn
hkmdar Nizek Tahran, Toharistan Hakan Yabgu
Beg, Buhara Hkmdar Tuat, Semerkant ve Sod
Hkmdar Akit Guzek (Ouz Beg) Mslman
oldular.19
ARATIRALIM
slam ncesi Trk kltrnn Trklerin slamlama srecine olan etkisini snfa aratrnz.
Abbasiler, Emeviler gibi kat bir politika izlemedi. Abbasilerin bu tutumu, Trkler arasnda slamiyetin
yaylmasn hzlandrd. Abbasiler, Arap olmayanlara kar Emevilere gre daha scak davrandlar. Dier
taraftan Talas Savandan sonra Trklerin Abbasilerle yaknlamas, Trklerin slamiyeti benimsemesine
msait bir ortam hazrlad. Bu savatan sonra slamiyet, Trkler arasnda daha geni apta yayld. Abbasilerin ikinci halifesi Cafer el-Mansur (754-775)la birlikte Trkler, Abbasi Devletinde grev almaya balad.
te yandan olu Mehdi (775-785) de Sod, Toharistan, Fergana, Urusana, Karluk, Dokuzouz ve dier
baz Trk hkmdarlarna eliler gndererek onlar slama davet etti. Halife Memun (813-833) Aa Trkistan ve evresinde slamiyetin yaylmas iin youn aba sarfetti ve hkmdar ailelerini slama davet
etti. Bu gayreti neticesinde Urusana
Hkmdar Kavus Mslman oldu.
TARTIALIM
Yine Memun zamannda slam diMaverannehir (Aa Trkistan); Buhara,
nine girip Abbasi Devletinde grev
Semerkant,
Takent, Beykent, Urusana ve
alan Afin, Anas, Boga ve tah gibi
Fergana gibi ehirleri iine alan corafyaya veriTrk komutanlar, geldikleri blgelelen addr.
rin ynetici ya da hkmdar ailesine
Nesimi Yazc, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, s. 33.
mensup kimselerdi.20 Trklere gsterilen bu scak ilgi Mutasm (833-842)
dneminde de devam etti. Bylece
Yukardaki ehirleri haritadan bularak TrkMemun ve Mutasm dnemlerinde
slam tarihi asndan nemini tartnz.
Meverannehir ahalisinin byk ounluu slamiyeti kabul etti.
Zamanla slam dini Abbasi snrlar dnda kalan kalabalk Trk topluluklar arasnda da yaylma
gsterdi. Karadeniz ve Hazar denizlerinin kuzeyinde yaayan Trk boylar Araplarn hkimiyetine girmedikleri iin bu blgelerde slamiyet, zaman zaman dzenlenen asker sefer ve ticari faaliyetler neticesinde
yaylma imkn buldu.21 slamiyet ayn dnemlerde Hazar Trkleri arasnda da yaylmaya balad. Ticaret
ve ordunun byk lde Mslmanlarn kontrol altna girmesi, bu lkede onlara g kazandrd. Hazar
hakan, dier din mensuplarna tanmad baz ayrcalklar Mslmanlara tanm olmasna ramen Hazar
Trklerinin tamam Mslman olmad. Onlardan bir ksm slamdan nce kabul ettikleri Hristiyanlk ve
Musevilikte kald.22
19 Zekeriya Kitap, Trkistanda Mslman Olan lk Trk Hkmdarlar, s. 24-69.
20 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.90; Nesimi Yazc, lk
Trk-slam Devletleri Tarihi, s. 62.
21 Komisyon, Genel Trk Tarihi, C 2, s. 641.
22 Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, s. 7.
104

Dou Avrupada bulunan dil (Volga) Bulgar Hanl, (922) Trk devletleri arasnda ilk kez slamiyeti devlet dini olarak kabul etti. Onlarn slam kabul etmelerinde Harezmli Mslmanlarn nemli rol oldu.23 Bulgar
Hanlndan sonra Orta Asyada bulunan Karahanllar (840-1212) da slamiyeti devlet dini olarak kabul etti. Gen
yata Mslman olan Satuk Bura Hann, amcas Oulcakn yerine Bat Karahanllar devleti bana gemesiyle
halk hzl bir ekilde Mslman oldu. Bundan sonra Trkler kitleler hlinde slama girmeye baladlar. Nitekim
960 ylnda Karluk, Yama, iil ve Tushi gibi Trk boylarndan iki yz bin adrlk bir Trk topluluu slama
girdi. Yine 1043-1044 yllarnda on bin adrlk bir Trk topluluu slamiyeti kabul ederek ilk kurban bayramnda
yirmi bin kurban kestiler.24
Trk boylarndan bir ksm slamiyeti kabul ettikten sonra Mslman olmayan soydalarna kar slam
tebli etmeye balad. Dier taraftan ticaret kafileleriyle gelen din bilginleri ve sufiler de halk arasnda slamn
yaylmasna nemli katk saladlar. rnein zengin bir tccar olduu hlde mala mlke nem vermeyerek kazancn yoksul insanlarla paylaan mutasavvf akik-i Belhi (l. 790) Budist Trklerin yaad blgelere giderek
onlara slam anlatt ve Trklerin slamiyeti semesinde etkin rol oynad. Yine Sufi brahim bin Ethem (l. 783)
de akik-i Belhi gibi Budist Trkler arasnda slamiyeti yaymaya alt.25
10. yzyln balarnda Ouz Trklerinin elinde bulunan Yenikent ve Cent gibi ehirlerde Arap kolonileri olutu.
Ouzlar Mslman Araplarla kurduklar iyi ilikiler neticesinde slam rendiler. Ayrca baz Mslmanlar da bu blgede
sevgi ve hogry ne kararak slam anlatyordu. Bu almalar sonucu slamiyet 11. yzylda Ouzlar arasnda hkim
bir din hline geldi. Maverannehir Mslmanlar, Ouzlardan Mslman olan kesimi Mslman olmayan soydalarndan ayrmak iin Trkmen olarak isimlendirdi.Ouzlarn
slam kabul etmesiyle yeni bir Mslman Trk devleti olan
Seluklular (1038) dodu. Ouzlarn Mslman olmasnn ardndan birok boy da Mslman oldu. Trklerin slama girii
11. yzyldan sonra da aralksz devam etti. Seyhunun tesi ve
kuzeydeki Trkler arasnda 15. yzylda, Krgz ve Kazaklarda da 16. yzyl sonlarnda bu sre byk lde tamamland. slam, Trkler arasnda silah zoruyla yaylmad26 gibi
bir anda da yaylmad. Btn bunlara ramen Trklerin slam
dinine girilerini kolaylatran baz sebepler vard.
Trklerin mill bnyesine, ruh ve karakterine uyan slam dinini kabul etmeleri onlara yeni bir atlm gc kazandrd. slam, Trklerin mill varlklarn muhafaza etmelerinde de
nemli rol oynamtr.
ARATIRALIM
Trklerin slamiyeti kabul, dnya tarihinde nemli bir
olaydr. Ksa srede Trkler
slamiyetin hem en ileri temsilcileri hem de en iyi koruyucular olmulardr. Trkler,
slam kurumlarn sratle gelitirmi; dncede, sanatta,
ve bilimde dier Mslman
devletlerin ncleri dzeyine
ykselmilerdir.
Saffet Bilhan, Orta Asya Bilgin
Trk Hkmdarlar Devletinde
Eitim-Bilim-Sanat, s.13.
Yukardaki metni okuyarak

bunun sebebinin neler olabileceini aratrnz.

25 Komisyon, Genel Trk Tarihi, C 2, s. 642.
26 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s. 91; Mehmet Fuat Kprl,
Trk Tarih-i Dinisi, s. 85.
105
SLAM TARH
ARATIRALIM
Eski Trk inanc ile slam dini arasnda benzerlikler bulunmaktadr. lmden sonra
hayatn srd inanc, kurban adetinin olmas, eski Trk inancnda ihanet, cinayet ve
zinann ar bir ekilde cezalandrlmas ortak zelliklerdendir. Ayrca tek tanr inancnn
olmas Trklerin slam kabul etmelerinde etkili olmutur. Bunlarn yannda inanm,
samimi Mslmanlarn abalar, ticari ilikiler, mutasavvflarn gayreti, boy nderlerinin
slam kabul etmesi, dinin gzelce anlatlmas, eitim-retim kurumlar, evlilikler ve
kaynatrma gleri de slamn Trkler arasnda yaylmasn hzlandran etkenlerdendir.
Nesimi Yazc, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, s. 55.
Trkler slamiyeti neden hemen kabul etmemilerdir? Aratrnz.
3. Trklerin slam Dnyasndaki Faaliyetleri

Trklerin slam dnyas zerinde siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda birok etkileri olmutur.
Seluklular, bir taraftan Abbasileri ykc i ve d glere kar korurken dier taraftan Mslmanlara
ynelik yaplan Hal Seferlerine kar koydu. Osmanllar ise slam corafyasnn birliini salayarak bu
birliin devam iin alt. Ayrca kutsal topraklarn hizmetkrln yapt. Dier taraftan hem Seluklu
hem de Osmanllar slam medeniyetinin gelimesi ve yerlemesine nemli katklarda bulundular.
3.1. Seluklular ve Abbasi Halifeliinin Korunmas

Abbasilerin (750-1258) Emevileri devirme planlar Horasan blgesinde de taraftar buldu. Bu
blgede Emevilerin ynetiminden rahatsz olan Trkler, Abbasilerin bu hareketine destek verdiler.
Dolaysyla Abbasilerin iktidara tanmasnda Trklerin de rol olmutur. Abbasiler, Trklerin hem bu
desteinden hem de asker yeteneklerini bildiklerinden birok Trke devlet ynetiminde grev verdiler.
Abbasi halifelerinden Harun Reitle birlikte muhafz birlikleri byk lde Trklerden olumaya
balad.27 Bu birliklerin grevi Abbasi saray ve iktidarn her tr saldr ve tehdite kar korumakt.
Hilafet merkezi Kfeden Badata tand zaman halifenin saraynn yanna Horasandan getirilen
birlikler iin klalar yapld. Halife, bu birlikteki nemli komutanlarna toprak (kta) vermiti. Onlar
arasnda Mbarek et-Trki gibi Trk komutanlar da vard.28
Halife Memun, Trklere Arap ve Farslardan daha ok gvendii iin Arap ve Fars unsurunun
siyasi basklarna kar bir denge unsuru olarak Trk birlikleri oluturdu. Ksa srede says otuz bine
ulaan bu birliklere zel kyafetler hazrlanarak bunlar dier birliklerden ayr tutuldu. Mutasm Dneminde Trkler, nemli devlet makamlarna ve ordu komutanlklarna getirildiler. Mutasm, Trklerin
Araplarla karp sava zelliklerini kaybetmemesi iin onlarn yerleecei Samarra ehrini kurdur27 Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 3, s. 347.
106

du. Trk birliklerini geldikleri blgenin bey veya asilzadeleri komuta ediyordu. Onlar asla yabanc kimselerin emrine verilmemitir.29 Trkler kendilerine duyulan bu gveni boa karmadlar. nk Abbasi
iktidarn endieye dren Zenciler Ayaklanmas, kimi ii ve Harici isyanlar, Babek bakaldr ve
Horasan blgesinde ortaya kan dier
baz ayaklanmalar hep Trk askerleri sayesinde bastrld.
TARTIALIM
samarra, Abbasi Devleti zamannda
slam dnyas 10. yzyln baIrakta Badatn yaklak 100 km uzanlarndan itibaren bir paralanma srecida ve Dicle kenarnda kuruldu. Bu ehri, Halife
ne girdi. Bu sreten Abbasi Devleti de
Mutasma ve cretli Trk ordusuna yeni bir
etkilenerek baz vilayetler zerindeki
kontroln kaybetti. Bu gelimeler zeyerleim merkezi salamak amacyla Abbasi korine Abbasi Devletinin snrlar iinde
mutan ve ayn zamanda da Trk olan Enas, 836
kk baz devletikler ortaya kt. rylnda kurmutur. Buras Abbasi Devletine 56
nein Karmatiler, Suriyeyi ele geirip
yl bakentlik yapmtr.
Abbasilerin bakenti Badat tehdit etMill Eitim Bakanl, Tarih 9. Snf Ders Kitab, s. 126.
meye baladlar. Daha da ileri giderek
Mekkeye saldrdlar. Dier yandan Fatmiler nce Kuzey Afrikay, ardndan da
Hicaz blgesini (Mekke-Medine) igal
ettiler. Badatta hutbeyi kendi adlarna okutmaya baladlar. Bveyhiler ise
945te bakent Badat ele geirdiler.
Abbasi halifesini bask altna alarak devletin ileyiini kendi istek ve grlerine
gre ynlendirmeye baladlar. Bu bask
ve saldrlardan ok rahatsz olan Abbasi
halifesi Kaim Biemrillah, siyasi bir g
olarak kendini hissettiren Seluklu Trklerinden yardm istedi. Bu istek zerine
Abbasiler, Trkler iin neden byle bir ehir
Byk Seluklu Hkmdar Turul Bey,
kurmaya ihtiya duymulardr? Tartnz.
1055 ylnda Badata gitti ve Abbasi halifesini Bveyhilerin basksndan kurtard. Bunun zerine Abbasi halifesi, Turul Beye yardmndan dolay Dounun ve Batnn hkmdar
unvann verdi ve cuma hutbesini onun adna okuttu.30 Seluklular, halkn, dini doru kanaldan renmeleri iin bata Badat olmak zere Belh, Niapur, Herat, Isfahan, Basra, Merv ve Musul gibi ehirlerde
ok sayda medrese adyla bilinen eitim kurumu atlar. Zamanla bu kurumlar kylere kadar yayld.
Bu eitim kurumlar sayesinde Mslmanlar, slam Kuran ve snnet izgisinde rendiler.31
Seluklular, Badatta asayii saladktan sonra Mekke ve Medineyi igal eden Fatmi nfuzuna
da son verdiler. Bylece Kuzey Afrika ve Endls dndaki slam lkelerinde bir birlik salanm
oldu.
30 Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 80-81; brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s. 25-26.
107
SLAM TARH
3.2. Hal Seferleri Karsnda Seluklular
11-13. yzyllar arasnda Hristiyan Bat dnyasnn Mslmanlarn elinde bulunan Kuds
geri almak, Trkleri Anadoludan uzaklatrmak ve Dounun zenginliklerine sahip olmak amacyla
dzenledikleri seferlere Hal Seferleri denir. Hal Seferleri, Orta an en byk siyasi ve asker
olaylarndan biri kabul edilir.
Hal Seferlerinin yol gzerghn gsteren harita
Trklerin Anadolu topraklarnn

nemli bir ksmn ele geirmesi Bizans
ve Avrupallar ciddi anlamda endieye
drd. Trklerin Anadoludan atlmalar gerektii dncesine ilk nclk
eden Bizans imparatoru VII. Mihaildir.
nk Hristiyanln dou snrn korumakla grevli olan imparator, Trkler
karsnda zaafa dmt. O dt asker zaaf gidermek iin 1074 ylnda papa aracl ile Trklere kar
Avrupadan asker yardm istedi.32
BLG KUTUSU
Anadoluya saldran Hristiyan Avrupa ordularnn askerleri, gs ve
srtlarnda ha iareti tadklar iin bu
seferlere Hal Seferi, orduya da Hal
Ordusu denmitir.
Zaten papalk da Bizansn Anadoludaki Trk ilerleyiini durduramamasndan endie duyuyordu.

Bu sebeple Papa VII. Gregorius, Bizans imparotorunun yardm arsn olumlu karlad. Ancak yardm
gereklemedi. Gregoriustan sonra Papa olan II. Urbanus, Trklerin varlna son vermek ve douda
yaayan Hristiyan kardelerine yardm etmek iin Avrupa Hristiyanlarna arda bulundu. O dnemde I.
Sleyman ahn lmnden (1086) dolay Byk Seluklu Devleti iinde iktidar kavgalar yznden
108

bir otorite boluu olumutu. Bunlar frsat olarak deerlendiren Bizans mparatoru, kendi ordusunun
papalk tarafndan desteklenmesi hlinde Trkleri Anadoludan kolayca atabileceini dnd.
Bunun zerine Avrupann farkl lkelerinden gelen kimselerden oluan Hal Seferlerinin ilki 10961099 yllar arasnda yapld. lk Hal ordusunun tamamna yakn Trkiye Seluklular tarafndan
etkisiz hle getirildi. Bu yenilgiden sonra ok kalabalk (alt yz bin civarnda) bir Hal dalgas daha
stanbula geldi (1096). Bizans mparatorluunun rehberliinde stanbuldan Anadoluya geen bu
Hallar, Trkiye Seluklularnn bakenti olan zniki kuattlar. Bu kalabalk ordu karsnda baarl
olamayacan anlayan I. Kl Arslan, geri ekilmek zorunda kald. Hallar zniki alarak (1097)
Bizansa teslim ettiler. Hal ordusu, Akehir, Konya, Ereli yolunu takip ederek Mara ve Gksun
zerinden Antakyaya ulat. Hallar ehirdeki Mslman halk ldrdler ve her yeri yamaladlar.
Erelide ana ordudan ayrlan ve Ermenilerle ibirlii yapan bir grup Hal ise Glek Boazndan
geerek Tarsus, Adana ve Misisi de alarak Urfaya vardlar. Burada bir Hal Devleti (kontluk)
kurdular.33 Trklerin engellemelerine ramen ilerleyilerini srdren Hal kuvvetleri, Trablusam ve
Yafay da alarak nihayet Kudse ulatklarnda (1099) saylar elli bin kadar kalmt. Fatmilerden
Kuds alan Hallar, burada da bir Latin Krall kurdular. Bu sonu, Avrupada byk bir sevinle
karland.
BLG KUTUSU
Hal Seferlerinin sebepleri unlardr:
Siyasi sebepler
Ekonomik Sebepler
Din Sebepler
* Trkler karsnda endieye

kaplan Bizansn Avrupadan
* Avrupallarn dou ticaret

yollarna hkim olmak istemeleri
*Kuds Mslmanlardan geri

almak istemeleri
yardm istemesi
* Avrupada toprak sahibi

* Fransada Kluni tarikatnn
* Avrupallarn Trkleri
olmayan kimselerin toprak sahibi Hristiyanlar Mslmanlar
Anadoludan karmak istemeleri olmak istemeleri
aleyhine kkrtmas
* valyelerin macera aramalar
* Avrupallarn dounun
zenginliine sahip olmak
istemeleri
* Papa ve din adamlarnn

nfuzlarn artrmak istemeleri
Birinci Hal Seferi, Trkleri zniki brakp Orta Anadoluya ekilmeye zorlamsa da Seluklularn
bu blgede toparlanp btnlemesine zemin hazrlamtr. Hallarn bu saldrsndan sonra znik yerine
Konya bakent yaplm, Hal tehlikesine kar Danimentli Beylii ile birleme kararna varlmtr.
Musul Atabeyi mamettin Zenginin Hallarn kurduu Urfa Kontluuna son vermesi Avrupada
ok etkisi yapt. Bunun zerine Alman mparatoru III. Konrat ile Fransa kral VII. Luis, ordularyla ayr
ayr yollardan farkl zamanlarda harekete getiler. Bylece kinci Hal Seferi de (1147-1149) balad.
ki kral znikte buluarak Efes, Denizli ve Antalya zerinden Suriyeye gemek istediler. Fakat Seluklu ordusu Hallara ar kayplar verdirdi. Antalyaya ulaabilen Hallardan bir ksm Suriyeye
giderken bir ksm da Antalyada terk edildi. Netice olarak kral ve imparatorun katld bu Hal Seferi
de Trklerin direnii karsnda amacna ulaamamtr.
33 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 528-529.
109
SLAM TARH
Selahattin Eyyubinin Kuds tekrar
BLYOR MUYDUNUZ?
ele geirmesi (1187) nc Hal Seferinin
(1189-1192) dzenlenmesine sebep olmutur.
Kudsn Mslmanlarn eline getii habekinci Hal Seferi srasnda
Antalyada terk edilen bin civarnri Avrupada byk yank uyandrm ve Papa
da Hal askeri yerli Rumlarn tedhiIII. Urbanus bu haberin zntsnden lmtr.
lerinden son derece kt duruma dHalefi VIII. Gregorius bir bildiri yaymlayarak
t. Onlarn durumuna acyan Trkler
btn Bat Hristiyanlarn yeni bir Hal Seferiyardm ellerini uzatarak himaye altna
ne ard. Ancak o da iki ay sonra ld. Alman
aldlar. Onlarn karnlarn doyurdular ve yaralarn sardlar. Trklerin
mparatoru, ngiltere ve Fransa krallar arasnda
bu mfik davran karsnda Hal
grmeler yapld ve nihayet Alman mparatoru
askerlerinin ou Mslman oldu.
Friedrich 1189 ylnn Maysnda byk bir orNesimi Yazc, lk Trk-slam
duyla yola kt. Friedrich, ordusunu anakkale
Devletleri Tarihi, s. 283.
Boazndan geirerek yoluna gneyden devam
etti. Seluklu ordusu bu savaa girmedi. Sadece
ordunun peine taklarak onlar takip etti. Bu takip Hal ordusunun a susuz kalmasna ve ar kayplar vermesine neden oldu. Friedrichin Silifke
ayn geerken boulmas zerine ordunun morali bozuldu ve ordu dald. Bylece doudaki
Hallarn mitle bekledii yardm, hedefine ulaamad.34
1198de papa olan III. Innocentius douya yeni bir Hal Seferi yaplmasn istiyor ve bunun
papaln grevi olduunu sylyordu. Gnderdii eli ve mektuplarla Avrupallar bu sefere ard.
Bu arya cevaplar gecikmedi ve Drdnc Hal Seferi 1202-1204 yllar arasnda balad. Hal
filosu 24 Haziran 1203de stanbul nlerine geldi. Fakat Hal ordusu, Bizans halkna saygsz ve
acmasz davrand. Ayasofyaya atlaryla giren Hallar, ehri yamaladlar. Bunun zerine Bizans
halk ayakland. Hallar stanbulu bir harabeye evirdiler. Bu srada mparator ve olunu ldrdler. Bu karklktan yararlanan Hallar, stanbulda bir Latin Krall kurdular (1204).35
Drdnc Hal Seferiyle Bizans mparatorluuna vurulan darbe
TARTIALIM
Anadoludaki Trk hkimiyetinin glenmesine yardmc olmutur. Bu seferlerden
Seluklular Hal Seferlerini ensonra drt byk Hal Seferi daha dzengellememi olsayd nasl bir sonu
lenmise de Anadoludan geite Trklerin
ortaya kard? Tartnz.
rahat vermeyeceini anladklar iin hibiri
Anadolu zerinden yaplamamtr. Her seferinde deniz yolu tercih edilmitir. Sonunda
Hallar, Anadoludaki Trk ve slam varln ortadan kaldrmak iin bu seferlerin yeterli olmadn
anladlar. Hal seferlerinin her birinde slamn ve slam dnyasnn korunmas iin en fazla abay
Trklerin gsterdii ortaya kmtr.
35 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 538-539.
110
BLG KUTUSU
Hal Seferlerinin sonular unlardr:
Din Sonular
*Avrupada kilise ve din adamna duyulan gven sarsld.
*Hallar kutsal kabul ettikleri yerleri alamadlar.
*Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki ayrlk daha da derinleti.
Siyasi Sonular
*Trklerin batya ilerleyii bir sre durdu.
*Hallar yznden slam dnyas Moollar karsnda gsz kald.
*Hallara kar baarlarndan dolay Trklerin slam dnyasndaki saygnlklar artt.
*Avrupada feodalizm zayflad.
Ekonomik Sonular
*Marsilya, Venedik ve Cenova limanlar nem kazand.
*Papa ve krallarn seferlere destek iin bankerlere ba vurmalar bankacl gelitirdi.
*Avrupada ticaretle uraan bir burjuva snf ortaya kt.
* Hallarn getii gzerghta bir ok yer tahrip edildi.
Sosyal Sonular
*Avrupallar pusula, barut ve kt yapmn Mslmanlardan rendiler.
*Avrupallar slam medeniyetini yakndan tandlar.
*Avrupallar, Trk-slam mimarisinin yapm ve tekniklerini rendiler. Ayrca,
dokuma, cam ve deri ileme sanatlarn rendiler.
3. 3. slam Corafyasnn Korunmasnda Osmanllarn Rol
Trkler, slamiyeti kabul ettikten ksa bir sre sonra slamiyetin hem en ileri temsilcileri hem
de en etkin koruyucular durumuna geldiler. Bunun en bariz rnei Osmanllardr. Osmanllar, 15
ve 16. yzyllarda gerekletirdii fetihlerle bir dnya devleti hline gelmitir. Onlarn bu gcnden
dolay Hindistan, Kuzey Afrika ve Endls gibi corafyalarda yaayan Mslmanlar, gayrimslimlerin saldr ve basklarna kar Osmanly bir kurtarc olarak kabul ediyor ve sktklar zaman Osmanldan yardm talep ediyordu. Ancak baz corafyalarn uzakl ve Osmanly megul eden farkl
problemlerin kmas bu yardmlarn amacna ulamasn zaman zaman engelliyordu.
1487 ylndan itibaren spanyol Krallnn Endls Mslmanlarn Hristiyanlatrmak iin
yapt basklara kar Endls Mslmanlar Osmanl Devletinden yardm talebinde bulundular.
Osmanl bu istee olumlu cevap vermesine ramen Endlsn uzakl nedeniyle yardmlar nihai amacna ulamad. spanya Krall 1609 ylnda Mslmanlar srgne tabi tutmutu. Osmanl
srlen Mslmanlarn bir ksmn gemilerle kendi topraklarna getirerek onlar spanyol zulmnden
kurtard.36 rnein Grnata Mslmanlar II. Bayezite bir temsilci gndermiti. II. Bayezit bu yar36 Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.96.
111
SLAM TARH
dm talebine cevap olarak 1505 ylnda Kemal Reis kumandasnda bir donanma gnderdi. Kemal
Reis, spanya kylarn vurduktan sonra
bir grup Endlsl Mslman kurtararak
DEERLENDRELM
Kuzey Afrikaya ve stanbula tad. II.
Aslnda Osmanl zulme urayan herkeBayezitten sonra padiah olan Yavuz
se
kol
kanat geriyor ve korumasna alyorSultan Selim (1512-1520)e de 1519 sedu. Osmanl 1492 ylnda spanya kral taranesinde Cezayir halk bir mektup gndefndan srlen Yahudileri, stanbul ve Selanike
rerek gerek Endls gerekse Kuzey Afriyerletirmitir.
ka Mslmanlarnn Hristiyan saldrlar
karsnda gsz kaldklarn bildirdiler.
Bu olay Osmanl adaleti ve hogrs asnYavuz, Safeviler ve Memlukllerle medan deerlendiriniz.
gul olduu iin onlarla ilgilenme frsat
bulamad.37
spanya Krall, 1509da byk bir ordu ile Cezayire saldrd. Daha sonra 1535te de Tunusu
egemenlii altna ald. Mslmanlar smrmek ve Hristiyanlatrmak amacn tayan bu saldrlar
karsnda Osmanl, hemen harekete geti. Barbaros ve aabeyi Oru Reisin abalaryla 1520de
Cezayir, spanyollarn tehdidinden kurtarlarak Osmanlnn korumasna alnd. Sonra da Osmanl
kuvvetleri 1551de Trablusgarp, 1574de ise Tunusu spanyollardan kurtard. Bylece Kuzey
Afrika slam corafyasndan koparlamad ve Mslmanlarn Hristiyanlatrlmas da nlendi.
15. yzylda spanyol ve Portekizliler, dayankl gemiler ina ederek byk corafi keiflere
ktlar. Hindistan sularna gelen Portekizliler, dou mallarnn Akdenize ulama noktalarna hkim
oldular. Bu durumdan rahatsz olan Memlukller, Osmanllardan yardm istedi. II. Bayezit, Selman
Reisi buraya gndererek38 onlar yalnz brakmad.
Osmanl, Uzak Doudaki Mslmanlar da korumaya alyordu. rnein Portekizler
Endonezyadaki Aeyi tehdit ettiklerinde Aeli Mslmanlarn yardm istemesi zerine Osmanl,
oraya on yedi gemiyle yeterli miktarda top, tfek ve cephane gndermitir.
Yine Portekizlilerin Arap Yarmadasn tehdit etmesi zerine Osmanl, o blge iin de harekete geerek nce Kzldeniz ve Basra Krfezinde hkimiyet salad. Sonra da Yemeni Osmanl
topraklarna katarak Portekizlilerin kutsal topraklara ynelik tehdidini ortadan kaldrd (1538).
Osmanl Devleti, Hindistanda
Gucerat ve Kaliktteki Mslmanlarn
yardm istei zerine Hadm Sleyman
Paay Hint Okyanusuna bir donanmayla gnderdi. Bu donanma Portekizlileri Diuda kuatt. Daha sonra Yemene
geri dnd.39
PAYLAALIM
Osmanllarn slam corafyasn
nasl koruduklar hakknda bir aratrma yaparak elde ettiiniz bilgileri snfla
paylanz.
Osmanllar 16. yzylda Rus yaylmasna kar Orta Asyadaki Mslman Trklerle de bir
birlik oluturmann plann yapmlardr. rnein Karadenizden Hazar Denizine ulamak iin
37 Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, C 1, s. 223.
112

Don ve Volga nehirlerini bir kanalla
TARTIALIM
birletirmek istemilerdir. 1569da
kanaln almasna balanm ve bir
Osmanllar Karadenizden Hazar Denizine
ksm da almtr. Daha sonra kn
ulamak iin Don ve Volga nehirlerini bir kanalla
birletirmi olsayd ne gibi sonular ortaya
bastrmas ve ertesi yl da Yemende
kard? Tartnz.
isyanlarn kmas40 bu almalar
engellemitir. arlk Rusyasnn
Orta Asyadaki Trk yurtlarn igal
ettii srada o blgedeki Trklerin yardm arlarna da sessiz kalnmamtr. Blgeye zel grevliler gnderilmi; fakat Osmanly megul eden baka problemlerin kmas o blgeye yaplan yardmlarn yetersiz kalmasna neden olmutur.
Osmanl Dneminde Mslman Trk askerleri slam corafyasnn yabanc igali altna girmemesi iin her yerde en zor artlarda dahi mcadele etmitir. Bu da Trklerin slamla zdeletiinin bir
gstergesidir.
3.4. Osmanllarn Kutsal Topraklara Hizmetleri

Kbe, slamn doduu yer olan Mekkeye, Hz. Peygamberin kabri ve mescidi de Medineye
kutsiyet kazandrmtr. slam kltrnde bu iki ehre Harameyn de denir.
Osmanllar slam corafyasnn korunmasnda nemli roller stlendii gibi slam dnyasnn merkezi saylan kutsal topraklarda da nemli faaliyetlerde bulunmutur. Osmanl, kutsal topraklarn korunmas, blge halkna yardmda bulunulmas, Kbenin bakm ve onarm gibi alanlarda hizmet etmitir.
Yaplan hizmetlerin en nemli gstergelerinden biri, Osmanllarn her sene hac mevsiminde Mekke ve Medine halkna gnderdii para, yiyecek ve giyecekten oluan hediyelerdir. Osmanl padiahlar
Yavuz Sultan Selimden itibaren dier unvanlarnn yannda iki kutsal ehrin hizmetisi anlamna
gelen hadimul-harameyni erifeyn unvann
da kullandlar. Bu unvanlarnn gerei olarak
kutsal topraklara ve buralarda yaayan Mslmanlara byk hizmetlerde bulundular. 41rnein ilk surreyi gerekletiren Yldrm Bayezit ile olu elebi Mehmet oldu. Yldrm
Bayezitin surresi, yars Mekkeye yars da
Medine halkna mahsus olmak zere on drt
bin duka (13. yzylda Venedikte karlan
ve Osmanl Devletinde de kullanlan altn
ake) altnd. Bu, her yl Kurban Bayramnda
Mekkeye gnderilmi olurdu. Sonra II.
Murat, her yl Mekke, Medine, Kuds ve
Halilr- Rahmana bin be yz filori (ilk
Surre Alay (Topkap Saray)
113
SLAM TARH
olarak Floransada baslan sonra Avrupada
ve Osmanlda da kullanlan, zeri zambak
iekli altn para) den oluan surre yollad.
Yine ayn padiah, Ankarann Balkhisar
mntkasndaki kylerin haslatn da
Mekkeye vakfetmitir.
BLG KUTUSU
Surre Alay, Mekke ve Medine halkna para gtren zel birlik. Surre kelimesi, para kesesi demektir. lk kez I. Mehmet elebi zamannda gnderilmitir. Her
yl gnderme gelenei ise Yavuz Selimin
Yavuz Sultan Selim de Msr

aldktan sonra o blge insanlarna iki
yz bin duka altn ile zahire gndererek
(1517) bunlar her iki ehir halkna datt.
Bundan sonra Osmanlnn surre yollamas
det hline geldi.42
Msr almas ile balamtr. 1864 ylna

kadar deve ve atlarla, 1914 ylna kadar
deniz yoluyla, Hicaz Demir Yolu yapldktan sonra da trenle gnderildi.
M. Orhan Bayrak, Osmanl Tarihi Szl, s. 386.
Osmanl, gnderilen hediyelerin

miktarn artrmak iin ok sayda vakf kurdu. Bu tr vakflara Haremeyn Vakflar denmitir. Bu
vakflarn amalar arasnda hastane, medrese, yol yapm, ahane ve hac ibadetinin kolaylatrlmas
gibi hizmetler vard. Ayrca Mekke ve Medinede oturanlar vergiden muaf tutuldu ve geimleri hazineyle vakflardan karland.
Osmanllar kutsal topraklarda iyiletirme ve imar almalaryla da hizmet ettiler. Kbe,
Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevide tamir ve geniletme almalar yaptlar. rnein IV. Murat
zamannda bir sel baskn sonu duvarlar yklan Kbe, tmden yenilendi. Yine Osmanl tarafndan
Kbenin ahap ats elden geirildi, eskiyen yamur oluu sklp yerine gm kaplama zerine
altn sslemeli yeni bir oluk takld. Bu arada kap kemeri yenilendi ve zerindeki gm kitabe
levha alnarak yerine altn bir kitabe levha konuldu. Kbenin rts 1609dan itibaren stanbulda
dokunmaya baland. Eski rt stanbula getirilerek Hrka-i Saadet Dairesinde sakland.43
Osmanlnn Mescid-i Nebeviye de hizmetleri oldu. rnein Sultan Abdlmecit zamannda
mescidin taban mermerlerle kapland ve zeri hallarla dendi. Tavan ksmlar eitli desenlerle
sslendi. Mescidin iindeki hatlar, stanbuldan giden Hattat Abdullah Zhd Bey tarafndan yazld.
Osmanllarn Kbeyi korumak iin Mekkede yapt Ecyat Kalesi

42 smail Hakk Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, s. 13-14.
114

Din meknlarn onarm ve
yenilenmesi yannda Osmanllar
tarafndan bulac hastalklara kar
Hicaz Salk Tekilat da kuruldu.
Salgn hastalklara neden olan
su kaynaklarn slah almalar
yapld. Hac yolculuu sekiz on
ay gibi olduka uzun sren yorucu
bir yolculuktu. Osmanl bunu
kolaylatrmak iin 20. yzyln
banda stanbuldan Mekkeye kadar
uzanacak Hicaz Demir Yolunun
yapmn balatt. Medineye kadar
Mescid-i Nebi (Medine)
olan blm tamamlanmt. Fakat Arap isyanlarnn balamas zerine yol, Mekkeye ulatrlamad.
Osmanllar kutsal topraklarn korunmasnda da byk fedakrlklar gstermitir. Bunun en arpc rneini Medine Mdafaasnda askerleriyle birlikte Fahrettin Paa yaamtr. Hlasa Osmanllar
kutsal topraklara hangi alanda hizmet gerekiyorsa o alanda hizmet etmekten geri durmamlardr.44
BLG KUTUSU
1 Eyll 1908 tarihinde btnyle iletmeye alan Hicaz Demiryolu blgede yaayan bedevi
kabilelerin iddetli tepkilerine neden oldu .1908 yl sonlarna doru demir yoluna ynelik saldr
ve sabotajlar balad. Bu saldrlarn temelinde ekonomik ve siyasi sebepler vard. Bedeviler hac
ve dier nakliye ilerini tekellerinde tutuyordu. Hicaz Demiryolu yznden bu gelir kaynaklarn kaybetme endiesi tayorlard. Dier taraftan Hicaz Demiryolunun Osmanl asker gcn
blgede kuvvetlendirip yerel glerin nfuzlarn kracak olmas da endieye neden oluyordu.
ngilizlerden silah, cephane, taktik, erzak, giyim ve para ynnden destek alan Mekke Emiri erif Hseyinin bedevileri kullanarak kartt olaylar yznden Hicaz Demiryolu Medineden
Mekkeye gtrlemedi.
Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, s. 255.
Osmanlnn yapt Medine Tren stasyonu (Medine)

115
SLAM TARH
3. 5. Seluklu ve Osmanllarn slam Medeniyetine Katklar
Medeniyet; bir toplumun maddi, manevi
varlna ait stn niteliklerden, deerlerden,
fikir ve sanat hayatndaki almalardan, ilim,
teknik, sanayi, ticaret gibi sahalardaki nimetlerden yararlanarak ulat bolluk, rahatlk ve
gvenliktir.45
NOT EDELM
Anadolu Seluklu ve beyliklerindeki medreselerden balcalar unlardr:
Konya: Sral Medresesi, Karatay Medresesi,
nce Minareli Medrese, Altun-Aba Medresesi
Kayseri: Hunat Hatun Medresesi, Sahibiye Medresesi, Hac Kl Medresesi, ifte Medrese (Bir ksm
Gevher Nesibe Daruifas)
Sivas: Gk Medrese, Burciye Medresesi (Yannda
Darifa) ifte Minareli Medrese(lhanl Dnemi)
Divrii: Fatma Turan Melik Darifas
Erzurum: ifte Minareli Medrese (lhanl), Yakutiye Medresesi (lhanl)
Tokat: Gk Medrese
ankr: Darulhadis, Daruifa
Sinop: Sleyman Pervane
Krehir: Cacabey
Antalya: Ulu Cami, Karatay Medresesi
Urfa: Ulu Cami
Diyarbakr: Mesudiye ve Zinciriye medreseleri
Mardin: ehidiye Medresesi
Kzltepe: Harzem Medresesi
Trkler 10. yzyldan itibaren kitleler

hlinde Mslman olmaya baladktan sonra
bilim, edebiyat, mimarlk ve sanat, alanlarnda
slam medeniyetine nemli katkda bulundular.
Trklerin ortaya koyduu eserlerin ana
izgisini Allah, peygamber, ahiret ve kutsal
kitabn getirdii deerler oluturmutur. Bu
alanda Trkler, binlerce kurum ve eser ortaya
koymutur.
Seluklular, Konya bata olmak zere
btn yerleim merkezlerinde cami, medrese,
eme, han, kpr, hastane, hamam, trbe,
imaret, daruifa, kervansaray gibi sosyal ve
kltrel kurumlar en gzel ekilde ina ettiler.
Bu eserler Osmanllarla zirveye ulat.
Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 43.
Bunun en gzel rnei Sleymaniye ve

Selimiyedir. Osmanllarn mimari eserleri genelde Bursa, Edirne, stanbul ve Balkanlarda younluk kazanmtr. Bu eserlerde
ihtiya ile sanat zevki birletirilmitir.
Seluklu ve Osmanl, ilim sahasnda da
dnya apnda dnr ve bilginler yetitirmilerdir. rnein Mevlnnn dnceleri dnya apnda ilgi grmektedir ve
Mimar Sinann eserleri de zgnln
hl korumaktadr.
Trkler mimari alanda olduu kadar sanat alannda da slam medeniyetine
katkda bulundular. Trk-slam sanatnn
temelini Allah inanc oluturduu iin
Seluklu ve Osmanllarda slam inanc
sanat eserleriyle somutlatrlmtr.
Sleymaniye Medreseleri (stanbul)
45 hsan Ayverdi, Misalli Trke Byk Szlk, C 2, s. 1975.
116
BULALIM
Seluklu Dnemi Dnrlerinden Bazlar
Osmanl Dnemi Dnrlerinden Bazlar
Mevln
Knalzade Ali elebi
Nasrettin Hoca
Hezarfen Ahmet elebi
Yunus Emre
Mimar Sinan
k Paa
Sleyman elebi
Hac Bekta Veli
Ali Kuu
Birer tane de siz bulunuz.
Hsnhat, tezhip, minyatr ve ebru

gibi sanatlarn doup gelimesinde de Osmanllarn nemli katklar olmutur. Ayrca
hat sanat, slam medeniyetine bir zgnlk
katmtr.
Osmanllarn son dnemlerinde yetimi olan smail Gelenbevi, Mhendishane-i
Hmayunda (Teknik niversite) hocalk
yapt ve logaritmann kullanln aklayan
bir eser kaleme ald. Aydnl Hac Paa, tp
alannda ifal-Eskam isimli bir eser
Bir hsnhat ve tezhip rnei
yazd ve dneminde yaplan tpla ilgili a-
lmalara nemli katklar salad. III. Muratn Bahekimi Emir elebi hava, toprak ve iklimin insan
sal zerindeki etkilerini aklayan Enmuzect -Tp isimli eseri kaleme ald.
Trkler, kurduklar medreselerde
bata din ilimlerin tm alanlar olmak
zere felsefe, astronomi ve tp gibi sahalarda da nemli almalar yaptlar.
Btn bu almalar, Seluklu ve Osmanlnn slam medeniyetine yaptklar
katklarn bir gstergesidir.
SUNU HAZIRLAYALIM
Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait slam medeniyetini anlatan eserlerle (cami, medrese, han, hamam vb.) ilgili materyaller toplayarak bir sunu hazrlaynz ve bunlarn slam
medeniyetine katklar zerinde konuunuz.
rnekler bulalm
Selim Trkolu, Muzaffer Ecevit, Mustafa Rakm, Davut Bekta, Ferhat Kurlu, Necmettin Okyay ve Hamit Ayta gibi nl hattatlar bu alann en byk ustalar olup slam
medeniyetine nemli eserler kazandrmlardr.
Dede Efendi, Itri, III. Selim ve Hac Arif Bey byk Trk bestekrlar olarak musiki
alannda slam medeniyetine nemli katklar salamlardr.
Hattat ve bestekrlarmzdan birer rnek bulunuz.
117
SLAM TARH
4. Trklerin slam Dininin Yaylmasndaki Rol
Trkler slamiyeti kabul ettikten sonra bir taraftan henz Mslman olmam soydalar dier taraftan da soydalar dndaki insanlar arasnda slamn yaylmas iin byk aba harcad. Bu manada
Trklerin Anadolu, Hint Yarmadas ve Balkanlarda slam dininin yaylmasnda byk rolleri olmutur.
4.1. Hint Yarmadasnda slam Dininin Yaylmas
Hindistanda slamiyeti yayma faaliyetleri Emeviler Dneminde Araplar
tarafndan balatlmtr. Ancak slamn
asl yerlemesi ve geni lde yaylmas
Mslman Trk devletlerinden Gazneliler
(963-1186) Dneminde olmutur. Gaznelilerden sonra kurulan Delhi Trk sultanlklar (1206-1413) ve Babr Devleti (15261858) gibi Trk devletleri bu blgedeki
slam dinini yayma faaliyetini devam ettirmilerdir.
BLYOR MUYDUNUZ?
Byk bir asker dehaya sahip olan Trk Sultan Aybek, Hindistanda Trk-slam fetihlerinin geni
sahalara yaylmas ve byk Hintli kitlelerin Mslman olmasnda gsterdii byk baarlarla n kazanmtr.
Kala hanedannn nemli ahsiyetlerinden
olan Alaettin ah da Hindistandaki Trk sultanlarnn en byklerinden biridir. Onun zamannda
Hindistann tamamna yakn Trkler tarafndan fethedilmitir.
Gaznelilerin Hindistan YarmadaErol Gngr, Tarihte Trkler, s. 149-150.

snda yapt almalar, Delhi Trk
Timuroullarna eybaniler (zbekler) son vesultanlar ve dier baz Trk-slam devrince Babr, Hindistana giderek Delhide devletini
letlerinin de katklaryla ok sonralar
kurdu. Babrn evresinde srekli siyaset, bilim ve
sanat adamlar bulunurdu. Babrn Trke olarak
bu blgede Bengalde ve Pakistan gibi
yazd birok kitap arasnda bir de Mbeyyen
mslman devletlerinin ortaya kmasna
adnda fkh kitab vardr. ld zaman btn Hinimkn salad. Gazneliler slam yaymadistan onun ynetimi altnda bulunuyordu.
da genelde iki yol takip ettiler. Birincisi
Saffet Bilhan, Orta Asya Bilgin Trk Hkmdarlar
eitim kurumlaryla ki, bu sahada birok
Devletinde Eitim- Bilim-Sanat, s. 79-80.
medrese amlardr. rnein Belh, Niabur ve Gaznede kkl medreseler vard. Bu eitim kurumlarnda hem renciler yetiiyor hem de
eserler kaleme alnyordu. kincisi ise sufiler yoluyla olmutur. Ehlisnnet izgisinde olan Gazneliler,
edip ve airlere yaknlk gsterdikleri gibi din limleri ve sufilerle de ilgilenip yaknlk gstermilerdir.
Bu durum mehur sufilerin bu blgede toplanmalarna neden olmutur. rnein es-Slemi (l.1021),
el-Grgni (l.1058) ve ed-Dekkak (l.1014) onlarn nde gelenlerindendir. Bu sufiler, etraflarnda
toplanan byk kalabalklar irat etmilerdir.46
Dier taraftan Gazneli Mahmut (l.1030)un Hindistana yapt on yedi sefer sonucu Kuzey Hindistan kendi topraklarna katt ve bu blgede Mslmanln yaylmasn salad. Gazneli
Mahmut, fethettii Hindistan blgelerinde mescitler yaptrm ve slam tebli etmeleri iin buralara
limler gndermitir.47 Hindistanda slamn yaylmasnda Orta Asyay istila eden Moollarn zulmnden kaan Trk din bilginleri ve Mslman Trk ailelerinin de nemli rol olmutur.48
46 Nesimi Yazc, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, s. 198-199.
118
4.2. Anadolunun Trklemesi ve slamlamas

Trklerin Anadoluya gelileri slamiyetten nce 5 ve 6. yzyllarda balamtr. Ancak o
dnemde Anadoluya gelenler mill kimliklerinden uzaklatklarndan Hristiyan unsurlar arasnda
erimilerdir.49 slamiyetten sonra Trklerin Anadoluya gelileri 9. yzylda Abbasiler Dneminde
balamtr. Trk komutanlarn idare ettii ve iinde ok sayda Trk askerinin bulunduu Abbasi
ordular 9 ve 10. yzylda Bizans egemenlii altnda bulunan Anadoluya birok sefer dzenlediler.
Bu ordular Sivas, Amasya, Niksar, Kayseri, Konya, Ereli, Yalva, Ankara ve Eskiehir gibi Anadolu
kentlerini ksa sreli de olsa ele geirdiler. Bu seferler, buralar yurt edinmekten ziyade Bizansa bir
gzda vermeyi amaladndan Mslmanlar ele geirdikleri kentleri ksa sre sonra boaltarak
geri ekiliyorlard.50
Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, slam tarihinin en nemli
gelimelerinden biri olarak kabul edilir.
Anadolunun asl Trklemesi ve slamlamas Seluklu Dnemine rastlar. Byk Seluklu Devleti, Horasan ve Irak
egemenlii altna aldnda daha yeni
Mslman olan kalabalk Trkmen oymaklar hayvanlarna daha iyi otlaklar
bulmak amacyla Seluklu topraklarna
doru g etmeye baladlar. Bu, ok
dzensiz bir g olduu iin gittikleri
yerlere rahatszlk veriyorlard. Seluklular bu oymaklarn Mslman halkn
bulunduklar blgelere gerek onlar
sktrmasn istemiyordu. Bu nedenle bir zm olarak Trkmen oymaklarn Bizansn elindeki Anadoluya
doru ynlendirdiler.51 Bylece 1050
ve 1060l yllarda Trkmen oymaklar
yava yava Anadolu topraklarna gelerek yerlemeye balad.
ARATIRALIM
Trkler Anadoluya geldiklerinde;
*Anadolunun birok kent ve kalesi ihmal
edilmi veya harabeye dnmt.
*Kentlerde fazla nfus kalmamt.
*Ar vergilere tabi tutulan halk, Bizans ynetiminden memnun deildi.
*Trk aknclar yerli halka son derece iyi
davrand.
*Blge uzun dnem sava sahas olmutu.
nce ran, sonra Araplar derken halk hep
olumsuz etkilenmiti.
*Anadolunun yerli halk Bizansa kar
Trklere yardmc oldu.
*Bizans, Ortodokslatrmak ve Rumlatrmak iin halka bask yapyordu.
Mehmet eker, Anadoluda
Bir Arada Yaama Tecrbesi, s. 25-26.
Anadolunun slamlamasnda Trklerin ne

Sultan Alparslann 1071 ylngibi katks olmutur? Aratrnz.
da Bizans ordusunu yenerek Malazgirt
Zaferini kazanmas, Anadolunun Trklemesi ve slamlamas asndan bir dnm noktas olmutur. Bu zaferin ardndan Alparslan tarafndan grevlendirilen Kutalmolu Sleyman
ah, birka yl iinde Anadolunun byk bir ksmn fethetti. Anadolunun bu kadar hzl ve kolay fethinin
baz sebepleri vard.
49 Haluk Nurbaki, Anadolu Mucizesi, s. 20.
51 Ouz nal, Trkiye Tarihine Giri Horasandan Anadoluya, s. 80.; Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin
Erahin, mam Hatip Liseleri slam Tarihi, s.101.
119
SLAM TARH
Sleyman ahn Anadoluyu fethi srasnda yz binleri bulan Trkmen oymaklarnn Anadoluya
gelmesi ve Anadolu nfusunun nemli bir ksmnn Trklerden olumas bu topraklarda 1075 ylnda
Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasn salad. Bu arada Anadoluya Trkmen g devam etmitir. zellikle 13. yzylda Moollarn Orta Asyay igale balamalar Anadoluya doru ikinci g
dalgasn balatt. Bu gle ok sayda Trkmen oyma Anadoluya geldi. Bu glerle Anadolu nfusunun ounluunu Trkler oluturmutu. Bylece Anadolu 13. yzylda Trklemi oldu. Bu nfusun
bir ksm byk ehirlere (Konya, Erzurum, Erzincan, Sivas ve Kayseri) yerleti. Trk adyla anlanlar
yerleik hayata geerken Trmenler ise dier ova ve yaylalarda, u blgelerde ky hayat yayorlard.
Bunlarn dnda kalan konarger bir hayat yaayanlara ise Yrk denildi. Anadoluya gen Trkmenlerin tamam Mslmand. Onlar Anadoluya Trklkleriyle beraber Mslmanlklarn da getirmilerdir. Gelenler arasnda Trkmenler zerinde ok etkili olan mutasavvflar da vard. Onlar ou
zaman Trk ordularndan daha nce Bizans topraklarna girerek gayrimslim halkn gnllerini fethediyorlard. Mutasavvflar, sergiledikleri hogr, yardmseverlik ve drstlk sayesinde slamn yaylmasnda nemli rol oynuyorlard. Bu sayede baz Yahudi ve Hristiyanlar, Mslman olmulardr.52
Anadoluya gelen gezici mutasavvflarn ou Trkistanl Hoca
ARATIRALIM
Ahmet Yesevinin rencileri idi. AhAvar Baba, Pir Dede, Kdemli Baba Sulmet Yesevi, Trkistanda bir taraftan
tan, Geyikli Baba, Abdal Musa, Horos Dede,
slam anlatrken bir taraftan da birEmir in Osman.
ok talebe yetitirmiti. ok sayda
Mehmet Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda
rencisini Trk dnyasnn deiik
lk Mutasavvflar, s. 73-74.
blgelerine slam tebli etmek zere gnderdi. te onlardan bir ksm da
Yukardaki mutasavvflarn hangi blgelerAnadoluya gelmi ve Anadolunun
de irat faaliyetlerinde bulunduklarn aratdeiik yerlerinde slamn yaylmarnz.
s iin almtr. Bu mutasavvflarn
Anadoludaki en nemli temsilcilerinden biri Hac Bekta Veli idi. O, 13. yzyl ortalarnda Mool saldrlar nedeniyle byk skntlar iine
den Anadolunun mslman halkn sevgi, hogr, birlik ve kardelik duygular etrafnda toplamaya
almtr.53
Anadolunun Mslmanlamasnda Trk beyliklerinin de rol vardr. Beylikler Anadolunun
muhtelif yerlerinde bayndrlk almalar yaptlar. Bu erevede yaplan yzlerce cami ve medrese
sayesinde slam dininin geni kitleler tarafndan renilmesi ve yaanmas salanmtr.
Ayrca Anadolunun slamlamasnda ve Trklemesinde Ahilik (Kardelik) Tekilatnn da
nemli katks olmutur. Ahilik eitli meslek gruplarn bir araya getiren bir esnaflar tekilat idi. Bu
tekilat ehir, kasaba ve kylere kadar yaylmt. Buras ayn zamanda bir ahlak okulu gibi alyordu.
Gndz iinde alan ahiler, akam din ve ahlaki dersler alyordu. Ahiler, akam aldklar din ve
ahlaki derslerin gereini gndz ilerinde uyguluyorlard.
52 Mehmet eker, Anadoluda Bir Arada Yaama Tecrbesi, s. 82
120

4. 3. Balkanlarda slam Dininin Yaylmas
Mslman Trkler, Gelibolu zerinden Balkan Yarmadasna geerek 1361 senesinde Edirneyi
fethettikten sonra, ksa srede Bulgar topraklarn hzla ele geirmeye baladlar. Kosova Meydan
Savayla (1389) Srbistan, Trk hkimiyetine geti. Yldrm Bayezitin 1396 ylnda Nibolu nlerinde Hal ordusunu hezimete uratmas ise Osmanl Trklerinin Balkan hkimiyetini iyice perinledi.
Daha sonra Fatih Sultan Mehmetin 1463 ylnda Bosnay fethetmesiyle Osmanl snrlar talyann
Dalmaya sahillerine kadar uzand.
Osmanl daha fetihlere balamadan nce baz Trkmen oymaklar Balkanlara gemi ve
yerlemilerdi. Bunlar yerletikleri yerlerde Anadoludakine benzer almalaryla gayrimslimlerin
sayg ve gvenini kazanmlardr. nden giden bu insanlar aslnda fethin zeminini hazrlyordu. rnein
tasavvufun Bayramiyye, Celvetiyye, Halvetiyye, Halidilik ve Mevleviyye gibi kollar Balkanlarda
nemli grevler stlenmilerdir. Bu tarikat kollar duruma gre bulunduklar meknlar mescit, mektep,
meveret, kervansaray, darlaceze, imaret, ktphane, iltica yeri ve vakf gibi kullanmlardr.54
Fetih srasnda ve sonrasnda Osmanl, Anadoludaki Trkmen boylarndan bir ksmn Balkanlara yerletirdi. Trkmenler Anadoludan Balkanlara dillerini, gelenek, rf-det ve inanlarn da gtrdler. Buralarda yeni yerleim birimleri ve kyler kurdular. Trk gmenler genellikle arazisi ziraatta
kullanlmayan topraklara yerletirilmitir. Araziyi ekime elverili hle getiren gmenler, ksa zaman
iinde ziraat ve ticaretten kazandklar maddi varlk sayesinde Balkanlarda yeni bir yaam tarz gelitirdiler. Kurduklar kylere Anadoluda oturduklar eski yerlerin veya kendilerine nderlik eden dede,
baba ve eyh gibi atalarnn ad ya da unvanlarn verdiler.55 Bylece Balkanlarda slamn yaylmasn
saladlar.
Mostar Kprs (Bosna-Hersek)

54 Hasan Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 269-270.
121
SLAM TARH
Uzun yllar Balkanlardaki Mslman nfus, bu Trkmen nfusuyla snrl kald. Ancak zamanla
gayrimslimler arasndan slama girenler oldu. zellikle Bonak ve Arnavutlar kitleler hlinde
Mslman oldular. Din deitirmede Osmanl Devleti hi kimseyi zorlamamtr. Zira fetih srasnda
gayrimslimlerle bir anlama yaplmt. O anlamaya gre Osmanl, blge insannn canna, malna
ve dinine dokunmayacakt. Bu konuda onlara tam bir gvence verilmiti.
NCELEYELM
Sultan Mehmet Han Merhumun Bosna Ruhbanlarna Verdii Ahitnamenin Suretidir. (883/1478)
Nian- hmayun u ki ben ki Sultan Mehmet
Hanm; st ve alt tabakada bulunan btn halk tarafndan u ekilde bilinsin ki, bu ferman tayan Bosna
rahiplerine ltufta bulunup u hususlar buyurdum:
Sz konusu rahiplere ve kiliselerine hi kimse tarafndan engel olunmayp rahatszlk verilmeyecektir.
Bunlardan gerek ihtiyatszca memleketimde duranlara
ve gerekse kaanlara emn aman olsun ki memleketimize gelip korkusuzca sakin olsunlar ve kiliselerinde
yerlesinler; ne ben ne vezirlerim ne de halkm tarafndan hi kimse bunlara herhangi bir ekilde karp
incitmeyecektir. Kendilerine, canlarna, mallarna,
kiliselerine ve dardan memleketimize getirecekleri
kimselere yeri ve g yaratan Allah hakk iin, Peygamberimiz Muhammed Mustafa (s.a.v.) hakk iin,
yedi Mushaf hakk iin yz yirmi drt bin peygamber
hakk iin ve kuandm kl iin en ar yemin ile yemin ederim ki yukarda belirtilen hususlara sz konusu rahipler benim hizmetime ve benim emrime itaatkr olduklar srece hi
kimse tarafndan muhlefet edilmeyecektir.
Yukardaki metni Osmanllarn dier dinlere gsterdii hogr asndan inceleyiniz.
Balkanlarda Trk-slam kltrnn yaylmasnn nedenlerinden biri de o blgeye yaplan bayndrlk hizmetleridir. Osmanl ynetimi boyunca
Balkanlarda yaayan insanlara dil, din ve soy ayrm
yapmakszn hizmet etmitir. Trk slam kltrn
yanstan o kadar ok cami, medrese, han ve hamam
yaplmtr ki Bursa ile Bosna, Konya ile skp
birbirini hatrlatr olmutur. Dolaysyla Balkanlarn birok yeri Anadolu gibi birer Trk yurduna
dnmtr.56
Gll Baba Trbesi (Macaristan)
122

Ancak 18. yzyldan itibaren pe pee kan sava ve milliyetilik akmlar yznden Balkanlardaki Mslman nfusun bir ksm katledilirken bir ksm da Anadoluya g etmeye zorlanmtr. Dier
ok az bir ksm ise her eye ramen yerlerinde kalmlardr. Bugn Balkanlarda btn ykmlara ramen
Trk-slam kltrnn izleri silinememitir. Gnmzde Bulgaristan, Yunanistan, Mekedonya, Romanya, Arnavutluk ve Bosna-Hersekte yaayan Mslman Trkler, mill ve manevi kimliklerini korumaya
almaktadrlar.
5. Mslman Trk Devletleri
GRUP ALIMASI YAPALIM

Snfta be gruba ayrlnz. Aadaki
Mslman Trk devletleriyle ilgili aratrmalardan elde ettiiniz bilgileri snfla paylanz.
slamiyeti resm din olarak kabul eden

ilk Mslman Trk devletleri, dil (Volga)
Bulgarlar, Karahanl ve Gaznelilerdir.
dil (Volga) Bulgar Hanl: Hazar

1. Karahanllar
Denizinin kuzeyinde dil (Volga) Irmann
orta havzasnda kurulduundan bu adla anl2. Gazneliler
mtr. Bulgarlar, 7. yzyln sonu ile 8. yz3. Seluklular
yln balarnda bu blgeye geldiler. MS 3.
4. Harzemahlar
yzyldan beri burada bulunan muhtelif Trk
topluluklarn da ynetimlerinde birletirip
5. Osmanllar
blgeyi Trkletirdiler ve dil (Volga) Bulgar Devletini kurdular. Corafi konumlar ticarete ok msait olduu iin ticarete, ulam ve verimli
topraklar asndan nem verdiler. Harezm ve Samanili Mslman tccarlarla ticaret yaparlarken slam
tandlar. Tccarlar sayesinde slam dini, Bulgarlar arasnda yaylmaya balad. Bu gelime 900l yllarda
Bulgarlar arasnda slam dininin nemli lde yaylmasn salad. Bulgar Han, Abbasi halifesine bir
eli gndererek slam kabul ettiklerini, blgesinde bu dini retecek muallimler, ayrca ibadet iin cami,
mescit ve kendilerini savunmak iin kale yapmnda yetenekli ustalarn gnderilmesini istedi. Halife, bu
istekleri memnuniyetle karlad ve bir eli heyeti gnderdi. 21 Haziran 921de Badattan yola kan
heyet, 12 Mart 922 tarihinde Bulgarlara ulat. Onlar vastasyla birok din kurum ina edildi. dil (Volga)
Bulgarlar tarihe Dou Avrupada kurulan ilk Mslman Trk devleti olarak geti.57 1237 ylnda Bulgarlara saldran Moollar ky ve ehirleri yerle bir ettiler. Bundan sonra Altnordu Devletinin egemenliine
giren Bulgarlar kendilerini bir daha toparlayamadlar.
Karahanllar Devleti (840-1212): Orta Asyada kurulan ilk Mslman Trk devletidir. Bu
zellii ile Trk tarihinde ayr bir yeri
ve nemi vardr. Devletin kurucusu
Bilge Kl Kadir Handr. Devlet 1042
ylnda hanedan arasndaki anlamazlk
yznden Dou ve Bat Karahanllar olmak zere ikiye ayrld. Dou Karahanllar; (1042-1211) Balasagun, Yerkent,
Kagar, Fergana, Balka Gl civarna
egemendiler. Bakentleri Balasagundu.
Karahanllar Devleti
57 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.195-196.
123
SLAM TARH
Bazen de Kagar oldu. Hkmdarlar Tabga Hand. 1090 ylnda Byk Seluklulara balandlar.
1130 ylnda da Mool asll Karahitaylarn egemenliine girdiler. Bat Karahanllar; (1042-1212)
Aral Glnden imkent ve zkente kadar Maverannehire sahiptiler.
Bakentleri nce zkent sonra Semerkant oldu. 1074te bunlar da Byk Seluklulara balandlar. Seluklularn Katvan Savanda Karahitaylara yenilmesiyle 1141de Karahitaylarn
hkimiyetine girdiler. Sonra Harzemahlar Moollarla beraber Bat Karahanllara son verdiler. Bu
devletler zamannda Kagar, Balasagun, Semerkant, Buhara nemli birer bilim ve kltr merkezi
oldu. Trk-slam medeniyetinin ilk orijinal rnleri arasnda yer alan Divan Lgatit Trk, Kutadgu
Bilig bu dnemde ortaya kmtr.
Gazneliler Devleti (963-1186): Gazneliler Devleti, Afganistann bakenti Kabilin
154 km gneybatsnda bulunan Gaznede
kuruldu. Kurulduu yerden dolay Gazneliler denilmitir. Devletin kurucusu Samani Devletinde komutan olarak grev yapan
Alptekindir. Samani emirine bir kle olarak
satlan Alptekin, sahip olduu meziyetlerden
dolay hassa askerleri komutanlna kadar ykselmi, Samaniler dalma srecine girdiinde
bir beylik kurarak Gaznelilerin temelini atmtr.
Gazneliler Devleti
Alptekinden sonra gelen Bilge Tekin ve Piri Tekin zamanlarnda Samanolular Devletine
bal olarak yaadlar. Sebk Tekinin baa gemesiyle Gazneliler bamsz devlet hline geldi. Sonra Karahanllarla anlaarak Samanoullar topraklarn paylatlar. Sebk Tekinden
sonra yerine olu Mahmut geti. Sultan Mahmut, Hindistan zerine birok sefer dzenledi.
Mahmuttan sonra devletin bana geen Sultan Mesut, Dandanakanda (1040) Seluklulara
yenildi. Devlet, bu yenilgiden sonra zayflamaya balad ve 1187de Gurlar tarafndan ykld.58
Byk Seluklu Devleti (1040-1157): Ouz Trkleri
(Seluklular) tarafndan 1040 ylnda Sultan Mesuta
kar kazanlan Dandanakan Zaferi sonras kuruldu. Bu,
Bu zaferden sonra
Seluklularn istiklal sava oldu.59
Seluklular bir taraftan Anadoluyu vatan yapacak fetihlere giriirken bir taraftan da slam dnyasnn nemli bir
blmnn siyasi hkimiyetini ele geirdiler.
Seluklular, Mslmanlarn siyasi birliini ii, Fatmi
ve Karmatilere kar mcadele ederek korudular. Devletin
snrn ok genilettiler, byk baarlar elde ettiler. Fakat
Seluklularn da bir mr vard. Seluklularn son sultan
Sencer, 1141de Katvan Savanda Karahitaylara yenildi.
Byk Seluklu Devleti
59 brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s. 18.
124

Topraklarnn byk bir ksm Karahitaylarn egemenlii altna girdi. 1157 ylnda da Sencerin
lmyle Seluklu Devleti mrn tamamlad.60
NOT EDELM
Byk Seluklulardan doan devletler
unlardr:
Irak ve Horasan Seluklular (1092-1194)

Kirman Seluklular (1092-1048)
Suriye Seluklular (1069-1118)
Anadolu Seluklular (1075-1308)
1071 ylnda Bizansa

kar Malazgirt Zaferini
kazanan ve Trklere Anadolu kaplarn aan Byk
Seluklunun nl komutan
Sultan Alparslan 25 Kasm
1072de vefat etti ve bugnk Trkmenistann Merv
ehrinde defnedildi.
Sultan Alparslann temsil resmi
Harzemahlar Devleti (1157-1231): Byk Seluklu hkmdar Melikah, kendi dneminde

komutan olan Kutbettin Muhammedi Harezme vali olarak grevlendirdi. Kutbettin Muhammed
ldkten sonra yerine olu Atsz geti. Byk Seluklu Devletinin buhran iinde son zamanlarn
yaad bu dnemde Harzemahlarn banda bulunan Atszn olu l Arslan, bamszln ilan
etti ve Harzemahlar Devletini kurdu. Harzemahlar 12. yzylda Orta Asyann en gl devleti
oldular. Son hkmdar Celalettin Harzemah, Moollara kar amansz bir mcadele verdiyse de
sonunda bu devlet Moollar tarafndan ykld.61
Anadolu Seluklu Devleti (1075-1243): Kutalmolu Sleyman ah tarafndan
1075 ylnda kuruldu. Bakenti nce znik idi. Buray Hallarn igal etmesi zerine Konyay
bakent yaptlar. Hal ordularna kar nemli
mcadeleler verdiler. Yaptklar cami, medrese,
YORUMLAYINIZ
han, hamam ve kervansaraylarla Anadoluyu
batan baa sslediler. Anadolu Seluklular 1243
Anadolu Seluklu sultanlarndan
II. Gyasettin Keyhsrevin Grc aslylnda yaplan Kseda Savayla Moollarn
l Hristiyan ei iin saraya kilise yaplhkimiyetine girdi. Bu hkimiyet elli yldan
mtr.
fazla srd ve Anadolu Seluklular bu dnemde
isyan, soygun, mali kriz gibi birok olumsuzluk
Mehmet eker, Anadoluda Bir Arada
yaad. Devlet hkimiyeti ve otoritesi kalmad.
Yaama Tecrbesi, s.158.
Bunun zerine gl olan airet beyleri kendi
Yukardaki bilgiyi Trklerin diblgelerinde bamszlklarn ilan etti. Bylece
er dinlere kar hogrs asndan
Anadolu Trk beylikleri ortaya kt. Onlardan
yorumlaynz.
biri de Osmanoullar Beyliidir.
Osmanl Devleti (1299-1922): Seluklular gibi bunlar da Ouz Trklerinden idi. Osmanoullar,
Seluklular tarafndan Ankarann batsnda kalan Karacada yresine yerletirilmiti. Balarnda
Erturul Gazi bulunuyordu. Erturul Gazi, Bizans snrnda u beyi olarak grev yapyordu. Bu
srada St ve Domanii ele geirdi. Erturulun yerine geen olu Osman Gazi, Bizansn elindeki
Karacahisar, Bilecik ve negl fethetti. Bylece Osmanl Devletinin temelleri atlm oldu (1299).62
Osmanoullar, Anadoluda Trk birliini saladktan sonra, slam dnyasn yabanc saldrlarna
kar koruma, slam Avrupa ilerine kadar tama gibi nemli grevler stlendiler. Egemenlikleri altnda
61 Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 111-118.
62 Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 181-190.
125
SLAM TARH
yaayan insanlarn can ve mal gvenliini salama ve onlara adil davranma Osmanoullarnn temel amalar oldu. Orhan Gazi zamannda Bursa, I. Murat zamannda Edirne, Fatih zamannda
da stanbulu bakent yaptlar. 1595 ylna kadar
devlet srekli byd. Fatih Sultan Mehmet 1481
ylnda vefat ettiinde devletin toprak yz lm
2 milyon km civarnda idi. III. Murat Dneminde (1574-1595) ise Fatih Dnemindeki rakamn
yaklak on katna ulat. Osmanl, egemenlii
altna ald her lkeye kltr ve medeniyet alannda nemli katklar salad. Sahip olduu topraklarda brakt cami, han, hamam, medrese,
III. Murat Dnemi Osmanl corafyas
kervansaray, kpr, imarethane, ktphane ve
vakf gibi birok eser bugn Osmanlnn byklne hl ahitlik etmektedir. Dnyann en byk ve
en uzun mrl devletlerinden biri olan Osmanl 17. yzyldan itibaren duraklayarak gerilemeye balad.
1922 ylnda saltanat kaldrld ve yerine Trkiye Cumhuriyeti Devleti kuruldu (1923).
ZMLEYELM
Padiah ve
Sultanlar
Gazneli
Seluklu
Osmanl
Karahanl
Osman Gazi
Alparslan
III. Murat
Satuk Bura Han
Sultan Mahmut
Yukardaki tabloyu zmleyiniz.
TARTIALIM
Yandaki devletlerin kurulduklar yerleri harita zerinde bula-
Kazan Hanl
(1437-1552)
KAZAN
Eyyubiler
(1171-1348)
MISIR
rak Mslman Trklerin

slam corafyas zerindeki tesiri hakknda snf-
hidiler
(935-969)
MISIR
Krm Hanl
(1441-1784)
KIRIM
ORTA ASYA
DER MSLMAN
TRK DEVLETLERNDEN BAZILARI
Delhi Trk Sultanl

(1206-1413)
HNDSTAN
a tartnz.
126
Timur mparatorluu
(1369-1505)
Babr mparatorluu
(1526-1858)
PENCAP
Memlukler
(1250-1517)
MISIR
Tolunoullar
(868-905)
MISIR

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Hz. mer Dnemi Trk-Arap ilikilerinin tarih seyrini anlatnz.
2. Trklerin slamlama srecini hzlandran etkenler nelerdir? Aklaynz.
3. Osmanlnn kutsal topraklara yapt hizmetler nelerdir? Anlatnz.
4. Balkanlarda slamn yaylmasnda Trklerin rol nedir? Aklaynz.
B-Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadaki devletlerden hangisi Msrda kurulan Mslman Trk devletlerinden biri deildir?
A) Memlukller B) Timur mparatorluu C) hidiler
D) Tolunoullar
E) Eyyubiler
2. Trkler hangi savatan sonra kitleler hlinde Mslman olmaya balamtr?

A) Katvan
B) Nihavent
C) Talas
D) Kseda
E) Dandanakan
3. Aadakilerden hangisi ahilikte nem verilen prensipler arasnda yoktur?

A) Anaya babaya saygl olmak
B) Nefsine dkn olmak
D) yi kalpli olmak
E) Konuksever olmak
C) Gzel ahlakl olmak
4. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberden sonra ilk halife olmutur?

A) Hz. Ali
B) Hz. mer
C) Hz. Osman D) Hz. Ebu Bekir
E) Hz. Abbas
5. Aadakilerden hangisi Trklerin Mslman olmasn kolaylatran etkenlerden biri deildir?

A) Eski inanlarna benzer ynler olmas
B) Abbasilerin Trklere iyi davranmas
C) Ticari ilikiler
E) Trklerin vergiye balanmalar
D) Mutasavvflarn gayreti
C-Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(Erturul, Kayseri, Kseda, din, surre, Sencer, Dandanakan.)
1. Byk Seluklu mparatorluunun son hkmdar..
2. Byk Seluklu Devleti.Savandan sonra kuruldu.
3. Hunat Hatun Medresesi..dedir.
4. Hristiyanlarn Kuds Mslmanlarn elinden almak istemeleri, Hal Seferlerinin ....................................
sebeplerindendir.
5. Mekke ve Medine halkna para gtren zel birlie.denir.
D-Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.
1. () Eyyubiler Msrda kurulan Mslman Trk devletidir.
2. () Emeviler Dneminde slamn yaylmas iin en ok aba gsteren mer bin Abdlazizdi.
3. ( ) Ebu Mslim el-Horasani, Emevi Dnemi komutanlarndandr.
127
SLAM TARH
7. NTE
SLAM MEDENYET
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Kltr ve medeniyet kavramlarnn anlamlarn szlkten aratrnz.
2. evrenizde bulunan din-tarih eserlerden biri hakknda bilgi edininiz.
3. Hat, ebru ve minyatr gibi sanat eserlerinden birinin nasl yapldn aratrnz.
4. Vakflar hakknda bir aratrma yapnz ve edindiiniz bilgileri defterinize yaznz.
128
VII. NTE: SLAM MEDENYET

1. Din ve Toplumsal Hayat
1. 1. Din nanlar
Tarihte Mslman toplumlardaki insanlar, inan ynnden Mslmanlar ve gayrimslimler
(Mslman olmayanlar) olmak zere iki gruba ayrlmtr. Hz. Peygamber ve Drt Halife dnemlerinin
sonuna kadar slam dnyasnda Mslmanlarn ounluunu Araplar oluturmaktayd. Ancak
Emeviler ve Abbasiler Dneminde slamn yaylmasyla birlikte Trkler, ranllar ve Berberiler gibi
farkl milletler de Mslmanlar arasna dahil oldular.
Hz. Peygamber zamannda Mslmanlar onun etrafnda toplandlar. Hz. Muhammedin
vefatndan sonra dinden dnme olaylar ve yalanc peygamberler ortaya kt. Hz. Ebu Bekir ve Hz.
mer dnemlerinde otorite ve birlik tekrar saland. Ancak Hz. Osman Dneminin son yllarndan
itibaren balayan i huzursuzluklar, Hz. Ali Dneminin bandan itibaren ciddi ihtilaflara yol at.
Ortaya kan gr ayrlklar bir sre sonra i atmaya dnt ve Mslmanlar arasnda fikr ve
siyasi blnmeler balad. nce Hariciler, ardndan iiler ve bir sre sonra da Cebriye ve Mutezile
gibi mezhepler ortaya kt. Bu gruplar slam toplumunda aznl tekil etmekteydiler. Toplumda
asl gvdeyi ehl-i snnet olarak bilinen kesim oluturuyordu. Bununla birlikte ehl-i snnet iinde
de inan alannda Selefilik, Maturidilik ve Earilik; hukuk alannda da Hanefilik, afiilik, Malikilik
ve Hanbelilik gibi baz mezhepler ortaya kmt. Farkl mezhepler arasnda geni bir hogr ve
anlay vard. Farkl ekollerin olmas ve hogr anlay, slam dnyasnda zengin bir fikr birikimin
olumasna zemin hazrlamtr.
slam toplumlarnda Mslmanlarn
yan sra Yahudi, Hristiyan, Sabii, Mecusi,
Budist, putperest, gnee ve yldzlara
tapanlar gibi ok farkl topluluk birarada
yaamtr. Gayrimslimler slam toplumunda
anlamalar erevesinde yaayarak can ve mal
gvenliklerini korumutur. Ayrca onlara din
eitim ve retim haklar tannm, ibadet ve
ayinlerinde ise serbest braklmlardr. Ceza
davalar hari aile, ahs, borlar ve miras
hukuku gibi alanlarda hukuki serbestlie sahip
olmular ve aralarndaki anlamazlklar kendi
mahkemelerine gtrme haklar olduu gibi
slam mahkemelerine de bavurabilmilerdir.1
Cami, kilise ve havra
PAYLAALIM
slam tarihinde Mslmanlarn farkl inan ve kltrlere gsterdikleri hogrye
ilikin rnekler bulunuz ve bunlar arkadalarnzla paylanz.
129
SLAM TARH
Gayrimslimler, ahs vergisi (cizye), arazi vergisi, (hara) ve ticaret vergisi verirlerdi. slam
toplumunda gayrimslimler ounlukla ticaretle megul olmulardr. Askerlikten muaf tutulduklar
iin savaa katlmayan gayrimslimler, ekonomik alanda glenmilerdir.
1. 2. Toplumsal Yap
Kabilecilik anlay, slam ncesi Arap toplumunun en belirgin zelliidir. Buna gre herhangi
bir kabileye mensup olanlar gl kabul edilirdi. Kabilesi olmayanlar ise gl kabilelerinin himayesine
girerdi. Tm insanlarn doutan eit olduunu ilan eden slam; kabile, soy, renk ve rk ayrmna kar
kmt. Bu sebeple slam toplumlarnda imtiyazl bir snfn ortaya kmas engellenmiti. slamla
birlikte kabilecilik anlay yerini kardelik ve hukuka brakt.
lk dnem slam toplumlarnda ana gvdeyi oluturan sosyal grup Mslman Araplard.
Peygamber ve Drt Halife Devrinin sonuna kadar ynetim Arap kkenli Mslmanlarn elindeydi.
slam dini, rk ve soy ayrmn kabul etmemesine ramen Emeviler Dneminde Arap olmayan unsurlara
ynetimde genellikle yer verilmemitir. Abbasiler Dnemi ile birlikte Araplarn dndaki milletler de
ynetimde sz almaya balamlardr.2
slam toplumunu oluturan bir dier sosyal grup ise zimmilerdir. Anlamalar erevesinde
devletin himayesi altnda yaayan gayrimslim vatandaa zimmi denir. Zimmiler devlete cizye
derlerdi.3 Zimmileri Hristiyanlar, Yahudiler, Sabiiler ve dier din mensuplar oluturmutur.4
slam toplumunu oluturan kesimlerden biri de mevalidir. Mevali, iki anlamda kullanlmtr.
lk zamanlarda azat edilen klelere mevali denmekteydi. Sonraki dnemlerde fetihlerin artmas ve
slamn yaylmasyla birlikte Araplarn dnda Mslman olanlara da mevali denilmeye baland.5
Mevali, slam toplumlarnda Emeviler Dnemi hari olmak zere her zaman dier Mslmanlar gibi
temel hak ve zgrlklere sahip olmutur.
slam toplumunun yesi olan bir dier grup da klelerdir. Klelik ilk alardan beri var olan bir
kurumdur. slamn geldii dnemde Bizans, Sasani ve Hint toplumlarnda olduu gibi Arap toplumunda
da klelik vard. Kleler toplumun en alt tabakasn tekil etmekteydi ve klelerin zgrlkleri yoktu.
Kle olarak doan bir kii bu statsnden kurtulamyordu. slam dini ise klelie kar km ve kleyi
bir ticari mal deil, insan olarak kabul etmitir. ncelikle klelerin durumunu iyiletirici hkmler
koymutur. Klelere iyi davranmay emretmi, onlarn haklarn hukuki teminat altna almtr. Hz.
Peygamberin u tavsiyesi bu konuya aklk getirir: Kleleriniz sizin kardelerinizdir. Onlara
yediinizden yedirin, giydiinizden giydirin. Ar bir i yklemeyin; yklerseniz siz de onlara
yardm edin.6 Ayrca slam dini klelii kaldrmak iin tevik edici hkmler de koymutur. Kle
azat etmeyi bir ibadet saym ve baz gnahlarn
kefareti olarak belirlemitir. Hz. Peygamber, ei
TARTIALIM
Haticenin hizmetine verdii kleyi azat etmi ve
slam dini, klelii niin hemen
Mslmanlara da bunu tavsiye etmitir. slam dini,
kaldrmamtr?
Tartnz.
klelere sahipleri ile anlaarak cretlerini demeleri
ve hrriyetlerine kavumalar hakkn da vermitir.
3 Heyet, Din Kavramlar Szl, s. 716.
4 Philip Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, C 2, s. 367.
5 Ramazan Altnay, Emeviler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, s. 21.
6 Buhari, man, 22.
130

1. 3. Ulema ve Toplumsal Etkinlii
slam dini, limlere byk deer vermitir.
slam dnyasnda ilk dnemlerde ilim adamlarna
alanlarna gre mfessir, muhaddis, fakih gibi
isimler verilmise de lim (oulu ulema) ifadesi
yaygn olarak kullanlmtr. Kurandaki,
Kullar iinden ancak bilginler, Allahtan
(gereince) korkar.7 ayeti ilim sahibi kimselerin
stnlne iaret etmektedir.
Hz. Peygamber Dneminde zellikle suffede okuyanlar, Mslman ilim adamlarnn ilk rneklerini oluturmulardr. Drt Halife Dneminde genileyen slam corafyas Mslmanlar
farkl inan ve kltrlerle kar karya getirmiti. Bu karlamann getirdii sorunlar ve
ihtiyalar yeni zmleri gerektirmitir. Mslmanlarn, dini anlama ve uygulama yolunda
karlat bu problemler ulema tarafndan
ictihatla zlmtr.
NOT EDELM
Osmanl Devletinde ulemay ilmiye
snf tekil etmektedir. lmiye snf, seyfiye
(asker) ve kalemiye (brokrasi) ile birlikte
Osmanl devlet tekilatnn temel unsuru
olmutur. lmiye snf, eitim, yarg, fetva
ve diyanet ilerine bakmakla yetkiliydi.
lmiye tekilatnn banda eyhl-slam
bulunurdu. lmiye tekilatnn giderlerini
ise vakflar karlamaktayd.
lk dnemlerde ilim adamlarnn ders

halkalar genellikle camilerde olmutur. Bununla birlikte kttaplarda, limlerin evlerinde
ve saraylarda da ilim halkalar oluturulmutur.
Ulemann maalar ounlukla vakf gelirlerinden denmekle birlikte zaman zaman devlet
veya renci velileri tarafndan da denmitir.
slam dnyasnda ulema genellikle siyasi otoriteden bamsz olmu ve bu durum ulemann
zgn eserler ortaya koymasn salamtr.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 22, s. 141. (zetlenmitir.)
slam dnyasnda ulema; eitim, din

hayat ve bilimsel almalarn temelini tekil etmitir. Ulema bilgisiyle halk nezdinde itibar gren bir statye sahip olmu ve her zaman sayg grmtr. Halk zerindeki etkileyicilii sebebiyle belli bir otorite
ve itibar sahibi olan ulemaya devlet yneticileri de sayg ile yaklamlardr.
Emeviler Dneminde Araplarn ynetim ve asker ilere arlk vermesi sebebiyle ulema genellikle
mevali snf arasndan kmtr.8 Abbasilerde toplumun havas ad verilen sekinler zmresinden saylan
ilim adamlar, zellikle Abbasi halifelerinin destek ve himayesini grmlerdir.
Seluklularda ulema, medreselerin en nemli unsuru olmutur. Seluklu medreselerinde grev
yapan ulema Btni inanlara kar mcadele etmitir. Bu ilim adamlarnn maalar da vakflar araclyla
karlanmtr.
KONUALIM
Mslman toplumlarda ulemann halk zerinde etkin olmasnn sebeplerini
arkadalarnzla konuunuz.
7 Ftr suresi, 28. ayet.
131
SLAM TARH
1. 4. Bayramlar
Bayramlar, din ve mill duygularla
kutlanan zel gnlerdir. Mslmanlarn iki tane
din bayram vardr. Bunlardan biri Ramazan,
dieri ise Kurban Bayramdr. Hz. Peygamber,
Medineye hicret ettikten sonra Medinelilerin
kutlad eski bayramlar yerine Ramazan ve
Kurban bayramlarn koymutur. Ramazan ayn
orula geiren Mslmanlar evval aynn ilk
gnn bayram olarak kutlarlar. Kurban Bayram
ise zilhicce aynn onuncu gn balayp drt gn
devam eder. Bu gnlerde Mslmanlar kurban
ibadetini yerine getirdikleri iin bu bayrama da
Kurban Bayram ad verilmitir.
Hz. Peygamber, bayram gnlerinde ilk i olarak
bayram namaz klmay tavsiye etmitir. Bayram namazlar,
TARTIALIM
musalla ad verilen meydanda klnrd. Kadnlar ve
Ramazan ve Kurban bayramlaocuklar da bayram namazlarna itirak ederlerdi. Namazn
rnn
toplumsal
bara nasl katk saklnmasyla bayram kutlamas balard. Bayram gnlerinde
ladn arkadalarnzla tartnz.
yeni elbiseler giyilir, insanlar birbirleriyle tebrikleir
ve hediyeleirlerdi. Halifeler, namazdan sonra halkla
bayramlard. Kimi zaman kl ve alg oyunlar, at veya deve yar gibi elenceler de dzenlenirdi.
slam toplumlarnda bayram gnlerinde toplu ikramlar verilir ve ziyaretler yaplrd. Badat, Kuds
ve am gibi byk ehirlerde parlak ve cokulu trenlerle bayramlar kutlanrd. Bayram geceleri ehirlerde
fener alaylar dzenlenirdi.9
1. 5. Aile
Aile, evlilik ve kan bana dayanan; anne, baba ve ocuklardan oluan en kk sosyal gruptur.
slam dini aileyi toplumun temeli kabul eder. Bu yzden slam, ailenin salam bir ekilde kurulmasna byk nem vermitir. Aile, Mslman bir toplumun ekirdei ve kltrel devamlln gereidir.10 Ailenin
temel amac, salkl nesiller yetitirerek insan soyunun devamna katkda bulunmak ve topluma faydal
bireyler kazandrmaktr. slam dini, ailenin kurulmasnda nikh esas kabul etmitir. Evlenmeye gc yetmeyenlerin iffetlerini korumalarn tavsiye etmi ve evlilik d ilikileri yasaklamtr. Elerin birbirine
kar sorumluluklar olduunu ifade eden slam dini, aileyi muhafaza etmek iin aileye zarar verecek her
trl sz ve davran yasaklamtr.
slam dini, kadn ve erkei eit kabul etmitir. slam hukukuna gre gerek insanlk gerekse kulluk
asndan kadn ve erkek arasnda bir farkllk yoktur. Her iki cinsin konumlar temel hak
BEYN FIRTINASI YAPALIM
ve sorumluluklar asndan da ayndr. Buna
gre kadnn maddi ve manevi kiilii, can,
slam dininin aileye verdii nemi
mal ve rz aynen erkeinki kadar kymetlidir.
aratrp snfta arkadalarnzla beyin
slamda kadnlar temel hak ve zgrlklerinfrtnas yapnz.
den mahrum braklmamtr.11
10 Mustafa Aydn, lk Dnem slam Toplumunun ekillenii, s. 199.
11 Heyet, lmihal, C 2, s. 317.
132

Kadn, mal varl ynyle kocasndan bamszdr ve kendi bana tasarruf yetkisi vardr. Yine
slamn ngrd aile yaps esas itibaryla tek ele evlilik zerine kurulmutur. slam, elerin bir arada
yaama imknnn kalmad durumlar iin de boanmaya izin vermitir. Evlilik konusunda aile egzogamisi
(akraba d evlilik) uygulam ve belirli dereceye kadar kan, st ba bulunan akrabalarla evlenmeyi doru
bulmamtr. Mslman erkeklerin de ehl-i kitap olarak bilinen Yahudi ve Hristiyan kadnlarla evlenmesine
izin verilmitir.12
2. Ekonomik Hayat
slam dini Mslmanlara helal rzk iin almay emretmitir. Kuranda ve hadislerde almay
tevik eden ilkeler, Mslmanlarn tarihte canl bir ekonomik hayat gelitirmelerini salamtr. Ekonomi,
slam devletlerinin nem verdii alanlardan biri olmutur. Gelirler, harcamalar, tarm, sanayi, madenler ve
ticaret, ekonomik hayatn balca unsurlardr.
2. 1. Devlet Gelirleri ve Harcamalar
slam devletlerinin balca gelirleri zekt, r, hara, cizye, ganimet ve gmrk vergileridir.
Bunlarn dnda veraset vergisi, olaanst vergiler ve vergi d (ba, buluntu vb.) gelirler de devletin
gelir trlerindendir.
NOT EDELM
SLAM DEVLETLERNN GELRLER
Zekt
Hara
Cizye
Ganimet
Gmrk
vergisi
Dier
gelirler
slam devletinin en nemli gelirlerinden biri zekttr. Zekt, varlkl Mslmanlara farz
olan mali bir ibadettir. Zekt hr, akll ve ergen Mslmanlardan alnr. Zektn hangi mallardan ne kadar
alnaca ve kimlere verilecei gibi hususlar Hz. Peygamber zamannda ayet ve hadislerle belirlenmitir.
Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer dnemlerinde zekt devlet tarafndan toplanyor ve
muhtalara datlyordu. Ancak Hz. Osman zamannda para, altn, gm ve ticari mallarn zekt, o
gnn artlar dikkate alnarak ihtiya sahiplerine verilmek zere zengin Mslmanlarn sorumluluuna
brakld. Dier mallarn zektlar ise yine devlet tarafndan toplanmaya devam edilmitir.13
Devletin gelirlerinden biri de rdr. r, Mslman toprak sahiplerinin zirai mahsullerinden
onda bir orannda alnrd. Genellikle ayni olarak verilen r, Hz. Peygamber zamannda uygulamaya
konmutur.14 Mslmanlardan toplanan r, zekt fonuna aktarlrd.
Hz. mer zamannda konulan bir vergi olan
hara da devletin nemli gelir kaynaklarndandr.
Hara, gayrimslimlerin ilettikleri topraklardan
alnan bir vergidir. Hz. mer, sava yoluyla elde
edilen topraklar yapt istiareler sonucunda
devletin ve gelecek nesillerin ihtiyalarn
dikkate alarak Mslmanlara datmam ve bu
topraklar devletin mlkiyetine geirmitir.15
BLG KUTUSU
slam devletlerinde gayrimslimlerden alnan hara, cizye,
ticaret vergisi ve dier gelirlerin tamamna fey denir.
12 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 2. s. 199.

13 Muhammed Hamidullah, slam Messeselerine Giri, s. 124.
14 Ahmet Tabakolu, slam ve Ekonomik Hayat, s. 114.
133
SLAM TARH
Bu topraklarn kullanm hakk sahiplerine braklm ve toprak sahipleri de bunun karlnda devlete
vergi demilerdir. Bu uygulamay daha sonraki devletler de srdrmtr. Bu vergiler hara defterleri
yoluyla kayt altna alnmtr.16 Divan defterlerinde kaytl olan askerlerin ve dier memurlarn maalar hara
gelirleriyle denirdi. Kpr ve yol gibi bayndrlk giderleri bu fondan karlanr, kalan miktar ise Beytl-Mala
devredilirdi.17
Cizye, Hz. Peygamber zamannda yrrle konulan, hr ve ergen olan gayrimslim erkeklerin ylda
bir kez dedikleri vatandalk vergisidir. ocuklar, kadnlar, din adamlar, engelliler ve maddi imkn olmayanlardan cizye alnmazd. Devlet, cizye ald vatandalarnn can, mal ve din emniyetini salamak zorundayd.
Cizye veren kii, Mslman olduu takdirde bu vergi ondan derdi. Ancak Emeviler Dneminde devletin
gelirlerinin decei endiesiyle Mslman olan zimmilerden de cizye alnmaya bir sre daha devam edildi.18
Gmrk vergisi, i ve d ticaretten alnan bir
vergidir. lk kez Hz. mer zamannda uygulamaya
konulan bu vergiyi, Mslman tccarlar genellikle
% 2,5 orannda derlerdi. Yabanc tccarlar ise
genelde % 10 orannda gmrk vergisi derdi.
Ancak yabanc devletlerin Mslman tccarlardan
ald gmrk vergisi ne ise o devletlerin
tccarlarndan da ayn oranda vergi alnrd. Bu
vergi ylda bir kez alnrken Emeviler Dneminde
(mer bin Abdlaziz Dnemi hari) maln lkeye
her giriinde alnmtr.19 Bunlarn dnda slam
devletlerinde balar, sahipsiz mallar, rfi vergiler,
vasiyetle hazineye braklan mallar gibi gelirler de
devletin gelir kaynaklarn oluturmutur.
BLG KUTUSU
Ganimet, slam devletlerinin gelir
kaynaklarndandr. Mslmanlarn savata
dmandan elde ettikleri her trl gelire ganimet ad verilmitir. Ganimetin bete biri (Humus),
Hz. Peygamber ve Drt Halife Dneminde toplum
yararna harcanmas iin Beytl-Mala ayrlrd.
Emeviler Dneminde bu gelirler silah, at ve erzak
gibi asker ihtiyalar iin kullanlmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi C 13,
s. 351. (zetlenmitir.)
slam dnyasnda devletin genel maliyesini temsil eden messeseye Beytl-Mal denmitir. BeytlMal, Hz. Peygamber Dneminde olumu ve Hz. Ebu Bekir Dneminde de varln devam ettirmitir. BeytlMalda toplanan zekt, r ve ganimet gibi gelirlerin harcanaca yerler Hz. Peygamber Dneminde belirlenmitir. Dier gelirler ise zamann ve toplumun artlarna gre harcanmtr. Hz. mer zamannda fetihlerin
artmasyla devletin gelirlerinde byk art olmu ve bu durum gelirlerin muhafaza edilmesi ve datlmas
sorununu gndeme getirmiti. Bunun zerine Hz. mer, fey gelirlerinin datmn adaletli ve dzenli yapmak
iin Beytl-Mal kurumsal bir yapya kavuturmutur. Bu amala grevliler tayin etmi ve Beytl-Maldan
deme yaplacak isimleri divan defterlerine kaydettirmitir.20
NOT EDELM
slam devletinin giderleri unlardr:
Zekt Giderleri
Fakirler, dknler, zekt
grevlileri, mellefe-i kulub,
klelere, borlular, muhtalar
ve Allah yolunda olanlara
harcanr.
Ganimet Giderleri
Yetimler, ihtiya sahipleri,

ve yolda kalm olanlarn
ihtiyalar karlanr.
lke genelindeki din hizmetler de ganimet gelirlerinden
karlanr.

17 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 11, s.102.
134
Dier Giderler
Devlet grevlilerinin maalar,

ordunun ihtiyalar, eitim
giderleri, ziraat ve bayndrlk
ileri genel bteden karlanr.

2. 2. Tarm, Sanayi ve Madenler
slam dnyasnda ekonomik hayatn temelini tarm oluturmutur. Bu sebeple tm idareciler
ilk dnemden itibaren tarmsal faaliyetlere nem
vermilerdir. Her dnemde yneticiler tarmda
verimlilii artrmak iin sulama kanallar amay
nemli grev olarak kabul etmilerdi. Drt Halife
ve Emeviler Dneminde bataklk alanlar slah edilerek yeni tarm alanlar alm, barajlar, kprler
ina edilmi ve modern usullerle tarm yaplmtr.
Mslmanlar doudaki tarm usullerini Endlse
de tam, orada ba ve baheler oluturmulardr. Mslmanlarn oluturduu ba ve baheler
Endlsn tarih miras olarak gnmze kadar
varln korumutur.21
Endlsn en mehur bahelerinden biri olan Cennetl - Arif,

bugnk adyla Generalife, 13. asrn sonlarnda spanyada hkm sren Nasriler zamanndan kalma bir abidedir.
slam dnyasnda sanayi alannda ne kan endstri kolu dokumaclktr. zellikle elbiselik, demelik kuma imalat ve perdelik ile hal dokumacl gelimitir. Bunun yannda ipek, pamuk, gl suyu ve
triyat retimi yaygnlamtr. Ayrca dericilik, cam sanayi, kiremit, tula ve silah imalat da yaygn olan
endstri kollardr. 795 ylnda Badatta kurulan kt imalathanesiyle Mslmanlarn kat ihtiyalar karlanmtr. Daha sonra farkl ehirlerde kurulan imalathaneler aracl ile Avrupaya kt ihra edilmitir.
Bu dnemde Endlste gelimi bir dericilik sektr vard. Ayrca yn ve ipek dokumacl, porselen
rnleri imalat yaplmaktayd. pek, nceleri Hint blgesinden ithal edilirken sonraki dnemlerde randan
Endlse kadar olan blgede ipek retimi artmtr.22
slam dnyasnda zengin maden yataklar mevcuttu. Yneticiler maden yataklarn iletmeye nem
vermilerdir. Bu erevede zengin altn, gm, bakr, demir ve kurun madenleri iletilmitir. Ayrca
Endlste Toledo ve douda Dmek ehirleri o dnemde kl yapm ile mehur olmutur.23
2. 3. Ticaret ve Para
Arap Yarmadas dnya ticaretinin gei
noktalarndan biri zerindeydi. Fetihlerin artmasyla birlikte birok ticaret yolu, Mslmanlarn hkimiyetine geti. Arap Yarmadasnda
ise ekonomik hayatn temelini tarm ve kervan
ticareti oluturmaktayd. Mslmanlar, her
dnemde ticarete byk nem vermilerdir.
Devlet yneticileri, bu amala yollar yaptrm, ticaret yollarnn gvenliini salam ve
bu gzerghlar zerine kervansaraylar yaptrmlardr. Emeviler Dneminde deniz ticareti daha n planda iken Abbasiler zamannda
kara ticareti daha yaygn olmutur.24 Emevilerle birlikte slam dnyasnda Badat, Basra,
BLG KUTUSU
Endls (spanya) slam uygarlnda
deniz ticareti ok gelimitir. Sevil (biliye)
kenti o dnemin en byk liman kentlerinden
biriydi. Buradan pamuk, zeytin ve ya ihra edilmekteydi. Endlste retilen mallar, Msrda skenderiye
ve Bizansta stanbul liman ehirleri araclyla Hindistan ve Orta Asya blgelerine gnderilirdi.
Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slam Tarihi, C 2, s. 837.
(zetlenmitir)

135
SLAM TARH
Kahire, skenderiye, Kfe gibi ehirler kara ve
deniz ticareti iin nemli bir merkez olmutur.
zellikle Basra, deniz ticaretinde nemli bir
merkez idi. Hindistan ve in taraflarna deniz
yoluyla tccarlar gidip gelmekteydi. Ayn zamanda Hint ve in blgesi ile kara ticareti de
yaygnd. Bu blge ticaretinin en nemli unsuru ipekti.
Kara ve deniz yoluyla dnyann birok
yerine ticari seferler yapan Mslman tccarslam tarihinden ilk para rnekleri
lar, 9. yzylda, sarraflarla i birlii yaparak
slam Bilim ve Teknoloji Mzesi (stanbul)
bankaclk hizmeti vermilerdir. Bu varlkl kesim, bir sre sonra bazen esnaf ve tccar kesimine bazen de hkmetlere bor para vermeye balad. Yine bu dnemde ek ve kredi mektuplar da ticari
hayatta kullanlmtr.25 slam dnyasnn ilk Dneminde Hristiyan, Yahudi ve Mecusi tccarlar ticarette
etkiliyken sonraki dnemlerde Mslman tccarlar bunlarn yerini almtr.
Ticaretin en nemli aralarndan biri de
NOT EDELM
paradr. slamn doduu zamandan itibaren
Mslmanlar tedavlde olan Bizansn altn
Emeviler Dneminde Bizansla olan
siyasi ve asker mcadele iktisadi alana da
dinarn ve Sasanilerin gm dirhemini para
yansmtr. Emevi sultanlarndan Abdlolarak kullanmaktayd.26 Bu paralarn zerinde
melik bin Mervan, 696 ylnda ilk kez altn
Bizans ve Sasanilerin inan ve kltrn simgedinar bastrm ve lkesini Bizans parasna
leyen resim ve yazlar vard. Hz. Peygamber Dbamllktan kurtarmtr.
neminde de bu paralar kullanlm, ayrca para
bastrlmamtr. Bu dnemde Hz. Peygamber,
tedavlde olan sikkeleri krarak eksiltme yapmay Mslmanlara yasaklamtr.27
Paralar zerinde ilk tasarruf Hz. mer Dneminde oldu. Hz. mer, ran ve Irakn Fethinden sonra zerlerinde ran hkmdarlarnn resmi ve ate tapna bulunan dirhemleri yeniden bastrd. Yeni baslan
dirhemlerin zerine ise elhamdlillah, lailaheillallah, Muhammednresulullah gibi ifadeleri yazdrd. Bu
dirhemler baz ufak deiiklie ramen Muaviye Dnemine kadar tedavlde kald. Muaviye Dneminde ise
Muaviyenin kl kuanm tasvirinin yer ald yeni dirhemler bastrld ve bunlar tedavle srld.28
3. lim ve Dnce Hayat
lk emri Oku! olan slam dini, ilmi kutsal saym ve ilim elde etmeyi de ibadet kabul etmitir.
slamn ilme verdii deer nedeniyle Mslmanlar tarih boyunca ilme ve ilim adamna byk nem
vermilerdir. Mslmanlar farkl ilim dallarnda dnya ilim ve kltr hayatna pek ok katkda bulunmutur. Onlar, slamla ilgili ilimleri eri ilimler olarak nitelendirmilerdir.29 Tarih boyunca Mslmanlar
btn ilim dallarnda almalar yapmlar ve din ilimlerin yan sra fen ve sosyal bilimlerde de zgn
eserler ortaya koymulardr.
27 Cahit Baltac, slam Medeniyeti Tarihi, s. 204.
29 smail Raci Faruk, slam Kltr Atlas, s. 257.
136
YORUMLAYALIM
slamn ilme verdii nem ile ilgili ayet ve hadislerden oluan bir sunu hazrlaynz ve
ieriini snfta arkadalarnzla yorumlaynz.
3. 1. slam Bilimleri
Tefsir, Kuran- Kerimin ayetlerinin
aklanp yorumlanmasdr. Kuran ayetlerini
aklayarak yorumlayan kiilere ise mfessir
ad verilir. Dolaysyla tefsirin konusu Kuran-
Kerim, amac ise onun ayetlerinin anlalmasdr.
Kuran ayetlerinin aklanmasnda ayetlerin ini
sebepleri, Hz. Peygamberin sz ve uygulamalar
gibi ller dikkate alnr. Hz. Ali, Abdullah bn
Abbas, Abdullah bn Mesut, Taberi, Zemaheri,
Fahreddin Razi, Beydavi, smail Hakk Bursevi
ve Muhammed Hamdi Yazr gibi ahsiyetler
tefsir ilmi alannda mehur olmulardr.30
slam bilimlerine ait yazma eserlerin en fazla

bulunduu Sleymaniye Ktphanesi (stanbul)
Mslmanlar Kurann anlalmasna olduu gibi okunmasna da byk nem vermilerdir.

Bu alandaki almalar kraat ilmini ortaya karmtr. Kurann okunu ekilleri ve en gzel okuma
yntemlerini konu edinen kraat ilmi, Msr, Trkiye ve Endls blgesinde gelimitir.
Hadis, Hz. Peygamberin sz, davran ve takrirlerini ele alr. Hz. Peygamberin sz ve uygulamalar,
Kuran anlama ve tatbik etmede Mslmanlara rehber olmutur. Mslmanlarn hayatlarnda hadisler
belirleyici bir unsur olmutur. Bu sebeple sahabe, gittii yerlerde Hz. Peygamberin hadislerini halka
aktarmtr. O, hayatta iken szleri ksmen de olsa yazlyordu. Hadislerin bir araya getirilmesi (tedvin) ise
Emeviler Dneminde halife mer bin Abdlazizin (717-720) katklaryla balamtr.31 mam Buhari,
Mslim, Ebu Davut, Ahmet bin Hanbel ve mam Malik gibi ahsiyetler mehur muhaddislerdendir.
Fkh, insann Allaha, insanlara ve dier varlklara kar grevlerini Kuran- Kerim ve
hadislere dayanarak dzenleyen bir bilim daldr. Fkh ilmine, slam hukuku; fkh limine de fakih
ad verilir. Fkhn asli kaynaklar Kuran- Kerim, snnet, icma ve kyas olarak kabul edilir. Hz.
Peygamber devrinde olumaya balayan fkh, Drt Halife ve Emeviler Dneminde tedvin edilmi,
Abbasiler Dneminde ise geliimini tamamlamtr. Sahabe grleri ve mctehitlerin ictihatlaryla
fkh olgunlam ve fkhi mezhepler ortaya kmtr. Bu dnemlerde fkh alannda Hanefilik (Ebu
Hanife), afiilik (mam afi), Malikilik (mam Malik), Hanbelilik (Ahmet bin Hanbel), Caferilik
(Cafer-i Sadk) ve Zahirilik (Davut ez- Zahiri) gibi mezhepler ortaya kmtr.32
Kelam, slam dininin inan esaslarn Kuran ve snnet erevesinde akli ve bilimsel
yntemlerle aklayan bir bilimdir.33 Kelamn en nemli zeliklerinden biri de slamn inan
esaslarn savunmasdr. Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra slam toplumunda balayan ihtilaflar
ve mcadeleler birok itikadi sorunu gndeme getirmitir. Ayrca fetihlerin artmas ve slamn
yaylmasyla birlikte karlalan yeni inan ve kltrler beraberinde yeni problemler de getirmitir.
30 smail Cerraholu, Tefsir Usul, s. 231.
137
SLAM TARH
Bu sorunlar ve tartmalar kelam ilminin douunu hazrlamtr. Emeviler devri, itikadi tartmalarn
balad ve kelam ilminin temellerinin atld bir dnemdir. Bu dnemde ia, Haricilik, Mutezile,
Mrcie, Selefiye ve Cebriyye gibi itikadi frkalar ortaya kmtr.34
Ebu Mansur Maturidi ve Ebu Hasan Earinin grleri zamanla birer kelam ekol hline
gelmitir. Bu ekoller Maturidilik ve Earilik olarak slam dnyasnda yaylmtr.
Tasavvuf, slamn ahlaki ilkelerinin
TARTIALIM
bireyler tarafndan iselletirilmesini esas
alan bir disiplindir. Tasavvufun konusu gzel
Anadolunun slamlamasnda ve
ahlak, kalp temizlii ve ruh olgunluudur.
Trklerin slam kabulnde tasavvufi
Amac ise mminleri terbiye etmek ve manen
dncenin etkilerini aratrarak arkaykseltmektir. Tasavvuf kelimesi Kuranda ve
dalarnzla tartnz.
hadislerde gemez. Ancak tasavvufi dncenin
fikr ve din temelleri Kuran- Kerim ve
hadislere dayandrlmtr. Hicri 3. yzyldan itibaren tasavvuf bamsz bir bilim ve davran biimi
olarak ortaya kmtr.35
slam tarihinde pek ok mutasavvf yetimitir. Cneyd-i Badadi, Bayezid-i Bistami, bn Arabi,
Ahmet Yesevi, Mevlna, Hac Bekta Veli, Yunus Emre ve Hac Bayram Veli gibi mutasavvflar mehur
tasavvufi ahsiyetlerdir.
Tasavvuf, 11. asrdan itibaren kurumlamaya balamtr. Bu asrdan itibaren tarikat ad verilen
sosyal kurumlar ortaya kmtr. Tasavvuf, kurumlar araclyla slam dnyasnda Orta a boyunca
devlet ile halk arasnda sivil bir rgtlenme olarak nemli ilevler yerine getirmitir. Bu disiplin slam
toplumlarnda ahlaki bir kontrol mekanizmas olmutur. Ancak zaman zaman baz gruplar, tasavvuf adna
slamn zne aykr inan ve davranlar da sergilemilerdir.
Yunus Emre
Mevln
Hac Bekta Veli
Ahmet Yesevi
3. 2. Fen ve Sosyal Bilimler

Astronomi, slam dnyasnda doup gelien ilk fen bilimlerindendir. Kuran- Kerimde gkyzne
ve yldzlara dikkat ekilmesi, namaz vakitleri, kble, ramazan ay, iftar ve imsak vakitlerinin tespiti gibi
ihtiyalar Mslman ilim adamlarn astronomi ile ilgilenmeye sevk etmitir. Mslman ilim adamlar,
tercmeler yoluyla Hint ve ran astronomi geleneini gelitirerek bu alanda zgn almalar ortaya
koymulardr.
35 Heyet, lmihal, C 1, s. 48.
138

Emeviler ve Abbasiler Dneminde halifeler
tarafndan rasathaneler kurulmutur. lk usturlap aleti ise
Abbasiler Dneminde brahim el-Fezari (l. 806) tarafndan
yaplmtr. lm bir kurum olarak rasathane Mslmanlarn
bilim dnyasna kazandrd bir merkezdir. slam
dnyasnda 12. yzylda Nasruttin Tsinin Meragada,
Ulu Beyin Semerkantta kurduklar rasathaneler slam
astronomi tarihinin zgn eserlerindendir.36
Mslman bilim adamlar fizik alannda yerekimi,
k, aynalar, optik, ve eitli alet yapm gibi konularda
nemli almalar yapmlardr. Bunlar iinde nemli bir yeri
olan bnl-Heysem, 10. yzylda optik bilimini yeniden ina
etmitir. bnl-Heysem, gzn ve grmenin yapsn, grme
bozukluklarnn sebeplerini bugnk bilimsel gereklere
yakn bir ekilde aklamtr. Onun yazd KitablMenazr (Optik Hakknda Kitap), Latinceye tercme
edilmi ve Batda kalc tesirler brakmtr.37
Kitabl-Cevahir adl eserin yazar Biruni,
maden ve minerallerin zgl arlklarn lmtr.
lk slam filozofu Kindi ise grecelik (izafiyet) teorisini
Einsteindan yzyllar nce ortaya atm; optik alannda
almalar yapm, n yaylmas, yansmas ve aynalar
hakknda bilgiler vermitir.38 bn Bacce, Kutbettin irazi,
Hazini ve Sabit bin Kurra gibi bilim adamlar da bu
alanda nemli almalar yapmlardr.
Cabir bin Hayyan ve Razi gibi Mslman
bilim adamlar modern kimyann kuruluuna zemin
hazrlamlardr. Cabir bin Hayyan cva, kkrt,
gm, bakr ve kurun gibi metallerin oluumlarn
incelemi ve birtakm deneyler sonucunda altnn
elde edilebileceini savunmutur. Bu ilemler iin
ise eitli aletler ve frnlar yapmtr. Yine Cabir bin
Hayyan, nitrik asiti ilk kez kullanan kii olmutur.
Zekeriya Razi ise Cabire oranla daha somut ve
objektif almalar yapmtr. Cevherleri snflam ve
bunlarn zellikleri hakknda bilgiler vermitir.
Ulu Bey Rasathanesi (Semerkant)

Mslmanlar, astronomiye ilml-heye,
ilml-felek veya ilmn-ncm isimlerini
vermilerdir. Ahmet el-Fergani, Battani, Biruni, mer Hayyam, Harezmi, bnl-Heysem,
Zerkali, Kadzade-i Rumi ve Takyyttin Rast gibi bilim adamlar Astronomi alannda
nemli eserler vermilerdir.
BLYOR MUYDUNUZ?
Dnyada sins ve kosins tanmlarn
ilk aklayann Battani, binom formlnn
asl mucidinin mer Hayyam, nc
dereceden cebirsel denklemleri matematik
tarihinde ilk defa snflandran kiinin
Harezmi, integral problemlerini ilk
kez kefedenin Hocendi, ondalk kesir
saylarn ilk kefedenin Kaani, sfr (0)
rakamn ve X iaretini ilk kullananlarn
Mslman bilim adamlar olduunu
biliyor muydunuz?
M. Salih Ar, Orta a slam Dnyasnda
Matematik Biliminin Geliimi, slamiyat, C 7.
Say: 2, s. 91.
slam dnyasnda yaygn olan bilimlerden biri de

matematiktir. Mslmanlar gnlk hayattaki zaruri ihtiyalarnn bir sonucu olarak matematik bilimiyle daha ok megul oldular. Mirasn paylalmas,
ticaret, l ve tartda adaletin salanmas gibi hususlar Mslmanlar matematik alannda almaya
ynlendirmitir.
36 Seyyid Hseyin Nasr, slam ve lim, s. 91.
139
SLAM TARH
BLG KUTUSU
Tp, slam medeniyeti iinde en ok ne kan bilim dallarndandr.
slam dini, insan bedenini Allahn bir emaneti olarak grr ve insana
shhatini korumasn tavsiye eder. Hz. Peygamberin bu konuda
verdii bilgiler ise tbb- nebevi olarak adlandrlr. Mslman
bilginler, ilk zamanlarda gayrimslim hekimlerin ncln
yapt tp almalarn gelitirerek orijinal eserler ortaya koymular
ve 18. asra kadar Bat dnyasn etkilemilerdir.
slam dnyasnda tp alannda akla gelen ilk isimler bn Sina,
Zekeriya Razi ve Zehravi gibi bilim adamlardr. zellikle bn
Sinann el-Kanun Fit- Tp adl eseri dnya tp tarihine mal olmutur.
bn Sinann temsil resmi
Latinceye de evrilen bu eser gerek Douda gerekse Batda uzun
(980-1037)
yllar temel ders kitab olarak okutulmutur. Razi, tpta klinik
gzlemlere nem vermi, iek ve kzamk hastalklarnn ilk bilimsel tanmlarn yapmtr. Endlste
yaayan Zehravi, cerrahi alannda bilgiler vermi ve Latinceye evrilen et-Tasrif adl eseri Bat tbb
iin bavuru kayna olmutur. bnn-Nefis ise tp tarihinde kk kan dolamn ilk kefeden kii
olmutur.
Bilimsel anlamda matematik alannda en ok ne kan Mslman bilim adam Harezmidir.
Harezmi, Grek ve Hint matematik geleneklerini birletirerek cebir biliminin temellerini atmtr. O,
Hint rakamlarn gelitirerek dnyann bugn kulland say sistemini gelitirmitir. Harezminin
yazd Hisabl-Cebr vel-Mukabele adl eseri Liber Algorismi adyla Latinceye evrilmi ve bu
kitap algorism (logaritma) kelimesinin de ilham kayna olmutur.39 Osmanllar Dneminde Mirim
elebi, Muzafferttin irazi, Amili ve Hzr Halife gibi matematikiler yetimitir.40
Mslmanlar 8. yzyln yarsndan itibaren Yunan, ran ve Hint bilim ve felsefe mirasn Arapaya
tercme ettiler. Yeni fetihler, farkl kltrler, inanlar Mslmanlarla dier topluluklar arasnda fikr, ilm ve
din etkileimlere neden olmutur. slam dnyasnn ilk Mslman filozofu olan Kindi, Yunan felsefesi ile
kelami grleri uzlatrmaya alarak slam felsefesinin temellerini atmtr.
hvan Safa, Farabi, bn Sina, bn Bacce, bn Rt ve bn Tufeyl ile balayan felsefi canllk Orta
a slam dnyasnda zengin felsefi birikimin ortaya kmasn salad. slam filozoflarnn din ile felsefeyi
uzlatrc fikirleri zellikle Hristiyan teolojisi ve dncesinin geliimini etkilemitir.
slam toplumlarnda tarih almalar Hz. Peygamberin hayatn konu alan siyer ve meazi kitaplaryla
balamtr. bn shakn Siyeri ve bn Hiamn Siret-i Nebeviyyesi bu alandaki almalardandr. Daha
sonraki dnemlerde olaylar rivayet yoluyla aktaran tarih eserleri yazlmaya baland. Taberi, Mesudi, bn
Esir, Biruni, bn Kesir ve bn Kuteybe gibi ahsiyetler mehur slam tarihileridir. Zehebi, bn Haldun ve
Ahmet Cevdet Paa, daha sonraki dnemlerde tarih alannda ne kan isimlerindendir.
Paylaalm
Snfnzda arkadalarnzla grup oluturunuz. slam, fen ve sosyal bilimler alanlarnda
alm mslman ilim adamlarn ve eserlerini aratrnz. Aratrma sonularnz snfta
arkadalarnzla paylanz.
39 Seyyid Hseyin Nasr, slamda Bilim ve Medeniyet, s. 151.
40 Aykut Kazancgil, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, s.100-175.
140

Mslmanlar arasnda gelien bilim dallarndan biri de corafyadr. Mslmanlar bu alanda pek ok zgn
almalar yapm ve eserler ortaya koymutur. Harezmi, Suretl-Arz adl eseriyle corafyann temellerini
atmtr. drisi, Biruni, Yakut el-Hamevi ve bn Fadlan gibi corafyaclar; bn Batuta, bn Cbeyr ve Evliya
elebi gibi seyyahlar bu bilim dalnda nemli almalar yapmlardr. Bunlar arasnda Yakutun Mucem
el-Bldan (lkeler Szl) adl eseri yerel tarih ve corafya bilgilerini ierir. Ayrca Biruni Hint adl
eseriyle bugnk Hint ktasn Mslmanlara tantmtr. Mslman corafyaclar arasnda haritaclk ve
denizcilik ok gelimitir. Mesudi, drisi ve Piri Reisin dnya haritalar mehurdur. Yine Seydi Ali Reisin
lkeler hakknda tarih ve corafi bilgiler veren Miratl-Memalik adl eseri de mehurdur.
NOT EDELM
Baz Mslman bilim adamlarnn bilim dnyasna yapt katklar unlardr:
bn Sina, lokal bir rahatszln o organdaki genel bir hastaln gstergesi olabileceini ortaya koymu, veremin bulac olduunu ve baz durumlarda gne nlarnn veremliye zarar verebileceini tespit etmitir.
Zehravi, kan hastalklarn tanmlam ve eklem iltihaplaryla ilgili aratrmalar yapmtr.
Ammar el-Mevsili, iine kanal alm ine kullanarak iine ekme tekniiyle katarakt ameliyat uygulamasn
ilk kez getirmi bir gz hekimidir.
bnn-Nefis, ilk kez kk kan dolamn tanmlamtr. Bu keif A. Alpagus ve M. Servetus araclyla Batya
ulamtr.
Harezminin el-Cebr vel- Mukabele adl eseri cebir alannda yazlm ilk eserdir.
Ebu Cafer el-Hazin, nc dereceden denklemleri ilk kez zmeyi baarmtr.
Gyasettin el-Kai, bilim tarihinde pi () saysnn gerek deerini kefeden ilk bilim adamdr.
Zerkali, Keplerden nce eliptik yrnge kavramn ortaya atan ilk bilim adamdr.
lhan Kutluer, lim ve Hikmetin Aydnlnda, s.101.
3. 3. Eitim ve retim Faaliyetleri

Hz. Muhammed, bir retmendir. Ben muallim (retmen) olarak gnderildim.41 diyen Hz.
Peygamberin teblii bir eitim-retim faaliyetidir. Bu sebeple slam tarihinde eitim-retim faaliyetleri
Hz. Peygamberle balamtr. O, henz Mekkede iken kendi evinin yan sra Hz. Ebu Bekir ve zellikle
Erkamn evini bir eitim merkezi olarak kullanmtr. Bunun dnda Kbede ve panayrlarda eitim
faaliyetlerine devam etmitir. Hz. Peygamber, Musab bin Umeyri Medineye retmen olarak gndermi
ve hicretten sonra mescidin yanna yaptrd suffeyi de bir eitim kurumu hline getirmitir.42
Suffede Mslmanlara Kuran ilimleri, okuma-yazma, akaid, dil, tarih, nesep, hekimlik, matematik ve
Arap iiri retilirdi. Hz. Peygamber de orada ders verirdi. Suffede kalanlarn ihtiyalar Hz. Peygamber
ve Mslmanlar tarafndan karlanrd. Daha sonra Peygamberimiz burada yetien Mslmanlar slam
tebli etmek ve retmek amacyla farkl blgelere gndermitir. Hz. Peygamber, kadnlarn eitimine de
nem vermi ve mescitte onlar iin zel zaman ayrmt.43
lk dnemlerde eitim-retim faaliyetleri ounlukla camilerde yaplmtr. Camilerde din ve beer
ilimler bir arada okutulmutur. Sonraki dnemlerde eitli eitim kurumlar ortaya ksa da camiler bu
zelliklerini yitirmemilerdir.44
41 bn Mace, Mukaddime, 17.
42 Muhammed Hamidullah, slam Messeselerine Giri, s. 61.
43 Heyet, slama Giri, Temel Esaslar, s. 413.
141
SLAM TARH
slamn ilk dnemlerinde bir eitim kurumu olarak kttap nemli bir yere sahiptir. slam ncesinde de Arap Yarmadasnda bulunan
kttap, ilkretim dzeyinde olup yaz retilen yer anlamna gelmektedir. slamdan sonra
bu meknlar sadece yaz retilen yer deil, ayn
zamanda Kuran ve din bilgilerin de retildii
yerler hline gelmitir. Kttaplar, Seluklularda
sbyan mektebi olarak anlmaya balanm,
Osmanllarda da ayn isimle devam etmitir.45
BLG KUTUSU
Yksek retim veren Nizamiye
Medreselerinde retim dili Arapa
idi. Ancak Trkenin de eitim dili
olarak kullanld bilinmektedir. Bu medreselerde Kuran, tefsir, hadis ve fkh gibi
din ilimlerin yan sra Arapa, hitabet, tarih,
felsefe, tp, hendese, hesap, ncum ve tabiiyat gibi ilimler de retilmitir.
slam eitim tarihinin en nemli eitim kurumu olan medreselerin ilk rnekleri Karahanllar ve Gaznelilerde grlr. Ancak Nizamiye
Medreselerinin kuruluu bu alanda bir dnm
noktasdr. Seluklu Hkmdar Alparslann
emriyle, veziri Nizaml-Mlk tarafndan
Badatta kurulan Nizamiye Medreseleri baka
ehirlerde de alarak yaygnlatrlmtr. Bu
medreseler Anadolu Seluklular ve Osmanlda
kurulan medreselere de kaynaklk etmitir.
retim, yl bitirme deil kitap bitirme

esasna dayanyordu. Buralarda okumak
iin ya snr yoktu. Herkese ak olan bu
medreselerde Ebu shak, Gazali, bn Sabba gibi mehur limler grev yapmlardr.
Mderrislere dolgun maa denir ve rencilere burs verilirdi. renciler burada yatl olarak okurlard. Medreselerin gelir kaynaklar ise vakflardan karlanrd.
Osmanllar Dneminde medrese sistemi

hem glenmi hem de ierik ynnden zenginlemitir. Fatih Dneminde Sahn- Seman ve
Kanuni zamannda Sleymaniye Medreseleri
ileri dzeyde eitim veren kurumlardr.
Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 41.
NOT EDELM
slam toplumlarnn zgn eitim kurumlarndan biri olan Beytl-Hikme (Bilgelik
Evi) Badatta kurulmutur. 832 ylnda Abbasi Halifesi Memun tarafndan yksek retim
kurumu olarak kurulan Beytl-Hikme bnyesinde ktphane, rasathane ve tercme blmleri
bulunmaktayd. Buras bir eitim-retim kurumu olmasnn yannda bir aratrma merkezi
zellii de tamaktayd.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 6, s. 88. (zetlenmitir.)
slam dnyasnda yaygn eitim kurumlarndan biri de ktphanelerdir. lk ktphaneler hkmdarlar
ve limler tarafndan kurulmutur. Ancak ilk halk ktphanesi Emeviler zamannda sarayda kurulmutur.
Beytl-Hikme iinde kurulan ktphane gn getike gelimi ve nemli bir kltr merkezi hline gelmitir. Orta ada Badatta, halka ak ve zel pek ok ktphane bulunmaktayd. Sonraki dnemlerde
Kahire, Kurtuba, sfahan, Niapur ve stanbul gibi ehirlerde Orta an en byk ktphaneleri kurulmutur. Bu ktphanelere hafz ktp, nazr, hazin ve mcellit gibi grevliler de tayin edilmitir. Seluklu ve
Osmanl devletlerinde de ktphanelere byk nem verilmitir. Kurulan her medreseye birer ktphane
alm ve bunlarn giderlerini karlamak iin vakflar tesis edilmitir.
45 Cahit Baltac, slam Medeniyeti Tarihi, s. 158
142

slam tarihinde rgn ve yaygn eitim
faaliyeti yapan kurumlara kitap dkknlar,
bilginlerin evleri, edeb salonlar ve tekkeler
de eklenebilir. Mslmanlar arasnda eitimretim faaliyetlerinin yaygnlatrlmasnda
genellikle yneticiler nclk etmilerdir. Bunun
yannda sivil kii ve kurulular da eitim-retim
faaliyetlerine aktif olarak katlmlardr.
Paylaalm
evrenizde bulunan tarih ktphaneler hakknda bilgi toplaynz ve arkadalarnzla paylanz.
3. 4. slam Dncesinde Duraklama

slam dncesi, Mslmanlarn Kuran ve snnet ekseninde rettikleri felsefi ve bilimsel
birikimi ifade etmektedir. Hz. Peygamberle (7. yy) birlikte doan slam dncesi 17. asra kadar
gelimeye devam etti. slam dncesinde ilk geveme belirtileri 16. yzyln ortalarnda grlmekle
birlikte asl duraklama iaretleri 17. yzyln balarnda kendini gsterir. slam bilim ve felsefesinin
Avrupaya tanmas 10. yzyln ikinci yarsnda balad ve yaklak be yz yl srd. Bu srete
Avrupada bilimsel ve felsefi gelimeler 16. asrn balarnda ortaya kmaya balad ve Mslmanlar,
bilimler tarihindeki nderliini 17. yzylda Bat dnyasna brakt.46
12 ve 13. asrda slam dncesinin gelimesini engelleyen etkenler Hal Seferleri ve Mool saldrlardr. Hal Seferleri Mslmanlarn bilimsel ilerlemesinin akn zedeledi ve belli bir sre durgunlua
sebep oldu. Yine ayn dnemde (1216) slam dnyasnn dou blgelerindeki dnce ve bilim merkezleri
Moollar tarafndan tahrip edildi. Bunlarn yannda slam lkelerinde ortaya kan i karklklar da bu
durgunlukta nemli etken oldu. Seluklu ve Osmanl devletlerinin ilme ve eitime byk nem vermesi
bu durgunluk srecini tekrar gelimeye evirdi.
Mslmanlarn nemli dnce ve bilim merkezlerinden olan spanya ve Sicilyann kaybedilmesi
slam dncesini olumsuz etkilemitir. Bu olumsuz etkiler Mslmanlardan alnan denizcilik, astronomi
ve teknik bilgiler sayesinde gerekletirilen keifler sonucunda hissedildi.47 Amerikann kefi (1492) ile
mit Burnunun bulunmas (1488) ekonomik ve politik adan yava yava Mslmanlar etkiledi. Zira
Avrupallar mit Burnunun kefedilmesinden sonra Hint Okyanusuna indiler. Bu durum Mslmanlarn Hint ve in ticaretine darbe vurdu.48
NOT EDELM
slam dncesi, 11 ve 13. asr arasnda yaad geici duraklamadan sonra nemli
atlmlar yapmtr. 13. yzyldan duraklamann balad 16. yzyla kadar Nasruttin
Tsi (13. yy.), Kutbettin irazi (14. yy.), bn Haldun (14. yy.), Ulu Bey (15.yy.), Kadzade-i
Rumi (15. yy.), Ali Kuu (15. yy.), Takyyttin er-Rast (16. yy.), Davut Antaki (16. yy.), Mimar Sinan (16. yy.), Katip elebi (17. yy.) ve Evliya elebi (17. yy.) gibi birok bilim adam
yetimitir. Bu bilim adamlar nemli ve kalc almalara imza atmlardr.
Ekmeleddin hsanolu, Osmanllar ve Bilim, s. 19-43. (zetlenmitir.)
46 Fuat Sezgin, slamda Bilim ve Teknik, s. 168.

47 Fuat Sezgin, slamda Bilim ve Teknik, s. 177.
48 W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, s.90.
143
SLAM TARH
slam dncesinin duraklamasnn en nemli
YORUMLAYALIM
sebeplerinden biri ulema iinde ortaya kan olumsuzluklardr. Nitekim 16. asrn yarsndan sonra yaDinsiz ilim kr, ilimsiz din
zlan eserlerde ulema iindeki olumsuzluklardan
topaldr. (Albert Einstein)
ikyet edilmektedir. Bu ikyetlerde ulemann ilaYukardaki sz arkadalarnzla
hiyat ve matematik ilimlerine gereken nemi vermeyorumlaynz.
dii ve nazari ilimlere ait eserlerin okunmad dile
getirilmektedir.49 Bu durum dnce ve bilim alannda bozulmalara sebep olmutur.
Duraklamann sebeplerinden biri de din ilimlerin ne kartlarak akli ilimlerin ihmal edilmesidir.
zellikle Mslmanlarn karlatklar problemlere zm retmesi gereken fkh ilminde itihat terk
edilerek nceki fkhi mekteplerin kurallar deimez kabul edilmitir. Bylece fikir reten deil, takliti
bir ulema ortaya kmtr. Fatih ve Kanuninin kurduu medreselerin vakfiyelerinde din ilimlerin
yannda akli ilimlerin de okutulmas art koulmasna ramen50 zamanla kimi alimler akli ilimlere
ait eserlerin okutulmasn bidat olduu gerekesiyle tenkit etmilerdir. Osmanl dnce geleneinde
kelam ve mantk iinde harmanlanarak devam eden felsefi anlay da bundan nasibini almtr.
Gazalinin filozoflara ynelik eletirilerini kimi ilim adamlar yanl yorumlamlar ve bu
eletirileri sanki felsefenin reddi olarak anlamlardr. Bu yanl yorum ise kimi ulema arasnda felsefe
kart bir kanaat oluturmutur.51 Aristo felsefesinin yanllarn eletirmek iin felsefeyi renen
Gazali, felsefenin kendisini reddetmemi aksine, Aristo felsefesini ve Mslman filozoflarn bu
konudaki grlerini eletirmitir.52
slam dncesinin en nemli alanlarndan biri de tasavvufi dncedir. Ancak byk sufi
ahsiyetler yetitiren tasavvuf alannda zaman zaman slam inanc ile uyumayan, toplumdan ve
almaktan uzak duran, liderlerine kr krne balanan, zgr dnceyi, eletiriyi terk eden ve
yoksulluu ne karan bir anlay da hkim olmutur.
KONUALIM
slam medeniyetinin ilk dnemlerdeki gelime hznn azalmas ve duraklamasnn sebepleri zerinde arkadalarnzla konuunuz.
4. Sanat ve Mimari
4. 1. slam Sanatlar
Mslmanlar, tarih boyunca birok sanat dal ile ilgilenmiler, bazlarn da zgn olarak oluturmulardr. Bunlar iinde minyatr, hat, tezhip, mimari ve musiki gibi sanat dallar mehurdur.
slam toplumlarnda genellikle el yazmas kitaplarda, hat levhalarnda, tura, ferman ve hilye-i
eriflerde altn yaldz ve boya ile yaplan bezeme sanatna tezhip denir. Altnla sslemek anlamna
gelen tezhip iini yapan sanatya mzehhip ad verilir. Tezhibin en nemli malzemesi altndr. slam
medeniyetinde kitaba byk nem verildii iin tezhip daha ziyade kitaplarda kullanlmtr. Tezhip, en
ok Kuran- Kerimin sslenmesinde kullanlmtr.
49 Mehmet pirli, Osmanl Ulemas, Yeni Trkiye Dergisi Osmanl zel Says, C 3, s. 516.
50 Ekmeleddin hsanolu, Osmanllar ve Bilim, s. 25.
51 Mehmet Bayraktar, slam Dnce Tarihi, s. 104.
52 Sabri Hizmetli, Gazali, s. 115.
144

Tezhibin slam dnyasnda yaylmasnda
Uygur sanatlarnn rol olmusa da bu sanat
Memlukller, Timurlular ve Safeviler dnemlerinde nemli gelime gstermitir. Byk Seluklular ve Anadolu Seluklular Dneminde
geliimini srdren tezhip sanat en parlak dnemini Osmanllar zamannda yaamtr.53
Hsnhat, belirli l ve kurallara gre
Arap harfleriyle gzel yaz yazma sanatdr. Hat
usulyle gzel yaz yazan kiiye ise hattat ad
verilmitir. Kuran- Kerimin yaz dilinin Arapa olmas, estetiin tevik edilmesi, slam medeniyetinde kitab, yaz ve kaleme verilen deer
Mslmanlar arasnda hat sanatnn gelimesini
salamtr.
Bir hsnhat ve tezhip rnei
Hat sanat yaygn olarak cami, mescit, ktphane ve saray gibi yaplarn sslemelerinde, levha
ve tablolarda kullanlmtr. Her hattat Kuran- Kerimi kendi hattyla yazmay arzu etmitir. Osmanllar zamannda zellikle stanbulun fethinden sonra hat sanat zirveye ulamtr. Be asra yakn bu
sanatn ncln yapan Osmanl Devletinde II. Bayezit, IV. Murat, III. Ahmet ve II. Mahmut gibi
birok padiah hat sanatyla megul olmutur.
Hat alannda Yakut el-Mstasmi (l. 1298), bnl-Hazin (l. 1124), eyh Hamdullah (l. 1520),
Hafz Osman (l. 1698), Mustafa Rakm (l. 1826) ve Mustafa zzet Efendi (l. 1876) gibi mehur
hattatlar yetimitir.54 Yakn tarihimizde hattat Hamit Ayta, Halim zyazc, Kemal Akdik ve Davut
Bekta gibi hattatlar bu gelenei baaryla srdrmlerdir.
Eski yazma kitap sayfalarna sulu boya,
altn ve gm yaldzla yaplan kk boyutlu
resim sanatna minyatr denir. slam sanatnda
minyatre tasvir, minyatr sanatsna musavvir
veya nakka ad verilmitir.
slam minyatr sanatnn gelimesinde Uygur Trklerinin nemli etkisi vardr. Seluklular,
Babrller ve Osmanllar Dneminde en gzel
minyatr eserleri ortaya konulmutur. Osmanllar
Dneminde Baba Nakka, Nakka Osman, Levni
gibi byk minyatr ustalar yetimitir.
Minyatrler hikye, iir ve tarihin deta
canl birer resmidir. Minyatr sanat eseri olmann
yannda tarih bir belge nitelii de tar. Minyatrler araclyla toplumlarn rf ve detleri, baz deer yarglar, giyim kuamlar ve mimari yaplar
gibi konularda nemli bilgiler elde edilir.55
Bir minyatr rnei
53 Ylmaz Can, Recep Gn, Ana Hatlaryla Trk-slam Sanatlar ve Estetii, s. 300.
145
SLAM TARH
Heykel, dier sanat dallar kadar gelimemitir. Zira Hz. Peygamberin ilk ve en nemli mcadelesi putperestlie kar olmutur. Bu sebeple de putperest alkanlklara dnlebilecei endiesiyle resim
ve heykel yapm yasaklanmtr. lk dnemlerde grlen bu yaklam tarih boyunca Mslmanlarn da
resim ve heykel sanatna ihtiyatl yaklamalarna sebep olmutur. Ancak Emevilerle birlikte saraylara,
konaklara resim ve heykeller girmeye balamtr.56 Seluklular Dneminde cami, medrese, trbe, kervansaray ve kale gibi yaplarn d cephelerinde eitli hayvan figrlerine yer verilmitir. Ayrca Mslmanlar
baka din ve kltrlere ait tarih eserlere kar hogrl olmulardr. rnein 642 ylnda Msr fetheden
Mslmanlar, bu lkedeki piramitlere ve heykellere dokunmamlardr. Yine Hindistan ele geirdiklerinde bu lkede bulunan Buda heykellerini ortadan kaldrma yoluna gitmemilerdir.
slam sanatlarndan biri de musikidir. slam, gzel eylerin kulaa ho gelecek namelerle sunulmasn tevik etmitir. Bu sebeple Allah, Kuran tertil zere okumay emrederken57 Hz. Peygamber
de Kuran seslerinizle gzelletirin.58 diye buyurmutur. Hz. Peygamber gzel Kuran okuyan
bir sahabeye Kuran okumasn syler ve kendisi de onu huu ile dinlerdi.59 Ezan ise gzel sesli Bilal
Habeiye okuturdu. O dnemde dn ve bayram gibi enlik gnlerinde tef alnp arklar sylenirdi.
Hz. Peygamber bu gibi faaliyetlere kar engelleyici bir tavr taknmamtr.
Emeviler ve Abbasiler Dneminde musiki alannda nemli gelimeler kaydedildi. Emeviler Dneminde Mekke ve Medine, slam dnyasnda musikinin en fazla gelitii kentler olarak n kazand.
zellikle Medinede musiki eitimi veren konservatuar benzeri kurulular vard.
Mslman devlet adamlar musikiye ve musikiinaslara nem verdiler. Musikiyle uraan ilk filozof Farabidir. Onun Kitabl Musiki adl eseri mehurdur. Bunun yan sra Kindi, bn Sina ve bn Rd
gibi filozoflar da musikiyle megul olmulardr. slam dnyasnda tasavvufun yaylmasyla musiki daha
da gelimi ve Tekke ya da tasavvuf musikisi ad verilen tr ortaya kmtr. Mevlevilerde sema, Bektailerde semah ayinleri yine tasavvufi kltrn musiki rnlerindendir. Osmanllar Dneminde ise din musiki alannda eitlilik artmtr. Camilerde
okunan Kuran- Kerim, mevlit, ezan, kamet, naat, salat selam, tekbir, ilahi ve kasideler bunlardan bazlardr. Ayrca slam
dnyasnda, zellikle de Trkler tarafndan
musiki, ruh hastalarnn tedavisinde de kullanlmtr. alnacak makam, hastaln
zelliine gre seiliyordu. Birok hastahanede saz ekibi bulunmaktayd.
Klasik Trk mzii de ok gelimi
olup bu alanda Solakzade, Yusuf Dede,
Dervi mer, Itri ve Hac Arif Bey gibi
byk musikiinaslar yetimitir. Yine
asker musikinin canl rneklerinden mehter
de tarih ve kltrel zenginliklerimizdendir.
Edirne Sultan II. Bayezit Klliyesi Darifasnda baz

hastalar musiki yoluyla tedavi ediliyordu.
56 M. Muzaffer erif, slam Dncesi Tarihi, C 3. s. 327.

57 Mzzemmil suresi, 4. ayet.
58 Acluni, Kefl Hafa, C 1, s. 535.
59 Buhari, Fezailul-Kuran, 71.
146

4. 2. Mimari
Tarih boyunca Mslmanlarn en ok baarl olduklar sanat dallarndan biri mimaridir.
slamn ilme nem vermesi, cemaatle namaz
tevik etmesi, temizlii imandan saymas ve yolcuya, misafire ikram tevik etmesi Mslmanlarn cami, medrese, hamam, kervansaray gibi
eserler ortaya koymasn salamtr. Bu durum
slam mimarisinde zaman ve mekn farkll
olsa da temel nitelikleri ynnden birlik salamtr. Ayrca felsefe ve bilim alannda olduu
gibi mimaride de Mslmanlar dier medeniyetlerin birikimlerinden yararlanmtr. slam
mimari eserleri sivil ve asker olmak zere iki
balkta ele alnabilir.
Paylaalm
Mimar Sinann ustalk eseri olan Edirne Selimiye Camiinin tarihesi ve mimari zellikleri hakknda bilgi, belge ve
resim toplaynz. Bunlar arkadalarnzla
paylanz.
lk dnem slam mimarisinin eserleri

genellikle cami ve mescitlerdir. Bunlar iinde
ilk mimari rnekler ise Hz. Peygamberin ina
ettii Kuba Mescidi ve Medinedeki Mescid-i
Nebevidir. Vakit namazlarnn klnd kk mabetlere mescit, cuma ve bayram namazlarnn klnd byk mabetlere ise cami ad verilmitir. Bayram ve cenaze namaz klnan yerlere ise musalla ad
verilmekteydi. 10. asrdan itibaren Mslmanlarn topluca ibadet yaptklar mabetlere cami denilmitir.
Osmanllar zamannda padiahlarn ina ettirdikleri mabetlere seltin cami ad verilmitir. am Emeviye Camii, Kurtuba Ulu Cami, Diyarbakr Ulu Cami, Bursa Ulu Cami, stanbul Sleymaniye, Sultan
Ahmet ve Edirne Selimiye camileri slam cami mimarisinin mehur rneklerindendir.
slam mimari sanatnn yaygn rneklerinden biri olan medreselerin kurulmas dncesi ve mimarisi Trklere aittir. Gaznelilerle
balayan ve Seluklularla gelien medreseler
zamanla slam dnyasnn her tarafna yaylmtr. Zamana ve mekna gre deiiklik gsterse de medreseler genellikle ortada bir avlu,
avluyu evreleyen revaklar ve revaklarn gerisinde odalar eklinde ina edilmitir.
Anadoluda Sivas Gk Medrese, Konya
nce Minare, Erzurum ifte Minare ve Kayseri
Sahibiye medreseleri bu Dnemin eserlerinden
bazlardr. Osmanllar Dneminde de yaygn
nce Minareli Medrese (Konya)
olan medrese gelenei Orhan Gazi ile balar.
Onun zamannda znikte ilk medrese almtr. zellikle stanbulun fethinden sonra birok medrese
yaplmtr.
Hanlar ve kervansaraylar slam medeniyetine zg mimari ve sosyal eserlerdendir. inde yatakhane, ahane, hamam, mescit ve ifahane gibi blmleri bulunan bu meknlar yolcu ve tccarlara
147
SLAM TARH
hizmet vermekteydi. Hanlarda ve kervansaraylarda kalan misafirlerden ilk gn herhangi bir cret
alnmaz; ancak sonraki gnler iin cret alnrd. Anadoluda Seluklu ve Osmanl dnemlerinden
kalma onlarca han ve kervansaray vardr.
Mslmanlarn ina ettii mimari eserlerden biri de hastanelerdir. Darifa ve darsshha gibi
isimler verilen hastaneleri slam tarihinde ilk olarak 707 ylnda amda halife Velit bin Abdlmelik
kurmutur. Abbasiler, hastane yapmna nem vermiler ve genellikle her caminin yanna bir hastane
yapmaya almlardr. Seluklular Badat, Musul ve Mardin gibi birok ehirde hastane amlardr. Bunlarn dnda devlet bykleri iin yaplan, zellikle Trkler arasnda yaygn olan kmbetler,
kprler ve arlar da mimari alanda dikkat eken eserlerdir.60
Sivil mimari alannda ne kan eserlerden biri de saraylardr. Emeviler Dneminde ina
edilen saraylar ilk rneklerden saylr. Bunlar
arasnda rdndeki Kusayr Amra, Kudsteki
Meatta ve Abbasiler Dneminde yaplan Uheydir saraylar nemlidir. Endls Mslmanlarndan miras kalan Elhamra, Karahanllarn yaptrd Tirmiz saraylar ve Konyadaki Seluklu
miras Alaattin Kk saray mimarisinin rneklerindendir. Ayrca Osmanl Devleti Dneminde
Topkap, Dolmabahe, raan ve Yldz saraylar yaplmtr.
Topkap Saray girii (stanbul)
slam sanatna zg eserlerden biri de
trbelerdir. Genellikle byk ilim adam veya
din ahsiyetler iin sonradan ina edilen bu meknlar ayrca mimari zellikleriyle de ne kmtr.
Mervde Sultan Sencer, Yeside Ahmet Yesevi, Hindistanda Ta Mahal, Bursada Yeil Trbe ve
stanbulda Eyp Sultan yzlerce trbeden bazlardr.
Mslmanlarn kurduu ordugh ehirler, slam ehirciliinin ilk ve mehur rneklerindendir.

Mslmanlarn yeni fethettikleri ehirlere yakn olarak kurduklar Kfe, Fustat, Basra ve Kayrevan
gibi ehirler bunlardandr. Mslman askerler etraf muhkem olarak kurduklar bu ehirlerin
merkezine cami ve idare binas yapmlard. Ana yollarn tamam ehir merkezine kmakta ve
ara yollar ana yollar kesmekteydi. ar ve
pazarlar genellikle ehir merkezindeki caminin
yanna kurulurdu. Bunlarn dnda zellikle
Badat ve Samarra gibi ehirler ehircilik
tarihinin rneklerindendir.
slam tarihinde sivil mimarinin yan sra
asker mimari de gelimitir. Mslmanlarn
kendi halklarn ve topraklarn koruma gayretiyle gerektiinde dmana kar savama fikri
onlar bu amala yaplar oluturmaya itmitir.
Bu yaplar kaleler, ordughlar, ribatlar, surlar,
hendekler, tabyalar ve ok meydanlardr.
Rumeli Hisar (stanbul)
148

Asker mimarinin eitlerinden biri de kaleler ve surlardr. Savunma amacyla kurulan kaleler
yksek ve sarp yerlere ina edilmitir. slam lkelerinde pek ok savunma amal kale yaplmtr.
Fatmilerde Mehdiye, Endlste Omaz, Osmanllar Dneminde Anadolu ve Rumeli hisarlar mehur
kalelerdendir.
Herhangi bir ehir fethedildii zaman Mslman fatihler bir saldr karsnda toplu hareket etmek ve yerli halka karmamak gibi gerekelerle Basra, Kfe, Samarra ve Fustat gibi asker kentler
kurmulardr. Bunlarn dnda snr ve ticaret yollarnn gvenliini salamak amacyla kurulan ribatlar
da nemli bir yer tutar. Salam duvarlarla evrili olan bu yaplarn iinde gzetleme kulesi, mescit,
ambar gibi blmler bulunurdu. Bu yaplar iinde Abbasiler zamannda ina edilen Manastr Ribat
nemli bir yer tutar.
slam ordularnn savaa hazrlk yapmas ve sava olmad zamanlarda ikamet etmesi iin kurulan yerleim birimlerine ordugh denir. Bu ordughlarn en nemlileri Basra ve Kfe ehirleridir.
Ayrca askerleri savaa hazrlamak, ok atma yar dzenlemek veya ok talimi yapmak amacyla oluturulan yerlere de ok meydan denir. slam ordular bunlarn yan sra nem arzeden bir blgenin veya
ehrin gvenliini ve savunmasn salamak zere genellikle blgenin hkim bir tepesine veya da
yamacna tabya ad verilen askeri tesis kurard. Tabyalarn amac dman, ileri savunma hatt oluturarak engellemektir.
5. Kurumlar
Bir medeniyetin varln devam ettirebilmesi sosyal, siyasi, adli ve din alanlarda kurumlarn
oluturmasna baldr. Mslmanlar kendi inan ve kltrlerinin yan sra dier medeniyetlerin kazanmlarndan da istifade etmi ve kurumlarn gelitirmilerdir. slam medeniyeti de halifelik, vezirlik,
kadlk, hisbe, polis, ordu ve vakf gibi pek ok kurum oluturmutur.
5. 1. dari ve Din Kurumlar
Halifelik, Mslman toplumlardaki en nemli idari kurumdur. Halife, birinin ardndan gelen,
birinin yerine geen anlamlarna gelmektedir. slam toplumlarnda Hz. Peygamberden sonraki devlet
bakanl makamna halifelik denilmitir. Devlet bakanlarna ise halife, imam veya emirul mminin
ad verilmitir. Ynetim, toplumsal hayatn vazgeilmez ihtiyalarndandr. Mslmanlarn hicretten
sonra Medinede kurduklar toplumun ilk yneticisi Hz. Peygamberdi. Peygamberimiz kendi dneminde toplumun ihtiyalar dorultusunda siyasi,
adli, sosyal ve ekonomik kararlar almtr. Hz.
NOT EDELM
Peygamber kendisinden sonra Mslmanlara
ynetici olarak kimseyi tayin etmemi ve bu
Halifenin grevleri dini korumak, din
konuyu Mslmanlarn iradesine brakmtr.
hkmleri tatbik etmek, slam yaymak,
Mslman ve gayrimslim vatandalarn
slam dnyasnda halifelik, Hz. Peyhaklarn korumak, dmanlara kar lkeyi
gamberin vefatndan sonra Hz. Ebu Bekire
savunmak, zekt ve dier vergileri toplayarak uygun yerlere harcamak ve toplubiat edilmesiyle ortaya kmtr. Hz. Ebu Bemun ihtiyalarn karlamak iin grevliler
kir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali yaplan
tayin etmektir.
istiareler sonucunda halife seilmitir. Ancak
Maverdi, el-Ahkams-Sultaniyye, s. 52.
Hz. Osmann ehit edilmesi, Muaviye ile Hz.
149
SLAM TARH
Ali arasndaki siyasi mcadele, Hz. Alinin ehit edilmesi ve Kerbela Olay Mslmanlar arasndaki
siyasi ve fikr ayrl derinletirdi. Bylece halifelik konusu, Mslmanlar arasnda ortaya kan ilk
siyasi ve itikadi ayrlklarn kaynaklarndan biri oldu.
Emevilerle birlikte halifelik anlaynda nemli deiiklikler oldu. Drt Halife Dneminde devlet bakanlar iin kullanlan halifet Resulillah (Allahn resulunun halifesi) veya emirul mminin
(mminlerin lideri) unvanlarnn yerine Muaviyeden itibaren Halifetullah (Allahn halifesi) denilmeye balad. nceki halifeler liyakat esasna gre istiareler sonucunda seilirken Emevilerle birlikte
halifelik silah ve savala elde edilen bir kurum hline geldi. En nemlisi halifelik Muaviyenin, olu
Yezidi veliaht tayin etmesiyle saltanata dnt.61 Abbasiler Devleti de saltanat sistemiyle ynetildi.
Onlarn zamannda Badatta Abbasi, Mehdiyede (Tunus) ve Kurtubada (Endls) Emevi halifesi
olmak zere tane halife bulunmaktayd. Abbasi Halifesi Kaim Bi Emrillahn 1055te kendisine yardm eden Seluklu Sultan Turul Beye Dounun ve Batnn Sultan unvann vermesiyle Seluklu
Devletinin halifelik zerindeki etkisi artt. Bundan sonra artk Seluklu sultanlarnn ismi, Mslman
lkelerde halife adna okutulan hutbelerde halifenin isminden sonra anlmaya balad.
1258 ylnda Moollarn Badat igal etmesi ve Abbasi Devletine son vermesiyle slam dnyasnda halifeliin siyasi bir arl kalmad. Ancak halifelik siyasi meruiyet kayna olmaya devam etti.62
Osmanl sultanlar da I. Murattan itibaren
zaman zaman halife unvann kullanmlardr.
BLYOR MUYDUNUZ?
Ancak Yavuz Sultan Selim, Msrn fethinden
Osmanl sultanlar Mslmanlarn halife(1517) sonra hadim harameynierifeyn (iki
si unvann resm bir kayt olarak ilk kez 1774
kutsal blgenin hizmetkr) unvann alm ve
tarihinde Ruslarla yaplan Kk Kaynarca
halifelik, Osmanl sultanlarna gemitir. 1 KaAntlamasnda kullanmtr.
sm 1922ye kadar Osmanl sultanlar bu unvan
kullanm ve bu tarihte saltanatn kaldrlmasyla
Abdlmecit Efendi sadece halife-i mslimin (Mslmanlarn halifesi) unvann kullanmak zere halife seilmitir. Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra 3 Mart 1924 tarihinde TBMMnin ald kararla
halifelik kaldrlmtr. 63
Halifeliin siyasi hkimiyeti temsil eden baz alametleri vard. Bunlarn banda brde gelmekteydi. Halifeler trenlerde Hz. Peygamberin air Kab bin Zheyre hediye ettii brde (hrka) yi giyerlerdi. Bu hrka Emeviler ve Abbasiler yoluyla Osmanllara gemi ve stanbula getirilmitir.
Halifeliin yaygn alameti ise hkmdar adna okutulan hutbe ve onun adnn bulunduu sikke
idi. Ayrca hkmdarlarn zel iareti olan mhr ve asa da halifelik alametiydi. Halife tahta knca
bunlar kendisine takdim edilirdi.
slam toplumlarnda ortaya kan idari kurumlardan biri de vezirliktir. Vezirlik, genellikle halife
ile halk arasnda bir kpr vazifesi gren bir kurumdur. Vezirlik sistemi ilk kez Abbasilerle birlikte
uygulamaya konulmutur. Drt Halife Dneminde de kendilerine danlan ve halifeye yardmc olan
kiiler vard. Emevi sultanlar da katip adn verdikleri kiilerle istiare eder ve onlardan yardm alrlard. Ancak vezirliin ilk kurumsal rnei Abbasilerde grlr. Bu uygulama sonraki devletlerde de
yaygnlat ve vezir unvan tm slam devletlerinde kullanld.64
62 Ziya Kazc, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, s. 121
64 Ziya Kazc, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, s.141.
150
YORUMLAYALIM
Peygamberimizin air Kab bin Zheyre hediye ettii brde (hrka), Yavuz Sultan Selim araclyla Osmanllara geti. Osmanl hkmdarlar, her yl ramazan aynn on beinci
gn Hrka-i Saadet Dairesinde devlet protokolnn de hazr bulunduu zel bir merasimle
bu hrkay ziyaret ederlerdi.
Osmanl saray geleneine gre Hrka-i Saadetin ba muhafz ve hizmetkr hkmdard.
Yavuz Sultan Selim bu kutsal emanetin bulunduu odada kendisi dahil 40 hafzla Kuran
okuma geleneini balatmt. O gnden bugne kadar bu odada be asrdr 24 saat boyunca
Kuran- Kerim okunmaktadr.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi C 17. s. 374.
Yukardaki metni Trklerin Peygamberimize ve Kurana gsterdikleri sevgi ve sayg

ynnden yorumlaynz.
Vezirlik, devlet ynetiminde halifeden sonra gelen en yksek makamdr. Ancak halifenin vekili unvanyla uygulama ve yrtme bakmndan vezir ona denk bir konumda saylabilir. Vezirlik iki ksmdr. Tefviz
veziri ve tenfiz veziri. Tevfiz veziri, halifenin vekili olarak devlet ilerini
kendi salahiyetiyle yrten kiidir. Tenfiz veziri ise sadece kendisine verilen grev ve sorumluluklar yerine getirme yetkisine sahiptir.65 Tevfiz
veziri, bugnk siyasal sistemlerde babakana denk derken tenfiz veziri ise bakanlara denktir.
Seluklularda merkez tekilat gnmz bakanlklarna benzeyen
divanlardan olumaktayd. Her divann banda sahibd-divan (bakan)
bulunurdu. Bakanlarn bir araya gelmesiyle byk divan oluurdu. Byk divann banda ise vezir (babakan) bulunurdu.
Nizaml-Mlkn
temsil resmi
(1018-1092)
Seluklu Devletinde 28 yl
vezirlik yapmtr. Siyasetname adl eseri Trk-slam
devlet geleneinin klasiklerindendir.
Osmanllarda vezirlik uygulamas ilk kez Orhan Gazi Dneminde (1324-1362) kurulmutur.
Sonraki dnemlerde vezir says oalnca ba vezire vezir-i azam veya sadrazam denmitir. Baz
slam devletlerinde olduu gibi Osmanllarda da vezir-i azam atandktan sonra kendisine hilat giydirilir, zerinde sultann ismi bulunan mhr verilir ve divit takm takdim edilirdi. Vezir-i azam daha
sonra kl kuanr ve greve balard. Sadrazam; devlet, din, hukuk, eitim, askeriye, sosyal hayat
ve ekonomik yaam gibi pek ok alandan sorumlu olup padiahtan sonra en yetkili kiiydi.66
5. 2. Adli Kurumlar
Adalet tekilat, toplumda ortaya kan anlamazlklar zme kavuturan, hukuku ve adaleti tesis
eden bir kurumdur. Bu zelliiyle adliye, bir devletin en nemli kurumlarndan saylr. slam dini hak
ve adalete byk nem vermi ve Mslmanlara hukuka saygl olmay ve her zaman ve artta adaletli
olmay emretmitir. Her toplumda olduu gibi Mslman toplumlarda da toplumsal ve din gerekelerle
adli kurumlar ortaya kmtr. Kadlk ve mahkemeler adliye tekilatnn temel kurumlardr.
65 Ziyaeddin Rayys, slamda Siyasi Dnce Tarihi, s. 241.
151
SLAM TARH
Kad, slam toplumlarnda insanlar arasndaki anlamazlklar eri hkmlere gre zmek iin
tayin edilen kiiye verilen addr. Kadlarn grevi; insanlar arasndaki hukuki anlamazlklar zme
kavuturmak, kanunlara kar ilenen sularn cezasn hukuki sonuca balamak, verdikleri hkm ve
cezalar yerine getirmektir.67
slam toplumlarnda yarg, halifeliin yetkisindeki grevlerden biri kabul edildii iin kad tayin
etme yetkisi devlet bakanna aittir ve kad onun vekili saylr. lk dnemlerde kadlar, devlet bakan
tarafndan atanrd. Hz. Peygamber zaman zaman Medinede veya farkl ehirlerde grev yapmak zere
baz sahabeleri kad olarak atamtr. Hz. merin halifelii zamannda ehirlere valilerin yan sra kadlar da atanmtr. Bylece kadlk grevi ile idari grev birbirinden ayrlmtr.68
Emeviler Dnemine kadar kadlar genellikle halifeler tarafndan atanmtr. Emeviler
BLG KUTUSU
Dneminde ise genellikle kadlar valiler tayin
Kadaskerliin grevleri unlardr:
etmilerdir. Atanacak kadlarda Mslman ol
Asker yargy ynetmek ve yrtmak, akl ve zeka sahibi olmak, hr olmak, samek
lkl olmak ve hukuk bilgisine sahip olmak gibi
Askerin iinde kabilecek hukuki anartlar aranmtr. Abbasi Halifesi Harun Reit
lamazlklar zmek
zamannda Kadl-Kudat Tekilatnn kurulma Ordunun sava ve bar annda ihtiyasyla birlikte kadlarn atanmas bu kurum taralarn gidermek
fndan yaplmtr. slam toplumlarnda kadlar
Divan- Hmayuna katlmak ve sorumluluk almak (Osmanllarda)
genellikle saygn ilim adamlar arasndan seil
Divanda slam hukuku ile ilgili konumi ve toplumda itibar sahibi kiiler olmulardr.
Kadlara her dnemde yksek maalar denmesine dikkat edilmitir. Bylece kadlarn rvet ve adam kayrma gibi yollara dmeleri engellenmitir.
Bununla da adil karar vermeleri salanmtr. Kadnn verdii hkm Emeviler Dneminden itibaren
mahkemelerdeki eri sicillere kaydedilmitir.69
Mahkemeler slam toplumlarnda adli ilemlerin yerine getirildii yarglama yetkisine sahip
resm makam ve kurumlardr. Hz. Peygamber
ve Drt Halife dnemlerinde mahkeme yeri olaNOT EDELM
rak genellikle mescitler kullanlmtr. Bununla
Mezalim Mahkemelerinin grevlebirlikte ev ve ar gibi farkl meknlar da kulri
unlardr:
lanlmtr. Hz. mer zamannda Mekke ve Hz.
dareciler hakkndaki ikyetleri inOsman zamannda Medinede davalarn grcelemek ve karara balamak
lmesi iin zel adliye binalar yaplmtr.70
Yolsuzluk yapan devlet memurlarnn durumunu grmek
Adli davalara bakan mahkemelerin

st dzey memurlar denetlemek
yan sra Mslman toplumlarda mezalim ve
Toplumda saygn ve nfuzlu kiilerin
asker mahkemeler de ortaya kmtr. Mezalim
davalarna bakmak
Mahkemeleri devletin halife, vezir, vali gibi st
Kadlarn verdikleri kararlara yaplan
dzey yneticilerinin bakt adli ve idari kuitirazlar incelemek
rumlardr. Mezalim Mahkemelerinde idarecilerin
68 Fahreddin Atar, slamda Adliye Tekilat, s. 53.
70 Fahreddin Atar, slamda Adliye Tekilat, s. 85.
152

karar ve uygulamalarna ynelik ikyetler, adli mahkemelerin bakmakta ciz kald davalar grlrd.
Hz. mer ve Hz. Osman dnemlerinde hac mevsiminde Mekkede bir temyiz mahkemesi kurulur ve halife
burada davalar tetkik ederdi. Sonraki dnemlerde de taraflarn sultana veya mezalim mahkemesine temyiz
iin bavurma hakk korunmutur.
Asker mahkemeler, ordu mensubu kiilerin ceza davalar ile baz hukuk davalarnn grld
mahkemelerdir. Bu mahkemelerin banda kadasker bulunurdu. Kadaskerlik uygulamasn ilk kez Hz. mer
balatmtr. Ordugh ehirler kuran Hz. mer buralara kadaskerler atamtr. Kadaskerlik uygulamas daha
sonraki tm slam devletlerinde devam etti. Osmanl Devletinde Divan- Hmayunun yesi olan kadasker
(Kazasker) ayn zamanda yarg ve eitim tekilatnn da sorumlusuydu. Devlet snrlarnn genilemesi zerine
Fatih zamannda Avrupa blm iin Rumeli Kadaskerlii, Asya blm iin de Anadolu Kadaskerlii
oluturuldu. Ancak protokolde Rumeli Kadaskerlii daha kdemli idi.71
5. 3. Gvenlik Kurumlar
Mslman toplumlarda i ve d gvenlii salamak iin hisbe, polis ve ordu gibi kurumlar
oluturulmutur. Bunlardan hisbe tekilat slamn iyilii emretmek ve ktl nehyetmek ilkesinin bir
sonucu olarak ortaya kmtr. Bu kurum toplumda genel ahlak ve kamu dzenini korumay amalamtr.
Bu ile grevli kiiye ise muhtesip denmitir. Osmanl Devletinde muhtesibe, ihtisap aas, ihtisap nazr
veya ehremini ad verilmitir. Devlet protokolnde muhtesip, ehrin vali ve kadsndan sonra gelmektedir.
Muhtesibler gece-gndz grev yapan, toplumda birbirinden farkl birok hizmet grubunu tefti eden ve
hzl karar alabilen resm grevlilerdir.
Hz. Peygamber Dneminde uygulamaya
konulan hisbe Hz. mer Dneminde tekilatl
hle getirilmi ve daha sonraki tm slam
devletlerinde korunmutur. Muhtesipler sadece
devletten maa alrlard. Muhtesip olmak iin
Mslman, mkellef, erkek, adalet, kudret,
ilim ve gzel ahlak sahibi olmak gibi artlar
aranrd.72
BLG KUTUSU
Muhtesibin grevleri unlardr:
Kamu dzenini ve genel ahlak bozan davranlar engellemek

l ve tartlarn denetimini yapmak
Yollar dzeltmek
Pazarlarda dzeni salamak
Halkn ibadetlerini yerine getirmesini salamak
Camileri denetlemek
Halkn ikayetlerini dinlemek
Mslman toplumlarnda bir gvenlik kurumu olan polis tekilatna urta ad verilirdi. urtann temelini oluturan gece bekiliini ilk kez
Komu hakkna tecavz engellemek
uygulayan Hz. mer olmutur. O, geceleri asayi
ve gvenlii korumak amacyla kurulan bekilik
sistemini kurdu. Hz. Ali Dneminde ise bekilik sistemi gelitirilerek polis tekilat hline getirildi. lk dnemlerde ounlukla kadlara yardmc olan ve yasalarn uygulanmasn salayan bu kurum, Hiam bin Abdlmelik
zamannda yargdan ayrlarak mstakil hle geldi.73 Polisin grevi, devlet bakanlar ve st dzey idarecileri
korumak, sulular yakalamak, yarg kararlarn infaz etmek ve halkn gvenliini salamaktr.
Mslman toplumlarn en nemli gvenlik kurumu ordudur. slam tarihinde ilk asker tekilat Hz.
Peygamber tarafndan kurulmutur. Onun dneminde sava tehizatn alan herkes gnll olarak orduya
73 Suphi Salih, slam Kurumlar, s. 202.
153
SLAM TARH
katlabilmekteydi. Hz. mer Dneminde dzenli ordunun temeli atld. Hz. mer askerlii zorunlu kld ve
Divanl-Ceyi oluturdu. Bu divanda kimlerin askere alnacana karar verilir, askerlerin isimleri divan
defterlerine kaydedilir ve kimlere ne kadar maa verilecei belirlenirdi.74 Ayrca bu dnemde ordu birliklere
ayrld ve her birliin grevi tanmland. Hz. Osman Dneminde am Valisi Muaviyenin gayretleri ile ilk
donanma oluturuldu. Bu donanma ile Kbrs fethedildi. (648-649)
slam ordusu ilk dnemlerde Araplardan
oluuyordu. Ancak Emevilerle birlikte Arap olNOT EDELM
mayanlar (mevali) da orduya alnmaya baland.
Ordunun grevleri unlardr:
Ordu, maal askerler ve gnlllerden olumak lke iinde bar, istikrar ve lke btnln
tayd. Abbasiler Dneminde Trklerin orduya
korumak
katlmasyla birlikte orduda sistem deiikliine
lkeyi ve halk d dmanlara kar korumak
gidildi ve onlu sisteme geildi. Halife Memun D Siyasi otoriteye kar kan isyanlar bastrmak
neminden itibaren de ordu iinde stnlk TrkleOrdunun sava malzemeleri unlardr:
re geti.75 Seluklularda ordunun temelini ikta sisZrh, kalkan, kl, mzrak, ok, yay, karg, manctemi oluturmaktayd. Divan- arz tarafndan idare
nk, koba, dikenli tel, barut, top, tfek, at, deve,
edilen ordunun banda beylerbeyi bulunurdu. skatr ve filler.
lam tarihinin en byk ve en tekilatl ordusunu
Osmanllar kurmulardr. Osmanl Devletinde
Orhan Gazi ile balayan dzenli orduyu atsz askerlerden oluan yaya ve atl askerlerden oluan msellemler
tekil etmekteydi. Yenieri Ocann kurulmasyla Osmanl ordusu daha da gelimitir.76
5. 4. Sosyal Dayanma Kurumlar ve Vakflar
slamn emir ve yasaklar Mslmanlar arasnda yardmlamay, dayanmay hedefler. Allahn, ...
yilik ve takvada yardmlan, gnah ve dmanlkta yardmlamayn77 emri Mslmanlara bu konuda rehber olmutur. Hz. Peygamberin, Mminler birbirini sevmede, birbirine rahmet ve efkatle
muamele etmede bir beden gibidir. Bedenin bir paras rahatsz olduu zaman, dier ksmlar da
onun rahatszlna ortak olur.78 hadisi Mslmanlara toplumsal grev ve sorumluluklarn hatrlatmaktadr. Bunlar gibi birok ayet ve hadis; Mslmanlara bakalarna faydal olmay, iyilik yapmay, canllarn
ihtiyalarn gidermeyi, din ve ahlaki bir grev saymaktadr.
slamn cemaatla namaz, oru, hac, kurban,
zekt ve sadaka gibi birok emri toplumsal yn gl olan ibadetlerdir. Bu ibadetler Mslmanlar arasnda dayanma ve yardmlama hissini oluturan
amellerdir. Mslman toplumlar iyilik yapmay ve
merhametli davranmay sadece Mslmanlara deil,
gayrimslimlere de gstermilerdir. Ayrca Mslmanlar, tarih boyunca hayvanlara, tabii evreye iyilik ve merhamet duygusuyla yaklamlardr.
77 Mide suresi, 2. ayet.
78 Buhari, Birr, 37.
154
Sultanahmet emesi (stanbul)

slam medeniyetinde iyilik ve yardmlama duygusunun en gzel rnei vakflardr. Hz.
Peygamberin nsan ld zaman yapmakta olduu hayrl amelleri kesilir. Ancak faydal ilim
brakan, iyi evlat yetitiren ve srekli hayr getiren bir i (sadaka-i cariye) yapan kiinin iyilikleri
devam eder.79 hadisinde geen sadaka-i cariye anlay Mslmanlar vakflar kurmaya yneltmitir.
Vakflar tarih boyunca Mslman toplumlarda nemli roller stlenmi, kamu hizmetleri dahil pek ok
alanda sivil inisiyatif alm sosyal kurumlardr.
Vakf, Allahn rzasn kazanmak amacyla bir maln insanlarn faydalanmas iin tahsis edilmesine
denir. Vakfeden kii, sz konusu maln veya gayrimenkuln kendi mlkiyetinden kararak adeta kamu
malna dntrmtr. Vakfn ileyiini gsteren nizamnameye vakfiye denir. slam tarihinde ilk vakf
faaliyeti Hz. Peygamberin Fedek arazisini yolcular iin vakfetmesiyle balamtr. Bununla beraber Hz.
merin de hurmalk bir araziyi vakfettii bilinmektedir. Vakf sistemi Emeviler Dneminde devam etmi
ve Abbasiler zamannda Vakflar Nezareti kurularak denetim altna alnmtr.80
YORUMLAYALIM
DN
Cami
Tekke
Mescit
ETM
Mektep
Medrese
Ktphane
ORDU
Kla
Saray
Silah evleri
KTSAT
ar
Bedesten
Han
SOSYAL
HAYAT
Hastane
maret
Darlaceze
SU
TESSLER
Sebil
Hamam
DER
Ok meydanlar
Hayvan
barnaklar
Yukardaki emay inceleyerek vakflarn sosyal hayatmzdaki

yerini arkadalarnzla yorumlaynz.

Osmanl Devletinde ilk vakf Orhan Gazi tarafndan kurulmu olup bu vakflarn denetimi
kadlar tarafndan yaplmtr. Vakflar, vkfn (vakfeden kiinin) tespit ettii mtevelli heyeti tarafndan
ynetilmitir. Sonraki dnemlerde oluturulan nezaretler araclyla denetlenen ve saylar 35 bini bulan81
vakflar 1826da kurulan Evkaf Nezaretine balanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra kurulan (1924)
Vakflar Genel Mdrl, vakflarn kontrol ve denetimini yapmaktadr.
Bir vakfn kurulmas iin eri mahkemelerde tescil edilmesi artt. Vakfn ileyi sistemi olan
vakfiye, kad tarafndan onaylandktan sonra kesinleirdi. Vakfiyelerde, vakfolunan mallarn neler
olduu, vakf mallarnn nasl idare edilecei, vakf gelirlerinin nerelere ve kimlere harcanaca,
vakfn kimler tarafndan idare edilecei, vakf kurumunda ka kiinin alaca ve bunlara ne kadar
maa verilecei, hkimin vakfn shhatine ilikin hkm ile hkimin mhr bulunurdu.
Mslman toplumlarda grlen bir dier dayanma kurumu da ahilik tekilatdr. Ahi kelimesi
Arapada kardeim demektir. Ahilik, 13.
yzyln ilk yarsndan 20. yzyln balarna dek
KONUALIM
slam toplumlarnda vakf anlayAnadolunun ehir, kasaba hatta kylerindeki esnaf
nn yaygnlamasnn nedenlerini arve sanatkr kurulularnn eleman yetitirmesini,
82
kadalarnzla konuunuz.
ileyi ve kontrollerini dzenleyen bir kurumdur.
79 Ahmet bin Hanbel, Msned, C 3, s. 372.
81 Trkler Ansiklopedisi, C 10, s. 434.
82 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, s. 1.
155
SLAM TARH
Bir Trk kurumu olarak ortaya kan ahiliin tarihi 13. yzyldr. Ancak bu tekilatn kkeni
daha nceki Mslman toplumlarda grlen ftvvet tekilatna ve eski Trk detlerine dayanr.
Bir genlik tekilat olan ftvvet tekilat, tasavvufi ve mesleki bir kurulutur. Abbasi ve Anadolu
Seluklu sultanlarnn desteini alan ftvvet tekilat zamanla ahiliin temelini oluturmutur.
slami anlayn bir rn olan ahilik, tasavvufi bir temele dayandrlr. zellikle esnaf kesimi
arasnda yaygn olan, sosyal ve iktisadi ynleri ar basan bir tekilattr. Ahiliin kurucusu Ahi
Evran diye bilinen eyh Nasruttin Mahmuttur (l. 1262). Ahilik, 13. yzylda Anadoluda devlet
otoritesinin zayflad dnemde nemli grevler stlenmitir. Osmanl Devletinin kuruluunda da
byk rol olan ahiliin nizamnamelerine Ftvvetname ad verilirdi. Ahilik tekilatna ilk giren kii
ftvvetnamelerde yazl ahlaki ve ticari emirlere uymak zorundayd.
Ahilik kurumunun misyonu; konukseverlik, yardmseverlik, bir sanat veya meslek sahibi
olmak, yelerini gndz tezgh ve atlyelerde i banda eitmek, geceleri ise ahi zaviyelerinde
sosyal ve ahlaki ynden bilinlendirmektir.83
6. slam Medeniyetinin zgnl ve zellikleri
Dnya tarihi boyunca geni corafyalarda ve uzun yllar boyunca yaylma ve yaama imkn
bulan pek ok medeniyet kurulmutur. Bunlardan bazlar Msr, Yunan, Smer, Roma, Sasani, in
ve slam medeniyetleridir. Her medeniyet ok farkl unsurlarn katlm ile bir ahenk ve btnlk
kazanmtr.
slam medeniyeti temelinde tevhit inanc
bulunan din karakterli bir medeniyettir. M 7.
yzylda Hicaz topraklarnda doan ve ksa
srede gelien slam medeniyeti karlat
Yunan, ran, Hint, in, Bizans gibi uygarlklarn
bilim ve dnce mirasn almtr. Trk,
Fars, Hint ve Berberi gibi pek ok milletin
kltrlerini kendi potasnda eriterek byk
bir medeniyet hline gelen slam medeniyeti
varln devam ettirmektedir.
NOT EDELM
slam medeniyeti Trkler, Araplar,
ranllar, Hintliler ve Afrikallar gibi birok
farkl etnik soy ve milletin katksyla
olumutur. Bu ynyle slam medeniyeti paylamc, oulcu ve evrensel bir
medeniyettir.
Her medeniyet, kendini dierlerinden ayran bir zgnle sahiptir. Yunan medeniyeti akl,
Hint medeniyeti mistisizmi n plana karmtr. slam medeniyetinde ise hayatn her alanna
yansyan tevhit anlay ne kmtr. Allahn tek ve mutlak yaratc olmas demek olan tevhit, slam
medeniyetinin zn oluturur. slam medeniyetinde tevhit inanc, tek Allah inancndan hakikatin
tekliine, vahiy, akl ve duygu uyumundan, din, fenni ve sosyal bilimlerin birlikteliine, hatta dnyaahiret dengesine kadar geni bir yelpazede tezahr etmitir. Her alanda slam medeniyetine kimliini
veren tevhit, bnyesine ald unsurlar yeniden ekillendirmi, onlar tevhit zyle dntrm
ve medeniyetin temel talar hline getirmitir. Mslmanlar tarih boyunca baka medeniyetlerden
devraldklar mirasn tevhide uygun olann almlar, aykr olann ise ya slah etmiler ya da
reddetmilerdir.
83 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, s. 240.
156

slam medeniyeti insan merkeze alan bir medeniyettir. slama gre insan yeryznde Allahn
halifesidir ve yaratlmlar iinde en stn varlktr. Akl ve irade sahibi olan insan, yeryznde ilah mesajn da muhatabdr. Kurann ana konusu insan olduu gibi temel amac da insann dnya ve ahiret
mutluluuna kavumasdr. Bu sebeple slamdaki kurallar, Mslmanlarn bilim, felsefe, sanat, ekonomi
ve siyaset gibi alanlardaki almalar insann her iki hayatta da mutlulua kavumas iindir.
slam, insana bireysel sorumluluklar yannda toplumsal sorumluluklar da yklemitir. Bylece ne
insan toplumsal hayattan tecrit etmi ne de toplum iinde onun bireysel sorumluluunu yok saymtr.
slam medeniyetinin bir zellii de onun adalet ve hogr medeniyeti olmasdr. Dmanlarna
kar dahi adaletli olmay emreden Kuran, adaletin duygusallklardan uzak olmasn, her trl beer
ayrcalklardan arnm olmasn istemitir. Hz. Peygamber ve ondan sonra gelen devlet bakanlar bu
uyarya bal kalmtr. slam tarihi Peygamberimizden bugne kadar Mslmanlarn kendilerinden
olmayanlara gsterdikleri adalet ve hogr rnekleriyle doludur. Hz. Peygamberin Yahudi, Hristiyan
ve mriklerle imzalad Medine Antlamas, Hz. merin Kudsn fethi sonrasnda Hristiyanlara
gsterdii hogr, Fatihin Bosna ve stanbulun fethinden sonra farkl din mensuplarna verdii din
zgrl teminat, Endlsten srlen Yahudilere Osmanl Devletinin gsterdii hogr bu rneklerden sadece birkadr.
Tarihin en byk devletlerinden biri olan Osmanl Devleti slam medeniyetindeki adalet ve hogr anlaynn en byk rneidir. Osmanllar; Hristiyanlar (Katolik, Ortodoks, Nasturi, Sryani,
vb.), Yahudiler (Rabbaniler, Karailer, Samiriler) ve Sabiiler gibi farkl inan mensuplarn; Rumlar,
Srplar, Hrvatlar, Romenler, Bosnallar, Arnavutlar, Araplar, Ermeniler, Grcler, Kptiler ve Habeler
gibi onlarca farkl milleti bir arada tutabilmitir.84 Bu birlikteliin znde ise slamn bar, adalet ve
hogr gelenei yatmaktadr.
7. slam Medeniyetinin Etkileri
Dnya zerinde kurulan medeniyetlerin birbiriyle etkileimi kanlmazdr. slam medeniyeti de
karlat medeniyetlerle bir etkileim iinde olmutur. Farkl medeniyetlerin bilimsel, felsefi ve tarih
mirasndan etkilenen slam medeniyeti bu miras kendi iinde yourmu, zmsemi ve gelitirmitir. slam medeniyetinin tarihte karlat birok kltr ve medeniyeti etkiledii muhakkaktr. Bunlar
iinde Avrupa, Balkanlar, Rusya, in ve Hindistan sayabiliriz.
slam medeniyeti Bat uygarln etkilemitir. slam medeniyetinin Bat dnyas ile ilk temaslar
Hz. Peygamber henz hayatta iken balamtr. Hz. Peygamberin Bizans Kral Herakliyusa yazd
slama davet mektubu bu karlamann ilki saylr. Daha sonra meydana gelen Mute ve Tebk savalar ile bu mcadele devam etmitir. Mslmanlarn Kuds fethi, Sicilya ve stanbulu kuatmalar
Batllar nezdinde hem korku hem de merak uyandrmtr. Bu sebeple Avrupallarla ilk karlama
genellikle fetihler ve savalar yoluyla olmutur.
Bat dnyasnn slam medeniyetiyle karlamas ve tanmasnn bir yolu da tercmeler olmutur. Miladi 8. yzyln sonlarndan itibaren eski Yunana ait bilim ve felsefe mirasn Arapaya evirmeye balayan Mslman ilim adamlar bu miras gelitirerek 10. yzyldan itibaren orijinal eserler ortaya
koymaya baladlar. Bununla birlikte Mslmanlar hem eski Dou medeniyetinin ve antik devirlerin
ilimlerini gelitirdiler hem de bunlar Batya aktardlar. Ayrca Uzak Dounun bilim ve dnce geleneini
gelitirerek Batya naklettiler.85
157
SLAM TARH
Bat dnyas Mslman bilim adamlar

sayesinde hem eski Yunan dncesini hem de
slam bilim, felsefe ve teknolojisini kefetmi
oldu. 9. yzylda balayan Arapadan Latinceye
tercme hareketiyle tp, matematik ve felsefe gibi
alanlarda birok eser Batya geti.86 Arapadan
Latince ve spanyolcaya yaplan tercmeler 12.
ve 13. yzyllarda zirveye ulat. Bu yzyllarda
ise Avrupann ilk niversiteleri (Napoli-1224,
Paris-1219, Palencia-1212) kuruldu. Yaplan
bu eviriler yeni kurulan niversitelerin retim
programlarn belirledi. Bu niversiteler slam
bilimlerinin zmsendii merkezler oldu.87
slam medeniyeti, Balkan topluluklarn
da etkilemitir. slam, Mslman tccarlar
araclyla ve deniz yoluyla Balkanlara girmitir.
Mustafapaa Camii (skp-Makedonya)
Ancak slamn Balkanlarda yaylmas Osmanl
Trkleri sayesinde olmutur. Arnavutlar ve Bonaklar gibi
birok topluluk slam benimsemi ve onlar sayesinde Balkanlarda bir slam kltr olumutur.
slamn bar ve hogr anlayn Balkanlara tayan Trkler, oradaki yerel kltrlere saygyla
yaklam ve Balkanlarda asrlarca srecek bir huzur ortam oluturmutur. Mslmanlar, tesis ettikleri
bu hogr geleneini 1990l yllarda yaanan i sava boyunca da muhafaza etmilerdir. Srplarn
Trk-slam kltrne ait her eyi yakp ykmalarna karn Mslmanlar, Balkan milletlerinin din,
tarih ve kltrel eserlerine dokunmamlardr.
slamiyet, Balkanlar din, sosyal, ekonomik ve kltrel alanlarda etkilemitir. Baz Balkan
ehirleri (skp, Saraybosna gibi) Anadolu ehirlerini anmsatr. Balkan dillerinde ok sayda Trke
kelime de bulunmaktadr. rnein Bonaklarn kulland orba, pekmez ve fukara gibi onlarca
kelime Trkedir. eitli Balkan lkelerinde bulunan kapalar, han, hamam, cami, trbe ve saat
kuleleri gibi tarih eserler slam medeniyetinin izleridir.88
slamn Avrupaya ilk ve en nemli giri yolu Endlstr. 711 ylnda spanyaya ayak basan
Mslmanlar, burada eitli dnemler hlinde 1492ye kadar zengin bir slam kltr ve medeniyeti
oluturdular. Bylece Endls araclyla slam, Avrupann ilerine kadar uzand. Avrupann farkl
yerlerinden gelen Yahudi ve Hristiyanlar iin Endls bilim ve kltr merkezi haline geldi. Toledo,
Kurtuba gibi ehirlerde tp, felsefe, matematik ve astronomi gibi bilimleri okuyan Hristiyan bilginler
bu bilimsel miras Avrupaya tadlar.
Endlste kurulan hogr ve adalete dayal stn medeniyet anlay sayesinde birok millet,
Mslmanlarn yaam tarzna gptayla bakmaya balad. 9 ve 10. asrlarda kimi spanyol, talyan ve
Fransz asll Avrupallar, Mslmanlarn dillerini ve geleneklerini benimsemeye baladlar. Bunlara
mustarep (Araplam) veya mozarap denildi.89
86 Montgomary Watt, slam Avrupada, s. 124.
87 Fuat Sezgin, slamda Bilim ve Teknik, C 1, s.163.
89 Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 153.
158
BLG KUTUSU
Camileri, saraylar, ktphaneleri, kt imalathaneleri,

hastaneleri ve medreseleriyle Endls o gnk Batnn gzn
kamatran bir uygarla sahipti. 700 sene sonra bile Londrada
bir tek sokak lambas bulunmazken ve sonraki uzun asrlar boyu
Pariste evinin eiinden yamurlu bir gnde sokaa admn atan
bir Parisli ayak bileklerine kadar amura batarken aydnlk ve temiz
sokaklaryla Endls kentleri, pek ileri ve gelimi bir grnm arz
ediyordu.
el-Hamra Saray (spanya)
Asrlar boyunca Oxford niversitesi ilim muhitinde hamama
girip ykanmak barbar ve dinsiz kimselere has bir gelenek olarak nitelendirilirken slam lkeleri emeleri
ve hamamlaryla herkesi kendine ekiyordu. Nietzschenin deyiiyle Kilise kendisini temizlie kar
bile korur. Mslmanlar spanyadan uzaklatrldktan sonra alnan ilk Hristiyanca tedbir, halka ak
hamamlarn kapatlmas oldu. Bunlardan yalnzca Kurtubada iki yz yetmi tane vard.
Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 149. (zetlenmitir.)
slam kltr ve medeniyetinin Avrupaya gei yollarndan biri de Sicilyadr. Yaklak 400 yl
Sicilyada varln srdren slam, buradan talya ve dier Avrupa lkelerine gemitir. Sicilyada
alan okullarda Hristiyan bilginleri yetimitir. Mslmanlarn hkimiyetinin sona ermesine ramen
Arapa, orada kullanlan resm dil olmaya devam etmitir.90
Hal Seferleri, slam medeniyetinin Batya tesirlerini hzlandran bir sretir. Zira Hal Seferlerine kadar her bakmdan geri, fakir ve yetersiz olan Bat toplumlar, Hal Savalaryla
birlikte douya gelmi ve slam lkelerindeki mreffeh, huzurlu ve medeni hayat grnce bunun
tesirinde kalmlardr. Bu karlama Batllarda dmanlk besledikleri Mslmanlara kar bir merak uyandrmtr. Bu sebeple Hal Seferleri Mslmanlardan sadece toprak deil, bilim ve felsefe
alma gayretine de dnt. Hal Seferleri sonucunda Batllar u iki eyi kesin olarak rendiler: lk
olarak slam lkelerine nispetle Bat ok geri kalmt. kinci olarak Mslmanlar yenebilmek iin
onlarn sahip olduklar bilim ve teknikleri elde etmek gerekmekteydi.91 Hallar, bu seferler sayesinde slam dnyasnn en yeni ve gelimi bilgi ve tekniini Avrupaya aktardlar.92
Batl seyyahlarn slam lkelerine yaptklar seyahatler, diplomatik ilikiler ve Bat ile Dou
arasndaki ticaret de slamn Bat toplumlarn etkiledii yollardandr. Badat, am, Kahire, Endls ve Basra gibi bilim merkezlerine yaplan seyahatlerle buralardaki bilim ve teknoloji Batya
tanmtr. Ayrca zellikle Venedik, Pisa ve Cenova gibi liman ehirleri zerinden yaplan Akdeniz
ticareti ayn zamanda bir kltr alveriiydi.
Mslman filozoflarn fikirleri Baty etkilemi, Reform ve Rnesansn domasna neden
olmutur. Kindi, Farabi, bn Sina, bn Rt, Harezmi ve bn Haldun gibi bilginlerin eserleri Batda
ilgiyle okunmutur. Orta ada Avrupada tp ok ilkel yntemlere sahipti. Mslman bilim adamlarnn eserlerinin tercmesi ve Mslmanlarn medreselerinde okuyan Batl renciler sayesinde tp
91 Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 173.
92 Fuat Sezgin, slamda Bilim ve Teknik, C 1, s.150.
159
SLAM TARH
geliti. bn Sina ve Ebu Bekir Razinin eserleri asrlarca Batda ders kitab olarak okutuldu. Harezmi ve bnl-Heysem gibi matematikilerin almalar Latinceye tercme
edildi ve Batllar Arap rakamlar denilen
ondalk say sistemini kullanmaya balad.
Batllar matematikte sfr rakamn kullanmay da Mslman matematikilerden alm
oldular.
BLG KUTUSU
Mslman Trklere komu olarak yaayan Ruslar, 1214-1480 tarihleri arasnda
Trklere bal kalmlardr. 16. yzyln
ortalarndan itibaren ise Trkler onlarn ynetimi altna girmitir. Bu uzun sre iinde birlikte
yaayan bu iki farkl uygarln mensuplar birbirinden etkilenmilerdir.
Mslmanlarn Badat, Semerkant ve

Trkler dil, edebiyat, mimari, ekonomi,
stanbulda kurduu rasathaneler Batllarn
giyim-kuam, ordu, hukuk, adliye gibi pek ok
ilgisini ekmi ve Avrupada kurulan rasatalanda Ruslar etkilemilerdir. Ruslar, Altnordu
hanelere rnek tekil etmitir. Corafya alaDevletinden asker sistem, posta, vergi sistemi
ve idari kurumlar almlardr.
nnda ise drisi ve Piri Reisin haritalar haritacln rnekleri olmutur. bn Haldunun
Kafkasya ve Krm blgelerine g eden Mstoplumbilim ve tarih felsefesini ieren Mulmanlardan etkilenen Ruslar, zellikle Trk ehkaddime adl eseri Batllarca ders kitab olazadelerinin giyim-kuamlarn taklit etmilerdir.
rak okutulmutur.
19. asrda Krmda Mslmanlarla birlikte yaslam medeniyetinin etkiledii kltrayan Ruslar, Trk kltrnn etkisi altnda kallerden biri de indir. Mslmanlar ilk kez
mlardr. Ayrca mzik ve dil gibi alanlarda Trk
Hz. Osman zamannda ine bir heyetle gitizlerini grmek mmkndr.
miler ve daha sonra Mslman tccarlar bu
Mehmet zdemir, brahim Saram, Seyfettin Erahin,
blgeye saysz ticari seferler dzenlemimam Hatip Liseleri slam Tarihi, s. 165.
lerdir. Bu seferler, slamn inlilerce tannmasna zemin hazrlamtr. Talas Sava ile
birlikte siyas ilikiler bozulsa da daha sonra ticari ve kltrel ilikiler artarak devam etmitir. Zaman
iinde inde bir Mslman topluluk olumutur. Bu Mslmanlar inli kadnlarla evlenerek sosyal
kaynamay ve slamn yaylmasn salamlardr. Mslman bilim adamlar ve hekimler ine davet edilmitir. Byk kentlerde Mslman doktorlarn alt hastaneler almtr. Ayrca inliler
eczaclk ve mimaride Mslmanlardan yararlanmlardr.
slam medeniyetinin etkiledii bir baka blge de Hindistandr. slam dini Emeviler Dneminde (712) Hindistana girmitir. Mslmanlar bu tarihlerde Sinti fethedince yerli halkn inan ve
yaaylarna dokunmamlard. Bu tutum, Hintlilerin slama bakn etkilemitir. Hindistanda
slam; tccarlar, gler ve fetihler yoluyla yaylsa da en nemli etken ihtida hareketleridir. Gazneli
Mahmutun Hindistana yapt seferler ve fetihler burada slamn yaylmasna zemin hazrlamtr.
Gaznelilerin Hindulara gsterdii gzel muamele ve yaplan eitim faaliyetleri blgede slamn
hzla yaylmasn salamtr. 16. asrda Babrllerle birlikte blgede slamn hkimiyeti pekiti.
Bylece Hindistan, slam medeniyetinin en nemli merkezlerinden biri oldu.93
160

NTEMZ DEERLENDRELM
1. slam medeniyetinde devletin gelirleri nelerdir? Aklaynz.
2. slam medeniyetindeki idari kurumlardan vezirlik hakknda bilgi veriniz.
3. slam medeniyetinin Endlse etkileri nelerdir? Aklaynz.
4. slam sanatlarndan hsnhat hakknda bilgi veriniz.
B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi slam devletlerinin gelirlerinden biri deildir?
A) Hara
B) Cizye
C) Fidye
D) Zekt
E) Ganimet
2. lk altn dinar aadaki devletlerden hangisi zamannda bastrlmtr?

A) Emeviler
B) Abbasiler
C) Seluklular
D) Osmanllar
E) Gazneliler
3. Aadakilerden hangisi rasathane kuran Mslman astronomi limlerindendir?

A) Davud-u Kayseri
B) Nasruttin Tsi
D) Ebu Bekir Razi
E) Kindi
C) Harezmi

(Mukaddime, Beytl-Hikme, hsnhat, kttap, Kadl-Kudat)
1. Arap harfleriyle gzel yaz yazma sanatna ............................. denir.
2. Adli ilere bakacak olan hkimlerin tayin, terfi ve azil ilerini yrten tekilata............................. denir.
3. bn Haldunun tarih felsefesi, sosyoloji ve siyaset konularn ieren kitabnn ad .............................dr.
4. Halife Memun zamannda kurulan ve tercmelerin yapld ............................. bir bilim merkezidir.
D- Aadaki bilgilerden dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.
1. (...) Nizamiye Medreseleri Seluklular zamannda Vezir Nizaml-Mlk tarafndan kurulmutur.
2. (...) Biruni, Mesudi ve Taberi gibi bilginler hadis alannda eserler yazmlardr.
3. (...) Hz. Peygamber, yaad dnemde paralara mdahale etmi ve para bastrmtr.
4. (...) Sicilya, slam medeniyetinin Batya gei yollarndandr.
161
SLAM TARH
8. NTE
GNMZ SLAM DNYASI
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Dnya atlasndan Mslmanlarn youn olarak bulunduu blgeleri aratrnz.
2. evrenizde Mslman gmenler (muhacirler) varsa Trkiyeye ne zaman
ve niin geldiklerini aratrnz.
3. Orta Doudaki blgesel atmalarn nedenlerini aratrnz.
4. Trkiyenin dier slam lkeleri arasndaki yerini aratrnz.
162
163
Nfusunun %50-90n
Mslman olan lkeler
1.zbekistan 2.Arnavutluk
3.Azerbaycan
4.Trkmenistan 5.Tacikistan
6.Suriye 7.Lbnan 8.Bat
Sahra 9.Benglade 10.Mali
11.Nijer 12.ad 13.Senegal
14.Gambia 15.Gine Bissau 16.Gine 17.Malezya
18.Brunei
Nfusunun %20-50i
Mslman olan lkeler
1.Kazakistan 2.BosnaHersek 3.Krgzistan
4.Eritre 5.Sierra Leone
6.Fildii Sahili 7.Nijerya
8.Etiyopya 9.Surinam
10.Tanzanya 11.Karada
Nfusunun %1-5i Mslman olan

lkeler
1.Kanada 2.Kuzey rlanda 3.ngiltere
4.Rusya Federasyonu 5.Belika
6.Hollanda 7.Almanya 8.Amerika
Birleik Devletleri 9.Fransa 10.in
11.Yunanistan 12.Ermenistan 13.Nepal
14.Myanmar 15.Tayland 16.Filipinler
17.Togo 18.Orta Afrika Cumhuriyeti
19.Guyana 20.Gabon 21.Kongo 22.Zaire
23.Kenya 24.Burundi 25.Zambia
26.Zimbabve 27.Arjantin 28.Gney
Afrika Cumhuriyeti
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 23, s.33.
Nfusunun %5-20i Mslman olan lkeler

1.Estonya 2.Letonya
3.Litvanya 4.Beyaz Rusya
5.Ukrayna 6.Moldova
7.Yugoslavya 8.Bulgaristan
9.Makedonya 10.Grcistan
11.srail 12.Hindistan
13.Burkina Faso 14.Gana
15.Benin 16.Kamerun 17.Sri
Lanka 18.Liberya 19.Uganda
20.Malavi 21.Mozambik
22.Madagaskar
2000 yl verilerine gre dnyadaki Mslman toplumlarn daln gsteren harita
Nfusunun %90ndan ou
Mslman olan lkeler
1.Trkiye 2.Fas 3.Cezayir
4.Tunus 5.Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti 6.Irak 7.ran
8.Afganistan 9.rdn 10.Kuveyt
11.Pakistan 12.Libya 13.Msr
14.Suudi Arabistan 15.Katar
16.Birleik Arap Emirlikleri 17.Moritanya 18.Sudan
19.Umman 20.Yemen 21.Somali
22.Endonezya 23.Kosova
VIII. NTE: GNMZ SLAM DNYASI
SLAM TARH
1. Asya Ktasnda Mslmanlar
1.1. n Asya ve Krfez lkeleri
n Asya ve Krfez lkeleri; Avrupa, Asya
ve Afrika ktalarnn birletii bir blgededir.
Bu blgede; Trkiye, KKTC, Suriye, ran, Irak,
Lbnan, Filistin, rdn, Suudi Arabistan, Umman, Yemen, Bahreyn, Kuveyt, Katar ve Birleik Arap Emirlikleri gibi lkeler bulunmaktadr.
imdi bu lkeleri srasyla tanyalm.
Trkiye: Trkiye Cumhuriyetinin yz
lm 814.578 km2, bakenti Ankara, resmi dili Trke, nfusu 2007 verilerine gre
yaklak 70.5 milyon kiidir. Nfusun % 99u
Mslmandr.
n Asya ve Krfez lkeleri haritas
Birinci Dnya Sava sonunda topraklarnn byk bir ksmn kaybeden Osmanl
mparatorluunun yerine kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti, Asyay Avrupaya balayan bir kpr
konumundadr.
29 Ekim 1923te kurulan Trkiye Cumhuriyeti yzn Avrupaya dnmtr. Miladi takvimin kabul, tekke ve zaviyeler kanunu, kadnlara seme ve seilme hakk gibi birok yasal dzenlemelerde
bulunulmutur. Trkiye 1932de Milletler Cemiyetine, 1952de de Nato (Kuzey Atlantik Pakt) ya
katlmtr.
Trkiyenin en byk ehri olan stanbuldan bir grnm

164
164

Cumhuriyetin kuruluundan 1946 ylna kadar tek parti ile ynetilen Trkiye, 1946 ylnda ok partili sisteme geerek demokratikleme ynnde nemli bir adm atmtr. Bu demokratik kazanmlarn
Avrupa perspektifinde ilerleterek srdrmektedir.1 Trkiye son dnemlerde blgesinde aktif bir rol oynayan lke hline gelmitir. Orta Asya Trk cumhuriyetleriyle, Orta Dou ve Balkan lkeleriyle tarihten gelen kkl bir bala ilikilerini gelitirmektedir. zellikle Azerbaycan-Ermenistan, srail-Filistin,
srail-Lbnan meseleleri gibi birok problemin zmnde uluslararas temaslarn srdrerek yapc
bir rol stlenmitir.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC): Trkiyenin gneyinde yer alan KKTC, lkemize 65
km uzaklktadr. Bakenti Lefkoe, resm dili Trke, yz lm 3.355 km2dir. 2006 verilerine gre
nfusu 265 bin kiidir. Nfusunun % 99u Mslmandr.
Dou Akdenizin en nemli adalarndan biri olan Kbrs, 1571de Osmanl ynetimine girdi. ngiltere, Osmanl Devletinin iinde bulunduu siyasi ve ekonomik bunalmlardan yararlanarak 1878de
Kbrsn ynetimini geici olarak stlendi. Bu durumu 1914 ylnda kalc hle dntrd. Ancak
ngiltere, II. Dnya Savandan sonra Kbrs zorunlu olarak terk etti. Bu aamada Trkiye ve Yunanistan Kbrsa yneldi. Trkiye, asl sahibi olduu gerekesiyle adann kendisine verilmesini isterken
Yunanistan nfus bakmndan Rumlarn ounlukta olduunu ileri srerek aday topraklarna katmaya
alt. Kbrs Yunanistana balama idealini (Enosis) hayata geirmek isteyen baz Kbrsl Rumlar,
1955te EOKA (Kbrs Mcadelesi Ulusal rgt) ad altnda rgtlenerek Trklere kar saldrlara
baladlar. Trkler de Dr. Fazl Kk nderliinde Rum saldrlarna kar koymak iin rgtlendiler.
Bu gelimeler zerine ngiltere, Trkiye ve
Yunanistan arasnda, Zrih ve Londra grmeleri sonunda 1959da anlamaya varld. Anlamada adadaki toplumlarn ortak katlmlaryla
bamsz bir Kbrs Cumhuriyeti kurulmas,
adann toprak btnl ve hukuki statsnn
bu devletin garantrlne alnmas n grld. Bu erevede 16 Austos 1960ta Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. Cumhurbakanlna
Rumlarn temsilcisi Bapiskopos Makarios,
yardmclna da Trklerin temsilcisi Dr. Fazl
Kk seildi.2
Rumlarn saldrgan tutumlar yznden
KKTCnin bir ehri olan Girneden bir grnm
Kbrsta bar ve gven ortam salanamad.
Makariosun Kasm 1963te Rumlarn karlarna uygun olarak anayasay deitirmeye kalkmasyla iki toplum arasnda atmalar tekrar balad. Rumlar, 2 Aralk 1963te Lefkoede 24 Trk
ldrerek katliamlarn hzlandrdlar. Trk jetleri 24 Aralkta Lefkoe zerinde uyar uular yaparak Rumlar caydrmaya altysa da sonu alnamad. Olaylar nlemek iin BM tarafndan Mart
1964te gnderilen bar gc de etkili olamad.
EOKA, Yunanistanda 1967de yaplan asker darbeden g alarak Enosisi gerekletirmek iin
yeniden harekete geti ve Trklere saldrmaya balad. Trkiye buna iddetle kar karken Kbrs
Trkleri de 27 Aralk 1967de Kbrs Geici Trk Ynetimini kurdular. Rumlar, uzlamaz tavrlarn
165
SLAM TARH
srdrmeye devam ettiler. 1974te Trkler tekrar katliamla kar karya kaldlar. 15 Temmuz 1974te
Nicos Sampson nderliindeki Rum subaylar, Makariosu grevden uzaklatrarak aday Yunanistana
balamaya kalktlar. Bunun zerine Trkiye, ikili ve uluslararas anlamalardan doan yetkisine dayanarak soydalarnn can gvenliini salamak ve Enosisi nlemek iin 20 Temmuz 1974te Kbrs Bar
Harektn balatt. Trk askeri 22 Temmuzda Lefkoeye ulat. Ayn gnlerde Trkiye, Yunanistan ile
ngiltere arasnda yaplan grmelerden kesin bir sonu kmamas zerine 16 Austos 1974te kinci
Bar Harektn gerekletirdi. ou kuzey kesimler olmak zere adann % 38ini ele geirdi. Bu arada Sampson hkmeti ynetimden ayrlmak zorunda kald. Ancak Trkiye, dnya kamuoyu tarafndan
yalnz brakld. zellikle ABD, Trkiyeye asker ambargo uygulad ve her iki lke arasndaki ilikiler
kopma noktasna geldi.3
Kbrs Trkleri kalc barn iki blgeli federal bir yap ile olabileceini dnyorlard. Bu erevede
13 ubat 1975te Kbrs Trk Federe Devletini kurdular ve devlet bakan olarak da Rauf Denkta setiler.
Rumlarn iki blgeli federasyonu kabul etmemesi zerine 15 Kasm 1983te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) ilan edildi. Ancak bu devlet, yalnzca Trkiye tarafndan tannd. Bununla birlikte kalc ve adil
bir zmn bulunmas iin BM Genel Sekreterlii gzetiminde toplumlar aras grmelere balanmtr.
Bu amala KKTC Cumhurbakan Rauf Denkta ve Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY) Lideri Klerides Ocak 2002de ikili grmeler yapmtr. BM Genel Sekreteri Kofi Annan 11 Kasm 2002de taraflara
Kbrs Sorununa Kapsaml zm Temeli balkl belgeyi sunmutur. Mzakereler neticesinde nihai hle
getirilen zm plan 24 Nisan 2004 tarihinde GKRY ve KKTCde e zamanl olarak dzenlenen referandumlarla Kbrstaki iki halkn onayna sunulmutur. Rum halknn % 75i plan reddederken Kbrs Trk
taraf % 64 oyla plana evet demitir. Sonuta Rum toplumunun gl reddi karsnda BM ve AB dahil tm
uluslararas camiann destekledii bu zm plan geersiz hle gelmitir. Tm bu olumsuzluklara ramen
KKTC Cumhurbakan Mehmet Ali Talat ile GKRY Lideri Papadopulos arasnda kapsaml mzakere grmeleri aralklarla srdrlmektedir.
Ayrca 25 Mays 2009 tarihinde amda gerekletirilen K toplantsnda, K yesi lkelerle KKTC
arasnda st dzey ziyaretlerin kltrel ve sportif faaliyetlerin gerekletirilmesi gerektii ifade edilmitir.4
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, cumhuriyetle ynetilmekte olup yar bakanlk sistemine sahiptir. Cumhurbakan ayn zamanda devlet bakan, babakan ise hkmetin bakandr. ok partili sistem uygulanmaktadr. Yrtme yetkisi hkmetin elindedir.
Suriye: En uzun kara snrna sahip olan gney
komumuzdur. Bakenti am, yzlm 185 bin km2
olup nfusu 2006 verilerine gre yaklak 19 milyondur.
Suriyenin resm dili Arapa olup, resm dini yoktur.
Nfusunun % 85i Mslmanlardan olumaktadr.5
Uzun yllar Osmanl hkimiyetinde kalan bu lke,
1920 tarihinde Franszlar tarafndan igal edilmitir.
1946 ylnda ise bamszln kazanmtr. 1970 ylnda devlet bakan olan Hafz Esat, bu grevini 1999
ylna kadar srdrmtr. Onun lm zerine olu
Bear Eset, devlet bakan seilmi ve hlen Suriye
devlet bakanl grevini srdrmektedir.
714 ylnda yaplan am Emeviye Camii
4 www. mfa.gov.tr/Kbrs konusundaki son gelimeler.
166

Trkiye Cumhuriyetinin Suriye ile tarih ve kltrel balar bulunmaktadr. Trkiye-Suriye i
birlii blgesel bar ve istikrarn tesisi bakmndan nem tamaktadr. Bu balamda Trkiye; Irak,
srail-Filistin ihtilaf, Lbnan gibi blgesel sorunlar hakknda Suriye ile istiareler yaparak sorunlarn
zmne katkda bulunmaktadr.6
ran: Trkiyenin dou komusudur. Bakenti Tahran olup, yz lm bir milyon 648 bin km2dir.7
Nfusu 2007 verilerine gre 68 milyondur.8 rann resm dini slam, dili ise Farsadr. En nemli ehirleri Tahran, Mehet, sfahan ve Tebrizdir. ran, kkl ve uzun bir tarih gelenee sahiptir.
11 milyon nfuslu Tahrandan genel grnm
ran, Hz. mer Dneminde slam topraklarna katlmtr. Bir ara Seluklu Trklerinin merkezi olmutur. Seluklularn yklmasndan sonra kk hanedanlklar arasnda bllmtr. 1501 ylnda
ah smail tarafndan kurulan Safevi Devleti ile ilk kez mstakil bir devlet olmutur. Uzun yllar Rus
saldrlarna maruz kalmtr. 1925 ylnda Rza Pehlevinin, kendini ah ilan etmesiyle Pehlevi Dnemi balamtr. 1979 ylnda Ayetullah Humeyni nderliinde gelien halk ayaklanmasyla ahlk rejimine son verilerek onun yerine ran slam Cumhuriyeti kurulmutur.9 attl-Arap su yolu ve Basra
Krfezindeki baz adalarn paylam yznden ran ile Irak arasnda savalar kmtr. 1980-1988
yllar arasnda yaplan bu savalar her iki lke iin de byk maddi ve manevi kayplara yol amtr.
Trkiye ile ran arasndaki ilikiler yzyllar kapsayan derin bir tarihe dayanmaktadr. 1639 tarihli
Kasr- irin Antlamasndan bu yana Trkiye-ran snr hemen hemen hi deimemitir.10
Irak: lkemizin gneyinde bulunmaktadr. Bakenti Badat olan Irakn resm dini slam, dili ise
Arapadr. Yz lm 437 bin km2 olup nfusu 2006 verilerine gre 26.5 milyondur. Nfusunun %
97si Mslmandr.
Kkl bir tarih gemie sahip olan Irak, birok medeniyete beiklik yapmtr. Hz. mer zamannda slam topraklarna katlm, Hz. Ali ve Abbasiler Dneminde slam Devletine bakentlik yapmtr. Daha sonra Osmanl Devletine katlarak uzun yllar Osmanl hkimiyetinde kalmtr. Birinci
Dnya Savanda Osmanl Devleti yenildii iin ngilterenin smrgesi hline gelmitir. 1932 ylnda
6 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-suriye-siyasi-iliskileri-.tr.mfa.
7 Bertelsman, Bugnk Dnyamz Atlas Ansiklopedisi, s. 72.
8 http://www.iran-embassy.dk/eng/aboutiran.htm.
10 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-iran_siyasi-iliskileri.tr.mfa.
167
SLAM TARH
ise bamszln elde etmitir. Bamszln kazandktan sonra 1958 ylna kadar krallkla ynetilen
Irak bu tarihte cumhuriyet rejimine gemi ve devlet bakan Abdulkerim Kasm olmutur. 1968 ylnda
Baas Partisi iktidara gelmitir. Uzun yllar Irakn ynetiminde sz sahibi olan bu partinin mensuplarndan Saddam Hseyin 1979 ylndan 2003 tarihine kadar sk bir ynetimle lkenin devlet
bakanln yrtmtr. 2003 ylnda Amerika, Saddam rejimini ykmak iin Iraka asker
harekt dzenlemitir. Bu harekt sonucunda mevcut rejim yklm ve lkenin istikrar
bozulmutur.11 Saddam rejiminin yklmasndan sonra Irakta ii ve Snnilerden oluan bir ynetim kurulmutur. Buna ramen lkedeki i karklklar sona ermemitir.
ABDnin igal tarihinden 2009 ylna kadar bir milyondan fazla Irakl atma
ve direni olaylarnda hayatn kaybetmitir.
Lbnan: Kuzey ve doudan Suriye, gneyden Filistin, batdan ise
Akdeniz ile evrili bir lkedir.12
Badatta bir cami.
Bu lkenin bakenti Beyrut, resm dili Arapa olup resm dini

yoktur. Yz lm 10.5 bin km2dir. Nfusu 2006 verilerine gre
yaklak 4 milyondur.13 lkede Mslman, Ermeni, Grek, Maruni
gibi birok farkl din ve mezhep gruplar yaamaktadr. Halkn %
59.5i Mslmandr.
Lbnan Hz. mer Dneminde fethedilmitir. Daha sonra srasyla Emevi, Abbasi, Seluklular, Eyyubiler ve Memluklerin hkimiyetine girmitir. 1516da Osmanl hkimiyetine tabi olmu ve Birinci
Dnya Sava sonuna kadar drt yz yl bu devlet tarafndan ynetilmitir. 1918de Franszlar tarafndan igal edilen Lbnan, 1944te bamszlna kavumutur.
Lbnanda hlen uygulanmakta olan ynetim sistemine gre cumhurbakan Hristiyanlardan, babakan Snni, meclis bakan ise ii Mslmanlardan seilir. Parlementoda Hristiyanlarla Mslmanlar
yar yarya temsil edilmektedir.14
Filistin: byk semavi dinin kutsal kabul ettikleri blgede yer alan bir lkedir. Bakenti Ramallah olup en nemli ehirleri Kuds, Yafa, Hayfa ve Akkadr. Nfusu 2008 yl verilerine gre yaklak
9.5 milyondur. Nfusunun % 95i Mslmandr.
Filistin Hz. mer Dneminde slam topraklarna katlmtr. 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl Devletinin hkimiyeti altna girmitir. 1900l yllarn bana kadar her semavi
dinin mensuplarnn huzurlu bir ekilde bir arada yaadklar bir blge olarak varln srdrmtr.
1905 ylndan itibaren Filistine youn bir Yahudi g balatlnca gerginlikler meydana gelmeye balad. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savanda yenilince ngiltere buray igal etti. ngilizler, 1921de
Filistinde Yahudi-Arap Devletinin kurulduunu ilan ettiler. Milletler Cemiyeti 1922de ngilterenin
bu kararn tand. 1929da yllardr srtmekte olan Araplarla Yahudiler kar karya geldiler ve atmalar balad. Bu atmalarda yzlerce insan ld. Bu arada Amerika ve ngilterenin desteiyle
Filistine youn gler de devam etmekteydi. Birlemi Milletler, Filistinde iki uluslu bir devletin kurulmasna karar verdi. Filistinin blnmesini ve Kudsn uluslararas bir stat kazanmasn 29 Ekim
1947de kararlatrd.
13 http://www.lebanonembassyus.org/country_lebanon/statistical.html.
168

Yahudi Mill Konseyi 14 Mays 1948de bir araya gelerek srail Devletinin kurulduunu ilan etti. Hemen akabinde de Yahudiler, Arap kylerine saldrarak Araplar
Filistinden ge zorlamak iin harekete getiler. Bunun
zerine 1948de rdn, Msr, Suriye, Lbnan ve Msr ordular ile srail arasnda Birinci Arap-srail Sava
meydana geldi. Bu sava mttefik Arap ordusu kaybetti.
Bunun sonucunda be yz bin Filistinli lkeyi terk edip
komu Arap devletlerine snmak zorunda kald. Msr ile srail arasnda meydana gelen kinci Arap-srail
Savan da srail kazand. 1967de yaplan nc
Arap-srail Savan da Araplar kaybetti. srail bu sava kazanmakla kalmad, Suriyeden Golan Tepelerini,
rdnden eriann bir blmn ve Msrdan da Sina
Yarmadasnn tamamn ald. Ayn tarihlerde Filistin
Kurtulu rgt (FK) kuruldu.
Filistinliler, 14 Kasm 1988 tarihinde Filistin Devletini
kurduklarn ve devlet bakanlna da Yaser Arafat getirdiklerini ilan ettiler. Ancak srail, Filistin Devletini tanmad. Filistin Devletinin kuruluundan sonra srailin
hkimiyetinde bulunan ve Filistinlilerin ounlukta olduu blgelerde silahsz ayaklanma balad. Bu ayaklanma esnasnda yzlerce Filistinli, srail askerleri tarafndan ldrld. Direnie yenilen srail, Haziran 1994te
Washingtonda Filistinliler ile masaya oturmak zorunda
kald. Yaplan anlamaya gre Filistinin bir blmnn ynetimi kendilerine brakld ve bamsz Filistin
Devletinin kurulu sreci balatld. srail, Filistin topraklarnn bir blmnden ekildi. Bu blgelerin gvenlii
iin Filistin polisi devreye girdi. Yaser Arafat 27 yl aradan
sonra vatanna dnd. Ancak srail 1994teki anlamaya
uymayp ekilmeyi garanti ettii blgeleri terk etmeyince
direni yeniden balad.15 srail, topraklarna roket saldrs
yapldn iddia ederek 27 Aralk 2008 tarihinde Gazzeyi
drt bir yandan abluka altna ald. ehri hava, deniz ve
karadan asker-sivil ayrm gzetmeksizin ar silahlarla
bombalad. Birlemi Milletler Genel Sekreterliinin yapt uyarlar da dikkate almad. Gnmzde hlen srailFilistin mcadelesi btn hzyla devam etmektedir.
BLG KUTUSU
Teodor Herzl (1860-1904) :

Siyonizmin kurucusu Yahudi
gazetecidir. Herzl, Avrupann birok
yerinde ve Rusyada Antisemitizm
(Yahudi dmanl)e maruz kalan
Yahudiler iin bir yurt arayna girimiti. Bunun iin Yahudilerin toprann olaca bir lke tasavvur ediyordu.
Bu amala 1896 ylnda II. Abdlhamit
ile bir grme yapt. Bu grmede
Sultan Abdlhamite Yahudi yerleimcileri iin toprak satn almak istediini
syledi. Bunun karlnda Osmanl
Devletinin Avrupa bankalarna olan
borlarnn denecei garantisini verdi.
II. Abdlhamit, Herzlin Filistin
topraklarn satn alma talebini Ben bir
kar dahi olsa toprak satmam, zira bu
vatan bana deil, milletime aittir. Milletim bu vatan kanlaryla mahsuldar
klmlardr. cevab ile reddetmitir.
Ancak Herzlin nclndeki Siyonist hareket, II. Abdlhamitin tahttan
indiriliinden sonra Yahudi yerleimini hzlandrmtr.
Yemen: Tarihte n Asyann en eski medeniyetlerine ev sahiplii yapm bir lkedir. lkenin bakenti
Sana, yz lm 527 bin km2, resm dili Arapadr. 2008 yl verilerine gre nfusu yaklak 21 milyon15 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 544.
169
SLAM TARH
dur. Nfusun ounluunu da Zeydiye mezhebine
mensup Mslmanlar oluturmaktadr. Yemen, slam lkeleri arasnda % 30 ile isizlik oran en fazla
olan lkelerden biridir.
Yemen, tarihte birok devletin hkimiyetine girmitir. Bizans ve Samanilerin egemenlik mcadelesi verdii bu blgede, bata Sebe, Main, Himyer
olmak zere bir ok devlet kurulmutur. 1536da
Osmanl Devletinin hkimiyeti altna giren Yemen, 1918de bamszln ilan etmitir.16 Birinci Dnya Sava srasnda Yemen cephesinde ehit
olan Trk askerleri iin yaklan atlar, trklere
bile konu olmutur.17
Paylaalm
Yemen Trks
Havada bulut yok bu ne dumandr
Mahlede l yok bu ne figandr
u Yemen elleri ne yamandr
Ah o Yemendir gl emendir
Giden gelmiyor acep nedendir
Buras Hutur yolu yokutur
Giden gelmiyor acep ne itir
Yemen trksnn hikyesini aratrnz ve arkadalarnzla paylanz.
Suudi Arabistan: Kuzeyinde Irak ve rdn,

gneyinde ise Yemenin yer ald bir lkedir. Basra
Krfezi ve Kzldenizle de snrlar bulunmaktadr.18 Devletin yz lm 1 milyon 960 bin km2, resm
dili Arapa, dini ise slamdr. Nfusu 2009 ylnn verilerine gre 28.5 milyondur. Suudi Arabistan
monari ile ynetilmektedir. lke nfusunun % 90n Araplar, % 10unu ise Afrika ve Asya kkenliler
oluturmaktadr. lke ekonomisi byk lde petrol ve hac gelirlerine dayanmaktadr.
Suudi Arabistanda bulunan Hicaz,
slamn beiidir. slam dini burada doarak yaylmtr. Osmanl Devletine
Yavuz Sultan Selim tarafndan 1517
ylnda katlan Suudi Arabistan 1918
ylna kadar Osmanlnn hkimiyeti altnda kalmtr. 1918 ylnda ngilizlerin
kkrtmasyla Osmanl Devletinden
ayrlmtr. Ayn tarihte Suudi Krall
kurulmutur. lke hl Suud ailesi tarafndan ynetilmektedir.19
Birleik Arap Emirlii: Basra
Krfezinin dou kesiminde yedi emirliin oluturduu federal bir devlettir.
Birleik Arap Emirlii, douda Umman, gneyde ve batda Suudi Arabistan, kuzeybatda Katar ve kuzeyde de
Birleik Arap Emirliine Bal Dubaideki

Mehur Yedi Yldzl Bur el-Arap Hoteli

17 lber Ortayl, Eski Dnya Seyahatnamesi, s. 75.
18 Bertelsmann, Bugnk Dnyamz Atlas Ansiklopedisi, s. 57.
170

Basra Krfeziyle evrilidir.20 Yz lm 77 bin km2 olup bakenti Abu Dabidir. Nfusu 2007
verilerine gre yaklak 2.5 milyondur. Resm dili Arapadr. Petrol zengini lkeler den biri olan Birleik Arap Emirliinde kii bana den mill gelir 17 bin 700 dolardr. Birleik Arap Emirliinin en
nemli emirliklerinden biri olan Dubai, son yllarda blgenin en nemli ticaret ve turizm merkezi hline
gelmitir.
Krfez Blgesinde Yer Alan lkeler ve Mslman Nfuslar
lke
Bakent
Yzlm
(km2)
Dil
Nfus
Mslman
Oran (%)
rdn
Amman
89 bin
Arapa
6 milyon
99
Umman
Muskat
309 bin
Arapa
3,5 milyon
99
Katar
Doha
11 bin
Arapa
907 bin
99
Bahreyn
Manama
665
Arapa
656 bin
99
Kuveyt
Kuveyt
17 bin
Arapa
2 milyon
99
1.2. Gney Asya ve Uzak Dou lkeleri

Dnyada yaayan Mslmanlarn
nemli bir ksm Gney Asya ve Uzak
Dou lkelerinde yaamaktadr. Bu blgede yer alan slam lkeleri Pakistan, Afganistan, Endonezya, Banglade, Brunei,
Maldivler ve Malezyadr. Bunun yan
sra in, Tayland, Hindistan, Filipinler ve
Japonyada aznlk olarak birok Mslman yaamaktadr.
Pakistan, Hindistan blgesinin kuzeybatsnda yer alan federal bir cumhuriyettir. lkenin bakenti slamabat,
resm dili Urduca, yz lm 796 bin
km2, nfusu ise 2008 ylnn verilerine
gre 163 milyondur.21
ngiltere, 1857 ylnda Hindistan
blgesini ele geirdi. 1906 ylna kaGney Asya ve Uzak Dou haritas
dar bu blgedeki Mslmanlar ngiliz
hkimiyetinde yaad. Daha sonra Seyyit Ahmet Han nderliinde bir uyan hareketi balad ve onun liderliinde Mslmanlarn haklarn savunmak iin Mslmanlar Birlii Partisi kuruldu. Bu parti, Pakistann
bamszlna giden yolda byk rol oynad. Hindistan Mslmanlar ngiliz egemenliinden kurtulduktan
sonra Muhammed Ali Cinnah nderliinde 14 Austos 1947 tarihinde bir devlet kurmay baardlar. Devletin kuruluunda byk air ve fikir adam Muhammed kbalin de byk katklar olmutur. Bu devlet, 1
Mart 1962 tarihinde yrrle giren anayasa ile Pakistan Cumhuriyeti adn almtr.22
21 http://www.pakistan-embassy.org/facts&figure_1.php.
171
SLAM TARH
OKUMA METN
MUHAMMED KBAL (1877-1938)
Pakistanl Mslman air ve dnrdr.
Hindistann Pencap eyaletindeki Siyalkut ehrinde
dnyaya geldi. 1898 ylnda Hindistann Lahor
eyaletindeki Hkmet Kolejinde felsefe ve hukuk
eitimi ald. Daha sonra 1907 ylnda Cambridge
niversitesinden mezun oldu.
slam dnyasnn iinde bulunduu buhranl
durum, Muhammed kbali slam milletinin bir rnesans gerekletirmesi gerektii fikrine yneltti.
Bu amala 1928 ylndan vefatna kadar Madras, Aligarh ve Haydarabat gibi niversitelerde bir dizi konferanslar verdi. 1930 ylnda Allahabatta gerekletirilen Hindistan
Mslmanlar Birliinin yllk toplantsna bakanlk yapt. Bamsz Pakistan Devletinin
kuruluu ynnde ilk ciddi adm kbalin bu toplantnn al konumasnda ortaya koyduu
dncelerle atld. kbal, ayrca 1937 ylnda lkesindeki Mslman halkn en byk lideri
olarak grd Muhammed Ali Cinnaha Hindistan Mslmanlarnn bamszl ve
gvenlii hususlarndaki grlerini ieren bir mektup yazd. kbalin bu fikirleri Pakistann
daha sonraki yllarda bamszlk mcadelesinde ilham kayna olmutur. Muhammed kbal
bir zamanlar Mslmanlarn altn an yaad spanyaya gittii zaman Kurtuba Ulu
Camiini ziyaret etti. Bu camide yetkililerden glkle izin alarak namaz kld. kbal bu
yitik kentin camisinde kld namaz hi unutamadn sylemitir. Hatta bununla ilgili
olarak Mescid-i Kurtuba balkl iirini yazmt.
kbalin Trkiyeye kar da zel bir hayranl vard. 1911 ylnda Trablusgarpta
ehit den Mslman askerleri iin hicran dolu bir iir yazmt. Bunun yannda Kurtulu
Savanda Pakistandan Trkiyeye yaplan maddi yardmlarda da ok byk tevikleri
olmutur.
kbal, slam milletlerinde bir Avrupa hayranlnn yaylmakta olduunu hatrlatarak
bu gelimelerin tehlikelerine dikkat eker. Aslnda o, eletirel bir tavr taknmak artyla
Bat karsnda olumsuz bir tutum iinde deildir. Onun kar olduu ey kt taklitiliktir. kbale gre Batda ilim ve fennin gelimesine Mslmanlarn da byk katklar
olmutur. O halde yaplacak olan ey, ilim ve fenni yeniden slam dnyasna geri getirerek
kendi mirasmza sahip kmaktr. Bunun gerei olarak da slam lkelerinde fert ve toplum
gibi alanlar yeniden ina edilmelidir. nk slamda din dnce zellikle son be asrda
hareketliliini yitirmitir. Zamanmzda gzlenen byk gelimeler karsnda slamda
din dncenin yeniden kurulmas ertelenemez bir grev hline gelmitir. Bu grevi yerine
getirmenin de iki safhas vardr. Birincisi, geleneksel yapnn tahlil edilmesi, ikincisi ise
tefekkrn gelimeler nda yeniden ina edilmesidir.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 22, s. 19-24. (zetlenmitir.)
172

Afganistan: Kuzeyinde Trkmenistan, zbekistan ve Tacikistan, gneyinde Pakistan, batsnda
ran, dousunda Uygur Trklerinin yaad Dou Trkistan tarafndan evrilmi bir lkedir. Bakenti
Kabil, yz lm 652 km2, nfusu ise yaklak 33 milyondur.23 Nfusunun % 99u Mslmandr.
slam dnyasnn mehur tasavvuf merkezlerinden olan Gazne, Herat ve Belh gibi nemli ehirler bu
lkenin snrlar ierisinde bulunmaktadr. Mehur sufi brahim Ethem bu topraklarda yaamtr. Mevlana Celalettin Rumi de Konyaya bugn Afganistann snrlar iinde olan Belh ehrinden gelmitir.
Afganistan, Emeviler Dneminde Mslmanlarn hkimiyeti altna girmitir. Daha
sonra bir Trk devleti olan Gaznelilerin merkezi olmutur. slamn Hint Yarmadasnda
yaylmasnda buras adeta bir s olmutur.
XIX. yzylda Afgan kabilelerin birbirleriyle
yapm olduu mcadeleler sebebiyle devletin
birlii sarslmtr. Bundan dolay bu yzylda
Afganistan, ngiltere ve Rusyann mcadele
alan olmutur. Yaklak yarm yzyl sonra
Afganllar i mcadelelerini sona erdirerek ngilizlere kar bamszlk mcadelesi vermilerdir. ngilizler de 1919 ylnda Afganistann
bamszln tanmak zorunda kalmtr.
Afganistann batsnda yer alan

tarihi Herat ehrinden grnm
Sovyetler Birlii, scak denizlere inmek iin kendine bir s olarak grd Afganistan denetimi
altnda tutmak istediinden dolay 24 Aralk 1979 tarihinde Afganistan igal etmitir. Sovyetler, on yl
sren igal dneminde Afgan direniini kramam, sonunda Afganistandan ekilmitir.24
Amerika Birleik Devletlerine 2001 ylnn Eyll aynda bir intihar saldrs dzenlenmitir. Amerikan ynetimi bu saldrnn sorumlusunun Afganistandaki Taliban rejiminin olduunu iddia ederek
Afganistana askeri harekt dzenlemitir. Taliban rejimi yklp merkezi bir hkmet kurulmu olmasna ramen Afganistanda i karklklar bitmemitir.
Endonezya: Gneydou Asya ile Avustralya arasnda yer alan ok saydaki ada zerinde kurulmutur. Batdan douya doru uzunluu 5 bin kilometreden fazla bir alana serpilmi bulunan bu irili ufakl
adalarn says 13 bin 677dir. Bunlarn ancak 3 bin kadar meskn olup balcalar; Sumatra, Cava,
Kali-mantan, Irian Jayadr.25 Endonezyann bakenti Cakarta, resm dili Bahasadr. Endonezyann
yz lm 1 milyon 919 bin km2, nfusu ise 2008 verilerine gre 253 milyon kiidir. Nfusunun %
84 Mslmandr. Endonezya, gl bir ekonomiye sahiptir.
slam dini Endonezyaya tccarlar aracl ile girmitir. Zamanla halkn byk bir ksm tarafndan benimsenmitir. 10. yzyldan itibaren de bu blgede Mslman emirlikler kurulmutur. Uzak
Dounun bu blgesi erken dnemden itibaren smrgecilerin dikkatini ekmitir. Dolaysyla Portekiz, spanya, Hollanda, ngiltere ve Fransa gibi lkelerin hkimiyet kurmaya alt bir blge olmutur. zellikle 1875 ylnda Hollandallara kar bamszlk mcadelesi balatan Ae Mslmanlarnn
bu hareketi 1904 ylna kadar devam etmitir. Arkasndan da Cava ve Sumatrada bamszlk mcadeleleri balamtr. Bu mcadelelerin sonunda adalar peyderpey bamszlklarn elde etmilerdir.
23 http://www.embassyofafghanistan.org/travel/travel1.html.
173
SLAM TARH
Malezya: Malay Yarmadas, Borneo Adasnn kuzey blgesi ve iki kk ada zerinde kurulmu
federal bir devlettir. Bakenti Kuala Lumpur, yz lm 330 bin km2, resm dini slam, dili ise Malaycadr. Nfusu 2007 verilerine gre 24.8 milyondur..26 lkede en kalabalk etnik unsur, nfusun % 49u
ile Mslman Malaylardr. kinci byk etnik unsur ise % 35lik oranla inlilerdir. inlilerin iinde
az sayda Mslman bulunmaktadr. Malezya ok partili demokratik sisteme dayal krallklarla idare
edilen bir konfederasyon ile ynetilmektedir. Konfederasyonu oluturan federal eyaletler de krallkla
ynetilmektedir.27
Malezya, ayrca Gneydou Asya
lkeleri Birliinin (ASESAN) nde
gelen lkelerindendir. Dou Asyadaki
blgesel rgtlerde etkin bir rol vardr. Trkiye ile Malezya arasnda Birlemi Milletlerde, slam Konferans
rgtnde ve D-8 kapsamnda i birlii srdrlmektedir.28
Gney Asya ve Uzak Dou blgesinde yaayan Mslman aznlklarn
Malezya Uluslararas slam niversitesi: Bu niversite dnya
bir takm sorunlar bulunmaktadr.
apnda n yapm bir kurumdur. Bnyesinde altrd dnyann
Bunlardan en bata gelenleri ise inin
mehur akademisyenleri ile nemi gn getike artmaktadr.
kuzeyindeki Sincan blgesinde yaayan Dou Trkistan Uygur Mslmanlar ve Filipinlerde yaayan Mslmanlardr.
in, yer alt kaynaklarnn ok byk blmn Dou Trkistandan elde ettiinden bu blgeye
nem vermektedir. inden buraya g eden inli vatandalar iin ok byk imknlar salanmaktadr.
Bundan dolay Dou Trkistanda yaayan inlilerin isizlik sorunu yokken burada yaayan Uygur
Trklerinin % 90 isizdir. Bunun sebebi de hkmet politikas olarak i almlarnda inlilere ncelik
verilmesidir. Ayrca inden blgeye getirilip yerletirilen inli gmenler en verimli topraklara yerletirilirken bu topraklarn gerek sahipleri olan Dou Trkistanllar, kurak ve ilenmesi zor alanlara
srlmektedir.
Gney Asya ve Uzak Dou Blgelerindeki Baz lkeler ve Mslman Nfuslar
lke
Bakent
Yz lm
(km2)
Dil
Nfus
Mslman
Oran (%)
Maldiv
Male
298
Maldivce
359 bin
99
Benglade
Dakka
144 bin
Bengalce
151 milyon
85
Brunei
Begawan
5 bin
Malayca
372 bin
67
Singapur
Singapur
692
ngilizce
5 milyon
15
Hindistan
Yeni Delhi
3 milyon
Hinte
1 milyar 200 bin 14
Filipinler
Manila
300 bin
Filipince
89 milyon
10
Tayland
Bangkok
513 bin
Tayca
68 milyon
in
Pekin
9.5 milyon
ince
1.3 milyar
26 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-malezya-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
28 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-malezya-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
174

Uygur Trklerinin seyahatlerine de byk kstlamalar getirilmitir. rnein bir kyden bir baka
kye veya ileye gmek yasaktr. in, buradaki inli vatandalarn tutabilmek iin onlarn da seyahatlerini yasaklamtr. Bundan dolay 1980 ylnda yetmi bin inli gmenin geri dnme taleplerinin
reddedilmesi zerine isyan kmtr. inin bu zulmnden kaan Mslmanlar, farkl tarihlerde deiik
lkelere gmlerdir. Bu glerden birka da 1961, 1966 ve 1977 yllarnda Trkiyeye yaplmtr. stanbulda Sefaky, Gneli, Zeytinburnu semtleri Dou Trkistanllarn youn olarak yaadklar
yerlerdir.29
Gney Asyada yer alan Filipinler, 1948de ABDden bamszl kazandnda burada bulunan
Mslmanlarn grlerine baklmakszn yeni bir ynetim kurulmutur. Bu arada Mslmanlara ait
topraklara dier adalardan bir ksm Hristiyan nfusun getirilip yerletirilmesi zamanla bu blgelerde
Mslmanlar aznlk konumuna drmtr. Bu durum her iki grup arasnda atmalara yol amtr.
Daha ok Mindanao ve Sulu takm adalarnda yaayan Mslmanlar, siyasi ve sosyal zgrlklerini
kazanmak iin hlen mcadele vermektedirler.
1.3. Kafkaslar ve Orta Asya lkeleri

Kafkasya ve Orta Asya lkeleri erken dnemlerde slamla tanmtr. Ancak bu lkeler
19. yzyldan itibaren Rusya tarafndan igal
edilmitir. 1917 Bolevik htilalinden sonra da
Sovyetler Birliinin egemenlii devam etmitir.
Sovyet ynetimi 1980nin ortalarndan itibaren yklma belirtileri gstermeye balamtr. Devlet Bakan Mihail Gorbaovun, rejimi
kurtarmak iin yapt bir dizi reformlar devletin ykln engelleyememitir. Sovyetlere
Kafkaslar ve Orta Asya lkeleri haritas
bal ye lkelerden Estonya, Letonya ve Litvanya 1991 ylnn Eyllnde birlikten ayrlmtr. Bu kopmalar Orta Asyadaki Trk topluluklar izledi. 1991 ylnda Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan bamszlklarn ilan etmitir.
Kazakistan: Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ierisinde en geni topraklara sahip olan lkedir.
lkenin kuzeyinde Rusya Federasyonu, dousunda in Halk Cumhuriyeti, gneyinde zbekistan
ve Krgzistan cumhuriyetleri, batsnda Hazar Denizi, gneybatsnda ise Trkmenistan
BLYOR MUYDUNUZ?
yer alr. Bakenti Astanadr. Yz lm 2
milyon 727 bin km2, resm dili Trkenin bir
Kazak ad, hr, serbest, bekr, mert
ve
yiit
anlamlarna gelmektedir.
ivesi olan Kazaka olup nfusu 2009 ylnn
verilerine gre 18 milyondur.
29 sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas, s. 57.
175
SLAM TARH
Kazakistan 1991 ylnda Sovyetlerin
dalmasndan sonra bamszlna kavumutur. Trkiye, Kazakistann bamszln tanyan ilk lkedir. Kazak
Trkleri ile Trkiye Trklerinin ayn millet ve ayn dine mensup olmalar iki lke
arasndaki ilikilerin gelimesinde nemli rol oynamtr. Kazakistanda bulunan
Hoca Ahmet Yesevi niversitesi, Trkiye
Kazakistanda bulunan Ahmet Yesevi Trbesi
ve Kazakistan arasnda imzalanan bir i
birlii anlamasyla kurulmutur. niversite 1993 ylndan beri faaliyetlerini srdrmektedir.30 Bu
niversiteden mezun olanlar, Trkiyede bir niversiteden mezun olanlarla ayn haklara sahiptirler.
ARATIRALIM
Mehur Mutasavvf Ahmet Yesevinin Orta Asya ve Anadolunun slamlamasndaki
roln aratrnz.
zbekistan: zbek Trklerinin yaad bir lkedir. Komular Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan,
Trkmenistan ve Afganistandr. Bakenti Takent, yz lm 447 km2 olup nfusu 2009 ylnn verilerine gre 27.5 milyondur. Dili, Trk dil ailesinden zbek Trkesidir.
zbekistan, Orta Asyada slam dini ile tanan ilk lke olmutur. Mslmanlar Buhara, Semerkant, Takent gibi birok merkezlerde byk
medreseler kurmulardr. Bugn hl ayakta
ARATIRALIM
duran bu muhteem yaplar blgenin dokusunzbekistann Sovyetler Birlii Dnedaki slamn en canl ahitleridir.31 rnein
minde Orta Asya blgesindeki din katkBuharadaki Mir-Arap ve Takentteki smail
larn aratrnz.
el-Buhari medreseleri bunlardan sadece birkadr.
zbekistan, btn din kstlamalara ramen Sovyetler Dneminde de slami bir merkez olma zelliini korumutur. Sovyetlerin komnist
rejimi dneminde de Orta Asya ve Kafkasya mfts Takentte idi. Din konularla ilgili faaliyetler
buradan idare ediliyordu.32
Tacikistan: Dousunda Dou Trkistan, gneyinde Afganistan, bat ve kuzeyinde zbekistan, Krgzistan ile snr olan bir lkedir. Bu lke, Asyann en dalk olan i kesiminde yer alr. Bu nedenle
toprann % 93 dalktr.
Tacikistann bakenti Duanbe, yz lm 143 bin km2, resm dini slam, dili Tacike olup nfusu
2009 ylnn verilerine gre 7.5 milyondur. Nfusunun % 62sini Tacikler, % 24n zbekler, % 8ini
Ruslar, % 6sn ise dier milletler oluturur. Nfusunun byk bir ksm klak ad verilen kylerde
yaamaktadr.33
30 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-kazakistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
33 http://tajikembassytr.com.
176

Tacikler, 7 ve 8. yzyllarda slam dinini kabul etmilerdir. 15. asrdan 18. asrn ortalarna kadar Buhara Hanlnn hkimiyeti altnda yaam, Buhara Hanlnn 1868 ylnda yklmasyla Rusyann
hkimiyetini kabul etmilerdir. Daha sonra Sovyetlerin bir paras hline gelen Tacikistan 1991 ylnda
Sovyetlerin dalmasyla bamszlna kavumutur. Trkiye, 16 Aralk 1991 tarihinde Tacikistann
bamszln tanmtr. Ancak Tacikistann 1992-1997 yllarnda yaad i sava nedeni ile ilikilerimizin geliimi dier Orta Asya Trk cumhuriyetlerine kyasla daha ge ivme kazanmtr. ki lke
arasndaki tarih ve kltrel balarn glendirilmesi amacyla ve zellikle gen nesillerin birbirlerini
tanmalar iin eitli projeler balatlmtr. Duanbede Mill Eitim Bakanlmza bal olarak faaliyet gsteren Trkiye Trkesi Eitim-retim Merkezi kurulmutur.34
Krgzistan: Topraklarn tamamna yakn dalk olan bir lkedir. lkenin kuzeyinde Kazakistan,
batsnda zbekistan, gneyinde Tacikistan, gneydou ve dousunda Dou Trkistan yer alr. Bakenti Bikek, resm dili Krgz Trkesi, yz lm 198 bin km2 olup nfusu 2009 ylnn verilerine
gre 5.5 milyondur.35
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamszln ilan eden Krgzistan ilk olarak 16
Aralk 1991 tarihinde Trkiye tanmtr. Bu tarihten sonra iki lke arasndaki ilikiler bir ok ynden
gelitirilmitir. zellikle eitim alannda nemli gelimeler yaanmtr. Trkiye-Krgzistan Manas
niversitesi iki lke arasnda 1995 ylnda imzalanan bir i birlii anlamasyla kurulmutur. Merkezi Bikekte bulunan bu niversite bnyesinde iki bin renci renim grmektedir. Anlamalar gerei Trkiye ile Krgzistan arasnda renci deiimi yaplmaktadr. Bunun yannda Trkiye, 1992
ylndan 2008e kadar drt bin drt yz Krgz renciye burs vermitir.36
Krgzistann bakenti Bikekte bayram namaz
Mehur Krgz Yazar Cengiz Aytmatov (1928-2008)
Azerbaycan: Kafkaslarda yaayan en byk Trk topluluudur. Batda Ermenistan, gneybatda

Trkiye, kuzeybatda Grcistan, gneyde ran, kuzeyde Rusya Fedarasyonu, douda ise Hazar Denizi ile evrilmi bir lkedir. lkenin bakenti Bak, yz lm 86.5 bin km2, dili Azeri Trkesidir.
Nfusu 2006 verilerine gre yaklak 8 milyondur. lkenin % 98i Mslmandr.
Trkiye, 9 Kasm 1991 tarihinde Azerbaycann bamszln tanyan ilk devlet olmutur. O gnden
bu yana iki lke arasndaki ilikiler, iki ynl olarak gelitirilmektedir. Azerbaycan rahatsz eden en
byk sorun Karaba meselesidir. Ermenistann, Azerbaycan topraklarn igaliyle ortaya kan Karaba
sorunu, bir milyonu akn insann yerinden olmasna, birok Azeri Trknn katliamna ve Azerbaycan
topraklarnn % 20sinin igal edilmesine neden olmutur. Trkiyenin de abalaryla Karaba sorununun
giderilmesine ynelik grmeler srdrlmektedir.
34 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-tacikistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
35 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansikopedisi, C 25, s. 441.
36 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-kirgiz-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
177
SLAM TARH
Azarbaycann bakenti Bakden genel grnm
Trkmenistan: Gneyinde ran, kuzeyinde Kazakistan, batsnda Hazar Denizi, Kuzeydousunda

zbekistan ve Gneydousunda Afganistan bulunmaktadr. Trkmenistan topraklarnn % 80i mehur
Karakum lyle kapldr. Tarma elverili arazi olduka azdr.
lkenin bakenti Akabat, yz lm 488 bin km2, dili Trkmencedir. Trkmenistanda yaayan
Mslmanlarn oran % 89 civarndadr.37
Trkmenistan 18. yzyla kadar muhtelif Mslman devletlerin paras olarak varln srdrBLYOR MUYDUNUZ?
mtr. 1879 ylnda ise Ruslar tarafndan igal
edilmi, 1917 Bolevik htilalinden sonra da SovMasallarmzda Kaf Da olarak
yetler Birliinin himayesine girmitir. Sovyetler
bilinen
Kopet Da Trkmenistann
Birliinin dalmasndan sonra 27 Ekim 1991
en yksek dadr.
tarihinde bamszlklarn elde ettiler. Bu lkeyi
ilk tanyan devletlerden biri de Trkiye olmutur.
Trkiye ile Trkmenistan arasnda tarih ve kltrel balar glendirmek amacyla zellikle gen nesillerin birbirlerini tanmalar iin eitli projeler balatlmtr. Bu amala iki lke arasnda 1 Mays 1992 tarihinde bilim, kltr ve spor alanlarnda i birlii
anlamas imzalanmtr.38 Bunun sonucu olarak Trkmenistanda Trkiyenin resm kanalla am olduu Akabat Trk Anadolu Lisesi ve yine ayn binada Trk lkretim Okulu, Mahtumkulu niversitesine
bal ilahiyat fakltesi ve ilahiyat lisesi almtr. Bu ilahiyat fakltesinin yanna iki yz kiilik kapasitede
bir de yurt binas yaplmtr. Her iki okulun da masraflar Trkiye Diyanet Vakf tarafndan karlanmaktadr. Yine Trkiye Diyanet Vakf, Kpaka bir cami ve Kuran kursu yaptrmtr.39
Kafkasyada Rusya Federasyonuna bal Dastan, Kuzey Osetya, een-ngu ve Kabartay-Balkar
zerk cumhuriyetleri bulunmaktadr. Bunun yannda baka zerk blgeler de vardr. Bunlar Rusyaya
bal Adigey, Karaay-erkez, Azerbaycana bal Yukar Karaba, Grcistana bal Abhazistan ve Gney Osetyadr.
een-ngular Kafkasyann en eski topluluklarndandr. arlk dneminden beri Ruslara kar direnen topluluklarn banda gelen bu milletler, Sovyet dneminde de direnilerini srdrmlerdir. Sovyetlerin dalmasndan sonra ngular, Rusya Federasyonuna bal kalmay tercih ederken eenler bamszlk hareketi balatmlardr. een ngu zerk Cumhuriyeti eenleri 1 Kasm 1991de Rusyann
bamsz een Cumhuriyetini kurduklarn ilan etmilerdir. Moskova ynetimi bunu tanmadn ilan
ederek blgeyi yeniden igal etmitir. eenler ile Rusya arasndaki sava hlen devam etmektedir.
38 www.mfa.gov.tr/turkiye-turkmenistan siyasi ilikileri.tr.
39 Fuat Uar, D Trkler, s.194.
178

Kafkasyada Azeri Trklerinden sonra en kalabalk Trk topluluklar Karaaylar, Kumuklar, Nogaylar ve Balkarlardr. Daha ok Rusya Federasyonuna bal Dastann Hasanyurt, Babayurt ve
Mahakale blgelerinde yaamaktadrlar.
Kken bakmndan Kuman Trklerinin torunlar olan Karaaylar 1944te Stalin tarafndan srgn
edilmitir. 1950de yurtlarna dnmelerine izin verilen Karaaylarn ou bugn kendi lkeleri olan
Karaay-erkez zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar.40
2. Afrika Ktasnda Mslmanlar
slamn Afrika Ktasna giriinde iki safha vardr.
Birinci safha, Kuzey Afrikann Mslmanlar tarafndan fethedilmesi ve buralarda slamn yaylmas, ikinci
safha ise Mslman tccarlarn slam dinini Afrikann
dier blgelerine gtrmeleridir.
Hz. mer Dneminde Amr bin el-Asn Msr fethetmesiyle slamiyet, Afrika Ktasna ilk admn atmtr. Burada bulunan Msr Kptilerinin slam dinine
giriiyle beraber slamiyet blgede yaylmaya balamtr. Ancak blgenin slamlamas deiik nedenlerden
dolay yava olmutur.41 Mslmanlarn idaresi altnda
olan bu blgede insanlar mahalli inanlarn yaama zgrlne sahip olmulardr. Emevi ve Abbasi dnemlerinde de buradaki fetih faaliyetleri devam etmitir.
Yavuz Sultan Selim Dneminde ise bu blge Osmanl hkimiyetine girmitir. Uzun yllar Osmanlnn
himayesinde yaayan blge, 19. yzyldan itibaren
Batl smrgeci glerin igaline uramtr. zellikAfrika Ktasndaki birok lkenin snrlar neden cetvelle
izilmi gibi durmaktadr? Aratrnz.
le Fransa, ngiltere ve talya bu smrgeci glerden
birkayd. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda yenik dmesinden sonra blge tamamen
elden kmtr. Bundan sonra Kuzey Afrikada Batl smrgeci lkelerin halk zerindeki iddetleri
artm hatta Fransa, Kuzey Afrikay igal ettikten sonra burada Hristiyan saysn arttrmak iin byk
gayret sarf etmitir. Ancak btn abalara ramen halk, slam brakp Hristiyanla gememitir. Bu
igal dnemlerinde halkn smrgeci glere kar vermi olduu mcadeleler de takdire ayandr.
kinci Dnya Savandan sonra ise smrgeci lkeler Kuzey Afrikada daha fazla barnamayacaklarn
anladklar iin blgeden ekilmeye balamtr. Bunun sonucunda da Kuzey Afrikadaki her bir lke
farkl tarihlerde bamszlklarn ilan etmitir.
Kuzey Afrikann dndaki ktann dier blmlerinde slamn yayl daha ok tccarlar vastasyla olmutur. Mslman tccarlarn etkisiyle slama girenlerin ou toplumun ileri gelen efleri ve
zenginleriydi. Bunlarn vastasyla buradaki halkn ounluu da Mslman olmutur.
Afrikann orta ve bat kesimleri, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci lkelerin hkimiyetine girene kadar ounluunu Mslmanlarn oluturduu bir grnt aksettirmekteydi. Ancak smrgeci
devletler Mslmanlarn topraklarn igal ettikten sonra buradaki Hristiyan ve paganist toplumlar
179
SLAM TARH
destekleyip glendirdiler. Dier taraftan bamszlklarn tandklar lkelerin snrlarn izerken

Mslman nfusu dank tutmak istediler. Bunun iin Mslmanlar eitli lkelerin snrlarna
dahil ederek aznlk konumuna getirdiler. Bugn Mslmanlarn baz Afrika lkelerinde aznlk kalmalarnn sebebi smrgeci lkelerin blp paralama taktiklerinin bir sonucudur. 42
Afrika Ktasnda yer alan Mslmanlarn dier din mensuplarna gre oran lkelere gre deiiklik gstermektedir. Ktann kuzey, dou ve bat blgelerinde toplam nfusun % 85i ve 99unu Mslmanlar tekil etmektedir. Ancak ktann gneyinde yer alan lkelerde ise bu oran % 10 ile % 35 arasnda
deimektedir.43 Libya, Mali, Msr, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal, Somali, Sudan, Tunus gibi lkeler
Mslmanlarn ounlukta olduu lkelerdir. Benin, Fildii Sahili, Gambiya, Gana, Etiyopya (Habeistan),
Kamerun, Kenya, Kongo, Liberya, Mozambik, Tanzanya, Togo, Uganda ve Zaire ise Mslmanlarn aznlkta olduu lkelerdir.44 Mslman aznlklar genelde ehirlerin ikinci ve nc derecede nemli alanlarnda
yaamaktadrlar. Blge insannn nemli bir blm eitli tarikatlarn faaliyetleri sonucu ihtida ettiklerinden
slami anlaylarnda tasavvufun belirleyici bir etkisi grlmektedir. Kadiriye, Senusiyye, Halvetiye, azeliye, Rifaiye ve veysiye gibi tarikatler o blgede aktif olan tarikatlerden bazlardr. zellikle 15. yzyldan
sonra buralardaki insanlarn slamlamasnda Kadiriye tarikatinin ok byk rol olmutur. Kadiriye tarikati
ksa zamanda nfuz alann genileterek Bat ve Orta Sudanda slamiyetin yaylmasn hzlandrmtr. Tarikat mensuplar gittikleri yerlerde putperest yerlilere slam sevdirmilerdir. zellikle Nijerya, Mali, ad,
Nijer, Senegal ve Gambia gibi Bat Afrika lkelerinde Kadiriye ve Ticaniye tarikatlarnn rol byktr. Bunun
yannda ktada, Orta Dou ve Hindistan kkenli bir ok din akm grlr.
Afrika Ktasndaki Baz lkeler ve Mslman Nfuslar
lke
Bakent
Yz lm (km2)
Dil
Nfus
Mslman
Oran (%)
99
Msr
Kahire
1 milyon 450 bin
Arapa
79 milyon
Libya
Trablus
1 milyon 759 bin
Arapa
7 milyon
99
Fas
Rabat
724 bin
Arapa
33 milyon
99
Cezayir
Cezayir
2 milyon 300 bin
Arapa
32 milyon
99
Sudan
Hartum
2 milyon 500 bin
Arapa
42 milyon
99
Tunus
Tunus
163 bin
Arapa
10 milyon
99
Moritanya
Nuakot
1 milyon 30 bin
Arapa
3 milyon
99
Somali
Mogadiu
637 bin
Arapa, Somalice
10 milyon
99
98
Komorlar
Moroni
2 bin 170
Arapa, Franszca
812 bin
Nijer
Niamey
1 milyon 276 bin
Franszca
12 milyon
98
Cibuti
Cibuti
23 bin
Arapa, Franszca
793 bin
96
Mali
Bamako
1 milyon 248 bin
Franszca
13 milyon
95
Senegal
Dakar
196 bin
Franszca
13 milyon
92
Gambiya
Banjul
11 bin
ngilizce
1 milyon 641 bin
90
Gine
Konakri
245 bin
Franszca
9 milyon
88
ad
Nadjemana
1 milyon 285 bin
Arapa, Franszca
10 milyon
60
Burkina Faso
Ougadougou
274 bin
Franszca
14 milyon
60
Sierra Leone
Freetown
71 bin
ngilizce
6 milyon
60
Nijerya
Abuja
923 bin
ngilizce
138 milyon
60
55
Eritre
Asmara
121 bin
Arapa, Tigrinya
5 milyon
Etiyopya
Addis Ababa
1 milyon 127 bin
Arapa, Amhara
75 milyon
45
Gine Bissau
Bissau
36 bin
Portekizce
1 milyon 500 bin
45
Gana
Akra
283 bin
ngilizce
23 milyon
40
Tanzanya
Dars-Selam
945 bin
ngilizce
38 milyon
35

180

Mslman aznlklarn din eitimi, sistemli bir ekilde salanamamaktadr. Din eitimi daha ok geleneksel
kurumlarla ve klasik yntemlerle yaplmaktadr. Bu eitim genel olarak satc tezghlar kenarlarnda, camilerde,
aa altnda veya evlerin at katlarnda yaplmaktadr.
Modern manada eitim veren ilk ve ortaretim seviyesindeki okullara medrese denilmektedir. Mslman aileler
orta dereceli okullar bitiren ocuklarn yksek din tahsili
iin Msr, Fas, Suudi Arabistan, Pakistan, Yemen ve Libya
gibi lkelere gndermektedirler.45
Nijeryann bakenti Abujada bulunan Nijerya Ulusal Camii
3. Balkanlarda ve Dier Avrupa lkelerinde Mslmanlar

Avrupaya slamiyet iki aamada girmitir. lk olarak, slamiyetin douundan ksa bir sre sonra
Emeviler Dneminde Tark bin Ziyat kumandasnda Mslmanlar Endls fethettiler. Kilisenin ve
devletin hogrsz anlayyla kar karya kalan Endls halk Mslmanlar ho karlad. Endls,
Mslmanlarn hkimiyetinde hzl bir ekilde iktisadi, sosyal ve kltrel sahalarda ilerlemeye balad.
slamn getirdii derin hogr sayesinde yerli halktan da ok sayda kii Mslman oldu. Endlste
zirveye ulaan slam hkimiyeti 16. yzyln sonlarnda zayflamaya balad. Mslmanlar kuzeyden
gelen Hristiyan ordularnn basklar karsnda gneye doru ekilmek zorunda kald. Blgedeki son
slam merkezi olan Grnatann dmesiyle Mslmanlarn Endlsteki hkimiyeti son buldu. spanya
kralnn lkesinde Mslmanlarn yaayamayacana dair ferman karmasyla spanyadaki Mslman varl tamamen sona erdi.
Avrupada Mslman saysnn artmasnn ikinci nedeni, Osmanl Devletinin buradaki varldr.
Osmanllarn Rumeliye geiiyle yaylmaya balayan slamiyet, Endlsteki varlnn yok olmaya yz tuttuu bir srada bir baka ynden Avrupay yeniden etkisi altna almtr. Orhan Gazinin
Edirneyi zabtyla gelien slam fetihleri 15. yzylda btn Balkanlar iine alacak kadar yayld. zellikle Ortodoks mezhebinin sapkn ilan ettii Bogomillere kar Osmanl Devletinin yardm etmesi
onlarn Mslman olmasyla sonulanmtr. Topyekn Mslman olan Bosnallar, Bogomilzm mezhebine mensuptular. 1463 ylnda Srbistann da fethedilmesiyle Bosna ve Hersek slamn gl kalesi
olmutur. Viyanay kuatacak kadar Avrupa ilerine sokulan Osmanllar, Dou Avrupann tamamna
yaknna hkim olmulardr. Gittikleri yerlerde birok medrese ve cami ina eden Osmanllar, slamn
etkisini salayacak eitim sistemini kurmaya alm bu arada Hristiyan halkn derin bir din hogr
ierisinde yaamasn salamlar.
Osmanl Devletinin zayflamas bu blgede Mslmanlarn aleyhine geliecek bir takm olaylara
sebep olmutur. nk Batl byk devletler emperyalist karlar iin Dou Avrupadaki etnik gruplar tahrik etmeye balamlard. Bunun sonucunda Balkanlardaki Bulgaristan, Yunanistan, Romanya
ve Arnavutlukun bamszlklarn desteklediler. Arnavutluk hari bu lkelerde yaayan Mslmanlar aznlk durumuna dtler. Birinci Dnya Savandan sonra problemler daha da byd. Mslmanlarn aznlk olduklar lkelerde zorlu bir dnem balamt. kinci Dnya Savandan sonra
Bulgaristan, Romanya ve Arnavutlukta iktidara gelen komnist rejimler Mslmanlarn kimliklerini
yok etmeye alt. Ferdi ibadetlerin yerine getirilmesi zorlatrld. Daha da ileri gidilerek birok
cami, medrese ve slami eitim kurumu kapatld. Zor durumda kalan Mslmanlar Arnavutluk,
Yugoslavya ve Bulgaristan gibi lkelerden Trkiyeye g etmeye baladlar.46
181
SLAM TARH
Bulgaristandaki Mslman orannn yldan yla deimesi, zorunlu gleri zetleyen en iyi rnektir. Ruslarla yaplan 93 Harbinden (1877-1878) nce gnmzdeki Bulgaristan topraklar zerinde yaayan 3 milyonu akn nfusun en az yars Mslmand. Yirmi yl sonra bu oran %27ye
indi. 1980li yllarn sonuna gelindiinde ise bu oran % 20nin altna dmtr.47
Sovyetler Birliinin 1990 ylnda dalmasndan sonra Balkanlardaki komnist rejim de kmtr. Yugoslavyann da yklmasyla uzun yllar srecek olan etnik savalar balamtr.
Balkanlarda Mslmanlarn ounluk olarak yaad lkeler, Bosna Hersek, Arnavutluk ve
Kosovadr. Bulgaristan, Yunanistan, Karada, Romanya gibi bir ok lkede ise Mslmanlar, aznlk hlinde yaamaktadr.
Bulgaristann nfusunun 2006 saymna gre 7 milyon 385 bin olduu tespit edilmitir. Bu nfusun yaklak % 12.2sini Mslmanlar oluturmaktadr. Bugn Bulgaristanda Mslman cemaatinin temsilcisi Bulgaristan Mslmanlar Ba Mftldr. Bu ba mftln altnda on alt
blge mftl bulunmaktadr. Bamftlk, Bulgaristan Mslmanlarnn din ilerini ynetmekle
beraber Bulgar makamlar ile yurt dndaki kurum ve kiiler nnde Bulgaristanda yaayan Mslmanlar temsil etmektedir. Bamftle bal olarak mft, din dersi retmeni, vaiz ve imam
yetitiren bir yksek slam enstits ile imam ve hatip yetitiren imam hatip lisesi bulunmaktadr.
Bulgaristanda bin iki yzn zerinde cami ve iki yz kadar da mescit bulunmaktadr.
Yunanistanda yaayan Mslman aznlklar, youn olarak lkenin kuzeyindeki Bat Trakyada
yaamaktadrlar. Burada yaayan Mslman Trk aznln says yz elli bin civarndadr. Bat
Trakyada yaayan aznlklar, Balkanlardaki dier Mslman aznlklara gre farkl bir statdedir.
1923 Lozan Bar Antlamas gereince Trkiyedeki Rumlarla, Yunanistanda yaayan Trklerin bir
blm karlkl yer deitirmitir. Ancak Bat Trakya Trkleri ile stanbul Rumlar bunun dnda
tutulmutur. Bu anlama ayn zamanda Trkiye ile Yunanistann karlkl olarak aznlklara ayn
haklar tanmasn ngrmektedir. Ancak Yunanistan zaman zaman burada yaayan Trklere baskc
bir politika izlemitir. Bunun en bariz rnei Lozan Antlamas gereince faaliyet gsteren mftlklere mdahalelerde bulunulmasdr. Bat Trakya Trkleri Gmlcine, skee ve Dimetoka olmak
zere mftlke temsil edilmektedir. Bugn itibariyle blgede 283 cami ve mescit bulunmaktadr. 2008 yl itibariyle biri Gmlcine, dieri skee olmak zere iki Trk milletvekili, Mslman
Trk aznl Yunan parlamentosunda temsil etmektedir.
Balkanlarda Mslman topluluun yaad dier bir lke de Makedonyadr. Makedonya, eski Yugoslavyann dalmasndan sonra
kurulmutur. Deiik etnik mensubiyetlere ait
olan Mekedonyal Mslmanlar, din gereksinimlerini Makedonya slam Birlii organizasyonu sayesinde salamaktadrlar. Makedonya
slam Birliinin ynetim organlar mftlkler,
riyaset-i reisl-ulema ve slam Birlii MeclisinMakedonyann bakenti skpte bulunan sa Bey
den olumaktadr. lke genelinde on mftMedresesi ve Ktphanesi
lk bulunmaktadr. slam Birlii organizasyonu
bnyesinde, skp sa Bey mam-Hatip Lisesi ile skp slami limler Fakltesi gibi eitim-retim
messeseleri bulunmaktadr. slami Bilimler Fakltesi ierisinde sa Bey Ktphanesi de faaliyet gstermektedir. Osmanl idaresi dneminde bu ktphane Balkanlarn en byk ktphanesi idi.
182

Balkanlarda Mslman orannn fazla olduu lkelerden biri
de Bosna Hersektir. 1991 ylnda Yugoslavyann dalmasndan
sonra Bosna-Hersek, Bilge Lider Aliya zzet Begovi nderliinde
bamszln ilan etmitir. Ancak Srplar bu devletin bamszln tanmamlar ve Bosnay kontrol etmek iin saldrya gemilerdir. Nitekim 1992 ylnda Srbistan ordusu Bosna Herseke
girerek savunmasz Mslman Bonaklar, kadn-ocuk demeden
hunharca ldrmtr.48 Avrupann gbeindeki bu insanlk d
soykrma, dnya uzun sre seyirci kalm ve bunu sadece knamakla yetinmitir. Bu savata yaklak 250 binden fazla Bonak
ehit edilmitir. Srebrenitsa katliam tarihin kara bir lekesi olarak
hafzalarda hl canlln korumaktadr. Sava 1995 ylnda yaplan Dayton Antlamasyla sona ermitir. Bosnada yaanan olaylar,
Lahey Adalet Divan tarafndan soykrm olarak kabul edilmitir.
Balkanlarda ounluu Mslman olan lkelerden bir dieri ise Arnavutluktur. lkenin % 70i Mslmandr. Arnavutluk
Bosna-Hersekin bamszlk
bamszln 1912 ylnda elde etmesine ramen uzun bir mdsrecinde byk mcadeleler veren
det komnist rejimi idaresinde kalmtr. 1941 ylnda Arnavutluk
bilge lider Aliya zzet Begovi
(1925-2003)
Komnist Partisinin bana gemi olan Enver Hoca, 41 yl ynetimde kalarak lkedeki bir ok ibadethaneyi yktrmtr. Souk
sava dneminin bitmesinden sonra Arnavutluktaki din serbestlik
kendini gstermeye balamtr. Arnavutluktaki Mslmanlarn din ihtiyalar Arnavutluk Diyanet
leri Bakanl tarafndan yrtlmektedir.
Balkanlarda Mslman nfusun fazla olduu bir baka lke de Kosovadr. Srplarla yaplan uzun
mcadelelerden sonra lke 17 ubat 2008 ylnda bamszln ilan etmitir. Trkiye de Kosovay tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Trkiye son yllarda byk aclar yaayan Balkanlarda kalc barn
hkim olmas iin Kosovann bamszlk srecine nemli katklarda bulunmutur.
Avrupann dier blgelerinde yaayan Mslmanlarn varl Balkanlara gre farkllk arz etmektedir. nk buradaki Mslman varl deiik zamanlarda yaplan glerle meydana gelmitir.
zellikle bata ngiltere ve Fransa olmak zere smrgeci lkelere 19. yzyln sonlarndan itibaren
smrgeletirdikleri lkelerden byk oranda Mslmanlar gmeye balamtr. Hindistan, Yemen,
Aden ve Somali gibi lkelerden gelen Mslmanlar ngiltereye; Cezayir, Fas, Tunus gibi Kuzey Afrika
lkelerinden gelenler ise Fransaya yerlemitir.
kinci byk g dalgas ise kinci Dnya Savandan sonra ortaya kmtr. Batda sanayinin sratle gelimesine bal olarak nemli miktarda i gc ihtiyac domutur. Bu nedenle Bat lkelerine
youn bir Mslman g yaanmtr. Bata Almanya ve Fransa olmak zere ngiltere, Hollanda, Belika, Danimarka, Norve, sve ve Avusturya gibi Bat Avrupa lkelerine Trkiyenin de iinde bulunduu
deiik slam lkelerinden Mslman iiler gitmitir.
Gnmzde Avrupada 10 milyon Mslman aznln yaad tahmin edilmektedir. Avrupa lkeleri arasnda en fazla Mslman nfusun bulunduu lkeler ise Almanya, Fransa ve ngilteredir.
Almanyadaki toplam Mslman nfus 3 milyonu amtr. Bu nfusun 2.5 milyonu Trktr.
Fransada ise 4 milyonun zerinde Mslman bulunmaktadr. Buradaki Mslmanlarn ounluu
Kuzey Afrika kkenlidir. Trk nfusu ise 400 bin civarndadr. ngilteredeki Mslman says yak48 Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 558.
183
SLAM TARH
lak 2 milyondur. Bu rakam iinde en fazla nfusa sahip olan etnik unsurlar, Orta Dou kkenli
Araplar (150 bin), Afrikallar (130 bin) ve Hindistanllar (90 bin)dr. 70 bin civarnda Kbrstan
gm Trk, 20 bin civarnda da Trkiyeden giden Trkn bulunduu tahmin edilmektedir.
Fransa ve ngilterede Mslmanlara ait bini akn kurum, kurulu, cami ve mescit bulunmaktadr. Dier Avrupa lkelerinde de Mslmanlara hizmet veren yzlerce tekilat, cami ve mescit vardr.
Din tekilat says artmakla birlikte Mslman aznlklarn % 10u ancak bunlarla dorudan iliki
ierisindedir. Bu lkelerde Kuran renme ve retme gelenei devam ettirilmektedir. Okulda din
eitimi olmayan lkelerde caminin nemi bir kat daha artmaktadr. Camilerde verilen din eitimiyle
gen nesil slam renmektedir.49
4. Amerika Ktasnda Mslmanlar
Amerika Ktasnn slamla tanmas 17. yzyldan 19. yzyla kadar Bat Afrikadan karlan zencilerin kle olarak buraya getirilmesiyle balar.50 Amerikaya getirilen bu topluluun slam anlay, kltrel
etkileim adna yozlatrlmtr.51 slam topraklarndan buraya yaplan ikinci byk g, 1875-1925 yllar
arasnda Suriye, Filistin, rdn ve Lbnandan olmutur. 1947-1960 yllar arasnda ise ounluu Hindistan, Pakistan ve Sovyet Mslmanlarndan oluan yeni bir g dalgas Amerikaya ulamtr.52 slam
lkelerinden gelen bu glerin sebebi genellikle i bulma amaldr. Bu i gcnn byk bir ounluu da
vasfsz ii statsndedir.
Amerikada Mslman nfusunu artran dier bir etken de ihtida hareketleridir. lkede ilk ihtidalar
siyahi klelerin torunlar arasnda, Afrika ve slama ait kklerini arama eklinde balamtr. Bunun sayesinde milyonlarca zenci, slami kkleriyle bulumutur. Bunun yannda zenciler kadar olmasa da beyazlar
arasnda slam, gnmzde hzla yaylmaktadr. ou eitimli insanlardan oluan beyaz Mslmanlarn
ihtidalarnda, slamn sadelii, hak ve adalet kavramlarna verdii nem, ruhban snfnn olmay gibi
unsurlar etkili olmutur.
Amerika Ktasnda en kalabalk Mslman aznln bulunduu lke, Amerika Birleik Devletleridir.
Bu lkede yaayan Mslman nfusun 10 milyona yaklat tahmin edilmektedir. Bu rakamla Mslmanlar, 250 milyonluk Amerikan nfusunun % 4n tekil etmektedir. Mslmanlar Yahudilerin de nne
geerek lkedeki en byk aznlk konumuna gelmitir. Mslman aznln % 25i Gney Asyal gmenlerden, % 12si Araplardan, % 50si ise Afrika kkenlilerden olumaktadr. Afrika kkenli Mslmanlarn
ounluu da mhtedi olanlardr. Gnmzde Amerikadaki Mslman oran hzla artmaktadr. Bu artta,
lkeye devam etmekte olan glerin % 44, yeni doumlarn % 31, ihtidalarn ise % 25 etkisi vardr.53
Amerika Birleik Devletlerinde Mslmanlara ait deiik 2 bin 300 kurulu bulunmaktadr. Bu kurululardan bin 300 cami ve mescittir. 2001 ylnda yaplan aratrmaya gre bu camilerin % 33 Gneydou Asya, % 30u Afrika, % 25i de Arap kkenli Mslman gruplar tarafndan yaptrlmtr. Burada grev
yapan imamlar Msr, Pakistan ve Trkiye gibi denizar lkelerden gelmektedir. mamlar cretlerini
yerel topluluklardan almaktadrlar. Amerikada 1972 ylnda mamlar Kurulu (Council of Imams) isminde
bir tekilat kurulmutur. Camiler genellikle bu kurulun kolu olan yerel danma kurullarna bal olarak
faaliyet gstermitir. ABDde camiler slamn ilk dneminde olduu gibi ok amal olarak hizmet ver49
50
51
52
53
Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, s. 585.

Historical Atlas of slam, Malise Ruthven, s. 168.
184

mektedir. Burada hafta sonu okullarnda ocuk ve yetikin snflarnda eitim faaliyetleri yrtlmektedir.
Bunun yannda ktphane ve kitap sat blmleri bulunmaktadr. Camiler cenazelerin kaldrld, konferanslarn dzenlendii, toplu yemeklerin yenildii bir sosyal hizmeti de yerine getirmektedir. 2001 ylnda
Newyork ve Washingtona yaplan saldrlardan sonra Mslmanlar bu lkede byk skntlara maruz
kalmlardr. Ancak bu saldrlardan sonra Amerikada slamn gerek anlamda ne olduunu renmek
isteyenlerin saylar byk oranda artmtr. Bu merakl insanlarn ilk bavurduklar yer camilerdir. Burada
slam aratran yabanclarn bir ou Mslman olmutur. Camiler yabanclarn bir nevi slam tandklar ve Mslmanlarla iletiim kurduklar bir merkez olmutur.54
Amerika Ktasnn nemli lkelerinden Brezilya ve Arjantinde be yzer bin, Kanadada ise 300 bin
Mslman bulunmaktadr. Kanadaya gelen gmenler genellikle Kuzey Afrika, Sahraalt Afrika, Gneydou Avrupa, Trkiye, ran, Afganistan, Uzak Dou ve Dou Afrika gibi lke ve blgelerdendir.55
5. Trkiye ile Dier slam lkeleri Arasndaki likiler
Trkiye, Osmanl Devletinin miras zerinde kurulmutur. Bundan dolay Trkiyenin Orta
Asyadan Balkan lkelerine; Afrikadan Gney
Asyaya kadar olan corafyada yaayan Mslmanlarla gemiten gelen bir kardelik ba bulunmaktadr. Nitekim Krm, Bulgaristan, Yunanistan,
Yugoslavya ve Arnavutluktan g etmek zorunda
kalan Mslmanlara Trkiyenin kol kanat germesi bu kardelik bann en gzel rneidir.
Balkan lkelerinde Trklerin soyda topluluklar yaamaktadr. Dolaysyla Balkanlarda kan
bunalmlar Trkiyeyi de etkileyecek yapdadr.
Bu nedenle devlet olarak Balkanlarn bar ve istikrarna byk nem verilmektedir. Trkiye, bu
erevede Bosna Hersek ve Kosova krizleri srasnda kan dklmesini nlemek iin yrtlen
uluslararas faaliyetlerde hep n planda yer almtr. Blge ekonomisinde etkili olan Trkiye, Gneydou Avrupa birlii Giriimi (SECI) iinde
aktif siyaset izlemitir.56
Trkiyenin Ortadouyla kkl, tarih, kltrel
ve geleneksel balar vardr. Trkiye blgenin btn
halklar ve lkeleriyle dosta ilikiler gelitirmeyi
amalamaktadr. 11 Eyll Saldrs sonrasnda blgede gvenlik durumu byk lde bozulmutur.
Trkiye buradaki bar ortamnn bozulmamas iin
byk gayret gstermektedir. Filistinin El-Halil
kentindeki Geici Uluslararas Mevcudiyetteki
54 Historical Atlas of slam, Malise Ruthven, s. 170.
55 Historical Atlas of slam, Malise Ruthven, s. 168.
56 http://www.mfa.gov.tr/balkanlar_ile-ilikiler.tr.mfa.
185
TARTIALIM
slam dini Mslmanlar karde
sayarak aralarnda dayanma ve ibirliini ngrmektedir. Bunun rnekleri
Hz. Muhammed zamannda balatlm ve
slam tarihi boyunca devam etmitir. Trkler, uzun yzyllar slam topluluklarn ayn
at altnda toplayarak bu dayanma ve ibirliini fiilen gerekletirmilerdir.
Gnmzde slam lkeleri arasnda dayanma ve i birliini salayan nemli kurululardan biri slam Konferans rgt
(K)dr. Bu tekilat, slam dnyasnda dayanma ve i birliini gelitirip glendirmek iin 1969 ylnda Suudi Arabistannn
Cidde ehrinde kurulmutur. Sz konusu
kuruluun bugn 57 yesi bulunmaktadr.
Trkiye Kye ilk olarak 1975 ylnda dileri bakan dzeyinde katld. Bir yl sonra 1976da K toplantsna stanbulda ev
sahiplii yapt ve tam ye oldu. Ayrca 2004
ylnn hazirannda stanbulda Knn 31.
dnem dileri bakanlar toplants yapld
ve sonu bildirisinde KKTCnin Kbrs
Trk Devleti adyla Kde temsil edilmesi kararlatrld.
slam Konferans rgtnn dnyada
yaayan Mslmanlar iin ne gibi fonksiyonlar yerine getirdiini arkadalarnzla
tartnz.
SLAM TARH
(TIPH) varl ve Lbnandaki BM Bar Gc UNIFILe katlm bunun somut gstergelerinden bir
kadr. Ayrca, Pariste Filistin Devleti iin dzenlenen Uluslararas Balar Konferansnda da
aktif bir rol oynamtr.
Trkiye, Filistin ile srail arasndaki mevcut krizin almas iin de aktif rol oynamaktadr. Bu
amala yaplan blgesel ve uluslararas grmelerde sorunun zm iin bir dizi temaslarda bulunmaktadr. Filistin sorununun zm iin yaplan diplomatik faaliyetlerin yannda, Filistin halkna ynelik yardm faaliyetleri de arttrlmtr. Bu amala 2003 ylnda bir acil eylem plan kabul
edilmitir. Ayrca 2005te Ramallahta TKA ofisi alm, kk ve orta lekli projelerle Filistinin
kalknmasna destek salanmtr.
Trkiyenin Orta Douda artan etkisi ve yapc katklar blge lkeleri tarafndan da takdirle
karlanmaktadr. K (slam Konferans rgt) genel sekreterliine bir Trkn getirilmesinin
yan sra, Arap Birlii zirve ve dileri bakanlar toplantlarna lkemizin davet edilmesi bu durumun
gstergelerindendir.57
Arap Birlii ile lkemiz arasnda 2004 ylnda bir mutabakat muhtras imzalanmtr. 2006 ylnda yaplan dileri bakanlar toplantsnda Trkiye ile i birliinin Trk-Arap Forumu ats altnda
glendirilmesine karar verilmitir. Ayrca bu toplantda Arap Birlii yesi lkelerin, Trkiyenin
BM Gvenlik Konseyi 2009-2010 Dnemi Geici yelii iin oy birliiyle destek vermeleri de ilikilerin boyutunun ne derece ivme kazandn gstermektedir.
Trkiyenin Orta Asya ve Gney Kafkasya blgesinde bulunan lkelerle kkl tarih ve kltrel
balar bulunmaktadr. Bu nedenle Trkiye SSCBnin dalmasnn ardndan blge lkelerinin bamszlklarn hemen tanmtr. Yukar Karaba, Gney Osetya, Abhazya gibi problemler blgedeki
barn en byk engellerindendir. Trkiye kroniklemi bu sorunlarn zm iin blgede aktif bir
rol oynamaktadr.
Orta Asya cumhuriyetleri, bamszlklarn kazandktan sonra d dnyaya Trkiye zerinden
almlardr. Trkiye, bir bakma bu lkeler iin bir pencere olmu, dnya ile btnlemeleri srecinde de onlarn nemli bir orta hline gelmitir. Bu erevede, Orta Asya cumhuriyetlerinin BM
ve AGT gibi uluslararas rgtlere ye olmalarnda Trkiye her trl yardmda bulunmutur.
Blge lkeleriyle ilikilerimiz kltr ve eitim alanlarnda da hzla gelimitir. Bu lkelerden
Trkiyeye renim iin gelen renciler iin Byk renci Projesi ad verilen kapsaml bir burs
program balatlm ve yaklak 18 bin renciye burs imkn salanmtr. lkemizin nclnde
kurulan TRKSOY (Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi) ortak kltrmzn gelitirilmesi ve
tantm konusunda eitli kltrel faaliyetler gerekletirmektedir.58
Trkiyenin Afrika lkeleri ile ilikileri ok boyutlu olarak srdrlmektedir. Bu amala 1998
ylnda Afrikaya alm eylem plan oluturulmutur. 2005 yl devlet tarafndan Afrika Yl ilan
edilerek bu ktada yer alan lkelerle ilikilere ivme kazandrlmtr. Trkiye, Afrikada yer alan i
atmalarn nlenmesi iin nemli katklarda bulunmaktadr.59
57 http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-ortadou -ile-ilikileri.tr.mfa.
58 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-orta-asya-ulkeleri-iliskileri.tr.mfa.
59 http://www.mfa.gov.tr/turkiye_afrika-ilikileri.tr.mfa.
186

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Enosis ne demektir? Ksaca aklaynz.
2. Filistin sorununun ortaya k nedenini aklaynz.
3. Afrika Ktasnn bat, orta, kuzey ve gneyinde slamn yayl niin farkl olmutur?
4. Balkanlarda Trklerin aznlk olarak yaadklar lkelerin adlarn yaznz.
1. Aadaki Gney Asya ve Uzak Dou lkelerinden hangisinde daha fazla Mslman yaamaktadr?
A) Kore
B) Filipinler
C) Malezya
D) Endonezya E) Pakistan
2. Filipinlerde yaayan Mslmanlarn problemlerinin kayna aadakilerden hangisidir?

A) Filipinlerde karlan petrollerin paylalamamas
B) Batl smrgeci glerin buray terk ederken Mslmanlar aznlk hline getiren snrlar izmeleri ve
Mslmanlarn topraklarnn gasp edilmesi
C) Filipinli Mslmanlar arasnda uzun zamandr devam eden kabile ii kavgalar
D) Filipinli Mslmanlar arasnda meydana gelen iktidar kavgalar
E) Filipinli Mslmanlarn Hristiyanla geerek Mslmanlarn lkede aznlk konumuna gelmeleri
3. Mehur mutasavvf Ahmet Yesevinin trbesi aadaki lkelerden hangisinde bulunmaktadr?
A) Kazakistan B) zbekistan
C) Trkmenistan D) Tacikistan E) Krgzistan
4. Balkanlarda en son bamszln ilan eden devlet hangisidir?

A) Makedonya B) Arnavutluk
C) Bosna Hersek
D) Kosova
E) Karada

(Yunanistan, in, Almanya, Azerbaycan, Kazakistan)
1. Trk nfusunun Bat Avrupada en ok yaygn olduu lke
2. Karaba Sorunu, Ermenistanntopraklarn igal etmesi sonucunda ortaya kmtr.
3. Dou Trkistanda yaayan Uygur Mslmanlarnn skntlarin buraya uygulad tecrit
politikasndan kaynaklanmaktadr.
4. Bat Trakyada yaayan Trk aznln en byk sorunu.Devletinin mdahaleleri sonucu
mftlk seimlerini serbeste yapamamalarndan kaynaklanmaktadr.
D-Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.
1. (...) ABDde yaayan Mslmanlar gnmzde ikinci byk aznlk grup hline gelmitir.
2. (...) Manas niversitesi, Trkiye ile Kazakistan arasnda imzalanan bir i birlii anlamas sonucu bakent Astanada kurulmutur.
3. (...) Bosna Hersekin bamszlk mcadelesinde Muhammed kbalin ok byk gayretleri olmutur.
4. (...) K Genel Sekreterliini bir Trk olan Ekmeleddin hsanolu yrtmektedir.
187
SZLK
A
ahilik: Esnaf, zaanat (el ustal gerektiren i) ve ifti
gibi btn alma kollarn iine alan tekilat.
ahitname: Anlama belgesi.
alp: Yiit kahraman, Anadolunun Trklemesi ve
slamlamas iin Orta Asyadan gelen derviler.
asimile etmek: Kendine uydurmak, znden uzaklatrmak.
aevi: Yoksullara parasz yemek yedirilen veya datlan yer, ahane. Para ile yemek yenilen yer, lokanta.
ataerkil: Erkeklerin genel olarak kadna stn tutulduu toplumsal rgtleni biimi.
atalet: Tembellik, isizlik, isiz kalma, ilemezlik.
azat etmek: Serbest brakmak, salvermek, kle ve
cariyelerin zgrln geri vermek.
B
bakanlk sistemi: Devlet ynetiminde tek bir kiinin
bakanlnda hkmet etme ve devleti ynetme esasna bal siyasi sistem.
Btni: Btniye mezhebinden olan kimse.
bayndrlk: Bayndr olma durumu, mran, imar.
bedevi: lde, adrda yaayan gebe.
Bektai: Hac Bekta Velinin yolunda olan kimse.
berat: Bir bulutan, bir haktan yararlanmak iin devlete verilen belge, patent.
biat: Bir kiinin egemenliini tanma, kabul etme.
boy: Ortak bir sosyal dzen iinde bir arada yaayan,
ayn soydan insanlarn meydana getirdii topluluk.
Budist: Budizm dininden olan kimse.
C
cem: Toplama, bir araya getirme.
cemal: Gzel olmak anlamnda Allahn sfat.
cerrahi: Cerrahlkla ilgili. Hekimliin, ameliyatla
tedavi yapan dal.
cihat: Din uruna yaplan sava.
cizye: slam lkelerinde Mslman olmayanlardan
alnan bir eit vergi.
D
di: Propagandac.
damtmak: Gaz rnleri elde etmek iin, baz kat
nesneleri s yoluyla temel gelerine ayrtrmak.
darphane: Gemite altn, gm ve bakr gibi madenlerden para basan ya da maden sikkeleri eritip kle
haline getiren, gnmzde ise ufak maden paralar
basan, kamu denetimindeki kurum.
debbabe: Tahtadan veya deriden yaplan bir ara.
demokrasi: Halkn egemenliine dayanan ynetim
biimi.
diyet: slam hukukuna gre ldrme ve yaralamalarda,

sulunun demek zorunda olduu, para veya mal, kan
paras, kefaret.
dirayet: Zek.
divan: Eskiden yksek aamadaki devlet adamlarnn
kurduklar byk meclis.
E
ehl-i beyt: Hz. Muhammedin aile fertlerine verilen
isim. Ev halk.
ehl-i kitap: Kitap ehli. slam inancna gre yahudi ve
Hristiyanlara verilen isim
egzogami: D evlilik.
ekol: Bir bilim veya sanat kolunda ayr nitelik ve zellikleri bulunan yntem veya akm, okul.
eman: gven, gvence, gvenlik, emniyette olmak,
korkusuz olmak. slam lkesine girmek isteyen gayrimslim yabancya, can ve mal gvencesi salayan
taahht ve akdi.
ensar: Hz. Muhammede ve Mekkeli muhacirlere
yardm eden Medineliler.
estetik: Sanatsal yaratnn genel yasalaryla sanatta ve
hayatta gzelliin kuramsal bilimi, gzel duyu, bedii,
bediiyat.
eyalet: ounlukla valilerce ynetilen ve ynetim
bakmndan bir tr bamszl olan byk il.
F
fedarasyon: Savunma ve d politika alannda dayanma amacyla birden fazla devletin bir birlik devleti
iinde birlemesi.
fener alay: Bayram gecelerinde kalabalk halk
topluluklarnn, ellerinde fener veya mealelerle ehri
dolaarak yaptklar gsteri.
fetihname: Bir yerin alndn mjdelemek, bildirmek
iin hkmdarlarn yabanc devlet bakanlarna, ehzadelere, valilere vb. yerlere yazdklar resm mektup.
ftrat: Yaratl, huy, yap, tabiat.
Ficar Savalar: Haram aylarda yaplan savalar.
filo: Bir arada ve bir komuta altnda bulunan sava
gemilerinin veya uaklarnn btn.
fitne: Karklk, kargaa.
fudul: Erdemliler.
ftuhat: Fetihler.
G
ganimet: Savata dmandan ele geirilen her trl
mal.
garnizon: Bir ehri savunan veya yalnz orada bulunan
asker birlikler.
188
H
hacip: Eskiden Mslman devletlerde devlet bakanna
en yakn memur.
hafz- ktp: Kitaplk bilimci.
halife: Hz. Muhammedin vekili olarak Mslmanlarn
imamln ve din koruyuculuunu yapmakla grevli
kimse.
hanedan: Peygamber, hkmdar veya devlet by
gibi bir kimseye dayanan soy, byk aile.
hara: Genel olarak toprak sahibi olan bireylerden
devlete alnan vergi.
haiye: Bir yazmada yazarn verdii bilgiyi aklamak
ya da ayn konuda daha ayrntl bir bilgi vermek amacyle baka bir yazarca oluturulan yazma.
havas: Sekinler.
hazn: Bir hazineyi bekleyen, yneten kimse, hazinedar.
hendek: Derin ukur.
hendese: Geometri.
hesap: Aritmetik.
heyet: Astronomi.
hilat: Kaftan.
hilf: Yemin, szleme.
hilye: Hz. Muhammedin d grnn ve niteliklerini anlatan manzum ve mensur eser.
hakem: Taraflarn aralarndaki anlamazl zmek
iin yetkili olarak setikleri ve zerinde anlatklar kii,
yarg.
ictihat: Fakihin din nasslardan eri bir hkm karmaya almas.

ihtida: Baka bir dinden kp Mslman olma.
ihtilaf: Ayrlk, anlamazlk, aykrlk, uyumazlk.
ikmet: Bir yerde oturma, eleme.
ikta sistemi: Mlkiyeti devlete ait olan bir ksm toprak
gelirinin bir hizmet karl olarak kiiye verilmesine
dayanan sistem.
ilmiye: Osmanllarda din, yarg ve retim ileriyle
uraan devlet grevlileri snf.
imaret: Yoksullara ve rencilere yiyecek vermek iin
kurulmu hayr kurumu.
integral: Trevi bilinen fonksiyon.
irtidat: Dinden dnme, dinden kma.
istiare: Karlkl gr al verii yapmak, danmak.
istinsah: El yazmas bir eseri yazyla kopyalama.
itikadi: nanla ilgili.
ittifak: Anlama, uyuma.
itikaf: Dnya ilerinden vazgeip bir yerde kapanma,
ibadet etme. Kendini bir konuya verme.
izafiyet: Grelilik.
K
kad: Tanzimata kadar her trl davaya, Tanzimat ile
Medeni Kanun arasndaki dnemde ise yalnz evlenme,
boanma, nafaka, miras davalarna bakan mahkeme

bakanlar.
Kadirilik: eyh Abdlkadir Geylani tarafndan 11.
yzylda kurulan bir tarikat. Bu tarikata mensup olma
durumu.
kaan: Hanlarn bal olduu devlet bakan, hakan.
ktip: Yazman, sekreter.
kpti: Msr halkndan olan kimse.
kitabe: Yazt.
krallk: Kral tarafndan ynetilen devlet ve bu devletin
topra.
konfederasyon: Birden fazla lkenin genellikle d
ileri ve savunma alanlarnda federasyona gre biraz
daha lml bir bamllk iinde ortak politika ve ynetim izleyip dier alanlarda ise blgesel ynetimlerinde
serbest bulunduklar devletler topluluu.
konservatuvar: Mzik ve tiyatro eitimi yaplan
mektep.
kut: Tanr tarafndan hakana verildiine inanlan ynetme hakk ve gc.
M
mancnk: Top yapmnn bilinmedii alarda, kale
kuatmalarnda, ar ta glle frlatmakta kullanlan
basit bir ara.
Maverannehir ( Aa Trkistan): Aral Glne dklen Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasnda kalan geni
ve verimli topraklar.
Mecusi: Zerdt dininden olanlar, atee tapanlar.
meskn: Yurt edinilmi yer.
meruiyet: Meruluk.
meta: Mal, ticaret mal, sermaye.
metafizik: fiziktesi.
metanet: Metin olma, dayanma, dayankllk, salamlk.
mevali: Azat edilen kleler. Kle azat eden kiiler.
minyatr: Ik, glge ve hacim duygusu yanstmayan
kk renkli resim sanat.
monari: Siyas otoritenin genellikle miras yoluyla bir
kiinin zerinde topland devlet dzeni veya rejim.
muhacir: Hz. Muhammede uyarak Mekkeden
Medineye g edenler.
muhasara: Kuatma.
muhkem: Salam.
murtazka: Abbasilerde daimi ve cretli asker.
musalla: Namazgh, namaz klnan yer.
musikiinas: Mzikle uraan.
mutavva: Abbasilerde gnll yedek asker.
mutasavvf: Tasavvuf inanlarn benimsemi kimse,
sofi.
mbareze: Dman olan taraflardan birer kiinin ortaya karak arpmasdr.
mcellit: Cilti.
mlhit:nkarc, kafir.
189
mrtet: Mslmanl brakp baka bir dine gemi

olan kimse.
mrik: Allaha ortak koan.
aman: Eski Trklerde din adam.

erh: Bir eyi aklamak amacyla yazlm kitap.
ra: Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma
kurulu.
T
tabiiyyat: Tabiat ilimleri.
takiyye: nancn, mezhebini belirtmeme, gizleme.
Olduundan farkl grnme.
takrir: Hz. Peygamberin yaplan bir davran susarak
dorulamas.
tarikat: slam geleneinde tasavvuf dncesini esas
alan ekollerin her biri iin kullanlan ad.
tasavvuf: slamiyette, din gereine sezgi ve gnl
yoluyla varmay esas kabul eden dnce sistemi.
tecrit: Ayrma, ayr bir tarafta tutma.
tedavl: Dolanm.
tedvin: Derleme. Bir araya getirme.
tefviz: Bir ii bir kimsenin zerinde brakma. Halifenin
vekillii grevi.
tekfin: Kefenleme.
tenfiz: Verilen grevi yapmak. slam devletlerinde
bakanla denk den grev.
teoloji: lahiyat.
tertil: Kuran- Kerimi usul ve kaidesine gre gzel
okumak.
tevecch: Gler yz gsterme, yaknlk duyma.
tura: Osmanl padiahlarnn imza yerine kullandklar, zel bir biimi olan sembollemi iaret.
N
nahiv: Sz dizimi.
nakip:Temsilci, denetleyici.
nesep: Baba soyu, soy.
O
oligari: Siyasal gcn birka kiinin elinde bulunduu
siyasal rejim.
optik: Fizik biliminin k olaylarn inceleyen kolu.
r: Zira mahsullerinden alna zekt.

P
paganist: Putlara tapnan kimse.
rasathane: Gzlemevi.
R
Reconquista: Endls Dneminde ber
Yarmadasndaki Hristiyanlarn Mslmanlarn
yarmadadaki varlklarn ortadan kaldrma ama ve
abalarna verilen ad.
revak: st rtl, n ak yer, n yz kemerlemeli,
arkas kr duvarl, st tonoz, kubbe ya da damla rtl
geit.
rey: Bir konuda kendi grne dayanarak hkm
vermek.
risalet: Peygamberlik.
rivayet: Sylenti, nakletmek, aktarmak.
riyaziye: Matematik.
U
usturlap: Gk cisimlerinin ykseltisini lmekte
kullanlan ara.
S
Sabii: Yldzlara tapan.
sema: Mevlevi dervilerinin ney, nsfiye vb. alglar eliinde, kollarn iki yana ap dnerek yaptklar ayin.
semah: Alevi ve Bektai topluluklarnda yaygn olan ve
mzik eliinde uygulanan tren nitelikli oyun.
Senusiyye: 19. yzylda Kuzey Afrikada ortaya kan
ve smrgecilie kar mcadeleyi, vatan savunmasn
ne karan bir tasavvuf hareketi.
serriye: Hz. Muhammed (s.a.s)in bizzat katlmayp
sanca, ashabndan birine teslim ederek onun komutas
altnda gnderdii birliklerin gerekletirdii siyas ve
asker harektlar.
sikke: Maden para.
sufi: Tasavvuf yollarndan birini benimseyerek ona
gre yaayan ve kendini tanrya adam olan kimse.
svari: Atl asker.
sddk: Hi yalan sylemeyen, doru konuan, sznn eri.
mmi: Okuma yazma bilmeyen, Hz. Muhammedin

bir nitelii.
V
veraset: Mirasta hak sahibi olmak.
Y
yar bakanlk sistemi: Bakanlk rejimi ile parlamenter sistemi birletirmeyi hedefleyen siyasi rejim.
Yesevi: Ahmet Yesevinin yolunda olan kimse.
Z
zekt: Mslmanlkta, zenginlerin sahip olduu mal
ve parann krkta birinin datlmasn ngren slamn
be artndan biri.
zmmi: slam Devleti tebasnda olup hara veren Hrstiyan ve Yahudiler.
zndk: Mslman grnp gizlice eski dinleri olan
Zerdtle ve Maniheistlie bal kimse.
190
KAYNAKA
Acluni, Kefl-Hafa, Beyrut, H 1351.
Ahmet bin Hanbel, Msned, Cilt I-VI, ar Yaynlar, stanbul, 1982.
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiy ve Tevarih-i Hulefa, Bedir Yaynlar, 1966.
Akyz, Yahya,Trk Eitim Tarihi, stanbul Kltr nversitesi Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 1997.
Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Kltr Koleji Yaynlar, stanbul, 1994.
Alptekin, sa Yusuf, Dou Trkistan Davas, Seha Yaynlar, stanbul, 1992.
Apak, Adem, slam Tarihi, Ensar Neriyat, stanbul, 2007.
Aristoteles, Politika (ev.: Mete Tunay), Remzi Kitabevi, stanbul, 1993.
Atar, Fahreddin, slamda Adliye Tekilat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1999.
Atatrklk Cilt I, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997.
Ate, Sleyman, Kuran- Kerim ve Yce Meli, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul.
Aycan, rfan-Saram, brahim, Emeviler, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2008.
Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye bin Ebi Sfyan, Fecr Yaynevi, Ankara,1990.
Aydn, Mustafa, lk Dnem slam Toplumunun ekillenii, Pnar Yaynlar, stanbul, 1991.
Ayverdi, hsan, Misalli Trke Byk Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul, 2006.
Baltac, Cahit, slam Medeniyeti Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2007.
Bertelsmann, Bugnk Dnyamz Atlas Ansiklopedisi, Cilt II, III, IV, Gn Yaynlar, stanbul, 1993.
Barthold, V. V. Mool stilasna Kadar Trkistan (hzl.: H. Dursun Yldz), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1990.
Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi (ev.: Fuat Kprl), Aka Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 2004.
Bayrak, M. Orhan, Osmanl Tarihi Szl, nklap Yaynlar, stanbul, 1999.
Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1997.
Bayraktar, Mehmet, slam Dnce Tarihi, Anadolu niversitesi Yaynlar, 7. Bask, Eskiehir, 2006.
Belzuri, Ftuhul-Bldan (ev.: Mustafa Fayda), TC Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.
Berki, Ali Himmet-Keskiolu, Osman, Hazreti Muhammed ve Hayat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara,
1986.
Bier, Bekir, Trklerin slamlama Sreci, Aka Yaynlar, Ankara, 2007.
Bilhan, Saffet, Orta Asya Bilgin Trk Hkmdarlar Devletinde Eitim-Bilim-Sanat, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara, 1988.
Buhari, Sahih-i Buhari (ev.: Mehmet Sofuolu), tken Neriyat, stanbul, 1987.
Can, Ylmaz-Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk-slam Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2006.
Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 9. Bask, Ankara, 1993.
aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997/1999.
Dineveri, Ebu Hanife, slam Tarihi, (ev.: Nusrettin Bolelli-brahim Tfeki) Hivda letiim, stanbul, 2007.
Ebu Davut, Snen (ev.: Necati Yeniel-Hseyin Kayapnar), amil Yaynlar, stanbul, 1985.
Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar (ev.: M. Erturul Dzda),
stanbul, 2000.
Esed, Muhammed, Kuran Mesaj, aret Yaynlar, stanbul, 2000.
Faruki, smail Raci, slam Kltr Atlas, (ev.: M. Okan Kibarolu-Zerrin Kibarolu), nklb Yaynlar, 2. Bask,
stanbul, 1997.
Flal, Ethem Ruhi, mam Ali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007.
Filibeli, Ahmet Hilmi, slam Tarihi (ev.: Cem Zorlu), Anka Yaynlar, stanbul, 2005.
Glsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren Yaynclk, stanbul, 1994.
Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1993.
Gngr, Erol, Tarihte Trkler, tken Yaynlar, stanbul, 1989.
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar (ev.: Salih Tu), Yamur Yaynlar, stanbul, 1981.
Hamidullah, Muhammed, lk slam Devleti (ev.: hsan Sreyya Srma), Beyan Yaynlar, stanbul, 1992.
Hamidullah, Muhammed, slam Messeselerine Giri (ev.: hsan Sreyya Srma), Beyan Yaynlar, stanbul,
2007.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi (ev.: Salih Tu), rfan Yaymclk, stanbul, 1991.
Hamidullah, Muhammed, slam Tarihine Giri, (ev.: Ruhi zcan), Beyan Yaynlar, stanbul, 2007.
Hasan, brahim Hasan, slam Tarihi (ev.: Heyet), Kayhan Yaynlar, stanbul, 1985.
Hasan, brahim Hasan, Tarihul-slam, Cilt I-IV, Nahdatul- Msryye, Kahire, 1979.
191
Heyet, Din Kavramlar Szl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2006.
Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Esra Yaynlar, Konya, 1994.
Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yaynlar, stanbul, 1986,1992.
Heyet, Emeviler Dnemi, Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, lahiyat Yaynlar, Ankara, 2003.
Heyet, lmihal, Cilt I-II, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2004.
Heyet, slam Tarihi Ders Kitab, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2003.
Heyet, slam Tarihi Ders Kitab, stanbul, 2008.
Heyet, slam Tarihi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2006.
Heyet, slama Giri, Evrensel Mesajlar, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004.
Heyet, slama Giri, Temel Esaslar, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2008.
Heyet, Trk Aile Ansiklopedisi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
Hitti, Philip K, slam Tarihi (ev.: Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul, 1989.
Hitti, Philip K, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi (ev.: Salih Tu), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, stanbul, 1995.
Hizmetli, Sabri, Gazali, nsan Yaynlar, stanbul, 1986.
Hizmetli, Sabri, slam Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2006.
bnl- Esir, el-Kamil Fit-Tarih (ev.: Heyet), Bahar Yaynlar, stanbul, 1985.
bn Hiam, Siret Tercmesi, Cilt I-IV, (ev.: Hasan Ege), Kahraman Yaynlar, stanbul, 1985.
bn Mace, Snen (ev. Haydar Hatipolu), Kahraman Yaynlar, stanbul, 1982.
hsanolu, Ekmeleddin, Osmanllar ve Bilim, Nesil Yaynlar 2. Bask, stanbul, 2003.
slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, 1985.
slamiyat Dergisi, Cilt 7- 2004, Say 2.
Kafesolu, brahim, Seluklu Tarihi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1992.
Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1988.
Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yaynclk, stanbul, 2004.
Kazancgil, Aykut, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2000.
Kazc, Ziya, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar,
stanbul, 2006.
Kitab- Mukaddes, Kitab Mukaddes irketi Yaynlar, stanbul, 2007.
Kitap, Zekeriya, Saadet Asrnda Trkler lk Trk Sahabe Tabii ve Tebea Tabiiler, Konya, 1993.
Kitap, Zekeriya, Trkistanda Mslman Olan lk Trk Hkmdarlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1988.
Komisyon, Genel Tarih, Cilt II-III, Aaolu Yaynevi, stanbul, 1997.
Komisyon, Genel Trk Tarihi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Komisyon, Mill Eitim Bakanl HL slam Tarihi Ders Kitab, Devlet Kitaplar, stanbul, 2008.
Komisyon, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 9. Snf Ders Kitab, Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Ankara, 2007.
Komisyon, Tarih 9. Snf Ders Kitab, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara,
Komisyon, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Konrapa, Zekai, Peygamberimiz, Fatih Yaynevi, stanbul, Tarihsiz.
Kksal, Mustafa Asm, slam Tarihi, Kksal Yaynclk, stanbul, 1999.
Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Aka Yaynlar, Ankara, 2003.
Kprl, M. Fuat, Trk Tarih-i Dinisi (hzl.: Metin Ergin), Aka Yaynlar, , Ankara, 2005.
Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001.
Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2004.
Kutluer, lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, z Yaynlar, stanbul, 2001.
Maverdi, el-Ahkams- Sultaniyye (ev.: Ali afak), Bedir Yaynlar, stanbul.
Mslim, Sahih-i Mslim, ar Yaynlar, stanbul, 1992.
Nasr, S. Hseyin, slamda Bilim ve Medeniyet (ev.: Komisyon), nsan Yaynlar, stanbul, 1991.
Nasr, Seyyid Hseyin, slam ve lim, nsan Yaynlar (ev.: lhan Kutluer), stanbul, 1989.
Nurbaki, Haluk, Anadolu Mucizesi, Damla Yaynlar, stanbul, 1985.
Ortayl, lber, Eski Dnya Seyahatnamesi, Aina Kitaplar, stanbul, 2007.
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2006.
zkuyumcu, Nadir, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, TC Kltr Bakanl Yaynlar,
192
Ankara, 2007.
Rayys, Ziyaettin, slamda Siyasi Dnce Tarihi (ev.: brahim Sarm), Nehir Yaynlar, 2. Bask, stanbul,
1995.
Roux, Jean-Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarlk (ev.: Lale Arslan), Kabalc Yaynlar, stanbul, 2006.
Ruthven, Malise, Historical Atlas Of slam, Harvard University Press, USA, 2004.
Salih, Suphi, slam Kurumlar (ev.: brahim Sarm), Fecr Yaynevi, 2. Bask, Ankara, 1999.
Saram, brahim, Hz. Ebu Bekir, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2006.
Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2007.
Saram, brahim, lahiyat n Lisans Program, lk Dnem slam Tarihi, Ak retim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, 2002.
Seydiehiri, M. Esat, Tarihi Dini slam, Cilt I-II, Divan Yaynlar, stanbul, 1983.
Sezgin, Fuat, slamda Bilim ve Teknik, BB Kltr A. Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2008.
Suyuti, Camius-Sair, Msr, 1938.
Suyt, Tarihul-Hulefa, Beyrut, 1986.
ahin, Tahir Erdoan, slam Tarihi Ders Kitab, Bem Koza Yaynlar, Ankara, 1997.
eker, Mehmet, Anadoluda Bir Arada Yaama Tecrbesi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005.
erif, M. Muzaffer, slam Dncesi Tarihi (ev.: Komisyon), nsan Yaynlar, stanbul, 1991.
een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2001.
een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih Corafya Yazcl, sar Vakf Yaynlar, stanbul, 1998.
ibli, mam, Peygamberimizin Hayat, Tima Yaynlar, stanbul, 2004.
Tabakolu, Ahmet, slam ve Ekonomik Hayat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996.
Tarih-i Taberi Tercmesi (ev.: M. Faruk Grtunca), Salam Yaynevi.
Tevrat, Kitab- Mukaddes irketi, stanbul, 2003.
Tirmizi, Snen (ev.: Osman Zeki Mollamehmetolu), Yunus Emre Yaynlar, stanbul, tarihsiz.
Turan, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Cilt I-II, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993.
Uar, Fuat, D Trkler, Fark Yaynlar, Ankara, 2007.
Unat, Faik Reit, Tarih Atlas, Kanaat Yaynlar, stanbul,1997.
Uzunarl, . Hakk, Mekke-i Mkerreme Emirleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1984.
lk, Hayati, slam Tarihi, elik Yaynevi, stanbul, 2008.
nal, Ouz, Trkiye Tarihine Giri Horasandan Anadoluya, Tre Devlet Yaynevi, Ankara, 1980.
nl, Nuri, slam Tarihi, Marmara nversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1984.
Watt, Montgomary, slam Avrupada (ev.: Hulusi Yavuz), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2000.
Yazc, Nesimi, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007.
Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
Yeni Trkiye Dergisi Osmanl zel Says, Ankara, 2000.
Yldrm, Suat, Kuran- Hakimin Aklamal Meli, Ik Yaynlar, stanbul, 2004.
Yldz, Hakk Dursun, slamiyet ve Trkler, Kamer Yaynlar, stanbul, 2000.
Ylmaz, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul, 2002.
nternet Kaynaklar
www.mfa.gov.tr
www.iran-embassy.dk
www.lebanonembassyus.org
www.pakistan-embassy.org
www.embassyofafghanistan.org
www.tajikembassytr.com
www.tdk.gov.tr
193

İslam Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslam Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MAM-HATP LSELER

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ...............................................................: 4838

     "   

 ! #   $ &*&* 

MUSTAFA KEMAL ATATURK

6. NTE: SLAMYET VE TRKLER

mslman olan lkeler

Mslman nfusun youn bulunduu lkeleri gsteren harita

I. NTE: SLAM TARHNE GR

Medyene de kardeleri uayb (gnderdik, onlara dedi ki) Ey kavmim! Allaha

lk Dnem slam Tarihi

Genel Tarih Eserleri

I. NTE: SLAM TARHNE GR

Tabakat isimli eserinde nce Hz. Peygamberin, ardndan

da sahabenin hayat ile ilgili bilgileri bir araya getirmitir.

Kitabt-Tabakat (bn Sad)

Ksas- Enbiy ve Tevrih-i

Siretn-Nebeviyye (bn Hiam)

I. NTE: SLAM TARHNE GR

Firuz Aa Camii Kitabesi (stanbul)

4. Mslmanlarn Kullandklar Takvimler

O, sabah aydnlatandr. O, geceyi dinlenme zaman, Gne ve Ay birer hesap ls

Yukardaki ayeti, takvimlerin olumasnda l alnan kstaslar asndan yorumlaynz.

I. NTE: SLAM TARHNE GR

Osmanllar, dier slam devletlerinde olduu

rnein sosyoloji; toplumu, toplumdaki sosyal

Yukardaki metni, slam tarihinin dier slami ilimlere kaynaklk etmesi

I. NTE: SLAM TARHNE GR

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

slamn ilk yllarnda Arap Yarmadasnn genel grnm

Gebe bedevi Araplar

1 Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 25.

Yukardaki ayet ve hadis meallerini okuyarak slamn kz ocuklarna bakn yorumlaynz.

Arap Yarmadasnda dzenlenen panayrlar en byk gelir kaynaklarndan biriydi. Bu panayrlarda

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

Kbenin eski grnm

Peygamberimizin doduu evin yerine ina edilen ve bugn

3 Zmer suresi, 3. ayet.

Miladi 610 yl ramazan aynda ve Kadir

Hi korkma!... Allah seni asla ktlk

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

Yukardaki metin Peygamberimizin slam teblideki hangi ynn ortaya koyuyor?

Habeistan a hicretin temsil resmi

Peygamberliin altnc ylnda Hamza ve

Kureyin nde gelenleri, Ebu Cehilin bakanlnda toplanarak Mslmanlara ynelik

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

dettiler. Onunla alay ederek onu talamalar

Kuran- Kerimde isr yle ifade edilir:

Allah, peygamberliin 11. ylnda (M 621)

sr Olaynn gerekletii Kuds ehri

3. Hicret ve slamn Medine Dnemi

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

Hz. Muhammed, Medinede bulunan Mslman,

3.2. Siyasi-Asker Gelimeler

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

HuneynEvtas savalar ve Taif

3.2.1. Mriklerle likiler

Bedir Savann temsil resmi

Uhut Savann temsil resmi

25 Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, C 1, s. 224.

II. NTE: SLAMYETN DOUU VE HZ. MUHAMMED DNEM

Hendek Sava ile birlikte Mekkeli mrikler

Hudeybiye Bar Antlamas (628): Hz.

"

!# $&&