FARKLI TME MEKANZMALARININ, FZKSEL VE MNERALOJK PARAMETRELERN MENTO SERVS ZELLKLER ZERNDEK ETKLERNN NCELENMES

INVESTIGATION OF THE EFFECTS OF DIFFERENT GRINDING MECHANISMS, PHYSICAL AND MINERALOGICAL PARAMETERS ON CEMENT SERVICE PROPERTIES

LKAY BENG ELK

Hacettepe niversitesi Lisansst Eitim retim ve Snav Ynetmeliinin MADEN Mhendislii Anabilim Dal in ngrd DOKTORA TEZ olarak hazrlanmtr.

2006

Fen Bilimleri Enstits Mdrl'ne, Bu alma jrimiz tarafndan MADEN MHENDSL ANABLM DALI 'nda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan Prof. Dr. Hseyin ZDA ye(Danman) Prof. Dr. Muammer NER ye Prof. Dr. Zafir EKMEK ye Prof. Dr. . Levent ERGN ye Prof. Dr. smail GRGN

ONAY Bu tez, ..... /..... / ..... tarihinde Enstit Ynetim Kurulunca kabul edilmitir.

Prof. Dr. Ahmet R. ZDURAL FEN BLMLER ENSTTS MDR

FARKLI TME MEKANZMALARININ, FZKSEL VE MNERALOJK PARAMETRELERN MENTO SERVS ZELLKLER ZERNDEK ETKLERNN NCELENMES lkay Beng ELK Z Bu almada, farkl tme mekanizmalarna sahip yksek basnl merdaneli deirmen (YBMD) ve bilyal deirmenden alnan rnler ile bilyal deirmen ak ve kapal tme devre rnlerinin fiziksel, kimyasal, mineralojik ve morfolojik parametreleri karakterize edilmi; bunlarn imento servis zellikleri zerindeki etkileri incelenmitir. Deneylerde, hem YBMD, hem de bilyal deirmen rnnn dar tane boyu fraksiyonlar ve farkl inceliklerdeki dalm rnekleri hazrlanmtr. Tm rneklerin tane boyu dalmlar, yzey alanlar ve kimyasal bileimleri belirlenmi, dar tane boyu fraksiyonlarnn, klinker mineralleri serbestleme durumlarn da ieren mineralojik ve morfolojik analizleri yaplmtr. Klinkere al ta eklenerek oluturulan imento rneklerinin priz sresi, hacimsel sabitlik, standart kvam ve basn dayanm gibi servis zellikleri belirlenmitir. P 42.5 R imentosu ile incelik, tane boyu dalm, dalm erisinin eimi gibi fiziksel parametrelerin servis zellikleri zerindeki etkileri aratrlmtr. Ak ve kapal tme devre rnlerinin farkl incelik ve tane boyu dalmndaki fiziksel zellikleri belirlenmi; tme devresi farkllnn servis zellikleri zerindeki etkisi incelenmitir. Dar tane boyu fraksiyonlarnn kimyasal bileimlerinde bir deiim olmamasna ramen mineralojik bileimin incelie bal olarak farkllk gsterdii, zellikle YBMD fraksiyonlarndaki alit mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarna gre daha fazla serbestletii belirlenmitir. Morfolojik adan da farkllk gsteren YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin basn dayanm testi sonucunda, bilyal deirmen rneklerinin dayanm deerlerinin az da olsa daha yksek olduu grlmtr. Ayn kimyasal bileim ve tane boyu dalmna sahip bilyal deirmen ve YBMD dalm rneklerinin dayanm deerlerinde de farkllklar grlm, bilyal deirmen rnleri iin daha yksek dayanm deerleri elde edilmitir. imento servis zellikleri zerinde fiziksel parametrelerin olduka etkili olduu ve zellikle yaklak 5-30 m fraksiyonunun dalm iindeki miktarnn artmasyla dayanm deerlerinin artt belirlenmitir. Tane boyu dalm erisinin dik olduu durumda, zgl yzey alan deeri dmekte, buna karlk basn dayanm artmaktadr. Yaklak 30 mdan daha iri taneler dayanm azaltm ve en iyi imento dayanm deeri iri ve ince tanelerin uzaklatrld -30+5 m rneinde elde edilmitir. Anahtar Kelimeler: tme, imento, grnt analizi, serbestleme, imento servis zellikleri Danman: Prof. Dr. Muammer NER, Hacettepe niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Anabilim Dal
i

INVESTIGATION OF THE EFFECTS OF DIFFERENT GRINDING MECHANISMS, PHYSICAL AND MINERALOGICAL PARAMETERS ON CEMENT SERVICE PROPERTIES lkay Beng ELK ABSTRACT In this study, physical, chemical, mineralogical and morphological parameters of products of different grinding mechanisms such as high pressure grinding rolls (HPGR) and ball mill grinding and the products of open and closed ball mill grinding circuits were characterized, and their effects on cement service properties were examined. In the experiments, narrow size fractions and samples of different size distribution of both HPGR and ball mill products were prepared. Particle size distributions, surface areas and chemical compositions of all samples were determined and also the mineralogy involving the liberation state of clinker minerals and morphological analyses in narrow size fractions were performed. Service properties such as setting time, soundness, normal consistency and compressive strength of the cement samples which were constituted by adding gypsum to clinker were determined. The effects of physical parameters such as fineness, particle size distribution and the uniformity of the distribution curve on service properties were investigated by using PC 42.5 R cement. Physical properties of open and closed grinding circuit products were determined, and the effect of difference in grinding circuit design on service properties was examined. Despite having no variation in chemical compositions, mineralogical composition of the narrow size fractions indicated variations depending on fineness; alite for instance was more liberated in HPGR products than that of ball mill fractions. As a result of compressive strength test of HPGR and ball mill products also showing different morphology, it was seen that the strength values of ball mill products were sligthly higher than HPGR samples. The differences were also seen in strength values of ball mill and HPGR distribution samples having same chemical composition and particle size distribution; higher strength values for ball mill products were obtained. It was seen that the physical parameters were highly effective upon cement service properties and the strength was improved with increasing the amount of 5-30 m fraction in distribution. The compressive strength was improved when the distribution curve got steeper despite the decrease in specific surface area. The particles coarser than approximately 30 m reduced the strength and the highest strength value was obtained for -30+5 m sample in which fine and coarse particles were removed. Keywords: Grinding, cement, image analysis, liberation, cement service properties Advisor: Prof. Dr. Muammer NER, Hacettepe University, Mining Engineering Department, Mineral Processing Division

ii

TEEKKR Bu almann gerekletirilmesinde, yapc ve ynlendirici katklarn hibir zaman esirgemeyen tez danmanm Sayn Prof. Dr. Muammer NERe teekkr ederim. Deneysel sonularn deerlendirilmesindeki neri ve katklar iin Prof. Dr. Zafir EKMEK ve Prof. Dr. . Levent ERGNe, mineraloji almalarnda ve grnt analiz CANa, teknii konusunda deerli bilgilerini esirgemeyen Sayn Dr. David Evren SUTHERLANDe, deneysel alma ve tez yazmndaki fikirleri iin Sayn Dr. N. Metin elektron mikroskopi analizindeki katklarndan dolay Sayn UBUKUya, deneysel almann gerekletirilmesindeki yardmlarndan tr Sayn M. Burak TOPa, Sayn Mustafa AYDEMRe ve Sayn Mustafa YILMAZa, manevi destei iin Sayn Esra BACIya, rneklerin temini ve servis zelliklerin belirlenmesi srasnda laboratuvar imkanlarndan yararlandm OYAK Bolu imento, Ankara Set imento ve Bata imento Fabrikalarna ve alanlarna, deney ekipmannn salanmas iin MAG 104 M 381 Nolu proje erevesinde destek salayan TBTAKa ve tezin basm iin 06 T01 604 002 Nolu proje erevesinde maddi destek salayan Hacettepe niversitesi Bilimsel Aratrmalar Birimine teekkr ederim. Ayrca, beni her konuda destekleyen, almam srasnda sabr ve zveri gsteren ok deerli aileme en iten dileklerimle teekkr ederim.

iii

NDEKLER DZN Sayfa ZET................................................................................ ........................................i ABSTRACT ............................................................................................................. ii TEEKKR ............................................................................................................ iii NDEKLER DZN ............................................................................................. iv EKLLER DZN ................................................................................................... vi ZELGELER DZN .............................................................................................. ix 1. GR ..................................................................................................................1 2. GENEL BLGLER ...............................................................................................3 2.1. imento retimi ...........................................................................................4 2.2. imento tme ve Snflandrma ...............................................................5 2.2.1. Yksek Basnl Merdaneli Deirmenler (YBMD)..................................7 2.2.2. Bilyal Deirmenler..............................................................................10 2.2.3. Haval Snflandrma ...........................................................................11 2.3. YBMD ve Bilyal Deirmenlerin tme Mekanizmalar ............................16 2.4. YBMD ve Bilyal Deirmen rnlerinde Grlen Farkllklar ......................17 2.5. imentonun Kimyasal ve Mineralojik zellikleri .........................................20 2.5.1. imento Kimyasal Bileimi..................................................................21 2.5.2. Klinker Mineral Fazlarnn Oluumu ....................................................22 2.5.3. Klinker Mineral Fazlar Analiz Yntemleri............................................24 2.5.3.1.Optik Mikroskopi ...........................................................................25 2.5.3.2. X-Inlar Krnm Analizi (XRD) ..................................................25 2.5.3.3. Elektron Mikroskobu ....................................................................26 2.5.3.4. Grnt Analizi ............................................................................27 2.5.4. imento Mineralleri ve Mikro Yap zellikleri......................................30 2.5.5. Mikro Yap zelliklerini Etkileyen lem Parametreleri.........................33 2.6. imentonun Hidratasyonu.......................................................................... 35 2.7. imentonun Servis zellikleri..................................................................... 37 2.7.1. Basn Dayanm..................................................................................37 2.7.2. Priz Sresi............................................................................................38 2.7.3. Hacim Genlemesi...............................................................................39 2.7.4. Standart Kvam (Su htiyac)................................................................39 2.7.5. ncelik...................................................................................................40 2.7.6. Hidratasyon Iss...................................................................................40

iv

NDEKLER DZN (devam ediyor) Sayfa 2.7.7. Kzdrma Kayb ....................................................................................41 2.8. imento Servis zelliklerini Etkileyen Parametreler....................................41 2.8.1. Kimyasal Bileim ................................................................................. 42 2.8.2. Mineralojik Yap....................................................................................42 2.8.3. Fiziksel zellikler..................................................................................43 3. MALZEME .........................................................................................................48 3.1. rneklerin Hazrlanmas ............................................................................48 4. DENEYSEL YNTEM .......................................................................................51 5. DENEYSEL SONULAR ..................................................................................62 5.1. tme Mekanizmas Farkllnn Dar Tane Boyu Fraksiyonlarnda ncelenmesi ................................................................................................62 5.1.1. Kimyasal zellikler..............................................................................64 5.1.2. Yzey Alan lmleri.........................................................................66 5.1.3. Morfolojik Analiz..................................................................................67 5.1.4. Mineralojik Analiz ................................................................................69 5.1.5. Servis zelliklerinin Belirlenmesi ........................................................84 5.2. tme Mekanizmas Farkllnn Dalm rneklerinde ncelenmesi ................................................................................................87 5.2.1. Kimyasal zellikler..............................................................................90 5.2.2. Yzey Alan lmleri.........................................................................90 5.2.3. Servis zelliklerinin Belirlenmesi ........................................................92 5.3. Fiziksel Parametrelerin ncelenmesi...........................................................94 5.3.1. Kimyasal zellikler..............................................................................97 5.3.2. Yzey Alan lmleri.......................................................................100 5.3.3. Servis zelliklerinin Belirlenmesi ......................................................102 5.4. Fiziksel Parametrelerin Farkl tme Devre Tasarmlar in ncelenmesi .......................................................................................105 6. DENEYSEL SONULARIN DEERLENDRLMES ......................................114 6.1. tme Mekanizmas Farkllnn Dar Tane Boyu rneklerinde ncelenmesi .....................................................................................................114 6.1.1. Kimyasal Bileim, Yzey Alan ve Morfolojik zellikler .....................114 6.1.2. Mineralojik zellikler .........................................................................115 6.1.3. Servis zellikleri ...............................................................................118 6.2. tme Mekanizmas Farkllnn Dalm rneklerinde ncelenmesi....119 6.2.1. Kimyasal Bileim ve Yzey Alan zellikleri......................................120 6.2.2. Servis zellikleri.................................................................................120 6.3. Fiziksel Parametrelerin ncelenmesi.........................................................122 6.4. Fiziksel Parametrelerin Farkl tme Devre Tasarmlar in ncelenmesi ....................................................................................................127

NDEKLER DZN (devam ediyor) Sayfa 7. SONULAR......................................................................................................131 8. NERLER ......................................................................................................133 KAYNAKLAR DZN ...........................................................................................134 EK-1......................................................................................................................142 EK-2......................................................................................................................147 ZGEM...........................................................................................................162 EKLLER DZN Sayfa ekil 2.1. imento retimine ait tipik bir akm emas (DPT, 2001).........................6 ekil 2.2. Yksek basnl merdaneli deirmen .......................................................7 ekil 2.3. Separatrle kapal devre alan iki kamaral tp deirmen ..................10 ekil 2.4. V-separatr alma prensibi .................................................................12 ekil 2.5. nc nesil yksek verimli separatr...................................................14 ekil 2.6. LV snflandrcsnda ayrma prensibi....................................................15 ekil 2.7. SEPOL HR snflandrcs ....................................................................15 ekil 2.8. Kuvarsit parlak kesit rnekleri (a) darbe ile krma (b) yksek basn altnda krma (Battersby et.al, 1992). .........................................19 ekil 2.9. Farinden klinkere geite mineral faz deiimleri (Yeinobal, 2005). ...23 ekil 2.10. Grnt analizinde gri eiklendirme.....................................................28 ekil 2.11. Grnt analizinde renkli eiklendirme ................................................29 ekil 2.12. Saf klinker minerallerinin zamana bal basn dayanmlar (Taylor, 1964)....................................................................37 ekil 2.13. Tane boyu dalm eimi (n) ile hidratasyon derecesi ve dayanm ilikisi...............................................................................45 ekil 2.14. Dalm eimi, yzey alan ve dayanm ilikisi .....................................46 ekil 2.15. (a) ve (b) Pozisyon parametresi, eim, yzey alan ve dayanm ilikisi................................................................................47 ekil 4.1. Clemex grnt analiz cihaz .................................................................52 ekil 4.2. Dalanmayan (a) ve dalanan imento rnekleri (b) .............................53 ekil 4.3. Laboratuvar tipi 3. nesil yksek verimli separatr ..................................58 ekil 4.4. Vicat aleti (a) priz balama sresi iin yandan grnm, (b) priz sona erme sresi iin tersine evrilmi kalpla nden grnm (1: kalp, 2: dzeltici arlklar iin platform, 3: cam plaka, ller mmdir).................................................................60 ekil 4.5. Le Chatelier cihaz (ller mmdir) .......................................................61 ekil 5.1. YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin -90 m dalmlar ......................63 ekil 5.2. YBMD rn dar tane boyu ve -38 m dalmlar .................................63
vi

EKLLER DZN (devam ediyor) Sayfa ekil 5.3. Bilyal deirmen rn dar tane boyu ve -38 m dalmlar.................................................................................. 64 ekil 5.4. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan lmleri..........................................................66 ekil 5.5. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn BET yzey alan lmleri......................................................................67 ekil 5.6. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -63+53 m rnleri ...........................68 ekil 5.7. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -45+38 m rnleri ...........................68 ekil 5.8. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -32+20 m rnleri ...........................68 ekil 5.9. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -63+53 m rnleri (20x) ..................70 ekil 5.10. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -45+38 m rnleri (50x) ................71 ekil 5.11. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -32+20 m rnleri (50x) ................72 ekil 5.12. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -63+53 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar...............................................76 ekil 5.13. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -45+38 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar..............................................77 ekil 5.14. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -32+20 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar............................................................................78 ekil 5.15. Alit mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm.................................79 ekil 5.16. Alit mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm..................79 ekil 5.17. Belit mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm...............................80 ekil 5.18. Belit mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm................80 ekil 5.19. Ara faz mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm...........................81 ekil 5.20. Ara faz mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm............81 ekil 5.21. Alit mineralinin tme mekanizmasna bal olarak tane boyu-serbestleme derecesi ilikisi...............................................83 ekil 5.22. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn su ihtiyac..............................................................................................84 ekil 5.23. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 2 gnlk basn dayanmlar.................................................................86 ekil 5.24. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 7 gnlk basn dayanmlar.................................................................86 ekil 5.25. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 28 gnlk basn dayanmlar...............................................................87 ekil 5.26. YBMD rnlerinin tane boyu dalmlar ..............................................88 ekil 5.27. Bilyal deirmen rnlerinin tane boyu dalmlar ...............................88 ekil 5.28. YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin tane boyu dalmlar ...................................................................................89 ekil 5.29. YBMD ve bilyal deirmen dalm fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan deerleri........................................................91 ekil 5.30. YBMD ve bilyal deirmen dalm fraksiyonlarnn BET yzey alan deerleri.............................................................................91

vii

EKLLER DZN (devam ediyor) Sayfa ekil 5.31. YBMD rn dalmlarnn 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm ..................................................................................93 ekil 5.32. Bilyal deirmen rn dalmlarnn 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm.....................................................................94 ekil 5.33. P 42.5 R ve P 42.5 Rden oluturulan dalmlar ............................95 ekil 5.34. P 42.5 R rneinden hazrlanan -30+2 m ve -20+5 m dalmlar ...........................................................................96 ekil 5.35. Farkl yzdelerde -30+2 m katlan P 42.5 R dalmlar ..................96 ekil 5.36. Farkl yzdelerde -20+5 m katlan P 42.5 R dalmlar ..................97 ekil 5.37. P 42.5 R dalm rnekleri ile -30+2 m ve -20+5 m rneklerinin BET yzey alan deerleri ..............................................101 ekil 5.38. -30+2 m ve -20+5 m katkl P 42.5 R rneklerinin Blaine zgl yzey alan karlatrmas............................................102 ekil 5.39. P42.5 R ile -10 m, -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar.............................103 ekil 5.40. P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar.................................................104 ekil 5.41. P 42.5 R, -20+5 m ve -20+5 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar ................................................105 ekil 5.42. Ak ve kapal devre rnlerinin tane boyu dalm ..........................106 ekil 5.43. Ak ve kapal devre rnlerinin basn dayanm deerleri................108 ekil 5.44. Ak ve kapal devre rnlerinin -30 m dalmlar ...........................109 ekil 5.45. Ak ve kapal devre rnlerinin +5 m dalmlar ............................109 ekil 5.46. Ak ve kapal devre rnlerinin -30+5 m dalmlar .......................110 ekil 5.47. Ak ve kapal devre -30 m rnlerinin basn dayanm deerleri ...112 ekil 5.48. Ak ve kapal devre +5 m rnlerinin basn dayanm deerleri.....113 ekil 5.49. Ak ve kapal devre -30+5 m rnlerinin basn dayanm deerleri..............................................................................113 ekil 6.1. -63+53 m (a), -45+38 m (b) ve -32+20 m (c) YBMD ve bilyal deirmen rneklerindeki serbestleme snflar.....................117 ekil 6.2. YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin karlatrmal basn dayanm...................................................................................121 ekil 6.3. Dalm erisinin eimi ile basn dayanm ilikisi...............................125 ekil 6.4. P 42.5 R ile -30+2 m, -20+5 m ve -30 mikron rneklerinin 2, 7, 28 gnlk basn dayanm karlatrmas .................................126

viii

ZELGELER DZN Sayfa izelge 2.1. Portland imentosu klinkerinin kimyasal bileenleri (Duda, 1985)......................................................................................21 izelge 2.2. Gerekli kimyasal zellikler iin karakteristik deerler.........................22 izelge 2.3. Dner frn iinde scakla bal gerekleen ilemler (Glasser, 1998) ....................................................................23 izelge 2.4. Gerekli mekanik ve fiziksel zellikler iin karakteristik deerler (TS EN 197-1, 2002) ............................................................38 izelge 2.5. Tane ekli ile baz imento servis zellikleri arasndaki iliki..............44 izelge 4.1. Klinker fazlarnn kimyasal dalama yntemleri ve uygulama koullar ................................ .............................................................54 izelge 5.1. YBMD rn fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri (SCaO: serbest kire) ........................................................................65 izelge 5.2. Bilyal deirmen rn fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri (SCaO: serbest kire).........................................................................65 izelge 5.3. YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarnn mineralojik bileimleri .....73 izelge 5.4. Alit ve belit kristallerinin dar tane boyu fraksiyonlarnda byklk ve ekil zellikleri.................................................................75 izelge 5.5. YBMD ve bilyal deirmen rn fraksiyonlarnda gml belit miktar .......................................................................................82 izelge 5.6. YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarndaki serbestleme dereceleri...........................................................................................83 izelge 5.7. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn priz sreleri .......................................................................................85 izelge 5.8. YBMD ve bilyal deirmen rn dalmlarnn kimyasal analizi ........90 izelge 5.9. YBMD rnlerinin priz sresi, su ihtiyac ve hacimsel sabitlik zellikleri...............................................................................92 izelge 5.10. Bilyal deirmen rnlerinin priz sresi, su ihtiyac ve hacimsel sabitlik zellikleri................................................................93 izelge 5.11. -10, -20, -30 ve -20 m P 42.5 R dalmlarnn kimyasal analiz sonular..................................................................98 izelge 5.12. P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin kimyasal analiz sonular..................................................................99 izelge 5.13. P 42.5 R, -20+5 m ve -20+5 m katkl rneklerin kimyasal analiz sonular................................................................100 izelge 5.14. -20 m, -30 m ve -45 m P 42.5 R dalmlarnn priz sresi ve hacimsel sabitlik test sonular ................................103 izelge 5.15. Ak ve kapal devre rnlerinin priz sresi, su ihtiyac, hacimsel sabitlik ve zgl yzey alan sonular .........................107 izelge 5.16. Kapal ve ak devre -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlarnn priz sresi, hacimsel sabitlik, su ihtiyac ve zgl yzey alan sonular.......................................................111 izelge 6.1. P 42.5 R ile -20+5 m katlan rneklerin dalm erilerinin eimleri (n) ......................................................................124
ix

ZELGELER DZN (devam ediyor) Sayfa izelge 6.2. rneklerin kapal ve ak devre rnlerine gre 28 gnlk basn dayanm deiim yzdeleri...................................................129

1. GR imento tme devrelerinde farkl tme mekanizmalarna sahip bilyal deirmen, yksek basnl merdaneli deirmen (YBMD), dik deirmen ve Horomill gibi eitli tme ekipmanlar kullanlmaktadr. Bu tip deirmenlerde tlen imentolarn farkl kalite zellikleri sergiledikleri gzlenmitir. zellikle YBMD, % 40a varan enerji tasarrufu nedeniyle imento sektrnde giderek artan bir uygulama alan bulmutur. Mineral endstrisinde YBMDnin tercih nedeni enerji tasarrufu yannda, artan mineral serbestleme derecesi ve bunun sonucu olarak ortaya kan verim artdr (Battersby et.al, 1992; Dunne et.al, 1996). Dolaysyla, enerji tketimi ve rn kalite zellikleri asndan tme sisteminin doru seilmesi nemlidir. imentonun kalitesini tanmlayan servis zelliklerine, kimyasal ve mineralojik bileimin yansra; incelik, tane boyu dalm, yzey alan ve tane mikroyaps gibi fiziksel parametreler de etki etmektedir. Literatr verilerine gre kimyasal ve mineralojik bileim ile mikroyap zellikleri iri klinker taneleri zerinde incelenmi; mineral fazlarnn miktar, byklkleri, gzeneklilik ve klinker retim srecine ynelik ilem parametreleri gibi birok faktr, genellikle klinkerin tlebilirlii ile ilikilendirilmitir (Hills, 1995; Maki et al., 1993). imento servis zellikleri ise; ya klinker tanelerinin mikroyaps ya da imento tanelerinin taramal elektron mikroskobuyla belirlenen zellikleri ile ilikilendirilmektedir (Hargave et.al, 1985). imentonun hidrate olmas iin imento bileimindeki tm mineral fazlarnn su ile temas etmesi gerekmektedir. Her bir mineral faznn su ile ne derece temas edecei, bu minerallerin bileimini oluturduklar imento tanecikleri iinde, birbirlerine gre, hangi konumda olduklarna baldr. deal olarak, her bir imento taneciinin tek bir mineralden olumas, yani tm yzeylerinin su ile temasa ak olmas istenir. Bu durumda tm hidratasyon tepkimeleri kolaylkla ve verimli olarak gerekleeceinden, oluacak hidratasyon rnlerinin artaca ve imento dayanmnn, zellikle erken yalar iin, pozitif ynde etkilenecei ngrlmektedir. Pratikte, tlen imento taneleri tek tek minerallerden deil, tekli, ikili ve oklu mineraller ieren yaplardan

olumaktadr.

Yine

de,

uygun

tme

mekanizmalar

kullanarak,

seimli

serbestleme yoluyla, ayn incelie tlm imento taneleri iindeki mineral fazlarnn serbestleme derecelerinin artrlabilecei dnlmektedir. imento tesislerinde kullanlan ve yukarda sz edilen deirmenler malzemeleri darbe, srtnme ve ezme gibi farkl mekanizmalarla tmektedir. Bu ekipmanlarda tlen imento tanelerinin krlma ekillerinde ve tane boyu dalmlarnda farkllklar olduu bilinmektedir. Farkl tme mekanizmas rn olan imentolarn mikro yap zelliklerini inceleyen ok az sayda alma yaplmtr. Bonen ve Diamondun (1991) yaptklar almada, kimyasal bileimi ayn, benzer tane boyu dalmna sahip YBMD ve bilyal deirmen rn imentolarn; tane ekli ve ierdikleri mineral miktarlarndaki farkllklar nedeniyle benzer mikroyapya sahip olmadklar belirlenmi ve YBMD rnnde tanelerin kristalleri boyunca krlma yerine, mineral faz snrlarndan krld ileri srlmtr. tme mekanizmas farkllna bal olarak mikro yap zelliklerinin deimesi ve bu deiikliklerin, imento kalite parametreleri zerindeki etkilerini inceleyen bir almaya rastlanmamtr. Bu amala, imento tmede ok yaygn kullanlan bilyal deirmenler ve giderek artan uygulama alan bulan YBMDlerin, imento karakterizasyon parametreleri asndan ne tr farkllklar oluturaca; bu farkllklarn ve zellikle de imento sektrnde hi irdelenmemi olan serbestleme derecesi farkllklarnn, imento servis zellikleri zerindeki etkileri yan bu almada tme incelenmektedir. devre tme da mekanizmasndaki farkllklarn sra, tasarmndan

kaynaklanabilen farkllklarn fiziksel parametreler asndan incelenmesi ve bunlarn servis zellikleri zerindeki etkilerinin aratrlmas almann dier ksmn oluturmaktadr.

2. GENEL BLGLER imento; insanolunun ilk olarak barnma ihtiyac, daha sonralar ise farkl amalarla en fazla kulland ve baz zelliklerinin hala bilinmedii ok nemli bir yap malzemesidir. Portland imentosu adnn patent hakk, 1824 ylnda ince taneli kil ve kalker karmn piirerek ten ngiliz duvarc ustas Joseph Aspdine aittir. Portland ismi gnmze kadar korunmakla birlikte son yllarda imentoda byk gelimeler kaydedilmi; imento endstrisi, farkl kullanm yeri ve amacna ynelik rn eitliliinde retim yapabilir hale gelmitir. Portland imentosu klinkeri; kireta, kil, silisli kum ve demir cevheri gibi hammaddelerin klinker mineralojik bileimini oluturacak oranda kartrlp tlmesi ve ekseni etrafnda dnd iin dner frn ad verilen, yataydan yaklak olarak % 3-4 eimle yerletirilmi silindir eklindeki frnlarda sinterleme scakl olan 1350C-1450C ye kadar piirilmesiyle elde edilen bir ara rndr (Erdoan, 1995). Portland imentosu ise, klinkerin % 3-6 orannda al ta ve/veya uygun oran ve zellikte katk maddeleri ile birlikte tlmesi sonucu elde edilen, havada ve su altnda sertleen bir hidrolik balaycdr (ney, 1998). imentolara % 5in zerinde mineral katk katlmas sonucu elde edilen katkl Portland imentolar, katk trleri ve miktarlarna bal olarak ok eitlidir. TS EN 197-1 standard, genel amal imentolar (CEM imentolar) 5 ana tip ierisinde toplanmaktadr: CEM I Portland imentosu, CEM II Portland kompoze imento, CEM III Portland yksek frn cruflu imento, CEM IV puzolonik imento ve CEM V kompoze imento. Bu 5 ana tip imento, 27 imento tipini kapsamaktadr (TS EN 197-1, 2002). imento retimi; uygun hammadde seimi, hammaddelerin belli oranlarda kartrlp tlmesi, harmanlanmas, dner frnlarda piirilmesi, pime sonucu oluan klinkerin soutulmas, klinkerin bir miktar al ta ile birlikte deimenlerde tlerek imento haline gelmesi ve rnn kullancya datm aamalarndan olumaktadr.

imento kimyas, mineralojisi, tmesi ve hidratasyonu ayr ayr olduka kapsaml konulardr. Bu zelliklerin imentonun mekanik davranm zerindeki etkisi ise bir ok aratrmaya konu olmutur. nk imento retiminde farkl hammadde kullanm, piirme ve tme ilem parametreleri, imentonun kimyasn, mineralojisini, fiziksel ve mekanik zelliklerini ve dolaysyla betonun zelliklerini dorudan etkilemektedir. imento tme ileminde dik deirmen, bilyal deirmen, yksek basnl merdaneli deirmen (YBMD) ve Horomill gibi eitli ekipmanlar ve bunlarn farkl devre tasarmlar kullanlmaktadr. Klinker ve al tann yansra kullanlan katk malzemelerinin de etkisiyle farkl fiziksel ve mekanik zelliklere sahip rn elde etmek mmkndr. imentonun kalitesi olarak ifade edilen basn dayanm, su ihtiyac, priz alma gibi nemli servis zellikleri zerinde kimyasal ve mineralojik parametrelerin yansra tane boyu dalm, incelik gibi dier fiziksel parametreler de bir arada etkindir. Dolaysyla daha kaliteli imento retebilmek iin bu parametrelerin ne ekilde etkiletiklerini bilmek gerekmektedir. 2.1. imento retimi Portland imentosu retiminde kire, silis ve gerektiinde alumina ve demir oksit ieren bir ok hammadde belli bir kimyasal bileimi salayacak oranlarda kartrlr, krlr, tlr ve harmanlanr. Farin olarak adlandrlan bu hammadde karm kalsinasyon ilemi iin dner frnlara gider. Baz imento fabrikalarnda enerji tasarrufu iin, farin frna girmeden nce bir n stmaya tabi tutulur. Seri halinde siklonlarn yer ald n stma kulelerinden geen farin, frndan gelen scak gazlarla ksmen kalsine olur. n kalsinasyondan geen farin, uzunluu 50-75 metre, ap 3-7 metre olan refrakter tula astarl, dakikada 1.5-4 devir yaparak dnen silindirik frna girer. n stcdan gelen malzeme, frna yukar utan girer ve frnla beraber dnerek, kayarak daha scak blgelere, alt utaki aleve doru ilerler. Piirme ilemi srasnda malzemenin yaklak % 25i ergiyip sv hale gelir ki, bu eriyik hem kimyasal

tepkimelerin olumasna yardm eder hem de dner frnn dnmesiyle oluan klinker nodllerini bir arada tutmaya yarar. Yanma ilemi iin genellikle toz kmr, doal gaz, fuel oil ve geri dnml sv yaktlar kullanlmaktadr (Moir, 1997). Dner frndan kor halinde kan malzeme artk klinker denilen bir ara rndr ve hzl bir ekilde soutulmas gerekir. Basnl hava verilerek hareketli plakalardan kayarak ilerleyen klinkerin scakl yaklak 80Cye kadar drlr. Bu aamada aa kan scak gazlardan frnn tekrar stlmas, n kalsinasyon, kurutma ve binalarn stlmas gibi amalar iin yararlanlabilir. Soutucudan kan klinkerin % 3-6 orannda al ta (kalsiyum slfat) ile birlikte tlmesi ile imento elde edilir. imento, silolardan sonra paketleme nitesine gider, dkme veya paket eklinde sata karlr (Yeinobal, 2005). imento retiminin tipik bir akm emas ekil 2.1de verilmektedir. 2.2. imento tme ve Snflandrma Portland imento retimindeki son aama, klinkerin bir miktar al ta ile birlikte tlmesidir. Elektrik enerjisinin en youn kullanld birim olan tmede son yllarda bilyal deirmen dnda baka ekipmanlar da kullanlmaktadr. zellikle imento tmede verimsiz enerji kullanm; Horomill gibi yeni ekipmanlarn tasarlanmasna ve YBMDnin n ezme veya son tmede kullanlmas ya da yksek verimli separatrlerin kapal devrede kullanlmas gibi farkl devre dzenlerine olanak tanmtr (Moir, 1997). imento tme ileminde yaygn olarak kullanlan bilyal deirmen dnda YBMD, dik deirmen, Horomill, CKP n tcleri, dey milli oklu deirmen gibi ekipmanlar da kulanlmaktadr. Deneysel alma kapsamnda sadece bilyal deirmen ve YBMD tme mekanizmalar incelendii iin, bu iki ekipman hakknda bilgi aada verilmektedir.

ekil 2.1. imento retimine ait tipik bir akm emas (DPT, 2001).

2.2.1. Yksek Basnl Merdaneli Deirmenler (YBMD) YBMDlerde malzeme basn ykl merdaneler arasndan, tane yata oluturacak ekilde, geerek ezme kuvvetinin etkisiyle tlr. Uygulanan basn 50 MPan zerinde olduu iin merdaneler arasndan kan rn kek formundadr, dolaysyla YBMD tme ilemini takiben kan kekin datlmas gerekmektedir. YBMD temel olarak tme merdaneleri, merdanelerin oturtulduu bir yatak, ana gvde, besleme nitesi ve hidrolik basn silindirlerinden meydana gelmektedir (ekil 2.2). Merdanelerden biri sabitken dieri hidrolik sistem yardmyla sabit merdaneye doru basnla itilmekte, merdaneler birbirine ters ynde dnmektedir.

ekil 2.2. Yksek basnl merdaneli deirmen Merdane yzeylerindeki anmay azaltmak amacyla przl veya przsz metal astarlar kullanlmakta, bu sayede malzemenin merdaneler arasndaki kavrama as da arttrlmaktadr (Battersby et.al, 1993).

YBMD imento endstrisinde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Mineral endstrisinde de ska kullanlmaya balanmtr. Kireta gibi imento hammaddeleri, klinker ve cruf YBMD ile tlmektedir. Son yllarda imento tmede YBMD kullanm ile elektrik enerjisi tketimi, bilyal deirmen tmesi ile kyaslandnda % 50ye varan oranlarda azalmtr (Battersby et.al, 1993). YBMDler tme devrelerinde n, hibrit, yar son ya da son tme gibi farkl devre tasarmlaryla kullanlmaktadrlar. Kapal devrede bilyal deirmen ile birlikte n tme amacyla kullanldnda % 20ye kadar kapasite art, % 7-15 orannda enerji kazanm salad belirtilmektedir. Son tme olarak kullanldnda ise enerji kazanm % 50lere kmaktadr. Son tme devre tasarm imento endstrisinde hammadde tme ile balam, imento iin de kullanlr hale gelmitir (Ellerbrock, 1994). YBMD kullanmnn mineral endstrisinde salad avantajlar aadaki gibidir (Battersby et.al, 1993; Ellerbrock, 1994; Kellerwessel, 1996): Dk zgl enerji tketimi Daha az bir yatrmla varolan tesiste kapasite artn salayabilmesi Minerallerde daha yksek serbestleme Li ilemi sz konusu olduunda ztlenecek bileen ile zeltinin daha iyi etkilemesi Daha az alan kaplamas

YBMDnin imento dnda farkl cevherlerde uygulamalar bulunmakta, genellikle daha dk enerji tketimi ve yksek mineral serbestlemesi gibi nedenlerden dolay tercih edilmektedir. YBMDnin cevher uygulamalarna elmas-kimberlit, altn, kromit, demir gibi cevherler rnek gsterilebilir. rnein, Gney Afrikal aratrmaclar kimberlitin allm krma yntemleri yerine tane yata kullanlarak ufaltldnda elmaslarn daha az krldn ve daha iyi serbestletiini belirtmilerdir (Battersby et.al,1993; Kellerwessel, 1996).

YBMDde tme ileminin, altn kazanmna etkisinin olup olmadnn incelendii bir almada; YBMDde tlen ve YBMD rn ile ayn tane boyu dalmn verecek ekilde merdaneli krcda hazrlanan dier bir rnek zerinde flotasyon, ar sv, gravite ve siyanr lii zenginletirme yntemleri uygulanm, sonular altn kazanm asndan deerlendirilmitir. Buna gre en iyi sonu siyanr lii ynteminin YBMDde tlen rn iin elde edilmitir. YBMD tmesi sonucunda mikro atlakl bir yapnn olumas ve siyanr zeltisinin atlak yzeylerindeki altna daha kolay ulaabilmesi, altn kazanmndaki arta neden olarak gsterilmitir (Dunne et.al, 1996). Kromit cevheri kullanarak yaplan bir dier almada, serbestlemenin tme mekanizmalarna bal olarak farkl olabildii gsterilmekte, serbestlemenin dier geleneksel tme yntemlerine gre yksek basn altndaki tane yatanda daha yksek oranda gerekletii ifade edilmektedir. ubuklu deirmende tme ile hidrolik piston kullanarak tane yatana 30 ve 60 MPa basn yklemesiyle gerekletirilen tme rnlerinin serbestleme dereceleri karlatrlmtr. Buna gre tane boyu inceldike kromit serbestleme derecesi artmakta, pistonda belli basnlar altnda yaplan tme ilemi, ubuklu deirmendeki tme ilemine oranla daha yksek serbestleme salamaktadr. Ykleme basnc 30 MPadan 60 MPaa ktka her tane boyu fraksiyonunda serbestleme miktar artmaktadr (Hoten and zbay, 1998). Kromit cevheri ile yaplan baka bir almada ise ubuklu deirmen, bilyal deirmen ve YBMD tme sistemleri karlatrlm, YBMD rnnn zellikle ubuklu deirmen rnne gre daha fazla serbest olduu grlmtr. YBMD ile bilyal deirmen rn karlatrldnda serbestleme miktarnn birbirine yakn olduu fakat ince tane boylarnda YBMD tme sisteminin daha avantajl olduu kaydedilmitir (Mrsky et.al, 1995). YBMDnin kullanld baka bir cevher uygulamas ise demir cevheridir. Dnyadaki en byk demir cevheri yatana sahip Hindistanda, bir peletleme tesisine YBMD kurulmasyla pelet kalitesinin ve tesis kapasitesinin artt, buna karn enerji tketiminin azald rapor edilmektedir (Ehrentraut and Rao, 2001).

2.2.2. Bilyal Deirmenler Bilyal deirmenler yatay pozisyonda yerletirilmi, silindirik elik gvde ve i yzeyinde farkl tipte astarlara sahip tme ekipmanlardr. tc ortam olarak elik bilya kullanlmaktadr. Bilyal deirmenler imento tesislerinde hammadde, klinker ve dner frnda yakt olarak kullanlan kmrn tlmesinde kullanlmakta, zellikle klinker tmede ok kamaral tasarmlarndan tr tp deirmen olarak adlandrlmaktadr. Malzemelerin krlma mekanizmas, deirmenin yatay eksen etrafnda dnmesiyle birlikte tc ortamn da deirmen iinde dnmesi ve andrma ile birlikte darbe kuvvetini malzemeye aktarmasyla gereklemektedir. Yksek verimli bir separatr ile kapal devre halinde alan iki kamaral bilyal tp deirmen tme sistemi, yeni kurulacak bir imento tme devresi iin hala en ok uygulanan tasarmlardan biridir (ekil 2.3).

ekil 2.3. Separatrle kapal devre alan iki kamaral tp deirmen

10

Bilyal deirmenler; iletme ve bakm kolayl, yatrm, kurulum ve iletme maliyeti, rn kalitesi ve bir ok amaca uygun olmas gibi nedenlerden dolay tercih edilmektedir (Jorgensen, 2005). Tp deirmenlerde uzunluun apa oran malzemenin tlebilirliine, rnn inceliine ve deirmen tipine gre deimektedir. Hammadde ten deirmenler iin uzunluun apa oran 1.5-2.5 arasnda deiirken, bu oran imento deirmenleri iin 3.0-3.5 arasndadr. Deirmen kritik hz % 70-75, doldurma oran ise % 26-33 arasnda deimektedir. Bilyal deirmenler genellikle tek ya da iki kamaradan olumaktadr. Eer hammadde tlyorsa, tme kamarasnn nnde kurutma grevi gren ek bir kamara mevcuttur. Tek kamara, eer malzeme n tmeye tabi tutulmu ya da kolay tlebilir hammaddelerden oluuyorsa tercih edilmektedir. ki kamaral sistemde kamaralar elek grevi gren, belli bir yzey aklna sahip zgara ile birbirinden ayrlmakta ve dolaysyla her kamaradaki bilya boyu ve arj farkl olabilmektedir. Genellikle birinci kamarada iri malzemeyi krabilmek iin en byk bilya boyu 90 mm seilirken, ikinci kamarada 50-15 mm arasndaki bilya boylar kullanlmaktadr. lk kamarada kaldrc astarlar sayesinde darbe kuvveti, ikinci kamarada ise snflandrc astarlar sayesinde andrma kuvveti etkindir. Enerji tketimi, ak devre alan ve 3600 m2/kg yzey alannda Portland imentosu reten bilyal deirmen iin yaklak 45 kwh/t olmaktadr. Bu rakam deirmen kapal devre altnda separatrn verimliliine bal olarak 2-5 kwh/t tasarrufla birlikte daha azalmaktadr, dolaysyla enerji tketimi deirmenin dnme hzna, deirmen ykne ve bilya boyu ile ykleme miktarna baldr (Duda, 1985; Bye, 1999; Holderbank Cement Seminar, 1998). Bilyal deirmende tlen imentonun tane boyu dalm, YBMD ve dik deirmen rnlerine gre daha geni dalmda olup incelik deeri yksektir. 2.2.3. Haval Snflandrma Haval snflandrma; akkann hava olduu bir ortamda, bir bileke kuvvet altnda, tanelerin boyutlarna gre farkl hzlara sahip olaca prensibiyle, malzemeyi belli bir

11

kesme boyundan daha ince ve iri fraksiyonlara ayrma ilemidir. Haval separatrler kapal devre tme sisteminin bir paras olup deirmen k rnn ince ve iri fraksiyonlara ayrr, iri malzemeyi tekrar tmeye gnderip, inceyi devreden ekerek ar tmeyi azaltr. Bu ekilde hem tme enerjisi etkin kullanlmakta, hem de tane boyu dalm kontrol ile rn kalitesi arttrlmaktadr. 19. yzyldan bu yana farkl separatr tasarmlar gerekletirilmi, bunlar statik ve dinamik olmak zere 2 ana grup altnda toplanmtr. Statik separatrlerin iinde hareket eden bir para yoktur, ayrm; hava hz ve ynne, besleme hzna ve kanat asna baldr. Ayrm etkinlii olduka dktr; iri tanelerin (90-200 m) sadece % 60-65i iri akma giderken, incelerin (<10 m) sadece % 55i ince fraksiyona ayrlabilmektedir (Yardi, 2005). Tipik statik separatrlere siklon ve grit separatrler rnek gsterilebilir. Grit separatrler genellikle hava sprmeli deirmenlerle kullanlmaktadr. Son yllarda Alman Humboldt Wedag AG tarafndan gelitirilen nemli bir statik nce Besleme Hava separatr tipi V-separatrdr. zellikle yksek basnl merdaneli deirmen ile kan birlikte kek kullanldnda, deirmenden

halindeki rnn datlmas ve n ayrmaya tabi tutulmas V-separatrde gerekleir. ekil 2.4de gsterilen V-separatr ayrm prensibine gre kanatlara arpan malzeme dalr, iriler merdaneli deirmene geri dnerken, inceler bilyal deirmen ile kapal devre alan yksek verimli separatre gider. V-separatr kullanm ile dk enerji tketimi, kek halindeki malzemenin datlmas ve n snflandrma yaplmas ve bunu takiben yksek ayrm ri verimlilii gibi faydalar salanmaktadr. ekil 2.4. V-separatr alma prensibi

12

Dinamik separatrler ise 1., 2. ve 3. nesil separatrler olarak gruplara ayrlr. Birinci nesil dinamik separatrde besleme, santrifj kuvveti yaratacak ekilde dnen bir datc tabla ile yaplmakta ve hava akm separatr iindeki fan yardmyla salanmaktadr. Bu separatrlerin en byk dezavantaj, separatr iinde srekli dolaan hava akmndan incelerin uzaklatrlamamas ve bunlarn iri fraksiyonda birikmesidir. Dier bir sorun ise; dolaan havann ok scak olmas (>120C) al formunun deimesine neden olmakta, bu da rn kalitesini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle 1. nesil separatrler genellikle hammadde tme devrelerinde daha ok tercih edilmektedir. rn dalm ve yzey alanna kolaylkla mdahale edilememesi, datc tabladan beslemenin dzenli yaplamay gibi olumsuz koullar farkl tipte dinamik separatrlerin tasarmlarna neden olmutur (Yardi, 2005). kinci nesil dinamik separatrlerde hava dolamn salayan yardmc bir fan, inceleri toplayan d evre siklonlar ve separatr hz ile hava dolamnn bamsz kontrol edilebilmesi gibi yenilikler sunulmutur. Ayrm prensibi 1. nesil separatrlerle ayndr ancak, 2. nesil separatrler 1. nesile gre ince tanelerin hava akmndan daha iyi uzaklatrlmas, daha keskin ayrm, daha dk by-pass, hava scaklnn ve inceliin srekli kontrol gibi avantajlara sahiptir. Byk boyutta olmalarnn yansra, dolaan hava iindeki incelerin tamamen uzaklatrlamamas nedeniyle hava tama kapasitesinin snrlanmas, beslemenin iyi datlamamas ve ayrm blgesinde durma zamannn ok ksa olmas ve istikrarsz kesme boyu gibi dezavantajlar mevcuttur. Beslemenin, separatrde daha etkin bir ekilde datlmas, by-pass miktarnn drlmesi, daha ince boydan kesme yaplabilmesi ve rn boyunun daha kontrol edilebilir olmas gibi amalarla 3. nesil yksek verimli separatrler tasarlanmtr. Bu nesle rnek bir tasarm olan Sepolde (ekil 2.5), separatrn merkezinde stte datc tablaya bal deiken hzl bir rotor, rehber kanatlar ve rotor etrafnda dnen kafes yaps bulunmaktadr. Dier nesillerden fark, hava separatre sabit hzda yatay olarak girer; tanelerin dnen kafesin ubuklarna arpmasyla irinin havayla ince akma tanmas engellenir. ncelik; hava ak hznn, rotor hznn ve rehber kanatlarn yerleiminin deitirilmesiyle ayarlanabilmektedir. Yksek verimli

13

separatrle elde edilen keskin ayrm ve dk by-pass; deirmen-separatr kapal devresinde devreden yk azaltm; kapasitenin % 20-40 orannda artmasna, enerji tketiminin % 15-35 orannda azaltlmasna neden olmutur. Separatrn imento rn zerinde; dar tane boyu dalm oluturmas ve sisteme verilen temiz hava nedeniyle tme scakln drmesi gibi iki nemli etkisi mevcuttur. Dar tane boyu dalm dayanm arttrmakta fakat su ihtiyacnda da arta neden olmaktadr. Scakln azalmas ise, alnn daha az dehidrate olmasna; kalsiyum slfatn znrlnn azalmasna neden olur, bu da imentonun ani prizlenmesi ve erken katlamasna yol aar. En uygun al miktar seimiyle bu durum kontrol edilebilir (Detwiler, 1995). ekil 2.5. nc nesil yksek verimli separatr Son yllarda yeni tasarmlar dikkati ekmektedir. rnein LV snflandrc olarak adlandrlan ekipman, dik deirmenlerde hava ve malzeme akn kolaylatrmak amac ile gelitirilmitir. ekil 2.6da gsterildii gibi dier snflandrclardan farkl olarak rotor dndaki rehber kanatlar cep eklinde tasarlanmtr. nceler rotora doru sabit kanatlarn kademeli gei alan yaratan tasarmlar ve azalan trblans nedeniyle hava ile srklenirken, iriler kanatlar sayesinde hzlar kesildii iin yeni besleme ile karmadan iri akma kolaylkla ynlenmektedir. LV teknolojisi ile kapasitede % 12-30 art, g tketiminde 1.5-5.0 kwh/t kadar azalma, daha az titreim ve daha yksek imento dayanm kaydedilmitir (Nielsen and Tsuchiya, 2001).

14

Dier yeni bir tasarm, statik-dinamik separatr karm tasarmna sahip, yksek basnl merdaneli deirmen POLYCOM ile birlikte kullanlan SEPOL HRdir. ekil 2.7de verilen alma prensibine gre dier snflandrclardan farkl olarak rotor yatay konumdadr. POLYCOMdan kan kek halindeki malzeme, besleme utundan arpma plakasna gelir ve bir miktar dalr. Malzeme yksek eimli, hava akl zeminden kayar, iriler tmeye geri dnerken, inceler hava akyla rotora doru hareket eder. Hammadde ve imento uygulamalar mevcut olup basit, anmaya kar dayankl, ayrm etkinlii yksek ve by-pass oran % 30un altndadr (Halbleib, 2005).

ekil 2.6. LV snflandrcsnda ayrma prensibi

ekil 2.7. SEPOL HR snflandrcs

15

2.3. YBMD ve Bilyal Deirmenlerin tme Mekanizmalar Bir tanenin krlabilmesi iin, krlma dayanmn yenecek kadar youn bir kuvvet olmas gerekir. Dolaysyla krlmay, tane iindeki minerallerin krlabilirlik zellii, mineral fazlarn bir arada tutan balarn dayankll ve uygulanan kuvvetin zellii etkilemektedir. tmede yeni yzey oluumu mineral faz byklnn bir ka paraya ayrlmas ya da faz snrlarndan kopma ile gerekleir. tme mekanizmas temelde darbe, basn (ezme) ve andrma kuvvetleri ile ifade edilir. tme devrelerinde kullanlan ekipmanlar bu kuvvetlerden birine ya da bunlarn bileke kuvvetlerine sahiptir. YBMDdeki tme basn kuvvetiyle gerekleirken, bilyal deirmende darbe ve andrma kuvvetleri etkin olmaktadr. Basn ve darbe ile krlan malzemelerin yapsnda nemli farklar olumaktadr. Basnla krlan malzemede daha sonraki krlmay tetikleyecek gerilmeler oluur. Fakat darbe krlmas ani bir krlma etkisi yaratr ve malzeme iinde herhangi bir basn olumaz. Darbe malzemeye ok hzl, ani bir ok gibi aktarlr, byle bir durumda kristal kafesin deformasyon enerjisini souracak ok az bir zaman kalr. Dolaysyla darbeden sonra rahatlama ile malzeme iinde yeni atlaklar oluamaz (Wills and Atkinson, 1993). Basn kuvvetinin uyguland YBMD tme sisteminde krlma daha ok mineral faz snrlar boyunca gereklemektedir. Krlma mekanizmas birim ktle bana uygulanan kuvvet younluu ile ilikilidir. Mineral faz snrlarndan krlma genellikle dk younluk sonucu gerekleirken, yksek younluk daha ok rastgele tekrarl krlmay meydana getirmektedir. Deirmenlerde kuvvet younluunun etkin kullanm zayftr, dolaysyla harcanan enerjinin ok kk bir ksm yeni yzey oluumunda kullanlmaktadr. Fakat YBMDde kuvvet younluu hem dzgn hem de kontroll olduundan mineral faz snrlarndan krlma daha kolay gerekleir (Apling and Bwalya, 1997).

16

2.4. YBMD ve Bilyal Deirmen rnlerinde Grlen Farkllklar YBMD ve bilyal deirmende tlen imentolarn tane geometrisi, su ihtiyac, priz alma sresi, alminat (C3A) ve alit (C3S) fazlarnn etkileimleri gibi bir ok fiziksel, servis ve mineralojik zellikler asndan farkllk gsterdii bilinmektedir (Odler and Chen, 1995). YBMD ve bilyal deirmenin akm emalarndaki farkl yerleimleri sonucu ortaya kan farkl devre tasarmlarnda da elde edilen rnn zellikleri deiebilmektedir. rnein; eer malzeme nce n tme amacyla YBMDde ve takibinde bilyal deirmende tlyorsa, bu rnn separatrle kapal devre alan bilyal deirmen imento rnyle farkllklar gstermedii, dayanm deerlerinin pek deimedii kaydedilmitir. Ancak, malzeme YBMDde son tme devre tasarmna uygun tlyorsa, o zaman iki rn arasnda endstriyel anlamda farkllklarn oluabildii belirtilmektedir (Ellerbrock et.al, 1990; Odler and Chen, 1990). En belirgin farkllklar klinker etkileimine bal olarak rn servis zelliklerinde grlmektedir. rnein; ayn yzey alan iin, YBMD rnndeki dar tane boyu dalm gerei ince tanelerin fazla olmas ile bu rn, bilyal deirmen rn olan imentoya gre daha fazla standart basn dayanm deeri vermektedir. Fakat, YBMD rn standart su-imento kvamna eriebilmek iin % 25e kadar daha fazla suya ihtiya duymakta, priz alma sresi ksalmaktadr. Baz durumlarda bu nedenden dolay imentonun ilenebilirlik karakteristii olumsuz etkilenebilmektedir (Ellerbrock, 1994; Schnatz et.al, 1995).

YBMD rnnn dar tane boyu dalmnda olmas ve dolaysyla su ihtiyacnn fazla olmas aadaki gerekelerle aklanmaktadr: Dar tane boyu dalm ile C3A faznn etkinlii artmakta, uygun dozda kalsiyum slfat bileii eklense bile daha fazla hidratasyon rn

17

olumaktadr. Miktar artan hidratasyon rnleri katlama ve sertleme eiliminde olurken, standart kvam elde edebilmek iin daha fazla suya ihtiya duyulmaktadr. Dar dalmda, geni dalma gre tane boyutlar birbirine daha benzer olduklar iin taneler arasnda daha fazla boluk bulunmaktadr. Dolaysyla eklenen su ncelikle taneler arasndaki boluklar doldurmakta harcanacak, tanelerin birbirleri zerinde hareket etmelerini salayacak kadar kvaml olabilmeleri iin daha fazla suya ihtiya olacaktr. Yksek basnl tmede uygulanan basncn etkisiyle mineral faz snrlarndan krlma sonucu i atlaklarn artmas ve dolaysyla yzey alannn artmas su tketimini artrmaktadr. Bilyal deirmen ile karlatrldnda YBMDde farkl bir tme basncnn uygulanmas sonucu slfat ajannn yeteri incelie ulaamamas daha fazla su ihtiyacna neden olmaktadr. YBMDnin tme blgesindeki dk scaklk ve malzemenin merdaneler arasndaki kalma sresinin az olmas sonucunda klinker etkinlii iin kullanlan slfat ajannn tipi ve miktarnn uyumsuzluk gstermesi su tketimini arttrmaktadr (Kuhlmann et.al, 1985; Odler ve Chen, 1990; Schnatz et.al, 1995). Literatrde YBMD ve bilyal deirmen imento rnlerinin mineralojik analizine ilikin ok az sayda alma yaplm, genellikle analiz srecinin daha kolay olmas nedeniyle sonular klinker rneklerinden elde edilmitir. imento taneleri iin yaplan ender almalardan birinde, bu iki farkl tme mekanizmasyla tlen ayn tane boyu dalmna sahip rneklerin mineralojik analizi tarama elektron mikroskobu ile gerekletirilmi, alma sonucunda YBMD rnnn bilyal deirmen rnnden farkl olduu saptanmtr. rnein; YBMD rnnde daha az sayda kk taneler bulunmakta, grnm oran (en uzun kenarn en ksa kenara oran) ve ekil faktr daha dk olmakta, tane iindeki mineralojik ierikler ise farkllk gstermektedir. Bu duruma YBMD tme mekanizmasndaki imento tanelerinin kristal byklkleri boyunca krlmak yerine mineral faz snrlarndan krlmasnn neden olduu yorumu

18

yaplmtr. Ayrca byle bir krlma ekli sonucunda belit ve periklasn alit iinde gml kristaller yerine daha ok tek taneler halinde bulunduu tespit edilmitir. Bu farkllklarn, tme mekanizmalarndaki farkllklardan kaynakland dnlmtr (Bonen and Diamond, 1991). Yksek basn altnda yaplan krma ya da tme ilemi sonrasnda rnde mikro atlaklarn olutuu bilinmektedir. Darbenin etkin olduu sistemde ise rnde atlakl mikro yap gzlenmez. Yksek basnl ve darbeli krma ilemleri sonunda elde edilen kuvarsit tanelerinin parlak kesitleri bu durumu en iyi ekilde aklamaktadr (ekil 2.8). (a)

(b)

ekil 2.8. 0.3-0.1 mm tane boyu aralndaki kuvarsit parlak kesit rnekleri (a) darbe ile krma (b) yksek basn altnda krma (Battersby et.al, 1992).

19

2.5. imentonun Kimyasal ve Mineralojik zellikleri imento retiminde kullanlan hammaddeler ile retim srecine ynelik ilem parametreleri imentonun kimyasal ve mineralojik zelliklerini dorudan etkilemektedir. Klinkerin kimyasal bileimi ve i yapsnn tlebilirlie, pime srecine ve imento dayanmna etkileri baz alnarak klinker kalitesi terimi gelitirilmi, bu konuda ok sayda alma yaplmtr (Frigione et.al, 1983; Hills, 1995; Ergin, 1998). Dner frnda pime sonucu oluan klinkerin kimyasal bileimini bilmek kadar mineralojisini bilmek de imento kalitesi asndan nemlidir. Endstride, baz durumlarda mineralojik parametreler, ilem koullarnn yeniden dzenlenmesi asndan belirleyici olabilmektedir. rnein; belirli bir hammadde yatann kimyasal bileiminin deimedii durumda dner frnn bakm onarm ilemi srasnda olas mineralojik deiimler gz nnde bulundurulmaldr (Brggeman and Brentrup, 1990). Klinkerin mineralojisi ve i yaps dier bir deyile mineral fazlarnn ve gzeneklerin oluumu ve dalm; hammadde karmnn tane boyutu ve dalmna, en byk taneye, homojenlie, sinterleme scakl ve sresine, klinker soutma hzna, kimyasal bileimine ve dier retim koullarna baldr. Dolaysyla klinkerin kalitesinden dner frn koullar, sinterleme derecesi, hammadde karmnn fiziksel ve mineralojik zellikleri yorumlanabilir, son rn beton hakknda n fikir elde edilebilir. Klinkerin kalite kontrolnde fiziksel ve kimyasal testlerin yansra klinkerin i yapsnn mikroskop yntemleri ile incelenmesi olduka nemlidir. nk kimyasal ve fiziksel testleri olumlu olan bir klinkerin, mineral fazlarnn kristal boyutu ve dalmna bal olarak tlebilirlik ve dayanm gelimesi asndan olumsuz sonular verebildii grlmtr (Altun, 2000).

20

2.5.1. imento Kimyasal Bileimi Kalker, kil, marn, pirit gibi farkl hammaddelerin belirli oranlarda kartrlp 90 mdan daha ince olacak ekilde tlmesi ve dner frnda sinterleme scaklna kadar piirilmesiyle oluan ara rn klinkerin kimyasal bileimi genellikle izelge 2.1de verilen snr deerler ierisinde yer almaktadr. izelge 2.1. Portland imentosu klinkerinin kimyasal bileenleri (Duda, 1985) Oksit SiO2 Al2O3 Fe2O3 Mn2O3 TiO2 Deer % 16-26 % 4-8 % 2-5 % 0-3 % 0-0.5 Oksit CaO MgO K2O+Na2O SO3 P2O5 Deer % 58-67 % 1-5 % 0-1 % 0.1-2.5 % 0-1.5

Kzdrma kayb % 0.5-3 TS EN 197-1 (2002) standardna gre imentolar iin ngrlen kimyasal zellikler izelge 2.2de karakteristik deerler olarak gsterilmektedir. izelgedeki dayanm snflarnda belirtilen standarda uygun ilem yapldnda, zellikler kolonundaki deerlerin salanmas gerekmektedir.

21

izelge 2.2. Gerekli kimyasal zellikler iin karakteristik deerler

zellik Kzdrma kayb zlmeyen kalnt Slfat miktar (SO3 olarak) EN 196-2 Klorr ierii Puzolonik zellik

Standard EN 196-2

imento Tipi CEM I, CEM III

Dayanm Snf Hepsi iin

zellikler %5

EN 196-2

CEM I, CEM III CEM I, CEM II, CEM IV, CEM V CEM III

Hepsi iin 32.5 N, 32.5 R, 42.5 N 42.5 R, 52.5 N, 52.5 R Hepsi iin Hepsi iin Hepsi iin

%5 % 3.5 % 4.0 % 0.10 Deneyi salar

EN 196-21 EN 196-5

Hepsi iin CEM VI

2.5.2. Klinker Mineral Fazlarnn Oluumu Klinker mineral fazlar, kalkerli ve killi hammadde karmnn dner frnda sinterleme scaklnda piirilmesi ve bu srete gerekleen bir dizi tepkime sonucunda oluur. Is alan ve s veren tepkimeler genellikle kat karmlar arasnda meydana gelmekte, pime srecinin son aamalarnda % 20-30 kadar oluan sv faz ile mineral bileimlerinin oluumu tamamlanmaktadr. Dner frn ierisinde belli scaklklarda gerekleen ilemler izelge 2.3de zetlenmektedir. Yataydan bir ka derece eimli duran dner frnn, alev kan alt ucundan beslemenin yapld st ucuna kadar farkl scaklk blgeleri mevcuttur, dolaysyla izelge 2.3de tanmlanan sreler belli bir srayla gereklemekte ve bu sreler sonucunda bir dizi karma oksit formunda bileikler olumaktadr. Frnn farkl scaklk blgelerinde oluan bileikler ekil 2.9da verilmekte, oluan tepkimeler aada zetlenmektedir.

22

izelge 2.3. Dner frn iinde scakla bal gerekleen ilemler (Glasser, 1998) Scaklk, C 100 500 ve st lem Serbest suyun buharlamas Kil minerallerinin bnyesindeki suyun uzaklamas Suyunu kaybetmi kil minerallerinin 900 ve st kristallenmesi CaCO3n bozunmas 900-1200 1250-1280 1280 st CaCO3 veya CaO ile aluminasilikatlar arasndaki tepkimeler Sv faz oluumunun balamas Sv faz oluumunun devam ve imento bileiklerinin oluumunun tamamlanmas Is alan Is veren Is alan Denge durumunda muhtemelen s alan Termal deiim Is alan Is alan Is veren

ekil 2.9. Farinden klinkere geite mineral faz deiimleri (Yeinobal, 2005). Farkl scaklk blgelerinde gerekleen tepkimeler sonucu oluan bileiklerde karma oksitler ksaltma kullanlarak tanmlanmaktadr (C: CaO, A: Al2O3, S: SiO2, F: Fe2O3).

23

650-1050C aras Al 2 O3 .2 SiO 2 .2 H 2 O + 5CaCO3 CA + 2C 2 S + 2 H 2 O + 5CO 2 Fe 2 O3 + 2CaCO3 C 2 F + 2CO 2

C + O 2 CO 2

(2.1) (2.2) (2.3) (2.4) (2.5)

SiO 2 + 2CaCO3 C 2 S + 2CO 2 CaCO3 C + CO 2 1250-1450C aras

C 2 F + CA + C C 4 AF

(2.6) (2.7) (2.8) (2.9)

CA + 2C C 3 A
C 2 F + CA + C C 4 AF

C 2 S + C C3 S meydana gelmektedir: Trikalsiyum silikat (Alit) Dikalsiyum silikat (Belit) Trikalsiyum aluminat (Aluminat) Tetrakalsiyum alumina ferrit (Ferrit ya da Braun Millerit) C3S C2S C3A C4AF (3CaO. SiO2) (2CaO. SiO2) (3CaO. Al2O3) (4CaO. Al2O3. Fe2O3)

Bu tepkimeler sonuncunda tipik bir Portland imentosu drt ana mineral fazndan

2.5.3. Klinker Mineral Fazlar Analiz Yntemleri Klinker mineral fazlarnn belirlenmesi pek ok analiz yntemiyle yaplabilmekte, bunlarn bazlar nicel, bazlar ise sadece nitel anlamda veri salamaktadr. Kimyasal ve fiziksel analiz yntemlerinin kullanabilirlikleri, uygulama hzlar ve gvenilirlikleri birbirlerine gre farkllk gstermektedir. Ya kimyasal analiz, Bogue yntemi, klasik mikroskopi, taramal elektron mikroskopisi, XRD ve grnt analiz yntemleri kimyasal ve fiziksel yntemlere rnek verilebilir. Bu yntemler arasnda en kolay ve
24

ucuz olan Bogue yntemidir; kimyasal bileenler ile potansiyel fazlar hesaplanr. Ancak, Bogue yntemi klinkerleme sreci srasnda kristallemenin denge koulunda gerekletii ve mineral fazlarnn saf halde olutuklar varsaymna dayanr. Pratikte bu doru deildir; yabanc iyonlar faz bileiminde yer alabilirler, dolaysyla tamamen Bogue yntemine gvenmek yanltr (Taylor, 1964). Gnmzde matematiksel modeller kullanlarak yazlan zel algoritmalar ve ticari programlarla da ana ve tali fazlarn nicel analizi yaplabilmektedir (Feret and Feret, 1999). 2.5.3.1. Optik Mikroskopi Optik mikroskopi, klinker minerallerinin ounlukla nitel olarak karakterize

edilmesinde kullanlan bir aratr. Genellikle optik zelliklerin ince kesite oranla daha kolay belirlenebildii parlak kesit rneklerinde dalama ilemi yapldktan sonra faz ayrm yaplabilir. Endstride klinker kalite kontrolnde problemlerin zmne tan olmas amacyla kullanlmaktadr. rnein faz dalmnn heterojenlii, porozite, kristal ekli ve byklnde meydana gelen herhangi bir olumsuzluu belirleyebilmede olduka deerlidir. ok sk rastlanmasa da nicel faz analizi nokta saym yntemiyle yaplabilmektedir (Bye,1999). Optik mikroskopi ayrca, hammadde ieriindeki tanmlanmas, bileenlerin betonun incelenmesi, krlma dner ile frnda yanma hava problemlerinin boluklarnn analizi betondaki

belirlenmesinde ska kullanlmaktadr (Ahmed, 1991). 2.5.3.2. X-Inlar Krnm Analizi (XRD) Klinkerin XRD yntemi ile analizi yaklak 60 yldr imento almalarnda kullanlmakta, son 40 yldr ise faz analizi yaplabilmektedir (Stutzman and Leigh, 2002). Klinker fazlarnn XRD ile tanmlanmas, optik mikroskopi yntemini tamamlayc nitelikte olup zellikle fazlarn farkl polimorflarnn optik mikroskopi ile belirlenemedii durumlarda olduka yararldr. XRD verisi genellikle optik mikroskopi verileri ile aluminat faz dnda uyumludur, bunun da nedeni ince boyutlu aluminat faznn optik mikroskopi ile kolay ayrt edilememesidir. XRD ynteminde karlalan

25

en byk sorun, bir ka fazn piklerinin akp byk tek bir pik gibi grlmesidir. Bunun dnda XRD yntemi imentodan ok klinker rneklerine uygulanmaktadr, nk imento rneklerinde, tme srasnda klinkere katlan al tandaki kalsiyum slfat ve hidratlarnn pikleri XRD desenini daha karmak hale getirmektedir. Eer imento nemli hava ile temas etmi, kalsiyum hidroksit ve kalsiyum karbonat bileikleri olumusa bu bileiklerin, al tann iinde bulunan olas safszlklarn, kalsit, kil ve kuvars minerallerinin de kk pikleri desen zerinde grlebilmekte, bu durum analizi zorlatrmaktadr. Dolaysyla XRD yntemi genellikle klinker zerinde uygulanmakta, eer imento kullanlacaksa rnein 500Cye stlmas gerekmektedir (Bye, 1999). XRD yntemiyle sadece nitel ve yar nicel faz analizi yaplabilirken, son yllarda gelitirilen farkl metotlarla nicel analiz yaplabilir hale gelinmitir. Bu yntemlerden en ok kullanlan Rietveld metodunda, kristal yap modellerine dayanan hesaplanm referans krnm deseni kullanlarak krnm analizi standartlatrlmaktadr. Gzlenen XRD deseni ile hesaplanan XRD profilinin aktrlmasyla faz miktar asndan iliki kurulmakta ve nicel analiz yaplabilmektedir. Bu anlamda saf haldeki faz referans standardn oluturabilmek olduka zordur (Guirado et.al, 2000; Stutzman and Leigh, 2002; Lundgaard and Jns, 2003). 2.5.3.3. Elektron Mikroskobu Transmisyon (TEM), tarama (SEM) ve x-nlar mikro analiz yntemleri balca elektron mikroskop yntemlerindendir. Floresan bir ekran zerinde elektron demeti yardm ile grntnn oluturulduu TEM yntemi, alit kristali iindeki kusurlarn ya da belitteki ikizlenmelerin belirlenmesinde kullanlmtr. SEM ynteminde, orta dereceli enerjiye sahip (5-50 keV) ince elektron demeti bir dizi paralel hatlar halinde rnei taramakta ve rnekle etkileen bu elektronlar, ikincil elektron emisyonlar, geriye salm elektronlar ve x-nlarn oluturmaktadr. SEM,

26

TEM yntemine gre daha hzl ve boyutta daha detayl bilgi vermektedir (Allen, 1981). SEM ynteminde rnekler karbonla kaplanr ve zellikle optik yntemlerden farkl olarak herhangi bir dalama ilemi gerektirmez. rneklerden elde edilen grntlerde renk yoktur, fazlar sahip olduklar grilik seviyesine gre ayrt edilirler (Bye, 1999). En parlaktan koyuya doru fazlar, C4AF, C3S, C3A, C2S, al ve reine dolmu gzenekler olarak sralanr. Parlaklk ya da dier bir deyile elektronlarn geriye salma iddeti, o fazn fiziksel younluu ve yaklak olarak ierdii elementlerin ortalama atom arlklar ile ilikilidir (Bentz and Stutzman, 1994). SEM yntemi, klinker ve tlm imento rneklerinin karakterizasyonu (Diamond and Olek, 1990; Bonen and Diamond, 1991), imentonun hidratasyon derecesinin incelenmesi (Bentz and Stutzman, 1994), sertlemi imento pastasnda gzenek boyutu dalm (Diamond and Leemann, 1995) gibi almalarda uygulanmtr. X-nlar mikro analizinde, rnein bileim farkllklar incelenebilmektedir. Bu yntem; bir veya daha ok dalgaboylu ya da enerji datml detektr kullanarak, elektron demetinin oluturduu x-nlar spektrasnda karakteristik elemental izgi younluklarnn llmesi prensibine dayanmaktadr. X-nlar mikro analizi, mikro yapnn tahmin edilmesine olanak tanmaktadr. nk rnek iindeki her elementin farkl iddette yayd X-n mikro yapnn nokta haritasn karmakta, o elemente ait noktalarn bulunma younluu elementin kat zelti iinde dalm hakknda bilgi verebilmektedir (Bye, 1999). 2.5.3.4. Grnt Analizi Son yllarda gelien teknoloji ile birlikte grnt analizi otomatiklemi, ok ksa bir srede geni aralkta veri retebilir duruma gelmitir. Bu analiz yntemi her trl grntnn ilenebilme esnekliinden dolay farkl sektrlerde uygulama alan bulmutur. Grnt analiz ynteminin malzeme, salk ve gda alanlarndaki

27

uygulamalarnn dnda, yerbilimleri alannda da kullanm yaygnlamaktadr. Kaya iindeki mineral oluumlar, dizilimleri, yap doku zellikleri, mineral byklkleri, atlaklar, cevher zenginletirme ve serbestlemenin kontrol ve zellikle petrol birikimlerinin olduu kayalardaki gzenekliliin belirlenmesi gibi almalar, sz edilen yerbilimlerindeki kullanm alanlarna rnek gsterilebilir (Lindqvist and kesson, 2001). Grnt analizi drt temel aamada gereklemektedir: 1. Grntnn elde edilmesi (TV kamera vb.) 2. Grntdeki nesnelerin ayrt edilmesi (eiklendirme, filtreleme) 3. lmler (yazlm ve donanm algoritmalar) 4. Sonu raporlar (kt, bellekte kaydetme gibi) Grntnn TV kamera yardmyla elde edilmesinden sonra nesnelerin ayrt edilmesi gri ve renkli olmak zere iki farkl eiklendirme ilemi ile gerekletirilmektedir. Grnt mikrometre ile kalibre edildikten sonra ok kk karelerden oluan bir gride dntrlr ve her bir kareye dijital bir deeri olan piksel ad verilir. Gri eiklendirme, genellikle beyazdan siyaha gei renklerini ieren grntlerde uygulanr ve grntnn parlaklk iddetine gre ilem yaplr. Buna gre her pikselin 0-255 aras (0: siyah, 255: beyaz) bir grilik deeri vardr. ekil 2.10da gsterilen toporafik benzeimin yardmyla, her gri ton toporafik bir ykseltiye karlk gelmekte; koyu zellikler vadi ve ukurlarla temsil edilirken, daha parlak zellikler tepe ve srtlarla ifade edilmektedir.

ekil 2.10. Grnt analizinde gri eiklendirme

28

Renkli eiklendirmede ise nesneler ana renk, rengin doygunluu ve rengin parlakl gibi bileene gre ayrt edilirler. Z ekseninde siyah ve beyaz, x ekseninde krmz ve yeil, y ekseninde ise sar ve mavinin yerletii ekil 2.11de gsterilen renk tekerinde, grntdeki renkli olan her pikselin bir karl bulunmaktadr (Clemex User Guide, 2001).

doygunluk

renk

ekil 2.11. Grnt analizinde renkli eiklendirme Otomatik grnt analizi ile genellikle klinker rnekleri zerinde mineral fazlarnn ve mikro yapnn belirlenmesine ilikin pek ok alma bulunmaktadr (Anwander et.al, 1998; Ahmed, 1991; Jourlin et.al, 2001; Theisen, 1997). Ayrca beton ve liflibetonarme morfolojisinin belirlenmesinde grnt analizinin kullanld uygulamalara da rastlanmaktadr (Chermant et.al, 2001). Grnt analizinin imento yerine genellikle klinker rnekleri zerinde

uygulanmasnn nedeni ilemin daha kolay yaplabilir olmasdr. Toz halindeki imento rneinin kimyasal karmakl ve ince tane boyunda olmasna bal olarak grnt analizi ile mineral fazlarn belirlemek olduka zordur. imento rnekleri ile yaplan almalarda genellikle tane boyu dalm, ekil faktr, tane ap ve evre lmleri, gzeneklilik gibi morfolojik lmler yaplmtr (Chermant et.al, 2001). tlm

29

imentoda analiz ileminin zorluu sadece grnt analizi iin geerli olmayp benzer skntlar dier yntemlerde de gzlenmektedir. Diamond ve Olek (1990); imentoda ok az sayda alma bulunduunu ve bunun bir takm teknik zorluklardan kaynaklandn belirtmekte, kendi almalarnda imento tanelerinin karakterizasyonunu SEM yntemi ile gerekletirirken; tanelerin alan, evre, ekil faktr gibi zelliklerinin yansra kimyasal bileimlerini de grnt analizi ile saysallatrmlardr. 2.5.4. imento Mineralleri ve Mikro Yap zellikleri Alit, belit, trikalsiyum aluminat ve ferrit gibi drt ana bileenin yannda periklas, serbest kire gibi ikincil fazlar ile gzenekler klinkerin karmak mineralojisini oluturmakta, imento sz konusu olduunda az da olsa al ta bu karmakl arttrmaktadr. Alit (C3S), klinker mineralleri iinde mekanik dayanm kazandrma zellii en fazla olan ve % 50-70 orannda bulunan kalsiyum silikattr. Dner frnda 1250Cden sonra klinker eriyiinin kristallemesi ile meydana gelir. Genelde saf halde bulunmaz, kristalleme srasnda Mg2+, Al3+, Fe3+ gibi yabanc iyonlar bnyesine alr. Eer kristalleme hzl gereklemise belitten alite dnm srasnda kk belit kristalleri alit iinde dmeler eklinde kalr. Hekzagonal kristal formunda olup alt farkl polimorfu mevcuttur. Alit kristallerinin bykl yaklak 8-60 mdir. Kristallerin bykl pime scakl ve sresine, eriyik miktar ve bileimine ve klinker soutma hzna bal olmaktadr. Alit, su ile hzl tepkimeye girer, imentonun hem erken hem de ge dayanmnda etkindir, hidratasyon ss yksektir (Altun, 1998, Felekolu vd., 2005; Kurdowski, 1991; Taylor, 1997; Bye, 1999). Belit (C2S), hidrolik aktivitesi alit kadar yksek olmayan, fakat ge yataki dayanmn gelimesinde nemli bir rol stlenen kalsiyum silikattr. Klinker iinde bulunma oran % 15-30 arasnda belirtilse de ilem koullarna gre belit daha az miktarda da oluabilir. Dner frnda 800Cden sonra olumaya balar, 1250Cden sonra

30

ortamdaki fazla CaO ile birleerek aliti meydana getirir. , H, L, ve gibi be farkl polimorfa sahiptir, genellikle endstriyel klinkerde formlarna gre daha stabil olan -C2S formu bulunmaktadr. Belit polimorflarnn birbirlerine gre alit polimorflarna oranla hidrolik aktiviteleri, dolaysyla dayanm deerleri daha deikendir. Alite oranla bnyesinde daha fazla yabanc iyon barndrabilir, K, Na, Fe, Ba, Mg, [PO3]3-, [SO4]2-, [FeO4]5- gibi bir ok iyon, Ca2+ ve [SiO4]4- iyonlaryla yer deitirebilir. -C2S genellikle lamelli yapda olup ikizlenme gsterir. Kristaller yuvarlak ekilli, 20-40 m boyutundadr. Belit klinker iinde ounlukla kmeler halinde bulunur. Byle belit birikimleri hammadde karmnn iyi homojenize edilmemesinden ve iindeki iri tanelerden kaynaklanabilir. Bu iri taneler ve homojensizlik, CaO ve SiO2 tanelerinin yeteri miktarda tepkimeye girememesine, dolaysyla bir tarafta belit birikimlenmesine yol aarken serbest kire miktarnn da artmasna neden olur (Altun, 1998; Kurdowski, 1991; Taylor, 1997; Bye, 1999). Belit kmelenmesinin klinkerin tlebilirlii zerinde etkileri olduu bilinmekte, eer belit kresel ve homojen bir dalm gsteriyorsa klinkerin tlebilirlii daha kolay, kmelenme gsterdii durumda ise tlebilirliin daha zor olduu ifade edilmektedir. Hatta bu belit kmelerinin tlebilirlik zerinde klinkerdeki gzeneklerden daha nemli etkileri olduu belirtilmektedir (Maki et.al, 1993). Trikalsiyum aluminat (C3A), hidratasyon ss en yksek olan klinker mineralidir. Ferrit faz ile birlikte ara faz veya matris faz olarak adlandrlr. Kristal yaps kbik, ortorombik veya monoklinik olabilir. Klinkerde alkali bileenler bulunuyorsa saf C3A yerine alkali aluminat oluur. Kristaller lamelli ve ince levha eklinde olduu iin, kesitte genellikle uzun talar halinde grlr (Altun, 1998, Felekolu vd., 2005; Taylor, 1997). Su ile ok hzl tepkimeye girer, erken dayanm zerinde etkisi olumludur. C3A, imentoya al tann eklenmesiyle ilenebilirlii salar. Portland imentosu klinkerinde C3Ann % 8-12 arasnda olmas istenir; bu deerin zerinde C3A bulunmas imentonun dayanmn azaltmaktadr (ney, 1998). Ferrit (C4AF), imentonun rengini etkileyen bir bileiktir. Belirli bir kimyasal bileimi yoktur, Ca2(AlxFe1-x)2O5 kristal dizisinde ounlukla C4AF formunda rastlanr.

31

Prizmatik ve dentritik kristal yapdadr. Mikroskop altnda yansmas ok kuvvetli olup, dalama ilemi yaplmadan dier klinker minerallerinden kolaylkla ayrt edilebilir (Altun, 1998; Taylor, 1997). Olduka ksa zamanda kendi dayanm maksimum seviyeye kmasna ramen beton dayanm zerinde ok kk bir etkisi olmaktadr (Patton, 1986). Optimum C4AF miktar %10-13tr, ancak bunu aan deerlerde imentonun dayanmn azaltt bilinir (ney, 1998). Serbest kire, pime srasnda, silis, aluminyum ve demir oksite balanmam olan kiretir. Pime gl gsteren hammadde karm, farinin iri tlmesi, hammadde karmnda serbest silisin fazla bulunmas, fazla miktarda kalsiyumlu bileikler kullanlm olmas veya yava soutmada tersinir tepkime ile alitin belite ve CaOe dnmesiyle ortaya kabilir. Klinkerde % 2.5dan daha fazla miktarda bulunmas, beton yapmnda kullanlan imentonun katlama veya sertleme olayndan sonra hacim deiikliine sebep olabilecei iin istenmez (Altun, 1998; ney, 1998). te yandan serbest kirecin klinkerin tlebilirliini kolaylatrd belirtilmektedir (Hills, 1995). Periklas, klinkerdeki MgO konsantrasyonu % 2yi at durumda gzlenmektedir. Yksek yansmaya sahip karakteristik kbik kristaller halinde oluur. Periklasn sertliinden dolay parlatma srasnda kabartma oluur; mikroskop altnda evresinde beliren izgilerden dolay belirlenmesi kolaylar. Dier klinker fazlarna gre daha kararldr ve tek bir modifikasyonu vardr. Periklas kristalleri yaklak 1-16 m boyutunda olup byk kristaller ve kmeler halinde bulunduklarnda betonda uzun vadede ortaya kabilecek tehlikeli magnezya genlemesine sebep olabilirler (Kurdowski, 1991; Altun, 1998). Gzenekler (porozite), klinkerin sinterleme koullar hakknda bilgi verir. Parlak kesitte reine ile dolanlar beyaz ya da gri renkte, reine dolmayanlar ise siyah grnr. Byk, uzun ve birbirleriyle birleen gzenekler klinkerin ya ksa sreli ya da dk scaklkta sinterletiini ifade eder. Kk ve yuvarlak gzenekler iyi sinterlemenin iaretidir. Dayanm asndan gzeneklerin kk ve homojen

32

dalm olmalar nemlidir, fakat klinkerin tlebilirlii asndan farkl yorumlar mevcuttur. Baz almalarda byk ve birbirleriyle birleen gzeneklerin iri tmede etkili olduu sylenirken, dierlerinde ise kk gzeneklerin tlebilirlii kolaylatrd ifade edilmektedir (Hills, 1995; Altun, 1998, Felekolu vd., 2005). 2.5.5. Mikro Yap zelliklerini Etkileyen lem Parametreleri Klinkerin mikro yap zellikleri, klinkerin tlebilirliini ve mekanik dayanmn dorudan etkilemektedir. Mikro yapda karlalan bir olumsuzluk; klinkerin tlebilirliini etkilemekte, tme ekipmannn ilem koullarn zorlatrmakta, bundan dolay tme enerjisi artmakta ve dolaysyla tme sonucu tane boyu dalmnn deimesi ile retilen imentonun kalitesi bozulmaktadr. Klinkerin mikro yapsnda grlen deiiklikler, klinker retim srecindeki ilem ve teknolojik parametrelerle dorudan ilikili olup aada tanmlanmaktadr: Hammadde tme incelii ve homojenlii: Klinkerin iyi bir ekilde pimesini ve normal kristal byklne sahip mineral oluumunu salamak iin hammadde karm 90-100 mdan daha iri tane olmayacak kadar ince tlmeli ve ok iyi kartrlmaldr. zellikle iri kuvars ve kalker tanelerinin sorun yaratt bilinmektedir. ri kuvars taneleri alit ieriini azaltrken, belit mineralinin boyutunu ve belit kmelenme eklini deitirebilmektedir. ri kalker taneleri ise klinkerin serbest kire ieriini arttrmaktadr. Piirme koullar: Dner frn iindeki scaklk alit oluumunu salayacak kadar olmaldr; sinterleme ileminin en az 1250C de gereklemesi ve alitin hzla oluabilmesi iin, ilem 1450-1500C de yrtlr. Alit, belit ve serbest kireten olutuu srada tepkimenin hz ve ortam scakl alit mineralinin kristal bykl ve kalitesini kontrol etmede olduka nemlidir. Scaklk ne kadar yava ykselirse, belit faz ile serbest kire kristallerinin bykl artacak, birbirleriyle tepkimeye girmeleri yavalayacaktr. Yava seyreden tepkime sonucu alit kristalleri de byyecektir.

33

Benzer olarak frnda malzemenin kal sresini uzatmak da alit kristallerinin byklnn artmasna neden olur, byk alit kristalleri klinkerin tlebilirliini olumsuz etkilemektedir. Klinker soutma hz: Hammadde karm ne kadar iyi tlm ve karm, klinker ne kadar iyi pimi olsa da soutma ilemi iyi yaplmad srece klinker mikro yaps olumsuz geliebilmektedir. Soutma ilemi ile ifade edilen soutmann hzdr ve mineral fazlarnn kristal byklklerini deitirebildii gibi tepkimeler tersinir hale gelebilmekte hatta drt ana fazn dnda C12A7 ve -C2S gibi ek fazlar ortaya kabilmektedir (Hong et.al, 2001). Hzl soutmann klinkerin makro ve mikro yapsnn olumasnda olumlu etkisi vardr. Termal ok klinker iinde iki tipte atlak oluumunu gelitirir: 1. Taneleri boylu boyunca kesen, geni, radyal, makro atlaklar 2. Temelde alit kristalleri iinde oluan, ara fazda daha az gzlenen mikro atlaklar. Dolaysyla termal okun younluu ne kadar fazla olursa makroskopik atlak oluumu o kadar fazla olur. Mikro atlak ieren klinker ise daha kolay tlebilmektedir (Sas, 2000). Yakt tipi ve alternatif olarak kullanlan atk malzemelerin etkisi: Dner frnda yakt olarak kmr, doal gaz, ya tipi yaktlar ile lastik gibi alternatif malzemeler kullanlmaktadr. Bu malzemelerle gelen ikincil ve eser elementler mikroyapnn zellikle sertliini etkileyerek tlebilirliini de deitirmektedir. rnein kmr kullanldnda, klinker bnyesine byk oranda SO3 girmekte ve [SO4]2- iyonu alit ve belit kristal kafesinde baz kusurlara yol aarak fazlarn sertliklerini azaltarak tmeyi kolaylatrmaktadr (Sas et.al, 2000; ney, 1998).

34

2.6. imentonun Hidratasyonu imento ve suyun birleerek kimyasal tepkimelerin yer almas olayna imentonun hidratasyonu denilmektedir. Kimyasal olarak Portland imentosunun hidratasyonu; her bir klinker mineralinin, kalsiyum slfatn ve suyun deiik hzlarda ve birbirlerini etkileyen bir dizi karmak tepkimelerinden olumaktadr. Portland imentosu ok bileenli bir sistem olduundan, hidratasyonu da olduka karmak bir ilem olup ayn anda gerekleen ayr ayr kimyasal tepkimelerin toplam sonucudur. Buna gre klinker ana bileenlerden alit ve belitin suyla birletiklerinde oluturduklar kimyasal tepkimeler basite u ekilde aklanabilir:

2(3CaO.SiO2 ) + 6 H 2O 3CaO.2SiO2 .3H 2O + 3Ca(OH )2

2(2CaO.SiO2 ) + 4 HO2 3CaO.2 SiO2 .3H 2O + Ca (OH ) 2 portlandit tobermorit

(2.10) (2.11)

Kalsiyum silikatlar ve su tepkimeye girerek kalsiyum-silikat-hidrat (C-S-H) denilen amorf veya amorfa yakn bir jel yapda rn ile kristal yapya sahip kalsiyum hidroksit meydana getirirler. C-S-H faz CaOx.SiO2.H2Oy gibi genel bir formle sahip olup x ve y geni aralkta deimektedir. Tobermorit (3CaO.SiO2.H2O), C3S ve C2Sin hidratasyonu sonucu oluan ve imentoya mekanik dayanm zellii kazandran bir bileiktir. yaps deimeden su sourup, su kaybedebilir, dolays ile hacim deitirebilir. Betonun suda imesi ve havada erken priz almas bu zellii ile aklanabilir (Odler, 1998). Trikalsiyum aluminat (C3A) kendi bana suyla ok abuk hidratasyona urar, sonu olarak da muhtemelen kbik kristalli C3AH6 meydana gelmektedir. C3A ile suyun birlemesi imentoda ani sertleme yaratarak taze betonun kullanmn ve betonun balayclk kazanabilmesini engeller. Bu durumu nlemek iin klinker bir miktar al ta ile birlikte tlmektedir. Bylece C3A, su ve al ayr bir reaksiyona girerek hekzagonal kristal yapya sahip C6ASH32 (etrinjit) ve plaka eklinde kristal yapya sahip C4ASH12 (monoslfoaluminat)nin olumasna yol aar. zellikle C6ASH32
35

fazla

miktarda

bulunduunda

betonda

genleme

yaratarak

zararl

hacim

deiikliklerine neden olur (Erdoan, 1995). Tetra kalsiyum aluminoferrit ise ok daha yava tepkimeye girer ve C3A ile birlikte (uygun miktarda al kullanldnda) betonun yapsn ve dayanmn ilk zamanlarda bir miktar etkiler. Al ve su, C4AF ile de tepkimelere girerek muhtemelen, 4CaO. Al 2 O3. Fe 2 O3 + 2Ca (OH )2 + 10 H 2 O 3CaO. Al 2 O3 .6 H 2 O + 3CaO.Fe 2 O3 .6 H 2 O (2.12) bileiklerini oluturur (Brown and Bye, 1989). Hidratasyon tepkimelerini balatan suyun nemli bir ksm fiziksel nedenler iin gereklidir. Suyun bir ksm hidratasyon rnlerinin slanabilmesinde ve yeni oluan hidratasyon rnleri arasndaki boluklarn doldurulmasnda tketilmektedir. Kimyasal olarak balanan su ile, slanma ve boluk doldurma gibi fiziksel olarak tketilen su, imentonun yzey alan ile tane boyu dalmna baldr. Fiziksel anlamda harcanan su sadece imento tanelerinin birbirleri zerinde standart bir kvam younluunda hareket edebilmelerini salamak iindir (Kuhlmann et.al, 1985). Klinker minerallerinin hidratasyon ve dayanm karakteristikleri olduka karmak olup birbirlerine gre farkllk gstermektedir. Klinker minerallerinin hidratasyon davranm ve dayanm gelimesini daha iyi anlayabilmek iin genelde almalar saf klinker mineralleri zerinde yaplmtr (Locher and Odler, 1989), fakat normal koullarda bir ok katknn kullanld gnmzde saf minerallerin yannda pek ok yabanc iyonlarn varl bilinmekte ve bu durum hidratasyon srecinin anlalabilirliini zorlatrmaktadr. Hidratasyon derecesinin bir fonksiyonu olarak klinker minerallerinin dayanma katklar C3S>C2S>C4AF>C3A eklinde sralanabilir (Beaudoin and Ramachandran, 1992). Taylor (1964) ise saf minerallerin dayanm sralamasn farkl ekilde grafiklendirmitir (ekil 2.12).

36

ekil 2.12. Saf klinker minerallerinin zamana bal basn dayanmlar (Taylor, 1964) 2.7. imentonun Servis zellikleri imentonun kimyasal, mineralojik ve fiziksel zellikleri, imento hidratasyon hzn ve hidrolik aktivitesini etkilemekte ve dolaysyla imento kalitesini lebilmek iin bir takm test yntemleri uygulanmaktadr. Basn dayanm, priz sresi, hacimsel sabitlik, su ihtiyac, incelik, hidratasyon ss, kzdrma kayb olarak adlandrlan servis zelliklerinin belirlendii test yntemleri TS EN 197-1 standardnda tanmlanmaktadr. 2.7.1. Basn Dayanm Basn dayanm imentonun en nemli zellii olup beton kalitesi hakknda fikir vermekte, beton bileimi ve yapm ile ilgili parametreler deimedii takdirde imento dayanm arttka beton dayanm da artmaktadr (Yeinobal, 2005). Standart basn dayanm Rilem Cembureau denilen bir yntemle belirlenmektedir.

37

Erken dayanm iin 2 veya 7 gnlk yalarda, standart dayanm iin 28 gnlk yata elde edilen deerler izelge 2.4de belirtilen karakteristik deerlerden daha az olmamaldr. izelge 2.4. Gerekli mekanik ve fiziksel zellikler iin karakteristik deerler (TS EN 197-1, 2002) Basn dayanm (MPa) Erken dayanm 2 gnlk 10.0 10.0 20.0 20.0 30.0 7 gnlk 16.0 Standart dayanm 28 gnlk 32.5 42.5 52.5 52.5 62.5 Priz balama sresi (dakika) 75 60 45 10

Dayanm snf 32.5 N 32. 5 R 42.5 N 42. 5 R 52.5 N 52. 5 R

Genleme (mm)

32.5, 42.5 ve 52.5 olmak zere standart dayanm snf belirlenmitir. Bu dayanm snflar TS EN 196-1 (2002)ye gre belirlenen ve MPa olarak ifade edilen minimum 28 gnlk basn dayanm deerleridir. Ayrca her standart dayanm snf iin iki erken dayanm snf tanmlanmtr. Bu amala N ve R sembolleri kullanlmakta; N, normal erken dayanm snfn, R ise yksek erken dayanm snfn ifade etmektedir (TS EN 197-1, 2002). 2.7.2. Priz Sresi imentonun suyla birletirildii zaman ile, imento hamurunun plastikliini

kaybederek katlamaya balad zaman arasnda geen sre prizin balama sresi olarak tanmlanmaktadr. Priz alma aada belirtilen iki temel admda aklanabilir:

38

1. lk aama, su ile imentonun kartrlmasn takiben ilk bir ka dakika iinde imento tanelerinin koaglasyonu ve koagle olmu yapnn ezamanl gelien hidrat oluumuyla sertlemesidir. Koaglasyon aamasnda oluan yapnn mekanik olarak geri dnml olduu ispatlanmtr. 2. kinci aama olan sertleme, tanelerin birbirlerine dedikleri temas blgelerinde hidratlarn olumasyla meydana gelir. Bu aamada imento hamurunun kohezyonundaki art, oluan hidrat jellerinin miktar ile doru orantl olup sertleen yapnn artk geri dnmn imkansz hale getirir (Jiang et.al, 1995). Prizin balama ve sona erme srelerinin belirlenmesi Vicat aleti yardmyla yaplr. Dayanm snflar iin karakateristik deerler izelge 2.4de verilmitir. 2.7.3. Hacim Genlemesi Hacim genlemesi, sertlemi imento pastasnn prizlenmeden sonra hacmini olduu gibi koruyup koruyamad ile ilikilidir. Hacimsel genleme deneyi, ar miktarda pime zorluu gsteren serbest kire ve/veya periklasn hidratasyonu ile sonradan ortaya kabilecek genleme riskinin deerlendirilmesi amacyla yaplr (Kosmatka et.al, 1995). Buna gre imentonun toplam genlemesi 10 mmyi gememelidir (izelge 2.4). 2.7.4. Standart Kvam (Su htiyac) Standart kvamdaki imento pastas, standart sondann iine girmesine kar belirli bir diren gsterir. Byle bir pasta iin gereken su miktar, farkl su miktarlar ile hazrlanan pastalarn iine sondann girmesi denemeleri ile tayin edilir. Deiik miktarlarda su ieren pastalarla, sonda ve kalbn altndaki taban plakas arasndaki mesafe (61) mm oluncaya kadar tekrar edilir. Standart kvama gelen pastann su miktar normal kvam iin gerekli su miktar olarak kaydedilir (TS EN 196-03, 2002).

39

2.7.5. ncelik imentonun hidratasyon hzn belirleyen en nemli faktrlerdendir. imento incelii arttka hidratasyon tepkimelerinin hz artar, dolaysyla dayanm daha hzl geliir. nceliin artmas zellikle 2. ve 7. gnlerdeki erken dayanm etkilemektedir (Kosmatka et.al, 1995). ncelik; yzey alan ya da tane boyu dalm terimleriyle ifade edilmektedir. 42.5 N dayanm snfndaki bir Portland imentosunun yzey alan genellikle 330-380 m2/kg deerleri arasndadr. Yzey alan, hava geirgenlii prensibine dayanan Blaine yntemi ile gaz adsorbsiyonu prensibine dayanan BET yntemleriyle belirlenir. nceliin tane boyu olarak ifadesinde ise ya elek bakiyesi ya da tane boyu dalm kullanlr. Elek bakiyesinin tayininde 90 mluk test elei kullanlr (TS EN 196-6, 2000). Tane boyu dalm ise sedimantasyon, Coulter Counter, gibi yntemlerle belirlenebilse de elek analizi ve ince tane boylar iin lazer krnm yntemi daha ok tercih edilmektedir (Bye, 1999). imentonun tane boyu dalm yaygn olarak Rosin Rammler ve Gates-Gaudin-Schuhmann eitlikleriyle ifade edilmektedir. imento tane boyu dalm, tane ekli ve yzey alan standart kvam iin gerekli olan su miktarn da etkilemektedir. 2.7.6. Hidratasyon Iss imento ve suyun birlemesiyle balayan katlama ve sertleme srecinde meydana gelen kimyasal tepkimeler s aa karan trdendir. imento ve suyun birletii ilk bir ka dakikada hidratasyon ssnn aa kma hz ok yksektir. Bunu takip eden bir ka saatlik dnemde bir durgunluk yaanr ve prizin (katlamann) balamas ile s aa kma hz tekrar artar ve priz dnemi sonunda (en ok 10 saat) ok yksektir. Daha sonra hidratasyon ss gittike azalan bir hzda artmaya devam eder (Odler, 1998).

40

Portland imentolarnn hidratasyon ss yaklak 90-110 cal/g arasndadr. Hidratasyon hzn ve hidratasyon ssnn aa kma hzn; imentodaki ana bileenlerin yzdeleri, imentonun incelii ve hidratasyonun olutuu scaklk koullar nemli lde etkilemektedir (Erdoan, 1995). Aa kan snn beton yap iindeki miktar ve yaylma hz, iklim koullarna ve yapnn tipine bal olarak beton iindeki gerilmelere farkl ekilde yansyabilmektedir. 2.7.7. Kzdrma Kayb Uzun sre depolanm, rutubete ve havaya maruz kalm imento bata iindeki serbest CaO ve MgO olmak zere ksmen hidrate olur, daha sonra havann etkisiyle karbonatlar. imentonun bayatlamaya baladn gsteren bu tepkimelerin ne lde yer aldn anlamak iin imento 950-1000C arasnda stlr ve arlk kayb yzde olarak belirlenir. Bu deer TS EN 197-1 (2002) standardnda belirtilen % 5den fazla olmamaldr. 2.8. imento Servis zelliklerini Etkileyen Parametreler imentonun kalitesi hakknda fikir veren servis zellikleri, kimyasal ve mineralojik bileimden, tane boyu dalm ve incelik gibi dier fiziksel parametrelerden etkilenmektedir. Bir ok parametrenin bir arada etki ettii bu karmak sistemde, istenen imento kalitesine ulaabilmek iin her bir parametrenin planl ve sistematik kontrol gerekmektedir (Brggemann and Brentrup, 1990). zellikle dayanm gelimesi, su ihtiyac, priz sresi, hidratasyon ss gibi nemli kalite zelliklerini etkileyen tane boyu ve dalm, yzey alan, mineraloji gibi bir ok parametreyi ayr ayr ya da bir arada inceleyen almalar literatrde mevcuttur (Frigione and Marra, 1976; Zhang and Napier-Munn, 1995; Tsivilis et.al, 1990; Odler and Chen, 1995; Schnatz et.al, 1995; Sprung et.al, 1985).

41

2.8.1. Kimyasal Bileim imentonun kimyasal bileimi, mineral faz oluumunu etkileyerek, dayanm, priz sresi, hidratasyon ss gibi nemli servis zelliklerini deitirebilmektedir. Kimyasal bileimdeki % 1lik kk bir deiim ncelikle mineral faznn miktarn deitirir, faz miktar da servis zelliklerini etkiler. Ana mineral fazlar iinde zellikle dayanma en fazla C3S ve C2Sin katks olduu bilinmektedir. C3A ve C4AFnn ise dayanma etkileri azdr; belli bir miktardan daha fazla bulunduklarnda ise dayanm zerinde olumsuz etki yaratabilirler. Literatrde mineral fazlarnn kimyasal bileim yzdeleri ile dayanm arasnda matematiksel ilikiler gelitirilmeye alld rapor edilmektedir (Ergin, 1998). Fakat dayanmn, kimyasal bileimden olduu kadar mineralojik ve morfolojik yapdan da olduka etkilendii gerei gz nne alnmamtr. C3A miktarndaki art priz sresini ksaltmaktadr. Al ta kullanlmad durumda imentonun su ile hidratasyon tepkimesi C3A nedeniyle ok hzl olur, ilenebilirlii, tanmas ve kalp tutmas gibi zellikler olumsuz etkilenir. Hidratasyon ssnn aa kmasndaki en byk katk yine C3A ile C3S mineral fazlarndan kaynaklanmaktadr. Serbest kire ve periklasn miktar fazla olduunda dayanm daha uzun srete etkilenir, zararl hacimsel genlemeler yaratp, beton yapsnda atlak ve krk olumasna neden olabilir. Alkali (K2O ve Na2O) miktar ise, beton yapmnda kullanlan agregadaki silis ile alkalinin etkileip tehlikeli genlemeye neden olan alkalisilika tepkimelerine yol amas sebebiyle olduka nemlidir. 2.8.2. Mineralojik Yap Mineral fazlarnn miktarlar; o minerallerin i yaplar, kristal byklkleri ve dalmlar ile birlikte yorumlandnda anlam kazanmaktadr. rnein kimyasal analizle belirlenen serbest CaO, kalite deerlendirmesinde gerekli, fakat yeterli deildir. nk serbest CaO nun kristal boyutu ve dalm, hidratasyon srasnda oluan portlanditin (Ca(OH)2) ne oranda hacimsel genleme yaratacan

42

etkiler. CaOnun hidratasyonu kire doygunluk faktr yksek klinkerlerde 28. gn dayanmn olumsuz etkilemektedir. Benzer ekilde, MgO yzdesi kimyasal analiz olarak standartlarda belirtilen deerlerde olsa da, kristallerin betonda hacimsel genlemeye sebep olmamalar iin kmelenme yerine homojen ekilde dalmalar gerekmektedir. Alit ve belit kristallerinin bykl klinkerin tlebilirliini, dolaysyla imentonun tane boyu dalm ile yzey alann etkilemektedir. imentonun tane boyu dalm ve yzey alan ise su ihtiyacn, priz sresini ve dayanm dorudan etkileyen nemli parametrelerdir. 20 mdan kk alit kristallerinin klinkerin tlmesini kolaylatrd ve erken dayanma katkda bulunduu belirtilmektedir (Altun and lmez, 2001). Hatta imento tane boyu dalmnn yan sra her bir klinker mineralinin de tane boyu dalmnn nemli olabilecei belirtilmektedir (kvra et.al, 1981). Dier bir almada, alit ve belit kristal bykl, morfolojileri, kmelenmeleri gibi mikroyap parametrelerinin deiik yalardaki imento dayanmna ne oranda etki ettii belirlenmeye allmtr. Her bir parametre ayr ayr incelendii iin dk korelasyon gsteren sonular elde edilmitir (Hargave et.al, 1985). Dolaysyla bu durum; imento dayanmna bir ok parametrenin bir arada etki ettiinin ifadesidir. 2.8.3. Fiziksel zellikler imento servis zelliklerini etkileyen nemli fiziksel parametreler olarak tane ekli, tane boyu dalm ve dalm erisinin eimi, yzey alan, su-imento oran ve porozite saylabilir. Tane eklinin imento hidratasyonu ve dayanm zerindeki etkileri karmaktr. Poligon gibi dzensiz ekilli tanelerde, taneler birbirine kolay temas ederler ancak, bu taneler arasndaki srtnme direnci byk olduu iin imento pastasnn akkanl azalr. Belli bir akkanlk elde edebilmek iin daha ok su eklemek gerekir ki eklenen fazla su dayanm olumsuz etkiler. izelge 2.5de, farkl kresellik derecelerine sahip taneler ieren rneklerde gerekletirilen dayanm ve standart kvam test sonular

43

verilmektedir. Buna gre yuvarlaa yakn ekilli imento tanelerinin dayanma daha olumlu katklar olduu sylenebilir (Qingyun, 2005). izelge 2.5. Tane ekli ile baz imento servis zellikleri arasndaki iliki rnek no 1 2 zgl yzey alan, m2/kg 345 348 Kresellik derecesi, % 47 73 Standart kvam, % 30.4 36.7 Basn dayanm, MPa 3. gn 35.2 34.1 28. gn 59.8 68.4

imentonun hidratasyon hzn, su ihtiyacn, priz sresini, erken ve ge dayanmn etkileyen en nemli parametre tane boyu dalmdr. En iyi sonularn 3-30 m tane boyu dalmna sahip rneklerde alnd, zellikle 60 mdan iri tanelerin dayanma herhangi bir katkda bulunmayp sadece dolgu etkisi yarattklar bildirilmektedir (Qingyun, 2005; kvra et.al, 1981). Tsivilis vd. (1990), istenen rn kalitesine ulaabilmek iin imentonun dik tane boyu dalm eimine sahip olmas ve bu dalmda 3-32 m fraksiyonunun % 65den fazla, 3 mdan ince tanelerin yaklak %10dan az ve zgl yzey alannn 2500-3000 Blaine olmas gerektiini bildirmekte, hatta en etkili fraksiyonun 16-24 m olduunu iddia etmektedirler. Byle seimli tane boyu dalm oluturacak yeni tme ekipmanlarnn tasarm almas da yaplmtr (Tsivilis et.al, 1987). Tane boyu dalmndaki 3-5 mdan ince tanelerin miktarndaki art, erken dayanmda etkin olsa da prizlenme, istenmeyen hacimsel deiiklikler, reolojik zelliklerde bozukluklar gibi problemleri de beraberinde getirmekte ve stelik bu ince fraksiyonun ge dayanma bir katks olmamaktadr (kvra et.al, 1981). Tane boyu dalmnn dar ya da geni olmas da imento zelliklerini etkilemektedir. Geni tane boyu dalm, su ihtiyacnn az ve paketleme younluunun yksek olmas ile avantajl olurken, dar tane boyu dalmnda hidratasyon hz daha yksektir. RRB dalm erisi eiminin (n) 1e eit olduu durumdaki tane boyu dalmnn en uygun dalm olduu eklinde aklamalar mevcuttur (Aiqin et.al,

44

1999). Tane boyu dalmnn eimi (n), arttka dayanmn artt grlm, bunun da dar tane boyu dalm gerei hidratasyon hznn artmas nedeniyle olduu belirtilmitir (Frigione and Marra, 1976; Kuhlmann et.al, 1985). ekil 2.13de dalm erisi ile hidratasyon derecesi ve basn dayanm arasndaki ilikiler gsterilmektedir. Buna gre basn dayanm ile n deeri arasnda dorusal bir iliki yoktur, n=2 deerine kadar dayanm art gsterirken, n deeri 2yi atnda, dier bir deyile daha dik dalmlarda dayanmda belirgin deiimler olmamaktadr (Frigione and Marra, 1976).

ekil 2.13. Tane boyu dalm eimi (n) ile hidratasyon derecesi ve dayanm ilikisi Yzey alan ile servis zelliklerini ilikilendirmek ancak tane boyu dalm ile birlikte dnldnde anlaml olacaktr. Hatta artk dayanm gelimesi Blaine yzey alan yerine tane boyu dalm ile ifade edilmektedir. nceliin dayanma katks erken

45

yalarda daha kuvvetli iken, ge dayanmda kimyasal ve mineralojik zellikler daha etkendir (Tsivilis and Parissakis, 1995; Odler, 1998). Kuhlmann et.al (1985), tane boyu dalm eimi, yzey alan ve Rosin-Rammler dalmnda % 63.2 elek alt deerine kar gelen boy (pozisyon parametresi) ile dayanm arasndaki ilikileri incelemitir. Buna gre ekil 2.14de, 28 gn sonunda 4600 cm2/g yzey alan ve n=1 dalm eiminde elde edilen yaklak % 90lk hidratasyon derecesinin, yzey alan 2600 cm2/g, n=2.1 dalm eimindeki malzemede de elde edilebildii grlmektedir. Dolaysyla ok ince tane boyuna kadar tme yapmadan, tane boyu dalm dikletirilerek ayn dayanm deerine ulamak mmkndr.

ekil 2.14. Dalm eimi, yzey alan ve dayanm ilikisi ekil 2.15ada, eit yzey alanna sahip imento rneklerinde ancak dalm eimi dikletirildiinde dayanmn artt grlmektedir. ekil 2.15bde ise, eit pozisyon parametresine sahip rneklerde dalm dikletike 28 gnlk dayanmn fazla etkilenmedii grlmektedir. nk pozisyon parametresi % 63.2lik bir ksm temsil

46

etmekte ve imentolarda bu yzde deeri 15-32 m arasna dmektedir ve dayanmn gelimesini bu fraksiyon belirler.

ekil 2.15. (a) ve (b) Pozisyon parametresi, eim, yzey alan ve dayanm ilikisi Dayanmn gelimesinde su-imento oran ve porozite de nemli rol oynamaktadr. Su-imento oran hidratasyon srecini ve hidratasyon rnlerinin bileimlerini etkileyebilmektedir. Dk su-imento orannda hidratasyon yavalamakta ve yksek kalsiyum-silikat oranl hidrate rnler olumaktadr. Porozite ise, su-imento oran ya da hidratasyon derecesi ne olursa olsun, dayanmn gelimesinde belirleyicidir. Genel eilim porozite arttka dayanmn dmesi eklindedir (Rler and Odler, 1985).

47

3. MALZEME almalarda arlkl olarak OYAK Bolu imento Fabrikasnn 1 Nolu tme devresinde yer alan YBMDnin, al tann devreye beslenmedii durumdaki besleme ve rn noktalarndan (klinker), ve al ta bandndan alnan rnekler kullanlmtr. Ayrca, Bata imento Sanayi A..den alnan P 42.5 R ile SET Ankara imento Fabrikasnn ak ve kapal tme devrelerinden alnan P 42.5 rnekleri de kullanlmtr. 3.1. rneklerin Hazrlanmas Deneysel almada YBMD ve bilyal deirmen gibi iki farkl tme mekanizmasnn imento servis zellikleri zerindeki etkileri incelenmi; dolaysyla bu iki mekanizmay temsil eden rn rnekleri hazrlanmtr. YBMD rn rnei, OYAK Bolu imento Fabrikasnn 1 Nolu tme devresinde yer alan YBMD kndan alnm, bilyal deirmen rn ise YBMD beslemesi olan klinkerin laboratuvar lekli bilyal deirmende tlmesi ile oluturulmutur. Polysius model, 1400 mm apl ve 150 bar basncnda alan YBMDden alnan kek halindeki rn datldktan sonra rnek hazrlama ilemine geilmitir. Hem YBMD, hem de bilyal deirmen rnlerinin sadece klinker tlerek hazrlanmasnn nedeni mineralojik analiz srasnda al tandan kaynaklanabilecek karmakl bertaraf etmektir. Bilyal deirmen rn hazrlama ilemi 700 mm apnda, 500 mm uzunluundaki deirmen ile yaplm, endstriyel koullardaki doldurma oran ve bilya dalmlar seilmitir. Tp deirmenlerdeki 1. ve 2. kamara bilya dalm benzetimi yaplarak malzeme iki aamada tlmtr. tme mekanizmalarndaki farklln hem dar tane boyu fraksiyonlarna nasl yansdn grmek, hem de mineralojik analizi daha doru ve kolay yapabilmek iin

48

YBMD ve bilyal deirmen rnleri eleme yntemiyle, -75+63 m, -63+53 m, -53+45 m, -45+38 m ve -32+20 m dar tane boyu fraksiyonlarnda hazrlanmtr. nce tane boyunu temsil etmesi amacyla her iki tme mekanizmasnn -38 m fraksiyonlar da oluturulmutur. Al ta rnei ise ayn ekilde tlm ve tanmlanan fraksiyonlarda hazrlanmtr. rnlerin servis zelliklerinin belirlenmesi aamasnda klinker rneklerine % 5 orannda al ta katlarak imento rnekleri oluturulmutur. Mineralojik analiz almalarnda ise, her iki tme mekanizmasnn -63+53 m, -45+38 m ve -32+20 m fraksiyonlar iin hazrlanan parlak kesit rnekleri kullanlmtr. Yine OYAK Bolu imento Fabrikasnn ayn tme hattndan, baka bir rnekleme zamannda, klinker ve al ta rnekleri alnmtr. Bir nceki rnek hazrlama dneminde olduu gibi YBMD kndan alnan rn datlm, YBMD beslemesi klinker ise ayn bilyal deirmende tlmtr. Elde edilen rnler dar tane boyu fraksiyonlar yerine -75 m, -63 m, -53 m, -45 m, -38 m ve -20 m olacak ekilde hazrlanmtr. Al ta rnei de tlp yukarda tanmlanan inceliklerde hazrlanm; servis zellikleri belirleme testleri iin klinker rneklerine % 5 orannda katlmtr. imento fiziksel parametrelerinin servis zellikleri zerindeki etkilerinin incelenmesi amacyla Bata imento Sanayi A..den % 5 kalker katkl P 42.5 R rnei alnmtr. Farkl incelik, tane boyu dalm ve dalm eiminin etkisini grebilmek iin, laboratuvar lekli 3. nesil yksek verimli separatr kullanlarak P 42.5 R imentosundan -10 m, -20 m, -30 m, -45 m, -30+2 m ve -20+5 m dalmlarnda rnekler hazrlanmtr. Basn dayanmna nemli miktarda katk salayan 3-32 m fraksiyonunun etkisini grebilmek iin, hazrlanan -30+2 m rnei, P 42.5 Rye % 5, 10, 15 ve 20 oranlarnda katlarak farkl dalm ve incelie sahip yeni rnek grubu oluturulmutur. Tane boyu dalm erisi eiminin servis zellikleri zerindeki etkisini inceleyebilmek amacyla, -20+5 m rnei P 42.5 Rye % 10, 20, 30 ve 40 orannda katlarak baka bir rnek grubu hazrlanmtr.

49

P 42.5 R iin elde edilen ilikilerin herhangi bir ilave katk iermeyen P 42.5 iin de denenmesi ve tme devre tasarmndan kaynaklanacak fiziksel parametrelerdeki farkllklarn etkisinin incelenmesi amacyla, SET Ankara imento Fabrikasndan P 42.5 rnei alnmtr. Tane boyu dalmndaki ince ve iri tanelerin servis zellikleri zerindeki etkilerini ayr ayr inceleyebilmek iin, ak ve kapal tme devre rnekleriyle birlikte, bu rneklerin -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlar yine separatr kullanlarak hazrlanmtr.

50

4. DENEYSEL YNTEM OYAK Bolu imento Fabrikasndan, devreye al ta beslenmedii durumda YBMD rn alnd iin, iki farkl rnekleme dneminde alnan YBMD beslemesi olan klinker, bilyal deirmende al ta katlmadan tlmtr. Dolaysyla mineralojik almalarda al tandan kaynaklanabilecek etkiler giderilmitir. Bilyal deirmendeki tme koullar; doldurma oran, bilya dalm gibi zellikler asndan endstriyel kouldakine benzetilmi, tme sresi ise, rn tane boyu dalmnn YBMD rn tane boyu dalm ile yaklak ayn dalm verecek ekilde ayarlanmtr. Dolaysyla hem dar tane boyu fraksiyonlarnda, hem de dalm rneklerinin hazrlanmasnda servis zelliklerini etkileyebilecek rn tane boyu dalmndaki fark en aza indirilmitir. tme mekanizmasndaki farklln servis zellikleri zerindeki etkisinin incelenmesinde, rneklerin tme mekanizmasna bal olarak kimyasal ieriklerinin tane boyu fraksiyonlarna gre farkllamamas sonularn karlatrlabilir olmas asndan nemlidir. zellikle her iki tme mekanizmasnn dar tane boyu fraksiyonlarnn alld rnek grubunda, kimyasal ieriin fraksiyonlar arasnda deimedii analiz sonucuyla grldkten sonra deneysel almaya devam edilmitir. Hem dar tane boyu hem de dalm fraksiyonlarnn kimyasal ieriklerini belirleme almalarnda Philips X-CEM XRF cihaz kullanlmtr. Tane boyu dalmlarnn belirlenmesinde Sympatec marka lazer krnml tane boyu lm cihaz kullanlmtr. Dar tane boyu fraksiyonlar ve dalm rnekleri Rotap eleme yntemiyle hazrlanmtr. Sadece -32+20 m fraksiyonunun hazrlanmasnda Alpine marka hava akl elek kullanlmtr. YBMD ve bilyal deirmen tme mekanizma rnlerinin mineralojik adan farkllklarnn incelenmesi Clemex Vision PE 3.5 cihazyla gerekletirilmitir. Clemex cihaz, alttan ve stten aydnlatmal mikroskop, analizi otomatikletiren kumanda koluna sahip bir dzenek, grnt ile grnty tanmlayan algoritma ve sonularn grld kt ekranlarndan olumaktadr (ekil 4.1).

51

ekil 4.1. Clemex grnt analiz cihaz Clemex Vision PE 3.5 kullanm kolay, tek satr program kodu yazmadan grnty tanmlayacak algoritmalarn rahatlkla oluturulabildii bir yazlmdr. -63+53 m, -45+38 m ve -32+20 m dar tane boyu fraksiyonlarnn parlak kesit rnekleri kesme, andrma ve parlatma aamalarnda sadece alkol kullanlarak hazrlanmtr. nk su, minerallerle tepkimeye girerek parlak kesit yzeyini bozmaktadr. Klinker minerallerinin birbirlerinden ayrt edilebilmesi iin kullanlacak dalama yntemi, bir dizi farkl dalama yntemleri test edilerek seilmitir. Klinkerin alit, belit, aluminat, ferrit, serbest kire, periklas, alkali slfatlar ve gzeneklerden oluan karmak bileimi grnt analizini sradan olmayan bir ileme dntrmektedir. Ferrit dndaki klinker fazlarnn yansma zelliklerinin az ve birbirlerine gre ayrt edilmelerinin zor olmas, fazlarn renk eiine gre kesimlenmesini zorlatrmaktadr. Fazlar arasnda renk fark olmad iin d etki yaratarak aralarndaki kontrast belirgin hale getirmek gerekir. Bu nedenle klinker dalanabilir, boyanabilir ya da kaplanabilir. Bu ilemler sonucunda klinker mineralleri renklenmi olur ki buradaki renk, ilgili fazn kimyasal bileiminin ve kristal-optik zelliklerinin fonksiyonunu yanstr. Dolaysyla grnt analizi yaplmadan nce klinker fazlarna yeterli renk kontrastnn verildii dalama ilemi yaplmaldr

52

(Anwander et.al, 1998). ekil 4.2de verilen dalama yaplmam ve yaplm imento rnekleri bu durumu en iyi ekilde aklamaktadr. (a)

30 m

(b)

Belit

Alit
80 m

ekil 4.2. Dalanmayan (a) ve dalanan imento rnekleri (b) Literatrde ok eitli kimyasal dalama yntemlerinden bahsedilmektedir. Dalama ileminde kullanlan zeltilerin, tiplerine ve dalama srelerine gre farkl ilevleri bulunmakta; bazlar kalsiyum silikatlarn, bazlar ise aluminatn ya da dier fazlarn belirginlemesini salamaktadr. izelge 4.1de klinker mineral fazlarn dalama ileminde kullanlan zeltiler ve uygulama koullar verilmektedir (Altun, 1998; Campbell,1999).

53

izelge 4.1. Klinker fazlarnn kimyasal dalama yntemleri ve uygulama koullar (Altun, 1998; Campbell,1999)
Potasyum Florik asit hidroksit zeltisi Sodyum hidroksit zeltisi 8 cm3 Su iinde % 10 KOH %10 NaOH ve 2 cm
3

Dalama maddesi

Damtk su

Nitrik asit HNO3 etil veya amilalkol

Su+DAC

Amonyum polislfid

Okzalik asit

Alkoll boraks zeltisi

Sirke ruhu

Deriik (NH4)2S1+x -zelti (1:10)

a)deriik HF b)seyreltik HF c) HF buhar

Etil % 10 okzalik asit %1 % 0.4 alkol iinde sirke 1:100

Deriim

iinde 1:100 veya 1:1000

Na2HPO3

Dalama sresi (s: saniye) Dalama scakl Dalanan faz 20C Alit, belit, aluminat, SCaO 20C Alit, belit, ferrit, SCaO 20C Alit, belit, aluminat, SCaO 20C Alit, belit, ferrit, SCaO 5-15 s 2-15 s 5-10 s 15-30 s

a) 2-3 s b) 5-10 s/ 30-60 s c)10-20 s 20C 30C 50-55C Alit, Alit, belit Aluminat aluminat, ferrit, SCaO Aluminat Alit, SCaO 20C 20C 20C Alit, belit, SCaO 15 s 60 s 5-15 s 600 s 2-5 s

SCaO: serbest kire, DAC: dimetilamonyumsitrat

54

Deneysel almada zellikle alit ve belit gibi kalsiyum silikatlar en iyi ekilde grebilmek iin, farkl deriimlerdeki nital zeltisi (HNO3), KOH zeltisi, saf su ve aseton ile dalama yntemleri denenmitir. En uygun sonu 1:1000lik HNO3:etil alkol zeltisi ile elde edilmitir. Alminat fazn grebilmek iin KOH zeltisi ile dalama yaplmas gerekmektedir, fakat bu dalama yntemi kalsiyum silikatlarn yzeyini bozarak tannmaz hale getirmektedir. Bu nedenle sadece nital kullanlarak alminat ve ferrit fazlar ara faz olarak tek bir mineral gibi analiz edilmitir. Literatrde sv faz iinde aluminat ve ferrit fazlarn ayr ayr belirleyip grnt analizi yntemiyle saysallatrmann zor olduundan sz edilmektedir. Hatta, aluminatn farkl kristal ekillerinin oluabildii ve belirlenebilmesi iin 500x gibi yksek bytme altnda incelenmesi gerektii ifade edilmektedir (Theisen, 1997). imento rneklerinin kimyasal zeltilerle dalanmas bir takm zorluklar da beraberinde getirmektedir. Her rnek iin farkl dalama sreleri olabilmekte ya da minerallerin farkl modifikasyonlar var ise, bunlar farkl ekilde dalanabilmektedir. Farkl dalanan bu modifikasyonlar, rnein farkl yerlerinde farkl renk doygunluklarna neden olduu iin grnt analiz ynteminde mineralin seilmesi asndan zorluk yaratabilmektedir. Bu nedenle, her rnek iin en uygun dalama ilemi deneme yanlma yoluyla test edilmelidir. rneklerin dalandktan sonraki grntlerinde zellikle alit ve belitin yer yer farkl renk aralklarna sahip olmalar nedeniyle analiz otomatik olarak gerekletirilememi, daha gvenli sonular elde edebilmek iin her grnt resiminin kaydedilmesi suretiyle analizler teker teker yaplmtr.YBMD rnnn -63+53m fraksiyonununda 1226, -45+38m fraksiyonununda 800 ve -32+20m fraksiyonununda 1575 adet tane; bilyal deirmen rnnn -63+53m fraksiyonununda 1250, -45+38m fraksiyonununda 795, -32+20m fraksiyonununda ise 1825 adet tane saylmtr.

55

Clemex yazlm program ile her fraksiyondan elde edilen grnty uygun ekilde tanmlayacak algoritmalar yazlm ve aada belirtilen lmler gerekletirilmitir: 1. Tm tane alanlar zerinden alit, belit ve alminat+ferrit (ara) fazlarnn alan yzdeleri dalm, 2. Tm tane alanlar zerinden serbestleme snflarnn alan yzdeleri dalm, 3. Serbestleme snflar iindeki alit, belit ve alminat+ferrit fazlarnn alan yzdeleri dalm, 4. Alit ve belitin kristal byklkleri, ortalama Feret aplar, kresellik oranlar ve ekil faktrleri, 5. Alit minerali iinde gml haldeki belitin yzde miktar, Clemex yazlmnda grnt ve sonularn grld ekran kts rnek olarak EK 1de verilmektedir. YBMD teknolojisi, zgl enerji tketiminde salad % 40a varan tasarruf ile imento ve mineral endstrisinde kullanm alan bulmutur. Enerji tasarrufunun yan sra, YBMDnin tercihli serbestleme salamas mineral endstrisinde dier ilgi ekici bir nokta olurken, imento endstrisinde serbestleme kavram dahi bilinmemektedir. YBMDlerin altn, elmas, bakr, kasiterit gibi minerallerin tlmesinde kullanlmas sonucu, artan serbestleme oranna bal olarak zenginleme veriminin arttna ilikin bilgiler literatrde mevcuttur. Her ne kadar YBMD imento endstrisinde daha fazla kullanlsa da, farkl tme mekanizma rnlerinin mineralojik farkllklarnn incelendii alma says olduka azdr. Serbestlemenin imento servis zellikleri zerindeki etkisinin incelendii herhangi bir aratrmaya ise rastlanmamtr. Bu anlamda, almann mineralojik parametrelerin belirlenmesi aamasnda, planlanan deneysel yntemle cevher zenginletirmede ok nemli bir yere sahip olan serbestleme kavram Clemex yazlm programnda tanmlanarak, imento mineralojisi ve tme ilikisinin aklanmasnda yeni bir bak as salanmtr (elik and ner, 2006).

56

Bilindii gibi cevher zenginletirme ilemlerinde baary salayacak n koul deerli olan mineralin gang minerallerinden en ekonomik ekilde serbest kalabilmesidir. Serbestlemenin iyi olmas 2 nedenden dolay istenmektedir: 1. nce tane boyuna tmeden serbestleme elde edilirse daha az tme enerjisi harcanacaktr. 2. nce tme sadece masrafl olmakla kalmayp, oluan incelerin tme ilemini takip eden dier ilemleri verimsiz ve daha pahal hale getirme gibi olumsuz etkileri sz konusudur (Apling and Bwalya, 1997). Dolaysyla mineral serbestleme derecesinin belirlenmesi bir ayrma srecinin hem besleme hem de dier aklarnda kritik bir bilgidir. Serbestleme derecesinin hesaplanmasnda kullanlan nokta saym yntemi

mikroskop dnda ek bir ekipman ya da yazlm gerektirmeyen, eskiden beri bilinen bir yntemdir. Kolaylkla uygulanabilmesine karn ok zaman alan ve sonularnn gvenilirlii nokta sayma ilemini yapan kiiye gre deien bir yntem olup, veri aral grnt analiz ynteminden olduka dktr (Falutsu, 1994). Serbestleme derecesinin lm optik mikroskop dnda elektron mikroskopi (Fandrich et.al, 1997) ve otomatik grnt analiz (Ekmeki et.al, 2005) yntemleri ile yaplabilmektedir. Deneysel almada serbestleme derecesi; serbest ve bal minerallerin algoritmada tanmlanmas ve bunlarn piksel alanlarnn llmesi mant baz alnarak hesaplanmtr. Yazlan bir algoritma rnei EK 1de verilmektedir. Her iki tme mekanizmasnn dar tane boyundaki rneklerinin morfolojik zellikleri taramal elektron mikroskopi yntemiyle belirlenmitir. CAMECA SU-30 model elektron mikroskop ile ayn fraksiyondaki rnekler yaklak ayn bytme leinde incelenmitir.

57

Fiziksel parametrelerin belirlenmesi almalarnda farkl incelik ve tane boyu dalmna sahip rnekler ekil 4.3de gsterilen laboratuvar tipi 3. nesil KHD Humboldt WEDAG marka ALPINE separatr ile hazrlanmtr. 0.37 kw'lk bir motorla tahrik edilen separatrde besleme hz, hava ak hz ve rotor devri deitirilerek uygun kesme boyunda malzeme hazrlanabilmektedir. rneklerin hazrlanmas aamasndaki alma aral; rotor hz en ok 20 000 devir/dakika, hava hz ise 1560 m3/h olacak ekilde belirlenmitir. Yzey alan lmlerinde hava geirgenlii prensibine dayal Blaine yntemi ile azot gaz sourumu prensibine dayal BET yntemi kullanlmtr. Blaine ynteminde malzeme iindeki tanelerin d yzey alanlar llrken; BET yntemi, gazn tane iindeki atlaklara kadar sourulabilmesinden dolay d ve atlaklardaki yzey olmak zere toplam yzey alann vermektedir. Bu nedenle, zellikle tme mekanizmalarndaki farklln incelendii almalarda, basn tmesinin daha atlakl bir rn verecei bilgisi, dar tane boyu fraksiyonlarnda BET lmleriyle desteklenmektedir. Yzey alan lmlerinde AtomTeknik otomatik Blaine cihaz ile Quantachrome BET cihaz kullanlmtr.

ekil 4.3. Laboratuvar tipi 3. nesil yksek verimli separatr

58

Servis zellikleri, imentolar iin tanmlanan TS EN 197-1 (2002) standardna uygun olarak belirlenmitir. Basn dayanm testinde Rilem Cembureau yntemi gerei; 1 ksm imento, 3 ksm standard kum ve ksm su kullanlarak oluturulan har, uzunluu 160 mm, genilii ve ykseklii 40 mm olan kalplara dklm, kalplar 20C1Clik su iinde krlacaklar gne kadar bekletilmitir. Her biri 450 gram olan rneklerden tekrarlanabilir sonu elde edebilmek iin 2er kalp hazrlanmtr. Kalplar hazrlanrken ortam scakl 20C2C ve bal nem en az % 50 olacak ekilde sabit tutulmu, krma ilemi dkmden itibaren 2, 7 ve 28. gn sonunda yaplmtr. Basn dayanm testinde, eilmede ekme dayanm belirlenmesi srasnda iki paraya blnen yarm prizmalar 40 mm40 mmlik krma bal ile krma presinde krlmtr. Krma balklar arasndaki yarm prizma 40 mm40 mm 40 mmlik bir kp rnek etkisini grmekte ve dayanm ( ) aada verilen eitlik ile hesaplanmaktadr.

P A

(4.1)

(P: uygulanan kuvvet, kgf; A: kesit alan, cm). Standart kvam testi uygulanarak tm rnekler iin kullanlacak en uygun su miktar belirlenmitir. Priz sresinin tayininde ise, 500 gram rnek standart kvam testinde belirlenen su miktar ile kartrlp otomatik Vicat cihaz kullanlarak prizin balama ve sona erme sreleri kaydedilmitir. Priz sresi, Vicat inesinin standart kvamdaki imento pastas iinde belirlenmi bir derinlie kadar girmesini gzlemek suretiyle belirlenmektedir. ekil 4.4de verilen Vicat aletinde, imento hamuru, ii yalanan Vicat halkas iine, halka da yine yzeyi yalanan bir cam levha zerine yerletirilmitir. Aletin gstergesi, ine cam levhaya dedii zaman sfr gsterecek ekilde ayarlanm, Vicat inesi halka iindeki hamurun st yzeyine dokunacak kadar indirilerek bir vida ile sktrlmtr. Vida gevetilerek inenin hamur iine serbeste girmesi salanm, priz balang sresinin tesbiti iin ine her 5 dakikada bir hamura batrlmtr. nenin bir defa

59

girmi olduu yere bir daha girmemesi iin Vicat halkasnn durumu her batrltan sonra otomatik olarak deimektedir. imento hamuruna batan ine, cam levhaya (41) mm uzaklkta kald an, priz balangc olarak kaydedilmitir. Prizin sona erme sresinin tesbiti iin, Vicat kalb ters evrilmi, inenin pastaya en ok 0.5 mm girebildii an, biti an olarak kabul edilmitir (TS EN 196-3, 2002).

(a)

(b)

ekil 4.4. Vicat aleti (a) priz balama sresi iin yandan grnm, (b) priz sona erme sresi iin tersine evrilmi kalpla nden grnm (1: kalp, 2: dzeltici arlklar iin platform, 3: cam plaka, ller mmdir) Hacimsel genleme testi ekil 4.5 de gsterilen Le Chatelier aleti ile gerekletirilmi, priz sresinin belirlenmesinde kullanlan imento pastasnn bir ksm bu test iin kullanlmtr. Standart kvamda hazrlanan imento pastas Le Chatelier kalbnn iine yerletirilmi, (201)Cde ve % 98den az olmayan bal nemde (240.5) saat muhafaza edilmitir. Bu sre sonunda aletin gsterge ular arasndaki mesafe mm (A) olarak llmtr. Sonra kalp (305) dakika iinde kaynama scaklna kadar stlm, kaynama scaklndaki su banyosunda (3 saat5 dakika) bekletilmitir. Kaynama sresi sonunda gsterge ular arasndaki mesafe mm (B) olarak llmtr. Kalbn (202)Cye soumas beklendikten sonra gsterge ular arasndaki mesafe mm (C) olarak kaydedilmi, genleme, (C-A) lm fark ile hesaplanmtr (TS EN 196-3, 2002).

60

ekil 4.5. Le Chatelier cihaz (ller mmdir)

61

5. DENEYSEL SONULAR imentonun fiziksel, kimyasal, mineralojik ve morfolojik zelliklerinin tme mekanizmas ve tme devre tasarmna bal olarak deiimi, ve bu deiimin imento servis zellikleri zerindeki etkilerinin incelendii deneysel almalarn sonular bu blmde verilmitir. 5.1. tme Mekanizmas Farkllnn Dar Tane Boyu Fraksiyonlarnda ncelenmesi OYAK Bolu imento Fabrikasndan ilk rnekleme dneminde alnan YBMD rn kek halinde olduundan laboratuvarda, tc ortam iermeyen bir deirmende datlmtr. Datlan YBMD rn ncelikle 90 mdan elenmitir. Literatrde 75 mdan daha iri tanelerin hidratasyona katlmad belirtilmektedir (Powers, 1939). Bu nedenle dar tane boyu rnekleri 75 m altndaki fraksiyonlardan oluturulmutur. Bilyal tmenin etkisini tek bana grebilmek amac ile imento fabrikasndan alnan ayn klinker rnei altann olmad durumda, laboratuvar lekli bilyal deirmende, iki aamada tlmtr. Bu anlamda, ilk aamada daha iri bir bilya dalm kullanlarak endstriyel lekteki bilyal deirmenin 1. kamara benzetimi yaplm, ikinci aamada daha ince rn verecek bir bilya dalm seilerek deirmenin 2. kamaras temsil edilmitir. Bilyal deirmen rnnn de ayn ekilde 75 m altndaki dar tane boyu fraksiyonlar hazrlanmtr. Her iki tme mekanizmas rnnn -90 m tane boyu dalmlar ekil 5.1de verilmektedir. Buna gre 20 mun altndaki boylarda YBMD daha iri bir dalm gsterirken, allan dar tane boyu fraksiyonlarnda tane boyu dalmlar benzerdir. YBMD ve bilyal deirmen rnlerinden hazrlanan dar tane boyu fraksiyonlar ile -38 m fraksiyonlarnn tane boyu dalmlar srasyla ekil 5.2 ve ekil 5.3de grafiklendirilmitir. verilmektedir. Deneysel almada elde edilen tm deerler EK 2de

62

100 90 80 Kmlatif Geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane Boyu (mikron) 100 1000 Bilyal deirmen rn -90 mikron YBMD rn -90 mikron

ekil 5.1. YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin -90 m dalmlar

100 90 80 Kmlatif Geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0.1 1 10 Tane Boyu (mikron) 100 1000

YBMD -75+63 mikron YBMD -63+53 mikron YBMD -53+45 mikron YBMD -45+38 mikron YBMD -32+20 mikron YBMD -38 mikron

ekil 5.2. YBMD rn dar tane boyu ve -38 m dalmlar

63

100 90 80 Kmlatif Geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0.1

Bilyal deirmen -75+63 mikron Bilyal deirmen -63+53 mikron Bilyal deirmen -53+45 mikron Bilyal deirmen -45+38 mikron Bilyal deirmen -32+20 mikron Bilyal deirmen -38 mikron

10 Tane Boyu (mikron)

100

1000

ekil 5.3. Bilyal deirmen rn dar tane boyu ve -38 m dalmlar 5.1.1. Kimyasal zellikler YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin dar tane boyu fraksiyonlarnda XRF yntemi kullanlarak kimyasal analiz ilemi gerekletirilmi, tme mekanizmasndaki farklln fraksiyonlarn kimyasal bileimine etkisi incelenmitir. YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin kendi iindeki fraksiyonlarnda, Al2O3 ve serbest kire, tane boyu inceldike azalma eilimindedir. Serbest kire miktar tme mekanizmasna bal olarak deiim gstermekte ve bilyal deirmen tmesi rn tm fraksiyonlarda yksek deerler vermektedir. Genel olarak kimyasal bileimin, tane boyu ve tme mekanizmas farkllna bal olarak, fraksiyonlar arasnda deiim gstermedii sylenebilir. YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri srasyla izelge 5.1 ve 5.2de verilmektedir.

64

izelge 5.1. YBMD rn fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri (SCaO: serbest kire) YBMD -53+45 -45+38 m m 21.37 21.56 5.28 5.15 3.29 3.17 67.21 67.47 1.24 1.24 0.46 0.46 0.08 0.08 0.53 0.20 0.67 0.85 0.52 0.20 0.44 0.88

% SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO SO3 Na2O K2O TiO2 SCaO Kzdrma kayb

-75+63 m 21.28 5.50 3.47 67.09 1.25 0.47 0.09 0.56 0.20 1.06 0.75

-63+53 m 21.34 5.41 3.41 67.17 1.25 0.46 0.09 0.54 0.20 0.85 0.84

-32+20 m 22.18 4.46 3.11 67.22 1.22 0.43 0.16 0.56 0.22 0.17 0.10

-38 m 21.50 4.81 2.93 67.65 1.21 0.49 0.08 0.58 0.20 0.10 1.62

izelge 5.2. Bilyal deirmen rn fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri (SCaO: serbest kire) Bilyal Deirmen -53+45 -45+38 m m 21.23 21.46 5.50 5.36 3.48 3.36 66.50 66.84 1.26 1.25 0.48 0.47 0.08 0.08 0.59 0.20 1.33 0.45 0.58 0.20 1.07 0.50

% SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO SO3 Na2O K2O TiO2 SCaO Kzdrma kayb

-75+63 m 21.02 5.84 3.74 66.47 1.28 0.47 0.09 0.63 0.20 1.90 0.48

-63+53 m 21.12 5.66 3.61 66.51 1.27 0.47 0.08 0.61 0.20 1.57 0.50

-32+20 m 21.81 4.73 3.40 66.62 1.24 0.44 0.16 0.62 0.22 0.24 0.10

-38 m 21.53 5.24 3.44 66.85 1.25 0.50 0.09 0.64 0.20 0.65 1.03

65

5.1.2. Yzey Alan lmleri Dar tane boyu fraksiyonlarnn Blaine cihaz ile yaplan zgl yzey alan lmleri ekil 5.4de sunulmaktadr. Buna gre, tm fraksiyonlar iin bilyal deirmen rnlerinin % 5-15 arasnda deien yzdelerle daha fazla yzeye sahip olduu grlmektedir.

2100 1900 Blaine zgl Yzey Alan (cm2/g) 1700 1500 1300 1100 900 700 500 300 -75+38 -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38 Tane Boyu (mikron) YBMD Bilyal D.

ekil 5.4. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan lmleri tme mekanizmalarndaki farklln, tane gzenekleri ve mikro atlaklar da ieren toplam yzey alanna daha iyi yansyabilecei dncesiyle rneklerin BET yzey alan lmleri yaplm, sonular ekil 5.5de verilmitir. Mineralojik ve morfolojik analiz almalarnda -63+53 m, -45+38 ve -32+20 m fraksiyonlar incelendii iin, yalnzca bu fraksiyonlarn yzey alan llmtr. ekil 5.5de, grafik zerinde, tme mekanizmasna bal olarak fraksiyonlarn zgl yzey alanlar arasndaki fark yzde olarak belirtilmitir. Buna gre Blaine yzey alan sonularnn tersine, YBMD fraksiyonlar daha fazla yzey alanna sahiptir; tane boyu inceldike fraksiyonlar arasndaki fark almaktadr.

66

0.38 0.36 BET Yzey alan (m /g) 0.34 0.32 0.30 0.28
10 % 16 % 22 %

0.26 YBMD 0.24 0.22 -63+53 -45+38 -32+20 Bilyal deirmen

ekil 5.5. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn BET yzey alan lmleri 5.1.3. Morfolojik Analiz YBMD ile bilyal deirmen rnleri arasnda BET yzey alan farkllklarnn grlmesi, yzeylerin daha detayl incelenmesi gerektiini gstermitir. Bu anlamda her iki tme mekanizmasnn rn fraksiyonlar elektron mikroskobu altnda incelenmi, her rnee ait tipik resimler ekil 5.6, 5.7 ve 5.8de verilmitir. Resimlerden, rneklerin tme mekanizmas farkllna bal olarak farkl yzey yaplarna sahip olduu, YBMD rnlerinin her fraksiyonda daha przl yapda olduu grlmektedir.

67

(a)

(b)

ekil 5.6. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -63+53 m rnleri (a) (b)

ekil 5.7. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -45+38 m rnleri (a) (b)

ekil 5.8. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -32+20 m rnleri

68

5.1.4. Mineralojik Analiz YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin dar tane boyu fraksiyonlarnda

hazrlanmasndaki ama; mineralojik analizin, zellikle fazlarn serbestleme derecesinin daha doru ve kolay hesaplanabilmesini salamaktr. Clemex Vision PE 3.5 grnt analiz cihaz ile her rnekten 60-85 adet grnt rastgele seilerek kaydedilmi, her grnty en doru biimde tanmlayacak ve istenen lmleri yapabilecek algoritmalar yazlmtr. Grntde imento taneleri, tane iindeki alit, belit ve ara faz (aluminat ile ferrit) bileenleri tanmlanm, tm lmler bu bileenler zerinden yaplmtr. Serbestleme analizinde, algoritma iinde serbest, ikili bal ve l bal tane tanm yaplmtr. Buna gre imento tanesi, tek bir mineralden oluuyorsa serbest tane, iki mineral bir arada bulunuyorsa ikili bal tane, alit, belit ve ara faz bir arada ise l bal tane olarak kabul edilmitir. 1:1000lik HNO3:etil alkol zeltisi ile farkl uygulama sreleri test edilerek her rnek iin en uygun dalama sresi bulunmutur. Dalama sresi sonunda her fraksiyon grubuna ait kaydedilen grntlerden tipik resimler ekil 5.9, 5.10 ve 5.11de verilmektedir. Mavi ve keli mineraller aliti, kahverengi ve daha yuvarlak olanlar beliti, yansma zellii daha kuvvetli olan ve beyaz renkte grlenler ise ara faz (alminat ve ferriti) temsil etmektedir. Belit minerali genellikle ara faz ile birlikte ve kmeler halinde bulunmaktadr.

69

(a)

(b)

ekil 5.9. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -63+53 m rnleri (20x)

70

(a)

(b)

ekil 5.10. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -45+38 m rnleri (50x)

71

(a)

(b)

ekil 5.11. Bilyal deirmen (a) ve YBMD (b) -32+20 m rnleri (50x)

72

Tm tane alanlar zerinden YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarndaki alit, belit ve ara fazn alan yzde dalmlar bulunmu, sonular izelge 5.3de verilmitir. izelge 5.3. YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarnn mineralojik bileimleri YBMD, Fraksiyonlar m -63+53 -45+38 -32+20 Alit 72.7 77.9 86.0 % Belit 2.9 4.5 3.7 Ara faz 24.4 17.5 10.3 100.0 99.9 100.0 Toplam Alit 73.1 76.4 84.0 Bilyal Deirmen, % Belit 3.7 2.8 2.0 Ara faz 23.1 20.8 13.9 99.9 100.0 99.9 Toplam

izelge 5.3de verilen tme mekanizmalarna ait mineral faz dalmlar tane boyuna gre farkllk gstermektedir. Tane boyu inceldike alit miktar artarken, ara faz miktar azalmaktadr. Belit miktarnn olduka az olduu dikkati ekmi, literatrde benzer belit miktarna sahip rneklere rastlanmtr (Theisen, 1997). Mineral fazlarnn, tane boyu ve tme mekanizmasndaki farklla bal olarak, boyutlarndaki deiim; kristal bykl, Feret ortalamas, kresellik ve grnm oran gibi lmlerle belirlenmitir. Kristal bykl, Clemex yazlmna gre, grntdeki alit kristalinin en uzun Feret ap olarak tanmlanr. Feret uzunluu bir objenin, belli bir ada her iki yanndan geen ve birbirine paralel olan teetleri arasndaki uzunluktur. Feret ortalamas, farkl alarda kaydedilen Feret uzunluklarnn ortalamasdr. Bir objenin iki boyuttaki kresellii ise, alan ve evresiyle ilgili olup aadaki eitlikle ifade edilmektedir:

4A P2

A: alan

P: evre

(5.1)

Kresellik 0-1 arasnda deer alabilir, 1 deeri tam kresellii ifade eder.

73

Grnm oran, objenin llen en uzun Feret byklnn en ksa Feret byklne orandr. Dier bir deyile uzunluun genilie oran olarak ifade edilir. Her iki tme mekanizmasnn fraksiyonlarndaki fazlarn byklk ve ekil karakteristikleri izelge 5.4de verilmektedir. Beklendii gibi tane boyu inceldike alit ve belitin kristal byklkleri de klmektedir. Belit mineralinin kristal bykl alite oranla daha kktr. Alit ve belit arasnda zellikle grnm oran asndan farkllklar grlmektedir. Alit iin grnm orannn, belite kyasla daha yksek olmasnn nedeni, alit daha keli kristallenirken belitin daha yuvarlak kristaller halinde bulunmas ile aklanmaktadr. Belit iin kresellik orannn 1e daha yakn deerlerde kmas da bunun ayr bir gstergesidir. Serbestleme analizinde, tm tane alanlar zerinden serbestleme snf dalmlar belirlenmitir. YBMD ve bilyal deirmen -63+53 m fraksiyonlar iin serbestleme snflar ekil 5.12de, -45+38 m fraksiyonlar iin ekil 5.13de ve -32+20 m fraksiyonlarnn serbestleme snflar ise ekil 5.14de verilmektedir. Her iki tme mekanizmasna ait fraksiyonda da alit genellikle ara faz ile bal tane konumundadr. Tane boyu inceldike alit-ara faz bal tane miktar azalmakta, alitin serbest tanelerinin miktar artmaktadr. Dier beklenen bir sonu; tane boyu inceldike l bal tane orannn azalmasdr. En dikkat ekici nokta ise, serbest alit miktarnn tm YBMD fraksiyonlarnda bilyal deirmen fraksiyonlarna gre daha fazla llmesidir.

74

izelge 5.4. Alit ve belit kristallerinin dar tane boyu fraksiyonlarnda byklk ve ekil zellikleri
Alit YBMD Ortalama: 25.96 En byk: 95.34 En kk: 10.55 Ortalama: 21.36 En byk: 72.81 En kk: 8.36 0.53 1.76 Alit YBMD Ortalama:17.98 En byk: 57.22 En kk: 6.63 Ortalama:14.64 En byk: 44.69 En kk: 6.03 0.35 1.85 Alit YBMD Ortalama:16.6 En byk: 70.9 En kk: 4.2 Ortalama:13.65 En byk: 51.8 En kk: 3.3 0.49 1.76 Bilyal D. Ortalama: 16.1 En byk: 50.4 En kk: 3.9 Ortalama:13.18 En byk: 40.2 En kk: 3.1 0.50 1.82 YBMD Ortalama: 5.1 En byk: 25.2 En kk: 1.2 Ortalama:4.37 En byk: 18.9 En kk: 1.9 0.84 1.46 Bilyal D. Ortalama:18.18 En byk: 58.91 En kk: 6.66 Ortalama:14.79 En byk: 47.05 En kk: 6.00 0.39 1.84 YBMD Ortalama: 5.28 En byk: 34.76 En kk: 1.36 Ortalama: 4.47 En byk: 30.98 En kk: 1.20 0.81 1.54 Belit Bilyal D. Ortalama: 4.7 En byk: 16.9 En kk: 1.1 Ortalama:4.00 En byk: 15.6 En kk: 1.0 0.85 1.50 Bilyal D. Ortalama:25.79 En byk: 86.02 En kk: 9.32 Ortalama: 21.06 En byk: 69.45 En kk: 8.51 0.56 1.79 YBMD Ortalama:10.39 En byk: 43.03 En kk: 2.59 Ortalama: 8.81 En byk: 35.21 En kk: 2.03 0.79 1.54 Belit Bilyal D. Ortalama: 4.97 En byk: 22.67 En kk: 1.24 Ortalama: 4.21 En byk: 17.17 En kk: 1.11 0.78 1.66 Belit Bilyal D. Ortalama: 9.79 En byk: 58.95 En kk: 2.47 Ortalama: 8.31 En byk: 48.45 En kk: 2.13 0.81 1.52

-63+53 m Kristal Byklk, m Feret Ortalamas, m Kresellik Oran Grnm oran -45+38 m Kristal Byklk, m Feret Ortalamas, m Kresellik Oran Grnm oran -32+20 m Kristal Byklk, m Feret Ortalamas, m Kresellik Oran Grnm oran

75

90 80 70 60 Miktar (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Alit 6.16 0.02 0.39 0.74 1.70 Belit-Ara faz kilisi YBMD -63+53 mikron

(a)
84.86

6.14

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

Alit-Ara faz kilisi

l Ballar

90 80 70 60 Miktar (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Alit 5.58 0.02 0.74 0.14 1.07 Belit-Ara faz kilisi Bilyal Deirmen -63+53 mikron

(b)
83.40

9.04

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

Alit-Ara faz kilisi

l Ballar

ekil 5.12. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -63+53 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar

76

70 YBMD -45+38 mikron 60 50 Miktar (%) 40 30 22.73 20 10 0 Serbest Alit 0.17 0.31 2.10 2.52 Belit-Ara faz kilisi

(a)
66.56

5.61

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

Alit-Ara faz kilisi

l Ballar

90 80 70 60 Miktar (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Alit 0.06 0.71 1.64 13.12 2.61 Belit-Ara faz kilisi Alit-Ara faz kilisi 4.88 Bilyal deirmen -45+38 mikron 76.98

(b)

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

l Ballar

ekil 5.13. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -45+38 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar

77

50 45 40 35 Miktar (%) 30 25 20 15 10 5 0 Serbest Alit 0.13 1.40 0.98 3.15 44.59 YBMD -32+20 mikron

(a)
47.25

2.52 Alit-Ara faz kilisi l Ballar

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

Belit-Ara faz kilisi

70 Bilyal deirmen -32+20 mikron 60 50 Miktar (%) 40 30 20 10 0 Serbest Alit 0.28 1.05 1.34 1.03 Belit-Ara faz kilisi Alit-Ara faz kilisi 1.27 l Ballar 60.04

(b)

34.98

Serbest Belit Alit-Belit kilisi Serbest Ara faz

ekil 5.14. YBMD (a) ve bilyal deirmen (b) -32+20 m fraksiyonlarndaki serbestleme snflar

78

Serbestleme snflarnn algoritma iinde tanmlar yaplrken serbestleme snr olarak % 95 deeri kabul edilmitir. rnein bir imento tanesi iinde alan zerinden alit miktar % 95den fazla ise, bu tane serbest alit olarak adlandrlmtr. Eer tane iinde her mineral de bulunuyor, fakat ilerinden biri % 5 snrnn altnda kalyor ise, bu tane dier iki mineralin ikili bal tanesi olarak kabul edilmitir. Alit, belit ve ara fazn her iki tme mekanizmasnn fraksiyonlarndaki serbestleme snflar iinde dalmlar srasyla ekil 5.15, 5.16, 5.17, 5.18, 5.19 ve 5.20de verilmektedir.
100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Alit-Ara Belit Alit-Belit faz kilisi faz kilisi kilisi YBMD -32+20 mikron YBMD -45+38 mikron YBMD -63+53 mikron l Ballar

ekil 5.15. Alit mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm

100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Alit-Ara Belit Alit-Belit faz kilisi faz kilisi kilisi Bilyal D. -32+20 mikron Bilyal D. -45+38 mikron Bilyal D. -63+53 mikron l Ballar

ekil 5.16. Alit mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm

79

100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Belit faz kilisi YBMD -32+20 mikron YBMD -45+38 mikron YBMD -63+53 mikron Alit-Belit kilisi l Ballar

Alit-Ara faz kilisi

ekil 5.17. Belit mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm

100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Alit-Ara Belit Alit-Belit faz kilisi faz kilisi kilisi Bilyal D. -32+20 mikron Bilyal D. -45+38 mikron Bilyal D. -63+53 mikron l Ballar

ekil 5.18. Belit mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm

80

100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Alit-Ara Belit Alit-Belit faz kilisi faz kilisi kilisi YBMD -32+20 mikron YBMD -45+38 mikron YBMD -63+53 mikron l Ballar

ekil 5.19. Ara faz mineralinin YBMD fraksiyonlarndaki dalm

100 90 80 70 60 (%) 50 40 30 20 10 0 Serbest Serbest Serbest Alit Belit-Ara Ara faz Alit-Ara Belit Alit-Belit faz kilisi faz kilisi kilisi Bilyal D. -32+20 mikron Bilyal D. -45+38 mikron Bilyal D. -63+53 mikron l Ballar

ekil 5.20. Ara faz mineralinin bilyal deirmen fraksiyonlarndaki dalm ekillerden grld zere alit ve belit minerallerinin ara faz ile yapm olduklar ikili bal tanelerde, alit ve belit bulunma miktar ara faza gre daha yksektir. Dner frnda 1250Cden sonra alit minerali; belit ve ortamdaki CaOin birbirleriyle tepkimeye girmesiyle oluur. Bu tepkime yeteri hzda olumadnda ya da soutma hz yavaladnda bazen bu tepkime tersinir duruma gelebilir ve bir miktar belit, alit

81

iinde dmeler halinde kalabilir. Bu iki mineralin sertlii birbirinden farkl olup, belitin alite gre nebilirlii daha zordur. tme mekanizmasndaki farklln alit iindeki gml belit miktarn etkiledii izelge 5.5deki sonulardan grlmektedir. Tane boyu inceldike gml belit miktar azalrken, her fraksiyon iin bu miktar, YBMD rnlerinde bilyal deirmen rnlerine gre daha az olmaktadr. Ayrca, belitin alit iinde bulunduu bal tane saysnn, bilyal deirmen fraksiyonlarna gre YBMD fraksiyonlarnda daha az olduu gzlenmitir. izelge 5.5. YBMD ve bilyal deirmen rn fraksiyonlarnda gml belit miktar -63+53 m Grnt says YBMD Bilyal Deirmen 50 50 Grnt says YBMD Bilyal Deirmen 65 65 Grnt says YBMD Bilyal Deirmen 82 80 Bal tane says 103 169 -45+38 m Bal tane says 47 66 -32+20 m Bal tane says 50 71 Alit alan (%) 97.25 96.61 Gml belit alan (%) 2.75 3.38 Alit alan (%) 97.16 95.67 Gml belit alan (%) 2.84 4.33 Alit alan (%) 95.29 93.77 Gml belit alan (%) 4.71 6.23

Mineral fazlar iin serbestleme derecesi belirlenmi, sonular izelge 5.6da verilmitir. Serbestleme derecesi, mineralin serbest miktarnn rnek iindeki toplam miktarna oranlanmasyla hesaplanmtr.

82

izelge 5.6. YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarndaki serbestleme dereceleri Alit YBMD - 63+ 53 m -45+38 m -32+20 m 8.47 29.17 51.84 Bilyal deirmen 7.63 17.16 41.59 YBMD 0.84 3.78 3.68 Belit Bilyal deirmen 0.54 2.10 15.49 Ara Faz YBMD 3.04 11.97 9.40 Bilyal deirmen 0.60 7.88 9.55

Alit miktarnn % 70den fazla olduu rneklerde, alit iin serbestleme derecesi tane boyu inceldike artmtr. zellikle -45+38 mdan balayarak, YBMD rnlerinde bilyal deirmen rnlerine gre daha fazla serbestleme kaydedilmitir. Belitin hem miktar bakmndan az olmas hem de alit kadar homojen dalan bir mineral olmamas nedeniyle, serbestleme derecesi hakknda bir yorum yapmak elde edilen sonular nda mmkn deildir. Alit mineralinin serbestleme derecesi ile tme mekanizmas ve tane boyu arasndaki iliki ekil 5.21de grafiklendirilmitir.
Alit 60 Serbestleme Derecesi (%) 50 40 30 20 10 0 -63+53 -45+38 Tane Boyu (mikron) -32+20 YBMD Bilyal Deirmen

ekil 5.21. Alit mineralinin tme mekanizmasna bal olarak tane boyuserbestleme derecesi ilikisi

83

5.1.5. Servis zelliklerinin Belirlenmesi YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn su ihtiyac, priz sresi ve basn dayanm gibi servis zellikleri belirlenmi, deerler greceli olarak birbirleriyle karlatrlmtr. Su ihtiyacn belirleme almasnda elde edilen deerler ekil 5.22de verilmektedir. Buna gre su ihtiyac tme mekanizmas ve tane boyuna gre deimektedir. Su tketimi zellikle YBMD fraksiyonlarnda tane boyu inceldike azalrken, bilyal deirmen fraksiyonlarna gre daha yksek deerler almaktadr.

42 Bilyal deirmen 40 YBMD

38 Su htiyac (%)

36

34

32

30 -75+63 -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38

ekil 5.22. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn su ihtiyac Priz sresi, deneysel yntemde tanmlanan Vicat aleti ile belirlenmi, prizin balad ve sona erdii sreler kaydedilmitir. -75+63 m fraksiyonu olduka iri tanelerden olutuu iin hidratasyon sreci balamamtr. Literatrde bleeding olarak bilinen bu olay, suyun iri tanelerden dolay malzemenin stnde toplanmasdr. Eklenen suyu

84

kusan bu fraksiyondan imento hamuru olumam, dolaysyla basn dayanm testi yaplamamtr. Priz sreleri izelge 5.7de verilmektedir. Fraksiyonlarn tane boyu inceldike priz alma ilemi daha ksa srede balam ve tamamlanmtr. Dar tane boyu fraksiyonlarnn priz srelerinde tme mekanizmalarndaki farklla bal olarak herhangi bir deiim gzkmemektedir. izelge 5.7. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn priz sreleri Fraksiyonlar m -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38 s.: saat, dk.: dakika Basn dayanm testi, serbestleme ile dayanm arasnda bir iliki olup olmadn belirleme amacyla yaplmtr. Su ortamnda krlenen dar tane boyu fraksiyonlarnn 2, 7 ve 28 gn sonunda dayanm deerleri kaydedilmitir. Serbestleme analizinde zellikle miktarca ok olan alit mineralinin YBMD fraksiyonlarnda daha yksek oranda serbestletii grlm ve 2, 7 ve 28. gnlerde elde edilen dayanm deerleri srasyla ekil 5.23, 5.24 ve 5.25de sunulmutur. Her ne kadar ok byk farklar olmasa da, tm yalarda, zellikle -32+20 m ve -38 m fraksiyonlarnda, bilyal deirmen tme mekanizmas daha yksek dayanm deerleri vermektedir. 8 s 25 dk 7 s 15 dk 5 s 10 dk 5 s 00 dk 5 s 00 dk YBMD Priz balama Priz sona erme 12 s 25 dk 9 s 40 dk 7 s 00 dk 7 s 00 dk 6 s 55 dk Bilyal Deirmen Priz balama 7 s 50 dk 7 s 35 dk 6 s 45 dk 5 s 05 dk 4 s 30 dk Priz sona erme 12 s 05 dk 10 s 50 dk 8 s 50 dk 7 s 10 dk 6 s 55 dk

85

15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

YBMD Bilyal deirmen

Basn Dayanm (MPa)

-63+53

-53+45

-45+38 Tane Boyu (mikron)

-32+20

-38

ekil 5.23. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 2 gnlk basn dayanmlar

35 YBMD 30 Basn Dayanm (MPa) 25 20 15 10 5 0 -63+53 -53+45 -45+38 Tane Boyu (mikron) -32+20 -38 Bilyal deirmen

ekil 5.24. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 7 gnlk basn dayanmlar

86

60 50 Basn Dayanm(MPa) 40 30 20 10 0 -63+53 -53+45 -45+38 Tane Boyu (mikron) -32+20 -38 YBMD Bilyal deirmen

ekil 5.25. YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 28 gnlk basn dayanmlar 5.2. tme Mekanizmas Farkllnn Dalm rneklerinde ncelenmesi Oyak Bolu imento Fabrikasndan ikinci rnekleme dneminde alnan klinkerden, dar tane boyu fraksiyonlar yerine dalm rnekleri oluturulmutur. YBMD rn datldktan sonra; -75 m, -63 m, -53 m, -45 m, -38 m ve -20 m tane boyu dalmlar hazrlanmtr. Bilyal deirmen rnleri ise klinkerin, altann katlmad durumda laboratuvar tipi bilyal deirmende YBMD rn ile yaklak ayn dalm verecek ekilde tlmesi sonucu elde edilmitir. Her iki tme mekanizmasnn -20 m fraksiyonlar laboratuvar tipi 3. nesil haval separatr kullanlarak hazrlanrken, dier fraksiyonlar eleme yntemiyle oluturulmutur. YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin tane boyu dalmlar srasyla ekil 5.26 ve 5.27de verilmektedir.

87

100 90 80 Kmlatif geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0.1

YBMD -75 mikron YBMD -63 mikron YBMD -53 mikron YBMD -45 mikron YBMD -38 mikron YBMD -20 mikron

1 Tane boyu (mikron)

10

100

ekil 5.26. YBMD rnlerinin tane boyu dalmlar

100 90 80
Kmlatif geen (%)

70 60 50 40 30 20 10 0 0.1

BD -75 mikron BD -63 mikron BD -53 mikron BD -45 mikron BD -38 mikron BD -20 mikron

1
Tane boyu (mikron)

10

100

ekil 5.27. Bilyal deirmen rnlerinin tane boyu dalmlar rneklerin servis zelliklerinin karlatrlabilir olmasn salamak iin; bilyal deirmen rn tane boyu dalmlar ile YBMD rn tane boyu dalmnn benzer olmasna dikkat edilmitir. Bu rnlerden -75 m, -63 m, -53 m, -45 m, -38 m ve

88

-20 m fraksiyonlarnda hazrlanan rneklerin karlatrmal tane boyu dalm grafikleri ekil 5.28de sunulmutur.
100 80 60 40 20 0 0.1 1 10 100 Tane boyu (mikron)

K m la tif g e e n (% )

K m la tif g e e n (% )

BD -75 mikron YBMD -75 mikron

100 80 60 40 20 0 0.1
100 K m la t if g e e n ( % )

BD -63 mikron YBMD -63 mikron

1 10 Tane boyu (mikron)

BD -45 mikron YBMD -45 mikron

100

100 K m la tif g e e n (% ) 80 60 40 20 0 0.1

100 K m la tif g e e n (% ) 80 60 40 20 0 0.1

BD -53 mikron YBMD -53 mikron

80 60 40 20 0

1 10 Tane boyu (mikron)

BD -38 mikron YBMD -38 mikron

100

0.1

1 10 Tane boyu (mikron)

100

100 K m la tif g e e n ( % ) 80 60 40 20 0
1 10 Tane boyu (mikron) 100

BD -20 mikron YBMD -20 mikron

0.1

1 10 Tane boyu (mikron)

100

ekil 5.28. YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin tane boyu dalmlar

89

5.2.1. Kimyasal zellikler tme mekanizmas ve incelik farkllna bal olarak kimyasal yapda bir deiim olup olmadn grebilmek iin seilen fraksiyonlarda kimyasal analizler yaplm, sonular izelge 5.8de verilmitir. Buna gre, Al2O3deki kk deiimler hari, sonularda nemli farklarn olumad ve deerlerin standartlar erevesinde kald grlmtr. izelge 5.8. YBMD ve bilyal deirmen rn dalmlarnn kimyasal analizi YBMD % CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO SO3 K2O Na2O Kzdrma kayb -75 m 67.12 20.82 5.28 3.18 0.97 0.35 0.66 0.51 1.12 -53 m 67.15 20.86 5.14 3.14 0.99 0.36 0.66 0.50 1.20 -38 m 67.11 20.78 5.02 3.08 0.94 0.37 0.67 0.48 1.30 -20 m 66.69 19.59 4.91 3.06 0.96 0.47 0.80 0.52 2.80 -75 m 66.89 20.88 5.43 3.37 1.00 0.34 0.67 0.59 0.66 Bilyal Deirmen -53 m 66.97 21.06 5.41 3.33 1.01 0.36 0.67 0.54 0.80 -38 m 66.8 5.31 3.30 1.02 0.37 0.67 0.55 0.86 -20 m 66.28 5.34 3.47 0.98 0.51 0.82 0.52 1.82

20.98 20.19

5.2.2. Yzey Alan lmleri rneklerin yzey alan deerleri Blaine ve BET yntemleriyle ayr ayr belirlenmitir. ekil 5.29 da verilen Blaine zgl yzey alan grafiine gre, bilyal deirmen rnleri YBMD rnlerine oranla, en fazla % 7lik bir farkla, daha fazla yzey alanna sahiptir. ekil 5.30 daki BET yzey alan grafiine gre ise, YBMD rnleri ile bilyal deirmen

90

rnlerinin

yzey

alan

deerleri

birbirine

daha

yakndr.

Dar

tane

boyu

fraksiyonlarnda YBMD rnleri bilyal deirmen rnlerine gre daha fazla BET yzey alan verirken, aradaki bu fark; dalm fraksiyonlarndaki ince malzemenin varlndan dolay azalmtr. YBMD rnlerinin tme mekanizmas sonucu daha atlakl bir yap oluturduu bu sonularla bir kez daha desteklenmektedir.
Blaine zgl yzey alan (cm/g) 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 -75 -63 -53 -45 -38 -20 (mikron) YBMD Bilyal D.

ekil 5.29. YBMD ve bilyal deirmen dalm fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan deerleri
1.60 BET yzey alan (m /g) 1.40 1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 -75 -63 -53 -45 -38 -20 (mikron) YBMD Bilyal D.

ekil 5.30. YBMD ve bilyal deirmen dalm fraksiyonlarnn BET yzey alan deerleri

91

5.2.3. Servis zelliklerinin Belirlenmesi YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin priz sresi, hacimsel sabitlik, su ihtiyac ve basn dayanm gibi servis zellikleri belirlenmitir. izelge 5.9 ve 5.10 da verilen sonulara gre, her iki tme mekanizma dalmlar standartlarda yer alan sreler ierisinde priz balama priz ve sona ermesini belirgin tamamlamtr. bir etkisinin tme olmad mekanizmasndaki farklln sresine

grlmektedir. Priz balama ve sona erme sreci her iki grubun -20 m fraksiyonunda dier fraksiyonlara oranla daha hzl tamamlanmtr. Bu sonu, -20 m fraksiyonunda daha fazla ince malzeme varlndan kaynaklanmakta ve bu incelikte bir imentonun ok daha erken hidrate olacan ifade etmektedir. izelge 5.9. YBMD rnlerinin priz sresi, su ihtiyac ve hacimsel sabitlik zellikleri Priz sresi, s.: saat, dk.: dakika Balama 3 s 50 dk 3 s 15 dk 3 s 20 dk 3 s 35 dk 3 s 10 dk 2 s 50 dk Sona erme 4 s 15 dk 4 s 35 dk 4 s 20 dk 4 s 30 dk 4 s 35 dk 3 s 40 dk Su ihtiyac, % 30.0 30.6 32.4 34.4 33.2 40.0 Hacim sabitlii, mm 1 0 1 0 0 0

rnekler -75 m -63 m -53 m -45 m -38 m -20 m

Hacimsel sabitlik asndan rneklerde herhangi bir genleme grlmemi, deerler, TS EN 197-1 standardnda belirtilen en ok 10 mm snrnn altnda kalmtr. rneklerin tane boyu inceldike su ihtiyac artmtr. YBMD rnlerindeki su tketiminin, bilyal deirmen rnlerine oranla, -20 m hari, daha fazla olduu grlmtr. Bu sonu, bir nceki rnek grubunda olduu gibi YBMD rnlerinin daha atlakl bir yapda olduunu ifade etmektedir.

92

izelge 5.10. Bilyal deirmen rnlerinin priz sresi, su ihtiyac ve hacimsel sabitlik zellikleri rnekler -75 m -63 m -53 m -45 m -38 m -20 m Priz sresi, s.: saat, dk.: dakika Balama 3 s 05 dk 3 s 00 dk 3 s 05 dk 3 s 20 dk 3 s 20 dk 2 s 55 dk Sona erme 4 s 35 dk 4 s 25 dk 4 s 35 dk 4 s 25 dk 4 s 15 dk 3 s 55 dk Su ihtiyac, % 29.2 29.6 30.0 31.6 33.0 42.0 Hacim sabitlii, mm 0 0 1 0 0 0

YBMD ve bilyal deirmen rnlerine % 5 tlm alta katmak suretiyle 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm testi uygulanm, sonular srasyla ekil 5.31 ve 5.32de grafiklendirilmitir. YBMD rn dalmlarnda tane boyu inceldike 2, 7 ve 28 gnlk dayanm deerleri artm; -75 m ile -38 m rneklerinin 28 gnlk dayanmlar arasnda % 46lk bir fark elde edilmitir. Grafikten 2 ve 7 gnlk dayanm gelimesi izlendiinde, -20 mluk rnein erken dayanmnn dier rneklere oranla daha fazla olduu grlmektedir.
60

50 Basn dayanm (MPa)

40

30

20
YBMD -75 mikron YBMD -53 mikron YBMD -38 mikron YBMD -63 mikron YBMD -45 mikron YBMD -20 mikron

10

0 0 5 10 15 Gn 20 25 30

ekil 5.31. YBMD rn dalmlarnn 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm

93

Bilyal deirmen rnlerinde de benzer eilim grlm; -38 m a kadar tane boyu inceldike dayanm deerleri artmtr. -75 m ile -38 m rneklerinin 28 gnlk dayanmlar arasnda % 38lik bir fark elde edilmitir. YBMD rnlerinde en yksek dayanm -20 m dalm vermesine karlk, bilyal deirmen -20 m dalm daha ok ince iermesine ramen dk dayanm deeri vermitir.
60

50 Basn dayanm (MPa)

40

30

20
BD -75 mikron BD -53 mikron BD -38 mikron BD -63 mikron BD -45 mikron BD -20 mikron

10

0 0 5 10 15 Gn 20 25 30

ekil 5.32. Bilyal deirmen rn dalmlarnn 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm 5.3. Fiziksel Parametrelerin ncelenmesi ncelik, tane boyu dalm ve dalm erisinin eimi gibi fiziksel parametrelerin, imentonun servis zellikleri zerindeki etkisini endstriyel tipte bir imentoda inceleyebilmek amacyla Bata imento Fabrikasndan P 42.5 R tipinde imento rnei alnmtr. Buradaki ama; tme ilemi yapmadan, P 42.5 R imentosundan yapay olarak oluturulan dalmlarda, farkl fiziksel imento zelliklerini inceleyebilmektir. Farkl incelik ve tane boyu dalmlarnda imento rnekleri retebilmek iin laboratuvar lekli 3. nesil haval separatr kullanlmtr. P 42.5 R nin, separatrde farkl hava hz ve rotor devri koullarnda ayrlmasyla

94

-10 m, -20 m, -30m ve -45 m dalmnda oluturulan rnekler ile P 42.5 Rnin tane boyu dalmlar ekil 5.33de verilmektedir.
100 90 80 Kmlatif geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 0.1 1 10 Tane boyu (mikron) 100 1000
-10 mikron -20 mikron -30 mikron -45 mikron P 42.5 R

ekil 5.33. P 42.5 R ve P 42.5 Rden oluturulan dalmlar imento tane boyu dalmnn hangi aralkta olmas gerektii, ya da hangi fraksiyonu ne oranda iermesi gerektii gibi sorular uzun zamandr aratrma konusu olmutur. Genel kabul; imentoda 3-32 m fraksiyonunun dayanm iin ok nemli olduu, 5060 mluk tanelerin ise sadece dolgu grevi grd ve dayanma bir katkda bulunmadklar eklindedir. Hatta 16-24 m fraksiyonunun dayanmda daha etkili olduu bile ifade edilmektedir (Tsivilis et.al, 1990). imento iindeki 3-32 m fraksiyonunun dayanma ne derece etki ettiini inceleyebilmek iin, haval separatr ile P 42.5 R rneinden -30+2 m dalm hazrlanmtr. P 42.5 R iindeki -30+2 m miktarn kademeli olarak artrabilmek amacyla, -30+2 m rnei P 42.5 Rye % 5, 10, 15 ve 20 oranlarnda katlmtr. Tane boyu dalm erisi eiminin, servis zellikleri zerindeki etkisini inceleyebilmek iin ise, daha dar tane boyu aral olan -20+5 m dalmndaki malzeme yine separatr kullanlarak hazrlanmtr. -30+2 mdan farkl olarak katk orannn etkisini daha iyi izleyebilmek iin % 10, 20, 30 ve 40 oranlarnda P 42.5 Rye eklenerek farkl eimde yeni dalmlar oluturulmutur. -30+2 m ile -20+5 m dalmlar ekil 5.34de verilmektedir.

95

100 90 80 Km latif geen (% ) 70 60 50 40 30 20 10 0 0.1 1 Tane boyu (mikron) 10 100

-30+2 mikron -20+5 mikron

ekil 5.34. P 42.5 R rneinden hazrlanan -30+2 m ve -20+5 m dalmlar ekil 5.35 de verilen tane boyu dalmlarnda, -30+2 m rneinin P 42.5 Rye farkl oranlarda katlmasyla tane boyu dalm 10-40 m aralnda, katlm oranyla doru orantl olarak az miktarda incelmitir.
100 90 80 Kmlatif geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane boyu (mikron) 100 1000
P 42.5 R %5 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %10 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %15 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %20 -30+2 mikron katkl P 42.5 R

ekil 5.35. Farkl yzdelerde -30+2 m katlan P 42.5 R dalmlar

96

Dalm erisinin eimini deitirebilmek iin P 42.5 Rye farkl yzdelerde -20+5 m katlarak oluturulan dalmlar ekil 5.36da verilmektedir. -20+5 m katk yzdesi arttka daha dik dalm erileri elde edilmitir.
100 90 80 Kmlatif geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane boyu (mikron)
P 42.5 R %10 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %20 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %30 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %40 -20+5 mikron katkl P 42.5 R -20+5 mikron

100

1000

ekil 5.36. Farkl yzdelerde -20+5 m katlan P 42.5 R dalmlar 5.3.1. Kimyasal zellikler P 42.5 Rden, farkl inceliklerde oluturulan dalmlarn kimyasal analiz sonular izelge 5.11de verilmektedir. Sonulardan; tane boyu inceldike SO3 miktar ve kzdrma kaybnn artt grlmektedir. P 42.5 R retiminde erken dayanm iin % 5 kadar eklenen kalker, klinkere oranla daha kolay nebilir olduundan ince boylarda younlamaktadr. Bunun sonucu olarak, SO3 miktar ve kzdrma kayb zellikle -10 m ve -20 m dalmlarnda daha fazladr.

97

izelge 5.11. -10, -20, -30 ve -20 m P 42.5 R dalmlarnn kimyasal analiz sonular % CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 SO3 MgO Na2O K2O Kzdrma kayb 7.63 6.35 5.02 3.56 -10 m 60.39 17.61 5.51 2.96 5.18 1.38 0.26 1.42 -20 m 60.95 16.37 5.19 2.57 5.12 1.35 0.36 1.15 -30 m 62.01 17.73 5.27 2.6 4.16 1.38 0.36 0.96 -45 m 62.48 19.09 5.47 2.71 3.05 1.42 0.37 0.87

P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin kimyasal analiz sonular izelge 5.12de verilmektedir. P 42.5 R ile katkl rneklerin kimyasal analiz deerleri, standartta tanmlanan snrlar iinde yer alm ve rnekler arasnda herhangi bir deiim gzlenmemitir. izelgedeki kalker katk miktar, P 42.5 R retiminde eklenen % 5lik kalker miktarn ifade etmektedir.

98

izelge 5.12. P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin kimyasal analiz sonular %5 P 42.5 R CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO SO3 Cl Na2O K2O Kzdrma kayb znmeyen kalnt Kalker katk miktar Serbest kire 62.39 20.45 5.71 3.08 1.50 2.74 0.013 0.40 0.85 3.20 1.95 4.93 0.61 -30+2 m katkl P 42.5 R 62.57 20.49 5.71 3.09 1.51 2.67 0.013 0.40 0.85 3.17 0.64 4.88 0.6 %10 -30+2 m katkl P 42.5 R 62.52 20.46 5.70 3.09 1.51 2.69 0.013 0.40 0.85 3.19 0.65 4.70 0.61 %15 -30+2 m katkl P 42.5 R 62.64 20.46 5.70 3.10 1.50 2.68 0.013 0.40 0.84 3.15 0.55 4.93 0.60 %20 -30+2 m katkl P 42.5 R 62.64 20.53 5.70 3.10 1.50 2.65 0.012 0.40 0.84 3.30 0.40 5.04 0.61 63.17 20.65 5.68 3.17 1.51 2.28 0.012 0.39 0.78 3.55 0.61 5.83 0.55 -30+2 m

-20+5 m katlan P 42.5 R rneklerinin kimyasal bileimlerinin, katk oranlaryla deiip deimedii incelenmi, sonular izelge 5.13de verilmitir. Tm deerler standartta belirtilen snrlar ierisinde yer alm, kimyasal bileimde bir deiiklik grlmemitir. -20+5 m rneinde kalker katk miktarnn dier rneklere oranla daha fazla olduu grlmektedir.

99

izelge 5.13. P 42.5 R, -20+5 m ve -20+5 m katkl rneklerin kimyasal analiz sonular %10 % P 42.5 R 62.39 20.45 5.71 3.08 1.50 2.74 0.013 0.40 0.85 3.20 1.95 4.93 0.61 -20+5 m katkl P 42.5 R CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO SO3 Cl Na2O K2O Kzdrma kayb znmeyen kalnt Kalker katk miktar Serbest kire 63.00 20.41 5.68 3.07 1.50 2.83 0.012 0.24 0.84 3.49 0.31 5.54 0.63 %20 -20+5 m katkl P 42.5 R 62.94 20.40 5.68 3.07 1.49 2.94 0.013 0.23 0.83 3.67 0.29 5.79 0.62 %30 -20+5 m katkl P 42.5 R 63.23 20.36 5.65 3.07 1.49 3.08 0.013 0.22 0.83 3.81 0.38 5.99 0.60 %40 -20+5 m katkl P 42.5 R 63.27 20.26 5.62 3.06 1.49 3.13 0.012 0.22 0.82 3.89 0.49 5.88 0.57 63.76 20.31 5.58 3.04 1.47 3.34 0.012 0.22 0.76 4.57 0.34 7.01 0.46 -20+5 m

5.3.2. Yzey Alan lmleri P 42.5 R dalm rnekleri ile -30+2 m ve -20+5 m rneklerinin yzey alanlar BET yntemiyle llm; sonular ekil 5.37de verilmitir. Beklendii gibi tane boyu iriletike yzey alan azalmtr. ekil 5.34de verilen -20+5 m ile -30+2 m tane boyu dalmlarndan, -20+5 mun daha dar bir dalmda olduu grlmektedir.
100

Hem dar tane boyu aral, hem de dalmda 5 mdan ince tanelerin daha az miktarda olmas yzey alan deerini azaltmakta, grafikten -20+5 mun, -30+2 ma gre daha az yzey alanna sahip olduu grlmektedir.

3.50
2 BET yzey alan (m /g)

3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 -10 -20 -30 -45 -30+2 -20+5 (mikron)

ekil 5.37. P 42.5 R dalm rnekleri ile -30+2 m ve -20+5 m rneklerinin BET yzey alan deerleri -30+2 m ile -20+5 m rneklerinin farkl yzdelerde P 42.5 Rye katlmasyla oluturulan rneklerin Blaine zgl yzey alan deerleri ekil 5.38de verilmektedir. -30+2 m katlan rneklerde, katlm yzdesi arttka tane boyu dalm az da olsa incelmi; yzey alan 3000-3200 Blaine arasnda deerler almtr. Ancak, -20+5 m rnei, P 42.5 Rye katldnda rneklerin dalm erilerinin eimi diklemi; bunun sonucu olarak katk yzdesi arttka yzey alan deerleri azalmtr. Grafik zerindeki oklarn yn, eri zerindeki deerlerin ait olduu eksenleri gstermektedir.

101

Katk Miktar (%) 0 3400 Blaine zgl Yzey Alan (cm2/g) 3200 3000 2800 2600 2400 2200 2000 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Katk Miktar (%)
-30+2 mikron katkl P 42.5 R -20+5 mikron katkl P 42.5 R

10

15

20

25

30

35

40

45 3300 Blaine zgl Yzey Alan (cm2/g) 3250 3200 3150 3100 3050 3000 2950 2900 2850 2800

ekil 5.38. -30+2 m ve -20+5 m katkl P 42.5 R rneklerinin Blaine zgl yzey alan karlatrmas 5.3.3. Servis zelliklerinin Belirlenmesi Servis zelliklerinden priz sresinin tayini ve hacimsel sabitlik testi -20 m, -30 m ve -45 m P 42.5 R rnekleri iin yaplm, sonular izelge 5.14de verilmitir. -10 m rnei iin de analizler denenmi, ok ince malzeme iermesi nedeniyle ilemler standartlara uygun gerekletirilememitir. Priz sresi ve hacimsel sabitlik deerleri TS EN 197-1 standardnda belirtilen snrlar ierisinde yer alm; tane boyu iriletike priz balama ve sona erme sresi uzamtr. Hacimsel sabitlik deerlerinde tane boyuna bal olarak herhangi bir deiim grlmemitir.

102

izelge 5.14. -20 m, -30 m ve -45 m P 42.5 R dalmlarnn priz sresi ve hacimsel sabitlik test sonular Priz sresi, s.:saat, dk.:dakika Balama 2 s 25 dk 2 s 30 dk 2 s 50 dk Sona erme 3 s 20 dk 3 s 20 dk 3 s 45 dk

rnekler -20 m -30 m -45 m

Hacimsel sabitlik, mm 1 1 1

ekil 5.27de tane boyu dalmlar verilen P 42.5 R, -10 m, -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin 2, 7, 28 gnlk basn dayanm testleri yaplm, sonular ekil 5.39da grafiklendirilmitir.
65 60 B as n D ayan m (M P a) 55 50 45 40 35 30 25 20 0 5 10 15 Gn 20
-10 mikron -30 mikron P 42.5 R -20 mikron -45 mikron

25

30

ekil 5.39. P 42.5 R ile -10 m, -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar ekil 5.39 da verilen dayanm grafiine gre, inceliin 2 gnlk imento erken dayanm zerinde olduka etkili olduu grlmektedir. Ancak 10-15 ma kadar olan inceliklerde 7 ve 28 gnlk ge dayanm olumsuz ynde deimektedir. rnein; -10 m rnei erken dayanmda P 42.5 R ve -45 mdan daha yksek bir

103

deer alrken,

28 gnlk dayanm deerlerinde bu durum tersine dnmtr. Dier

yandan en yksek dayanm tm yalarda -30 m rnei vermektedir. P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm testleri yaplm, sonular ekil 5.40da verilmitir. -30+2 m boyut aralndaki malzemenin P 42.5 Rye katlmasyla elde edilen dayanm deerleri, allan katk oranlarnda, % 5 katlm oran hari, artmaktadr. Dier katk yzdelerinde benzer art eilimi grld iin, % 5 katlm oran olan rnekte deneysel hatann gereklemi olabilecei dnlmektedir. Bunun yan sra -30+2 m fraksiyonu P 42.5 R ve dier katkl rneklerle karlatrldnda tm yalar iin en yksek dayanm deerini vermitir. zellikle P 42.5 R ile karlatrldnda, 28. gnde % 38lik bir dayanm fark elde edilmitir.
65 60 55 Basn dayanm (MPa) 50 45 40 35 30 25 20 0 5 10 15 Gn
P 42.5 R %5 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %10 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %15 -30+2 mikron katkl P 42.5 R %20 -30+2 mikron katkl P 42.5 R -30+2 mikron

20

25

30

ekil 5.40. P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar -20+5 m boyut aralndaki malzemenin P 42.5 Rye katlmasyla elde edilen erken dayanm deerleri, allan katk oranlarnda, artmaktadr. Erken dayanm asndan -20+5 m rnei ile katkl rnekler P 42.5 R den daha yksek sonular vermektedir

104

(ekil 5.41). P 42.5 R ile -20+5 m karlatrldnda, 28. gnde % 34lk bir dayanm fark elde edilmitir. Ayrca -20+5 m katk oran arttka tane boyu dalm daha diklemekte, Blaine zgl yzey alan deeri dmektedir. Buna ramen, dayanm deerleri % 10, 20, 30 ve 40 katk oranlarnda fazla deimezken, P 42.5 Rye gre yaklak % 5 kadar artmaktadr.
70

60 Basn dayanm (MPa)

50

40

30
-20+5 mikron %10 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %20 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %30 -20+5 mikron katkl P 42.5 R %40 -20+5 mikron katkl P 42.5 R P 42.5 R

20

10 0 5 10 15 Gn

20

25

30

ekil 5.41. P 42.5 R, -20+5 m ve -20+5 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar 5.4. Fiziksel Parametrelerin Farkl tme Devre Tasarmlar in ncelenmesi imento incelii, tane boyu dalm ve dalm erisinin eimi, endstride farkl tme mekanizmalarna sahip ekipmanlar kullanldnda deiebildii gibi, tme devresinin farkl tasarmnda da deikenlik gstermektedir. imento tesislerinde YBMD, bilyal deirmen ve separatrn bir arada kullanld farkl akm emalar mevcut olup, bu emalardan farkl incelik ve tane boyu dalmnda rn elde etmek mmkndr. Bu ekipmanlar ak ya da kapal devre eklinde altrlabilirler. Ak ya da kapal devre tme sisteminde, rnn deien en belirgin fiziksel zellii incelik, tane boyu dalm ve dalmn eimidir. almann bu ksmnda, tme devre

105

tasarmndan tr deien fiziksel parametrelerin imentonun servis zellikleri zerindeki etkileri aratrlmtr. Bir nceki alma dneminde % 5 kalker katkl P 42.5 R imentosu kullanlm; -30+2 m aralndaki tane boyu dalm en yksek dayanm vermitir. Bu deneysel bulgu, klinkere % 5 alta ilavesi dnda herhangi bir katk iermeyen P 42.5 N imentosu iin de test edilmitir. rnekler, Set Ankara imento Fabrikasnn bilyal deirmen ak ve kapal tme devrelerinden alnmtr. Her iki tme devresinin rn zerinde tane boyu dalm, Blaine zgl yzey alan, su ihtiyac, basn dayanm, priz sresi ve hacimsel sabitlik gibi fiziksel ve mekanik testler yaplmtr. Ak ve kapal devre rnlerinin tane boyu dalmlar ekil 5.42de verilmektedir. Kapal devre tme sisteminin ak devreye gre beklentilere uygun olarak daha dik dalml bir rn verdii grlmektedir.
100 90 80 Kmlatif geen (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane Boyu (mikron) 100 1000
Kapal Devre Ak Devre

ekil 5.42. Ak ve kapal devre rnlerinin tane boyu dalm Ak ve kapal devre rnlerinin priz sresi, hacimsel sabitlik, su ihtiyac ve Blaine zgl yzey alan deerleri belirlenmi, sonular izelge 5.15de verilmitir. Ak devre rnnde, kapal devre rnne oranla priz alma sresi daha erken balam,

106

ayn ekilde priz sonu da daha erken tamamlanmtr. Hacimsel sabitlik; ak ve kapal devre rnlerinde standart limitler ierisinde yer alm, nemli bir deiim kaydedilmemitir. Su ihtiyacnn kapal devre rnnde daha yksek olmas; bu rnde tane boyu dalmnn daha dik ve dolaysyla taneler aras boluun daha fazla olmas ile aklanabilir. Her iki rnn yzey alan deerleri birbirinden ok farkl olup, ak devre rneinin Blaine zgl yzey alannn kapal devre rneine gre daha yksek olduu grlmektedir. Bu durum, ince tanelerin ak devre rnnde daha fazla olmas ve kapal devre rnnn dik dalmda olmasnn bir sonucudur. izelge 5.15. Ak ve kapal devre rnlerinin priz sresi, su ihtiyac, hacimsel sabitlik ve zgl yzey alan sonular Ak Devre Priz Sresi, s.: saat, dk.: dakika Balama Sona Erme Hacimsel Sabitlik, mm Su htiyac, % Blaine, cm2/g 2 s 15 dk 3 s 40 dk 2 28.6 3676 2 s 45 dk 4 s 15 dk 1 29.8 2992 Kapal Devre

Ak ve kapal devre rnlerinin 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm testleri yaplm, sonular ekil 5.43de grafiklendirilmitir.

107

55 50 Basn dayanm, (MPa) 45 40 35 30 25 20 2 gn 7 gn 28 gn

Kapal Devre Ak Devre

ekil 5.43. Ak ve kapal devre rnlerinin basn dayanm deerleri ekil 5.43deki sonulara gre; kapal devre rn 2 ve 7. gnlerde ak devre rnne gre daha iyi dayanm verirken, 28. gnde bu ak kapanmakta ve hemen hemen ayn deere ulamaktadr. Literatrde, imento dalmnda 3-32 m miktarnn yaklak % 65den az olmamasnn dayanm asndan nemli olduu vurgulanmaktadr (Tsivilis et.al, 1990). Belirlenen 3-32 m aralnn dnda kalan ince ve iri tanelerin servis zellikleri zerindeki etkisi ise, almann bu ksmnda incelenmitir. Set Ankara imento Fabrikasndan alnan ak ve kapal devre rnlerinin ince ve iri taneleri ieren ksmlar 3. nesil haval separatr kullanlarak dalmdan bir miktar uzaklatrlmtr. 5 mdan daha ince tane miktar ak devre rn dalmnda % 31, kapal devre rn dalmnda yaklak % 27dir (ekil 5.42). Her iki rnde -5 m miktar yaklak % 5 olacak ekilde yeniden dzenlenmitir. -30 m miktar ak ve kapal devre rnlerinde yaklak % 77-78 oranndayken, iri tanelerin uzaklatrlmas ileminde -30 m miktar yaklak % 98 olacak ekilde ayarlanmtr. rneklerin -30 m ve +5 m tane boyu dalmlar ekil 5.44 ve 5.45de sunulmaktadr.

108

-30 mikron dalmlar 100 90 Kmlatif Geen (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane Boyu (mikron) 100 Kapal Devre Ak Devre

ekil 5.44. Ak ve kapal devre rnlerinin -30 m dalmlar

+5 mikron dalmlar 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane Boyu (mikron) 100

Kmlatif Geen (%)

Kapal Devre Ak Devre

1000

ekil 5.45. Ak ve kapal devre rnlerinin +5 m dalmlar P 42.5 R imentosu iin en iyi servis zellikleri veren tane boyu dalmnn -30+2 m olduu grlmtr. Ayn sonucun, kapal ve ak devre rn olan P 42.5 N iin de tekrar edip etmeyeceini grebilmek amacyla, her iki devre rnn yaklak -30+5 m aralnda tane boyu dalmlar hazrlanmtr. rneklerin -30+5 m tane boyu dalmlar ekil 5.46da verilmektedir.

109

-30+5 mikron dalmlar 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 10 Tane Boyu (mikron)

Kmlatif Geen (%)

Kapal Devre Ak Devre 100

ekil 5.46. Ak ve kapal devre rnlerinin -30+5 m dalmlar Ak ve kapal devre rnlerinin -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlar iin yaplan priz sresinin tayini, hacimsel sabitlik, su ihtiyac ve Blaine zgl yzey alan testlerinin sonular izelge 5.16da verilmitir. Kapal ve ak devre rneklerinin priz srelerine bakldnda; ayn dalmlar iin, ak devre rnleri daha erken prizlenmeye balam ve yine ayn ekilde prizin tamamlanmas daha erken gereklemitir. rneklerde hacimsel deiim gzlenmemitir. rneklerin normal kvamlla eritikleri andaki su ihtiyacnn, kapal devre rnlerinde tm dalmlar iin ak devre rnlerine oranla daha fazla olduu grlmtr. Blaine zgl yzey alan deerlerinin ise -30 ve -30+5 m dalmlarnda ak devre rnleri iin daha fazla olduu grlmtr. Fakat +5 m dalmnda kapal devre rn daha fazla Blaine zgl yzey alan deeri vermitir. ekil 5.45deki kapal devre rneinin 20 mdan daha iri tane boyu ksmnda, dalmn ak devre rnne gre incelmesi, +5 m rneinin Blaine deerindeki deiiklii aklamaktadr. Priz alma sreleri ve hacimsel sabitlik deerleri TS EN 197-1 standardna uygundur.

110

izelge 5.16. Kapal ve ak devre -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlarnn priz sresi, hacimsel sabitlik, su ihtiyac ve zgl yzey alan sonular Priz Sresi, s.: saat, dk.: dakika Balama Kapal Devre -30 m Ak Devre -30 m Kapal Devre -30+5 m Ak Devre -30+5 m Kapal Devre +5 m Ak Devre +5 m 2 s 45 dk 1 s 35 dk 3 s 30 dk 3 s 15 dk 4 s 00dk 3 s 30 dk Sona Erme 4 s 10 dk 3 s 15 dk 4 s 45 dk 4 s 35 dk 5 s 40 dk 4 s 50 dk

Hacimsel Sabitlik, mm 1 1 1 1 1 1

Su htiyac, % 36.0 35.2 38.0 37.0 31.4 30.2

Blaine, cm2/g 3761 5177 2305 2892 1830 1718

Kapal ve ak devre rnlerinin -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlarnda 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanm testleri yaplm; sonular srasyla ekil 5.47, 5.48 ve 5.49da verilmitir. Buna gre -30 m dalmnn grafiinde 2, 7 ve 28 gn iin kapal devre rn ak devre rnnden daha yksek dayanm gstermitir. En yksek 2 gnlk erken dayanm deeri tm rnekler iinde -30 m dalmlarnda grlmektedir, nk ince tanelerin oran tm tane boyu dalm iinde iri tanelerin yokluundan dolay artmaktadr.

111

60

55 Basn dayanm, (MPa)

50

45

40
Kapal Devre -30 mikron Ak Devre -30 mikron

35 2 gn 7 gn 28 gn

ekil 5.47. Ak ve kapal devre -30 m rnlerinin basn dayanm deerleri nce tane miktarnn azaltld +5 m dalmlarnda, kapal devre rn yine ak devre rnnden tm yalar iin daha fazla dayanm gstermekle birlikte (ekil 5.48), tm rnekler iinde en dk erken dayanm deerini vermitir. Fakat, +5 m kapal devre rnei % 5 den daha fazla ince tane iermemesine ramen, 28. gn dayanm, orjinal kapal devre rneinin 28 gnlk dayanmyla ayn deeri vermektedir. Kapal ve ak devre rnlerinin yaklak % 95nin -30+5 m aralnda oluturulmasyla hazrlanan rneklerin basn dayanm deerleri ekil 5.49da verilmektedir. Kapal devre -30+5 m dalm tm rneklerden daha yksek dayanm deeri vermi; TS EN 197-1 standardnda tanmlanan P 42.5 N iin en yksek 28 gnlk dayanm limitine ulamtr. Kapal ve ak devre rnlerinin oluturulan farkl dalmlarnda zellikle dayanm asndan farkllklar grlmektedir. En iyi sonular P 42.5 R imentosu rneklerinde olduu gibi -30+5 m rnlerinde elde edilmitir. ince tane miktarnn olduka

112

azaltld +5 m dalmlarnda orjinal rneklerin deerlerine yakn sonular kaydedilmitir.

55 50 45 Basn dayanm, (MPa) 40 35 30 25 20 15 10 2 gn 7 gn 28 gn
Kapal Devre +5 mikron Ak Devre +5 mikron

ekil 5.48. Ak ve kapal devre +5 m rnlerinin basn dayanm deerleri

65 60 55 50 45 40 35 30 25 2 gn 7 gn 28 gn
Kapal Devre -30+5 mikron Ak Devre -30+5 mikron

ekil 5.49. Ak ve kapal devre -30+5 m rnlerinin basn dayanm deerleri

Basn dayanm, (MPa)

113

6. DENEYSEL SONULARIN DEERLENDRLMES imentonun fiziksel, kimyasal, mineralojik ve morfolojik zelliklerinin, tme mekanizmas ve devre tasarmna bal olarak deiimi ve bu deiimin imento servis zellikleri zerindeki etkilerinin incelendii deneysel sonular bu blmde deerlendirilmektedir. 6.1. tme Mekanizmas Farkllnn Dar Tane Boyu Fraksiyonlarnda ncelenmesi YBMD ve bilyal deirmende tlen klinker rnleri, -75+63 m, -63+53 m, -53+45 m, -45+38 m, -32+20 m dar tane boyu fraksiyonlar ve -38 m dalmnda hazrlanmtr. Her iki tme mekanizmas rnlerinin ayn fraksiyonlarda benzer tane boyu dalmnda olmasna dikkat edilmitir. 6.1.1. Kimyasal Bileim, Yzey Alan ve Morfolojik zellikler Tane boyu ve tme mekanizma farkllna bal olarak kimyasal bileimin deimedii izelge 5.1 ve 5.2den grlmektedir. Kimyasal bileimde nemli deiimlerin olmamas, dier karakterizasyon testlerinin ve servis zelliklerinin karlatrlabilir olmasn salamtr. Yzey alan lmlerinde Blaine ve BET gibi iki ayr yntem kullanlmtr. ekil 5.4deki Blaine sonularna Bilyal gre, bilyal deirmen fraksiyonlarnn tane YBMD fraksiyonlarna gre az da olsa daha fazla zgl yzey alanna sahip olduu grlmektedir. deirmen tme mekanizmasnda paketlenme younluunun daha yksek olmas nedeniyle, yzeyleri dz olan taneler arasnda boluklar daha azdr. Dolaysyla bilyal deirmen rnlerinde, lm srasnda hava akna kar yzeyin direnci daha fazladr. BET yntemi, mineralojik ve morfolojik analizin gerekletirildii -63+53 m, -45+38 m ve -32+20 m fraksiyonlar iin yaplm, sonular ekil 5.5de verilmitir. Buna gre Blaine yzey alan sonularnn

114

tersine, YBMD fraksiyonlar daha fazla yzey alanna sahiptir; tane boyu inceldike fraksiyonlar arasndaki yzey alan fark almaktadr. Yksek basn altnda tane iinde atlak ve krklarn oluumu daha fazla olmakta; BET yntemi gaz sourum prensibine dayand iin atlak yzeylerine sourulabilen gaz miktar yzey alanna art olarak yansmaktadr. YBMD rneklerinde atlakl yapdan dolay elde edilen yksek BET yzey alan deerleri, elektron mikroskobu ile ekilen grntlerle desteklenmektedir. ekil 5.6, 5.7 ve 5.8de YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarnn elektron mikroskobu grntleri karlatrmal olarak verilmekte; YBMD rnlerinin daha przl ve atlakl yapya sahip olduu grlmektedir. Yksek basn altnda, minerallerin faz snr boyunca birbirinden ayrlmas ve atlaklarn oluumu, YBMD rneklerinin yzey yaplarn daha przl hale getirmektedir. Bilyal deirmen tme mekanizmasnda ise, taneler rastgele krlma sonucu faz boyutu boyunca kldkleri iin yzeyler daha dz ve keli grlmektedir. 6.1.2. Mineralojik zellikler YBMD ve bilyal deirmen -63+53 m, -45+38 m ve -32+20 m fraksiyonlarnn parlak kesitleri zerinde, Clemex grnt analiz cihaz ile mineralojik bileim, serbestleme analizi, alit iindeki gml belit miktar, minerallerin boyut ve ekil zellikleri belirlenmitir. izelge 5.3de verilen mineralojik bileime gre, her tme mekanizmasnn kendi fraksiyonlar iinde mineral faz dalmlar tane boyuna gre farkllk gstermektedir. Tane boyu inceldike alit miktar artarken, ara faz miktar azalmaktadr. Alitin ince tane boylarnda younlamas, belite gre daha kolay nebilir bir mineral olmas ile aklanabilir. izelge 5.4de alit ve belit fazlarnn byklk ve ekil karakteristikleri verilmitir. Belitin alite gre kristal bykl daha kktr. Alit ve belitin kristal yaplarndaki farkllk, grnm oran ve kresellik lm sonularna yansmaktadr. Hekzagonal yapdaki alitin grnm oran belite gre daha yksek iken, kresellik oran daha

115

dktr. Minerallerin kristal bykl ve ekil karakteristiklerinde tme mekanizma farkllna dayal belirgin bir fark grlmemektedir. ekil 6.1de YBMD ve bilyal deirmen fraksiyonlarnn karlatrmal serbestleme snf dalm sonular verilmektedir. Serbestleme snflarnda bal tane olarak genellikle alit-ara faz ikili bal tanesi gze arpmakta, ancak bu snfn miktar tane boyu inceldike azalmaktadr. Buna karlk alitin serbest tanelerinin miktar artmaktadr. Dier beklenen bir sonu, tane boyu inceldike l bal tanelerin orannn azalmasdr. Serbest alit miktar ise, YBMD rnnn her fraksiyonunda da bilyal deirmen rnlerine gre daha fazladr. Buna neden olarak, YBMDdeki tmenin, basn etkisiyle tercihli olarak mineral faz snrlarndan kopma ile gereklemesi gsterilebilir. Alit iin serbestleme derecesi beklendii gibi tane boyu inceldike artmaktadr. Serbestleme derecesinin zellikle alit minerali iin aklanmasnn nedeni; rneklerin % 70den fazlasnn alit mineralinden olumas ve az miktardaki belitin kmelenme eiliminde olmasdr. Ayrca alit iinde dmeler halinde bulunan belit miktar hesaplanm, sonular izelge 5.5de verilmitir. Elde edilen deerlere gre, alit iindeki gml belit miktar tane boyu ve tme mekanizma farkllna bal olarak deimektedir. Bu oran tane boyu inceldike azalrken, YBMD rneklerinde bilyal deirmen rneklerine gre daha az olmaktadr. Buna, YBMDdeki tme mekanizmas gerei, serbestlemenin mineral faz snrlarnda olumasnn neden olduu dnlmektedir. Ayrca, alit ve belit mineralleri arasndaki sertlik fark; YBMD tme mekanizmasnda uygulanan basncn faz snrlarnda younlamasna ve serbestlemenin, bu zayf dzlem boyunca daha kolay gereklemesine yardmc olmaktadr.

116

(a)

90 80 70 60 Miktar (%) 50 40 30 20 10 0

YBMD Bilyal D.

Serbest Serbest Serbest Alit Belit Ara faz

AlitBelit kilisi

Belit- Alit-Ara l Ara faz faz Ballar kilisi kilisi

(b)

90 80 70 Miktar (%) 60 50 40 30 20 10 0

YBMD Bilyal D.

Serbest Serbest Serbest Alit Belit Ara faz

AlitBelit kilisi

Belit- Alit-Ara l Ara faz faz Ballar kilisi kilisi

(c)

70 YBMD 60 50 Miktar (%) 40 30 20 10 0 Serbest Alit Serbest Belit Serbest Alit-Belit Belit-Ara Alit-Ara Ara faz kilisi faz kilisi faz kilisi l Ballar Bilyal D.

ekil 6.1. -63+53 m (a), -45+38 m (b) ve -32+20 m (c) YBMD ve bilyal deirmen rneklerindeki serbestleme snflar

117

6.1.3. Servis zellikleri YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnda, zellikle alit mineralinin serbestleme farkllklar grlm ve bu farkllklarn servis zellikleri zerinde pozitif bir etkisinin olup olmad incelenmitir. ekil 5.22den, YBMD fraksiyonlarnn bilyal deirmen fraksiyonlarna gre normal kvamda bir imento hamuru oluturabilmek iin daha fazla suya ihtiya duyduu grlmektedir. YBMD rnnn daha fazla su tkettii bilgisine literatrde de rastlanmaktadr. Dar tane boyu dalmnda taneler aras boluun daha fazla olmas, uygulanan basncn etkisiyle i atlaklarn olumas ve dolaysyla yzey alannn artmasyla suyun daha fazla tketilecei aklamalar mevcuttur. izelge 5.7de priz balama ve sona erme sreleri verilmektedir. Dar tane boyu fraksiyonlarnn yeterince ince malzeme iermemesi nedeniyle priz sreleri daha ge balayp daha ge sona ermektedir. Tane boyu inceldike bu srelerin ksald, ancak, tme mekanizmalarndaki farklla bal olarak fraksiyonlar arasnda herhangi bir ilikinin olmad grlmektedir. imentoya dayanm kazandran en nemli mineral olan alit; hem erken hem de ge dayanmda etkilidir. Gerek ekil 6.1den, gerekse ekil 5.9, 5.10 ve 5.11den imento tanesi iinde genellikle alit ve belitin ara faz ile birlikte olduu grlmektedir. Ara faz; alit ve beliti evreleyen, matriks grevi gren bir fazdr. Belit ise daha ok, ge dayanmn gelimesinde etkendir. imento tanesi su ile temas ettiinde, su belli bir derinlie kadar nfuz eder. Hatta baz durumlarda imento tanesinin bir ksm su ile tepkimeye girmeden kalabilir. Bu anlamda tane iinde oluan atlaklar suyun temas edebilecei yzey alann artrabilir. Ayn ekilde serbest olan mineral yzeylerinin de su ile tepkimeye girme olasl artabilir. Farkl tme mekanizmasyla tlen fakat, ayn tane boyu dalm ve kimyasal bileime sahip rneklerde, atlakl yap ve yzey alan arttka dayanm deerinin de artabilecei dnlmtr. Yaplan morfolojik analiz ve BET lmlerinde, YBMD rneklerinin bilyal deirmen

118

rneklerine gre daha fazla atlakl bir yapya ve dolaysyla yzey alanna sahip olduu grlmtr. Benzer ekilde alit mineralinin serbestleme derecesi YBMD rneklerinde, bilyal deirmen rneklerine gre -45+38 m fraksiyonunda % 70, 32+20 m fraksiyonunda ise % 25 daha fazladr. Her ne kadar dayanm testinde kullanlan rnekler dar tane boyu fraksiyonundan oluup, normalde olmas gereken ince taneyi iermese de, kan sonular greceli deerlendirme asndan 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanm testi gerekletirilmitir. ekil 5.23, 5.24 ve 5.25de srasyla 2, 7 ve 28 gnlk dayanm grafikleri verilmektedir. -63+53 m, -53+45 m ve -45+38 m fraksiyonlarnda belirgin bir fark olmasa da, -32+20 m ve -38 m fraksiyonlarnda bilyal deirmen rnekleri btn yalarda daha fazla dayanm deeri vermektedir. Elde edilen sonular bu konuda uzman bir aratrmac ile tartlm; tane boyu ve kimyasal bileimin benzer olmasna ramen dayanmda grlen farklln alit ve belit kristal byklkleri farkndan kaynaklanabilecei yorumuna varlmtr (Glasser, 2005, yazl grme). Ancak, yaplan mineralojik analizde alit ve belit minerallerinin kristal bykl ve Feret ortalamalar llm (izelge 5.4), tme mekanizmalar arasnda herhangi bir deiim grlmemitir. Literatrde bilyal tme ile YBMD mekanizmasn dayanm asndan inceleyen almalar bulunmaktadr. Ancak literatrdeki sonular, farkl tme mekanizmalaryla retilen normal imento dalmna sahip rnekler iindir. Bu anlamda dar tane boyu yerine dalm halindeki yeni rnek grubu hazrlanm, karakterizasyon ve servis zellikleri belirleme almalarna devam edilmitir. 6.2. tme Mekanizmas Farkllnn Dalm rneklerinde ncelenmesi YBMD ve bilyal deirmen rn klinkerin -75 m, -63 m, -53 m, -45 m, -38 m ve -20 m dalmlarnda rnekleri hazrlanm; sonularn karlatrlabilir olmas iin, YBMD ve bilyal deirmen rnleri ayn fraksiyonlarnn, benzer tane boyu dalmnda olmasna dikkat edilmitir (ekil 5.28).

119

6.2.1. Kimyasal Bileim ve Yzey Alan zellikleri Seilen dalm rneklerinin kimyasal bileimleri izelge 5.8de grlmektedir. Hem tane boyuna hem de tme mekanizmasndaki farklla bal olarak kimyasal bileimde bir deiim gzlenmemitir. Dalm rneklerinin hem Blaine hem de BET yzey alanlar llm, sonular ekil 5.29 ve 5.30da verilmitir. Bilyal deirmen dalmlarnn Blaine zgl yzey alan bir nceki rnek grubunda olduu gibi daha fazladr. Bu sonu; bilyal tme mekanizmasndaki rnn, YBMD tme mekanizmasna gre daha yksek paketleme younluuna sahip olmas ile aklanabilir. BET yzey alan sonularnda ise, YBMD ile bilyal deirmen rnleri arasndaki yzey alan farknn kapand grlmektedir. Bunun nedeni; YBMD rnlerindeki atlakl yapdan dolay yzey alannn artmasdr. Her iki yzey alan lmnde de beklendii gibi tane boyu inceldike yzey alan artmaktadr. 6.2.2. Servis zellikleri Dalm rneklerinde priz sresi, standart kvam iin su ihtiyac, hacimsel sabitlik ve 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm zellikleri incelenmitir. izelge 5.9da verilen priz srelerine bakldnda, tme mekanizmasndaki farklln sreler zerinde bir etkisinin olmad grlmektedir. Genel anlamda priz sresi zerinde inceliin daha etken olduu sylenebilir. zellikle tane boyu inceldike priz balama sresi ksalmaktadr. Buna neden olarak, inceliin artmasyla su ile temas eden yzeyin artmas ve hidratasyon tepkimelerinin daha hzl balamas gsterilebilir. Su ihtiyac ise, hem tane boyu, hem de tme mekanizma farkllna gre deimektedir. Tane boyu inceldike su tketimi artmaktadr. Suyun ncelikli ilevi, fiziksel olarak malzemenin slanabilmesi ve oluan hidratasyon rnleri arasndaki boluun doldurulmasdr. Su ayn zamanda kimyasal olarak malzemeyle tepkimeye girip yeni hidratasyon rnlerinin olumasn salar. Kimyasal olarak balanan su ile,

120

slanma ve boluk doldurma gibi fiziksel olarak tketilen su; imentonun yzey alan ile tane boyu dalmna baldr. Malzemede ince tane miktar arttka, bu tanelerin birbirleri zerinde standart bir kvam younluunda kolaylkla hareket edebilmelerini salamak iin daha fazla suya ihtiya vardr (Kuhlmann et.al, 1985). YBMD tme mekanizmasnda tketilen su miktar, bilyal tme mekanizmasna gre daha fazladr. Bu sonucun; rneklerin tane boyu dalmlar ayn olduu iin YBMD rnlerindeki atlakl yapdan kaynakland dnlmektedir. Hacimsel sabitlik tm rneklerde standartlar ierisinde yer alm, tane boyu ya da tme mekanizmasna bal olarak deiim gstermemitir. YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin standart 2, 7 ve 28 gnlk dayanm deerleri karlatrmal olarak ekil 6.2de verilmektedir. Bilyal deirmen -20 m rnei hari, tm dalm rneklerinde ve tm yalarda bilyal tme mekanizmasnn YBMD tme mekanizmasna gre daha iyi dayanm verdii grlmektedir.
60

50 Basn dayanm (MPa) 40

30 20

10 0 -75 -63

YBMD-2 gn BD-2 gn

YBMD-7 gn BD-7 gn

YBMD-28 gn BD-28 gn

-53 (mikron)

-45

-38

-20

ekil 6.2. YBMD ve bilyal deirmen dalm rneklerinin karlatrmal basn dayanm

121

Bilyal deirmen -20 m rneinin 2 gnlk erken dayanm deeri ayn tme mekanizmas dalmlarndan daha yksek olsa da, YBMD -20 m rnei dayanmna ulaamad grlmektedir. 7 ve 28. gn dayanmlarnda bu durum daha belirgin hale gelmitir. YBMD ile kyaslandnda bilyal deirmen tme mekanizmas daha fazla ince tane retmekte, tane boyu inceldike de normal kvaml bir imento hamuru iin su tketimi artmaktadr. Dolaysyla bu fraksiyonda standart test gerei eklenen suyun fiziksel ve kimyasal ilev asndan yeterli gelmedii dnlmektedir. Su ve ince tanelerin ok iyi homojenize edilmedii kvamdaki bir imento hamurunda, ince tanelerin kmelendii yer ile dier blgeler arasnda zayf ksmlar oluabilmekte, bu da dayanm deerini drmektedir. Her iki tme mekanizma rnleri karlatrldnda, benzer tane boyu dalm ve kimyasal bileimde olmalarna karn bilyal deirmen rn dalmlar daha yksek dayanm deerleri vermitir. Literatrde bu durumu destekleyen sonular mevcuttur. rnein yaplan bir almada, ayn kimyasal bileim ve tane boyu dalmna sahip bilyal deirmen ve YBMD rnlerinin dayanm deerlerinde nemli farklar grlm, bilyal deirmen rn daha yksek dayanm deeri vermitir. Bu durum; tme mekanizmasndaki farkllk nedeni ile her bir klinker faznn, tane boyu snflarnda farkl miktarlarda younlaabilecei eklinde aklanmtr. Klinker fazlar farkl tlebilirlie sahiptir ve dayanma farkl oranda katk salarlar. tlm klinkerdeki her bir tane boyu aral farkl faz bileimi gsterebilir. Darbe ve andrma etkisinin grld gre bilyal tane deirmen boyu tmesinde, daha klinker fazlarnn ezme mekanizmasna Clemens, 2004). 6.3. Fiziksel Parametrelerin ncelenmesi ncelik, tane boyu dalm ve dalm erisinin eimi gibi fiziksel parametrelerin, snflarna farkl oranlarda dald

dnlmektedir ve bu konuda almalar devam etmektedir (Mller-Pfeiffer and

imentonun servis zellikleri zerindeki etkisi P 42.5 R tipinde bir imentoda incelenmitir.

122

-10 m, -20 m, -30 m ,-45 m, -30+2 m ve -20+5 m rnekleri P 42.5 R imentosundan hazrlanm, kimyasal bileim ve yzey zellikleri belirlenmitir. P 42.5 Rnin iindeki % 5 kalker oran kolay nebilir olmasndan dolay zellikle ince tane boyundaki rneklerde younlamtr. Temel karma oksit bazndaki kimyasal bileimlerde herhangi bir olumsuzluk grlmemektedir. imento dalmnda, 3-32 m aralndaki malzeme miktarnn nemi P 42.5 Rye % 5, 10, 15 ve 20 orannda -30+2 m rnei katlarak incelenmitir. Tane boyu dalm eimi, -20+5 m rneinin P 42.5 Rye % 10, 20, 30 ve 40 oranlarnda katlmasyla deitirilmitir. -30+2 m katksyla rneklerin Blaine yzey alan deerleri 3000-3200 Blaine arasnda deiirken, -20+5 m katksyla rneklerin yzey alan deerleri katk oran artyla birlikte azalmaktadr (ekil 5.38). Bu azalmaya tane boylar birbirine daha yakn tanelerin miktarnn artmas neden olmutur. -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin incelenen priz srelerinde tane boyunun etkisi daha ok ilk priz annda belirgindir. -10 m, -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin P 42.5 R rnei ile 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar karlatrlm, en iyi dayanm deerinin -30 m rneinde elde edildii grlmtr (ekil 5.39). nceliin zellikle erken dayanmda etkisi olduka fazladr. -10 m rnei erken dayanmda P 42.5 R ve -45 m rneinden daha yksek bir deer alrken ge dayanmda bu durum tersine dnmtr. Bilindii gibi Portland imentosunun yzey alan byk olduunda su ile temas ettii andan itibaren prizlenme sreci daha hzldr. Hatta zgl yzey alan fazla, Rosin Rammler tane boyu dalmndaki pozisyon parametresi kk olan imentolarn hidratasyon tepkimelerinin daha hzl olduu bildirilmektedir (Sprung et.al, 1985). ncelikteki deiim, etkisini 28 gnlk ge dayanmdan ok, erken dayanmda gstermektedir. Bunun da nedeni, sertlemenin balad anda oluan hidratasyon rnlerinin miktar, kat taneciklerin yzey alan ile suyun etkileebilme hzna baldr. Fakat ince taneler dayanm sadece belli bir limite kadar arttrr ki, bu da 28 gnlk dayanmdan ok erken dayanm iin geerlidir (Kuhlmann et.al, 1985). ncelik zellikle erken dayanmda etkili olurken, ge dayanmda kimyasal ve mineralojik zellikler daha etkendir (Tsivilis and Parissakis, 1995; Odler, 1998).

123

P 42.5 Rye -30+2 m katlan rneklerin basn dayanmlar, % 5 katk oran hari, hem katk yzdesi artna, hem de P 42.5 R rneine gre artmaktadr. Fakat en arpc dayanm deerini -30+2 m rneinin kendisi vermi, P 42.5 R rneinin 28 gnlk dayanmna gre % 38lik bir iyileme salamtr (ekil 5.40). P 42.5 Rye -20+5 m katlan rneklerin basn dayanmlar, rnek iindeki -20+5 m miktar artka P 42.5 R rneine gre artm, fakat farkl miktarda -20+5 m ieren rnekler birbirine yakn dayanm deerleri vermitir. Ancak, -20+5 m rneinin kendisi zellikle 2 gnlk erken dayanmda % 50ye yakn bir oranla daha yksek dayanm deeri salamtr. P 42.5 R ile -20+5 m karlatrldnda 28. gn dayanm iin -20+5 m rnei % 34 kadar daha fazla dayanma ulamaktadr (ekil 5.41). -20+5 m rneinin % 10, 20, 30 ve 40 oranlarnda P 42.5 Rye katlmasyla Blaine yzey alan deeri derken, tane boyu dalmnn eimi de artmtr. Dalm erisinin Gates-Gaudin-Schuhmana gre belirlenen eim deerleri izelge 6.1de verilmektedir. izelge 6.1. P 42.5 R ile -20+5 m katlan rneklerin dalm erilerinin eimleri (n) rnekler P 42.5 R % 10 -20+5 m katkl P 42.5 R % 20 -20+5 m katkl P 42.5 R % 30 -20+5 m katkl P 42.5 R % 40 -20+5 m katkl P 42.5 R -20+5 m Dalm erisinin eimi, n 1.12 1.24 1.44 1.65 2.00 2.30

-20+5 m katk oran artan rneklerin, eim-basn dayanm ilikisi ekil 6.3de grafiklendirilmitir. Buna gre, eim deeri 2e kadar olan rneklerin dayanm deerlerinde belirgin bir fark grlmezken, 2den daha byk eim deerlerinde

124

dayanm deeri artmaktadr. Dier bir deyile, dar tane boyu dalm ve dk Blaine yzey alanna sahip bir rnek, geni tane boyu dalmna sahip, yksek Blaine yzey alan deeri veren bir rnein basn dayanm ile ayn deeri verebilmektedir. Tane boyu dalmnn diklemesi basn dayanm zerinde olumsuz etki yaratmamakta, hatta eimin 2den byk olduu durumda dayanm deeri artmaktadr. Bu sonulardan tane boyu dalmndaki, ince ve iri taneyi temsil eden iki zt ucun dayanm zerinde etkisinin nemli olduu grlmektedir.
70 60 Basn dayanm (MPa) 50 40 30 20 10 0 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2 2.4 Dalm eimi (n)
2 gn 7 gn 28 gn

ekil 6.3. Dalm erisinin eimi ile basn dayanm ilikisi ekil 6.4de P 42.5 R, -30+2 m, -20+5 m ve -30 m rneklerinin dayanm karlatrma grafii verilmektedir.

125

65 60 55 Basn dayanm (MPa) 50 45 40 35 30 25 20 0 5 10 15 Gn 20 25 30

P 42.5 R -30+2 mikron -20+5 mikron -30 mikron

ekil 6.4. P 42.5 R ile -30+2 m, -20+5 m ve -30 mikron rneklerinin 2, 7, 28 gnlk basn dayanm karlatrmas -30 m rnei, ince tanelerden dolay erken dayanmda -30+2 m rneinden daha yksek dayanm verirken; benzer etki -20+5 m rneinde iri tanenin olmay ile de salanmaktadr. P 42.5 R rneinden ince ve iri tanelerin uzaklatrlmasyla P 42.5 R snf iin TS EN 197-1de tanmlanan en yksek 28 gnlk dayanma ulaabilmenin mmkn olduu grlmektedir. Endstriyel koulda P 42.5 Nnin erken dayanmnn 20 MPadan daha yksek olmas iin % 5 kalker katlarak P 42.5 R tipinde imento retilmitir. P 42.5 R imentosundan oluturulan -30 m ve -20+5 m dalmyla 20 MPalk dayanm deeri 42 MPaa kadar ulamtr. 28 gnlk ge dayanmda ise P 42.5 R dayanm normal koulda 45 MPa deerini alrken, -30+2 m rnei ile bu deer 62.5 MPaa kadar kmtr. Dolaysyla imento dalmnda ince tanelerin zellikle erken dayanmda etkisi bykken, ge dayanmda ise iri tanelerin etkisi daha fazladr.

126

6.4. Fiziksel Parametrelerin Farkl tme Devre Tasarmlar in ncelenmesi Ankara SET imento Fabrikasnn bilyal deirmen ak ve kapal tme devrelerinden alnan P 42.5 N imentosunun tane boyu dalmlar birbirinden farkl olup kapal devre rn daha dik dalmdadr. Bu farklln yzey alan ve servis zelliklerine olan etkisi incelenmitir. Kapal devre rnnn yzey alan ak devre rnne gre daha az olurken su ihtiyac daha fazladr (izelge 5.15). Bu sonu, tane boyu dalmnn daha dik bir eime sahip olmas ile ilgilidir. Priz sresi ise, kapal devre rnnde ak devre rnne gre daha ge balayp tamamlanmaktadr. Ak devre rnnde priz srecinin daha erken srelerde gereklemesi, bu rnn daha fazla ince tane iermesinden kaynaklanmaktadr. Bu rnek grubunda da tane boyu dalmnn priz sresi zerinde olduka etken olduu grlmektedir. Ak ve kapal devre rnlerinin 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm testleri yaplm, sonular ekil 5.43de grafiklendirilmitir. Buna gre kapal devre rn 2 ve 7. gnlerde ak devre rnne gre daha iyi dayanm verirken, 28. gnde bu ak kapanmakta ve hemen hemen ayn deere ulamaktadr. Dolaysyla dayanm grafii izelge 5.15deki sonularla birlikte yorumlandnda, ak devre rn her ne kadar erken prizlense ve daha fazla yzey ierse de, erken dayanmda kapal devre rnnn dayanmna ulaamad grlmektedir. Bu anlamda daha yksek Blaine yzey alanna sahip olan bir rnein daha iyi dayanm verecei beklentisi yanltr. te yandan ayn dayanm, daha dk yzey alanna sahip, dolaysyla daha iri bir malzemede, tane boyu dalm eimini deitirmek suretiyle elde etmek mmkndr. Tane boyu dalmndaki ince ve iri taneleri ieren ularn basn dayanm zerindeki etkilerini ayr ayr inceleyebilmek iin -30 m ve +5 m dalmlar hazrlanmtr. P 42.5 R imentosunda en iyi dayanmn -30+2 m iin elde edilmesi zerine benzer sonucun P 42.5 N imentosu iin de tekrar edip etmeyeceinin belirlenmesi amacyla -30+5 m rnei hazrlanm, servis zellikleri incelenmitir.

127

izelge 5.16daki sonulara gre, kapal devre -30 m ve +5 m dalmlarnn priz sresi, yzey alan, su ihtiyac gibi zelliklerinde, ak devre dalmlarna oranla farklllklarn grlmesi tane boyu dalmnn daha dik dalmda olmas ile aklanabilir. Ancak benzer farkllklar ayn tane boyu dalmna sahip kapal ve ak devre -30+5 m dalmlarnda da grlmektedir. Bu sonucun kapal devre tme sisteminin doasndan kaynakland dnlmektedir. Kapal ve ak devre rnlerinin -30 m, -30+5 m ve +5 m dalmlarnda yaplan 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanm test sonularna gre (ekil 5.47, 5.48 ve 5.49), kapal devre rnekleri ak devre rneklerine gre daha fazla dayanm deeri vermektedir. En yksek 2 gnlk erken dayanm deeri tm rnekler iinde ince tane oran en fazla olan -30 m dalmlarnda kaydedilmitir. +5 m rneinin en dk erken dayanm deerini vermesi rnek iindeki -5 m miktarnn sadece % 5 kadar olmasnn bir sonucudur. Ancak, +5 m kapal devre rnei % 5 den daha fazla ince tane iermemesine ramen, 28. gn dayanm, orjinal kapal devre rneinin 28 gnlk dayanmyla ayn deeri vermektedir. Kapal devre tme sisteminin etkisi, ayn tane boyu dalmndaki -30+5 m rneklerinde de gzkmekte, kapal devre rnei tm yalarda ak devre rneinden daha fazla dayanma sahip olmaktadr. Kapal ve ak devre rnlerinin oluturulan farkl dalmlarnda zellikle dayanm asndan farkllklar grlmektedir. En iyi sonular bir nceki deneysel almada olduu gibi -30+5 m rnlerinde elde edilmitir. Kapal devre -30+5 m dalm tm rneklerden daha yksek dayanm deerleri vermi, TS EN 197-1 standardnda tanmlanan P 42.5 N iin en yksek 28 gnlk dayanm limitine ulamtr. izelge 6.2de tm dalm rneklerinin, kendi orjinal rneklerine gre 28 gnlk basn dayanm iin deiim yzdeleri grlmektedir.

128

izelge 6.2. rneklerin kapal ve ak devre rnlerine gre 28 gnlk basn dayanm deiim yzdeleri Basn dayanm (28 gnlk) MPa Kapal Devre Ak Devre Kapal Devre -30 m Ak Devre -30 m Kapal Devre -30+5 m Ak Devre -30+5 m Kapal Devre +5 m Ak Devre +5 m 49.8 49.4 56.9 54.9 61.9 59.7 49.2 45.4 - 1.2 - 8.8 + 24.3 + 20.8 + 14.3 + 11.1 Kapal devre rnne gre deiim (%) Ak devre rnne gre deiim (%)

P 42.5 N tipindeki bir imentoda -30 m miktar yaklak %70-80 arasnda deimektedir. Elde edilen deneysel sonulara gre standartta belirtilen en yksek dayanm deeri iri ve ince tane miktarnn azaltld -30+5 m rneklerinde grlmtr. Bilindii gibi 32.5 ile 42.5 dayanm snflar arasnda % 30luk bir dayanm fark bulunmaktadr. 32.5 dayanm snfndaki bir imentonun sat fiyat yaklak 85 YTL/ton olurken, 42.5 iin bu fiyat 95 YTL/tona kmaktadr. Ayn ekilde deneysel almada kullanlan 42.5 tipindeki imento ile -30+5 m tane boyu aralndaki imento arasnda % 38lik bir dayanm fark elde edilmi, bir st dayanm snf deerlerine klmtr. te yandan baz endstriyel imento tesislerinde, d50= 35 m ve d97=~15 m olan filtre alt rnnn depolama sorunlarndan dolay yaklak % 5 orannda son rne kartrld bilinmektedir. Bu filtre alt malzemesinin son rn olan P 42.5 Rye kartrld ve kartrlmad durumda rnekler alnarak dayanm deerleri incelenmitir. Byle incelikte bir malzemenin son rne kartrlmad durumdaki dayanm, kartrlan rnein dayanmndan ~% 3 kadar fazladr. Yaplan aratrma ve grmeler sonucunda (Sherrill, 2005, yazl grme)

129

byle tane boyu dalm ve kimyasal zelliklere sahip imentonun; nkleer atklarn depolanmasnda, petrol kuyularnn szdrmazlnn salanmasnda, toprak kaymalarnn nlenmesi amacyla toprak stabilizasyonunda ve tnellerde zayf blgelere enjeksiyon edilerek szdrmazlkta kullanld bilgisine ulalmtr. Byle bir rnn sat fiyat dnya genelinde yaklak 1000 $/ton civarndadr (Kumar et.al, 2000). Dolaysyla dayanm deerlerinde azalma olmadan ve filtre kapasitesi zorlanmadan, imentodan ince malzemenin uzaklatrlmas ile yeni bir rn pazarlama imkan doabilir.

130

7. SONULAR YBMD ve bilyal deirmen tme mekanizmalarndaki farklln, dar tane boyu ve dalm rneklerinde fiziksel, kimyasal, mineralojik ve morfolojik anlamda incelenerek servis zellikleri zerinde etkisinin belirlendii almalar ile farkl imento tipi ve tme devre tasarmlarnda fiziksel parametrelerin servis zellikleri zerindeki etkilerini inceleyen almalarn sonular aada zetlenmektedir. Dar tane boyu fraksiyonlarnn kimyasal bileimleri ayn olmasna ramen, mineralojik bileimleri incelie bal olarak farkllk gstermektedir. BET yzey alan deerleri YBMD fraksiyonlarnda atlakl yapdan dolay daha fazla olurken, Blaine yzey alan deerleri bilyal deirmen rneklerinde daha fazladr. Morfolojik analizde elde edilen SEM fotoraflar; YBMD rneklerinin daha przl bir yapya sahip olduunu, bilyal deirmen rneklerinin ise daha dzgn yzeylerden olutuunu gstermektedir. zellikle alit minerali asndan YBMD tme mekanizmasnda tane boyu inceldike daha iyi serbestleme salanmaktadr. Yksek basn altnda krlmann, en zayf blge olan mineral snrlar boyunca gerekletii ve bunun sonucunda aralarnda sertlik fark bulunan alit ve belit minerallerinin faz snrlar boyunca serbestletii dnlmektedir. Ayn ekilde, alit iindeki belit dmelerine tane boyuna bal olarak YBMD rnlerinde daha az rastlanmaktadr. Alit ve belitin ortalama kristal byklkleri tme mekanizmasna bal olarak herhangi bir deiim gstermemektedir. YBMD rneklerinin daha atlakl bir yapda olmas su ihtiyac deerlerinde arta neden olmaktadr. Bilyal deirmen rneklerinin basn dayanm deerleri, YBMD rneklerine gre az da olsa daha yksektir. allan rnekler iin serbestlemenin dayanm zerinde bir etkisinin olmad bulunmutur. almann dalm rneklerinin incelendii ksmnda; su ihtiyac hem tane boyu hem de tme mekanizma farkllna gre deimekte, YBMD rneklerinde daha fazla su tketilmektedir. Ayn kimyasal bileim ve tane boyu

131

dalmna sahip bilyal deirmen ve YBMD rnlerinin dayanm deerlerinde nemli farklar grlm; bilyal deirmen rnleri daha yksek dayanm deerleri vermitir. -30+2 m aralndaki malzemenin P 42.5 R iindeki orannn % 6 kadar arttrlmasyla 28 gnlk standart dayanmlar P 42.5 Rye gre % 13 artmaktadr. -20+5 m boyut aralndaki malzemenin P 42.5 Rye katlmasyla elde edilen erken dayanm deerleri, tane boyu dalmndaki homojenlik artna bal olarak artmaktadr. -20+5 m katk oran arttka tane boyu dalm daha dikleirken, Blaine yzey alan deeri dmektedir. Fakat dayanm deerleri % 10, 20, 30 ve 40 katk oranlarnda deimezken, P 42.5 Rye gre yaklak % 5 kadar artmaktadr. Dolaysyla; tane boyu dalm eiminin dikletirildii ve daha az zgl yzey alanna sahip bir rnekle de benzer dayanm deerlerine ulamak mmkndr. ncelik erken dayanmda etkin olurken, ge dayanma katks daha azdr. Hatta 10-15 m inceliine kadar dayanm artmakta, ancak incelik, bu deerden daha fazla olduunda dayanm olumsuz ynde gelimektedir. nk ince taneler ortam reolojisini ve tane boyu dalmndaki homojenlii bozmaktadr. imento iindeki yaklak 30 m dan daha iri taneler dayanm azaltmaktadr. Dolaysyla 28 gnlk en yksek imento dayanm, -30+5 m rneinde olduu gibi dalmn iri ve ince ularnn giderildii ve daha dik bir dalmn olduu koullarda elde edilebilir.

132

8. NERLER Farkl mekanizmalarla tlen olduu imento rneklerinin Bu fiziksel ve morfolojik hidratasyon

zelliklerinde

farkllklarn

grlmtr.

farkllklarn,

tepkimelerine nasl yansyacan grebilmek iin hidratasyon ssn belirleme testi uygulanabilir. Bylece farkl tme mekanizmalaryla retilen rnlerin dayanm gelimesi hakknda n fikir elde edilebilir. almada, P 42.5 ve P 42.5 R rnleri iin yaklak 5-30 m fraksiyonunun dayanm zerinde olduka etkili olduu belirlenmitir. te yandan, gnmzde ekonomik ve evresel nedenlerden dolay katkl imento retimi yaygnlamaktadr. Dolaysyla, katkl imentolarda bu aralktaki imento fraksiyonunun davranmnn incelenmesi uygun olabilir. alma sonunda varlan dier bir sonu ise; ince tanelerin ortam reolojisini ve tane boyu homojenliini bozduu, dayanmn bu durumdan olumsuz etkilendiidir. nce tanelerin rn kalitesine etkisini daha iyi aklayabilmek iin, imento harcnn 28 gnlk dayanm sonundaki krlma yzeylerinde oluan hidratasyon rnlerinin homojenlii SEM yntemiyle incelenebilir.

133

KAYNAKLAR DZN Ahmed, W.U., 1991, Advances in sample preparation for clinker and concrete microscopy, World Cement, August, 8-12. Aiqin, W., Chengzhi, Z. and Ningsheng, Z., 1999, The theoretic analysis of the influence of the particle size distribution of cement system on the property of cement, Cement and Concrete Research, 29, 1721-1726. Allen, T., 1981, Particle Size Measurement, Powder Technology Series, Chapman and Hall, London, 674p. Altun, A. and lmez, N., 2001, Comparative investigations of microstructure and grindability of cement clinker, The Journal of Ore Dressing, Issue 6, 2-8. Altun, A., 2000, imento klinkerindeki fazlarn oluumu ve mikroyaplarn incelenmesi, Afyon Kocatepe niversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), 29-40. Altun, A., 1998, Klinker kalite kontrolnde mikroskopik kriterler, imento ve Beton Dnyas, Say 16, 22-32. Anwander, A., Neyran, B., Haase, J. and Baskurt, A., 1998, New methods for clinker phase recognition using automatic image analysis, World Cement Research and Development, April, 77-84. Apling, A. and Bwalya, M., 1997, Evaluating high pressure milling for liberation enhancement and energy saving, Minerals Engineering, Vol. 10, No. 9, 10131022. Battersby, M.J.G., Kellerwessel, H. and Oberhauser, G., 1993, High pressure particle bed comminution of ores and minerals, World Cement, November, 19-23. Battersby, M.J.G., Kellerwessel, H. and Oberhauser, G., 1992, Important advances in the development of high pressure rolls comminution for the minerals industry, Proceedings of Extractive Metallurgy of Gold and Base Metals, Australia, 2-8. Beaudoin, J.J. and Ramachandran, V.S., 1992, A new perspective on the hydration characteristics of cement phases, Cement and Concrete Research, Vol. 22, 689-694.

134

Bentz, D.P. and Stutzman, P.E., 1994, SEM analysis and computer modelling of hydration of portland cement particles, Petrography of Cementitious Materials, ASTM STP 1215, Sharon M. Dehayes and David Stark (eds.), American Society for Testing and Materials, Philadelphia, 60-73. Bonen, D. and Diamond, S., 1991, Application of image analysis to a comparison of ball mill and high pressure roller mill ground cement, Proceedings of the 13th International Conference on Cement Microscopy, Florida, 101-119. Brown, A. W. and Bye, G. C., 1989, Portland imentosunun Yaps ve Kimyas, imento Teknolojisi Teknik Eitim, imhol A. . Yaynlar, No. 2, 13-35. Brggemann, H. and Bentrup, L., 1990, Relationship between cement strength and the chemico-mineralogical parameters of the clinker, ZKG, No. 1, 30-33. Bye, G.C., 1999, Portland Cement composition, production and properties, Thomas Telford 2nd Edition, London, 225s. Campbell, D.H., 1999, Microscopical Examination and Interpretationof Portland Cement and Clinker, Portland Cement Association, Second Edition, USA, 201p. Chermant, J., Chermant, L., Coster, M., Dequiedt, A. and Redon, C., 2001, Some fields of applications of automatic image analysis in civil engineering, Cement and Concrete Composites, 23, 157-169. Clemex User Guide, 2001, Clemex Technologies inc., Canada, 322p. elik, .B. and ner, M., 2006, The influence of grinding mechanism on the liberation characteristics of clinker minerals, Cement and Concrete Research, Vol. 36, 422-427. Detwiler, R.J., 1995, High efficiency separators, Part 1: Effect on cement, ZKG International, No.7, 384-395. Diamond, S. and Olek, J., 1990, Cement particle characterization by SEM-chemical image analysis systems, Proceedings of the 12th International Conference on Cement Microscopy, Canada, 356-369. Diamond, S. and Leemann, M.E., 1995, Pore size distributions in hardened cement paste by SEM image analysis, Material Research Society Symposium Proceedings, 370, 217-226.

135

DPT, 2001, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, imento Hammaddeleri alma Grubu Raporu, 62s. Duda, W. H., 1985, Cement-Data-Book International Process Engineering in the Cement Industry, Volume 1, 302p. Dunne, R., Goulsbra, A. and Dunlop, I., 1996, High pressure grinding rolls and the effect on liberation: comparative test results, Randol Gold Forum, Conference Proceedings, California, 49-54. Ehrentraut, G. and Rao, T.R.R., 2001, Experience with a roller press in the Pellet Plant of Kudremukh Iron Ore Company Ltd., Aufbereitungs-Technik/Mineral Processing, No.10/October, 469-476. Ekmeki, Z., Can, M., Ergn, .L., Glsoy, .Y., Benzer, H. and elik, .B., 2005, Performance evaluation of B flotation plant using mineralogical analysis, The 19th International Mining Congress and Fair of Turkey, zmir, 233-240. Ellerbrock, H.G., 1994, High pressure grinding rolls, ZKG, No.4, E104-110. Ellerbrock, H.G., Sprung, S. and Kuhlmann, K., 1990, Particle size distribution and properties of cement, Part III: Influence of the grinding process, ZKG, No. 3, 55-63. Erdoan, T. Y., 1995, imentolar, ODT naat Mhendislii Blm, 121s. Ergin, H., 1998, Hammadde kimyasal kompozisyonunun imento retimine ve zelliklerine etkileri, imento ve Beton Dnyas, Say: 14, 11-16. Falutsu, M., 1994, Measurement of the degree of liberation of a mineral, Minerals Engineering, Vol. 7, No. 4, 491-493. Fandrich, R.G., Bearman, R.A., Boland, J. and Lim, W., 1997, Mineral liberation by particle bed breakage, Minerals Engineering, Vol. 10, No. 2, 175-187. Felekolu, B., Tosun, K. ve Altun, .A., 2005, Optik mikroskop ve grnt ileme teknikleri kullanarak klinker karakterizasyonu, Blm I-Porozite ve kristal boyutu dalm, imento ve Beton Dnyas, Say 57, 54-67. Feret, B. and Feret, C.F., 1999, CemQUANT software mathematical modeling in quantitative phase analysis of Portland cement, Cement and Concrete Cement, Vol. 29, 1627-1633.

136

Frigione, G. , Zenone, F. and Esposito, M.V., 1983, The effect of chemical composition on portland cement clinker grindability, Cement and Concrete Research, Vol. 13, 483-492. Frigione, G. and Marra, S., 1976, Relationship between particle size distribution and compressive strength in portland cement, Cement and Concrete Research, Vol. 6, 113-128. Glasser, F.P., 1998, The Burning of Portland Cement, Leas Chemistry of Cement and Concrete, Peter C. Hewlett (ed.) Fourth Edition, John Wiley&Sons, New York, pp 195-236. Glasser, F.P., 2005, Yazl grme, University of Aberdeen, Engineering & Physical Sciences School, Chemistry, UK, f.glasser@abdn.ac.uk. Guirado, F., Gali, S. and Chinchon, S., 2000, Quantitative Rietveld analysis of aluminous cement clinker phases, Cement and Concrete Research, Vol. 30, 1023-1029. Hills, L.M., 1995, The effect of clinker microstructure on grindability: Literature review database, Portland Cement Association Report, 90p. Halbleib, A., 2005, Development in Polysius grinding technology and Polytrack proven reliability, TCMA VIII. Tecnical Seminar, November, Ankara, 11-16. Hargave, R.V., Venkateswaran, D., Deshmukh, V.V. and Chatterjee, A.K., 1985, Quantification of varying effects of a set of clinker microstructural parameters on cement strength at various ages, Proceedings of the 7th International Conference on Cement Microscopy, USA, 407-418. Holderbank Cement Seminar, 1998, Process Technology I-Tube mills Chapter 7, 315392. Hong, H., Fu, Z. and Min, X., 2001, Effect of cooling performance on the mineralogical character of Portland cement clinker, Cement and Concrete Research, 31, 287-290. Hoten, . and zbay, C., 1998, A comparison of particle bed breakage and rod mill grinding with regard to mineral liberation and particle shape effects, Minerals Engineering, Vol.11, No.9, 871-874.

137

Jiang, S.P., Mutin, J.C. and Nonat, A., 1995, Studies on mechanism and physicochemical parameters at the origin of the cement setting, I. The fundamental processes involved during the cement setting, Cement and Concrete Research, Vol. 25, 779-789. Jorgensen, S.W., 2005, Cement grinding-a comparison between vertical roller mill and ball mill, Cement International, No.2, 55-63. Jourlin, M., Roux, B. and Faure, R., 2001, Recognition of clinker phases by automatic image analysis, Cement and Concrete Composition, 23, 207-214. Kellerwessel, H.A.M., 1996, High pressure particle bed cominution, Engineering and Mining Journal, February, 45-52. Kosmatka, S.H., Panarese, W.C., Gissing, K.D. and MacLeod, N.F., 1995, Design and Control of Concrete Mixtures, Canadian Portland Cement Association, 221p. Kuhlmann, K., Ellerbrock, H.G. and Sprung, S., 1985, Particle size distribution and properties of cement, Part I: Strength of portland cement, ZKG, No. 6, 136145. Kumar, S., Singh,C. J., Singh, R. P. and Kachari, J., 2000, Microfine cement: Special superfine portland cement,
http://www.ongcindia.com/techpaper1.asp?fold=techpaper&file=techpaper1.txt

Kurdowski, W., 1991, Cement Manufacture, Cement and Concrete Science and Technology Volume I Part I, S. N. Ghosh (ed.), ABI Books Private Limited, India, 57-98. Lindqvist, J.E. and kesson, U., 2001, Image analysis applied to engineering geology, a literature review, Bulletin of Engineering Geology and the Environment, 60, 117-122. Locher, D. and Odler, I., 1989, Interaction phenomena in the combined hydration of clinker minerals, l Cemento, 1, 25-35. Lundgaard, N. and Jns, E.S., 2003, Quantitative Rietveld XRD analysis, World Cement, Vol. 34, 59-63. Maki, I., Ito, S., Tanioka, T., Ohno, Y. and Fukuda, K., 1993, Clinker grindability and textures of alite and belite, Cement and Concrete Research, 23, 1078-1084.

138

Moir, G.K., 1997, Cement Production: state of art, British Ceramic Transactions, Vol.96, No. 5, 204-212. Mrsky, P., Klemetti, M. and Knuutinen, T., 1995, A comparison of high pressure roller mill and conventional grinding, Proceedings of the XIX IMPC, Chapter 8, SME, 55-58. Mller-Pfeiffer, M. and Clemens, P., 2004, Comparison of grinding systems for cement production and examination of the charge grading in downstream ball mills, Cement International, Vol. 2, 59-67. Nielsen, H.J. and Tsuchiya, S., 2001, Improved operating results of vertical roller mills due to modified classifier, ZKG International, No. 1, 32-37. Odler, I., 1998, Hardening, Hydration and Setting of Cement, Leas Chemistry of Cement and Concrete, Peter C. Hewlett (ed.) Fourth Edition, John Wiley&Sons, New York, pp 241-289. Odler, I. and Chen, Y., 1995, Influence of the method of comminution on the properties of cement, ZKG International, No. 9, 496-500. Odler, I. and Chen, Y., 1990, Influence of grinding in high-pressure grinding rolls on the properties of the portland cement, ZKG, No. 6, 145-147. ney, N., 1998, imentonun Kimyas, Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Eitim ve Deerlendirme Mdrl, Ders Notlar Serisi, Ankara,1-29. Patton, W.J., 1986, Cements and Concretes, Materials in Industry, Third Edition, 408p. Powers, T.C., 1939, The Bleeding of Portland Cement, Paste, Mortar and Concrete, Portland Cement Association, Chicago, 156p. Qingyun, D., 2005, The effect and analyzing method of particle characteristic to cement performance, http://www.bettersize.com/english/E_technology/E_technology3.htm Rler, M. and Odler, I., 1985, Investigations on the relationship between porosity, structure and strength of hydrated portland cement pastes, Cement and Concrete Research, Vol. 15, 320-330.

139

Sas, L., Opoczky, L. and Gavel, V., 2000, Knowing clinker microstructure-A possibility to influence grindability through technology, Proceedings of the 22th International Conference on Cement Microscopy, Montreal, 215-223. Schnatz, R., Ellerbrock, H.G. and Sprung, S., 1995, Influencing the workability characteristics of cement during finish grinding with high-pressure grinding rolls, ZKG International, No. 5, 264-273. Sherrill, F.A., 2005, Yazl grme, Surecrete Inc., 155 N.E. 100th St., Suite 300, Seattle, WA 98125, fred@surecrete.com. kvra, F., Kolr, K., Novotn, J. and Zadk, Z., 1981, The effect of cement particle size distribution upon properties of pastes and mortars with low water-tocement ratio, Cement and Concrete Research, Vol.11, 247-255. Sprung, S., Kuhlmann, K. and Ellerbrock, H.G., 1985, Particle size distribution and properties of cement, Part II: Water demand of portland cement, ZKG, No. 9, 275-281. Stutzman, P. and Leigh, S., 2002, Phase composition analysis of the NIST reference clinkers by optical microscopy and X-ray powder diffraction, NIST Technical Nte 1441, 44p. Taylor, H.F.W, 1997, Cement Chemistry, Thomas Telford Second Edition, 459p. Taylor, H.F.W, 1964, The Formation and Phase Composition of Portland Cement Clinker, The Chemistry of Cements, Volume 1, Academic Press, 460p. Theisen, K., 1997, Quantitative determination of clinker phases and pore structure using image analysis, Proceedings of the 19th International Conference on Cement Microscopy, Ohio, 30-44. TS EN 196-1, 2002, Trk Standartlar Enstits, imento Deney Metotlar-Blm 1: Dayanm tayini. TS EN 196-3, 2002, Trk Standartlar Enstits, imento Deney Metotlar-Blm 3: Priz sresi ve hacim genleme tayini. TS EN 197-1, 2002, Trk Standartlar Enstits, imento-Blm 1: Genel imentolarbileim, zellikler ve uygunluk kriterleri. TS EN 196-6, 2000, Trk Standartlar Enstits, imento Deney Metotlar-ncelik tayini.

140

Tsivilis, S. and Parissakis, G., 1995, A mathematical model for the prediction of cement strength, Cement and Concrete Research, Vol. 25, 9-14. Tsivilis, S., Tsimas, S., Benetatou, A. and Haniotakis, E., 1990, Study on the contribution of the fineness on cement strength, ZKG, No. 1, 26-29. Tsivilis, S., Tsimas, S. and Parissakis, G., 1987, T.T.P. - A new concept for the selective grinding of materials, World Cement, October, 336-339. Yardi, J., 2005, Separator technology, World Cement, October, 87-104. Yeinobal, A., 2005, imento yeni bir an malzemesi, Trkiye imento Mstahsilleri Birlii, 3. bask, 50s. Wills, B.A. and Atkinson, K., 1993, Some observations on the fracture and liberation of mineral assemblies, Minerals Engineering, Vol. 6, No. 7, 697-706. Zhang, Y.M. and Napier-Munn, T.J., 1995, Effects of particle size distribution, surface area and chemical composition on portland cement strength, Powder Technology, 83, 245-252.

141

EK 1

142

143

ALGORTMA RNE
001 Load Image '46' File: 46.jpg Path: C:\ilkay\CEMENT\BOLU-2003\BM63+53 002 Clear => All 003 Color Smooth x3 004 Delineation x1 005 Color Threshold -> BPL1, Hue: start = 180, delta = 106, Saturation: 0%..100%, Intensity: 37..246 006 Invert BPL1 -> BPL1 007 Closing CIRC x2 => BPL1 Extend 008 Invert BPL1 -> BPL1 009 Trap BPL1 -> None 15x15 010 Copy BPL1 -> BPL4 011 Dilate CIRC x1 => BPL4 012 (BPL4 DIFF BPL1) -> BPL4 013 Pause Edit Draw BPL7 014 Dilate CIRC x1 => BPL7 015 (BPL1 DIFF BPL7) -> BPL1 016 Clear => BPL4, BPL7 017 ' 018 Pause Edit Lasso BPL2 019 (BPL1 AND BPL2) -> BPL8 020 (BPL2 DIFF BPL8) -> BPL2 021 ' 022 Clear => BPL8 023 Copy BPL2 -> BPL8 024 Dilate CIRC x1 => BPL8 025 (BPL8 DIFF BPL2) -> BPL8 026 Pause Edit Draw BPL7 027 Dilate CIRC x1 => BPL7 028 (BPL2 DIFF BPL7) -> BPL2 029 Clear => BPL7, BPL8 030 ' 031 Gray Threshold, BPL3 range 234..255 032 Closing CIRC x2 => BPL3 Extend 033 Dilate CIRC x1 => BPL3 034 ' 035 ' Checking overlaps 036 ' 037 (BPL1 AND BPL3) -> BPL8 038 (BPL3 DIFF BPL8) -> BPL3 039 Clear => BPL8 040 (BPL2 AND BPL3) -> BPL8 041 (BPL2 DIFF BPL8) -> BPL2 042 Clear => BPL8 043 (BPL1 AND BPL2) -> BPL8 044 (BPL2 DIFF BPL8) -> BPL2 045 Clear => BPL8 046 ' 047 ' Length measurements of Alite&Belite 048 Object Measures (BPL1, 2) -> OBJM5 Length, Feret Average, Sphericity, Aspect Ratio 049 ' 050 ' Particles summing at Bitplane 5 051 (BPL1 OR BPL2) -> BPL5 052 (BPL3 OR BPL5) -> BPL5

144

053 ' 054 ' Percentage area of Alite, Belite and A+F in particles 055 Relative Measures -> RELM6 Area Percent BPL1, BPL2, BPL3 Relative to BPL5 056 Closing CIRC x2 => BPL5 Extend 057 Copy BPL5 -> BPL8 058 Dilate CIRC x1 => BPL8 059 (BPL8 DIFF BPL5) -> BPL8 060 Pause Edit Draw BPL7 061 Dilate CIRC x1 => BPL7 062 (BPL5 DIFF BPL7) -> BPL5 063 Clear => BPL7, BPL8 064 ' 065 Object Transfer BPL5 -> None Area less than 100m 066 Copy BPL5 -> BPL11 067 ' Sorting liberation types 068 Object Transfer BPL5 -> BPL4 Child Area Percent.BPL1 greater than 95% 069 Object Transfer BPL5 -> BPL6 Child Area Percent.BPL2 greater than 95% 070 Object Transfer BPL5 -> BPL8 Child Area Percent.BPL3 greater than 95% 071 Object Transfer BPL5 -> BPL9 Child Area Percent.BPL1 less than 5% 072 Object Transfer BPL5 -> BPL10 Child Area Percent.BPL2 less than 5% 073 Object Transfer BPL5 -> BPL7 Child Area Percent.BPL3 less than 5% 074 Copy BPL5 -> BPL12 075 Relative Measures -> RELM9 Area Percent BPL4, BPL6, BPL7, BPL8, BPL9, BPL10, BPL12, Relative to BPL11 076 Clear => BPL5 077 ' 078 ' Measuring of child areas of all in all sorts 079 Object Measures (BPL4, 6, 7, 8, 9, 10, 12) -> OBJM1 Area Child Area Percent.BPL1 Child Area Percent.BPL2 Child Area Percent.BPL3 080 ' 081 ' Check if all sorts are correct!!! 082 ' 083 ' Amount of belite in alite 084 (BPL1 OR BPL2) -> BPL5 085 Clear => BPL11 086 Object Transfer BPL5 -> BPL11 Child Area Percent.BPL2 greater than 85% 087 Clear => BPL4, BPL6, BPL7, BPL8, BPL9, BPL10 088 Copy BPL11 -> BPL6 089 Clear => BPL11 090 Object Transfer BPL5 -> BPL11 Child Area Percent.BPL2 greater than 1% 091 Object Measures (BPL11) -> OBJM2 Area

145

Child Area Percent.BPL1 Child Area Percent.BPL2 092 ' 093 Clear => BPL5, BPL6 094 ' 095 ' Particles summing at Bitplane 5 096 (BPL1 OR BPL2) -> BPL5 097 (BPL3 OR BPL5) -> BPL5 098 Closing CIRC x2 => BPL5 099 Copy BPL5 -> BPL8 100 Dilate CIRC x1 => BPL8 101 (BPL8 DIFF BPL5) -> BPL8 102 Pause Edit Draw BPL7 103 Dilate CIRC x1 => BPL7 104 (BPL5 DIFF BPL7) -> BPL5 105 Clear => BPL7, BPL8 106 Object Measures (BPL5) -> OBJM7, Area, Perimeter 107 Field Measures (BPL5) -> FLDM8, Area, Perimeter

146

EK 2

147

YBMD ve bilyal deirmen rnlerinin -90 m dalmlar (ekil 5.1)

BD Tane Boyu (m) 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8 -90 m 100.00 100.00 99.48 98.04 94.80 88.91 80.87 72.04 63.81 57.08 49.88 43.52 38.11 33.81 29.22 24.28 20.81 18.34 16.19 14.03 12.19 10.65 9.00 7.65 6.68 5.62 4.47 YBMD -90 m 100.00 99.89 99.49 98.08 94.88 89.25 81.60 73.01 64.68 57.59 49.73 42.55 36.29 31.24 25.83 20.16 16.36 13.77 11.66 9.68 8.14 6.95 5.76 4.85 4.20 3.52 2.79

YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan lmleri (ekil 5.4) m -75+38 -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38 Blaine zgl yzey alan, cm2/g YBMD 395 443 558 651 960 1930 Bilyal D. 414 508 592 695 1070 2090

148

YBMD ve bilyal deirmen (BD) rnleri dar tane boyu ve -38 m dalmlar (ekil 5.2 ve 5.3)
Tane Boyu (m) 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3.0 2.6 2.2 1.8 -75+63 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 97.35 86.49 64.43 40.49 23.67 15.81 12.65 11.10 9.75 8.56 7.50 6.65 5.78 4.91 4.33 3.93 3.57 3.20 2.86 2.56 2.22 1.93 1.72 1.48 1.21 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 98.28 84.27 55.98 28.72 13.29 8.44 7.25 6.79 6.37 5.95 5.56 5.26 4.94 4.61 4.34 4.11 3.88 3.59 3.29 3.02 2.67 2.36 2.12 1.84 1.52 -63+53 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 96.45 84.19 58.94 33.59 17.84 11.50 9.18 7.78 6.77 5.96 5.35 4.75 4.18 3.81 3.55 3.31 3.04 2.78 2.54 2.25 1.99 1.79 1.56 1.30 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 97.24 84.97 56.94 29.09 13.08 7.89 6.56 5.99 5.62 5.30 5.05 4.79 4.52 4.32 4.15 3.97 3.73 3.47 3.21 2.89 2.58 2.33 2.04 1.70 -53+45 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 97.70 88.77 65.40 38.69 20.84 13.17 9.64 8.02 7.00 6.26 5.50 4.78 4.32 4.00 3.72 3.39 3.07 2.76 2.40 2.08 1.84 1.57 1.28 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 98.02 89.17 63.32 33.91 15.76 9.29 7.15 6.47 6.09 5.80 5.49 5.15 4.91 4.71 4.50 4.22 3.91 3.59 3.18 2.81 2.52 2.19 1.81 -45+38 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 97.82 89.44 67.00 41.15 23.77 13.78 10.10 8.51 7.55 6.61 5.70 5.12 4.72 4.36 3.95 3.55 3.17 2.72 2.33 2.04 1.73 1.39 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 97.80 88.51 62.99 34.86 17.75 9.97 7.99 7.38 7.03 6.64 6.20 5.87 5.59 5.30 4.92 4.51 4.09 3.57 3.10 2.75 2.35 1.92 Tane Boyu (m) 87.50 73.50 61.50 51.50 43.50 36.50 30.50 25.50 21.50 18.00 15.00 12.50 10.50 9.00 7.50 6.25 5.25 4.50 3.75 3.00 2.50 2.15 1.85 1.55 1.30 1.10 0.90 0.75 0.65 0.55 0.45 -32+20 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 91.22 68.26 41.55 21.54 11.06 6.58 4.99 4.35 3.99 3.73 3.47 3.26 3.07 2.92 2.73 2.48 2.27 2.08 1.89 1.65 1.41 1.19 0.94 0.74 0.60 0.46 0.32 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 93.86 70.63 42.54 21.52 10.66 6.26 4.88 4.45 4.23 4.07 3.90 3.75 3.60 3.46 3.28 3.01 2.78 2.56 2.32 2.02 1.72 1.45 1.14 0.90 0.73 0.56 0.38 -38 m YBMD 100.00 100.00 100.00 99.83 97.95 92.99 83.52 71.55 60.44 50.35 41.65 33.99 27.47 22.51 17.78 14.23 11.71 9.98 8.34 6.81 5.85 5.19 4.58 3.91 3.27 2.70 2.09 1.61 1.28 0.96 0.64 BD 100.00 100.00 100.00 98.68 95.62 90.16 81.33 70.63 60.95 52.37 45.06 38.44 32.48 27.75 23.08 19.42 16.65 14.60 12.51 10.44 9.05 8.03 7.08 5.99 4.95 4.02 3.04 2.28 1.77 1.28 0.82

149

YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn BET yzey alan lmleri (ekil 5.5) m -63+53 -45+38 -32+20 BET, m2/g YBMD 0.28 0.35 0.37 Bilyal D. 0.26 0.30 0.30

YBMD ve bilyal deirmen -63+53 m fraksiyonlar iin serbestleme snflarndaki mineral dalmlar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar YBMD, % Belit Ara faz 0.22 1.26 0.00 99.69 100.00 0.00 77.73 21.05 0.24 23.67 49.43 3.15 24.64 25.74 Bilyal Deirmen, % Belit Ara faz 0.09 1.24 0.00 99.96 100.00 0.00 78.66 18.66 0.44 23.76 15.62 1.99 27.88 25.41

Alit 98.50 0.26 0.00 0.18 75.89 47.03 49.21 Alit 98.66 0.00 0.00 1.76 75.64 82.32 46.36

Toplam 99.98 99.95 100.00 98.96 99.80 99.61 99.59 Toplam 99.99 99.96 100.00 99.07 99.85 99.93 99.64

150

YBMD ve bilyal deirmen -45+38 m fraksiyonlar iin serbestleme snflarndaki mineral dalmlar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar Alit 99.13 0.00 0.00 0.38 80.71 81.59 42.60 Alit 99.01 0.00 0.00 0.27 78.54 87.31 64.64 YBMD, % Belit Ara faz 0.10 0.74 0.00 99.98 97.40 2.60 82.79 16.41 0.37 18.84 16.56 1.70 35.04 22.15 Bilyal Deirmen, % Belit Ara faz 0.09 0.87 0.00 99.97 100.00 0.00 70.62 28.68 0.45 20.94 11.40 1.25 9.90 25.38 Toplam 99.96 99.98 100.00 99.57 99.92 99.85 99.79 Toplam 99.97 99.97 100.00 99.57 99.93 99.96 99.93

YBMD ve bilyal deirmen -32+20 m fraksiyonlar iin serbestleme snflarndaki mineral dalmlar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar Serbestleme snflar Serbest Alit Serbest Ara faz Serbest Belit Belit-Ara faz kilisi Alit- Ara faz kilisi Alit-Belit kilisi l Ballar Alit 99.44 0.00 0.00 0.15 83.10 80.03 52.17 Alit 99.44 0.00 0.00 0.00 79.89 78.88 46.27 YBMD, % Belit Ara faz 0.10 0.44 0.00 99.99 99.28 0.00 77.82 21.37 0.45 16.38 18.67 1.24 26.48 21.17 Bilyal Deirmen, % Belit Ara faz 0.10 0.44 0.03 99.95 99.75 0.00 82.18 17.48 0.33 19.73 20.68 0.32 24.77 28.76 Toplam 99.98 99.99 99.28 99.35 99.94 99.93 99.82 Toplam 99.98 99.98 99.75 99.66 99.94 99.88 99.80

151

YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn su ihtiyac (ekil 5.22) m -75+63 -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38 Bilyal D., % 36.0 35.0 36.7 36.4 33.0 31.0 YBMD, % 40.0 39.0 38.8 38.5 35.0 33.5

YBMD ve bilyal deirmen dar tane boyu fraksiyonlarnn 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar (ekil 5.23, 5.24 ve 5.25) 2 gn, MPa YBMD BD 0.39 0.37 0.67 0.76 1.53 1.71 3.85 4.2 10.99 13.88 7 gn, MPa YBMD BD 0.74 0.68 1.03 1.36 2.61 2.79 8.5 8.7 24.52 28.73 28 gn, MPa YBMD BD 1.94 1.34 2.36 2.68 4.67 4.59 18.4 21.6 43.11 48.44

m -63+53 -53+45 -45+38 -32+20 -38

152

YBMD ve bilyal deirmen (BD) rnlerinin tane boyu dalmlar (ekil 5.26 ve 5.27)
Tane Boyu (m) 87.50 73.50 61.50 51.50 43.50 36.50 30.50 25.50 21.50 18.00 15.00 12.50 10.50 9.00 7.50 6.25 5.25 4.50 3.75 3.00 2.50 2.15 1.85 1.55 1.30 1.10 0.90 0.75 0.65 0.55 0.45 -75 m YBMD 100.00 100.00 96.80 90.82 83.68 75.71 67.64 59.93 53.00 46.32 40.03 34.27 29.30 25.44 21.50 18.20 15.59 13.63 11.65 9.67 8.35 7.40 6.53 5.56 4.66 3.86 3.00 2.32 1.86 1.40 0.94 BD 100.00 100.00 97.97 93.46 86.30 77.05 67.79 59.60 52.64 46.10 40.03 34.59 29.95 26.31 22.55 19.35 16.76 14.76 12.70 10.61 9.17 8.09 7.07 5.92 4.83 3.89 2.90 2.16 1.66 1.19 0.75 -63m YBMD 100.00 100.00 97.32 91.95 85.24 77.53 69.51 61.68 54.58 47.74 41.34 35.45 30.36 26.37 22.29 18.87 16.16 14.13 12.09 10.07 8.73 7.76 6.87 5.86 4.91 4.06 3.14 2.42 1.93 1.44 0.96 BD 100.00 100.00 100.00 96.14 88.59 78.64 68.85 60.42 53.44 46.91 40.81 35.28 30.55 26.84 23.00 19.73 17.07 15.03 12.94 10.81 9.36 8.28 7.25 6.08 4.97 4.00 2.99 2.22 1.71 1.22 0.77 -53 m YBMD 100.00 100.00 100.00 96.73 90.72 82.53 73.53 64.81 57.02 49.59 42.65 36.32 30.92 26.74 22.51 18.98 16.20 14.13 12.04 9.96 8.58 7.58 6.67 5.67 4.73 3.91 3.03 2.34 1.87 1.40 0.93 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 95.68 87.13 76.93 67.43 59.49 52.18 45.43 39.30 34.01 29.84 25.52 21.84 18.86 16.58 14.26 11.93 10.34 9.16 8.04 6.75 5.53 4.46 3.34 2.48 1.92 1.38 0.87 -45 m YBMD 100.00 100.00 100.00 98.40 94.19 86.76 77.59 68.46 60.38 52.77 45.66 39.10 33.38 28.91 24.36 20.56 17.57 15.35 13.11 10.88 9.39 8.32 7.34 6.26 5.25 4.36 3.40 2.64 2.12 1.60 1.08 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 96.66 89.30 79.65 70.12 61.94 54.35 47.33 40.95 35.43 31.07 26.56 22.72 19.62 17.26 14.85 12.42 10.77 9.54 8.38 7.05 5.79 4.69 3.52 2.64 2.05 1.48 0.94 -38 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 98.27 93.56 85.75 76.60 67.98 59.70 51.96 44.86 38.70 33.84 28.79 24.47 21.00 18.37 15.71 13.08 11.33 10.08 8.94 7.67 6.47 5.41 4.25 3.33 2.69 2.04 1.39 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 98.29 93.03 84.42 74.89 66.31 58.21 50.68 43.82 37.89 33.20 28.33 24.21 20.87 18.33 15.74 13.13 11.36 10.06 8.82 7.41 6.09 4.93 3.71 2.77 2.16 1.56 1.00 -20 m YBMD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.69 99.08 98.01 95.72 90.97 83.15 73.54 64.48 54.25 45.32 38.09 32.63 27.08 21.47 17.72 15.10 12.84 10.56 8.63 7.04 5.43 4.20 3.38 2.55 1.73 BD 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.98 99.80 99.13 97.43 93.57 86.79 78.06 69.48 59.39 50.23 42.57 36.64 30.48 24.16 19.90 16.85 14.18 11.40 9.01 7.07 5.14 3.73 2.84 2.00 1.24

153

YBMD ve bilyal deirmen dalm fraksiyonlarnn Blaine zgl yzey alan ve BET yzey alan deerleri (ekil 5.29 ve 5.30) m -75 -63 -53 -45 -38 -20 Blaine, cm2/g YBMD Bilyal D. 2130 2153 2161 2244 2323 2487 2432 2548 2525 2678 4012 4326 BET, m2/g YBMD Bilyal D. 0.469 0.504 0.508 0.524 0.567 0.602 0.633 0.640 0.648 0.659 1.320 1.410

YBMD ve bilyal deirmen rn dalmlarnn 2, 7 ve 28 gnlk standart basn dayanm (ekil 5.31 ve 5.32) m -75 -63 -53 -45 -38 -20 2 gn YBMD Bilyal D. 8.9 13.1 10.1 14.5 13.2 21.0 15.7 23.2 19.7 24.1 36.3 28.3 7 gn YBMD Bilyal D. 21.1 24.0 21.8 28.3 26.4 30.4 29.9 36.6 35.8 40.4 40.7 36.0 28 gn YBMD Bilyal D. 32.8 38.9 36.1 43.2 39.8 48.9 46.4 49.7 47.8 53.8 53.6 40.3

154

P 42.5 R ve P 42.5 Rden oluturulan dalmlar (ekil 5.33) Tane boyu, m 87.5 73.5 61.5 51.5 43.5 36.5 30.5 25.5 21.5 18 15 12.5 10.5 9 7.5 6.25 5.25 4.5 3.75 3 2.5 2.15 1.85 1.55 1.3 1.1 0.9 0.75 0.65 0.55 0.45 -10 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.95 99.58 98.59 95.93 91.17 84.45 76.94 66.78 54.30 45.00 38.03 31.72 25.10 19.39 14.78 10.29 7.11 5.16 3.42 1.97 -20 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.99 99.84 99.37 98.17 95.54 90.76 84.17 77.26 68.59 60.25 52.90 46.91 40.30 32.93 27.65 23.79 20.40 16.92 13.96 11.53 9.02 7.09 5.77 4.41 3.03 -30 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.98 99.03 96.59 92.52 86.46 78.84 70.56 62.73 56.24 49.22 42.97 37.66 33.38 28.71 23.54 19.84 17.13 14.73 12.25 10.13 8.38 6.56 5.15 4.19 3.21 2.20 -45 m 100.00 100.00 100.00 100.00 98.41 93.77 86.48 78.61 71.48 64.50 57.67 51.13 45.28 40.52 35.42 30.91 27.11 24.08 20.77 17.12 14.50 12.57 10.86 9.07 7.52 6.24 4.90 3.86 3.15 2.41 1.66 Tane boyu, m 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8 P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.91 99.48 98.65 97.04 94.30 90.27 85.29 80.19 73.66 67.05 60.90 55.66 49.73 43.00 38.10 34.48 31.23 27.78 24.66 21.92 18.83 16.20 14.23 12.06 9.65

155

P 42.5 R rneinden hazrlanan -30+2 m ve -20+5 m dalmlar ile farkl yzdelerde -30+2 m katlan P 42.5 R dalmlar %5 % 10 -30+2 m -30+2 m Katkl Katkl P 42.5 P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.96 99.97 99.59 99.65 98.80 98.92 97.26 97.48 94.68 95.03 90.90 91.45 86.18 86.98 81.30 82.34 74.95 76.23 68.42 69.80 62.23 63.56 56.89 58.08 50.80 51.76 43.86 44.53 38.79 39.26 35.04 35.35 31.65 31.83 28.03 28.08 24.76 24.72 21.89 21.77 18.68 18.51 15.97 15.79 13.98 13.79 11.80 11.62 9.42 9.25 % 15 -30+2 m Katkl P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.29 97.94 95.71 92.42 88.23 83.79 77.86 71.52 65.23 59.64 53.13 45.64 40.15 36.06 32.39 28.53 25.08 22.08 18.76 15.99 13.97 11.75 9.31 % 20 -30+2 m Katkl P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.96 99.66 99.02 97.76 95.62 92.48 88.56 84.40 78.76 72.56 66.28 60.62 53.96 46.29 40.66 36.47 32.68 28.67 25.07 21.96 18.54 15.72 13.67 11.46 9.09

Tane boyu, m 87.5 73.5 61.5 51.5 43.5 36.5 30.5 25.5 21.5 18 15 12.5 10.5 9 7.5 6.25 5.25 4.5 3.75 3 2.5 2.15 1.85 1.55 1.3 1.1 0.9 0.75 0.65 0.55 0.45

-30+2 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.96 98.98 95.36 89.29 81.37 72.68 64.05 56.26 49.88 42.91 36.49 30.80 26.11 21.00 15.71 12.35 10.22 8.61 7.21 6.16 5.34 4.48 3.76 3.21 2.58 1.86

Tane boyu, m 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8

-20+5 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.98 99.89 99.70 99.10 97.51 92.56 79.01 62.82 48.37 34.92 21.57 12.09 6.28 2.40 0.76 0.26 0.09 0.01

156

Farkl yzdelerde -20+5 m katlan P 42.5 R dalmlar Tane boyu, m 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8 % 10 -20+5 m Katkl P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.97 99.64 98.94 97.55 95.13 91.50 87.01 82.38 76.42 70.35 64.61 59.56 53.50 45.89 39.84 35.14 30.85 26.39 22.55 19.38 16.08 13.47 11.64 9.71 7.66 % 20 -20+5 m Katkl P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.95 99.69 99.03 97.75 95.58 92.43 88.55 84.57 79.48 74.33 69.40 64.87 58.92 50.45 43.02 37.03 31.54 25.93 21.28 17.64 14.10 11.49 9.75 7.99 6.20 % 30 % 40 -20+5 m -20+5 m Katkl Katkl P 42.5 P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.95 99.95 99.73 99.77 99.17 99.31 98.02 98.36 96.08 96.78 93.25 94.49 89.73 91.67 86.14 88.80 81.58 85.18 76.97 81.51 72.50 77.83 68.25 74.08 62.33 68.28 53.29 58.36 45.01 48.64 38.23 40.47 32.04 32.92 25.72 25.25 20.56 19.08 16.61 14.52 12.90 10.45 10.27 7.77 8.58 6.17 6.92 4.69 5.27 3.35

P 42.5 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.91 99.48 98.65 97.04 94.30 90.27 85.29 80.19 73.66 67.05 60.90 55.66 49.73 43.00 38.10 34.48 31.23 27.78 24.66 21.92 18.83 16.20 14.23 12.06 9.65

157

P 42.5 R dalm rnekleri, -30+2 m ve -20+5 m rnekleri ile -30+2 m ve -20+5 m katkl rneklerin BET ve Blaine yzey alan deerleri (ekil 5.37 ve 5.38) rnekler, m -10 -20 -30 -45 -30+2 -20+5 BET, m2/g 3.11 1.92 1.46 0.94 1.34 0.96 rnekler % 5 -30+2 m katkl P 42.5 % 10 -30+2 m katkl P 42.5 % 15 -30+2 m katkl P 42.5 % 20 -30+2 m katkl P 42.5 -30+2 m P 42.5 Blaine, cm2/g 3060 3202 3195 3083 3215 3104 rnekler % 10 -20+5 m katkl P 42.5 % 20 -20+5 m katkl P 42.5 % 30 -20+5 m katkl P 42.5 % 40 -20+5 m katkl P 42.5 -20+5 m Blaine, cm2/g 3263 2959 2921 2834 3151

P42.5 R ile -10 m, -20 m, -30 m ve -45 m rneklerinin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar (ekil 5.39) MPa 2 gn 7 gn 28 gn -10 m 29.60 34.10 36.20 - 20 m 41.20 43.00 53.20 -30 m 41.85 50.35 59.10 -45 m 27.45 42.15 51.50 P 42.5 21.90 36.00 45.20

P 42.5 R, -30+2 m ve -30+2 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar (ekil 5.40) MPa 2 gn 7 gn 28 gn % 5 -30+2 m katkl P 42.5 21.5 34.7 42.4 % 10 -30+2 m katkl P 42.5 23.6 40.0 49.8 % 15 -30+2 m katkl P 42.5 23.8 40.0 48.1 % 20 -30+2 m katkl P 42.5 24.7 40.7 51.0 -30+2 m 32.2 52.3 62.4

158

P 42.5 R, -20+5 m ve -20+5 m katkl rneklerin 2, 7 ve 28 gnlk basn dayanmlar (ekil 5.41) MPa 2 gn 7 gn 28 gn % 10 -20+5 m katkl P 42.5 22.1 37.3 48.1 % 20 -20+5 m katkl P 42.5 24.3 38.3 46.6 % 30 -20+5 m katkl P 42.5 25.6 39.9 47.3 % 40 -20+5 m katkl P 42.5 26.0 39.8 47.4 -20+5 m 41.1 51.3 60.6

Ak ve kapal devre rnlerinin tane boyu dalm (ekil 5.42) Tane boyu, m 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8 Ak Devre 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.92 99.63 99.04 98.11 96.63 94.40 91.29 87.41 83.31 77.81 71.98 66.35 61.43 55.78 49.31 44.58 41.05 37.84 34.33 31.03 28.01 24.47 21.31 18.89 16.14 13.01 Kapal Devre 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.99 99.89 99.68 99.27 98.48 96.91 94.14 90.11 85.45 78.91 71.94 65.29 59.63 53.31 46.26 41.18 37.43 34.04 30.43 27.13 24.20 20.86 17.98 15.82 13.42 10.73

159

Ak ve kapal devre rnlerinin -30 m, + 5 m ve -30+5 m dalmlar (ekil 5.44, 5.45 ve 5.46) Tane boyu, m 350 294 246 206 174 146 122 102 86 72 60 50 42 36 30 25 21 18 15 12 10 8.6 7.4 6.2 5.2 4.4 3.6 3 2.6 2.2 1.8 Ak Devre -30 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.91 99.65 98.57 95.85 91.26 85.80 78.30 68.93 61.82 56.42 51.44 45.99 40.93 36.36 31.17 26.71 23.39 19.74 15.72 Kapal Devre -30 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.88 99.48 98.00 94.60 89.26 83.20 75.22 65.64 58.57 53.25 48.37 43.05 38.11 33.69 28.68 24.43 21.31 17.90 14.20 Ak Devre +5 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.84 99.40 98.60 97.35 95.33 92.20 87.73 82.08 76.06 68.02 59.52 51.30 44.14 35.91 26.52 19.86 15.19 11.36 7.93 5.53 3.95 2.70 1.94 1.52 1.14 0.80 Kapal Devre + 5 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.99 99.84 99.43 98.42 96.33 92.57 87.00 80.53 71.50 61.90 52.78 45.01 36.30 26.60 19.83 15.11 11.27 7.82 5.39 3.79 2.50 1.74 1.31 0.94 0.62 Ak Devre -30+5 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.94 99.78 99.22 97.60 93.59 86.51 72.84 51.50 34.95 23.38 14.72 8.86 6.21 4.90 3.91 3.25 2.81 2.35 1.88 Kapal Devre -30+5 m 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 99.95 99.78 99.13 97.12 92.36 84.47 70.28 49.55 33.95 23.20 15.19 9.79 7.29 6.03 5.07 4.40 3.93 3.42 2.84

160

Ak ve kapal devre rnlerinin basn dayanm deerleri (ekil 5.43, 5.47, 5.48 ve 5.49) rnekler Kapal Devre Ak Devre Kapal Devre -30 m Ak Devre -30 m Kapal Devre +5 m Ak Devre +5 m Kapal Devre -30+5 m Ak Devre -30+5 m Basn dayanm, MPa 7 gn 28 gn 42.3 49.8 39.3 49.4 53.0 56.9 51.7 54.9 33.2 49.2 31.0 45.4 52.2 61.9 51.2 59.7

2 gn 29.2 24.7 42.0 40.4 18.1 15.6 34.2 29.2

161

ZGEM

Ad Soyad

: lkay Beng ELK

Doum Yeri : Ankara Doum Yl : 1975

Medeni Hali : Bekar Eitim ve Akademik Durumu: Lise 1986-1993 Ankara Atatrk Anadolu Lisesi Hacettepe niversitesi Maden Mhendislii Blm

Lisans 1993-1997

Yksek Lisans 1997-2000 Hacettepe niversitesi Maden Mhendislii Blm Yabanc Dil: ngilizce

Tecrbesi: 1997-... Hacettepe niversitesi Maden Mhendislii Blmnde Aratrma Grevlisi.

162